Vous êtes sur la page 1sur 18

D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

BEATA OCIEPKA Beata Ociepka Wrocaw

MEDIO W PAMIE C
c Pamie medio w ro dla przecie tnych odbiorco Z dem informacji o s wiecie sa w bezpos rednie du na kontakty z innymi ludz mi, edukacja i s rodki masowego przekazu. Ze wzgle dobra doste pnos tnos wszechobecnos c tych ostatnich, ich w miare c i umieje c korzystania z nich, trudno byoby odnalez c ws ro d wspo czesnych Europejczyko w takich, kto rych obraz s wiata nie byby wspo ksztatowany przez media. W tym uwarunkowane kulturowo postrzeganie historii oraz obrazie s wiata zawiera sie ce przeszos wszystkie przekazy dotycza ci. W modelu procesu komunikowania, zaproponowanym przez A. Molesa w 1967 r., z ro dem przekazo w, ich pierwotna jest pamie c c udzia w procesach komunikowania, takz tres cia s wiata. Biora e cza sie w obieg przekazo w sensie komunikowania masowego, jednostka wa w, cych dos zawieraja wiadczenia i przekonania, powstae w innych czasach i innych c obszarach, dodaje do nich wasne interpretacje i opis nowych wydarzen . Pamie s wiata jest dostepna dzieki komunikowaniu, a komunikowanie suz y miedzy innymi wprowadzaniu do obiegu dos wiadczen poprzednich pokolen , takz e poprzez dzia jak archiwa i biblioteki 1. W XX w. szczego takie narze lnego znaczenia w tym procesie nabray s rodki komunikowania masowego. ce s ci s Przekazy o przeszos ci, zawieraja lady pamie wiata nadawco w przekazo w ce i jednoczes nie wpywaja na sposo b postrzegania tej przeszos ci przez odbiorco w, istotna cze s tworza c rzeczywistos ci medialnej lub szerzej kultury medialnej, siedztwie geograficzspecyficznej dla danego spoeczen stwa. Nawet w bliskim sa nym i kulturowym, ta kultura medialna w odniesieniu do oceny przeszos ci moz e cej elemento zawierac wie w ro z nic niz wspo lnoty. W sferze publicznej przeszos c jest zaro wno tematem dyskursu, w tym przekazo w medialnych, jak i jednym z czynniko w (zbiorem dos wiadczen ), kto ry ta wspo ksztatuje system polityczny i medialny. Przeszos c jako temat, zamknie ci uczestniko w formach narzucow pamie w proceso w komunikowania, uwalnia sie rozpowszechniania przekazo ci w mediach sa nych przez logike w. Nos nikiem pamie zaro wno wytwory kultury wysokiej, dziea literackie wysokich loto w, jak i produkty
A. Mat telart, M. Mattelart, Theories of Communication. A Short Introduction, Sage, London 1998, s. 49.
1

46

Beata Ociepka

ona wie c w je zyku medio kultury popularnej. Zawiera sie w opiniotwo rczych, jak i bulwarowych. W XX w., najbardziej popularnym nos nikiem tres ci historycznych film, rozpowszechniany najpierw poprzez kina, a naste pnie od lat pie c sta sie tych gle dziesia w Europie, stay element przekazo w telewizyjnych. Obecnie cia kszych grup jeszcze telewizja jest tym s rodkiem przekazu, kto ry dociera do najwie odbiorco w i ma podstawowe znaczenie w komunikacji politycznej, zaro wno jako producentami filmo nos nik informacji, jak i perswazji. Telewizje stay sie w ki nim filmo i programo w historycznych, w tym spopularyzowanych dzie w doku bardzo duz mentalnych, kto re dla przekazo w historycznych maja e znaczenie. gle tym s Telewizja jest cia rodkiem przekazu, kto ry poprzez przeoz enie historii na zyk kultury popularnej ma najszerszy kra g odbiorco je w. Prasa pozostaje zas przekaz nikiem nie mniej waz nym dla dyskusji elit. Tam gdzie telewizja ogranicza do spersonalizowanych, rytualnych przekazo sie w, tam prasa tworzy miejsce dla bardziej zro szerszej dyskusji, a tym samym dla ujawnienia sie z nicowanych do pogla w. To zro z nicowanie uderza jeszcze bardziej w przekazach zawartych w Internecie, zwaszcza w blogach, na czatach i w gosach internauto w, komencych oficjalne wiadomos ce sie na portalach internetowych. tuja ci, znajduja Specyfika dziaalnos ci s rodko w masowego przekazu polega na dokonywaniu selekcji wydarzen , temato w oraz oso b i nadawaniu znaczenia tym, kto re wydawcy za szczego ca sie wiele i dziennikarze uznaja lnie istotne. W medioznawstwie pos wie uwagi badaniu zjawiska selekcji. Od lat wielu badaczy stawia sobie to samo pytanie: sie z zainteresowaniem medio dlaczego pewne wydarzenia spotykaja w i dzien nikarzy, inne zas nie? Pytanie to nabiera dodatkowego wymiaru, gdy przeniesie sie dzynarodowe lub gdy poro relacje pos cone dwo je na wydarzenia mie wna sie wie m pan stwom, takim jak Polska i Niemcy, kto re dos wiadczyy w przeszos ci powaz siaduja ze soba , z punktu widzenia teorii nych konflikto w. Polska i Niemcy sa wartos ci informacyjnej, mogyby byc wzajemnie dla siebie informacyjnymi siadami 2. Zwykle geograficzna bliskos na cze ste informowanie sa c przekada sie ws rodkach masowego przekazu. Bliskos c terytorialna nie jest jednak warunkiem cym i winna jej towarzyszyc wystarczaja bliskos c kulturowa, kto ra w procesach dzykulturowej manifestuje sie wyste powaniem obszaru wspo komunikacji mie lnoty dos wiadczen . Kategoria ta, zapoz yczona z jednego z wczesnych modeli komuniko i odbiorce przekazu musi wania, autorstwa W. Schramma zakada, z e nadawce czyc s a obszar wspo lny, zrozumiaa dla obu stron cze c kodo w, kto rymi posuguja 3 uczestnicy procesu komunikowania . Najprostsza manifestacja braku wspo sie lnoty zykowa, kto dos wiadczen jest bariera je ra w przypadku Polski i Niemiec utrudnia odbio r przekazo w telewizyjnych i radiowych w rejonach przygranicznych, gdzie
2 siad pochodzi z ksia z Kategoria informacyjny sa ki K. Kampsa, Politik in Fernsehnachrichten. Struktur und Prsentation internationaler Ereignisse ein Vergleich, Nomos, BadenBaden 1999. 3 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 63.

c Pamie medio w

47

p do nich jest najatwiejszy. Je zyk jest jednak tylko jedna z oznak braku doste do zaobserwowania. Brak tej wspo wspo lnoty dos wiadczen , najatwiejsza lnoty moz e wynikac takz e z odmiennego postrzegania przeszos ci, definiowania przeszych sytuacji, ich oceny i sposobu przekazywania. Brak wspo lnoty dos wiadczen ci nie musi jednak uniemoz w sensie wspo lnoty pamie liwiac proceso w komunikadzykulturowej, o ile wyste puje kompetencja komunikacyjna, rozumiana jako cji mie wola porozumienia. dzy Polakami i Niemcami po 1989 r., Obszar wspo lnoty w komunikacji mie nowe napie cia w stosunkach wzajema zwaszcza po 1998 r., kiedy pojawiy sie c tej, kto nych, atwiej jest dostrzec w komunikacji bezpos redniej, a wie ra odbywa bez udziau s sie rodko w przekazu. O dobrym skutku budowania wspo lnoty ki kontaktom bezpos badania, prowadzone dos wiadczen dzie rednim s wiadcza w 2000 i 2006 r. przez Instytut Spraw Publicznych (ISP) w Polsce i w Niemczech. siada, w antypolskich Wynika z nich, z e zmiany w negatywnym postrzeganiu sa puja przede wszystkim u tych oso i antyniemieckich stereotypach naste b, kto re maja bezpos rednie kontakty z przedstawicielami tej innej narodowos ci. W przypadku te osoby, kto Niemiec, najgorszy wizerunek Polski maja re informacje o Polsce ze s ksza grupa oso czerpia rodko w masowego przekazu. W 2006 r. najwie b, z tych, kto rzy informacje o Polsce czerpali z medio w sygnalizowaa, z e ich z ro dem wiedzy bya prasa, w drugiej kolejnos ci telewizja. W tej grupie odbiorco w przekazo w to: medialnych, go wne skojarzenia z Polska pczos przeste c , kradziez e aut, tania sia robocza, cy na czarno, zabieraja cy miejsca pracy, pracuja bieda, zacofanie, siad, sa zbio r szparago w, pomocnicy przy zbiorach 4. c cych wiedze o Polsce z medio woko Pamie oso b czerpia w koncentruje sie cych sie w sferze publicznej w obu krajach skojarzen negatywnych, pojawiaja niemieckich po drugiej wojnie s wiatowej. Co ciekawe jednak, badania prze prowadzone przez Media Tenor w latach 2004-2005 (obejmoway one analize , z zawartos ci telewizji ARD, ZDF, RTL, SAT. 1 i ProSieben) wskazuja e go wne programy informacyjne przekazyway pozytywny obraz Polski 5. Wyjas nieniem tej k informacji odnosza cych rozbiez nos ci jest prawdopodobnie negatywny wydz wie do Polski w pozostaych formatach programowych telewizji, a zwaszcza sie w filmach fabularnych i dokumentalnych, reportaz ach.

M. Fakowski, A. Popko, Polacy i Niemcy. Wzajemny wizerunek po rozszerzeniu Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006, s. 26. 5 Nalez y przy tym uzupenic , z e obraz Francji, Woch i Czech by umiarkowanie negatywny, krajo w Beneluksu i Wielkiej Brytanii negatywny. Patrz szerzej: Gegenwind fr Reiselnder, Media Tenor, 153. Forschungsbericht, 1. Quartal 2006, s. 92.

48

Beata Ociepka

rozbiez dzy opiniami badanych W Polsce obserwujemy zas wyraz na nos c mie debata ekspercka respondento w, a jak to nazwa M. Fakowski, pesymistyczna 6. Od kilku lat naste puje zmiana klimatu opinii, ksztatowanego przez i polityczna media obrazu Niemiec i stosunko w polsko-niemieckich. Idei naprawiania stosunsiadami przeciwstawia sie obecnie idee powrotu do niezaatwionych ko w z sa je poprzez analogie historyczne, kto jeszcze, konfliktowych spraw. Analizuje sie re nieuchronnos w stosunkach z Niemcami sugeruja c konfliktu intereso w narodowych. Pesymizm debaty eksperckiej i politycznej napotyka jednak na zaprzeczenie w badaniach opinii publicznej. Tzw. zwykli obywatele w Polsce postrzegaja s Niemcy i Niemco w zdecydowanie lepiej, niz polskie elity, w tym spora cze c dziennikarzy. , iz Badania ISP pokazuja nieodzownym czynnikiem poprawy postrzegania siado bezpos sa w w obu krajach sa rednie kontakty. Jes li tych kontakto w nie dzykulturowej biora go negatywne stereotypy naroma, w komunikacji mie re ksze znaczenie be da tez dowos ciowe. Wie w niej odgryway medialne przekazy o przeszos ci. CI MEDIA O PRZESZOS Wpyw s rodko w masowego przekazu na postrzeganie przeszos ci trudny jest do o skutkach kro zmierzenia. O ile moz emy bowiem wypowiadac sie tkotrwaych, powanie pewnej tematyki w s moz emy m.in. stwierdzic wyste rodkach przekazu, jej , to trudniejsze do uchwycenia sa zmiany dugofalowe, rozprzestrzenianie sie u odbiorco dzy kto rych spodziewalibys my sie w tych medio w. Badanie relacji mie mediami a ich odbiorcami i skutecznos ci medio w napotyka przy tym na trudnos ci tko uchwycenia pocza w procesu komunikowania i pierwotnego ksztatu przekazu. z Proces przepywania przekazu, zjawisko sprze enia zwrotnego, logika proceso w na wzajemna zalez opiniotwo rczych wskazuja nos c nadawcy i odbiorcy przekazu. pamie ci kraju, Dziennikarz lub wydawca, kto ry wprowadza do medio w tematyke nie dziaa bowiem w kulturowej pro z ni. Tak jak jego odbiorcy zosta uksztatowany do w procesach socjalizacji i zapewne podziela wiele tez i pogla w z odbiorcami. Jak jednak badania nad selekcja informacji, ostateczna decyzja dziennikarza, wskazuja jakie wydarzenie lub zagadnienie umies cic w serwisie wiadomos ci zwykle uzasadniana jest przekonaniem o znajomos ci preferencji odbiorcy, o zapotrzebowaniu informacje lub temat. To poczucie wiedzy w wielu przypadkach odbiorcy na dana rozbiez jest zudne. W konsekwencji nierzadko mamy do czynienia z sytuacja nos ci miedzy pamiecia medio w a pamiecia ich odbiorco w. Dowodza tego m.in. badania prowadzone w czasie kampanii wyborczych. Takie badanie zgodnos ci lub niezgodnos ci agendy partii politycznych, wyborco w i prasy, w trakcie wyboro w komunalnych w Lipsku przeprowadzono w 1990 r. Byy to pierwsze wolne wybory
6

M. Fakowski, A. Popko, op. cit., s. 11.

c Pamie medio w

49

, z w NRD po upadku muru berlin skiego. Wyniki tych badan wskazuja e korelacja temato w waz nych dla wyborco w i prasy bya zdecydowanie niz sza niz dla cy wyniki tych badan wyborco w i partii politycznych. Omawiaja W. Schulz z podkres li w ksia ce, iz Agenda prasy nie wykazaa (...) najmniejszych podo wyborco dnia (...) politycznych problemo bien stw z agenda w. Prasa nie uwzgle w i celo w waz nych dla spoeczen stwa 7. Dla tego tekstu istotne jest, z e ta rozbiez nos c dotyczya ro wniez tematyki historycznej. W wymienionym badaniu, tematyka w kategorii Rozliczenie sie z przeszos NRD. W maju historyczna ujawnia sie cia jako 1990 r. tematyka ta w rankingu temato w wedug waz nos ci w prasie znalaza sie trzecia, w agendzie partii politycznych miaa miejsce szo ste, a w agendzie to jedyne wyborco w dopiero jedenaste (na dwanas cie wymienionych) 8. Nie sa cych na rozbiez wyniki badan , wskazuja nos c oceny waz nos ci temato w przez prase je takz (szerzej: media) i wyborco w oraz partie polityczne. Potwierdzaja e badania one zachowac prowadzone w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Nakazuja ganiu wniosko danej tematyki w meostroz nos c w wycia w z faktu pojawiania sie takz diach, w tym tematyki historycznej. Dowodza e, z e media tylko w okres lonych w stanie osia gna c nad sa dami odbiorco warunkach sa wadze w, a subiektywne sto przekonanie redaktoro w dyz urnych o wyczuciu potrzeb odbiorco w jest cze ce. Takz myla e rozbiez nos c wyniko w analiz debaty politycznej i eksperckiej i badan sondaz owych w Polsce wskazuje, z e agendy polityko w i publicznos ci sie w istotny sposo (wyborco w), ro z nia b. c de rozumiaa ramy interpretacyjne, kto Przez pamie medio w be re tworza schematy interpretacji wydarzen z historii Polski i Niemiec w s rodkach przekazu mnie przede wszystkim ramy medio w obu krajach. W tym miejscu interesuja w, cie ram ina dopiero w drugiej kolejnos ci ramy typowe dla odbiorco w. Poje terpretacyjnych (zwanych ro wniez poznawczymi lub schematami poznawczymi) z badan medio wywodzi sie nad zawartos cia w. Koncepcja ta bya rozwijana dku m.in. przez E. Goffmana i R. Entmana, przez zwolenniko w koncepcji porza dku dnia (M. McCombs i D. Show), uwaz ana jest za drugi poziom hipotezy porza na stwierdzeniu, z dnia 9. Istota koncepcji ram poznawczych opiera sie e media wydarzenia zgodnie z ge boko zakorze(dziennikarze i wydawcy) interpretuja nionymi i kulturowo uwarunkowanymi schematami poznawczymi, kto re nakazuja s z ramami, a pomijac im cze ciej akcentowac te aspekty wydarzen , kto re zgodne sa nie mieszcza . W koncepcji tej ramy traktowac te, kto re w ramach sie moz na 10 da dla mnie jako zmienne zalez ne lub niezalez ne . W tym przypadku ramy be
7 W. Schulz, Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badan empirycznych na temat medio w masowych w polityce, Wyd. Uniwersytetu Jagiellon skiego, Krako w 2006, s. 155. 8 Tamz e, s. 154. 9 porza dku dnia media nie decyduja o tym, co ludzie mys , ale o czym mys . Zgodnie z hipoteza la la selekcji wydarzen sie informacjami. Media dokonuja , z kto rych tylko niekto re staja 10 D. Scheufele, Framing as a Theory of Media Effects, Journal of Communication Vol. 49, 1, Winter 1999, s. 103-122.

d Zachodni 2007, nr 1 4 Przegla

50

Beata Ociepka

da zas zmiennymi zalez nymi. Interesowac mnie be czynniki zmienne niezalez ne da na ujawnianie sie pamie ci medio kto re wpywac be w w Polsce i Niemczech. stawiania hipotez, oparta na cia gle Niniejszy tekst traktowac nalez y jako pro be cej jeszcze niesystematycznej pro bie badawczej, pochodza zaro wno z medio w w cze s polskich, jak i niemieckich. Odwoywanie sie ci tego tekstu do prasy wynika z przekonania, z e prasa publikuje przekazy skierowane na zagadnienia, o mniej epizodycznym (rytualnym) charakterze niz media audiowizualne, zwaszcza telewibszy wgla d w tematyke dyskursu i ujawniaja ce sie w nim zja, a przez to daje ge opcje. Srodkiem przekazu, kto ry tworzy pomost miedzy mediami drukowanymi da to strony i audiowizualnymi jest Internet, a w przypadku tych rozwaz an be internetowe telewizji publicznych w Niemczech i w Polsce (ARD i ZDF po stronie sie przede wszystkim niemieckiej, TVP po stronie polskiej). W tym teks cie skupie powaniu ram w relacjonowaniu przeszos na ro z nicach w wyste ci (zwaszcza wspo lnej przeszos ci) przez media polskie i niemieckie.
DEBATY HISTORYCZNE W MEDIACH

rodki masowego przekazu nie pozostaja oboje tne w sytuacjach, gdy spoeczen S najwaz im stwa dyskutuja niejsze wydarzenia z przeszos ci, a zwaszcza gdy nadaja interpretacje . W takich okresach, wobec najwaz nowy sens, nowa niejszych tema pienia to w, przyczyniaja sie do ich nagos nienia (az do wysta tzw. ataku medio w 11), c do ujawnienia i napie tnowania danego zjawiska. Z drugiej zas prowadza strony, cy klimat opinii, pomijaja cy pewne wydarzenia i ignoruja cy poprzez dominuja sie do powstawania tabu w historii niepopularne ich interpretacje, przyczyniaja danych spoeczen stw. Oba podejs cia byy obserwowane m.in. przez J. Wilke w relacjonowaniu antysemityzmu przez media niemieckie 12. Klimat opinii w takim ciu jest tworzony przez s cie to moz uje rodki masowego przekazu. Poje emy zastosowac takz e w przypadku postrzegania innych narodowos ci. Jes li bowiem ce dla pamie ci historycznej, konflikty z przeszos ci byy bardzo silne i decyduja goszenie pozytywnego nastawienia do dawnych wrogo w moz e skutkowac wykluczeniem z wasnej spoecznos ci 13. Tym samym, selektywnos c medio w polega na konfliktu i mieszcza sie w ramie akcentowaniu tych wydarzen , kto re dotycza przy tym relacje o wydarzeniach o wydz ku konfliktowej. Media wyciszaja wie
Chodzi o zjawisko opisane w literaturze anglosaskiej jako feeding frenzy. Patrz szerzej: L. J. Sabato, Feeding Frenzy. How Attack Journalism has Transformed American Politics, The Free Press, New York, 1991. 12 J. Wilke, Massenmedien und Vergangenheitsbewltigung, w: J. Wilke (Hrsg.), Mediengeschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn 1999, s. 658. 13 spirali milczenia E. Noelle-Naumann. W Polsce ukazaa sie ksia z Chodzi o koncepcje ka tej autorki pt. Spirala milczenia.
11

c Pamie medio w

51

one na wzajemne postrzeganie pozytywnym (rama wspo pracy), mimo z e wpywaja spoeczen stw. W tych rozwaz aniach interesuje mnie przede wszystkim okres 1998-2006, gdyz w tym czasie doszo do napiec i nieporozumien w stosunkach miedzy Polska cych sie przede wszystkim do poziomu wadzy symbolicznej. a Niemcami, odnosza cia pote goway sie na skutek przywoywania wydarzen Napie historycznych dla ich zdefiniowania, oceny lub wyjas nienia. Po obu stronach granicy obserwowac moz na ca sie tendencje do odwoywania sie do negatywnych stereobowiem utrzymuja c . Polskie typo w w sytuacji napie , niezalez nie od tego, jakiej dziedziny one dotycza s da przy tym reprezentoway i wykorzysi niemieckie s rodki przekazu cze ciej be konfliktu, akcentuja ca konkurencje , ro , niezgode , brak porozutyway rame z nice ca stosunki wzajemne jako gre o sumie zerowej. Informacje mienia, pokazuja ce sie w ramie konfliktu be da miay wie ksza sie rozpowszechniania, m.in. mieszcza poprzez przejmowanie ich takz e przez inne media. Po stronie polskiej w ramie dzie ujawniac ro konfliktowej argumentacja historyczna be sie wniez na poziomie wyjas niania przyczyn i skutko w danej sytuacji, i to niezalez nie od tego, czy dane dzie polityki, historii czy kultury (w wielu przypadkach wydarzenie dotyczyc be rame konfliktu w odniesieniu do Niemiec, nazwe takz e sportu i turystyki). Polska zku z tym historyczna rama konfliktu. Po stronie niemieckiej rama konfliktu w zwia dzie tak jednoznacznie odwoywaa sie do argumentacji historycznej. nie be ce w relacjach z Polski i Niemiec po obu stronach granicy nie Ramy dominuja da toz powania ramy konfliktu, jej be same. Brak toz samos ci oznacza, z e mimo wyste elementy na poziomie argumentacji, wyjas nienia przyczyn i skutko w danego da odmienne. Nalez przy tym spodziewac wydarzenia be aoby sie , z e te same ramy da pojawiay sie w innym czasie. Ro da dotyczyy takz be z nice be e skali wypowania ram rama dominuja ca w jednym kraju, w relacjonowaniu stosunko ste w marginalna w tym drugim (wyste powac wzajemnych, moz e byc rama np. tylko w mediach niszowych). Nieporozumienia w stosunkach wzajemnych z punktu widzenia wspo czesnych s rodko w masowego przekazu i zgodnie z czynnikiem negatywizmu teorii wartos ci dane wydarzenia mie dzypan informacyjnej wydarzen , czynia stwowe bardziej cymi i przez to maja duz w serwisach informacyjinteresuja e szanse, aby znalez c sie oceny waz nych. Jes li nieporozumienia dotycza nych wydarzen historycznych lub odwoania do przeszos spodziewac w ich wyjas nieniu stosuje sie ci, to moz na sie , z e sie atwiej przyswajalne dla odbiorco informacje te stana w, przy zaoz eniu, z e w tych samych uwarunnadawcy (media i dziennikarze) oraz ich odbiorcy, tkwia wspo kowaniach kulturowych, na kto re skada sie lnota historycznych dos wiadczen . cych argumentacje Zaoz enie o atrakcyjnos ci przekazo w o historii lub zawieraja dla odbiorco dzie jednak prawdziwe przede wszystkim dla tych historyczna w be odbiorco w (jako spoeczen stwa w caos ci lub grup odbiorco w), kto re cechuje przypisywanie duz ego znaczenia przeszos ci. Za takie nalez y uznac spoeczen stwo odbiorco polskie, a tym samy grupe w Polako w. M. Walzer okres li Polako w
4*

52

Beata Ociepka

w swych rozwaz aniach, obok Ormian, jako jedno z plemion, najbardziej dzypewnych posiadania specyficznej dla siebie toz samos ci i kultury 14. W mie dodatkowo jako zoriennarodowych public relations takie plemiona okres la sie c kada ce nacisk na szeroki kontekst historyczny towane na przeszos c , a wie wzie ciu, co moz w kaz dym podejmowanym przedsie e utrudniac planowanie podejcych sie wspo mowanych akcji 15. W kulturach pojmuja lnotowo i zorientowanych na ca przy kaz przeszos c , jednostka skierowana na przyszos c i nie podkres laja dym dziaaniu kontekstu historycznego, musi napotkac na cakowite niezrozumienie. Ro z nice te moz e wzmacniac dodatkowo postrzeganie spoeczen stwa w kategoriach narodowos ciowych (Polska) lub obywatelskich (Niemcy). Na znaczenie tych ro z nic c w relacji pamie polityka zagraniczna w Polsce i w Niemczech zwro ci ostatnio m.in. K. Bachmann 16. Be dem byoby jednak uznanie, z uwage e Niemcy reprezen kulture niezorientowana na przeszos tuja c . Zjawisko to nie jest jednak tak jednoznaczne, jak w przypadku Polski, na co zapewne podstawowy wpyw mia z sposo b przezwycie ania przeszos ci w Niemczech po 1945 r. c tych w Niemczech zapocza tkowany zosta proces W latach dziewie dziesia ci 17, w kto role odegray powstawania nowej kultury pamie rym niezwykle istotna ci oznaczaa m.in. wie kszy dystans do wydarzen media. Nowa kultura pamie okresu nazizmu, kto ry pozwoli na przeomie XX i XXI w. na spojrzenie na wydarzenia tego okresu m.in. z perspektywy loso w jednostki, a nie kolektywnej winy. Taka perspektywa bya zdecydowanie bardziej atrakcyjna dla odbiorco w przekazo permedio w i zgodna z logika w medialnych, a zwaszcza z zasada , z sonalizacji przekazo w historycznych. E. Meyer zwraca przy tym uwage e sprzecznos dzy w ostatnich latach w Niemczech coraz wyraz niejsza staje sie c mie prywatna , przekazywana w rodzinach, a przekazami oficjalnymi (rza dowyhistoria pstwa okresu nazizmu. To zas mi), w kto rych dominuje zwro cenie uwagi na przeste cierpienia Niemco dla historii prywatnej najbardziej istotne sa w w czasie i po zakon czeniu drugiej wojny s wiatowej, kto re wedug E. Meyera, znajdoway coraz cej miejsca w przekazach medio wie w popularnych 18. Skrajnym przypadkiem cy ostatnie dni A. Hitlera. Film ten indywidualizacji by film Upadek, pokazuja w 2004 r. obejrzao ponad 4 mln Niemco w 19, w paz dzierniku 2005 r. zosta piewak (wybo p), Komunitarianie. Wybo M. Walzer, Uwagi o nowym trybalizmie, w: P. S r i wste r teksto w, Fundacja Aletheia, Warszawa 2004, s. 308. 15 R.S. Zaharna, In-awarness approach to international public relations, Public Relations Review Vol. 27, 2001, s. 135-148. 16 K. Bachm ann, O dwo ch ro znych paradygmatach, w: P. Kosiewski (red.), Pamie c i polityka zagraniczna, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2006, s. 29-34. 17 ciak, Niemiecka pamie W. Pie c . Wspo czesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce i toz samos ci (1989-2001), Wyd. Uniwersytetu Jagiellon skiego, Krako w 2002, s. 75. 18 Komputeropis wykadu E. Meyera, Veranstaltung zum Gedenken an die Opfer des Nationalsozialismus, 26 I 2006 r., s. 9, www.memorama.de, pobrano 5 XII 2006. 19 Liczba widzo w za E. Meyer, op. cit., s. 7.
14

c Pamie medio w

53

s pokazany w rozszerzonej, dwucze ciowej wersji, w programie pierwszym telewizji publicznej ARD w Niemczech 20. Silne przekonanie o znaczeniu historii dla definiowania przynalez nos ci do narodu, postrzegania pan stwa i powinnos ci obywatelskich w Polsce, sprzyja oczekiwaniu podobnych cech u innych narodo w. To oczekiwanie jest podzielane zaro wno przez dziennikarzy, jak i odbiorco w medio w. W relacji do Niemiec jako pan stwa, spoeczen stwa, ale i do niemieckich s rodko w przekazu, w Polsce nagas nia wobec tego przede wszystkim argumentacje historyczna i oczekuje sie dyskursu sie publicznego, prowadzonego w kategoriach interesu narodowego Niemiec. Po 1998 m.in., zgodnie z teoria wartos r. takie oczekiwania skutkuja ci informacyjnej cym Centrum wydarzen , nadawaniem zbyt duz ego znaczenia informacjom dotycza dzeniom, kto przeciwko Wype re ma powstac w Niemczech, a dla strony polskiej ci. Generalnie nalez symbolizuje konflikt pamie y podkres lic , z e dla zrozumienia dzonych i ich organizacji ma zachowania medio w po stronie polskiej, kwestia wype gle znaczenie podstawowe. W wielu opublikowanych tekstach zwro cia ciam juz , z w polskiej polityce zagranicznej, ale i w przekazach uwage e koncentrowanie sie s medialnych na cze ci spoeczen stwa niemieckiego, reprezentowanej przez wype optyke w postrzeganiu Niemiec w Polsce: dzonych, to dowo d na odwro cona poprzez dziaalnos dzonych 21. Konpan stwo i spoeczen stwo postrzega sie c wype na organizacjach wype dzonych to nieoda czny element pesymiscentrowanie sie tycznej debaty eksperckiej i politycznej. cej niemieckiego Istotne jest przy tym eksponowanie osoby przewodnicza zku Wype dzonych (BdV) E. Steinbach. W tym przypadku duz Zwia e znaczenie czynniki negatywizmu i personalizacji przekazu. Niemiecki rewizjonizm odgrywaja ca BdV, kto puje w tej jest kojarzony obecnie w Polsce z przewodnicza ra zaste cych juz i H. Czaje . Kulminacja konstrukcji wspo czes nie niez yja H. Hupke nieporozumien , kto rym w ostatnich latach w stosunkach polsko-niemieckich olbrzymie znaczenie naday polskie media, bya publikacja na okadce tygodnika cej o Wprost wizerunku E. Steinbach, w mundurze SS, dosiadaja wczesnego 22 kanclerza Niemiec Gerharda Schrdera . Okadka ta wywoaa oburzenie po obu stronach granicy. Takie postrzeganie w relacjach s rodko w masowego przekazu wypacza obraz Niemiec w Polsce. Optyka ta to jeszcze dziedzictwo okresu z cy do rewizji granicy komunizmu, gdy Niemcy postrzegane byy jako kraj da a powao wie c atwe utoz du niemieckiego zachodniej Polski, naste samienie celo w rza dzonych. Dominuja ca w tym czasie rama konfliktu w relacjach i organizacji wype
www.daserste.dederuntergang, pobrano 10 grudnia 2006. z M.in. w ksia ce Zwiazek Wype dzonych w systemie politycznym RFN i jego wpyw na stosunki polsko-niemieckie 1982-1992, wydanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego w 1997 r. oraz w artykule Polacy i Niemcy w obrazie medio w, opublikowanym w pracy zbiorowej pod redakcja skiej i D. Bingena, Polacy Niemcy. Sasiedztwo z dystansu, Instytut Zachodni, Poznan A. Wolff-Powe 2004, s. 258-289. 22 Wprost 21 IX 2003.
20 21

54

Beata Ociepka

d wyparta przez nowa , odpowiadaja ca o Niemczech w Polsce nie zostaa dota puje utoz nowemu etapowi wzajemnych stosunko w po 1989 r. Nadal tez wyste dzonych z rza dem niemieckim i jego samienie organizacji i inicjatyw wype ca dziaaniami, a przy tym indywidualistyczna wersje historii rodzinnej, ujawniaja poprzez personalizacje przekazo sie w historycznych w najbardziej popularnych rza dowi niemieckiemu. mediach, przypisuje sie rama historyczna Niemcy jako pan Zgodnie z polska stwo i spoeczen stwo w kategoriach konfliktu mie dzy narodami, w kto postrzegane sa rym to ukadzie sprawcami, a Polacy ofiarami. Cecha tej ramy jest jej wyste powanie Niemcy sa debate publiczna . Przykadem niezalez nie od tematyki, kto ra prowokuje szersza suz yc moz e polska reakcja (na poziomie dyskursu elit politycznych) na niemiecgu pod Batykiem, okres ca podpisana w tej ko-rosyjskie plany budowy gazocia laja poprzez podobien kwestii umowe stwo do paktu Ribbentrop Mootow 23 oraz kartoflana , w kto reakcja polskiego MSZ na tzw. wojne rej to die tageszeitung zostaa poro wnana do nazistowskiego Strmera 24 (obie sytuacje miay miejsce w 2006 r.). W obu przypadkach z ro dem historycznych analogii dla medio w i dziennikarzy byli politycy. Przekazy zawieray przy tym skondensowane symbole ce kon ci, sugeruja i ikony informacyjne 25, jednoznaczne dla polskiej publicznos wizje rozwoju stosunko z okresem fliktowa w z Niemcami, poprzez analogie tpliwos nazizmu w Niemczech. Nie ulega wa ci, z e po obu stronach granicy to istotna cze s stereotypy tworza c schemato w poznawczych, takz e polskiej ramy teza M. Gurevitcha, M. historycznej. Takz e i w tym przypadku potwierdza sie spoeczen sobie w s Levyego i I. Rocha, zgodnie z kto ra stwa opowiadaja rodkach pewnym masowego przekazu odmienne historie, cae opowies ci, kto re suz a sie szczego celom, a na ich odmiennos c skadaja lne uwarunkowania kulturowe 26. w dysPolska rama historyczna odpowiada podobnej ramie, kto ra pojawia sie dzonych w Niemczech. Dyskurs ten, rzadko rozpowszechniany w inkursie wype nych mediach niz gazety i broszury ich organizacji, nalez y do marginalnych w RFN. Niemniej jednak, takz e dla tej grupy spoecznej w Niemczech, a zwaszcza dla tej jej s dzonych, typowa jest cze ci, kto ra jest reprezentowana przez organizacje wype podobna do polskiej dominacja konfliktowej ramy historycznej, i zdominowanie . W Polsce rama historyczna i responsywtematyki wspo czesnej przez historyczna sa organizacje wype dzonych, skutkuje nos c wobec przekazo w, kto rych nadawca optyka . Zgodnos odwro cona c polskiej ramy historycznej i niemieckiej (ale mardzonych, tumaczy olbrzymie zainteresowanie ginalnej) ramy historycznej wype
Gazeta Wyborcza 4 V 2006. Gazeta Wyborcza 5 VII 2006. 25 one zagadnienia o bardzo silnej symbolice, wprowadzane do W rozumieniu J. A. Edy oznaczaja obiegu informacyjnego przez aktoro w politycznych. J.A. Edy, Journalistic Uses of Collective Memory, Journal of Communication Vol. 50, Spring 1999, s. 78. 26 M. Gurevitch, M. R. Levy, I. Roch, The global newsroom: convergences and diversities in the globalization of television news, w: P. Dahlgren, C. Sparks (eds.), Communication and Citizenship. Journalism and the Public Sphere, Routledge, London 1997, s. 205.
24 23

c Pamie medio w

55

zkiem Wype dzonych i jego przywo Zwia dcami w Polsce. Przenoszenie jednak ramy dzonych (a wie c reprezentowanej przez media tej grupy i jej historycznej wype polityko w), na cae spoeczen stwo niemieckie, a zwaszcza na elity polityczne boko tkwi w polskich i gospodarcze w Niemczech, jest nieporozumieniem, kto re ge mediach. pod wzgle dem poruszanych Dyskurs publiczny w Polsce i Niemczech ro z ni sie sie w sposo zagadnien i intensywnos ci, a takz e ramy ro z nia b zasadniczy. Przekazy na ustalenie tych dominuja cych ram medialne zwaszcza prasowe pozwalaja i zrozumienie przyczyn nieporozumien (w przypadku rury batyckiej po stronie rama historyczna, po stronie niemieckiej dominuje rama polskiej pojawia sie skutko w ekonomicznych). Takz e w Niemczech to historia zdominowaa przekazy o Polsce w latach 1990-1999, nie jednak jako rama historyczna, ale najwaz niejszy c kontekst informacji o Polsce. Z analizy zawartos ci Spiegla w latach dziewie tych, przeprowadzonej przez A. Szyman wynika, z dziesia ska e w tym tygodniku rzadko, a najcze s puja cym tematyka polska w opiniach pojawiaa sie ciej wyste zanym z Polska , bya historia. Naste pne zagadnienia, wedug zagadnieniem, zwia stotliwos , to polsko-niemieckie sa siedztwo (zwaszcza cze ci ich pojawiania sie w konteks cie granicy) i jako trzecie Kos cio katolicki w Polsce 27. c c O ile moz na przyja , z e w przypadku polsko-niemieckim w latach dziewie tych przekazy byy zdominowane przez historie (jako rame lub jako dziesia tki pojawiaja sie w debacie publicznej zagadnienie) to okoo 2002 r. nowe wa puja historie jako temat. Pojawia sie w zwia zku z tym bardzo i stopniowo zaste zany przede istotny dla obu spoeczen stw kontekst europejski i iracki, zwia polskich wojsk w Iraku. W przypadku konflikto wszystkim z obecnos cia w jednak, polska rama historyczna pozostaje bardzo charakterystycznym rysem polskiego conego Niemcom. W przypadku Niemiec, zwaszcza reakcje dziennikarstwa pos wie na powierzenie Polsce strefy okupacyjnej w Iraku wskazyway, z e media i dzien paternalizmu w stosunku do Polski 28. nikarze niemieccy nie wyzbyli sie ki polskiej historycznej ramie konfliktu szczego Dzie lnego znaczenia dla pol niemieckie debaty historyczne kon c skich medio w nabieraja ca lat dziewie dziesia zmiane postrzegania wasnej tych, kto re wedug niekto rych autoro w oznaczaja woko historii przez Niemco w (chodzi o dyskusje pomnika Holocaustu w Berlinie dzenia, m.in. dzie ki inicjatywie utworzenia oraz powro t tematyki ucieczki i wype dzeniom), redefinicje tej historii, a w konteks Centrum przeciwko Wype cie ramy 29 z Polska . Polska historyczna rama konfliktu mies konfliktu konfrontacje ci sie
27 A. Szyman ska, Wizerunek Polski w Spieglu w latach 1990-1999, Zeszyty Prasoznawcze nr 3-4, 2000, s. 113. 28 ska, D. Bingen Patrz szerzej: B. Ociepka, Polacy i Niemcy w obrazie medio w, w: A. Wolff-Powe (red.), Polacy Niemcy..., s. 285. 29 interpretacje odnajdziemy w publicystyce Z. Krasnode bskiego, patrz m.in. Z. Krasnode bTaka ski, Zmiana pamie ci historycznej i polityki historycznej w Niemczech, w: P. Kosi ewski, op. cit., s. 35-40.

56

Beata Ociepka

bowiem w typie analogii historycznych, stosowanych przez dziennikarzy, aby ce wydarzenia przez to, co wydarzyo sie niegdys wyjas nic biez a i na tej podstawie zanie opisywanej sytuacji 30. Przeszos ciu przewidziec rozwia c pomaga w tym uje zrozumiec teraz niejszos c i przewidziec przysze wypadki. Jes li przeszos c ta obfitowaa w konflikty, analogia historyczna w przekazach medialnych moz e konflikto ro wniez sugerowac powto rzenie sie w w przyszos ci. , widoczne w ofercie s Ponowne zainteresowanie Niemco w historia rodko w przekazu byo obserwowane przez niemieckich medioznawco w juz w latach c tych. J. Wilke w teks dziewie dziesia cie opublikowanym w 1999 r. 31 stwierdza wprost, z e s rodki masowego przekazu miay istotny wpyw na ponowne zaintereso historyczna . Nazywa to oddziaywanie wanie spoeczen stwa niemieckiego tematyka (Rethematisierung) i przypisuje oddziaywaniu telewizji, a zwaszretematyzacja cej sie od kon cza nowej formule filmo w dokumentalnych, rozpowszechniaja ca lat tych. Trend ten zosta wzmocniony w latach osiemdziesia tych nowysiedemdziesia cymi z otwieraja cych sie w tym czasie mi materiaami dokumentalnymi, pochodza rodkowo-Wschodniej. Ich atrakcyjnos c polegaa na archiwo w krajo w Europy S do relacji s formie: odwoaniu sie wiadko w, uczestniko w wydarzen , zwykych ludzi dzeniu, autorstwa (w ten sposo b konstruowane byy filmy dokumentalne o wype o rytualnos G. Knoppa, patrz niz ej). O ile J. Wilke potwierdza teze ci przekazo w zana pos wieconych II wojnie s wiatowej (ich wieksza liczba zwia jest z kolejnymi rocznicami, J.A. Edy nazywa takie przekazy dziennikarstwem rocznicowym 32), to s cia 50-leciu stwierdza przy tym, iz cze c gazet opiniotwo rczych w 1989 r. pos wie cej, niz to dziao wybuchu II wojny s wiatowej ponad dwukrotnie materiao w wie sie tej, dwudziestej i trzydziestej rocznicy wybuchu wojny 33. przy okazji dziesia kszej refleksji medio Oddalenie wydarzen w czasie sprzyjao wie w. W przypadku Niemiec nalez y uznac to zjawisko za jeden ze skutko w zjednoczenia Niemiec, kto re tych i dziewie c tych zdominowao materiay na przeomie lat osiemdziesia dziesia pnie spowodowao tym silniejsze zainteresowanie historia drugiej prasowe, a naste wojny s wiatowej. Za przeomowe dla prezentowania tematyki historycznej w niemieckich mediach autor ten uznaje wyemitowanie w Niemczech amerykan skiego serialu pnie Holocaust w 3 programie telewizji publicznej w 1979 r. Serial zosta naste powto rzony w latach 1982 i 1993 oraz w telewizji Arte w styczniu 2005 r., zku z szes ta rocznica wyzwolenia obozu 34. Po pierwszej emisji film w zwia c dziesia
J. A. Edy, op. cit., s. 77 . J. Wilke, op. cit., s. 649-671. 32 J. A. Edy, op. cit., s. 74. 33 J. Wilke, op. cit., s. 662. 34 Serial ten po raz pierwszy pokaza Holocaust w formule sagi rodzinnej. To m.in. temu serialowi okres nalez y przypisywac ugruntowanie sie lenia Holocaust. W USA miao go obejrzec 100 mln oso b, gna uwage 40% widowni. I w tym serialu padaja sowa polski obo w Niemczech w 1979 r. przycia z
31 30

c Pamie medio w

57

nad Holocaustem w spoeczen dzy innymi wywoa dyskusje stwie niemieckim, mie ki popularnej formie rodzinnej sagi. dzie sto relaZ badan J. Wilkego wynika, z e tematem nieproporcjonalnie cze cjonowanym przez media by niemiecki ruch oporu, podczas gdy zdecydowanie ydo cano przes c pokusic mniej uwagi pos wie ladowaniom, takz e Z w, moz na wie sie ta zostaa niemal o stwierdzenie, z e Polacy jako grupa narodowos ciowa pominie ydo cakowicie milczeniem. Przeomem dla tematyki eksterminacji Z w sta sie role w latach osiemdziesia tych odegra film dopiero film Holocaust. Podobna Heimat (1984, pokazany w Polsce w latach 90.), osnuty na wojennych losach zwykych niemieckich rodzin, w 1993 r. Lista Schindlera, a w 2004 r. film Upadek. dyskusja nad komedia W momencie pisania tego tekstu rozpoczynaa sie w Berlinie 11 stycznia 2007 r. o A. Hitlerze Mein Fhrer, kto rej premiera odbya sie ksza popularnos Coraz wie c tematyki historycznej pokazywanej w filmach fabular nych i dokumentalnych spowodowaa powoanie w 1984 r. przez telewizje ZDF redakcji historii wspo publiczna czesnej (Redaktion Zeitgeschichte), kto rej kierownikiem zosta Guido Knopp 35. Jego dziaalnos c budzi w Niemczech zaro wno olbrzymie zainteresowanie, jak i kontrowersje, tym samym dobrze ilustruje probce w trakcie popularyzowania wydarzen lemy powstaja historycznych przez media. tpliwos Nie ulega wa ci, z e redakcja prowadzona przez G. Knoppa stworzya jakos cych dota d przemilczane w niemieckiej telewizji nowa c programo w, poruszaja dalnos to problemy. Forma tych programo w sprzyja ich wysokiej ogla ci, sa s cze ciowo fabularyzowane dokumenty, zawsze z udziaem s wiadko w wydarzen . tych na Redakcja historyczna ZDF odpowiedziaa w poowie lat osiemdziesia ce zainteresowanie historia , kto i zostao wzmocnione po narastaja re utrzymao sie tku i zakon zjednoczeniu Niemiec. Kolejne rocznice pocza czenia II wojny s wiatodowania alianto wej, la w w Normandii i innych wydarzen tego okresu, przynosza ksza liczbe programo wie w niz w latach wczes niejszych. Popularyzacja jest przy krytyki: programy G. Knoppa cze sto posuguja sie uproszczeniami tym przyczyna krytykowane przez historyko w nich udziau. i sa w, kto rzy praktycznie nie biora one bowiem interpretacje historii odniesiona do loso Reprezentuja w jednostki, tak jak je widzi historia rodzinna. przed Rozwo j redakcji historycznej ZDF pokazuje, jakie moz liwos ci stoja ki wykorzystaniu nowych technologii i w jaki sposo s rodkami przekazu, dzie b wykraczac media, a zwaszcza telewizja moga poza swe codzienne zadania informowania, ksztacenia i dostarczania rozrywki. ZDF na podstawie pomysu Oczy historii (Die Augen der G. Knoppa powoaa w 2001 r. inicjatywe ca charakter stowarzyszenia. Celem tej inicjatywy jest zbieranie Geschichte), maja relacji s wiadko w wydarzen historycznych XX w. Oczy historii dysponuja
koncentracyjny w Treblince. Patrz niz ej, kampania Rzeczpospolitej przeciwko polskim obozom s mierci. 35 J. Wilke, op. cit., s. 662.

58

Beata Ociepka

po autobusem (Autobus stulecia Jahrhundertbus), kto ry przemieszcza sie tem do nagran terenie Niemiec ze sprze . Dziennie w autobusie moz na nagrac tnas one naste pnie wykorzystywane m.in. pie cie wywiado w s wiadko w historii. Sa zbiory banku s w programach G. Knoppa, ale przede wszystkim zasilaja wiadko w materiay z pie ciu tysie cy wywiado (rocznie zbiera sie w). Autobus stulecia po Niemczech od 1998 r., od 2001 r. suz przemieszcza sie y akcji Oczy historii. udoste pniane juz internetowa ZDF, Zebrane materiay sa obecnie poprzez strone szersze ich wykorzystanie droga internetowa oraz a w przyszos ci przewiduje sie ce poprzez wszystkie nos niki udostepniaja oferte ZDF w systemie cyfrowym 36. kszos ZDF, Akcja Oczy historii i wie c programo w przygotowanych przez redakcje pod kierownictwem G. Knoppa, to typ dziennikarstwa wspomnieniowego (rocz na przypominaniu minionych wydarzen nicowego), kto re koncentruje sie , nie c ich do prognozowania przyszos wykorzystuja ci. Dziennikarstwo wspomnienioce znaczenie dla definiowania s we ma decyduja wiadomos ci historycznej i pamie 37 ci kraju u odbiorco w przekazo w . Jest to forma bardzo popularna takz e w Polsce. w mediach takz Historia ujawnia sie e jako element ich oferty programowej, w tym w serwisach informacyjnych na stronach internetowych nadawco w publicz sie nych. Nadawcy publiczni radio i telewizja w Polsce i Niemczech kieruja zasadami okres lonymi w misji, zgodnie z kto rymi winni emitowac przekazy o charakterze edukacyjnym. Dodatkowe moz liwos c realizacji misji zapewnia ten s Internet. Zaro wno polscy, jak i niemieccy nadawcy wykorzystuja rodek c programy wyemitowane przez radio i telewizje , usugami przekazu, uzupeniaja pnymi droga internetowa . O ile ARD na stronach internetowych nie eksponuje doste tematyki historycznej, o tyle ZDF (drugi program niemieckiej telewizji publicznej) Historia w dziale i polska telewizja publiczna TVP, zamieszcza kategorie Wiedza (w przypadku ZDF Wissen und Entdecken prowadzi do Geschichte und Abenteuer). Aktywacja linko w historycznych pozwala dotrzec do programo w emitowanych przez obie telewizje, ale takz e do dodatkowych informacji, zamieszczanych w serwisach internetowych. Ta droga prowadzi uz ytkownika poprzez 38 ZDF m.in. do akcji Oczy historii . strone penic Inicjatywa Oczy historii wskazuje, z e s rodki masowego przekazu moga przekaz c relacjonowac jedynie role nika, a wie debaty historyczne, jak i inicjowac je i wspo tworzyc . J. Wilke analizuje dwa przypadki dyskusji w Niemczech, w kto rych strona i nie tylko relacjonoway wydarzenia, ale i je tworzyy. Takim media stay sie z przypadkiem bya dyskusja woko ksia ki D. J. Goldhagena Gorliwi kaci Hitlera (wydanie polskie w 1999 r.) oraz woko wypowiedzi M. Walsera w 1998 r. 39 Nalez y
www.zdf.deZDFdeinhalt310,1872,1017439,00.html, pobrano 28 XII 2006 r. J. A. Edy, op. cit., s. 83. 38 www.ard.de; www.zdf.de; www.tvp.pl. 39 czenia Nagrody Pokojowej Chodzi o wypowiedz M. Walsera w czasie uroczystos ci wre garzy, kto polemik, zapocza tkowana przez I. Bubisa, woko Niemieckich Ksie ra spowodowaa lawine ci. Patrz szerzej: W. Pie ciak, op. cit., s. 251-280. niemieckiej pamie
36 37

c Pamie medio w

59

, z ca role w debatach historycznych w Niemczech w latach zwro cic uwage e decyduja c tych odegray media drukowane. Za podobny przypadek po stronie dziewie dziesia o wype dzonych, zainicjowana jeszcze polskiej moz na uznac m.in. dyskusje tych , w poowie lat dziewiec dziesia przez Rzeczpospolita a nastepnie kontynuo, przy pierwszoplanowej roli medio wana w, woko idei Centrum przeciwko Wype na problem powszechnego uz dzeniom. Rzeczpospolita zwro cia takz e uwage ycia tkowaa kampanie na s wiecie okres lenia polskie obozy zagady. Gazeta ta zapocza w zwia zku z 60. przeciwko uz yciu tego typu okres len . Zjawisko to nasilio sie wyzwolenia obozu Auschwitz w styczniu 2005 r. Kampania prowadzona rocznica jest konsultowana z polskim MSZ. W tym przypadku, gazeta przez gazete byc codzienna wydaje sie podmiotem, kto remu atwiej jest docierac do redakcji z kampania perswazyjna , nie jest bowiem ograniczona i publicznos ci za granica sztywnymi reguami klasycznej dyplomacji. Tym samym Rzeczpospolita staje sie publiczna (dyplomacja historyczaktorem dziaalnos ci nazywanej dzis dyplomacja patrz niz na ej). rodki masowego przekazu moga ro S wniez oddziaywac na postrzeganie prze udoste pniania materiao cych sie szos ci poprzez polityke w, w tym filmo w, znajduja w ich archiwach. Szczego lnym przypadkiem w tym konteks cie jest polska telewizja nad archiwum swej poprzedniczki, publiczna TVP SA, kto ra sprawuje piecze sie m.in. filmy fabularne, oparte na Telewizji Polskiej. W archiwum znajduja wydarzeniach II wojny s wiatowej takie jak Czterej pancerni i pies i Stawka wie ksza ciu wadzy przez nowa koalicje w 2005 r. w Polsce i zdobyciu niz zycie. Po przeje kontroli nad mediami publicznymi przez PiS, telewizja publiczna w Polsce przestaa emitowac te seriale 40. Stanowiy one mimo wielu przekaman i jednoznacznych ci kraju dla pokolen tres ci propagandowych istotny element pamie , dla kto rych cze s edukacji historycznej. Filmy polskie nie sa przy tym wyja tkiem. stay sie cia Podobnych problemo w z kultowymi filmami, kto re byy jednoczes nie nos nikami grzy. W przypadku Polski propagandy, dos wiadczyli m.in. Niemcy, Czesi i We powstaje jednak pytanie, czy telewizja publiczna (prezes TVP SA) ma prawo szkodliwe dla pamie ci historycznej odbiorco decydowac , kto re filmy sa w. ce znaczenie dla pamie ci historycznej sa takz Debaty maja e nagas niane ilustracja jest wa czenie sie lokalnego przez lokalne s rodki przekazu. Dobra nad godem oddziau Gazety Wyborczej we Wrocawiu w 1999 r., w dyskusje cym sie cze s wojewo dztwa, piastowskim orem, kojarza ci lokalnych polityko w z orem niemieckim. Opisanie debaty w Sejmiku Wojewo dztwa nad orem, o akcje Gazety jako symbolem piastowskiej lub niemieckiej przeszos ci, rozpocze w inicjatywe , maja ca duz Wyborczej, kto ra przerodzia sie e znacznie dla zako wa czyc pobudzenia toz samos ci regionalnej Dolnos la w. Gazecie udao sie grupe mieszkan do dyskusji nie tylko historyko w wrocawskich, ale takz e spora co w
A. Pawlicka, Pancerni nies miertelni, Przekro j 11 I 2007, cyt. za: http:film.onet.plseriale0,1384331,artykul.html, pobrano 13 I 2007.
40

60

Beata Ociepka

cych sie heraldyka . Zgodnie z logika dziaania medio regionu, interesuja w, w dniach, czaa do nakadu nalepke na w kto rych Gazeta Wyborcza we Wrocawiu doa skim orem i napisem Jestem Dolnos zakiem, sprzedaz samocho d z dolnos la la 41 wzrastaa . Akcja spotkaa sie z przychylnym odbiorem mieszkan co w miasta i wskazuje na moz liwos c wspierania procesu ksztatowania toz samos ci regionalnej cone przeszos odbiorco w medio w poprzez przekazy pos wie ci, takz e wtedy, gdy jest rodki przekazu maja wie c zaro to przeszos c innego narodu. S wno moz liwos c conych przeszos destrukcji, jak i konstrukcji na podstawie przekazo w pos wie ci. wartos Zgodnie z teoria ci informacyjnej wydarzen J. Galtunga i M. Ruge, im bardziej dany naro d oddalony jest od spoecznos ci odbiorco w, tym bardziej da musiay odpowiadac stotliwos c wiadomos ci o nim be kryterium cze ci, a wie danego medium. Duz role w takim przypadku be da rytmowi ukazywania sie a du. Z drugiej strony, dla naprawde odgryway naturalne katastrofy i nage zmiany rza odlegych narodo w, w sensie zaro wno terytorialnym, jak i kulturowym, wiadomos ci 42 o nich powinny odpowiadac oczekiwaniom (wyobraz eniom) odbiorco w . Z niesiedztwa, be dzie odlegym mieckiej perspektywy Polska, mimo geograficznego sa kulturowa , ale i pojanarodem. Poczucie dystansu, spowodowanego odmiennos cia cymi sie ro dzie narastao w latach dziewie c wiaja z nicami politycznymi, be dziesia w trakcie negocjacji tych i po 2000 r., z powodu ro z nic intereso w, kto re ujawniy sie traktatu akcesyjnego, z powodu ro z nic w podejs ciu do konstytucji europejskiej, w kwestii poparcia USA w Iraku oraz bezpieczen stwa energetycznego. Symboliczne oddalenie jest takz e uwarunkowane sposobem postrzegania i interpretowania przeszos ci. Dystans ten nalez y takz e tumaczyc jako skutek trudnego do przez zwycie enia schematu wiktymizacji Polski, kto ra to stanowi istotny element s konfliktowej ramy historycznej 43. Po polskiego dyskursu toz samos ci, a jest cze cia puje jako wiktymizacja niemieckich niemieckiej stronie granicy schemat ten wyste dzonych. wype da natomiast regionalnym, europejskim centDla medio w polskich Niemcy be da wie c budziy bardzo duz rum informacyjnym. Wydarzenia w Niemczech be e i negatywizmem konfliktowej ramy zainteresowanie, wsparte jednoznacznos cia historycznej. MEDIO W A POLITYKA HISTORYCZNA C PAMIE c politycy, zaro Na pamie medio w wpyw maja wno jako z ro do informacji, przedmiot komentarzy, jak i jako two rcy polityki historycznej. W wymiarze dzynarodowym polityka historyczna jest realizowana m.in. poprzez dyplomacje mie
B. Piegdon , Jestem Dolnos lazakiem rola gazety w kreowaniu lokalnej toz samos ci, w: I. Borkowski, A. Woz ny, W lustrze. Wizerunek medio w wasny, Arboretum, Wrocaw 2002, s. 32. 42 J. Galtung, M. Ruge, op. cit., s. 287. 43 T. Zarycki, Uciemie z ona forpoczta zachodu. Wiktymizacja i okcydentalizacja we wspo czesnym polskim dyskursie regionalnym, Kultura i Spoeczen stwo, nr 2, 2005, s. 119.
41

c Pamie medio w

61

, czy szerzej, dyplomacje publiczna . Dziaalnos kulturalna c ta skierowana jest do i realizowana m.in. przy wykorzystaniu s publicznos ci za granica rodko w przekazu. sie wraz ze zmiana rza do Programy dyplomacji publicznej zmieniaja w i potrzebami polityki zagranicznej danego kraju. W przypadku Polski, w ostatnich latach trway promocji Polski i poprawy jej wizerunku, na potrzeby procesu prace nad koncepcja akcesji do Unii Europejskiej. Prowadzone kampanie w duz ym stopniu zakon czone du w 2005 r. Polska nie zostay sukcesem. Po wejs ciu do UE i zmianie rza wypracowaa jeszcze nowej koncepcji dyplomacji publicznej. Na podstawie produ w 2006 r. moz gramu wyborczego PiS z 2005 r. i dziaan rza na wysnuc wniosek, ksza z e obecnie polityka historyczna odgrywa w polskiej dyplomacji publicznej wie , niz trznej role przed 2005 r. Pogram PiS zakada prowadzenie aktywnej, zewne polityki historycznej 44. Z punktu widzenia logiki dziaania medio w, prowadzenie jest niezwykle trudne, przygotowane aktywnej polityki historycznej za granica bowiem filtrowane przez s kampanie sa rodki masowego przekazu, a tym samym c kraju odbiorcy. Takz przez uwarunkowania kulturowe, w tym pamie zbiorowa e , a podejmowane we dziaania o znaczeniu symbolicznym, skierowane na za granice ryzykowne. Skierowane do publicznos dzynarodowej, wasnym kraju, sa ci mie znaczen filtrowane przez narodowe media, nabieraja nie zawsze oczekiwanych przez pierwotnych nadawco w przekazo w. Polityka historyczna atwiejsza jest do trz kraju, zwaszcza w tych krajach, gdzie realizacji przy udziale medio w wewna zania silny jest wskaz nik paralelizmu partyjno-prasowego, rozumianego jako powia ce sie w nachyleniu polityczne dziennikarzy i wydawco w medio w, ujawniaja ideologicznym przekazo w. Zaro wno w Polsce, jak i w Niemczech ten paralelizm po wyborach 2005 r., co sprzyja duz jest wysoki, w Polsce nasili sie emu zaangaz owaniu medio w w debaty historyczne. dzynarodowym jest realizowana przede Polityka historyczna w s rodowisku mie wszystkim poprzez konsekwentnie stosowane akcje informacyjne, edukacyjne i promocyjne. Polski MSZ wprowadzi w 2006 r. do programo w promocji Polski dyplomacji historycznej, kto nalez kategorie ra y uznac za sygna przeoz enia idei wyoz onych w programie PiS na kierunki polskiej dyplomacji publicznej 45. s w przenoszeniu i ksztaRola, jaka rodki masowego przekazu odgrywaja ci historycznej odbiorco towaniu pamie w zalez y od bardzo wielu czynniko w. cia historyczna i kultura pamie ci w Europie Dyskusje ostatnich lat nad pamie przede wszystkim, z siado wskazuja e takz e ws ro d informacyjnych sa w i w krajach bliskich kulturowo i politycznie niezwykle trudno byoby oczekiwac wspo lnej sobie wasne hikultury wspomnien . Poprzez media spoeczen stwa opowiadaja ce storie, co nie przeszkadza jednak, aby obok nich publikowac przekazy wspieraja w mniemaniu ich two rco w ksztatowanie toz samos ci europejskiej. Te dwie
PiS. Program 2005. IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwos c dla wszystkich, s. 110, ww.pis.pl. Mickiewicz do pracy magisterskiej (ISM UWR), w czasie Informacje zebrane przez Marte praktyki w MSZ, w grudniu 2006 r.
45 44

62

Beata Ociepka

ze soba sprzeczne, ale wskazuja na wybo przed tendencje nie sa r jaki otwiera sie . Sta d trudno orzekac odbiorca o staych tendencjach wpywu ram historycznych i historii jako tematu w mediach na odbiorco w. W kaz dym przypadku musimy c ce wzia pod uwage uwarunkowania towarzysza odbiorowi. Przekazy o historii tpliwie wie c wprowadzaja te tematyke do dyskursu i analogie historyczne niewa zas publicznego, zawarte w nich interpretacje sa zaro wno przyswajane, jak i swobodnie przetwarzane przez odbiorco w.

ABSTRACT This study discusses the role mass media of communication play in the construction of collective memory, basing on some research done on Polish and German media. The sample covers the years 1998-2006. Using the analytic tools given by the news values theory and framing, the author concentrates on history as a theme of media coverage (with a stress on anniversary journalism) and on a history conflict frame, typical for Polish media coverage on Germany. Mass media of communication in both countries are presented as transmitters and main actors of public debates on history. The results of the analysis showed that media can play both a destructive and constructive role in the process of collective memory building and proliferating. Among the studys other findings are that the effects of media coverage are more visible in setting the agenda than in the changes of the publics attitudes.

Vous aimerez peut-être aussi