Tumaczenie tytuw i stopni naukowych Autor tekstu pan Aleksander Masowski jest pracownikiem Centrum Informacji dla Naukowcw

Regionalnego Punktu Kontaktowego w Gdasku. Midzynarodowa wymiana naukowa wie si z nieustannym tumaczeniem materiaw pomidzy rozmaitymi jzykami. Tumaczenia te napotykaj na szereg trudnoci zwizanych z nieprzystawaniem do siebie terminologii i systemw nazewnictwa, odzwierciedlajcych struktury organizacyjne istniejce w poszczeglnych branach w rnych krajach. W ramach UE faktem jest powszechne uywanie jzyka angielskiego, jako najpopularniejszego i najprostszego do opanowania spord dwudziestu paru jzykw europejskich. Te zalety angielszczyzny to jednak tylko jedna strona medalu problemem jest bowiem to, e terminologia angielska odzwierciedla cakowicie odmienny od kontynentalnego system prawny i organizacyjny, odwoujcy si do zupenie innych uwarunkowa historyczno-jzykowych. Wprowadzenie jednego jzyka urzdowego w Unii jest marzeniem citej gowy. Wszelkie interpelacje i projekty w tej sprawie s odrzucane, z zastosowaniem argumentacji o politycznych rdach niemonoci rozwizania tego problemu. Sytuacja jest gorsza ni to na pozr mogoby si wydawa i moe mie bardzo powane konsekwencje praktyczne, a nawet finansowe. Anglosaski system tytuw naukowych, w naturalny niejako sposb przejmowany wraz ze stosowaniem angielszczyzny zupenie nie przystaje do kontynentalnego systemu stopni naukowych. Znane s przypadki kwestionowania wyksztacenia i kwalifikacji osb z doktoratem, ktrych tytu naukowy zosta przez tumacza przysigego okrelony jako PhD, co w Wielkiej Brytanii uznano za zbyt mao, by osoby te mogy by samodzielnymi pracownikami naukowymi. Jeszcze wiksze problemy pojawiy si, kiedy tytu profesor nadzwyczajny przetumaczony zosta jako associate professor, co w obszarze anglosaskim uznano za okrelenie odpowiadajce polskiemu adiunktowi i odmwiono w zwizku z tym honorowania dokumentw podpisanych przez osob o tak niskim statusie w hierarchii naukowo-zawodowej. Co ma w takim razie zrobi tumacz (zwaszcza tumacz przysigy), postawiony przed zadaniem wiernego, ale rwnie zrozumiaego tumaczenia dokumentw zawierajcych tytuy naukowe, wiadczce o wyksztaceniu i kwalifikacjach swojego klienta? Problemem tym zajmuj si fachowe gremia, ktre formuuj sensowne, acz bardzo niedoskonae w praktycznych zastosowaniach wytyczne, co do sposobu tumaczenia stopni i tytuw naukowych. W Raporcie kocowym grupy roboczej, powoanej w grudniu 1996 r. jako wsplna inicjatywa Komisji Europejskiej, Rady Europy i UNECSO/CEPES , ktrej zadaniem byo opracowanie suplementu do dyplomu, tj. dokumentu bdcego zacznikiem do dyplomu wyjaniajcym wtpliwoci zwizane z uznawaniem wyksztacenia, mona przeczyta co nastpuje: W suplemencie do dyplomu powiedziane jest wyranie, e tytu zawodowy (stopie naukowy) okrelajcy wyksztacenie, nazwa instytucji, ktra go nadaa i system nadawania tytuw zawodowych oraz stopni i tytuw naukowych powinny by podane w jzyku danego kraju. Podstaw tego zalecenia jest fakt, e tumaczenie tych nazw prawie zawsze wie si z dokonywaniem oceny danego wyksztacenia i okrelaniem jego rwnowanoci. Suplement zosta opracowany tak, by mg stanowi obiektywny dokument wolny od wszelkich sdw wartociujcych i stwierdze o rwnowanoci. Suplement do dyplomu sam w sobie powinien zawiera wystarczajc ilo informacji na temat dyplomu, tak aby tumaczenie (zawierajce

sdy wartociujce, ktre mog wprowadzi w bd) nie byo potrzebne. Powinien take pozwala czytajcej go osobie na wyrobienie sobie wasnej opinii dotyczcej opisanego w nim wyksztacenia. Jednake zarwno projekt pilotaowy jak i kocowe spotkanie oceniajce wykazay, e opinie co do tumaczenia tytuw zawodowych i nazw instytucji s podzielone. Niektrzy uczestnicy projektu sugerowali, e powinna istnie moliwo zamieszczania tumacze tytuw i nazw. Jednake wikszo czonkw grupy roboczej i uczestnikw projektu pilotaowego zdecydowanie nie zgodzia si na tak propozycj. Jest ona take sprzeczna z Konwencj o uznaniu kwalifikacji przyjt przez Rad Europy i UNESCO. W efekcie ostateczny wzr suplementu do dyplomu nie zawiera moliwoci tumaczenia tytuw. (rdo: http://www.buwiwm.edu.pl/publ/supl/) Mamy tu wic chyba do czynienia z wpywem owej politycznej niemocy rozwizania problemw jzykowych. Tumacz pozostawiony jest wic samemu sobie i wasnemu wyczuciu, opartemu na szeregu czynnikw pozajzykowych, musi bowiem zastanawia si czemu ma suy tumaczenie, do jakiego kraju wybiera si klient je zlecajcy, jak ma si polski system stopni i tytuw naukowych do stosowanego w owym kraju. Podobne rozwizania znalazy si rwnie w treci aktw prawnych. I tak, dla przykadu, art. 5 (3) umowy midzy RP a Niemcami o uznaniu ekwiwalencji w szkolnictwie wyszym stwierdza: Naley uywa tytuw i stopni naukowych zawsze w brzmieniu oryginalnym, z podaniem nazwy jednostki przyznajcej; moliwie dosowne tumaczenie tytuw i stopni naukowych docza si ewentualnie w nawiasie. Prb wskazania kierunku, w ktrym powinny i rozwizania problemw w tumaczeniu tytuw naukowych podjo Polskie Towarzystwo Tumaczy Ekonomicznych, Prawniczych i Sdowych, zamieszczajc w swoim biuletynie (Nr 38, marzec 2000) artyku pt. Terminologia szkolna po angielsku czyli jak tumaczy tytuy zawodowe i naukowe. W artykule tym czytamy: Wychodzc z zaoenia, e nic bardziej nie szkodzi zrozumieniu ni zbyt daleko posunite naladownictwo, prowadzce do pomieszania systemw i zamazywania ich odrbnoci, przyjto, e w tumaczeniu naley zachowywa odrbno kulturow danego systemu poczon z zasad dostosowania si do konwencji jzyka przekadu. Tumaczc nazewnictwo stosuje si wic zasad organizacji midzynarodowych (ONZ), ktra zachowuje narodow specyfik systemu szkolnictwa danego kraju poprzez cytowanie nazw i tytuw w ich oryginalnym brzmieniu obok odpowiednika w jzyku przekadu. Na przykad w tumaczeniu z jzyka polskiego na jzyk angielski obok tumaczenia: Master of law naley w nawiasie umieci oryginalne brzmienie tego tytuu w jzyku polskim: (magister prawa); w przypadku "licencjata" tumaczymy: Licentiate (licencjat). W podobny sposb tumaczymy z jzyka angielskiego na polski tytuy: bakaarz sztuk piknych (Bachelor of Arts in Fine Arts), bakaarz medycyny (Bachelor of Medicine), bakaarz chirurgii (Bachelor of Surgery), doktor (filozofii w zakresie) pedagogiki (Doctor of Philosophy in Pedagogy), bakaarz pedagogiki (Bachelor of Art in Pedagogy) itp. Naley rwnie pamita o zasadzie, e tumacz przysigy w adnym razie nie stanowi o rwnowanoci wyksztacenia nabytego w rnych krajach. Tumaczc wic, nie naley sugerowa jakichkolwiek innych tytuw i stopni, ni wynika to z literalnego ich tumaczenia. W tym momencie nie naley te dokonywa zabiegu "uwspczeniania" archaizmw, jeeli nie wyszy one z uycia w innym systemie szkolnictwa (np. "bakaarz"), ani te nie wolno

porwnywa polskiego tytuu magistra z zagranicznym stopniem bakaarza, tylko dlatego, e w indywidualnych przypadkach naszych magistrw uznawano za bakaarzy w innych krajach. Nie wiadczy to w adnym razie o niszym poziomie wyszego szkolnictwa polskiego, za urzdowe opinie na ten temat w przypadkach indywidualnych wydaje odpowiednia instytucja powoana do tego w danym kraju. (rdo: http://www.tepis.org.pl/biuletyn/38/szkolna.htm) Ale to samo TEPiS, uchwalajc Kodeks Polskiego Tumacza Sdowego, nakazuje w nim nieco odmienne rozwizania. Przyjrzyjmy si im: 38. Obcojzyczny odpowiednik stopnia, tytuu naukowego lub zawodowego obowizuje w brzmieniu podanym: 1. w wykazie tytuw naukowych lub zawodowych opublikowanym przez midzynarodowe lub krajowe ciao normotwrcze; 2. w dzienniku urzdowym kraju jzyka rdowego lub jzyka docelowego; 3. w dwustronnej lub wielostronnej umowie midzynarodowej opublikowanej lub nie opublikowanej; 4. w innym dokumencie wydanym przez kompetentne wadze. 39. W razie braku stopnia, tytuu naukowego lub zawodowego w wykazie opublikowanym przez ciao normotwrcze, dziennik urzdowy lub inny dokument wydany przez kompetentne wadze lub po upewnieniu si co do braku tych rde, jednak nie usprawiedliwiajc si brakiem dostpu do nich, tumacz moe dokona tumaczenia wedug wasnego uznania, zgodnie z zalecanymi poniej zasadami. 40. Tumaczenie stopnia, tytuu naukowego lub zawodowego powinno uwzgldnia: 1. odmienno danego systemu organizacyjnego kraju jzyka rdowego i prawo zachowania intencji autorw nazwy instytucji, jeli jej ekwiwalent w jzyku docelowym mieci w zakresie pierwszego znaczenia i nie jest zasadniczo mylcy; 2. podobiestwo nazw analogicznych stopni i tytuw w kraju jzyka docelowego, jeli uwzgldniajcy je ekwiwalent w jzyku docelowym nie koliduje bd to z intencj autora nazwy w jzyku rdowym, bd to z zakresem znaczeniowym w tym jzyku. 3. zachowanie rdzeni aciskich i greckich w elementach leksykalnych jzyka docelowego, jeli ich pierwsze znaczenie nie rni si zasadniczo od znaczenia w jzyku rdowym, zgodnie z zaleceniami Midzynarodowej Organizacji Unifikacji Neologizmw Terminologicznych. 4. podanie w nawiasie obok tumaczonego stopnia lub jego odpowiednika w jzyku rdowym jeden raz bezporednio po pierwszym jego wymienieniu w tekcie tumaczonego dokumentu. (rdo: http://www.tepis.org.pl/biuletyn/40/tepis.htm) Wida wic, e w onie samego TEPiS panuje rozbieno co do sposobu postpowania z arcytrudn jak wida materi tumaczenia stopni i tytuw naukowych. Instytucje i osoby zajmujce si szeroko pojmowan wymian naukow prbuj sobie same radzi z problemami translatorskimi. Jedn z takich prb jest zamieszczony w informatorze Politechniki Gdaskiej z 2001 r. krtki wykaz tytuw i stopni naukowych, ktre w wersji angielskiej informatora staj si swoistym sowniczkiem, stosowanym w praktyce tumacze na gdaskiej uczelni. Oto on:

EXPLANATORY NOTE ON POLISH ACADEMIC AND PROFESIONAL TITLES, DEGREES AND POSTS. According to Polish law, the following terms are used for academic and professional titles, degrees and posts held by staff members at the Technical University of Gdansk: The academic title of profesor - granted by the President of the Polish Republic. Academic degrees doktor- granted by a fully qualified faculty board. doktor habilitowany - recommended by a fully qualified faculty board and granted by the Central Commission for Academic Titles and Degrees. Research and teaching posts asystent adiunkt profesor nadzwyczajny profesor zwyczajny Teaching posts wykadowca starszy wykadowca Professional titles licencjat inynier magister magister inynier Comments: 1. The Minister of Education appoints holders of the academic title of profesor or a doktor habilitowany degree to the post of profesor zwyczajny. 2. The post of profesor nadzwyczajny is appointed by a university rector to holders of the academic title of profesor or a doktor habilitowany degree. 3. The title of profesor and a doktor habilitowany degree authorise the holder to promofe doctorate theses. 4. The following English titles have been adopted here for Technical University of Gdask posts:

Assistant Professor - the holder of a doktor habilitowany degree in the post of adiunkt Associate Professor - the holder of a doktor habilitowany degree in the post of profesor nadzwyczajny Professor - the holder of a profesor academic title in the post of profesor nadzwyczajny Full Professor - the holder of a profesor academic title in the post of profesor zwyczajny 5. This guide names university staff who are authorised to promote doctorate theses and also gives their academic posts. 6. The procedures leading to the profesor title as well as the various academic degrees, posts and professional titles are not outlined here. Mamy tu do czynienia z wykazem, w sposb klarowny wyjaniajcym struktur stopni i tytuw naukowych obowizujcych na Politechnice Gdaskiej z wyjanieniem ich wzajemnych zalenoci. Ale czy kady dokument mona opatrywa takim zacznikiem? Wszystkie te problemy nie zwalniaj jednak nas, tumaczcych w codziennej pracy materiay na i z angielskiego, od rozwizania kwestii stosowanej w nich terminologii. Skoro okazuje si, e problemu nie da si rozwiza w sposb nie budzcy wtpliwoci, trzeba przyj pewne standardy przynajmniej dla wasnych tumacze. W praktyce utaro si przekadanie polskich tytuw na ich nie do koca adekwatne anglosaskie odpowiedniki. Poniej zamieszczam list najczciej spotykanych okrele uywanych przy tumaczeniach materiaw zwizanych z midzynarodow wymian naukow: licencjat bachelor of science (BSc) nauki cise lub bachelor of arts (BA) nauki humanistyczne inynier engineer (Eng.) magister master of science (MSc) nauki cise lub master of arts (MA) nauki humanistyczne architekt - architect doktor philosophiae doctor (PhD) profesor professor (Prof.) Okrelenia z powyszej listy stosowa naley z wielk ostronoci, majc wiadomo rnic w systemach hierarchii naukowej poszczeglnych krajw. Wszelkie mutacje w rodzaju profesora zwyczajnego bd nadzwyczajnego, wymagaj, jak to wspomniaem na wstpie, najwyszej ostronoci. Osobicie zgadzam si z opini wyraon przez czonkw "grupy roboczej" i autora tekstu z Biuletynu TEPiS, e tytuw naukowych w ogle nie naley tumaczy. Nikomu przy zdrowych zmysach nie przyjdzie do gowy podczas tumaczenia dzie Cezara zamienia rzymskiego stopnia wojskowego "centurion" na "sierant", a legionu na dywizj, cho tak wanie mniej wicej powinno si to robi, gdyby chcie odda funkcj pierwszego i liczebno drugiego. Nie robi si tego gwnie dlatego, e kady tumacz ma wiadomo, e realia rzymskie s zupenie inne od wspczesnych. Podobnie jest z tytuami naukowymi. Nasz "doktor" to nie to samo co anglosaski "PhD", a kilka odmian tytuu profesorskiego stosowanych w Polsce nie da si odda w jzyku angielskim bez naraania si na drastyczne nieporozumienia.

Najbezpieczniejszym rozwizaniem wydaje si uywanie w angielskich tekstach nie tumaczonych tytuw i stopni naukowych, lub, o ile to moliwe, tumaczenie ich literalne z jednoczesnym opatrzeniem stosownymi wyjanieniami (na przykad w nawiasie), ktre w miar monoci mog pozwoli na uniknicie nieporozumie.