WADYSAW KOPALISKI

SOWNIK SYMBOLI

Wiedza Powszechna Warszawa

Redaktorzy BOENA CHICISKA. BARBARA GERS .1ANUARA SIKORSKA Okadka, obwoluta, karla tytuowa BARBARA BAJSAROWICZ

Redaktor techniczny BOGUMI MARCZAK

Korektorzy EWA GARBOWSKA ALICJA MORYS

Copyright by Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1990

Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakad 49800+200 egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objto 52.6 ark. wyd.. 32 ark. druk. dzka Drukarnia Dzieowa. 90-215 d. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam. 113/1100/91.

ISBN 83-214-0746-3 dla nakadu oprawionego ISBN 83-214-08729 dla nakadu zbroszurowanego

SPIS TRECI

Wstp ................. skrty .................. Tekst sownika (AZ) ............. Indeks ..................

7 10 13509 510-512

WSTP

..yjemy w wiecie symboli, a wiat symboli yje w nas." Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczajcego pierwotnie niewielki, rozamany na p przedmiot z metalu, koci, wypalonej gliny, drewna, jak np. piercie czy tabliczka. Powki te stanowiy znak rozpoznawczy dla dwch osb, ktre czy jaki interes, wizaa umowa, kojarzyo pokrewiestwo, jednoczyy obowizki przymierza, przyjani, gocinnoci czy pomocy. Gdy przybywa z odlegych stron kto nieznajomy, syn, przyjaciel, wsplnik czy rzdca drugiej osoby, przywoc z sob powk piercienia czy tabliczki, wystarczyo przypasowa do siebie (gr. symballein) krawdzie obu czci, aby mie pewno, e przybysz jest godny zaufania. Wyrazu ,,symbol" uywano w rnych znaczeniach. I dzi nie przesta by terminem wieloznacznym. Cakiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli si zazwyczaj na: 1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne itd.) oraz 2) przedmioty, pojcia, wyobraenia, przeycia zwizane jakim wewntrznym stosunkiem (wspbrzmice, kojarzce si, majce ,,wsplny rytm") z innym przedmiotem, pojciem itd. Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania. Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoyway w umysach, uczuciach i wyobrani naszych przodkw inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie s rzeczywiste zwizki midzy tymi rzeczami i pojciami, ale to, w co wierzono i jak kojarzono. Zwizki te mog by do dzi ywe i oczywiste w naszej kulturze: lew symbolizuje krlewsko i odwag; lis chytro; dom schronienie, bezpieczestwo; chleb i sl gocinno. Ale mog te by dla nas trudne do zrozumienia, a nawet zgoa niepojte, gdy gromadzone przed wiekami przez dawne, czsto nie istniejce ju kultury.

Rwnie definiowanie tego zjawiska byo zawsze kopotliwe, utrudnia je bowiem nieodczny od symbolu element tajemniczoci. Take rozszerzanie si czy zawanie zakresu zwizkw symbolicznych nie da si przewidzie. Wydaj si one naturalne" dopiero po fakcie. Analizowa symbol rozumowo to obuskiwa cebul, aby odnale cebul" (Pierre Emmanuel). Ju w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawiera tak charakterystyczn dla siebie do dzi dwoisto, zasad dzielenia i czenia, rozstawania si i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie si jeszcze wzbogaciy: wszystko, co symboliczne ma skonno do wielowartociowoci, do staoci i zmiennoci, do wyraania dobra i za, ycia i mierci, rozkwitu i widnicia, wznoszenia si i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne, zasania i odsania. Waciwoci symbolu jest niedookrelono, mglisto; jest czsto pynny, migotliwy, peen sprzecznoci, nieraz dostpny tylko wtajemniczonym. Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, jzykoznawstwo, plastyka, medycyna, psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesuj si ywo dziaaniem, wpywami i wykadni symboli. Czyni to take we wasnym, dobrze zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stay si rwnie przedmiotem zainteresowania osb nie trudnicych si zawodowo adn z tych dziedzin. Spowodowao to pojawienie si w cigu ostatnich lat licznych dzie popularnych z tego zakresu w Europie i Ameryce.

Sownik niniejszy nie zamierza by przewodnikiem po labiryncie naukowych i pseudonaukowych, zwalczajcych si teorii symboli. Suy ma tylko jako praktyczna pomoc dla niespecjalisty szukajcego rozeznania w gwnych kierunkach symboliki jakiego przedmiotu czy pojcia. Nie wprowadza te cisych podziaw midzy (nieostrymi zreszt) pojciami symbolu, metafory i alegorii, ktre to rozrnienia niezbyt by obeszy uytkownika, cho mog by istotne dla specjalisty. Symbole nie pozwoliy si dotychczas w sposb przekonywajcy usystematyzowa i sklasyfikowa, nie day si uporzdkowa ani chronologicznie, ani pod wzgldem wanoci. Std konieczno zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej literackich metod prezentacji ni te, jakich normalnie uywaj leksykony i encyklopedie. Spord wielu moliwych ukadw Sownika wybrano taki, jaki wydawa si najwaciwszy dla pierwszej tego rodzaju prby w literaturze

polskiej: zakres do szczupy (okoo trzystu hase), ale wybr dajcy pierwszestwo hasom przynoszcym bogaty plon odniesie. Aby unikn symboliki wielopitrowej i tautologii pominito wikszo hase, ktre same ju funkcjonuj gwnie jako symbole. Ograniczono te znacznie materiay spoza krgu kultury bliskowschodniej, rdziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolik przejt z tradycji folkloru, z bani i mitu przez literatur.

Wadysaw Kopaliski

SKRTY
a. amer. ang. Ap. Apok. albo amerykaski angielski Aposto, Apostolskie Apokalipsa (Objawienie w.Jana) arab. arabski aram. aramejski archit. architektura b. bardzo babil. babilo ski bryt. brytyjski celt. celtycki chin. chiski chrzec(ij). chrzecijaski cyt. cytowane(y) cz. cz czes. czeski dawn. dawniej, dawny Deut. Deuteronomium d. dugo dos. dosownie dpn. dopeniacz egip. egipski europ, europejski Ew. Ewangelia Ex. Exodus fenie, fenicki fiz. fizyczny flam. flamandzki fr. francuski Gen. Genesis germ. germaski g. gwnie, gwny gr. grecki hebr. hebrajski hist. historyczny hiszp. hiszpaski hol. holcniicrski i in. i iniK ind. indyjski india. indiaski indoeurop. indoeuropejski ira. iraski irl. irlandzki iron. ironicznie isl. islandzki jap. japoski jw. jak wyej kat. katolicki Kor. (List do) Koryntian ko. kocielny, koci Ks. Ksiga (Biblii) Lev. Leviticus lit. literacki litew. litewski l.mn. liczba mnoga l.pj. liczba pojedyncza lud. ludowy ac. aciski, acina Luk. ukasz M. Morze Mat. Mateusz mat. matematyczny med. medycyna m.in. midzy innymi mit. mitologia M. Modszy muz. muzyczny muzum. muzumaski n. nowo-, nowy n.e. naszej ery nm. niemiecki norw. norweski np. na przykad Num. Numeri O. Ocean ok. okoo pers. perski pierw. pierwotnie piast, plastyka pd. poudniowy pn. pnocny p.n.e. przed nasz er

pocz. poet. poi. polit. pop. por. port. pot. pn. prawdop. przen. przest. przys. publ. relig. ro. rozdz. rz. rz.-kat. sanskr. skand, skr. Sowian, spo. st. (St.) staro.

pocztek poetycki polski polityczny popularnie, popularny porwnaj portugalski potocznie pno-, pny prawdopodobnie w przenoni przestarzay przysowie publiczny religijny rosyjski rozdzia rzymski rzymskokatolicki sanskryt skandynawski skrt sowiaski spoeczny staro-, stary. (Starszy) staroytny

szer. rdw. w, tj. H. tur. tzn. ur. w. wewn. wg. wg w. wac. woj. wsch. zach. za. zazw. zdrobn. zewn. zm. zob. zwt. art. yd.

szeroki redniowieczny, redniowiecze wity to jest tumaczenie turecki to znaczy urodzony wiek, wiersz wewntrzny wgierski wedug woski waciwie wojenny wschodni zachodni zaoony zazwyczaj zdrobniay zewntrzny zmary zobacz zwaszcza artobliwy, artobliwie ydowski

ALOES Aloes symbolizuje gorycz, trosk, nieszczcie, zmartwienie, rozczarowanie w przyjani; pogard; przesd; cikie dowiadczenie; pokut, umartwienie, wstrzemiliwo; perfum, zapach; mio, podno; balsamowanie; dom pielgrzyma. Aloe, alona sok z lici aloesu, b. gorzki, silnie przeczyszczajcy, odstraszajcy owady, zawierajcy aloiny i ywice alonowe; przejrzysty barwnik stosowany w malarstwie miniaturowym. ,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe z rodziny liliowatych, o grubych misistych liciach z kolczastymi brzegami i barwnych kwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewo Aguitaria agillocha przypominajce tuj; w Biblii nie wystpuje sam, ale wraz z innymi sokami, ywicami, balsamami, gwnie z mirr. Aloes gorycz. Plus aloes quam mellis habet" ac. 'ma (ona) wicej aloesu (w sobie) ni miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), wicej goryczy ni sodyczy charakteru. Aloes zapach, perfuma. Mwi kobieta lekkich obyczajw: Pokropiam pociel sw mirr i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypowieci 7,17). Wszystkie twoje szaty (krlu) pachn mirr, aloesem i strczycem" (Psalm 44 9). Oblubienica to: nard i szafran, trzcina i cynamon, z (...) mirr i aloesem, ze wszystkimi wybornymi balsamami" (Pie nad pieniami 4,14). Aloes podno. Jake pikne s (...) twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, ktre zasadzi Pan (...) Potomstwo jego wzbierze w wody wielkie" (Num. 24,57).

Aloes balsamowanie. Aloesem i mirr utartymi na proszek wypeniano caun i obwizywano z wierzchu. Przyby te i Nikodem (...) niosc mieszanin mirry i aloesu okoo stu funtw. Wzili wic ciao Jezusa i obwizywali je z wonnociami w przecierada" (Ew. wg Jana 19,3940). Tak Egipcjanin w licie z aloesu obwija zwide umarego serce, na liciu pisze zmartwychwstania sowa; chocia w tym liciu serce nie oyje, lecz od zepsucia wiecznie si zachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro 4,126131 Sowackiego). Niech przyjaciele moi w nocy si zgromadz i biedne serce moje spal w aloesie" (Testament mj 1718 Sowackiego). Gazka aloesu dom hadiego. Muzumanin, ktry odby przepisow pielgrzymk do Mekki, zawiesza nad drzwiami swego domu gazk aloesu. ARKA Arka symbolizuje ochron, mieszkanie, schron(ienie), twierdz, azyl, przetrwanie; Synagog, Koci, Matk Bosk, zbawienie, wite witych"; pielgrzymk, wygnanie, cierpienie; burz, potop; nadziej, odrodzenie; przymierze, wit wiadomo; dusz, myl, umys; nasienie; zasad esk, macic, tajne miejsce; serce; puchar. Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka Mojesza, skrzynia Boga izraelskiego, skrzynia monoci, skrzynia Paska, skrzynia Przymierza Boego, skrzynia wiadectwa, skrzynia wita ozdobna, zocona skrzynia drewniana czczona przez ydw jako przybytek Boga, najwaniejszy z przedmio-

tw kultu, ktre Jahwe nakaza sporzdzi {Ex. 2528), bdcy wizerunkiem rzeczy niebieskich" (List do ydw 9.23), dany Izraelitom jako symbol przymierza z Bogiem oraz znak pomocnej i przywdczej obecnoci Pana. Nie by to jednak, w przeciwiestwie do egipskich przedmiotw kultu, ktre lud Izraela obserwowa przez trzysta lat niewoli, wizerunek bstwa, ale tylko podnek" tronu Paskiego (Psalm 98 5). Na arce klczay, twarzami do siebie, dwa zote posgi modlcych si cherubinw z rozpostartymi skrzydami; zawieraa tablice praw, lask Aarona i zote naczynie z mann. ydzi w okresie koczowniczym wdrowali z ark i zabierali j na pola bitewne, a na koniec znalaza schronienie w pierwszej wityni jerozolimskiej. wita arka (hebr. aron ha-kodesz) arka Prawa, w synagogach i bnicach yd. ozdobna szafa wykonana na wzr Arki Przymierza, zawierajca wite zwoje Tory suce do publicznego kultu. Arka Noego korab zbudowany przez Noego na rozkaz Boga, ktry postanowi spuci potop na ziemi, aby wytraci wszelkie ciao, w ktrym jest duch ywota" (Gen. 6,17), oszczdzajc tylko Noego z rodzin (razem osiem osb) i po parze zwierzt. Jest to take Arka Przymierza, symbol potopu zakoczonego pierwszym biblijnym przymierzem Boga z Noem, jego rodzin i potomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty ycia zawartej w nasieniu umieszczonym w macicy, eski symbol schronienia dla zalka ycia; schronienie, azyl, sanktuarium; wie si cile z barkami a. koszami, w ktrych soneczne niemowlta, puszczane na wod, aby umary z godu, ratowane byy przez bogw lub obcych ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez Ryb-Wisznu, krl Sargon I, Mojesz, Perseusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus i Pelias, pmityczny poeta walijski Taliesin z VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobraane jako jajo wiata uk odzi-arki na dolnym oceanie i uk tczy na grnym niebie. Arka przymierza midzy dawnymi a nowymi laty wie gminna, pie gminna, pie ludowa (Konrad Wattenrod, Pie Wajdeloty 177186 Mickiewicza). Arka ludu Polska. O, wita ziemio polska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525 Sowackiego).

Arka, w ktrej mieszcz si zdobycze kilkunastu, jeeli nie kilkudziesiciu wiekw cywilizacji" Pary (Lalka 2,1 Bolesawa Prusa). Arka w powodzi ,,chaupa rozwiecona. grajca muzyka w noc ciemn, (...) jako arka, na ksztat czarw odzi" (Wesele 1,18, 529 532 S. Wyspiaskiego), sowa Racheli. Arka polskiego sowa Sownik Lindego (Sowa cienkie i grube T. Boya-Zele-skiego). W wolnomularstwie: arka i kotwica uzasadniona nadzieja; przykadny ywot. BARWA (Kolor, Ma) Rne barwy miay i maj w rozmaitych kulturach odmienne, niekiedy przeciwne znaczenia symboliczne, poczynajc od barw freskw na cianach jaski paleolitycznych, od kolorowych pigmentw wcieranych w skr ciaa przez prymitywne plemiona a do barw heraldycznych i ubiorw sakralnych oraz do kolorw znakw drogowych. Np. kolor biay moe oznacza rado i wesoo lub mier i smutek. Czerwie moe by barw kapask, liturgiczn, reprezentujc ycie i mier. W chrzecijastwie symbolika barw wie si z Rokiem Kocielnym, w buddyzmie z obrazem wiata, u przed-kolumbijskich Majw ze stronami wiata: wschd czerwie, zachd czer, pnoc biel, poudnie cie. Rwnie symbolika metali i drogich kamieni wie si z ich barw. Barwy symbolizowa mog nadziej, otuch, optymizm, entuzjazm, objawienie; blado i rumieniec; upr i poddanie si; prawd i fasz; honor, godno, emblemat, godo; bezstronno, zmienno, niepewno. Barwy proste, ktrych rozrnia si tradycyjnie siedem, a niekiedy sze lub pi, symbolizuj prostot, uczucia podstawowe, wraliwo dziecka. Przecitny czowiek wspczesny operuje schematem kolorw opartym na barwach tczy (zob.), jednak dla malarzy i chemikw barwy proste to: ta, czerwona i niebieska, a dla fizykw: czerwona, zielona i fioletowobkitna. Zob. te: Biay, Bkit, Brzowy, Czarny, Czerwie, Fiolet, Niebieski, Szary, Tcza, Ziele, Zoto, cie. Mieszanina barw, rnobarwno, oznacza moe wyszy stopie kultury, kom

plikacj, zoono albo pstr bazesko, cyrkowo, jarmrczno, widowisko commedia delfarte, Pierrota itd. Symbolika barw w staro. sztuce egipskiej: czarna niemiertelno duszy i przetrwanie ciaa; zielona zdrowie, modo, rolinno; bkit powietrze; ta zoto, ciao bogw; biaa pomylno, wesele; czerwona gwatowno, zo, zy omen. W staro. Babilonii siedem barw stao si, prawdop. po raz pierwszy, emblematami siedmiu planet" (cia niebieskich oznaczonych imionami bogw; ciaa te poruszaj si na tle gwiazd staych): Szamasz (Soce) zota (ta), Sin (Ksiyc) srebrna (biaa), Nebo (Merkury) bkitna (zielona), Isztar (Wenus) ta (turkusowa, modra), Nergal (Mars) czerwona, Marduk (Jowisz) pomaraczowa (purpurow, modra), Ninip (Saturn) czarna. Kade pitro wity babiloskich (zikkuratw) reprezentowao inn planet" i kryte byo odpowiednim dla niej kolorem. Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i przykrycia witego przybytku i szaty kapaskie uywano zota, biaego bisioru, bkitu, purpury, karmzynu i skr farbowanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8; 36,19; 39,15). Wedug Jzefa Flawiusza barwy te reprezentoway: biay bisior ziemi (na ktrej uprawiano len), purpura morze (z gruczow morskich miczakw-brzuchonogw otrzymywano synn purpur tyryjsk), bkit powietrze, karma-zyn ogie. Barwy dwunastu plemion izraelskich: Aszer, Zebulon purpura, Beniamin, Da, Efraim ziele. Gad biel, Issachar, Naftali bkit. Juda szkarat, Manas-se barwa cielista, Reuben czerwie, Symeon cie. W staro. Grecji i Rzymie trzy barwy miay szczeglnie wane znaczenie sakralne biaa, czarna i czerwona (wraz z purpur, szkaratem, a nawet fioletem). Biay by kolorem witecznym, radosnym, zwizanym z dobr wrb, z ofiarami (biaej barwy) skadanymi bogom olimpijskim; by to kolor odziey na radosne okazje; ma koni uywanych w czasie wielkich wit i obchodw albo zaprzganych do rydwanu rzymskiego triumfatora. Czarna barwa, przeciwnie, wizaa si z bogami chtonicznymi i aob, ze zmarymi (strj erynii), cho np. w Argos barw aoby bya biel. Czerwie kojarzy

a si z krwi, mierci, wiatem pozagrobowym, ale te, jako e krew jest rdem ycia, ze zdrowiem (rumiecem na twarzy), z podnoci, z opiek, kaniku. W teatrze gr. purpur przetykana zotem oznaczaa krla, czerwie bohatera, czer lub brz ubstwo; w teatrze rzymskim matowa, przeamana" czerwie ubstwo, szkarat wojsko, cie prostytucj, barwy pstre rajfurw i strczycielki, biaa staro lub modo. Wczesne chrzecijastwo dodao do tego systemu symboli nowe wykadnie: biel czysto, dziewiczo, anielsko; purpura mczestwo (krew i ogie); karmazyn mio; bkit sklepienie niebieskie. Maci koni czterech jedcw Apokalipsy (Apok. 6,18), biaa, czerwona, wrona i powa, reprezentuj nieszczcia wojny: Zabr, Mord, Gd i mier. Pniejsze chrzecijastwo czyo rwnie kolor biay z Ojcem, bkit z Synem, a czerwie z Duchem Sw.; ziele wyraaa nadziej, biel wiar i czysto, czer skruch i pokut, czerwie mio i miosierdzie. Kanon barw Kocioa katolickiego zarysowa dopiero traktat De sacra altaris mysterio 1,65 (l 198) Lotaria hrabiego Segni, pniejszego Innocentego III; kanon ten, ktry zreszt ulega przemianom, oparty na rdw. symbolice mistycznej, wiza wraenia wywoane przez barwy z treci i nastrojem wit i Roku Kocielnego. S to kolory: biay, czerwony, zielony i czarny, a pniej doszed jeszcze fiolet; biay reprezentowa czysto, czerwony krew i pomienie, czarny aob, post, pokut, msz za zmarych, fioletu uywano jako zagodzenia czerni, ziele kolor kompromisowy. Pniejsze redniowiecze uywao te innych barw: niebieskiej (w pewne wita Najwitszej Marii Panny) i rowej (jako zagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono na zote ornaty zamiast biaych, czerwonych i zielonych. W XX w. porzucono symbolik rdw. i dopuszczono do wikszej swobody. Barwy w sztuce europejskiej (A barwy czyste, pomylne, B nieczyste, niepomylne): czarna A nieugite postanowienie, B mier, rozpacz, zo, noc, grzech; niebieska A stao, bstwo, niebo, prawda, sprawiedliwo, B zniechcenie, zwtpienie; zielona A ycie, powodzenie, rolinno, podno, niemiertelno, nadzieja, B za-

zdro, zawi; pomaraczowa (a. zota) A maestwo, gocinno, yczliwo, ogie, Duch Sw., wiedza doczesna, B diabe, zo, niech; purpurowa A krlewsko, lojalno, mio prawdy, mczestwo, B aoba, al; czerwona A patriotyzm, odwaga, krew, mio, B wojna, pasja; srebrna (biaa) A dzie, czysto, niewinno, doskonao, B noc, ksiyc, biao, duch, obuda; ta (zota) A soce, bstwo, najwysze wartoci, wiedza; brzowa B zima, pokuta, bezpodno, wyrzeczenie si; szary B zima, mier, pokuta, rezygnacja, bezpodno, rozpacz. Zimne i ciepe barwy w plastyce. Zimne, o najmniejszej dugoci fal: fioletowa, indy-go, bkitna, niebieska, przez rozszerzenie czarna, to barwy bierne, pomagaj w koncentracji, powcigaj pasje, uspokajaj, zwalniaj ttno, dziaaj nasennie i znieczulajco. Ciepe, o najwikszej dugoci fal: czerwona, pomaraczowa, ta, przez rozszerzenie biaa, to barwy aktywne, podniecajce, poprawiajce samopoczucie, przypieszaj ttno. Bywaj jednak take ciepe bkity i chodne czerwienie. Ziele jest kolorem przejciowym, relaksujcym. Nazwy s aluzj do kolorw wody (zimne) i ognia (ciepe), Kolor barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.) rumiece; dawn. wstka, szarfa damy serca noszona przez rycerza; mundur formacji wojskowej; znak kadego z czterech zespow kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn. dzwonek, czerwie, wino, od. Tycjanowski kolor wosw zotorudy, ulubiony przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio (14881576), kolor wosw kobiet na obrazach Tycjana. Synestezja: odczucie towarzyszce; subiektywne odczucie wraenia (np. barwy) pochodzcego od innego zmysu (np. suchu) ni ten, ktry otrzyma bodziec zewntrzny. A czer, E biel. I czerwie, U ziele, O bkity" (fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu. pocztek wiersza Yoyelles 'Samogoski' Arthura Rimbauda, tum. A. Wa-yka). Powinowactwo barwy i uczucia, wiata i duszy (...). Krzepica zieleni, siostro nadziei! Zuchwaa czerwieni, dranica dze, gniew i bunt wspaniay! ci, blinia-czko zawici i chway! I ty, bkicie, namiocie spokoju, wyrazie marze i snu (...). O barwy smutku i barwy wesela! Nie jeste kada

barwa zadumana, rozumna tajn myl, w brzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronie odygi wieej i zwidej?" (Hymn do barw 136152 L. Staffa). Niebiaskich lnie roztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofiolety ciepe w przeroczym szkleniu wkl i alkohole sine, przez ktre wida mier, i pomie w ciemnym pynie, i promie w czarcim winie, i cika blaska rt" (W Barwistanie 1725 Juliana Tuwima). Czarny i biay kolor, tj. brak barw i suma wszystkich barw, symbol przeciwiestwa, dualizmu bytu, zego i dobrego charakteru, Ziemi i Soca, czarnego kruka i biaej gobicy Noego (Gen. 8, 78), zwizany z liczb dwa, z Blinitami, z walk midzy czarnym i biaym rycerzem, z kolejnym nastpstwem zjawisk w przyrodzie, z pocztkiem (podziemnym stadium kiekowania w ciemnociach, zimowym zejciem Kory do Hadesu) i kocem (dojrzewaniem w blasku dnia), z czasem i ponadczasowo-ci (wiecznoci). Czarno jest emblematem Nocy (wicej si z niebieskoci morza), a biel Soca, zwaszcza wschodzcego (wicego si z barw t); w pozytywnym, duchowym aspekcie wyraa ona intuicj i transcendencj (dlatego wite rumaki staroytnych kultw byy zwykle biae); w tradycyjnej kosmologii chiskiej czer i biel to wspdziaajce ze sob przeciwiestwa jin i jang: zasada eska, negatywna, i mska, pozytywna. Ubir o tych dwch barwach, para zwierzt oparta o siebie grzbietami lub zwrcona do siebie wzajem albo dwaj rycerze, tancerze, dwa rumaki, czarny i biay, wyraaj przeciwstawienie dwch si: nocnej, ujemnej, regre-sywnej z dzienn, dodatni, rozwojow. U redniowiecznych muzumanw wschodnich kolorem aoby by czarny, u zachodnich (Maurw w Hiszpanii) biay. W czynieniu sprawiedliwoci potrzeba, iby biae biaym zwano, a czarne czarnym" (Dzieje w Koronie Polskiej ukasza Grnickie-go). Przysowia: Biae przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno, ani biao ani tak, ani owak. Czarne (czarno) na biaym na pimie, dowd oczywisty. Widzie, co czarne, a co biae odrnia fasz od prawdy, zo od dobra. Oni robi z czarnego biae" (tac. Nigrum in candida vertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni (w. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwa gwelfw

utworzone we Florencji po wygnaniu gibelinw w XIII w. Biay i czerwony, zestawienie o charakterze eskim: w staroytnoci bogini Grnego Egiptu bya biaa Nechebet o gowie spa, wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata straniczka faraonw, a bogini Dolnego Egiptu czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo, Buto), Krlowa Bogw. W alchemii zderzenie przeciwiestw, koniunkcja Soca i Ksiyca, biaa i czerwona ra, przedstawiajce zwizek wody i ognia; zob. Ra (czerwona i biaa). Orze dwugowy, jako symbol czowieka o dwch gowach, przedstawiany by zwykle w kolorach biaym i czerwonym, co miao by sublimacj przeciwiestwa bieli i czerni; mistycznym wyobraeniem bieli i czerwieni byy: biaa lilia i czerwona ra. Miy mj jest biay i rumiany" mwi Oblubienica w Pieni pochwalnej (Pie nad pieniami 5, 10). Barwy narodowe polskie nawizuj do barw (tynk-tur) goda (biay orze na czerwonym polu) wg zasad heraldyki. W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831, Sejm uchwali ustaw o barwach narodowych biao-czerwo-nych, ktre w 1919, po odzyskaniu niepodlegoci, stay si oficjalnymi barwami pastwowymi Polski. Miej czyste myli!" biay kolor znaczy, Nie krew za wolno!" czerwony tumaczy" (Jeszcze pie 34 Antoniego Greckiego). Czerwoni i Biali obozy polityczne dziaajce w Krlestwie Polskim w 186163, przygotowujce powstanie styczniowe: demokraci, zwolennicy bezporedniej akcji zbrojnej, i stronnictwo zachowawcze. Czerwony, biay i zielony wyobraaj mio, ycie i mier, np. kwiaty majce te trzy barwy; w chrzecijastwie: miosierdzie, wiara i nadzieja; w mistycznej procesji Czyca (29, 1218) w Boskiej Komedii Dantego: wiody skoczne tany trzy Md-ki: jednej barwa purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem; trzeciej tak biaa jak niena ponowa" (t. E. Porbowicza). Czarny, biay i czerwony wstpujca sekwencja barw. W religiach ludw prymitywnych biel oznacza czsto wiato, pokj i ycie (take sok roliany i sperm), czer niebezpieczestwo i nieszczcie, a czerwie krew i witalno; zasad tej symboliki jest zespolenie w dostpnym zmy

som ksztacie dowiadcze materialnego wiata przyrody z zewntrznym moralnym i wyobraeniowym dowiadczeniem czowieka. Mityczne ptaki w legendach: czerwone reprezentuj natchnienie, biae mio seksualn, czarne sprawy nadprzyrodzone. Czarny (niewidzialny) Ksiyc znaczy wrb mierci, biay (na nowiu) narodziny i wzrastanie, czerwony (penia) mio i walk. Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !e Noir, tytu powieci Stendhala), tj. wojsko i kler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rouge et noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie et guarante). Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujce ze sob gangi uliczne w Bizancjum, ktrych burdy i skandale doszy do szczytu w VI w. n.e.; nazwy od barw wonicw rydwanw wycigowych. Niebiescy i Szarzy nazwa onierzy Unii i Konfederacji (od barw mundurw) podczas wojny secesyjnej Stanw Zjednoczonych (186165). W alchemii trzy gwne fazy Wielkiego Dziea symbolizujcego rozwj duchowy to: materia prima (kolor czarny) stan fermentacji, gnicia, okultacji (zasonicie mniejszej gwiazdy podwjnej przez wiksz), skrucha, samotno pustelni, skryte odrodzenie, zmartwienie; rt (kolor biay) owiecenie, niewinno, szczero, wznoszenie si, objawienie, aska, zadowolenie; siarka (czerwie) krew, cierpienie, rany, namitno, mio, sublimacj, uniesienie prowadzce do otrzymania kamienia filozoficznego (zoto chwaa). Skala przeciwna (schodzca): to (zaprzeczenie zota), bkit (nieba), ziele (przyrody), czarno (upadek). W symbolice wolnomularskiej barwa biaa oznacza mdro, ask, zwycistwo; czarna krlestwo; niebieska nieboskon, wityni, koron, pikno, fundament; czerwona chwa, inteligencj i surowo. Barwy heraldyczne tynktury uywane w herbach, przeniesione (w okresie ich powstawania w XII w.) z chorgwi. Byy 4 tynktury podstawowe: czerwona, bkitna, zielona i czarna; dodatkowo ta i biaa, reprezentujce zoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy rwnie przez szrafowanie (zakrelanie pola rwnolegymi albo krzyujcymi si liniami).

Barwy narodowe barwy flagi pastwowej. Barwy dawn. mundur, umundurowanie, uniform. Przy barwie w mundurach, w strojach dworskich. Barwa liberia, ubir dla suby. Farba Iow. i pot. krew, posoka, jucha. Puci farb wygada si, zdradzi si z sekretem. Malowa co ciemnymi, czarnymi, mocnymi farbami przedstawia ujemne, przykre, niepomylne strony czowieka, rzeczy, sprawy. BAZYLISZEK Bazyliszek symbolizuje zo, grzech, diaba, Antychrysta, kar bo, grob; czowieka zego, zawistnego, podstpnego, ze oko", zoliwe spojrzenie, stranika skarbu; wadz krlewsk umiercajc kadego, kto nie oddaje jej czci; cztery pory roku; kobiet rozwiz niszczc mczyzn (fr. femme fatale), ladacznic. Zwierz legendarne, wymienione w Biblii kilkakrotnie, ale w wielu przekadach wystpujce jako jadowity w lub mija. ,,Z korzenia wowego wyjdzie bazyliszek, a podem jego bdzie smok latajcy" (Iza-jasz 14,29). Bo oto ja puszcz na was we bazyliszki, na ktre nie ma zaklcia, i'poksaj was, mwi Pan" (Jeremiasz 8,17). Po miji i bazyliszku chodzi bdziesz i po-depczesz lwa i smoka" (Psalm 91 13). Zwierzta te wyobraaj niebezpieczestwa czyhajce na czowieka wierzcego. Bazyliszek wystpuje w podaniach hellenistycznych i rzymskich w postaci maego wa (moe egipskiej kobry) zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus 'krl', ktry zabija wzrokiem lub oddechem ludzi i zwierzta, oprcz asicy, wydzielajcej skuteczny przeciw niemu jad. Wedug Pliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek to w z Cyrenaj-ki, ktrego syk zmusza inne we do ucieczki. Oddech jego pali traw, niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdy jedziec ugodzi go wczni, jad bazyliszka pobiegnie po wczni i zabije jedca wraz z koniem. Bazyliszek ginie od oddechu asicy i od piania koguta, a posuwa si naprzd z uniesionym do poowy ciaem (prawdopodobnie mowa tu o kobrze krlewskiej, zwanej te okularnikiem lub wem Kleopatry, i o jej

pogromcy ichneumonie, czyli mangucie). Nazwa bazyliszka pochodzi ma wedug Pliniusza od biaej plamki na ebku. Wedug pogldw redniowiecznych nazwa pochodzi ma od zotej korony, jak bazyliszek zwyk nosi jako wadca smokw i ww. Zabi go mona byo za pomoc lustra, gdy podobnie jak Meduza, sam si wtedy zabija wzrokiem; inny, ryzykowny sposb to zawieszenie szklanej kuli nad bem potworka wtedy ginie od wasnego oddechu; inny dzwonienie szklanym dzwonkiem. W redniowiecznym chrzecijastwie by symbolem za, diaba. Szatana, Antychrysta, przy czym asica reprezentowaa Chrystusa, a szklana kula Madonn. Na wizerunkach owych czasw Chrystus depce bazyliszka (podobnie jak na innych smoka, mij lub lwa) przedstawianego czsto z grzebieniem o trzech szpicach albo potrjnym ogonem (inwersja Trjcy witej); bazyliszek poerajcy sam siebie od ogona (por. Smok, W) reprezentowa cykliczne nawroty pr roku. W redniowiecznej Historii Aleksandra Wielkiego (t. polskie 1510), w rozdziale pt. Jako Aleksander wszed w pad ciemny, a tam nalazi bazyliszka, krl zabi gada za pomoc lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk wyzwolonych bazyliszek by emblematem Dialektyki. Od pocztku XVII w. bazyliszek zacz ju wystpowa jako potworek wykluty z gnoju albo z koguciego jaja wysiedzianego przez wa, a ksztaty jego czyy tuw koguta lub indyka z gow wa lub ropuchy i ogonem mii. Ginie jak dawniej, od zapachu asicy lub piania koguta. Bazyliszek wyobraeniem kobiety-wampa. Czowiek uj moe stryczka i kulki, niejeden przey lekw piguki, lecz ginie kady, kto si tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety" (Opera ebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya). W legendach polskich bazyliszki wykluy si w XVI w. w piwnicach kilku domw: w Warszawie na Starym Miecie, w Wilnie i w krakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabite przez miakw za pomoc zwierciada. Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u bazyliszka zabjcze, przenikliwe, zowieszcze. i-sa to zadra Asesor, puci z rk kieliszek, utopi w Tadeuszu wzrok

jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 7245 Mickiewicza). Krew bazyliszka zwana te krwi Saturna miaa przynosi szczcie i bya amuletem przeciw czarom; recepty na ni nie dochoway si w farmakopei. W alchemii: ogie dokonujcy transmu-tacji metali. W heraldyce: groba. Nazw bazyliszka nadano nadrzewnej jaszczurce z rodziny legwanw, zwanej te kapturnikiem. BERO (Sceptr) Berto symbolizuje potg stwrcz. Mesjasza, konsekracj; przysig; panowanie, wadz, wysoki urzd, krlewsko; chwa, honor, autorytet, ambicj; dowdztwo wojskowe; zwycistwo; decyzj, postanowienie; karanie, nagradzanie; tyrani, despotyzm; wiato; o wiata, ycie, rolinno, urodzaj, fallusa, podno; magi; namow; bogactwo; prawo, prawo, sprawiedliwo, cnot; czysto, oczyszczenie; rado, spenienie ycze; por. Fallus, Laska, Maczuga, Mot (Thora), Piorun. Bero (ac. ferula) bogato zdobiona laska, noszona w czasie niektrych ceremonii przez wadcw jako godo ich wadzy i panowania. Grecy, Rzymianie i Ger-manowie uywali krtkiego bera; krlowie dynastii karoliskiej wprowadzili bero dugie, noszone wraz z krtkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w. byy wic dwa rodzaje bera w uyciu przy konsekracji monarchw europ. W XX w. uywa si tylko jednego bera, z wyjtkiem Anglii, gdzie nadal stosuje si dwa bera: jedno zwieczone krzyem, drugie gobiem (krzy potga wadzy doczesnej, gob sprawiedliwo). Bero jest dzi take oznak wadzy rektorw uniwersytetw. Bero przeduenie rki, oznaka wadzy i potgi, atrybut bstw narodzin, wzrostu, mierci i zmartwychwstania, Hermesa przynoszcego dary, wprowadzajcego trzy Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy, krlw, kapanw, sdziw, wieszczw. Bero siy rozrodcze wiata rolinnego, podno, o wiata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa, Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry. Bero magiczne bogi egip. rado. Bero zwieczone gow boga Seta

podno; nieubagany gniew, niszczcy wrogw Egiptu; bero faraonw. Bero z trzema poprzeczkami atrybut egip. boga Ptaha; potga; ycie. Bero zwieczone dudkiem (w Egipcie) cnotliwa mio. Bero Mesjasz. (Jakub do synw:) Nie bdzie odjte bero od Judy, ani laska spomidzy ng jego, pki nie przyjdzie ten, czyje jest bero i ktremu narody bd posuszne" (Gen. 49.10). (Proroctwo Balaama:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstanie bero z Izraela i pobije ksita Moabu" (Num. 24,18). Bero aska krlewska. Wszyscy sudzy krla i wszystkie krainy, ktre s pod jego moc, wiedz, i jeli by kto, czy to mczyzna, czy niewiasta, nie bdc wezwany, wszed do wewntrznego przedsionka krlewskiego, ma by niezwocznie zabity, chyba eby krl wycign ku niemu swe zote bero na znak aski, i tak mgby ywym zosta" (Ks. Estery 4, 11). Bero moc, panowanie, wadza krla. (Pan rzek:) Dam ci narody w dziedzictwo (...). Bdziesz nimi rzdzi lask elazn (tj. berem)" (Psalm 2 89). Bero mocy twojej zele Pan z Syjonu: panuj wrd nieprzyjaci twoich!" (Psalm 109 2). Jego (monarchy) bero ukazuje moc doczesnej potgi, jest atrybutem grozy i majestatu, ktre nios strach i lk przed krlami" (Kupiec wenecki 4, l Szekspira). Przysowie: Mio i bero nie chc kompanii (towarzystwa). Bero wadanie wiatem, atrybut Wielkiej Matki Bogw Gai. Bero Boga prawo, sprawiedliwo. Berem prawoci jest bero krlestwa Twojego" (Psalm 44 7). Bero atrybut Melpomeny, Sprawiedliwoci, Hartu ducha. Dobrego i Zego Rzdu, Filozofii, Europy jako jednej z czterech czci wiata. Bero zwieczone kukuk atrybut Hery (Junony), zdradzanej ony. Bero potga czystoci dziewiczej, atrybut Hestii. Bero prawo, sprawiedliwo, przysiga. Przysigano na bero, zob. Fallus (organ rozrodczy); atrybut Temidy, bogini sprawiedliwoci. Bero zwieczone orem atrybut Zeusa (np. na posgu duta Fidiasza w Olim-

pii); wadza konsula rzymskiego; triumf zwyciskiego wodza. Bero i piercie wadza i sprawiedliwo. Bero trzcinowe szyderstwo z rzekomego krla. onierze namiestnika upltszy koron cierniow, woyli na gow jego, a bero trzcinowe dali w prawic jego. A klkajc przed nim, naigrawali si z niego, mwic: Bd pozdrowiony, krlu ydowski!" (Ew. wg Mat. 27,29). Bera nauczycielskie rzgi, prty. I niech odpoczn owe bera pedagogw, pospne prty" ac. faeruleque tristes, scep-tra pedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10 Marcjalisa). Bero w lewej rce mdro serca jako siedliska rozsdku. Bero zwieczone otwart doni prawo karania i nagradzania. Bero zwieczone kwiatem lilii (fr. fleur de lis) wiato, oczyszczenie; wadza krla Francji; atrybut archaniow Gabriela i Michaa. Bero i korona (u stp Ludwika z Tuluzy, 127497, krla Neapolu) zrzeczenie si tronu (na korzy brata, Roberta). Bero na martwych naturach Vanitas (ac. 'Prno'), obok korony, klejnotw, mieszka, monet, reprezentuje potg i bogactwa wiata tego, ktre mier zabiera. Bero dowdztwo wojskowe, oznaka wadcy, podobnie jak buczuki, buawy itp. Rozszczepione bero herolda a. sdziego pokj, zgoda; zgodno przeciwiestw. Bero zwieczone byszczcym okiem atrybut Umiarkowania i Skromnoci. Bero zwycistwo. Bero albo grb!" (Henryk VI ci. 1,4 Szekspira). Bero bezpodno, jaowo. (Czarownice) wsadziy mi w rk jaowe bero, majce plonowa komu obcemu, nie moim potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Bero tyrania. Eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis" ac. 'wydar niebu piorun, a berta tyranom' (napis na popiersiu Benjamina Franklina w Paryu, adaptowany z Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J. Turgota). elazne bero despotyzm. Czy mylisz. niszczc wolno, gardzc ustawami, podbi kraj i elazne bero wznie nad

nami?" (Barbara Radziwiwna 3,8 Alojzego Feliskiego). Oowiane bero Noc (Myli nocne 1,18 Edwarda Younga; 1745). Oowiane berto Czas. Przysowie: Czas swym berem z oowiu zarwno dotyka kmiotka z wadc potnym, z mem nikczemnika. Bero talizman przynoszcy powtrn modo, zapewniajcy wadz. Strzaska swoje bero dawn. zrezygnowa z wadzy, tronu. W heraldyce: sprawiedliwo. BBEN Bben symbolizuje ,,drzewo wiata", pierwiastek" ziemi, wiat; kult, otarz ofiarny, rozpdzanie zych duchw; porozumienie, komunikacj; podniecenie, ekstaz, rado, wesoo; prno; kobiet; serce; marsz; byskawic, grzmot; kult pastwa; ostrzeenie, sygna do walki, wojn, bro psychologiczn; egzekucj, pogrzeb; licytacj. Bbnw uywano w wielu stronach wiata ju w epoce neolitu (na Morawach wykopano bben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000 p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000 p.n.e.; speniay one wane funkcje pozamuzyczne: spoeczne, komunikacyjne, religijne. Przypisywano im potne wasnoci magiczne i dlatego uwaano je za wite; ich produkcja zwizana bya ze szczeglnymi rytuaami. Bben kult, ukryte siy, rytmy, drgania, wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza, przywoywanie mocy niebiaskich dla rozstrzygnicia spraw spoecznych, wojny i pokoju; ogaszanie chway bstwa. Niech chwal imi Jego chrem, na bbnie i na cytrze niech Mu graj!" (Psalm 149 3). ,,Maria prorokini, siostra Aaronowa, wzia bben w rk i wyszy wszystkie niewiasty za ni z bbnami i w plsach" (Ex. 15,2021), po przejciu przez Morze Czerwone. Bben wesoo. Ustao wesele bbnw, ustao wykrzykiwanie radujcych si" (Izajasz 24,8). Tamburyn (bbenek rczny) rado, lekko; ruchy i muzyka gwiazd, ktr ciesz si boginie i bogowie; towarzysz taca bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, frygijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo

gw i ludzi, lubuje si w- dwikach grzechotek i tamburynw. Bbnienie w koty grzmot; pradwi-ki; zapowied urodzajnego deszczu; rytm Wszechwiata w tej roli kocio jest atrybutem hinduistycznego boga Siwy a. buddyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanej przez Budd) jako ..bben niemiertelnoci". Bben w ksztacie klepsydry (litery X) odwrcenie normalnego ukadu; stosunek midzy wiatem grnym a wiatem dolnym. Bben w ksztacie beczki grzmot i byskawica. Bben okrgy wiat. Drewniany bben afrykaski komunikacja, porozumiewanie si, rozpowszechniony system porozumiewania si na odlego za pomoc ..alfabetu" bbnowego, telegraf bez drutu, mowa bbnw"; nosiciel Sowa, Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii, dwiczne echo egzystencji ludzkiej; ,,drzewo wiata", otarz ofiarny, porednik midzy niebem a Ziemi; mistyka; ,,serce"; ,,pierwiastek" ziemia. Bben na staro. Bliskim Wschodzie instrument kobiecy, chtoniczny, zwizany 7 symbolik jaskini, pieczary, macicy. W Biblii bbni zazwyczaj dziewczta i kobie-ly. Gdy wraca Jefte do (...) domu swego. wybiega naprzeciw jego jedyna crka z bbnami i z tacem" (Ks. Sdziw 11,34). ,,Na przedzie szli ksita wraz ze piewakami i w porodku modziutkich bbni-czek" (Psalm 67 26). Bben sygna do walki, bitwy, wojny. W Indiach zwizany z Indr, w Rzymie 7. Marsem, bogami wojny i plonw. Przysowie: Gdzie bbny mwi, prawo milczy (naladowanie z Cicerona: inter arma sileni leges tac. 'prawa milcz w szczku ora'. tj. w czasie wojny). Dzi, wielki Marsie, w twe szeregi wchodz (...), pokocham bbny, odepchn kochanie" (Wszystko do-hre, co koczy si dobrze 3,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Wywiadywaem si o ciepych tchrzach, ktrym tak si chce sucha bbna jak rykw diaba" (Henryk IV cz. l 4,2 Szekspira, t. L. Uiricha). My lanczym, bij w bbny ogromni ssiedzi. Tam Mars, u nas Wenera" (Reduty 2)314 Adama Naruszewicza). Ballada lud.: W

koty, w bbny zabbniono, na wojenk zatrbiono". Bbny bro psychologiczna budzca zapa we wasnych szeregach, poraajca ducha bojowego nieprzyjaciela. O, egnajcie (...) krzepice ducha bbny!" (Olello 3,3 Szekspira, t. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie w bbny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc, dla naszych ng! Za Bug, za Bug!" (Marsz za Bug 46 Seweryna Goszczy-skiego). Bben bicie skazacw pakami, stracenie, egzekucja; czsto wraz z piszczak a. trbk; suyy do zaguszania okrzykw skazaca. ,,I stanie si, e kade uderzenie karania rzg (...) nastpi przy wtrze bbnw i cytr" (Izajasz 30,32). Pocz woa co siy w piersiach (...) "Niech yje Polska niepodlega!" (...) Bbny nie mogy zaguszy lego krzyku. Dopiero szybko rzucona ptlica" (Ra, Prolog Stefana eromskiego). Bben prno, pyszakowato, samochwalstwo. Przysowia: Bben dlatego tylko tak grony, e prny. Gony (wielki, sawny, straszny) bben za grami (a kiedy do nas przyjdzie ali jak pudeko). Bben licytacja. I na bben dawn. na licytacj, pj pod motek. Bbni rozgasza, rozgadywa; powtarza a do znudzenia, suszy gow. Rozbbnia rozgadywa przedwczenie (swoje zamiary). Przysowie: Na zajce (ptaki, wrble) z bbnem chodzi. Podbija komu bbenka schlebia mu; wieci bak, podlizywa si. Bben w wito. Przysowie arab.: Niech mu si dostanie to, co bbnowi w wito tj. wielkie lanie, bicie. Stumione bbny, werble wojskowy orszak pogrzebowy. Wczoraj na jego znak czekay surmy i trby, dzi mu pozostay tylko stumione bbny" (Don Juan 5,36 By-rona). Dziurawy bben niemota. Bd niemy jak przedziurawiony bben" (Klub Pick-wicka rozdz. 25 Dickensa, t. Wodzimierza Grskiego). Bben kult pastwa, wadzy; lojalno. Taraban w bben z skr lojalnych bije. co w wszystkich mowach znaczy -Niechaj yje! (Imagina 16. 478 Marii Ko-nopnickiej).

Historia bbna i trby dzieo historyczne przesadnie uwypuklajce rol wojen i bitw w dziejach (Krtka historia narodu angielskiego. Przedmowa J. G. Greena). Kocielny bben ambona, kazalnica. Ambona, bben kocielny, bity pici, a nie pak" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera). Paeczka, paka do bicia w bben symbol falliczny; wraz z okrgym bbnem dwupciowo. BIAY (Biao, Biel) Kolor biay jest symbolem doskonaoci, duchowoci, ycia (wiecznego), uwicenia, witoci, chway, zbawienia, objawienia, odkupienia, odrodzenia, aski, wiecznoci, bogi dziewiczych, odwitnoci, uniesienia; owiecenia, rozumu, wiadomoci, niewiadomoci, prawdy, wiedzy, ponadczasowoci, mdroci doskonaej, intuicji, siy ducha; niewinnoci, dziewictwa, czystoci, uczciwoci; umiarkowania; maestwa; przyjani; szczeroci, bezinteresownoci, wspczucia; radoci, wesooci, szczcia, nadziei; prostoty; konwencjonalnoci; strachu, tchrzostwa; mierci, aoby; chodu; energii; wiata widzialnego, wiata, (powrotu) dnia, witu, dziennego nieba. Ksiyca, czasu; majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji, rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. te Barwa; Czarny. Ulubiony przez bogw kolor ofiar zwierzcych u Rzymian. Staroytni kapani (rwnie druidzi) nosili przewanie biae szaty liturgiczne. Biae konie ofiarowywano Socu, biae byki wybierali na ofiar druidzi, biae sonie byy wite w Syjamie. Na Wschodzie kolor biay jest synonimem starszestwa, wyszoci. Oznacza nieobecno barw lub sum barw. Na Wschodzie, w krajach sowiaskich i na dworze francuskim bywa kolorem aoby i mierci, caunu, duchw zmarych, widm. Biao czy si z absolutem, z pocztkiem i kocem, std czsto stosowana przy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia, lubu i mierci. Biel czysto ducha lub duszy, rado istnienia. Na kady czas niech bd biae szaty twoje" mwi biblijny Eklezjastes (9, 8), wzywajc do uywania radoci ycia. W chwili Przemienienia Paskiego szaty Jezusa stay si biae jak nieg"

{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). Anio Paski zstpi z nieba (...), odzienie jego byo biae jak nieg" (Ew. wg Mat. 28,23). Jasnym i czystym bisiorem s sprawiedliwe uczynki witych" (Apok. 19,8). Ponad nieg bielszym si stan" (tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, i tytu sztuki S. e-romskiego: po skropieniu hyzopem (tj. prawdop. lebiodk) i oczyszczeniu z grzechw. Biay strj i welon niewinno i dziewictwo, jak strj rzymskich westalek, strj przy pierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac. candidus 'biay') jest barw kandydata, ktry ma zmieni swj stan, np. no-wicjuszki przyjmujcej sukienk zakonn; kolor wtajemniczenia, ceremoniau przejcia; noszony przez narzeczone, przez kapanw bstw niebiaskich, przez czarodziejki i upiory; chrzecijaski kolor chrztu, Wniebowstpienia, Boego Narodzenia, Wielkanocy. Ale bielsza mej panny pe twarzy i szyje ni marmur, mleko, abd, pera, nieg, lilije" (O swej pannie 78 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biaa jako nieg Twa szata, a z biaego- ona lilija Tw czystoci ronie ubielona" (Salve Regina ~19 Jana Kasprowicza). ,,Biae s owce jako nieg, co w grach ley, biae jak piana, ktra na falach si niey; biae jak nieb oboki, ktre powiew przdzie, biae jak nieskalane, przegibne abdzie; biae jak lilie polne, kielichy czystoci, biae jako dziewicza szata niewinnoci; biae jak mka, z ktrej chleb czowiek wypieka, biae jak ciepe krople ywicego mleka. Biaa jest blado mki i jest biel weselna, i biaa jest ostatnia koszula miertelna" (Pochwala pasterstwa 7584 L. Staffa). Synny (...) z pomiennej mioci dla biaej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobrazi niewiern w biaego rumaka!" (Sidi-Numan l 8 B. Le-miana). Ludzie lubicy kolor biay s rzekomo nudni, naiwni, z kompleksami donuaski-mi, kobiety wdziczce si do mczyzn. Biaa Dama w folklorze wielu krajw europejskich widmo albo czarodziejka, zwaszcza w legendach o zjawach w zamkach i paacach, np. w Polsce: w Gra-bowie, Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie, Jabonnie itd. Biaa magia wywoywanie zjawisk nadnaturalnych bez pomocy zych duchw.

Biaa flaga znak poddania si lub chci wysania parlamentariusza. Biaa ra, biay kruk,'orze biay zob. Ra, Kruk, Orze. Biay kamyk zob. Kamie. Biali hist., polit. konserwatyci, reakcjonici, kontrrewolucjonici; w Polsce w okresie 186163 stronnictwo zachowawcze, przeciwnicy Czerwonych. U muzumanw barwa blasku, wiata, dobrej wrby (co j czy z mlekiem, jajami, lnem, mk, srebrem), ozdrowie-nia; barwa dynastii Omajjadw, kalifw panujcych w latach 661750. Metal srebro. Dokoluka talar biay" (Na Kujawach 7 M. Konopnickiej). Przysowie: Oszczdzaj biae srebro na czarne godziny. Kamie pera, jadeit, opal, kamie ksiycowy. Planeta" Ksiyc (Diana). Element" powietrze. W alchemii: rt. W heraldyce: barwa srebrna oznaczajca czysto, prawd, niewinno, wiar, pokj, szczero; pole czyste, nieszrafowane. BICZ Bicz symbolizuje byskawic, piorun, burz, wiatr; zaraz; obmow, oszczerstwo, drwin, dokuczanie; wadz sdow, kar, chost; dyscyplin, karno, posuszestwo, przymus; wtajemniczenie, wyroczni; egzor-cyzm; pokut, umartwianie si, tortur, mczestwo, mk Chrystusa, ukrzyowanie; oczyszczenie; wyszo, panowanie, tyrani, wadz rycersk; wojn, klsk, katastrof; owy; urodzaj, podno, energi twrcz. Bicz energia twrcza. Wedug Wed biczowano pramorze mleczne, aby zmieni je w maso, pierwszy pokarm istot yjcych, z ktrego zrodziy si zarodki ycia oraz apsary (niebiaskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak Afrodyta z piany morskiej. Bicz byskawica, piorun, burza, wiatr. Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobraa te byskawic i burz, a take wadz faraona. Siec biczem ciemiy, uciska; ba-toy kaczugiem ciemiy, uciska w dwjnasb. Ojciec mj naoy na was

cikie jarzmo, a ja jeszcze doo do waszego jarzma; ojciec mj chosta was biczami, a ja chosta was bd kaczugami" (3. Ks. Krl. 12,11). Bicz jzyka obmowa, oszczerstwo, zniesawienie. Od bicza jzyka zakryty bdziesz" (Hiob 5,21); zob. Jzyk (niebezpieczny or). Bicz klska, katastrofa. Gdy przybdzie bicz gwatowny, bdziecie podeptani przez niego" (Izajasz 28,18). Bicz kara boska. I Pan Zastpw bdzie wywija nad nim Assurem-biczem jak wwczas, gdy pobi Madianitw" (Izajasz 10,26). Bo kogo Pan miuje, tego karze, smaga za biczem kadego syna, ktrego przyjmuje" (List do ydw 12,6). Bicz wyrocznia. W sanktuarium Zeusa w Dodonie bicz, trzymany przez posek wyobraajcy dziecko, uderza pod wpywem podmuchw wiatru w wity kocio; wydawany przy tym dwik uwaany by za wyroczni boga, ktr interpretowa kapan. Bicz Homera, gr. Homeromastiks filolog gr. Zoil, zjadliwy, maostkowy krytyk Homera, Platona, Izokratesa i in. Bicz urodzaj, podno; oczyszczenie, wtajemniczenie. Egipski symbol podnoci; gr. Nemezis (rz. Fortuna) miaa bicz u pasa dla zapadniajcego biczowania rytualnego. W wielu kulturach biczowanie gleby miao zapewni urodzaj. Chostano te figury bogw podnoci i urodzaju, aby wzmc ich potencj. W staroytnoci i u ludw prymitywnych kultowe biczowanie naleao do rytuaw wtajemniczenia, oczyszczenia i podnoci. W czasie rzymskich luper-kaliw nadzy, wysmarowani oliw modziecy z patrycjuszowskich rodw biegali po ulicach i batoyli przechodzce kobiety (rytua podnoci). Pamitaj biegnc dotkn si Kalpurnii. Starzy bowiem zapewniaj ludzie, e na niepodnych niewiastach przestaje ciy przeklestwo, gdy si ich kto dotknie wit gonitw odbywajc" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Atrybut Dioskurw, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie, Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisay z rydwanu wodza odbywajcego triumf. Bicz dug. W staro. Rzymie batoo-no niewypacalnych dunikw.

Bicz zaraza, katastrofa, wojna; pokuta, tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony. Emblemat biczownikw-flagelan-tw, czonkw rdw. bractw relig., ktrzy, odbywajc wdrwki pokutnicze, biczowali si publicznie (XIIXIV w.). Bicz w tradycji chrz. pokuta, umartwianie si, dyscyplina, samobiczowa-nie si, mka Chrystusa, ukrzyowanie. W pierwotnym chrzecijastwie karano chost nieposuszny kler. Od IV w. samobi-czowanie si pokuta. Narzdzie egzorcystw do wypdzania diabw. Atrybut w. Biblianny, Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati (Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius). W plastyce wyobraano w. Wawrzyca i Andrzeja Ap. batoonych przez oprawcw, w. Hieronima biczowanego przez aniow, w. Ambroego przez arian (trjwla-stym biczem). Bicz boy, ac. flagellum Dei chrz. okrelenie pogaskich wadcw i wodzw, ktrzy zadawali chrz, krajom dotkliwe klski i powodowali mier i zniszczenie; tak byli nazywani: Attyla, krl Hunw, niekiedy Genzeryk, krl Wandalw, i rodk.azjatycki wadca Timur (Tamerlan). Bicz w rdw. Europie wychowanie dzieci i modziey. Bi/chrzecijan Nural-Din(111874), muzutm. wadca Aleppa i Mosulu. Bicz ksit pisarz w. Pitro Aretino (14921556). Bicz emblemat mylistwa. Bicz talizman przeciw chorobom fizycznym i psychicznym. Bicz wadza sdowa; prawo karania. Kaczug nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie wysya po rozum do obcego wiata swych dzieci, ale (...) bez wielkich kosztw miewa kaczug pedagogiem" (Do bizwa 912 Adama Naruszewicza). Bicz z piasku krci wykonywa prac bezowocn, usiowa zrobi co z niczego. zajmowa si gupstwami. Bat drwina. Smagaj batem drwiny. ksaj zelywym sowem" (Powie o Udafym Walgierzu S. eromskiego). Bat dyscyplina, karno, posuszestwo. Przysowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batem godu nie wygonisz. Bicz przymus, sposb przymuszenia.

Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem co robi. Bicz krci na kogo (na siebie) organizowa sposb uciemienia, pognbienia, zniszczenia kogo (siebie). Dosta (obrywa) baty by bitym. Sypa baty wymierza chost, bi. BLINITA Blinita symbolizuj rwnowag, harmoni, dualizm, sprzeczno wewn., dwuznaczno; niebo i ziemi; wiato i ciemnoci; wschd i zachd Soca; dzie i noc; gwiazd zarann i wieczorn; lato i zim; gry i doliny; ycie i mier; dusz i ciao; rozkosz i bl; szczcie i nieszczcie; dobro i zo; oracza (a. owc) i pasterza; zob. Dwa. Blinita szczcie; nieszczcie. U niektrych ludw prymitywnych narodziny blinit uwaa si za wydarzenie szczliwe, przypisuje si im dar proroczy a. inne siy nadnaturalne. Szczcie urodzio si bliniakiem." {Don Juan 2, 172, 1376 Byrona). U innych ludw blinita uwaa si za owoc maeskiej zdrady matki a. demonicznych cech ojca; wtedy zazw. jedno z blinit (rzadziej oboje) zostaje pogrzebane ywcem a. porzucone, a matk poddaje si rytuaowi oczyszczenia. Czsto rwnie podwjne, zronite owoce stanowi tabu, gdy mog sprowadzi narodzenie si blinit. Blinita jako powszechny motyw folklorystyczny s symbolem dualizmu w identycznoci, wewn. przeciwiestw w psychice czowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy wszechwiata (brahman). Jako istoty symetryczne wyraaj wtrcanie si si nadprzyrodzonych (zwykle pochodz od boskiego ojca i matki miertelniczki), dualizm wewn. wszystkiego, co yje, dualizm skonnoci, dyspozycji psych. 'i fiz. (np. zwizanych z dniem i z noc), przeraajc dwuznaczno mitu, przybierajc na przemian, w sposb nieobliczalny, formy grone a. opiekucze, zawsze jednak pene napicia, odzwierciedlajce rozdarcia i sprzecznoci natury ludzkiej. Blinita w wielu mitologiach to bstwa: jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi, jedno z gow byka, drugie skorpiona, wzajemni przyjaciele a. wrogowie. Moe to by para bstw dziaajcych harmonijnie, jako bstwa wiata przyjazne czowiekowi, ucz

ce go sztuki rolnictwa, zaprzgu z wow, wznoszenia miast; lub jako bstwa przeciwstawne sobie, jak bg wiata i dobra, bg za i ciemnoci, bg deszczu i bg suszy, Soca i Ksiyca, zimy i lata. Soca urodzaju i Soca pustyni itp. Blinita-bohaterowie to zwykle obrocy ludzi, ratownicy na morzach, lekarze nieuleczalnych cierpie itp. Np. bliniacy wedyjscy odmadzali starca i dawali go za ma modej dziewczynie! Izyda i Ozyrys blinita i maonkowie, stanowicy wraz z synem Horusem naczeln trjc bogw egipskich. Mitra i Waruna w mit. ind. para bogw, ktrych wzywa si cznie. Pierwszy przedstawia prawn stron ich wadzy, zwizek midzy czowiekiem a czowiekiem; drugi jej aspekt magiczny i spekulatywny, zwizek midzy bstwem i czowiekiem. Rama i Lakszman bracia przyrodni w mit. ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy to najpowszechniej czczone bstwo hinduistyczne, wcielenie rycerskoci i cnoty, awatar boga Wisznu. Awinowie blinita, bstwa wedyjskich Indii, prawdop. przedstawiajce gwiazd zarann i wieczorn, jadce przed Socem po niebie na zotym rydwanie. Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman para przeciwstawnych, walczcych ze sob bogw mazdaizmu, dualistycznej religii staroiraskiej; pierwszy by bogiem dobra i wiata, drugi za i ciemnoci. Blinita-wrogowie religii manichejskich, goszcych kosmiczny konflikt dobra i za, maj prawdop. wiele wsplnego z wyrazistym przeciwiestwem cech pr roku a. nawet dnia i nocy w miejscowym klimacie. Blinita Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z pochodni zapalon skierowan w gr, drugie ze zgaszon, skierowan w d, oznaczay zapewne ycie i mier, wschd i zachd Soca. Kain i Abel bracia z biblijnej ksigi Genezis(4,\16), synowie Adama i Ewy, pierwszy oracz, drugi pasterz owiec. Jakub i Ezaw blinita z Genezis (25, 1934); pierwszy hodowca owiec, drugi myliwy i oracz. Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i rz. bracia bliniacy, synowie Zeusa (a. Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj. 'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej wersji obaj miertelni, wg innej

Kastor by miertelnym synem Tyndareosa, a Polluks niemiertelnym synem Zeusa. Pierwszy by synnym ujedaczem koni, drugi piciarzem, obaj za bohaterskimi wojownikami i opiekunami eglarzy (zwt. jako gwiazdy w konstelacji Blinit wskazujce kierunek eglugi), przyjacimi ludzkoci; obrocami gocinnoci, a w Sparcie opiekunami pastwa i gimnastyki. Apollo i Artemida blinita, dzieci Zeusa i Leto (Latony), bg Soca i bogini Ksiyca, bg urodzaju i bogini podnoci, oboje strzelajcy niechybnie z uku, dawcy nagej mierci. Herakles i Ifikles bracia przyrodni i blinita, synowie Alkmeny; pierwszego miaa z Zeusem, ktry przybra posta jej ma, a drugiego z mem, Amfitrionem. Amfion i Zetos blinita, synowie Zeusa i Antiopy, krlewny tebaskiej, zwani tebaskimi Dioskurami. Pierwszy by poet i muzykiem grajcym na lirze, drugi atlet i myliwym; przedstawiciele przeciwnych postaw yciowych: kontemplacyjnej i praktycznej (por. ,,drog Marii" i ,,drog Marty", sistr azarza w Betanii, Ew. wg uk. 10, 3842; Ew. wg Jana 11,1; 12, 23). Kalais i Zetos synowie boga wiatru pn., Boreasza (zwani std Boreadami) i Orytii, skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautw (Metamorfozy 6, 628 Owidiusza). Liber i Libera blinita i (a.) maonkowie, para dawnych bstw italskich; Liber zosta do pno utosamiony z Dionizo-sem. Para opiekowaa si rozrodem i rozrostem zwierzt i ludzi. Romulus i Remus blinita z legendy rz., synowie boga Marsa i crki Numitora, krla Alby Longi, porzuceni przez uzurpatora, wykarmieni mlekiem przez wilczyc. Bellowezus i Segowezus ('wojowniczy i zwyciski') legendarni bracia galijscy, siostrzecy celtyckiego krla Ambigatusa (Tytus Liwiusz 5, 34). Cuchulain i Conall Cernach bohaterowie cyklu uisterskiego, irl. wojownicy czasw pogaskich. Blinita (Gemini), gwiazdozbir nieba pn. ostatnie sowo wiosny (21 V 21 VI), powietrze (jeden z czterech pierwiastkw"), wpyw planety Merkury, kontakty midzy dwojgiem ludzi, porozumienie si. komunikacja, spotkania we wasnym rodowisku, przeciwiestwa, niekiedy seksualne (znak

zodiaku wyobraany przez par dzieci-bli-nit, a niekiedy przez par kochankw, jak w zodiaku koptyjskim); sprzecznoci wewn. i zewn., wykluczajce si a. uzupeniajce, stwarzajce twrcze napicia. Przedstawia miay, wg rnych rde, Kastora i Polluksa a. Amfiona i Zetosa, Tezeusz i Heraklesa, Apollina i Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona; u Babiloczykw Nirgala, boga upaw letnich. Blinita cherubowie niebiaska para wiata i ciemnoci; maestwo. Dwa (splecione) koa niebiaskie blinita, bosko w podwjnym aspekcie, najwysza mio i wiedza; symbol Dioskurw, Awinw; kochankowie, maestwo; w tradycji chrz. pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona. Bliniacze szczyty gr sutki Matki Ziemi, rdo pokarmu; wschd i zachd Soca; oznaczone przez gnostykw liter M. Blinita w ksztacie zwierzcym, np; biay i czarny ko a. dziki i oswojony lew dzie i noc. Bliniacze lwy egipskie dzie i noc, ycie i mier. Ozyrysa nazywano bogiem podwjnego lwa. Bliniacze rumaki zob. Ko (Dwa). Zaprzone do rydwanu bogw Soca, Ksiyca, witu; atrybut Kopciuszka (zaprzone do powozu wrki). Dwa by koskie poczone szyjami (w rdw.) Ksiyc na nowiu. Blinita sarnie piersi kobiece. Dwie piersi twoje jak dwoje blinitek u sarny, ktre si pas midzy liliami" (Pie nad pieniami 4,5). Bliniacze kolumny zob. Kolumna (dwie). Bliniacze wiee zob. Wiea; Kolumna (dwie). Blinita dobro i zo. To ze skrki jednego ugryzionego jabka wyskoczya na wiat wiadomo dobra i za jak nierozczna para blinit" (Aeropagitica Johna Miliona). Woy bliniaki szczcie, obrona przed gradobiciem i zaraz. Wedug dawnych wierze oborywanie wsi a, majtku ziemskiego zaprzgiem wow-bliniakw chronio przed gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapowiadao uycie w tym celu oraczy-blinia-kw. Przysowie: Kto pole w bliniaki oborze, nie dasz mu gradu, Boe.

BLUSZCZ Bluszcz symbolizuje ycie, wegetacj; pogrzeb; zmartwychwstanie; niemiertelno; Dionizosa (Bachusa); ambicj, wytrwao, nieustpliwo; pasoytnictwo; niewdziczno; przymus, skrpowanie; bezradno, ukrycie; przyja; niepami; zapomnienie; smutek; mio maesk, wierno; e-sko, subtelno, delikatno; chwiejno, niesamodzielno, potrzeb opieki, szukanie oparcia w kim; tsknot, poezj liryczn, romantyczno, pikn modo. Bluszcz wyraa niemiertelno, trwao zmysowego podania, siy rozrostu w Naturze jako rolina wiecznie zielona o niezwykej mocy wegetatywnej i potnej sile przyczepnoci. Wieniec bluszczowy u Egipcjan atrybut Ozyrysa, u Grekw Dionizosa (wieczy gow boga i oplata tyrs), towarzyszcych mu sylenw, satyrw i menad; Dionizos uywa bluszczu tak jak winoroli do rozbudzenia szau bachicznego kobiet opierajcych si jego kultowi; star winorol i powicon Dionizosowi topol bia czsto oplata bluszcz; atrybut Attisa, bstwa wegetacji pochodzenia frygijskiego, w ktrym kochaa si Kybele, bogini urodzaju i ziemi, wyraajcy mit wiecznego powrotu, mierci i odrodzenia (podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter); atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia ('bluszcz'). Bluszcz (gr. kisss) by atrybutem bogi i bogw, ktrych otarze ssiadoway z otarzami Dionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia. Mitycznym uosobieniem bluszczu by te modzieczy Kisss z orszaku Dionizosa, synny skoczek, ktry zabi si w czasie jednego ze skokw i zosta przemieniony w bluszcz. Bluszcz trzymano z dala od otarzy Hery, ktra go nienawidzia. Gdy Antioch przeprowadza hellenizacj Izraela, przymuszono ydw do chodzenia w wiecach bluszczowych na cze Bachusa" (2 Ks. Machabejska 6,7). Bluszcz afrodyzjak, wzmacniacz trunku. W staro. Grecji uty w czasie orgii dionizyjskich; w rdw. mieszany z napojami alkoholowymi dla dodania im mocy; do dzi w Trinity College w Oxfordzie warzy si piwo bluszczowe; krzewu a. wieca bluszczowego uywa si w Brytanii zamiast szyldu

gospody, winiarni, skadu win, co oznacza, e odbywa si tam wyszynk a. sprzeda win; std przysowie ang.: Dobre wino nie potrzebuje krzaka. Uwaano, e bluszcz ma wasno rozdzielania wody od wina, zmieszanych w naczyniu. Bluszcz mio, przywizanie, przyja, podno; u Grekw modej parze dawano gazk bluszczu symbolizujc wierno w mioci a. potomstwo. pij, ja ci w moje ramiona obejm (...). Tak bluszcz dziewiczy szorstkie konary wizu opiercienia" (Sen nocy letniej 4, l Szekspira, t. S. Komiana). Bluszcz zy omen; zabjczy pasoyt, zabija to, co ywe; niewdzicznik duszcy w miertelnym ucisku rolin, ktra mu daa oparcie. (Antonio) by bluszczem, ktry skry mj pie ksicy, jego zielono wyssa" (Burza 1,2 Szekspira, t. L. UIricha). Bluszcz oplata to, co martwe. Tam, gdzie ycie ju zgaso w popiele, bluszcz pnie si. Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy si stary bluszcz jadem ruin (...), gdy najdumniejszy twr ludzki w kocu dla bluszczu jest tylko straw" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl. Wilama Horzycy). Bluszcz niemiertelno; kwiat pogrzebowy, jako emblemat niemiertelnoci czsto wieczy trupi czaszk w malarskich martwych naturach. Bluszcz ambicja, pilno, pracowito (w piciu si w gr); mimo to kwiat najmniej chtnie odwiedzany przez pszczoy (a prawolaz lekarski najchtniej). Bluszcz trwaa, przyczepna, wierna pami, rwnie o zmarych, co wyraaj ornamenty bluszczowe na nagrobkach. Bluszcz w chrzecijastwie przywizanie, dozgonne uczucie, mier; w rdw. ycie, rado ycia; wieczno, bogo Raju. Bluszcz jest emblematem eskoci, wyraajcym potrzeb opieki, oparcia, wiecznie kobiecego" przytulania si, przywierania, skaniania gowy na pier, zawisania u szyi. W staro. Grecji uywano bluszczu przeciw chorobom kobiecym. Przysowia: Bluszcz wizu si czepia; Wije si jak bluszcz wok drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang. 'przylgn do ciebie jak bluszcz' tytu pieni A. J. Millsa. Bluszcz" jedno z najstarszych pism kobiecych, tygodnik ukazujcy si w latach 18651939 w Warszawie. Bluszczowo szukanie w kim oparcia, chwiejno, niesamodzielno. bezradno.

Gazka bluszczu tsknota. Bluszcz godo poezji lirycznej, tak jak wawrzyn bohaterskiej, a mirt buko-licznej. Bluszcz pikna modo, zob. Mirt. W heraldyce: mocna, niezomna przyja; dozgonna mio. W astrologii: wie si z Saturnem. Wjzyku kwiatw: Umieram tam,gdzie si uczepi. Gazka bluszczu: Chc si podoba. BKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, Lazurowy, Siny, Granatowy) Bkit jest symbolem nieba, niebiaskoci, siedziby bogw, (nieziemskiego) spokoju, uduchowienia; wiary, pobonoci, harmonii duszy; czarw; nieskoczonoci, ogromu; trwaoci, wiecznoci; staoci; czasu i przestrzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza; Ksiyca; wiata wiedzy, prawdy, filozofii (dawne togi filozofw); rozwagi; zudzenia; podwiadomoci (w przeciwiestwie do czerwieni wiadomoci); kontemplacji; szczcia, mioci, czuoci; niewinnoci; wiernoci; tsknoty; szczeroci; odwagi; modoci; pogody ducha; chway; nadziei; sprawiedliwoci; wolnoci; zachowawczoci, arystokracji; chodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwoci, okruciestwa; rozpaczy; zniszczenia; niestaoci (jak zmienne niebo lub morze); zob. te Barwa. Bkitne niebo uwaano w staroytnoci za tward, krysztaow czasz, std bkit wyobraa trwao, wierno, niebiasko, bosko. Sowem Paskim niebiosa s utwierdzone" (Psalm 32 6). I ujrzeli Boga Izraelowego: pod nogami jego jakby twr z pyt szafirowych, bkitny jak samo niebo" (Ex. 24,10). Bg jako wielki widz siedzi w bkicie" (Beniowski 7,179 Sowackiego). U staroytnych Egipcjan kolor prawdy, niemiertelnoci (mumie malowano na niebiesko), boskoci niebiaskiej (wizerunki bogw nieba malowano barw bkitn). Atrybut bogw nieba Ammona, Ozyrysa, Zeusa, Ateny, Odyna; wie si rwnie z bstwami ksiycowymi, jak Hathor, Izyda, Demeter; jak Artemida i inne dziewicze boginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata kapanw i krlw Izraela wyraaa zwizek z wol Najwyszego. Bkit barw Mojesza, dwu kamiennych tablic dziesiciorga przy-

kaza, Urim i Thummim (wielokrotnie wspomniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszone przez arcykapanw; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.); barwa symbolizujca Trjc Sw. Bkitna odzie kontemplacja, pobono, szczero (szata anioa), wierno i wiara. Biaoniebieska szata Madonny, reprezentujca dziewiczo i niepokalanie, zastpuje od XV w. w plastyce szat ciemnopurpurow. bizantyjski atrybut godnoci krlewskiej. Bkit uwaa si na Wschodzie za barw chronic przed zym okiem" (w staroytnoci rol t graa zwykle czerwie). Arabowie wieszaj naszyjniki / bkitnych paciorkw dzieciom i osom, aby uchroni je od ,,zego oka". W Europie do niedawna niemowlta pci mskiej odziewano w kolory bkitne (a dziewczynki w rowe), majce je broni przed nieyczliw wrk lub ssiadk. Bkit jako barwa pogodnego nieba, oddali, wody, uchodzi za kolor chodny, niematerialny, nierealny, fantastyczny, wicy si z zimnem i okruciestwem stali, a take z marzeniem sennym (w dzie: nocnemu odpowiada ciemny granat), z. zadum. ,.Po niebie i po lesie, po k zielonych anie, przejrzyste, zwiewne idzie bkitne zadumanie" [W lesie 1720 Kazimierza Tetmajera). Lazur wieczno boska i niemiertelno ludzka; std jest barw aobn, uywan w wielu krajach na pokrycie trumien modo zmarych osb. Niebieska poczocha przen. tron. pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w. we Francji (fr. bas bieu) klubom pa zajmujcych si nauk i literatur z udziaem nielicznych panw, ktrzy zaznaczali sw wzgard dla konwenansu noszeniem niebieskich wenianych poczoch zamiast czarnych jedwabnych. Sinobrody okrutny zabjca szeciu on z bajki Charlesa Perraulta. Ludzie lubicy bkit maj jakoby by konserwatystami, introwertykami, trzewi, uparci i umiejcy dorabia si majtku. W heraldyce: lazur oznacza czysto, pokor. lojalno, wierno, dobr saw, rzetelno; linie poziome. Metal cyna. Kamie szafir, turkus, topaz. lazuryt, diament, turmalin. Planeta Jowisz, Wenus. W muzyce: nuta G naturalna.

Bkitna krew zob. Krew. Bkitny kwiat zob. Kwiat. Bkitny ptak zob. Ptak. BOCIAN Bocian symbolizuje wdrwk; wiosn: zwiastuna szczcia, dobr wrb; podno, urodzajno; macierzystwo; wierno maesk; cudzostwo; wdziczno, posuszestwo. uczucia synowskie, szczcie domowe; narodziny dziecka; obron przed poarem; spokj; uprzejmo; ask; czysto. czyciwiata"; mdro, czujno, spryt; dugowieczno; zmartwychwstanie; zapa religijny; pych, wynioso, moralizowanie; por. uraw. Bocian wdrwka. W staroytnoci obserwowano przeloty bocianw nie wiedzc, skd przybywaj nad Bliski Wschd i basen rdziemnomorski, a czsto dokd zmierzaj. ,,Nawet bocian w przestworzach zna swj czas" (Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzu obkany (...) widziaem lotne w powietrzu bociany dugim szeregiem" {Hymn. [Smutno mi. Boe...] 1922 Sowackiego). ,,Siad, zaklekota, zwiesi dzib duy i zamkn powanie oko. Snad syn litewski marzy gboko o swej zamorskiej podry" (Gawda o bocianie I, 69 Ludwika Kondratowicza). Bocian psychopomp (odprowadzajcy dusze zmarych), gdy ywi si m. in. stworzeniami yjcymi w glebie, a wic nalecymi do wiata podziemnego, do dziedziny zmarych. Bocian spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian lis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mu jedzenie na paskim talerzu; z kolei bocian zaprasza lisa i, wet za wet, czstuje go z butelki o dugiej szyjce. Bocian dobra wrba. W staro. Tesalii za zabicie bociana grozia taka sama kara jak za zabicie czowieka. Gniazdo bocianie na somianym dachu a. na rusztowaniu, na kole od wozu, wedug opinii ludu przynosi szczcie domowi. U niego bocian si gniedzi sprzyja mu szczcie. Bocian podno, urodzajno. Okres gniazdowania lato, deszcze; ulubione miejsce bagna, bota, stawy; ulubione poywienie owady. Pora dla winnic sadzenia najlepsza, gdy z wiosny rumiecem biay przybywa ptak, w postrach gadw oli-

zych" (Georgiki 1, 320 i nast. Wergiliusza, t. Z. Abramowiczwna). Wedug bajki uwiadamiajcej dzieci o ich przyjciu na wiat, bocian przylatuje z niemowlciem nad dom i wrzuca je przez komin do mieszkania. Dugi dzib fallus, komin vulva. (Do czasw 2. wojny wiat, woano w Polsce na pocigi wiozce z miasta mw pod koniec tygodnia do on na letnie mieszkanie" Kominiarze!"). Wedug folklorystycznej legendy bociany wrzucaj dobrym ludziom przez kominy klejnoty i zote monety. Inni za twierdzili, e od samego spojrzenia bociana mona zaj w ci. Bocian przeciwiestwo wa i aby, ptak antydiabelski, nieprzyjaciel za, symbol Chrystusa; por. wyej cytat z Georgik Wergiliusza. Bocian spokj i szczcie domowe, wierno maeska, wdziczno, czysto (tj. oczyszczanie gniazda z robactwa i odchodw). Ptak powicony przez Rzymian Junonie, opiekunce maestwa i macierzystwa. Wedug legend ludowych bociany gromadnie karz wiaroomne samice, przed odlotem egzaminuj komisyjnie z umiejtnoci lotu mode, niedowiadczone ptaki, wyrzucaj jaja i pisklta z gniazda, gdy zblia si okres godu (w rzeczywistoci wyrzucaj osobniki chore, nienormalne a. opadnite przez pasoyty). Dokoa Wojtek bocian, zwany pospolicie Wojtkiem, kry ustawicznie nad swoim gniazdem; przen. o czym, co si nieustannie powtarza, w koo Macieju. Bocian posuszestwo. Wedug wierze ludu bocianita nie opuszczaj gniazda bez pozwolenia matki. Jak si poderwa chce bocianek mody z gniazda i nie mie, i sam sob trwoy" (Boska Komedia, Czyciec 25, 10 Dantego, t. E. Po-rbowicza). Bocian mio synowska (tac. pietas). Wedug pogldw antycznych i wedug rdw. bestiariuszy bociany karmi swych starych, zniedoniaych rodzicw i dbaj o czysto ich gniazd. Prawo rzymskie zobowizujce dzieci do utrzymywania starych rodzicw nazywao si dlatego prawem bocianim, ac. lex ciconaria. W plastyce Odrodzenia i baroku bocian wystpuje jako emblemat uczu synowskich. Bocian wynioso, zarozumiao, pycha. Ptak zadziera gow, po czym dostoj

nie muska sobie pira. W mit. gr. Anty-gona crka krla Troi, Laomedona, chwalia si, e jest pikniejsza od Hery a. e ma od niej pikniejsze wosy; za kar bogini zmienia j w bociana, poeracza ww, a. jej wosy w we (Metamorfozy 6, 935 Owidiusza). Bocian czujno. Sypia stojc na jednej nodze, wic jakby gotw w kadej chwili do zerwania si do lotu (naprawd jest to postawa wypoczynkowa: dziki specjalnej budowie stawu pitowego minie nogi nie pracuj wtedy i nie mcz si). Bocian mdro, kontemplacja. Stanie nieruchomo sprawia wraenie medytacji, filozofowania. Stoi z dala zamylony bocian. (...) duma o robaczku, o wu... i o czowieku" (A Dorio de Phrygium 39 42 Norwida). W alegorii ,,Wielka Mdro" przedstawiono w plastyce dwa bociany fruwajce naprzeciw siebie wewntrz koa utworzonego z wa. Bocian czyciwiat", czyszczcy wiat (z owadw, gadw); kaznodzieja, morali-zator. Albom ja bocian, ebym wiat czyci? Bocian w tradycji chrz. egzaltacja religijna. Budowniczy gniazd na szczytach wie (kocielnych). Mistyczny znak X a. krzy w. Andrzeja utworzony z otwartego dzioba i skrzyowanych ng. Bocian dugowieczno. Lud przypisuje mu b. dugi ywot, a na Dalekim Wschodzie nawet niemiertelno. Bocian zmartwychwstanie, bo przylatuje wiosn, kiedy caa natura budzi si do nowego ycia. Bocian wiosna. Bo ju bocian przylecia (...) i rozpi skrzyda biae, wczesny sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 234 Mickiewicza). Bocian ochrona przed poarami, wg wierze ludu. ,,Powany bocianie, polskich somianych strzech wity Florianie" (Ptactwo w czas wojny 689 Leopolda Staffa); w. Florian zob. Ogie. ,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze" (Pie o ziemi. Wstp. Na jesieni 4950 Wincentego Pola). BRAMA Symbolika bramy zgodna jest w wikszoci wypadkw z symbolik drzwi (zob. Drzwi): przejcie z jednego stanu w drugi;

esko, genitalia kobiece; narodziny; odrodzenie; potga, fortyfikacja; sprawiedliwo; chwaa; wojna; cierpienie; stan midzy yciem a mierci, dobrem a ztem. Brama miejska, w nocy zamknita, w dzie w czasach antycznych pena ycia, bya lokalnym rynkiem, agor, forum, miejscem spotka (przycigajcych take pijakw, nierobw, wczgw i zodziei), handlu, publicznych obwieszcze, czsto posiedze sdw: Powaany jest m (dzielnej niewiasty) w bramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju" (Ks. Przypowieci 31, 25). Bramy Jerozolimy reprezentuj jako pars pro toto (tac. 'cz zamiast caoci') cae miasto: ,,Bramy Syjonu miuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba" (Psalm 86 2). Byo ich dwanacie: brama Doliny, Gnojowa, rda, Stara, Koska, Wschodnia, Sdowa, Wodna, Efraima, Rybna, Trzody i Stray. Wedug Apokalipsy mury niebieskiego, nowego Jeruzalem bd miay rwnie dwanacie bram, kada z jednej pery, a zawsze otwarte (bo nie bdzie ju nocy), ,,a na bramach dwunastu aniow i imiona dwunastu pokole izraelskich" (21,12). Rwnie niektre inne miasta charakteryzowano liczb bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie (wg Homera) odrniamy od siedmiobramnych Teb greckich, stolicy Beocji (w dramacie Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom kady z siedmiu bohaterw atakowa jedn bram). Brama miejsce obronne, szczeglnie ufortyfikowane (jako punkt najsabszego oporu w murze miejskim). Miasto uwaano za zdobyte, gdy bramy miejskie wpady w rce wroga, std byy take symbolem siy, potgi: ,,Niech posidzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaci swoich", mwi Laban na poegnanie do siostry swojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzyk przeraonych Rzymian po zwycistwie Kartagiczykw pod Kannami w 216 p.n.e.: Hannibal ad portas! (ac. 'Hannibal u bram!') sta si przysowiowym wyrazem niebezpieczestwa zagraajcego krajowi. Synonimem takiej groby staa si trojaska Brama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomylna; zachodnia'), ktr uszkodzono, aby wprowadzi drewnianego konia Grekw; przez bram t wpucili wojska Achajw rycerze, ktrzy wyszli z wntrza konia trojaskiego.

Bramy triumfalne (uki triumfalne), na ktrych zwykle wyobraano w reliefie sceny sukcesw wojennych, stawiano dla uczczenia zwycistwa. Najbardziej znane to: uk Tytusa, Konstantyna i Septymiusza Sewera w Rzymie, Arc de 1'Etoile w Paryu. Powszechny jest te ludowy obyczaj witania wanych i miych goci bramami z gazi, zieleni, kwiatw i wstek. Brama chwaa odnowionego Syjonu. ,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje bramy chwa" (Izajasz 50, 18). Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakub zobaczy we nie drabin i aniow. O jak straszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego, tylko dom boy i brama niebieska" (Gen. 28, 17). Alegoria biblijna: Wchodcie przez ciasn bram, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a ciasna do ycia" (Ew. wg Mat. 7, 1314). Przez bram sprawiedliwoci dochodzi si do Boga sprawiedliwego: Otwrzcie mi bramy sprawiedliwoci! Wszedszy w nie bd Pana wysawia" (Psalm 117 19). Brama jest dla ydw take emblematem wygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem proroka Ezechiela. Ludy Bliskiego Wschodu wyobraay sobie istnienie, prcz bram do niebios, do widomego, materialnego nieboskonu, take bram do wiata podziemnego, ukrytych zazwyczaj w gbokich pieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, krl judzki, pisze: Ja rzekem: w poowie dni moich pjd do bram otchani; szukaem ostatka dni moich" (Izajasz 38, 910). Do sw tych nawizuj synne wersety Boskiej Komedii Dantego: W poowie drogi ludzkiego ywota (...) w gbi ciemnego znalazem si lasu (Pieko l, l3) oraz: Ty, ktry wchodzisz, egnaj si z nadziej", na odrzwiach bramy ten napis si czyta" (3, 910, t. E. Porbowicza). Wrota Piekie (fr. La Parte de 1'Enfer) niedokoczona rzeba (18801917, Muzeum Rodina w Filadelfii) Augusta Rodina. Babilosko-asyryjska bogini Isztar zstpuje do wiata podziemi i przechodzi przez siedem bram; zob. Zasona. Zamknita brama utrapienie, strach, zakaz, niegocinno, obrona, wojna; ydowski symbol koca modlitwy; w symbolice chrzecijaskiej: dziewictwo, Maria (por. tac. hortus conclusus 'zamknity

ogrd'). Niepokalane Poczcie, co opiera si na sowach Boga skierowanych do Ezechiela (44,2): Ta brama (wschodnia) zamknita bdzie, i m nie wejdzie przez ni, bo Pan, Bg izraelski, wszed przez ni, i bdzie zamknita dla ksicia". Brama otwarta gocinno. ,,Brama na wci otwarta przechodniom ogasza, e gocinna i wszystkich w gocin zaprasza" (Pan Tadeusz l, 3940, Mickiewicza). Przejezdna brama to serce kobieciarza: Kasztelanowa mwi do Amelii o Mazepie: ,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jedna wjeda, a druga wyjeda za wrota" (Mazepa 1,3, 89, 90 Sowackiego). Bramy do snw. W Odysei Homera Penelopa mwi do Odyssa: Dwie s bramy zwiewnych snw: jedna z rogu, druga z koci soniowej; te, ktre przechodz przez ko soniow nios czcze sowa, drugie wr prawd" (19, 562, wg t. J. Pa-randowskiego). Brama z kolumnami po obu stronach 7ob. Kolumna. Brama Soca strefa midzyzwrotni-kowa. Bramami nazywa si niektre cieniny wodne (np. Brama ez, arab. Bab el-Man-deb, midzy Afryk i Pwyspom Arabskim: elazna Brama albo elazne Wrota przeom Dunaju midzy Karpatami a Bakanem) i przecze grskie (np. Brama Morawska midzy Grami Oderskimi a Beskidem lskim).

sidzu i miedzi" (Elegia konajce] jesieni 21 29 L. Staffa). Brz, jako barwa brunatnych koszul hitlerowskich bojwek partyjnych Sturm-Abteilungen (SA), czy si z hitlerowskim faszyzmem (barwa ekskrementw, wybrana, by moe, w zwizku z kompleksem analnym). Brz w rnych odcieniach i o rnych nazwach jako maci koni i barwy ubiorw (w staroytnoci i redniowieczu barwa aoby). Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szabla okuta po prostu" (Piosenka litewska o koniu Kiejstuta 56 Mickiewicza). Ksi, ty si wczoraj pali do mojego kasztanka i gniadosza chwali" (Pan Tadeusz 6, 2045, Mickiewicza). Hrabia siedzia na dzielnym koniu, w czarnym stroju; na sukni orzechowy paszcz woskiego kroju" (Pan Tadeusz 7, 517518 Mickiewicza). Anglik, orygina, (...) wiecznie w spodniach nankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany" (List do matki z 23 VIII 1833 Sowackiego). BRODA Broda w wielu kulturach jest symbolem mskiej siy, odwagi, mdroci, godnoci, powagi, rangi, honoru (por. Wosy). Mczyzna moe si na ni zaklina skadajc przysig, dajc pork, zapewnienie (u nas artobliwe: Kln si na brod Mahometa!). Broda jest sabym punktem w walce wrcz: Aleksander Wielki kaza si wojsku goli, aby brody onierza nie pochwycia do nieprzyjaciela. Broda bywa oznak aoby; podeszego wieku, dowiadczenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji (zob. Wosy: Barbudos), mody modzieowej. Naczelni bogowie wielu kultw wyobraani s z brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeochrzecijaski Jahwe-Bg Ojciec od ok. 1300 n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksj chrz, broda naley do wyobraenia Boga", dlatego ruscy starowiercy si nie strzyg, a klerowi Kocioa Wschodniego nie wolno obcina wosw na gowie i brody. Broda mdro. W staro. Grecji i Rzymie bya atrybutem godnoci filozofw i retorw. Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwa Sokratesa magister bar-batus. Zapuci sobie brod mdrca" ac.

BRZ Brz (barwa brzowa) jest symbolem ziemi, gleby, gliny; jaowoci (brunatna, rdzawa barwa jaowej pustyni w przeciwiestwie do urodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwidego licia; smutku, melancholii, rezygnacji; skromnoci; biernoci, zachowawczoci; troski; stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubstwa; prostoty; spokoju, spokojnego ta; zaufania; praktycznoci; ekskrementw. Brz jesie. Przymiony mosidz i brz padziernika: bezduszne zoto pokych jesionw (...), brzozowych lici bursztyn opakany (...) roni wrd lici milczcego spadu (...) muzyk brzu, mo

sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35 Horacego). Gdyby broda bya gwarancj mdroci, kozio byby wart Platona" (epigram Lukiana z Samosat). Rwnie przysowia nie szczdz drwiny: Broda nie czyni filozofa. Broda mdroci nie doda. Wosy brody promienie soneczne. W Asyrii, Izraelu, Egipcie wadcy i kapani zdobili, zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potne brody, farbowali je na to lub pomaraczowo henn (barw soneczn), przetykali zot nici lub przywdziewali brody sztuczne umocowane na wstce zwizanej na czubku gowy (moda istniejca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.). Kobiety (i gotowsych modzieniaszkw) na tronie, wyrniajcych si mskimi zaletami, odwag i mdroci, wyobraano w plastyce z brodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar, krlowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnie przedstawiani byli z brod. Brodaty przydomek niektrych wadcw, np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV Pogonatus (668685; od gr. ptgm 'broda'), ksi polski Henryk I (123238), Fryderyk I Barbarossa ('rudobrody'), krl duski Sven I Gabelbart ('widobrody', ok. 9861014). Broda staro. Dowcip z brod stary jak wiat. Cienka i gruba broda. Wg Talmudu babiloskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) m o cienkiej brodzie jest chytry, a o grubej gupi. Broda dziko, barbarzystwo, zacofanie. Gdy piro z pirem pjdzie w rozumne zawody, zniknie dziko, opadn zabobonne brody" (Do Kajetana Wgierskiego 256 Jzefa Wybickiego). Piotr I rzek: Rosyj zeuropejczy mog, obetn suknie i ogol brody" (Dziady cz. III, Ustp, Przegld wojska 1978 Mickiewicza). O zbjcach: ,,Brody ich dugie, krcone wsiska, wzrok dziki" (Powrt taty 37 Mickiewicza). Kolory brd: zoty promienie Soca; niebieski zo (Sinobrody); rudy zdrada (w redniowieczu przedstawiano Kaina i Judasza z czerwon brod i czupryn); siwy promienie Ksiyca, powaga, dowiadczenie, godno, staro. Przysowia: Kto ma bia brod, ten nie chodzi po wod, tj. starego trzeba szanowa

i oszczdza. Arabskie: Gdy broda siwa, rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia brd wymiewany we nie nocy letniej Szekspira. Spodek: Ale w jakieje brodzie bdzie mi wystpi najstosowniej? (...) Przywdziej brod albo somianego koloru, albo brudnopomaraczow, albo ja-skrawopurpurow, albo doskonale t jak zoto" (1,2, t. S. Komiana). Obcinanie brd pohabienie, kara, pokuta, aoba; niewola. Dowiedziawszy si o zburzeniu Jerozolimy przyszo osiemdziesiciu mw ogoliwszy brody i podarszy szaty, i brudni", aby na gruzach wityni zoy ofiary (Jeremiasz 41,5). Gdy Hanon ogoli poow brody sugom Dawida, mowie owi byli zeleni sromotnie bardzo, i rozkaza im Dawid: Mieszkajcie w Jerychu a odronie broda wasza, a wtedy si wrcie" (2. Ks. Krl. 10,5). Broda brudna i zaniedbana bya oznak obdu (l. Ks. Krl. 21,13). Osmali komu brod uczyni afront, ubliy, da si we znaki, zrobi psikusa. ,,Osmaliem brod krla hiszpaskiego" powiedzia Sir Francis Drak po zniszczeniu okrtw hiszp. w miaym napadzie na port Kadyks (1587). Pocign kogo za brod znieway. Zoliwi chopcy skubi ci brod" (Satyry 1,3 133 Horacego). Plu sobie w brod robi sobie gorzkie wyrzuty, aowa utraconej okazji. Zadrze brod umrze. BRO (Or) Bro symbolizuje wadz, pokj, sprawiedliwo; stracenie skazaca; potg, but, grob, zemst; konflikt, wojn, wroga; zdecydowanie; atak; obron; rze, wcieko, brutalno; przebiego; braterstwo; strach; mier; upy wojenne; zniszczenie, nieszczcie. Zob. uk i strzay,. Maczuga, Miecz, Mot, N, Tarcza, Topr, Trjzb, Wcznia. Bro niechybna bogw i bohaterw, zazw. wykuta przez boskich kowali zjawiska przyrody: byskawica strzaa, chmura tarcza, grzmot podwjny topr, burza wz wojenny, ar soneczny pk strza itd. Bro bohaterw i bogw przeciw smokom i innym potworom uwzniolenie

i uduchowienie przeciw niskim instynktom, nagannym popdom; odpowiednik i przeciwstawienie potwora symbolizujcego moce zagraajce bohaterowi od wewntrz (pokusy, podniety do grzechu, irracjonalne podania), jak np. hem-niewidka, skrzydlate sanday, czarodziejski sierp i tarcza z lustrzanej miedzi Perseusza, trjzb Po-sejdona, mot Thora, maczuga Heraklesa. laska Mojesza, miecz Zygfryda, wcznia w. Jerzego, olifant Rolanda itd. Bro zwizana z pozycj a. charakterem bstwa a. bohatera: bogowie nieba piorun; bogowie Soca uk i strzay; bogowie morza sie, trjzb; bogowie kowale mot; krolow.e bero, laska, bicz; ksita miecz, lanca, sztylet; wojownicy lanca, m-ecz, i'uk i strzay; myliwi n. sztylet, wcznia; zoczycy n; zbjcy maczuga. Bro zwizana z czterem.; ,,pierwiastkami": miecz ogie; proca, arkan, lasso, bol powietrze; trjzb woda; wcznia ziemia. Walka wczni z mieczem ziemi z ogniem; trjzba z proc trba powietrzna itd. Bro obrona; napad, atak. Bro antypotwr, ktry z kolei sam staje si potworem; narzdzie sprawiedliwoci narzdziem ucisku; or przeciw wrogowi narzdziem katowskim przeciw rodakom. Bro narzdzie magiczne; zw. bro wykuta ze szlachetnych metali odznacza si miaa moc magiczn, np. pancerz Agamemnona (Iliada ii, 23 Homera), tarcza Achillesa ozdobiona cudownymi paskorzebami przez Hefajstosa (Iliada 18, 479). Wymiana broni midzy przeciwnikami bya oznak zawartej przyjani: Teraz zamiemy swe zbroje, aby i inni poznali, e uwaamy si wzajem za druhw dziedzicznych po ojcach" (Iliada 6, 229230, tt. Kazimiery Jeewskiej) Glaukos i Diomedes. Bro i ma opiewam" ac. Arma virumque cano" 'orne czyny ma' bohatera, tj. Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-sza, t. T. Karyowskiego). Canto 1'armi pietose e'l Capitano" w. 'Wojn pobon piewam i Hetmana' (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona 1,1 Tassa, t. Piotra Kochanowskiego). Mnego krla wiekopomne dziea... wspomni Klio chtna" (Dzieo Boskie, albo Pieni Wiednia wybawionego... 1.1 Wespazjana Kochowskiego).

Bro przeciwiestwo prawa. Sileni leges inter arma" ac. 'w szczku broni milkn prawa' (Pro Mi/one 4,10 Cicero-na). Bro przeciwiestwo sztuki. Przysowie ac.: Inter arma sileni Musae 'w szczku broni milkn muzy"; w czasie wojny twrczo artystyczna schodzi na dalszy plan Bro pokj. Przysowie ac.: Armis pacis fulcra 'bro podpor pokoju', tj. sia zbrojna gwarancj pokoju. Szczk ora wojna. Czy myl si? Czy to szczk ora? Nie myl si, to dwiczy b-o. Mars nadchod' i nadchodzc daje znak rozpoczcia wojny" (Fasti 5, 549 Owidiusza). Bro odwrcona ku doowi, zwrcona ku ziemi mier, aoba. 3ror. w symbolice judeo-chrzec.: Po-rwj Pan e bro ': tarcz, i powsta mi na pomoc! Dobd lancy i wczni, i zagrd drog przeladowcom moim" (Psalm 34 23). ,,Przybierze zbroj zapalczywo Jego i uzbroi stworzenie dla pomsty ra wrogach. Oblecze jako pancerz sprawiedliwo, a za przybic wemie sd niezawodny, wemie prawo jako tarcz niezwycion i zaostrzy srog gniew na oszczep (...). Polec prosto strzay byskawic, i jak z dobrze nacignitego uku z obokw wypuszczone bd" (Ks. Mdroci 5, '822). Rwnie Szatan jest uzbrojony (Ew. wg uk. 11, 2122). Bro w symbolice chrz.: tarcza wiara, krzy; m-ecz sowo boe; uk modlitwa; hem radzie a zbawienia; pas prawda i miosierdzie; obliwe zapa apostolski, wytrwao, pokora; kirys, pancerz sprawiedliwo, czy.o. We-mijcie na si zbroj bo (...), przepaszcie biodra wasze prawd i oblkszy pancerz sprawiedliwoci, (...) biorc tarcz wiary (...) wemijcie przybic zbawienia i miecz ducha" (List w. Pawia do Eflzjan 6, 1117). ,,Najpewniejsze bronie s narzdziami nieszczcia" (Ksiga o Tao i cnocie jego 1,31 Lao Tzu). Bro jego jest wrogiem swego waciciela przysowie tureckie. Bro tchrza trucizna" (Sicelides 5.3 Phineasa Fletchera). ..Wielka bro dalekosina atrament, we wszystkich bitwach ludzi uczonych" (Bitwa ksig, Przedmowa Jonathana Swifta).

Bro ostateczny argument krlw, ac. ultima ratio regum. Napis na dziaach z brzu umieszczany z rozkazu Ludwika XIV i Fryderyka II Pruskiego. Bro niewolnikw podstp. ,.Ty niewolnik. jedyna bro niewolnikw podstpy" {Konrad Watlenrod, Powie wajde-toty 343 Mickiewicza). Bro witych chytro. przebiego. ,,Prawda, sama dla siebie, nic bya nigdy cnot dla papistowskiego kleru. Ojciec New-man mwi nam, e byoby to zbyteczne; e tylko chytro jest broni dan przez Niebo witym, aby si ni mogli broni przed brutaln msk si zepsutego wiata, ktry si eni i wychodzi za m" (Recenzja z J. A. Froude'a Historii Anglii od upadku Wolseya do klski hiszpaskiej Armady Charlesa Kingsleya, 1864). Bro dowcip. ,,Wrogiem jego byo szalestwo, a broni dowcip" (inskrypcja na tablicy ku czci W. S. Gilberta na Victoria Embankment w Londynie, tekst Anthony Hope'a, 1915). Bro Sztuka. Kunst isl Waffen" nm. 'Sztuka jest broni' dewiza twrczoci pisarskiej (Friedrich Wolf, 1928). Bro wola skierowana ku jakiemu celowi (C. G. Jung). Bro biaa sieczna a. kujca. Bro ognista dawn. palna. Zawieszenie broni zaprzestanie walki na jaki czas. W marzeniu sennym: niebezpieczestwo; spisek; (strzaa, wcznia, miecz, pistolet, karabin itd.) fallus. BRZOZA Brzoza symbolizuje o wiata; ycie: mier; pocztek, wiosn; mio, zacht miosn; fallusa; maestwo, wesele, rodzin; sentymentalny wdzik, agodno; dziewczco. niewinno, czysto, biao: wadz; opiek; kar, chost: pacz, smutek: egzorcyzm; oczyszczenie: czysto, ani. Brzoza pocztek, rozpoczcie, koyska, Nowy Rok. Rzgami brzozowymi wyganiano duchy Starego Roku nad kolebk Nowego, nowo narodzonego. Lena brzoza najwczeniej (jeli nie liczy krzewu bzu czarnego) pokrywa si limi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rok rozpoczyna si u Rzymian l marca, std gazki brzozowe na

uroczystociach wprowadzania nowych konsulw. W pn. Europie drewnem brzozowym czsto rozpalano nowy ogie" na pocztku roku. Brzoza wadza. Rzymskie fasces, pki brzozowych rzg liktorskich zwizanych rzemieniami, byy symbolem wadzy najwyszych urzdnikw rz. Z plecionek z yka brzozowego sporzdzano wizy, pta i tarcze. Brzoza oczyszczenie, egzorcyzm. Rzgom brzozowym przypisywano wasnoci wypdzania duchw, a take ducha nieposuszestwa, samowoli, uporu; bito nimi obkanych, aby wypdzi z nich demony, gdy Koci rdw. wraz. ze w. Grzegorzem Wielkim, w. Anzelmem, Abelar-dem, Tomaszem z Akwinu i Wincentym z Beauvais utrzymywa (wbrew naukom Hipokratesa, Arteusza, Soranusa i Galc-na), e obd to nie choroba, ale optanie przez diaba. Brzoza kara. Rzgami brzozowymi bito niewolnikw, przestpcw, poddanych chopw i, a. do XX w., uczniw i dzieci. Przysowia: Rdk Duch wity dziatecz-ki bi radzi, rdka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Daj jej ru, ale brzozowego zbij j, wychostaj rzg. Poznasz si z pani Brzozowsk dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewo mdroci rzga uczy rozumu. Rzga brzozowa eber nie amie. Brzoza opieka nad narodzinami, maestwem i zgonem, symbol ycia ludzkiego. Z gazi brzoz.y Rzymianie sporzdzali pochodnie weselne, ktrych ogie przynosi mia szczcie nowoecom. Atrybut skand, bogini maestwa i rodziny, Friggi (germ. Frei). Brzoza w folklorze zachta miosna: gdy dziewczyna dawaa chopcu witk brzozow, omielaa go do zalotw. Biaa brzoza o uszczcej si poprzecznie biaej korze dawne drzewo wite reprezentujce o wiata. W Azji rodkowej, u Sowian, zw. Rosjan dziewczco. wiosna, niewinno, czysto, oczyszczenie. Zesp piewu i taca Bieriozka" (ro. 'brzzka') skada si z samych dziewczt. Nimfy brzozowe wyobraano jako smuke dziewczta o falujcych wosach. ,,Brzoza, biaa kochanka" (Pan Tadeusz 3. 561 Mickiewicza). W kraju modoci,

wie, gdzie brzozy jasnych s kochank rde" (Beniowski l, 188 Sowackiego). Dziewicze brzozy, srebrne kor (...). Cisza opieszcza smuko drzew" (Dziewicze brzozy l6 Leopolda Staffa). Brzoza paczca smutek. ,,Paczce brzozy, smutne drzewa (...), ktre li po to snad odziewa, aby pakay z kad wiosn" (Polska ziemia w obrazkach cz. I, 19 Teofila Lenartowicza). ,,Brzoza naj-bojaliwsze i najwytworniejsze z drzew" (Marzenie w czasie babiego lata Jamesa Russella Lowella). Mioty z gazek brzozowych ulubione wierzchowce czarownic: ze duchy czepiaj si gazek i chowaj pod listkami. Brzoza amulet, obrona przed demonami, zymi duchami, czarami. Koyski robiono najchtniej z drewna brzozowego dla odwrcenia urokw i ,,zego oka", a take dziaa zych wrek. Szczcie przynosi miaa ga brzozowa w domu, ga-zeczka przy nakryciu gowy a. odzieniu. Belka a. deska brzozowa oparta o dach obory lub stajni wzmacniaa zdrowie i roz-radzaa bydo i konie. Brzoza ..oczyszczenie krwi". Biczowanie si witkami brzozowymi w ani tureckiej, fiskiej, rosyjskiej przypiesza krenie krwi. BRZUCH (odek) Brzuch symbolizuje obarstwo, aroczno, smakoszostwo; gd, podliwo, zwierzco; gruby materializm: regres, niedojrzao duchow, gupot, z rad; lenistwo; morze; czas: ycie, egzystencj; matk; ciao (w przeciwiestwie do ducha), cielesno, zmysowo, motor ruchu ciaa, mio, grzech; wewntrznego czowieka; rdo myli, umysu, uczono, laboratorium alchemiczne, rozum; wspczucie, cnot; prawd; sztuk; rodzin; bogactwo; wierzyciela; mieszczastwo, konserwatyzm: okruciestwo, dominacj; kastracj; bied; pokor; por. Jaskinia. odek uczono; prawda. W staroytnoci na Bliskim Wschodzie odek uwaano za siedzib wiedzy, prawdy i mdroci. Goy, trusty, wielki brzuch nagiego mczyzny (w plastyce buddyjskiej, zwaszcza

jap., wyobraajcej np. bogw szczcia) przyja, spokj, pomylno, dobrobyt. Brzuch znianie si, upokorzenie, pokora. (Bg do wa:) Na brzuchu bdziesz si czoga i proch bdziesz jad" (Gen. 3, 14), Brzuch wydty wiatrem gupota. Czy mdrzec odpowie pustym gadaniem i napeni swj brzuch wschodnim wiatrem?" (Hiob 15,2). tj. srogim, suchym wiatrem pustynnym. Jego brzuch ko soniowa pokryta szafirami" (Pie nad pieniami 5, 14). Miedziany brzuch Aleksander Wielki z prorockiej wykadni Danielowej posgu ze snu Nabuchodonozora (Daniel 2,32). Brzuch gd; przyczyna wszelkiego za. Nie masz nic bardziej psiego nad obmierzy brzuch, ktry kae o sobie pamita, choby nie wiem jak by zgnbiony, choby mia bl w sercu" (Odyseja 7, 216 Homera). ,,Przez ten brzuch przeklty ludzie maj ze troski, to on kae si tua, mozoli i cierpie" (jw. 15, 344). Ale nie oszukasz godnego brzucha, tej zmory, ktra tyle za ludziom wyrzdza: to dla niego wyruszaj na niespokojne morza spoiste okrty, by w obce ziemie nie zbrodni" (jw. 17, 228, t. Jana Parandowskiego). Brzuch gd, bieda, podliwo, zwierzco, nienasycenie. Przysowia: Brzuch sowami si nie nakarmi. Brzuch godny uszu nie ma, tac. venter non habel aures. Brzuch, odek bg. ,,odek to najwikszy bg ze wszystkich" (Cyklop 334 Eurypidesa). Ich bogiem brzuch, a chwaa w ich sromocie, ktrzy ziemskie rzeczy miuj" (List do Filipian, 3,19). Przysowia: Brzuch za boga. Pasibrzuch wierzy w brzuch. Brzuch bestia. Przysowie gr.: Najgorsz besti jest brzuch. ,,Dobrze uregulowany odek wielka cz wolnoci", tac. magna pars liber-tatis est bene moratus venter (Listy moralne do Lucyliusza 123,3, cytowane w Prbach 3,13 Montaigne'a). Burczy mi w brzuchu czuj gd. Wic chleb i krzta soli odek, kiedy burczy, te ci zadowoli", tac. cum sale panem latrantem stomachum bene leniet (Satyry 2,2,1718 Horacego, t. Jana Skow-skiego).

Mie strawny odek by nieczuym na przymwki, kpiny, obelgi. Aby to wytrzyma trzeba by odwagi Katona lub odka Cicerona" (Ksztacenie mwcy 6,3,112 Kwintyliana). odek agodny wierzyciel. ..odek (...) nie jest natrtnym wierzycielem i zadowala si maym, pki dajesz mu tylko to, co mu potrzebne, a nie tyle, na ile ci sta" (Listy 2. 9,11 Seneki Ml.). Brzuch mistrz sztuki i szafarz geniuszu", c. magister artis ingenique lar-gitor venter (Satyry. Prolog 10 Persjusza). Przysowie: Brzuch uczy wszystkich kunsztw. Przysowie ang.: Brzuch uczy wszelakiej sztuki. Rzeki z ywota Duch. (Jezus mwi:) Jeli kto pragnie, niech do mnie przyjdzie a pije. Kto wierzy we mnie, jak mwi Pismo, z ywota jego rzeki wody ywej popyn. A mwi o Duchu" (Ew. wg Jana 7, 379), powoujc si na Izajasza: \ bdziecie czerpa z radoci /c zdrojw zbawienia" (12,3). Suy brzuchowi y dostatnio, bogato, dobrze. ..Tacy bowiem nie su Panu naszemu, Chrystusowi, ale brzuchowi swemu" (List do Rzymian 16. 18). odek wewntrzny czowiek. ..Umocnieni w wewntrznym czowieku" (List do Efezjan 3. 16). Leniwy brzuch leniuch. Kreteczy-cy zawsze kamcy, ze bestie, brzuchy leniwe" (List do Tytusa 1,12. przypisujcy to powiedzenie Epimenidesowi; inni uwaali, e powiedziaa tak Medea. ona Ja-zona). Nie powinien przehula leniwy brzuch tego, czego si dorobi pracowite donie" (Niemcy. Ba zimowa l 10, 34 Heinricha Heinego). Peen brzuch lenistwo. Plenus venter non studet libenter ac. 'peny brzuch niechtnie studiuje; najedzonemu nauka nie idzie do gowy'. Brzuch, odek ciao miertelne, podlegajce rozkadowi, materialne, jako przeciwiestwo ducha, mzgu, ust, mowy. (Anio mwi:) We ksik (prorock) i zjedz j, i spowoduje zgorzknienie twego odka, lecz w ustach twoich bdzie sodka jak mid. (...) Musisz znowu prorokowa narodom" (Apok. 10, 911). Pusty odek cnota. ..Pusty odek to jedyny sposb zachowania cnoty" (Listy 22, 11 w. Hieronima). Brzuch przez okultystw wizany z gwiazdozbiorem Panny (Virgo). Brzuch, wntrznoci laboratorium alchemiczne, gdzie odbywa si transmutacja metali. Brzuch kastracja. W Starym i Nowym wiecie rozpowszechnione byy mity o zbatych pochwach (c. vagina denta-ta), rzekomo odzwierciedlajce mskie obawy kastracyjne, czce si z wyobraeniem brzucha jako siedliska przeraajcej arocznoci, stugowej hydry godowej. Brzuch matczyne ciepo, matczyna opieka; potrzeba ochrony i czuoci; dominacja (matki, ktra ywi i pieci potomka, ale chce powstrzyma rozwj jego osobowoci na poziomie dziecka); straszliwe pochanianie, poeranie. Brzuch obarstwo. ,,Saby to rycerz, co tego paducha nie moe zwalczy, mierdzcego brzucha. Dla pana brzucha, pana tak hojnego, sia nam ginie, co jest przystojnego" (Apoftegmata. Trzewy a pijani-ca 458 Mikoaja Reja). Paduch otr, nicpo. Wtpia, wntrznoci motor ciaa. To wtpia nogi wodz, a nie nogi wtpia" (Don Kiszot 2,34 Cervantesa, t. A. L. i Z. Czerny; wg Talmudu, Genesis Rabbah 70,8) Sanczo

Pansa. Brzuch zadowolone z siebie mieszczastwo; rodzina; bogactwo. ,,Sdzia z okrgym brzuchem, na kaponach spasy (...) zda mdrych peny i nowych przykadw" (Jak wam si podoba 2,7 Szekspira, t. L. Uiricha). ono czas. Jest jeszcze w onie czasu wiele wydarze, ktre si maj narodzi" (Otello 1,2 Szekspira) Jago. Brzuch zegar. Przysowie: Brzuch (godny) najpewniejsza zegar. odek wisielec; niedbalec. Wszyt-ko pracuj na ci. wisielaku odku, rce, a ty sam niedbay" (Pie szeciu panien... 823 Zbigniewa Morsztyna). odek rdo myli. Myl zaley cakowicie od odka, ale mimo to ci, co maj najlepsze odki, nie s najlepszymi mylicielami" (Myli C.I.C. abbe de Saint-Pierre'a). odek grb, grobowiec. Ma pikny grb we wdzicznym odku Epikura-

-znawcy i dla takiego grobu powinien by chtnie umrze" (Dysertacja na temat pieczonego prosicia Charles Lamba). Brzuch spryna ycia. Spryno ycia, wielowadny brzuchu, co ziemi ca utrzymujesz w ruchu" (Oda do brzucha l2 Kantorberego Tymowskiego). odek gruby materializm. Mj odek nie ma wiele zrozumienia dla niemiertelnoci" (Obrazy z podry Heinricha Heinego). ,,Zdrowy odek to na pewno konserwatysta. Niewielu radykaw cieszy si dobrym trawieniem" (Not Books. Mind and Matter. Indigestion Samuela Butlera). Brzuch Parya, fr. le yentre de Paris nazwa dzielnicy dawnych Hal paryskich, tytu powieci (1873) Emila Zoli. Brzuch zy doradca (przysowie). Do gry brzuchem lee prnowa, bki zbija. Dziur w brzuchu wierci domaga si czego uporczywie, nalega, zanudza. Ma co w odku co go drczy, co mu dolega. Oszuka odek chwilowo, byle czym zaspokoi gd. Przysowie szkockie: Popdliwe odki skracaj modlitwy (zmawiano przed posikiem). Przez odek do serca (wzbudza uczucie) za pomoc dobrej kuchni, dobrego stou. Pusty odek cikie brzemi (przysowie irl.). Strusi odek zdrowy, silny, wszystko trawicy. odkowa si zoci si, irytowa si. Brzuch: jeli wski mio, smutek; szeroki buczuczno; gruby zmysowo; wklsy zrczno, spryt, smykaka do interesw; wochaty poszukiwanie przygd. W marzeniu sennym: postawa regresyw-na, ch powrotu do macicy, do ona matki, niedojrzao duchowa, przeszkody w rozwoju uczuciowym. BYK (Bydo domowe) Byk jest symbolem Soca, ognia; Ksiyca; Ziemi; wiata podziemnego; deszczu, grzmotw; si opiekuczych, ofiary; mierci, milczenia; czystoci: cierpliwoci; po

koju; zboa, obfitoci, bogactwa; mskoci: czowieka 30-letniego; ywego bohatera (w przeciwiestwie do wa, wyraajcego bohatera zmarego, chtonicznego); si ywotnych, chuci, podnoci; siy, potgi, energii, odwagi w boju, furii, dzikoci. Byk jest mskim symbolem Soca; rogi byka (wou, krowy) to uk strzelajcy promieniami sonecznymi. Egipski byk Mer-wer zwizany by z bogiem Soca Ra (Re) w Heliopolis. Na rzebach i freskach przedstawiano go z tarcz soneczn midzy rogami. Hathor, czczon w caym Egipcie bogini nieba, uosobienie Wielkiej Macierzy, wyobraano w postaci krowy, a pniej kobiety z gow (lub tylko uszami czy rogami) krowy i tarcz soneczn na gowie; zob. Zoto (Zoty cielec). W swojej pierwotnej, sumeryjskiej postaci babiloski bg Marduk (etymologicznie Amar-utu-k 'mody byk Soca') by chtonicznym aspektem boga Soca. Fenickiego Baala czczono pod postaci byka (por. Ex. 32, 4, Psalm 105 19), podobnie perskiego Mitr. Liczne s zwizki z bydem greckich bogw i bohaterw sonecznych, np.: Zeusa z Europ, Heliosa, Apolla i Geryona ze stadami witego byda, Minosa z Pasi-fae, bykiem Posejdona i Minotaurem, He-raklesa, poskromiciela byka kreteskiego, Odyseusza z bydem Heliosa (Odyseja 12); lo zmieniona zostaa dla niepoznaki przez Zeusa w bia jaowic. W zwierz ofiarne, wraz z osem przedstawiany by przy obie w scenach Narodzenia, w czasie przesilenia zimowego. Stada byda w mit. gr. oboki, stada Soca, dajce ludziom oywcze mleko deszcz. W jedna z czterech twarzy biblijnego cheruba (Ezechiel l, 10). emblemat ewangelisty ukasza, gdy ewangelia jego zaczyna si od zoenia ofiary przez kapana Zachariasza; rwnie dawny emblemat w. Leonarda, Sylwestra* Medarda i Julii. Byk mskim i eskim symbolem Ksiyca. Pasterze sumeryjscy z Ur czcili boga Ksiyca. Nama-Sm. wyobraajc go sobie jako modego, jurnego byka z byszczcymi oczami, biegajcego po nocnych pastwiskach nieboskonu. Rogi byka to sierp modego Ksiyca (w krajach poudniowych zwrcony rogami do gry);

byk ksiycowy zwizany z morzem (przypywy i odpywy), Posejdonem, z boginiami (wpyw na menstruacje kobiet): Her, Aten, Demeter, Afrodyt, Urani. Byk ziemia i wiat podziemny. Olbrzymi byk babiloski ze skrzydami i brodat gow ludzk, przewodnik dusz zmarych, wyobraany na paskorzebach i posgach, ktre umieszczano u wejcia do paacw, aby ich strzeg przed innymi potworami. Czarne byki skadano w ofierze podziemnym bogom podnoci i zboa. Byk burza i wicher. Sumeryjski bg Iszkur, uosabiajcy potg zjawisk atmosferycznych i opiekujcy si pasterstwem, zwany by ,,zwierzem niebiaskim, wielkim bykiem". Byk sia i podno. Sumerowie uywali czsto w stosunku do bogw okrele: .jurny byk", ,,grony byk", ,,dziki byk". Wdz niebiaskich bogw Sumeru, Enhl, przemienia si w nieokieznanego byka, rzuca si na dzik krow rzek Tygrys i napenia j sodk, yciodajn wod. Bg Nilu Hapi (gr. forma: Apis) czczony by w Memfis pod postaci byka ju. za czasw l dynastii egip. (XXIX XXVII w. p.n.e.). Byk by skadany w ofierze (zw. biay byk albo w) Zeusowi Chthoniosowi, a take skand, bogu podnoci i pokoju Freyrowi, dawcy deszczu i urodzaju. Pozostaociami dawnych rytuaw podnoci s zapewne wszystkie zabawy" polegajce na szczuciu, dranieniu i zabijaniu bykw, poczwszy od walki bykw, sportu Celtiberw (staro. mieszkacw Pwyspu Pirenejskiego, napywowych Celtw zmieszanych z miejscow ludnoci iberyjsk) z czasw sprzed wojen punickich (dzi sport widowiskowy Hiszpanw i in.), skomplikowanych skokw przez byka i akrobacji znanych z freskw kultury egejskiej na Krecie, a do szczucia psami uwizanego byka (ang. bull-bait-ing) a. pogoni mieszczan z maczugami za bykiem (ang. bull-running), sportw popularnych w Europie przez stulecia (w Brytanii wzbronionych ustaw parlamentu od 1835). Zob. Nago (Obnaenie si przed bogiem). Stada byda w staroytnoci bogactwo (z la. pecus 'bydo , trzoda' pochodzi pecunia 'majtek; pienidze; monety; bogactwo'), duma posiadajcych je bogw.

Byk (Taurus) gwiazdozbir rwnikowy w Polsce widziany jesieni i zim, znak zodiaku, eski, zimny, suchy, niepomylny, rzdzony przez planet Wenus, symbol potgi pracy, zmysowoci, potrzeby rozkoszy; kolor czerwonopomaraczowy, pierwiastek" ziemia. Wyobraany Jako eb byka, a w uproszczeniu trjkt z rogami a. owal z sierpem Ksiyca. Dojna krowa rdo duego i staego dochodu. Zabicie tucznego cielca rado z przybycia podanego gocia, przyjcie go wszystkim, co si ma najlepszego; z biblijnej przypowieci o synu marnotrawnym i ojcu cieszcym si z jego powrotu (Ew. wg uk. 15, 23). wita krowa indyjskie bydo domowe, ktrego wg przepisw hinduizmu nie wolno zabija ani spoywa (ale wolno uywa do orki i korzysta z jego nawozu) przen. osoba, ktrej nie wolno krytykowa. W pracowito; pracowity, cierpliwy jak w; haruje, pracuje, orze, tyra jak w. W co ogromnego, cikiego, oczywistego, dobrze widocznego. Swko wyleci wrblem, a wrci woem. Co stoi jak byk (w) jest wyranie, czytelnie napisane, wydrukowane. W milczenie. W przemwi (ac. bo locutus est) rzymska legenda gosi, e w raz uratowa miasto, powiedziawszy ludzkim gosem, e nieprzyjaciel si zblia; por. Osio (Olica Balaama). Koledzy studenci fakultetu Alberta Wielkiego u dominikanw w Kolonii nazywali Tomasza z Akwinu ,,niemym woem" z powodu jego maomwnoci. Byk grona dziko. ,,Obiegy mnie byki Baszanu. Rozwary na mnie swe paszcze jak lew, co szarpie i ryczy", (Psalm 21 1314), std przysowie: Rycze jak byk z Baszanu. Suchajcie tego sowa wy, krowy baszaskie (wystpne niewiasty sama-ryjskie), ktre uciskacie ndzarzy" (Amos 4,1). Przysowie tac. (z ok. r. 1000 n.e.): Bg daje rozhukanym bykom krtkie rogi, tzn. ludzie porywczy, impulsywni, popdli-wi, daj si szybko okiezna. Czarny w (czarna krowa) bieda, niebezpieczestwo, staro i mier. Przysowia: Domylisz si, gdy czarny w na

nog ci nastpi. Czarna krowa go przydeptaa jest chory albo konajcy. W rdw. przedstawiano mier jadc na czarnej krowie. Czarny byk (w) powicany by Plutonowi (a biay Jowiszowi). Byk bd. Strzeli, paln byka: v-slangu amer.-ang. to shoot the buli dosl. 'strzeli byka; gada gupstwa'. Bydl, bydlak (l.mn. bydo) o czowieku godnym pogardy, chamie lub o bezmylnym. gupim, pijaku. ,.Bydo bezro-zumne, zrodzone na schwytanie i zagad" (2. Lisi w. Piotra 2, 12). Byk uwizany do dzikiego figowca ujarzmienie chuci; czowiek wyleczony z ro/pusty (figowiec oznacza tu maestwo!). W krtka pami, tpota. Przysowia: Zapomnia w jak cielciem bu. al krowy po cielciu krtko trwa. ..Wnet poszed za ni, jak w gdy go na rze wiod" (Ks. Przypowieci 7, 22). Ciel pokora, sprytna ulego: Pokorne ciel dwie matki ssie. Ciel niedojrzao, niewinno; tchrzostwo; typowe zwierz ofiarne; (niekiedy, zamiast wou) atrybut ewangelisty ukasza. Ciel gapiostwo, bezmylno: Patrzy jak ciel na malowane wrota. Krowa w marzeniu sennym: (tusta) obfito; (chuda) gd (Gen. 41, 2532). W heraldyce: odwaga, wspaniaomylno, potga, suba: eb byka: rozumna sia. Bstwa zwizane z bykiem: Agni. Apis, Dionizos, Dyaus (Ojciec Niebo w mit. wedyjskiej), Herakles. Indra, Zeus, Kali. Marduk. Atena. Minotaur, Merwer (Nemur. Mnevis), Mitra, Nebo, Posejdon, Ra, Sin (mczopotamski bg Ksiyca, sumeryjski Nanna), Siwa, Tantal, Telamon, Thor i inni. Bstwa zwizane z krow: Atena. Bri-ghid (stara bogini celtycka schrystianizowa-na jako irlandzka w. Brygida), Hathor, Hera, Izyda. Neftys (siostra Izydy, ona Seta), Nut (egip. Niebo), Toth i in. CEDR Cedr symbolizuje potg, si, wytrzymao, wytrwao, stao; ozdrowienie, odporno, niezniszczalno: wznioso, godno, dum, krlewsko, imperium, majestat. szlachectwo; pikno, aromat; urod

msk, podno; sprawiedliwo, ask: dobrobyt; "zob. Hizop. Cedr libaski, dugowieczny, zimozielo-ny. iglasty potny olbrzym 2540 m wys., z charakterystyczn pitrow, pask koron o lekkim, wonnym, trwaym, odpornym na wilgo i szkodniki drewnie, tworzy lasy na wielkich przestrzeniach podgrskich i grskich Azji Mniejszej i Syrii (gry Libanu); na Bliskim Wschodzie i w Egipcie uywany od III tysiclecia p.n.e. do budowy wity, paacw, mebli i rzeb kultowych tak szeroko, e ju w staroytnoci znacznie uszczuplono jego drzewostany (dzi zostay tylko szcztki). Std rado cedrw i jode z upadku krla Babilonu: ..Odkd ty lege, nikt nie przychodzi, aby nas cina" (Izajasz 14, 8). Cedr na Bliskim Wschodzie emblemat krlewskoci. godnoci, wzniosoci, wytrzymaoci, aromatu; najpotniejsze drzewa Biblii: olbrzymie cedry boe" (Psalm 79 11), chwaa Libanu" (Izajasz 35.2; 60.13). gwny budulec domu Dawidowego i wityni Salomona (2 Ks. Kronik 2, 34). Dom lasu Libanu" sala kolumnowa paacu Salomona przypominajca las cedrowy (3. Ks. Krl. 7,2). W Mezopotamii cedr by powicony sumeryjskiemu Ea. bogu rzemios i mdroci, asyrobabiloskiemu Enki, czony jako krl drzew z lwem, krlem zwierzt, i orem, krlem ptakw. ..Tak cedr pod ostrzem siekiery upada, ten, co osania ksicego ora. w ktrego cieniu dumny lew spoczywa. drzewo Jowisza swym szczytem przechodzi" (Henryk VI, cz. 3 5,2 Szekspira. t. L. UIricha). Cedr czowiek sprawiedliwy. ,,Sprawiedliwy (...) rozmnoy si jak cedr na Libanie" (Psalm 91 13). Cedr trwao, niezniszczalno. Jahwe przykazuje Mojeszowi uywa drewna cedru (obok karmazynu i hizopu) do oczyszczania trdowatych (Lev. 14*4) i do przygotowania wody oczyszczajcej (Num. 19,6); odporno drewna cedru ma przenosi si. dziki magii sympatycznej, na ciao trdowatych. Cedr potga, sia. stao, odporno. ..Krzaki z nas tylko, mj Marku, nie cedry ani olbrzymy z kociami cyklopw" (Tytus Andronikus 4,3 Szekspira, t. L. UIricha). ..Jest czowiek stay by

cedrowe drzewo, nie nakrzywi si w prawo ni w lewo" (Zwierciado 2,221 Mikoaja Reja). Stoi niewzruszony cedr na twardej ziemi, cho na Eol szturmuje wiatry potnemi" (Wiersze 1,25 Adama Na-ruszewicza). Cedr uroda mska. ,,Posta jego jako Liban, wyborny jak cedry" (Pie nad pieniami 4,15) o Oblubiecu. Arcykapan Szymon by jak szczep cedru na grze Libanu" (Eklezjastyk 50. 13). Cedr pikno i podno. Powicany bstwom podnoci : wojny, jak Isztar, bogom wegetacji, jak Ozyrys. Jak pikne przybytki twoje, Jakubie, i namioty twoje, Izraelu! (...) jak cedry przy wodach! Popynie woda z wiadra jego, a potomstwo jego wzbierze w wody wielkie" (Num. 24, 5-7). Cedr ycha. Wyniosy cecr libaski grujcy nad wszystkimi innymi cedram', jodami i jaworami, zosta przez Boga oddany na pastw okrutnym drwalom, ktrzy go cili i rozrbali (Ezechiel 31); alegoria cedru dotyczy Asyrii, niedawno jeszcze potnej, ale ju upadej; to samo czeka ma Egipt. Sd boy nad pych: cedr jednym z przykadw wszystkiego, co pyszne i harde, i co bdzie ponione (Izajasz 2, 1119). Cedr w tradycji chrzecijaskiej atrybut Chrystusa, a rdw. liekiedy te Marii Panny, co opierano na sowach Mdroci: Wyniesiona jestem w gr, jak drzewo cedrowe na Libanie" (Eklezjastyk 24, 17). Cedr olbrzym, wieszcz. Cedr nie ogrody, lecz pustynie rodz: prnia koysk olbrzyma; wielcy-poeci... dopiero przychodz, kiedy ich nie ma!" (Tyriej III, 107110 Norwida). Szyszka cedru amulet chronicy zdrowie. Z szyszek wytaczano olej, ktrego, wraz ze som cedrow, uywano do balsamowania zwok i jako rodka przeciw blowi zbw. Egipcjanie stosowali do balsamowania rwnie wiry cedrowe. Li cedru (w jzyku kwiatw): Myl o mnie. yj tylko dla ciebie.

zwierzta" (Homer), dzikie ycie, dzik namitno, zwierzc chu, brutaln si, okruciestwo, barbarzystwo; (dzik) mdro, chytro; tyrani, przemoc, jedca na koniu; ciao i ducha; zwierz w czowieku, sprzecznoci duszy ludzkiej, konflikt midzy instynktem i rozumem, nisze instynkty nie dajce si do koca poskromi. Centaury, gr. kentauroi, w mit. gr. plemi dzikich istot, koni z gow i torsem czowieka (byy te i centaurzyce) zamiast koskiego ba z szyj, zamieszkaych w lasach i grach Tesaiii, Elidy i Arkadii, symbol dwch natur czowieka, poczenia sprzecznych si; mit przejty ze Wschodu, powstay prawdop. z opowieci c egzotycznych ludach uywajcych ko; pod wierzch, co dla nienawykych oczu musiao by obyczajem nad wyraz osobliwym i cudacznym. Centaury gwatowno potokw lawin grskich. (Tesalczycy) przed pierwszym szykiem id, gdzie wczni las byska, jak centaury, synowie chmury, gdy z urwiska stromego schodz, Otrys nien i Homol rzucajc w szybkim pdzie" (Eneida 7, 6736 Wergiiiusza, t. T. Kary-owskiego). Iksjon mord, buta, bezecestwo; pokuta, mki piekielne. W m't. gr. Iksjon zabi tecia, gdy ten upomnia si o wiano nalene crce; zaleca si do Hery, maonki Zeusa; ten za zudzi Iksjona obokiem Nefele, ktry przybra ksztat bogini; ze zwizku tego zrodzimy si centaury. Gdy Iksjon chwali si swym sukcesem u Hery, Zeus strci go do Tartaru. gdzie wpleciono pyszaka w wiecznie obracajce si koo ogniste. Centaur Chiron (gr. Chairon) p'a-wo, mdro, uczono; zielarstwo; muzyka; ucznictwo. Jeden z dwch centaurw (drugim by Folos) c.eszcych si dobr opini, nauczyciel Asklepiosa. wychowawca Ach-llesa i Jazona, przyjaciel Peleu-sa (ktremu pomg zdoby nimf morsk Tetyd) i Heraklesa. ktry go niechccy zrani zatrut strza. Chiron. nie mogc wytrzyma blu (a. znudzony dugim yciem), zrzek si niemiertelno- na rzecz Prometeusza. Umieszczony na niebie jako gwiazdozbir Strzelca. CENTAUR Centaury symbolizuj chmury, oboki, rumaki Centaur Folos (gr. Ph/os) gocinno, niebieskie; gwatowno lawin i strumieni prawo. Prawdop. inna wersja mitu grskich; ywotno; mier; dzikie

o Chironie. Zgin od zatrucia si grotem strzay Heraklesa, gdy wyciga j z rany innego centaura. Centaur Eurytion dziko, pijastwo; w mit. gr. centaur, ktry na uczcie weselnej Pejritoosa i Hippodamei da sygna innym centaurom do porwania i zgwacenia panny modej i innych obecnych dam, co dao pocztek walce spokojnych zazwyczaj Lapitw z centaurami, tj. Cen-tauromachii, symbolizujcej zwycistwo cywilizacji nad barbarzystwem (centaurw pobito i zmuszono do opuszczenia Tesaiii). Centaur sia kosmiczna; instynkt, podwiadomo; istota, ktr cakowicie owadny niskie instynkty, przeciwiestwo rycerza, Ateny (Minerwy); brutalno, barbarzystwo, niegocinno, bezprawie; Nes-sos centaur zabity zatrut strza przez Heraklesa, gdy w jego obecnoci, oddzielony od niego tylko strumieniem, usiowa zgwaci nowo polubion on bohatera, Dejanir. Centaury cignce wz Dionizosa dionizyjskie pijastwo i rozpusta. Centaur w chrz. niemoralno, cudzostwo; herezja, diabe. Centaury przemoc, tyrania. W sidmym krgu pieka centaury strzeg potpiecw, ktrzy uywali przemocy wobec blinich: Tysic ich uki nad fos napina i godzi w dusz, co si z krwi wychynie" (Boska Komedia, Pieko 12, 734 Dantego. I. E. Porbowicza). Centaury nieposkromiona dza. Od gry s to kobiety, lecz w d od pasa chutliwe centaury" (Krl Lear 4.6 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). W mit. gr. Eros. bg mioci, uywa centaurw jako wierzchowcw. Moralny centaur maestwo, mczyzna i kobieta. ,,Mieszkaniec Wschodu (...) czemu nie wie, jak giaury, dwojga dusz w stada w moralne centaury?" (Don Juan 5.158 Byrona. t. E. Porbowicza). Centaur dzika mdro. Jest serca kraj (...) gdzie Centaur dzikiej naucza mdroci" (Jest serca kraj... l2 Tadeusza Miciskiego). Centaur jedziec z. koniem. Sobieski to niemal centaur, tak bardzo wyobraamy go sobie zronitego z koniem, onierz, rycerz, kawalerzysta" (Marysienka Sobieska T. Boyaeleskiego).

Centaur gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidzialny, zawierajcy najblisz Soca gwiazd Proxima Centaur! i trzeci pod wzgldem jasnoci gwiazd na niebie alf Centaura. Zob. te uk i strzay (Strzelec). W heraldyce: bohaterstwo na polu walki, CHLEB Chleb symbolizuje ciao bstwa; ofiar skadan bstwu; podno; wiato, mdro; prac; umiarkowanie; gocinno; samotno; utrzymanie, byt, zarobek, pienidze, to, co niezbdne do ycia; poywienie ubogich, niewolnikw, pustelnikw, winiw; zob. Zboe. Chleb podstawowym poywieniem czowieka od czasw przedhistorycznych, produkowany przez niego w modszej epoce kamiennej, prawdop. od ok. 12000 lat, w postaci plackw z mki i ruty pieczonych na rozgrzanych pytach kamiennych w popiele; zapewne Egipcjanie pierwsi nauczyli si wiadomie podnosi gbczasto i pulch-no chleba przez wzbudzanie fermentacji. Chleb powszedni codzienne, zwyke, niezbdne poywienie, podstawa utrzymania czowieka, zjadacza chleba"; przen. rzecz codzienna, zwyka, pospolita. Przed-niejsze potrzeby ycia ludzkiego: woda, chleb, odzienie i dom" (Eklezjastyk 29,28). Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj" (Ew. wg Mat. 6,12). Panem et cir-censes ac. 'chleba i igrzysk' w tym, ju dawniej znanym hale, streszcza Juwe-nal (10,81) dania ludu rz. (czasw cesarskich). ktry przecie niegdy wsprzdzi pastwem. ..Dla chleba, panie, dla chleba!" (Dla chleba 9 Michaa Bauckiego). Poywa chleb w pocie oblicza swego zaspokaja swe potrzeby kosztem wielkiego trudu, cikiej pracy; wg Gen. (3.19). Chleb boleci w Biblii poywienie zdobyte znojn prac (Psalm 126 2). Laska chleba" podpiera siy czowieka. (Mwi Pan:) Wypuszcz na nich ze strzay godu (...) a poami u was lask chleba" (Ezechiel 5.16). Syto chleba jedna z nieprawoci Sodomy. Taka bya nieprawo Sodomy (...): pycha, syto chleba, dostatek i prnowanie jej i crek jej, a rki ndzarzowi i ubogiemu nie podaway" (Ezechiel 16,49).

Chleb ofiarny, pokadny, chleb oblicza, chleb ycia: typowa ofiara skadana bstwu w wielu religiach staroz. Bliskiego Wschodu i w Egipcie. U ydw chleb niekwa-szony, przany. w wito Przanikw (Ex. 12,15). (I rzek Pan:) Upieczesz 12 biaych chlebw i pooysz przed Panem na stole szczerozotym (...) aby by chleb na pamitk obiaty Paskiej" (Lev. 24, 57). Pierwszy bochenek nowego zbioru ofiarowywano Demeter; na pogrzebach bogom mierci, duszy zmarego, w Egipcie bogu Soca. Chleb niebieski, chleb Nieba, chleb aniow, mocarzw manna, ktr Izrael-czycy jedli na pustyni przez czterdzieci lat. ..dali (...) i chlebem niebieskim nasyci ich (Pan)" {Psalm 104 40). Spoywanie chleba-ciaa bstwa, np. bstwa zboa, urodzaju; mityczny pokarm zapewniajcy uczestnictwo w potdze bstwa; w okresie dorocznej mierci bstw wegetacji, jak babilosko-asyryjskiego Tam-muza a. frygijskiego Attisa. nie wolno byo mle zboa, aby nie szarpa ciaa boga. Chleb Paski, (ze) stou Paskiego, chleb aniow, niebieski, mistyczny, amanie chleba w Kociele rz.-kat. eucharystia, komunia, sakrament ciaa (i krwi) Chrystusa obecnego w postaci chleba (i wina). Jezus: Jam jest chleb ycia" (Ew. wg Jana 6,35). Rozmnoenie chleba w Biblii Ew. wg Mat. 14,13: 15.32. Chleb ywota i zrozumienia w Biblii mdro, ..(Mdro) jak czcigodna matka (...) nakarmi go chlebem ywota i zrozumienia" (Eklezjastyk 15.23). Chleb utrapienia, paczu w Biblii zgryzota, troska, zmartwienie. ..Wsadcie tego ma do ciemnicy, a ywcie go chlebem utrapienia i wod ucisku" (3. Ks. Krl. 22.27). ..Dokde (...) bdziesz, nas karmi chlebem paczu?" (Psalm 79 6). Chleb kryjemy, poktny. poktnie jedzony w Biblii przyjemno zakazana. ..Pani Gupota rzeka do gupiego: "Wody kradzione sodsze s. a chleb kry-jomy smaczniejszy"" (Ks. Przypowieci 9.H). Chleb bezecestwa, bezbonoci w Biblii pokarm, przen. sposb ycia, zachowania si niegodziwcw. ..Jedz chleb bezbonoci i wino nieprawoci pij" (Ks. Przypowieci 4.17).

Chleb lenistwa w Biblii poywienie nic zapracowane. (Dzielna kobieta) czuwa nad biegiem spraw domowych i nie jada chleba lenistwa" (Ks. Przypowieci 31,27). Chleb kamstwa w Biblii kamstwo. fasz. ,,Sodki jest czowiekowi chleb kamstwa, a potem napeni si piaskiem usta jego" (Ks. Przypowieci 20,17). Chleb i wino w Biblii bogosawiestwo, gocinno, Melchizedech, krl Salemu, wynisszy chleb i wino, bo by kapanem Boga, bogosawi Abramowi" (Gen. 14,1819); ofiara dla duszy zmarego, stypa, chleb aobny; zob. wyej Chleb Paski. Chleb w Biblii pienidze, inwestycje. Rzucaj chleb swj na wody pynce, bo po dugim czasie znajdziesz go" (Eklezjastes 11,1); rzucaj ziarna ryu na wody wezbranego Nilu, a ziarno wzejdzie we waciwym czasie; wkadaj kapita w dugofalowe. ryzykowne przedsiwzicia, a zyskasz. na tym; wspieraj ubogich, a ofiara zwrci ci si stokrotnie. amanie chleba staroz. rytua pogrzebowy: ofiara skadana bogom podziemnym w imieniu zmarego; amanie si chlebem z kim symbol zayoci, przyjani, gocinnoci. Chleb i sl w staroytnoci na Wschodzie jedzono chleb z sol przy lubowaniu a. przysidze. Sowiaski emblemat gocinnoci: wita chlebem i sol. Chleb atrybutem Abdiasza (rzdcy domu Achabowego), ktry ukry stu prorokw w jaskiniach przed gniewem Jezabel i ywi ich chlebem i wod (3. Ks. Krl. 18.4). Bochenek chleba bywa atrybutem w. Dominika: trzy mae bochenki w. Marii Egipcjanki; z wem wysuwajcym si z bochenka w. Benedykta; przynoszony przez psa atrybut w. 'Rocha; przynoszony przez dziecko atrybut w. Feliksa kapucyna. Bochenek chleba przynosiy ptaki witym Antoniemu, Benedyktowi, Pawowi pustelnikowi, w. Ka-syldzie. Bg zmieni bochenki chleba w re, aby ukry przed mem w. Elbiety z Turyngii jej kamstwo, gdy wbrew jego zakazowi niosa w zawinitku chleb ubogim. Gorzki chleb wygnania (je w strapieniu) (Ryszard II 3,1 Szekspira, t. St. Ko-miana).

Swi,ty chleb. Chleba, jako podstawowego daru bstwa, w krajach rolniczych nie wyrzuca si, a upuszczony podnosi si z ziemi i cauje. Przysowie: Kto chleb ciska, to go po mierci bdzie zbiera. ,,Kruszyn chleba podnosz z ziemi przez uszanowanie dla darw Nieba" (Moja piosenka (II) Do kraju tego... l3 Norwida). Spleniay chleb przykadano na rany, co dziaao gojco; bochenek przed przekrojeniem cauje si lub kreli na nim znak krzya dla odstraszenia demonw. Chleb aobny, aosny uczta pogrzebowa, stypa, konsolacja. Chleb zimowy, hiberna w dawnej Polsce ywno dla wojska na leach zimowych. Chleb dobrze zasuonych, la. panis bene merentium majtki ziemskie, starostwa itd. nadawane w dawnej Rzplitej za zasugi publiczne. Chleb rycerski, onierski, dworski itp. dawn. zawd rycerza, onierza, dworzanina itd. Ma chleb w rku zdoby zawd. fach. Chleb askawy, gotowy dawn. utrzymanie z czyjej aski, bez pracy, ycie na czyj koszt. Chleb i woda poywienie winia (przy zaostrzonym rygorze). Chleb biedoty, ubogich ytni razowiec. Co tu tak pachnie? Gdzie? A, to ten chleb! to czarny chleb... fen raffolle... ju dawno nie jadam" (Panna Maliczew-ska 1,5 Gabrieli Zapolskiej). Lekki chleb atwy sposb zarobkowania (naiwnie: o prostytucji); ycie na czyj koszt. Biay chleb kobieta. Biaym chlebem si bawi uprawia flirty z kobietami. nawizywa romanse, wdawa si w miostki, amory, by kobieciarzem. Zjadacz chleba czowiek przecitny, przyziemny, bez ideaw, bez wyszych aspiracji. Nie samym chlebem czowiek yje, ale sowem z ust Pana" (Deut. 8,3). Ta sia fatalna, co mi ywemu na nic ... tylko czoo zdobi; lecz po mierci was bdzie gniota niewidzialna, a was, zjadacze chleba, w aniow przerobi" (Testament mj 3740 Sowackiego). Chleb kopot. Da sobie (a. komu) chleba narobi sobie (a. komu) ambarasu, biedy, kopotu.

Chleb wielki mwca (przysowie). Kromka chleba emblemat rzeczy o znikomej wartoci. Pynny chleb piwo (Kar! Julius We-ber, 17671832). Piekarnictwo i piwowar-stwo czyy si z sob cile we wczesnych cywilizacjach, tyle, e surowcem do produkcji piwa by raczej jczmie, a chleba pszenica. W marzeniu sennym: (razowy, czerstwy) zmczenie, kopoty: (biay, wiey) powodzenie, pienidze. CHMURA (Obok) Chmura symbolizuje Opatrzno, epifani, wito; tajemnic; niebo; deszcz; prawd; pikno; mdro: niewiedz, niewiadomo, uud; przemijanie; agodno, askawo; pospno, zmartwienie; nieask, gniew; zdrad; grob; wojn, armi; marsz; postj; stado, tumy. .,Obok ciemny i owietlajcy noc", postawiony przez anioa, ciemny od strony Egipcjan, jasny od strony Izraelitw, tarcza obronna przed pocigiem wojsk egipskich (Ex. 14, 1920). Obok (sup oboku) przewodnikiem w marszu i na postoju (Ex. 40,346). Obok chwaa Paska. Wielmono-ci jego oboki przebiegaj" (Ex. 40, 323, Deut. 33, 26). Obok miejsce epifanii i apoteozy. Mwi Pan do Mojesza: ..W oboku ukazywa si bd nad wyrocznic" (Lev. 16.2). Mwi Salomon: Pan rzek, e mia mieszka we mgle" (3. Ks. Krl. S, 12). Czynisz oboki wozem Twoim" (Psalm 103 3), std emblemat Opatrznoci, askawoci, mdroci, witoci, obrony przed palcymi promieniami Soca. ..Dzie oboku" (Ezechiel 30. 3). ..dzie oboku i chmury" (34. 12) dzie Paski, dzie sdu. Obok fundament stolicy mdroci. Ja (mdro) mieszkaam na wysokoci, a stolica moja na supie oboku" (Eklezja-styk 24, 7). Burzliwa chmura Bg pragnie przerazi i zmusi do posuszestwa niesforny lud. A oto poczy by syszane gromy i yska si byskawice, i obok bardzo gsty okrywa gr (...). I zlk si lud" (Ex. 19, 16). Sceptyczne przysowie: Z wielkiej chmury may deszcz.

Chmura deszczowa pikno, mdro, owocowanie. Bg wizi wody w obokach swoich, aby razem nie spady na d" {Hiob 26, 8). Obok i wiatr bez deszczu m wychwalajcy si darem, ktrego nie da" (Ks. Przypowieci 25, 14). Obok aska krlewska. aska krla jest jak obok z deszczem wiosennym" (Ks. Przypowieci 16, 15). Chmura, obok przemijanie. Jak niszczeje obok i przemija, tak ten, ktry zstpi do otchani, nie wyjdzie" (Hiob 7,9). I c, e przemija? Od tego chwila, by mina (...) jak chmur znikome arcydziea" (Chwila 14 Leopolda Staffa). Chmury ,,grne wody" Posejdona zwizane z podnoci i urodzajem, przynoszce zbawczy deszcz. Chmury wojna. Okrutna chmura wojny" (Ody istmijskie 7, 27 Pindara). Chmura tum, mnstwo. I my, majc wok siebie tak wielk chmur wiadkw (...) biegnijmy" (List do ydw 12, l). Chmury, podobnie jak mga, s emblematem rzeczy nieokrelonych, stapiania si powietrza i wody, zaciemnionych, zamazanych ksztatw i zarysw, zmiennych zjawisk i pozorw osaniajcych niezmienno prawd wyszych, wspomnieniem Chaosu poprzedzajcego istnienie Ziemi. Chmury symbole ekstrawaganckich i niespoistych spekulacji filozoficznych, jedyne bstwa Sokratesa w komedii Arysto-fanesa Chmury (423 p.n.e.). Chmurokukukowo, gr. nephelokokkygia, powietrzne pastwo ptakw w komedii Arystofanesa Ptaki (414 p.n.e.), symbol nierealistycznych marze politycznych, satyra na katastrofaln wypraw wojenn Aten na Sycyli. Pod chmur, w chmurze niewidzialny dla postronnych. Atena otacza obokiem Odyseusza, aby mg niepostrzeony wej do miasta i do paacu Alkinoosa (Odyseja 7, 39 Homera); w Kartaginie Wenus otacza Eneasza ciemn chmur, by nikt z tyryjczykw nie mg go dostrzec i zaszkodzi mu (Eneida l. 411 Wergiliusza). Podoboczne gry przyryte chmurami, typowe siedziby bogw, jak np. w grach Idy w Troadzie Gargaron, gdzie Zeus i Hera spoczywali w miosnym uci

sku, osonici zot chmur (Iliada 15,153 Homera). Oboki w mitach bydo niebieskie, stada owiec, runo, aspekt bstwa, okrty, rumaki, dywan latajcy, wz duchw, stada koni, muw, wielbdw. ,,Chmurki (...) jako trzody owiec na murawie pice, wdzie (...) jak stada cyranek" (Pan Tadeusz 12,8468 Mickiewicza). Ale chmurki oddalone, by jagnita pogubione" (Oo J. B. Zaleskiego 45 Norwida). Oboki zudne zjawiska, omamy, sceny, obrazy ruchome. Zob. Centaur (Iksjon). ..Czy nie widzia nigdy chmury na niebie, ktra moga by centaurem lub lampartem, lub wilkiem, lub bykiem?" (Chmury 346 Arystofanesa). Te biae chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gsi lub abdzi (...), ciskaj si, grubiej, rosn, nowe dziwy! Dostaj krzywych karkw, rozpuszczaj grzywy, wysuwaj ng rzdy i po niebios sklepie przelatuj jak tabun rumakw po stepie" (Pan Tadeusz 3,6439 Mickiewicza). Chmury niebo. ..Nie masz litoci w chmurach, ktre widz ca gboko mojego cierpienia" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, t. .1. Paszkowskiego) Julia do Matki. Gow dotyka obokw unosi si pych, wbija si w pych. Cho wstpi a do nieba pycha jego, a gowa jego dotyka bdzie obokw, jak gnj na kocu zginie" (Hiob 20, 67). Caowa chmury by wyniosym, wielkim. potnym. Cloud-kissing //on" ang. 'Ilion caujcy chmury" (Lukrecja 1370 Szekspira). Wynosi pod oboki wychwala, pia peany na czyj cze, sawi. Chmura zdrada, zdrajca. ..Mwi wic, e podym zdrajc. By nim by, zbyt jeste wysoko zrodze, by y zbyt nikczemny, gdy im pikniejsze, szklistsze niebios ono, tym brzydsze chmury" (Ryszard [I 1,1 Szekspira, t. S. Komiana). Chmura paszcz ukrywajcy Soce. Jako promie soca si przebija przez najciemniejsze chmury, tak szlachetno przez, najciemniejsz przebija si szat" (Ugaskanie sekulnicy 4, 3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). W obokach, ac. m nubibus mglicie, niepewnie, problematycznie.

Chmura crka ziemi i wody; ,,/ am the daughter of earth and water" ang. 'jestem crk ziemi i wody' (Chmura 6 P. B. Shelleya). Oboki eglarze powietrzni. ..Eilende WotkenI Segler der Lufie!" nm. 'Pdzce chmury! eglarze powietrzni!' (Maria Stuart 3, l Fr. Schillera). Oboki prawda. ..Kamstwem jest czowiek (...) prawd s oboki czyste" (Kamstwem jest czowiek... l4 Wadysawa Orkana). Obok w spodniach czowiek nad wyraz dyskretny, taktowny, potulny. ..Chcesz bez zarzutu cichy bd. jeli tr/cba! Nie mczyzna, ale obok w spodniach!" (Obok w spodniach; Prolog Wodzimierza Majakowskiego, t. Juliana Tuwima). Chmury gromadzce si nad kim, nad czym groba, niebezpieczestwo. Chmury kopoty, zmartwienia. Przysowie ang.: Rzadko mija dzie bez chmury. Chmurny zachmurzony; grony, budzcy niepokj; grny, wzniosy. Chmura na czole wyraz' gniewu, zaspienia, smutku, przygnbienia. A smutku chmura w krg, na ksztat wieca, na czole wije si zbladym" (Chmura na czole 78 Romana Zmorskiego), Buja w obokach, galopowa po obokach oddawa si marzeniom. Strci z obokw, spa z. obokw ze sfery marze i roje. Biay obok powodzenie. W marzeniu sennym: sprzeczka.

CHRZSZCZ Chrzszcz symbolizuje Soce, ogie; noc. mrok; mier; zmartwychwstanie, niemiertelno; podno; dwupciowo; konflikt wewntrzny, zwizek przeciwstawnych si: rycerza; wierno; mao, skromno. Chrzszcze to najliczniejszy rzd owadw zawierajcy ok. 40% znanych gatunkw, m.in. ryjkowce. korniki, chrabszcze. wietliki, biedronki, uki; wrd setek tysicy gatunkw chrzszczy znajduj si najwiksze i najokazalsze owady, niektre z nich o byszczcych, metalicznych, barwnych pokrywach, efektownych wzorach i osobliwych ksztatach. Wikszo ma dwie pary skrzyde: przednie, zrogowaciae pokry

wy ochronne, osaniaj boniaste skrzyda tylne (uywane do lotu) i odwok. Skarabeusz, powitnik w staro. Egipcie niemiertelno, zmartwychwstanie, bo nie tonie w powodzi nilowej, bo karmi si tym, co przemijajce, co znajduje si w rozkadzie, przyczynia si wic do odrodzenia wiata pod wzgldem fizycznym i moralnym. Powitnik czczony (Scarabaeus sacer). wity uk ywicy si nawozem, formuje z niego kul (spiarni dla osobnikw dorosych i larw, bo samice skadaj w ni jaja) i toczy j tyem ze wschodu na zachd w miejsce, gdzie chce j zakopa; kula staa si symbolem Soca, a uk wschodu Soca, samoodrodzajcego si Soca (gdy uwaano, e uk rodzi si bez udziau samicy, sam z siebie, jak Soce co dzie), cyklu sonecznego, rodzenia si, dnia i nocy, zasady wiecznego powrotu. Powicony by bogu wschodzcego Soca, Chcpri, i Ptahowi. Wyobraany na amuletach i pieczciach z kamienia a. fajansu, opatrzonych pod spodem inskrypcjami, lub przedstawiany z rozpostartymi skrzydami na sercu mumii (jak w grobowcu Tutanchamona) jako emblemat zmartwychwstania, niemiertelnoci. Soca; amulet ten mia dobrze usposobi serce (tj. sumienie), aby na sdzie zmarych, przy wadze, nie wiadczyo przeciw nieboszczykowi. Skarabeusz u staro. ydw ciemno. cie. mrok. gdy toczy sw kul na zachd, w krain ciemnoci. Skarabeusz w tradycji chrzecijaskiej mier i zmartwychwstanie: kula nawozu to wiat, doczesno, zepsucie, z ktrego powstaje chrzszcz-czowiek do nowego ycia. Sw. Ambroy nazywa Chrystusa Dobrym Skarabeuszem. Chrzszcz, w folklorze: zabity sprowadza niepodane ulewy; przelatujcy przez pokj wry niespodziewane nowiny; chrobotanie koatka wry mier w domu; postawienie na nki przewrconego chrzszcza ma pomaga czowiekowi na bl zbw; dusza osoby zmarej przybiera na krtko ksztat chrzszcza, pszczoy a. motyla: chrzszcze s wrogami orw, ktre na nie poluj, a one, mszczc si, wyrzucaj orle jaja z gniazd a. wysysaj orltkom krew. Przysowie: Biedny chrabszcz orowi dokuczy (wg bajki Ezopa Krwka i orze).

Biedronka wschd Soca; ogie. W folklorze: przynosi szczcie, gdy siada na czowieku, ale nieszczcie, gdy si j prbuje zatrzyma a. zabija: wolno j co najwyej namawia do odlotu, np. sowami: Biedroneczko. le do nieba, przynie mi kawaek chleba!" Chrzszcz mao; czowiek mizerny, drobny, chudy. ..Biedny chrabszczyk nog rozdeptany cielesn mk odczuwa tak samo jak konajcy olbrzym" (Miarka za miark 3. l Szekspira, t. L. UIricha). Chrzszcz noc. Na rozkaz bladej Hekate nocny chrzszcz wybrzczy chrapliwy nokturn" {Makbet 3.2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Chrzszcz aobna Psyche. ..Nie daj chrzszczowi (...) sta si tw aobn Psyche" (Oda do melancholii Johna Keatsa). Chrabszcz opancerzony wojownik. ..Mj ty rycerzu wsaty w pancerzu!" (Do chrabszcza l3 Kazimierza Brodziskiego). Chrzszcza komu przez nos puszcza dokucza komu artami. Chrzszcz w heraldyce: doczesne zgryzoty; skromno. Skarabeusz, w astrologii rzdzi znakiem zodiaku Rak. Chrzszcz w marzeniu sennym: osoba picego.

CIE Cie symbolizuje (p)mrok. ciemno, ponuro; ukrycie, ustronie, schronienie, azyl; mar senn, widmo, upiora; dusz, ducha; nieproszonego towarzysza, szpiegowanie; powietrznego, negatywnego sobowtra, drugie Ja. jin, portret, prymitywn stron osobowoci; instynkt: fasz: nierealno (wiata). ulotno, iluzoryczno, fantazj: widowisko, marzenie; znikomo wiedzy ludzkiej. niewiedz; nasze ycie, dobra yciowe: zwiastuna, prognostyk: mier; obroc: oskaryciela: opiek; nadziej; mio. Cie opieka, nadzieja, schronienie. ..Synowie czowieczy w cieniu skrzyde Twoich nadziej mie bd" (Psalm 35 8). ..(Pan) w cieniu swej rki mnie ukry" (Izajasz 49. 2). ..Okryty cieniem krlewskiej wielkoci" (Henryk IV cz. 2 4.2 Szekspira. t. L. UIricha).

Cie na pustyni ochrona przed arem soca; sprawiedliwa wadza. W kraju rzdzonym sprawiedliwie kady z urzdnikw wadcy bdzie Jak cie skay wysokiej na ziemi pustynnej" (Izajasz 32, 2). Cie ponuro, ciemno; mier. ..Pjd i nie wrc si, do ziemi ciemnej i okrytej mg mierci, ziemi ndzy i ciemnoci, kdy cie mierci jest" (Hiob 10. 212). Cie mierci, ac. umbra mortis (Psalm 22 4; 43, 20 itd.). Cie wyduony zachd ycia, zbliajca si mier. Dni moje s jak cie wyduony, a ja uschtem jak siano" (Psalm 101 12). Cie na ziemi mijajca chwila; dni nasze. Dni nasze jak cie na ziemi" (/. Ks. Kronik 29, 15). Dni moje jako cie mijaj" (Kazania na niedziele... 23 Piotra Skargi). Cie w tradycyjnej kosmologii chin. jeden z. aspektw jin, eskiej, negatywnej zasady (inne jej aspekty to: pasywno, gbiny, zimno, wilgo), przeciwiestwoyan^. Chiskie cienie rodzaj przedstawienia kukiekowego, w ktrym widzowie dostrzegaj tylko cienie poruszajcych si lalek na przejrzystym ekranie. Cie jako bezkrwisty i pozornie tylko oywiony ksztat nierealno doczesnego wiata (np. w buddyzmie). Przysowie: Ci, co w targ ze wiatem si udaj, cie tylko prny chwytaj. Cie (u staro. Grekw i Rzymian) posta, jak przybieraj zmarli w Hade-sie a. na Polach Elizejskich zwanych dlatego Krain Cieni. Krlestwem Cieni. Chwila bez. cienia samo poudnic, pora dnia, kiedy staro. Grecy skadali ofiary zmarym. Cie przeciwiestwo (istoty) rzeczy, ciaa, ac. umbra pro corpore. W bajce Ezo-pa Pies i jego cie pies, ktry nosi w pysku ko, ujrzawszy jej odbicie w strumieniu, chcia je pochwyci; wtedy prawdziwa ko wypada mu z zbw i utona. Straci wic rzecz dla jej cienia (odbicia). Spr o cie osa (ac. de asini umbra), o cie od gruszy o gupstwa, o niegodne uwagi sprawy. W bajce Ezopa Osio i jego cie, podrny na pustyni kryje si przed arem soca w cieniu osa. co daje powd do sporu z poganiaczem, ktry twierdzi, e wynaj tylko osa, a nie jego cie. W czasie tej ktni osio ucieka,

a obaj spierajcy si musz dokoczy podry na wasnych nogach. Przysowie: Procesowa si o cie od gruszy. Cie cienia odrobina, dbo, najmniejszy lad; nico, marno (Agamem-non 839 Ajschylosa); ambicja. Gildenstern: "Istota bowiem ambicji nie jest niczym innym, tylko snw cieniem"". Hamlei: "Same ju sny nie s czym innym, tylko cieniem*. Rosenkrantz: "Zapewne, ambicja za w moich oczach jest tak powietrznej i znikomej natury, e mona j nazwa cieniem cienia"" (Hamlet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Sen cienia, zob. Czowiek. Cienie ludzie. ,,Wszyscymy tylko widmami, bezcielesnymi cieniami" (Ajaks 125 Sofoklesa). ..Czowiek jest cieniem tylko, a jego ycie snem" (Licie palmy 1,88 .1. G. Herdera). ,,Jestem cieniem i ty te. Ja licz si z Czasem a ty?" (napis na starym zegarze sonecznym). Cienie w jaskini Platona, zob. Jaskinia (wiat). Cie oskarycielem, obroc. Na Sdzie boskim cie. ktry nie opuszcza czowieka przez cae ycie, wystpowa ma jako wiadek oskarenia a. obrony. Ba si swego cienia, ac. limere umbram suam (Cicero) lka si bez powodu. by nadmiernie trwoliwym. Przed wprowadzeniem wiata gazowego i elektrycznego cie odgrywa znacznie wiksz rol ni obecnie: przy wietle uczywa, wiecy lub lampki oliwnej powstaway na cianach izby olbrzymie, ruchliwe cienie, ktre frapoway i zapadniay wyobrani. Cie samego siebie, cie dawnej wielkoci, wielkiego imienia resztki, marne pozostaoci. Stal magni nominis umbra tac. '(oto) stoi (ju tylko jako) cie wielkiego imienia' (Pharsalia 1.135 Lukana). o pobitym Pompejuszu. Cie w folklorze siedlisko istoty ycia i siy czowieka, ktremu mona magicznie szkodzi naruszajc (np. przez przydeptanie) jego cie a. szkodzi lub pomc rzucajc swj cie na czowieka. ..Na ulic wynosili chorych i kadli na noszach i oach, aby przynajmniej cie przechodzcego Piotra mg pa na ktrego z nich, hy byli uzdrowieni" (Dzieje Ap. 5, 15). Cie w tradycji chrz. symbol Ducha Sw.

I krok w krok za kim jak cie towarzyszy komu nieodstpnie, poda, postpowa w trop za kim, ac. velut umbra seyui (Adagia 3.7 Erazma z Rotterdamu). By czyim cieniem by czyim nieodstpnym towarzyszem; ulega komu, podporzdkowywa si. zdawa si na czyj wol. Cie w g. ksidze Kabay (Zohar) dusza opuszczajca ciao tu przed mierci czowieka, aby obwieci j w wiecie duchw. Cie niewiedza. ..Nie jest jasnoci, co nie jest strumieniem niezmconego blasku; jest ciemnoci i grzechem ciaa albo jego cieniem" (Roska Komedia. Raj 19. 64 i nast. Dantego). Cie mczyzny kobieta; syn. Syn kobiety jest cieniem mczyzny" (Henryk IV cz. 2 3,2. Szekspira). Cie obraz osoby powstay w wyobrani. ,,Widzcy tylko duch przez wyobrani czary twj cie postawi mi przed niewidome oczy" (Sonet 27 9K) Szekspira, wg tl. Adama Puga). Cie mara senna. I jake mwi wzrok mam zaspokoi widzeniem twojej postaci na jawie, jeli w noc guch twj cie we nie stoi tak pikny oczom, e a obcy prawie!" (Sonet 43912 Szekspira, t. Juliusza uawskiego). Cie dusza i siy ywotne. W wielu legendach ludzie, ktrzy sprzedali dusz diabu, trac swj cie. W opowieci Adal-berta von Chamisso (1813) Pctcr Schicmihl sprzedaje swj cie, ktry moe polem odkupi tylko przez oddanie dusz\ diabu. Cie dusza zmarego, duch. widmo. upir. Makbet do ducha Baka: Prec/. okropny cieniu! Zwodnicza maro. precz'" (Makbet 3,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego). ,,Czemu, Cieniu, odjedasz, rce zamawszy na pancerz." (Bema pamici aobny rapsod I l Norwida). ..Cie si chwieje. porniony z mogi" (Za grobem 26 B. I.e-miana). Cie prymitywna, instynktowna strona osobowoci, do ktrej czowiek niechtnie si przyznaje a. o ktrej nic chce wiedzie, drugie ja", niekiedy biorce gr, gorsza, mniej chwalebna, niedojrzaa. infantylna strona osobowoci. ..Spi si! Ple duby! Zyma si! Kl' .Umczy!

Szermowa gb z wasnym cieniem!" (Otel-lo 2,3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego). Cie ustronie. Idmy poszuka ustronnego cienia" (Makbet 4,3. Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Cienie widowisko, przedstawienie, teatr. ,,Najlepsze z tego rodzaju przedstawie ;o tylko cienie, a najgorsze nie s gorsze, jeli wyobrania je uszlachetni" (Sen nocy letniej 5,1 Szekspira). Cie portret (jo.<o przeciwiestwo realnej osoby). Cie twj od dawna w mojej ju by mocy, twj bowiem portret w mej galerii wisi: los cienia teraz podzieli istota. W kajdany ujm nogi twe i rce" (Henryk VI cz. l 2,3 Szekspira, t. L. Ulri-cha). Wdrujcy cie ycic. ycie jest tylko wdrujcym cieniem" (Makbet 5,5). Cieniem s wszelkie dobra ycia, cieniem jego radoci, cieniem sowa, yczenia, czyny; tylko myli s prawdziwe" (Sen ycia Franza Grillparzera). Walka z cieniem walka z pozorowanym (jak w treningu piciarskim) a. wyimaginowanym przeciwnikiem. ,,Gotw do szermierk. z wasnym cieniem" (Kupiec wenecki 1,2 Szekspira). Cie mio. ..Mio jak cie ucieka (...) gdy j cigasz, gdy uciekasz., goni" (Wesoe kumoszki z Wmdsoru 2,2 Szekspira, t. L. UIricha). Krl cieni Oberon. ..Wierz, krlu cieniw, wier/ mi, em si zmyli" (Sen nocy letniej 3,2, Szekspira, t. S. Komia-na). Cie Nieba Ziemia. ..C jeli Ziemia jest tylko cieniem Nieba?" (Raj utracony 5, 574 Miliona). Cie zapowied, zwiastun. ..Nadchodzce wydarzenia rzucaj naprzd swe cienie", ang. And coming events cast their shadows before (Lochiel's Warning Thoma-sa Campbella, 1812). Zbuntowany Cie uczonego w bajce Andersena Cie opuszcza swego pana. dochodzi do majtku i zaszczytw, sprowadza uczonego do roli swego cienia, a na koniec kae go zabi, aby nie wyszo na jaw, kto kim jest naprawd. Cie mierci ycie. Noc, cie wiata. i ycie, cie mierci" (Atalanta w Ka-lidonie, Chorus A. Ch. Swinburne'a).

yjcy w cieniu", nm. Die im Schatten leben grnicy. (Tytu tragedii grniczej Emila Rosenowa, 18711904). Chodzi, wyglda jak cie by bladym, wycieczonym. Cienie pod oczami sice, ciemne plamy. Cie rzuca na kogo, na czyj charakter, na co rzuca podejrzenie, szkodzi dobremu imieniu, uwacza komu, czemu. Cie ulotno, nietrwao, nierealno, zmienno. Cie z kogo pozosta kto zmarnia, wychud, zmizernia. apa (chwyta) cie czyni rzecz bezuyteczn, daremn. Nie ma w tym cienia prawdy, nie ma w tym cienia zoci ani troch, ani odrobiny. Przeskoczy przez swj cie. nm. uber seinen Schatten springen dokona rzeczy niemoliwej. wiata i cienie jasne i ciemne, dobre i ze strony czego. Trzyma si w cieniu na uboczu, nie na widoku. Usuwa si w cie. schodzi w cie na dalszy plan. Walczy /, wasnym cieniem zwalcza urojonego wroga: boryka si z przywidzeniami; nadaremnie si wysila a. pod-

CIER (Kolec, Oset, Ocie, do) Cier symbolizuje ycie, trud, trudno; surowo, ascetyzm, wstrzemiliwo: skromno, pokor, drog do zbawienia: cnot, dziewictwo; szczero; wyrzeczenie; korzy osobist, materializm; odrzucenie; przeszkody; przewinienie, przestpstwo, zo, chwast, niegodziwcw, grzechy, niepokj; skruch; kar za grzechy; smutek, utrapienie, utrat, przykro; sen, zim; bl, cierpienie, mk. mier, potpienie wieczne; najazd wroga; schronienie zbiega; zob. Ra. Kolec symbolizuje o Wszechwiata, promie koa zodiaku, promie koa ycia; niebezpieczestwo, grob, obron; fallusa; tworzenie; umartwianie si; trudny charakter, zgryliwy dowcip, jadowit satyr; zob. Je, Rg, Skorpion. Ciernie i osty przeciwiestwo bogosawionych fig i winogron; ziemski moz, mka; kara za grzech pierworodny. Cier

nie i osty rodzi ci bdzie ziemia i ywi si bdziesz zielem polnym" (Gen. 3,18). Po owocach ich poznacie je. Czy zbieraj winogrona z cierni albo z ostu figi?" (Ew. wg Mat. 7, 16; Ew. wg uk. 6, 44). Przysowie: Bardzo lubi taczy, kto taczy wrd cierni. Krzew ciernisty schronienie Wielkiej Bogini, Matki Bogw, egip. bogini polowania i miasta Sais, Neith; atrybut asyryjskiego boga Aszura; u ydw ciernisty krzak gorejcy, w ktrym ukryty Jahwe przemwi po raz pierwszy do Mojesza (Ex. 3, 2), krzak, ktry gorza, ale nie zgorza, symbol uzdrawiajcej siy ognia duchowego, w sztuce chrz, symbol nienaruszonej dziewiczoci Najwitszej Marii Panny. Cier w oku, w nodze, w boku rzecz zbdna, dokuczliwa, bolesna, ze warunki, go-pasoyt, umartwienie (ciaa). ..Jeli nie wytracicie mieszkacw tego kraju, bd wam jak ciernie w oczach i kolce w bokach waszych" (Num. 33,55). Ciernie przestpcy. A wszyscy przestpcy bd wyrwani jako ciernie, ktrych nie bior rkami" (2. Ks. Krl. 23,6). Cier przeciwiestwo zboa, poytku; chwast polny. Zamiast pszenicy niech mi si rodzi oset, a miast jczmienia ciernie" (Hiob 31,40). Cier mdro, przypowie, zota myl. ,,Cier w rku pijanego to tak. jak przypowie w ustach gupcw" (Ks. Przypowieci 25,9); pijany rani si cierniem. ' a mdre sowa gupcowi tylko szkodz. Ciernie paliwo, opa; trzask poncego chrustu miech gupca (Eklezjastes 7,7). Ciernie zniszczenie kraju przez najazd wroga. (Po najedzie asyryjskim) kade miejsce, na ktrym byo tysic winnych szczepw (...) obrci si w ciernie i tamie" (Izajasz 7,23). ,,I wzejd w domach jego ciernie i pokrzywy, i oset po murach jego; i bdzie legowiskiem smokw i pastwiskiem strusiw" (jw. 34, 13). Cier bariera, przeszkoda. ,,Zagrodz drog twoj cierniem i zagrodz j murem" (Ozeasz 2,6). Ciernie, osty li, niegodziwi ludzie. ,,Prawego nie ma midzy ludmi, wszyscy na krew czyhaj, m brata swego na mier owi. (...) Kto najlepszy midzy nimi

jest jak oset, a kto prawy jak ciernie z pto-tu" (Micheasz 7,24). Krzak cierniowy skromno, pokora. przeciwiestwo dumnej jody, ktr drwal zrbie (Bajka 140 Ezopa). Ciernie trudy, cierpienia, wyrzeczenia. Per aspera ad astra tac. 'przez ciernie do gwiazd'; przez trudy, cierpienia do sukcesu. Korona cierniowa zob. Korona. Trzy kolce gwodzie Ukrzyowania. Cier droga do zbawienia. ,,(Abraham, ktry mia zoy w ofierze Izaaka, swego pierworodnego) ujrza za sob barana, ktry uwiz za rogi w cierniu" (Gen. 22,13). W ikonografii chrz, baranka boego wyobraano sobie czsto midzy cierniami i winogronami. Cier materializm, dawienie duchowych de. Inne (ziarna) pady midzy ciernie, a ciernie wyrosy i zadusiy je" (Ew. wg Mat., Przypowie o siewcy 13,7). Ocie (wideki do kucia ryb przy poowie; dawn. bodziec do pdzenia byda) nieubagana, nieunikniona konieczno. Trudno jest tobie przeciw ocieniowi wierzga" (Dzieje Ap. 9, 5) bi gow o cian. Bodziec ciaa, cier wbity przykra, przewleka choroba; pokusa cielesna suca szatanowi za narzdzie. Bym si wic z nadzwyczajnoci objawie zbytnio nic wynosi, wbity zosta cier w ciao moje. jakby posaniec szatana, by mnie policzkowa" (2. Lisi do Kor. 12. 7). Gazka cierniowa opleciona wok czaszki ludzkiej (w dawn. ikonografii chrz.) potpienie wieczne. Kolec sen, zima. W mitach i bajkach ukucie czarodziejskim kolcem powoduje dugi sen zimowy, wieloletni, np. u picej Krlewny a. u piknej walkirii Bryn-hildy, ktr Odyn upi ukuciem ciernia: krlewn budzi pikny ksi, a Brynhil-d Sigurd. Kolce lici agawy umartwianie si, ofiara. Kapani niektrych plemion indiaskich rozdzierali sobie skr kolcami lici agawy, aby krew pync z ran ofiarowa bogom. Kwiat i kolce ry teza i antyteza. egzystencja i esencja, ekstaza i strach, przyjemno i bl. Zob. Ra (kolce). Cier dziewictwo. Lecz ziemsko szczniej ry. co zerwana, ni tej. co

widnc na cierniu dziewiczym wzrasta i yje. i mrze w samotnoci" (Sen nocy letniej 1,1 Szekspira, t. S. Komiana). Cier wyrzuty sumienia, skrucha, al. Pozostaw j niebu i owym cierniom, ktre w gbi ona wystpnych siedz: zrobi one swoje" (Hamlet l, 5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) Duch do Hamleta o jego matce. Cierniowy, ciernisty bolesny, trudny, ciki, mozolny, peen cierpienia, przykroci. Ciernista droga trudna, przykra. ,,Ciernista droga przez trud i wstrt wiodca do jasnej siedziby Sawy" (Adonais P. B. Shelleya). Ciernie ycie. O unie mnie jak fale, jak obok, jak li; spadam na ciernie ycia; Krwawi!" (Oda do Wiatru Zachodniego 53 P. B. Shelleya). Ciernie schronienie zbiega, uciekiniera. W ciernie, bracia! (uciekajcie! w nogi! kry si'). Ra midzy dwoma cierniami pikna kobieta midzy dwoma mczyznami. Ga krzewu ciernistego zo, utrapienie. surowo, przykro. do, kolec niebezpieczestwo, groba. kliwy dowcip, zgryliwa, jadowita. cita satyra. Pozbawi da unieszkodliwi. W marzenieniu sennym: (cier, kolec: wycignity 'i ciaa) powodzenie: (kujcy) wyrzut, przykro. CYPRYS Cyprys symbolizuje smutek, wieczn trosk. mier, aob, rozpacz; odporno na zepsucie, trwao; niemiertelno, ycie pomiertne, odrodzenie, zmartwychwstanie; wito; ycie; fallusa, podno; wierno; nud: pozory. Trwao, lekko i aromat drewna cyprysowego daj si porwna z tymi cechami cedru, a czsto je przewyszaj; dlatego uywano go do rzeby kultowej, do budowy statkw, drzwi i otarzy wity. sarkofagw, instrumentw muzycznych, na drzewca wczni. Tradycja twierdzi, e arka Noego bya z drewna cyprysu. Cyprys wito: drzewo wite w wielu krajach. Cyprys trwao i wierno. Bg mwi do Izraela: ,,Jestem jak cyprys zielony, dzi

ki mnie wyronie twj owoc" (Ozeasz 14, 8). ,,Wszake i cyprysy maj swe kaprysy" (Z wysokich parnasw, pie, u Kol-berga nr 533). Cyprys w wita Sukkot zob. Mirt. Cyprys w mit. mezopotamskich, gr. i rz. czy symbolik podnoci z symbolik mierci; jest atrybutem Isztar, babilosko--asyryjskiej bogini podnoci przyrody, obchodzcej aob po dorocznej mierci jej ukochanego Tammuza; Afrodyty po ta-kieje mierci Adonisa; Kyparissosa, piknego modzieca z Keos (ukochanego przez Apollina a. Zefira, a. Silvanusa), ktry przez omyk zabi swego ulubionego jelenia i z rozpaczy zmieni si w cyprys (gr. kypdrissos); bstw mierci: Hadesa i Plutona; Silvanusa, italskiego boga lasw (ac. silva 'las') i pl; Parek i Furii; Heraklesa i Artemidy; Hermesa, ktry odprowadza zmarych do Hadesu; Zeusa: cyprysy rosy w witym gaju Rei i przy kreteskiej jaskini, w ktrej bg si urodzi; rwnie wityni Zeusa w Nemei otoczono gajem cyprysowym. Cyprys trwao, niezniszczalno. Jako drzewo wiecznie zielone, o drewnie nie ulegajcym zepsuciu, powicony by bstwom przyrody, jak np. Demeter (Ceres). ..Otocze pustkowiem Cerery chram. za obok cyprysu, wrd szarugi wydarze piecz ojcw chronie przez czas dugi" (Enei-da 1, 71415 Wergiliusza, t. T. Karyow-skiego). Cyprys drzewo ycia, niemiertelnoci. u wielu ludw, z przyczyny swej dugowiecznoci (tac. cypressus semperviviens 'niemiertelny'). Cyprys smutek, aoba, gdy drzewo zrbane nie odrasta. W Rzymie sadzone przed drzwiami na znak aoby w domu, powicone Disowi. bogu wiata podziemnego. Powszechnie sadzone na cmentarzach. ,.A z drzew, co je dzi sadzisz w swym ogrdku, adne do grobu ciebie nie powiod. chyba cyprysy jedne, drzewa smutku" (Pieni 2. 14, 224 Horacego, t. J. Birkenmajera). A ty, cyprysie pospny, przyjacielu okrzepych zwokw nieodstpny! Twa ga, mia czuym sercom i smutkowi" (Ogrody 106 F. Karpiskiego). Smutek mj wyrs jak cyprys aosny" (Cyprys l L. Staffa).

Cyprys rozstanie, poegnanie. ,,Poznaj ga cyprysow, to pamitki rozstania (...). Jej rk uamana ga cyprysowa zawsze mi przypomina ostatnie bd zdrowa'.." (Dziady cz. IV 21314, 21920 Mickiewicza). Cyprys z nagietkiem smutek i rozpacz (zw. z powodu nieszczliwej mioci). Cyprys siedziba duszy. W czarnych cyprysach dusze zamknite" (mija 6, Walka 6, Sowackiego). Cyprys aromat. Palono zwoki zmarych na stosach drewna cyprysowego, aby jego wo agodzia przykry odr palcego si ciaa. Cyprys pikne pozory. ,,Drzewo cyprysowe rodzi pikne licie, ale nie daje owocw" (Euphues Johna Lyy; 1579 r.). Cyprys sztywna etykieta, nuda. Czy zachwalany cyprys, dugi, cienki, chudy! Co zdaje si by drzewem nie smutku, lecz nudy? Mwi, e bardzo smutnie wyglda na grobie: jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej aobie, nie miejcy rk podnie ani gowy skrzywi, aby si w etykiecie niczym nie sprzeciwi" (Pan Tadeusz 3, 588593 Mickiewicza). Cyprys jest emblematem fallusa z powodu wyduonego, stokowatego ksztatu; podobnie jak obelisk. Cyprys we wsch. i pd. Azji rado, wdzik; w Chinach zdrowie. Trumna cyprysowa zmartwychwstanie. Skrzynia cyprysowa ochrona przed zepsuciem. Cyprys Syjonu emblemat Matki Boskiej. CYRKIEL Cyrkiel symbolizuje mdro bosk, potg tworzenia; Wszechwiat, ducha i materi, ycie i ksztat; pocztek, koo, cyklicz-no; nauki cise, pomiar, geometri, astronomi. architektur, budownictwo; rozum, wiedz, pomysowo, kalkulacj, planowanie. perspektyw, przezorno, porzdek; kierowanie, przewodzenie, waciwe prowadzenie si, umiar, powcigliwo; sprawiedliwo, prawd. Cyrkiel w tradycji judeo-chrzec. mdro boska; Bg, ktry ..stworzy niebo i ziemi", ,,przedzieli wiato od ciemnoci" i wody, ktre byy pod sklepieniem

od tych, ktre Dyty nad sklepieniem (uen. 1,1 8). W plastyce wyobraano Boga z cyrklem w rku, mierzcego Ziemi. On, co przyoy cyrkiel swj w granice wiata (...) i na jego scenie rozmieci wszystkie jawy i tajnice" (Boska Komedia, Raj 19, 4042 Dantego, t. E. Porbowicza). Cyrkiel atrybut wielu abstrakcyjnych uosobie, np. Uranii (muzy astronomii, wyobraanej w koronie z gwiazd, z globusem w rce); Geometrii; Sprawiedliwoci (z wag i mieczem); Dojrzaoci (jednego z wiekw" czowieka); Melancholii (jednego z czterech humorw") przedstawianej z czaszk ludzk, ksigami i przyborami geometrycznymi; Przezornoci (z wem i zwierciadem). Dwa ostrza cyrkla ycie i ksztat; duch i materia. Cyrkiel pocztek wszystkich rzeczy, przez podobiestwo do pocztkowej litery alfabetu A. Cyrkiel koo krelone przez ten przyrzd, z ca waciw sobie symbolik (zob. Koo); cykliczno zjawisk we Wszechwiecie; Kosmos. Cyrkiel, narzdzie inteligencji ukadajcej twrcze plany i projekty potga tworzenia; mdro, sprawiedliwo, umiar-(kowanie), prawda; dynamizm konstrukcyjny. Cyrkiel pomiar, poczucie miary, przezorno, prawdomwno. Atrybut Saturna: cyrkiel, podobnie jak Saturn, mierzy czas, jest kulawy, smutny i milczcy, zatopiony w rozmylanich, poszukujcy tego, co nie znane, kamienia filozoficznego, Ary-stotelesowskiej kwintesencji itd. Cyrkiel architektura, eglarstwo. Symboliczna posta wyobraona z cyrklem w rce przedstawiaa zwykle Architekta lub eglarza, w epokach Odrodzenia i baroku ponadto Malarza (posugujcego si w swej sztuce geometri i perspektyw), a w epoce Owiecenia rwnie Wolnomularza (zob. niej Cyrkiel w wolnomularstwie). Cyrkiel nauki cise, ciso matematyczna. Cyrkla, wagi i miary do martwych uyj bry; mierz siy na zamiary, nie zamiar podug si" (Pie Filaretw 414 Mickiewicza). Cyrkiel i wgielnica w tradycji europ. Niebo i Ziemia, mska i eska powka ezoterycznego Obojnaka, odpowiadajce

Socu i Ksiycowi; czas i przestrze; zrczny rzemielnik; Bg Stwrca. W symbolice hermetycznej poczenie koa (Niebios) z kwadratem (Ziemia) = doskonao. Cyrkiel w wolnomularstwie umiar, ograniczenie poda; jedno z trzech Wielkich wiate; pozostae to: Biblia jako przewodniczka wiary i wgielnica (ktownik, ekierka) rzdzca dziaaniem. Rozwarty pod ktem 90 (jak wgielnica) rwnowaga si duchowych i fizycznych. Wgielnica na cyrklu opanowanie ducha przez materi. Wgielnica i cyrkiel uoone na krzy rwnowaga ducha i materii. Cyrkiel na wgielnicy opanowanie materii przez ducha. Cyrkiel kalkulacja, zamiary, planowanie, perspektywa. Teraz, kiedy widz, e mi moe dugo na tej ziemi bazgra wypadnie, to musz szerszym cyrklem roz-mierzy, aby kiedy innej i nie piersiowej dozna konsumpcji..." {List do matki z 7X1 1S34 Sowackiego). CZAPLA Czapla symbolizuje poranek; zapowied burzy; podno, narodziny, opiek nad dziemi; dugowieczno; dobry omen; odrodzenie; dwoisto; czujno; ciekawo; ostrono; milczenie, skryto; mdro, smutek, bl; pami, brak pamici; chytro. spryt; wybredzanie; przymilanie si; tchrzostwo; lenistwo, prniactwo. Czapla poranek, narodziny, dobry omen. Ptak, stojc w wodzie a. na brzegu wody, pierwszy pozdrawia Jutrzenk; std w staro. Egipcie symbol witu, narodzin i (wraz z bocianem i ibisem) pomylnej wrby. Czapla bk lenistwo, nierbstwo. Staro. Grecy sdzili, e przez cay dzie ukrywajce si w trzcinach bki s niewolnikami przemienionymi w ptaki i uwaali je za symbol gnunoci i lenistwa. Czapla przepowiednia pogody, zw. deszczu i burzy (mona jakoby odczyta t prognoz ze sposobu zachowania si ptaka); dlatego powaana przez staro. eglarzy rdziemnomorskich i przyporzdkowana Afrodycie jako opiekunce eglugi morskiej. Czapla odrodzenie. Gdy Eneasz zniszczy stolic Rutulw, Arde, z jej popiow powstay ptaki zwane po ac. ardeae

'rodzaj czapli' (Metamorfozy 14, 567580 Owidiusza). Czapla bl, smutek. Wg Pliniusza St. (Historia naturalna 10,79) ptaki te cierpi zarwno przy parzeniu si, jak i przy skadaniu jaj. Gos czapli pomylna wrba. Zjawia si czapla, zesana z prawej ich strony przez Pallas Aten. Nie mogli tej czapli dojrze, bo noc bya ciemna, ale jej krzyk usyszeli. Znak ten ucieszy Odyssa" (Iliada 10, 2758 Homera, tl. Kazimiery Je-ewskiej). Zwaszcza biaa czapla bya uwaana za pomylny prognostyk. Czapla pami i milczenie. W mit. skand. Frigga, matka bogw, bogini maestwa i rodziny, ozdobiona bya na gowie czaplimi pirami na znak, e wszystko pamita i wszystko przemilcza. W plastyce czapl przedstawiano nieraz z kamykiem w dziobie na znak milczenia. Czapla w chrz, rdw. Chrystus. Podobnie jak inne ptaki brodzce tpi we, ktre byy symbolem grzechu i Szatana. Czapl, ktra wg Pliniusza St. miaa roni zy z blu, uwaano za atrybut Chrystusa na Grze Oliwnej. Czapla siwa (popielata) pokuta; z powodu popielatej barwy upierzenia. Por. Popi (w chrz.). Czapla przymilanie si, proba o zmiowanie. Przysowie: Umizga si (wdziczy si) jak czapla w kobieli. Kobiel sta-ropol. 'kobiaka, koszyk wiklinowy'. Czapla dwoisto; rozdwojenie osobowoci; ptak ziemnowodny. Czapla dugowieczno; uwaano j, jak wikszo ptakw brodzcych, za dugo yjc. Czapla opiekun potomstwa, czuy rodzic, przynoszcy (w bajdach rodzicielskich) ludzkie niemowlta do domu, podobnie jak bocian. Czapla spryt, chytro. Ptak umie owi ryby w mtnej wodzie. Czapla skryto. Ptak chodzi powoli, wysuwajc nogi daleko naprzd, tak jakby si skrada. Czapla mdro, czujno, ciekawo. Dugi dzib czapli, ktry wszdzie wtyka, uczyni j emblematem ciekawoci, poszukiwania ukrytych mdroci. ,,Siada przy ruczaju, nieruchomy, schyliwszy gow nad potokiem, jak czapla wszystkie ryby chc

ca pozrze okiem" (Pan Tadeusz 1, 1368 Mickiewicza). Czapla ostrono. Przysowie: Ostrony jak czapla. Czapla wybredzanie. Przysowie: Nie chciaa czapla potek, a teraz je aby. Czapla czowiek o dugich i chudych nogach. Rzyga jak czapla gwatownie, obficie. Czapla wypluwa z garda rybki dla pisklt w gniedzie z przedziwn celnoci, nawet przelatujc o kilkanacie metrw nad gniazdem. W heraldyce: ostrono w niebezpieczestwie; waciciel rybnych wd. W marzeniu sennym: (po lewej stronie) niepowodzenie, bd w obliczeniach; (po prawej) powodzenie. CZARNY Czarna barwa jest symbolem za, niemorainoci, przesdw, strachu, ponuroci, uporu, zmartwienia, nienawici, niebezpieczestwa, ohydy, oszustwu, tragedii, katastrofy, zniszczenia, smutku; yznego czar-noziemu (w przeciwiestwie do brunatnej, rdzawej pustyni), ziemi, bstw ziemi i podziemia, nocy, (czarnoskrych) erynii, ciemnoci. mierci, Zachodu (tj. mierci), krlestwa zmarych, potpienia. Piekl, diaba. rozpaczy. Czarnej mierci (dumy), aoby; zjawy, czarw. Pnocy, deszczu; grzechu. bdu, zemsty; adwentu, pokuty, Wielkiego Postu, Wielkiego Pitku; nieznanego; niszoci; staoci, absolutu, nicoci, niezmiennoci; mdroci; niewiedzy: wiecznoci, tajemnicy; macicy, mioci: snu. milczenia, biernoci cakowitej; zob. le Barwa; Biay; Ni (czarna). Czarno jako przcciwbarwa kadej innej barwy czy si z ,,ciemnociami, ktre byy nad gbokoci" (Gen. 1,2), . pojciem substancji uniwersalnej, prachaoseni, noc, pnoc. ..Bg ciemno nazwa Noc" (Gen. 1,5). Grecy zwali noc euphrne 'poet. czas odpoczynku i radoci'. Rzymianie powiadali: i'n nocie consiiium noc przynosi rad. Czarno nocy koczcej si witaniem daje nadziej odrodzenia, poranku, wyjcia z jaskini wtajemniczenia na wiato dzienne. Czarno urodzajny czarnoziem. z ktrego wychodzi ziarno i z ktrego, wedug

Ewangelii, zmartwychwsta maj zmarli pochowani w grobach. Bogom chtonicznym, podziemnym, skadano ofiary z czarnych zwierzt, rwnie bogom gbin morskich (czarne byki Posejdonowi). Czarny ubir strj diaba, czarnoksinika (a pniej, dla tradycji, magika. prestidigitatora). Czarna magia wywouje zjawiska nadnaturalne przy pomocy zych duchw (w przeciwiestwie do biaej). Szatan jest Ksiciem Ciemnoci. Czarne msze odprawiane dawniej przez satanistw, byy to msze witokradcze, szydercze. Kot o czarnej sierci by towarzyszem czarownicy (dzi, dla tradycji, stwarza nastrj w pokoju wrki). W Izraelu czarny strj wyraa pokut i aob: oskareni musieli stawa przed sdem w czarnym odzieniu, podobnie jak bagalnicy i dunicy; barwy te) nie uywano w kulcie. W staroytnym Egipcie cz.arno bya barw Zachodu, ci, wtroby. Ozyrysa, Totha. Czarno czy si powszechnie ze zjawiskami i cechami ujemnymi: czarna choroba melancholia, czarna bandera piracka, czarna gieda nielegalny rynek, czarna owca osoba habica rodzin lub spoeczno, czarn polewk dawano dawniej na znak odmowy rki panny; czarne zamiary ze, czarna dusza poda, czarny humor makabryczny, fr. bele noire 'dosl. czarne zwierz' osoba nie cierpiana przez kogo, czarne myli ponure itd. Czarno mier, l wywid ich z ciemnoci i z cienia mierci" (Psalm 106 14). ..Nieprzyjaciel (...) wtrca mnie w ciemnoci, jak tych, ktrzy dawno umarli" (Psalm 142 3). Czarno aoba. Scmicki zwyczaj czasw antycznych, zaczernianie twarzy przez krewnych zmarego na znak rozpaczy, biorcy si pierwotnie z chci ukrycia swej tosamoci przed zawistn dusz nieboszczyka. W paramentyce chrzecijaskiej czarny kolor strojw, jako emblemat skruchy i pokuty, ustpi w kocu ,XII w. fioletowi. W redniowiecznym chrzecijastwie czar-no. symbol pokory i skromnoci, pogardy dla doczesnego wiata, utrzymaa si m.in. w ubiorach niektrych zakonw. u ksiy i klerykw.

Czarno (niekiedy) mio. Czarna jestem, ale pikna, crki jerozolimskie, jak namioty Kedaru, jak skry Salomona" (mwi Oblubienica w Pieni nad pieniami 1,4); reprezentuje rwnie kobieco instynktown i macierzysk. Liczne Boginie Matki, liczne boginie-dziewice wystpuj, jako przedmiot kultu, w kolorze czarnym: Artemiciit efeska, indyjska Kali, Izyda, liczne europejskie Czarne Madonny, bdce nieraz celem pielgrzymek (np. Matka Boska Czstochowska). Atrybutem Wielkiej Matki by czarny kamie z najstarszym napisem rzymskim po acinie (z ok. 500 p.n.e.), znaleziony w 1899 na Forum Romanum w Rzymie; Czarny Kamie w Kaabie (najwiksza wito muzumaska; ju w III w. uwaany przez Arabw za wity), ktry mia przynie do Mekki archanio Gabriel. Barwa Wielkiego Pitku. Czarny (albo purpurowy) agiel mier, np. w micie o Tezeuszu i Egeuszu, w poemacie o Tristanie i Izoldzie. Czarny wiatr kara piekielna dla rozpustnikw w Boskiej Komedii Dantego (Pieko 5,40 i nast.). Czarny pudel diabe: aspekt Mefistofele.sa w Faucie (Pracownia Fausta) Goethego. Czarne koszule nosili faszyci Mussoli-niego (19191945). W sztuce wie si z aob, pokut, zem, faszem, bdem, nicoci. Okres ycia czowieka ostatni. Kamie diament, granat, agat. kwarc, turmalin. Planeta Saturn. Metal ow. W alchemii: materia prima', fermentacja, gnicie. W heraldyce: rozwaga, mdro, mstwo, stao; potna, skryta sia; pokora, subisto; sawa, uroda; smutek, zmartwienie: niebezpieczestwo, pokuta; kratka z linii poziomych i pionowych. CZASZKA Czaszka symbolizuje sklepienie niebieskie, czasz; mier, przypomnienie o mierci, miertelno, krtkotrwao ycia; marno, melancholi; pobono, pokut: Adama, Golgot; niemiertelno, niezniszczal-no; wrb, niebezpieczestwo.

Kult czaszek, zazwyczaj czaszek przodkw, u rnych ludw przedhistorycznych, rozpocz si prawdop. ju we wczesnym paleolicie; rwnie u prymitywnych plemion wspczesnych. Przechowywanie oczyszczonych i wygadzonych czaszek niemal z pewnoci wie si z oddawaniem czci zmarym przodkom. Przechowywano rwnie czaszki zwierzt ownych; czaszki te miay zapewne jakie znaczenie w magicznych obrzdach myliwskich. Czaszka niezniszczalno, niemiertelno, najtrwalszy lad czowieka pozostay po jego mierci jak skorupa po mierci maa. Dlatego prawdop. suya utrwaleniu pamici o zmarych i odgrywaa rol w ceremoniach pobudzajcych podno. Czaszka czasza. Z czaszek pokonanych nieprzyjaci chtnie pijano, aby przej w ten sposb zalety wroga, jego odwag, rozum i saw. Kapaa, sanskr. 'czaszka' (tybet. thod pa) naczynie zrobione z. czaszki ludzkiej, czsty atrybut srogich bstw indyjskiego hinduizmu i tybetaskiego buddyzmu. W Tybecie naczynie stawia si na otarzach i uywa si do ofiar rytualnych gronemu dhar-mapala 'obrocy wiary', zoonych z wina symbolizujcego krew i ciasteczek w ksztacie oczu, uszu i jzykw. Wg ind. Rigwedy sklepienie niebieskie utworzono z czaszki jakiej praistoty. witynia z czaszek. Gigant libijski, Anteusz, syn Posejdona i Gai (Ziemi), by nie do pokonania dopki dotyka stopami ziemi. Zajmowa si zabijaniem podrnych, gdy lubowa wznie ojcu wityni (a. przynajmniej jej sklepienie) z ludzkich czaszek. Zabity przez Heraklesa, ktry go udusi, dwignwszy uprzednio w gr. Czaszka w chrzecijastwie atrybut w. Franciszka z Asyu, w. Nazariusza, w. eremitw: Marii Magdaleny jako pokutnicy, Hieronima i Romualda, zaoyciela klasztoru kameduw. Czaszka u stp krzya (w plastyce) czaszka praojca Adama; emblemat Golgoty (aram. gulgota 'miejsce czaszek; biblijne miejsce Trupiej Gowy' z hebr. gulgolet 'czaszka'), wzgrze pod Jerozolim, na ktrym wg Biblii ukrzyowano Chrystusa (Ew. wg Mat. 27, 33; Ew. wg Luk. 23,33). Czaszka wrba. Czaszek uywano do wrb i przepowiedni, co mogo mie

zwizek z legendami o gadajcych czaszkach i gowach, jak w legendach arturia-skich, w egludze Brana, w mitach orfickich; puste naczynie ycia i myli jako mieszkanie duszy. Zob. Gowa (mwica, odcita), siedziba duszy. Czaszka Mimira w mit. skand. sklepienie niebieskie wsparte na czterech karach, wyraz symbolicznego poczenia ludzkiego mikrokosmosu z wszechwiatowym makrokosmosem. Czaszka w rdw. i pniej typowe memento mori, przypomnienie o krtkotrwaloci ycia ludzkiego na ziemi, emblemat prawdop. nieznany staroytnoci, niekiedy wystpujcy wraz z ropuch i wem. Jezuici propagowali medytacje na temat mierci jako wiczenie J Jiowe wspierane wpatrywaniem si w liupi czaszk. W rzymskim kociele kapucynw (S. Maria delia Concezione) cztery podziemne kaplice udekorowano szkieletami, czaszkami i komi przeszo czterech tysicy kapucynw. W. plastyce, zwl. od koca XVI w.. przedstawiano modlcych si witych ze wzrokiem utkwionym w czaszk, niekiedy trzyman w rku. Od 2. p. XVI w. czaszka, czasami uskrzydlona, wystpuje na (paskorzebach nagrobnych. Czaszka mier. W plastyce temat Et in Arcadia ego wyraa od XVII w., e 'nawet w Arkadii mnie (tj. mier) znajdziecie', najwczeniej w obrazie Guercina (Galeria Corsini w Rzymie), na ktrym dwaj pasterze znajduj niespodziewanie trupi czaszk na zwalonej kamiennej tablicy z napisem El in Arcadia ego". W pniejszych ujciach lego tematu, zw. od czasu dwu wersji Nicolasa Poussina, czaszka schodzi na dalszy plan lub znika. Czaszka i skrzyowane pod ni piszczele mier; piractwo: tajne stowarzyszenia; miertelne niebezpieczestwo (zw. na urzdzLmach pod wysokim napiciem); trucizna (znak na pojemnikach). Na czarnych banderach pirackich (ang. Jolly Roger 'wesoy Roger') oznaczay, e kto si broni, temu si nie daje pardonu. Znak hitlerowskich oddziaw Trupich Gwek (SS-Totenkopfyerbande). Czaszka marno, prno (ac. va-nilas), czsto na obrazach typu Yanitas, na martwych naturach. Starzec wpatrujcy si w czaszk symbolizowa w plasty

ce Staro, czwarty wiek czowieka. W lit.: Hamlet z czaszk bazna Jorika w rku: Biedny Joriku!" (Hamlet 5,1 Szekspira). Czaszka krtkotrwao ycia. W plastyce: pice dziecko wsparte na czaszce. Czaszka pobono. Na portretach rka modela spoczywajca na czaszce oznaczaa jego pobono. Czaszka w wiecu wawrzynowym (w plastyce) cnota i sawa osoby portretowanej. Czaszka koska a. bydlca uwieczona kwiatami przypomnienie o nieuniknionej mierci (tac. memento mori). Czaszka i ksika emblemat anatomii a. medycyny, Pusta czaszka leniwy, bezczynny eb, leniwiec, le. ,,Pusta czaszka to warsztat diaba" (Poloniiis: Jdleness Edwarda Fitz-geralda, 1852). Przysowie arab.: Leniuch z diabem si zabawia. Spokojna czaszka! Spokojna (twoja) gowa! Nie masz si czym przejmowa. wszystko si zaatwi. W alchemii: naczynie transmutacji. CZERWIE (Purpura, Szkarat, Karmazyn; Krasny, Rumiany) Czerwie jest symbolem ciaa ludzkiego; energii, zapau: odwagi; gniewu, wigoru, mskoci, krzepkoci, radoci, podniecenia, nieposkromionej chuci, namitnoci; serca, uczucia, mioci, szczcia; rumieca; zdrowia: choroby: ry: zota: oww; ziemi; ruchu; wiata; ciepa: byskawicy; poerajcej potgi; owiecenia duchowego, intuicji. wieszczby, losu, natchnienia, wiadomoci; dziaania, twrczoci: przywdztwa; grzechu, ogni piekielnych, oczyszczenia. uwzniolenia: oddania, powicenia, cierpienia. ofiary; wspczucia, miosierdzia; mczestwa, mki Chrystusa, zmartwychwstania, mioci Boga. Ducha Sw.; anarchii. bezprawia, dzikoci; egoizmu; udawania; nienawici; ryzykanctwa; niebezpieczestwa; zbrodni (niezmywalne lady przelanej krwi), walki, bitwy, rzezi, pomsty; powstania, buntu, rewolucji, socjalizmu, komunizmu; wolnoci; patriotyzmu; internacjonalizmu. Czerwie bya dla umysowoci niezbyt wyrafinowanych barw najwaniejsz; zwizana jest z zasad ycia, z krwi, ogniem, podnoci, potg, krlewskoci, dostoj-

noci, ofiar (w staroytnoci bya jedn z trzech barw rytualnych wraz z czerni i biel), wojn i mierci (czsto jako purpura i fiolet). Barw czerwon, uyt do malowania ciaa lub farbowania stroju itp., uwaano niegdy za znak krenia sokw ywotnych; miaa pozbawia nieprzyjaciela krwi albo przez wyciganie na wierzch wasnej zepsutej krwi" leczy choroby ciaa. Ludy prymitywne uyway czerwonej farby gwnie ze wzgldu na obfito czerwonych barwnikw naturalnych. W redniowieczu czerwon odzie uwaano za skuteczn ochron przeciw ospie i odrze. Dwie czerwienie: pierwsza mska, dzienna, odrodkowa, wirujca, rzucajca, jak soce, na cay wiat potg swego blasku; druga eska, nocna, dorodkowa, wcigajca do wntrza (arab. at-tannur 'retorta, piec alchemikw, w ktrym odbywa si ekstrakcja'), skryta, gbinowa, zwizana z sercem, dusz, popdem pciowym, wiedz dla wtajemniczonych, czerwie krwi bykw ofiarnych wylewana na gowy nowicjuszy kultu Kybele i Mitry, czerwie pogrzebowa. Pierwsza czerwie natomiast (mska, soneczna), zwizana ze zotem i biel, to czerwie potgi mioci, siy yciowej, zapau, pikna cielesnego, cnt wojennych, zdrowia, modoci, bogactwa, ognia, ognia namitnoci miosnej jako barwa krwi: Dusza bowiem kadego ciaa we krwi jest" (Lev. 17, 14), kolor wschodzcego i zachodzcego soca. Homerowej ranopalcej Jutrzenki". W czerwieni ukazuje si w legendach duch ognia, a co najmniej w czerwonym nakryciu gowy, Pomienista czerwie jest barw francuskiego krlewskiego proporca wojennego, gorcej mioci, podbojw miosnych. Barwa rzymskich i bizantyjskich dowdcw, patrycjuszy, cesarzy, wadzy najwyszej, ksit, ksit Kocioa (kardynaw), ksit Pieka (Mefistofeles). Czerwie prezentowana jest obficie w czasie obchodw wiosennych, podczas wit ludowych. Przysowie polskie: Co czerwone, to adne, a co sodkie, to dobre. Krasa" to 'barwa czerwona; pikno, uroda' (std kraska, okrasa, krasomwca, kraszanka). Rosyjskie krasnyj to 'czerwony', ale krasna/a diewica to 'pikna dziewczyna, hoa dziewoja',

Barwa mskich, sonecznych bstw i bohaterw. Biblijny Adam imi to znaczy 'czowiek; ziemia czerwona; mczyzna z ziemi (utworzony)'. Brat-bliniak Jakuba, Ezaw, przyszed na wiat czerwony i wochaty; sprzeda bratu pierwordztwo za misk soczewicy (Gen. 25, 2530). Ksiga Mdroci (15,717), opisujc nierozum bawochwalstwa, gupot i bezbono kultu posgw, przedstawia rzebiarza czynicego drewnian figur, pokrywajcego j czerwon farb, a potem modlcego si do niej. Prorok Naum przedstawia Asyryj-czykw, ktrzy zdobd i zniszcz Nini-w, jako wojownikw w szkaracie, z ognistymi tarczami i lejcami wozw wojennych (2,3), co symbolizuje przelew krwi, pomienn odwag i naraanie ycia, ma te wrogowi napdzi strachu. W Biblii czerwie oznacza czsto grzech, pokut, krwaw ofiar. Czerwie wie si z grecko-rzymskimi bogami sonecznymi, jak Ares, Dionizos, Hefajstos. Pyrra (gr. 'czerwona jak ogie') bya on Deukaliona, greckiego Noego, po potopie staa si matk wszystkich kobiet: czerwie jest tu emblematem zmartwychwstania (ludzkoci). Na cze Marsa barwiono na czerwono twarze wodzw rzymskich odbywajcych triumf i okrywano ich tog purpurow (ac. toga picia). Czarwona flaga bya u Rzymian sygnaem rozpoczcia bitwy. ,,Goniec: Baczno, wodzowie, nieprzyjaciel si zblia (...), wywiesi ju krwawy sygna bitwy" (Juliusz Cezar 5, l Szekspira). Farbowane na czerwono jajka wielkanocne (kraszanki) zwyczaj przedchrzecijaski oznaczajcy odrodzenie wiosny i ycia. Czerwie jest barw magii, upiorw, duszkw, karzekw, skrzatw w folklorze europejskim. Upir nadlatywa, strzay sobie z ran wyrywa i mgy krwi czerwieni si jasn (...), kurz podnosi purpurowy" (Odpowied na Psalmy przyszoci 114118 Sowackiego). Duszki, karzeki nazywaj si krasnalami, krasnoludkami, bo ubieraj si krasno, czerwono, i nosz czerwone spiczaste czapki. Czerwie jako wyzwanie, prowokacja, agresja: czerwona pachta na byka, ktra ma go prowokowa do walki (barwa pachty. a cilej mwic mulety matadora, nie

gra roli, bo bydo, jak wikszo ssakw, nie rozrnia kolorw). Czerwie ochrona. Czerwieni przypisywano moc chronienia przed demonami i innymi niebezpieczestwami. Egipcjanie smarowali co rok zabudowania czerwon kresk, aby je ochroni od poaru, a zwierzta domowe aby im zapewni podno; por. Krew (znakiem przymierza). Czerwony powrzek wywieszony z okna by znakiem ochrony dla nierzdnicy Rahaby przy szturmie Izraelczykw na Jerycho (Ks. Jozuego 2, 18; 6, 25). Rzymska panna moda przywdziewaa ognicie czerwony (toczerwony, ty) welon (tac. flam-meum), ktry mia jej zapewni mio maesk i potomstwo. Rwnie zwoki zmarych przystrajano czerwieni, aby im uatwi drog do wiata cieniw. Czerwony kolor (zob. Barwa: Biay i czerwony) godo lewicowoci politycznej, rewolucji, barwa sztandarw socjalizmu i komunizmu. postpu spoecznego, Wprzd czerwono pisae, teraz jako pobielae" (Ten... tego... 67 Rodocia M. Biernackiego). Nasz sztandar pynie ponad trony (...) A kolor jego jest czerwony, bo na nim robotnicza krew!" (Czerwony sztandar 111 Bolesawa Czerwieskiego). Czerwone koszule" (w. camicie rosse) w 2. poowie XIX w. we Woszech stronnicy Garibaldiego, ochotnicy wyprawy tysica" na Sycyli. Czerwony kolor midzynarodow oznak szpitali, ambulansw, statkw szpitalnych itp. w postaci: Czerwonego Krzya, Pksiyca, Lwa lub Soca, zgodnie z konwencj genewsk z 1864 r. Purpura sprawiedliwo, wadza krlewska. W sztuce krlewsko. Metal rt. Kamie ametyst. Planeta Merkury. W staroytnoci b. kosztowny barwnik, std symbol witoci, boskoci, ycia (zwaszcza przez podobiestwo do barwy krwi). Purpurat czowiek noszcy purpurowe szaty, czerwony kapelusz kardynalski. Przywdzia purpur zosta krlem lub kardynaem. Karmazyn krlewsko, magnateria; mio, grzech, wargi. Jak wstga karmazynowa wargi twoje" mwi Oblubieniec w Pieni nad pieniami (4,3). Szkarat interwencja Boga: Przez po:e przeleciaa szkaratna byskawica i pad

em zemdlony" (Boska Komedia, Pieko 3,1346 Dantego); grzech: Choby grzechy wasze byty jak szkarat, jak nieg wybielej, i choby byy czerwone jak karma-zyn, bd biae jak wena" (Izajasz l, 18); ogie, zapa; wiatowo, bogactwo, strj, prawodawstwo, pierwszestwo: Tamar przy porodzie blinit uwizaa ni szkaratn na rczce ary, ale pierwszy wyszed na wiat Fares, protoplasta Krla Dawida (Gen. 38, 2730); znak cnoty i zasugi; oczyszczenia; krwi; wzajemnej mioci; nierzdu, cudzostwa: nierzdnica Babilonu siedziaa na bestii szkaratnej (Apok. 17, 3). Szkaratna kobieta to obelywa nazwa uywana przez zwalczajce si religie. Szkaratn liter A (ang. Adultery 'cudzostwo') nosia Hester Prynne, zmuszona do tego przez purytaskich bostoczykw jako matka nielubnego dziecka, w powieci Szkaratna litera (1850) Nathaniela Hawthorne'a. onierze namiestnika, wziwszy Jezusa do pretorium (...) woyli na paszcz szkaratny" (Ew. wg Mat. 27, 28), majcy przypomnie purpur cezarw, dla kpiny z krla ydowskiego". Symbol pierwszestwa, wadzy: Wtenczas zagrzmi bohater, pnie si do szkaratu przez wielkie cnoty i przez wiksze zbrodnie" (Dziady cz. IV 5\3514, Mickiewicza). Czerwie znak wita w kalendarzu. Czerwona ni zob. Ni. Czerwony kur poar zob. Kogut. Figura geometryczna trjkt. Amulet zdrowia. Dawniej zawieszano czerwony sznurek na szyi dzieci przeciw szkarlatynie. Barwa magii, noszona wg wierze ludowych przez wrki. W muzyce nuta C naturalna. Ludzie lubicy czerwie s impulsywni, optymistyczni, maj te jakoby by ludmi bez ogady, flirciarzami. W heraldyce: wspaniaomylno (jeli czerwie krwista hart ducha); kreski pionowe. Gwny kolor heraldyczny, wicy si z rubinem zwyciska moc, triumf, wadza; odwaga. Szkarat umiarkowanie. Czerwie w sztuce: wit; mio; burza; wojna; diabe; krlewsko. Metal elazo (bo rdzewieje); zoto (w Polsce czerwony zoty, tj. zoty ze zota, w odrnieniu od zotego ze srebra). Kamie rubin, koral, krwawnik.

Planeta Mars (czerwona). W alchemii: barwa kamienia filozoficznego noszcego znak wiata sonecznego; kamie ten alchemicy zwali czerwon nalewk. bo mia zmienia pospolite metale w zoto. CZOWIEK (zob. Mczyzna;-Kobieta) Czowiek wcielenie najlepszych cech ludzkich, jednostka etyczna, szlachetna, wartociowa. Ecce homo!" tac. 'oto czowiek!' (Ew. wg Jana 19,5) Piat o Jezusie. ,,To by czowiek!" (Juliusz Cezar 5,5 Szekspira) Antoniusz przy zwokach Brutusa pod Filippi. Zachowuj si, postpuj jak czowiek, bd czowiekiem. Wykierowa na czowieka. Prawdziwy czowiek. Organy, czci ciaa i substancje organizmu ludzkiego przez wiele stuleci przyporzdkowywano pierwiastkom" (pierwotnym ywioom) Natury, np.: krew wodzie, puca powietrzu, koci (jako rusztowanie ciaa) ziemi, gow (jako siedzib duszy) ogniowi; albo: nerwy ogniowi, przewd pokarmowy ziemi: albo: gow niebu, oddech powietrzu, brzuch morzu, nogi ziemi. Co gorsza, praktyka lekarska opieraa w znacznej mierze swoje terapie na takich wanie banalnych analogiach. Czowiek Mikrokosmosem, syntez. niebem i ziemi w zmniejszeniu, zmniejszonym modelem Wszechwiata (Makrokosmosu). Czowiek stworzony na zasadzie liczby pi: zoony z piciu rwnych czci w wysokoci, ma pi koczyn (wraz z gow!), pi zmysw, po pi palcw u rk i ng; moe by (z rozstawionymi rkami i nogami) wpisany w koo i pentagram, ktry dlatego jest take symbolem Mikro-kosmosu. Czowiek stworzony na zasadzie liczby dziewi (wg Kabay), potrjna trjka: ciao, dusza i duch, a kade z nich w trzech postaciach czynnej, biernej i neutralnej. Czowiek obrazem Boga. Uczymy czowieka na obraz i podobiestwo nasze" mwi Jahwe (Gen. l26). Czowiek czowiekowi bogiem przysl. gr. ,,Czowiek szlachetny jest jak woda" {Ksiga Tao 1,8 Lao-Tse, VI w. p.n.e.). Woda jest niezbdna dla wszystkich.

Czowiek miar wszechrzeczy, gr. dnthropos metron ponton, maksyma Protagorasa (ok. 450 p.n.e.). Jestemy nie ziemsk, ale niebiask rolin" (Timajos 90A Platona). ,,Czowiek jest istot pastwow", gr. zon polilikn (Polityka 1,1. 9 Arystotelesa). tj. stworzon do ycia w pastwie. Jak doskonaym tworem jesi czowiek! (...) Ozdob i zaszczytem wiata! Arcyty-pem wszechjestestw!" (Hamlet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). (Czowiek jest) chwa, pomiewiskiem i zagadk wiata!" (Esej o czowieku 2, 18 Alexandra Pope'a). ,,Czowiek jest wielkim cudem w chaotycznej ciemnoci niezbadanej Natury" (Rozwj ludzkoci ]. H. Pestalozziego). ..Czowiek to waciwe stadium ludzkoci" (Pokrewiestwa z wyboru 1. 1 Goethego). Czowiek jest socem, a jego zmysy to planety" (Fragmenty Novalisa). ..Czowiek jest upadym bogiem pamitajcym niebo" (Pierwsze medytacje poetyckie 2,70 A. M. L. P. Lamartine'a). Czowiek jest ziarno (...) a soce jest w kadym czowieku" (Bomy, o bracia, przed wiekami 21,2 Sowackiego). Czowiek?... jest to kapan bezwiedny i niedojrzay" (Sfinks II, 56 Norwida). ,,Czowiek to dantejska strofa, majca w sobie pocztek spowicia dalszych strof (Mifo-Grzch 66. 35 Jana Kasprowicza). Czowiek dziwowiskiem. ,,Stalimy si dziwowiskiem wiatu i anioom", tac. spectaculum facti sumus mundo et ungelis (l. List do Koryntian 4. 9). Czowiek duszyczka owinita w ciao" (Fragment 26 Epikteta. cyt. w Rozmylaniach 4,41 Marka Aureliusza). ..Jak chimer jest czowiek! (Myli 434 Pascala). ,,Kady czek gow, kada gowa ma swe zdanie" (Co gowa, to rozum l Wacawa Potockiego). Czowiek to Narcyz prawdziwy, chtnie si we wszystkim przeglda" (Pokrewiestwa z wyboru 1,4 Goethego). Czowiek lepcem. Ludzie s przez cae ycie lepi" (Faust cz. II 5. Pnoc Goethego) Troska do Fausta.

,,Czowiek! Wahado midzy umiechem a z" (Childe Harold 4,109 Byrona). ..Czowiek inteligencja obsugiwana przez organy" (Dziea i dni R. W. Emer-sona). ,,Czowiek zgnilizna, syn czowieczy robak" (Hiob 25, 6). Czowiek glina; zob. Waza (Naczynie gliniane). Ludzie to marne licie, co na drzewie ronie" (Iliada 6, 146 Homera, t. J. Czubka). ..Czowiek jest snem cienia" (Ody py-tyjskie 8, 95 Pindara, cyt. w Moraliach 104B Plutarcha). Czowiek to wiatr" (Fragment 78 Eupolisa. ok. 425 p.n.e.). Czowiek jest cakowicie igraszk przypadku" (Herodot 1,32, t. S. Hammera) Solon do Krezusa. My, ludzie yjcy, to tylko widziada i bezcielesne cienie" (Ajaks 126 Sofoklesa). Czowiek to baka na wodzie, jak mwi stare przysowie, a zwaszcza ju czowiek stary" (O rolnictwie 1,1 M. T. Warron'a, 116 27 p.n.e.). Jakimi karami s ludzie!", ac. homunculi ouanti sunt (Jecy, Prolog 51 Plau-ta). ,,Czowiek okrt od burzy niesiony" (Impreza l Daniela Naborowskiego). Czowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina mylca", fr. un roseau pensant (Myli 6, 347 Pascala). Czowiek igrzysko boe, powiadaj" (Epitalamium Janowi Mierzeskiemu 191 Zbigniewa Morsztyna). Czowiek to z pewnoci kij do mioty!" (Rozmylanie nad kijem do mioty Jonathana Swifta). ,,Ludzie to unoszce si na wodzie, trcajce si wzajem garnki" (Rozmowy z Goethem 16 VII 1824 Eckermanna). ,,Czowiek jest rolina bagnista, ycie moczar cuchncy" (Knia Patiomkin I Tadeusza Miciskiego). ,,Czowiek jest ran ycia, mier zgojon blizn" (Ziemia dziewicza 61 L. Staffa). Czowiek krwi pasjonat, gwatownik, raptus, impetyk, Wynid, mu krwi i mu Beliala" (2. Ks. Krl. 16, 7).

Czowiek czowiekowi wilkiem, ac. homo homini lupus (parafraza z Asinaria 495 Plauta). Czowiek Platona zwierz bezpire. dwunogie, ac. animal implume, bipes; Platon (Polityk 266E) dzieli klas dwunogich na pierzaste i pozbawione pierza. Czowiek jest albo zwierzciem, albo br giem" (Polityka 1,1, 1253a Arystotelesa). Czowiek jest zwierzciem rozumnym" ac. rationale animal esl homo (Ad Lucii-lum 12,8 Seneki). Nie ma na wiecie tak zdradzieckiego zwierza, jakim jest czowiek" (Prby 1, 12 Montaigne'a, t. T. Boya-eleskiego). Czyme jest czowiek (...)? Bydlciem, szczerym bydlciem" (Hamlet 4, 4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Czowiek (...) jest nikczemne zwierz" (Tanuffe 5,6 Moliera, t. T. Boya-eleskiego). Czowiek jest zwierzciem wytwarzajcym narzdzia" (Beniamin Franklin, cyt. w yciu Johnsona Jamesa Boswella). Czowiek dusza ukryta w zwierzciu" (Znak czterech 10 Conan Doyle'a). ,,Czowiek wie, e jest map Boga, a zwierz nie. Jedyna rnica" (W Maelstromie IV Stanisawa Przybyszewskiego). Czowiek, z biologicznego punktu widzenia, jest najgroniejszym drapienikiem, jedynym, ktry systematycznie poera wasny gatunek" (Pamitniki i studia Williama Jamesa). Czowiek Grzechu Antychryst (2 List do Tesaloniczan 2,3); dla dawnych pury-tanw papie, dla ang. monarchistw Cromwell. Stary Czowiek duch twrczy, duch minionego roku. Starowieczny Bg Ojciec w biaej szacie na ognistym tronie (Daniel 7,9). Stary czowiek z gr bdne tumaczenie przez krzyowcw przydomka syryjskiego wielkiego mistrza sekty asasynw Raszida adDin as-Sinan z XIII w., zwanego Szajch aldabal, arab. 'wdz grski'. Stary czowiek z morza Starzec Morski; zob. Morze. Zoty czowiek zob. Czowiek (dza zota): wg Platona stranik; El Dorado (hiszp. 'Pozacany') legendarny wadca krainy (zwanej te Eldorado) w Ameryce Pd. w XVI w., posypywany co dzie zotym pyem. elazny czowiek zob. elazo.

Srebrny czowiek wg Platona: onierz. Biay czowiek niebo. Soce, ojciec bogw. Szary czowiek przecitny czowiek, czowiek z ulicy. / c dalej, szary czowieku?, nm. Kleiner Mann, was nun? tytu polskiego przekadu powieci Hansa Pallady (1932). Czowiek jednej ksiki zob. Ksika. Czowiek trzech drewien dawn. szubienicznik, wisielec. Czowiek trzech liter, tac. homo trium iiterarum, zodziej (ac. fur). Czowiek na Ksiycu zob. Ksiyc. Czowiek-gra, Quinbus Flestrin tak nazywali Lilipuci Guliwera (Podre Guliwera 2 Jonathana Swifta). Wielki czowiek do maych interesw udaje, e zajmuje si powanymi sprawami, ale naprawd nie ma o nich pojcia. Tytu komedii Aleksandra Fredry. Czowiek przeznaczenia Napoleon I (we wasnym mniemaniu). Tytu komedii (1896) G. B. Shawa o generale Bonaparte. Czowiek grudnia Napoleon III, ktry zosta prezydentem Francji 11 XII 1848, dokona zamachu stanu 2X11 1851 i zosta cesarzem 2X11 1852. Czowiek z gow zaradny, obrotny, zdolny. Czowiek z krwi i koci prawdziwy, autentyczny, z zaletami i wadami. W wolnomularstwic: czowiek kulturalny, wyksztacony, powcigliwy wygadzony kamie ciosowy; czowiek zy, brutalny. nieuk chropowaty kamie ciosowy. W alchemii: mczyzna siarka, kobieta rt. CZTERDZIECI Czterdzieci jest liczb czsto wymienian w Biblii i dlatego dawniej uwaano j za magiczn, za symbol czasu pokuty, za okres potrzebny do oczyszczenia, odrodzenia si do nowego ycia, okres kary, modlitwy, symbol ycia doczesnego, wypenienia czasw, okres oczekiwania, przygotowania. Liczba charakteryzujca w Biblii interwencj Boga. oznaczajca zakoczenie cyklu, po ktrym nastpuje gruntowna zmiana. Deszcz potopu biblijnego pada przez czterdzieci dni (Gen. 7, 12). a po upywie nastpnych czterdziestu Noe otworzy iluminator arki (8. 6). Mojesz spdzi

czterdzieci dni i nocy na grze Synaj bez jedzenia i picia, aby otrzyma tablice praw (Ex. 24, 18). Gdy szpiedzy po czterdziestu dniach pobytu na ziemi Chanaan przedstawili trudnoci zdobycia kraju (Num. 13), a synowie Izraela podnieli bunt, Jahwe rzeki: ..Synowie wasi bd tuaczami na pustyni przez czterdzieci lat (...) wedug liczby czterdziestu dni, kiedycie ogldali Ziemi Obiecan" (Num. 14,334). Gdy znw czynili zo. Pan wyda ich w rce Filistynw na czterdzieci lat (A'.(. Sdziw 13.1). Przez czterdzieci lat krlowali Dawid (2. Ks. Krl. 5,4), Salomon (3. Ks. Krl. 11.42) i -loas (2. Ks. Kronik 24,1). Goliat wyzywa wojska izraelskie przez czterdzieci dni (/. Ks. Krl. 17,16). Gdy Eliasz ucieka na pustyni, anio daje mu posiek, ktry mu wystarcza na czterdzieci dni wdrwki (J. Ks. Kroi. 19,8). Niniwa, przeraona proroctwami Jonasza, czynia pokut przez czterdzieci dni (Janusz 3.59). U wielu ludw zmary uwaany jest za definitywnie martwego i pozbawionego duszy w czterdzieci dni po mierci; wwczas wic dopiero ustaj zakazy zwizane z. aob i rozpoczynaj si ceremonie oczyszczenia rodziny (zwolnienia od zobowiza wzgldem nieboszczyka); niekiedy nastpuje wwczas drugi pogrzeb, przeniesienie na waciwe miejsce spoczynku i poegnanie ze zmarym. Czterdzieci dni trwao balsamowanie Jakuba i aoba po nim (Gen. 50,24). Czterdzieci dni trwao oczyszczenie kobiety po urodzeniu syna. a dwa razy duej po urodzeniu crki. W karze chosty nie wolno byo wg prawa Mojeszowego przekroczy czterdziestu uderze (dla pewnoci nie przekraczano trzydziestu dziewiciu), a trzynastu, gdy dyscyplina miaa trzy rzemienie (Deut. 25,3; 2. List do Kor. 11,24). Chrystus po zmartwychwstaniu ukazywa si apostoom przez czterdzieci dni (Dzieje Ap. 1,3). Przywilej azylu w sanktuariach trwa czterdzieci dni; tyle czasu trwaa kwarantanna (w. yuarantena '40 dni'). Wdowie wolno byo pozostawa'w domu ma przez czterdzieci dni po jego mierci. Czterdzieci dni trwa Wielki Post od rody popielcowej do Wielkanocy, na pamitk czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni (Ew. wg Mat. 4,2). Jezus naucza

przez czterdzieci miesicy, a zmartwychwsta po czterdziestu godzinach pobytu w grobie. Budda i Mahomet rozpoczynaj dziaalno w czterdziestym roku ycia. Liczba 40 w Koranie, podobnie jak w Biblii, jako dugo okresu pokuty, cierpienia. przygotowa i wytrwania, gra analogiczn rol w islamie, gdy wie si np. z czterdziestu dniami medytacji, przygotowa, postu lub nowicjatu w bractwach mistycznych. Czterdzieci lat jest wiekiem dojrzaym, stanowicym apogeum lat ludzkich. W tym wieku Izaak poj za on Rebek, a Ezaw Judyt i Basemat. Po czterdziestce czowiek jest albo gupcem, albo wasnym lekarzem" powiedzenie przypisane przez Plutarcha cesarzowi rz. Tyberiuszowi (O zachowaniu zdrowia). Czowiek jest gupi a do czterdziestego roku ycia; gdy wtedy zaczyna pojmowa swoj gupot, jest ju za pno" (Apoftegmaty Lutra). ,,Kwiat ycia kobiet to lat czterdzieci, czytaj Balzaka. czytaj Bernarda" (Pierwsza zmarszczka 2534 Wacawa Szymanowskiego). Czterdziestu mczennikw dzie 10 marca. Ali Baba i czterdziestu rozbjnikw opowie z Bani z 1001 nocy; brama do pieczary ze skarbami otwiera si magicznym zaklciem: ,,Sezamie, otwrz si!", prawdop. symbol bogactw ziarna ukrytego zim pod ziemi, uwolnionego zaklciem wiosny. Czterdziestu niemiertelnych Akademia Francuska, ktra ma od 1634 czterdziestu akademikw. onierze, pamitajcie, e z wierzchoka tych piramid czterdzieci wiekw na was patrzy!" genera Bonaparte w rozkazie dziennym do fr. Armii Egiptu, 21 VII 1798, w przeddzie bitwy pod piramidami. W alchemii po czterdziestu dniach oczyszczenia pojawi si powinien (ale si nie pojawia) eliksir ycia a. kamie filozoficzny. Obroca! Wskrzesiciel narodu, z matki obcej; krew jego dawne bohatery, a imi jego bdzie czterdzieci i cztery" (Dziady cz. III, Widzenie ks. Piotra 5,2124, Mickiewicza); poeta, piszc ten ustp, mia zapewne na myli sam siebie albo Konrada; liczba zastpuje tu nazwisko tajemniczej postaci wskrzesiciela narodu.

CZTERY Liczba cztery jest symbolem Wszechwiata materialnego, czterech kolumn wspierajcych wiat (Niebo a. Ziemi), czterech stron wiata, czterech pr roku, czterech kwadr Ksiyca, czterech gwnych wiatrw; tetragramu JHWH (hebr. imienia Boga); czterech wiekw dziejw: zotego, srebrnego, brzowego i elaznego (Metamorfozy Owidiusza; 4. ektoga Wergiliu-sza); zniszczenia wiata (przez gd, potop, zaraz i dzikie zwierzta); czterech rzek Hadesu; czterech rumakw Apollina; rzeczywistoci, konkretu, rzeczy solidnej, dotykalnej, porzdku przestrzennego, rwnowagi, uporzdkowanej struktury, solidnego fundamentu, racjonalnej organizacji, uniwersalnoci, kompletnoci, staoci, peni; treci, rzeczywistych osigni, logiki, rozumu, woli i mdroci, sprawiedliwoci, sprawiedliwego prawa bez aski; wspczucia i tolerancji, zrozumienia; czowieka powstaego z prochu ziemi, czterech okresw ycia ludzkiego (dziecistwo, modo, wiek dojrzay, staro), czterech ,,humorw" (sangwiniczny, choleryczny, flegma-tyczny i melancholijny); mczyzny i kobiety, fallusa i vaginy; cikiej pracy; swastyki; kwadrygi. Czwrka zwizana jest z krzyem (4 ramiona), kwadratem i szecianem; symbolizuje Ziemi (wiat) w przeciwiestwie do trjki, liczby Nieba (Stwrcy), staroytne universum rozcigajce si w cztery strony wiata, ktrych gr. inicjay (anatoi, dysis, drktos, mesembria gr, 'wsch., zach., pn. pd.') tworz imi ADAM, co wie czwrk z kondycj ludzk. Cztery liczba witych stworze: lew midzy zwierztami, orze wrd ptakw, w pord byda i czowiek wrd wszystkich istot ywych; s one kwintesencj stworzenia w mitologiach Bliskiego Wschodu i w chrzecijastwie. Cztery rzeki wypywajce z Edenu, zestawione ze zmysami: Eufrat usta; Tygrys nos, Gihon ucho, Pizon oko (Gen. 2,1015). Czterej wielcy prorocy biblijni Izajasz, Je-remiasz, Ezechiel, Daniel. Prorocka wizja Ezechiela pena jest symbolicznych czwrek (1,117); cztery cherubiny o czterech obliczach (czowieka, lwa, wou i ora), czterech skrzydach i czterech rkach,

prawdop. na wzr paskorzeb strzegcych bram wity i paacw babiloskich i asyryjskich (babil. karibu cherubin); obok cherubinw cztery koa wozu, majce cztery twarze i poruszajce si na cztery strony. Czwrka bya wit liczb Zeusa, pana nieba, Hermesa, pana wiatrw; pitagorejczykw (tetraktys, cztery pierwsze liczby pierwsze tworz 10 = 1+ 2+3+4); czsto jednak bya liczb niepomyln jako zdwojenie niefortunnej dwjki. Cztery elementy, podstawowe pierwiastki, ywioy, wg Arystotelesa: ogie (suchy i ciepy), woda (mokra i zimna), powietrze (ciepe i wilgotne) i ziemia (zimna i sucha). Cztery podstawowe aspekty wiadomoci: mylenie, czucie, doznania zmysw, intuicja. Podwjne widzenie (2+2). Czterej Ojcowie Kocioa wsch. i czterej Kocioa tac. Czterej jedcy Apokalipsy (6) przynosz cztery plagi wojny: Zabr, Mord, Gd i mier; barwy ich koni odpowiadaj czterem stronom wiata i porom dnia, co dowodzi ma powszechnoci zdarze w czasie i przestrzeni: biay to wschd i wit, czerwony poudnie, powy zachd i zmierzch, kary pnoc. Cztery postacie przed tronem Boga (4,69), pene oczu z przodu i z tyu" podobne byy (jak u Ezechiela) do: lwa, cielca, czowieka i ora w locie; reprezentoway one cay wiat oywiony i czterech ewangelistw: Marek lew. Mateusz czowiek, ukasz w i Jan orze (razem tetramorf). Cztery anioy zniszczenia na czterech kracach Ziemi (7,1). Cztery grzechy woajce o pomst do nieba (w chrzecijastwie): umylne zabjstwo, grzech sodomski przeciw czystoci", krzywdzenie ubogich, wdw i sierot, zatrzymanie zapaty za prac. Lokapala w mit. buddyjskiej i hinduistycznej stranicy czterech stron wiata jadcy na soniach: Indra rzdzcy wschodem, Jama poudniem, Waruna zachodem i Kubera pnoc. Cztery szlachetne prawdy buddyjskie: ycie jest cierpieniem; pragnienie i ch ycia jako przyczyny wdrwki dusz s przyczyn cierpie; pokonanie pragnie jest kresem cierpie; jest te kocem cyklu reinkarnacji. Przysowie perskie: Czterech rzeczy kady ma wicej ni mu si zdaje: grzechw, dugw, lat i wrogw.

Cztery rzeczy s, z ktrych czowiek si wydaje: kompanija, zabawy, mowa, obyczaje" (Czwartek 910 Daniela Naborow-skiego). Cztery wolnoci: od godu i biedy, wolno wyznania i mowy (prezydent USA F. D. Roosevelt w 1941). Na cztery wiatry wygoni wygna gwatownie, bezwzgldnie. Cztery czci ciaa ludzkiego: gowa, pier, jelita, koczyny; cztery koczyny. Kuty na cztery nogi przebiegy, zmylny, ma gow do interesw. Cztery deski trumna; cztery ciany pokj, izba. W cztery oczy sam na sam. Na cztery spusty zamkn (si) szczelnie, starannie. Cztery litery dupa (dawniej kiep), przen. niedoga, gamo. Spada na cztery apy wychodzi bezpiecznie z kadej trudnej sytuacji. Czwrka jako symbol charakteru odnosi si do dobroczynnoci, chodu uczu, powolnoci, zapobiegliwoci, chci posiadania, zdrowego rozsdku. Cztery cnoty kardynalne i ich symbole: mstwo miecz i tarcza; sprawiedliwo oowianka i trjkt; roztropno w; wstrzemiliwo ognisko. Cztery krlestwa przyrody u kabalistw: ludzkie, zwierzce, rolinne i mineralne. U gnostykw liczba wita przedstawiajca Istot najwysz, jej dobro, potg, jedyno i mdro. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Rak, planeta Saturn, nadzorca, nauczyciel; ukrca aspiracje, przywouje do rzeczywistoci. Cztery wieki utosamione z czterema porami roku: l) Zoty wiek trzech mojr, ognia, wilgoci, dobra, wiosny, Chaosu, praczasu; bram wieku jest znak Barana, jajo atrybutem ycia ludzkiego. 2) Srebrny wiek trzech harpii, powietrza, gorca, dobra, lata, konfliktu, jednoroca (wiedzy); bram jest znak Raka. 3) Brzowy wiek trzech furii, ziemi, suchoci, za, jesieni, zabjstwa, chimery (strach); bram jest znak Wagi. 4) elazny wiek trzech gracji, wody, zimna zimy, dobra, zmartwychwstania, Bellerofonta zabijajcego chimer; bram jest znak Kozioroca. Kolor zielony (uspokajajcy). Liczba duszkw biaej magii: gnomy, salamandry, sylfy i ondyny.

Czterolistna koniczyna ma przynosi szczcie. Czwrka trefl karta uwaana za nieszczliw: w dawnych taliach zwana Diabelskim oem. DB Db symbolizuje ogie, o wiata, punkt zwrotny; drzwi do nieba, wito, wyroczni, wiar; czowieka; wytrzymao, trwao, dugowieczno, niemiertelno; zasad msk, podno, si fizyczn i moraln, cnot, odwag, gocinno; krlewsko. majestat, potg, wynioso, wznioso. triumf, chwa, honor, niepodlego; nagrod. Db wyrocznia. W szelecie jego lici wieszczkowie i kapani dosuchiwali si gosu bstwa. W Dodonie w Epirze, najstarszej wyroczni gr., kapani odczytywali wol Zeusa z szumu lici witego dbu, siedziby boga, a take z lotu gobi i szmeru cudownego rda. Odys sam pono uda si do Dodony, by z boskich lici wysokiego dbu posysze wol Zeusa, jak ma wrci do yznej Itaki: czy po kryjomu, czy jawnie" (Odyseja 14,327; 19,296 Homera, tt. J. Parandowskiego). Db wrbita i doradca. W tradycji gr. dbowy maszt okrtu Argo" ostrzega Jazona i jego towarzyszy przed grocymi im niebezpieczestwami. Db witynia. Zote runo, cel wyprawy Argonautw w Kolchidzie, na Kaukazie, wisiao na dbie, strzeone przez smoka. Db u wielu ludw indoeuropejskich wite drzewo burzy i grzmotu, siy, dugowiecznoci i niemiertelnoci, drzewo chmur i nieba, nie dajce si wichrom wyrwa z ziemi, cigajce na siebie pioruny Gromowadnego, drzewo powicone bogom burzy i niebios, ognia i podnoci, jak biblijny Jahwe, Zeus (Jowisz), Wielka Macierz Bogw (wsch.-gr.-rz. Kybele), Rhea, Artemida; sonecznemu bohaterowi Hera-klesowi, fenickiemu bogu podziemi Mel-kartowi, germaskiemu Donarowi-Thorowi, sowiaskiemu Perkunowi, irlandzkiemu Dagdzie, skandynawskiemu Balderowi; wite drzewo erynii (podno i wiat podziemny), przedmiot kultu staro. druidw. Db jest w najwyszym stopniu aspektem drzewa, osi wiata, narzdziem komu

nikacji midzy niebem i ziemi, uwaanym za najstarsze z drzew. Db, co wierzchokiem w niebiosach si grnych koysze, dugi za korze w gbie Tartaru samego wysya" (Georgiki 2,2912 Wergiliusza, t. Z. Abramowiczwny), sta si symbolem wiadectwa, wystpowa jako upowaniony przez bstwa wiadek najwaniejszych wydarze wymagajcych wspudziau mocy niebieskich, jak koronacja albo sdy, skadanie ofiar a. zawieranie transakcji handlowych, wytyczanie granic a. gone czytanie Ewangelii. Wszystkie te czynnoci, i wiele innych, wykonywano najchtniej w cieniu dbu. Skandynawowie odbywali zgromadzenia wolnych mczyzn (thing, ting} pod dbami, w ktrych mieszka miay dusze przodkw, udzielajce zebranym swego dowiadczenia i dobrych rad. Byo to take ulubione miejsce spotka czarodziejw i wrek. Db (jak i inne wysokie, dugowieczne, samotne drzewa bdce punktem orientacyjnym krajobrazu) to miejsce grzebania zwok pasterskich ludw koczowniczych (jak u Beduinw jeszcze w XX w.); w Biblii nieraz jako ywy pomnik zwizany z jakim wydarzeniem. Debor, mamk Rebeki, pochowano poniej Betelu pod dbem i nazwano go dbem paczu (Gen. 35,8). Krla Saula pochowano wraz z synami pod dbem w Jabes Galaad (/. Ks. Kronik 10,12). Db drzewo wite. Dopiero w ksigach prorockich wystpuje db jako symbol potgi i religii ludw pogaskich otaczajcych Izrael, przejty take przez ydw jako wasny symbol cznoci z Bogiem. Pod dbem przy wityni w Sychem Jozue postawi wielki kamie na pamitk odrzucenia obcych bogw przez jego lud i powrotu do Boga witego. Boga zazdrosnego" (Jozue 24,1926). Bawochwalcy bd pobici (...) pod wszelkim dbem ga-zistym, gdzie palili kadzida wonne wszystkim bawanom swoim" (Ezechiel 6,13). Anio, ktry si ukaza Gedeonowi, siad pod dbem, ktry by w Ofra (Ks. Sdziw 6,11). W folklorze cicie dbu to zy omen; db jczy i krzyczy padajc. Db mieszkaniem nimf: driad i hamadriad. Erisychton, syn Triopasa w Te-salii, kaza ci olbrzymi wity db w gaju Cerery, w ktrym mieszkaa ulubiona przez bogini nimfa; Ceres ukaraa wi-

tokradc wieczystym godem (Metamorfozy 8,728885 Owidiusza). Db drzewo krlewskie, krl drzew i lasw. Krlewskie drzewa! Wy pomniki ywe uoiegych czasw, dby miociwe" (Krlewskie dby l2 Wincentego Pola). Db sil, moc. stao, potga. La. robur 'db; twardo, moc, krzepko; elita, najlepsza cz'; znaczenie przenone z uwagi na twardo, ciko, trwao i odporno .ia wod drewna uwaanego w staro. ; rdw za nie podlegajce gniciu ani butwieniu. La. druides, druidae, nazwa kapana celi.. z galijskiego druides, pokrewna st.irl. drui (l. mn. druid) 'czarownik' i daur 'db', walij. derwen 'db' i ang. tree 'drzewo'. Db si powali, a trzcina zostaa, przysowie wg bajki O trzcinie z dbem Ezopa; db opiera si wiatrowi, trzcina mu si kania. Db ojcem czowieka. Arkadyjczykw nazywano Potomkami Dbu (gr. engenoi drys). ...laki twj rd, skd jeste, bo chyba nie wyrose z dbu, jak w starej bajce" (Odyseja 19,163 Homera, t. J. Parandowskie-go) tymi sowy zwraca si Penelopa do Odyssa, ktrego nie poznaa. Db alegori czowieka, zob. Drzewo (Filemon i Baukis). Kobiety trackie, morderczynie Orfeusza. Bachus zmieni w dby (Metamorfozy 11,3 i nast. Owidiusza). Ene-asz. zabiwszy Mezenta, zawiesza jego miecz, pancerz, tarcz, hem i wczni, jako trofea (pcnopiia) na wbitym w ziemi pniu olbrzymiego dbu o citych gaziach (Eneida 11.5 i nast. Wergiliusza). Maczuga dbowa bro bohaterw sonecznych. ;ak Herakles i Tezeusz, emblemat promieni Soca, gromw i byskawic. symbol dzikoci, okruciestwa. Krl dbowy, wity krl, u schyku swojej kadencji wykastrowany i zabity, zazw. jesieni, aby na wiosn jego nastpca mg zapewni odrodzenie si wegetacji i dobre plony; magia sympatyczna pomagajca naturze przeby kolejne, niezbdne etapy zimowej mierci i wiosennego zmartwychwstania. Zota ga dbu z rosnc na niej jemio atrybut Sybilli Kumaskiej. Ga taka. powicona Prozerpinie. pozwala Eneaszowi wstpi we wrota Awernu (pod

ziemnego wiata zmarych) i powrci potem bezkarnie midzy yjcych (Eneida 6 Wergiliusza). Koda dbowa, wity kloc, opa witego ognia westalek i ognisk domowych i pastwowych staro. Rzymu. Popiou z niego uywano do uyniania pl. Koda zapalana dawniej, z wesoym ceremoniaem, w kominku na Boe Narodzenie. Licie dbowe. W staro. Rzymie wieniec z lici dbowych (ac. corona civicd) dawano onierzom, ktrzy w czasie bitwy uratowali ycie wspobywatelowi (civis), emblemat wolnoci, siy, potgi, odwagi. Std nm. Eichenlaub, w XVIII w. w Niemczech symbol bohaterstwa, a od pocz. XIX w. odznaczenie wojenne. Trzcina, lilia i li dbowy, zob. Lilia. Db trumn. Wczeni chrzecijanie czsto grzebali zmarych w trumnie z wydronego pnia dbowego. Dbowa wi uczy robi (a brzozowa rozum dawa) rdw. przysowie o toczonych maczugach" dbowych, ktrych uderzeniami naganiano do pilniejszej pracy na roli i w rzemiole (i o rzgach brzozowych, ktrymi cito akw w szkole). Zagra komu dbow wi obi kijem. Dbowymi sowy aja leniwemu potrzeba (Knapius). od emblematem ycia, siy, zdrowia i rzekoci, mskoci (przez podobiestwo do odzia fallusa), powicony germ. bogu podnoci i ognia Thorowi. Zastpuje trefle (fr. trefle 'koniczyna, trefl') w nm. talii kart. Poywienie ludzi w dawnych czasach, w Grecji uwaane za przysmak prymitywnych Arkadyjczykw, majce si do kosw pszenicy jak woda do wina. Ulubione poywienie wi: ,,Nawet najpotniejszy db by kiedy odziem, ktry lada winia moga pore" (Brief an Frauen-stadl A. Schopenhauera). Noszony przy sobie jako amulet przeciw starzeniu si i pijastwu. Popi ze spalonej dbiny zob. Popi (w chrz.). Db Baublis w powiecie rosieskim na mudzi. Czy yje wielki Baublis, w ktrego ogromie wiekami wydronym, jakby w dobrym domie, dwunastu ludzi mogo wieczerza za stoem?" (Pan Tadeusz 4,279 Mickiewicza).

Db gadua zob. Drzewo (natchnieniem poetw). Stawa dba (o koniu) wspi si na tylne nogi, (o wosach) najey si (zazw. z przeraenia), (o czowieku) zbuntowa si$, stawi opr, stan sztorcem, stawi si okoniem; stan na rkach; (o przedmiotach) przyj pozycj pionow. W heraldyce: sia, potga, pikno; zob. wyej Licie dbowe. Db (niekiedy od) impresa (godo) papiea Sykstusa IV oraz Juliusza II (Giuliana delia Rovere), patrona Leonarda da Vinci, ktry malujc freski w stan-zch watykaskich, umieszcza na nich to godo. W astrologii wie si z planet Jowisz. DELFIN Delfin jest symbolem morza, gwatownoci morza; mioci, przyjemnoci, agodnoci, szczodroci; wolnoci; zmartwychwstania, zbawienia; pilnoci, szybkoci; przepowiadania pogody. Delfiny, mae, opywowe, morskie wieloryby uzbione, zwykle ze szczkami w ksztacie butelki albo lekko zadartego dzioba, znane byy ju w gbokiej staroytnoci z wdziku, inteligencji, ochoty do igraszek i przyjani do czowieka; opisywane w dzieach Ezopa, Herodota, Arystotelesa, Pliniusza i innych. Podgity spiczasty pysk z wyrazem jakby umiechu by powodem nadania delfinowi przy-domka Simon, od tac. simare 'podgina (o nosie)'. Najczciej wyobraany w plastyce antycznej wrd fauny morskiej, niekiedy jako jej krl, sta si w tematyce morskiej ulubionym elementem dekoracyjnym i emblematem morza. Jako najszybsze, zdaniem staroytnych, zwierz mrz, sta si symbolem szybkoci; w tym charakterze wyobraano go na szczycie met" (ac. metae) wycigw rydwanw, stokowatych supw na obu kocach muru (ac. spina) dzielcego wzdu na dwie czci cay tor wycigowy. Wok met" konie zawracay w penym biegu (konie i delfiny czya z sob suba u Po-sejdona, wadcy mrz, ktrego zaprzg wsplnie cigny), pod tymi metami" z wizerunkami delfinw ubogie kobiety z ludu daway sobie wry z doni i z czaszki, gdy delfin by zwierzciem wrebnym

Delfin owinity wok kotwicy wyobraa szybko powstrzymywan, czyli przezorno. Przyja delfina z czowiekiem nie jest bezinteresowna. Rybacy od dawna widzieli jej powd w arocznoci delfina (znane s spki poowowe ludzi z delfinami) i traktuj t przyja jako rodzaj zalenoci. I dzi przysowie kaszubskie twierdzi: Ciejby delfin nie by obodny (tj. aroczny), to byby swobodny. Poczenie takich cech jak szybko ruchu, przewidywanie pogody, mdro i ostrono uczyniy z delfina emblemat nawigacji, czsto przedstawiany, podobnie jak Posejdon, z trjzbem albo z kotwic. W wyobraeniach czterech ywiow reprezentowa wod. By uwaany za opiekuna eglugi morskiej, przewonika i ratownika bogw i ludzi. Delfin zawiz zrodzon z piany morskiej Afrodyt na ld, zosta wic symbolem mioci i podnoci (zob. Kolumna). Mody Dionizos, jako opiekun eglugi, zmieni w delfiny rozbjnikw tyrreskich, ktrzy chcieli go porwa; przeobraeni w delfiny auj swych postpkw i nios pomoc rozbitkom. Std delfin znaczy take odkupienie win. Rwnie u Ezopa delfiny ratuj ycie ludzkie, ale... topi map udajc czowieka. W heraldyce: waleczno. Przyczyniy si do tego jego grone szczki o ostrych zbach i niebezpieczna petwa grzbietowa. Wystpuje w herbach miast portowych i herbach eglarzy (rwnie na tarczy Ody-seusz), goszc wolno handlu albo wadz nad szlakami morskimi. By zwierzciem herbowym, a od 1150 przydomkiem ksit Dolnej Burgundii, nazywanej odtd Delfinatem (fr. Dauphine); po mierci ostatniego, bezpotomnego ksicia, kraina przesza na wasno krla; od 1349 do 1830 pierworodny syn krla nosi dlatego tytu Delfina. Wanie na uytek nastpcy tronu (tac. in usum Delphini) wydano w 1674 okrojon, uprzyzwoicon seri klasykw aciskich. Zachowanie si zwierzcia, zmienne w zalenoci od pogody, dao mu u antycznych eglarzy renom wieszczka przepowiadajcego burz i deszcz, a z czasem wszelkie inne niebezpieczestwa i wydarzenia. Dante w Boskiej Komedii (Pieko t. E. Porbowicza) pisze: ,,Delfiny (...) grzbiet wygity z podmorskiej fali jawi maryna-

rzom na znak, aby si chronili z okrty"; Mickiewicz w Dziadach cz. III 1,1, mwi o delfinie jako o wieszczu nawanicy". Obserwacjom pogody suy take rwnikowy gwiazdozbir Delfina. Prcz umiejtnoci wieszczenia przypisywano delfinowi take inn cech Apolli-na muzykalno. Apollo jako bg muzyki otrzyma przydomek Delphinios i sam nieraz wystpowa w postaci tego zwierzcia, podobnie zreszt jak Afrodyta. Gdy korsarze wyrzucili boskiego piewaka Ario-na z okrtu do morza, po odpiewaniu przez niego poegnalnej arii, zwabiony tym piewem delfin zawiz artyst bezpiecznie do Koryntu. Skutki tej muzykalnej przygody byy dalekosine. Delfin, przenoszc Ariona z tego wiata gwatu i przemocy w wiat chway i zbawienia (podobnie jak wielka ryba" proroka Jonasza, ktr czsto wyobraano jako wielkiego delfina), widziany by przez wczesne chrzecijastwo jako sia sprawcza prefiguracji mierci i zmartwychwstania Chrystusa, a z czasem jako Jego wyobraenie. W starochrzecijaskiej sztuce nagrobnej delfin z trjzbem i kotwic symbolizowa mier Chrystusa (krzya nie przedstawiano, gdy jako narzdzie kary habicej budzi jeszcze niech nowo nawrconych). Wyobraenie delfina z kotwic i odzi symbolizowao ducha Kocioa chrzecijaskiego. Wedug pitagorejskiej teorii wdrwki dusz, dusza ludzka przechodzi po mierci w ciao delfina, nim odrodzi si w wyszych rejonach bytu. Legendy ludowe m-wi tak raczej o duszach marynarzy, ktrzy utonli. W mitologii greckiej delfin odwozi na grzbiecie dusze zmarych na Wyspy Bogosawionych. W tym aspekcie suy sztuce wczesnochrzecijaskiej jako atrybut Chrystusa-Zbawiciela i Stwrcy (ac. Delphinus Salvator). Kochanowski w Proporcu (174175) pisze o Batyku: Tam okrty, a przy nich delfinowie gci po wierzchu wody graj poyskujc zotem". Delfin towarzyszy aglowcom na morzu, figlujc i koziokujc na falach kilwateru (smugi za statkiem); dlatego w symbolice chrzecijaskiej by towarzyszem albo nosicielem okrtu rozumianego jako Koci albo jako d du

szy osoby zmarej, wiedzionej przez Zbawiciela ku wiecznoci. Delfin wiza si wreszcie ze wiatem. Od IV wieku do wczesnego redniowiecza sporzdzano czsto lampy oliwne w ksztacie delfina; ksztat ten by zreszt tylko estetycznym rozwiniciem najpraktyczniej-szej formy takiej lampy: staroytne lampy chiskie i egipskie miay oby ksztat sosjerki z wyduonym dziobem, w ktrym osadzao si knot. DESZCZ Deszcz symbolizuje bogosawiestwo, opiek bosk, wpyw nieba na ziemi, wpyw duchowy bstwa na ludzi, ask, miosierdzie; ycie, wod, podno, sperm; zniszczenie, chorob, smutek; prawd, mdro, oczyszczenie. Magia deszczowa. W rnych kulturach niezliczone ceremonie sprowadzajce deszcz: tace, piew, okrzyki, kucie motem (dla wywoania piorunw i burzy). Czarownik-mag deszczowy to w prymitywnych kulturach potna posta, ktrej magiczne moce maj wielkie znaczenie dla plemienia; jeeli kilkakrotnie sprawi zawd, los jego moe by nie do pozazdroszczenia. Inaczej w kulturach wyszych, gdzie susz mona wytumaczy gniewem bstwa. W religii rzymskiej deszczowa posta najwyszego boga Juppiter Pluyius. Resfa leaa na szacie aobnej na skale tak dugo, pki nie spad deszcz (2 Ks. Krl. 21,10). Rwnie pacz, w charakterze magii sympatycznej, mia wywoywa deszcz. Po dugiej suszy i pokonaniu prorokw Baala, prorok Eliasz wkada gow midzy kolana i sprowadza deszcz (3. Ks. Krl. 18,416). wici specjalizujcy si w sprowadzaniu opadw w okresach suszy to m.in.: w. Gerwazy, w. Godolewa, w. Swithun, biskup Winchesteru, w. Medard. Magia przeciwdeszczowa. Staro. Rzymianie utrzymywali, e gdy deszcz dugo nie pada, winni s chrzecijanie i ich magia (por. Pastwo Boe 2,3 w. Augustyna). Obfito a. brak opadw skutkiem aski boskiej. aska rosi tutaj obficiej, a tam mniej obficie" (Boska Komedia, Raj 8990 Dantego, t. E. Porbowicza). Deszcz nie pada, gdy niebo jest zamknite" (2 Ks. Kronik 6,26), jako kara za grzechy ludzi.

Deszcz oczyszczenie; gdy wod uwaano za ,,substancj uniwersaln", za stan skupienia poredni midzy gazowym a staym, jak rwnie dlatego, e woda deszczowa spada z nieba jako rodzaj wpywu duchowego" nieba na ziemi. Deszcz czyste Grne Wody. Deszcz odkupiciel. Mesjasz. (Mesjasz) zstpi jak deszcz na runo i jak krople na ziemi kapice" (Psalm 71 6). Deszcz miosierdzie. (Miosierdzie) jak deszcz majowy spada z nieba, dwa-kro bogosawic dawc i obdarowanego" (Kupiec wenecki 4,1 Szekspira). Deszcz uynia ziemi, a take, przez rozszerzenie, zapadnia zwierzta, kobiety, umysy, ducha ludzkiego. Deszcz zstpuje z nieba (,..), napaja ziemi i zwila j, i czyni, e rodzi, i daje nasienie siejcemu i chleb jedzcemu" (Izajasz 55, 10). Deszcz jako sperma boga w micie o Danae zapodnionej przez Zeusa pojawia si w postaci zotego deszczu, ktry przez szpar w dachu przenika do Danae uwizionej w spiowej wiey. Deszcz jest maonkiem ziemi" (Talmud babiloski: Taanith, fol. 6b). Deszcz na sprawiedliwych (i niesprawiedliwych). ,,Spucie ros, niebiosa, z wierzchu, a oboki niech zlej deszczem sprawiedliwego" (Izajasz 45,8). Allach chtnie spuszcza deszcz na bogosawionych i witych; gdy przykrywa si grb witego dachem, Allach zlewa deszczem ca cierpic od suszy okolic. (Bg) ktry jest w niebiosach (...) spuszcza deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych" (Ew. wg Mat. 5,45). Deszcz do grobu. Przysowie nm.: Szczciarzowi deszcz do grobu pada. Wie si to z wyobraeniami o spragnionych duszach, ktrych pragnienie mona zaspokoi wylewajc wod; deszcz padajcy do grobu a. na grb ma jakoby moc oczyszczania zmarych z grzechw. Dlatego Arabowie ycz zmarym ulewy (darowania win) na grb. W wielu miejscowociach nm. mae sarkofagi dla dzieci zmarych bez chrztu umieszczano pod kocieln rynn. ,,Soce wieci, deszczyk pada, czarownica si podkrada" (Deszcz majowy l2 Marii Konopnickiej). Przysowie fr.: Gdy pada deszcz i wieci soce, diabe bije sw on.

Z deszczu pod rynn (dosta si) chcc' unikn za, popa w jeszcze gorsz bied. Incidis in Scyllom cupiens vitare Charybdim ac. 'wpadasz na Scyll chcc omin Charybd' (por. Odyseja 12,85110 Homera). Spa z deszczem zjawi si nagle i niespodziewanie. Deszcz padajcy z ziemi do nieba emblemat rzeczy niezwykej, zjawiska niebywaego (por. Pie o wrogu klasowym Bertolta Brechta). Potop ekspiacja za grzech i bezbono, pomsta bstwa, koniec cyklu dziejw; zob. Arka (Noego). W mitach wielu ludw, jak w starobabiloskim Poemacie o Gilgameszu z III tysiclecia p.n.e., jak w mit. gr. spuszczony na ludzko przez Zeusa potop, z ktrego uratowali si tylko Deukalion i Pyrra. Smrodliwa, gsta, ciga ulewa jest kar dla dusz pokutujcych za obarstwo (Boska Komedia, Pieko 7,736 Dantego). Niebo (...) spuci gorcy deszcz zemsty na winnych" (Ryszard II 1,2 Szekspira). Sturm und Drang nm. 'burza i napr' preromantyczny nurt w literaturze nm. (1767 85), przeciwstawiajcy si racjonalnemu klasycyzmowi. Sturm und Drangperiode nm. 'okres burzy i naporu' okres wrzenia, wyzwolonych namitnoci, gwatownego rozwoju. Burza rewolucja. Buriewiestnik ro. 'zwiastun burzy', tj. zbliajcej si rewolucji. Burza swoboda. Burzo symbolu dni swobody, przetocz si nad niewol-n fal" (Fale, kto wstrzyma pd wasz... 1112 Aleksandra Puszkina, t. Leopolda Lewina). Burza wojna, okropnoci wojny (por. Pomyki S. eromskiego). Burza w szklance wody wiele haasu o nic (Montesquieu nazwa tak zamieszki w Republice San Marino). W alchemii: skupienie, zgszczenie, skroplenie a. wybielanie (pokrewiestwo symboliki wody i wiata). Emblematy deszczu zy. klejnoty. W marzeniu sennym: tyrania, despotyzm; (kapuniaczek) trudnoci, zmartwienia; (ulewa) wypadek; obfito.

DOLINA (Nizina, Rwnina) Dolina symbolizuje zstpienie, pogbienie, gbi, ciemno; medytacj; upokorzenie, ponienie, niski stan, utrat, cierpienie, zy, pacz, mier. Sd Boy; ycie, szczcie, dobro(byt), obfito; ono kobiety, yzno, bogacenie si, postp materialny; rozwj duchowy, skupienie ducha, otwarcie na wpywy niebios; zamieszanie; neutralno; por. Gra, Pustynia. Dolina w przeciwiestwie do gry zstpienie; gbia; sytuacja utraty wzniosoci, wywyszenia, dostojnoci, wielkoci duchowej; pogbienie przey i wiedzy; ono kobiety jako przeciwiestwo ityfallicz-nej stromizny gr. Dolina dobro, przeciwiestwo za, dzikoci gr. Przysowie: Nie ma gry bez. doliny. Dolina szczcie. W pn.-zach. Indiach, w Kotlinie Kaszmirskiej synna z piknoci Dolina Szczcia a. Szczliwa Dolina, zwana tak prawdop. dlatego, e budzi uczucie oddzielenia od reszty wiata. Dolina skupienie ducha; wpywy, zejcie i epifania bogw zamieszkujcych gry (na obraz zlewania si grskich strumieni do nizinnych rzek), droga duchowa, (u taoi-stw, sufistw) przejcie. Kada dolina bdzie podniesiona, a kada gra i pagrek bdzie poniony" (Izajasz 40,4); zob. Gra (Okrutny Babilon). Dolina widzenia Jeruzalem (Izajasz 22,1). Mieszkanka doliny twardej i polnej; miesz.kanka doliny, skaa rwniny Syjon, Jerozolima, otoczone zewszd grami (Jeremiasz 21,13). Dolina zamieszania, dolina Achor zwycistwo; nadzieja; miejsce, gdzie Jozue z. Izraelczykami wytraci Achana i potomstwo jego (Jozue 7,246). Dam jej (Matce Izraelowi) dolin Achor jako furt nadziei" {Ozeasz 2,15). Dolina Hordy Goga, dolina Abarim, dolina podrnych na wschd od Morza (Martwego), miejsce wsawione grobami wojsk Goga (Ezechiel 39,1116). Dolina Sukkot, Dolina Namiotw dolina na zachd i wschd od Jordanu (Psalm 59 8). Dolina ez, pad paczu ten wiat, ziemia jako miejsce cierpie czowieka. W

Wulgacie vallis lacrymarum 'dolina ez' w pobliu Jerozolimy (Psalm 83 1). Dolina mordu Tofet, dolina syna Ennoma, w dolinie Gehinnon, gdzie palono dzieci w ofierze Molochowi (Jeremiasz 7.3032). Dolina Gehinnon, Gehenna 'dolina (synw) Hinnona' pieko; cierpienia piekielne; mczarnie psych. i fiz. Dolina na pd. od Jerozolimy, gdzie oddawano si kultowi Molocha. Obacz drogi twoje w dolinie, wiedz, co czynia, wielbdzico prdka" (Jeremiasz 2,23). Dolina mier, cie mierci, cika choroba. Chobym chodzi w dolinie cienia mierci, za si nie ulkn, bo Ty jest ze mn" (Psalm 22 4). Skandynawska Dolina Krzeww Ciernistych mier. Puszcza pena mroku, pusty, przepaci, w ktrej zabka si grzesznik (Wdrwka pielgrzyma Johna Bunyana). Dolina Rozstrzygnicia, dolina Posiecze-nia. Dolina Sdu dolina Jozafata, miejsce, w ktrym ma si odby Sd Ostateczny (Joel 3,26), utosamiane tradycyjnie z dolin Cedronu na pn.wsch. od Jerozolimy; od imienia krla Jozafata (hebr. [Jahwe] osdzi'), zob. 2. Ks. Kronik 20.20. Dolina dobrobyt, ktrym jednak nie wolno si pyszni w obawie przed kar niebios; postp materialny, podno, obfito, bogactwo (wynikajce z yznoci gruntu i z pracy na roli) w przeciwiestwie do ubstwa i jaowoci gr, do pustyni (miejsca oczyszczenia) i do morza (wprawdzie rda ycia, ale ywiou obcego dla czowieka); miejsce podnych przemian, gdzie wpywaj wzajem na siebie siy sprzeczne (Ziemia, deszcz, gorco Soca) dajc syntez urodzaj i harmonijn, bogat osobowo czowieka. Czemu si przechwalasz dolinami? Spyna dolina twoja, crko pieszczona" (Jeremiasz 49,4). Biada koronie pychy, koronie Efraima (...), ktrzy rzdzili dolin bardzo tust zataczajc si od wina!" (Izajasz 28,1). Dolina Wiecznej Wiosny wspaniaa, niegdy yzna, pszeniczna, sycylijska dolina Enny, gdzie znajdowao si gwne sanktuarium Demeter i gdzie, wg mitu, jej crka Kora miaa zbiera kwiaty, gdy porwa j Pluton. Dolina mistyczne siedlisko pasterza i kapana (ac. munus pastorale 'urzd pa

sterski', nakaz rzdzenia wiernymi dany apostoom i ich nastpcom). Dolina Ponienia, ang. valley of Humilia-tion (Wdrwka pielgrzyma Johna Bunyana), w ktrej Chrzecijanin pokonuje w miertelnej walce potwornego demona Apol-lyona. Dolina w islamie pole rozwoju duchowego, medytacji relig., przeciwiestwo pustyni; zob. Pustynia (samotno bezpodna bez Boga). Dolina lat wiek czowieka starszego. Ju zeszedem nieco w dolin lat" (Oleio 3,3,265 Szekspira). Dolina ycie. Po chodnej, pustelniczej dolinie ycia odbywaj sw cich wdrwk" (Elegia napisana w wiejskim kociele 19 Thomasa Graya). ,,Dolina Podzenia Dusz", ang. The yale of Soulmaking wiat (List 123. To' George and Georgiana Keats Johna Keatsa). Dolina skromno, niski stan, ponienie, bieda, cierpienie. Ty pjdziesz gr (bis), a ja dolin, ty zakwitniesz r (bis), a ja kalin", jedna z najpopularniejszych poi. lud. pieni miosnych: ukochana bdzie ,,pani w jasnym dworze", a on ksidzem w ciemnym klasztorze". Dolina czsto spakana" (Sobtka 499 Seweryna Gosz-czyskiego). Przysowie fr.: Qui reste dans la vallee ne passera jamais la montagne 'kto zostaje w dolinie, nigdy nie przekroczy gry'. Pjdcie do nas, wy, ktrzy w dolinach cierpicie (mwi gry) wy wszyscy ndzni, sabi, cisi" (W Tatrach. Pjdcie do nas... 12 Kazimierza Tetmajera). DOM Dom symbolizuje bezpieczestwo, trwao, schronienie, twierdz, mieszkanie, wasny kt; gospodarstwo domowe, domownikw, rodzin, gniazdo rodzinne; rd, dynasti; ojczyzn; Wszechwiat; ciao ludzkie; skarbnic mdroci; gocinno. Dom emblematem rodu, dynastii. Dom Izraela (Ex. 16,31), dom Jakuba (Gen. 46,27), dom Jzefa (Jozue 17,17), dom Judy (2. Ks. Krl. 2,4). ,,Ksi! jasnego domu szczepie znamienity" (Go w Heilsbergu l Stanisawa Trembeckiego). Dom ojca rd, pochodzenie. ,,Zapomnij narodu twego i domu ojca twego" (Psalm 44 11).

Dom jako miejsce zorganizowane, uporzdkowane, ogrodzone, jest symbolem porzdku, adu kosmicznego, ppka wiata, Wszechwiata: dach niebiosa, ciany Ziemia, okna bstwa. W tradycji mistykw dom uwaano za eski aspekt Wszechwiata (podobnie jak mur, skrzyni, ogrd) lub za skarbnic mdroci. Dom wiatem. Kady stary przesta na tem: wiat by domem, dzi dom wiatem" (Do starych Kazimierza Brodziskiego). Dom niebiaska siedziba bogosawionych. Jezus pociesza uczniw: W domu Ojca mego jest mieszka wiele" (Ew. wg Jana 14,2). Dom boy witynia (2. Ks. Kronik 5,14), rozszerz, kade miejsce uwicone obecnoci bstwa. Biblijny Jakub w Luzie, w drodze z Bersabee do Haranu, usn wsparszy gow na kamieniu; We nie ujrza drabin sigajc nieba, aniow i Boga, ktry do przemwi; po przebudzeniu si Jakub mwi: Jest to dom boy i brama niebieska" i nazwa to miejsce Betel, hebr. Bethel, 'dom Boga' (Gen. 28,17). Dom modlitwy witynia (Izajasz 56,7). Dom duchowy zrzeszenie wiernych, ecciesia (l. List sw. Piotra 2,5). Dom Mdroci wsparty na siedmiu filarach (Ks. Przypowieci 9,1), zob. Kolumna. Dom wystpuje czsto jako emblemat ciaa ludzkiego (siedliska duszy), zw. kobiecego. Jego otwory wyobraa maj otwory ciaa, dach i strych gow, wiadomo i rozum, kuchnia przemiany psychiczne lub alchemiczne, piwnice popdy, instynkty, podwiadomo. Nasz dom ziemski" powoka cielesna (2 List do Kor. 5,1). Dom wiecznoci grb (Eklezjastes 12,5; Psalm 48 12), rwnie u Rzymian: ac. domus aeterna(lis). Groby budowano jak domy ostatnie siedziby czowieka: grobowce, piramidy, sarkofagi, mauzolea, ka-takumby, dolmeny, mastaby; w gorcym klimacie Egiptu domy wznoszono w staro. zwykle z lekkich i nietrwaych materiaw, nazywano je schroniskiem", przytukiem", zajazdem", za to grobowce budowano solidnie i mwiono o nich domy wiecznoci" (Bibliotheke 1,51 Diodora Sycylijczyka). Dom z gliny grb; przemijanie, nietrwao (ycia).

Dom aoby i dom wesela. Serce mdrych jest w domu aoby, lecz serce gupich w domu wesela" (Eklezjastes 7,4). Nie wchod do domu aoby ani nie bierz udziau w narzekaniu (...), gdy mojemu ludowi odjem (...) mwi Pan ask i zmiowanie!" (Jeremiasz 16,5). Dom niewoli Egipt. Wywid nas Pan z ziemi egipskiej, z domu niewoli" {Ex. 13,14); A c to jest dom niewoli? (...) Kiedy palce z butw wya i okcie z koszuli, kiedy si je bardzo chce, a nie ma za co kupi obarzanka" (Krewni 2 Jzefa Korzeniowskiego). Dom Chleba, Bethlehem, Betlejem, hebr. Bayl Lahm, na pd. od Jerozolimy wg tradycji miejsce urodzenia krla Dawida i Jezusa; por. Chleb. Dom aski i Miosierdzia, Betsaida (Betesda) w Jerozolimie przy Owczej Bramie sadzawka przywracajca zdrowie temu, kto w ni wstpi bezporednio po tym, jak anio Paski poruszy wody sadzawki (Ew. wg Jana 5,24). Dom z cedrw libaskich dom trway, niezniszczalny; witynia Salomona w Jerozolimie (3. Ks. Krl. 5). Dom zbudowany na piasku bez fundamentw rzecz nietrwaa (Ew. wg Mat. 7,26). Domek z kart piramidka ustawio-a z kart do gry rzecz nietrwaa. Gosi z dachw domw rozgasza jak najszerzej, rozpowszechnia jak nowin. Domy w staro. Izraelu miay paskie dachy, na ktrych o zmierzchu zbierano si na rozmowy, zabawy, skd rozgaszano wiadomoci ssiadom, gdzie noc sypiano. Co w komorach na ucho szeptalicie. bdzie rozgaszane z dachw" (Ew. wg uk. 12,3). ..Gospodarz domu" Belzebub, 'wadca much', bg filistyskiego Akkaronu odpdzajcy muchy, komary i wszelkie choroby; diabe (Ew. wg Mai. 10,25; 4. Ks. Krl. 1.2). Domownicy wiary wyznawcy (List do Gniotw 6,10). Bstwa domowe w staro. Rzymie lary, penaty. Gowa domu, pan domu m, ojciec, gospodarz. Pani domu gospodyni. Dom korzy, sprawa. Pro domo sua

tac. dosl. 'dla wasnego domu', dla wasnej korzyci, we wasnej sprawie (tytu mowy Cicerona De domo sua 'o swoim domu', 57 r. p.n.e.). Dom publiczny dom nierzdu; przest. zamtuz, lupanar; wulg. burdel. Dom otwarty w ktrym si przyjmuje wielu goci, urzdza przyjcia, zabawy; tytu komedii (1883) Michaa Ba-uckiego. Dom dziecka, starcw, akademicki, wczasowy, kultury, ludowy, poprawczy, towarowy, zdrojowy itd. instytucja spo., pastwowa, handl. itd.; budynek, w ktrym si ona mieci. Dom symbolem ojczyzny, Polski. Budujmy miej ojczynie dom. wolnoci dom i siy" (Budujmy miej... 12 Marii Ko-nopnickiej). A caa Polska jego dom!" (Manifest ludu 8 Or-Ota). O polski kraju wity! warowny domie nasz!" (Hymn Polski 12 Wadysawa Bezy). Szklane domy wizje nowej cywilizacji i cudownego ycia w Polsce, jakie roztacza Seweryn Baryka przed synem Cezarym (Czarusiem) w drodze do ojczyzny, w powieci Przedwionie (1925) S. eromskie-go. Przysowie ang.: Kto mieszka w szklanych domach, niech nie ciska kamieniami. ,,wiat suknia a dom koszula" (Oeni si nie mog 1,2 Aleksandra Fredry). Dom Anglika jest jego twierdz. Najuboszy czowiek w swej chaupie stawia czoo caej potdze Korony. Moe to by walca si lepianka, do ktrej przecieka deszcz i wdziera si wiatr; ale krl Anglii wej nie moe!" (z przemwienia Willia-ma Pitta, lorda Chatham. na temat ustawy akcyzowej, w Izbie Lordw w 1766). W astrologii: przy stawianiu horoskopw niebo wyobraa si zwykle jako koo podzielone na dwanacie czci zwanych Domami; kademu z tych Domw przypisano pewne dziedziny ycia ludzkiego, takie jak np. maestwo, przyja, dzieci, wrogowie, mier, bogactwo czy pozycja spoeczna. Planety przechodzce przez poszczeglne Domy maj wpywa na te dziedziny dodatnio a. ujemnie. DRABINA Drabina symbolizuje wysoko, denia, ambicje, aspiracje; sny; akt pciowy; po

mylno, bogactwo, wiedz; harf; cnoty, sfery niebiaskie, ciek do Raju, drog do doskonaoci; wito; zdjcie z Krzya; pokor; niebezpieczestwo, drog do otchani i ponienia, wiat podziemny. Drabina Jakubowa. Patriarcha biblijny Jakub ujrza we nie drabin stojc na ziemi, a wierzch jej sigajcy nieba, i aniow boych wstpujcych i zstpujcych po niej, i Pana wspierajcego si na niej" (Gen. 28,1213). Drabina ma wyobraa wszech-obecno opatrznoci boskiej i zapewnienie, e droga midzy Ziemi a niebem jest zawsze otwarta. Anioowie wstpujcyozna-cza maj modlitwy i pragnienia ludzi, a zstpujcy ask Pana. Byo to zapewne senne wyobraenie schodkowych wity babiloskich (zikkuratw), ktrych schody wiody wprost z ziemi do grnej wityni". Zob. Kamie (pierwszym otarzem). Drabina wiat, gdzie jedni pn si w gr, a inni zsuwaj si w d. Na grobowcach rz. wyobraano drabin jako emblemat zmiennoci losu czowieka. Drabina spoeczna gradacja, hierarchia spo. Drabina pokora i ambicja. ,,Czsto pokora modej ambicji suy za drabin" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) sowa Brutusa; udawana skromno pomaga pi si w gr ludziom podajcym wyszej pozycji i prestiu spoecznego. Drabina emblematem odwagi wojennej, gdy suya do wdrapywania si na mury oblonych miast. Drabina szczeble do zdobycia wiedzy, stopniowe pokonywanie trudnoci studiw. Drabina amulet chronicy przed zymi mocami, znajdowany take w grobowcach egip., w piramidach (rwnie w postaci schodkw). Drabina zejcie do wiata podziemnego. Drabina wyobraa stosunki midzy niebem a ziemi, wznoszenie si duchowe; wie si z symbolik tczy (zob.). Liczba szczebli odpowiada zwykle ktrej ze witych liczb (np. siedem, dziesi), a poszczeglne szczeble bywaj rnych kolorw (np. w buddyzmie) a. s zrobione z rnych metali (jak w misteriach Mitry), czsto te odpowiadaj stopniom wtajemni

czenia. W Boskiej Komedii (Raj 21,2530) Dantego z wntrza planety Saturn (tj. sidmego nieba) biegnie ku grze wietlista, mistyczna Drabina, po ktrej wstpuj duchy kontemplacyjne, bdce symbolem wznoszenia si po kolejnych stopniach do Boga. Atrybut witych: Aleksego z Edessy, Romualda, zaoyciela zakonu kameduw, Perpetui, apostoa Andrzeja, Klary, zaoycielki zakonu klarysek. Drabina cnt, po ktrej, jak to wyobraa plastyka rdw., ludzie cnotliwi, zagroeni zewszd przez demony (a. przez smoka, jak mczennica, w. Perpetua) wstpuj w gr, szczebel po szczeblu. Drabina Boga, ac. Scala Dei, nazwa wielu klasztorw cystersw i kartuzw jako miejsc, w ktrych zakonnicy wznosz si stopniowo do nieba. Przesd, e niebezpiecznie jest przechodzi pod drabin wynika albo z wyobrae o drabinie jako drodze do doskonaoci a. nieba, ktrej nie naley unika czy wymija, albo z mdroci ludowej (drabina moe si zsun z muru i spa przechodniowi na gow). W marzeniu sennym: (upadek z drabiny) niepowodzenie; (schodzenie) wtpliwe osignicie, pechowa sprawa; (wchodzenie) cierpliwo; powodzenie. DRZEWO Drzewo jest symbolem wzrostu, drabiny do nieba, osi wiata, kolumny niebiaskiej, ycia kosmicznego; stworzenia; boskiej gwarancji odnowy, prawa lub ducha boskiego, jednoci organicznej; sprawiedliwoci; wielkoci, krlewskoci; pikna, poezji; wiedzy; kary, szubienicy, krzya; schronienia, azylu; odkupienia; mioci, ofiary; wrby; staoci; nadziei; szlachetnoci; pokoju; bogactwa; energii, radoci; mdroci; czci; czowieka; ycia psychicznego; zdrowia; fallusa, podnoci, genealogii rodu, dugowiecznoci, odrodzenia, odmodzenia; ycia i mierci, zwycistwa ycia nad mierci, zmartwychwstania, niemiertelnoci; wrd rolin odpowiednik lwa midzy zwierztami; siedziba elfw, duchw, chochlikw, krasnoludkw. Jako najpotniejsza rolina symbolizuje w wielu kultach istoty boskie albo miej-

sce przebywania bogw i dlatego bywa przedmiotem czci, zwaszcza jako poczenie podziemnych si chtonicznych (przez korzenie) i niebiaskich sfer kosmicznych (korona) z yciem na ziemi (pie); rozumiane czsto jako wyobraenie osi wiata, na ktrej si on wspiera, jak np. w mitologii skandynawskiej drzewo Wszechwiata Igdrasil (Yggdrasilt, Mimameidr}, wiecznie zielony olbrzymi jesion podtrzymujcy Wszechwiat. Drzewa Wszechwiata maj czsto w gaziach mityczne zwierzta, dusze zmarych lub nie narodzonych, niekiedy w postaci ptakw, lub gwiazdy. Ksiyc i Stonce; w Indiach i Chinach 12 ptakw sonecznych zamieszkuje koron Drzewa wiata. Drzewo wiata, Drzewo Kosmiczne podno, sia yciowa, cykl roczny; miejsce sdu bogw dostarczajce pokarmu bogom i wybracom spord ludzi; przedstawiane czsto z ptakami na gaziach, atakujcymi smoka albo wa wijcego si wrd korzeni. Jego owoce albo licie (gwiazdy) oznaczaj los, zawieraj przeszo i przyszo. Z niego powstay drzewa Wiadomoci i ycia. Symbole: kolumna, krzy, tors czowieka. Drzewo odwrcone korzeniami do gry to w tradycji indyjskiej Kosmos, ywotna sia Soca i wiata duchowego wysysanego przez drzewo korzeniami z nieba i rozsypywanego deszczem lici po ziemi, w islamie drzewo szczcia, w ydowskiej ksidze Zohar drzewo ycia skpane w wietle soca. Wedug Upaniszad gaziami tego drzewa s: powietrze, ogie, woda i ziemia. wita figa Aswatha (Ficus religiosd) okrela cao Wszechwiata, a przy tym sytuacj czowieka na wiecie. Pliniusz (Historia naturalna 12,2) uwaa, e drzewa byy pierwszymi wityniami czowieka. wite drzewa byy czczone jako bogowie, jako mieszkania dobrych i zych duchw, rwnie w postaci witych gajw, czczonych zreszt do dzi w rnych stronach wiata. Granatowie by dugo szanowany przez Izraelitw i Persw jako drzewo wiadomoci dobrego i zego; nazwa druidw pochodzi od dbw, ktre czcili wraz z jemio, ostrokrzewem za zdobili otarze. Aoka, czyli drzewo radosne albo saraka indyjska, pod ktr narodzi si Budda, i drzewo bo, figowiec

indyjski, pod ktrym Budda dozna owiecenia i pod ktrym urodzi si Wisznu, s przedmiotem kultu. Brahma mia, wedug wierze hinduizmu, zmieni si w banian, czyli figowiec bengalski, ktry take uwaany jest za drzewo wite. Jesion by czczony przez Skandynaww (Igdrasil), lipa i db przez Germanw, bambus w Japonii, modrzew i brzoza przez plemiona syberyjskie, wierzba w Chinach. W Biblii pozostay liczne lady dawnego kultu drzew. Abraham zasadzi tamary-szek albo gaj tamaryszkowy w Bersabee i wzywa tam imienia Pana (Gen. 21,33); Jakub zakopa figury wszystkich obcych bogw pod dbem koo Sychem (Gen. 35,4); tame postawi Jozue wielki kamie na pamitk nadanych ludowi praw (Jozue 24,26); pod tyme dbem obwoano Abimelecha krlem (Ks. Sdziw 9,6); prorokini Debora odbywaa sdy pod ,,palm Debory" (Ks. Sdziw 4,5). W miejscu powiconym, u stp drzewa, grzebano zmarych: Debor, mamk Rebeki, pochowano pod ,,dbem paczu" (Gen. 35,8); koci Saula i synw jego pogrzebano pod tamaryszkiem (lub dbem) w gaju Jabes (l. Ks. Krl. 31,13); pod gra-natowcem lub tamaryszkiem, na skraju Gabaa, Sau przygotowywa si do bitwy (7. Ks. Krl. 14,2; 22,6). Z czasem kultu drzew zaniechano, a nawet zosta on potpiony jako obyczaj bawochwalcw; zabroniono take sadzenia gajw w pobliu otarzy, gdy przypominao to kult Baala, Bawochwalca Achaz, krl judzki, skada ofiary pod kadym drzewem gazistym" (4. Ks. Krl. 16,4). Pod drzewami uprawiano rozwizy kult" bogw kananejskich: Wy, ktrzy czynicie nierzd midzy drzewami terpentynowymi, pod kadym zielonym drzewem" woa Izajasz (57,5). Grecy uwaali drzewa w witych gajach za siedzib albo wasno bstw, driad (nimf lenych), hamadriad (nimf drzewa), Artemidy. Dby czono zazwyczaj z Zeusem, cedry i orzechy z Artemid i Ozy-rysem, oliwki z Aten, wawrzyn z Apolli-nem, platany czsto z Dionizosem, topole z Heraklesem, sosny z Attisem, Kor-Per-sefon i Penteuszem. Drzewo niekiedy ofiara, zbawienie albo kara, np. jako szubienica, na ktrej

wieszano boga podnoci po wykastrowaniu; na wiosn bg zostawa przywrcony do ycia dziki pojawieniu si wieych lici. W sztuce rdw. krzy przedstawiano czsto jako ywe drzewo wypuszczajce gazki i licie. Drzewo idea wiecznego odradzania si: gdy zrzuca licie umiera (czciowo), aby przey jako cao, a gdy je zatrzymuje wyobraa wiecznego ducha i niemiertelno. Drzewo moe mie nadziej: cho jest cite, znowu si odradza, a jego pdy rosn dalej" (Hiob 14,7). Drzewo ywotno; czerpie ze wszystkich czterech elementw": korzenie w ziemi i wodzie, korona w promieniach soca i w powietrzu; drzewa wrastaj z czasem coraz gbiej w ziemi i wyrastaj coraz wyej ku niebu. Drzewo ycia i Drzewo Prawdy rosy u wschodniej bramy babiloskiego nieba, a w epopei Gilgamesza w Ogrodzie Soca. W rodku biblijnego raju rosy: drzewo wiadomoci dobrego i zego oraz drzewo ycia, ktrego owoce udzielay niemiertelnoci Bg nie wskaza go Adamowi. W oszuka Adama, nakaniajc go do spoycia owocu drzewa wiadomoci. Wedug niektrych teologw chrzecijaskich drzewo ycia w raju byo przeciwstawieniem drzewa wiadomoci, ktre czy si z drzewem Krzya witego jako symbolem zbawienia. Drzewo ycia wyobraano sobie czsto z yciodajnym rdem i z owocami strzeonymi przez potwora, smoka, wa. lwa. jednoroca, jelenia itp., niekiedy z ptakiem na szczycie, gobiem (Duch Sw.), u Skandynaww z orem. Drzewa i ich gazie miay chroni ycie ludzkie przed zymi mocami, gronymi zwaszcza w najciemniejszych dniach roku, przekazujc ludziom swoj moc kwitnienia i owocowania. Zimozielone drzewa. wiece i girlandy suyy staroytnym Egipcjanom i ydom jako symbole wiecznego ycia. Jako pozostao po pogaskim kulcie Drzew ycia przetrwa u schrystiani-zowanych Skandynaww obyczaj ozdabiania domu i stodoy na Nowy Rok zimo-zielonymi gaziami dla odstraszenia zych duchw oraz obyczaj stawiania przed domem drzewka dla ptakw na czas wit Boego Narodzenia albo, jak to si przy

jo najpierw w Niemczech, stawiania wwczas u progu lub wewntrz domu choinki. Drzewo ycia ycie duchowe. (W Nowym Jeruzalem) na rodku ulicy jego i na obu brzegach rzeki drzewo ycia, rodzce 12 razy, wydajce co miesic swj owoc, a licie drzewa su do uzdrowienia narodw" (Apok. 22,2). ,,(Mdro) jest drzewem ycia dla tych, ktrzy si jej uchwycili" (Ks. Przypowieci 3,18). yczenie spenione jest drzewem ycia" (Ks. Przypowieci 13,12); agodny jzyk jest drzewem ycia" (Ks. Przypowieci 15,4). Drzewo podno; sam Jahwe porwnuje si pod wzgldem siy i podnoci do drzewa: Jestem jak cyprys zielony, dziki mnie wyronie twj owoc" (Ozeasz 14,8). Podno jako miara wartoci drzewa: Z owocu poznaje si dr^-wo" (Ew. wg Mat. 12,33). W wielu okolicach Indii narzeczona przed wyjciem za m polubia" drzewo owocowe, aby jej udzielio swej podnoci. Zabiegiem magicznym majcym pobudzi ywotne siy natury by ludowy obyczaj tacw wok drzewa majowego, drzewa wiosny (najczciej brzozy) obwieszonego wstgami, kiebaskami i ciastkami, zwykle pierwszego dnia maja. W Polsce gaik, maj, maik, nowe atko, turzyce, ludowy obchd witania wiosny, kiedy dziewczta obnosiy po wsiach drzewko przystrojone we wstki, kwiaty, wiecideka i dzwonki, czasem z przywizan do wierzchoka laleczk ..krlow wiosny" albo zielon ga dawny zwyczaj sowiaski zwizany z obchodem topienia Marzanny. Drzewo wiadomoci mier, utrata aski boskiej, zabroniona albo nadmierna wiedza, zawiedzione nadzieje, wina, grzech. W tradycji ydowskiej zwykle jabo albo figa, w Edenie, z zabronionym owocem. ktrego zjedzenie zniszczyo pierwotn niewinno Adama i Ewy. Mityczne drzewo wiedzy dostarczao jej temu, kto skosztowa owocu lub napi si ze rda wytryskujcego spod drzewa; u ydw winorol lub oliwka, u Grekw figa, u chrzecijan jabko, u Celtw leszczyna. Jednym z dowodw mdroci Salomona bya jego znajomo drzew, znajdujca wyraz w jego pieniach i przypowieciach: Mwi on w nich o drzewach, poczwszy od cedru, ktry ronie

w Libanie, a do hizopu, ktry wyrasta z muru" (3. Ks. Krl. 4,33). Drzewo czowiek. (M pobony) bdzie jako drzewo zasadzone nad strumieniem, wydajce swj owoc we waciwym czasie, ktrego li nie widnie" (Psalm l 3). Sprawiedliwy jako palma rozkwitnie, rozronie si jak cedr Libanu" (Psalm 91 13). Filemon i Baukis z mit. gr., ktrzy gocinnie przyjli Zeusa i Hermesa, zmienieni zostali po mierci w db i lip splecione konarami (Metamorfozy 8,620724 Owidiusza). W mitologii skandynawskiej bogowie Odyn, Hoenir i Lodur wdrowali brzegiem morza i zobaczyli dwa drzewa. Z jednego zrobili mczyzn, Askra ('jesion'), z drugiego kobiet, Embl (prawdopodobnie 'wiz'); Odyn tchn w nich ducha, Hoenir da im rozum, Lodur ciao i zmysy. Odyna co rok przebijano mieczem i wieszano na gazi Igdrasilu, gdzie wisia przez 9 dni, ofiarowany sobie samemu; po czym go zdejmowano. W Boskiej Komedii (Pieko 13) Dantego wdrowcy napotykaj dusze samobjcw zmienione w drzewa, ktrych licie i kora su za poywienie harpiom. W Panu Tadeuszu Mickiewicz pisze: Drzewa i krzewy limi wziy si za rce jak do taca stojce panny i modziece wkoo pary kochankw. Stoi pord grona (...) brzoza biaa, kochanka, z maonkiem swym, grabem" (3,556561; por. te 580594). Drzewa yj wraz z czowiekiem (...) Wzruszenia nasze s w ich ksztacie, zmianach i szumie" (Dzieje grzechu 2 S. eromskiego). Drzewa bywaj symbolem mskim lub eskim: pie ma z reguy znaczenie fal-liczne, natomiast rozoyste, cieniste, owocowe drzewo byo czsto rozumiane jako kobiece albo matczyne. Drzewo dugowieczno. Sekwoje kalifornijskie liczce 45 tysicy lat, eukaliptusy australijskie, baobaby afrykaskie, w Polsce stare dby, jak tysicletni Bar-tek" koo Zagnaska w Kieleckiem. Jaki jest wiek drzewa, taki bdzie wiek mego ludu, i co zapracoway ich rce, to bd spoywa moi wybrani" (Izajasz 65,22). Drzewa wolnoci" sadzono w wielu krajach (USA, Francja, Wochy i in.) w XVIII XX w., w okresach walk o niepodlego lub wyzwolenie spoeczne, i obwieszano flagami i innymi emblematami. Leci licie

z drzewa, co wyroso wolne" (piew z mogiy l2, Wincentego Pola). Drzewo pyszny wadca, tyran (Daniel 4,1719; Ezechiel 31, 811). Nastanie dzie sdu nad wszystkim, co pyszne, wysokie i wyniose, aby byo ponione. Nad wszystkimi wysokimi i sterczcymi cedrami Libanu i dbami Baszanu" (Izajasz 2,1213). Drzewo sprawiedliwo. Bogowie, wadcy, feudaowie odbywali sdy pod potnymi drzewami. Drzewo natchnienie poetw. Wszak lipa Czarnolaska, na gos Jana czua, tyle rymw natchna! wszak w db gadua kozackiemu wieszczowi tyle cudw piewa! (Pan Tadeusz 4,3941 A. Mickiewicza; mowa o Janie Kochanowskim i Sewerynie Goszczyskim). Jaki zwizek by musi midzy poetami a (...) starymi polskimi drzewami" (Pamitniki... B. Winnic-kiego, Senatorska zgoda, Tradycja szlachecka, 598599 W. Pola). Sztuka jest jako drzewo sodkim okryte owocem, pod ktrym stoj tumy" (Sztuka jest jako drzewo... l 2 Kazimierza Tetmajera). Drzewo genealogiczne: rodowd przedstawiony w ksztacie rozgazionego drzewa z wizerunkami lub imionami protoplastw, np. drzewo Jessego przedstawiajce rodowd Chrystusa: ze spoczywajcego na ziemi Jessego, syna Booza i Ruth, ojca krla Dawida, wyrasta pie drzewa z wizerunkami krlw ydowskich na gaziach i obrazem Matki Boskiej z Dziecitkiem na szczycie: I wyronie rdka z pnia Jessego, a pd z korzeni jego wyda owoc" (Izajasz 11,1). Drzewo siedziba dusz zmarych ludzi w wielu mitach i baniach. W bajce Grimmw Kopciuszek zasadza gazk leszczyny na grobie matki, gazka rozrasta si w drzewo, ktre spenia yczenia Kopciuszka; w bajce Krzak jaowca matka pochowana pod jaowcem przywraca za jego porednictwem do ycia zabitego przez macoch synka. Drzewo owinite zwojami wa (w Biblii) pokusa; mier. Drzewo w pojciach wielu ludw miao zwizek z ogniem: przez pilne pocieranie dwch kawakw drzewa otrzymywano ogie, uwaano wic, e czynno ta wyzwala utajony w drzewie element ognia.

Krzywe drzewo czowiek chory, wiecznie niezadowolony albo wszdzie zawadzajcy. W marzeniu sennym: (aleja drzew) dugotrwae szczcie; (wdrapywa si na drzewo) wielko, bogactwo; (spada z drzewa) zblia si nieszczcie; (owocujce) zamono; (kwitnce) niespodziana rado; (uderzone przez piorun) nieszczcie. W alchemii: ze znakami planet (metali) pramateria; drzewo Diany albo drzewo filozofw amalgamat krystalicznego srebra. Drzewo z ksiycami mniejsze dzieo, ze socami wiksze. W heraldyce: sprawiedliwo; posiadoci ziemskie, zwaszcza lasy. DRZWI Drzwi s symbolem przejcia midzy jednym wiatem albo stanem a drugim, midzy wiatem i ciemnoci, midzy znanym i nieznanym, codziennoci i krain tajemnic, wiatem wieckim i sakralnym, bied i bogactwem, a zarazem stanowi zaproszenie lub wyzwanie do przejcia przez ich prg; wyobraaj pocztek, koniec, mier, zmian, ochron przed niebezpieczestwem zewntrznym, obron tajemnicy przed intruzami; vulv; gocinno; dusz ludzk; Chrystusa, Mari; s przeciwiestwem ciany, muru, bariery, podziau; por. Brama, Klucz. Staroitalskim bogiem drzwi od domu (ac. ianua), przejcia (ac. ianus), wyjcia i wejcia, a w przenoni pocztku i koca, zmian, epok, mierci i zmartwychwstania by Ianus przedstawiany na posgach z dwiema gowami patrzcymi w przeciwne strony, z kluczami i lask odwiernego. Podwjne Drzwi lanusa", prastara budowla na Forum Romanum w Rzymie, zachowana w caoci jeszcze w VI w. n.e., bya otwarta w czasie wojny, a zamknita w czasie pokoju. Od chwili ich postawienia a do panowania Augusta drzwi miay jakoby by zamknite tylko dwa razy (w tym w roku 235 P.n.e.), a za jego panowania trzykrotnie. Schlebiajc cesarzowi Wergiliusz pisze w Eneidzie (1,294): elazne acuchy sptaj srogie Wrota Wojny" (proroctwo Jowisza o Rzymie). Drzwi wyjcie, wyjcie na wiat, vul-va, pord, narodziny. Panna moda prze

kraczajc prg domu mowskiego nacieraa odrzwia tuszczem, co miao zapewni szczcie seksualne i uatwi wyjcie dziecka na wiat. Hiob (3,10) przeklina matk poniewa nie zawara drzwi swego ywota" i urodzia go. Drzwi wejcie ze wiata, vulva. Przysowie o dziewczynie lekkich obyczajw: Drzwiczki z byliczki, somk si podpieraj. Ze drzwi, ktre lada klucz odmyka. W Metamorfozach (12,39) Owidiusza fama (rozgos, plotka) to dom z otworami (wejciami) bez odrzwi, wychodzcymi na wszystkie strony, na ziemi, morze i niebo, skd wszystko wida i sycha". Drzwi schronienie, zapora przeciw przenikaniu czy wdzieraniu si do wntrza domu wrogich wpyww, czarw i potg nadnaturalnych. Mezuza (hebr. dos. 'odrzwia'), zwitek pergaminu z wypisanymi wersetami z Biblii (Deut. 6,49,1321), zamknity w rurce (tak, aby sowo Szad-daj, 'Wszechmocny', byo widoczne) i przytwierdzony w domach religijnych ydw na prawym (od osoby wchodzcej) odrzwiu drzwi wejciowych, ma przypomina o wierze w Boga, ale te stanowi amulet chronicy dom przed demonami. Drzwi wityni jerozolimskiej smarowano w tyme celu krwi ofiar pokutnych ze zwierzt, a drzwi domw ydowskich w Egipcie po to, aby je ominli anioowie zniszczenia wysani przez Jahwe w celu wymordowania pierworodnych synw Egipcjan. Dusz-ki, skrzaty, chochliki, krasnoludki, szkodliwe w kuchni przy biciu masa z mleka, roniciu ciasta, pieczeniu chleba, powodujce przypalenie lub wykipienie, nie wejd (wedug wierze ludowych) przez drzwi kuchenne, jeli zawiesi si na nich mocno pachnce wianuszki cebuli, czosnku, papryki, majeranku itp. Drzwi do domu to punctum minoris resistentiae ac. 'miejsce najmniej odporne', w razie ataku z zewntrz, miejsce, ktremu trzeba zapewni ochron bstw: na Bliskim Wschodzie zakopywano pod progiem domu trupka dziecka zoonego bogom w ofierze. Rzymianie otaczali prg domu szczegln czci (np. ceremonie u progu drzwi w uroczystociach lubnych). Drzwi w chrzecijastwie dusza ludzka, zbawienie, Maria jako ordowniczka poredniczca midzy wyznawc a Bogiem;

Chrystus. Ja jestem drzwiami; jeli kto przeze mnie wejdzie, zbawiony bdzie" (Ew. wg Jana 10,9), oraz mczestwo, przez ktre trzeba przej, aby wnij do Krlestwa Niebieskiego. Drzwi miejsce mdroci. Kto do mdroci rano wstanie (...), znajdzie j siedzc u drzwi swoich" (Ks. Mdroci 6,15). Mdro w samych drzwiach odzywa si. mwic: O ludzie, do was woam!" (Ks. Przypowieci 8,14). Drzwi miejsce grzechu i natrctwa. U drzwi czyha grzech" (Gen. 4,7). Przyszli synowie Beliala, a obstpiwszy dom, poczli omota we drzwi" (Ks. Sdziw 19,22). ..(Sodomici) napierali na Lota i podeszli. aby wyama drzwi. Ale anioowie drzwi zamknli" (Gen. 19,911). U drzwi domu waruj ebracy i piewajcy serenady zalotnicy. Chodzi od drzwi do drzwi ebra albo uprawia sprzeda domokrn. Otwarte drzwi gotowo do dalszych ukadw, rozmw. Przy drzwiach otwartych znaczy jawnie, publicznie. Wywaa otwarte drzwi dowodzi rzeczy ju dowiedzionych, przekonywa przekonanych. Polityka otwartych drzwi". Samo okrelenie wzito z Biblii (Apok. 3,8): Oto zostawiem przed tob drzwi otwarte, ktrych nikt nie moe zamkn". Ale polityka otwartych drzwi" dla mocarstw zachodnich w Chinach, ogoszona przez amerykaskiego sekretarza stanu Johna Haya 211900, wzbraniaa Chinom wprowadzania ce lub innych ogranicze przywozowych. Drzwi musz by albo otwarte, albo zamknite" z komedii Zrzda (Le Gron-deur, 1891) de Brueysa i de Palaprata uwaga sucego, ajanego przez pana zarwno za zamykanie drzwi, jak i za pozostawianie ich otwartymi (rwnie tytu komedii Musseta z 1845). Drzwi symbolizuj te pomiertne losy jednostki: otwarte dostp do szczliwoci wiecznej, zamknite brak dostpu. Przy drzwiach zamknitych" znaczy tajnie, niejawnie. Drzwiami Raju" nazwa Micha Anio synne wschodnie drzwi brzowe do baptysterium w. Jana Chrzciciela na placu Katedralnym we Florencji, z reliefami (1425 52) Lorenza Ghibertiego.

DWA Liczba dwa, pierwsza liczba parzysta, podzielna, a przeto niedoskonaa, symbolizuje pocztek, pierwsze jdro materii, tworzenie, przejcie w czasie, ruch rozpoczynajcy rozwj, prapodzia; bezruch przeciwstawnych si, zasad czynn i biern, dodatni i ujemn, antytez, wiato i cie. czer i biel, lato i zim, dzie i noc. Ksiyc i Soce w opozycji, oczy nieba, niebo i Ziemi, wod i ld; Twrc i stworzenie, Natur przeciwstawn Twrcy, ycie i mier, ducha i materi, wi midzy miertelnoci i niemiertelnoci, niezmiennoci i zmiennoci, sympati i antypati, Ormuzda i Arymana, jin i jang'. rwno, rwnowag, rozdwojenie, rozdzielenie. dwuznaczno; echo; przyciganie, dwupciowo wszelkiej rzeczy, puuyg seksualny, porozumienie, ugod, (nie)zgod, przeciwleglo, odbicie, spr, konflikt, wojn; ziarno twrczego rozwoju a. katastrofalnego regresu; zasad esk. Wielk Macierz; podwjne organy ciaa (oczy, uszy, rce itd.); intelekt; rozpad osobowoci, walk z samym sob, chwiejno; ukryte groby; namysy; dwa punkty, dwie proste, kt. Liczba dwa wyraaa wg pitagorejczy-kw, jako pierwsza prawdziwa" liczba (gdy pierwsza oznaczaa mnogo, inno), zasad przeciwiestw (zob. Liczba); w naturze istniej dwa czynniki, gdy forma istnieje tylko razem z czym, co jest formowane, a ograniczenie z tym, co jest ograniczane. Koncepcja dualizmu lub biegunowoci znajdowaa u nich rwnie wyraz w idei duszy i ciaa; u gnostykw syzygia (para eonw a. emanacji, mska i eska); dualizm Boga i Szatana, zasad dobra i za; zob. Blinita. Niezliczone pary znajdujemy w Biblii, w pismach i rdach chrz., jak np. Kain i Abel, Mojesz i Aaron (prorok i kapan), Stary i Nowy Testament, dusza i ciao, Chrystus i Koci, Maria i Marta (ycie kontemplacyjne i czynne; Ew. wg uk. 10,3842), krlestwa Izraela i Judy; w plastyce podwjne lwy, dwugowe smoki, ory, we, podwjna natura syren, centaurw itd. Liczba dwa bya zwykle liczb szpiegw, wysannikw, policjantw, wiadkw, zwierzt ofiarnych a. oczyszczalnych, mieczy. l przyszli dwaj anioowie do Sodomy" (Gen. 19,1). W Ksidze Kapaskiej

mamy dwa wrble, dwa baranki, dwa kozy, w Ksidze Liczb dwa woy, dwa cielce, dwa chleby pierwocin. ,,Posa tedy Jozue (do Jerycha) dwu mw szpiegw potajemnie" (Jozue 2,1). Dwaj starcy, faszywi wiadkowie przeciw cnotliwej Zuzannie (Daniel 13). Na koniec za przyszli dwaj faszywi wiadkowie" (Ew. wg Mat. 26,60). Oni rzekli: Panie, oto tu dwa miecze. On za im rzek: Dosy jest." (Ew. wg uk. 22,28). Zob. Miecz (Krzyacy pod Grunwaldem). (Jezus) wezwa dwunastu apostow i pocz ich po dwch rozsya" (Ew. wg Marka 6,7). Rosenkrantz i Guildenstern szpiegujcy Hamleta na zlecenie krla Klaudiusza; Woltymand i Korneliusz, dwaj posowie wysani przez niego do Norwegii. Wg legendy przekazanej przez Galia Anonima, dwaj anioowie odwiedzili Piasta, aby dokona postrzyyn jego syna Siemowita. Dwa to mao. Prosim gorczycy dwa ziarna" (Dziady cz. II 106 Mickiewicza). Ach, gdybycie mi podali choby dwa pszenicy ziarka!" (jw. 2345). Dwa to duo. ,,Lepiej dwom by spoem ni jednemu, bo maj poytek ze swego towarzystwa" (Eklezjastes 4,9). Nos duo lurba sumus" ac. 'my oboje tworzymy tum' (Metamorfozy 1,355 Owidiusza). Deukalion i Pyrra po potopie. ,,Nawet Herakles dwm nic poradzi" (Fedon 89c Platona). Dwa liczb zowieszcz, zawierajc pojcie cienia, emblemat ujawniajcego si antagonizmu, rywalizacji, wzajemnej nienawici, przeciwstawnoci sprzecznej i nie do pogodzenia lub podnej i uzupeniajcej si. W Rzymie staro. liczba powicona Plutonowi, bogu wiata podziemnego, niepomylna (wito 2. dnia 2. miesica). Dwa na socach swych przeciwnych Bogi" (Beniowski 5,572 Sowackiego). ,,Dwoisto istnienia, co wiat cay targa (...): pd ducha leccego w wiat lepszy. daleki, i ciar ziemi, skrzyda co amie w tym pdzie" (Faun picy 30,345 M. Konopnickiej). Z tym najwikszy jest ambaras, eby dwoje chciao naraz" (Stefania 6970 T. Boya-eleskiego). W heraldyce: dwa lwy. dwa orlv. dwie Pogonie, dwie strzay itp. wzmacniaj lub, przeciwnie, osabiaj wymow symboliczn goda, ukazujc jej wewntrzne podziay.

W okultyzmie: Duada (Para, zwizek dwch). Kolor pomaraczowy. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Byk, planeta" Ksiyc (rogi sierpa): charakter dyplomatyzujcy, uprzejmy, pokojowy, gitki, skryty, niemiay, podstpny. Obosieczny miecz zob. Miecz. Para oczu boska dwoisto, rodzice,. inteligencja i mio, pnoc i poudnie, semka; w Egipcie staro. Horus (wiato) i Set (ciemno); (od wewntrz:) harmonia, jedno, wizja. Dwie twarze na jednej gowie oszustwo, skryte zo; atrybut Janusa, rz. boga bram, miast i pocztku. Dwie ryby zob. Ryba. Dwie kolumny zob. Kolumna. Dwa we zob. W. DWANACIE Dwanacie symbolizuje porzdek kosmiczny; Soce; Ksiyc; czas; wito, zbawienie; harmoni, mio, ask, agodno, umiarkowanie, niewinno, skromno, dziewictwo; potg, pokj, pikno; osd, sprawiedliwo; doskonao; rado; cierpliwo; cierpienie. Dwanacie jest liczb szczliw i wit, symbolem spenienia, prawdopodobnie dlatego, e jest podzielna przez l, 2, 3. 4, 6 i 12; odgrywa wan rol w sumeryj-skim systemie numeracji dziesitkowo-szst-kowym z III tysiclecia p.n.c. (o ukadzie jednostek: l, 10,60, 600, 3600. 36 000, 216 000...) i u Babiloczykw, ktrzy w II tysicleciu p.n.e. podzielili koo na 360 stopni. stopie na 60 minut, minut na 60 sekund, dzie na 24 godziny, a godzin na minuty i sekundy. Natomiast liczb miesicy w roku ustalano umownie, aby uzgodni rok ksiycowy z rokiem zwrotnikowym. czego dalsz konsekwencj by podzia zodiaku na 12 znakw, ktrych nazwy odpowiadaj nazwom konstelacji pooonych w ich obrbie ok. 2000 lat temu. Epos Dwunastu Tablic, historia Gilgame-sza. jeden z najwaniejszych utworw w je. akkadyjskim z III tysiclecia p.n.e.. znaleziony w 1853 w gruzach biblioteki krla Assurbanipala (668627 p.n.e.) w Niniwie. W wielu panteonach jest dwunastu gwnych bogw (np. w greckim, rzymskim). Romulus wg tradycji wprowadzi mia dwu-

nastu liktorw na wzr Etrurii, gdzie dwanacie miast dawao po jednym liktorze, Herakles musia wykona dwanacie prac dla krla Myken, Eurysteusza, aby oczyci si ze zbrodni. Prawo dwunastu tablic pierwszy kodeks prawa rzymskiego opracowany w 451 449 p.n.e., wyryty na dwunastu tablicach wystawionych na Forum Romanum w Rzymie. Sze podwjnych czai ciaa stanowi (wg tradycji) o moliwociach czowieka: oczy, uszy, nozdrza, wargi, rce i nogi. Dwunastka jest liczb podziaw czasoprzestrzennych, iloczynem czterech stron wiata przez trzy wymiary (!). Rok ksiycowy pozostawia dwanacie dni midzy Boym Narodzeniem a witem Trzech Krli: kady z tych dni mia by wrb na odpowiedni miesic Nowego Roku. W symbolice biblijnej doskonao i kompletno. Ismael i Jakub maj po dwunastu synw; byo dwanacie pokole izraelskich, dwanacie bram niebieskiej Jeruzalem; Apokalipsa ukazuje niewiast z koron z dwunastu gwiazd na gowie (12,1) i po 12 000 piecztowanych wybranych z kadego z dwunastu pokole Izraela (7,48). Byo dwanacie bochenkw chleba pokad-nego [Lev. 24,57), dwunastu mniejszych prorokw, dwunastu apostow, dwanacie rde Elimu {Num. 33,9) itd. Ogem w Apokalipsie dwunastka powtarza si 22 razy. Niewiasta ma krwotok przez dwanacie lat (Ew. wg Marka 5,25), crka Jaira miaa 12 lat (5,42). Z wntrza, z serca czowieka wychodzi wszystko, co ze, w liczbie dwunastu: cudzostwo, porubstwo, zabjstwo, kradzie, akomstwo, zo, zdrada, bezwstyd, ze spojrzenie, blunierstwo, pycha, gupota (Ew. wg Marka 7,212). Byo dwunastu rycerzy Okrgego Stou krla Artura i dwunastu paladynw Karola Wielkiego. Dwanacie anatematyzmw 'rozstrzygni', potpiajcych nauk patriarchy Konstantynopola Nestoriusza o dwch osobach w Chrystusie; postanowienia te, uoone przez Cyryla z Aleksandrii, przyj sobr efeski w 431 r. Dwunastu starych mistrzw rdw. sztuk wyzwolonych i teorii muzyki, legendarnych zaoycieli bractwa meistersingerw (XIV

XVI w.), muzykw i poetw, g. ze rodowiska rzemielniczego i kupieckiego. A zbjcw byo dwunastu" (Powrt taty 40 Mickiewicza). Dwanacie krl Popiel mia crek" (Krl-Duch 3,3,98 Sowackiego). Dwunastu poemat (1918) Aleksandra Boka: dwunastu czerwonogwardzi-stw patroluje zanieone ulice Piotrogro-du. ,,Dwunastu braci, wierzc w sny, zbadao mur od marze strony" (Dziewczyna l Bolesawa Lemiana). Dwunasta poudnie a. pnoc (na zegarze). Tuzin dwanacie. Tuziny, tuzinami, na tuziny w wielkiej liczbie, duo, licznie. Tuzinkowy taki, jakich jest wielu, pospolity, przecitny, mierny. Wielki tuzin 12X12= 144. Piekarski tuzin trzynacie bochenkw, buek; piekarze redniowieczni dodawali trzynast sztuk pieczywa do kadego tuzina, aby nie pomwiono ich o niedowa-g, co grozi mogo prgierzem a. torturami. Dodekafonia muzyczna technika dwunastodwikowa, dwunastotonowa, metoda porzdkowania materiau dwikowego oparta na skali 12-dwikowej rwnomiernie temperowanej. Dwunastka najwysza liczba oczek w grze w koci (dwiema kostkami). Horoskop buddyjski: zwierzta na dwunastu patkach kwiatu lotosu: mysz, byk, tygrys, zajc, smok, w, ko, owca, mapa, ptak, pies, winia. Wedug mistykw dwunastka rzdzi gardem. Wedug kabalistw cechami dwunastki s: uduchowienie, sodycz obyczaju albo pocig pciowy. W alchemii: liczba podstawowa jako iloczyn liczby czterech ,,pierwiastkw" ognia, wody, powietrza i ziemi oraz liczby trzech zasad: soli, siarki i rtci. DYM Dym symbolizuje o wiata; gniew (bstwa); oson bstwa; ofiar; bezcielesn dusz; marno, krtkotrwao ycia; okadzenie, zason, ciemno, pomrok; zniszczenie, ogie, wojn, kar, zjadliwo, chorob, zmczenie umysu; gupstwo; przeszkod, domowe utrapienie; chaup; prno, pochlebstwo, pych, zawi; obiecanki; ulot

no, efemeryczno, przemijanie; nostalgi, wspomnienia, marzenia; poezj; por. Kadzido. Dym w wielu mitach unosi dusze zmarych do nieba; wskazuje drog do zbawienia przez ogie. Dym osona bstwa. A wszystka gra Synaj dymia si przeto, i Pan by zstpi na ni w ogniu, i wystpowa z niej dym jak z pieca" (Ex. 19,18). Dym gniew boy, kara boa, zo, wojna; przeciwiestwo prawdy. Nieprzyjaciele Pana zniszczej jako dym" (Psalm 36 20), Dym domowe utrapienie. Trzy rzeczy wyganiaj czowieka z domu: dym (tj. dymicy piec), woda (tj. ciekncy dach) i za ona" (przypisywane krlowi Salomonowi). Dym ziemi ojczystej nostalgia, tsknota za krajem rodzinnym. On (Odys) pacze a ona (Kalipso) (...) czaruje, iby zapomnia Itaki. Lecz on mierci raczej wyglda i chciaby zobaczy bodaj dym wznoszcy si z jego ziemi" (Odyseja 1,58 i nast. Homera, t. J. Parandowskiego). Dym marno, krtkotrwao ycia; gupstwo, nic. Dym to szczery marno. Spiera si o dym, ac. de fumo disceptare, tj. spiera si o nic. W dym si obrci wniwecz; rozwia si, przepa. Niszczej jako dym dni moje" (Psalm 101 4). Dymem s ziemskie stworzenia" {Das Sieges-fest F. Schillera). Dym zawi, zazdro. Dym idzie za najadniejsz" (Fragment 4 Arystofane-sa). Gdy plotkarze obsiada dymicy piec, dym spywa ku najpikniejszej; zazdro jest nieodstpnym towarzyszem urody. Sprzedawa dym zwodzi kogo obiecankami bez zamiaru ich spenienia, czyni obietnice bez pokrycia. Yendere vams fumos" ac. 'sprzedawa prny dym' (Epigramy 4,5,7 Marcjalisa). Dym przeciwiestwo muu (szlamu, iu), bo mu czy pierwiastki" ziemi i wod, a dym ogie i powietrze. Dym zmcenie umysu. Gdy gwiazda otworzya studni przepaci, wznis " dym ze studni jak z pieca wielkiego (). I z dymu studni wyszy szaracze (...). I dozwolono im, aby mczyy ludzi przez pi miesicy, a mka ich jak po skorpionie, gdy uksi" (Apok. 9,1 5).

Sup dymu o wiata czca ziemi z niebem, ducha z materi. Dym kalu-metu, indiaskiej fajki pokoju, czy ludzi z natur i z niebem. Dym w tradycji chrzecijaskiej prno, pycha; sposb na wypdzanie diaba, demonw: wykurzanie dymem. Dym mio. ,,Mio, przyjacielu, to dym, co z par westchnie si unosi" (Romeo i Julia 1,1 Szekspira, t. J. Paszkow-skiego). Dymna chata, kurna chata z ogniskiem a. piecem, ale bez komina; dym wylatuje przez okno, drzwi a. otwr w dachu. Dymowe, podymne dawn. podatek od kadego dymu, tj. od chaty, domu mieszkalnego; podatek podymny. Dym dom wiejski, zagroda wiejska, chaupa, gospodarstwo chopskie. Dawa mu folwark piciu dymw w doywocie" {Pan Tadeusz 6,531 Mickiewicza). Dym pochlebstwo. Przysowie: Kto w pochlebnym kocha si dymie, ten w mgle grubej osidzie. Marny pochwa dymie!" (Poegnanie, Do D.D. 10 Mickiewicza). Kby dymu wspomnienia, marzenia. Kbami dymu niechaj si otocz, niech o modoci pomarz psenny" (Beniowski 4,4734 Sowackiego). Dym ojczystej wioski may wiatek zabity deskami. Myl moja cicha, jak moja chata, nad dym ojczystej wioski nie wzlata" (Mafy swatek l4 Teofila Lenar-towicza). Dym poezja, poetyczno. Mie rwno Muz i Prawd na pieczy, ni jej przy-kopci poetyckim dymem, ani si o to nie porni z Rzymem" (Eklezjastes, Przedmowa 68 S. H. Lubomirskiego). Poezjami pali trzeba, drzewo bowiem podroao, a te duo daj dymu, ale za to ciepa mao" (Karnawaowy lament poety 710 Adama Asnyka). To ciekawe, e co my rozumiemy przez proz, przetapia si na dwik, rymy i e potem z tego id dymy po caej literaturze" (Wesele 24, 70711 S. Wyspiaskiego). Dym kolejowy daleka podr (jako lek na zawd miosny). Jeeli chcesz co sobie zrobi, to kup sobie bilet okrny i jed w wiat daleki. Nic tak nie agodzi rany psychicznej jak zapach kolejowego dymu" (O czowieku, ktry si uczy kama Tadeusza Rittnera).

Dymna zasona dym wytwarzany sztucznie dla osony obiektw wojskowych (a. ruchw wojsk) przed nieprzyjacielem; sowa a. czyny majce przesoni prawdziwe intencje, zamiary, posunicia. Nie ma dymu bez ognia nie ma skutku bez przyczyny. Przysowie: Pospou te rzeczy chodz: dym za pomieniem, grzech za lubienym spojrzeniem (dotknieniem). Jak w dym bez wahania, bez namysu (bo po chwili moe to ju by ogie). Ani dymu, ani popiou ani znaku, ani ladu. Pj (ulecie) z dymem spali si, spon; zosta roztrwonionym, zmarnowanym, zmarnotrawionym. ,,Wszystko z nikczemnym dymem na wiatr leci" (Fajerwerk z ludzi 32 Adama Naruszewicza). Puci z dymem spali; zniszczy; zmarnotrawi, roztrwoni. Dym zawada, przeszkoda. By komu dymem w oczach wadzi, brudzi, wchodzi w parad. W marzeniu sennym: niepowodzenie w interesach; (ciemny) troski; (szary) utrapienie; (sup dymu) dobry omen; (biay) drobne kopoty. DZIECKO Dziecko jest symbolem pocztku, Nowego Roku, poranka, wiosny; zwizku z natur; podnoci; czystoci, nieskaonego stosunku do ycia, niewinnoci; niewiedzy, gupoty; spontanicznoci, irracjonalizmu; zapomnienia i wybaczenia; peni moliwoci, przyszoci, obietnicy; skarbu; niewdzicznoci; zmartwie. Dziecko niewinno, stan przedgrzeszny, rajski (sprzed pokosztowania zakazanego owocu). Jeli (...) nie staniecie si jako dziatki, nie wejdziecie do krlestwa niebieskiego (Ew. wg Mat. 18,3). Kto nie przyjmie krlestwa boego jak dziecko, nie wejdzie do niego" (Ew. wg uk. 18,17). W ikonografii chrzecijaskiej, zw. barokowej, dzieci wyobraano czsto jako anioki (w. putti) albo, wg innej tradycji, jako karzeki, krasnale, niekiedy w spiczastych kapturkachniewidkach (gr. kabiroi, kabei-roi, chtoniczne bstwa pochodzenia frygij-skiego; miay synne misteria w Samotra-ce). Dziecko gupota, niewiedza, naiwno i poczciwo. Biada tobie, ziemio, kt

rej krl jest dzieciciem" (Eklezjastes 10, 16). Gdy bytem dzieckiem, mylaem jak dziecko, rozumowaem jak dziecko; ale gdy na ma wyrosem, zaniechaem tych dziecinad" (l. List do Kor. 13,11); ac. parafraza z tego zdania: Sunt pueri pueri, pueri puerilia traciant" 'Dzieci s dziemi i postpuj dziecinnie'. Bracia, nie bdcie dziemi w rozumieniu, ale bdcie dziemi w zoci" (jw. 14,20). Dopki dziedzic jest dzieciciem, niczym si nie rni od niewolnika, cho jest panem wszystkiego" (List do Galatw 4,1). Przysowie ac.: Ne puero gladium 'nie dawaj dziecku miecza'. Dziecko irracjonalny stosunek do spraw ycia. Cudowny umys dziecka, co we wszystkim widzi straszno i tajemnic, i otcha" (Homo sapiens, W Malstro-mie 4 Stanisawa Przybyszewskiego). Mistyczne dzieci poucza mdrcw, wyzwala wiat, sprawuje rzdy. ,,Dzieci narodzio si nam (...) i spocznie wadza na jego ramieniu i nazw go: Cudowny Doradca, Bg Mocny, Ojciec Odwieczny, Ksi Pokoju. Potna bdzie wadza i pokj bez koca na tronie Dawida i w jego krlestwie" (Izajasz 9,56). Gdy Jezus mia dwanacie lat znaleli go w wityni siedzcego wrd nauczycieli (...) A zdumiewali si wszyscy jego rozumem i odpowiedziami" (Ew. wg uk. 2,4247). Dziecko-bohater, dziecko-bstwo w mitach i folklorze, urodzone w sposb nienormalny (np. Atena z gowy Zeusa, Dio-nizos urodzony dwukrotnie: wycity z zabitej Semele i z uda Zeusa; bogowie narodzeni z dziewicy, jak walijski Lieu Liaw Gyffes zrodzony przez dziewicz bogini Aranrhod, zob. Dziewica: Narodziny). Dzieci zagroone w niemowlctwie, niekiedy bronione przez zwierzta lub stwory bajeczne: np. Herakles atakowany w kolebce przez we; Zeus jako niemowl karmiony przez koz, Romulus i Remus pod opiek wilczycy, Hefajstos kulawy i saby zrzucony jako dziecko z Olimpu do morza. Dziecko obrazem przyszoci, ojcem czowieka (ang. The Child is the father of the Ma" z My Heart Leaps Vp 7 Willia-ma Wordswortha). Gdy lampa ganie (...), kiedy si mae dziecko z koyski umiecha, ma sen caego ycia" (Godzina myli 4143 Sowackiego). Czowiek jest jak

owa rzeka dziecistwa" (Dzieje grzechu l eromskiego). Kady ma swoje miejsce ulubione w dziecistwie. To jest ojczyzna duszy" (Przedwionie 1 Nawfo eromskiego). Niech blade uczu dziecko o przyszoci marzy (...), niechaj przeczuciem szuka zakrytego wiata" (Godzina myli 3234 Sowackiego). ,,Dzieckiem w kolebce kto eb urwa Hydrze, ten mody zdusi Centaury" (Oda do modoci 4445 Mickiewicza). Dziecko przeciwstawiane czowiekowi staremu, oznaczajcemu przeszo, ktry ulega niekiedy jednak na nowo zdziecinnieniu. Dziecko Nowy Rok. Dziecko w mczynie (pochonitym zabawkami synka) powiedzenie oparte na cytacie z pracy F. Nietzschego Tako rzecze Zaralustra: W prawdziwym mczynie jest dziecko ukryte". Dziecko skarb. To s moje skarby!" rzeka Kornelia, matka Grakchw, ukazujc swe dzieci odwiedzajcej j damie, ktra pysznia si swymi klejnotami. Dziecko bogactwem biedaka, koron czowieka. Niech kto kae na skarby, na sugi, na mury; ka ty na swe dzieci: to skarby, to ludzie, to baszty!" (Wojna cho-cimska 9,5912 Wacawa Potockiego). Ofiary z dzieci. Przysowie: Pierwsze dziecko Bogu, pierwsze ciel ksidzu, ij. pierworodny syn na ksidza lub zakonnika, daleki pogos ofiar z dzieci skadanych bstwom w czasach przedhistorycznych, w staroytnoci na Bliskim Wschodzie i w basenie rdziemnomorskim, w Indiach i Chinach (a do czasw nowoytnych), w przedkolumbijskim Meksyku i Peru, u Celtw. Jahwe rozkazuje Mojeszowi: Pierworodnego z synw twoich oddasz mnie" (Ex. 22,29). Syn pierworodny by ofiar szczeglnie mi bstwu, czego subtelnie zacierane lady znajdujemy w mitach i legendach (ofiara pierworodnego Izaaka nakazana Abrahamowi przez Boga; dziesita plaga spuszczona na Egipcjan: mier pierworodnych ofiara wzita gwatem od niewiernych). W innych mitach ofiary z dzieci usprawiedliwiane s przez pniejsze przekazy przepowiedni wyroczni (a wic idc od zainteresowanego bstwa), e dziecko, gdy doronie, zabije ojca, aby przej wadz. Dziecku-bohaterowi na og udaje si uj zagadzie, gdy krl nakazuje sudze porzuci je na pastw dzikich zwierzt w le

sie lub w grach (Edyp, Parys, Miletos, Neleus i Pelias), a pasterz je ratuje; albo noworodki porzucane s w koszyku lub skrzyni na wodzie (Perseusz, Romulus i Remus, Vainaminen z fiskiej Kalewali, maoryjski bohater Massi). Inni wadcy zagroeni przez nieznane dziecko ka zabi wszystkie noworodki urodzone w okrelonym czasie, np. ydowskie: matka porzuca Mojesza w koszyku na Nilu, rodzice uciekaj z Jezusem do Egiptu. Dziecko powodem zmartwie i trosk. Przysowie: Mae dzieci may kopot, due dzieci duy kopot. Mae dzieci nie daj spa, due nie daj y. Mae dzieci piszcz due niszcz. Mae dzieci bl gowy, due dzieci bl serca. Enfant terrible fr. dosi. 'okropne dziecko', wprawiajce w kopot rodzicw przez zdradzanie domowych tajemnic. Dziecko symbolizujce niewdziczno, czste w folklorze europejskim. Przysowia: Dziatki podrosy, chatk rozniosy. Kto pieci dzieci za modu, ten w staroci bdzie na nie paka. Lepiej dzieciom da ni od dzieci bra. Mio dziecka woda w koszyku (hiszp.). W marzeniu sennym: wana i korzystna przemiana duchowa; (pikne) zadowolenie; (chore) kopoty sercowe; (karane) niesprawiedliwo; (brzydkie) przekora. W alchemii: dziecko, zwaszcza w koronie i stroju krlewskim, symbolizuje kamie filozoficzny, mistyczne utosamienie wiecznoci i bstwa wewntrznego. Wylewa dziecko z kpiel, tj. wylewa z balijki wod wyrzucajc zarazem kpice si dziecko, przen. odrzuci ze wraz z dobrym, zbyt pochopnie potpia w czambu, ryczatem, hurtem; zawiadczone ju u Lutra (l 541): Ma soi das kindt nicht mit dem Bad ausgiessen" (nm. 'nie naley...'). Dzieci Wdowy. Do mnie, dzieci Wdowy! (Popioy 3, Sandomierz eromskiego) haso wolnomularskie, ktrym ksi Gin-tut wzywa Rafaa Olbromskiego do pomocy w obronie kocioa w. Jakuba przed dziaami generaa Sokolnickiego. Wdowa ma prawdopodobnie oznacza Izyd lub matk Hirama, fenickiego krla Tyru (969936 p.n.e., ktry pomaga krlowi

Salomonowi przy budowie wityni jerozolimskiej), wdow z plemienia Naftali (3. Ks. Krl. 7,14). DZIESI Dziesi jest symbolem nieskoczonoci; doskonaoci; pocztku; boskoci; proroctwa, przyszoci; fortuny; woli, siy, energii; panowania, bogactwa, przywdztwa; oryginalnoci, pionierstwa; pewnoci siebie; wzniesienia i upadku; mskoci, honoru mskiego; poczenia obu pci; doni, stp. Dziesi wita liczba i symbol cakowitoci, dualizmu ycia i mierci, prawdop. dlatego, e jest sum palcw obu rk, obu ng i sum czterech pierwszych liczb (1+2+3+4, pitagorejski tetraktys), a w systemie dziesitnym nawrt do jednoci na wyszym szczeblu, rozpoczynajcy now seri. Dla pitagorejczykw liczba najwitsza, liczba tworzenia uniwersalnego, na ktr przysigali, w ktrej doszukiwali si rda i korzenia przedwiecznej Natury, przedstawiana jako 10 kropek ustawionych w ksztat trjkta, wyobraajcego pocztek i koniec; narodzenie, rozwj i mier; cuda wiata; nieograniczon ekspansj. W ciele ludzkim emblemat duszy, mzgu, serca, nerek, woreczka ciowego, ledziony, wtroby, fallusa, macicy. W Babilonii dziesi dni uroczystoci wiosennych. Dziesi pokole pnocnych Izraela, ktre ok. 929 p.n.e. oderway si od Judy pod wodz Jeroboama I, wytpione a. uprowadzone w 721 p.n.e. przez krla asyryjskiego Sargona II. Dziesitka w Biblii oznacza czsto liczb zamknitej caoci, np. dziesicioro przykaza, dziesi plag egipskich; jeli by si w Sodomie znalazo dziesiciu sprawiedliwych, Pan nie zatraciby miasta (Gen. 18,32). Dziesiciu patriarchw biblijnych przed Potopem: Adam, Set, Enos; Kajnan, Ma-laleel, Jared; Henoch, Matuzalem, Lamech; Noe(/. Ks. Kronik 1,14). ,,A dziesi rogw, ktre widziae, to dziesiciu krlw" (Apok. 17,12). Dziesi panien pi mdrych i pi gupich (Ew. wg Mat. 25,1,13). Przypowie o dziesiciu minach i dziesiciu sugach (Ew. wg uk. 19, 1127). Oczyszczenie dziesiciu trdowatych (Ew. wg uk. 17,1119). Bestia o 10 rogach w widzeniu Daniela (7,7) i w

Apokalipsie (12,3; 13,1; 17,4). Dziesi dni ucisku w ciemnicy (dokd wrzuci smyrneczykw diabe) w Apokalipsie (2,10). Cyfra 10 (niekiedy) maestwo a. obojnactwo: mska, falliczna jedynka wiata widzialnego i eskie zero nieskoczonoci. Dziesi sefirot hebr. 'liczba' (l.pj. se-fira) w kabalistycznych rozwaaniach ezoterycznego mistycyzmu yd., 10 emanacji a. si, przez ktre mia si Stwrca objawi z En Sof (Nieskoczonoci, Nieznanego Boga), przez ktre sta si poznawalny. Sefirot niekiedy wyobraano sobie jako gazie drzewa kosmicznego, niekiedy za jako czci ciaa ontologicznego czowieka Adama (Kadmona), mikrokosmo-su. Sefirot, zwane te koronami, atrybutami, zasadami i krokami, s to: Keter'elion 'najwysza korona', Gewura 'potga', Tifferet 'pikno', Bina 'inteligencja', Hesed 'mio', Hochma 'mdro', Netzah 'wieczno', Hod 'majestat', Jesod 'podwalina' i Malchut 'krlewsko'. Malchut symbolizowa mia lud Izraela. Dziesi dni pokuty u ydw: pocztek roku religijnego; trzy wite dni: Rosz Haszana (l i 2 tiszri) i Jom Kippur (10 tiszri) oraz dni midzy tymi witami. Kanon dziesiciu mwcw attyckich: Antyfon, Andokides, Lizjasz, Izajos, Ajschines, Hyperreides, Izokrates, Likurg z Aten, Demostenes i Deinarchos. Dziesi cnt buddyjskich: miosierdzie, roztropno, energia, rwnowaga ducha, dobre sprawowanie, inteligencja, stanowczo, sia, koncentracja w medytacji, uywanie waciwych rodkw. Rada dziesiciu tajny trybuna dawnej republiki weneckiej, o nieograniczonych kompetencjach, za. w 1310, pniej rozszerzony do 17 osb, zlikwidowany w 1797. Dziesicina dawny podatek na rzecz Kocioa (rzadziej pastwa a. szlachty) wynoszcy dziesit cz zbiorw. Dziesicin twoich (...) odda nie omieszkasz" mwi Pan (Ex. 22,29). Co on nam w kazanie powie: i gdy wydam dziesicin, bych by nagorszy, nie zgin" (Krtka rozprawa... 524 Mikoaja Reja). Dziesita muza kinematografia; od czasw antycznych przydomek utalentowanych pa, np. poetki gr. Safony.

Dziesi to niewiele. Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem Wielka Rewolucja Padziernikowa, tytu reportau Johna Reeda (18871920), pisarza amer., wspzaoyciela Partii Komunistycznej USA. Dziesicioma palcami co zdoby bez kapitau, wasn prac, samodzielnie, zaczynajc od zera. Dziesi to wiele. Oto ju 10 razy zniewaacie mnie" (Hiob 19,3). Za dziesiciu pracowa (je) duo. Dziesi razy (lepiej, wicej, gorzej itd.) o wiele. ,,Dziesi mil niczego", jak mwi Niemcy (...), jakie pierwociny krajobrazu z caym ubstwem pomysw i linii", o krajobrazie polskim (Bez dogmatu 1 H. Sienkiewicza). Liczba dziesi przez mistykw zwana Rk Boga, o naturze sonecznej, nieskoczonej, duchowej. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Kozioroec, wpywa na inteligencj, ycie, potg, tworzy charakter refleksyjny.

DZIEWICA (Panna) Dziewica symbolizuje niewinno, czysto, paniestwo; agodno, wdzik; strach, samolubstwo, nie urzeczywistnione moliwoci; idea, mdro, sprawiedliwo; mczestwo; obietnic, przyrzeczenie; pocztek, jutrzenk, wiosn; pole (orne); krajobraz. Dziewica-matka idea, boska mdro, czysto, dobrobyt, szczliwy pocztek, mio; eska zasada w przyrodzie. Jutrzenka, ktrej dziewictwo odnawia si kadego ranka; bogini Ksiyca, ktra staje si dziewic na kadym nowiu; bogini Soca i Ziemi, ktrej dziewictwo powraca na wiosn. Bogini niepokalanie poczta a. samozro-dzona, egipska Izyda, babiloska Isztar, Atena, ktra wyskoczya z gowy Zeusa; ich zwyke okrelenia to krlowa niebios, krlowa wiata, matka bogw, niebiaska dziewica; bywaj przedmiotem czci jako opiekunki dziewic, matek, maestwa, porodu, sprawczynie podnoci. Ich czste atrybuty to sierp Ksiyca, otwarta do, przedmioty owalne i wklse, jak miski, kubki, odzie, statki. Powicane im zwierzta to zwykle krowa (Indie, Egipt), maciora (Grecja), wilczyca (Rzym).

Narodziny z dziewicy (partenogeneza). Bogowie, bstwa, bohaterowie narodzeni z dziewicy wystpuj w wielu rozpowszechnionych mitach. S to przewanie bohaterowie soneczni i bstwa podnoci i urodzaju. Zob. Dziecko (Bohater, bstwo). Panna (Virgd) gwiazdozbir rwnikowy, w Polsce widzialny wiosn i latem, znak zodiaku; emblemat dziewczyna z dzbanem a. z liciem palmy; niebiaski aspekt bogini podnoci, dziewicy-matki, np. DemeterPersefony, Erigony, crki ka-riosa i wielu innych. ,,Pierwiastek" ziemia, planeta" Merkury, symbol tarcza Dawida. Liczba sze; ogie i woda, hermafrodytyzm, narodziny boga a. pboga, niwa, praca, zrczno rk, dro-biazgowo. Panna jest patronk krytykw i rzemielnikw (zw. zegarmistrzw szwajcarskich). Dziewica Sprawiedliwo (ac. lusti-tia), ktra porzucia Ziemi zraona zbrodniami ludzi, Astrea. lam redit et virgo, redeunt Satwnia regna" tac. 'Ju Dziewica powraca, powraca krlestwo Saturna' (Bukoliki, ekloga 4,6 Wergiliusza, t. Z. Abra-mowiczwny), Dziewictwo Matki Boskiej atrybuty: salamandra, jednoroec, ciasny pas; niewinno so, pantera; czysto biaa lilia, baranek, gobica, gwiazda. Panny mdre i panny gupie przypowie ewangeliczna: z orszaku dziesiciu dziewczt, ktre towarzyszy miay modej parze do domu, pi zapomniao wzi oliwy do swoich lamp, a gdy poszy j kupi, spniy si na wesele i zastay drzwi zamknite. Woay wic: Panie! Panie! otwrz nam. On za, odpowiadajc, rzek: Zaprawd, powiadam wam, nie znam was" (Ew. wg Mat. 25, l12). Dziewczta oznacza mog rok zoony z dziesiciu miesicy, piciu letnich i piciu zimowych; pan mody (Soce) nie chce wpuci ciemnych, zimowych miesicy. Przypowie moe te oznacza paruzj: Chrystus jest narzeczonym, a panny zbiorowo symboliczn narzeczon, przedstawiajc og wiernych, dla ktrych wejcie do Krlestwa Niebieskiego jest ju to otwarte, ju to zamknite. Dziewictwo czeka specjalna nagroda na tamtym wiecie" (O witym dziewictwie w. Augustyna). Przysowie ac.: Connu-

bium mundum. sed virginilas paradisum complet 'maestwo zapenia wiat, ale dziewictwo Raj'. Prba dziewictwa niewiast (ale take i mczyzn) polega miaa, wg legend, na zamykaniu z jadowitymi wami, wrzucaniu do jaskini smokw, lww, na przywizywaniu do drzewa w lesie, gdzie przebywaj jednoroce lub sonie. Przebycie tych prb zdrowo dowodzi miao, e dziewictwo jest nienaruszone. Jedenacie tysicy dziewic mczestwo zwielokrotnione, urastajce do bajecznych rozmiarw; towarzyszki dziewicy i mczennicy, legendarnej w. Urszuli, ktra miaa wraz z nimi ponie mier za wiar. Dziewicze miasto nigdy jeszcze nie zdobyte przez nieprzyjaciela. Edynburg, od legendy, ktra gosi, e krl Piktw wysa tam swoje crki, aby bezpiecznie przetrway wojn domow. Dziewica Orleaska, fr. La Pucetle 'dziewica' Joanna d'Arc, (ok. 14121431), fr. wita i bohaterka narodowa. Dziewiczy wianek dziewictwo (symboli/owaje dawn. wianek ruciany). ,,Pikna wiea bez dzwonw" (Dwie zonice z Abinglonu 3 Henry'ego Portera) o dziewicy. ,,Utrata dziewictwa jest bogactwem narodowym, bo nie urodzi si dziewica bez straconego uprzednio dziewictwa" (Wszystko dobre, co koczy si dobrze 1,1 Szekspira. t. L. UIricha). Dziewica strach. Mniej dzielny ni dziewica w nocy" (Troilus i Kresyda .1,1 Szekspira). Maiden speech ang. 'pierwsze (dosf. dziewicze) przemwienie' czonka Izby Gmin a. Izby Lordw. Dziewiczy wieczr przyjcie urzdzone dla koleanek przez pann mod w przeddzie lubu, gdy zwaszcza dawniej na wsi. splatay jej wianek i stroiy rzg weseln. Morowa dziewica dawn. legendarne uosobienie moru. zarazy. Kiedy zaraza Litw ma uderzy (...) nieraz na pustych smtarzach i boniach staje widomie morowa dziewica" (Konrad Wallenrod 4,151.1545 Mickiewicza). Panna i dziewica to nie to samo (przysowie).

Dziewiczy las puszcza pierwotna, nietknita rk lud/k. ,,elazna dziewica" zob. elazo. W marzeniu sennym: szczcie. DZIEWI Dziewitka symbolizuje cakowito; prawd; czarnoksistwo; morze; Ksiyc; msko; macierzystwo; sztuk; doskonao jako potrjna trjka, symbol sumy trzech wiatw: nieba, ziemi i pieka. Liczba zwana przez mistykw metafizyczn, szczliwa liczba rzdzca sztukami piknymi, rwnowaca elementy duchowe i materialne, synteza wszystkich barw, obiecujca osignicie celu istnienia. Cytra 9, jako ostatnia z szeregu, reprezentuje koniec i pocztek, ide rodzenia si na nowo, przeobraenia i rozwoju, a zarazem mierci, koca cyklu. Hebrajskie amen, wyraajce w religijnych tekstach potwierdzenie, zgod, uywane w modlitwach przez ydw prawdop. od IV w. p.n.e., przejte przez chrzecijan w II w. (pniej przez islam); wyraz ten po gr. ma warto liczbow 99 (a l, m 40, e 8, n 50). Dla staro. ydw dziewitka bya liczb przeczucia, odrodzenia, duchowoci, podry; reprezentowaa niezmienn prawd, gdy pomnoona odtwarza si stale: 9X2=18, 1+8=9; 9X3 = 27, 2+7 = 9 itd. Abraham mia 99 lat, gdy ukaza mu si Bg (Gen. 17,1). Dziewi liczb rytualn w mit. gr.: miara czasu ciy (9 miesicy), std misteria eleuzyskie na cze Demeter trway 9 dni; okres spenienia trudnego dziea, poszukiwa uwieczonych powodzeniem itd.. np. Demeter przez 9 dni przebiega wiat w poszukiwaniu porwanej crki Kory; Leto odbywa bolesny pord Apollina i Artemidy na Ortygii przez 9 dni i nocy; arka Deuka-liona pywaa w czasie Potopu przez 9 dni, a osiada na szczycie Parnasu; Hydra miaa 9 gw; 60 dziewicioletnich nimf-okea-nid, crek Okeanosa, poszo na sub do ArtemidyDiany. Dziewi muz staro. Grecji (ich liczba inazwy s dzieem Hezjoda), crek Zeusa i Mnemosyne (bogini pamici), pocztych w dziewi nocy miosnych, boginek poezji, literatury, muzyki, a pniej te astronomii, filozofii i wszelkich intelektualnych i arty

stycznych aspiracji. Wg Teogonii Hezjoda 9 dni i nocy drogi oddziela niebo od ziemi: tyle czasu spadao brzowe kowado z nieba na ziemi i tyle czasu spada by musiao z ziemi do Tartaru. Kar bogw olimpijskich za wiaroomstwo bya banicja z Olimpu na dziewi lat. Sabinowie i Etruskowie mieli po dziewiciu g. bogw. Styks opywa Hades dziewicioma zakrtami. Platon zmar w wieku 81 lat, osignwszy, wg przybyych do Aten magw, njdoskonals/y wiek: 9x9; zoyli wic zmaremu ofiar (List 58 par. 31 Seneki). W okresie rzymskich Lemuriw (9,11,13 maja), wit powiconych duchom zmarych, ojciec rodziny wychodzi noc boso z domu i, nie odwracajc gowy, rzuca za siebie ziarna grochu a. bobu, mwic 9 razy: Przez ten groch (bb) wykupuj siebie i swoich" (od obecnoci i zawici bkajcych si widm zmarych). Nonumaue premalur in annum" ac. 'zatrzymaj (swj utwr) a do dziewitego roku (w biurku)' (Sztuka poetycka 388 Horacego). Dziewi chrw anielskich zob. Trzy (hierarchie anielskie). Wiksza rado w niebie z jednego grzesznika, ktry si opamita, ni z dziewidziesiciu dziewiciu sprawiedliwych" (Ew. wg uk. 15,7). Dziewi grzechw cudzych (w chrzecijastwie): radzi do grzechu, kaza grzeszy, zezwala na grzech, pobudza do grzechu, pochwala grzech, milcze na grzech, nie kara grzechu, pomaga w grzechu, uniewinnia grzech cudzy. Nowenna (od ac. novem 'dziewi') naboestwo trwajce dziewi dni przed uroczystoci a. witem Kocioa kat. Pieko chrzecijaskie ma dziewi bram (Raj utracony 2,645 Miltona): trzy spiowe, trzy elazne, trzy kamienne. Hierarchia piekielna liczy dziewi stopni na wzr dziewiciu chrw anielskich. W Boskiej Komedii Dantego pieko ma dziewi krgw. Jest te dziewi koncentrycznych nieb siedmiu planet", gwiazd staych i pri-mum mobile, a poza nimi wietliste Empi-reum. Dziewi jest liczb Beatrycze, ona za symbolem mioci. Dziewi dziewic kapanek wyroczni galijskiej.

Wedug muzumanw dziewi, jako liczba otworw ciaa ludzkiego, jest symbolem kontaktu czowieka ze wiatem zewntrznym. Raniec islamski ma 99 pere, a Allach 99 nazw. Dziewitka, czyli Bohaterowie wiata (wg przedmowy Caxtona do Morte Darthur): trzej poganie, trzej ydzi, trzej chrzecijanie: Hektor, Aleksander Wielki i Juliusz Cezar; Jozue, Dawid i Juda Machabeusz; krl Artur, Karol Wielki i Godfryd-z Bouillon. Wedug mitu skand, stranik bogw u wrt Asgardu, Heimdall, ktry widzia na odlego stu mil, sysza jak ronie trawa i wena, potrzebowa mniej snu ni mysi-krlik, by zrodzony przez dziewi matek. W Chinach dziewiciopitrowa pagoda jest emblematem nieba. Trzy po trzy mwi byle co, bez sensu; od niezrozumiaych formu magicznych powtarzanych po trzykro: Trzykro tak i trzykro wspak, trzykro jeszcze do dziewiciu: pst! ju po zaklciu!" (Czarownice w Makbecie 1,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). (Circe) czarodziejskimi usty trzykro dziewi razy szepczc, niezrozumiae wymawia wyrazy" (Metamorfozy 14,58 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). W folklorze kot ma dziesi ywotw; ale kot o dziewiciu ogonach to dyscyplina o dziewiciu rzemieniach. IX Symfonia. Napisanie dziewitej symfonii ma jakoby grozi kompozytorowi mierci; przykady: Beethoven, Schubert, Dvorak, Bruckner (ktry wprawdzie skomponowa 11 symfonii, ale pierwszej nie numerowa, drugiej da numer zero, a dziewitej" nie mg dokoczy). Dziewi punktw prawnych dziewi pomylnych okolicznoci, z ktrych mona skorzysta w sprawie sdowej z braku autentycznej racji: l) duo pienidzy, 2) duo cierpliwoci, 3) dobra sprawa, 4) dobry prokurator, 5) dobry adwokat, 6) dobry wiadek, 7) dobrzy przysigli, 8) dobry sdzia, 9) ut szczcia. Dzierawa wieczysta na 99 lat. Dziewita fala (morska) wg tradycji najwiksza i najsilniejsza. Dziewita woda po kisielu daleki krewny a. krewna. Stara dziewitka starucha; podstarzaa jejmo.

W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Strzelec; planeta Neptun, tajemne siy ukryte w czowieku; rwnowaga midzy duchem i materi. W charakterologii: prawo, dobrotliwo, solidno, skonnoci artystyczne. Dziewitka trefl karta pechowa, zwaszcza w Szkocji. DZIK Dzik symbolizuje Soce, ogie; zim; noc; Ksiyc; Arktyk; padziernik; polowanie; zmysowo, rozwizo, fallusa, podno, roniecie; uwid; zniszczenie, zabjstwo, samozniszczenie, mier; si pierwotn, potg, odwag; porywczo, gniew, gwatowno, nieumiarkowanie, brutalno, wulgarno; aroczno; grzech; diaba; autorytet duchowy, czysto, uczciwo, wolno. Nazwy dzika: w l. roku ycia warchlak, pasiak; w 2. roku przelatek; w 3. wycinek; od 4. roku (samiec) odyniec, (samica) locha, samura. Ky dolne szable, grne fajki. Dzik babilosko-akkadyjski posaniec bogw; jego miso byo w pewne dni objte zakazem spoycia; std, by moe, ydowskie tabu w stosunku do wieprzowiny. Dzik, pustoszycie! winnic, symbolem wrogw Izraela. Proba o odnowienie winnicy boej: Zry j dzik z lasu, a odyniec spas j" (Psalm 79 14). Dzik indoeurop. symbol autorytetu duchowego: samotnik w puszczy, a przeto rodzaj bramina, pustelnika, druida; ywi si odziami witego drzewa dbu i truflami, o ktrych sdzono, e rodz si od uderzenia pioruna; przeciwiestwo niedwiedzia jako wcielenia doczesnoci. Dzik Soce, ogie. Ostra, najeona, sterczca szczecina wyobraa pomienie a. promienie soneczne. Bogowie Soca pojawiaj si w postaci dzika, np. Apollo. W hierarchii zwierzt dzik znajduje si midzy lwem i smokiem. Dzik atrybutem Aresa, Artemidy, Her-mesa, Posejdona; jedno z wciele hinduskiego boga Wisznu. Dzik Ksiyc, zwierz ksiycowe. Ksiycowa Artemida zesaa potwornego dzika na Etoli, krain krla Kalidonu, Ojneusa, ktry nie zoy bogini nalenych ofiar; w kalidoski dzik wyobraa mg

gd, susz, zimno itd. Dziki byy zwierztami ofiarnymi Artemidy (Diany). Dzik w staro. sia pierwotna. Wypadszy ze swego barogu w kniei dzik rwie naprzd i orze ziemi jak dzib okrtu morze; najdawniejsze dzioby okrtowe zdobiono wyobraeniam ba a. ryja dzika. Dzik sia, odwaga. Osaczony dzik groniejszy od niedwiedzia. Przysowie: Gdy idziesz na niedwiedzia gotuj oe, gdy na dzika gotuj mary (niedwied moe ci porani, dzik zabi). W mitach dzik jako nasana przez bogw sia pustoszca kraj, przyczyna mierci (bd te eufemiczne okrelenie zgonu) Ozyrysa, Adonisa, Zeusa kreteskiego, Ankajosa, Karmanora z Lidii, bohatera irl. Diarmuida. Locha o szablach w ksztacie pksiycw, zabijajca bohatera sonecznego, reprezentowa moe bogini wiata podziemnego starsz od Persefony. Wedug dawnych wierze myliwskich spoycie misa dzika moe udziela jego siy i nieustra-szonoci. Polegli w boju bohaterowie skand. raczyli si na ucztach w Walhalli misem dzika Andhrimnira, rycerza lasw". Dzik czysto, uczciwo. Przysigano nad cielskiem ofiarnego dzika. "Jeli przysigam kamliwie, niech nie poskpi mi bogi wszelkich dopustw zsyanych za grzech faszywego wiadectwa!" rzek Aga-memnon i gardziel odyca okrutnie ci spiem" (Iliada 19,2668 Homera, t. Ignacego Wieniewskiego). Dzik w chrzecijastwie grzech, nieumiarkowanie, aroczno, gniew; diabe. Dzik rozrost. Ryjcy ziemi dzik wiosenny, niszczcy chwasty. Dzik widnicie. Niszczcy plony dzik jesienny. Dzik padziernik (sezon polowania na dziki); jesie; mier. Dzik podno; mit. skand. Freyr jako bg podnoci i obfitoci, zwizany by z dzikiem i koniem, pradawnymi symbolami podnoci. Kary zrobiy mu zotego dzika nazwanego Gullinbursti ('zotoszcze-ciniasty'), ktry wieci w ciemnociach (zob. wyej Dzik Soce) i mg przecign najbystrzejszego rumaka. Zwierz falliczne (jakoby z uwagi na ksztat). Dzik zima, mier. Niszczyciel plonw i zabjca bohaterw sonecznych. Zimowe zwierz ofiarne dla bogw podno

ci. Zimowy znak zodiaku: Ryby. W okresie przesilenia zimowego Skandynawowie skadali Freyrowi ofiar z ba dzika; std ang. obyczaj podawania ba dzika z jabkiem w pysku, przyozdobionego rozmarynem i limi bobkowymi na st w czasie Boego Narodzenia. Nad bem dzika skadano przysig wiernoci i hod ksiciu a. krlowi. Dzik atrybut uosobienia Rozpusty (ac. Luxuria, Libido, Yoluplas). Dzik niemiecki, odzia syty, tylko 'Och!' zakrzykn i wskoczy zaraz, nie znalaz oporu" (Cymbelin 2,5 Szekspira, t. L. UIricha). W plastyce przedstawiany jako przeciwnik dziewicy Czystoci jadcej na jednorocu. Dzik Arktyka. Hyperboreje; br, knieja. Czarny dzik zgnilizna; zima; noc; egip. bg Set. Biay dzik godo Ryszarda III, ostatniego krla dynastii York. Znak obecnego cyklu (kalpa) w kosmologii indyjskiej. eb dzika gocinno; uywany jako znak obery; w rdw. nalea si wadcy (krlowi, seniorowi). Ky dzika (szable) niemiertelno; mier; pksiyc. W heraldyce: rycerz walczcy do upadego; rycerz w penej zbroi; wolno; potga; brutalno. W marzeniu sennym: potni wrogowie. DZWON Dzwon symbolizuje dwik, muzyk, harmoni; alarm, trwog; czas; gos Boga, wezwanie, ostrzeenie, kazanie; modlitw; chrzest; odstraszanie, egzorcyzm; aob, pogrzeb, kltw, posuszestwo; wolno; rado; raj; zdrowie; dwupciowo; dziewictwo; morze, wod; pustk wewntrzn; koniec. Dzwony kute, nitowane, s starsze od odlewanych, ktre pojawiy si w epoce brzu. W Chinach byy w powszechnym uyciu ju w II tysicleciu p.n.e. Staro. cywilizacje Japonii, Indii i rodkowego Wschodu uyway dzwonw najrniejszych rodzajw. Od VII w. p.n.e. Grecy i Etruskowie uywali maych dzwonkw, ktre przejli od iraskich ludw jedzieckich, ktrym dzwonki z brzu o sercach z elaza suyy jako talizmany obronne, zwy

kle zawieszane na ogowiu koskim, ale take spotykane czsto w grobach. Dzwon zasada mska i eska, dwupciowo, podno; msko od strony zewn., esko od wewn. (podobnie jak rg). Rczka i serce dzwonu to symbole mskie. Dzwonkami zdobiono wyobraenia fallusa w czasie falloforiw, w ceremonialnych procesjach urodzaju i podnoci. Dzwonek dziewictwo. U staro. ydw atrybut dziewictwa noszony przez panny. Dzwon w chrzecijastwie raj, gos Boga; zaznaczanie okrelonych punktw rytuau, wezwanie do modlitwy, wybijanie godzin, wzywanie do posuszestwa przykazaniom boskim, ostrzeenie, rado, aoba, obwieszczanie wit, wanych wydarze, jak urodziny nastpcy tronu, zawarcie pokoju. Dzwony do wie kocielnych wprowadzi mia w. Paulin z Noli (Wochy) od 409; rozpowszechniy si od ok. 800, od XIII w. zaczy otrzymywa imiona, napisy i ornamenty. Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango" ac. 'ywych zwouj, zmarych opakuj, gromy krusz' napis na wielkim dzwonie katedry w Szafu-zie (pn. Szwajcaria), wzity przez Friedri-cha Schillera jako motto Pieni o dzwonie (1800). Dzwon gone i natarczywe kazanie, wezwanie do modw. Dzwon odstraszanie demonw, zych duchw, czarw, urokw, zarazy; emblemat w. Antoniego Wielkiego, ktry dzwonieniem wygania diaby ukrywajce si w ruinach wity pogaskich. Dzwonki amulety, umieszczane na pojazdach, zwierztach, budynkach, miay odpdza demony, uniewania kltwy, likwidowa skutki czarw. Magi obronn dzwonkw posugiwao si chrzecijastwo we wczesnym rdw., zwaszcza w zwizku z chorob i mierci. Dzwonek magiczny suy do wywoywania dusz zmarych; odlewano go ze stopu oowiu, cyny, elaza, zota, miedzi i rtci; umieszczano na nim nazwy siedmiu duchw planetarnych. JHWH (tetragram) i imi Jezus. Dzwon chrzest. Dzwony chrzcielne wspomniano ju w kapitularzach Karola Wielkiego w 789 r.

Dzwon meteorologia. Dzwony miay sprowadza deszcz, rozpdza chmury burzowe, odgania pioruny, huragany, gasi poary powstae od pioruna. Powiconym dzwonkiem loretaskim dzwoniono w czasie burzy, aby skierowa pioruny w inne strony. Dzwon rozmowa z bstwem w sposb bezporedni, w cesarskich Chinach i w Rosji. Dlatego starano si tam odlewa dzwony najdononiejsze, a wic najwiksze (np. najwikszy na wiecie Car Kooko na Kremlu). Dzwon sklepienie niebieskie (ktre dzwon naladuje swoim ksztatem). Dzwonek egzorcyzm. Egzorcyci dzwonili dzwonkami trzymanymi w rku a. przymocowanymi do ubioru. Na brzegach szaty arcykapana Aarona wisiay na przemian dzwonki i jabuszka granatu odstraszanie demonw i podno (Ex. 28,34). Na kapie Lanfranka, arcybiskupa Canterbury w XI w., wisiao 51 dzwonkw. Dzwon, ksiga i wieca anatema, wielka kltwa ko. wprowadzona w VIII w.: po przeczytaniu wyroku ksidz dzwoni w dzwon, zamyka ksig i gasi wiec, co wycza ukaranego ze spoecznoci kocielnej. Dzwon aoba, pogrzeb, mier. Gos dzwonw pogrzebowych mia odpdza ze duchy od dusz wychodzcych z ciaa, a w Kociele kat. do dzi ma wskazywa drog duszom zmarych. Nie dowiaduj si nigdy komu bije dzwon, (bo zawsze) tobie bije" (Modlitwy w nagych potrzebach 17 Johna Donn; 1624). ,,A graj im dzwony aobne" (Kazimierz Wielki 83,7001 S. Wyspiaskiego). Dzwon czas. Dawniej dzwoniono w czasie pogrzebu tylekro, ile lat y nieboszczyk. Dzwon okrtowy wyznacza pocztek nowej wachty i koniec starej. Dzwon koniec. Tak to na wiecie wszystko los zwyk koczy dzwonem" (Pan Tadeusz 3,663 Mickiewicza). Przysowie: Wszystko z dwikiem dzwonowym przemija. Dzwoni na kazanie zachca do zrobienia czego, nawoywa do czego. Przysowie: I jam dzwoni na to kazanie. Dzwon woda, morze. Wg legend odzywaj si niekiedy dzwony kociow zatopionych miast.

Dzwon kocielny obuda. Przysowie: Dzwon do kocioa ludzi zwoywa, a sam w kociele nigdy nie bywa. Koci, gdzie w szklane dzwony dzwoni karczma. Dzwon w folklorze dzwoni sam z siebie, gdy pojawi si wity a. gdy popeniono zbrodni; niekiedy uruchamiany przez rusaki. Dwik dzwonu zapewnia pogodne niwa i atwy pord. Dzwon dwik, prawibracja bytu; u muzumanw egzystencjalne odbicie potgi Allacha. Gos dzwonu wznosi dusze miertelnych ponad granice doczesnoci. Dzwonek ostrzeenie, sygna alarmowy, wezwanie ratunku, pomocy, do boju. Gdy wiara bya w niebezpieczestwie, dzwon kocioa w. Graala sam dzwoni, a wtedy pojawia si rycerz. Kto zawiesi kotu dzwonek?" (Kot i myszy, bajka poety fr. Eustachego Dechamps, ok. 13461406), aby ostrzega myszy przed zblianiem si kota. Dzwon wolno. Dzwon Wolnoci, ang. Liberty Beli, w filadelfijskiej Indepen-dence Hali, ktry, wg tradycji, mia dzwoni. gdy Kongres Kontynentalny uchwali Deklaracj Niepodlegoci St. Zjedn. (4 VII 1776). Wolnoci bije dzwon" (Hymn 5 Sowackiego). Dzwon nard. I cay nard sta si wielkim dzwonem, gdzie jedno serce uderza" (Dzwon pogrzebowy 34 Jadwigi uszczewskiej). Dzwon zdrowie. Serce jak dzwon serce zdrowe, bijce mocno, regularnie. Dzwon znaczenie mistyczne, waciwe przedmiotom zawieszonym midzy niebem i ziemi. Dzwon sia twrcza (dwikw). Dzwon muzyka. Atrybut uosobienia jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych. Muzyki, uderzajcej motkiem w szereg dzwonw; podobnie przedstawiano w psaterzach rdw. krla Dawida. Dzwon miech Muzyki. Bo dzwony s miechem Muzyki" (Jej maestwo Tho-masa Hooda). Dzwony harmonia. Oto ogldam ten szlachetny umys jak zesp dzwonkw rozstrojony, gony, ja, ktra piam mid muzycznych zakl" (Hamlet 3,1 Szekspira, t. J. S. Sity) Ofelia o Hamlecie.

Wielki dzwon wana sprawa, wielkie wydarzenie. W przysowiach: Bi w wielki dzwon alarmowa, bi na trwog w jakiej sprawie spoecznej. Od wielkiego dzwonu od wielkiego wita, na wielkie uroczystoci, rzadko. Dzwon posuszestwo. Przysowie ang.: On jest jak dzwon, zadzwoni kademu, kto pocignie za sznur. Dzwonisz wtedy rzek dzwonnik kiedy ja pozwol" (Dzwon 34 Jana Lemaskiego). Dzwon pustka wewntrzna. Wiesz dlaczego dzwon gony! Bo wewntrz jest prny" (Mdry i gupi 6 Ignacego Krasickiego). Gone dzwony za grami z daleka wszystko sprawia wiksze wraenie, wydaje si groniejsze. Dzwon okrtowy dusza okrtu wg tradycji eglarskich; opowiadano, e dzwoni sam przez si, gdy statkowi grozi niebezpieczestwo. Ruszy dzwonka drani, dokucza; robi intrygi. Ostatni dzwonek najwyszy czas, ostatni moment (w XIX w. na stacjach kolejowych dzwoniono trzykrotnie przed odejciem pocigu). Szklany dzwonek zob. Bazyliszek. W heraldyce: wezwanie witych i anioa stra. W marzeniu sennym: dobra nowina; (na trwog) sprawdzenie si zych przeczu. FALLUS Fallus (gr. phdltos, ac. phallus) symbolizuje o wiata, wiato, promie wiata; podne siy Natury, utrwalenie ycia, energi twrcz, uniemiertelnienie rasy; kult falliczny, msko, popd seksualny; zapodnienie, podzenie, podno, urodzaj, potomstwo; wdzieranie si, przenikanie; komedi; wasne Ja; lupanar. Fallus atrybut rnych bstw Soca, podnoci, urodzaju, mdroci i sprawiedliwoci, jak Ozyrysa, Demeter, Hermesa, Dionizosa, Priapa, Fascinusa (rzymskiego riemona fallicznego, ktrego kultem opiekoway si westalki; maskotki z jego wizerunkiem zawieszano niemowltom na szyi). Symbole falliczne: jest ich bez liku; s to zazwyczaj przedmioty dugie i suce do przebijania a. uderzania, proste i ster

czce, albo ognistosoneczne, jak np. strzaa, laska, tyrs, kaduceusz, miecz, pug, maczuga, bero, kamie, kolumna, rg, wiea; palec wskazujcy; czerwie, byskawica, nieboskon, rodek koa; krzy, drzewo; silne a. podne zwierzta, jak byk, ko, baran, kozio, zajc, ryba, w; kwiaty i owoce, jak np. brzoskwinia, figa, granat, jabko, winne grono, bluszcz, mandragora, szyszki rolin iglastych itd. Fallus w hinduizmie Linga (sanskr. 'znak; symbol wyrniajcy'), symbol boga Siwy, gwny przedmiot kultu w wityniach siwaickich i na otarzach domowych. Joni symbol genitaliw eskich i bogini Siakti, maonki Siwy, czsto tworzy podstaw supa linga: poczenie tych symboli przypomina wiernym, e zasada mska i eska s wieczycie nierozczne i stanowi tre bytu. Kulty falliczne szeroko rozpowszechnione ceremonie i praktyki religijne poczone z odbywaniem stosunkw seksualnych a. z ukazywaniem symboli lub wizerunkw mskich i eskich organw pciowych. Obrzdy te maj zapewni urodzaje i podno ludzi i zwierzt (hodowlanych i ownych) i wyzwoli energie twrcze przez przeamywanie obowizujcych ogranicze i zakazw, i powrt na czas krtki do stanu pierwotnego Chaosu (jak w rnych uroczystociach orgiastycznych). Wyobraenia fallusw noszone na procesjach dio-nizyjskich i w czasie misteriw eleuzy-skich byy nie tyle same przedmiotem kultu, ile reprezentowana przez nie potga popdu seksualnego. Fallus organ rozrodczy, reprezentant nie narodzonego jeszcze potomstwa, na ktre Izraelczycy przysigali, kadc swoj a. cudz do na udo, w poblie pachwiny. Abraham rzek do sugi: Po rk pod biodro moje, abym ci zaprzysig" (Gen. 24,3). Moliwe, e ta forma przysigi nawizywaa rwnie do przymierza z Bogiem, ktrego znakiem byo obrzezanie (Gen. 17,914). Fallus o wiata; wiato soneczne; zapadniajca moc promienia sonecznego czczona jako rdo popdu seksualnego i mskiej energii yciowej; utrwalenie, uniemiertelnienie ycia. Ityfallus fallus w stanie erekcji; ukazywany na greckich herbach, na wizerun-

kach bstw podnoci (np. Priapa), popdu pciowego, urodzaju. Fallus wdzieranie si, przenikanie, aby wzbogaci, uaktywni, uzdrowi to, co przeniknite. Uzdrawiajcy, falliczny kaduceusz Hermesa (laska posa i herolda umierzajca spory i przynoszca wane wieci), przenika take do sfery chtonicznej, do wiata podziemnego, dokd Hermes prowadzi dusze zmarych. Fallus komedia, farsa, groteska. Wg Arystotelesa falloforie (procesje z wizerunkami fallusa) wraz z towarzyszcymi im piewami day pocztek komedii. Greccy aktorzy komediowi i farsowi nosili kostiumy karykaturalnie uwydatniajce barki, brzuchy, poladki, a przede wszystkim olbrzymie ityfallusy. Maskotki i amulety falliczne noszono w celu przeciwdziaania chorobom, troskom i zawici ludzkiej. Fallus lupatiar. Na ulicach Pompei wizerunek fallusa nad drzwiami oznacza wejcie do lupanaru (domu publicznego). W marzeniu sennym: symbol osoby nicej mogcy wiadczy o przytumieniu lub niedowartociowaniu jej sfery seksualnej. FENIKS Feniks jest symbolem kultu Soca; symbolem ognia; powietrza; burzy; zmartwychwstania, dugowiecznoci, wiecznej modoci, niemiertelnoci; epok; eonw; powicenia si; dziewictwa, czystoci; umiarkowania; sprawiedliwoci; nadziei; wytrwaoci; mskoci; samowystarczalnoci; ycia z chwili na chwil; zmiany; snu; czerwonego kamienia; jest przeciwiestwem ora. Uwaany by za ptaka tylko pci mskiej a. obojnaka. Feniks mia by ptakiem wielkoci ora, o byszczcym, zocistoszkaratnym upierzeniu i melodyjnym gosie, ptakiem istniejcym tylko w jednym egzemplarzu, dugowiecznym, yjcym co najmniej piset lat, a wedug niektrych 1461 lat lub znacznie duej. Czujc zbliajc si mier, budowa na wysokiej palmie gniazdo z aromatycznych gazi, korzeni i kadzida, zapala je i dawa si strawi pomieniom. Z tego stosu rodzi si cudownym sposobem nowy feniks, ktry skada prochy ojca na otarzu boga Soca Ra (Re) w egipskim Heliopolis ('miecie Soca'). Ten ptak ba

jeczny, zwizany z kultem Soca, przejty zosta przez kapanw Heliopolis z mitw indyjskich a. arabskich. Adaptacja mitu do rodowiska egipskiego zwizaa feniksa z dwupienn palm feniks (gr. phoiniks pochodzi od nazwy Fenicji i oznacza, prcz ptaka feniksa, sprowadzane przez Grekw z Fenicji: 'palm', 'czerwony barwnik' i 'instrument strunowy'). Kalendarzem egipskim rzdzio Soce; ptak soneczny by wic emblematem codziennego obiegu Soca po niebie, dorocznego wylewu Nilu, pomiennych wschodw i zachodw Soca, skrzydlatej tarczy sonecznej, epok, eonw, roku platoskiego, niemiertelnoci; uwaano feniksa za herolda jubileuszw, przewodnika dusz udajcych si na tamten wiat. W sztuce egipskiej przedstawiano feniksa jako czapl (bennu) wyobraan na monumentach jako atrybut wschodzcego Soca i ycia po mierci; miewa te posta innych ptakw, jak zotego sokoa z gow czapli, pawia czy baanta. Feniks niemiertelno. Symbolika ta rozprzestrzenia si szeroko w pnej staroytnoci; przedstawiano go jako atrybut Wiecznego Miasta, niemiertelnego Rzymu, odnawiania si i wiecznotrwaoci cesarstwa. Sta si te alegori zmartwychwstania i ycia po mierci, przejt przez wczesne chrzecijastwo. Feniks atrybutem Ozyrysa, Oriona, a take Dionizosa uratowanego jako pd przez ojca, Zeusa, z ona Semele, ktra spona od piorunw objawionego na jej danie, w boskim majestacie, kochanka. Wielu autorw klasycznych dawao opisy feniksa, m.in. Herodot (2,73), Pliniusz St. (10,2,3), Tacyt {Roczniki 6,28), Owidiusz, Plutarch. Laktancjusz (IIIIV w.), chrzecijaski Cicero", napisa dziwaczny poemat De me Phoenice 'O ptaku Feniksie', mieszanin skadnikw pogaskich i chrzecijaskich; wedug niego ten cudowny ptak wiedzie rajski ywot w szczliwym kraju na Dalekim Wschodzie. Wizerunek feniksa wybijano na monetach rz. z napisem Aeternitas lub AION, a za Konstan-tyna Wielkiego: Felix reparatio temporum 'Pomylne odnowienie si czasw'. Ojcowie Kocioa uczynili go symbolem Chrystusa jako wyobraenie ofiary ycia, wice si z ukrzyowaniem i zmartwychwstaniem, uosobienie czystoci, dziewictwa (zwaszcza

Matki Boskiej), natury boskiej Chrystusa (pelikan mia wyraa Jego natur ludzk), triumfu ycia nad mierci, niezomnej woli przeycia; pniej by atrybutem pokutnikw oczyszczajcych si z grzechw w pomieniach czycowych. W sztuce starochrzecijaskiej pojawia si z promienistym nimbem wok gowy. W mitologii muzumaskiej feniksa utosamiano z duym, tajemniczym ptakiem 'anka' (pers. smorgh), prawdop. czapl. W mitach chiskich feniks (feng-huang) jest ptakiem pojawiajcym si b. rzadko, aby zapowiedzie doniose wydarzenia a. ogosi wielko rzdzcego monarchy, np. legendarnego tego Cesarza Huang-Ti, ktry wada Chinami w XXVII w. p.n.e. Jak feniks z popiow odradza si po pozornym cakowitym zniszczeniu, po bankructwie, po ruinie dwiga si na nowo. Francja powstaje z popiow jak nowo odmodzony Feniks" (Dziewica orleaska 3,3 F. Schillera). Feniks przen. czowiek o niezwykych, nadzwyczajnych zaletach. Wyobraenie feniksa wybijano na medalach krlowej ang. Elbiety I z mottem: Sol phoenix omnis mundi" ac. 'jedyny feniks caego wiata'. Feniks wielka osobliwo. Przys.: Rzadki jest ptak feniks na wiecie. Teraz feniksem prawie zgodne stado: zysk maestwa kojarzy, artem jest przysiga" (wiat zepsuty 467 Ignacego Krasickiego). ,,Jeli jej dusza ciau dorwnuje. to feniks nowy!" (Cymbelin 1,7 Szekspira, wg t. L. UIricha). Feniks i lurkawka 67-wersowy poemat (1601) Szekspira, b. niejasny, zarwno ze wzgldu na styl, jak i na aluzje do osb i sytuacji trudnych dzi do odgadnicia. oparty na legendzie o mioci i mierci feniksa i turkawki. Doy wieku feniksa (przys. gr.) doy sdziwej staroci. miertelno feniksa. Popi czowiek, choby rozcign jak Feniks kto wiek: bo i z sonecznych ten ptak promieni z popiou wstaje, w popi si mieni" (Na sklenic malowany 1518 Kaspra Miaskowskiego). Feniks chwaa. Chwaa, jak feniks wrd ognia, roztacza aromaty, ponie i umie-ra" (English Birds and Scotch Reyiewers G. G. Byrona).

Feniks zmartwychwstanie ludu polskiego. Z popiow Feniks nowy powsta lud bogosaw. Panie!" (Hymn [Boga-rodzico. Dziewico!] 3940 Sowackiego). Feniks wolno. Bo nie z marmurw, lecz z krwi, z koci Feniks powstaje, ptak wolnoci" (Toast dnia 15 VIII 1871 312 Aurelego Urbaskiego). Phoenix Park park publiczny w Dublinie (Irlandia), symbolizujcy raj ziemski, ogrd Edenu, w powieci Finnegans Wake (1939) Jamesa Joyce'a. Nazwa z gaelic-kiego Fionnuisge 'czysta woda', od zdroju elazistej wody, uwaanego niegdy za leczniczy. Feniks sprowadzona przez Grekw z Fenicji dwupienn palma daktylowa. Wg staroytnej legendy, gdy palma ta uschnie a. si spali, powraca w cudowny sposb do ycia i modoci. Na takiej palmie feniks mia zakada swe gniazdo. Uwierz teraz (...), e jest w Arabii drzewo tron Feniksa, e tej godziny Feniks tam krluje" (Burza 3,3 Szekspira, t. L. UIricha). W ikonografii alchemikw feniks przedstawia kamie filozoficzny, ktry powstaje z cakowitego spalenia i dokonanej transmutacji surowca Wielkiego Dziea w tajnym ogniu zesanym z nieba. Std emblemat farmaceutw i aptekarzy. Feniks gwiazdozbir nieba poudniowego, w Polsce niewidzialny. Strona wiata poudnie. Pora roku lato. Kolor czerwony. ywio (,,pierwiastek") ogie. Planeta Merkury; moe wizao si to z obserwacjami przejcia Merkurego przez tarcz Soca. Metal rt (merkuriusz). FIGA (drzewo figowe i owoc) Figa jest symbolem podnoci, obfitoci, eskoci, pci, chuci, pocaunku; wiosny, odmodzenia; oczyszczenia; luksusu; dugowiecznoci, niemiertelnoci; mierci; wybawienia, nieba; inteligencji; prawdy, poznania, wiedzy religijnej. Wedug dawnych tradycji pierwszy owoc uywany jako poywienie przez czowieka. Jedno z pierwszych hodowanych drzew owocowych. Sprowadzona przez staro. Grekw z Karii (w pd.-zach. cz-

ci Azji Mniejszej) figa karyjska (ac. ficus caricd) znana bya ze smacznych owocw na caym Wschodzie. W Grecji bya gwnie poywieniem niewolnikw, ale te uywano jej w celach kultowych, do ofiar bogom; dlatego ograniczano eksport fig, a przemyt karano. Donosicieli, naprzd w tej dziedzinie, a pniej w ogle oszczercw i plotkarzy, nazywano sykolantami od gr. sykon 'figa (owoc)'. Nazw sykon okrelano zreszt take figi kozie (kapryfigi) i sykomory (ole figi, karwie, figi morwowe). Figa wiosna, uzdrowienie i odmodzenie. W Ewangelii wg Mateusza (24,32) mwi si o figowcu: Gdy ga jego ju miknie, poznajecie, e blisko jest lato" (lato symbolizuje tu powrt Syna Czowieczego i koniec wiata). W staro. Grecji puszczanie pdw przez figowce oznaczao pocztek sezonu eglarskiego. Potrawa z misa i fig miaa usuwa zmarszczki starzejcym si paniom. Izraelici leczyli wrzody i rany przykadajc do nich wizki fig lub ugniecione figi, b czym wspomina Biblia (4. Ks. Krl. 20,7; bajasz 38.21). Figa wybawienie. Uczepiony masztu, ciskany przez fale, rozbitek Odyseusz (Ody-' seja 12,235 Homera) ratuje si przed pokniciem przez straszliw Charybd chwyciwszy si pnia figi, pod ktr ona siedzi. Odpoczynek w cieniu figi ycie spokojne i bezpieczne (/. Ks. Krl. 4,25; Mi-cheasz 4,4). Figa podno i obfito, gdy owocuje cztery razy do roku. W staro. Grecji powicona bya bogu podnoci Dio-nizosowi, ktry otrzyma w zwizku z tym przydomek Sykites. W pdach figowcw wystpuje sok mleczny, zwizany w tradycjach indordziemnomorskich z obrzdami podnoci jako nosiciel uniwersalnych si natury. Fallus obnoszony w procesjach wit falloforiw zrobiony by z drzewa figowego. Przepowiedziano Rzymowi dobrobyt, bo cie figi (ac. ficus ruminalis) przesoni Jam, w ktrej wilczyca karmia Romulusa i Remusa. Malujc urod Ziemi Obiecanej Biblia (Numeri 8,7-8) mwi: Pan wprowadza ci do ziemi piknej (...), ziemi pszenicy, jczmienia, winnej latoroli, drzewa figowego, granatowca i oliwki".

Figa i winorol, czsto wystpujc w parze, reprezentuj dwie pcie: figa msk, a oplatajce si wok niej wino esk. W synnej przypowieci o fidze w Ewangelii wg ukasza (13,6) waciciel winnicy kaza wyrwa rosncy w niej figowiec, bezpodny od trzech lat. ale ogrodnik poprosi o pozostawienie drzewa na jeszcze jeden rok prby. W Ewangelii wg Mateusza (21,1821) Jezus przeklina nieurodzajny figowiec. W wyobraeniach chrzecijaskich uschnita, nie dajca owocw figa jest emblematem Za, reprezentuje Koci od-szczepieczy albo Synagog. Szczeglnie bliskie s zwizki figi z pci. Adam i Ewa, gdy poznali, e s nadzy, uszyli sobie zasony z lici figowych (Gen. 3,7); std li figowy sta si symbolem grzechu, nie tylko pierworodnego. Trzy-klapowy li figi uznany zosta, dziki swemu ksztatowi, za idealne przykrycie genitaliw posgw pci mskiej; dlatego sta si emblematem tej pci. Podobn rol w sztuce grecko-rzymskiej spenia rwnie li winoroli. W wieym owocu figi, otwartym do spoycia, upatrywano podobiestwo do genitaliw kobiecych, dlatego jedzenie fig symbolizowao ekstaz erotyczn. Hetery greckie czsto przybieray imi Syko. Hodowla fig, podobnie jak fasoli, miaa by pocztkowo wycznie domen kobiet. W Egipcie sykomora jako Drzewo ycia powicona bya bogini nieba, kobiet i mioci, Hathor, i symbolizowaa odrodzenie i podno. Owoc figi wyobraa take pier kobiec; Artemida zmieniona w drzewo figowe stawaa si Drzewem o wielu piersiach; jej synny, prastary, niegrecki posg w Artemizjonie efeskim przedstawia j z licznymi piersiami. Rzymianki skaday ofiary Junonie Kaprotyskiej ('figowej') w dzie Non Dzikiej Figi (ac. nonae caprotinae), 7 lipca; pod t fig suce niewolnice prowadziy ze sob pozorowane bjki, obrzucajc si kamieniami i wyzwiskami. Prawdopodobnie bya to pozostao dawnego obrzdku podnoci. Wielkie znaczenie figi, na rwni z winorol i oliwk, uwidacznia bajka Joatama w biblijnej Ksidze Sdziw (9,715), w ktrej drzewa, pragnc mie nad sob krla, zwracay si kolejno do oliwki, figi i szczepu winnego, ale adne z nich nie przyjo

tej godnoci. Figa odpowiedziaa: Czy mog opuci sodko moj i owoce prze-wdziczne, aby panowa nad drzewami?" Dla jej sodyczy Ojcowie Kocioa uwaali owoc figi za symbol Ducha Sw. By to take wity owoc muzumanw, na ktry kl si Mahomet. Figa wiedza religijna, niemiertelno. W staro. Egipcie odgrywaa pewn rol w obrzdach wtajemniczenia; jej azjatycka odmiana, potny figowiec bengalski (ba-nian) o olbrzymich korzeniach kolumnowych to ulubione drzewo Buddy (drzewo Bo), wedug legendy drzewo mdroci, pod ktrym Gautama dozna owiecenia i sta si Budd; potomek tego figowca jest celem pielgrzymek; ronie we wsi na poudnie od witego miasta Gaja w stanie Bihar w pn.-wsch. Indiach. Dla hinduistw jest drzewem powiconym Wisznu i iwie. Figa oczyszczenie. W staro. Azji Mniejszej, gdy skadano ofiary z ludzi dla odwrcenia suszy albo powodzi, obwieszano ich uprzednio figami, a potem bito po czciach rodnych gazkami figowca, ktre miay si oczyszczajc. Podobnie bito nimi poski boga Pana, gdy zawodzio polowanie albo nie dopisay plony, aby go ukara, ale take, aby oddali od niego s/kodliwe wpywy. Figa mier: Dionizos zasadzi fig u zejcia do Hadesu. W jzyku kwiatw figa znaczy: nie zdradz sekretu. W marzeniu sennym: prawdziwa mio. Pojedynczy owoc figi rzecz tania, mao warta,' godna lekcewaenia. W komedii Arystofanesa Pokj (421 r. p.n.e.) mwi si: Nie dabym figi za t par" (w. 1223) ..Bdzie z tego figa" znaczy 'nic me bdzie'; fig dosta" znaczy 'nic nie dosta'. ..Pokazywa fig" 'szyderczo, wyzywajco odmwi czego, szorstko, grubia-sko zadrwi z kogo'. Przez fig rozumie si tu demonstracyjnie wystawion, zacinit pi z kciukiem wystajcym spomidzy wskazujcego i rodkowego palca; pierwotnie symbol spkowania, w dzisiejszym znaczeniu wyraenie uywane ju w cesar-''kim Rzymie. Pokazywano fig we Woszech XIII w. (w. far la fica), wielekro o gecie tym wspominaj Dante, Rabelais, La Fontaine; jest to zwrot przysowiowy

w Hiszpanii (dar figas), Portugalii (dar huma figa), Francji (faire la figue), Holandii (de vijg geven), w Niemczech (die Feige weisen), w Anglii (give the fig) czsto ju u Szekspira, u ludw sowiaskich (rwnie u nas), w pnocnej Afryce, w Azji Mniejszej itd. Znany rysunek pirkiem (1494) Diirera w wiedeskiej Albertinie ukazuje wiernie ten gest; istniej te liczne inne wyobraenia plastyczne z pnego rednio-. wiecza, zwaszcza w scenie szydzenia z Jezusa cierniem koronowanego. W Boskiej Komedii (Pieko 25,13) Dantego figa oznacza blunierstwo: (Vanni Fucci) pici obie w dwie figi zoy i w butnej zajuszc krzykn: Hej, Boe, we to, daj tobie!" (t. E. Porbowicza). Fig pokaza potajemnie, w kieszeni albo pod fartuchem, to gest obronny przeciw zemu spojrzeniu albo zoliwym demonom, znany ju od pnej staroytnoci. take w babiloskim Talmudzie i w pismach kabalistycznych, jeszcze dzi czsty we Woszech, Hiszpanii, Jugosawii, Anglii, Szkocji i in. Fig pokazuje si take, podobnie jak zwyk zacinit pi, jako skryty znak przeciwstawienia si osobie monej, ktrej nie mona si sprzeciwi jawnie. Stanisaw Trembecki w Sdzie Apolli-na (100) pisze: Wolno fig na krla pokaza w kieszeni". Rwnie wizerunek figi" suy jako amulet ochronny, zwaszcza kobiet zamlycli, przeciw oczarowaniu; ale take umieszcza si go na ykach, tabakierkach, flakonikach z perfumami, krzesach, nawet lufach dziaowych i pozach sa. FIOLET Fiolet jest symbolem staoci, autorytetu, godnoci, wyniosoci; umiarkowania, skruchy, skromnoci (nazwa od ac. viola 'fioek', emblematu skromnoci), pokory, aoby; barwa eska. Fiolet w chrzecijastwie mczestwo. posuszestwo, poddanie si, mio, prawda, cierpienie. Fiolet szat liturgicznych wie si ze skruch, pokut, postem, jest symbolem adwentu. Wielkiego Postu. rody Popielcowej, Wielkiego Tygodnia. Strj biskupa jako pasterza wiernych. W redniowiecznych wizerunkach barwa paszcza Chrystusa w przedstawieniach pasyjnych. Kocielna sawa fiolety" (Zawisza Czarny 5,560

Sowackiego). Wkrtce zmienisz w fiolet czarn rewerend, porzucisz dla biskupstwa ubog prebend" (Do ksidza Tomasza Wgierskiego 4546 Kajetana Wgierskiego). Planeta" Ksiyc. W muzyce nuta B. FIOEK Fiolek symbolizuje niewinno, cnot, pokor, skromno; prawd, tajemnic; stao w uczuciach, wierno, mio, szczcie; namitno; szczero; zadum; cierpienie; przebudzenie si wiosny; aromat; pikno; przemijanie, krtkotrwao, aob. Fioek w mit. gr. powsta mia z oddechu lo albo z krwi wykastrowanego Atti-sa (dlatego wieszano girlandy z fiokw na ,,drzewach Attisa") a. Ajaksa Wielkiego; fioek by witym kwiatem gr. jako zwiastun wiosny. Fioek atrybutem Ateny, muz, nimf Plejad (crek Atlasa), nimfy Eurydyki (ony Orfeusza); powicony boginiom mioci, np. Afrodycie on; w Indiach emblemat lingamu (mskich narzdw pciowych). Fioek subtelne uczucie; w wielu krajach europ, delikatny wyraz mioci dziecka do matki, narzeczonego do narzeczonej. Fioek zob. Lilia (kuszenie, brama Piekie); fioki byy znienawidzone przez Per-sefon. Fioek Ateny. Arystofanes w komediach Acharniacy (637) i Rycerze (1323 i 1328) oraz Pindar w jednym z dytyrambw nazywaj Ateny iostephanos '(miastem) wieczonym fiokami'; moe to gra sw: gr. ton 'fioek' i on, legendarny eponicz-ny protoplasta Jonw i krl Aten; wg innej etymologii lud. nazwa ion pochodzi ma od lo, ktra, przemieniona przez Her w jaowic, miaa si ywi fiokami. Fioek uczta, biesiada. Grecy wkadali na gowy wiece z fiokw, gdy zasiadali do biesiady i przystrajali nimi tyrsy (laski Dionizosa); sdzono, e fioki chroni od upicia si, od migreny i kociokwiku. Fioek w chrzecijastwie w rdw. symbol wyznawcy, wdowy, ascety, skromnej cnoty i pokory. Matki Boskiej oraz Chrystusa (z uwagi na fioletow barw, kolor Mki Paskiej). Atrybut w. Finy z San Gimigna-no, z ktrej oa, gdy zmara w 1253 w wieku lat pitnastu, miay wyrosn biae fioki.

Fioek nietrwao, przemijanie. Fioek modocianej wiosny, wczesny, lecz wty, luby, lecz nietrway, wo, tylko kilka chwil upajajca, nic wicej" (Hamlet 1,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Fioek kwiat aobny, nagrobny. Spucie j (tj. Ofeli) do grobu, niechaj z tych piknych, nieskalanych szcztkw fioki wykwitn!" (Hamlet 5,1 Szekspira, t. jw.). Fioek na grobie tyrana" (Aylmer's Fieid Tennysona), tj. Nerona, gdzie nieznana rka kada co noc fioki. Fioek aromat. W tradycji gr. pikne piersi kobiece to iokolpos 'piersi fiokami (pachnce)'. Napawa woni pachncy fioek (...) miesznym jest zbytkiem i czczym marnotrawstwem" (Krl Jan 4,2 Szekspira, t. St. Komian). Gdyby fioki i konwalie zamiast pachn gra umiay, byaby to muzyka Szopena" (Nonsens 35 Leopolda Staffa). Fioek skromno. Przysowie: Skromny jak fioek. Fioki skromne, lecz czystsze, lecz sodsze nad wzrok Junony i oddech Cytery" (Zimowa powie 4,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Piosenka lud.: Heje ino, fioecku leny, cemu e si nie rozwin wczeniej! Ino ceko, jaze rosa zydzie, jaz dziewcyna za insego wydzie". Fioek zwiastun wiosny, wiosna. Przysowie: Miy jak fioek na wiosn. Jakie dzi fioki zdobi zielone ono nowej wiosny?" (Ryszard H 5,2 Szekspira, t. St. Komiana). Fioek pikno. Wy, liczne dzieci Ziemi i Soca" (The Shepherd to the Flowers Sir Waltera Raieigha), o fiokach. ,,Omszaym kamieniem na poy ukryty od oka, fioek pikny jak gwiazda samotnie wiecca z wysoka". (She Dwelt Among the Untrodden Ways Williama Wordswortha). Ze wszystkich ziemi najcudniejszy podw, ty oczko wiosny, ty zorzo ogrodu, modry fioku" (Zabawy przyjemne i poyteczne 3/1, 1779 r). Wol polskie gwno w polu ni fioki w Neapolu" (Patriota" Kazimierza Tetmajera) iron. o szowinicie. Fioek zaduma. Zadumo fiokw pobona!" (Hymn do barw 97 L. Staffa). W jzyku kwiatw: (fioek biay) szczero, skromno, niewinno; (szkaratny) myl o tobie; (ty) prostacze szczcie; cnota; (niebieski) mio, wierno.

Kapral Fioek, fr. caporal Yiolette Napoleon I w czasie pobytu na wyspie Elbie (181415); obiecywa on tam przyjacioom, e zjawi si we Francji wraz z fiokami. Jego zwolennicy w kraju wznosili toasty ze sowami: Za kaprala Fioka!" Fio(ek) mania, hy, bzik, dziwactwo. Fioek i kko (na czole) kto niespena rozumu. Mie fioa (a. fioki w gowie). W astrologii: znak i gwiazdozbir Barana. Fioek w godach stanw USA: Illinois, New Jersey, Wisconsin, Rhode Island. G G symbolizuje Soce; wiatr; nieg; zim; ycie, odrodzenie; wyobrani; dusz, dusz wadcy; czysto duchow, wtajemniczenie; oddech; mow, wymow, perswazj; gadatliwo; pismo; czujno, przezorno; ostrzeenie, wrb; mio; tworzenie; macierzystwo, podno; pe esk; mio onin, maestwo, dobr gospodyni; wierno, powicenie si; zboe, doynki; zarozumiao, gupot, ograniczono, tpot, bezmylno; tchrzostwo; nierzd; zazdro, zawi. Grecy, Rzymianie, Germanie i Sowianie zabrali z sob do Europy ze swojej indoeuropejskiej azjatyckiej ojczyzny zarwno ptaka, jak i jego nazw: gr. chen, la. anser, nm. Gans (ze st. germ. gonta), poi. g, czes. hus, lit. iansis s tym samym sowem w rnych przebraniach. Gans-ganta to jedno z najstarszych zawiadczonych sw w niemczynie (Historia naturalna 10,53 Pliniusza St.). G wtajemniczenie: symbolika przypisywana gsi ju przez czowieka przedhistorycznego. Echem tego wyobraenia jest by moe popularna gra w gsi (fr. jeu de 1'oie), przedstawiajca drog w labiryncie odbywan wg rzutu koci. G ptak Chaosu. Zoya Zote Jajo (Soce), wyggawszy je wprzd u pra-gsiora Chaosu. G w staro. Egipcie porednik midzy niebem a ziemi, ptak soneczny: dzikie gsi pojawiay si w okresie zimowego zrwnania dnia z noc, sonecznego nowonarodzenia. G dusza krla. Przy kadym wstpieniu faraona na tron wypuszczano czte-0' dzikie gsi na cztery strony wiata.

G atrybutem wielu bogw: Gba, boga Ziemi podpierajcego wiat, Totha, Ozy-rysa, Izydy; hinduistycznego Brahmy; gr. Apollina, Dionizosa, Hery (ptak tchu-du-cha), Aresa jako boga gwatownej mioci i podnoci, staroitalskiej bogini Ops, rzymskiej Junony. G w hinduizmie czysto duchowa zapewniajca wolno. G atrybutem Afrodyty cypryjskiej i emblematem mioci (gsin uwaano za afrodyzjak), wierzchowcem Erosa, ulubionym ptakiem Priapa, maoazjatyckiego boga podnoci, ukochanym ptakiem matek. Atrybutem Hermesa jako boga wymowy i jego towarzyszki Peitho, uosobienia perswazji. Sokrates przysiga na g. G i zote jaja, zob. Jajo. G w mit. gr. psychopomp odprowadzajcy dusze na tamten wiat. Gsi kapitoliskie wite rzymskie ptaki Marsa (ojca Romulusa i Remusa), ktrych gganie ostrzego (wg tradycji) obrocw Kapitelu przed szturmem Gal-w, ktrzy w 390 p.n.e. zdobyli Rzym pod wodz Brennusa. Na wrebnej tarczy Eneasza, darze Wenery, tu srebrna g w krugankach wyzoconych lata goszc, e Gallw wojska czyhaj za progiem" (Eneida 8, 6556 Wergiliusza, t. T. Karyowskiego). Gsi kapitoliskie wrby, proroctwa. Trzymano je na Kapitelu jako ptaki prorocze, wrebne, powicone Junonie Moneta; wrono z ich apetytu a. z jego braku. Gsi zima. Wikszo europ, dzikich gsi migruje na przezimowanie na wybrzea M. rdziemnego, Czarnego i Kaspijskiego. Dla Grekw i Rzymian ich przylot by zwiastunem zimy. G Filemona i Baucis opieka bogw. Para staruszkw, ktra gocinnie przyja Jowisza i Merkurego, chciaa zarn g, aby ich ugoci, ale ona ucieka do goci. Ten ptak nie zginie, nasza strzee go opieka. Mymy bogowie" (Metamorfozy 8,658 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Gganie mowa gsi; gadatliwo. Odzywam si niczym ta g wrd piewnych abdzi" (Bukoliki ekloga 9,36 Wergiliusza, t. Z. Abramowiczwny). A niechaj narodowie wdy postronni znaj, i Polacy nie gsi, i swj jzyk maj" (Zwierzyniec IV, 90,1112 Mikoaja Reja), tj. ma-

j nie gsi jzyk, ale swj. Przysowia: Dwie gsie, trzy niewiecie, juci jarmark w miecie. Rozmawia jak g z prosiciem (nie rozumiejc si nawzajem). G u Celtw (podobnie jak abd) pose ze wiata duchw, dlatego tabu spoywcze. Cezar pisze (Wojna gallicka 5,12), e Brytom nie wolno byo je gsi i e hodowali je dla rozrywki i przyjemnoci" (tac. yoluptatis causa); Cezar nie rozumia znaczenia gsi (a take zajca i kury) dla Brytw jako wysanniczki z tamtego wiata. G, gsie piro pisarstwo, pismo, literatura, korespondencja. G w chrzecijastwie ptak ofiarny, jado witeczne na w. Marcina (11X1),. kiedy najtuciejsze i kiedy odlatuj na poudnie, oraz na Boe Narodzenie (kult Soca; por. wyej G w staro. Egipcie). Wg legendy w. Marcin z Tours zjad ca g na kolacj i umar od tego. G (a. pomie wydobywajcy si z jej dzioba) w tradycji gnostykw Duch wity, przezorno, czujno; ycie, odrodzenie. G w rdw. wierzchowiec czarownic. G emblemat dobrej gospodyni, wiernoci maeskiej, mioci oninej i macierzyskiej, czuwania nad ogniskiem domowym, bogosawiony drb", pokrewny pod tymi wzgldami pawiom i gobiom. G, ktrej podbiera si wysiadywane jaja (od trzech do dwunastu) natychmiast zaczyna skada nowe. Maestwa gsi z gsiorem s wierne i doywotne. Gsie jajo Soce; bogactwo. G nierzdnica. Bk i mapa, i lis stary, e trzej, byli nie do pary. Kiedy czwarta, g, przybya, wszystkich razem poparzya" {Stracone zachody mioci 3,1 Szekspira, t. L. Uiricha). W dawnej Anglii nazw gsi winchesterskie" okrelano osoby chore wenerycznie (por. Krl Lear 2,2,8990 Szekspira) a. prostytutki. G wrka. Contes de ma mer l'oie, fr. dosf. 'bajki mojej mamy Gsi', Bajki babci Gski", bajki wrek, tytu zbioru dziesiciu bajek Charlesa PerraUlta, wyd. 1697. G ptak zotego zboa i zbiorw, w wielu krajach spoywany na uczcie doynkowej. G syczca, ksykajca poszum wiatru, wiatr, oddech, dusza, duch.

Gupia g naiwno, niewiedza, niewinno, zw. u modej dziewczyny; w rzeczywistoci g jest to (obok krukw i duych papug) najinteligentniejszy ptak, o doskonaej pamici. Prowincjonalna gska prowincjuszka, parafianka. G zazdro, zawi. Przysowie: G zazdroci, gdy orze buja. Gsia skrka, uwypuklenia skry wok torebek wosowych z powodu chodu, strachu itd. strach. Dosta gsiej skrki przestraszy si. Rzdzi si jak szara g, szarogsi si rzdzi si nonszalancko, bezceremonialnie. Gsiego (chodzi) jeden za drugim, szeregiem, wg gsiego zwyczaju chodzenia i pywania jednej gsi za drug, tropami osobnika poprzedzajcego (co jest wygodne w szuwarach, gstych zarolach i trawach). Gsi chd (krok) krok defiladowy, z zadzieraniem nogi w gr. G nieg. Starucha skubie g nieg pada (ang.). Niech ci g kopnie! art. okrzyk podziwu, uznania. Jak z gsi woda (spywa) szybko, bez ladu. Poda szar g dawn. odmwi panny starajcemu si, da kosza. W heraldyce: czujno; powicenie si. W astrologii: znak zodiaku Wodnik, przynoszcy deszcz. W marzeniu sennym: nieszczere pochway. GOWA Gowa symbolizuje wiato. Soce, niebo (w odniesieniu do reszty ciaa); porzdek, Wszechwiat, mikrokosmos; bstwo, przedmiot czci, doskonao; zasad czynn, jedno, krlewsko, wodza, wadz, autorytet, przywdztwo duchowe; msko, pd-' no, si, odwag, opanowanie, honor; dzie-. wictwo; ycie duchowe, ducha objawionego, proroctwo; umys, owiecenie, wiedz, mdro, rozum, indywidualno. Odcita gowa w wielu legendach zachowuje zdolno mylenia, radzenia, prorokowania, jak gowa skandynawskiego boga Mimira, ktrej radzi si Odyn. Odcita gowa bohatera, zakopana u bram a. pod

murami miasta strzee go przed zdobyciem przez nieprzyjaciela, nawet jeli to jest gowa nieprzyjaciela. Gowa Holofernesa odcita przez Judyt (Ks. Judyty 14,7) i wywieszona na murach Betulii, zmusia wojsko asyryjskie do ucieczki. Niekiedy sprawia to rzebiony wizerunek gowy bohatera. Gowa wroga jego sia i odwaga. M.in. Gallowie i Irlandczycy odcinali gowy zabitych w walce rycerzy i przechowywali je, aby zyska ich cnoty wojenne. Mwica gowa mdro niebiaska, prorocza, Soce, podno, burza, wiatr, dusza niemiertelna. Zachowane gowy pytano o rad w wanych sprawach, co zapewne byo pozostaoci kultu przodkw. Staro. Celtowie czcili gow ludzk i uwaali j za siedzib duszy zdoln do samodzielnego ycia po mierci, majc zdolno prorokowania, symbolizujc podno. Gdy staro. Rzymianie wykopali w fundamentach wityni Jowisza na Kapitelu wielk czaszk ludzk, wrbici wyoyli to jako znak przyszej wielkoci Rzymu, ktry stanie si gow wiata (ac. caput mundi). Gowa podno. Gowa Orfeusza rozszarpanego przez kobiety trackie popyna z wodami Hebru do morza i na wybrzee wyspy Lesbos {Metamorfozy 11,166 Owidiusza), stajc si symbolem zapadnia-jcego wiatru. Atena .wyskoczya z gowy Zeusa (gowa w roli macicy). Miedziana gowa umiejca mwi, temat legend ze Wschodu i romansw rdw.; w romansie st.fr. Walentyn i Orson gowa na zamku wielkoluda Ferragusa mwi o przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Gadajca gowa miedziana Rogera Bacona w legendzie ang. Gliniana gowa, ktra mwia i poruszaa si, wasno Alberta Wielkiego (XIII w.). Odcite gowy w plastyce: gowa Holofernesa trzymana przez Judyt; wielka gowa Goliata u stp modego Dawida; gowa gorgony Meduzy o wowych wosach, trzymana przez Perseusza; w rku kata gowa syna Maniiusza Torkwata, ktrego ojciec kaza ci za wyjcie wbrew rozkazowi na harc z nieprzyjacielem; krlowa Masa-getw Tomyris trzyma gow Cyrusa Wielkiego (krla perskiego, ktry napad jej

kraj i poleg), aby j zanurzy w bukaku z krwi ludzk, ktrej Cyrus by niesyty; gowa Pompejusza ofiarowana (wg Plu-tarcha 32,80; 34,48) Juliuszowi Cezarowi w Egipcie (Cezar odwraca si od niej ze zgroz); odcita przez Hermesa gowa Argu-sa, na ktrej bg opiera stop. Gowa Chrystusa na chucie Weroniki. Gowa Jana Chrzciciela na pmisku; gowa w. Pawa z zawizanymi oczami, na pmisku. Gowa nm. hrabiego, ktrego cesarzowa oskarya faszywie przed mem, Ottonem II (9801002), gdy odtrci jej zaloty; po ciciu ma ona hrabiego dowioda jego niewinnoci, trzymajc bez szkody dla siebie rozarzone elazo w doni; dlatego Otto kaza spali sw maonk na stosie. Odcita gowa atrybutem w. Albana (pierwszego mczennika brytyjskiego, III w.), w. Dionizego (St. Denis, mczennika paryskiego, ktry wg ledendy chodzi po egzekucji na Montmartre sze mil ze sw cit gow w rku), Felicyty, Egidiusza, Lucjana, Nikazjusza, Walerii i in. witych. Gowa zoto. Gowa Oblubieca to zoto najlepsze" (Pie nad pieniami 5,11). Gowa do pozoty ktrej brak rozumu. Siwa gowa przedmiot czci i szacunku. Przysowie: Czcij siw gow. Gowa starzec i dostojnik, a ogon faszywy prorok" (Jzajasz 9,15). Gowa obraz wiata (wg Timajosa Platona), Wszechwiat; mikrokosmos. Gow kadego ma jest Chrystus, gow kadej niewiasty m, a gow Chrystusa Bg" (List do Kor. 11,3). Bg Chrystusa ustanowi gow nad caym kocioem" (List do Efezjan 1,22). Gowa indywidualno, rozum. Przysowie: Co gowa to rozum (to zdanie, rada, sd, sens, wiara, obyczaj), tac. quot capita tot sensus (parafr. z Satyr 2,1,27 Horacego). Kady czek gow, kada gowa ma swe zdanie" (Co gowa to rozum l Wacawa Potockiego). Gowa w rdw. sztuce dekoracyjnej ycie duchowe, umys. Gowa msko. Wg mskich opinii intelekt jest specjalnoci msk, a rozrd (symbol macica) esk. Gowa przytomno, opanowanie. Przysowie: Gow traci. Koronowana gowa krl, cesarz.

Gowa pastwa monarcha, prezydent, zwierzchnik, naczelnik, dyktator. Gowa Kocioa papie. Gowa wiata, ac. caput mundi Rzym. Biaa gowa, biaogowa dawn. kobieta. Mocna (saba) gowa odporno (brak odpornoci) na alkohol. Otwarta, tga gowa inteligencja, pojtno, orientacja, bystro. Ola, barania, kapuciana, zakuta, ciasna gowa tpota, gupota, brak inteligencji, horyzontw. Gowa o dwch twarzach przeszo i przyszo, pocztek i koniec. Staroital-skiego Janusa, boga biegu Soca, wejcia i wyjcia, pocztku i koca, wyobraano z gow o jednej twarzy zwrconej w przd, a drugiej w ty, co byo wcieleniem dwoistoci przyrody, integracji dwch zasad stworzenia. Gowa o trzech (a. dwch) twarzach rozwaga, roztropno, ostrono. Gowa o czterech twarzach obrconych w cztery strony wiata wszechwiedza. Wyobraano z tak gow bstwo sowiaskie Switowita (Swiatowita, Swantewita). Trzy gowy niebo, ziemia i pieko; trzy popdy ycia: oddychanie, jado i napitek, seks. Hekate, Cerber, Trzygw (Tri-glav, bstwo zachodniosowiaskie czczone do XII w. w Szczecinie i w Brennie). Trzygowy wilklew-pies. Trzygowe boginie: matka-onasiostra; dziewica-kobieta--starucha; Ksiyc na nowiu w peni w ostatniej kwadrze. Trzy mskie gowy: moda, dojrzaa i stara przyszo, teraniejszo i przeszo. Chowa gow w piasek nie chcie sobie zdawa sprawy z niebezpieczestwa, z powagi sytuacji. Da gow, dawa sobie gow uci rczy (zarcza) za co. Da (pooy, straci) gow zgin. Domaga si czyjej gowy czyjej mierci. Gow bi o cian, tuc gow o mur rozpacza w poczuciu bezradnoci; chcie przeprowadzi swj zamiar mimo niesychanych przeciwnoci. Przysowie: Gow muru nie przebijesz. Gowa do gry! nie tra animuszu, otuchy, nie poddawaj si trosce.

Ka gow pod miecz (a. topr) (dobrowolnie) naraa si na niebezpieczestwo, na mier. Ka zdrow gow pod Ewangeli niepotrzebnie wystawia si na kopoty, przykroci, ryzyko. Krci gow kombinowa, usilnie szuka sposobu, rady. Mie pstro, zielono w gowie by pustym, pochym, nieogldnym, lekkomylnym, niestatecznym, nierozwanym. Mie w gowie by pijanym. Nadstawia gow naraa si na niebezpieczestwo, ryzykowa ycie. Pali si komu w gowie ma mnstwo projektw, pomysw, zamiarw, ktrym oddaje si z zapaem. Podrwi, pokpi gow postpi niemdrze, gupio. Postpowa (robi co) z gow przytomnie, rozwanie; (bez gowy) nierozwanie, chaotycznie. Posypa gow popioem zob. Popi. Przewraca si komu w gowie (Przewraca komu w gowie) kto zhardzia, rozbaamuci si, zdemoralizowa, znarowi (Demoralizowa, rozpuszcza kogo, rozbaamuca). Rczy gow by czego cakowicie pewnym. Stawa na gowie robi wszystko co moliwe, aby co osign. Stawia co na gowie czyni co na opak, wbrew przyjtemu porzdkowi. Suszy, ama sobie gow kopota si czym, myle o czym intensywnie. Suszy komu gow nudzi, dokucza, natrtnie powtarza. Traci gow traci orientacj, nie wiedzie co czyni; (dla kogo, na czyj widok) ulec czyjemu urokowi. Ukrci czemu gow zatuszowa jak spraw, zapobiec czemu (np. skandalowi). Unie gow uj cao, uj z yciem, uratowa si. Urwanie gowy zamieszanie, rwetes, zamt, kopot. Wychyli, wytkn gow wyj z domu, z miasta itp. Zachodzi w gow zastanawia si nie mogc zrozumie. Zgarnia (gromadzi) wgle ogniste (rozarzone) na czyj gow (na czyjej go

wie) zawstydza go dobrym uczynkiem. ..Jeli aknie nieprzyjaciel twj, nakarm go, jeli pragnie, daj mu wody, bo wtedy wgle ogniste zgromadzisz na gow jego, a Pan ci odpaci" (Ks. Przypowieci 25,2122). Zoy, skoni, schroni gow znale przytuek, schronienie, azyl. Zmy komu gow skarci, zwymyla, skrzycze. W heraldyce: honor: wadza; odznaczenie za wane zasugi; (gowa Maura) krucjaty; Kompania Wsch.-Indyjska. W astrologii: znak zodiaku Baran. W alchemii; naczynie przeobrae. W marzeniu sennym: (wielka gowa) potga; (odcita) wyzwolenie, wolno; (martwa) zasadzka; aoba; (ywa) dobry znak; (ogolona) zy znak; (opucha) duma; bogactwo. Gowa ora Soce, pomie kosmiczny, ogie duchowy Wszechwiata. GOB Gob jest symbolem niebiaskiej czystoci i niewinnoci, poselstwa nowin niebiaskich, Zwiastowania; duszy, duszy zmarego, zmartwychwstania, odrodzenia, uskrzydlonych de, natchnienia boskiego, pobonoci, ofiary, pokory: mioci, rozkoszy i uciech miosnych; prawdy, mdroci, wrby, staoci. dumy; pokoju; poczty (ju w staro. Egipcie uywano gobi do przesyania wiadomoci); prostoty, agodnoci, niemiaoci. szczeroci; zazdroci, tchrzostwa, gupoty; aoby, melancholii. Gob by ulubion ofiar Jahwe. Mwi Bg: Ofiar z synogarlic albo gobi! naniesie kapan do otarza i skrci jej gow przy szyi, a przerwawszy miejsce rany ila wyciec krwi na skraj otarza (...) a gobia spali na otarzu (...) Caopalenie to jest i ofiara woni najwdziczniejszej Panu" (Lev. l. 1417). W Starym Testamencie gwnie niezamoni skadaj ofiary z go-Iffbi zamiast z jagnit: gob by zreszt jedynym ptakiem nadajcym si na ofiar 1-ihwe. Gob pokj. W Biblii (Gen. 8.11) powrt na ark drugiej z rzdu gobicy ley gobia?), z gazk oliwn w dziobku. objawia Noemu, e wody Potopu opadaj, e nastaje pokj midzy Bogiem a rodzin Noego. Rwnie w staro. Grecji

gob z rdk oliwn by atrybutem pokoju (a take harmonii i liczby osiem symbolem harmonii). Musi czas nadej, gdy wiat (...) wyprze si spw ubroczo-nych w cierwie, w gobiu poszuka brata" (Przeklestwo 1724 Wiktora Gomu-lickiego). Synny jest rysunek Pabla Picassa ,,Gob pokoju". Gobie pop. nazwa zwolennikw ugody i kompromisu w polityce midzynarodowej; zob. Sok (Jastrzbie). W staroytnoci na Wschodzie gobie byy pod opiek spoeczn, zabicie gobia traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne pogldy ywe s w wielu miastach Europy i Ameryki, zwaszcza w Wenecji i w krajach sowiaskich. Sympati budzi wierno pary gobi, wspczucie lub irytacj gruchanie samczykw brzmice jak bolesne jki duszcego si czowieka, jak skarga (ac. gemitus columbae). ,,Woaem o pomoc (...) stkaem jak gob (...), cierpi mk" (Izajasz 39, 1314). Suebnice jego (pojmane w niewol) prowadzono. wzdychajce jak gobice" (Nahum 2,7). Synogarlica jczy, a gobek grucha" (ona modna 130 Ignacego Krasickiego). Uroda gobia wie si z urod kobiety, np. Oblubienicy z Pieni nad pieniami'. Oto ty jest pikna, oczy twoje jak gobicy" (1,14). Pikne s jagody lica twego jako synogarlicy" (1,9). Gobico moja (...), oblicze twoje pikne" (2.14) itd. Gob mio. Gadkopire gobie o toczonych ksztatach, caujce si" dzibkami, byy w staroytnoci atrybutem arcy-kobiecych bogi mioci i podnoci, jak fenickiej Isztar, pn. syryjskiej Atargatis, Wielkiej Macierzy Bogw Kybele (i Rei). Hery, Demeter (ale take Adonisa. Zeusa, Dionizosa, Ateny), a przede wszystkim Afrodyty; jej sanktuarium w Pafos na Cyprze byo tak synne ze swych gobi, e okrelano je jako ptaki pafijskie". Godem mioci bya zwaszcza para biaych gobi. Przodem gobie biae, ktre w biegu poszy, leciay jak przed wozem bogini rozkoszy", tj. Afrodyty (Pan Tadeusz 5, 9394 Mickiewicza). Krl Aniusz opowiada Eneaszowi (Metamorfozy 632674 Owidiusza), jak jego crki, przeladowane przez zwyciskich Grekw, uchodzc przed

pocigiem, zmieniy si w gobice dziki interwencji Bachusa (Dionizosa), boga podnoci. Gwiazdozbir Plejad wyobraano sobie jako stado dzikich gobi, w ktre przeistoczyy si (po samobjczej mierci) nimfy Plejady, crki Atlasa. Gob by prawdopodobnie pierwszym ptakiem udomowionym przez czowieka. U Homera wystpuje tylko dziki gob skalny (gr. peleids, dosl. 'ciemnoszary'), pniej sprowadzono oswojone ze Wschodu i nazwano od imienia Isztar peristera; wkrtce stay si ulubionym przysmakiem (przysowie: Pieczone gobki nie przyjd same do gbki, pochodzi ze redniowiecznych opowieci o bajecznej Krainie pasibrzuchw Kukanii), a prcz tego ptakiem kultowym. Wedug mitu gob, ktry przylecia z egipskich Teb, siad na dbie w Dodonie i ludzkim gosem poleci zaoenie wyroczni; kapan odgadywa wol Zeusa z poszumu lici witego dbu i z gruchania witych gobi. Hodowla biaych gobi rozpocza si w Grecji po klsce floty fenicko-per-skiej pod Atos (w 492 p.n.e.), kiedy Persowie wypucili wite gobie z klatek. Gob agodno, dobro; niewinno, prostota, gupota. Bdcie roztropni jak we, a proci jak gobice" (Ew. wg Mat. 10,16). I sta si Efraim jak gobica zwiedziona nie majca serca", tj. rozumu (Ozeasz 7,11). Sdzono, e gob nie ma ci; Hamlet w monologu: ,,Musz mie chyba wntrznoci gobia i brak zupeny ci, nadajcej gorycz poczucia krzywdy" (Hamlet 2,2 Szekspira). Gob dusza. Na staroytnych wizerunkach nagrobnych gob albo para gobi pije z naczynia wyobraajcego rdo pamici (o zmarym). W sztuce chrzecijaskiej, podobnie jak skrzydlaty dysk sztuki pogaskiej, gob symbolizuje wieczno, niemiertelno, ducha, Soce, a prcz tego: mio, pokj, zwiastowanie, chrzest (Jezusa i w. Pawa). W pismach Ojcw Kocioa gob wystpuje jako atrybut Chrystusa, Marii, Ducha witego (ktry w Ewangelii wg Mat. 3,16 spyn mia w postaci gobicy w chwili chrztu Jezusa), Kocioa, dusz ludzkich (w sztuce wizygockiej i romaskiej). W scenach Zwiastowania przedstawiany wraz. z lili. Duchu wity, gobico, zle!" (tytu wiersza J. Sowackiego). Dwa gobie do

tykajce si dzibkami oznaczaj zgod; 7 gobi to 7 darw Ducha Sw.; 12 gobi to 12 apostow. W opowieciach o w. Polikarpie, w. Eulalii, w. Scholastyce i in. dusza mczennika wychodzi z ust w postaci gobia. Gob atrybutem wielu witych: z piercieniem w. Agnieszki, na ramieniu siedzcy Dawida, na gowie w. Enurcha, przy uchu piszcego dajcy natchnienie w. Grzegorzowi Wielkiemu, Janowi Zotoustemu, Teresie z Avila, Tomaszowi z Akwinu. Biay gob talizman zdrowia, antidotum przeciw zarazie, ale take symbol smutku. ,,Pomidzy nami lata biay gob smutku i nosi cige wieci" (Roztaczanie 13 Sowackiego). ,,Dziwnie jest smutne wspomnienie tej wiosny, jak gob biay na czarnym cyprysie" (Cyprys 56 L. Staf-fa). Czarny gob wdowiestwo. Gobica kobieta polska: ,,Z potopu li nadziei niesiesz, gobico!" (Do kobiety 10 Kornela Ujejskiego). W heraldyce: pokj (zazwyczaj biay gob z rdk oliwn); stao w mioci; wieczny ywot; prostota. W alchemii: gob w oowiu duch w materii. Wiek czowieka emblemat dziewczyny dwudziestoletniej. W marzeniu sennym: szczliwe wydarzenie. GRA Gra symbolizuje stao, niewzruszono, nieruchomo; wiato; ppek wiata; siedzib bogw, olbrzymw, karw, wrek; drog do nieba, raju, czyca, pieka; zmartwychwstanie, objawienie; miejsce kultu, pielgrzymek; mistyk, samotno, mdro, wzniose myli; miejsce medytacji; pokj, swobod; ycie ludzkie; aspiracj; osignicia. arcydziea; kobiet, ci, (bez)podno; miejsce porzucania dzieci; modo; czysto. Potna, niewzruszona masywno gry czyni z niej wyobraenie staoci, bezruchu, niezomnoci; std przykad rzeczy pozornie niemoliwej: wiara gry przenosi", czsty w Ewangeliach (Ew. wg Mat. 17,20; 21,21; Ew. wg Marka 11.23; /. List do Korymian 13,2), std samotno gry

(przysowie: gra z gr si nie zejdzie); std absurdalne imiona bohaterw o nadludzkiej sile: saraceskiego pyszaka z legend karoliskich Rodomonte ('Wali-gra, Toczygra'), z czego rodomontada 'bufonada, samochwalstwo'; nasz Waligra to siacz z bajki ludowej O braciach zdradzieckich, pochodzcej zapewne ze Wschodu (jego ukraiskim odpowiednikiem by Wernyhora). Dla Sumerw gra bya pozostaoci niezrnicowanej pramaterii. Jajem wiata. W wielu legendach gry s siedzib krlestwa zmarych albo miejscem, gdzie w jaskiniach bohaterowie, krlowie, cae wojska czekaj na sygna, aby si zbudzi z odwiecznego snu i zbawi zagroony wiat lub ojczyzn, jak np. krl Artur, Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II Hohenstaufen, Bolesaw miay, Stienka Razin, picy rycerze w Tatrach. Wedug Biblii na dalekiej pnocy bya gra narad, na ktr krl babiloski chcia wstpi, aby zasi tam na tronie (Izajasz 14,13; Psalm 47 3). Gra Niebieska (przeciwiestwo jaskini Piekie) to sklepienie niebios, na ktrym wspiera si tron Pana Stworzenia: hebrajski ElSzaddaj 'Bg Gry, Bg Wysokoci'. U Grekw siedziby bogw, miejsce grzebania bohaterw jako wejcie do innego wiata; miejsce narodzin albo porzucenia bogw podnoci i herosw; miejsce wiecznej mioci, ekstaz i orgii dionizyjskich. Gra podno lub bezpodno jako przeciwiestwo yznej doliny (przysowie: Gra porodzia mysz); albo wiato jako przeciwiestwo doliny ciemnoci i mierci. Gra Drzewo Kosmiczne, Drzewo ycia, z korzeniami zanurzonymi w niebie, z listowiem oplatajcym ziemi, drzewo odwrcone koron w d. Gra atrybutem pokoju: Niech przyjm gry pokj dla ludu, a pagrki sprawiedliwo!" (Psalm 71 3). Samotno na grze daje schronienie od wiata codziennoci, od mizernej egzystencji. Gra swoboda. Grale s niemal zawsze ludmi wolnymi. Bdziesz wolny jak grski wiatr" mwi Prospero do Ariuela w Burzy (1,2) Szekspira. W gry! w gry! miy bracie! Tam swoboda czeka na ci!" (Pie o ziemi 7089 Wincentego Pola). Helweci s wolnymi, bo darem

natury cnt ich strzee ubstwo, granic broni gry" (List do Jdrzeja syna... 7172 Kajetana Komiana). Gra pokryta niegiem szlachetno, myl abstrakcyjna, trzewe rozumowanie. Szczyt gry to scena wiecznej modoci, radosnego wypoczynku, miejsce kultu, spotkania czowieka z Bogiem, wd uzdrawiajcych. Gra wielkie dzieo, arcydzieo: Szekspirze! duchu! zbudowae gr wiksz od gry, ktr Bg postawi. Bo ty lepemu o przepaci prawi, z nieskoczonoci zbliye twr ziemi" (Kordian 2,7678 Sowackiego). Gra ambiwalentn miar czowieka. Jego wielkie budowle staj si mae, gdy spogldamy na nie z wierzchoka gry. Jego samego jednak zmusza wewntrzny popd do mierzenia si z niedostpnoci najwyszych, stromych szczytw w najbardziej nieprzyjaznych warunkach (np. samotnie albo bez aparatu tlenowego, lub nowymi, trudniejszymi drogami) i pokonywania ich. W epoce przedromantycznej, zwaszcza w okresie klasycyzmu (XVIIXVIII w.), gry uwaane byy za anomali natury, za krajobraz antyestetyczny, zwyrodniay, przearty grzechem, sataniczny. W Boskiej Komedii Dantego gra czycowa wznosi si porodku wyspy. U gnostykw gr przedstawia litera A; szczyt gry wyraa osignicie, zimno, abstrakcj, otarz Soca i ognia. W bajkach gry s niedostpn barier dzielc nas od krainy czarw: Za sidm, za dziesit, za setn gr, za grami, za lasami w bajecznym kraju. W bajce Kruk (nr 93) braci Grimm zoty zamek Stromberg stoi na szklanej grze; tylko zaczarowany ko moe si wdrapa na ni z wyzwolicielem krlewny na grzbiecie. W bajce Krysztaowa kula (nr 197) zamek Zotego Soca znajduje si na niedostpnej grze, na ktr dosta si mona tylko w zaczarowanym kapeluszu. W bajce O siedmiu krukach (nr 25) zaczarowani bracia zamknici s w Szklanej Grze. U wszystkich ludw znajcych gry byy one, jako bliskie nieba, przestrzennym symbolem transcendencji, sfer sakraln, siedzib bogw. Liczne mitologie znaj wite gry, miejsca kultu bogw nieba, bawanw pogaskich. Szatana, np. u So-

wian Babie, yse lub Jasne Gry (dawne miejsca kultu Swiatowita, pniej diaba, cel wypraw czarownic), punkty zetknicia si nieba z ziemi, komunikacji Wszechwiata z obszarem zamieszkanym przez ludzi. Nakazujc usunicie tubylcw z Ka-naanu Pan mwi do Mojesza: ,,Zniszczycie wszystkie ich posgi ulane z metalu, spustoszycie wszystkie ich wite gaje na wzgrzach" (Lev. 33,52). Mojesz powiada do swego ludu: ,,Zburzcie wszystkie ' miejsca, na ktrych narody, ktrymi zawadniecie, chwaliy bogi swoje, na grach wysokich i pagrkach" (Deut.\2,'2). Indyjska zota gra Meru (Sumeru) o trzech szczytach, zotym, srebrnym i elaznym, siedziba Brahmy, Wisznu i Siwy, znajduje si w rodku wiata, dokadnie pod Gwiazd Polarn; tam odbywaj si spotkania bogw z ludmi. Rwnie iraska gra Haraberezaiti wznosi si ku niebu ze rodka wiata. Na grze umieszczona jest te Walhalla mitologii skandynawskiej, miejsce pobytu polegych wojownikw. Heimdall, stranik bogw, zamieszkuje gr Himingbjorg, u wejcia do Asgardu, siedziby bogw. Wedug kosmologii islamu gra Kaf otacza ziemi majc ksztat dysku i oddzielona jest od niej przepaci nieprzebyt; jest to gra szmaragdowa, ktrej blask zabarwia sklepienie niebieskie (jednak nie na zielono!) i stanowi granic midzy wiatem widzialnym i niewidzialnym, symbolizujc gbsz prawd o czowieku, jego prawdziw natur. Jako siedziba bajecznego ptaka Simorgha, doradcy krlw i bohaterw, zwana jest gr mdroci i zadowolenia. Czsto wspominaj o niej Banie z 1001 nocy. Monsalwat, Mont sauvage 'dzika, niedostpna gra', wedug Parsifala Wolframa von Eschenbach tajemnicza, mistyczna gra, na ktrej ukryty jest w. Graal w postaci drogocennego kamienia, poszukiwanego wytrwale przez rycerzy Okrgego Stou z legendy arturia-skiej; jej emblematami byy: gwiazda, krzy, korona, trjkt, fleur de lis, pksiyc, schody, cyfra trzy, litera Z {Zio 'Syjon') albo R (Regeneratio 'Odrodzenie'), Okrutny, bawochwalczy Babilon, dziki wysokim murom i basztom, robi na izraelskich prowincjuszach wraenie gry: Mwi Pan: Oto ja do ciebie, gro zaraajca, wycign rk i zwal ci ze ska i uczy

ni ci gr spalenia" (Jeremiasz 5125). Dlatego judaizm, a za nim pierwotny chrystianizm, oczekuje u kresu drogi cierpienia zniknicia gr. Izajasz zapowiada, e gdy lud wrci z wygnania, kada dolina bdzie podniesiona, a kada gra i pagrek ponione" (40,4). Rwnie koniec wiata rozpocznie si od zapadnicia si gr (Apok. 16,20). Porwnaj, Boe, gry z doami, niech bdzie rwniusie-ko" z lud. pieni miosnej. Nazwy wity, witych wie i miast wiadcz o tym czstokro, e symbolizuj one gry. Babilon nazwano domem wietlistej gry", domem, na ktrym wspiera si niebo i ziemia", wizi midzy niebem i ziemi". Babiloskie zikkuraty, grujce nad miastem potne (do wysokoci ok. 50 m) schodkowe wiee ze wityni na szczycie, symbolizoway prawdopodobnie gr kosmiczn, gigantyczny otarz, drog do nieba w podobnym sensie, jak wywodzca si zapewne z pamici o zikkuracie w Ur legenda biblijna o wiey Babel (Gen. 11) i jak drabina Jakubo-wa sigajca nieba (Gen. 28,12). Wyraz sumeryjski oznaczajcy zikkurat to U-Nir 'gra'. Kaaba w Mekce jest, wedug tradycji muzumaskiej, najwyszym punktem wiata pooonym pod szczytem sklepienia niebieskiego. Izraelski Bg pustyni i Ziemi Obiecanej, Jahwe, by moe pierwotnie bogiem gry Synaj (Horeb), na ktrej znajduj si liczne lady dawnych drg pielgrzymkowych; na jej szczycie Bg zawar przymierze ze swym ludem w osobie jego przywdcy, Mojesza: Mojesz, wszedszy w po-rodek mgy, wstpi na gr i by tam dni czterdzieci" (Ex. 24,18). Abraham zbudowa otarz na grze (pniej identyfikowanej z Mori) wskazanej mu przez Pana, aby na jego rozkaz uczyni ofiar caopaln ze swego syna, Izaaka (Gen. 22). Mojesz na grze Nebo, na szczycie Fasga, oglda Ziemi Obiecan, na ktr mu nie wolno wstpi, i umiera (Deut. 34,15). Na grze Horeb Bg objawia si prorokowi Eliaszowi i wydaje mu polecenia (3. Ks. Krl. 19,1118). Na grze Karmel, symbolu wiernoci i owocowania, Eliasz wyzywa na sd boy prorokw Baala (3 Ks. Krl. 18,20 40). Gra Garizim (Ebal), powtarzajca echem bogosawie

stwa i przeklestwa wypowiedziane na niej, wita gra Samarytan w Samarii, w pamie Efraim, jest miejscem dorocznych spotka Samarytan w okresie Paschy. Gra wityni jerozolimskiej, zwana w 2 Ks. Kronik (3.1) gr Moria, gdzie Pan ukaza si Dawidowi, jest wit ska czczon przez ydw, jako miejsce ofiary Abrahama, i przez muzumanw, jako miejsce wniebowzicia Mahometa; na niej znajduje si jedyny relikt wityni Salomona, ,,ciana paczu", oraz zbudowany w kocu VII wieku meczet Omara (Kubbet es-Sachra). Jerozolimska gra Syjon jest miejscem, gdzie mieszka Bg Izraela, Jahwe (Izajasz 8,18; Psalm 73 2), gdzie jest on krlem (Izajasz 24,23), gdzie osadzi swego krla, Dawida (Psalm 2 6), jest wic osi akcji Jahwe w dziejach biblijnych. Nazwy Syjon uywa Stary Testament wymiennie z nazw Jerozolimy, a w chrzecijaskich hymnach i w literaturze Syjon oznacza czsto Jeruzalem niebiesk albo ziemskie miasto braterstwa i wiary chrzecijaskiej. Kusiciel zaprowadzi Jezusa na bardzo wysok gr, aby ukaza Mu wszystkie krlestwa wiata (Ew. wg Mat. 4,8); na grze wygasza Jezus kazanie (Ew. wg Mat. 5), na grze zjawi si uczniom po zmartwychwstaniu, na grze Oliwnej nastpio wniebowstpienie (Ew. wg uk. 24,50; Apok. 1,12). Tabor, samotna gra w Galilei na pd. zach. od jeziora Genezaret, wedug dawnej tradycji uwaana bya za miejsce Przemienienia, lokalizowane pniej na grze Her-mon (Ew. wg Mat. 17, 118). Spord wielu innych witych gr lub wity-gr wymieni trzeba takie, jak: ateski Akropol; Ararat, pamitka Potopu; Athos na Pwyspie Chalcydyckim; Biaa Gra Celtw; Borobudur, buddyjska wi-tynia-gra w rodkowej czci Jawy, 40 m wysokoci; Damarwand, iraska gra z ktrej zstpiwszy Azhi Dahaka zniszczy wiat, gdy rozerwie krpujce go acuchy; acuch grski Elburs w Iranie; wulkan Etna, pracownia strconych tytanw; Mt. Everest (Czomolungma) w Himalajach, wita gra buddyjska, mieszkanie bogw; Fudijama, na ktr wejcie wymaga uprzedniego oczyszczenia rytualnego; Id, wita gra Grekw, gdzie ukrywano Zeusa przed jego ojcem, Kronosem; Kaukaz, gdzie wedug mitu greckiego, Prometeusz by przykuty

do skay; Kitajron, gry midzy Megar, Attyk a Beocj, powicone Zeusowi, Apollinowi i muzom miejsce kultu Dio-nizosa; Nissa w Etiopii, gdzie narodzi si Ozyrys; Nysa w Indiach, gdzie urodzi si Dionizos; Olimp, siedziba bogw mitologii greckiej; Othrys, w Tesalii, gdzie Kronos gotowa si do walki z Zeusem, gdzie osiada arka Deukaliona; Parnas, pasmo grskie, jedna z siedzib Apollina i muz, oraz Dionizosa i bachantek, symbol poezji; Potala w Lhassie, z zamkiem Potala, dawna rezydencja Dalaj Lamy, zwana te Czerwon Gr lub Dmar-Po Ri; teocalli, azteckie witynie-gry w ksztacie piramidy, a wreszcie piramidy egipskie, kamienne gry usypane przez ludzi, oraz witynie-gry Khmerw, a nawet Mont-Saint-Michel we Francji. Podobn rol jak witynie-gry i grobowce-gry w stosunku do znajdujcych si u ich stp osiedli i miast odgrywa mog, przynajmniej w pewnym stopniu, rwnie budowle nie nawizujce pod wzgldem architektury do gr, jak wiee zamkw, kociow, ratusza, jak dziewicio-pitrowe pagody buddyjskie w Chinach, jak Montmartre dla Parya, Foumere (stare forum) dla Lyonu, Notre Dam de la Gard dla Marsylii, Wawel dla Krakowa, Jasna Gra dla Czstochowy, ratusz dla Zamocia. Rzecz ciekawa, e nie potrafi spenia takiej mistyczno-opiekuczej funkcji najwysze budowle wiata wspczesnego amerykaskie drapacze chmur". GRANAT(OWIEC) Granatowie symbolizuje potg, zwycistwo, doskonao; niemiertelno, zmartwychwstanie; wiat podziemny. Koci, dary boe; zasad esk, dziewictwo, czysto, mio, nadziej, podno, krew; ycie; mier; mdro, zgod, zwizek; wierno, jedno; Soce; zob. te Jabko. Granat ulubiony owoc w klimacie suchym i gorcym, jeden z najsoczystszych, odporny na szkodniki. Gdy Izraelczycy, wdrujc przez 40 lat po pustyni, wspominali porzucony Egipt, tsknili szczeglnie mocno za orzewiajcym smakiem granatw, tak rnym od smaku manny. Krl Salomon mia sad granatowy. Wyrosa jak gaj drzew granatowych z wybornymi

owocami" (Pie nad pieniami 4,13). Mahomet powiada: Jedz granaty, bo oczyszczaj one dusz od zazdroci i nienawici". Sok z granatw mieszano z winem albo robiono z niego wino. W pojciach lud. granat przynosi szczcie i zdrowie. Granatowie mdro; niekiedy uwaany za owoc rajskiego Drzewa Wiadomoci. Granaty i dzwonki. Pan do Mojesza: Na dolnym brzegu szaty arcykapana uczynisz wokoo jakby jabuszka granatu z bkitu i ze szkaratu, i z karmazynu (...) przeplatane dokoa zotymi dzwonkami" (Ex. 28,35). Granaty byy tu prawdop. emblematami podnoci i wiernoci, dzwonki egzorcyzmw, a granaty i dzwonki byskawic i grzmotw. Granat wierno; w staro. Izraelu wierno zasadom Picioksigu. Granatowie wie si z wojn: krl Sau przed bitw z Filistynami przebywa z szeciuset wojownikami pod granatowcem (l Ks. Krl. 14,2). Granatowie atrybutem Baala, Hery i Persefony, mia wyrosn z krwi Dionizosa, podobnie jak anemony z krwi Adonisa, a fioki Attisa. Owoc nietykalny na misteriach eleuzyskich. Z miszu granatu produkowano czerwon farb. Czerwona barwa miszu granatu czynia go kwiatem krwi, ycia i mierci, wiata zmarych; sprzeczno ta tumaczy si chtonicznym charakterem granatowca: ziarno pod ziemi, po okresie pozornej mierci oywa, kiekuje i wychodzi na powierzchni. Gliniane wyobraenia granatw znajdowane w staro. grobach rz. miay by zapewne magicznym rodkiem zapewniajcym zmaremu ycie pomiertne. Gdy Hades porwa z powierzchni ziemi Kor, crk Demeter, Zeus kaza bogu podziemi zwrci j matce. Uradowana tym wyrokiem Kora lekkomylnie zjada podane przez Hadesa ziarnko granatu. Zwizao to j z Hadesem na zawsze (zob. niej symbol maestwa); odtd wracaa na ziemi wiosn, a pn jesieni schodzia do krainy zmarych, gdzie panowaa u boku ma jako straszliwa krlowa Persefona-Prozer-pina (Metamorfozy 5,537 i nast. Owidiusza). Std chrz, symbol mierci, podziemnej podnoci, wzrostu i zmartwych

wstania, w plastyce czsto wyobraany w rce Dziecitka Jezus. Granat Soce (u Fenicjan), ycie, potga, odrodzenie; jego nazwa rimmon jest te imieniem boga Soca. Granat eskim wyobraeniem erotycznym. Owoc granatu, pozostawiony na gazi a przejrzeje, pka i przez pionow szpar ukazuje swoje ogniste wntrze. Skronie twoje spoza zasony s jak pknite jabko granatu" (Pie nad pieniami 4,3). Dzi jeszcze w Grecji modzi przesyaj sobie nawzajem owoc granatu jako znak gorcej mioci. Granat zasada eska, podno; atrybut Wielkiej Macierzy. Czerwone kwiaty, czerwony misz i mnogo ziaren czyni z granatu emblemat mioci, maestwa i wielodzietnoci; Kora, gdy zjada ziarno granatu podane przez Hadesa, tj. kiedy pocza, musiaa zosta maonk wadcy piekie, co rok niedostpn dla niego przez 9 miesicy. Granatowie mio. Rozczone korzenie granatowca spltuj si z sob na nowo. Sowik co noc piewa owdzie na gazce granatu" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego), Julia do Romea. Oblubienica poda najcilejszego poczenia si z Oblubiecem: Wprowadziabym ci do domu matki mojej, uraczyabym ci (...) moszczem z jabek granatowych moich" (Pie nad pieniami 8,2). Rankiem pjdziemy (...) zobaczy (...), czy granaty s w penym kwieciu: tam ci oka sw mio" (Pie nad pieniami 7,13). Granat podno; podobnie jak inne owoce z licznymi ziarnami (pestkami), jak np. pomaracza, cytryna, pomidor, dynia; atrybut Afrodyty. Rzymskie panny mode nosiy dlatego wiece z gazek granatowca. W Grecji wspczesnej obrzuca si nowoecw wysuszonymi jabkami granatu, ktre pkaj i wysypuj ziarna oznaczajce liczne potomstwo. W Indiach sok z granatw uwaano za rodek przeciw bezpodnoci. Granat jedno w wieloci. Obfito pestek w uporzdkowanym ukadzie, w zamknitej caoci owocu zwizek wielu pod wadz jednego pana (monarchy a. Kocioa), obraz jednoci Wszechwiata; granaty wyobraane w dawnych martwych naturach byy aluzj do tych poj.

Granat zwycistwo, atrybut Nike (Yictorii). Granat w chrz. dary boe. Koci. liczni wierni (ziarna), doskonao, czysto; atrybut Marii Panny (ziarna liczne cnoty Marii). Granat z krzyem u gry atrybut w. Jana Boego (hiszp. Juan de Dios) 1495 1550, zaoyciela zakonu bonifratrw. Twarda, niejadalna skorupa i sodki, pachncy misz maj by wykadni ciaa i duszy idealnego chrzecijanina a. kapana (w. Ambroego). Granatowie penia ycia; drzewo ycia w rdw. symbolice plastycznej. Granat dostatek, ale nie bogactwo: jego kwiaty s pikne, ale nie pachn. Granat osoba urodziwa, ale niemia; gdy owoc ten wyglda 'adnie tylko z pewnej odlegoci. Przysowie tac.: omne mao punico inest granum putre 'w kadym jabku granatu znajdzie si jedno zgnie ziarno', w kadej spoecznoci znajdzie si zakaa, wyrzutek. Granat impresa (godo) cesarza Maksymiliana I (14591519) i Izabelli Portugalskiej, ony Karola V hiszpaskiego. GWIAZDA Gwiazda jest obrazem idei boskiej, wedug ktrej porusza si wiat, symbolem bstwa, boskiego oka, Mesjasza, anioa, wzniosej istoty, wadcy przeznaczenia; boskiego ognia, wiata, wiata niebiaskiego walczcego z mocami ciemnoci, wiedzy o przeszoci, teraniejszoci i przyszoci, wrbity, mdroci, (duchowego) przewodnika; nieskoczonoci, nieosigalnego ideau, wiecznej szczliwoci, szczcia, sukcesu, nadziei; losu, doli, przeznaczenia; zasugi, staoci, czystoci, czujnoci, wolnoci; duszy, oywionych duchw, duszy bohatera; niemiertelnoci; natchnienia poetyckiego; czowieka, oka, stray; kwiatu. Gwiazda przeznaczenie: czyta w gwiazdach" to wry z gwiazd; .jest zapisane w gwiazdach"; ,,urodzi si pod z albo dobr gwiazd"; spod ciemnej gwiazdy" najgorszy, podego gatunku. W astrologii gwiazdy nad horyzontem w chwili narodzin czowieka ksztatuj jego los. Stary Testament nie uznaje wrenia z gwiazd; mimo to Pie Debory (Sdziowie 5,20), prawdopodobnie najstarsza cz Biblii, pisana okoo 1125 p.n.e., mwi: ,,Gwiazdy

w biegu swoim walczyy przeciw Sisarze". Para kochankw zrodzona pod nieszczliw gwiazd odbiera sobie ycie" (Szekspir, Romeo i Julia, Prolog). W twojej piersi s gwiazdy twojego losu" mwi Illo do Wallensteina w dramacie Piccolomini 2,6, Schillera. (Wizie do Nocy): Kto z tych gwiazd tajnie przyszej drogi twej wyczyta!" (Dziady cz. III, Prolog 60, Mickiewicza). (Kent powiada): Gwiazdy nad nami rzdz nasz dusz" (Krl Lear 4,3 Szekspira, t. Zofii Siwickiej). Gwiazda przewodnik; zwaszcza gwiazda betlejemska z Ewangelii wg Mateusza (2,9), ktr mdrcy (magowie, krlowie) ujrzeli na Wschodzie, wskazywaa im drog, a doszedszy do miejsca, gdzie byo dzieci, zatrzymaa si". Nie utosamili jej dotychczas astronomowie z adnym autentycznym zjawiskiem niebieskim owego czasu, takim jak gwiazda nowa, supernowa, kometa bd wielokrotne zczenie planet, cho potrjne zczenie Marsa, Jowisza i Saturna zdarzyo si na pocztku 6 r. p.n.e., a Jowisza i Wenery 17 czerwca 2 r. p.n.e. Zapewne szo tu o tradycyjne zjawisko symboliczne, wystpujce w licznych legendach, poprzedzajce narodzenie si synw boych, jak Budda, jak wedycki bg ognia Agni, zoony przez sw Matk-Dziewic Maj i ziemskiego ojcaciel, Twastri, midzy mistyczn krow i osioka-nosiciela witej roliny somy. Byby to rwnie dowd mesjanizmu Jezusa, gdy proroctwo Balaama (Num. 24,17) okrelao Mesjasza jako gwiazd z Jakuba". Symbolizuje ona pokut, narodzenie, czysto, przewodnictwo. Gwiazda przewodnia idea przywiecajca czowiekowi. Jeli pjdziesz za sw gwiazd, niechybnie dopyniesz do wspaniaego portu" (Boska Komedia, Pieko 15,55, Dantego). Patrzy w gwiazd czeka od niej hasa" (Marzyciel 111, K. Ujejskiego). Gwiazda zaranna mski aspekt Wielkiej Bogini i babiloskiej Isztar, wojny; wiato zwyciajce ciemnoci, zwiastun Soca, narodzenia Mesjasza albo boga-Soca; gr. Heosphros 'przynoszcy wiat', PhosphorSs 'przynoszcy wiato', Polideukes (Polluks), niemiertelny bliniak idcy w wiato, dzi Wenus, rzymski Lucifer; Chrystus zmartwychwstanie i wniebowstpie-

nie: Ja, Jezus (...) jestem gwiazda jasna i zaranna" (Apok. 22,16); Maria sprowadzajca Chrystusa na wiat; zwiastun nowego dnia, ustawicznego odnawiania si, wiecznego powrotu. Znak dla pasterzy, aby wypuci owce z owczarni. Gwiazda wieczorna eski aspekt Wielkiej Bogini i babiloskiej Isztar, zapowied ciemnoci; gr. Hesperos (mski), dzi Wenus, rz. Yesper (mski); Kastor, miertelny bliniak idcy w mrok; Maria, ktra pojawia si w ostatniej epoce dziejw; smutek. Wieczorna gwiazdo, jasnej nocy najpikniejsza ozdobo, cnej Wenery wieco najliczniejsza!" {Sielanka 6, Mopsus, 512, Sz. Szymonowica). O najsmutniejsza gwiazdo, o gwiazdo wieczorna!" (Pierzcha lotnych obokw gromada... 2 Aleksandra Puszkina, t. Adama Wayka). Gwiazdy oywione, radosne duchy. Mwi Pan: Gdy gwiazdy poranne chrem radonie pieway, synowie boy wydali okrzyk radosny" (Hiob 38,7); Gwiazdy radoway si (...) i wieciy z radoci temu, kto je stworzy" (Baruch 3, 345). Gwiazda stra czuwajca: Nie ma innych czatw ani stray, jeno te, ktre gwiazdy sprawuj nade mn" (Montaigne, II, 15, t. T. Boy-eleski). Gwiazda wiecca w ciemnociach duch, siy duchowe w walce z siami ciemnoci, wiata w nocy niewiadomoci. Regularne ruchy gwiazd harmonijne wspdziaanie potg Natury albo boskich; wedug ydowskich wyobrae kad gwiazd kieruje oddzielny anio. Gwiazdy bogowie barbarzycw. Bg biblijny ostrzega przed bawochwalstwem: aby, podnisszy oczy ku niebu i ujrzawszy soce, ksiyc i gwiazdy, cay zastp niebieski, nie da si zwie, nie skada im pokonu i nie suy temu, co stworzy Pan na posug wszystkim narodom" (Deul. 4,19); zob. Soce. Jednak wspaniay obraz gwiadzistego nieba na Wschodzie i Poudniu, niewyobraalny dla mieszkacw stref umiarkowanych, rzuca na kolana nawet wyznawcw jedynego Boga: Gdy spogldam na niebiosa, dzieo rk Twoich, pytam czyme jest czowiek, i na pamitasz?" (Psalm 8 4 5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za panowania Ozeasza przypisuje 4 Ks. Krl. (17) bawochwalstwu, m.in. oddawaniu czci gwiazdom (por.

21,35; 23,45). Piknoci nieba jasno gwiazd" powiada Eklezjastyk 43, 10. Kult gwiazd utosamianych z bogami (np. planety) przejo, tylko symbolicznie, chrzecijastwo: NMP Niepokalanego Poczcia w koronie z gwiazd, podobnie jak Muza astronomii. Urania. Gwiazdy uwaano w staroytnoci za istoty rozumne, troszczce si o wiat, std gwiazda jest synonimem mdroci. ,,Powstaje mdrzec i gwiazda Platona w dugie wieki wiekw wieci" (Dziady cz. IV 51011 Mickiewicza). Gwiazda czowiek. Wedug wierze ludowych kady czowiek ma swoj gwiazd na niebie, ktra pojawia si przy jego urodzeniu i ganie po mierci, co znajduje odbicie w wyraeniach: Jego gwiazda zblada, moja gwiazda jeszcze nie wzesza, on jest gwiazd pierwszej wielkoci. Gwiazd nazywamy czowieka sawnego, byszczcego w swojej dziedzinie, zwaszcza aktora lub aktork filmow. Sutanko moja! gwiazdo haremu! Peri!" (Lazara l2 K. Ujejskiego). Gwiazda wie si z tajemnicami nocy, snu i marze sennych. Sen o jasnej gwiedzie przynosi szczcie, o sabej bied, o spadajcej powodzenie. Gwiazda atrybut natchnienia, wolnoci, wysokiego, ambitnego celu, rewolucji, jako taka widnieje na flagach wielu pastw: Stanw Zjednoczonych, Zwizku Radzieckiego, Beninu, Burundi , Chile, Chin, Kuby, Ghany, Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela (Gwiazda Dawida), Jemenu, Jordanii, Jugosawii, Pn. Korei, Liberii, Maroka, Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo, Wietnamu i in. Natchnienie? Gwiazda na czole!" (Astronomia, 264, Deotymy). Jak swobody gwiazdka wieci!" (Polonez, 8, Rajnolda Sucho-dolskiego). Sic itur ad astra, tac. 'tak kroczy si ku gwiazdom' (Eneida 9, 64, Wer-giliusza), ku szczytnym ideaom; ac. przysowie: per aspera ad astra 'przez ciernie do gwiazd', przez trudy, cierpienia, do sukcesu. Gwiazd wybijano na monetach Szymona BarKochby (hebr. 'syn gwiazdy'), wodza ostatniego powstania ydowskiego przeciw Rzymianom (132135 n.e.). Gwiazda pie: Pieni ma, ty jest gwiazd za granic wiata!" (Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 15 Mickiewicza).

Gwiazdy oczy ukochanej. Romeo: Dwie gwiazdy w pilnej kdy wysane potrzebie prosz oczu Juliji, by raczyy w niebie wieci, nim gwiazdy wrc" (Romeo i Julia 2, 2 Szekspira, t. A. Mickiewicza). Gwiazda o czterech promieniach asyro-babiloski bg Soca Szamasz; prawzr krzya maltaskiego. Gwiazda picioramienna w staro. Egipcie Horus jako najwyszy bg; u pitagorejczykw poczenie liczb 3 i 3 oraz 3 i 2 doskonao. Wszechwiat, czowiek; w heraldyce: trzeci syn, cnota, wiedza, aska boska. Gwiazda Salomona, ktr wyciska na pieczci zamykajcej w butelce duchy, geniusze, dinny. Pentagon (piciokt), w Biblii klucz do Krlestwa Niebieskiego; amulet zdrowia, bronicy przed zymi duchami; natchnienie, doskonao, symbol mikrokosmosu czowieczego; pentagram pitagorejski, wzr dla ognistej gwiazdy masoskiej, orodka mistycznego, symbolu czowieka odrodzonego, wieccego wrd ciemnoci wiata profanw, zasady boskiej w sercu wtajemniczonego. Gwiazda picioramienna wyobraona midzy wgielnic suc do mierzenia ziemi a kompasem do mierzenia nieba (lub cyrklem) jest symbolem wtajemniczenia. Pentagram odpowiada liczbie niewymiernej, liczbie zotej definiujcej idealny kanon ciaa ludzkiego, ktrego rodkiem jest ppek. Symbol zdrowia, wiedzy, Boego Narodzenia, Epifanii, emblemat Tomasza z Akwinu. Gwiazda szecioramienna zwizek ducha z materi (dwa trjkty zczone), zasada czynna i bierna, rozwj i proces wsteczny, hermafrodyta, poczenie przeciwiestw. Gwiazda Dawida, godo judaizmu, herb Izraela; opieka boska. Stwrca i makrokosmos, duchowo (jako przeciwiestwo gwiazdy Salomona). W alchemii nazywana gwiazd Salomona, zawiera siedem czci, czyli siedem metali (zoto w rodku), oraz cztery elementy (powietrze, ziemia, ogie, woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej jednoci; destylacja, poczenie ognia z wod, dawniej rwnie woda ognista", wdka. Gwiazda morza, zazwyczaj szecioramienna emblemat wszystkich bogi-macie-rzy i bogi morza: Izyda, Hymen, Hera.

Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Ino, Tety-da itd. eglarze tatuowali gwiazd na rkach na cze Afrodyty zrodzonej z morza, opiekunki portw i wybrzey, zapewniajcej szczliw eglug (Apfirod/te Limne-sia, Euploia, GaleneSa) oraz Jowisza, sprawcy pogody (luppiter Serenalor, Plwius, Ful-minator, Tonitrualis, Lucelius). Matka Boska: hymn Ave Maris Stella ('Witaj gwiazdo morza'), odmawiany w czasie nieszporw w wita NMP, uoony prawdopodobnie w IX wieku. Gwiazda siedmioramienna, zwizana z Kybele postp cykliczny; zrczno, wszelkie sidemki: duchw Boga, darw Ducha Sw., planet, metali itd.; lira kosmiczna, muzyka sfer, harmonia wiata, siedmio-barwna tcza, siedem sfer planetarnych. Gwiazda omioramienna atrybut planety i bogini Wenus, krlowej niebios, wschodzcego soca, odrodzenia, koa Fortuny. Gwiazda dziewicioramienna 9 owocw Ducha Sw. Siedem gwiazd anioowie siedmiu kociow chrz.: Efez. Laodicea, Pergamon, Filadelfia, Sardis, Smyrna, Thyatira; rwnie siedem zotych wiecznikw. Dwanacie gwiazd posacy bstwa; Zodiak; apostoowie; pokolenia Izraela. Niezliczona mnogo gwiazd: ..Bg ustali liczb gwiazd i nada im wszystkim imiona" (Psalm 146 7); rzek Pan do Abrahama, wyprowadziwszy go z domu (Gen. 15,5): Zlicz gwiazdy, jeli potrafisz; tak niezliczone bdzie potomstwo twoje". Gwiazd spadajc uwaano niekiedy w Sparcie za znak, e krl zgrzeszy i powinien abdykowa; Rzymianie uwaali j za danego przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowied narodzin dziecka lub innych wydarze. W chrzecijastwie znak. e dusza opucia Czyciec, ostrzeenie przed najazdem, mierci; symbol szybkoci. W folklorze muzumaskim kamienie rzucane przez aniow, aby odpdzi dinny od nieba. Ta za znad planety spada i w groby przecieka; a ludzie mwi, i mwi uczenie, e to nie zy s, ale e kamienie" (W Weronie 811 Norwida). Gwia-zdy-optace, co same swych szukaj drg" (Bd jak meteor... 34 S. Wyspiaskiego). Gwiazdy punkty odniesienia kalendarza babiloskiego, zwane przez astrolo-

gw krlewskimi", uwaane za straniczki czterech stron wiata: Wschodu Alde-baran (emblemat oko); Zachodu Anta-res (sztylet lub buat), zgubna gwiazda zwana w Mezopotamii niszczycielem karawan, albo dobroczynna Spika (Kos); Pnocy Regulus (serce lub korona) albo Rigel; Poudnia Fomalhaut (sfinks lub snop). W Czycu Dantego cztery gwne cnoty: odwaga, sprawiedliwo, rozwaga, umiarkowanie. Gwiazda polarna ppek wiata, rodek, wok ktrego Wszechwiat si obraca. Gwiazda-Ksiyc: Owa wilgotna gwiazda rzdzca pastwami Neptuna" tj. py-wami morskimi (Hamlet 1,1, Szekspira). Gwiazda z sierpem ksiyca oznacza ma-hometanizm; godo Turcji, Algierii, Malezji, Mauretanii, Pakistanu, Tunezji; w sztuce redniowiecznej emblemat Matki Boskiej. W staroytnym Egipcie gwiazdy byy wiolarzami okrtu boga soca Ra (Re). HARFA Harfa symbolizuje wiat nadnaturalny; Empireum; chwa bosk, krlestwo niebieskie, niebiask bogo; modlitw witych; drabin do nieba; harmoni; kontemplacj; proroctwo; rado; czuo, mio, agodno; czysto; nadziej; godno, dum; pami; napicie; muzyk, taniec, poezj; wiatr; lepot, niemot; smutek, tsknot, nostalgi; ycie; mier; dusz, wdrwk duszy; rycerstwo, zwycistwo; pijatyk, uczt; nierzd. Harfa bya pop. instrumentem w staro. krajach rdziemnomorskich i bliskowschodnich, cho rzadkim w Grecji i Rzymie,. gdzie wiksz rol odgryway lira i kitara. Zachoway si wyobraenia harf w sztuce egip. i mezopotamskiej z ok. r. 4000 3000 p.n.e. Harfa w tradycji judeo-chrzecijaskiej chwaa Boga, instrument prorokw, atrybut krla Dawida. Wysawiajcie Pana na cytrze, grajcie mu na harfie o dziesiciu strunach!" (Psalm 32 2; Psalm J 50 3). Spotkasz gromad prorokw (...), a przed nimi harf, bben, piszczak i lutni, a oni bd prorokowa" (7 Ks. Krl. 10,5). Mam w harfie ducha, co zgaduje przyszo" (Lilia Weneda 1,3,187 Sowackiego). Harfa smutek, tsknota, nostalgia. Nad rzekami Babilonu siedzielimy i pa

kali, gdymy wspominali na Syjon. Na wierzbach tamtej krainy zawiesilimy harfy nasze" (Psalm 136 2), aby nie piewa i nie gra pieni syjoskich na obcej ziemi. Harfa lek na melancholi. A gdy zy duch od Boga opada Saula, Dawid bra harf i gra na niej i przychodzia na Saula ulga" (/ Ks. Krl. 16,23). Pj z Dawidem na harfie gra umrze. Harfa akompaniament pijatyk i uczt. Biada wam, ktrzy wstajecie rano, aby si oddawa opilstwu i pi a do wieczora (...). Harfa i cytra, i bben, i piszczaka na biesiadach waszych" (Izajasz 5,1112). Harfa nierzd. Pie nierzdnicy: We harf i obchod miasto, zapomniana nierzdnico!" (Izajasz 23,16). Harfy modlitwy witych. Upady przed Barankiem cztery postacie i dwudziestu czterech starcw, a kady z nich mia harf i zot czasz pen wonnoci; s to modlitwy witych" (Apok. 5,8). Harfa w Europie na pn. od Alp pojawia si w IX w., bya ceniona w koach dworskich i arystokratycznych; nabraa szczeglnego znaczenia w kulturze celtyckiej. Godo Irlandii, niekiedy take Walii. Harfa wdrwka duszy. W mit. skand. zwizana z abdziem i biaym rumakiem jako przewodnikami dusz oraz z mistyczn drabin czc harmonijnie ziemi z niebem; po tej drabinie dusza bohatera moe si dosta na tamten wiat. Dlatego herosom Eddy wkadano do grobu a. kadziono na stos caopalny harf. Harfa tsknota za mioci a. mierci. Bohater legendy celtyckiej Tristan, urodzony pod z gwiazd, by harfiarzem, szermierzem i zdobywc dziewiczych serc. Harfa muzyka, poezja, taniec. Niekiedy atrybut Terpsychory, muzy radoci z taca. Jubal by protoplast wszystkich grajcych na harfie i flecie" (Gen. 4,21). Harfy uywam lub bicza i to jest moja poetyczna droga" (Beniowski 3,3423 Sowackiego). ,,eby by harf... rzec chciaem poet" (Pi zarysw. Prby 56 Norwida). Wieszcze (...) maj prawo do ktw dla siebie i dla swoich harf (Oda do poezji 6480 Kornela Ujejskiego). Harfa zwizek ze lepot. Niewidomi harfiarze, aojdowie, minstrele. Na dworze Alkinoosa, krla Feakw, boski aojda Demodok, ktremu muza odebraa wzrok da

jc w zamian dar piewu i gry na formin-dze (Odyseja 8 Homera). Std pocztek legendy o lepocie Homera. W rdw. magiczna wi midzy natchnieniem poetyckim i wieszczem; jedyny zawd dostpny wwczas niewidomym zawd minstrela, har-fiarza, piewaka. Harfa zwizek z niemot. To los mj (...) nieme mie harfy i suchaczw guchych" (Grb Agamemnona 9,512 Sowackiego). Harfa atrybut bogw deszczu i urodzaju. Gdy gra harfiarz, prorok Elizeusz, w czasie suszy, sprawia, e wyschnita rzeka napenia si wodami (4. Ks. Krl. 3,1421). Celtowie grali na harfie muzyk tradycyjn w trzech formach: umiechu, paczu i snu. Harfa w plastyce atrybut bstw wiatru; instrument czsty w orkiestrach anielskich, gdzie wyraa niebiask rado i harmoni. Harfa wiatr; mit. gr. bg wiatru Eol (A/olos}. Harfa eolska dawny (XXIX w.) instrument muz. o strunach rnej gruboci strojonych na ten sam ton, wydajcych pod wpywem ruchu powietrza, prcz dwiku zasadniczego, tony harmoniczne rnej wysokoci, subtelnie wspbrzmice. Pynie rozgrany burz glos harfy eolskiej" (Twrcy sceny polskiej 856 Jana Kasprowicza). Harfa napicie midzy instynktami materialnymi (reprezentowanymi przez drewnian ram i struny) i deniami duchowymi (wyobraanymi przez wibracj strun); harmoni midzy nimi wprowadza ma rwnowaga midzy cechami osobowymi i umiejtnoci panowania nad sob. Napite struny harfy napicia psychiczne i cierpienia: ludzie ukrzyowani na strunach harfy i na strunowej szyjce lutni na obrazie Ogrd rozkoszy ziemskich Hieronima Bo-scha (Madryt, Prado). Harfa rado. Harfa, jego (minstrela, barda) ostatnia pozostaa rado" (Pie ostatniego minstrela. Wstp 5 Walter Scotta). Harfa nadzieja. ,,0, we, serafie mody, harf sw i zagraj mi radonie" (Do nadziei l 2 Thomasa Hooda). Harfa ycie. Mio chwycia harf ycia i z moc uderzya w struny" (Locksley Hali 31 Alfreda Tennysona).

Harfa rycerski piew. ,,0! cud! Harfy nasze graj rycerski piew" (Lilia Weneda, Prolog 109110 Sowackiego). Harfa zwycizca. I skona ojciec mj ale harfa zwyciy narody!" (Lilia Weneda 2,1,2930 Sowackiego). Jk harfy zapowied mierci. Kto sysza harfy jk. we trzy dni skona" (Lilia Weneda 3,4,237 Sowackiego). Tysicstrunna harfa duma. Duma jest to harfa, ktra ma tysic strun" (Hor-sztyski 4,2,389 Sowackiego). Jesienna harfa urawie. urawie! wy, co w powietrze rane co rano dug wzlatujecie szarf (...), wycie jesienn moj byy harf!" (Podr do Ziemi witej 26,157160 Sowackiego). Harfa dusza. Dusze nasze s jak harfy" (Listy II 188 Henryka Sienkiewicza). Harfa czuo. Przysowie: Czuy jak harfa. Harfa pami. ,,Harfa, nacignita rk Boga, ta harfa, co wszystko pamita" (Plac Zamkowy 1820 Or-Ota). W heraldyce: kontemplacja, medytacja; dostojestwo, godno; czysto. W marzeniu sennym: szczcie; rozkosz. HEM (Szyszak, Przybica, Kask) Hem symbolizuje konflikt, walk, wojn; rycerstwo, gladiatorstwo, waleczno, mstwo, si, potg; groz; hart ducha; umocnienie; obron, odpr, odporno na ciosy; ostrono; niewidzialno; zbawienie; wznioso; chmur; szybko lotu; oszoomienie; wyobrani poetyck; wiar; nadziej; mdro; skryto myli; zob. te Gowa. Szyszak: rdw. hem stokowy, ostro zakoczony; (szyszak husarski) hem uywany przez husari polsk. Przybica: (XIVXVII w.) elazny hem z ruchom zason opuszczan na twarz. Kask: (od XVIII w.) hem dragonw a. kirasjerw z grzebieniem i zazw. z koskim ogonem i kit; wspczesny hem straacki, grniczy, sportowy, tropikalny itd. Hem atrybut Aresa (Marsa). Ateny (Minerwy), czsto z piropuszem, Hadesa (Plutona, Orkusa), Hefajstosa, Aleksandra Wielkiego; uosobienia Wiary i Hartu ducha. Hem uskrzydlony lot, szybko lotu, wyobrania poetycka, atrybut Hermesa

(Merkurego) jako posa bogw i jego kaduceusza; atrybut Perseusza. Hem niewidzialno; chmura; ucieczka przed duchow walk wewntrzn; podwiadomo; mier. Hem czynicy nosiciela niewidzialnym, np. hem Hadesa jako boga, ktry w wiecie podziemnym ukrywa zmarych przed ywymi, symbol ukrytej zim pod ziemi podnoci wegetacji. Palls Atena hem Hadesowy przywdziaa, eby jej Ares nie dojrza" (Iliada 5,8445 Homera, t. Kazimiery Jeewskiej). Rwnie Perseusz poyczy hem od Hadesa (do walki z gorgon Meduz). W bajkach czapki-niewidki suyy czarodziejom i krasnoludkom. Hem potga; groza. (Agamemnon) hem woy z przybic dwoist o czterech grzebieniach zdobnych grzywami koskimi. Na jego szczycie straszliwe chwiay si kity" (Iliada 11,412 Homera, t. jw.). Hem nadzieja; zbawienie. Hem zbawienia na gowie jego" (Izajasz 59,17). ,,Wecie przybic zbawienia" {List do Efe-zjan 6,17). ..Bdmy trzewi, przyodziani pancerzem wiary i mioci, i przybic nadziei zbawienia" (/. List do Tesaloniczan 5,8). Emblemat w. Jerzego. Hem gowa, myl, wyobrania, ambicja rycerska. Barwa hemu zwykle obrazuje typowy dla nosiciela rodzaj myli i wyobrae. Hem chroni myli, a zarazem je ukrywa. Przybica z podniesion a. opuszczon zason mdro; wznioso a. skry-to myli. Hem zwieczony gow wilka odwaga w miejsce przebiegoci. Hem zwieczony krzyem a. lili (tr.fleur de lis) zbawienie. Zdj hem stchrzy; upokorzy si. Dzi nie umieram podle ni tchrzliwie: nie zdjem hemu przed adnym z rodakw" (Antoniusz i Kleopatra 4,15, t. Romana Brandstaettera). Szyszak wojna, wojaczka, wojenne rzemioso. Pod dachem wisz cztery ogromne szyszaki, ozdoby cz marsowych" (Pan Tadeusz 4712 Mickiewicza). Uchyli przybicy zdradzi swoje plany, zamiary, myli, tajemnice. Z otwart przybic jawnie, szczerze, otwaicie, z rk na sercu.

Pod hemem by mie w czubie, mie peno w gowie, by odurzonym alkoholem. by oszoomionym (moe zwizek z dawn. szom 'hem'?); hemem nazywano take pokrywk alembiku, przyrzdu do destylacji gorzaki. W heraldyce: mdro, wznioso myli; skuteczna obrona; (przybica z opuszczon zason) ukryte myli; niewidzialno. HIENA Hiena symbolizuje nocne grasanctwo; koszmarny miech, upiorno, niesamowito; zo, brutalno, bezwzgldno, okruciestwo, drapieno, krwioerczo, aroczno; chciwo, skpstwo, wyzysk; tchrzostwo, paszczenie si, usuno; skry-to, podstp, oszustwo, dwulicowo, zmienno; zepsucie; si; magi, wrb, mdro, wiedz; przyja. Hiena sia, wiedza, mdro. Imponujce wraenie wywouje wspaniay wch i sia potnych szczk mogcych zgry najtwardsze koci. Egipcjanie XII dynastii (19911792 p.n.e.) udomowili hieny (a take lwy i koty). Hiena dwulicowo, zmienno, oszustwo. Wg egip. legendy hiena zmienia pe co rok. Hiena podstp. Zwierz potrafi przynca psy, aby je potem pore (Historia naturalna 8, 44 Pliniusza St.). Hiena naturalny wrg pantery (Pliniusz St. 28,27). Hiena wrba. Kamyk zwany po tac. hyaenia, znajdowany w oku hieny, umieszczony pod jzykiem czowieka obdarza go duchem proroczym (Pliniusz St. 37, 60). W niegach Kilimandaro Ernesta Heming-waya ukazana jako zapowied rychej mierci. Hiena usuno, paszczenie si. Wg dawnej legendy hiena, w zamian za ochapy cierwa, prowadzi lwa a. lwic do zwierzyny ownej. Hiena (w plastyce rdw.) skpstwo, zysk. eb hieny na siedmiogowym smoku apokaliptycznym reprezentuje (wrd siedmiu grzechw gwnych) skpstwo. Hien wyobraano jako wierzchowca Kupca. Hiena magia. Zwierz odgrywao znaczn rol w rozpowszechnionych, gwnie na Wschodzie, praktykach i opowieciach

magicznych i czarodziejskich, zw. jako wysannik magw i czarownikw. Hieny kobiety-menady (w okresie terroru rewolucyjnego). ,,Kobiety staj si hienami i stroj z przeraeniem arty: drc jeszcze, lamparcimi kami rozszarpuj serce wroga" (Pie o dzwonie 3669 Friedri-cha Schillera). Hiena wierna, mska przyja (arabskiego wojownika). ,,Znajd ja druhw, ktrych przyja wicej warta; znajd powego wilka i pstrego lamparta, hien, zdobycz kroki pdzc chromymi. To moi przyjaciele" (Szanfary 912 Mickiewicza). Hiena chciwo, krwioerczo, aroczno, tchrzostwo, erowanie na trupach. Zwierz ywi si padlin, misem zepsutym. (W rzeczywistoci, w braku padliny poluje na mae zwierzta, dusi owce, kozy itp.; hiena plamista, gdy godna, potrafi napada picych ludzi i porywa dzieci). O Polsko! pki ty dusz anielsk bdziesz wizia w czerepie rubasznym, (...) poty mie bdziesz hyjen na sobie i grb oczy otworzone w grobie" (Grb Agamemnona 16,916 Sowackiego). Hiena niesamowito, koszmarno. Okropny, ponury, podobny do ludzkiego miech; wielobarwno tczwek, ktra jakoby ma hipnotyzowa jej ofiary. Zwierz od dawna pomawiane o odkopywanie i poeranie zwok ludzkich. Jki straszne jak hyjeny wycie" {Szanfary 6, 131 Sowackiego). Hiena przen. czowiek bezwzgldny, okrutny, wyzyskiwacz. Mae i wielkie hieny okraday Indian z tego, co im si naleao od pastwa" (May Bizon 17 Arka-dego Fiedlera). HIPOPOTAM Hipopotam symbolizuje ziemnowodno; brutaln si; energi; gruboskrno, aroczno, niezgrabno; podno; uciemienie, ucisk; gwat, morderstwo; gupot, nieczuo, brak rozwoju duchowego; hipokryzj; arogancj; niesprawiedliwo; materializm; bezbono; krwiopuszczanie. Hipopotam ziemnowodno; grony i niebezpieczny w wodzie, agodny i ustpliwy na ldzie, cho potrafiby dogoni uciekajcego czowieka.

Hipopotamica podno, woda, zasada Matki. Egipsk predynastyczn bogi-ni-matk Taueret, akuszerk bogw, opiekunk modych matek i ciarnych kobiet, on wesoego kara Besa, zwan te Thoeris i Apet, wyobraano jako hipopotamic, zwykle wyprostowan, na tylnych apach, brzemienn. Hipopotam w staro. Egipcie niszczenie upraw, nieczuo, gruboskrno; wrg czowieka: przejaw si negatywnych, sia i energia, aroczno; (obok krokodyla i zwierza tyfoskiego") emblemat boga burzy, nocy i za, Seta-niszczyciela. A do epoki Ptolemeuszy wystpowa w delcie Nilu, zabijany dla grubej skry i wielkich zbw, rwnie cennych jak ko soniowa. Wielka Niedwiedzica (Wielki Wz) u Egipcjan Hipopotam. Hipopotam u staro. ydw arcy-bestia Behemot, brutalna sia, najwiksze i najpotniejsze dzieo Boga, ktry sam tylko moe go poskromi. Moc w biodrach jego. a sia w ppku brzucha jego" (//loA40,ll). Hipopotam arogancja, niesprawiedliwo, gwat, mord popeniany nieraz na ojcu, aby y z matk, przeciwiestwo bociana (Inteligencja zwierzt 4 Plutarcha). Zob. Bocian (mio synowska). Hipopotam totem wielu plemion afrykaskich, bohater folkloru afr., zw. jako olbrzymi niezdara i fajtapa, wyprowadzany w pole i przechytrzany przez mae zwierzta. Hipopotam (w wyobraeniach rdw.) bezbono. Hipopotam lekarz. W XVI w. sdzono, e hipopotam nilowy nauczy ludzko krwiopuszczania (podwczas uniwersalnego zabiegu leczniczego) przez nacicie yy. ocierajc si o kolczaste zarola wybrzey Nilu; pniej zasklepia rany tarzajc si w bocie. Hipopotam hipokryzja i gruby materializm Kocioa anglikaskiego (The Hippopotamus T. S. Eliota). HIZOP Hizop symbolizuje czysto, oczyszczenie, odzyskan niewinno; ofiar; skruch, pokor; wito; chrzest; obyczajno, przyzwoito; mao.

Hizop aromatyczna rolina rytualna uywana jako kropido do spryskiwania krwi z ofiarnych zwierzt a. wod oczyszczajc, ktr niekiedy mieszano z krwi i hizopem w ceremoniach oczyszczenia i ofiary. Biblijny hizop" oznacza zapewne jaki gatunek kaparu a. czbru, gdy prawdziwy Hyssopus officinalis (hizop lekarski) nie ronie w Palestynie. Pokropisz mnie hizopem, a bd oczyszczony, obmyjesz mnie, a ponad nieg bielszy si stan" (Psalm 50 9); pokrop mnie hizopem oczy mnie z grzechw. A snopek hizopu umoczcie we krwi, ktra jest na progu i pokropcie ni na-pronik i podwoje" (Ex. 12,22). Hizop pokora. Niepozorny krzew rosncy na kamienistym gruncie, na murze, na cianie, skromny, ale skuteczny, majcy wg staroytnych oczyszcza puca i serce; przyprawa dla delikatnych odkw; posiek ascetw. Hizop zwizek z cedrem. Krl Salomon rozprawia o drzewach, od cedru, ktry jest w Libanie, a do hizopu, ktry wyrasta ze ciany" (3 Ks. Krl. 4,33); skromny hizop jest przeciwiestwem wyniosego olbrzyma cedru, podobnie jak jemioa dbu. W rytuaach oczyszczenia hizop i drewno cedrowe wystpuj czsto razem (np. Lev. 14,6 i 4952); moliwe, e hizop wraz z cedrem miay mistyczny zwizek z dorocznym przesuwaniem si Soca po ekliptyce. Hizop w chrzecijastwie chrzest; skrucha; w plastyce atrybut Madonny. W astrologii: wilgo, przeciwiestwo suchego tymianku i macierzanki, ,,Nasze jestestwo jest ogrodem, a nasza wola ogrodnikiem: jeeli chcemy (...) rozpleni hizop, a wyrwa macierzank (...), odpowiednie rodki le w woli naszej" (Otello 1,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). JABKO Jabko jest symbolem wiecznoci; caoci; Ziemi; gwiazdy; ycia, zdrowia, odmodzenia, wiecznej modoci, niemiertelnoci; dziecka, wiosny, pocztku; jesieni, koca, mierci; wieszczby, mdroci, wiedzy, wtajemniczenia; obecnoci boskiej; odkupienia; grzechu; wadzy krlewskiej; mioci, pokusy, uciech seksualnych, radoci doczesnych, podnoci; niebezpieczestwa, niezgo

dy, oszukastwa; jednoci; grawitacji; zob. Granat(owiec), Greckie melon i aciskie malum oznaczaj nie tylko 'jabko', ale wszelki wikszy owoc, co mona byo jeszcze ucili przez dodanie nazwy wasnej, np. malum citreum cytryna, malum gra-natum (lub punicum) granat, malum persicum brzoskwinia, malum aureum pomaracza, malum cydonium pigwa. W Biblii, z wyjtkiem kilku miejsc, w ktrych nie wiadomo, o jakich jabkach mowa, wspomina si tylko o jabkach granatu. Natomiast w historii kuszenia Ewy przez wa (Gen. 3,16) nie ma w ogle mowy o jabku, lecz tylko o owocu drzewa, ktre jest w rodku raju". (Rwnie islam pozostawia kwesti nie rozstrzygnit, cho interpretatorzy Koranu sdz niekiedy, e moga to by figa, winne grono czy nawet kos pszenicy). Jabko w roli owocu zakazanego wystpuje stosunkowo pno; wtedy staje si symbolem wiadomoci zego i dobrego, caoksztatu wyobrae o tym, co dobre i ze, czyli systemu ocen i norm moralnych, dziki ktremu, zdaniem Jahwe (w relacji wa), ludzie stan si jako bogowie. Jabko jest emblematem wiedzy i wtajemniczenia: przekrajane po linii rwnikowej ukazuje torebki nasienne z pestkami, uoone w ksztat pentagramu (gwiazdy picioramiennej), znaku wiedzy i inicjacji. W tradycji celtyckiej jabko byo owocem magii, objawienia i wiedzy, suyo te jako samoodradzajce si, czarodziejskie poywienie. Dla Gallw jabo bya drzewiem witym, na rwni z dbem. Przyjwszy rol zakazanego i skosztowanego przez pierwszych rodzicw owocu jabko stao si wyobraeniem grzechu. Jabko Adama, wydatna grdyka, zwaszcza u mczyzn, to wedug legendy kawaek zakazanego owocu, ktry uwiz Adamowi (i jego potomstwu) w gardle (ac. pomum Adami). Jedno z przysw ulubionych przez mnichw redniowiecznych: Maa mali mato mala contulit omnia mundo ac. 'jabko sprowadzio wszystko zo wiata'. Symbolem grzechu i faszu s jabka Sodomy albo Morza Martwego, o piknym wygldzie, ale z popioem zamiast miszu, opisane przez Jzefa Flawiusza (historyka yd., 37103 n.e.), jednak w rze

czywistoci nie istniejce. Pikne jabko, ale zgnie w jdrze. O, jake pikn fasz przybiera posta!" (Kupiec wenecki 1,3 Szekspira, tt. L. Uiricha). W symbolice chrz, jabko w rku Chrystusa jest atrybutem odkupienia grzechu pierworodnego, podobnie w rku Marii jako nowej Ewy. Kosz jabek jest atrybutem w. Doroty. Jabko (dziki swemu ksztatowi, obok kuli, w staroytnoci) wieczno bez pocztku i bez koca, w symbolice chrz. emblemat Ziemi i (zaspokajania) pragnie ziemskich (doczesnych), a jego kolor, zapach i sodycz pokusy tego wiata. Jabko krlewskie zob. niej (w heraldyce). Jabko niemiertelno. Wielu krlw i bohaterw przeszoci legenda umieszcza w Krainie Jabek, gdzie oczekuj (pic snem nieprzespanym albo zabawiajc si 7 piknymi paniami) czasu a ojczyzna w niebezpieczestwie bdzie potrzebowa ich interwencji, np. krl Artur z legendy arturiaskiej na wyspie Avalon (celt. 'wyspa jabek'). Istnieje pogld, e zote jabka Hesperyd i Atalanty oznaczay nie tylko zachd i mier, ale take zmartwychwstanie (nie liczc wartoci materialnej). Jabko wieczna modo lub pna staro. W mit. skand, magiczne zote jabka Iduny, uosobienia pory roku midzy marcem a wrzeniem; spoywanie ich zapewniao bogom wieczn modo. Wedug tradycji redniowiecznej Aleksander Wielki, poszukujc w Indiach wody ycia, zwiedzi sad jaboni, ktrych owoce przeduay ycie kapanw a do czterystu lat. Jabo ycia. Mnie wstyd (...), e Jabo ycia przegryzy nam lisy i krety" (Xiadz Faust 15 Tadeusza Miciskiego). Jabko z Samarkandy. Ksi Ahmad, bohater Opowieci o ksiciu Ahmadzie i wrce Pari Banu (z Bani z 1001 nocy) naby jabko z Samarkandy, ktrego zapach leczy wszystkie choroby. Jabo w biblijnej Pieni nad pieniami (2,15) mio i wspycie seksualne (8,5). Jabko jako grecki emblemat mioci pciowej (zwaszcza czerwone) i podnoci, a take wyobraenie piersi kobiecych, wie si z Afrodyt i Artemid. Melos, kapan Afrodyty, przybrany ojciec Adonisa, mia wg legendy, na wie o zgonie chopca, powiesi si z rozpaczy na

jaboni, po czym zmieniony zosta w owoc nazwany jego imieniem (gr. melon 'jabko; owoc; poet. piersi, policzki'). W czasie uroczystoci w Delos, w wityni Artemidy, mody Akontios zakochuje si w piknej Kidyppe i ciska jej do stp jabko z napisem: Przysigam na Artemid, e polubi Akontiosa", ktry ona odczytuje, wic si w ten sposb mimowolnie przysig; doprowadza to do lubu. Pyskiem wasi si i wudzi w piersi wonne jak dwa jaba" (Jadwiga 1516 Bolesawa Lemiana). Niemieckie wyraenie Apfel (nicht) essen mogen 'mc je jabka (nie mc je jabek)' znaczy 'nie by (by) impotentem'. Jabko dziecko, a jabo rodzic. Przysowie: Niedaleko pada jabko od jaboni. Jaka jabo, takie jabko. Jabko grawitacja. Gdy Newton ujrza w ogrodzie jabko spadajce z drzewa, przyszo mu na myl, e ta sama sia grawitacji, ktra siga czubka drzewa, moe dociera do Ksiyca i dalej, e grawitacja utrzymuje Ksiyc w orbicie. Kwiat jaboni wiosna, pocztek roku, pocztek mioci; kwiat panny modej. Na kwitncej, na jaboni sowik dzwoni (...) o tej wionie, o modoci, o kochaniu... Syszysz, Haniu?" (Syszysz, Haniu? Lucjana Rydla). Jabko jesie, koniec roku, koniec ycia. Spoycie jabka uczynio Adama i Ew miertelnikami. Zakoczenie rzymskiego posiku, ktry cign si od jajka (zakski) do jabek (deseru), ac. ab ovo usque ad mala (Satyry 1,3,6 Horacego). Zote jabka Hesperyd w mit. gr. znajdoway si w sadzie pooonym na dalekim Zachodzie, u koca dnia, w Hesperii z gr. hesperos 'wieczr; zachd'. W bajce braci Grimm zawistna macocha daje niece zatrute jabko sprowadzajce sen mierci, z ktrego budzi j do ycia przystojny krlewicz. Jabko niezgoda. W mit. gr. bogini niezgody i ktni, Eris, zaproszona na wesele Peleusa i Tetydy, rzucia midzy obecne tam boginie, Her, Afrodyt i Aten, jabko z napisem: Dla najpikniejszej", co doprowadzio do sporu midzy boginiami, sdu Parysa, porwania Heleny i do wojny trojaskiej. Std wanie jabko jest atrybutem Afrodyty i jej suek trzech Gracji.

Jabko niebezpieczestwo. Wilhelm Tell z rozkazu habsburskiego wjta Gessie-ra musi zestrzeli z uku jabko z gowy wasnego syna. Zote jabko czujno; wielki, rzadki skarb, doskonay, zyskowny interes. Zote jabka Hesperyd ofiarowaa niegdy Zie-miaGaja Herze w podarunku lubnym; niesychan ich warto obrazuje to, e na stray sadu postawiono stugowego smoka (symbol czujnoci i skpstwa); e He-rakles uda si pieszo na koniec wiata, aby zdoby trzy zote jabka; e niechtna maestwu miga Atalanta przegraa wycig z Milanionem (lub Hippomenesem) i oddaa mu rk, gdy nie moga si powstrzyma od podniesienia z ziemi zotych jabek, rzucanych podstpnie przez zalotnika. Zote jabko wyobraa te trafnie uyte sowo: Sowo wypowiedziane we waciwym czasie jest jak zote jabko na srebrnych czaszach" (Ks. Przypowieci 25,11). W alchemii: siarka. W heraldyce: mio; odmodzenie; penia ycia; (jabko krlewskie) krlestwo na ziemi, dawniej zwane wiatem (fr. globe, tj. globem ziemskim), wyobraa sfer kosmiczn lub kul ziemsk; wadza nad wiatem, w staroytnoci z figurk Nike (bogini zwycistwa), w chrzecijastwie z krzyykiem. Kwane jabko rzecz niesmaczna, przykra. Amator kwanych jabek czowiek o osobliwych, cudacznych gustach; mao wybredny. Zbi na kwane jabko wy-tuc, wychosta, wygrzmoci. Jabko koskie (nawz) rzecz bezwartociowa udajca cenn. aciskie: Nos porno natamus 'my, jabka, pyniemy' (Grobianus, 1549 r., Friedricha Dedekinda); tak woaj jabka" koskiego nawozu pync rzek razem z jabkami, ktre deszcz po-strca z drzew. JAJO Jajo symbolizuje chaos, zarodek Wszechwiata, Wszechwiat, wiat; Soce (elipsa z kropk); Ziemi (elipsa z krzyykiem); si yciow, podno; zmartwychwstanie, odrodzenie, niemiertelno; trjc (tko, biako, skorupka), soce w eterze pod sklepieniem nieba; zbawienie; powrt wiosny, Wielkanoc; jajo czy w sobie symbolik

bezpieczestwa, odpoczynku, domu, gniazda, muszli, z wyobraeniem wizienia, z ktrego piskl si wyzwala tukc dziobem w skorupk; zawiera wic sprzeczno wewntrzn. Jajo pocztek. Narodziny wiata z jaja to wierzenie, ktre znajdujemy w caym Starym wiecie, od Galii do Japonii, od Kartaginy do Indonezji. Jajo wiata pojawia si zazwyczaj po Chaosie, z Chaosu, z niebytu, jako pierwsza zasada organizacji i zrnicowania si skadnikw (ziemia i niebo, wody grne i dolne itd.). Jajo wiata w mitach rdziemnomorskich to zazwyczaj nieboskon zoony z siedmiu sfer. Wedug pelasgijskiego mitu stworzenia wiata Eurynome, bogini wszech-rzeczy, powstaa z Chaosu, oddzielia morze od nieba taczc samotnie na falach; wielki w Ofion, powstay z wiatru pnocnego, zapodni j; wwczas Eurynome przybraa posta gobicy i zoya Jajo wiata; Ofion owin si wok niego siedmiokro, po czym pko na poowy, z ktrych wysypao si wszystko, co istnieje: Soce, Ksiyc, gwiazdy, planety. Ziemia, zwierzta, roliny i ludzie. Jajo jako emblemat pocztku ju w czasach antycznych niekoniecznie wizao si z mityczn genealogi wiata. W micie greckim Leda, crka krla Testiosa z Eto-lii, ona Tyndareosa, krla Sparty, uwiedziona przez Zeusa w postaci abdzia, zoya jajo, z ktrego zrodzia si Helena trojaska (i Dioskurowie). Horacy w Sztuce poetyckiej (147) sawi Homera, e nie rozpocz Iliady od jaja" Ledy (lub Nemezis), z ktrego wyklua si Helena, ale przystpi od razu do sedna sprawy (tac. in medias res), do gniewu Achilla, zwrotnego punktu wojny trojaskiej. aciskie: ab ovo usque ad ma/a dos. 'od jajka a do jabek; od zakski a do deseru; od pocztku do koca'. Omne vivum ex ovo tac. 'wszystko, co yje, pochodzi z jaja', zdanie przypisywane Williamowi Harveyo-wi (15781657), fizjologowi ang. Jajo zmartwychwstanie. W grobowcach beockich znajdowano poski Dioni-zosa z jajkiem w doni, obietnic reinkarnacji, powrotu do ycia. Jako znak zmartwychwstania i odrodzenia, powrotu, powtarzania si ycia, jajko wyobraa zwycistwo wiosny i Soca w walce z zim i no

c w okresie wiosennego przesilenia; jajka skadano do przedhistorycznych grobw (amliwa, ale niezniszczalna skorupka symbolizowaa moe niemiertelno dusz?), do grobowcw staroegipskich, do katakumb rzymskich; byy nieodzownym daniem na stypach aobnych; wraz z ciasteczkami skadali je Gallowie i Germanowie w ofierze bogom w czasie uroczystoci wiosennych. Przejte przez chrzecijastwo jako emblemat zmartwychwstania Chrystusa (ktry wsta z grobu jak piskl z jajka), z zachowaniem pogaskich, wiosennych, kwietnych ozdb symbolicznych (u nas pisanki i kraszanki). W tradycji ydowskiej pieczone jajko (hebr. betzah) podawane jest do stou na paschaln uczt sederow, jako symbol ofiar skadanych w wiosenne wita w wityni jerozolimskiej. Jajko przeciwiestwo skorpiona; potrawa jadalna. ,,Gdzie jest taki ojciec pord was, ktry, gdy syn (...) bdzie go prosi o jajo, poda mu skorpiona?" (Ew. wg uk. 11,1112). Jajo w folklorze przedmiot zowrbny: nie naley przynosi jajek do (lub wynosi z) domu po zachodzie soca; trzeba unika wypowiadania jego nazwy w czasie eglugi, podobnie jak kilku innych wyrazw bdcych marynarskim tabu (pies, kot. szczur itd.); po zjedzeniu jajka naley rozgnie dokadnie skorupk, aby nie posuya czarownicy do powietrznych podry albo do czarnej magii (zwyczaj ten przenikn do regu savoirvivre'u). Kukucze Jajo podrzutek, wyrodek. Jajo rzecz maej wartoci. Nosi si jak kura z jajkiem robi wielki szum dokoa mao wanej sprawy. Nie mie kogo za jaje mie kogo za nic. Nie sta za jaje by mao (lub zgoa nic nie) wartym. Na sztych wystawia fortun i ycie za marn skorupk jaja" (Hamlet 4,4 Szekspira), tzn. idzie na wojn o lichy szmat nieurodzajnej ziemi polskiej. Przyjacielu, czy wziby jajka za dukaty?" Pyta Laontes Mamiliusza w Opowieci zimowej (1,2) Szekspira. W powieci Podre Guiiwera (1726) Swifta pastwa Liliputu i Bblfusku prowadz z sob nie koczce si wojny o to, czy jajka otwiera naley z cieszego, czy z grubszego koca (drwina z wojen religijnych Europy, zwaszcza Anglii z Francj).

Zgnie jajo sprzeciw, potpienie, pogarda. Nieudolnych aktorw i mwcw o pogldach nie do przyjcia obrzucano dawniej zgniymi jajami. Jajo rzecz cenna. Przysowie fr.: Mettre tous ses oeufs dans m meme panier 'woy wszystkie jaja do jednego koszyka', tj. ryzykowa od razu wszystkim. Jak zracho-wane jaja, kiedy id w kosze ostronie i pomau" (Piro 1011 Norwida). Obchodzi si z kim jak z jajkiem, tj. ostronie, delikatnie. Jajo mdrsze od kury. Jajko kur uczy (przysowie wyraajce podziw albo ironi). Jajko wie si z problemami filozoficznymi: czy jajko jest starsze od kury, czy kura od jajka? Jeeli jajko, to kto je znis? Jeeli kura, to skd si wyklua? Inny problem: czy mona jajko postawi sztorcem na gadkim blacie? Stara hiszpaska opowiastka ludowa o gupim Jasiu, ktry rozwiza to zadanie (lekko nadtukujc skorupk), na co nie mogli wpa uczeni w pimie, przerobiona w 1550 r. przez architekta w. Vasariego na anegdot o Brunelleschim i kopule katedry florenckiej, a w 1565 przez Benzoniego o Kolumbie; std jajko Kolumba" zaskakujco prosty pomys rozwizania trudnego zadania. Dwa jajka podobiestwo. Non tam ovo ovum simile" ac. 'podobni do siebie jak dwa jajka' (Quaest. acad. 4,18 Cice-rona). Jajo filozoficzne alchemikw, w ktrym odbywa si miaa przemiana metali, zwano rwnie kamieniem ormiaskim (lub miedzianym), mzgowym, eterycznym, egipskim, obrazem wiata, miejscem i przedmiotem wszelkich przemian, symbol materia prima, naczynie materii i myli. Wypenione szafranem jajo odtrutka redniowieczna i lek przeciw zarazie. tko symbolem zota, biako srebra. Zote jajo wielka korzy, wielki zysk; bajka Ezopa o chopie, ktry mia g znoszc mu co dzie zote jajo; sdzc, e musi ona mie w sobie ca mas zota, zabi j i rozci, aby si przekona, e miaa w rodku to tylko, co niuj wszystkie gsi (Ks. 5 13). U La Fontaine'a jest to kura. Zabi kur, ktra niesie zote jaja, znaczy pozby si przez krtkowzroczn chciwo rda wielkich docho-

dw. Przysowie (ok. 1580): Umara ju Rokosz, ktra zota jajca niosa. Symbolika jaja wyraa si take porednio w takich przedmiotach jak kulka nawozu formowana przez skarabeusza-po-witnika (zob. Chrzszcz); jak pkolista czasza (zwana anda 'jajo'), przykrywajca buddyjskie relikwiarze w Indiach, zwane stupa, bdce zmonumentalizowan form kurhanu grobowego; ppek wiata (gr. omphaios), serce, jaskinia, muszla itd. W marzeniu sennym: (stuczone) niepowodzenie, ktnia; (czerwone) obfito, dobrobyt; (jajecznica) niezgoda; (cae) dobra wiadomo. JARZMO Jarzmo symbolizuje przeznaczenie; niezwycion cnot; prawo; nieprawo; (samo)dyscyplin; wadz doczesn; tyrani, despotyzm; potg, si; ciar, brzemi, pta; hab, wstyd, grzech; z wrb; zaleno, trudnoci, ucisk, cierpienie; ofiar; posuszestwo, przymus, paszczyzn, niewol, presj; cierpliwo; moz, harwk; zwizek, wi, spjni, podobiestwo, (rwno)wag; maestwo, podno; ork, urodzaj. Jarzmo w religiach Indii samodyscyplina obejmujca ciao i dusz. Polskie jarzmo, nm. Joch, ang. yoke, fr. joug, tac. iugum pokrewne sanskryckiemu juga od junakli 'on ujarzmia, czy', z czego pochodzi te joga 'zwizek, ujarzmienie, opanowanie, dyscyplina'. Jarzmo praca na roli, urodzaj, podno; przez zwizek z woem. Eliasz znalaz Elizeusza, syna Safata, orzcego dwunastu jarzmami wow" 1.3 Ks. Krl. 19,19). Jarzmo nieprawo, grzech. ..Mocno cignite jest jarzmo moich grzechw, Jego rk zwizane" (Treny Jeremiasza 1.14). Jarzmo cierpienie. Dobrze jest mowi, gdy nosi jarzmo od modoci swojej" (Treny Jeremiasza 3,27), tj. gdy nawyk do znoszenia cierpie. Jarzmo posuszestwo. Bdziesz suy bratu twemu; ale przyjdzie czas, kiedy zrzucisz i rozwiesz jarzmo jego z szyi twojej" (Gen. 27,40). W tym sensie przedstawione w plastyce (np. opat umieszcza jarzmo na ramionach klczcego mnicha). Impresa niektrych czonkw rodu Medy-

ceuszw, np. papiea Leona X (Gioyanni de'Medici) z mottem suave, ac. 'mie, sodkie', wg cytatu: Albowiem jarzmo moje sodkie jest" (Ew. wg Mat. 11,30). Jarzmo tyrania, wadza doczesna, przeznaczenie. Poniewa nie suye Panu (...), bdziesz suy nieprzyjacielowi swemu, ktry (...) woy jarzmo elazne na szyj twoj, a ci zetrze" (Deut. 28,48). Jarzmo niewola. Wyrwij szyj zjarzma obrzydego i woaj "Jestem wolny!"" (Satyry 2,7,91 Horacego). Wszyscy, co s pod jarzmem jako niewolnicy, niech uwaaj panw swych za godnych wszelkiej czci" (/. List do Tymoteusza 6,1). Zaprzc si w jarzmo wzi na siebie brzemi, dyscyplin cikiej pracy, trudnych obowizkw. Przysowia: Wcignie si do pracy jak w w jarzmo. Robi jak w jarzmie. W jednym jarzmie chodzi (cign), dwiga to samo jarzmo dzieli z kim ten sam ciki los. Strzsn, zrzuci, zama jarzmo bunt przeciw wadzy; uwolnienie si od ucisku, od zalenoci; emancypacja. ,,Stan si zdolni rozerwa jarzmo i umiera wolni!" (Giaur 124 Mickiewicza). Jarzmo kaudyskie sytuacja przymusowa, upokarzajca, habica. W 321 r. p.n.e., w czasie 2. wojny samnickiej, legiony rz. schwytano w puapk i rozbrojono w Wwozie Kaudyskim (w pobliu miasta Caudium). Wojsko, dla wikszego pohabienia, musiao przej gsiego pod jarzmem" (tac. iugum ignominiosum) z trzech powizanych spis (Liwiusz 9,26). Bydle podjarzemne zwierz pocigowe; przen. wierzchowiec. Nieme bydl podjarzemne, przemwiwszy gosem ludzkim, powstrzymao gupot proroka" (2. List Piotra Ap. 2,16), mowa o proroku Balaa-mie (Num. 22,2135). Jarzmo ofiara; przez zwizek z woem, typowym zwierzciem ofiarnym; Chrystus; umiowanie Chrystusa (wg w. Augustyna). Jarzmo zwizek, rwnowaga, waga; wizy, wi, spjnia; podobiestwo. Przysowie: Nie godz si w jarzmie woy, gdy jeden rosy, a drugi na poy. Bystro zbadaj kim jest przedmiot twej mioci i wycignij szyj z jarzma, co by ci gnioto" (Lekarstwa na mio 89 Owidiusza). Nie

chodcie w jednym jarzmie z niewiernymi. Bo co ma wsplnego sprawiedliwo z nieprawoci?" (2. List do Koryntian 6,14). Jarzmo maeskie pta, okowy niedobranego zwizku maeskiego: O! mj Kasjuszu, ty wprzgnity w jedno jarzmo z jagniciem" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego), tj. nie potrafisz si gniewa. Jarzmo za wrba. Z tego ciaa znuonego wiatem otrzsn jarzmo niepomylnych gwiazd" (Romeo i Julia 5,3 Szekspira, wg t. J. Paszkowskiego). Jarzmo wstyd, haba, niesawa. Nie zawsze jarzma srom uciska Chrobrych dom, by lepszy wiek!" (Cze polskiej ziemi, cze! 810 Feliksa Frankowskiego). JASKINIA (Pieczara, Grota) Jaskinia jest wyobraeniem siedziby wiatru i deszczu; symbolem wityni; grobu, (zejcia do) wiata podziemnego; zmartwychwstania; mierci (ciemno); bezpieczestwa, kryjwki, pierwotnej siedziby dzikiego czowieka, schronienia (ludzi, potworw, lww, wrek itd.); serca; umysu; podwiadomoci, (mroku) niewiadomoci; (doczesnego) wiata; zudze wiata tego, tajemnicy; matki, macicy, vulvy, mioci pciowej, podnoci, narodzin, miejsca narodzin bogw i bohaterw: niemiertelnoci. Jaskinia wiat. Grota, przez ktr Dcmeter schodzia do Hadesu w poszukiwaniu swej crki. Kory. nazywana bya wiatem. Jaskinia wiat stworzony przez Mitr. W misteriach eleuzyskich wtajemniczenie odbywao si w pieczarach, a nowicjusz musia w ciemnociach wydobywa si z wizw na wiato dzienne. Tradycje jaskini-wiata przejmuj pitagorejczy-cy, Empedokles, Platon. Jaskinia Platona wyraa znikomo wiedzy ludzkiej, mizeri perspektyw poznania wiata. Platon pisze w Republice (7, 514): ,,Wyobra sobie ludzi yjcych w... jaskini... od dziecistwa przykutych do miejsca... nie mogcych obejrze si za siebie (a siedzcych tyem do wejcia) ... daleko za nimi ponie ogie, na ktrego tle poruszaj si postacie... winiowie widz tylko ich cienie na cianie przed sob". Jaskinia tajemna witynia magii przedhistorycznych myliwych, malujcych barw

ne freski na cianach gbokich, pozbawionych wiata pieczar, przedstawiajce zwierzta owne i sceny myliwskie, np. w Lescaux (Francja) i Altamirze (Hiszpania) z okresu paleolitycznego, midzy 15000 a 10 000 p.n.e. Jaskinia (jako pierwsze mieszkanie dzikiego czowieka) matka, vulva, macica; zwaszcza pieczara z fallicznym wem lub smokiem i ze zdrojem wody, jak w jaskini smoka Marsa, ktrego zabi Kadmos (Metamorfozy 3,29 Owidiusza), albo w sklepieniu z gazw w uk ukadanych, gdzie w strumieniu kpaa si Diana i gdzie ujrza j nag wnuk Kadmosa, Akteon (Metamorfozy 3,143). I przenoszc si myl do koyski wiata zwiedzam (...) sklepione jaskinie, pierwsze dachy miertelnych, pierwsze bstw witynie" (Ziemia-stwo polskie 3,606 Kajetana Komiana). Jaskinia schronienie. Boga podnoci, wina, ekstazy i orgii, Dionizosa, wnuka Kadmosa, syna Zeusa i Semele. chroniy przed gniewem zazdrosnej Hery nimfy w jaskini w mitycznej lenej dolinie Nysy (std imi Dionysos). Jaskinia Odollam, symbol 'schronienia malkontentw', gdzie ukrywa si Dawid, uciekajc przed krlem Saulem, a wraz z nim wszyscy utrapieni, zadueni i gorzkiego sowa" (/ Ks. Krl. 21,22). Piciu krlw amorejskich schronio si w jaskini miasta Maceda, ale Jozue wytropi ich i pozabija (Jozue 10). Izraelczycy w trudnych sytuacjach kryli si w jaskiniach przed Madianitami i Filistynami. Gdy krlowa izraelska Jezabel mordowaa kapanw i prorokw Paskich, Abdiasz ukry stu prorokw w dwch jaskiniach i ywi ich chlebem i wod (3 Ks. Krl. 18,4). ,,Najciemniejsze kty ziemi pene s jaski bezprawia" (Psalm 73 20). Pogaskie bawany wejd w jaskinie skalne ze strachu przed Panem, gdy powstanie. aby wstrzsn ziemi" (Izajasz 2.19). Jaskinia schronienie wrek, wieszczek, elfw, gnomw, karw, stranikw skarbw itp., take Sybilli w Kurne: wielka grota, gdzie wrka budzca przeraenie ukrywa si w gbokiej ciemnoci" (Eneida 6,11 Wergiliusza). Bohater beocki Trofo-nios mia wyroczni w miejscu, gdzie zgin pochonity przez ziemi, w jaskini w Lebadei (Liwadia w Beocji). Gdy kto, szukajc wrby, zsun si w gb tej

podziemnej jaskini, spdza tam ptora dnia ogldajc tak potworne wizje, e jeli by niewierzcym gin, jeli wierzcym, wydostawa si na wierzch, ale nie umia si ju umiecha. O czowieku ponurym mwiono: zasiga rady wyroczni Trofoniosa. Krl Artur, oczekujc wezwania, aby powrci i zbawi Brytani, spoczywa i zabawia si z miymi damami w jaskini w Avalonie; por. Jabko (niemiertelno). Pod ska sklepist w grocie swej uwiconej Nimfa twoja" (Ogrody 92 F. Karpiskiego). Jaskinia siedlisko potworw, smokw. W jaskini gry Wawel ukrywa si mia smok, zabity w kocu przez szewca, kra-kowiaczka" Skub. Legenda wysnuta zapewne z nazwy Smoczej Jamy, w ktrej moe znaleziono kiedy koci kopalnych zwierzt. Jaskinia mieszkanie lww. Lew napeni upem jaskinie swoje" {Nahum 2,12). Zasadza si w skrytym miejscu jak lew w jaskini swojej" {Psalm 98 9). Chory lew (bajka Ezopa nr 246), zob. Lew. Wej do jaskini lww wyzywa niebezpieczestwo. Jaskinia schronienie zbjcw i sprawiedliwych. A wic jaskini zbjcw sta si w oczach waszych dom modlitwy?" (Jeremiasz 7,11; Ew. wg Marka 11,17 itd.). Ci, ktrych wiat nie by godny, tuali si po pustkowiach, po grach i grotach i w jaskiniach ziemi" (List do ydw 11,38). Wanie wiat zow otrowska jaskinia" (Zwierciadfo 2,261 M. Reja). W jaskini ukrytej zamieszka rozbjnik Madej" (Klechdy 1,^6 Wl. Wycickiego). Jaskinia zahamowanie, zamknicie, tajemnica, podwiadomo, ukrycie; umys lub serce ludzkie; wiat podziemny, w ktrym spotykaj si bstwa, herosi, demony, duchy zmarych itd. Jaskinia samotno, marzenia. Wracani do samotnoci, do ksiek, do marze, jak podrny, rd dzikiej wyspy zarzucony (...) co noc w sw jaskini powraca w rozpaczy" (Dziady ci. IV, Widmo 1722 Mickiewicza). Witaje, ma jaskinio na wieki zamknici, nauczmy si winiami sta si z wasnej chci" (jp. 2526). Grota Snu (z Metamorfoz 11, 592 Owidiusza), z kwiatami maku u wejcia i rze

k zapomnienia, Let, na dnie, i hebanowym oem Snu, ktry wysya na rozkaz Junony swego syna, Morfeusza, do Aicjo-ny, aby jej we nie objawi los jej ma, Ceiksa. Jaskinia miejsce sprawcze wody i pogody. Tworzy si na skutek dziaalnoci wd w skaach, gromadzi opady deszczowe. W mit. gr. krl Eol w gbi skalnej pieczary wizi wiatry i wypuszcza je kolejno i ostronie, aby nie zaszkodziy urodzajom (Eneida 1,51 Wergiliusza). Jaskinia wie si z mioci pciow, podnoci i urodzajem. Gdy Lot z crkami mieszka w jaskini, a nie byo adnego mczyzny w okolicy, ktry by im mg da potomkw, obie kolejno spay z niewiadomym tego, pogronym we nie ojcem, ktrego uprzednio spijay winem. Obie poczy i urodziy, jedna Moaba, druga Ammo-na, protoplastw Moabitw i Ammoni-tw. Zgodnie z planami Junony i Wene-ry, krlowa Dydo i Eneasz, zaskoczeni przez burz, ukryli si w pieczarze i zostali kochankami (Eneida 4,165 Wergiliusza), podobnie jak Jazon i Medea czy Peleus i Tetyda. Jaskinia miejsce narodzin bogw i herosw. W mitologii iraskiej wszechwiedzcy, wojowniczy bg Mitra zrodzi si z pieczary skalnej. Rzymscy mitraici skadali mu ofiary w jaskini pojmowanej jako obraz wiata. Sanktuaria Mitry mieciy si w pieczarach podziemnych, zawsze zaopatrzonych w studni, mieszczcych nie wicej ni sto osb. Wchodzio si tam przez system podziemnych przej uywanych w ceremoniaach wtajemniczenia, symbolizujcych zapewne kobiece genitalia. W sztuce Kocioa wschodniego Boe Narodzenie ma miejsce niemal zawsze w jaskini, ktra w Palestynie suya najczciej jako stajnia; rwnie grb Chrystusa wyobraany jest zazwyczaj w pieczarze. Jaskinia grb. Biblijny Abraham po mierci Sary kupuje jaskini dwoist w ziemi chananejskiej; pochowa tam on, a po mierci sam tam spocz (Gen. 23 i 25). W kultach sonecznych jaskinie dwoiste suyy ceremoniom poczcia i zmartwychwstania. W Itace, przy zatoce Forkisa znajdowaa si pieczara nadobna i mroczna, witynia Nimf, ktre zowi Najadami (...) A dwoje jest drzwi: od pnocy dla ludzi,

od poudnia dla bogw" (Odyseja 13,105 Homera, t. J. Parandowskiego). Egipcjanie wyobraali sobie wiat podziemny jako pieczar, do ktrej schodzi si (jak Soce) przez zachodni bram, a wychodzi przez wschodni. Grb azarza bya to jaskinia i kamie by na niej pooony" (Ew. wg Jana 11, 38). Bom oto wstpi w grb Agamemnona i siedz cichy w kopule podziemnej (...) Druidyczna to z gazw wielkich grota" (Grb Agamemnona 34,9 Sowackiego). Rozumiem, e tamtejsze zwiedzie pieczary, kdy le chwalebni z uczynkw i wiary", tj. w awrze Peczerskiej w Kijowie (List do Naruszewicza 4142 S. Trembeckiego). Jaskinia zejcie do Hadesu. Pojcie to wyroso zapewne z kultu zmarych pochowanych w grobach jaskiniowych albo z dymu, pary i pomieni wydobywajcych si z podziemnych szczelin, z gorcych rde, aktywnoci wulkanicznej itp. Wielka Macierz Bogw Kybele schodzi wiosn do pieczary, aby wyprowadzi swego syna i kochanka Attisa ze wiata podziemnego. Podobnie Demeter, zob. wyej Jaskinia obrazem wiata. W marzeniu sennym: bole, udrka. JASKKA Jaskka jest symbolem wiata sonecznego, wczesnego ranka, wiosny, odrodzenia (Natury); zmartwychwstania, Chrystusa; modlitwy; lata; radoci; rwnoci; dobrobytu, zadowolenia z losu w biedzie, pogody ducha, dobrej wrby, nadziei; budowniczego, pracowitoci, pilnoci; mioci rodzicielskiej, podnoci, szczcia domowego; wolnoci, wdrwki; rozwizoci; interesownego przyjaciela; smutku; plotki. Jaskka zwiastun wiosny. Patrzcie, przyjaciele, jaskka! Herold wiosny!" (Rycerze 419 Arystofanesa). Ulubiony temat malowide na wazach gr. Pierwsza jaskka zapowied czego, prognostyk, zwiastun. Jedna jaskka nie czyni wiosny przysowie wg bajki Ezopa nr 304 Mody utra-cjusz i jaskka. Rozrzutnik roztrwoni wszystko, co mia, prcz paszcza, a ujrzawszy pierwsz jaskk sprzeda rwnie paszcz, mylc, e go ogrzeje wiosenne soce; ale wracaj chody, jaskka ginie, a marnotrawca przeklina j, bo go oszu

kaa; przen. nie naley zbyt pochopnie wyciga oglnych wnioskw z jednostkowego wydarzenia. Jaskka u staro. ydw atrybut domu rodzinnego, dziedzictwa ojcowskiego. Jaskcze gniazdo uwaa si za dobr wrb dla domu; opinia ta sprawia, e jaskka czuje si pod okapem (oknw-ka), w stajni, oborze, na strychu (dymw-ka) bezpieczna; ale w Chinach przysmakiem jest potrawa z gniazd salangan z rodziny jerzykowatych. W staroytnym .Rzymie jaskka bya witym ptakiem domowych Penatw. Zranienie jej, a tym bardziej zabicie, mogo przynie domowi nieszczcie. Pogld ywy w Europie do dzi. Jaskki sobie gniazdo ulepiy wrd samych agli statku Kleopatry; da tumaczenia nie chc lub nie mog nasi wrbia-rze, lecz ponuro patrz" (Antoniusz i Kleopatra 4,10 Szekspira). Jeli jaskce uchro-ny nie dacie, odejdzie od was smtny bg domowy, wiatr wam zawyje grobowymi usty t smtn kltw: ot dom wasz pusty!" (Krl-Duch 4,1,1316 Sowackiego). Wedug mitu gr. crka Pandiona, legendarnego krla Aten, Prokne, zabia swego syna, Itysa, i podaa jego miso do zjedzenia mowi, Tereusowi, z zemsty za to, e zgwaci jej siostr, Filomel, i wyrwa jej jzyk, aby nie moga nikomu o tym powiedzie. Zagniewani bogowie zmienili Filomel w jaskk, Prokne w sowika (w mit. rz. odwrotnie), a Tereusa w dudka lub jastrzbia. W godzinie kiedy, bolesnej pamici pena, jaskka kwileniem powietrze zasmuci" (Boska Komedia, Czyciec 9,1314, t. E. Porbowicza). Jaskka przed witaniem zwykle ale kwili" (Sielanka 8, piewacy 139 Bartomieja Zi-morowicza). A na drutach jaskki czerniej jak nuty, wedle ktrych wiatr piewa swych westchnie pacierze" (Droga 1314 L. Staffa). Jaskka zwizana z Izyd, Afrodyt, Aten. Bogini egipska Izyda zmieniaa si nocami w jaskk i lataa wi-k grobowca Ozyrysa, wznoszc aosne, paczliwe wiergoty a do wschodu soca. Na pocztku rzezi zalotnikw w domu Ody-seusza Atena wzleciaa na sczerniae od dymu sosrby megaronu i usiada podob-

na jaskce" (Odyseja 22, 240 Homera, t. J. Parandowskiego). Jaskka prognostyk deszczu lub burzy, gdy nisko lata. Przysowie: Kiedy si jaskka znia, deszcz si do nas zblia. Jaskka zapowiada burz, kiedy ze wiergotem lata wok supa (wg Georgik l, 376 Wergiliusza). piew jaskki piskotanie, wierkanie. Na wyspie Rodos w staroytnoci w okresie pojawiania si pierwszych jaskek, w rytuale wiosennym majcym zapewni dobre plony, chopcy obchodzili domy wiergocc jak jaskki, aby otrzyma datki. Do dzi w Grecji l. marca obchodzi si wito powrotu jaskek, a dzieci chodz od domu do domu z jaskk wystrugan z drzewa, piewajc ,,pieni jaskcze" i oczekujc podarkw. Jak mode jaskcze bd szczebiota" (Jzajasz 38,14). Jaskki piszczce, chichoczce dziewczta. Jaskka u Persw plotka. Jej piskotanie rozdziela przyjaci. Jej doroczne migracje czyni z niej w Iranie emblemat wygnania i rozki. Jaskka ptak nadziei. Suszna nadzieja wzlata na skrzydach jaskczych, czynic z krlw bogw, a z prostaczkw krlw" (Ryszard III 5, 2 Szekspira). Jaskka niepokj. Boe! zdejm z mego serca jaskczy niepokj, daj yciu dusz i cel duszy wyprorokuj!" (Kordian 1,1, 389 Sowackiego). Jaskka pracowito; niezmordowana w polowaniu na owady dla nienasyconych pisklt, pilna i zrczna w lepie--niu gniazd. Jaskka w chrzecijastwie bagalna modlitwa o zaspokojenie godu swego i swoich dzieci. Jaskka zmartwychwstanie. Pojawia si po mrocznej zimie wraz z wiosennym socem i otwiera oczy piskltom jak Bg w Dzie Sdu. Glistnik jaskcze ziele, bylina z rodziny makowatych, o tych kwiatach; w redniowieczu sdzono, e gstym, topomaraczowym sokiem tej roliny jaskki smaruj oczy swych pisklt, aby mogy widzie. Odchody jaskki miay, wg Biblii, przeciwne wasnoci; Gdy (stary Tobiasz) zasn, z gniazda jask

czego spad gorcy gnj na oczy jego, i sta si lepym" (Tobiasz 2, 1014). Jaskka asceza. Sdzono powszechnie w Europie, jeszcze w XIX w., e spdza zim, nie jedzc i nie pijc, w jako-wych norach lub na dnie jezior i staww sczepiwszy si nkami z innymi jaskkami. Jaskki szczebiocc wybiegy spod wody, cae ich unosi si stadko" (Wiecznie to samo 34 T. Lenartowicza). Loty koliste jaskki unoszonej przez wiatry (symbole chuci, namitnoci) roz-pasanie, swawola. Jaskka koncesjonowany wczga Natury" (Krlowa Maria 5,1 Alfreda Tennysona). Jaskka zuchwao. Lotem nie-cigym zuchwaa jaskka czarny obok przeszywa jak strzaa" (Pan Tadeusz 10, 412 Mickiewicza). Jaskka swoboda. Wolne, wdrowne po wiecie, czego, jaskki, tu chcecie?", tj. w zniewolonej zaborami Polsce (Do jaskek 1 2 K. Brodziskiego). Jaskka niewierny, interesowny przyjaciel. Jaskki s z nami latem, ale od mronej zimy uciekaj. Tak faszywi przyjaciele s z nami w pogodnych okresach ycia, a gdy tylko los chodem powionie, ju ich nie ma" (Ad Herennium 4, 48 Cice-rona). Hirundines sub eodem teclo ne habeas." tac. 'Nie bierz jaskki pod swj dach' (Adagia 1,1,2 Erazma z Rotterdamu). Jaskka podno. W Chinach dzie powrotu jaskek, tj. dzie rwnonocy wiosennej, ok. 21 marca, wicono rytuaami podnoci. Wg licznych legend spoycie jajek jaskczych mogo spowodowa ci dziewicy; w ten sposb mia przyj na wiat m.in. protoplasta rodu Czangw, do ktrego nalea ojciec klasycznej chiskiej kultury intelektualnej, Konfucjusz (551479 p.n.e.), bdcy zatem w pewnym sensie potomkiem jaskki. Jaskka trzymajca si w pobliu czowieka (dla muzumanw) zyta kompania mczyzn. Nazywana jest rajskim ptakiem. Jest te emblematem rezygnacji, poddania si woli boej (islam od asiama 'podda si'). Jaskka znaczy take: najwyszy balkon widowni teatru a. sali koncertowej lub opery; rodzaj akietu o dugich, skonie citych poach wg mody z 2. poowy XIX w.;

wosy sczesane od obu stron do tyu; w sporcie rodzaj skoku do wody i-rodzaj figury ywiarskiej a. gimnastycznej. W marzeniu sennym: szczcie rodzinne; (martwa) zawd miosny; (przylatujca do domu) dobra wie z daleka; (zabicie) niewdziczno; (opuszczajca dom) zgryzota. W heraldyce: pose dobrej nowiny; czowiek zaradny; odwaga; obrona potomstwa; zaleno; szczcie. JASTRZB Jastrzb symbolizuje Soce; ogie; wiatr. burz, chmury; szybko; dziko, okruciestwo, srogo, drapieno; chciwo; wojowniczo; zawi, podstp, zemst; zwycistwo; krew; zniszczenie, mier; bosko, Ducha Sw., niemiertelno; dugowieczno; pokor; dusz; wznioso, majestat, wspaniao, potg; zasad msk; szlachectwo; prawo polowania. Zob. Sok; Kukuka. Jastrzb w mitach ptak Soca, wiatru, chmur, burzy. Zoty jastrzb bstwo soneczne. Jastrzb w wyobraeniach lud. nie pija wody tylko krew, jest dugowieczny, szybszy w locie od wszystkich ptakw, lata wycznie w linii prostej (w rzeczywistoci pija wod, nie jest najszybszy ani specjalnie wytrway w locie, cho byskawiczny w ataku, zw. w skomplikowanym terenie, wrd gazi, w krzakach, opotkach itp.); jest emblematem krwi, boskoci. Jastrzb w staro. Egipcie dugowieczno, zasada mska, dusza, potga; atrybut Soca (Ra, Re). Horusa, Ptaha, Sfinksa, wiatru wsch., czterech wiatrw. Jastrzb na lwie potga Soca; na mumii dusza ludzka. Zabicie jastrzbia (ibisa, sokoa) karano mierci (Dzieje 2, 65 Hero-dota). Na kanopach (urnach grobowych do przechowywania wntrznoci balsamowanego) wyobraano jastrzbia jako stranika wtroby i woreczka ciowego. Jastrzb mdro Boga. Czy Tw mdroci obrasta pierzem jastrzb, rozszerzajc skrzyda swe na poudnie?" (Hiob 39, 26). Jastrzb w mit. gr. atrybut Hery; pose Apollina. Jastrzb zemsta, zawi; mit. gr. gdy Chiona, crka Dedaliona, zgina z rki obraonej na ni. Diany, oszalay ojciec

wdrapa si na Parnas i skoczy w przepa; zmieniony w krogulca a. jastrzbia, nie przyjazny nikomu, wcieko sw wywiera na innych ptakach, aby i one cierpiay jak on" (Metamorfozy 11, 338 Owidiusza). Jastrzb w rdw. dusza grzesznika, jego ze a. dobre myli; zwycistwo nad chuci, zw. jastrzb rozrywajcy zajca, ktry wyobraa zmysowo, pokusy ciaa, podno. Jastrzb w plastyce rdw. mier; zawi. Jastrzb wzbijajcy si w gr, w sam blask soneczny rdw. emblemat Ducha w., duszy dcej do nieba; szlachectwa, prawa do terenw owieckich. Przysowie nm.: Wysoko lecce jastrzbie to ptaki ksice. Midzy jastrzbiem a myszoowem, ang. between hawk and buzzard midzy snem a czuwaniem, w zakopotaniu, niezdecydowanie, niepewnie; o niewyranej pozycji spo.; ni pies, ni wydra. Jastrzb mier, zniszczenie, dziko, drapieno, podstp, chciwo; przeciwiestwo sabego sowika. Ptak pojawia si niespodzianie, napada ofiar znienacka, z niesychanym impetem i gwatownoci, zabija j w cigu kilkunastu sekund. Jastrzb (...) ujrzawszy wrd ki ptaka lub zajca, runie na z gry jako gwiazda spadajca" (Pan Tadeusz 1,1720 Mickiewicza). Jastrzbi nos garbaty, zakrzywiony, orli. krogulczy. Jastrzbie oczy, spojrzenie bystre, przenikliwe, spostrzegawcze. Jastrzbie pop. nazwa zwolennikw wojowniczej polityki zagranicznej; por. Gob (emblemat pokoju). JASZCZURKA Jaszczurka jest symbolem Logosu (Sowa), natchnienia boskiego, mdroci; pobonoci; wrby; niemiertelnoci, zmartwychwstania, odrodzenia; denia do wiata; wiosny; upau; podnoci; zdrowia; yczliwoci, opieki, bezpieczestwa; logiki; sztuki wojennej; lenistwa, niedbaoci. Zob. Kameleon. W staro. Egipcie emblemat upau i podnoci. Mimo podobiestwa do krokodyla (i smoka) jaszczurka budzi sympati przez swoj mio do Soca, do przebywania

bez ruchu w najwikszym arze sonecznym. Do jaszczurki odnosi si wiksza cz symboliki wa (zob. W) i smoka (zob. Smok). Istniej jaszczurki bez koczyn, woksztatne; na wizerunkach redniowiecznych, np. na drzewie wiadomoci zego i dobrego, czsto przedstawiano wa z apkami. Za jedn zmor w szecio-nony biey" (Boska Komedia, Piekl 25, 4950 Dantego, t. E. Porbowicza). Jaszczurczy wzrok" (j^zyk, serce), to samo, co bazyliszkowy" (zob. Bazyliszek) zabjczy. Zabije go jzyk Jaszczurczy" (Hiob 20, 16). Jaszczurk mona uj rk, a jednak mieszka w paacach krlewskich" (Ks. Przypowieci 30,28), tj. cho brak jej skrzyde, wdrapuje si na szczyty w poszukiwaniu wiata sonecznego, reprezentuje dusz poszukujc wiata prawdy lub wiary, a gdy je znajdzie, trwa w kontemplacyjnym zachwyceniu. Jaszczurka w staro. Grecji atrybutem Ateny (niekiedy wyobraana na jej piersi), cignie rydwan Hermesa, powicona syryjskiemu Heraklesowi, Heliosowi, Apolli-nowi Foibosowi ('Promienistemu'). Synny posg Apollina Sauroktonosa ('Jaszczurko-bjcy') duta Praksytelesa (zaginiony, kopia rzymska w Muz. Watykaskim, Rzym) symbolizuje, wg niektrych, pragnienie jaszczurki, aby zgin z rki promiennego boga i wej w blask zawiatw. Jej zwizek ze wiatem tumaczy czste wystpowanie jej wizerunkw na lampach. Jaszczurka atrybutem niemiertelnoci i zmartwychwstania. Wyobraana na grobowcach i urnach popielniczych, czsto wraz z upionym Erosem, przy jego picie. Umiejtno odtwarzania utraconego (bo do amliwego) ogona, budzca zrozumiay podziw, doroczne zrzucanie skry, sen zimowy wielu gatunkw jaszczurek i wiosenne przebudzenie (lub odwrotnie, jak np. u jaszczurki zielonej, skrywajcej si latem), wszystko to wizao zwierz z ide zmartwychwstania. Jaszczurka zwierzciem wrebnym. Staro. Grecy chtnie wryli sobie z ruchw jaszczurki biegajcej po cianie. Jaszczurka w tradycji chrz, na staro traci wzrok i odzyskuje go patrzc przez szczelin w murze w blask wschodzcego Soca (emblemat wiata nauk

Ewangelii). W zwizku z tym mniemaniem jaszczurka staa si amuletem przeciw chorobom oczu i zemu oku", rzucajcemu uroki; czsto wyobraana jako motyw dekoracyjny na ceramice, talizmanach itd. Jaszczurka emblematem Logosu (Sowa) i boskiej mdroci, gdy sdzono, e poczyna przez ucho, a rodzi pyszczkiem. Jaszczurka godem (w. tmpresa) Federi-co Gonzagi (150040), pierwszego ksicia Mantui, mecenasa sztuki; dewiza goda: Quod huic deest me torquet tac. 'drczy mnie to, czego jej brak' (Palazzo Ducale, Mantua), jest aluzj do nieodwzajemnionej mioci ksicia. Godo stanu Alabama, USA. Jaszczurka (Lacena) gwiazdozbir nieba pomocnego, w Polsce widzialny przez cay rok. W marzeniu sennym: nieufno. JEDEN Jedno jest symbolem absolutu, cakowitoci, Wszechwiata, nieskoczonoci, centrum bytu i kosmosu, twrczej prasiy. Siy Najwyszej, (najwyszego) bstwa, mistycznego orodka ducha, orodka promieniowania; wiata, objawienia, niezrnicowa-nych prapocztkw, Prasiy, istnienia, stworzenia; syntezy; zmiany; zasady aktywnej, z ktrej rozbicia powstaje mnogo; jednoci duchowej, indywidualnoci, oryginalnoci; osamotnienia; ukrytej inteligencji; energii; miaoci; niepodzielnej Jednoci. Jedno uwaano za matk, korze i rdo wszystkich pozostaych liczb; dodana do (a. odjta od) kadej z nich zmienia j z nieparzystej w parzyst i odwrotnie. W staroytnoci na Bliskim Wschodzie jedynka bya liczb najdoskonalsz, bo przechodzc od zera do jednoci ludzie sdzili, e przechodz od niebytu do egzystencji. Wszystkie pozostae liczby uwaano za wielokrotno jednoci przedstawiajcej Stwrc, Prasi sprawcz Wszechwiata. Boga Ra (Re) Egipcjanie nazywali Jeden"; Ba-biloczycy utosamiali boga niebios, Anu, z bosk Jednoci"; biblijny prorok Zachariasz, mwic: W owym dniu Bg bdzie Jeden i imi jego bdzie Jeden" (14, 9), przekonuje nas, e Izraelczycy, podobnie jak ich ssiedzi, mieli swe wite liczby i e widzieli w jedynce symbol Stwrcy.

U pitagorejczykw bya emblematem rozumu; przez mistykw zwana pionierem", czona z Pierwsz Praprzyczyn. Cyfra jeden (l) symbolizuje menhir, czowieka wyprostowanego, stojcego w pozycji wyrniajcej ludzi spord innych stworze, msko, ityfallusa, paeczk, buaw. czowieka czynnego i twrczego. Jeden jako nic (przysowie), tac. unus vir. nultus vir 'jeden to tyle, co nikt'. Przysowia: Jeden niewiele moe; jeden nie zrobi drogoci ani tanioci. Jeden wszystkich nie wspomoe, a wszyscy jednego potrafi. N Hercutes centra plures ac. 'i Her-kules nie poradzi przeciw wielu', sia zego na jednego. Jednym niewiele przybdzie albo ubdzie. Jeden to duo, wiele. Przysowia: Nie ma dwch bez jednego. Bywa, e jeden stoi za stu, a sto nie stoj za jednego. Z jednego drugi i trzeci powstaje, jedno obudwm bytno tak daje. Z wielu uczyni jedno, ac. ex plwibus unum facere (Wyznania 4, 8 w. Augustyna); std dewiza USA z 1777: E pluribus unum" 'z wielu Jedno'. Ex uno omnia specta" tac. 'wedle jednego osd wszystkich' (Adagia l, 2, nr 78 Erazma z Rotterdamu). ,,Jedno wiksza od dwch" (Pie filaretw 48 Mickiewicza), Unus pro mullis" tac. 'jeden za wielu' (Eneida 5, 81415 Wergiliusza). Jednego (mam syna), ale (za to) lwa!" mwi lwica w Bajce 240 Ezopa. Jednooki wszechwiedza boska, aspekt wszystkowidzcego Soca, zob. Oko. Kolor czerwony, pobudzajcy do dziaania. W astrologii: Soce, gwiazdozbir i znak zodiaku Baran (nowe ycie); egotyzm (aspekt niszczcy), indywidualizm (aspekt konstruktywny). Wedug kabalistw: esencja. Korona, Wieczysty Gos. W marzeniu sennym: rajski byt poprzedzajcy dualizm dobra i za. JEDENACIE Jedenacie jest symbolem nadmiaru, wybryku, przekroczenia prawa, nieumiarkowa-"'a, przesady; przekroczenia dozwolonych granic; opozycji, buntu, dysonansu, nieudanego przedsiwzicia; buntu aniow; mczestwa; konfliktu, gwatu; niebezpiecze-^wa; zmiany; odnowy a. przerwania roz

woju; walk wewntrznych; choroby; nieporzdku, bdu; grzechu. Jedenastu apostow pozostao z Jezusem, gdy Judasz (ofiara sakralna zoona w zastpstwie Jezusa) odszed. Jezus ukazuje si jedenastu uczniom w Galilei (Ew. wg Mat. 28, 1620). Godzina jedenasta w Ewangelii wg Mateusza (20, 6) znaczy 'spniona pora, ostatnia chwila, za pi dwunasta' (godz. ) l w Biblii oznacza nasz 17); nazwa staropolskiej metody sytuowania budynkw mieszkalnych tak, aby okna frontowe byy owietlone penym socem, gdy dobiega ono poudnia. 11 000 dziewic towarzyszy miao witej Urszuli. Jedenacie w symbolizmie chrz. (niekiedy) grzech (np. wg w, Augustyna), gdy przekracza 10, liczb Dziesiciorga Przykaza. W afrykaskich tradycjach ezoterycznych szczeglnie wita liczba tajemnicy podnoci: kobieta ma jedenacie, a mczyzna tylko dziewi otworw. W formie ll emblemat rwnowagi, jednoci, objawienia, zgody. Jedenacie nieumiarkowanie, przesada. Pucu! pucu! chlastu! chlastu! Nie mam rczek jedenastu, tylko mam dwie rczki mae, lecz do prania doskonae" (Pranie l4 Marii Konopnickiej). Jedenaste przykazanie (art.): Nie daj si przyapa! albo Nie daj si zbi z tropu (z pantayku)! W marzeniu sennym strata pienina, kopoty. JEDNOROEC Jednoroec jest symbolem czystego rozumu, mdroci, inteligencji; wspaniaoci, monarchii absolutnej, siy; agresywnoci, dzikoci, nieustraszonoci, odwagi, mskiej aktywnoci, szybkoci; szlachetnoci, cnoty, uwzniolonej pciowoci; pokoju, samotnoci, ycia zakonnego; mierci; czystoci, dziewictwa; kobiecej biernoci, agodnoci. Legenda o jednorocu jest zapewne pochodzenia indyjskiego. Przedstawiano go rnie w rnych czasach i krajach jako jednorogiego byka, konia, osa, koza, antylop oryks, ale rdem legendy by zapewne opis nosoroca indyjskiego przekazany przez szereg porednikw. Identyfikowano jednoroca take z elandem, beis

i kudu. Wie o nim rozprzestrzenia si na Wschodzie i Zachodzie bardzo szeroko. Najwczeniejsze jego wyobraenia znajdujemy na paskorzebach asyryjskich. Opisywao go wielu pisarzy staroytnych, jak Arystoteles, Plutarch, Pliniusz St., Elian (Aelianus Ciaudius z II w.), ale najwczeniej Ktezjasz z Knidos (V IV w. p.n.e.). ktrego zaginione dziea znamy tylko z wycigu Focjusza z IX w. Wedug jego opisu jest to zwierz w rodzaju dzikiego osa indyjskiego wielkoci konia, biaej maci, czerwonogowe, bkitnookie, z kozi brod, z jednym na okie dugim rogiem na rodku czoa, ktry jest biay u nasady, czarny w rodku i czerwony na spiczastym kocu. Zwierz to biegnie b. szybko i dlatego trudno je upolowa, ale na widok czystej dziewicy, a przynajmniej bardzo adnej dziewczyny, staje i skada gow na jej onie. Wtedy mona go schwyta i zabi. Oppian z Apamei, poeta gr. z III w., w poemacie Kynegetika ('owiectwo') daje mu trzy rogi, Strabon korpus konia. Wedug wierze redniowiecznych byo to jedyne zwierz, jakie odwaa si zaatakowa sonia: jednym machniciem ostrego kopyta rozcina mu brzuch! Podrnicy zwiedzajcy w XV w. Bliski Wschd opowiadaj o jednorocu z gry Synaj, zwierzciu o koskim ciele, nogach sonia i ogonie wini, zawzitym wrogu sonia, smoka oraz lwa jako zwierzcia sonecznego (wtedy jednoroec byby zwierzciem ksiycowym, cho rg jego bywa emblematem promienia sonecznego). Dawni autorzy umiejscawiali go rozmaicie: w Etiopii, Indiach, Chinach i Tybecie. W opisach wszyscy podnosz jego nadnaturaln szybko, dziko i okruciestwo oraz przyja z ptakami, zwaszcza z turkawkami, ktrych gosem si napawa. W mazdaizmie jednoroec jest przedstawicielem ,,czystego wiata zwierzt", a rg jego wyobraa potg, ktra pokona Ary-mana, boga za i kamstwa. W Biblii wyraz hebrajski re'em przekadano w wielu wersjach jako 'jednoroec' lub 'nosoroec'; zdaniem nowszych tumaczy oznacza 'ubra'; w kadym razie reprezentuje potn, nieposkromion si. Wedug Pliniusza St. (Historia naturalna 8, 31) jest on symbolem czterech pr roku: jeleni eb to zimowe przesilenie dnia z noc, so

niowe nogi przesilenie wiosenne, lwi ogon lato, rg jesie. Jako stworzenie biblijne jednoroec sta si w chrzecijastwie alegori Chrystusa, ktry przemieszkiwa w onie Marii, a potem wznis rg wiary dla ludzkoci. Oglniej jednoroec sta si w redniowieczu emblematem siy, czystoci, dziewictwa, ycia zakonnego, postu; zbawienia, krzya, cnt, mierci cigajcej czowieka (jak np. w romansie religijnym z VIII w. o mnichu-ascecie Barlaamie i ksiciu indyjskim Jozafacie), atrybutem legendarnych dziewic i mczennic, w. Justyny z Antiochii i w. Justyny z Padwy oraz Marii Panny, a rg jego wyobraa miecz lub sowo Boga i przenikanie elementu boskiego do duszy ludzkiej. redniowiecze rozbudowao znacznie alegori owieck: scena polowania na jednoroca, ulubiony temat sztuki wczesnej, przedstawia zwykle Madonn z jednorocem (symbolem jednoci Chrystusa z Bogiem Ojcem) na kolanach i owc (symbol Ducha witego wyraony przez archanioa Gabriela). Schwytanie zwierzcia oznacza przeto zapodnienie Najwitszej Marii Panny i Inkarnacj. W podobny sposb przedstawiano jednoroca w scenach Zwiastowania. W sztuce XV i XVI w. scen myliwsk wzbogacono: owca Gabriel, dmc w rg, prowadzi cztery ogary o nazwach czterech cech boskich: Misericordia, Veri-tas, lustitia, Pax tac. 'Miosierdzie, Prawda, Sprawiedliwo, Pokj'. Polowanie na jednoroca byo ulubionym tematem redniowiecznych i renesansowych tkanin dekoracyjnych, np. synne serie francuskie lub flamandzkie z pnego XV i wczesnego XVI w. w rodzaju mille-fleurs (charakteryzujce si motywem licznych kwiatw w tle) czy gona Dama z jednorocem, cykl szeciu gobelinw wykonanych w kocu XV w. w Turyngii (Pary, Musee Ciuny): na kadym gobelinie widnieje biay jednoroec, symbol dziewictwa. W tym znaczeniu wyraa on te mio wyrzekajc si spenienia fizycznego, przenoszc poezj wyrzeczenia nad poezj posiadania; wyobraa urzekajcy wpyw wywierany przez niewinno i cnot na najbardziej choby zdeprawowane dusze. Dwa jednoroce stojce naprzeciw siebie, jakby si gotoway do walki, to temat

czsty w dawnej plastyce. Wyobraa on gwatown sprzeczno midzy dwoma symbolami bajecznego zwierzcia: fallicznym i dziewiczym, spenienia fizycznego i duchowego. Jednoroec i jele w lesie umys i dusza w ciele ludzkim. Jednoroec z papug na grzbiecie to milczca sprawiedliwo i gadatliwy adwokat. W staroytnych Chinach jednoroec by godem krlewskim wyobraajcym cnoty monarsze i sprawiedliwo wadcy; oznacza te dobr wrb i, podobnie jak smok, mia by sprawc deszczu uyniajcego gleb, a przeciwnikiem wysuszajcego Soca. Rg jednoroca. Lewy siekacz narwala (gatunku z podrzdu waleni uzbionych) rozwinity w cios dugoci 23 m, zewntrz rubowate obkowany, wewntrz pusty, znajdowany na wybrzeach atlantyckich i sprzedawany na targowiskach pn.afrykaskich tak jak ko soniowa, uwaany byt za rg jednoroca, a zarazem za niewtpliwy, namacalny dowd istnienia tego zwierzcia jeszcze w poowie XVIII w. Symbolika tego rogu jest wieloznaczna; nazywano go fallusem czoowym lub psychicznym, rozumianym jako uwzniolenie popdu pciowego (gdy wychodzi z mzgu, siedziby ,,duszy"), emblematem zwizku platonicznego lub zapodnienia duchowego. By te wyobraeniem miecza, promienia sonecznego, rozumu i sowa Boego. Stanowi mia lek uniwersalny i odtrutk. Krlowie kupowali odamki rogu na wag zota (np. Karol IX Wa-lezjusz i ksi du Berry) i kazali macza je w napojach, aby si upewni, e nie s zatrute. Woda, w ktrej zanurzono rg, miaa te chroni od padaczki i blw brzucha. Sproszkowany rg jednoroca mia leczy rany, a brany doustnie wzmacnia serce. W zwizku z tym bywa godem aptek jako znak czystoci ich mikstur. O jednorocach jako wierzchowcach mniemano, e ujedaj je tylko ludzie dzicy, nadzy i kosmaci. Jednoroec (Monoceros) gwiazdozbir rwnikowy, w Polsce widzialny zim. W heraldyce wyobraany w skoku, rg moe trzyma poziomo, w pozycji obronnej; na tarczach herbowych ma brodaty eb koza, szerokie nogi, grzyw i ogon

byka. Godo (impresa) rodu Este, protektorw artystw, we Woszech XVI i XVII w. Sia rycerska. Biaego jednoroca z herbu Szkocji doda krl szkocki Jakub VI (brytyjski Jakub I) do herbu Zjednoczonego Krlestwa jako figur podtrzymujc go z lewej strony, zastpujc walijskiego czerwonego smoka (drugim zwierzciem pozosta lew). Nieprzyja midzy jednorocem a lwem (opiewana rwnie w ang. piosenkach dziecicych) symbolizowaa stosunki anglo-szkockie przez dugie lata. W alchemii: hermafrodyta obojnak (tac. monstrum hermaphroditum) wyraajcy sprzeczno wewntrzn symboliki jednoroca (por. wyej Dwa jednoroce); czysto absolutna; czynnik eski niezbdny przy dziaaniach alchemicznych; blask rtci. JELE (Daniel, Sarna) Jele symbolizuje Soce, gwiazd zarann; pokj; wznioso; samotno; czysto; los, przemijanie; odrodzenie, zmartwychwstanie, niemiertelno, dusz, aspiracje ducha; pobono, religijno, Chrystusa, katechumena; jesie, mylistwo; przeladowanie, strach; szybko, ruchliwo; zasad msk, potencj pciow, pocig seksualny, podno; prno; elegancj, wdzik; mio, rado; agodno; dugowieczno; bogactwo. Egipcjanie uwaali jelenia za atwowiernego zarozumialca, ktry uciekajc przed myliwym w lesie zaklinowuje poroe w gaziach drzew i daje si zabi. Jele zwierz Buddy (ktry objawia si rwnie w postaci jelenia) i jego nauk udzielanych czsto w gajach zamieszkaych przez pow zwierzyn; atrybut wiecznoci i jesieni. Zoty jele, obok gazeli synonim ascezy i mdroci, Bodhisattwa agodzcy namitnoci, pociecha zrozpaczonych. Uroda jelenia, sarny, daniela, a zwaszcza pikno oczu jelonkw i sarnitek,^ czy je z pojciem mioci. ,,Wesel si z on modoci twojej: ania to najmilsza i jelonek najwdziczniejszy (...), mioci jej upajaj si bezustannie" (Ks. Przypowieci 5, 1819). Poprzysigam wam, crki jerozolimskie, przez sarny i przez jelenie polne, abycie nie budziy (...) miej mojej, dokd sama nie zechce" (Pie nad pieniami 2,7 i 3,5). Grecki boek mioci (Eros,

Amor, Kupidyn) jedzi wozem zaprzonym w jelenie. Jele emblemat izraelskiego plemienia Naftali: Naftali jele to wypuszczony" (Gen. 49, 21). Jele ofiara przeladowania, cel pogoni. Odjta jest crce Syjoskiej caa jej chwaa, jej ksita s jak jelenie, ktre nie znalazy paszy i uchodz bez siy przed tym, ktry je goni" (Treny Jeremia-sza 1,6). Jele rczy, biegncy olbrzymimi susami, symbol trwoliwego serca, czy si w wyobrani Grekw z ide nieuchronnoci losu, przed ktrym nie ma ucieczki, a wic take z frygijsk bogini Re Ky-bele, zwan Adraste, ktrej Adrastos, syn Meropsa i wadca Adrastei, zbudowa wityni w pobliu Kyzikos, bogini utosamion pniej z bogini losu i pomsty, Nemezis Nieuniknion. Jele i szybko. Gdy Aloadzi (Otos i Efialtes) podnieli bunt przeciw bogom olimpijskim, Artemida umkna olbrzymom zmieniwszy si w ani. Jele by towarzyszem i zwierzciem pocigowym bogini. owc Akteona, ktry ujrza j nag w kpieli, przeobrazia w jelenia; rozszarpay go wasne psy. Skadano jej ofiary z jeleni; hodowano wite stada zwierzyny powej; oswojone jelenie cigny wz kapanek Artemidy Laphria w Patrai na Peloponezie. Herakles ciga zotorog ani kerentyjsk o spiowych nogach a do pnocnego kraju Scytw (co moe oznacza poszukiwanie mdroci). Ju plastyka mykeska wyobraaa rogate anie, ktrych kult ma zapewne wsplne euroazjatyckie pochodzenie z kultem samicy renifera majcym wielkie znaczenie u ludw Pnocy, a take zwizek z hiperborejski-mi blinitami Artemid (Dian) i Apol-linem. Quintus Sertorius (ok. 12272p.n.e.), wybitny wdz rzymski, namiestnik Hiszpanii, proskrybowany zbieg do Mauretanii, ale pniej, zaproszony przez Luzy-tanw, powrci i zyska szacunek krajowcw, ktrzy byli pewni, e oswojony jelonek, towarzyszcy mu wszdzie, przekazuje mu instrukcje od Diany. Uwaano, e jele, zwizany z Apollinem, a wic z muzyk, chtnie sucha fletu. Adepci staroytnych misteriw greckich skadali posgom Demeter lub Kory skry jelenie, aby tym pewniej mc wej w kontakt ze wia

tem pozagrobowym. Barbarzycy staro. nosili maskotki z wyobraeniem jelenia dla ochrony przed zranieniem w walce. Jele prno, dza sawy, apetyt na pochlebstwa; te cechy osabiaj jego czujno (w Bajce 61 Ezopa) i pozwalaj go upolowa. Jele dugowieczno. Pauzaniasz (8.50) dowodzi, e jele yje duej od sonia. Wedug tradycji chiskiej jele jest jedynym zwierzciem, ktre potrafi znale grzyba niemiertelnoci; gdy koczy tysic lat jele staje si niebieski, gdy ma 1500 jest biay, gdy 2000 czarny. W wielu mitologiach jele jest zwierzciem sonecznym, porednikiem midzy niebem a ziemi, zwizanym ze wiatem i firmamentem, obroc i przewodnikiem dusz ludzkich, atrybutem boga Soca (rz. Soi invictus), odwiecznym wrogiem wa, stworzenia nocnego i podziemnego. Cernunnosa, 'rogaty', archaiczne, potne, pogaskie bstwo celtyckie, identyfikowano z Apollinem i Merkurym; bg ten nosi poroe jelenia i wyobraany by czsto w towarzystwie jelenia i witego wa o baranich rogach. Rwnie w krajach Pnocy jele (o, ren) wiza si z kultem Soca: na Nowy Rok, kiedy dnia przybywa (na jeleni skok), gdy ,,soce rozweselio si jak olbrzym na biegnicie w drog" (Psalm 18 6), taczono naladujc skoki powej zwierzyny. Siadem tych kultw jest take boonarodzeniowe pieczywo w ksztacie jelenia. Jelonek (mody jele) gwiazda zaranna a. wschodzce Soce. Daniel o sierci brzowej lub czarnej w biae ctki jest atrybutem gwiadzistego nieba; liczne wyobraenia zwierzt sonecznych, lww a. gryfw, poerajcych daniela, oznaczaj zwycistwo wiata nad ciemnoci, dnia nad noc i ciemnymi mocami. Jele w tradycji chrz. czysto ycia, pobono, religijno, sumienie, chrzest, w. Graal. Biay jele z krzyem midzy rogami wyobraa Chrystusa, ktry ukazywa si w tej postaci w. Eustachemu i w. Hubertowi. Nawizuje to do mniemania zanotowanego przez Pliniusza St. (Historia naturalna 8,50), e jele wywabia oddechem we z jam, po czym zadeptuje je na mier (w chrzecijastwie,

w<(;- reprezentuje Szatana). Jele jest (wymiennie z jednorocem) atrybutem wielu witych Idziego, Huberta, Aidana (apostoa Northumbrii), Eustachego i Feliksa Walezjusza. Sw. Hubert, biskup Tongres, Maestrichtu i Leodium z pocz. VIII w., mia, jako mody myliwy, spotka wspaniaego jelenia ze wietlistym krzyem midzy rogami; na ten widok nawrcony Hubert wyrzek si na zawsze oww. Mimo to zosta w przeszo tysic lat pniej patronem myliwych! Sw. Idzi, popularny wity redniowieczny, patron ebrakw i kalek, mia w pobliu miejsca, gdzie dzi stoi benedyktyski klasztor w. Idziego (St. Gilles pod Aries we Francji), obroni jelenia lub ani, zasaniajc zwierz przed strzelajcym z uku krlem i przyjmujc strza w swoj rk. W sztuce chrz, jele wystpuje w zwizku z wod ycia jako symbol duszy spragnionej rda prawdy (a. chrztu). Jak tskni jele do rde wd, tak tskni dusza moja do ciebie. Boe" (Psalm 41 2). Liczne wizerunki jeleni znajduj si w baptysteriach (Lateran, Pesaro, Neapol, Valence itd.). Jele z wem dugowieczno (gdy w udziela jeleniowi swych umiejtnoci odradzania si, zob. W); chrzecijanin w walce ze zem, z diabem. Jele jako zajady obroca a. zdobywca haremu w czasie rykowiska jest wcieleniem mskiej chuci. Walki midzy samcami byy dla staroytnych obrazem zmagania si wiata z ciemnoci, zych i dobrych duchw. Jele agodno. W wyobraeniach ludu jele umierajcy pacze, a te zy s cennym lekiem. Niech pacze z blu ranny o" (Hamlet 2,2 Szekspira). Jele samotny, przez strzelca ciko raniony (...) mierci czeka (...); zy wielkie, okrge () smutnie ciekay" (Jak wam si podoba 2,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Jele jako samotnik czsto symbolizuje melancholi. Jele jesie, sezon owiecki. ania kobieco, uroda eska, dziewczco trwajca w duszy i ciele dojrza-tej kobiety-matki. U Grekw powicona Herze jako bogini maestwa. ania wy-karmia swym mlekiem Telefosa, syna He-

raklesa, ktrego matka ukrya w grach; mleko ani ssa take syn w. Genowefy z Brabantu i, wg jednej z legend, germaski Zygfryd. W bajkach w postaci ani ukrywa si nieraz zaczarowana ksiniczka. W symbolice chrz, wyobraa Koci, pobono, niewinno, czysto, niemiao, dusz chrzecijask; jest atrybutem w. Genowefy z Brabantu i w. Idziego. Ona, obraz czystej pobonoci, jak biaa ania" (Lukrecja 5434 Szekspira). Tchrzostwo: Jeste durn i tchrzliw ani, i esz" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira). Plebejskie urodzenie: Lania pragnca ze lwem si skojarzy ginie z mioci." (Wszystko dobre, co si dobrze koczy 1,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Lania emblematem jutrzenki, niemiertelnoci, dzikoci, wiernoci, dorodnoci, zdrowia, postawy: dziewczyna jak ania. Rogi jelenia (zob. Rg: mski symbol seksualny) promienie Soca, ogie. Drzewo ycia (przez podobiestwo wieca do gazi; zob. Drzewo). Coroczne gubienie i odrastanie rogw cykliczne okresy rodzenia si i umierania, podnoci, wzrostu, odrodzenia duchowego. Poroe, ktre co roku odrasta coraz okazalsze i grubsze; powikszajc liczb odng i wag, wyobraa rosnc potencj pciow samca, wadc haremu a. Rogi sarny byy synnym afrodyzjakiem. Nie ci jeleniowi rogi, ani skrzyda ptakowi (przysowie hetmana Stanisawa Koniecpolskiego). Jeleniom nowe rogi wyrastaj; nam gdy raz modo minie, ju na wiek wiekom ginie" (Pie 14 1719 J. Kochanowskiego). Biay jele dusza (zob. wyej Biay jele z krzyem); puapka na myliwego, duga bezskuteczna pogo: wg podania o biaym jeleniu, ktry uciekajc zwabia owc coraz gbiej w ostpy lene, a ten si cakiem zabka, po czym zwierz nagle znika. Skrzydlaty jele godem (impresa) Karola V (13681422), krla Francji. Jele z koron wok szyi sta si emblematem fr. dynastii od czasw Karola VII (140361) w zwizku z legend, wedug ktrej jele mia uklkn przed krlem wjedajcym wraz z Joann d'Arc do Rouen. Jele gupcem, wariatem. Robi z kogo jelenia robi gupca, wykpiwa.

wany wojownik; przewidujcy muzykalno. ozoficzna, merkuriusz (zwizany m). dusza, wraz z pustynnym em, yj razem w lesie ciele

Soce; Ksiyc; Blinita; niebios; zy a. dobry omen; wo, trudnoci; zgubn przyja; ojednanie, skruch; ycie, jdra,

pasoyt drzew, krzewin-ka ienna. Mityczne i magiczne yo obce staroytnym Grekom i usz tylko porwnuje zot ga ak zim w lasach wie zieleni obcym drzewie rosnca, tak z zoty blask rozsiewa" (Eneida Wandy Markowskiej). Celtyccy dar niebios; co rok w uroczystym ina z trzydziestoletniego dbu

krzew jemioy zotym sierpem, p z dwch bykw i wznosi mody Podwjne licie i jagody jem Blinit {Gemini} i jdra {testes} Jemioa niemiertelno korzeni i pozostaje wiecznie zie kiedy zamieszkae przez ni drze Jemioa genitalia dbu ( dbu); podno. Doroczne ci druidw zotym sierpem (zoto Ksiyc) kastrowanie dbu p jder (jagd jemioy) symbolizo przez syna (por. kastracj Ura kamiennym sierpem), co m podno, a ziemi urodzaj. Jemioa wybaczenie, pojednanie; podno. Krzew, p wit Boego Narodzenia k bezkarnie caowa, zrywajc prz jagod a do ich wyczerpania, zapewne zwizek z podnoci.

e. W folklorze wielu krajw z, std bya symbolem ycia, nowienia ycia rodzinnego, estw, panaceum na wszystkie m ochronnym przeciw zym m, czarnej magii, piorunom, zw. , oraz afrodyzjakiem. a. W bajce Ezopa tylko jaskka ptakw poznaa si na aniu lepu zrobionego z soku {O ptakach i jaskce). r. Skandynawski bg Soca Baldur, by zagroony mierci; wizaa wszystkie rzeczy lubem, pomniaa jednak o jemiole. Balmioy, ktra odtd rzdzi zamiast m od jesieni do wiosny, czn, sab w tym okresie

Jemioa zy omen, groza samotny i dziki, gdzie drzewa mchem i zjadliw trawion Andronikus 2,3 Szekspira, t, L. W jzyku kwiatw: Pokonam Jeste pasoytem' W marzeniu sennym: dobry JESION

b zota. ta barwa zwidej z magi sympatyczn, obdarza wania zakopanych skarbw. eba. Wg staro. pogldu jemioa dbie od uderzenia pioruna, drzewo.

Jesion symbolizuje o wiata; So bosko, niemiertelno; ma potg; szlachetno; si, odporn dobr wrb; ycie, podno wiedz; roztargnienie, lepot; ostrono gitko; skromno; niszczyciel Jesion u staro. Grekw mit. gr. wyrs z krwi wykastr jesionu zrodzia si< trzecia, potna rasa ludzi, a take gron

sejdonowi'(wiosa) i Are-sowi

w staroytnoci za lek przeciw zepuklinie, za magiczn oson jesionowe amulety chroniy od icia, dlatego sporzdzano wiowego. Jesionow wczni da usowi, ktry odda j synowi Sdzono, e we boj si pezn przez ogie ni przez

rosncy w Azji zach. i w pd. zw. mann, sok krzepncy w udek. Niektrzy mniemaj, e z u drzew (a. z tamaryszku) poktrej mwi Biblia (Ex. 16,4 ko rodek przeczyszczajcy. ogie. Dobrze palce si drzewo, k db, ma jakoby wasno i dlatego wie si z bogami ognia. Dawne porzekado ang.: fire for a queen 'jesion, gdy krlowej'. esion, w mit. skand. legendarny O wiata, wielkie drzewo

wiata" obejmujce konarami ziemi i podziemny wiat umary wiadomoci, wiedzy, ycia, losu szubienica Odyna. Jesion w mit. germ. drze ktrym sprawowano sdy. Jesio mczyzny i kobiety: Askr wy Elma / wizu; emblemat niemier Jesion niszczyciel i wrg gste, pytkie i szeroko roz korzenie wysuszaj gleb i czyn jesion nazywano jaowym, tward skalisty bezpodne rodzi jesion Wergiliusza, t. Z. Abramowi-cz Jesion czary. Mioty cz jesionowe. Jesion- w folklorze otewskim roztargniony: jesion nie spostrze najpniej okrywa si limi; g cho to jesz

leni si cay wiat, tylko jesiony mi pkami zdradzajc utajon cepra do wariata 63, Rafaa

ga; rozum, wiedza; odporno. w: Ze mn jeste bezpieczna.

oce, ogie; czary; bogactwo; bron, walk ze zem; zego, , gniew, aroczno, skpstwo; powolno; skromno;

Wschodzie, w Azji Srodk.) ija si w kul najeon kolcami eniami; pieczenie skry od ea przypomina oparzenie od

dk.) bohater cywilizacyjny, wynalazca rolnictwa zwizany z siadego koczownikw turko-

Je dotyk, jed komplikacje dotykowe wynike wg Pliniusza St. (10,83) jee tylnych nkach. Je skromno, powcigli Multa novit vulpes, verum echinu 'lis zna wiele sztuk, a je jedn, a Je rzecz nie warta zach Uporem: nunc mm tenes ac. 'spr dotd zapae tylko jea' (Jecy 1 Je powolno, flegmat nieruchawo. Przysowie: Spi drodami (od anegdoty lud. o drode, ktry wrci po siedmi wywrci si i wyla drode). Je zodziej, rozbjnik. Okr Je diabe; skpstwo, gni rdw. bestiariuszy je zbiera spad figi, nabijajc je na swoje kolce ukryciu lub karmi nimi mode. Pr Sapie jak je z jabkami. Ma jea skpstwo nie pozwala mu

aponii) bogactwo. e zem; przyjaciel ludzi jako ww.

sign do niej. Wg wierze lud. jee wysysaj mleko krw odpoczywajcych w polu. Je otr, zoczyca, okrutnik. Anna: "Czy nie ty krla tego zabi?" Glouce-ster: "Prawda." Anna: Wic si przyznajesz, jeu? O, daj Boe, aby za grzeszny ten czyn w piekle gorza!"" (Ryszard III 1.2 Szekspira, wg t. L. Uiricha). Je zwierz czarownikw, magw, demonw. Rusaka piewa: ,,Precz z dwudzielnym dem we! Niech je, co si w kolcach lee, niech padalec i niech mija oe krlowej omija" (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira, t. S. Komiana) koysanka dla Tytanii. Duchy Prospera czasami jak jee le na drodze i podnosz kolei wanie, gdzie go stpa musz nog" (Burza 2, 2 Szekspira, t. L. Uiricha), skarga Kalibana. Je pycha. Przysowie: Odyma si jak je. Postawi si jeem hardo, zuchwale. Je energiczny sprzeciw. Przysowia: Stawia si jeem (okoniem, sztorcem). Je pokole te. To nie sztuka zabi kruka albo sow trafi w gow, ale sztuka cakiem wiea go pup si na jea. Je ubolewanie poczone z dokuczaniem. Przysowie: Je kurczy si, a kole. W heraldyce: przezorny gospodarz. Koronowany je godo krla fr. Ludwika XII. W marzeniu sennym: walka, kopoty, trudnoci. JZYK Jzyk symbolizuje zrczno, przebiego; niestao; zuchwao, wyzwanie; fallusa; pogard, blunierstwo, zo, oszczerstwo, kamstwo, plotk, drwin, obmow; odmow; smak, rozeznanie; ster; wyraenie myli, si przekonywania, perswazj, wymow; wiadomoci; gadatliwo, zrzdno; niebezpieczestwo, pomie, miecz, strza, trucizn; mczestwo; sprawiedliwo; miosierdzie. Por. Pocaunek; Usta. Jzyk czowieka sterem jego okrtu" (Pouczenia Amenhemhata, Egipt 2. tysiclecie p.n.e.). Wysunity jzyk, pokazywanie jzyka. Na Bliskim Wschodzie w staro. wyzwanie, pogarda, impertynencja, obraza, zuchwao. Na Dalekim Wschodzie szacunek, respekt. W Indiach atrybut bo

gini mierci Kali oznaczajcy rozkosz zabijania. W Europie wyzwanie, drwina, drwica odmowa, dlatego wyobraany na dawnych mostach i bramach miast (zakaz wstpu), np. Lalleknig w Bazylei; wyobraenie fallusa jako prowokacja seksualna. Jzyk (ozr zwierzcia ofiarnego) w wielu kultach typowa ofiara skadana bogom wymowy. Jzyk przylepiony do podniebienia wielkie pragnienie; milczenie. Jzyk niemowlcia przysech z pragnienia do podniebienia" (Treny Jeremiasza 4,4); I sprawi, e twj jzyk przylgnie do podniebienia i zaniemwisz" (Ezechiel 3,26). Jzyk kamstwo, blunierstwo, obmowa, oszczerstwo; jzyk jaszczurczy, smoczy, psi. Przysowia: Jzyk rani bardziej ni elazo. Czsto jzyk ucina gow. Nie ma jzyk koci, sam nie wie, co choci. Zy jzyk gorszy od ognia. W tradycji yd. oszczerstwo (zy jzyk) byo powanym przestpstwem, wymagajcym zespou 23 sdziw na rozprawie. Kto mwi nierozwanie, rani jak miecz, lecz jzyk mdrcw daje zdrowie" (Ks. Przypowieci 12, 17). Pjdmy i ubijmy go jzykiem!" (Jeremiasz 18, 18), tzn. przez faszywe oskarenie. Nic szkodliwszego nad jzyk czowieczy, kiedy si uda na wszeteczne rzeczy" (Zwierciadle a. Ksztat... 2 Reja). Jzyk zdradliwy oszczerca. Panie, wyzwl dusz moj (...) od jzyka zdradliwego!" (Psalm 119 2). Jzyk niebezpieczny or. Uderzenie bicza zostawia prg, a uderzenie jzyka kruszy koci. Wielu zgino od miecza, ale wicej od jzyka swego" (Ekiezjastyk 28,31 2). ,.Jzyk najszkodliwsza sztuka u czowieka" (Sielanka 3, Silenus 91 Szymona Szymonowica). Zob. Bicz (jzyka). Jzyk nieroztropnego jego upadkiem" (Ekiezjastyk 5,15). Jzyk agodny drzewem ywota" (Ks. Przypowieci 15,4). ,,Jzyk agodny koci amie" (jw. 25, 15). Jzyki w drzewach wrby szeptane przez licie. W Dodonie kapani odczytywali wol Zeusa z szumu (szeptu) lici (jzykw) dbu. Tu ycie wolne (...), w strumieniu ksigi, w drzewach ma jzyki" (Jak wam si podoba 2,1 Szekspira, t. L. Uiricha).

Jzyk najlepszym i najgorszym organem. Przysowie: Nic lepszego nad jzyk, nic nade gorszego, bo sodycz i trucizna rwno pyn z niego. Krl posa Biasowi z Prie-ny (jednemu z siedmiu mdrcw gr VI w. p.n.e.) zwierz ofiarne z poleceniem odesania mu najlepszej, a take najgorszej czci zwierzcia; Bias speni oba zlecenia wysyajc krlowi jeden ozr (Ana-charsis, Scyta, w Moraliach 146F Plutarcha). Jzyk wymowa, sia przekonywania w mioci, polityce, na wojnie. Wojowa jzykiem" (Chmury 419 Arystofanesa). ,,Jzykiem si zabijaj, mocne miasta przewracaj; walki i bitwy 7. jzyka, on czyni y. pana ndznika" (Opisanie krtkie ywota Ezopowego... 137780 Biernata z Lublina). Nic wart mczyzny miana, kto majc jzyk nie umie nim zdoby kobiety" (Dwaj panowie z Werony 3, l Szekspira). Jzyk pomie, z uwagi na ksztat i wielk ruchliwo; na jego si twrcz, niszczc a. oczyszczajc jako narzdu mowy. Jzyk jest jak ogie (...); rozpalony przez pieko zapala koo ycia naszego" (l.ist Jakuba Ap. 3,6). Jzyk w chrzecijastwie mczestwo; wymowa kaznodziei. Atrybut mczennikw, ktrym wyrwano jzyk, gdy nie chcieli si wyprze wiary. Atrybut w. Antoniego Padewskiego, zotoustego mwcy (jzyk witego wystawiony jest w szklanym soju nad jego grobowcem w bazylice padewskiej). Jzyk nieposkromione zo. ,,Jzyka nikt z ludzi nie moe poskromi: zo niespokojne, pene jadu miertelnego" (List Jakuba Ap. 3,8). Jzyk rozwidlony ind. emblemat ognia ofiarnego; atrybut boga Agni; w plastyce rdw. perfidia, kamstwo (w zwizku "/ podwjnym jzykiem wa-Szatana). Jzyk w ksigach Kabay (XIXIII w.) korona, gos Boga, sprawiedliwo i miosierdzie. Jzyk kamstwo, zmienno, niestao, bro kobiety. I cokolwiek ludziom szkodzi. wszystko z jzyka pochodzi" (Opisanie krtkie ywota Ezopowego... 138182 Biernata z Lublina). Kobieta na staro ..cudz saw nabonym jzykiem umiata" (Chudy literat 96 Adama Naruszewicza). ..Jzyk kamie gosowi, a gos mylom kamie" (Dziady cz. III 1,2 Improwizacja 5 Mickiewicza).

Dugi jzyk plotkarski sposb mwienia; zdradzanie cudzych a. wasnych sekretw. Jzyk do najcia pogard, jurysta. kauzyperda, poktny doradca; adwokat. Jzyk jzyczek u wagi; jako narzd mowy ocenia, osdza, rozwaa. Jzyk smak; rozeznanie, rozrnianie dobra od za. Jako emblemat zmysu smaku wyobraany by oddzielnie. Jzyk wiadomoci: przest. jeniec schwytany dla powzicia wiadomoci o nieprzyjacielu. Zasign, wzi, dosta, chwyci jzyka. Jzyk wycity dawna kara za kradzie; wycity ozr potwora, smoka, suy bohaterom zamiast Jego gowy jako dowd pokonania poczwary (np. bohaterom UIsteru). Wywieszony jzor, jzyk zmczenie. Lecie z wywieszonym jzorem pdzi mimo zmczenia. Jzyk mi kokiem stan, skocza, skoowacia, zapomniaem jzyka w gbie zaniemwiem z wraenia, nie mogem sowa wydoby. Jzyk mi si w trbk zwin zawstydzony, nie wiem, co mam rzec. Jzyk sobie na kim ostrzy, wzi kogo na jzyki obmawia. oczernia. Jzyk wierzbi, echce, swdzi, pali, piecze kogo kto pragnby zdradzi tajemnic a. wypali komu brutalnie prawd w oczy. Cign kogo za jzyk wypytywa, prowokowa do zwierze, do zdradzenia sekretu. Dosta si na jzyk(i) narazi si na plotki, obmow. (Po)ama sobie jzyk mie kopoty z wymawianiem trudnych wyrazw. Mie co na kocu jzyka nie mc sobie przypomnie sowa (sw), ktre, jak si zdaje, jest (s) tu tu na podordziu. Rozwiza mu si jzyk zacz mwi; nagle sta si wymowny. Szermierka, gra, bitwa na jzyki polemika, spr. ktnia, utarczka sowna. Trzepa, mle, chlapa, pytlowa, obraca jzykiem (jzorem), rozpuci, strzpi. zdziera jzyk, popuci cugle jzykowi papla, trajlowa, bajtlowa, gada jak najty, ple.jazgota.

a zbami (na uwizi. na smyczy, , powciga jzyk milcze. w jzyk zamilkn w sam gadua, papla. Przysowia: nie bdzie po-szczcion.

e przeciwstawne sobie zasady ologii chiskiej, ktrym wszystkie rzeczy, istoty i wyobraaj podzia, jakiemu ulec cztku wiata; nie s wzgldem ne, a ich wzajemne wpywy w rnych okresach i rnych

ska, negatywna, zawarta m.in. w ci, saboci, ziemi, wilgoci, ach, dolinach, gbinach, ycu, w linii przerywanej; pnocn, liczbami parzystymi,

Zasada jang mska, poz w aktywnoci, energii, niebie, s Socu, wietle, wyynach nieprzerwanej; przyczyna zjaw porzdku w naturze; zwizana liczbami nieparzystymi, barw c Tai-ki zasada Wszechwiata tradycyjnej k poczenie zasady eskiej, wyobraana jako koo, ktreg (ji") ' jasna (Jang) grani ksztacie litery S, przy czym jest rwna dugoci poowy obw obu powstaych w ten sposb p malekie kko, ktrego po kolorem przeciwnego pola zalenoci obu zasad). Falista l ma obu powkom dynamik, k dzielia je rednica; wg niekt obrotowa symbolizujca wir ko nieustanny ruch i przemian cigoci.

wznioso, dum, pych, otg; dugowieczno, stao; ; cierpliwo; wyroczni; ie; cnot, czysto; modo: wae uczucie, wierno; ycie, utek; ofiar; nadziej; dobrobyt; ogie. Soce; Pnoc; zpieczny dar. Por. Sosna, Pinia, ycie; jak u innych sosnowatych ielone; telnego (i niemiertelnego) cisu, Soce; drzewo ma ksztat

k ?.e wityni jerozolimsk. domu (Pana) wyoy tarcicami o/. 6,16). estwo gogu. Gry i pagrki hwal, a wszystkie drzewa polne gogu wyronie joda" {Izajasz

z cyprysw) Saniru" (Ezechiel Her-mon, dzi Debel esz-Szej granicy Syrii z Libanem. D Grekw Posejdonowi, bo z jody Joda modziecza sia, ci joda zielona (a- cyprys), dzik owoc" {Ozeasz 14, 9). Joda powicona bog porodu, a take sierpa pierwsz Artemidzie (Dianie), dziewiczej nimfie Caenis, crce Elata z Ma Joda niebezpieczny dar; trojaskiego zbudowa mieli G na swoj zgub, postanowili p murw Troi, na ofiar dla bogw Joda seks, obojnactwo ksztacie fallicznym i fal zastpowao palm jako symbol umiarkowanym. W micie gr zgwaci dzie

Tyrze, ty sobie pomylae: nie piknym okrtem (.-.), woje burty zbudowali z jode (a.

oda') a. Pitys; unikna tego , z ktrej gazki Pan uczyni te pinia. Krow" kreteskiej maonki Minosa, Dedal dowego. Dionizosem, ktrego tyrs by inii, i z ac. bogiem Sitvanusem, l. duma, hardo- W Bajce 140 sw wspania postaw przed od cito, a gg pozostawiono. rmie pryska", ac. saepius yentis s" {Pieni 2,10,9 Horacego, t. ego). znia. W wiecie antycznym umu igie i gazi jodowych. Rzymianie uywali tabliczek nia {Sztuka kochania 3, 469 judeo-chrzec. cnota;

Joda trwaa mio. szczepie, latem i zim zielony, je co jednak si zieleni." {Dra Schildeis Ludwiga Uhlanda). Joda wierno. O Tannenbaum. wie treu sind de jodo, jodo, jak wierne s Tannenbaum J. A. Zarnacka, a piosenki lud. o beznadziejnej mi Jody, sosny Pnoc. Pnocy, wy jody i sosny, drze witam was radosny!" {Wiersz 2930 Kazimierza Bro-dziski Joda al, smutek. ,,Sz szczycie, szumi sobie w dal, ycie, gdy ma w sercu Wodzimierza Wolskiego). Joda stao, trwao, m mwi: Nie jestemy ani smutne mocne." {Stufen: Na-^ Christiana

m powaga ycia. Joda wieo odo; ieja; w przeciwiestwie do i nadwilaskiej).

odzenie; stao; nadzieja;

m: stao; (w lesie) wie.

sk, Jutrznia, wit[anie],

uje zapowied dnia, przeoci, jasno, przebudzenie, e duchw, zmartwychwstanie, (nowy) pocztek, rado; od, wolno; nadziej, moliwoci; wiar; poezj; nie; mier; lito, al. nia moliwoci, przyrzecze, ca co dzie na nowo wiat wraz zynosi, z sukcesami, bogatymi em nad mrokiem i zem, ze , a przynajmniej jej obietnic. mitach bogini witu cigana i ci przez sonecznego boga, jest i on; jego objcia a. widok . Soce, niewierne jutrzence, og po niebie, aby dopiero na si przy niej. Jej spojrzenie a.

dotknicie jest miertelne, pod jako wit wypija ros; pod innym wieczorna, zabija Soce, spych otcha za horyzontem, a potem opakuje gwiazd dnia, prze caodzienne przygody. Eos-Aurora, bogini jutrzenk Selene, zwana przez Hom {rhododaktylos} a. zoci {kropopeplos), na zotym tron na piknym tronie" {eut przedmiotem okrelonego kultu romansw, np. z Titonosem, O wyobraana w locie przed wo kwiatami i pochodni w rku, powozi kwadryg a. jedzi na P biae powieki" {Elektro 102 E znowu rozbysa nad ziemi miertelnikw na trud i cierpien Wergiliusza, t. Wandy Mar zotego soca, r-

(Pacierz staruszka l Adama

poranna; rankiem Eos opakuje a zabitego przez Achillesa. poranna) skrzydlate zjawisko. yda od rannej zorzy i zamieszka alm 138 9). krajobrazowi ksztaty i pikny woae wit, a zorzy wskazae mienia si ziemia jak glina pod ystko jakby w przybraniu" (Hiob

cik muz", ac. Auro-ra Musis De natione studii Erazma z mona malowa wieczr i le trzeba poety, by opiewa of the- Crossways rozdz. 16

ycji chrz. czsto Matka sa ludzkoci Soce-Chrystusa. zcie symbolizowa w rdw. ija szyb nie naruszajc jej (ac. t}. wczyna z mitw o maestwie worem, ktry dziki jej uczuciu

odzyskuje sw prawdziw modzieca: poczwara ciemno wschodzce Soce, monstrum kwitnc wiosn. Jutrzenka rozum; jej p wiato, emblemat rozumu. Jutrzenka podanie; m kiedy przebudzeni kochankow podania zwieraj si w objc przygarnia litociwa mier. mir zum fruhen 7W?" nm. 'Jutr moj przedwczesn Morgengesang l2 Wilhelma Jutrzenka, zorza (poranna) Witaj, jutrzenko swobody, soce!" (Oda do modoci Wolnoci byszczy zorza" (Hy Jutrzenka, zorza (poranna odnalezionym wiecie. L'aur ros et verte" fr. 'Dr

a w rowozielonej szacie' (Le 25 Charlesa Baudelaire^), Po i przesuwa i sennych marze ene jezioro 1223 Wincentego

. Kiedy poranek radosny ni rowej promienie? Ach czas od niej!" (Stare wrota V, 279 mli). nioso. Daj nam jutrzni ch nas w gr skrzyda nios... wa 58 Kornela Ujejskiego). Jutro bynie jutrznia wiary!" owackiego). pocztek, zaranie. ,,Strojna w zow, moda jutrznio postpu, w!" (Urodzony Jan Dborg, 960 Wadysawa Syrokomli). si wit ycia" (Quo vadis t. 3

walcz, jak Cnota z wiata te IV, 13 Norwida). wit lito, wspczuci wit, we zach cay. dugo wy patrze nie kaza na stary b Wenecji 1214 Marii Konopn wit biay agiel. I srebrzysty agiel witu" (La Housmana). Zorza (poranna) zbratan wszystkich ludw zbratania Wacawa Swicickiego). Jutrzenka dawn. Gwi Wenus nad horyzontem przed w
/

Switkiem koo poudni niepunktualnych; o nygusach, n

. ,,Wszystkich owiec duszy urodzonych nadziei" (Kordian, kiego). Pomidzy witem a nocy nne blaski rowe z mrokami

KACZKA Kaczka symbolizuje nie maesk; szczcie; beztrosk (pytko); gadulstwo; pochlebstwo, oszustwo.

Egipcie typowe zwierz yd i wschodem Soca. ydw niemiertelno. mio maeska, szczcie. wity ptak, symbol wiernej owego. Grekw ptak Pene-lopy jako ry, ktra niszczy noc, co tworzy aremnie przez ca wieczno. ch sowiaskich ptak, ktry oce). o gboko skrytych tajemnic: Praoceanu kaczka nurkuje, aby wd wiecznoci. ka, powierzchowno, pytko, po sadzawce kaczka interesuje godowym) tylko jedzeniem i

a, kaczka krzykaczka nie, trajkotanie, pochlebstwo. kwakanie: Kwa, kwa, kwa" ca, nigdy kaczor. Przysowie; aczej, tylko tak, tak, mociwy Kaczki podstpem

zagarniaj gniazda innych kac Chd kaczkowaty kiwaj niezgrabny jak chd kaczki, Kaczy odek dobre traw Kaczka (potrawa) afrod Niech go kaczki zdepcz (za okrzyk zdumienia, rodzaj udan postpkiem, Ple jak o zakltej kaczce banialuki. Prawdop. przysowie o dziewczynie (krlewnie) zak Wali, bi jak w kaczy kupe odlegoci, na pewniaka (strzel Brzydkie kacztko abd kaczej rodzinie, ktrym wszysc wielkim, niezdarnym kacztkie Kaczka (dziennikarska) zmylona; z fr. canard 'kaczka faszywa informacja".

szustwo.

 rzuca paskimi kamykami w aby si kilkakrotnie od niej nic nie robi. wiek zaradny, pomysowy, peen

m: list anonimowy.

e kult ognia, wit moc, czary; racj, ofiar bagaln, modlitw;

oczyszczenie; pochlebstwo; ; nadziej, proroctwo, wrb; urok; Por. Dym. zanina aromatycznych ywic (a wocw, kwiatw itd.) spalana w wotnych w obronie przed zymi orma oddawania czci dobrym ia aktywnoci leniwych bstw adzida rozpowszechnio si w wiata; ma wiele znacze h jak oczyszczenie, modlitw, dymem i aromatem do nieba.

Kadzenie (incenizacja, turyfika przez sypanie kadzida na kadzielnicy (trybularzu). W s codziennej liturgii przed po Amona-Ra i w rytuaach pogr ych wzlatywa miay w p odpdzao przykre wonie, o Babilonii uywano go do mod Izraelu przypisywano mu cudo V w. p.n.e. budowano specjalne niej). Kadzido u staro. ydw autorytet, aska, potga. obowizkiem kapanw, spen wityni; nie wolno byo czyn (Ex. 30,9). Otarz kadzenia w wityn miejscu witym, blisko w witych", midzy wiecznik i stoem chlebw po-

kadnych.

Dym kadzidlany osani poraenia

Bg do Mojesza: (Aaron) przywiedzie cielca i modlc si za siebie i za swj dom zabije go. A wziwszy kadzielnic, ktr napeni wglem arzcym si z otarza i nabrawszy rk przyprawionego kadzida wonnego na ofiar kadzieln, wnijdzie za zason wityni i naoy na ogie wonnoci, aby mga ich i para okrya wieko nad wiadectwem, i aby nie umar" (Lev. 16,1113). Kadzido modlitwa. Niech wznosi si ku Tobie modlitwa moja jak kadzido" (Psalm 140 2). Kadzido wyraz czci. Na wszystkich miejscach spala si kadzida i skada ofiary na cze mojego imienia, bo imi moje jest wielkie wrd narodw mwi Pan Zastpw" (Malachiasz l, 11). Kadzido u Grekw palono od VIII w. p.n.e. jako ofiar i ochron przed demonami; praktyki te przejli te orficy; Rzymianie uywali kadzida do okadzania zwierzt ofiarnych, zapalali je bstwom domowym, stosowali w kulcie cesarzy. Kadzido w chrzecijastwie dobro duchowa, ochrona przed diabem; poparcie modlitwy witych; powicone Matce Boskiej. W IV w. wczesny Koci zacz uywa kadzida w ceremoniale eucharystycznym, w ktrym symbolizowa miao wznoszenie si modw i zasugi witych; jeszcze wczeniej zaczto stosowa kadzido do okadzania mar ze zwokami. Anio przyszed i stan przed otarzem majc kadzielnic zot, i dano mu wiele kadzida, aby doda do modlitwy wszystkich witych na otarz zoty" (Apok. 8,3). Dzi spalane w kadzielnicach w czasie obrzdw liturgicznych w Ko. rz.kat., wschodnim i anglikaskim. Przysowie st.gr.: Pomoe jak umaremu kadzido. Boi si jak diabe kadzida (a. wiconej wody). Kadzido oczyszczenie. Powszechne uycie dymu kadzidlanego do rytuaw oczyszczenia opiera si na waciwej ogniowi sile przeobraania i na dodatkowych waciwociach oczyszczajcych miych zapachw. Ilekro Babiloczyk ma stosunek ze swoj on, pali kadzido i siada przy nim, po drugiej za stronie czyni to samo ona. A z nastaniem brzasku oboje si kpi" (Dzieje l, 198 Herodota, t. S. Hammera). Por. Feniks (przed mierci).

Kadzido wezwanie dusz zmarych. Wy, porednie duchy (...), yycie nie nam, nie wiatu (...) was tym wiatem i kadzidem zapraszamy, zaklinamy" (Dziady cz. II 352 369 Mickiewicza). Kadzido perfuma, afrodyzjak. Olejek i kadzido ciesz serce" (Ks. Przypowieci 27, 9). ,,Wonno szat twoich jak wonno kadzida" (Pie nad pieniami 4,11). Kadzido pochlebstwo, przesadne pochway. Wo kadzide atmosfera usunego schlebiania, faszywego wychwalania. ,,Kadzenie jest mi obrzydliwoci" (Izajasz 1,13). ..Kadzido jest danin bogw, ale dla miertelnikw trucizn" (Palinodie l, motto, Goethego). Dworskie kadzido, tac. thus aulicum. Wspaniae obietnice dworakw, jak dym z kadzide, ciesz powonienie przez chwil, ale wkrtce si rozwiewaj" (Przysowia 1,69 Roberta Blan-da). Nie bd ci tu ja kadzi przypodo-bania si celem" (Do Lubieskiego 212 T. K. Wgierskiego). I c si nie przebaczy dla kadzida troch!" (Kos i Pszczoa 26 J. U. Niemcewicza). Przysowie: Czyj chleb jesz, temu kad. Dym kadzidlany pobono, moralno, cnoty; schlebianie, wynoszenie pod niebiosa czyich zasug. Kadzido pomiar czasu. W medytacjach buddyjskich zapala si laseczki kadzida w celu mierzenia czasu. Kadzido w wolnomularstwie: wdziczne i nabone serce. KAMELEON Kameleon symbolizuje przystosowanie si, zmienno, niestao, fasz; ycie z powietrza: powikszanie si; spostrzegawczo; bojaliwo; mio; czary. Kameleon umiejtno przystosowania si do otoczenia; zmienno, niestao, zmienno pogldw; fasz; chorgiewka na dachu. Dawniej sdzono, e kameleon przybiera rne kolory zalenie od barw otoczenia, aby by jak najmniej widocznym; w rzeczywistoci zmiany ubarwienia zale od zmian wiata, temperatury, od emocji itd. Gdybymy chcieli ledzi jego losy, musielibymy czsto nazwa tego samego czowieka raz szczliwym, drugi raz nieszczliwym, czynic szczliwego czowieka "kameleonem, niestaym, saniajcym si" (Etyka nikoma-

chejska l, 10 Arystotelesa). Przysowie: Mieni si jak kameleon. ,,Zwierz, co (...) naladuje barw dotknitych przedmiotw" (Metamorfozy 15, 412 Owidiusza). Jak kameleon, co atwo przyjmuje zblionych rzeczy kolorw odmiany" (Zabawa na ustroniu... 910 Franciszka Karpiskiego). Kameleon ycie z powietrza. Sdzono, e kameleon karmi si powietrzem; w istocie karmi si g. owadami, a mylny pogld wzi si std, e samczyk odstrasza rywala przez nadymanie garda, rozszerzanie ciaa i podnoszenie specjalnych klapek na ebku. Atrybut Powietrza jako jednego z ,,pierwiastkw" (zob. Powietrze). ,,Zwierz, co karmi si wiatrem" (Metamorfozy 15,412 Owidiusza). yj jak kameleon powietrzem nadzianym obietnicami" (Hamlet 3, 2 Szekspira, t. J. Paszkow-skiego). Kameleon karmi si wiatem i powietrzem, poeta mioci i saw" (A Exhortation P. B. Shelleya). Kameleon spostrzegawczo. Jego wyupiaste oczy poruszaj si rozbienie, niezalenie jedno od drugiego. Kameleon bojaliwo; bo nadty powietrzem, a nie wypeniony odwag, porusza si ostronie, rozgldajc si ustawicznie; std, by moe, jego iron. nazwa, oznaczajca po ac. 'lwa na ziemi; maego lwa'. Kameleon mio. Mio jest kameleonem, a przeto moe y powietrzem" (Dwaj panowie z Werony 2,1 Szekspira, t. S. Komiana). Kameleon w folklorze skadnik potgujcy wasnoci napojw miosnych, usypiajcych, obezwadniajcych, czynicych ludzi niewidzialnymi itp. W heraldyce: papie Pawe III wybra sobie znak herbowy przedstawiajcy kameleona dwigajcego na grzbiecie delfina, z dewiz: Dojrzay". Kameleon (Chamaeleon) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny. KAMIENIE DROGOCENNE (Klejnoty) Klejnoty s obrazem bogactwa ksztatw i barw, rnorodnoci, chaotycznoci, rwnie w nazewnictwie; wiele nazw drogich kamieni w Biblii pojawia si tylko raz, tak e ich rozpoznanie jest czsto niemoliwe; klejnoty wystpoway jako amulety, rodki lecznicze, zwizane byy z po

r roku i dnia, pooeniem gwiazd i planet, z chwa i potg bstwa (np. z zaoeniem Nowego Jeruzalem, ze starotesta-mentowymi wizjami), ze wschodem soca (std okrelane s czsto jako orientalne, mimo e pochodzi mog skdind); byy skarbami strzeonymi przez chtoniczne potwory (np. smoki); wi si ze wiatem (o niektrych, jak rubin, granat, sdzono, e wiec w ciemnoci), z odsanianiem ukrytych prawd, z wieszczeniem, z mrokami Hadesu, sprowadzaniem deszczu (podobiestwo do kropli deszczu lub rosy), zwane ziemskimi gwiazdami" jako odbicie niebiaskiego wiata na Ziemi. Symbolizuj zasad msk albo esk, przemian niejasnoci w przejrzysto, w sensie duchowym przemian ciemnoci w wiato, niedoskonaoci w doskonao; wyobraaj czysto, trwao, niemiertelno, podno; Om czyli Boskie Oko, wszechwadz, mdro, wysz prawd i wiedz, prawd duchow; przemijanie dbr doczesnych, przeciwiestwo trwaych, wieczystych cnt; trucizn; bogactwo, bezcen-no, rzadko; dum, pych; ozdob, ostentacj; stanowi atrybut uosobionej Azji; atrybut strojnej mioci ziemskiej i prnoci. Podzia drogich kamieni na szlachetne i pszlachetne jest chwiejny, zaleny od miejsca i czasu, od stopnia ich rzadkoci, twardoci, trwaoci, a przede wszystkim od ich piknoci; od takich cech jak opalizowanie,;' mienienie si barwami tczy, silne zaamywanie wiata, poysk, ogie", kolor. Najwaniejsze klejnoty jubilerskie to: beryle (jasnozielony szmaragd, niebieskozielona akwamaryna, rowy morganit, ty heliodor), chryzoberyle (aleksandryt), korundy (czerwony rubin, niebieski szafir, bezbarwny leukoszafir), diamenty, oliwiny (zielony chryzolit), kwarce (fioletowy ametyst), mleczny opal, winnoty topaz, tur-malin, niebieskozielony turkus, cyrkony (hiacynt). Za klejnoty uwaa si take pery i kilka innych substancji pochodzenia organicznego. Klejnotw uywano ju w czasach przedhistorycznych (o czym wiadcz wykopaliska grobw) jako ozdb i amuletw, oraz, ze wzgldu na ich drogocenno, jako waluty. Skarbce krajw, zwaszcza na Wschodzie, zawieray, obok zota i srebra, gwnie klejnoty.

Jahwe nakazuje Mojeszowi (Ex. 28) ozdabia efod na szatach kapaskich dwoma onyksami na naramiennikach i dwunastoma kamieniami na napierniku, reprezentujcymi 12 plemion Izraela (kady z odpowiednim napisem: rubin, topaz, szmaragd, karbunku, szafir, beryl, opal, agat, ametyst, chryzolit, onyks i jaspis). Nowe Jeruzalem zstpujce z nieba miao wg Apokalipsy (21, 1821) mur z jaspisu, bramy z pere, a kamienie wgielne ozdobione dwunastoma drogimi kamieniami; byy to: jaspis, szafir, chalcedon, szmaragd, sardonik, krwawnik, chryzolit, beryl, topaz, chryzo-praz, hiacynt i ametyst, oznaczajce osignicie doskonaoci duchowej w nowym Wszechwiecie. Synne klejnoty naleay czsto do bogi mioci i podnoci, jak np. drogie kamienie w pasie Afrodyty (gr. kestos, ac. cestus) wykutym przez jej maonka. Hefajstosa; jak bezcenny Brisingamen (jeden ze ,,skarbw bogw") skandynawskiej bogini mioci Frei, nabijany wspaniaymi klejnotami, prawdopodobnie naszyjnik, ofiarowany jej przez karw w zamian za jedn noc miosn spdzon z kadym z nich. Niektre boginie lub bohaterki mityczne jak Hezjone czy Andromeda, oddane na pastw potworom, przykute nago do skay, w tej trudnej sytuacji nie rozstaway si, mimo wszystko, ze swymi klejnotami. Drogie kamienie odkupienie win. Pas z czerwonych krwawnikw, noszony jako amulet w staroytnym Egipcie krew Izy-dy zmywajca grzechy nosiciela. Klejnoty trwao, odporno, niemiertelno. Klejnot umieszczony w ustach zmarego chroni mia ciao przed rozkadem i zapewnia niemiertelno duszy (ka). a przy tym stanowi opat za podr na tamten wiat; w Egipcie byy to zwykle szmaragdy i turkusy, klejnoty Horusa i Izy-dy. Kamienie przyja i mio. Wymieniane midzy przyjacimi, narzeczonymi i kochankami na znak trwaoci uczu (suga Abrahama ofiarowuje zoto i klejnoty Rebece przy studni; Gen. 24,22), midzy mami na znak trwaoci ukadw, przy traktatach pokojowych jako danina lub haracz. Liczne dziea dawnych mylicieli czyy kamienie drogocenne z gwiazdozbiorami zo

diaku, czynic je wsplnie skadnikami filozoficznego, kulturowego i magicznego obrazu Wszechwiata. Staroytni mogli jednak klasyfikowa kamienie tylko wedug cech zewntrznych, takich jak barwa, ksztat, rozmiary, twardo; ich skad chemiczny pozostawa tajemnic, co prowadzio do wielu nieporozumie w zakresie identyfikacji i nazewnictwa. Byty one cenione nie tyle dla swej urody, rzadkoci i ceny, ile dla przypisywanych im waciwoci medycznych i magicznych. Biblia czyni z klejnotw nie tylko symbol bezcennych wartoci, ale take boskiej mdroci jako najcenniejszego daru Boga, daru, ktry wypenia blaskiem dusz sprawiedliwego. Klejnoty prawdy duchowe. Skarby pilnowane przez smoki wyraay trudnoci w drodze do zdobycia wyszego wtajemniczenia w sekrety bytu. Klejnoty ukryte w jaskiniach odnosz si do wiedzy intuicyjnej, przechowanej w podwiadomoci, ktra wie si z podziemnymi lub przyziemnymi istotami chtonicznymi dcymi skryt ciek. Tak np. w folklorze wystpuje czsto ,,klejnot wowy"; moe to oznacza, e klejnoty spadaj z gw albo zbw wy; std, wedug poj ludowych w Indiach, Grecji i krajach arabskich, diamenty maj by trujce. Folklor wielu kultur przypisuje klejnotom pochodzenie zwierzce, od smokw, gryfw, wy, jaskek, jaszczurek, hien, orw, ab, kozic, limakw, rysiw itd., albo diabelskie (jako rdo pokusy). Klejnot czysto pciowa i wierno. W balladach i baniach (Banie z 1001 nocy} klejnot blednie, czernieje lub kruszy si, gdy kochanek, ktry go ofiarowa przed odjazdem w dalekie kraje, dopuszcza si zdrady z inn. W astrologii szmaragd i krwawnik odpowiadaj cynie i planecie Jowisz, ametyst i pera miedzi i Wenerze, turkus i czarne kamienie oowiowi i Saturnowi, kryszta grski srebru i Ksiycowi, diament i szafir zotu i Socu, szmaragd i jaspis elazu i Marsowi. Jako amulety zielone i niebieskie kamienie uwaane s za zimne, a wic dobre przeciw gorczkom i stanom zapalnym; czerwone i te kamienie uwaa si za gorce; jako ochrona przed czarami, zym wpywem, zym okiem" maj

zwykle wyryty odpowiedni znak lub sowo. Symbolizm drogich kamieni: agat zdrowie, bogactwo, dugowieczno; aleksandryt dozgonna mio; ametyst gboka i czysta mio; beryl szczcie, wieczna modo; chalcedon wesoo; chryzolit rado serca; diament zachowanie pokoju (zdaniem w. Hildegardy trzymany w ustach strzee przed kamstwem i uatwia obserwowanie postw); granat potga, zwycistwo; hiacynt skromno, bystro; jaspis odwaga, mdro; kamie ksiycowy (adular) szczcie; kocie oko obrona przed niebezpieczestwem; krwawnik odwaga, mdro, zapobieganie nieszczciu; onyks szczcie maeskie; opal niewinno, za wrba; pera niewinno, czysto, lek na ble gowy; rubin zdrowie, odtrutka, zgoda, godno, boska potga; sardonik szczcie maeskie; szafir agodno, pobono, stao, prawda, cnota, odtrutka przeciw ukszeniu wa i skorpiona; szmaragd niemiertelno, powciganie chuci, dobra pami; topaz odtrutka, wspomnienia; turkus powodzenie, rado ycia. Wedug rde iraskich sen o koralach, rubinach i krwawnikach oznacza rado i dobrobyt, o turkusach sukcesy i dugowieczno, o topazach i agatach bogactwo. U muzumanw klejnoty su niezliczonym praktykom magicznym, uywane s przeciw czarom i chorobom, uatwiaj /-dobycie lub pozbycie si rzeczy; przeciw ..zemu oku" dziaa maj: bursztyn, krwawnik. koral i macica perowa. Wedug mitologii gr. klejnoty ony Amfiaraosa, Eryfile (naszyjnik Harmonii), przynosiy nieszczcie albo mier posiadaczowi: symbolizoway podno (urodzaj), ktrej towarzyszy mier w okresie niw. Istniej rzeczy cenniejsze ni klejnoty. Achilles przebrany za dziewczyn chwyta '13 miecz, podczas gdy crki Likomedesa' gromadz si przy skrzynce z klejnotami. Gdy Korneli (II w. p.n.e.), crk Scypio-na Afrykaskiego St., on Semproniusza Grakcha, ,,matk Grakchw", odwiedzia pewna matrona rzymska, aby pokaza jej swoj niezwykle kosztown biuteri, Kornelia przyprowadzia swych obu maych synkw, Tyberiusza i Gajusza, i powiedziaa: ,.A oto moje klejnoty". ,,Cnota

jest klejnot nieoszacowany, bo ta ozdobi ubogie i pany" (Zwierciado 2,217 Mikoaja Reja). ,,Czas jest drogi klenot" (jw. 1,63). Przysowie: Rola klejnot drogi: kto jej pilnuje, nie bdzie ubogi. Przysowie z XVIII w.: Klejnot rozumu w cichym siedzi sklepie, myn wietrzny, chocia nie ma co mle, trzepie". Znaczenie drogich kamieni dla ozdoby stroju zmniejsza si z upywem czasu, zwaszcza w drodze z ich ojczyzny, Indii, do Europy i Ameryki. W Indiach nosi si jeszcze stroje obsypane klejnotami. Woszki nosiy dawniej na szeciu, siedmiu, omiu palcach piercienie z drogimi kamieniami; dzi stroj si klejnotami na specjalne okazje damskie gowy koronowane, milionerki i gwiazdy filmowe; inne panie lubuj si w tanich wiecidekach, ktre niczego wartociowego nie udaj ani nie symbolizuj. KAMIE Kamie jest symbolem praprzyczyny, istnienia, koci Matki-Ziemi; Soca, ognia, grzmotu; potgi (opiekuczego bstwa), bstwa, Boga, otarza; Chrystusa, Kocioa, w. Piotra, prby, mczestwa, mierci; duszy (ktra opucia ciao); grobu; obrony duszy zmarego; wiadka; kary; martwoty, nieczuoci, jaowoci; ciaru; fundamentu; siy, twardoci, niezmiennoci, spoi-stoci; broni; trudnoci, trudu; dugowiecznoci, wigoru yciowego, podnoci, bezpodnoci; fallicznym; milczenia, mowy, pamici, mdroci, zgody z samym sob, wewntrznej harmonii, (amulet) szczcia i zdrowia; zoci; blu. Roztrzaskany gaz oznacza rozkad psychiczny, kalectwo, mier i zniszczenie. Zob. te: Kamienie (drogocenne). Kamie by pierwotn, ale uwicon przez swoj dawno broni, a take narzdziem (tuki, ostrza, noe. zgrzeba). Na otarzach ofiarnych i do obrzezania uywano noy krzemiennych, kiedy ju w innych celach posugiwano si noami z brzu lub elaza. Dawid wybra sobie pi janiusiekich kamieni z potoku i woy w torb pastersk przed walk z olbrzymem Goliatem, uzbrojonym w miecz, oszczep i puklerz, rzuci kamie z procy i zabi Filistyna broni pierwotn i wit (/ Ks. Krl. 17, 4050). Kamie gosiciel prawa. Kamienne tablice przykaza pisane palcem boym

otrzyma Mojesz od Boga na grze Synaj (Ex. 31, 18). Mojesz przykazuje ludowi postawi wielkie kamienie na grze Hebal i wyry na nich przepisy prawa {Deut. 27,24). Kamie pierwszy otarz. Gdy Jakub nocowa w pewnym miejscu w drodze z Bersabee do Haranu, podoy sobie kamie pod gow i zasn; we nie ujrza drabin czc niebo z'ziemi i aniow zstpujcych i wstpujcych, oraz Boga, ktry pobogosawi Jakuba i jego potomstwo. Zob. Drabina (Jakubowa). Po obudzeniu si Jakub uczyni z tego kamienia otarz, pola go oliw, i nazwa go Betel, tj. 'dom boy- {Gen. 28,1128). Wedug legendy irlandzkiej kamie ten przeniesiony zosta do zamku Scone (koo Perth) w Szkocji; tam uywano go jako kamienia koronacyjnego krlw szkockich; Edward I, krl Anglii od 1272 do 1307, zabra go do opactwa westminsterskiego, gdzie pozostaje do dzi, ustawiony pod tronem koronacyjnym. Kamie nieobrobiony i obrobiony (ciosany, cios). Pierwszy by symbolem wolnoci, drugi niewoli i ciemnoci, pierwszy uwaano za pochodzcy z nieba, drugi by tylko dzieem ludzkim, pozbawiajcym dzieo boskie witoci. Mwi Jahwe do Mojesza: ,, Jeli zbudujesz mi otarz kamienny, nie buduj go z ciosanego kamienia, bo gdy obrobisz go dutem, bdzie splugawiony (Ex. 20, 25). Pierwszy uwaano za obupciowy, drugi, zalenie od ksztatu: mski, jeli stokowaty, eski, jeli mia form prostopadocianu. Kamie wgielny, narony, na ktrym wspiera si wgie budynku (por. Izajasz 28,16); dzi pierwsza cega pod now budow; przen. fundament, podstawa. Do boskiego kamienia wgielnego przyrwnany jest przez swoje imi w. Piotr (ac. Petrus od petra 'kamie, skaa', aram. Kefa 'kamie'), ktrego Jezus nazywa opok; na niej zbuduje Koci swj (Ew. wg Mat. 16, 18). Megalityczne budowle kamienne wznoszone bez zaprawy ok. 3000750 p.n.e.: piramidy egipskie (monumentalne grobowce), aleje menhirw w okolicy Carnac w Bretanii (Francja) oraz wielkie kromlechy w Stonehenge i Avebury (Anglia) itd., ktrych przeznaczenie jest dotd niejasne. Le

genda twierdzi, e kamienie Stonehenge przenis celtycki czarodziej Merlin magiczn sztuk z Irlandii do Anglii; uwaano, e jest to witynia pnocnego Apolli-na, miejsce kultu Soca, konia lub osa (ksztat podkowy), kolosalny kalendarz rolniczy, pomnik polegych w walce z Hen-gistem, wodzem Jutw, grb Boadicei (staroytnej krlowej brytyjskiej zmarej w 60 r. n.e.), witynia druidyjska, symbol podnoci itd. Wiele ludw czcio meteoryty kamienne (aerolity), zwaszcza graniaste. Posg Artemidy Efeskiej (Diany z Efezu) z biustem o kilkunastu piersiach mia wedug legendy spa z nieba (i by zapewne meteorytem obudowanym hebanem), podobnie jak najstarszy wizerunek Ateny w Atenach, posgi Artemidy w Taurydzie i Kybele w Pessinus w Galacji, wite tarcze Rzymian, czarny kamie (arab. ai-hadar al aswad) wmurowany we wschodni naronik wityni Kaaba w Mekce, otarz Matki Boskiej w Loreto. W Rzymie przysigano na Jowisza trzymajc kamie w rku; mniemano, e krzywoprzysic uderzy piorun. Meteoryty miay sprowadza deszcz i zapewnia podno. Na wiosn lub w czasie suszy skadano im ofiary. Dotykay ich bezpodne kobiety pragnce dziecka. Syzyf w Tartarze wtacza nieustannie pod gr gaz olbrzymi, narzdzie kary za mord, skpstwo i marnotrawstwo, za rabowanie podrnych i zdrad tajemnic boskich. Niektrzy dostrzegaj w tym symbol toczenia si soca po nieboskonie w cigu dnia i roku lub symbol kondycji ludzkiej widzianej jako bezmylny, nieustanny, daremny moz. W Boskiej Komedii (Pieko 7,22 48) Dantego potpieni chciwcy i rozrzut-nicy tocz przeciw sobie wielkie gazy, a wielu z nich to kardynaowie i papiee. Dorzucanie przez przechodniw kamieni do przydronych lub nagrobnych kopczykw jest dziaaniem symbolicznym znanym w Starym i Nowym wiecie jako skadkowa ofiara bstwu, witemu, zmaremu albo dla odpdzenia widm (dusz osb zmarych), zych duchw lub dinnw. Grecki Hermes by prastarym bstwem czczonym pierwotnie zapewne jako kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny drogowskaz, do ktrego kady przechodzie dorzuca kamyk), potem jako gwny, sterczcy kamie, utrwa

lacz kopca, wreszcie jako herma, czworoboczny sup kamienny zwieczony gow boga lub bohatera, z zacztkiem ramion i dokadnie odrobionym ityfallusem. Kamie pami. Jakub i Laban ukadaj z kamieni kopiec na znak przymierza. Jakub nazwa go po hebrajsku Galed 'stos wiadectwa', a Laban po aramejsku Jegar Sahaduta 'kopiec wiadka' (Gen. 31,4653). Dwanacie kamieni symbolizujcych dwanacie plemion Izraela wzniesiono na rozkaz Jahwe, a pniej Jozuego, na pamitk przejcia Jordanu (Jozue 4.19); podobne znaczenie miao dwanacie kamieni, z ktrych prorok Eliasz zbudowa otarz (3. Ks. Krl. 18,3132). O kamieniach pamitkowych mowa jest w wielu innych miejscach Biblii. Niezliczone gazy pamitkowe o ksztatach naturalnych, opatrywane odpowiednim napisem, stawia si na wszystkich kontynentach (zwaszcza w parkach). My domowe pamitki kamieniami znaczym" (Urodzony Jan Dborg 80 L. Kondratowicza). Kamienie nagrobkowe upamitniaj miejsce, gdzie zmarego pochowano; stawiano je rwnie po to, aby zmary nie prbowa wrci midzy yjcych, aby broni duszy zmarego przed demonami; niekiedy sdzono te, ze w takim kamieniu przebywa dusza zmarego. Kamie obrazy w Biblii to przede wszystkim Bg, przyczyna upadku le mylcych. Dla krlestw izraelskich odwracajcych si od Boga bdzie On ,,kamieniem obrazy i ska potknicia si", na ktrej powal si i run (Izajasz 8,1415). W znaczeniu dzisiejszym przyczyna obrazy, niezadowolenia, oburzenia. Kamie na kamieniu (nie zostanie) obraz przedstawiajcy kompletne zniszczenie, ruin (Ew. wg Mai. 24,2). Kamie strapienie, zgryzota, troska. sarkazm. Kamie spad z piersi, z serca. duszy, gowy. Lepiej kamie sobie u szyi uwiza (Ew. wg Mat. 18,6) i skoczy do wody. Kamie do czyjego ogrdka zoliwy przycinek rzucony mimochodem. Kamie przeciwiestwem powszedniej strawy: Albo ktry z was czowiek, ktrego jeliby syn jego prosi o chleb, poda mu kamie?" (Ew. wg Mat. 7,9). Std kamie nazywany jest bochenkiem w. Szczepana (ukamienowanego).

Kamie narzdzie kary i mczestwa. Kamienowanie (tj. tracenie przez obrzucanie kamieniami) przestpcw w staroytnoci i redniowieczu: Bg ustanawia kamienowanie jako kar za bawochwalstwo (Deut. 17,25), za dotknicie si granic gry Synaj (Ex. 19,30), za czary lub wrby (Ex. 20,27), za blunierstwo (Lev. 24,14), za cudzostwo (Ew. wg Jana 8, 45), za nieposuszestwo ojcu (Deut. 21, 1821), za kradzie przedmiotw zakltych (Jozue 7), nawet ukamienowanie wou za zabicie rogiem czowieka (Ex. 21,28). Kamienowano take mczennikw chrzecijaskich. Jezus woa: ,,Jeruzalem. Jeruzalem, ktre zabijasz prorokw i kamienujesz tych, ktrzy do ciebie s posani!" (Ew. wg Mat. 23, 37; Ew. wg Luk. 13,34). Ukamienowano w. Szczepana (Dzieje Ap. 7, 5460), kamienowano w. Pawa (2 List do Kor. 11, 25) i wielu innych. Kamienioomy byy miejscem cikich robt dla skazanych (zwrot: Kamienie tuc wykonywa najcisz prac). Na prac w kamienioomach skazany byt m.in. poeta grecki Filoksenos za krytyk wierszy tyrana Syrkuz Dionizjosa Starszego (ok. 430 367 p.n.e.). znanego z mciwoci i podejrzliwoci; synne byo ucho Dionizjosa", urzdzenie do podsuchiwania rozmw winiw pracujcych w kamienioomach. Kamie trudno, twardo, nieruchomo. Przysowiowy zwrot: Idzie jak z kamienia, tj. ciko, opornie. ,,Serce jego (Lewiatana) jest twarde jak kamie" (Hiob 41,15). Szkockie przysowie: Dwakro rad, kto na kamieniu siad (raz, bo wypocznie, dwa, bo wstanie z twardego siedziska). Siedzie kamieniem tj. bez ruchu. Przysowie: Kamie na miejscu obrasta. (Zajc) pod opok siedzia martwy jak opoka" (Pan Tadeusz 2.96 Mickiewicza). Dawne s zwizki kamieni z mow ludzk. Prorok Habakuk gosi, e kamie ze ciany, pochodzcy z grabiey, uyty przez wystpny nard do wzniesienia paacu w Ni-niwie, woa bdzie i wiadczy przeciw ciemizcy (2,11). Jak podaje w. ukasz (19, 40) Jezus mwi, e gdyby witajce Go w Jerozolimie tumy milczay, to kamienie woa bd". Intronizacyjny sup kamienny krlw Tary, Liafail, w Tara (w hrabstwie Meath w Irlandii, wedug niektrych identyczny z kamieniem Scone),

wrzeszcza, gdy dotkn go prawowity monarcha Erinu (Irlandii). Kamie symbolem fallicznym (zob. wyej Kamie-herma); zwaszcza kamienie stojce, supy: zarwno bretoski menhir jak indyjska linga miay leczy kobiety bezpodne, ktre si ocieray o nie. Biay kamie zwycistwo, szczcie (Rzymianie dzie szczliwy zaznaczali biaym kamykiem), cnota, zmartwychwstanie, uniewinnienie; w balotau przyjcie kandydata. Wedug Apokalipsy (2, 17) ci, co si oparli kultowi Baala. otrzymuj ..biay kamyk, a na kamyku napisane imi nowe, ktrego nikt nie zna. prcz obdarowanego". ,,0 diem laelum noiandumque mihi candidissimo calculo!" ac. 'O szczliwy dniu, ktry zaznaczy trzeba najbielszym kamieniem!' (Listy 6,11 Pliniusza). Czarny kamie pech. nieszczcie, grzech, wina, klska (Rzymianie dzie feralny zaznaczali czarnym kamykiem), potpienie; w balotau odrzucenie kandydata. Ale wity czarny kamie by wanym elementem kultu wielkiej Bogini-Matki Kybele, czczony przez. Frygw, przeniesiony na pocztku III w. p.n.e. uroczycie z Pessinus we Frygii (Azja Mniejsza) do Rzymu i umieszczony na Palatynie wraz z. bogini. Por. wyej Kaaba. Niebieski kamie amulet zdrowia majcy zwizek z kolorem nieba, z niebem, prawem, przysig; tablice Mojeszowe miay by koloru szafirowego. Kamie str ukrytego skarbu, schronienie skorpiona albo wa. Gdy Polikra-tes zapyta wyroczni delfick o najlepszy sposb znalezienia skarbu zakopanego przez Mardoniusza na polu bitwy pod Plateja-mi, wyrocznia odrzeka Pani kinesai petron" gr. 'Obr kady kamie' (z tragedii Dzieci Heraklesa 1002 Eurypidesa). Przysowie aciskie: Pod kadym kamieniem pi skorpion. Kamie izraelski, opoka Izraela Jzef. syn Jakuba i Racheli (Gen. 49, 24). ywe kamienie Jezus i Jego wyznawcy (/. List sw. Piotra 2. 48: zob. te Kamie wgielny. Kamie obrazy); wzite przez Wacawa Berenta jako tytu jego powieci (1918) o redniowieczu europejskim. Kl w ywy kamie, znaczy 'dosadnie, z pasj'.

Kamie oywiony. Kamienny go pomnik z grobowca Komandora, zabitego przez Don Juana, pojawia si na przyjciu, zaproszony przez, morderc. Zob. te Pocaunek (Pigmalion Galatea). Ludzie zmieniani w kamienie. Przykady w Metamorfozach Owidiusza: w ks. 6 Niobe, w ks. 10 Letea, zbyt dumna ze swej urody, Olen oraz Propetydy za obraz Wenus i frymarczenie swym ciaem. Wzrok gorgony Meduzy zamienia ludzi w kamienie. Otton powiada w Krlu Duchu (3,2,15) Sowackiego: ,,Niech posgami stan si piknymi krlewny (...); niechaj nie umr ale skamieniej"; rwnie przen.'. skamienie z przeraenia. Gdy ywi przeszli w kamienie, gazy niech wieszcz narodom" (Na posg Dania 1456 T. Le-nartowicza). Ludzie zrodzeni z kamieni. W mitologii greckiej Deukalion i Pyrra, jedyni ludzie ocaleni przez Zeusa z potopu, szli na polecenie wyroczni, rzucajc za siebie kamienie, z ktrych powstawali ludzie nowej rasy. z kamieni Deukaliona mczyni, z. kamieni Pyrry kobiety. Przysowie: Na kamieniu si rodzi, tj. rodzi si obficie; czsto: gdzie popadnie (nawet w najmniej odpowiednich warunkach). Ludzie jak kamienie, kamienie jak ludzie. ,,(Niech) na mier id po kolei jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec" (Testament mj 278, Sowackiego). Jak Sowianin (...) duma w szerokim polu, czekajc na siebie (..,), tak jest i kamie take sterczcy na miedzy (...)." (Sowianin. Do Teofila Lenartowicza, Norwida). Kamie zamiast boga symbol podstpu. oszukastwa: w mitologii gr. Rea daa Kronosowi do poknicia kamie owinity w pieluchy zamiast maego Zeusa. Kamie filozoficzny nieznana materia poszukiwana przez alchemikw ze wzgldu na jej rzekome waciwoci przeistaczania nieszlachetnych metali w zoto, wydzielania eliksiru ycia, doskonalenia duszy ludzkiej, odrodzenia duchowego, leczenia chorb i przeduania ycia. Pierwotna, bezksztatna materia prima miaa tu ponie mier rozpadajc si na skadniki pierwsze i. dziki kamieniowi filozoficznemu, zmartwychwsta na wyszym, szlachetniejszym poziomie. Poszukiwany kamie przedstawia mia poczenie prze

ciwiestw, pierwiastka mskiego z eskim (dlatego czsto wyobraany jako hermafrodyta), kwadratu z koem itd. Przemiana miaa si dokonywa przez ogrzewanie metali nieszlachetnych w gruszkowatej retorcie (wazie Hermesa, jaju filozoficznym): czarny kolor zawartoci oznacza mier starego metalu, biay zmian w srebro, czerwony w zoto. Kamie miara odlegoci i wagi. Kamie milowy, stajowy supek milowy przy drodze, wyznaczajcy odlego od lub do miasta. (Gagan, otr, ajdak, rozbjnik) na wielki (gruby, wgierski) kamie, tj. 'wielki gagan itd.'; zwrot przestarzay, wywodzcy si z dawnej miary wagi (ok. 60 funtw ok. 26 kg). Epoka kamienia okres kultury, w ktrym wytwarzano narzdzia z kamienia, drewna, koci i rogu, a nie znano uytku z metali: starsza (paleolit), rodkowa (mezolit) i modsza (neolit) epoka kamienia. Kamie probierczy (np. kamie lidyjski, lidyt) suy do rozpoznania jakoci szlachetnych kruszcw, zwaszcza zota. Kamie piekielny lapis, azotan srebra. Kamie koguci znajdowany w odku koguta, pomocny w trawieniu, zastpujcy w pewnej mierze zby, wedug poj ludowych silny talizman, dodajcy odwagi, uatwiajcy wzbogacanie si. Orle kamienie zoone z wielu warstw, puste wewntrz, z maym kamykiem w rodku, grzechoczce przy poruszeniu, znajdowane rzekomo w orlich gniazdach, majce jakoby wasnoci lecznicze. KPIEL (ania) Kpiel symbolizuje oczyszczenie, odnowienie, odrodzenie; zapodnienie, uynienie; powrt; wtajemniczenie; zaklcie deszczowe. Kpiel (zanurzenie w wodzie) powrt do wczeniejszego etapu ewolucji, do rda ycia, do pierwotnego, wodnego rodowiska, do wody jako pramaterii; rodzaj dobrowolnego pochwku; podwiadoma ch powrotu do ona matki; odprenie si, poczucie bezpieczestwa, chwila zapomnienia, brak odpowiedzialnoci; zanurzenie si, aby wynurzy si zdrowszym, odrodzonym, odnowionym, przywrconym do poprzedniego, waciwego stanu. Boginie gr., np. Afrodyta i Hera, odzyskiway

dziewictwo w kpieli. Za podgldanie kpieli bogi groziy straszne kary: Pallas Atena odebraa za to Tejrezjaszowi wzrok (ale udzielia mu w zamian daru rozumienia mowy ptakw, tj. wieszczenia), Artemida zmienia myliwca Akteona w jelenia, a wtedy rozszarpay go jego wasne psy. Czsto kpano take posgi bogi, m.in. Kybele i Afrodyty. Kpiel uniwersalny rytua uwicajcy najwaniejsze chwile a. okresy ycia, zw. narodziny, pokwitanie i mier. Zanurzenie w wodzie oddziela dwa kolejne okresy ycia jak luka, przerwa w czasie, umoliwiajca wtajemniczenie, oznaczajca mier poprzedniego i narodzenie nowego czowieka. W mitologiczno-poetyckiej przenoni kpiel oznaczaa mier zachodzcego soca w morzu, a take mier krla sonecznego (np. mier w kpieli Agamem-nona i Minosa). W redniowieczu kpiel poprzedzaa pasowanie na rycerza i koronacj krla. Krwawa kpiel, krwawa ania rze, masakra, mordownia, jatki. ,,I patrz, ten bg bdzie si my i kpa w twojej krwi" (Papirus: Ksiga zmarych 134,9; ok. 2000 p.n.e.). Kpiel sia zapadniajca i uyniajca, std kpiel rytualna modej pary, kpiele bezpodnych kobiet w wodzie ze rde znanych jako wite" a. lecznicze", praktykowane co najmniej od trzech tysicy lat od Chin i Indii do Egiptu i Pwyspu Pirenejskiego. Kpiele heraklejskie (gr. Herakleia loutra, ac. Herculana balnea) gorce kpiele rdlane. Wg legendy Atena stworzya gorcerda w Termopilach dla znuonego Heraklesa (Chmury 1051 Arystofanesa). Kpiele kpielisko, uzdrowisko, zakady kpielowe, miejscowo kuracyjna z kpielami leczniczymi. Neue Bader heilen gul nm. 'nowe kpieliska dobrze lecz' (tzn. dopki s modne). Mio czysta u kpieli morskich tytu komedii Norwida. Samemu zrobi sobie kpiel" (Pokj 1103 Arystofanesa) sam sobie dam rad; samodzielno, niezaleno. Kpiel w wielu kulturach zabieg magii wywoawczej, majcy sprowadzi deszcz. Kpiel rytualna zmywajca wszelkie grzechy, oczyszczajca i uwicajca ciao i dusz, stosowana w wielu religiach Wscho-

du (kpiele w Gangesie, Eufracie, Nilu; kpiele we krwi byczej w kulcie Mitry); u ydw dla osb nieczystych", a od I w. n.e. dla nowo nawrconych; w sektach yd. stal si czci obrzdu wtajemniczenia (pod wpywem misteriw gr.). Std chrzest chrz., ktrego pierwowzorem byt chrzest Jezusa przez w. Jana Chrzciciela (Ew. wg Mat. 3, 1317; Ew. wg. Marka l, 413). Std te obowizujce do dzi wielkie szorowanie i mycie przed gwnymi witami (jak Wielkanoc, Boe Narodzenie). Ojcowie nasi wszyscy byli pod obokiem i wszyscy przeszli morze, i wszyscy byli ochrzczeni w Mojeszu, w oboku i w morzu" (/. List do Kor. 10,12). Kandydata zanurzano w wodzie cakowicie a. czciowo, albo polewano lub, rzadziej, skraplano mu gow wod. Kpiel dla czystoci, przyjemnoci i zdrowia, w rzece, w morzu, w wannie pop. w staroytnej Grecji. (Diomedes i Odys) weszli do morza i zmywa zaczli pot, co pokrywa obficie ich uda, golenie i szyje. Skoro za morska to oczycia z potu ich ciaa i skoro rzewo poczuli w swych sercach miych, nawczas w wanny piknie gadzone wstpili, by zay kpieli" (Iliada 10, 566570 Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego). W cesarskim Rzymie termy (kpieliska publiczne) rozptay istne ,,orgie czystoci", stay si wanym orodkiem ycia towarzyskiego (rozmowy, spacery, gry w pik, odczyty itd.) i nabray takiego znaczenia spo., jakiego nie osigny nigdzie i nigdy ani przedtem, ani potem. Wanna w azience pudo rezonansowe dla mczyzn nie obdarzonych przez natur piknym gosem. Ma zwyczaj piewa w kpieli" (Charaktery 4,14 Teofrasta; 319 p.n.e.). Moe nawet mnie nie bra na rce, gdyby na to on nie mia si, byle rano zapiewa w azience, lubi ros i tkli' wy on by" (Odrobina mczyzny Jeremie-go Przybory i Jerzego Wasowskiego). Kpiel ciepa (w chrz.) zmysowo, zniewieciao, luksus; nieczysto; zamach na cnot i niewinno (List 45 5 w. Hieronima). Ojcowie Kocioa i sobory powszechne potpiay nie tylko towarzyskie ciepe kpiele, ulubione (za przykadem rzymskim) przez chrzecijan pierwszych wiekw, ale i indywidualne ciepe

kpiele jako niemoralne i pobudzajce seksualnie. Sw. Augustyn zezwala na ciep kpiel raz w miesicu. Kpiel zimna (w chrz.) umartwienie, zw. w wodzie lodowato zimnej, przytaczane rwnie w ywotach witych jako szczeglna zasuga. Niektre zakony wsch. i zach. wykluczay jednak nie tylko kpiele, nawet zimne, ale odmawiay w ogle uywania wody do mycia. Klemens z Aleksandrii dopuszcza tylko kpiel lecznicz. Gorco (a. w gorcej wodzie) kpany porywczy, zapalczywy, impulsywny, popdliwy, krewki, gorczka, impetyk, narwany, gwatownik, prdki. Wg dawnego pogldu medycznego nie naley czowieka o temperamencie cholerycznym a. sangwinicznym karmi ostrymi potrawami ani kpa w gorcej wodzie, boby (jak powiada Mikoaj Rej w Zwierciadle) jeszcze barziej podpali onego gorcego przyrodzenia jego". Kpiel znuonej pracy sen (Makbet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Nie wylewaj dziecka razem z kpiel (z kpiok) nie niszcz rzeczy bahej kosztem wanej. Dawna piewanka przy kpieli niemowlcia: Psom kpiok, psom, a dziecitko nom!. ania,' parzenie si w ani gorco; ciskanie, obapianie si; spkowanie. ,,Gdzie nas dwoje sidzie; tam pewna ania, mwi, ania bdzie" (O Kachnie 34 Jana Kochanowskiego). Sprawi komu ani da baty, way, cigi, obi, sprawi lanie; da nauczk, ukara. O.d smagania si w ani brzozowymi witkami dla pobudzenia krwiobiegu; dawniej czynili to gociom specjalni winnicy, chostacy. 'Przysowie: Suchaje, ba-nie, sprawi ci ani. Order ani wysokie odznaczenie brytyjskie ustanowione jako order wojsk, przez krla Jerzego I w 1725; nazwa od kpieli, ktrej trzeba 'byo zay przed przyjciem w poczet odznaczonych. ania wiat. Przysowie: Na wiecie jak w ani: im kto wyej siedzi, tym bardziej si poci (sowa te mia rzec Hieronim Radziejowski krlowi Janowi Kazimierzowi). Pnie si na wiecie, jak w ni-. skiej ani, na coraz wysze i wysze stopnie" (Czyn 910 Mickiewicza). Pusta ania. Przysowie chin.: Szukaj

pustej ani i penej jadodajni (a znajdziesz czyst wod do kpieli i smaczn kuchni). Kpa si w czym uywa czego duo, nadmiernie. ,,Zastawia uczt, kpie si w winie" (Konrad Wallewod, Uczta, Powie wajdeloty. Ballada Alpuhara 664 Mickiewicza). W alchemii; miejsce mistycznych pocze; rozpuszczanie i oczyszczanie zota i srebra. KLUCZ Klucz symbolizuje powag, wadz, dozr; opiek; wierno; ycie; fallusa; porzdek; wyzwolenie, uwolnienie; rozrnianie, oddzielanie; otwarcie i zamknicie, wizanie i rozwizywanie; rozgrzeszanie; udostpnianie; opanowanie; zadanie i sposb jego wykonania; wtajemniczenie, tajemnic, wiedz; rozwag, dyskrecj, ostrono; zob. Brama, Drzwi. W gbokiej staroytnoci klucz by duym, prymitywnym narzdziem zakrzywionym drkiem, ktrym przez maty otwr w drzwiach mona byo po ich wewntrznej stronie wsun (a. wysun) zasuw do (a. ze) skobla lub specjalnego otworu. Noszono go przeto nie w rku, ale na ramieniu a. zawieszajc na rzemieniu przez rami. Klucz symbolem wadzy, wadcy, gospodarza, zarzdzajcego, rzdcy. Bg o Eliachimie: ,,I poo klucz domu Dawidowego na ramieniu jego,' i gdy on otworzy, to nikt nie zamknie, a gdy on zamknie, to nikt nie otworzy" (Izajasz 22,22). O Bogu: Gdy On zamknie, nikt nie moe otworzy" (Hiob 12 14). Klucz w chrzecijastwie emblemat mocy odpuszczania grzechw, wiary. Kocioa, wadzy papiea jako nastpcy w. Piotra. Jezus do Szymona Piotra: A ja tobie powiadam, e ty jeste opoka (ac. Petrus Piotr; petra'skaa'), a na tej opoce zbuduj Koci mj (...). I tobie dam klucze krlestwa niebieskiego" (Ew. wg Mat. 16,1819). Klucz wadza nad bramami do nieba i pieka, l widziaem anioa zstpujcego z nieba, majcego klucz do pieka" (Apok. 20, l). Mwi Syn Czowieczy: Mam klucze mierci i pieka" (Apok. l, 18). Klucz z gobiem wyobraa otwarcie bram niebiaskich. Dwa klucze do bramy czycowej wadza, ktr mie winien kapan przy udzie

laniu rozgrzeszenia (klucz zoty) oraz mdro i wiedza teologiczna (klucz, srebrny); por. Boska komedia. Czyciec 9, 117123; Raj 5,557 Dantego. Trzy klucze srebrne, zote a. diamentowe wyznaczaj kolejne etapy oczyszczenia, wtajemniczenia, s emblematem trudnego przedsiwzicia, zagadki do rozwizania, tajemnicy do przeniknicia, s byskawic intuicji i natchnienia; w legendzie i folklorze cz si z wyobraeniem tajnych sal zawierajcych skarby a. sekrety, jak np. klucze do tajemniczej izby Sinobrodego; niekiedy otwieraj drzwi do trzech kolejnych izb, coraz bliszych tajemnicy. Zote klucze emblemat wiedzy filozoficznej, oczyszczenia, wadzy, potgi, nadwiadomoci. Zoty klucz pienidze. ,,Zoty klucz otwiera wszystkie zamki" (Oberon 11,42 Christophera Martina Wielanda. 1780). Srebrny klucz trafno sdu, orientacja, .dziaanie niewiadomoci; wiedza, potga. Diamentowy klucz mono dziaania, sia, energia. Klucz atrybut wielu bstw, jak Ky-bele, bogini Wiernoci, Plutona (ktry wpuszcza do bram piekie, ale z nich nie wypuszcza), Hekate (straniczki Hadesu i przewodniczki dusz, zodziejki potencji mskiej), Janusa (rz. boga drzwi, bram, przej, pocztku' i koca, przedstawianego z kluczem i lask odwiernego), Persefony (majcej klucze do skarbw Hadesu) itd. Klucz atrybut wielu witych, jak w. Piotra (dopiero od VII w.; zazw. z pkiem kluczy), Bennona (biskupa Mini. patrona Monachium). Petronilli i Hipolita (rzymskich mczennikw); zwykle z pkiem kluczy; Marty z Betanii, ktra zabiegaa okoo rozmaitej posugi" (Ew. wg uk. 10,40). Genowefy (patronki Parya) i in. Skrzyowane klucze Pitrowe do Nieba i Ziemi, zoty i srebrny, z tiar papiesk godo Watykanu przejte od atrybutw boga rz. Janusa, reprezentuj wadz duchow i funkcje krlewskie, dostp do raju niebieskiego i raju ziemskiego oraz Wielkich i Maych Misteriw. Klucze do wiary. Cie skryty paszczem od stp do gw, dziercy klucze do wszystkich wiar" (In memoriam 23 Alfreda Tenny-sona).

Klucz do wiecznoci. Przecie niektrzy d waciwymi kroki do tego, by pooy sprawiedliwe donie na zotym kluczu, co otwiera paac Wiecznoci" (Comus 12 Johna Miliona). Klucz do Raju (arab. szahddah 'wiadectwo, owiadczenie') muzumaskie wyznanie wiary: ..Nie ma Boga prcz Boga, a Mahomet jest Jego prorokiem", ktre kady wyznawca wypowiedzie musi przynajmniej raz w yciu na gos, z caego serca, z pen wiadomoci. Klucze do Raju opium. Ty masz klucze do Raju, o sprawiedliwe, subtelne i potne opium!" (The Pleasmes of Opium cz. 2 Thomasa de Quincey, 17851859). Klucz ywota. Wyroczny klucz ywota w narodw rku ley; sam lud otwiera wrota, sam lud zamyka dwierzy" (Wyroczny klucz ywota... l4 Marii Konop-nickiej). Klucz miejsce panujce nad jakim terenem, np. Gteborg, klucz do Batyku. Pod kluczem pod dozorem, w zamkniciu, pod stra, pod piecz (mie, chowa, trzyma); w areszcie (by, siedzie, znale si). Pod klucz odda (budow, dom, zakad przemysowy) w stanie gotowym do uytku. Klucze zoy, odda przekaza gospodarstwo, sprawowan wadz, funkcj, ustpi; u staro. Rzymian forma rozwodu. Przyjdzie mi klucze pooy, samej precz jecha, domu rodzicw swych miych wiecznie zaniecha" (Tren 6 1819 Jana .Kochanowskiego). Oddanie kluczy miasta, twierdzy, fortecy nieprzyjacielowi poddanie jej. Wrczenie kluczy miasta dostojnemu gociowi symbol powitania penego szacunku. Nie wszystkie klucze wiata wisz mu na pasku wzgardliwie o czowieku, ktry nam odmawia pomocy. Klucz od sypialni wyraa zgod kobiety na mskie propozycje erotyczne. ,,A jak bd zakochana, przysze panu list i klucz" (Wesele l, 36, 12245 S. Wyspiaskiego) Rachel do Poety. Dosta klucz od ulicy zosta wyproszonym, usunitym, wyrzuconym z wasnego domu.

Klucz emblematem rozwizania zagadki, szyfru, zadania, wyjanienia czego, przezwycienia trudnoci, pokonywania przeszkd, usuwania przeciwnoci, umoliwienia postpu, otwierania a. zamykania przejcia, sprawowania stray, nadzoru, urzdu szafarza. Klucz" do powieci z kluczem" (fr. roman a cle) to sposb nadawania i odczytywania zaszyfrowanej wiadomoci, kogo naprawd przedstawiaj fikcyjne postacie powieci. Klucz wiedzy, poznania, zrozumienia. Biada wam, prawnicy! bo chwycilicie klucz poznania; sami nie weszlicie, a tym, ktrzy chcieli wej, przeszkodzilicie" (Ew. wg uk. 11,52); por. Pies (ogrodnika). (Umie) znale klucz do jakiej sprawy, do sedna zagadnienia, do czyjego serca. To kres wszelkiego tutaj dociekania? klucz do tajemnic? i ludzki urn wszystek?" (Odkrycia 1415 Bohdana Zaleskiego). Klucz znakiem tajemnicy, wiernoci, dyskrecji i milczenia, czcy si z obrazem zamknitej skrzyni zawierajcej tajemnic. Strze przyjaciela pod ywota kluczem, niech wiat milczenie twe skary, nie sowa" (Wszystko dobre, co si dobrze koczy 1,1 Szekspira, tt. L. Uiricha). Nic pikniejszego od klucza, pki si nie wie, co otwiera" (Aglavaine et Selysette Maurice'a Maeterlincka). Klucz fallus, ywotno, zdrowie. Miecz, Hippolito, by mym dziewosbem, ktrym, trzykrotnie zdobyem tw mio, ale polubi ciebie innym kluczem, z pomp, z triumfem i huczn zabaw" (Sen nocy letniej 1,1 Szekspira, wg t. S. Komia-na). Rwnie w bajkach i folklorze czsto symbol falliczny. Klucz amuletem. W tradycji ludu yd. klucze od bnicy, pooone pod poduszk umierajcego dziecka, umierzaj jego cierpienie. Tradycja rabiniczna wymienia trzy symboliczne klucze: klucz od macicy, przynoszcy rozwizanie poonicy, klucz do zmartwychwstania, klucz cigajcy deszcz z chmury. W Maroku amulet przeciw impotencji. W tradycji europ. chroni przed z przygod, wzmacnia pami; wg tradycji nm. klucz ukryty w koysce broni przed kradzie dziecka prz.>--z czarownice; w krajach rdziemnomorskich skutkowa ma przeciw zemu oku".

Klucz na zwokach dawny obyczaj w wielu krajach: wdowa skada klucze na ciele zmarego ma, jeeli nie moe spaci jego dugw (fr. jeter les des sur la fosse); na Wyspach Joskich nieboszczyka zaopatruje si w klucz do tamtego wiata, klucz wiecznego ycia. Klucz sonet. Nie gard sonetem (...), tym kluczem Szekspir otworzy! swe serce" (Scorn nol the Sonnet... 13 Williama Wordswortha). Dziurka od klucza vulva; w hinduizmie joni (ac. pudendum) i atrybut bogini Sakti, maonki Siwy. W folklorze wielu krajw droga, ktr dostaj si do domu diaby, demony, czarownice, koszmary senne; mona im zagrodzi wejcie zatykajc dziurk kluczem a. gagan-kiem. ,,Ciekawo zodziej uywajcy intelektu jako wytrycha" (Definicja Herberta Spencera, 18201903). W alchemii: krzepnicie i rozpuszczanie. W marzeniu sennym: spni si na spotkanie. W wolnomularstwie: milczenie i roztropno. W heraldyce: kuratela; wadza; godo szambelanw, podczaszych; gwat; wierno, subisto. KOBIETA Kobieta jest wcieleniem zasady negatywnej, pasywnej; symbolizuje Chaos, niead; niezgod; Ksiyc; podwiadomo; rnorodno; czysto; podno. Ziemi, Matk--Ziemi, matk, macierzystwo, mio, opiek; pikno; moralno, cnot; pokus, cudzostwo, rozpust, intrygi, chytro, kamstwo; stao; krlestwo, nard, pastwo. miasto, okrt; bawochwalstwo; Koci, wyroczni; ekstaz; niepewno; niebezpieczestwo: okruciestwo; kracowo; wielo-mwno. Kobiet symbolizuj przedmioty wklse, wydrone, wgite, puste, jak np. arka, jaskinia, muszla, waza, puchar, brama, rama, podkowa, jczmie, pszenica, krzy tau z uchwytem (ankh. ac. crux ansata); okrge, owalne, jak np.: pera, jajko, tarcza, egida, moneta, miska, pmisek, punkt w kole, gr. litera thtta; horyzontalne, jak np.: woda, morze, ziemia; kt, trjkt, zaktek: delta (litera gr., ujcie rzeki, trjkt

wosw onowych), cieniste ustronie, kt prosty podzielony dwusieczn, piramida; przedmioty otwarte, jak np.: otwarta do, dziura, studnia, li mirtu (powicony Afrodycie; weselny wianek mirtowy); szczeliny, jak np. szczelina w skale, kciuk midzy palcami wskazujcym i rodkowym, pochwa miecza, tarcza strzelnicza, labirynt, rw, bruzda, wargi; przedmioty falisto-pyn-nie wygite, jak np.: sinusoida. kot, rogi krowie, sierp Ksiyca, pagrek, ryba; istoty podne, jak: krowa, gob, zajc, wrbel; plenne, jak owoc granatu; wewntrzna strona przedmiotw i sytuacji. Kobieta symbolizuje Ziemi-Matk, podn, zapadnian i uynian przez mskie Niebo a. Soce, odbierajca od nich niezbdne. do ycia wiato i wod deszczow; zalen od nich, pokorn, dumn, spokojn i doznajc gronych wstrzsw, dobrotliw i niszczc ycie, ktre sama tworzy, dziewic-wielordk, czyst i nieczyst, mistrzyni czarw i magii. Kobieta-Matka, Wielka Macierz, kraj macierzysty, Matka-Natura spokrewniona z bezksztatnym Chaosem, bekotliwymi falami morza, z podwiadomoci; biblijna pramatka Ewa, amoralna, pierwotna, irracjonalna, zrodzona po mczynie, namawia go do sprbowania zakazanego owocu. aby osign swj niewiadomy cel: z dala od statycznego, znieruchomiaego raju zosta w rozkoszy i blu nosicielk nowego ycia. Ewa i Maria zestawienie szczeglnie podne w plastyce romaskiej; gra sw: Eva i A ve wyraa przeciwiestwo zachodzce midzy upadkiem Ewy i odkupieniem przez Mari jako matk Zbawiciela. Kobieta rodzca wyobraa wszelki pocztek. Boginie dziewice, dziewice-matki, opiekunki kobiet, maestwa i mioci, jak: Afrodyta (Wenus), Artemida (Diana), Astar-te (Isztar), celtycka Danu (Anu, Dana, MatkaZiemia, bogini zasady eskiej), De-meter (Ceres), Gaja (Gea), Hera (luno). Hathor, Hestia (Westa), Izyda, Lakszmi (bogini piknoci i szczcia, maonka Wisz-nu). Libera (rz. bstwo urodzaju), Perse-fona (Kora, Ariadna), Rea-Kybele (Ops), kartagiska Tanit; przedstawiana w pn. Azji jako niedwiedzica, w Chinach tygry-

sica, w Egipcie krowa, w Grecji maciora, w Rzymie wilczyca. Kobieta okrutna bogini; Artemida zabijajca Niobidw strzaami z uku, Hera przeladujca naonice Zeusa i ich potomstwo, Atena potrzsajca dzid; grona wadczyni Hekate; czarownica. Baba Jaga. Przysowie: Gdzie diabe nie moe, tam bab pole. Naga dziewczyna a. kobieta we wczesnych spoeczestwach rolniczych, wprawiana w sza taneczny chralnymi piewami, gr na instrumentach, okrzykami, pdzona przez obsiane pola i ogrody (a. przez zboe na pniu), aby podnieci do czynu leniwych, ospaych po zimie bogw i bokw podnoci. Kobieta w stanie ekstazy, ogarnita szalestwem, furi, uczestniczka orgii, bachanalii, wprawiona w stan dionizyjskiego upojenia, aby wzmocni siy ywota, bujno i podno Natury, menada, bachantka; prostytutki religijne dawnych religii bliskowschodnich, ktrych dziaalno miaa zapewni urodzaj. Kobiety zabijajce mczyzn i chopcw, jak Amazonki, ktre dusiy swych nowo narodzonych synw, jak Danaidy i kobiety z wyspy Lemnos zabijajce swych mw. Kobiety szlochajce, paczki kajce w gos. wywoujce imi zmarego, aby jego dusza usyszaa, e jej odejcie budzi al a. eby przywoa j z zawiatw symbol pokuty, osierocenia, aoby, jesiennego obumierania rolinnoci. Kobieta wyroczni, wieszczk i kapank (Pytia w Delfach, sybille, westal- ki rzymskie). ,,U Germanw jest zwyczaj, i ich matki rodzin przez rzucanie losw i wrby orzekay, czy bdzie korzystnie stoczy bitw, czy nie" (Wojna gallicka 1,50 Juliusza Cezara, t. E. Konika). Wr-biarki. kabalarki, chiromantki przepowiadajce z rki. z kart, z kuli krysztaowej. Przysowie: Na dwoje babka wrya. Kobieta o siedmiu gowach i dziesiciu rogach to w Apokalipsie (17, l4) wszetecznica babiloska wyobraajca pogaski Rzym cezarw, a w Boskiej Komedii (Pieko 19. 106177) Dantego Rzym papiey, ktrzy popadli w grzech symonii i cierpi a. bd cierpie w piekle. Kobieta wyobraenie kobiecoci, eska cz natury ludzkiej, subtelna, skrom

na, cicha Magorzata, niemiecki idea wiecznej kobiecoci", ktra pociga nas wzwy (Fausta. II, 1211011 Goethego). Kobieta jako idea, anima, apoteoza pikna, cnoty, moralnoci kobiecej; nimfa Ege-ria, ona Numy Pompiliusza; Beatrycze Dantego; Laura Petrarki, kobieta ze snw erotycznych, przelotnie widziana, kobieta nieznana, wymarzona, przedmiot tsknoty, uczucia, podania, mioci; Helena trojaska, najpikniejsza kobieta wiata przyrzeczona Parysowi przez Afrodyt. Malarz gr. Zeuksis, V/IV w. p.n.e., malujc imagina-cyjny portret Heleny dla wityni Hery w Krotonie a. Agrigencie, obejrza najpikniejsze dziewczta z okolicy, obnaone, i przenis na obraz z kadej to, co byo bez skazy (Historia naturalna 35,36 Pliniusza St.). Pikna kobieta wcielenie arystokracji; sztuki; czaru, kuszenia, wdziku, podstpu; wiedzy; szlachetnoci. Kobieta jako przedmiot podania podgldajcego j mczyzny, alegoria Czystoci zagroonej przez dz. ,,(Zuzanna) chciaa si wykpa w sadzie, bo gorco byo; a nie byo tam nikogo, prcz dwu starcw, ktrzy si ukryli i przypatrywali si jej" (Daniel 13, 1516). (Dawid) przechadza si po dachu domu krlewskiego; i ujrza niewiast (Betsabe) kpic si naprzeciwko na dachu swym, a bya wielkiej urody" (2 Ks. Krl. 11,2). Myliwiec Akteon, wszedszy przypadkiem do groty, zobaczy nag Dian z nimfami w kpieli (Metamorfozy 3,138253 Owidiusza). Ody-seusz, ktry po dwudziestu dniach walki z morzem dopyn do Scherii i zasn na brzegu, obudzony okrzykami dziewczt bawicych si nago w pik (wraz z krlewn Feakw, Nauzyka) wynurza si z zaroli (Odyseja 6 Homera). Satyrowie podpatruj kpice si nimfy pop. temat plastyki baroku. Krl Lidii, Kandaules, pragnc pochwali si piknem ciaa swej ony, ukrywa kopijnika Gygesa w ssiedztwie pokoju, w ktrym krlowa si rozbiera (Herodot 1,812). Krawiec Tom podglda przez szpar-Jadc nago na koniu przez miasto Coventry Lady Godiv. Car-denio, proboszcz i cyrulik obserwuj rzekomego chopca myjcego nogi w strumieniu, a w rzeczywistoci nieszczsn a pikn Dorot (Don Kiszot l, 4, 2830 Cer-

yantesa). Striptease, striptiz numer programu variete, kabaretu a. in. lokalu rozrywkowego, w ktrym aktorka rozbiera si stopniowo przed publicznoci podgldanie zinstytucjonalizowane. Kobieta obca, nieznajoma, cudza ona, istota niebezpieczna. ,,Wargi obcej kobiety ociekaj miodem, usta jej s gadsze ni oliwa, lecz koniec jej gorzki jak pioun i ostry jak miecz obosieczny. Nogi jej zstpuj do mierci, a kroki jej dochodz do otchani" (Ks. Przypowieci 5, 25). Kobieta uwodzicielka, kusicielka, femme fatale, niszczca mczyzn, ktrzy jej podaj. Syreny w mit. gr. pkobiety pptaki, zwabiay czarodziejskim piewem przepywajcych eglarzy na rafy, a toncych wycigay z morza i wysysay z nich krew (Odyseja 12, 154 Homera); podobnie czyni miaa rusaka Renu Lorelei (Lurlei) na opiewanych przez poetw (Heinrich Heine) Skaach Lorelei pod St. Goar, na prawym brzegu Renu. Wamp (skrt od wampir) typ kobiet (pierw. w filmach amer. sprzed 2. wojny wiat.) optujcych mczyzn sw demoniczn urod, aby ich doprowadzi do zguby. Kobieta wcieleniem gadulstwa i wcibstwa. Yerbosae et curiosae ac. 'gadatliwe i ciekawskie' (l. List do Tymoteusza 5,13), mwice, czego nie trzeba; w. Pawe o modych wdowach. Kobieta rdem knowa, konszachtw, intryg. Kobieta przdzie nawet rozmawiajc" (Talmud babiloski, Megil/ah, fol. 14b). Kobieta ukryt przyczyn niejasnych spraw. Cherchez la femme! h. 'szukajcie kobiety!', jeli nie wida jawnej przyczyny jakiej sprawy. Kobieta synonimem przebiegoci, gniewu, zoci. Najwiksz zoci jest zo niewiecia; (...) wszelka przebiego jest znona, tylko nie przebiego kobiety.(...) Lepiej mieszka z lwem i ze smokiem ni ze z niewiast" (Eklezjastyk 25, 1723). ,JSewahre euch vor Weibertucken" nm. 'strzecie si chytroci kobiet' (opera Zaczarowany flet Mozarta, libretto: E. Schikaneder). Kobieta wahanie si, niepewno, brak decyzji. Elle flotte, elle hesite; en un mot, elle est femme" fr. 'waha si, jest w rozterce, krtko mwic jest kobiet" (Athalie 3,3, 876 Racine'a).

Kobieta kracowo, skrajno. ,,Umiarkowanie to sowo dla kobiet pozbawione sensu" (Kartagiczyk 230 Plau-ta). Kobiety s kracowe: albo lepsze, albo gorsze od mczyzn" (Charaktery 3 La Bruyere'a). Kobieta zmienno, niestao, niewierno. Yarium et mutabile semper femina" ac. 'niesta i zmienn jest zawsze kobieta' (Eneida 4, 569 Wergiliusza). La donna e mobile quat piuma al vento" w. 'kobieta zmienna jest jak pirko na wietrze' (Rigoletto Verdiego; libretto: F. M. Piave). Cos) fan tutle w. 'tak czyni wszystkie (kobiety)', tytu opery komicznej Mozarta; tzn. s niewierne, zdradzaj. Kobieta pragnienie sawy. Lecz serce kobiet aknie sawy: (...) uszom dam schlebia mid sw Anakreonw" (Rozmowa ksigarza z poety Aleksandra Puszkina, t. S. R. Dobrowolskiego). .Kobieta jako istota niezrozumiana, zapoznana, fr. femme incomprise. Kobieta sabo, krucho. (Przemienna) jakoby mikki wiatr", la. quasi mollis aer (Marchot Jana z Koszyczek). Saboci, na imi ci kobieta" (Hamlet 1,2 Szekspira). Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto" (Dziady cz. IV 960 Mickiewicza). Kobieta istot skazan na cierpienia. Pali natae ac. 'zrodzone, aby cierpie' (Epistulae morales 95 Seneki M.). Kobieta zadziwiajcym owocem. Powiedz mi, jaki owoc jest wyborny, gdy zielony, sodki, gdy na wp dojrzay, a gorzki, gdy dojrzay?" (Dhammapada, Wieniec pyta i odpowiedzi, sanskr., I w. n.e.). Kobiety to srebrne szalki, na ktre kadziemy zote jabka" (Rozmowy z Goethem 22 X 1828 Eckermanna). Dusza kobiety jest z rtci, serce z wosku; przysowie chin. Kobieta w bieli zjawa bdca zapowiedzi a. przeczuciem mierci. Stara kobieta skubica g padajcy nieg. W marzeniu sennym: zdrada, kamstwo. ktnie; (ciarna) dobra nowina. KOGUT Kogut jest symbolem Soca, wiata, witu; czujnoci; Sdziego wiata, Chrystusa; zmartwychwstania; czasu; w. Piotra, zdra-

dy, pokuty; Szatana; zwycistwa, sawy, honoru, wyzwania; mdroci, inteligencji; zasugi; walecznoci; pracowitoci, energii, popiechu; zdrowia; wrby, prognozy pogody; egotyzmu; cudzostwa, chuci, podnoci, mskoci; pewnoci siebie; kazirodztwa; zazdroci; jest talizmanem przeciw ,,zemu oku"; zob. Kamie (koguci). Kogut na Bliskim Wschodzie i w Grecji Soce i ogie. Dziki ognistoczerwonemu grzebieniowi, lnicym pirom i pianiu o wicie. Powicony by bogom sonecznym, takim jak Helios-Apollo (bo obwieszcza wschd soca). Atena, Asklepios (bo ..kto rano wstaje, temu Bg daje..." zdrowie), Mitra, Ormuzd, ale take bstwom ksiycowym (gdy reaguje na wiato obu cia niebieskich), takim jak Selene, Persefona i Hermes, przewodnik dusz zmarych, a zarazem opiekun ludzi wczenie wstajcych: kupcw, pasterzy, eglarzy. Uwaano w czasach, gdy nocy nie rozjaniano sztucznym owietleniem, e pianie koguta odstrasza nie tylko czarownice i wrki, mgy i niezdrowe powietrze nocne (zwaszcza jeeli kogut by czerwony), ze duchy i demony (krwi jego smarowano kamie wgielny domu), ktre ulatyway przed jego pianiem (zwaszcza jako witego ptaka kultu Mitry), ale, wg Historii naturalnej Pliniusza, nawet lwy. Mimo e kogut jest zwizany z ogniem, pianie jego ma, w wierzeniach ludu. umierza poary (czerwonego kura). Lampy w ksztacie koguta symbolizoway Chrystusa; wizerunki koguta na grobowcach zmartwychwstanie. W mitologii gr. Alektryon (gr. 'kogut'), towarzysz Arcsa w pijatykach i potajemnych romansach; gdy Ares spa z. Afrodyt (on Hefajstosa), Alektryon alarmowa kochankw, e ju wita, e wschodzi wszyst-kowidzcy Helios. Ale pewnej nocy zaspa i soce zaskoczyo t par. Za kar Ares zmieni Alektryona w koguta, razem z jego hemem, ostrogami i piropuszem. Daniel Naborowski w wierszu Kur na krzemach... pisze: Kur z nami wesp oko podnosi do nieba, soce w ciemnym oboku upatrzy jak trzeba, jego promie wschodzcy wita swym piewaniem, dzieli czas poudniowy, dzieli wit z zmierzkaniem. Stra nocn odprawuje, o pnocy czuje, jutrzenk poprzedzajc, bliski dzie zwiastuje. Jego gosu rzemielnik i oracz su

chaj, na gos jego podrni w drog wyjedaj. Wielkie poytki z kura, przyzna to kurowi std kur by na baczeniu Pitagoresowi" (7584). Kur by te emblematem kapana goszcego ewangeli. Kogut czujno. Wedug wierze ludowych by to pierwszy ptak. ktry zapowiedzia narodziny Jezusa, i dlatego pieje przez ca noc Boego Narodzenia; on te (wraz z kogutami'na wieach kocielnych) pierwszy zapowiedzie ma zmartwychwstanie cia i nadejcie dnia Sdu Ostatecznego. Kurki na wieach zakadano od IX w.: w Brescii i Rzymie we Woszech, w Winchester w Anglii itd. elazny kurek, wraz z. tak chorgiewk, obracajc si wskazuje kierunek wiatru, a wic przepowiada pogod, a przy tym pierwszy, bo z wysoka, dostrzega promienie brzasku, std te oznacza przewidywanie (owiecenia duchowego, nadejcia. Soca-Chrystu-sa), ktre jest poczeniem czujnoci z inteligencj. Na kocioach ewangelicko-augs-burskich bywa zastpowany przez abdzia. Wacaw Potocki pisze: Czemu kurka stawiaj na kocielnej bani? eby ludzi do modlitw budzi conajraniej". W islamie kogut cieszy si wielkim szacunkiem, bo wzywa do salatu (modlitwy). Wedug legendy muzumaskiej Mahomet spotka w pierwszym niebie koguta tak olbrzymiego, e siga grzebieniem drugiego nieba. Pianie jego o wicie zrywao ze snu wszelkie stworzenie prcz czowieka. Zob. w (zwierz demoniczne). Kogut ycie i odrodzenie (poranne odrodzenie Soca), odwrotno i wrg bazyliszka. Jako ptak ycia w kultach staroytnych ofiarowywany bogom zamiast ofiar ludzkich, pniej jako ofiara dostpna nawet ubogim. Kogut msko, urodzaj, podno (z racji bujnego ycia pciowego). Obnoszony w wielu krajach wedug starej tradycji na wiosn, pniej na Wielkanoc albo w Niedziel Palmow, przez modzie piewajc okolicznociowe pieni, skadajc yczenia pomylnoci, dobrego urodzaju. w zamian za datki. Z czasem koguta ywego zastpowano sztucznym z pieczywa, ze somy, z paku, ustrojonego w pira. Dzi kogut reprezentuje msk dum, pych, mski szowinizm. Jder koguta uy

wano w staroytnym Rzymie jako afrodyzjaku. Kogut w rdw. cudzostwo i zabronione podanie seksualne, m.in. z powodu kazirodztwa popenianego nagminnie przez koguty z crkami, matkami i siostrami, czego si kogut, wedug Ezopa. nie wstydzi, bo one lepiej nios. Kogut i kura ptakami wrebnymi. Wieszczkowie legionw rzymskich wryli dowdcom w czasie kampanii wojennych z piania kogutw i z apetytu witych kur. Byy to ptaki chtoniczne i dlatego wrebne. Kogut walka i waleczno. Nie wspomina o nim ani Homer, ani Siary Testament; w Grecji wprowadzono go szerzej od czasu wojen perskich, pocztkowo tylko do walk kogutw, ulubionego hazardu i widowiska Persw; za najwaleczniejsze uchodziy koguty z Tanagry i Rodosu. W Brytanii instytucja walki kogutw bya pod opiek krlw; zakazano uprawiania jej dopiero w 1849 r. W sztuce antycznej kogut jako emblemat walki czsto obok Pallas Ateny wystpujcej w penej zbroi i w peplosie; i bogini, i ptak w rwnie dumnej postawie. Niekiedy wida go w walce z wiem, ktry reprezentuje wwczas pierwiastek demoniczny. W sztuce starochrzecijaskiej przedstawiany obok w. Piotra jako jego znak rozpoznawczy. Kogut zdrada i pokuta (zwaszcza machajcy skrzydami). I wspomnia Piotr na sowa Jezusowe: "Pierwej ni. kur zapieje trzykro si mnie zaprzesz". A wyszedszy na dwr, gorzko paka" (Ew. wg Mat. 26,75). Jezus mwi tu o trzeciej stray nocnej: ydzi dzielili noc na cztery strae: pocztkowa, pnocna, pianie koguta i stra poranna. Dziki temu sta si kogut w chrzecijastwie symbolem czujnoci, a take umartwiania si. wstydu. oraz atrybutem w. Piotra. Kogut zdrowie. W staroytnej Grecji zwyka ofiara skadana Priapowi i Asklepiosowi, bogu medycyny i leczenia. Ofiarowa koguta Asklepiosowi znaczyo podzikowa bogu za powrt do zdrowia. Ostatnie sowa Sokratesa (Fedon 118 Platona) po wypiciu cykuty (szaleju, blekotu?), skierowane do przyjaciela: Kritonie, jestemy winni koguta Asklepiosowi! Oddaj go, a nie zapomnij!" Wyraa si w tym rola kogu

ta jako przewodnika dusz zmarych. Dlatego by te emblematem Attisa, boga sonecznego zmarego i zmartwychwstaego. Ostrogi koguta suyy jako rodek przeciw skurczom i drtwieniu ng, podobnie jak skrka wgorza lub zajcza apka. Kogut i w to emblematy medycyny i farmaceutyki. Biay kogut powicony by Zeusowi, dlatego Pitagoras, wedug legendy, nie pozwala ptaka zabija ani je. Oznacza: wit, szczcie, czowieka witobliwego. By przyjacielem Allacha i 'jego proroka; jego pianie zdradza obecno anioa. Czerwony kogut wit, byskawica, duch ognia (czerwony kur poar), amulet przeciwogniowy. Wedug mit. skand. zapowie ragnarek (zmierzch i upadek bogw. koniec wiata); wyobraa katolicyzm jako przeciwiestwo protestanckiego lisa. Czarny kogut ptak nocy, mierci, nieszczcia, zdrady. Kogut galijski godo narodowe Francji od czasw Rewolucji Francuskiej; jego pochodzenie jest niepewne; GaIIowie nie uywali go jako goda; koguty do walk Rzymianie sprowadzali z Galii, std po acinie' ^allus to 'kogut' i 'Gali'. W heraldyce: czujno, zapa religijny, odwaga, gotowo do walki. Jako znak masoski reprezentuje czujno i wiato wtajemniczenia. W alchemii: emblemat rtci. W marzeniach sennych: symbol czasu (wraz z. wrm); (piejcy) szybki sukces; (spokojny) ktnia. W czasie sabatw czarownic koguty miay dawa znak pianiem, e czas ucieka. Grzebie koguci wit, byskawica; czowiek prny; czapka bazeska. Chantecler: posta koguta z wielu wersji Powieci o Lisie (fr. Roman de Renart. ok. 1175ok. 1205) i z dramatu (1910) Edmonda Rostanda, gdzie si kogutowi wydaje. e to jego pikna pie zmusza co rano soce do pojawienia si na niebie. KOLUMNA (Filar, Sup) Kolumna jest symbolem osi wiata, poczenia Ziemi z niebem; trwaoci (budowli), siy udwigu, staoci, zaufania, zdecydowania; pastwa; Stwrcy; osoby; mskoci (fallusa): u staro. ydw prawdy, w heraldyce odwagi.

Jako kolumna z baz i gowic bliska wyobraeniom drzewa kosmicznego, drzewa wiata, drzewa ycia. Baza odpowiada tu korzeniom, trzon to pie, a gowica to korona drzewa. Wikszo kolumn architektury staroegipskiej stanowi transpozycj wspornikw rolinnych pni albo wizek odyg jakie wystarczay niegdy budownictwu drewnianemu. Gowice za byy to stylizowane kwiaty i licie tych rolin, zazwyczaj palmy albo cibory papirusowej, wraz z charakterystycznym ukadem i unerwieniem lici i kwiatostanw. Rwnie w gowicach kolumn korynckich, kompozytowych (licie akantu) i gotyckich przewaay elementy rolinne. Wedug Biblii Ziemia jest dyskiem wspierajcym si na supach. W /. Ks. Krlewskiej (2,8) czytamy: Do Pana nale supy Ziemi, on na nich pooy ld stay". Gdy Bg potrzsa nimi, nastpuje trzsienie Ziemi, a kiedy si wywrc, bdzie to koniec wiata. Rwnie strop niebieski opiera si na kolumnach: Kolumny niebieskie chwiej si i dr przed grob Boga" (Hiob 26,11). Filary paacu Salomona w wielkiej sali kolumnowej zrobione byy z cedrw libaskich, symbolizujcych niemiertelno i odporno na zepsucie (l. Ks. Krl. 1,16). Po obu stronach wejcia do wityni jerozolimskiej stay symboliczne supy odlane z brzu, zwane Jachin i Booz; obwieszczay obecno Boga i wieczyste przymierze nieba z Ziemi, Jachin stao, a Booz si (/. Ks. Krl. 7, 1522). witynia Salomona odgrywa podstawow rol w symbolice wolnomularskiej. Loa ma-soska zawiera zwykle wyobraenie wityni z drzwiami midzy par kolumn: jedna oznaczona liter B (Booz), druga liter J (Jachin). Pierwsza czarna albo biaa, symbolizujca Ksiyc, kobieco, bierno, powietrzno, druga czerwona, reprezentujca Soce, msko, aktywno, ognisto. Dwie kolumny jako para wystpuj w wielu kulturach, reprezentujc np. pikno i si, sprawiedliwo i ask, mio i wiedz. Gnostycy par tak wyobraali liter H, oznaczajc bram do wiecznoci. Najpotniejsz z takich par wedug wyobrae antycznych byy Supy Heraklesa, znaczce kres zamieszkanego wiata, bram zachodzcego Soca. Skay Ceuty i Gibraltaru, ktre Herakles mia sam postawi

w czasie swej wdrwki po Libii (tak Grecy nazywali pnocn Afryk), po zabiciu licznych potworw, miay utrudni straszydom Oceanu dostanie si do wd Morza rdziemnego. By to puklerz ochronny i przedmurze obrotowe", oznacza bowiem te granic, ktrej czowiek nie powinien przekracza. Kolumny po obu stronach wszelkiego wejcia przejcie z jednego wiata do drugiego. Marzeniem i ambicj Wieku Odkry byo gwaci takie granice, dy ku nowym wiatom, poza zasig staroytnej sieci drg rzymskich. Na godle heraldycznym cesarza Karola V widniay dwa supy, a dewiza brzmiaa; Plus ultra", a wic miao naprzd!", w przeciwiestwie do antycznego N plus ultra", ani kroku dalej!" i biblijnego Dalej nie postpisz!" jak woa Pan do fal przypywu morza w Ksidze Hioba (3&, 11). Trzy kolumny wystpujce razem trjca, triada: dobro (lub pikno), mdro i sia. Cztery kolumny strony wiata, podpory Nieba albo Ziemi. W biblijnej Ksidze Przypowieci (9, l) dom Mdroci wsparty jest na siedmiu filarach. Mdro przedstawiona jest tam jako bogata ma-trona zapraszajca goci na biesiad; liczba 7 jest wic moe wyrazem bogactwa domu (zwyky dom zadowala si musia dwoma lub czterema filarami) albo symbolizuje wit liczb siedem (zob.). Strzaskana kolumna zniszczenie, zemsta, mier. W Biblii (Ks. Sdziw 16,2531) olepiony Samson, sprowadzony dla pomiewiska z wizienia do paacu Filistynw w czasie ich zabawy, obj oba rodkowe supy, na ktrych gmach si opiera, napar z caej siy i paac run na ksita i na 3000 mczyzn i kobiet. Kolumna potga bstwa. Na Olimpie Zeus zasiada na kolumnie wyraajcej jego wadz i cay porzdek olimpijski. Wedug Apokalipsy, w Licie do zboru w Filadelfii (3,. 12), Chrystus obiecuje zwycizcy w bitwach duchowych, e bdzie filarem w wityni Paskiej. Grecy, a zwaszcza Rzymianie umieszczali posgi Zeusa (Jowisza) na supach, aby wskaza, e przebywa on w niebie, wysoko; podobnie hermy, posgi Janusa i Priapa, a pniej ubstwionych cesarzy rzymskich.

W wielu kulturach wiata wznosi si kolumny wolno stojce, nie przeznaczone do podpierania adnego stropu, majce sens wycznie symboliczny. Wyobraaj one triumf nad nieprzyjacimi, upamitniaj zwyciskie wyprawy, ofiary skadane bstwom po wielkich wydarzeniach (kolumny wotywne), wyraaj wdziczno niebu, prezentuj wiecznotrwao skutkw znakomitych czynw, gosz ubstwienie wielkich ludzi. Najsynniejsze z nich to kolumna Aioki, cesarza Indii, w Sarnath, z III wieku p.n.e., o gowicy z czterema lwami; kolumna Trajana w Rzymie, z fryzem reliefowym wyobraajcym sceny z wypraw cesarza przeciw Dakom; wzorowana na niej kolumna Marka Aureliusza; Kolumna Londyska, wzniesiona dla upamitnienia wielkiego poaru miasta w 1666; tame kolumna Nelsona na Trafalgar Square; kolumna Wielkiej Armii z 1810 na placu Vendme w Paryu, a wreszcie symbol Warszawy, kolumna Zygmunta III Wazy na placu Zamkowym, o ktrej pisa Sowacki: Jest u nas kolumna w Warszawie, na ktrej usiadaj podrne urawie, spotkawszy jej liciane czoo wrd oblok; taka zda si odludna i taka wysoka!" (Uspokojenie l4). Zwycistwa morskie upamitniali Rzymianie kolumnami rostral-nymi (columna rostrata), ktre zdobiono rzebami dziobw zdobytych okrtw nieprzyjacielskich. Orodkiem obrzdw kultowych dawnych Germanw, a zwaszcza Sasw, bya wita kolumna Irminsul, w ksztacie pnia drzewa, powicona zapewne bogu Nieba, Irminowi, symbolizujca o wiata wspierajc nieboskon. O licznych supach pamitkowych i symbolicznych wspomina rwnie Biblia (np. 2. Ks. Krl. 18,18: Izajasz 19,19; Machabeusz 13,29;14,26). Sup promie soneczny; czowiek (gowica = gowa). Wyraa albo postaw wyprostn, pewno siebie, pasko, dum czowieka, albo przeciwnie, postaw zgit, korn, traktowan nieraz dosownie w postaciach kariatyd i aliantw (zob.), niewolnikw dwigajcych ciary. Suyy te jako kamie ofiarny: na ich szczycie, zwrconym ku niebu, kado si zwierz ofiarne; supy takie symbolizoway o sakraln spoecznoci usiujcej dobrze usposobi bstwo.

Najprostsz, narzucajc si, bya symbolika falliczna (zob. Fallus). Atrybutami bogini podnoci, Demeter, byway sup i delfin, reprezentujce podno i morze. Synnym symbolem fallicznym sztuki wspczesnej jest dwudziestometrowy monolit granitowy Gustava Yigelanda zawierajcy 121 wspinajcych si postaci ludzkich, we Frogner Parku w Oslo. Sup ascetyzm, pustelnictwo i udrka; jak supy stylitw (supnikw), ascetw zakonnych z V wieku, ktrzy, wzorujc si na Szymonie Supniku, przebywali przez dziesitki lat na szczytach kolumn zrujnowanych wity antycznych. Supy ognia i dymu obecno Boga (Ex. 13,21). Prowadziy one lud izraelski przez pustyni, a pniej wskazyway kierunek marszw i miejsca postojw. Wedug proroctwa Joela (3,3) zapowiedz one zblianie si straszliwego Dnia Sdu. Czyby wizja grzyba bomby wodorowej? U ludu polskiego sup jest zazwyczaj synonimem gupoty lub tpoty: gada jak do supa, gupi jak sup drogowy, stoi jak sup lub jak sup soli (aluzja do ony Lota, por. Gen. 19,26), cho jeszcze przed paru-set laty w Polsce sup (bawan) soli jako emblemat upnikw symbolizowa bogactwo i dobrobyt. KOO (Krg, Okrg, Dysk, Krek; tac. circulus, orbis, discus) Koo jest symbolem Boga, bstwa, wieczystego prawa, praformy; wiata zjawisk; Kosmosu; nieskoczonoci, wiecznoci, absolutu, doskonaoci, doskonaego ksztatu, rwnowagi, wewntrznej jednoci i harmonii materii, jednoci, czasu (jako linia bez koca, przedstawiana niekiedy jako w gryzcy swj ogon), regularnoci, cigoci, idealnego, wiecznego ruchu, ruchu obrotowego, precyzji, kompletnoci, egzystencji cyklicznych; Nieba (w przeciwiestwie do Ziemi); Soca; ywiou wody; krgu istnienia, duszy, pierwiastka duchowego (w przeciwiestwie do materialnego); wasnego Ja, powrotu do siebie samego; zasady eskiej^ ochrony przed demonami; monety. Koo w Biblii wszechmoc boska. Starowieczny (tj. Bg) usiad: szata jego biaa jak nieg, wosy na gowie jak wena czysta, jego tron jak pomienie, a jego koa jak ogie" (Daniel 7,9). Sw. Augu-

styn opisuje natur Boga jako koo, ktrego rodek jest wszdzie, a obwd nigdzie. Koo zwierzycowe zodiak. Trzy splecione koa Trjca wita. mdro, mio. Koo wpisane w kwadrat kabalistycz-ny emblemat iskry boskiego ognia ukrytej w materii: koo jest dynamicznie rozwijajcym si centrum, a kwadrat przedstawia aspekt statyczny. Koo symbolizuje Niebo, kwadrat Ziemi. Koa koncentryczne obojnactwo; oko Cyklopa; w buddyzmie Ze najwyszy stopie owiecenia, harmonia wszystkich si duchowych; rne hierarchie albo stopnie stworzenia. ,,Wygld k i robota jakby koo byo porodku koa" (Ezechiel 1,16). l klatka na ptaki, rzek Sam, koa wewntrz k, wizienie wewntrz wizienia" (Klub Pickwicka r. 40, Dickensa); klatka na ptaki wisiaa w jednej z cel wizienia przy Fleet Street. Koo doskonao; idealny ruch. A do czasw (1609) Keplera uwaano za pewnik, e orbity planet s koowe, bo wg Arystotelesa ruch panujcy na niebie musi by koowy jako najbardziej regularny i jednolity. Nie psuj moich k", ac. Noli turbare circulos meos, wg legendy sowa Archime-desa (krelcego na piasku figury geometryczne) do onierza rzymskiego, ktry zblia si, aby go zabi (w czasie zdobywania Syrakuz w 212 p.n.e.); typowa anegdota profesorska" (nm. Professorenwilz) o roztargnionym", a w istocie zatopionym - w problemach swych bada uczonym. Koo Giotta, Wg anegdoty papie Benedykt XI mia zada od synnego malarza w. Giotta di Bondone (12661337) dowodu jego kunsztu. Giotto posa mu w odpowiedzi idealne koo namalowane jednym, swobodnym pocigniciem pdzla; std przysowie: Okrgy jak O Giotta. Kwadratura koa zob. Kwadratura koa). Bdne koo (ac. circulus vitiosus) bd logiczny; definiowanie jakiego wyraenia za pomoc tego wyraenia; przen. sytuacja bez wyjcia. Zaklty, zaczarowany krg. koo zamknicie chronice przed zewntrznym bezksztatem chaosu, dajce magiczne bezpieczestwo kademu, kto znajdzie si w jego okrgu, koo wyrysowane wok czarodzie

ja, kapana, grobu, wityni, miasta; w obrb takiego koa nie mog 'si przedosta nieprzyjaciele, demony; inn form ochronnego krgu s piercienie, obrczki, bransolety, naszyjniki, pasy, korony; przen. granica nie do przebycia. Zaczarowane, zaklte koo z bajek ludowych, z ktrego nie mona si wydosta bez znajomoci waciwego zaklcia. Zaczarowane koo vulva. ,,Mgby si rozgniewa, gdyby za spraw mojego zaklcia w zaczarowane koo jego pani inny duch wkroczy i sta tam dopty, dopki by go nie zmoga" (Romeo i Julia 2, l Szekspira, t. .1. Paszkowskiego). Koo opasane, z krzyem patriarchalnym na grze Ziemia. Koo uskrzydlone bstwo, duch boski. Zoty krg korona. Tak wic oddaem w twe rce koron, krg mojej chway" (Krl Jan 5,1 Szekspira). (Kleopatra) baga ci, (Cezarze), o krg Ptolemeuszy dla swych dzieci", tj. o koron (Antoniusz i Kleopatra 3,12 Szekspira). Rozeta, zwana po tac. w redniowieczu rota 'koo', duy, kolisty otwr w szczycie albo nad portalem kocioa, wypeniony bogat dekoracj maswerkow lub witraow w ukadzie wsprodkowym; symbolizowaa prawdop. czowiecze Ja przeniesione na paszczyzn kosmiczn. Bhava-cakra (z sanskr. 'koo stawania si'), zwane te Koem ycia w buddyzmie emblemat wiecznego cyklu wciele (transmigracji dusz), wyobraane w plastyce w pazurach potwora przedstawiajcego nietrwao. KOO (u wozu; ac. rota) Koo u wozu symbolem wiecznoci, ruchu, zmiany, stawania si, krgu istnienia, przemijania, wspdziaania; Kosmosu (i jego cykli), osi Wszechwiata, oka niebiaskiego, Soca (zwaszcza z promienistymi ramionami), ruchu Soca na niebie. Ksiyca. liczby dziesi; Boga i wiecznoci (na starochrzec. grobowcach); przeznaczenia, losu; ycia; zasady mskiej i eskiej; prawa, bezstronnoci, prawdy; szczcia; postpu; zwycistwa; monotonii; zmartwienia; tortury. Od najdawniejszych czasw koo jest symbolem Soca (jako sprawcy urodzaju) i bo

gw sonecznych, zwaszcza niebiaskich wonicw kierujcych wozem sonecznym, jak np. sumeryjski Utu (Babbar), asyryjski Aszszur: babilosko-asyryjski Szamasz, ktrego znakiem pisarskim bya tarcza Soca wschodzcego spord dwu gr, a atrybutem uskrzydlona czteroramienna gwiazda wpisana w koo; jak perski Ormuzd, grecki Helios, patron cyrkw i wonicw rydwanw wycigowych, jak rzymski gromowadny Jowisz (ac. luppiter Fulgur), jak Her-mes. W czasie letniego przesilenia dnia z noc staczano ze wzgrz kota ogniste na obchodach ludowych majcych pierwotny pogaski sens podobny do znaczenia ogni witojaskich wspomagania Soca (ktre odtd, a do koca roku, opada bdzie coraz niej), odsuwania zimy i mierci wegetacji; bya to wic symboliczna synteza si kosmicznych i przemijania czasu. Dysk miotaczy dysk soneczny; jego upadek oznacza moe mier bohatera, np. Hiacynt zabity dyskiem rzuconym przez Apollina, dmuchnitym przez zazdrosnego Zefira; Akrizjos, dziadek Perseusza. ugodzony przez niego przypadkowo i miertelnie dyskiem itd. Bstwo wyobraone jako nieruchoma o obracajca wiecem koa za porednictwem promienistych ramion (szprych). ,,Europa, co tu i wdzie o foremki woa, bdzie jak koo kruszwickiego chopa, a rami Boe jak o tego koa!" (W albumie hr.**" 912 Cypriana Norwida). Koo atrybut bogini Losu, Tyche (rzymskiej Fortuny), pniej Nemesis. Koo Fortuny to antyczny emblemat niestaoci, zmiennoci losu ludzkiego (kady punkt na obrczy obracajcego si koa znajduje si raz na grze, raz na dole), a w redniowieczu niezmiennoci losu ludzkiego, majcy dowie przez wracanie do pozycji pocztkowej, e przeznaczeniem czowieka jest pozostawa w przeznaczonym mu stanie, a grzechem szuka awansw; temat wyobraany czsto w plastyce gotyckiej. Koo dokonao penego obrotu" (Krl Lir 5,3 Szekspira), przestpstwo zostao sprawiedliwie ukarane, dokonaa si suszna pomsta. Od koa uczy si uczu niestrudzonego powrotu w niepowrotnych obrotach szprych" (Kolo l2 Mieczysawa Jastruna). Obroty koa wyobraay za

rwno zmienno i ustalon kolejno pr roku, zmienno i nastpstwo pokole, krtko ycia ludzkiego, jak i niestao ograniczonych, pytkich umysw: ,,Serce gupiego jest jako koo u wozu, a mylenie jego jak obracajca si o" (Eklezjastyk 33,5). Koo losu wiecznie biey, niewstrzy-many bieg i cig. Coraz nowy, krasy, wiey, ywy wchodzi w wietlny krg" (Skaka 3,1847 S. Wyspiaskiego). Koo wozu czy czynnik ruchu z czynnikiem czasu, obrt koa mierzy przebyt drog w cigu okrelonego czasu. Babiloczycy podzielili koo na 360 stopni lub na 6 wycinkw po 60 stopni; jego nazwa, szar, oznaczaa Kosmos. Koo czce czynnik ruchu na obwodzie i nieruchomoci w centrum; podzia obwodu na rwne czci wyobraa poszczeglne fazy mijajcego czasu wyraonego przez obrt koa z jednej fazy wstpujce, z drugiej zstpujce. Ezechiel opisuje 'koa wozu cheru-bw. ktre s pene oczu, i stoj, i poruszaj si zarazem (1,16 18;IO,913). W marzeniu sennym szczliwa odmiana. Pite koo u wozu kto zbdny, niepotrzebny. By kkiem w maszynie odgrywa podrzdn rol. Nie nasmarowane koo skrzypi (ac. rota plaustri male uncta stridet}, tj. pracownik le opacany szemrze; rwnie i o przekupstwie, apwce: Kto smaruje, ten jedzie. Koo, koowrt redniowieczne narzdzie tortur, w ktre wplatano delikwenta. Koo Iksjona w mit. gr. obracajce si koo ogniste w Hadesie. w ktrym cierpia wieczne mki Iksjon za targnicie si na cze bogini Hery. Ja, przykuty do ognistego koa, ktre zami (...) polewam" (Krl Lir 4,7 Szekspira). ..Patrz na ojczyzn biedn jak syn na ojca wplecionego w koo" (Dziady cz. III 2 Improwizacja 2623 Mickiewicza). Cierpi czowiek, bo suy sam sobie za kata: sam sobie robi Koo i sam si w nie wplata" (Skdmka? Mickiewicza). Czym innym byo amanie koem w redniowieczu: skazaca ukadano na ziemi, na polanach drewna i gruchotano mu koci, uderzajc z gry koem od wozu. Koo modlitewne, myn modlitewny, gsto i drobno zapisany mantr (mistyczn for-

mul buddyzmu lamaistycznego), obracany przez buddystw tybetaskich jako szybkociowy producent modlitw. KOMETA Kometa zy znak w wielu kulturach staro. i rdw., u Inkw i Aztekw, w Afryce. In caelo nunquam speclatam impune cometam" tac. 'kometa widziana na niebie zawsze oznacza katastrof' (Klaudian). By to kometa pierwszej wielkoci i mocy (...). Z niewymownym przeczuciem cay lud litewski poglda kadej nocy na ten cud niebieski, biorc z wrb z niego" (Pan Tadeusz 8, 109, 11719 Mickiewicza). Przysowie: Przyjdzie kometa, machnie ogonem i wszystko diabli wezm. Kometa rozumiana przez tysiclecia jako zapowied katastrof i klsk, trzsie ziemi, potopw, zarazy, godu, wojny, upadku monarchw, wreszcie powszechnych ciemnoci i koca wiata. Na Kobiercu z Bayeux (krlowej Matyldy) wyobraono komet wieszczc upadek i mier krla ang. Henryka II w czasie podboju Anglii przez Normanw. Gdy ndzarz kona, nie wiec komety; niebo pomieni si przed mierci ksit" (Juliusz Cezar 2, 2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego); wg Plutarcha przez tydzie po mierci Cezara wida byo komet na niebie. Kometa czasem wojny, czasem wry ktnie!" (Pan Tadeusz 8,194 Mickiewicza). Kometa w plastyce chrz. gwiazda betlejemska wyobraana czsto w ksztacie komety, zapewne dlatego, aby si odrniaa od innych gwiazd. Kometa diabe. Szatan, Lucyfer. ,,Naprzeciw Szatana sta nieulkniony i jak kometa pon, co rozjania wielki gwiazdozbir Wownika w niebie arktycznym, z wosw straszliwych strzsajc pomr i wojn" (Raj utracony 2,8615 Johna Mil-tona, t. Macieja Somczyskiego). Kometa (...) krwawym okiem z ukosa na rydwan spoziera jakby chcia zaj puste miejsce Lucypera" (Pan Tadeusz 8, 109, 11112 Mickiewicza). Kometa osobliwo, dziwo, fenomen natury, rzadko. Rzadko widziany, kadym moim ruchem budziem ludzki podziw jak kometa" (Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira, t. L. Uiricha).

Kometa krtkotrwaa, nazbyt krtka, przemijajca, cho byszczca kariera. Byszczy przed nami, niknc jak kometa, czc z swym wiatem blask nieskoczonoci" (Epilog do Dzwonu" Schillera 1034 Goethego), Goethe o Friedrichu Schillerze w dziesiciolecie jego zgonu. Komety starcy. Starcw i komety darzy si respektem z powodu tych samych cech: ich aspiracji do przepowiadania przyszych wypadkw oraz ich dugich brd" (Myli na rne tematy Jonathana Swifta). KONIK POLNY Konik polny symbolizuje niemiao, strach; skromno, pokor; mdro, szlachetno; lekkomylno, gadulstwo; staro. Konik polny u staro. ydw mdro; u Grekw szlachetno. Konik polny szczebiotliwo, gadulstwo, bezsensowne, niezrozumiae trajkota-nie, mwienie od rzeczy. Ale staro. grekom podobao si strzykanie, wierkanie, granie, cykanie konikw, trzymali je dlatego w domach, w klateczkach z gazek; konik by powicony Apollinowi jako bogu muzyki. Podobnie w XIX w. suchano z przyjemnoci wierkania wierszcza za kominem; por. opowie wigilijn wierszcz za kominem Ch. Dickensa i wiersz wierszczyk Marii Konopnickiej. Konik polny dopeniajca si para: wiatociemno, gdy owad kolejno milczy w nocy i cyka w wietle promieni sonecznych; atrybut Apollina jako boga poezji i Soca, symbol poetw, ktrych Muza nawiedza tylko co pewien czas. Konik polny staro. W mit. gr. bogini Eos (Jutrzenka) wybagaa u Zeusa niemiertelno dla swego kochanka, piknego Trojaczyka Titonosa, ale przez nieuwag zapomniaa prosi te o wieczn modo, dlatego na staro zgrzybia i skurczy si tak bardzo, e zostao z niego niewiele prcz skrzeczcego gosu. Litujc si nad nim Eos zmienia go w konika polnego (a. w wierszcza, a. w cykad). Konik polny w symbolice chrz. nawrcenie. Konik polny beztroska, lekkomylno. Konik polny cae lato przepiewa i za to, gdy wia zimny wiatr na dworze, nie znalaz w pustej komorze ani

muszki okruszeczka, ni robaczka kawaeczka" (Konik polny i mrwka l6 Jeana de La Fontaine, t. S. Komara). W folklorze: obrona przeciw zemu oku". W marzeniu sennym: strata. KO Ko jest symbolem czasu; promieni sonecznych i ksiycowych, dnia, nocy; powietrza, wiatru, ognia, byskawicy; fal, rda; si ywotnych, podnoci, matki, mioci, zmysowoci, chuci; arystokracji, rycerstwa, wolnoci; prnoci; wiernoci; wojny, triumfu, bohaterstwa, zwycistwa; mierci, poddania si losowi; zdrowia, siy, energii fizycznej i umysowej, wytrzymaoci, szybkoci, ruchu, miaoci, pracowitoci; wiedzy, jasnosyszenia, intelektu, instynktu, intuicji, wraliwoci, rozsdku; szczodroci, wdzicznoci, zrozumienia, de duszy ludzkiej; szczcia, nieszczcia; panicznej strachliwoci; egoizmu, zoci, uporu, gupoty. Ko jako wierzchowiec bogw symbolizuje zjawiska niebieskie (promienie Soca i Ksiyca, chmury, byskawice, wiatry), wodne (fale morskie, nurty rzeki). Sdzono, e uczestnicy misteriw dionizyjskich suyli bogom jako wierzchowce. W redniowieczu ko bywa atrybutem mioci, cnoty, pobonoci, natchnionej wiary, ale ujedany przez wiedmy, czarownice i diaby symbolizuje fallusa i czsto ustpuje miejsca miotle, kosturowi lub pogrzebaczowi. Jako emblemat powietrza i wichru jest porednikiem midzy niebem i ziemi (podobnie jak orze i jele). Mistyczny, olbrzymi, omionogi ogier skandynawskiego Ody-na, Sleipnir, unosi go jak wiatr w powietrzu, ponad ldem i morzem, na krace wiata. Straszliwe dziewice walkirie, suki Odyna, pdziy konno nad chmurami, osonite tarcz i hemem, na plac boju, aby wybiera polegych bohaterw godnych miejsca w Walhalli. Ko jest szczeglnie cenn ofiar skadan bogom Soca, wd, bogom podziemnym, w kulcie zmarych, od gbokiej staroytnoci. Zabijanie konia, aby suy po mierci swemu panu, byo charakterystyczne dla ludw Azji (groby scytyjskie), spotykane te w staroytnoci rdziemnomorskiej (grobowce faraonw; cztery przepyszne rumaki" Achillesa na stosie Patro-

kla w Iliadzie 23 Homera), u dawnych Sowian. Dawn tradycj stanowi bogowie i de mony przybierajcy ksztaty koskie, jak Helios, Demeter, Posejdon, Hades, ora? bogowie, ktrzy wprowadzili sztuk kiezna-nia, poskramiania i oswajania koni, jak Zeus, Helios, Posejdon, Atena, i tacy bohaterowie, jak Erechteusz-Erichtonios. Lao-medon, Herakles, Bellerofon. Ko by atrybutem Dionizosa, Plutona, Boreasza, Diosku-rw, muz, Odyna. Ko by powicony Are-sowiMarsowi: nage i niespodziane pojawienie si konia uwaano za prognostyk wojny. Talenty wrbiarskie koni podziwiay ludy indoeuropejskie ju w Azji. Wedug legendy Dariusz I by jednym z siedmiu ksit perskich, ktrzy si umwili, e ten z nich zostanie krlem, ktrego ko pierwszy zary; krlem zosta Dariusz, bo kaza koniuszemu przyprowadzi swemu ogierowi klacz. Cudowny ko Achillesa, Ksantos, przepowiada swemu panu ludzkim gosem rych mier (Iliada 19, Homera). Rzymska hippomancja (wrenie z zachowania si koni) sdzia o nadchodzcych wypadkach z parskania i renia koni; podobnie czynili Germanowie. Ko, zwaszcza biay, wie si ze Socem, z jasnoci dnia, z ogniem, powietrzem, niebiosami, wod, bohaterami sonecznymi jako najszlachetniejsze z udomowionych stworze, w cisych kontaktach z czowiekiem, w jego podrach, pracy i walce prezentujcy cierpliwo, opanowanie (mimo skonnoci do panicznych przestrachw i ponosze), lepe posuszestwo za dnia, gdy widzi za niego czowiek, a niezawodny instynkt kierunku w nocy, gdy jedziec lub wonica moe bdzi. Soneczny wz Persw, Grekw (Heliosa, Fae-tona, Apollina Feba), Skandynaww, bieg po nieboskonie zaprzony w ogniste rumaki. Rodyjczycy, mieszkacy wyspy Rodos, noszcej imi ukochanej nimfy Heliosa (jednak por. Ra [mio]), czynili doroczn ofiar z czterokonnej kwadrygi, wpdzajc j w morze i topic; Socu, nie-znuenie obiegajcemu niebo staroytni ofiarowywali najszybsze zwierz oswojone. Eliasz wstpi do nieba na wozie zaprzonym w konie ogniste (4 Ks. Krl. 2,11). Krlo-

wie judzcy stawiali posgi koni na cze boga Soca; zburzy je Jozjasz (23,11). Ko, zwaszcza czarny, wie si z ciemnociami nocy, z podziemnym wiatem chtonicznym, z rolinnoci, Matk-Ziemi, z ogniem wulkanw, z wntrznociami Ziemi, gbin morza, z nurtem rzek, z wod oywcz, porywajc, wcigajc, duszc, z pywami morza, z Ksiycem i jego wiatem, ze snem, marzeniami sennymi, seksem, wrbami, magi, czarami, zymi urokami. Biae rumaki Posejdona to pienice si tale morskie; konik morski (pawiko-nik) czy gow konika z rybim ogonem. Pegaz (gr. pegasos 'rumak rdlany' od pge 'rdo'), ko skrzydlaty mitu gr. Pod uderzeniem jego kopyta miao wytrysn z ziemi na stoku Helikonu rdo Hippo-krene ('koskie rdo'), przez dugi czas, wraz z Pegazem, literacki symbol natchnienia poetyckiego, oraz rdo Peirene pod Koryntcm. Ko bywa psychopompem, przewodnikiem dusz zmarych na miejsce im przeznaczone, dlatego ofiarowywany zmarym lub chowany z nimi razem. W maz-daizmie bg za i ciemnoci Aryman przedstawiany by nierzadko w postaci konia. W zwizku z Ksiycem (moe podobiestwo ksztatu kopyta i sierpa Ksiyca?) i jego wpywem na ruchy wd morza ko odgrywa pewn rol w ceremoniaach wywoywania deszczu, w wiosennych rytuaach sprowadzajcych urodzaj (np. jazda wierzchem konno nagiej dziewczyny albo przykrytej sieci, lub dugimi wosami; lady takich obrzdw prawdop. w legendzie o Lady Godivie w Coventry w Anglii). Krlowa Hadesu, Persefona, miaa biae rumaki. Posejdon w postaci ogiera pokrywajcego matk Persefony, Demeter, w postaci klaczy, wyobraa przypyw morza wdzierajcy si na brzeg ldu. Posejdon, ojciec grzywiastych falrumakw, ustanowi mia wycigi konne. Ko, zwaszcza maci karej lub trupio, widmowo-biaej, jest w swej roli chtonicz-nej b. rozpowszechnionym symbolem mierci: ko mierci, ko zapowiadajcy zgon (rwnie we nie). Piekielne, miertelne erynie i harpie byway matkami koni (np. koni Kastora, Polluksa i Achillesa). A oto ko blady, a siedzcemu na nim na imi mier, i pieko szo za nim" (Apok. 6,8). Folklor europejski peen jest koni-koszma-

rw galopujcych po nocy samotnie lub stadami, gronych dla podrnikw, czsto z jedcami przekltymi, pokutujcymi, zmuszonymi do nie koczcej si pogoni za umykajc zwierzyn. W Biblii i w redniowieczu ko wystpuje jako wyobraenie klski, zarazy, zagady. Od Da sycha parskanie rumakw najedcy, caa ziemia dry od gonego renia jego ogierw; cign by pore kraj i to, co w nim jest" (Jeremiasz 8,16). W sztuce chrzecijaskiej ko przedstawia odwag i hojno. Jest atrybutem apostoa Jakuba Starszego, w. Marcina, Maurycego, Jerzego, Wiktora, w. Aidana, apostoa Northumbrii, w. Columby, apostoa Szkocji, wyobraanych na koniu. Wizerunki koni w katakumbach, jeli nie wyobraay zawodu zmarego, przedstawiay zapewne szybko przemijania ycia doczesnego lub byy odbiciem poj religii rzymskiej ko jako psychopomp. W plastyce Odrodzenia symbol podania seksualnego. Od redniowiecza podkowa w folklorze uwaana jest za przedmiot przynoszcy szczcie. Ko jest jednym z najwaniejszych (obok wa) atrybutw bohaterstwa na freskach, paskorzebach i wazach, od archaicznych wyobrae koni zaprzonych do wozw bojowych a do pniejszych wierzchowcw, od stworw demonicznych do zwierzcia rycerskiego majcego imi i wieszczego ducha. ,,Najpikniejsz zdobycz czowieka jest oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzcia, ktry dzieli z nim trudy wojny i chwa walki" (Dzieje ssakw fr. zoologa G. L. de Buffona). Ko, wynoszc wonic i jedca nad innych ludzi, staje si oznak bogactwa, szlachectwa i wadzy, a take triumfw duchowych. Rycerz to nm. Ritter, czyli Reiter 'jedziec'; kawaler od w. caballo z ac. caballus 'ko'. Pegaz, wierzchowiec Bellerofonta, skrzydlaty ko chtoniczny zrodzony z Ziemi zapodnionej przez krew gorgony Meduzy, staje si niebiaskim suk Zeusa, nosicielem piorunw, reprezentantem siy ujarzmionej przez rozum, radoci, zwycistwa. Jest to pewne zo (...), rodzaj pomyki (...): widziaem sugi jadce konno, i ksita idce pieszo jak sugi" (Eklezjastes 10, 57). ,,Przysowie: ebrak zajedzi konia na mier" (Henryk VI cz. 3 1,4, Szekspira).

Ko poczucie bezpieczestwa dla jedca. A c u milion set diabw daje bezpieczestwo czowiekowi, jeli nie ko, szabla i pistolet?" (Koltokacja Jzefa Korzeniowskiego). Przysowie w.: Dobry ko to dobra bro. Jazda konna rado, pociecha, satysfakcja. Przysowia: Jakby go na sto koni wsadzi. Kady ma swego konika (ulubionego, na ktrym jedzi), tj. swoje upodobania, pasj, hobby. Gdy na ko si-dziesz, zaraz ci desperacja od trzsienia coraz niej zlatuje, a j w kocu i zgoa wytrzsiesz" (Ogniem i mieczem 3, 4, H. Sienkiewicza). Ko, rumak bojowy. By na rumaku w pogotowiu bojowym. ,,I kraj by cay na rumaku, w polu" (Beniowski l, 6, Sowackiego). Bg postawi ich jako (wojennego) konia sawy swej w bitwie" (Zachariasz 10,3). Rumak symbolem wojny tak jak osio pokoju. Rumak atrybutem zwycistwa, std pomniki konne zwyciskich dowdcw: posg Marka Aureliusza na rzymskim Kapitelu, jedyny konny pomnik pogaskiego wodza oszczdzony przez chrzecijastwo przez nieporozumienie, gdy wzity by za posg Konstantyna Wielkiego; pomnik kondotiera Gattamelaty duta Donatella na placu przed bazylik w. Antoniego w Padwie, pierwszy nowoytny (1447) posg konny z brzu. ,,Powiedzia wielki jenera omini (Henri de Jomini), e ko, nie czowiek, dobr jazd czyni" (Dziady cz. III, Przegld wojska 7980 Mickiewicza). Ko bojowy symbolem nieustraszonej odwagi. Kopie ziemi kopytem, wyskakuje miao, pdzi przeciw zbrojnym. Gardzi strachem i nie ustpuje mieczowi. (...) Dyszc i rc re ziemi, a nie uwaa, e grzmi gos trby. Gdy usyszy trb, mwi: Ach! Z daleka czuje wojn, woanie dowdcw i okrzyki wojska" (Hiob 39, 1925). Ko drze ziemi, nie chce dosta, pjdziesz koniu, pjdziesz w dal!" (Pie wojskowa 34, Jzefa Przerwy Tetmajera). Ko z rzdem wierzchowiec z ozdobn uprz rzecz bardzo kosztowna. Da konia z rzdem temu, kto... ofiarowa wysok nagrod temu, kto... Jedziec i jego wierzchowiec: jedziec element intelektualny, duchowy, energia umysowa, rozum, mio uwzniolona; ko

element zwierzcy, niewiadomy, intuicyjny, cielesny, chu, popd, instynkt, energia fizyczna, koszmar senny. ,,Egipcjanie to ludzie, a nie Bg; konie ich to ciao, a nie duch" (Jzajasz 31, 3). Analogiczny podzia, czy te raczej poczenie, mona by przypisa bajecznym centaurom greckim. Ko wierno. Ko paczcy nad grobem pana. Boskie za Achillesa, stanwszy na stronie, rzewnie po Patroklosie zapakay konie" (Iliada 17,4267 Homera, wg t. F. Dmochowskiego). Za konduktem modego Pallasa, syna Ewandra. sojusznika Eneasza szed Eton, bojowy rumak Pallasa, smutny i paczcy" (Eneida 11,89 Wergiliusza). otnierz-tuacz na koniec pada u ng konika wiernego, a konik nog grzebie mogi dla niego" (Pan Tadeusz 12,7245 Mickiewicza). Ry ko za trumn, grzmic kopytem dumnie, roz-dyma chrapy i rwie si ku trumnie!" (Pogrzeb ks. Jzefa Poniatowskiego 56 Or-Ota). Ko szybko, wiatr, wiato, ogie, piana morska, rwce potoki. Jego rumaki szybsze ni ory" (Jeremiasz 4.13). Przysowie: I w sto koni nie dogoni. Ko sia. Silny jak ko. Latajcy ko jako wierzchowiec bogw i bohaterw (np. Pegaz) rozum, nauka, pojtno; literacki atrybut natchnienia poetyckiego. Hebanowy ko latajcy z Bani z 1001 nocy. Ko aspiracje duszy ludzkiej. Moemy wyobrazi sobie dusz jako uskrzydlony wz kierowany przez skrzydlatego wonic i cigniony przez dwa konie rnej natury jeden, biay i szlachetny, dy ku Niebu, drugi, czarny i masywny, cignie wz ku Ziemi, a wonic targaj nieustannie te sprzeczne tendencje idealistyczna i materialistyczna (z dialogu Fajdros Platona). Ko wie si z mdroci reprezentowan przez pewno kroku i kierunku w ciemnociach, na manowcach. Pan przeprowadzi ich przez gbi jak ko w puszczy, aby si nie potknli" (Izajasz 63, 13). ,wawy, wierny konik kozaka rozumi" (Maria 3,42 A. Malczewskiego). Przysowie (iron.): Niech si ko frasuje, bo ma wielki eb. Houyhnhnms" (wym. humimz) rasa koni rozumnych, sprawiedliwych, rozsdnych, nienawidzcych kamstwa, uy-

wajca do prostych prac Jahusw, ludzi chodzcych na czworakach, zych, gupich, brudnych, nieuczciwych, rozpustnych (Po-dre Guliwera Jonathana Swifta). Ko pracowito. Nm. Ein braves Pferd stirbt m den Sielen 'dosf. dzielny ko umiera w uprzy; przen. dzielny czowiek umiera na subie, w pracy' (kanclerz Bismarck w sejmie pruskim 4 II 1881), przed emerytur. Ko upr. Przysowie: Kady zaprowadzi konia do wodopoju, ale i dwudziestu nie zmusi go do picia. Ko gupota. Ko poszy si i ponosi z najbahszego powodu. Nie bdcie jak ko i mu, nie majcy rozumu!" (Psalm 31 9). ,,Konie gupie, ale wz pospiesza" (Konie i furman 6 Ignacego Krasickiego). Przysowia: Gdyby ko o swej sile wiedzia, to by na nim nikt nie siedzia. Ko by si umia. Ko niedoskonao, omylno.,,Omylny jest ko ku wybawieniu, nie wybawi go nawet jego wielka sia" (Psalm 32 17). ,,Biada tym, ktrzy (...) polegaj na koniach i ufno pokadaj w wozach wojennych" (Izajasz 31, l). Przysowie ac.: Ko ma cztery nogi, a potknie si (a c dopiero czek!). ysa kobya ko mao wart, potulny. Przysowie: Wyjeda jak z ys koby na targ. Na niego jak na ys koby (ysego konia) wsiada, napada; napastowa go, gnbi; poniewiera nim. Jak kobya yso si urodzi, to yso i zdechnie. Ko Sejaski przen. co, co przynosi pecha. Wg tradycji Gnaeus Seius mia konia argiwskiego, gniadosza niezwykej urody, ktry przynosi nieszczcie swoim kolejnym wacicielom, m.in. Kasjuszowi i Markowi Antoniuszowi, ktry kaza go zabi, nim popeni samobjstwo. Zy ko niewaciwy czowiek. Postawilimy na zego konia, tj, na konia, ktry przegra bieg na wycigach; przen. liczylimy na czowieka, ktry nie speni naszych nadziei. Ko Pana Jezusa osio; przen. gupiec. Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy; zob. Osio (wierzchowcem prorokw). Biay ko soneczny intelekt, rozum, niewinno bez skazy, czysto, pikno doskonae, w. Jerzy, majestat Chrystusa. ,,A oto biay ko. a Ten, ktry na nim

siedzia, nazywa si Wierny i Prawdziwy" (Apok. 19,11). Atrybut witu, wiedzy niebiaskiej, zastpw niebieskich walczcych ze zem i ciemnoci, zapowied mierci (rumaki Persefony). Mesjasz, Chrystus i Mahomet na biaych koniach w czasie powtrnego przyjcia, w dniu Sdu Ostatecznego; podobnie Wisznu. W staroytnoci gr.-rz. najcenniejsza ofiara skadana bogom, zwierz wyroczni i przepowiedni, atrybut Dio-skurw, Jowisza; atrybut Odyna. Cudowne, nienobiae rumaki krla Tracji, Re-zosa, sprzymierzeca Troi, gdyby cho raz skosztoway trojaskiej paszy lub napiy'si wody ze Skamandra pod Troj, miasto byoby nie do zdobycia; dlatego Diomedes zabi Rezosa, a Odys uprowadzi rumaki. Przysowie: Kto nie mia konia biaego (siwego), ten nie mia dobrego. Czarno-biay ko ycie i mier. Przysowie: Biay z czarn skr ponad wszystkie konie gr. Czarny ko klska godu i droyzny. ,,I oto ko kary, a siedzcy na nim mia szal w rku" (Apok. 6,56). Czerwony ko, barwy ognistej klska wojny. I wyszed ko ryy, a siedzcemu na nim dano moc zakcania pokoju na ziemi" (Apok. 6,4). Ko atrybut anioa. Wedug Proroctwa Zachariasza l, 8: Widziaem w nocy jak m (tj. anio) wsiadajcy na konia ryego sta midzy mirtami (...), a za nim konie rye, pstrokate i biae"; por. Czterej jedcy Apokalipsy (6,28). ,,I szy za nim (za Chrystusem) wojska niebiaskie na biaych koniach" (Apok. 19,14). Ko zdrowie. Zdrw jak ko. Ko gwatowne podanie seksualne, zapa, szczodro, podno, modo, sita twrcza. Bogini podnoci i urodzaju, arkadyjsk Demeter, przedstawiano czsto z gow kosk (zob. wyej Ko i ciemnoci nocy: Posejdon i Demeter). Koskie torsy lub koczyny czekokoni, takich jak centaury, satyry, syleny, wyobraaj nieopanowan chu. Kto w maestwie (...) swej chuci tak zadouczyni jak ko i mu, ktre rozumu nie maj, nad tymi czart ma moc" (Tobiasz 6,17). ,,Ogiery to wytuczo-ne, jurne; kady ry do ony bliniego swego" (Jeremiasz 5,8). Wedug Pliniusza (Historia naturalna 8,67) wiatr pnocny (ko Boreasz) moe zapadnia klacze; w mit.

skand, konie Freyfaksy, powicone bogu Freyrowi, symbolizuj podno (zob. Dzik). Ko o trzech nogach (w rdw.) wierzchowiec diabw; zaraza. Dwa konie gwiazda zaranna i wieczorna jako towarzysze Soca. eb koski (czaszka koska) mia przynosi szczcie i broni od demonw; zwaszcza przybity do okapu dachu, do ciany domu, stodoy, przynosi obejciu opiek. Czaszka koska zawieszona nad grobem lub przy wityni udzielaa miejscu nadnaturalnych mocy. eb konia godem Kartaginy: Tutaj to Fenicjanie zagnani wichrem i fal, kopic ziemi, znaleli gow ognistego konia, znak (...) wieszczcy ludowi zwycistwa w boju i ywot szczliwy" (Eneida 1,444 Wergiliusza, t. W. Markowskiej). Ko trojaski, drewniany ko: Byo bowiem przeznaczone zgin miastu, gdy ukryje u siebie wielkiego, drewnianego konia, w ktrym siedzieli najlepsi z Argiww, gotowi nie Trojanom mier i kres" (Odyseja 8,492 Homera, t. J. Parandowskiego); przen. zdobycz przynoszca zgub; zowrogi, niebezpieczny podarunek, kompromitacja przysowia: Darowanemu koniowi nie zagldaj w zby. Konie kra przen. przedsibra co trudnego, niebezpiecznego. Z nim mona konie kra przen. z nim mona odway si na sprawy ryzykowne, jest przedsibiorczy, ma poczucie humoru, to dobry kumpel, lojalny przyjaciel. Koska kuracja przeprowadzana b. silnymi rodkami, energicznymi sposobami, aluzja do sposobw, jakich w leczeniu koni uywali kowale-koniarze-konowaowie (waaszcy konie). W heraldyce: gotowo do czynu w czasie wojny lub pokoju; koniuszy krlewski; symbol Europy jako jednej z czterech czci wiata; (biay ko) godo staro. Sasw; emblemat Kentu; (galopujcy biay ko) godo dynastii hanowerskiej (std wiele obery brytyjskich o nazwie White Horse 'Pod biaym koniem'). W marzeniu sennym: wyobraenie osoby nicej; (czarny) przyjemno po zmartwieniu; (barwny) niewielki dochd; (padajcy) za nowina; (szary albo srokaty) niepokj; (biay) bogactwo, powodzenie. W plastyce czste tematy: rumaki Soca (Heliosa), kierowane przez Faetona, spa

daj ku ziemi; klacze krla trackiego, Diomedesa, poerajce cudzoziemcw, atakowane przez Heraklesa z maczug; Perseusz albo Bellerofon na Pegazie; Cloelia, zakadniczka Persenny, uciekajca nago na koniu przez Tybr (Liwiusz 2,13; Plutarch 6,19); jedziec na biaym koniu i dwaj anioowie wypdzaj Heliodora ze wityni (2 Ks. Machabejska 3); onierz rzymski, Marek Kurcjusz, wskakuje z koniem w gboki d na rzymskim Forum, skadajc si bogom w ofierze; w. Pawe spadajcy z konia w drodze do Damaszku (Dzieje Ap. 9,19); czterej jedcy Apokalipsy z ukiem i strzaami, mieczem, szalami i trjzbem (Apok. 6,28); onierz rz., w. Hipolit, rozdarty przez konie stajce dba; wici na koniach: w. Jerzy (zabijajcy smoka), w. Eustachy, w. Hubert, w. Marcin; w. Eligiusz podkuwajcy konia; Don Ki-szot, rycerz smtnego oblicza" na Rosy-nancie, wychudej, olbrzymiej szkapie; synne portrety konne, jak Filip IV (cA. 16345) Velazqueza czy Karol I (1638) Van Dycka. Synne rzeby, jak: cztery rumaki z brzu nad portalem bazyliki w. Marka w Wenecji, czy niezliczone pomniki konne, od Marka Aureliusza na rzymskim Kapitelu a do ks. Jzefa Poniatowskiego Thorvald-sena w Warszawie. KORONA Korona symbolizuje bstwo, wywicenie, uroczysto; Soce, promienie soneczne, wiato, ogie; owiecenie; pikno; ycie; mier; niemiertelno; histori; godno, chwa; ambicj, honor, reputacj; zwycistwo, nagrod, dum, wyszo, pomylno; monarchi, imperium, krlewsko, prymat, zaszczyty, splendor, bogactwo, przepych, wystawno; zwierzchnictwo, wadz, potg; ucisk, uciemienie, tyrani; pych, prno; odpowiedzialno, gow, rozsdek, mdro, intuicj; doskonao; faszyw wiedz. Zob. Bero, Koo, Wieniec; por. Rogi. Korona wie si z drzewem, z rnymi gatunkami drzew, z gazkami i limi. Pochodzenie korony od wieca rolinnego jest widoczne w ornamentacji i w etymologii: tac. corona 'wieniec z kwiatw a. kruszcu: diadem krlewski', gr. stephanos 'wieniec; korona'.

Korona koo, doskonao, niemiertelno; zob. Koo (Zloty krg). Podwjna korona faraonw, pschent biaa mitra Grnego Egiptu wprawiona w czerwon koron Dolnego Egiptu (Delty). Korona wadza monarchy, panowanie, imperium, potga, godno, sawa, bogactwo; pycha, prno, wygrowane ambicje, tyrania. Ogldajcie (...) krla Salomona w koronie, ktr go ukoronowaa matka jego w dzie zrkowin jego" (Pie nad pieniami 3,11), moe lad dawnego matriarchatu? Hura!... zerwijmy z carw korony, gdy ludy dotd chodz w cierniowej" (Warszawianka 256 Wacawa Swi-cickiego). Korona chway, wieniec wesela Bg. W w dzie bdzie Pan zastpw koron chway i wiecem wesela ostatkowi ludu swego" (Izajasz 28,5). Korona chwaty i krlestwa Jeruzalem. I bdziesz koron chway w rce Paskiej i koron krlestwa w rce Boga twego" (Izajasz 62,3). Korona mdro. Osignij mdro (...), uchwy si jej, a (...) koron ozdobn nakryje ci" (Ks. Przypowieci 4,79). Koron mdrcw jest roztropno, lecz wiecem gupcw gupota" (Ks. Przypowieci 14,24). Korona pycha. Biada koronie pychy, pijanym Efraima" (Izajasz 28,1). Koron starcw s synowie synw" (Ks. Przypowieci 17,6). Korona dobra sawa, reputacja. (Bg) zupi mi ze sawy mojej, zdj koron z gowy mojej" (Hiob 19,9). Korona uczciwa, dobra ona. Dobra ona jest koron swego ma" (Ks. Przypowieci 12,4). Korona z wieyczkami atrybut Wielkiej Matki Kybele-Ops-Rei jako bogini wojny i obroczyni miast; Artemidy efeskiej (Diany z Efezu); Atargatis (Dea Syria, Derketo); ziemi jako jednego z czterech ,,pierwiastkw" (zob.). Korona ogie. Soce, wiato; chwaa, pikno, honor; owiecenie duchowe; atrybut bogw (Zeusa, Apollina) i planet. Korona soneczna astr. najwysze warstwy atmosfery Soca. Korona Wschodu Antiochia, za. w 300 r. p.n.e. stolica Seleucydw, pniej jedno z gwnych miast hellenistycznych

i jedna z najwikszych metropolii cesarstwa rzymskiego. Korona cierniowa, wieniec cierniowy mka, bl, cierpienie, mczestwo; maestwo nieba z dziewicz Ziemi, obrczka maestwa Sowa Syna Czowieczego i Ziemi. Wieniec z cierni, ac. corona spinea (parodia rz. wieca z r) woony na gow Jezusa (Ew. wg Mat. 27, 29 i in.), atrybut w. Jzefa z Arymatei; Marii Magdaleny; w. Katarzyny ze Sieny; krla fr. Ludwika IX; Ignacego Lojoli; Sybilli delfickiej. Przysowie: Niedobra ona cierniowa korona. Korona mczeska hod, cze za mier mczesk, za mk. elazna korona niezomno, nieugito; tyrania. elazna korona Lombardii zota, z wtopionym paskiem elaza (jakoby gwodzia z Krzya Sw.), korona staro. krlw longobardzkich, uyta ju w 591 r. Dwie korony w rdw. wolno. Potrjna korona mistyczna wadza nad trzema wiatami: duchowym, psychicznym i fizycznym; twrcza, ksztatujca, materialna. Atrybut w. Elbiety z Turyngii jako dziewicy, ony i wdowy. Trzy korony (zdobice tiar papiesk od 1305 do 1965) godno papieska; wadza duchowa, wiecka i czycowa; Koci walczcy (tac. ecciesia mililans), ciefr picy (purgans dusze w czycu), triunirfujcy (triumphans wici w niebie); Koci wity, powszechny, apostolski; 'kapan, nauczyciel, krl; krl, kapan i wdzi'" Korona gowa (zob. Gowa: Koronowana gowa, Gowa pastwa), mdro, wznioso myli, intuicja. * Korona wyszo, prymat; wywicenie, uroczysto. Korona wznosi si nad gow i nad caym czowiekiem, symbolizujc supremacj, hegemoni. Std ukoronowanie szczytowe osignicie, najwyszy rezultat jakiej pracy, dziaalnoci, twrczoci; bliskie niektrym aspektom symboliki rogw (zob.) i koa (zob.). Korona odpowiedzialno, wadza. Och, tiazefa ty, szopka Monomacha!" ro., 'o, jake ciki, kopaku Monomachw!' (tj. korono carw, wadzo; Boris Godwiow, Komnaty carskie Aleksandra Puszkina), monolog cara Borysa. Monomach(os) gr. 'walczcy w pojedynk' przydomek wielkie

go ksicia kijowskiego Wodzimierza (1053 1125). Korona w. Stefana wadza krl. na Wgrzech; wszystkie ziemie pozostajce pod wadz krlw wg. od X w. do 1526; zota korona w Muzemu Narodowym w Budapeszcie. Korona w. Wacawa Czechy, Morawy, lsk i uyce; pojcie i sama korona powstay za panowania Karola IV, w 1347 r.; zota korona w dawnym czeskim skarbcu krl. w Pradze. Korona Krlestwa Polskiego (od p. XIV w.) ziemie podlege wadzy krla polskiego; ziemie historycznie i etnicznie polskie. Korona rdzenna Polska, bez Litwy. Korona ycie, niemiertelno. Bd wierny a do mierci, a dam ci koron ywota" (Apok. 2,10). W mi t koron. Dusza ma wzdycha do niemiertelnoci" (Antoniusz i Kleopatra 5, 2 Szekspira, t. L. Uiricha). R.urona mier; w kulcie zmarych korona grobowa, diadem, wieniec grobowy (la. corona funebris, sepulchralis). W krgu korony, ktra otacza skro krla znikom, mier ma swj dworzec" (Ryszard II 3,2 Szekspira, t. S. Komiana). Bdzie jej towarzyszy dziewiczy wieniec grobowy" (Hamlet 5, l Szekspira). W czasie pogrzebu dziewicy zawieszano w kocioach biae girlandy papierowe przypominajce biay tren stroju lubnego. Korona ze wiec wiat wrek. Ubierzmy ich w biel i ziele jak chochlikw, wrki, czarodziejki, z koronami z woskowych wieczek na gwkach, z grzechotkami w rczkach" (Wesoe kumoszki z Windso-ru 4,4 Szekspira). Korona papier(nictwo). Rozpowszechniony znak wodny na papierze od redniowiecza. Korona honor, godno. Przysowie: Korona ci z gowy nie spadnie, tj. to nie czy si z utrat twojej godnoci, z ujm na twym honorze. Koronny wielki; bezgraniczny (zodziej, pijak; gupiec itd.). Korona Pd. (Corona Australis) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny. Korona Pn. (Corona Borealis) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widoczny wiosn, latem i jesieni.

W heraldyce: wadza seniora; zwycistwo; odwaga. W Polsce, wg systemu nm., korona 9pakowa oznaczaa hrabiego, 7-pa-kowa barona, 5-pakowa zwykego szlachcica. W alchemii: transmutacja metali; korona Hermafrodyty (zob. Obojnak). W marzeniu sennym: (zota korona) zaszczyty; prno. KOCIOTRUP (Szkielet) Kociotrup symbolizuje mier, brak ycia i uczu, wycieczenie; ofiar bstwu; rdo ycia; demona; prno; siedzib duszy. zmartwychwstanie cia. Kociotrup rdo ycia, siedziba duszy. Wg mniema wielu plemion prymitywnych zniszczenie szkieletu niszczy take dusz zmarego. Koci upolowanych zwierzt grzebano, ukadajc je we waciwym porzdku, szkielety zowionych ryb wrzucano na powrt do wody, aby obrosy ciaem i nadaway si znw do zowienia i zjedzenia. Kociotrup mier, ale nie mier statyczna, ostateczna, lecz ywioowa, zwiastun nowej formy ycia. Kociotrup wyobraany w zadumie, z gow wspart na rku, z szyderczym a. ironicznym umiechem, przedstawia wiedz, ktra przekroczya prg nieznanego, posiada tajemnic bytu pomiertnego. Grecy wyobraali jeszcze mier jako modzieczego Thanatosa, brata snu, Hypnosa; obu przedstawiano czsto razem, jako picych efebw z odwrconymi w d, zgaszonymi pochodniami. Kociotrup z klepsydr i sierpem (w pnym antyku i w rdw.) Czas, mier. Klepsydra szybkie przemijanie czasu; Sierp zob. Sierp i kosa. Kociotrup ofiara bstwu. Szkielety zwierzt ofiarnych zawieszano na gaziach drzew w witych gajach. Kociotrup na uczcie przypomnienie mierci dla powcignicia zbyt hucznej zabawy a. dla wzbudzenia tym wikszej ochoty do niej" (W Egipcie) przy biesiadach bogaczy (...) jaki czowiek obnosi w trumnie drewnian figur umrzyka (...) dug na okie lub dwa (...) i tak mwi: Na tego patrzc pij i raduj si, bo taki bdziesz po mierci"" (Dzieje 2,78 Herodo-ta, t. S. Hammera). Podobnie mwi do swych goci Trymalchion w Uczcie Trymal-

chiona (Satiricon 34) Petroniusza. Carpe diem" tac. 'dosl. chwytaj dzie', nie marnuj mijajcych bezpowrotnie chwil (Pieni 1,11,8 Horacego). Statuetki wyobraajce kociotrupa Hermes (Merkury) psychopomp. Statuetki takie przedstawiay boga odprowadzajcego dusze zmarych na tamten wiat i suyy dziaaniom magicznym, majcym wpywa na los duszy umarego. Taniec szkieletw zob. Taniec (mierci). Kociotrup zmartwychwstanie ciaa. Na Sdzie Ostatecznym, przedstawianym w plastyce, czsto kociotrupy wstaj z grobw, z wszelkich szczelin ziemi, niekiedy nawet z wody; nieraz stopniowo przyoblekaj si w ciao. ,,Koci sprchniae! powstacie z mogiy, przywdziejcie ducha i ciaa, i siy!" {Hymn do Boga 1978 J. P. Woronicza). Kociotrup prno, marno. W tym znaczeniu czsto wyobraany w rdw. jako odbicie przegldajcej si w lustrze strojnej kobiety a. jako bogato przyodziany szkielet odbijajcy si w zwierciadle w postaci piknej kobiety. Szkielet brak ycia i uczu. Bez serc, bez ducha, to szkieletw ludy" {Oda do modoci l Mickiewicza), Szkielet w szafie, szkielet rodzinny wstydliwa, kompromitujca sprawa, afera rodzinna, ukrywana przed wiatem. Na to mamy cztery ciany i sufit, aby brudy swoje pra w domu i aby nikt o nich nie wiedzia" {Moralno pani Dulskiej 1,9 Gabrieli Zapolskiej). W alchemii: czarno, materia prima; fermentacja, gnicie. W marzeniu sennym: niespodziewane, ryche, przeomowe wydarzenie w yciu nicego. KOT Kot jest symbolem Ksiyca; Soca; wieszczby; grzechu; czarw, diaba; nieszczcia; ciemnoci i mierci (czarny kot); naduywania dbr doczesnych; drapienoci, okruciestwa; chytroci i zdrady; egoizmu; pochlebstwa; perwersji; niewiernoci; zodziejstwa; dumy, niezalenoci, swobody; wraliwoci, nerwowoci; melancholii; powcigliwoci; upodobania w wygodzie i luksusie, lenistwa, domatorstwa; czysto

ci, starannoci, wdziku, delikatnoci, igraszek; dugowiecznoci; chuci, podnoci, macierzystwa. Zob. Mysz(eis). Dzieje kota w staroytnym Egipcie sigaj 4500 lat lub jeszcze dawniejszych czasw; za panowania V i VI dynastii (2500 2200 p.n.e.) sta si zwierzciem witym, nie ma jednak dowodw na udomowienie go przed 1500 r. p.n.e. Jako atrybut bogini Bast (Bastet) zwizany by z podnoci, szczciem, radoci i ciepem sonecznym; bogini wyobraano jako kotk lub kobiet z gow kotki. W okresie XXII dynastii (ok. 935730 p.n.e.), gdy miasto Bubastis zostao stolic Egiptu, bogini czczono jako jedno z gwnych bstw narodowych. Kot sta si obroc domu, matki i dziecka przed demonami, zabicie go karano mierci; po zgonie kota cay dom przywdziewa aob (golono sobie brwi), a zwoki balsamowano i grzebano na olbrzymich nekropolach kocich. Niezaleno i rezerwa kota (widoczna zwaszcza przez kontrast z ulegoci i przywizaniem psa) uczynia z niego w redniowiecznej Europie synonim faszu i obudy. W bajkach La Fontaine'a z XVIII w., kiedy kot rozpowszechni si ju jako zwierz domowe i owca myszy, wystpuje on jako wcielenie witoszkowatoci, szelmostwa, oszustwa, dwulicowoci, okruciestwa i cynizmu. Podobnie w folklorze, ktry uwaa go za najchytrzejsze (prcz lisa) zwierz, W XX wieku kot wrci do ask, zwaszcza w krajach anglosaskich. W opowiadaniu Kot, ktry chodzi wasnymi drogami (1902) pisarz ang. Rudyard Kipling przedstawia pierwszego kota, ktry sprytnie wkradszy si w aski kobiety, zdoby dostp do ciepego mleka nie tracc dumnej niezalenoci. Kot jako spryciarz, a nawet mdrzec wystpuje m.in. w bajce Ch. Perraulta Kot w butach (1697) i w powieci E. T. A. Hpffmanna Kota Mruczysawa pogldy na ycie (nm. Lebensansichten des Kater Murr), 1821. Kot uchodzi te za zakut gow, wcfele-nie braku pamici. Koci eb tpa gowa nie umiejca nic spamita. Kocie by bruk z kamienia polnego. Kot odporno fizyczna; dugowieczno (cho yje 10 do 20 lat). Zawsze spada na cztery apy, jest podejrzliwy, ostro

ny. Indyjski zbir Paczatantra (ok. 300 p.n.e.) powiada: Natura daa kotu dziewi ywotw zamiast jednego". Kot zwizany jest z Ksiycem jako zwierz lunatyczne, polujce noc, widzce w nocy, poruszajce si bezszelestnie jak sowy i nietoperze; oczy jego byszcz w (niecakowitych) ciemnociach, a renice zmieniaj ksztat podobnie jak fazy Ksiyca. Kot by atrybutem bogi ksiycowych: Izy-dy i Artemidy (Diany), ktra zmienia si w kotk uciekajc przed stugowym olbrzymem Tyfeuszem (Tyfonem), co opisuje Owidiusz w Metamorfozach (5,330), ksiycowej boginiczarownicy Hekate i skandynawskiej bogini podnoci, czarw i wrb Frei, ktra jedzia wozem zaprzonym w koty i nosia rkawice z kocich skrek. Gdy kot przejdzie drog" to zy omen {Kobiety na zgromadzeniu ludowym 792 Arystofanesa). Gdy kot przejdzie mu drog, on cofnie si z drogi" {Charaktery 16,2 Teofrasta). W redniowieczu czarownicy chtnie zmieniali si w koty. Kot by siedliskiem diaba i uczestnikiem sabatw, towarzyszem czarownic (do dzi dnia pa wrcych z kart, rki, kuli krysztaowej itd.), ktre byy projekcj zej matki, podobnie jak dobre wrki dobrej matki. Kota posdzano o wysysanie ycia z oddechu picych niemowlt. Skutek by taki, e traktowano go okrutniej ni jakiekolwiek inne zwierz. Jednym z barbarzyskich sposobw wypdzania diaba z kota byo zaciskanie mu na ogonie rozszczepionego drewna (std przysowie: Bra koty w leszczoty) lub przywizywanie mu do ogona pcherza z garci suchego grochu wewntrz, co zreszt do dzi jest dla niektrych ludzi wietn zabaw. Std powiedzenie: Lata jak kot z pcherzem. Koty torturowano i palono ywcem, zwaszcza na wity Jan, jeszcze w XVI wieku w Paryu, na placu du Chatelet. Czarny kot ciemno, zagroenie i mier; biay przynosi ma szczcie (w Anglii na odwrt). Czarny przepowiada pogod na morzu, dlatego lubi go na statku marynarze (cho wypowiadanie sowa kot" jest tam tabu!). Koszmarny czarny kot jest bohaterem opowiadania Edga-ra Allana Poego. W tradycji muzumaskiej czarny kot ma wasnoci magiczne, siedem ywotw, bywa godnym szacunku,

ale zoliwym dinnem; krwi jego mona pisa zaklcia rzucajce urok. We Francji kota uwaano za ducha zboa: ostatnie zte pokosy zbiorw nazywano kocim ogonem. Gnostycy twierdzili, e kot jest tym w stosunku do psa, czym charakter kobiety w stosunku do charakteru mczyzny. Kobiece cechy kota: agodno, skonno do podstpw, zmysowo (nawet futerko kocie pobudza seksualnie); o dziewczynie mwi si kotka, kociak. Kot nieraz symbolizuje vulv (a mysz penisa; tym tumacz strach kobiety przed ma i niegron myszk). Przejmujce wrzaski marcowych kotw (kocia muzyka", zob. Muzyka) i niesamowity ceremonia ich umizgw uczyniy z kota wyobraenie chuci i rozpasania seksualnego, a take podnoci. Kotka czue i pogodne macierzystwo. Kot lenistwo, wygodnictwo, sybary-tyzm; zwinity wygodnie w kbek, odsypia w cigu dnia przez dugie godziny swoje nocne przygody, z satysfakcj wygrzewa si na socu lub przy piecu. Kot jest obrazem elegancji i wdziku niemal w kadej przybranej przeze pozycji. Kot czysto; spdza mnstwo czasu na toalecie; nie znosi nienaturalnych zapachw. Ulubione igraszki kota z kbkiem nici, frdzlami, kulk, sznurkiem, przedstawiaj go jako stworzenie lubujce si w beztroskiej zabawie, mimo e jest ona treningiem do charakterystycznej dla niego, wyrafinowanie okrutnej zabawy ze schwytan mysz. Kupowa kota w worku kupowa lekkomylnie, bez sprawdzenia; w dzisiejszym uyciu na kontynencie europejskim (w Anglii mwi si o kupowaniu prosicia w worku) suy jako usprawiedliwienie stosunkw przedmaeskich (aby nie kupowa kota w worku), o czym pisa ju dwukrotnie pod koniec XVI wieku Montaigne w swych Prbach. mia si jak kot z Cheshire (ang. grin like a Cheshire cat) dawne ang. porwnanie spopularyzowane przez Lewisa Carrola w Alicji w krainie czarw (1865). W heraldyce: odwaga, wolno, indywidualizm; czujno; wytrwao; chytro; strategia.

W marzeniach sennych: perfidia, zdrada; (zy) ktnie; (gdy zabija) uniknicie niebezpieczestwa; (miauczcy) obmowa; (mruczcy) nieszczero; (drapicy) oszustwo; (spacerujcy) podr wod. KOTWICA Kotwica symbolizuje nadziej, pewno, bezpieczestwo; nieugito; cierpliwo, spokj, stao, poparcie, wierno; msko; hamulec, spowolnienie; morze, eglug, flot, zwycistwo w bitwie morskiej. W staroytnoci kotwicami byy wielkie kamienie, kosze kamieni, worki z piaskiem, kody nabite metalem; przytrzymyway one statek samym ciarem a. tarciem o dno; o nich prawdop. mwi Dzieje Ap. (27, 29): Bojc si, abymy nie wpadli na skay, spucilimy z rufy cztery kotwice". Po wprowadzeniu kotwic elaznych, ulepszano je przez wyposaenie w apy, pazury i poprzeczki. Wygite ramiona zaczto stosowa dopiero od 1813 r. Kotwica emblematem morza, eglugi, bstw morskich, np. Posejdona (Neptuna). Bezpieczni Polak w polu (...) a maszt, agiel, kotew krzyw niech ci maj, co nad sonym Neptunem od pieluch mieszkaj!" (Na comisja szczecisk 36 Kaspra Mia-skowskiego). Dwie kotwice. Mdrze jest rzuci dwie kotwice z szybkiego okrtu w czasie burzliwej nocy" (Ody olimpijskie. Oda 6, 100 Pindara, ok. 472 p.n.e.). wit kotwic" (dnkyra hiera) nazywali Grecy kotwic uywan na statku tylko w wypadkach szczeglnego niebezpieczestwa. Kotwica w objciach delfina wyraa maksym cesarza rz. Oktawiana Augusta: festina lente ac. 'spiesz si powoli', popularn take w epoce Odrodzenia; znak firmowy na ksikach drukarza weneckiego Aldusa Manutiusa (14491515), ktry wprowadzi kursyw i kieszeniowce (w formacie tzw. semki). Znak wybijany na monetach wielu miast portowych, w Aleksandrii, Antiochii, monetach rz. za panowania Tytusa, na grobach eglarzy i rybakw. Kotwica poczenie zasady mskiej (maszt, fallus, trzon) i eskiej (pksiyc, d, arka, nawa, vulva); wraz z opla

tajcym j wem (urodzajno, ycie) podno, obojnactwo, Soce. Kotwica w chrzecijastwie trwanie w wierze, oczekiwanie zbawienia, ufno w czasach przeladowa, zakotwiczenie odzi ycia w porcie wiecznoci. Wyobraenie kotwicy (obok innych symboli, jak dobry pasterz, ryba, gob, palma itd.) zastpowao we wczesnym chrzecijastwie wyobraenie krzya, odstrczajce nowo-chrzczecw, zob. Krzy (chrzecijastwo). Kotwica jest atrybutem w. Mikoaja, biskupa Miry, i w. Klemensa I, papiea (88 97); wyobraana niekiedy z gwiazd, z pksiycem a. do gry pit. W Grecji, w czasie wita przebudzenia wiosny, wg obyczaju lud., kapan topi w morzu krucyfiks wraz z kotwic zbawienia" (dnkyra stenas). Kotwica symbolem nadziei figurujcym w katakumbach i na gemmach sygnetw wczesnych chrzecijan (czsto ze sowem gr. elpis 'nadzieja' a. ac. pax 'pokj'). My, ktrzymy si uciekli do trzymania podanej nam nadziei, ktr mamy jak kotwic duszy, bezpieczn i mocn" (List do ydw 6, 18 19). Po zwiniciu agli rzucenie kotwicy dawao aglowcom jedyn nadziej powstrzymania biegu statku niesionego wiatrem a. prdem na skay lub mielizn. Gdy los ycie twoje wzburzy, krzep si nadziei kotwic" (Poezje liryczne Seweryna Goszczyskiego). Kotwica konflikt midzy ciaem staym a ciekym, ziemi a wod. , Kotwica do XV w. kotka (do dzi w biaej flocie nazywana pot. kotem), potem kotew i kotwica; kot i kotwica maj chwytne pazury. W wolnomularstwie: nadzieja, raj, pokj, W heraldyce: pomoc w niebezpieczestwie. ; KOZA (Kozio, Cap) Koza i kozio s symbolami ofiary; byskawicy i pioruna; rui, podnoci; grzechu; towarzyskoci; zrcznoci, ruchliwoci; wolnoci; czarw; gupoty; skpstwa; biedy; zimy. Cap jest symbolem potencji mskiej, chuci, siy witalnej, uporu, prokreacyjnej potgi Soca; ognia; Szatana, potpienia; smrodu.

Cap, zwierz soneczne, jest, zwaszcza w Indiach, symbolem ognia tworzcego wiat, rodzcego nowe, wite ycie; powicone Agni, indoaryjskiemu bogu ognia, ognia ofiarnego i ogniska domowego, bogini mierci Kali i bogu Warunie. Koza, moe dlatego, e jej nazwa sanskr. oznacza te 'nie narodzon', jest w Indiach symbolem prakriti (pramaterii), Pramatki, o trzech barwach: czerwonej, biaej i czarnej. Kozio powicony by babiloskiemu bogu Mardukowi, sumeryjskiemu Ninurcie, mezopotamskiemu Tammuzowi, babilosko-asyryjskiej bogini mioci i podnoci natury Isztar. Hierodulom (dosf. gr. 'witym niewolnicom'), tj. prostytutkom nalecym do wity Isztar i wielu wity Afrodyty (np. w Koryncie, na sycylijskiej grze Eryks, dzi S. Giuliano). pacono w naturze koltkiem. Koza koczca si rybim ogonem lub laska z gow kozy bya emblematem starobabiloskiego boga Ea, a jego witym zwierzciem kozioroec. Kozio ofiarny. Aaron dwa kozy postawi przed Panem (...), jeden dla Pana, drugi dla Azazela (prawdop, zego ducha pustyni)". Ten drugi, obarczony grzechami caego zgromadzenia, wypuszczony bdzie na pustyni; pierwszego za zabije si na ofiar Bogu, a krew jego oczyci wityni od nieczystoci synw Izraela, od ich przestpstw i grzechw (Lev. 16). Kozio ofiarny w przenoni to czowiek obciony cudzymi grzechami, oskarony za nie i' potpiony. ' W staroytnoci na Bliskim Wschodzie pasterze pasali zazwyczaj owce i kozy razem, a wieczorem rozdzielali stada, aby zapdzi je do osobnych zagrd. Stao si to symbolem oddzielenia w Dniu Sdu za od dobra, zbawionych od potpionych. Wcieleniem tych ostatnich byt wanie demoniczny, mierdzcy cap. I zgromadz si przed Synem Czowieczym wszystkie narody, i odczy jednych od drugich, jak pasterz odcza owce od kozw. I postawi owce (tj. bogosawionych) po prawicy swojej, a kozy po lewicy" (Ew. wg Mat. 25, 31). Przysowie: Z koza sta si owc (tzn. z hultaja przyzwoitym czowiekiem). Kozio zwierzciem ofiarnym Dionizosa. piewy i tace religijne towarzyszce ofiarom z kozw ku czci boga wina i pod

nych sil natury (przy czym niekiedy sam bg stawa si kozem, jak to uczyni, gdy Tyfon zaatakowa bogw olimpijskich) stay si prawdop. zacztkiem sztuki teatralnej; gr. tragoidia 'tragedia' znaczy dos 'pie koza' od tragos 'kozio' i Bid 'pie, oda'. W czasie orgii dionizyjskich bachant-ki rozdzieray ywe kolta i przyodzie-way si w skry kole (symbol chuci). Kozio powicony by Afrodycie jako zwierz podne i ogniste, std sta si wyobraeniem rozpusty i lubienoci. ,,Wtedy kozio rozpustny i owieczka zoone bd burzom w ofierze" (Epody 10, 2324 Horacego). Rzeba Skopasa przedstawiaa Afrodyt jadc wierzchem na kole; cap by rwnie wierzchowcem Dionizosa i Pana.Podobnie jak w Pieni nad pieniami lis niszczy winnic symbolizujc Oblubienic, tak u Owidiusza (Fasti l, 353) cap pustoszy winnic wyobraajc kobiet. Koza bya te zwierzciem Hery i Her-mesa. Koza w mit. gr. byskawica. Podwjna gwiazda Koza (Capeila), najjaniejsza w konstelacji Wonicy, zapowiada burze i deszcze; jest to przeniesiona przez Zeusa midzy gwiazdy koza (lub nimfa Amaltea), ktra go karmia, gdy byt niemowlciem, a take Asklepiosa; zob. Rg. Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egejskim) mleczna, lecz krnbrna; przen. czowiek pracowity, zdolny, ale choleryk, impetyk, ktnik. U Rzymian koza uchodzia za zwizan z piorunem, dlatego chronili si przed nim noszc ciKcium (grub, szorstk tkanin z koziej weny); z tego powodu taberna-culum w wityni jerozolimskiej pokryte byo materi z koziej weny (Jahwe objawi si Mojeszowi wrd grzmotw i byskawic). Wedug Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) elazo hartuje si najlepiej we krwi kozia. Koza bya powicona skandynawskiemu bogu piorunw Thorowi i w. Anskarowi, apostoowi i patronowi Skandynawii. Koza Heidrin ywi si limi jesionu Igdrasil; wydojony z niej mid pitny suy jako napj wojownikom Odyna w Walhalli. Koza gupota. Tak dugo ziemi kopytkiem drapaa, a n na wasne gardo koza wykopaa (ze rdw. bajki fr.). Cap si zamyli, pewnie gupstwo zrobi. Gupi

jak cap. Zna si na czym tyle co koza na pieprzu. Dotyczy to wszake tylko kozy nizinnej: grska koza lub kozica jest wcieleniem dalekowzrocznoci, przewidywania i popisowej zrcznoci skoku. Cap smrd. mierdzie jak cap (w nm. poemacie Modszy Titurel Albrechta z ok. 1272). Parszywa koza zarozumiao. Przysowie arab.: Parszywa koza pije tylko u rda strumienia. Zota koza w folklorze europ. straniczka skarbw w podziemiach ruin zamkowych. Cap w rdw. diabe o kolich rogach i kopytach (przejty z antycznych wizerunkw satyrw, sylenw. Fauna, Pana itd.), gospodarz sabatw czarownic, z ktrymi ucztuje, bawi si i uprawia rozpust jako ucielenienie chuci, zwierz odraajce, cuchnce, pene nieprawoci, potpione. Ale ju w Biblii (Lev. 17, 7) demony i diaby pustynne nazwano kosmatymi kozami". redniowieczne wyobraenie Chuci (Volup-tas) i Rozpusty (Luxuria) w postaci nagiej kobiety jadcej na kole. Przysowia: Koza, diabe to jedno. Ma koza w oczach wg poj ludu w renicach czarownic odbija si nie czowiek patrzcy, ale diabe w postaci koza. Djali, wierna kzka, przyjacika i wsptanecznica tajemniczej Cyganki Esmeraldy z powieci Katedra Marii Panny w Paryu Victora Hugo. Koza bieda. Przysowie: Koza to krowa biedaka. Koza zima, grudzie, minojski boek schyku roku, przeciwiestwo barana, boka pocztku roku. Kozio upr. Przysowie: Uparty jak kozio. Kozio aroczno. Przysowie: Zrobi koza ogrodnikiem, tj. postpi gupio. Koza dobry such, u staro. Egipcjan i ydw. Kozioroec (Capricornus), gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku. Kozio Morski, pochodzenia babiloskiego, z gow koza i ogonem ryby (utosamiany niekiedy z Amalte, zob. wyej, a. z bogiem Panem) prostota, trzewo, skromno, cierpliwo, upr, ostrono, pilno, poczucie obowizku, umiejtno speniania zamysw. Podlega planecie Saturn. Impresa Cosima de'Medici

(151970), wielkiego ksicia Toskanii, upamitnienie zwycistwa odniesionego pod tym znakiem. W heraldyce: rycerz zwyciajcy rodkami polityki i dyplomacji bardziej ni orem. W marzeniu sennym: (czarna koza) niestao w mioci; (biaa) zmartwienie. Wiek czowieka modzieniec dwudziestoletni. Czterorona koza atrybut proroka Daniela. Jednorona koza atrybut Aleksandra Wielkiego. Kozia sier rzecz mao warta. O kozi sier (ac. de lana caprina) si spiera o gupstwa, bagatele. Jak z kozia, tj. ni mleka, ni weny. KREW Krew jest symbolem oczyszczenia, ofiary; proroctwa, wtajemniczenia; przymierza, braterstwa; powicenia, mczestwa, odkupienia; saboci; tabu, czarw, magii, obrony przed demonami; natury, Soca, ognia, ycia, duszy, temperamentu, namitnoci, pocigu pciowego; podnoci, potomstwa; zdrowia; usposobienia, charakteru, przyzwyczajenia; winy; pochodzenia, rasy, rodu, pokrewiestwa; krla, lwa, zota, wojny, morderstwa, poywienia zmarych; zob. Rosa (Krwawa); Wino. Krew matka ludzi. Gdy Jowisz przygnit gr Oss zbuntowanych gigantw, ziemia, jeszcze dymic krwi ich ini-mieniona (...) krew po wierzchu ciekc w ludzi przemienia" (Metamorfozy 1,158-1-160 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). ' Krew jest tabu i wita jako siedlisko ycia i duszy (dlatego pena krwi wtroba uwaana bya za emblemat ycia). U ludw Mezopotamii krew bya elementem boskim w czowieku ulepionym z ziemi i krwi bogw; std krew bya pokarmem wzbronionym. Bg mwi do Kaina: Krew brata twego woa do mnie z ziemi" (Gen. A, 10). Bg do Noego: Lecz nie bdziecie jedli misa zwierzcia z dusz jego, to jest z krwi jego" (Gen. 9,4). Dusza ciaa we krwi jest" (Lev. 17,11). Kady, kto by jad krew, zginie z ludu swego" (Lev. 7,27). W mit. skand, wody Ziemi powstay z krwi Ymira. ,i

Krew ycie i zdrowie. Za cen krwi za cen ycia, zdrowia. Przypiecztowa krwi powici, narazi ycie, zdrowie, Krew z mlekiem biaorumiana cera. Mie co we krwi mie w naturze, w usposobieniu. Weszo w krew weszo w przyzwyczajenie, nawyk, stao si drug natur. Krew pokrewiestwo. Krew w kim zagraa (odezwaa si), krew rodu. Krew z krwi i ko z koci moich z mego rodu. To moja krew! Krew jego dawne bohatery" (Dziady cz. III 5 Widzenie 23 Mickiewicza). Krew nie woda krewny bliszy ni inny blini, wizy rodzinne s silne; temperament, popd seksualny daje o sobie zna. Gos krwi instynkt, popd naturalny, poczucie wizi rodowej, rodzinnej. Wzy krwi zwizki pokrewiestwa, pochodzenia. Ale: Nie idzie si za krwi, lecz za sercem. Krew ganie, gdzie interes yje, tj. zwizki krwi sabn, gdy idzie o interes. Krew ofiara, wtajemniczenie; przelana krew jest doskonaym symbolem ofiary najcenniejszej dla bogw. Wywicajc kapanw izraelskich Bg kae smarowa krwi barana rogi otarza, wylewa krew na podstaw otarza i dokoa niej, a nastpnie smarowa krwi uszy, palce i szaty kapana (Ex. 29,1221). Grecy leli krew do grobw, aby duchom zmarych doda na tamtym wiecie siy yciowej: krew jest ich ulubionym napojem. Odyseusz w kraju Kimeryjskim rozmawia ze zmarymi, ktrzy zbiegaj si do krwi zarnitych owiec (Odyseja 11 Homera). W kultach Kybele i Mitry chrzczono mystw krwi ofiarnego byka, aby doda im si ywotnych i oczyci ich. Puszczanie, ciganie krwi pokuta, ekspiacja; braterstwo; z uszu i jzyka pokuta za suchanie i mwienie zych sw; wyraz mioci do bstwa albo czowieka; w ceremoniach pogrzebowych przymierze midzy aobnikami a zmarym; namiastka ofiary ludzkiej lub zwierzcej; zabieg medyczny stosowany powszechnie w najrozmaitszych schorzeniach przez lekarzy a do 2. p. XIX w. Ssanie krwi z ranki drugiej osoby byo form zawarcia braterstwa. W mit. goidel-skiej (gaelskiej) Cuchulainn nie mg po

lubi Deyorgilli, bo wysysa krew z jej rany, a wic sta si jej krewnym. Krew przymierze. Gdy Mojesz pokropi lud krwi, powiedzia: To jest krew przymierza, ktre Pan ustanowi z wami" (Ex. 24,8). Pan rozkazuje dzieciom Izraela w Egipcie nasmarowa podwoje i napro-niki domw krwi paschalnego baranka bez zmazy (lub kozioka); w noc noworoczn Pan przejdzie przez ziemi egipsk i zabije wszystkich pierworodnych, omijajc wszake domy naznaczone krwi" (Ex. 12, l14). W wielu kulturach rozpowszechniony by zwyczaj zawierania braterstwa krwi przez zmieszanie krwi ze skaleczonych palcw. In sanguine foedus ac. 'przymierze przypiecztowane krwi'. Krew podno. Na Bliskim Wschodzie smarowano krwi pierworodnego jagnicia drzwi albo supy namiotowe dla odpdzenia demonw i zapewnienia podnoci, zwaszcza przy przeprowadzce plemienia na inne (letnie, zimowe) pastwiska albo przy rytualnych uroczystociach wiosennych. Krew i ciao w Nowym Testamencie (Ew. wg Mat. 16,17; l. List do Kor. 15,50) zmysowa, kreaturalna natura czowieka, w przeciwiestwie do boskiego ycia duszy, do duchw boych i samego Boga. Ci, co przyjli Zbawiciela, stali si dziemi boymi nie z krwi, ani z woli ciaa (...), ale z Boga" (Ew. wg Jana l, 1213). Chrzecijaski symbol ycia i zbawienia przez przelanie krwi Chrystusa, wyobraajcy sakrament chrztu i Eucharystii (Ew. wg Jana 19, 34). Krew pi by krwiopijc, pijawk, wyzyskiwaczem. Niezmywalna plama, znami krwi nieodkupiona zbrodnia. Lady Makbet mwi: Co to za rce? (...) Mge by cay ocean te krwawe lady spuka z mojej rki? Nie, nigdy! (Makbet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). W obecnoci mordercy rany zabitego zaczynaj na nowo krwawi. Lady Anna: Patrzcie, panowie, umarego rany z swych ust zastygych znw krew wit scz! (do Gloucestera:) To obecno twoja krew wyciga z y zimnych" (Ryszard III l, 2 Szekspira, tt. L. Uiricha). Rce pene krwi rce czowieka, ktry popeni mord. Rce wasze pene s krwi!" (bajasz 1,15; por. 59,3).

Krew niewinna, sprawiedliwa krew niewinnych ludzi. Krwi niewinnej wyla Manasses bardzo wiele" (2 Ks. Kroi. 21,16). Przyjdzie na was wszystka krew sprawiedliwa, ktra rozlana jest na ziemi, od krwi Abla sprawiedliwego a do krwi Za-cnariasza" (Ew. wg Mat. 23,35). Krew czyja spadnie na kogo, na czyj gow mier,^ mka, obciajca kogo win, obarczajca czyje sumienie. Krew moja na obywateli chaldejskiej ziemi!" (Jeremiasz 51,35). (Gorca) krew namitno, pasja, zapalczywo, wybuchowo. ,,Bogosawieni ci, ktrych krew i rozsdek s we waciwych proporcjach, oni nie bd piszczak w palcach losu" (Hamlet 3,2 Szekspira). Czowiek krwi, m krwi czowiek splamiony krwi, ktry kogo zabi, natura porywcza, gwatowna, nieobliczalna: nazywano tak krla Dawida (2. Ks. Krl. 16,7 8) i krla ang. Karola I. Zimna krew opanowanie, spokj, przytomno umysu, spokojne reagowanie na niespodziane, dramatyczne zdarzenia. Z zimn krwi skoczy w czelu poncej Etny", ac. ardentem frigidus Aelnam .insiluit (Sztuka poetycka 465 Horacego). Wzajemne oddziaywanie symboliki krwi i koloru czerwonego: namitno, pasja, rewolucyjno czerwieni przepaja symbolik krwi, a dramatyczna ywotno i kipica gwatowno krwi udzielia si czerwonej barwie. Krew wie si przez swj kolor i temperatur z ogniem i ze Socem oraz z ich yciodajnym dziaaniem. Czerwie w chrzecijastwie symbol mczestwa. Krew krlewsko; ksita lub ksiniczki krwi z krlewskiego rodu po mieczu (ze strony ojca). Zoty kolor krwi majcy wyraa czerwie: Tu lea Duncan; jego srebrzysta skra w koronkach zotej krwi" (Makbet 2,3 Szekspira, t. J. S. Sito). Bkitny kolor krwi, bkitna krew pochodzenie arystokratyczne, arystokracja, szlachta rodowa; (hiszp. sangre azul) pierw. o hiszpaskiej arystokracji bez domieszek krwi maurytaskiej i ydowskiej; takich nieskalanych" arystokratw byo w Hiszpanii niewielu; mwiono o nich, e ich krew ma zabarwienie bkitne przewieca

jce przez podskrne naczynia na gowie, szyi i rkach. Krew ukryta (w ciele) ycie, krew wylana na zewntrz mier; dlatego w wielu kulturach kobieta miesiczkujca jest tabu, w innych za take mczyzna, ktry wyla czyj krew; mog wrci na ono spoecznoci dopiero po dokonaniu ceremonii oczyszczenia. Kto zajmowa si przelewaniem krwi ludzkiej lub topieniem metali (rozgrzewanych do czerwonoci) zawodowo kat lub kowal bywa przez cae ycie nieczysty, niedotykalny. Krew i ziemia (nm. Biut und Boden) wi narodu z ras i gleb; z hitlerowskiej ustawy nm. o dziedzicznych folwarkach (1933). Krew sakramentem. (Polsko,) i krew si twoja sakramentem stanie ludom gincym z niewoli i godu!" (Proroctwo kapana polskiego 289 W. Pola). W marzeniu sennym: rana, choroba; zoto. Krew oznacza we nie zoto czyste" (Opowieci kanterberyjskie. Opowie Damy z Bath 619 G. Chaucera, t. H. Prczkow-skiej). Czysta krew czystej krwi (zwierz hodowlane), bez domieszek obcej rasy. Rola krwi, rola garncarzowa, przy ujciu jaru Hinnon w dolinie Cedronu w Palestynie, zakupiona (wg legendy za 30 srebrnikw odrzuconych przez Judasza) na cmentarz dla pielgrzymw; uywana jako miejsce grzebania chrzecijan w okresie wypraw krzyowych i pniej a do XVII w. KROKODYL Krokodyl symbolizuje wiato i cie, czas, noc. Ksiyc; rzeki, moczary; potg, wtajemniczenie; moce za, pieko, diaba, Lewiatana; mier; obud, fasz; nieczuosc, zoliwo; zo, przeladowanie, wcieko; chciwo, aroczno; dz, podno; bezradno; bezruch; niemot; egzotyk; rozum; sdziego; wrbit; uzdrowiciela. Krokodyl w mitach dwigacz i podpora Ziemi, bstwo ksiycowe i nocne, aroczny jak Noc pochaniajca zachodzce Soce, pan prawd i Chaosu, czcy w sobie symbolik mierci i zmartwychwstania, nocy i poranka, wcielenie transcendentnych si. ywotnych, zob. Rak. i

Krokodyl nilowy w staro. Egipcie, zwizany z wod. Socem i wegetacj, bstwo zarazem soneczne i chtoniczne, mogce te by wcieleniem boga Ziemi i obrazem duszy odprowadzanej na tamten wiat. Czczony jako symbol rozumu boskiego, gdy, jak on, nie ma jzyka i, jak on, widzi z zamknitymi oczami (mowa tu oczywicie nie o zamknitych powiekach, ale o pprzejrzystej bonie ochronnej, jak krokodyl moe przesania gaki oczne). Jego oczy w sztuce egip. s emblematem wschodu i wiata, szczki tortur, a ogon zachodu i ciemnoci. Atrybut bogw zboa i podnoci, boga wiata podziemnego. Buto, i boga Setha (identyfikowanego z czasem z gr. demonem Tyfonem, wcieleniem podnoci, gniewu, zoci i zoliwoci). Sanktuarium boga krokodylowego, Sebeka, opiekuna krlw, pogrzebw, asystujcego przy waeniu dusz, poercy dusz grzesznych, znajdowao si w prowincji Fajum, w bagiennej kotlinie tektonicznej mrowicej si od krokodyli, ktrej stolica otrzymaa nazw Croco-diiopolis. Krokodyl egip. symbol bezradnoci (z powodu nieruchawoci i braku jzyka), podniesiony jednak do roli fallicznego emblematu podnoci na rwni z bajecznym feniksem, gdy odradza si z bota jak feniks z popiow; symbol Egiptu, podobnie jak ichneumon (mangusta, szczur faraonw"). Wasz w egipski wylga si z waszego muu za spraw waszego soca, tak samo jak wasz krokodyl" (Antoniusz i Kleopatra 2,7 Szekspira, t. L. Uiricha). Krokodyl, lilia i cibora papirusowa emblematy egip. krainy zmarych. Krokodyl tyrania wadzy; przeladowanie maych i sabych stworze zamieszkujcych rzeki. Jego wrogami miay b'y man-gusty i delfiny. Liczba 60, babiloska liczba astrologiczna: krokodyl skada 60 jaj, ktre potrzebuj 60 dni, aby si otworzy; ycie krokodyla trwa najwyej 60 lat. (Prawda jest oczywicie inna; np. samica skada od 20 do stu jaj; zwierz doywa niekiedy przeszo stu lat). Krokodyl u staro. ydw zwierz nieczyste, wcielenie Za, Lewiatana. Czy wycigniesz Lewiatana wd, a powrozem skrpujesz pysk jego?" (Hiob 40,20).

Krokodyl u dawnych Arabw sdzia, wrbita. Krokodyl w chrzecijastwie demon; mdro, ostrono, przewidywanie. Przewiduje powodzie nilowe (jak rak i w). Atrybut w. Teodora (legionisty rz dawnego patrona Wenecji, mczennika) przedstawiany wymiennie ze smokiem, i w. Pa-chomiusza, 290346, twrcy cenobityzmu chrz, (wsplnego ycia zakonnego); wg legendy wity mia przepyn Nil na grzbiecie krokodyla. Krokodyl w rdw. dza, aroczno. W plastyce krokodyl ze zwizanym pyskiem by atrybutem Postu; wystpowa te jako wierzchowiec uosobienie Lubienoci. Zb krokodyla afrodyzjak, amulet. zy krokodylowe obuda, faszywe wspczucie; przysowiowy zwrot gr.-ac. o ludziach wspczujcych bliniemu w biedzie, ktrej sami byli przyczyn; oparty na mniemaniu, e krokodyl pacze przed poarciem ofiary. W okresie wypraw krzyowych spotkano si na Wschodzie z pogldem, e krokodyl pacze, aby wzbudzi lito, a zbliajcego si dobroczyc chwyta i poera. Krokodyl pieko. Wg poj lud. moe on pochon, jak pieko, caego czowieka. Jeden z potworw wiata podwiadomoci. Krokodyl uzdrowienie. W folklorze rne czci ciaa zwierzcia uchodz za lek na wiele chorb. Krokodylowe ajno odmodzenie. Smaroway nim twarze i szyje stare kobiety, aby odzyska gadk skr. Krokodyl niebezpieczestwo; zoliwo, zniszczenie; zasadzka. Podstpny sposb oww na ptaki i ssaki: ukryty pod powierzchni wody a. w bocie zwierz nagym ciosem ogona a. pochwyceniem za nog i szybkim obrotem dokoa osi przewraca ofiar i topi. Krokodyl wadca sekretw ycia i mierci, symbol wtajemniczenia, wiedzy okultystycznej, wiata i cienia; potwr-poerca, najbliszy krewniak bajecznych smokw (a w rzeczywistoci ostatnie yjce ogniwo acucha ewolucyjnego czcego nas z olbrzymimi gadami kopalnymi, a zarazem najbliszy krewniak ptakw!). Krokodyl egzotyczne, nieosigalni*, zabjcze, szkaradne dziwo. Przysowie: Jeli

nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby" (Zemsta 2,8 Aleksandra Fredry). W astrologii: znak Kozioroca. KRUK Kruk jest symbolem niepokoju; choroby; zepsucia; grzechu, herezji; wojny, mierci, okruciestwa; zoci; drapienoci; chciwoci, pldrowania, upw; rozkadu trupiego; zych przeczu, zej wrby; faszywoci; bezczelnoci; diaba, duszy zej osoby; samotnoci; dugowiecznoci; myli, pamici: wszechwiedzy, proroctwa; nadziei; opatrznoci: wiata, witu. Soca; symbolizowa boga piekie, sumeryjskiego Nergala o dwch twarzach i wedyjskiego boga wiatru, burzy i wojny, Indr. U wielu ludw Wschodu i Zachodu kruki uwaane s za ptaki zowrbne, aobne, wieszczce nieszczcia, choroby, zarazy, wojn i mier prawdopodobnie ze wzgldu na ich czarne oczy, byszczce czarne pira i skrzeczcy gos, a take dlatego, e ywi si padlin, e cign gromadnie za wojskiem oczekujc krwawego upu. Bi blia traktuje kruka jako stworzenie nie czyste. Kruka nazywaj zodziejem, gdy, podob nie jak sroka, chwyta drobne przedmiot) odcinajce si w jaki sposb od otoczenia (a wic niekiedy take byszczce kosztownoci), a gdy s jadalne, chowa je po ktach i szparach, gdy z powodu braku wola nie moe si od razu naje na zapas. Dlatego te w redniowieczu symbolizowa grzech nieumiarkowania w jedzeniu i piciu. Niekiedy kruki uwaane s (niesusznie!) za wyrodnych rodzicw, gdy jakoby zaniedbuj swe pisklta. Biblijna Ksiga Hioba zapytuje: Kto przygotowuje krukowi pokarm, gdy jego pisklta woaj do Boga i tuaj si bez poywienia?" (38, 41). Jeszcze dzi mwi si w jzyku niemieckim o wyrodnym ojcu Rabemaler, a o nieczuej matce Rabenmutter. Przypisuje si te krukom skonno do samotnictwa, cho ptaki te trzymaj si parami przez cae ycie i przez okrgy rok. Std kruk sta si wyobraeniem dobrowolnego odosobnienia, w chrzecijastwie herezji, odszczepiestwa, niewierzcych, ateistw, pogan. ydw, oddzielonych od Arki

(tj. Kocioa), grzesznikw, a nawet Szatana, a prcz tego rozwizoci, nieczystoci i nieczuoci. Kruk wiza si w redniowieczu z habic, ale bardzo czsto zadawan mierci na szubienicy. Pa kruki znaczyo wisie na szubienicy. Zwrot z piosenki Idzie onierz borem, lasem: Rozdzibi nas kruki i wrony" znaczy jednak ,,polegniemy na polu bitwy", gdzie kruki i wrony obior nas dziobami z ciaa a do koci, rozpoczynajc t uczt ze specjalnym apetytem od wydziobania oczu. Natomiast, jak twierdzi przysowie, kruk krukowi oka nie wykol", co znaczy, e swj swego nie ukrzywdzi. Literackie wyobraenia kruka nie odbiegaj na og od tych wzorw. W islandzkiej Opowieci o Njalu (Njalssaga, XIII w.) kruki towarzysz mcicielom; u Szekspira Hamlet (3,2) powiada na przedstawieniu danym przez aktorw: Ju kruk krakaniem do zemsty daje haso"; Otello (4,1) targany zazdroci mwi: Ta myl kry w mej duszy jak kruk nad domem dotknitym zaraz". Na wie o przybyciu posaca tak zdyszanego, e brak mu tchu, aby obwieci, e krl przybdzie lada chwila. Lady Makbet powiada: Ochryp kruk nawet, ktry kraczc obwieszcza fatalne przybycie Dun-kana do mych bram" (1,5). U Mickiewicza (Dziady cz. III 1,506) pojawiajcy si Konradowi kruk olbrzymi, ktry ,,skrzyda ma czarne jak burzliwa chmura, a szerokie i dugie na ksztat tczy uku. I niebo cae zakrywa", jest zapewne wcieleniem Zego Ducha, Szatana czyhajcego na dusz Konrada. A zatem symbol zemsty, zarazy, zej wieci i diaba. Nie brak jednak i jasnych, pozytywnych wykadni w kruczej symbolice, a take wykadni dwuznacznych. Kruk idcy za oraczem czyci rol z pdrakw, kruk idcy za siewc poera ziarno siewne, wic pomaga (?) i szkodzi. Prcz krakania kruk wydaje niskie dwiki: kork, kruk. klong", ktre staroytni Rzymianie rozumieli jako cras, cras", co znaczy 'jutro'; dlatego, jak twierdzi Swetoniusz, kruk by ptakiem nadziei. Ale wedug w. Augustyna (Kazanie 83 IX 14 i 225 IV 4) to cras" symbolizuje grzech i grzesznika, ktry cigle odkada na jutro nawrcenie albo skruch.

Wedug opowieci ydowskiej Hagady prorok Eliasz mia dwa kruki; jeden przynosi deszcz, drugi susz, jeden reprezentowa ycie, drugi mier. W Ewangelii wg ukasza (12,24), kruki wyobraaj wiar w Opatrzno bosk: Przypatrzcie si krukom, i nie siej, ani zna, nie maj spiarni ani spichlerza, a Bg je karmi" (w Ew. wg Mateusza mowa jest w tym kontekcie oglnie o ptakach niebieskich). Kruk bywa te symbolem Opatrznoci: z rozkazu Boga kruki karmi proroka Eliasza chlebem i misem (3. Ks. Krl. 17,46). Cud przynoszenia chleba przez kruki powtarza si w ywocie w. Pawa Eremity w pustyni teba-skiej, u w. Meinrada w rodkowej Szwajcarii, w miejscu, gdzie pniej powstao synne opactwo w Einsiedein, u w. Benedykta na pustyni, w. Antoniego i wielu innych. Kruk jest wic ywicielem godnych. Kruk oznacza te dugowieczno, gdy zdaniem niektrych, yje on trzy razy duej ni czowiek. Hezjod uwaa nawet, e kruk yje 118 razy duej od czowieka. (W rzeczywistoci stwierdzono, e pewien oswojony kruk y 69 lat). W staroytnoci uwaano, e kruk jest najinteligentniejszym z ptakw; sta si wic symbolem wiedzy, wszechwiedzy, ptakiem wrebnym, proroczym, ptakiem witu (krakaniem obwieszcza dzie), wiata i Soca. Powicony by wszystkim bohaterom i bogom Soca, wiata i wiedzy, jak Helios, Asklepios, Apollo, Kronos, Saturn, Eliasz, Noe, Odyn, walijski bg Bran i in. Bystro, spostrzegawczo, pojtno i oswajalno kruka uczyniy z niego posa bogw. Poetom, mdrcom i czarownikom podszeptywa natchnione pomysy. Wedug Strabona kruk, jako ptak Apollina, oznacza miejsce, gdzie znajduje si ppek wiata, omfalos, w Delfach, w orodku kultu Apollina i jego wyroczni. Take w staroytnej Persji kruki powicone byy bogu wiata i Soca; w zwizku z tym odgryway rol w kulcie Mitry. Kto osign pierwszy, najniszy stopie wtajemniczenia w mitraizmie otrzymywa nazw Kruk. W mitologii skandynawskiej dwa kruki, reprezentujce Myl (Huginn) i Pami (Muninn), siedziay na ramionach Odyna, wadcy bogw i wiata, boga poezji i mdroci, i przynosiy mu wieci z Ziemi. Oba symbolizoway zasad tworzenia, w przeci

wiestwie do dwch wilkw Odyna, wyobraajcych zasad niszczenia. Kruk by ptakiem proroczym take w mitach celtyckich. Miasto Lyon w rodkowej Francji to celtycko-rzymskie Lugdunum. Czon ugby ju przez staroytnych wyjaniany rozmaicie: pseudo-Plutarch tumaczy t nazw jako 'Gr krukw', a wic w sensie bliskim naszego Krakowa 'grodu Kraka, czyli Kruka'; inni jednak odczytuj to ug- jako imi bstwa, posa bogw, celtyckiego HermesaMerkurego. Rol bystrego posa-zwiadowcy przeznacza krukowi take Ksiga Rodzaju (8,7): Noe, aby si przekona, czy potop si koczy, wypuszcza kruka z arki, a kruk wzlatywa, znika i powraca dopki wody nie opady i gdzieniegdzie ukazywa si zacz ld. Wtedy ju nie wrci, bo mia do cierwa i trupw do jedzenia. Dopiero wysana pniej gobica powrcia z gazk oliwn w dziobku, a Noe pozna, e ustay wody na ziemi". (W micie babiloskim Utnapisztim wysya kolejno gobia, jaskk i kruka, ktry nie wraca, dajc tym znak, e potop si skoczy). Kruk biblijny, niepowracajcy do arki, by dla wielu ojcw Kocioa obrazem pogan gubicych swe dusze z dala od Kocioa (arki) albo wizerunkiem grzesznika oddanego rozkoszom wiata, bezwstydnika. Uwaano, e kruk dotychczas biay jak nieg, wtedy wanie sczernia, symbolizujc odtd nieroz-proszone jeszcze ciemnoci Potopu, w przeciwiestwie do biaej gobicy, zwiastujcej pokj boy. Rwnie w micie greckim kruki byy pierwotnie biae. Kiedy kruk-donosiciel przynis Apollinowi wiadomo, e jego kochanka Koronis zdradzia go ze miertelnikiem Ischysem, zabi j, a potem, aujc swego czynu, sprawi, e pira kruka przybray aobn barw. Biay kruk do dzi oznacza w gwnych jzykach europejskich rzadko, wyjtek, indywidualizm, a przede wszystkim rzadk ksik. Ju u Juwenala (Satyry 7,202) corvus albus oznacza czowieka zajmujcego wrd wspczesnych stanowisko wyjtkowe, majcego zdanie sprzeczne z opini ogu, U Burkar-da Waldisa (ok. 14901557) czytamy: ein weisser rappen md. schwartzen schwan, wer mag den je gesehen han" ('kt kiedy widzia biaego kruka i czarnego abdzia?').

W rzeczywistoci biaych krukw nie ma, ich barwa jest zawsze czarna, zarwno na niegach Pnocy, jak i na pustyniach afrykaskich, natomiast czarne abdzie nie s dzi specjaln rzadkoci. Bajka o kruku i lisie, ktrego pochlebstwa sprawiy, e kruk chcc si popisa piknym gosem otworzy dzib i upuci trzymany w nim kawaek sera zjedzony natychmiast przez lisa, zdradza niewielk znajomo kruczych moliwoci, bo kruk z atwoci, nie tylko na gazi, ale take w locie, przekada sw zdobycz z dzioba do pazurw i na odwrt, nigdy jej nie upuszczajc. Kruk uchodzi te za emblemat autorw listw anonimowych. W heraldyce: czowiek zawdziczajcy wszystko samemu sobie; odwaga (w zwizku z jego obecnoci na polu bitwy). KRZY Krzy symbolizuje o wiata, cztery strony wiata, cztery wieki wiata, cztery dziedziny ducha; poczenie przeciwiestw, ycie i niemiertelno, ducha i materi; wieczno; si stwrcz; mskiego stwrc; fal-lusa; rdo uyniajcych opadw; wieczne szczcie; potg; mio seksualn; ptaka z rozpostartymi skrzydami; czowieka z rozkrzyowanymi ramionami; element boskoci w ptaku i czowieku; amulet; ogie. Soce; drabin a. most do nieba; niebo; dziesi (lat); kalectwo, podparcie; narzdzie mki i strachu, cierpienie, udrk, kar, mier; mk i mier Chrystusa, ukrzyowanie, ofiar, Jezusa Chrystusa, chrzecijastwo; wieczn pami; niepimienno, podpis; plus. Krzy mistyczny a. wity symbol rodem z odlegej staroytnoci Soce, gwiazdozbir Waga (Libra), cztery strony wiata, o ziemska, zenitnadir, wschd zachd, przdty, pomocpoudnie, lewyprawy; przeciwiestwo ouroborosa (smoka gryzcego wasny ogon), reprezentujcego przedwieczny Chaos, dynamizm poprzedzajcy utworzenie uporzdkowanego Kosmosu. Krzy talizman uywany w magii sympatycznej do wzbudzenia urodzajnoci gleby a. noszony dla odpdzania demonw (dziki swemu podobiestwu do miecza) i in. po

tg nadnaturalnych (np. w chrzecijastwie diaba), oraz odczyniania urokw i zakl. Krzy u Asyryjczykw (i Celtw) sia stwrcza; wieczno; Soce. Krzy wpisany w koo, u ludw azjatyckich i Germanw Soce, okrgy rok; zasada twrcza; zdrowie i ycie; w tradycji chrz. wiato i zbawienie wiata. Swastyka, gammadion (cztery gr. litery G poczone podstawami), krzy gr. o czterech promieniach zaamanych w poowie w tym samym obrotowym kierunku pradawny na obu pkulach symbol dobrobytu i szczcia (sanskr. swastika 'wiodcy do dobrobytu', od su 'dobrze' i asti 'on jest'), ognia. Soca; w Skandynawii mot boga Thora. Krzy w ksztacie litery T (gr. tau), tac. crux commissa 'zczony', crux patibulata (od patibulum 'szubienica'), prastary symbol mistyczny, oznaczajcy zapewne fallusa, Soce, potg promieni sonecznych, rodek wiata; u Izraelczykw prawdop. atrybut oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny talizman ochronny; zwany te krzyem w. Antoniego. W staro. Grecji potga, mio, wieczne szczcie; krzy tau umieszczano na piersi nowo narodzonych", tj. wtajemniczanych w misteria eleuzy-skie i dionizyjskie; kandydatom do grona wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano krzy tau na czole. Krzy tau z uchwytem porodku na grze (ac. crux ansata od ansa 'rkoje; ucho'), ANKH 'klucz ycia', atrybut bogw staro. Egiptu Soce, ycie przysze, ycie i mier, klucz do boskiej wiedzy i przeznaczenia, niemiertelno. Niebo i Ziemia, poczenie przeciwiestw, kobieta i mczyzna, czowiek, sia i mdro. Krzy w ksztacie litery X (ac. crux decussata ksztatu rzymskiej cyfry X 'dziesi') znajdowany na staro. monetach i ste-lach poczenie Grnego i Dolnego wiata, doskonao; liczba dziesi; klepsydra do mierzenia czasu; zwany te krzyem w. Andrzeja. Krzy grecki (ac. crux guadrata) o czterech rwnych promieniach, znajdowany na staro. monetach, medalach, pomnikach, ceramice asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, perskiej, etruskiej wieczno, potga twrcza; ogie (dwa drewna do rozniecania

ognia przez pocieranie); sptkowanie, podno; ycie przysze, atrybut bstw wodnych. Krzy niemiertelno, wieczna pami; mier, kara, ofiara. Stawiano krzye na rozstajnych drogach i na placach, aby upamitni bitwy i inne znaczce wydarzenia. W wielu okolicach kondukt pogrzebowy nocowa pod takim krzyem-sym-bolem wiecznej pamici o zmarym a. gdy wyobraa drzewo szubieniczne bstwa urodzaju (witego krla powieszonego po kastracji, ktry powinien zmartwychwsta, gdy zazielenia si na wiosn licie drzewa). Rytua ten doprowadzi do uywania krzya jako okrutnego i wymylnego narzdzia powolnej mczarni i haniebnej mierci dla kryminalistw i buntownikw podego urodzenia (barbarzycw, niewolnikw) u Scytw, Asyryjczykw, Persw, Kartagiczy-kw, a po l. wojnie punickiej u Rzymian w stosunku do obcych (nie-Rzymian) i niewolnikw, a do IV w. n.e. wcznie. Crux ac. 'krzy, szubienica; mczarnia, tortura; nieszczcie, zmartwienie, bieda', std krzy cierpienie, udrka, zmartwienie. Mie z kim krzy paski, znosi od kogo krzy paski mie z czyjego powodu troski, kopoty, udrk. Przysowie: Kady swj krzy dwiga. A kto nie dwiga krzya swego i nie idzie za mn, nie moe by uczniem moim" (Ew. wg ukasza 14, 27; por. Ew. wg Mat. 10,38). Krzy chrzecijastwo, ukrzyowanie Chrystusa, Jego mka i mier, wiara chrz., Jezus Chrystus jako syn boy; boska mdro; Wielkanoc; mio, zbawienie, ofiara, odkupienie ludzkoci, suba; zwycistwo; Sowo; brzemi, niepowodzenie, mczestwo, tragedia. Wczeni chrzecijanie, przed V wiekiem n.e., nie wyobraali realistycznie Jezusa na krzyu, gdy odpychaa ich sro-motnoc tej okrutnej kary i powszechne obrzydzenie i pogarda w stosunku do ukrzyowanych. Sam wyraz krzy powinien by daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od ciaa obywatela rzymskiego, ale take od jego myli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosowanie tej kary mierci (.,.), ale nawet napomknienie o niej niegodne jest obywatela rzymskiego i czowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa 5,16 Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki t kar znis, musiao jeszcze min trzy a. cztery pokolenia, aby stopniowo zapomniano o jej charakterze. Krzy Mki Paskiej by, wg le

gendy, sporzdzony z czterech rodzajw drewna: cedrowego, cyprysowego, oliwkowego i palmowego, co wyobraa miao cztery czci wiata. Krzy a. znak krzya odgrywa znaczn rol przy chrzcie, konfirmacji itd. Krzy zastpi metalow figurk koguta na wieach kocielnych, w ktr czsto trafiay pioruny; krzy uwaano za skuteczniejszy piorunochron. Krzy aciski (ac. crux immissa 'spuszczony') o wyduonej dolnej czci supa ukrzyowanie Chrystusa. Krzy atrybutem witych, mczennikw, prorokw itd., np.: ze zwojem proroka Jeremiasza; trzcinowy Jana Chrzciciela; z pi apostoa Szymona; krzy X apostoa Andrzeja; duga laska zakoczona krzyem apostoa Filipa; z narzdziami Mki Bernarda; ukwiecony krzy Antoniego Padewskiego; z kielichem Bonawentury; z lili Katarzyny ze Sieny; z monstrancj Klary; z palm mczestwa Magorzaty z Antiochii; krzy na granatowcu Jana Boego; krzy aciski Wawrzyca; aciski odwrcony apostoa Piotra. Niekiedy krzy bywa atrybutem sybilli kimeryjskiej, frygijskiej i helles-ponckiej. Krzy w przedchrzec. Skandynawii znak graniczny posiadoci; znak pamici na grobach wadcw i bohaterw. Krzy ognisty st.skand. i szkoc. wezwanie na narad wojenn. Namiastka ofiary z ludzi skadanej dawniej bogom urodzaju. W XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu (dwch tajnych organizacji terrorystycznych) haso do pogromu Murzynw, cudzoziemcw itd.; bezprawie, szowinizm, rasizm. Krzy kalectwo; podparcie. Od podobiestwa do ksztatu kuli dla chromego, kulawego. Krzy w rdw. odwrcenie rajskiego Drzewa ycia, o wiata; most a. drabina do Boga, poczenie Ziemi z niebem, zczenie przeciwiestw, zasady duchowej z zasad wiata zjawisk. Std w alegoriach rdw. krzy bywa przedstawiany w ksztacie litery Y lub jako rosnce drzewo z kor, skami, a nawet gaziami. Krzy na kuli cesarstwo, krlestwo, wadza; jabko jedno z insygniw krlewskich, emblemat Soca, Ziemi; zasada mska i eska.

Krzy amulet; plus; podpis; niepimienno. Wadcy i arystokraci nie umiejcy si podpisa stawiali na znak szczcia krzyyk na dokumentach; jako amulet szczcia zacz rwnie oznacza plus (doda). Krzyowcy rycerze europejscy biorcy udzia w krucjatach, wojennych wyprawach krzyowych, przedsibranych midzy XI a XIV w. w celu odebrania Ziemi Sw. z rk niewiernych (Saracenw). Nazwa od krzyy rozdawanych na synodzie w Cler-mont, na ktrym papie Urban II ogosi w r. 1095 pierwsz krucjat. Krzy, kotwica i serce wiara, nadzieja i miosierdzie. Krzyacy nm. zakon rycerski pod wezwaniem NMP, osiady w XIII w. na ziemiach polskich, noszcy na biaych paszczach czarne krzye. Krzy z podkow zasada mska i eska; talizman szczcia. Krzy (dwie laski skrzyowane pod ktem prostym) impresa Piera de Medici (1471 1503) z mottem: In midi teneras exwit medullas ac. 'w modoci (mio) pali a do szpiku koci'. Krzy komentatora (ac. crux interpretum) trudne do wyjanienia miejsce tekstu. Lee krzyem twarz do ziemi, z rozkrzyowanymi ramionami. Skrzyowa szpady (z kim) walczy z nim na bia bro; przen. wda si w spr, zatarg; dysput, polemik. Krzyowa sztuka dawny polski sposb walki na szable (jakoby od krzyujcych si ci). Krzyowy ogie ostrza z wielu stron; krzyowy ogie pyta na przesuchaniu zasypywanie przesuchiwanego gradem pyta, aby mu utrudni mijanie si z prawd. Krzy(e) dolna cz krgosupa. Przysowie: Niedwied, acz ganie, to w krzyach trzanie. Krzyyk 10 lat. Rozpocz szsty krzyyk skoczy 50 lat. Nazwa od rzymskiej dziesitki: X. Przysowie: Nie popisuj si przed nikim z przybywajcym krzyykiem, tj. nie chwal si swym wiekiem. Krzy odznaczenie, order, odznaka, zawierajce motyw krzya. Krzyyk na czym postawi (a. pooy) zrezygnowa z czego, nie bra wicej w rachub, uzna za stracone.

Da komu krzyyk na drog poegna go z ochot, rozsta si z nim z ulg; odprawi z niczym a. z wymwk. Krzy (Poudnia) (Crux) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny. W marzeniu sennym: szczcie; traf; triumf. KSIKA Ksika jest symbolem caoci Wszechwiata; dociekania prawdy, uczonoci, nauk, nauczyciela, wiedzy, siedmiu sztuk wyzwolonych, wiedzy transcendentnej, wiedzy tajemnej, mdroci, roztropnoci; magii, historii, sztuki; prawa. Biblii, Ewangelii, kronik, dziesiciorga przykaza, zbioru praw; rady; godnoci, sprawiedliwoci; potgi; czystoci, cnt; przeznaczenia, losu; melancholii, ucieczki od rzeczywistoci; wolnego czasu spdzonego w spokoju. Ksika, ac. liber, oznaczaa zarwno zwj (voiumen) papirusowy a. pergaminowy nawinity na jeden drek a, na dwa, zapisany zazw. jednostronnie, najpopularniejsza forma rkopisu do III w. n.e., jak i kodeks (codex) zoony z dwustronnie zapisanych kart, zwizanych z sob a. zeszytych z jednego boku (i oprawionych), ktry od IV w. zacz skutecznie wypiera zwoje. Dzi jeszcze tylko ydzi w synagogach przechowuj Picioksiag (Tor) zapisany na zwojach nawinitych na dwa waki, zwany w tym ksztacie rodaami. Symbolika ksiki pokrewna jest symbolice tkania, gdy piro i oko, podobnie jak ni wtku na osnowie krosna, biegnie z lewa na prawo i z prawa na lewo. Ksika cao i rnorodno Wszechwiata jako jedno zoona z wielu skadnikw (kart, stronic, zda, sw, liter). Ksiga Zmarych nazwa dana na pocz. XIX w. zbiorom formu magicznych i zakl do uytku duszy zmarego na tamtym wiecie, umieszczanych w grobach egipskich przy zmarych w okresie od ok. 1570 do ok. 1085 p.n.e. Ksiga, Ksiga ksig Biblia; przysiga na Ksig na Bibli. (Jestem) czowiekiem jednej ksiki", ac. homo unius libri (w. Tomasz z Akwinu, rozumiejc przez to, e czytuje tylko Bibli; ok. 1260); std przysowie tac.: Cave ab homine unius libri 'strze si czowieka jednej ksiki', czowieka ciasnych pogldw, dogmatyka.

Ksiga zakonu (4. Ks. Krl. 22,8) Picioksiag Mojesza albo tylko Deuteronomium; egzemplarz jej mia si zachowa gdzie w wityni jerozolimskiej w okresie przeladowa religijnych za Manassesa. Ksiga Losw wg wyobrae niektrych religii Wschodu ksiga, w ktrej zapisane s przysze losy kadego czowieka; oparte na wzorach pastwowych spisw ustaw i rejestrw personalnych, np. mieszkacw miasta. Kto si ostoi w Jeruzalem, witym go nazw, kadego, ktry jest zapisany na ycie w Jeruzalem. "(Izajasz 4,3). W twojej ksidze wszyscy s zapisani i policzeni jeszcze nim y zaczli, i wszystkie ich dni przysze" (Psalm 138 16). Ksiga Proroctwa (a. Przeznaczenia) dawana przez Boga a. anioa prorokowi, w ktrej Bg ujawnia mu swoje zamiary; na znak, e wzi sobie sowo boe do serca prorok musi t ksig zje. "Otwrz usta, a jedz to, co ci daj". A gdy spojrzaem, oto rka bya do mnie wycignita, w niej zwj ksigi (...) zapisany z obu stron. Byy za na nim napisane skargi, jki i biadania" (Eze-chiel 2,810). W Apokalipsie (10,811) anio daje Janowi otwart ksieczk (przeciwiestwo Ksigi zamknitej na 7 pieczci) do zjedzenia, aby nadal prorokowa. Sic erat in fatis ac. 'tak napisano w ksidze przeznaczenia' (Fasti l, 481 Owidiusza). ,,I Boga gos przywoa mnie: Prorocze! wsta! i rzyj! i twrz! Niech wola ma si w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i mrz przepalaj sowem serca ludzi" (Prorok 2630 Puszkina, t. J. Tuwima). Poera, poyka, pochania ksiki dzi: czyta je szybko, chciwie. Ksiga latajca w widzeniu proroka Zachariasza (5,14) unoszcy si w powietrzu rozwinity zwj papirusowy, na ktrym zapisano imiona zodziei i krzywoprzysizcw. Ksiga pamici dla tych, ktrzy si boj Pana i czcz jego imi" (Malachiasz 3,16). Ksiga ycia zawierajca list imion wszystkich ludzi a. tylko wybranych, szczeglnie miych Bogu (Ex. 32,323). Niech (wrogowie moi) bd wymazani z ksigi yjcych i niech ze sprawiedliwymi nie bd wpisani" (Psalm 68 29). Weselcie si, e imiona wasze zapisane s w niebiosach" (Ew. wg uk. 10, 20). I otworzono

ksig ycia. I osdzono zmarych z tego, co byo napisane w owych ksigach, "wedug ich uczynkw" (...). I kogo nie znaleziono zapisanego w ksidze ycia, ten wrzucony zosta do jeziora ognistego" (Apok. 20,12,15). Ksiga mieci si w rodku Raju, gdzie si utosamia z Drzewem ycia; licie i litery to wyroki boe i losy ludzkie. Ksiga zamknita na siedem pieczci w Apokalipsie (5, l3) zwj pergaminowy z dekretami Boga zawierajcy wszystkie tajne plany Boga a do wypenienia si czasw; I nikt nie mg ani w niebie, ani na ziemi, ani pod ziemi otworzy ksigi, ani do niej zajrze" przen. ksiga ezoterycznej wiedzy tajemnej; rzecz niezrozumiaa, zagadkowa; kto trudny do poznania, rozgryzienia, skryty. Wiedz, przyjacielu, e minione czasy to dla nas ksiga o siedmiu pieczciach" (Faust l, 5756 Goethego). Ksika atrybutem gr. muzy poezji epickiej, Kaliope i muzy historii, Klio (Hero-dot, Tukidydes). Wielka ksiga wielkie zo, gr. mega biblion, mega kokon (Aitia 3, 72, 359 Kallimacha, ok. 310ok. 240 p.n.e.). Ksika nauczycielem. ,,Ksiki to niemi nauczyciele" (Noce attyckie. Przedmowa Aulusa Gelliusa, ur. ok. 130 n.e.). Ksika atrybutem wielu witych, ojcw Kocioa, prorokw, m..in. w. Alberta Wielkiego, Ambroego Aureliusza, Andrzeja, Anny, Antoniego Padewskiego, Barnaby, Benedykta z Nursji, Bernarda z Clairvaux, Brunona z Kwerfurtu, Brygidy, Dominika Guzmana, Edgara, Edwarda, Filipa Neri, Franciszka z Asyu, Genowefy, Grzegorza Wielkiego, Hieronima ze Strydonu, Mateusza, medytujcej Marii Magdaleny pokutnicy, Otylii, Pawa apostoa, Piotra ap., Stefana I, Urszuli, Tomasza z Akwinu, Wawrzyca, a take NMP (zw. w scenach Zwiastowania; niekiedy z Dziecitkiem). W katakumbach chrz, staro. Rzymu emblemat apostow. Ksika z literami gr. alfa i omega atrybut Boga Ojca i Chrystusa. Ksika przykryta krzyem symbol wiary. Ksika przebita mieczem atrybut w. Bonifacego, apostoa Niemiec". Ksiga z pieczciami, na kolanach Chrystusa Apokalipsa.

Ksika z fleur de lis (stylizowanymi liliami heraldycznymi) atrybut w. Zeno-biusza. Ponce (palone) ksiki (heretyckie) atrybutem w. Dominika Guzmana. Kultura mozaistyczna, biblijna, charakteryzowaa si gbok odraz do wszelkich form niszczenia ksiek. Zwoje z tekstami niepotrzebnymi a. nieaktualnymi skadano w naczyniach glinianych do jaski. W latach 194764 znaleziono w jedenastu jaskiniach w pobliu ruin Qumranu nad Morzem Martwym ok. szeciuset rkopisw hebr. i aram. zawierajcych przeszo sto utworw powstaych od II wieku p.n.e. do 68 r. n.e., stanowicych bezcenny materia do bada tekstw biblijnych i studiw nad pocztkami chrzecijastwa. Ksiga ksiek zakazanych oficjalny, publikowany przez Koci katolicki spis dzie, ktrych wiernym nie wolno byo czyta bez zezwolenia, zawierajcy Index librorum prohibitorum (tac. jw.) i Index expurgatorium (ac. 'dzie dozwolonych dopiero po okrojeniu ich przez cenzur ko.'). Pierwszy Indeks wyda papie Pawe IV w 1559, ostatni Pius XII w 1940. Indeks zosta zniesiony w 1966 przez Pawa VI. Ksika, ktra na wiecie przede wszystkim powinna by zakazana, to Indeks ksiek zakazanych" (Pisma 2,69 G Ch. Lichten-berga, 1742 1799). Ksika talizman chronicy od zych duchw. W niektrych wersjach legendy o poszukiwaniu w. Graala ksiga wyobraa kielich, utracone Sowo, najwysz Mdro, ktra staa si niedostpna dla wikszoci ludzi. Ksika strczycielem, rajfurem jako atrybut Paola i Franczeski da Rimini, kochankw czytajcych wsplnie opowie o Lan-celocie i Guinevere; zob. Boska Komedi, Pieko 5 (przy kocu) Dantego. Ars moriendi, tac. 'sztuka umierania' zbiory rdw. traktatw moralnych, pierw. do uytku kapanw wezwanych do umierajcego, rozpowszechnianych potem w XIV i XV w. wrd czytelnikw wieckich w ksztacie ilustrowanych ksiek drzeworytowych przedstawiajcych walk aniow i demonw o dusz ludzk. Ksika jest pomnikiem znikych umysw" (Gondibert 2,5 Williama Davenan-ta). Alonzo Aragoski mawia, e jesi

wielkim nekromant, bo radzi si zmarych, majc na myli ksiki" (Apoftegmaty nr 105 Francisa Bacona). Ksiki s grobami myli" (Wiatr nad kominem 8, H. W. Long-fellowa). Ksiga symbolem wiedzy tajemnej. Prospero (w Burzy 5,1 Szekspira) wyrzeka si siy czarw, amie rdk czarnoksisk, a potem ksig magiczn ciska w morze. Ksiga wiata, ac. Liber Mundi wyimaginowana ksiga zawierajca komplet praw Natury; ksig t mia si posugiwa Bg przy stworzeniu wiata. Zota ksiga w ktrej zapisuje si wydarzenia wane, znaczce, a. nazwiska osb zasuonych, wybitnych, a. uwagi dostojnych goci w muzeach, bibliotekach (np. Bibliotece Jagielloskiej) itp. Czarna ksiga rejestr grzechw, przewinie, przestpstw, wystpkw. Diabelska ksiga karty do gry. Ksika lustro. Ksika jest zwierciadem; gdy zajrzy do niej mapa, nie wyjrzy z niej aden aposto" (Pisma F 111, G. Ch. Lichtenberga). Ksika okulary. Ksiki s okularami, przez ktre ogldamy wiat" (Pisarz i czowiek Ludwiga Feuerbacha). Ksika (nieczytana) trup. Co po trupie w zotej trumnie na pkach dmcym si dumnie? Z grzbietem strojnym, z szat wietn, gdy mu i kart nie rozetn!" (Ksika 36 J. I. Kraszewskiego). Ksika (zaczytana) rycerz. Ksika niechaj idzie w wiat! (...) A gdy na szmaty podarta zostanie ostatnia karta (...) oddaj jej pokon gboki tu le rycerza zwoki" (Ksika 9, 1112, 1516 J. I. Kraszewskiego). Ksika pociecha. Pociecho moja ty, ksieczko, pociecho smutna" (Pociecho moja... l2 S. Wyspiaskiego). Ksika bro. Godni, za ksik chwytajcie to or" (Matka, scena 6c Bertolta Brechta, sztuka wg powieci M. Gorkiego). Zbir starych ksiek (...) to ywy organizm zrozumiale przemawiajcy" (Promie 6 S. eromskiego). I z kadej ksigi wstaje duch zaklty sprzed lat" (Stare ksigi 56 Jerzego uawskiego). Ml ksikowy kto, kto trawi czas nad ksikami, tonie w ksikach, czerpie wiedz o yciu tylko z nich.

Mwi jak z ksiki pynnie, potoczycie; mdrze. W plastyce ksiga zamknita czsto wyobraaa nie urzeczywistnione moliwoci; w sztuce starochrzec. zwj jest symbolem praw boskich i dogmatyki; w sztuce chrz, zamknita ksiga dziewictwo NMP. W alchemii: kamie filozoficzny: ksiga zamknita przed transmutacj; otwarta w trakcie przemian. KSIYC Ksiyc jest symbolem tajemnych, zakrytych stron Natury; zasady mskiej i eskiej; mioci; bezczynnoci; podnej pasywnoci; okresowego stwarzania i odtwarzania, macicy; macierzystwa, opieki, szlachetnoci; staoci i niestaoci, zmiennoci, niezdecydowania; intuicji, duszy, obdu, szalestwa, buntu; za; mierci; pynw; pamici i dziedziczenia cech; wyobrani, natchnienia poetyckiego, wraliwoci, niewiadomoci, magii; Kocioa, Synagogi, Matki Boskiej, nieba. Uchodzi za porednika midzy niezmiennym Kosmosem a zmiennym yciem ziemskim, za pramateri ksztatowan przez blask Soca; jego bierno (otrzymuje wiato od Soca) czy si z liczb 2 i z zasad esk; zwizany jest z wod (tak jak Soce z ogniem). Uwaany by za szafarza deszczu, dlatego m.in. wizano Ksiyc z wod, kpiel (np. mit o Artemidzie i Akteonie), wczenie dostrzeono jego zwizek z pywami morskimi; suy jako miara czasu i przepowiednia pogody; uchodzi za opiekuna zakochanych, sprawc lekkiego porodu (zwaszcza w okresie peni), siedzib zmarych. Zob. Mleko, Soce (zamienia). Zajc. Ksiyc jako miesiczna i tygodniowa miara czasu mia w bliskowschodniej mitologii i folklorze wiksze znaczenie ni Soce, wyznaczajce pory dnia i roku. Stale i w jednakowy sposb zmieniajc sw posta Ksiyc stanowi nie tylko obiektywn miar czasu, ale te wie si z rnymi rytmami ycia ludzkiego (regularno kobiet) i natury (pywy mrz), a zatem sam sprawia wraenie yjcego, z wyjtkiem okresu mierci", tj. nieobecnoci na niebie przez trzy dni w miesicu . Te trzy dni uwaano za niebezpieczne: w tym czasie Ksiyc

poerany jest przez wrogiego potwora, ktry go nastpnie wyrzyguje, albo zabijany jest przez jakie niebiaskie istoty, a potem oywiany, lub te, wyzuty z si, karmiony jest moc ywotn przez maonka-So-ce; w okresie tym ludzie, w mi:ir monoci, nie zabierali si do nin\'\ch przedsiwzi. Biblia mwi: Uczynie ksiyc, aby pory oznacza" (Psalm 103 19); potomstwo Dawida bdzie trwa na wieki, a stolica jego jak (...) ksiyc utwierdzony na wieczno, a wiadek na niebie wierny" (Psalm 88 38). Fazy Ksiyca tumaczono czsto jako przybytek i utrata wagi albo jako ci i pord; widzi si w nich niekiedy dziecistwo, wiek dojrzay i mier, a potem zmartwychwstanie starego lub narodziny nowego Ksiyca. Niektrzy prbuj uczestniczy w tych odmianach na zasadzie magii naladowczej; w okolicach Salzburga w Austrii dziewczta o zbyt maych piersiach wystawiaj je na wiato peni Ksiyca; inni znw usiuj zmniejszy guzy i opuchli-ny obnaajc je w blasku ostatniej kwadry. Plamy na Ksiycu uwaane byy nieraz za blizny po walce z potworami, ale najczciej widziano w nich posta ludzk: czowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32 3), ktry w puszczy zbiera drwa w dzie sobotni, za co Bg kaza go ukamienowa (zabito go kamieniami i umar jak Pan Bg przykaza"), star bab z koszem na plecach lub tkajc, albo zajt przdzeniem; w czasach antycznych rozpoznawano tam Endymiona, w redniowieczu Judasza lub Kaina z wizk cierni, w Polsce pana Twardowskiego. Ze zwierzt widywanych na Ksiycu najpopularniejszy by krlik. Pierwszych autentycznych ludzi na Ksiycu mona byo zobaczy tylko na ekranie telewizora. W tradycji ydowskiej Ksiyc, cigle odmieniajcy si w wdrwce po nieboskonie, uwaano za emblemat ludu izraelskiego, ydowskiego koczownika na pustyni, Adama i Kaina jako pierwszych wdrowcw (Gen. 3,24; 4,14), Abrama opuszczajcego ojczysty Haran na rozkaz nowego Boga (Gen. 12,1), yda Wiecznego Tuacza, diaspory (rozproszenia wrd innych narodw). Ksiyc cile wie si z noc: Ksiyc okiem nocy" (7 przeciw Tebom 390

Ajschylosa); z macierzysk opiek nad nocnym snem dziecka, podwiadomoci i dwuwykadnoci, gdy jest zarazem opiekuczy i grony; blado jego blasku ukazuje tylko mgliste zarysy rzeczy, dlatego czy si z wyobrani i fantazj. Jego fazy s prawzorem wszelkiego dualizmu. Ksiyc oddalenie od spraw ziemskich i ludzkich. Czy z ksiyca spad (e nie wiesz, co si dzieje)? Strzec ksiyc od wilkw" (fr. Garder la lun des loups, Rabelais I, 11; V, 22), tj. sprawia sobie zbdne kopoty, zadawa sobie wiele zbytecznego trudu. Czy wzniosa Diana troszczy si, gdy psy na ni szczekaj?" (przysowie tac.). Musi si wspi na palce, kto chce dosign Ksiyca. Ksiyc martwota, wilgo, zimno, lepota. ,,Miesic krgy, samotny, patrzy, jak rybie oko, martwy, zimny, wilgotny" (Zaczarowane koo l Lucjana Rydla); ,,wieci nam lepy miesic, gdy soce zachodzi" (Mdro i rozkosz Daniela Naborowskie-go). Ksiyc wie si z wod, deszczem, podnoci kobiet, zwierzt, urodzajem, losem dusz po mierci, obrzdami wtajemniczenia; jest miejscem przejcia od ycia do mierci i od mierci do ycia, bram niebios i bram pieka, Artemid i Hekate, dlatego zapewne wiele zwizanych z nim bstw byo zarazem bstwami pogrzebowymi i chtonicznymi. Uwaano, e Ksiyc oddziauje na pyny ciaa, krew yln, menstruacyjn, humory" ciaa; ciecze przyrody; wzrost listowia, morskich maw i rakw; obd, zwaszcza kobiet, sza ekstatyczny menad i bachantek; wyobrani, natchnienie poetyckie. Ksiyc jest opiekunem snu, marze sennych, tsknot, uczu, myli: Miesic, snw najwierniejszy druh, marzenia Paganini" (***Niebo jest sodkie..., 78, Leopolda Staffa). Tsknota, crka Ksiyca blada Ksiycwna!" (Nieznana podr Sind-badaeglarza 4,1415 Bolesawa Lemia-na). Miesiczku, nie ganij! Rosa poyskuje, wiec myli janiej, ywiej serce czuje" (Piosenka Stefana Witwickiego). W marzeniu sennym: (penia) zwoka; (l. kwadra) fasz w domu; (we mgle) choroba; (blady) zmartwienie. Ksiyc by powszechnie przedmiotem kultu, ale, inaczej ni Socu i niebu, nie przy

pisywano mu szczeglniejszej potgi. W strefie midzyzwrotnikowej Ksiyc jest najczciej pci eskiej, podobnie jak w mitologii grecko-rzymskiej (Artemida-Diana-Hekate-Febe, owczyni, krlowa zwierzt, utosamiana z Ksiycem-Selen-Lun, gdy jej brata-bliniaka Apollina zidentyfikowano ze Socem-Heliosem). Nieliczni mscy bogowie Ksiyca to egipski Ah, pniej Chonsu, babiloski Sin-Nanna, semicki bg Szahar. Rwnie dla ostatkw niektrych dawnych ludw owieckich jest on istot msk, np. dla Buszmenw afrykaskich, krajowcw australijskich, Pigmejw zairskich, Andamanw, Indian Chaco. W wielu mitach jest siostr, on albo kochank Soca. Ksiyc pojmowany by niekiedy, zwaszcza przez staroytnych Egipcjan i Grekw, jako siedziba dusz zmarych zacnych ludzi, a przez gnostykw jako statek wiozcy dusze. Ksiyc boek mioci: Jest chwila, kiedy ze srebrzyst tcz wychodzi blady piercionek Dyjanny (...); o takiej chwili, ach, dwa serca pacz, jeli co maj przebaczy przebacz" (W Szwajcarii 16,320l, 3256 Sowackiego). Ksiyc Ro-mew, zbjcw i pijanych boek odwieczny" (Dziwna pie 7. Aleksandra Michaux). Pksiyc, sierp Ksiyca sen; grzech; godo islamu, Algierii, Komorw, Malezji, Malediww, Mauretanii, Pakistanu, Singapuru, Tunezji, Turcji; atrybut dziewicy-bo-gini Diany (Luny), symbol dziewiczoci bogini Izydy (z dziecitkiem Horusem) umieszczony pod jej stopami; przejty przez sztuk chrzecijask w wizerunkach Marii (z Jezusem na kolanach). Ksiyc w chrz. atrybut Kocioa odbijajcego wiato Chrystusowe; Synagogi jako przeciwiestwa Kocioa; boskoci Jezusa na krzyu. Ksiyc wie si z magi (zioa lecznicze zbierane przy jego blasku dziaaj najskuteczniej), z duchami, czarami (promienie Ksiyca s poywieniem dla czarodziejek, udzielajc im zarazem niemiertelnoci), z czystoci pciow, z rozpustn mioci, ze mierci; zapowiada ma katastrofy, zwaszcza gdy czerwony i gdy towarzyszy mu deszcz meteorytw i zamienie Soca: Soce obrci si w ciemno,

a ksiyc w krew zanim przyjdzie dzie Paski, wielki i straszny" (Joel 2,31; por. Apok. 6,12). Limbus Ksiyca to legendarna kraina ksiycowa, gdzie przechowane jest wszystko, co zmarnowano na Ziemi: stracony czas, roztrwonione bogactwa, niedotrzymane przyrzeczenia, niewysuchane modlitwy, daremne zy, bezowocne prby, nie spenione marzenia, ponne nadzieje, prne chci itp. Ksiyc wie si ze zwierztami, ktre pojawiaj si i znikaj, jak limaki i wie, jak niedwiedzie chowajce si zim w gawrach (barogach), jak stworzenia nocne; z przedmiotami odbijajcymi wiato (jak zwierciado) albo zmieniajcymi posta (jak wachlarz czy parawan), s to przedmioty suce gwnie kobietom. Ksiyc w zwizku z sumieniem: W gajach, gdzie ksiyc przez drzewa oliwne przeglda blado jak soce sumienia" (Beniowski 4, 5056 Sowackiego). Ksiyc, mimo ograniczonej roli w religiach antycznych, ma wielkie znaczenie w dziedzinie przesdw. Wedug wierze ludowych zmiana fazy sprowadza deszcze wpywajce oywczo na rolinno, std dawny obyczaj siania w pierwszej, a zbierania plonw w ostatniej kwadrze, aby nie zakca rytmu natury. Ceniono wpyw Ksiyca na tworzenie si rosy, mleka w piersiach matek, roniecie pere w muszlach, powstawanie kamieni drogocennych, przesile w chorobach, dni pomylne i feralne itd. Nazwy Ksiyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie spokrewnione z sob, znacz obie 'byszczca' i s rod. eskiego (Soce za: HUos, Soi rod. mskiego), tak samo w gwnych jzykach romaskich: po niemiecku der Mond rod. mski, die Sonne rod. eski (wyjtkowo na niemieckim obszarze jzykowym istnieje wyobraenie Ksiyca jako starego mczyzny); po polsku: ten Ksiyc (to Soce), po rosyjsku eta Luna (eto Sofnce). Ksiyc w alchemii: materia prima, zmienno, ulatnianie si, zasada eska; srebro. Ksiyc w astrologii: zasada eska, kobieta, niestao, podatno na wpywy (odbicie wiata sonecznego); woda oczyszczenia; psychika, marzenie senne, ycie dziecice, archaiczne, wegetatywne, artystyczne,

ycie prymitywu istniejcego w nas, ujawniajcego si w wyobrani, marzeniach, snach, przywidzeniach, majakach, chimerach. Ksiyc rzdzi pamici, dusz, podwiadomoci, ,,humorem" zimna i wilgoci, imaginacj, beztrosk, grzechem, lenistwem, radoci, czystoci, apati, niepokojem; znakiem Raka, poniedziakiem (Lunae dies), srebrem, opalem, per, biaym kolorem, podrami; wodorostami, ogrkiem, melonem, dyni, poziomkami, piwoni, rzeuch wodn, grelem, pierwiosnkiem, fiokiem, tymiankiem, makiem, szczawiem. Budziciel i pasterz gwiazd; puchar zawierajcy ambrozj lub mid pity przez bogw; oko bstwa. Babiloski bg Ksiyca, SinNanna, rzdzi biegiem ycia ludzkiego i opiekowa si handlem; kartagiskiej bogini Ksiyca i nieba, Tanit, utosamianej z Asztarte, skadano ofiary z dzieci. KUKUKA Kukuka (zazulka, gegka) symbolizuje egoizm, pasoytnictwo, podstp, oszustwo, przywaszczenie, uzurpacj; tchrzostwo, lenistwo, gupot; demoniczno, obd; dusz ludzk; jednostajno, smutek, samotno; wdrujcy gos, wrb, szczcie, wiosn, deszcz, bogactwo; lubieno; maestwo, mio; zazdro, zdrad maesk, przyprawianie rogw (mowi). Kukuka wg ind. tradycji wedyckiej dusza ludzka, przed wcieleniem a. po nim: ciao to obce gniazdo, gdzie znajduje mieszkanie jajo-dusza. Kukuka podstp, oszustwo. Ptak ukrywa si przed czowiekiem siedzc wysoko w koronach drzew. Na grze Thornaks (dzi zwanej Gr Kukucz) w Argolidzie Zeus ubiega si bezskutecznie o rk swej sio-strybliniaczki Hery; gdy przybra posta przemoczonej kukuki Hera zlitowaa si nad ni i czule ogrzewaa na piersi; wtedy nagle Zeus wrci do swojej waciwej postaci i posiad Her, co skonio j do zgody na maestwo. Kukuka szczcie; ptak szczcia w folklorze wielu krajw. Kukuka zwiastun wiosny (cho nie w Polsce, gdzie przylatuje dopiero w kocu kwietnia), przeciwiestwo sowy, ptaka zimy. Kukanie (w staro. Grecji) zapowied deszczu.

Kukuka wrba, wrba maestwa, dobry omen maeski dla dziewczt; maestwo, mio. Atrybut Hery, opiekunki maestwa, zwizany z zapachem kwiatu pomaraczy, kwiatu panny modej. Wyobraenie kukuki zdobio bero posgu Hery w Herajonie w Argos. W folklorze kukanie wry, ile lat ycia pozostaje do lubu a. do mierci. W ktrym kierunku si patrzy, gdy zakuka raz, w tym bdzie si od dzi za rok, a gdy si patrzy w ziemi, to wry mier. W staroytnoci przewodnik dusz do Hadesu. Kukuka egoizm, zrzucanie na innych odpowiedzialnoci za wychowanie dziecka, przywaszczanie, wkraczanie w czyje prawa, pasoytnictwo. Kukuki uprawiaj pasoytnictwo lgowe, tj. podrzucaj jaja do gniazd drobnych ptakw owadoernych; piskl kukuki wyrzuca z gniazda jaja a. pisklta gospodarzy. Kukuka zdrada maeska, zdradzony m, rogacz (fr. cocu od coucou 'kukuka'). Wtedy kukuka z kadego drzewa mieje si z mw, kiedy im piewa: Kuku! Kuku blad trwog miota przed maonkw wszystkich wrota" (Stracone zachody mioci 5,2, koniec, Szekspira, t. L. Uiricha). Kukuka zazdro, uczucie, do ktrego jej postpowanie powinno by, wg miar ludzkich, podniet. Kukucze jajo kopotliwy prezent; owoc zdrady maeskiej, ktrym m si opiekuje. Podrzuci mi kukucze jajo podarunek, ktry narobi mi biedy, ambarasu. Rzecz podrzucona, podsunita, insynuacja, uczynek faszywie komu przypisany. Kukuczy podrzucony; kradziony; niewaciwy. Kukuka w rdw. lubieno; demoniczno; diabelstwo. Kukukami nazywano prostytutki; uwaano, e diaby przybieraj posta kukuki; jej nazwa suya, i suy do dzi w je. nm., jako eufemizm nazwy diaba: Holdich der Kuckuck! nm. 'Niech ci diabli wezm!' Nocna gegka kobieta lekkich obyczajw; onine argumenty kowe. Przysowie: Nocna gegka zawsze dzienn przekuka. Kukuka tchrzostwo. Co do mnie, uciekn od niej jak kukuka" (Fragm. 29 Anakreonta).

Kukuka lenistwo. Nie chce si jej samej budowa gniazda i wychowywa pisklta. Kukuka krogulec. Wg wierze lud. kukuka nie odlatuje na zim do ciepych krajw, ale przeobraa si w krogulca (do ktrego jest zreszt podobna). Podobiestwo do drapienika moe uatwia chwilowe wystraszenie gospodarza z gniazda. Kukuka wdrujcy gos. By jak czerwcowa zazula: syszy si j, lecz si jej nie dostrzega" {Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira). Kukuko! Mam ci nazwa ptakiem, czy tylko wdrujcym gosem?" {To the Cuckoo: O Blithe New-comerl Willia-ma Wordswortha). Kukuka smutek, samotno. Smutek mam w sercu gdy sysz ci, kukuko, a samotno moja si pogbia" {Haiku Matsuo Basio, 16441694, najwikszego jap. poety haiku). Kukuka gadulstwo, gupota, egoizm; elegijno. Durna gaduka za, kukuka, ptak samolubny, cigle w kko kuku i kuku tylko wie. (...) Boe, zbaw nas od elegij-nych pokukiwa!" {Sowik i kukuka 410 Aleksandra Puszkina, t. Juliana Tuwima). Kukuka jednostajno. By kukuk zawsze piewa na t sam nut, powtarza si. Ju mam dosy kuku! Kukuleko kuku! To ptaszysko kuku! W uszach wierci kuku! Krzycze sobie kuku! A do mierci kuku!" {Terkotka 1924 Kornela Ujejskiego). Kukuka zamono. Wedug popularnych wierze, kto ma monet przy sobie, gdy kukuka pierwszy raz tej wiosny zakuka, ten bdzie bogaty. Przysowie: Kukuka go przy pienidzach okukaa (tzn. jest bogaty). Po raz pierwszy kukueczka zakukaa w borku, a ja, biedny nieboraczek, nie mam grosza w worku" {Kukuka l2 Stanisawa Jachowicza). KWADRAT Kwadrat symbolizuje absolut, boski rozum, doskonao (bosk), objawienie, niebiask Jeruzalem; wiat materii, cztery pierwiastki", Wszechwiat stworzony (Niebo i Ziemi), Ziemi (w przeciwiestwie do Nieba), ziemsk rzeczywisto, przestrze (w przeciwiestwie do koa i spirali, zwizanych z czasem), cztery strony wiata, podzia

na cztery czci, miar, cyfr 4; jednolito, jednoznaczno, porzdek, ograniczenie, organizacj i konstrukcj (w zorganizowanej spoecznoci); solidno, zatrzymanie si, chwil, ktra trwa, zakotwiczenie, nieruchomo, stagnacj; ciao, esko, cztery okresy ycia ludzkiego; racjonalny umys, materializm, ustalon wiedz, prawd; osignicie; czowieka skconego z samym sob; sprawiedliwo (wg w. Augustyna), rwno, bezstronno, prostot; mdro, prawo, wytrwao (wg w. Grzegorza z Nyssy); honor, zadowolenie. Kwadrat, jeden z podstawowych symboli geometrycznych (wraz z trjktem, koem, rodkiem koa i krzyem) jest typowym ksztatem planu wielu miejsc witych, miast, obozw wojskowych, trwaych domw mieszkalnych, atrybutem ycia osiadego, cywilizacji rolniczej (w przeciwiestwie do pasterskiej koczownikw, ktrych namioty i jurty, wigwamy i iglu s okrge). Wedug pitagorejczykw kwadrat reprezentuje trwao wyobraon przez Matk Bogw Re, a cztery kty powietrze (Her), wod (Afrodyt), ziemi (Demeter) i ogie (Hesti) Izyda i Ozyrys (106) Plutarcha. W chrzecijastwie symbol Kosmosu i czterech ywiow"; nieuniknionej mierci. Tradycja indyjska i chiska widzi w kwadracie element eski podno Ziemi w przeciwiestwie do mskich cech trjkta i koa. W dawnej plastyce chrz, czworoktny nimb otacza gowy yjcych jeszcze wspczesnych wadcw, papiey, fundatorw wityni, dla odrnienia od aniow i witych znajdujcych si w niebie, ktrym dawano nimby okrge. Kwadrat postawiony na jednym ze swych ktw odmienia symbolik statecznoci i spokoju, nabiera dynamiki i ruchu; podobnie jak koo, reprezentowa w plastyce romaskiej Soce. U muzumanw tradycja nadaje sercom zwykych ludzi ksztat kwadratu, bo podlegaj oni czworakim wpywom: boskim, anielskim, ludzkim i szataskim; serca prorokw za maj mie ksztat trjkta, gdy nie podlegaj wpywom Szatana. Kwadrat logiczny figura w ksztacie kwadratu symbolizujca wszelkie moliwe sdy kategoryczne z punktu widzenia tzw.

jakoci i iloci oraz ich wzajemne stosunki logiczne. Kwadrat magiczny, znany od staroytnoci, zoony z dziewiciu albo wicej pl, wypeniony liczbami (dajcymi t sam sum, gdy dodane w kierunku pionowym, poziomym i po przektnych) lub literami tworzcymi tajemnicze wyrazy, uwaany by za potny talizman chronicy od zych wpyww i chorb. Najprostszym magicznym kwadratem liczbowym jest kwadrat dziewiciopolowy zoony z wszystkich dziewiciu cyfr (z wyjtkiem zera), ktrych suma we wszystkich kierunkach wynosi pitnacie. 492 357 8 l 6 Najsynniejszy kwadrat literowy komentowany na setki sposobw, ale waciwie nie wyjaniony, wspomniany by ju w Historii naturalnej (28, 20) Pliniusza St.: S A T O RA R E P OT E N E T OPERA R A S Utworzone z tych liter wyrazy czyta mona w czterech kierunkach; znaczy one mog po tac. jak gdyby: 'siewca przy swym wozie kieruje pracami' albo 'siewca Arepo z trudem wstrzymuje koa', albo jeszcze inaczej. Kwadrat ten znaczy zapewne rne rzeczy dla rnych ludzi. Z liter tych utworzy mona np. dwa razy wyraz pater-noster, po czym zostaje jeszcze reszta podwjne a i o, a wic jakby alfa i omega, tj. pocztek i koniec. Kwadraty magiczne byy prawdop. przede wszystkim emblematem cakowitoci, caoci, peni, skoczonoci, harmonii. Kwadratura koa (a. wykoowanie kwadratu) nierozwizywalne zadanie utworzenia przy pomocy cyrkla i linijki kwadratu o teje powierzchni co dane koo (a. odwrotnie), problem, nad ktrym goO T

wili si od redniowiecza niezliczeni alchemicy i amatorzy bez skutku; kwadratura ta symbolizowa miaa syntez przeciwiestw (koa i kwadratu), Niebo i Ziemi, doskonao, ducha, wieczno i rozum, materi, ciao itd.; przen. rzecz nieosigalna, zadanie niewykonalne. Osio kwadratowy osio, dure podniesiony do kwadratu, do drugiej potgi, przemnoony przez samego siebie, kto bardzo gupi. W wolnomularstwie: Wschd, cnota; szecian kamienny dokonanie, doskonao. W heraldyce: stao, sprawiedliwo, prawda, wierno. Szecian, w stopniu jeszcze wyszym ni kwadrat, jest emblematem stabilnoci, materialnoci, zatrzymania w czasie; podstawy, fundamentu, trwaoci; Nowego Jeruzalem: Miasto ley w czworoboku (...), a dugo, wysoko i szeroko jego s rwne" (Apok. 21,16). KWIAT Kwiat symbolizuje centrum mistyczne, tajemnic; logik; symetri; gwiazd (na Ziemi); wag; nadziej; niewinno, cnot, czysto, dziewictwo; wdzik, wiosn; sodycz; vulv; dojrzewanie; bierno, sabo; namitno, pokus, posanie miosne, mio (kobiety); maestwo, wesele, harmoni, rozkosze ziemskie; narodziny, tworzenie, odrodzenie; agodno, dobro, subtelno, szlachetno; pikno, wesoo; szczcie; dusz; poezj; sprawiedliwo, dobroczynno, miosierdzie; bezpieczestwo; porozumienie; gratulacje, uroczysto, hod; bogosawiestwo; gocinno; zwycistwo, uwieczenie dziea; wybr; powonienie; przemijanie, oszustwo, zo, Szatana, mier; por. Aloes, Bluszcz, Fioek, Granat(owiec), Jabko, Lilia, Lotos, Mak, Mandragora, Migda, Mirt, Ogrd, Oliwka, Orzech, Pinia, Ra. Kwiat przemijanie. Uscha trawa i opad kwiat, bo duch Paski wion na" (Izajasz 40,6). Ah! na tym wiecie mier wszystko zmiecie, robak si lgnie i w bujnym kwiecie" (Maria 2, 7334 Antoniego Malczewskiego). Kwiat w alegorycznych martwych naturach, zw. z kroplami rosy na liciach i patkach przemijanie ycia ludzkiego. Kwiat kobieta, uroda kobieca, mio kobiety, vulva, zasada pasywna, bier

ne poddanie si; panna, dziewica, dziewictwo (przest. panieski kwiatek); deflo-racja dost. odkwiecenie; pozbawienie dziewictwa od ac. flos dpn. floris 'kwiat'); rwnie jako przeciwiestwo owocu-mczyzny. ,,(Oblubienica:) Jam kwiat polny i lilia padolna" (Pie nad pieniami 2,1). Kielich kwiatu pojmowany jako zbiornik aktywnoci nieba: deszczu i rosy (por. Rosa). Kwiat bogosawiestwo. Wg tradycji ind., gdy Budda przemawia, kwiaty spaday z nieba. Kwiaty szczcia (w Japonii) winia, zocie, klon, narcyz, piwonia, mak, wista-ria, kosaciec. Kwiaty w staro. Grecji i Rzymie uroczysto, ozdoba, wesoo, rado ycia. Grecy i Rzymianie nosili na gowach wiece z kwiatw w czasie wit, uroczystoci, uczt, sypali kwiaty swoim zmarym w czasie pogrzebu i na grb prawdop. jako emblemat przezwyciania smutnych myli. Ozdoba wity, otarzy, posgw bogw i herosw, kapanw, zwierzt ofiarnych, ofiara bogom (zwykle jako wiece i girlandy). Czerwony kwiat mio, namitno; krew, ycie; szczcie. Biay kwiat niewinno, dziewictwo, czysto; mleko; mio pciowa; bohaterstwo, odwaga; mier; atrybut Wielkiej Bogini, Hery, Artemidy, Flory, Aurory, De-meter, Persefony (wiat podziemny, wiat korzeni rolin); skandynawskiej Frei; Matki Boskiej. Kwiat biao-czerwony atrybut Wielkiej Macierzy. Kwiaty trujce, czarodziejskie atrybut Hekate, gr. bogini czarw i widm. Kwiat Adonisa, w mit. gr. ukochanego Afrodyty zabitego w czasie polowania przez odyca ra a. anemon, a. mak polny, a. miek szkaratny wyrosy z przelanej krwi Adonisa. Kwiat wybr, najlepsza, najwartociowsza cz np. rycerstwa, modziey. Kwiat modziey, ac. flos iwenum (Liwiusz 8, 8); kwiat poetw, ac. flos poetarum (Casina, Prolog 18 Plama). W kwiecie wieku, lat, ycia, modoci w peni, w rozkwicie. Posane i nadobne panny w wieku kwiecie" (Pan Tadeusz 5, 419 Mickiewicza). Kwiat uwieczenie, ukoronowanie (dziea).

Kwiat wiosna (na rzymskich i pompejaskich freskach przedstawiana jako kobieta trzymajca kwiaty), odrodzenie, zapodnienie, zmartwychwstanie. Dwie s tylko na ziemi sprawy niemiertelne (...); wiekuisty powrt kwiatw na wiosn i odtworzenie ich powrotu na ziemi w wierszach poetw" (Przedwionie I Szklane domy Stefana eromskiego). Kwiat paproci szczcie i bogactwo, ktre przynosi ma zakwitajcy w noc witojask legendarny kwiat. Kwiat w chrzecijastwie dobroczynno, miosierdzie; poszukiwanie w. Graala; wznioso; Chrystus. I wyjdzie rdka z korzenia Jessego i kwiat z korzenia jego wyronie" (Izajasz 11, l), tj. Mesjasz wyjdzie z rodu Dawida, syna Jessego. Kwiat dusza osoby zmarej, podobnie jak motyl. Kwiat dusza, centrum mistyczne, oprawa wntrza zawierajcego tajniki ycia i podnoci roliny. Kwiat mio i harmonia, charakterystyczna dla pierwotnego stanu natury, lad pobytu Adama i Ewy w raju. Kwiat nadzieja, nadzieja przemiany kwiatu w owoc, std, od ok. XVI w. uosobienie Nadziei przedstawiano z koszem kwiatw, jak np. w Portrecie Alfonsa d'Ava!osa, markiza de! Vasto (1533, Pary) Tycjana. Kwiat w sztuce Odrodzenia czsto atrybut uosobienia Logiki (jako jednej ze sztuk wyzwolonych), wyobraanej z kwiatami, z kwitnc gazi lub z wag. Kwiat powonienie, jeden z piciu zmysw wyobraany czsto jako bukiet kwiatw. Kwiat poezja. Niemiertelne kwiaty poezji" (Podboje Tamerlana l, 1947 Christophera Marlowe'a). ,,0 ziemio nasza (...)! W tobie zakwita kwiat poezji zoty" (W. 18. rocznic zgonu Adama Mickiewicza 5,1378 Bolesawa Czerwiskiego). Kwiaty mogia. Obedr ziemi z jej szat, by kwiatami twoj zielon osypa mogi (...); jak dywan bd lee na twym grobie" (Perykles 4, l Szekspira, wg t. L. Ulri-cha), Ronij, kwiecie, wysoko, jak pan ley gboko" (Lilije 78 Mickiewicza). Kwiat cnota, dobro, czysto (w przeciwiestwie do kolcw, cierni). Kwiat niewinno. ,,Wygldaj jak kwiat niewinny, ale niechaj pod kwiatem tym w

si ukrywa" (Makbet 1,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Bkitny kwiat tajemnica, sen, symbol romantyzmu nm., tsknoty za nieskoczenie odlegym ideaem (od symbolicznego kwiatu w powieci Heinrich von Ofter-dingen, 1802, Novalisa, wac. F. L. von Hardenberga). Kwiat kuszenie; uuda, oszustwo. Z tego kwiatka mid pszczka i pajk jad zbiera" (Do Monitora" Bohomolca 8, T. K. Wgierskiego). Kwiat wisia na grze, lecz owinity piercionkiem z jaszczurek... Kwiat j przeraa wabi pczki due" (Krl-Duch 3,3,1013 Sowackiego). Kwiat bezpieczestwo. Z tej pokrzywy niebezpieczestw uszczkniemy kwiat bezpieczestwo" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira). Kwiat nowo. Zapa tworzy cudy, nowoci potrzsa kwiatem" (Oda do modoci 56 Mickiewicza). Kwiat zo. Kwiaty za, fr. Les fleurs du mai, zbir wierszy (1857) Charlesa Baudelaire'a. Kwiat sercowy szlachetno. Uszanujcie ten kwiat sercowy, t szlachetno. co chce by zbytkiem" (Zawody 56 Norwida). Kwiat prawda. Prawd jest kwiat" (Kamstwem jest czowiek... 5 Wadysawa Orkana). Mwi kwiatami, jzykiem kwiatw (nm. durch die Blume sagen) nie zwyk mow, ale w sposb zawoalowany, aluzyjnie, ogrdkiem. Tradycja mowy kwiatw" w ich nazwach np. mska stao", niezapominajka. Symboliczny kwiat na znak odprawy starajcego si o pann: w Polsce wieniec grochowy. ac. flosculus 'kwiatek; ozdobny sposb wysawiania si'. Pozwl mwi kwiatom!", ang. Say it with flowers, dosf. 'Powiedz to kwiatami', slogan Towarzystwa Kwiaciarzy Amer. od 1917. Posyam kwiaty niech powiedz one to, czego usta nie mwi stsknione!" (Posyam kwiaty... l2 A. Asnyka). Kwiaty porozumienie, gratulacje, yczenia, posanie miosne. Rozpowszechniony zwyczaj przynoszenia a. posyania kwiatw. Pierwsze kwiatki nie dla matki mio rankiem w maju" (Przygrywka 1314 M. Konopnickiej).

Kwiaty na scenie wg przesdw aktorskich, jeli prawdziwe, przynosz pecha, chyba, e wrczane przez publiczno po spektaklu. Zrywa, poprawia kwiaty niewinne umiechy; stosunek seksualny, np. poprawia katleje" (W poszukiwaniu straconego czasu, W stron Swanna, Mio Swanna Marcelego Prousta). Wieniec z kwiatw hod; zwycistwo; pogrzeb. Narcza, pki kwiatw rado; przyjemno. Bukiet kwiatw jedno w wieloci. Kwiatek u koucha co nieodpowiedniego, nie pasujcego. Kwiatek co przykrego; przykad zego funkcjonowania jakiej instytucji spoecznej. W alchemii i astrologii: gwiazda spadajca niebiaski kwiat". ty, pomaraczowy kwiat Soce; czerwony ycie, krew, namitno; niebieski nieosigalny cel, w. Graal, doskonao; zoty mistyczny. W marzeniu sennym: rado, mio; (zwidy) ponne nadzieje; (ogrodowy) ycie wiejskie; (otrzymany) przyja; (czerwony) powrt do zdrowia; (biay) mier w rodzinie. LABIRYNT Labirynt symbolizuje zamt, zamieszanie, pltanin, gmatwanin, sytuacj skomplikowan a. bez wyjcia; tortury duchowe; bdne koo, trudny i zawiy problem, sofizmaty, wieczny powrt; wtajemniczenie, umys, mdro; marzenia, podwiadomo; spkowanie, vulv; grzech, bl; podziemn krain zmarych, pieko; niezbadane wyroki boskie; nieskoczono, gwiadziste niebo, wiat; ycie, wiat rolinny; por. Jaskinia, Ni (Ariadny), Sie, Spirala, Wze. Labirynty koliste a. eliptyczne na przedhist. wyobraeniach plastycznych miay prawdopodobnie by obrazami ruchu cia niebieskich na firmamencie, labiryntami kosmicznymi. Labirynt wiat podziemny zmarych, wiat miast-nekropoli; zmartwychwstanie; pieko; pastwo ciemnoci. Labirynt wiat rolinny, zawio gazi i korzeni; ciemne tunele gstwin lenych.

Labirynt kreteski, legendarny, zbudowany przez Dedala na polecenie krla Mino-sa, gdzie umieszczono Minotaura, czowieka z gow byka, syna byka i krlowej Pazyfae. Tezeusz (Soce w nocnej, podziemnej drodze z zachodu na wschd) wszed do Labiryntu, zabi Minotaura i wyszed, kierujc si nici dan mu przez krlewn Ariadn (wit a. Ksiyc). Nazw Labirynt przeniesiono na inne, wielkie i skomplikowane budowle, jak np. na opisan przez Herodota i Strabona wityni grobow faraona Amenemhata III (II tysiclecie p.n.e.) w oazie Fajum, na budowl Polikratesa na wyspie Samos (VI w. p.n.e.), na grobowiec krla etruskiego Por-senny pod Ciusium (dzi Chiusi w Toskanii) itd. Labirynt w chrz, kocioach rdw., zw. gotyckich, element dekoracyjny o skomplikowanym wzorze, np. na posadzkach kocielnych droga Jezusa z Jerozolimy do Kalwarii; ycie ludzkie z jego manowcami, prbami cierpliwoci i trudnociami; puapka bez wyjcia dla diaba. Wdrwka na kolanach po krtych ciekach takiego labiryntu miaa by namiastk pielgrzymki do Ziemi witej dla tzw. pelerins sur place. Byo co najmniej 25 takich labiryntw kocielnych, z ktrych wikszo si zachowaa, np. najstarszy z nich w bazylice w Orleansville w Algierii, zbud. w 324 (labirynt kwadratowy z zagadk literow, ktrej rozwizanie: SANTA ECLESIA, przez jedno C, wskazywa ma zbkanym drog do Boga przez Koci), Santa Maria na Zatybrzu w Rzymie, San Yitale w Rawennie, katedra w Chartres, San Michele w Pawii. Niektre labirynty kocielne byy znakiem bractw budowniczych wity redniowiecznych. Labirynty w ksztacie krzya (zwane we Woszech ,,wzami Salomona"), stosowane w dekoracjach romaskich, germaskich i celtyckich nieodgadnione zamiary br skie. Labirynt impresa (godo) ksicego rodu Gonzagw mantuaskich, niekiedy wyobraeniem gry w rodku i wody dokoa (Palazzo Te Gonzagw zbudowano w Mantui na wyspie otoczonej pierw. moczarami). Dewiza: Fors che si, fors che no w. 'Moe tak, moe nie'.

Labirynt (znalezienie drogi do centrum i drogi powrotnej do wyjcia) zwycistwo ducha nad materi, wiedzy nad lepym popdem, wiecznoci nad przemijaniem, inteligencji nad instynktem; wejcie w gb wiata idei, wyjcie na wolno. Labirynt, do ktrego rodka (fontanny, rda) nie mona trafi podwiadomo; daremne poszukiwanie rda ycia, prby osignicia wtajemniczenia, witoci, niemiertelnoci, prawdy; niewiadome mechanizmy motywacyjne dziaajce na osobowo skrytymi i krtymi drogami; myli, wizje, udrki duchowe schizofrenika. Labirynt prba nowicjusza w rytuaach wtajemniczenia; odnajdowanie ukrytego centrum duchowego; wyjcie z ciemnoci na wiato dnia. Labirynt, z ktrego nie mona si wydosta (architektura; bdniki w ogrodach Odrodzenia i uaroku) utrata ducha w procesie tworzenia; upadek ducha w zawiym wiecie zjawisk. Centrum labiryntu czsto: zbawienie w postaci niebiaskiego Jeruzalem, do ktrego wierni dosta si maj z zewntrz dziki yciu w witoci, na drodze penej pokus, ofiar, waha i trudnoci. Labirynt wcieko. Zabkae si w labiryncie wciekoci" (Troilus i Kre-syda 2,3 Szekspira, tl. L. Uiricha). Ludny labirynt murw Wenecja. (Lines written amongst the Euganean Hitis 956 P. B. Shelleya). Labirynt grzech. rd labiryntu grzechw on wdrowa, nie zna pokuty, nabroiwszy sia" {Wdrwki Czajld Harolda l, 5 Byrona, t. Jana Kasprowicza). Labirynt wiat. Kto trzyma koniec wtej nici z kbka, ten przedostanie si przez labirynt wiata" (Festgedichte: Die Erzeugnisse der Stotternheimer Saline Goethego). Labirynt sofizmaty. Dowcip mj (...) labiryntem sofizmatw (...) si przeciska" (Don Carlos, 1,1 F. Schillera, t. A. Mickiewicza). Labirynt marzenia. Lecz bole bya nici Aryjadny, po ktrej wyszed z labiryntu marze" (Lambro 14,7201 Sowackiego). Labirynt ycie. W labiryncie ycia cieki niezliczone" {Trzy po trzy. Pamitniki Krakw 1949, s. 181 Aleksandra Fredry).

Labirynt mdro. Mdro ludzka jest jak labirynt ciemny" (Lesaw. Noc pierwsza l Romana Zmorskiego). Labirynt jako poczenie spirali i plecionki wyobraenie nieskoczonoci i wiecznego powrotu. W marzeniu sennym: odkrycie tajemnicy; LAMPA Lampa (zapalona) symbolizuje wiato. Soce, ogie, owiecenie; ochron, azyl; ycie, czujno; obecno bstwa; ducha, dusz; prawd; szacunek; rozum, mdro, inteligencj, przewodnika; wieczno; nadziej; mio; pikno; miosierdzie, ofiarno, powicenie si; pobono, aktywno religijn, wizj, czysto, dziewictwo. Por. wieca, Pochodnia, Ogie, Latarnia. Lampa zgaszona symbolizuje mier, rozpacz, przeklestwo, Lamp z wydronych kamieni wypenionych mchem a, inn substancj absorbujc nasycon tuszczem zwierzcym i zapalon uywa czowiek prawdop. ju okoo stu tysicy lat temu (lampami takimi posuguj si dzi Eskimosi). W basenie rdziemnomorskim najczstsze byy w czasach antycznych dwa typy lamp oliwnych: jedna na mod bliskowschodni zachowujca pierwotny ksztat zamknitej muszli z wybitym otworem na knot, druga, wywodzca si z Egiptu, w formie sosjerki z rczk do trzymania i z wyduonym dziobkiem mieszczcym knot. Lampy oliwne byy ciemne i kopcce, niewiele lepsze od wiec (zob.). Przeom nastpi dopiero ok. r. 1830: lampa ze szkiekiem" (kominkiem") wiecia ju sze razy janiej. Prawdziwymi lampami byy jeszcze lampy naftowe, acetylenowe (karbidwki") i bateryjne; lampy" gazowe i elektryczne s waciwie tylko kocwkami instalacji miejskich. Lampy zapalano w miejscach witych wielu religii Starego wiata; byy emblematami dusz osb zmarych, chroniy przed demonami ciemnoci, ujarzmiay potgi za, uatwiay orientacj dusz zbkanych, udajcych si do krlestwa zmarych. Staroytni ydzi palili w domach swoich przez ca noc lampki jako gwarancj spokoju, zdrowia, dobrobytu domownikw i trwaoci domu; zwyczaj ten utrzyma si do dzisiaj w niektrych krajach Bliskiego i rd. Wschodu.

Lampka chanukowa omioramienna menora (wiecznik omiopalnikowy z lichtarzykami a. rowkami na oliw), palca si w cigu omiu dni yd. wita Chanukka, zwanego te witem wieczek, obchodzonym na cze zwycistwa Machabeuszw nad armi syryjsk w 166 p.n.e. i oczyszczenia wityni jerozolimskiej z profanujcych j posgw bstw. Lampa Sowo. Sowo twoje jest lamp nogom moim i wiatoci dla cieek moich" (Psalm 118 105). Lampa parskanie a. ziajanie krokodyla. Z ust jego wychodz lampy jak pochodnie ognia zapalone" (Hiob 41,10). Lampa jest emblematem sumero-akkadyjskiego boga wiata i ognia, Nusku, gr. bogini ogniska domowego, Hestii (rz. Westy); jest powicona Afrodycie, Atenie, Hermesowi, Hefajstosowi (i ozdabiana ich wizerunkami). Lampa Feba Soce; grecki soneczny, wszystko widzcy, wszechwiedzcy, wieszczy bg Febus (Pholbos) Apollo a. Helios. W kulcie gr. lampa ma podobne znaczenie jak pochodnia, od V w. p.n.e. czsto wystpuje jako ofiara wotywna. Pod wpywem religii Wschodu uywana od III w. p.n.e. do pnej staroytnoci w prywatnym kulcie ludowych bstw, a w Rzymie niekiedy w kulcie cesarzy. Utrzymywanie stale zapalonego pomyka lampy miao wielkie znaczenie praktyczne a do czasu wynalezienia zapaki (1831). Naga dziewczyna z zapalon lamp stojca nad upionym bogiem Psyche, ktra wbrew zakazowi chce wreszcie zobaczy swego boskiego kochanka. Erosa; bg budzi si, oparzony kropl gorcej oliwy, i opuszcza Psyche na zawsze. Lampa Diogenesa zob. Latarnia. Zapalenie i zgaszenie lampy (jako emblematu wiata, wewntrznego wiata duszy, osobowoci czowieka) narodziny (a. ycie) i mier. W antycznej Grecji osoba zapalajca a. wnoszca lamp mwia: Fos agathbn! 'dobrego wiata'; odpowiadano na to: Chaire fos! 'witaj, wiato', a w Rzymie chwil milczenia w oglnej rozmowie; wiato byo tu synonimem radoci. W Biblii zgaszenie lampy symbolizuje przeklestwo, opustoszenie. wiato zami

si w przybytku bezbonego i lampa zganie nad nim" (Hiob 18,5). Lampy sepulkralne, grobowcowe, w staro. Rzymie rodzina zmarego otaczaa opiek przez dugie lata, wg tradycji przez stulecia, wg legendy zawsze. Jedna tylko iskra jest w czowieku (...). Czasem t iskr oko niebianki zapali, wtenczas trawi si w sobie, wieci sama sobie jako lampa w rzymskim grobie" (Dziady cz. IV 51719 Mickiewicza). (Dzieo) cuchnie lamp (oliwn), tac. lucernom olet nocn prac; ma cechy mozolnego wysiku, brak mu polotu i natchnienia. Lampa atrybut uosobionej Nocy, Czujnoci i perskiej Sybilli. Uyczenie pomienia lampy wskazanie drogi. Kto uprzejmie wskazuje drog zbkanemu, jest jak ten, co czyj lamp zapali od pomienia swojej, dajcego nie mniej wiata wasnej lampie, gdy ponie take w cudzej" (Enniusz cytowany przez Cicerona w O powinnociach 1,16). wiato lampy (oliwnej) ciemne, zdradliwe, kamliwe. Fallaci nimium ne crede lucernae" ac. 'nie zawierzaj zbytnio zwodniczemu wiatu lampy' (osdzajc urod kobiety); Sztuka kochania (1,245) Owidiusza. Lampa przezornie napeniona oliw emblemat czujnoci i gotowoci. Dziesi panien z lampami parabola o pannach mdrych i gupich (Ew. wg Mat. 25,113). Gliniana lampka oliwna czowiek (ulepiony z gliny); zawarta w niej oliwa sia ywotna, a pomyk dusza a. ycie. Bg, ktry rzek; Niech wiato z ciemnoci zawieci!, sam owieci serca nasze (...). Mamy za ten skarb w naczyniach glinianych" (2. List do Kor. 4,67). Siedem lamp gorejcych przed tronem Boga (Apok. 4,5) to siedem duchw boych"; prawdop. odpowiednik siedmiu planet". Palca si lampa (oliwna) atrybutem w. ucji (tac. Lucia od lux dpn. lucis 'wiato'), syrakuzaskiej mczenniczki z III w., wzywanej w chorobach oczu. Opat namaszczajcy wargi chopca oliw z lampy sprzed otarza w. Nilus, wg legendy, uleczy w ten sposb epileptyka. Lampa Aladyna rdo bogactwa i szczcia; zaczarowana lampa synnego bo

hatera Bani z 1001 nocy; gdy potarto j palcem, zjawia si Duch Lampy, ktry spenia wszystkie yczenia; por. Piercie. Sprzedaa lamp i kupia zason przysowie arab.; chciaa ukry to, co si dzieje w jej sypialni. Lampa, pochodnia powicenie si, ofiarno; spala si, aby da wiato innym. Niebo chce, abymy byli jak pochodnie, ktrych blask nie im suy" (Miarka za miark 1,1 Szekspira, t. W. Chwalewika). Lampa pikno, mio. Freut euch des Lebens, weil noch das Lampchen gluht" nm. 'Cieszcie si yciem, bo jeszcze lampka si arzy' z refrenu szwajcarskiej pieni biesiadnej" Cieszcie si yciem (1793), muzyka Hansa Georga Nageli do sw Johanna Martina Usteri. ywe lampy robaczki witojaskie (The Mower to the Glow-worms ang. 'Kosiarz do wietlikw', l, Andrew Marvella, XVII w.). Lampa Soce. Niebieskie oko, klejnocie jedyny, lampo gorca wyniosej krainy" (Dziewosfab XI, Lubomir l Szymona Zimorowica). Na barki Czatyrdahu spada lampa wiatw, rozbija si, rozlewa strumienie szkaratw i ganie" (Atuszta w nocy 24 Mickiewicza). Lampa nieba Ksiyc. Lampy nieba gwiazdy. Lampa pami. Iskry modego zapau tl w gbi piersi, nie raz ogie wzniec (...). Pami nawczas.jak lampa z krysztau (...) jeszcze wieoci barwy znci oczy" (Konrad Wallenrod IV, Pie wajde-loty 223 4,226,230 Mickiewicza). Lampa nadzieja. W kocu co wida nadziej. Smutna to lampa" (Poema Piasta Dantyszka 16978 Sowackiego). ,,Lamp jest narodu duch ofiarowany" (Zawisza Czarny Red. I, 13 Sowackiego). Lampa rozum. Z dala od tumu cieszy si lampk swojego rozumu" (Na dnie kielicha 412 Andrzeja Niemojewskiego). Lampa nieczuo, brak reakcji. Gada do lampy na prno. Lampka (wina, miodu) kieliszek. Da komu w lamp rub. w gb, w mord. Siedem lamp architektury, ang. The Seven Lamps of Architeclure, gony traktat (1849) Johna Ruskina; lampy te to prawa, jakim artysta winien si podporzdkowa: Powi

cenie si (Piknu), Prawda, Sia, Pikno, ycie (energia witalna). Pami (monumentalizm) i Posuszestwo (wierno stylowi, szkole narodowej). Lampa atrybutem Florence Nightingale, Angielki, 18201910, inicjatorki nowoczesnego pielgniarstwa i opieki nad rannymi onierzami. Lampy gasn w caej Europie; nie zobaczymy ich zapalonych na nowo za naszego ycia" (Dwadziecia pi lat 2,20 Edwarda Greya, polityka bryt.; zapis na 3 VIII 1914, gdy Niemcy wypowiedziay wojn Francji).

LAS Las symbolizuje Ziemi, Wielk Macierz, podno, zasad esk; niewiadomo; ciemno; ukrycie, schronienie, ucieczk od ludzi, pustelni, skupienie duchowe, medytacj, dusz; nauczyciela; niewinno; krlestwo; wito, wityni; marzenie senne, czary, siedzib istot nadprzyrodzonych, tajemnic; rozbj, zbjectwo; bd, bdzenie; polowanie. Las ukrycie, miejsce schronienia duszy (Biaej ani) i ducha (Jednoroca), istot nadprzyrodzonych, duchw, demonw, dzikich ludzi, wilkoakw, wrek, czarodziejek, krasnoludkw itd. Id na bory, na lasy! dawna formua wypdzania diabw, demonw, urokw. Las pierwszy dom czowieka, podobnie jak jaskinia (zob.). Las kryjwka i schronienie banitw, ludzi wyjtych spod prawa (np. Robin Hood w Lesie Sherwoodzkim, Eustachy Mnich w Lesie Boulonnais), pustelnikw (jak w. Hubert i w. Tybald z Provins w Lesie Ardeskim), kochankw (indyjski Rama i Sita w puszczy, Tristan i Izolda w Lesie Moreskim), bdnych rycerzy (Parsifal w Gaste foret), powstacw, partyzantw. Nawet bogowie mieszkali w lasach (...), lasy podobaj si nam nade wszystko" (Bukoliki, ekloga 2, 60 Wergiliusza). Las ucieczka od ludzi. Tymon w las si chowa; w najdzikszych zwierzach, do ktrych ucieka, wicej litoci znajdzie ni u czeka" (Tymon Ateczyk 4, l Szekspira, t. L. Uiricha). Precz, precz, od miast i ludzi, do dzikich borw i wydm, do ci-

chych puszcz, gdzie dusza moe nie tumi swej muzyki" (Las sosnowy. Zaproszenie P. B. Shelleya). Las schronienie. Nie s te lasy bezpieczniejsze ni zawistny dwr?" (Jak wam si podoba 2, l Szekspira). Las medytacja. Przebywa milczc wrd zdrowotnych lasw i medytowa o sprawach godnych mdrego i dobrego czeka" (Listy 1.4.4 Horacego). Las, puszcza (podobnie jak pustynia) skupienie duchowe, wejcie w siebie. Miejsce pobytu pustelnikw, anachoretw, eremitw, ascetw (wczesnych chrzecijan, hin-duistw, buddystw). wity gaj miejsce kultw; sanktuarium, azyl, schronienie ciganych przez prawo. (Semnonowie) gromadz si w lesie uwiconym wrbami ich przodkw i odwieczn groz religii" (Germania 39 Tacyta, t. S. Hammera). Las witynia. Las-koci organem zaszumia przez li" (Sielanka 5 Andrzeja Niemojewskiego). Las jako tajemnica, ostp, matecznik, miejsce zasonite, wystpuje w wielu religiach, legendach, bajkach, w poezji i pieni, np. Las Dodony u Grekw; miejsce czarw Merlina: Las Broceliande. Las ciemno. Ciemny las (w. selva oscwa) mrok grzechu, w ktrym czowiek ' gubi prost drog (w. diritta via) cnoty. W ycia wdrwce, na poowie czasu, straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi, w gbi ciemnego znalazem si lasu" (Boska Komedia, Pieko 1,13 Dantego, t. E. Po-rbowicza). Las miejsce czarw, zaczarowane. Wejd do tych zaczarowanych lasw, ty, ktry si odwaysz" (The Woods of Wester-main l2 George'a Mereditha). Las samobjcw. Dante i Wergiliusz wchodz do lasu; ten las to dusze samobjcw zmienione w drzewa, ktrych licie i kora su za poywienie harpiom (Boska Komedia, Pieko 13 Dantego). Las Ziemia, emblemat Ziemi jako przeciwiestwa Soca i Ry Mistycznej; ciemno lasu, przesonitego koronami drzew i limi, przeciwiestwem wiata sonecznego. Las zasada eska, podwiadomo mczyzny; Wielka Macierz. Niebezpieczestwa i zasadzki ciemnego lasu jako wcie

lenie budzcych niepokj cech podwiadomoci. Zalesione pagrki reprezentowa mog wzgrek onowy kobiety. Wzgrek pochyo wyniosy, ocieniony, bo drzewa gciej na nim rosy" (Pan Tadeusz 3,2989 Mickiewicza), witynia dumania. Las podno; miejsce dawnych ceremonii podnoci. Las miejsce spotka miosnych, nie tylko w epoce, kiedy nie znano jeszcze domw, sypialni i onic (jak twierdzi Owidiusz w Sztuce kochania 2,623), ale i do dzi w suche i ciepe dni lata. Las bd, bdzenie. Przysowie: Bdno jak w lesie. Bka si jak w lesie. I, chodzi borem lasem nieznanymi drogami dugo i daleko. Idzie onierz borem lasem stara pie wojskowa. Las krlestwo dzikich zwierzt. W br zachodz odwieczny, kryjwk dzikiego zwierza" (Eneida 6,179 Wergiliusza, t. W. Markowskiej). ,, Pene zwierza bory" (Powrt taty 7 Mickiewicza). Przysowie: Natura cignie wilka do lasu. Nie wywouj wilka z lasu. Las siedziba zbjcw, rozbjnikw. Kapitan laskowiczowskiego regimentu rozbjnik. Lepiej do asa ni do tarasa lepiej skry si w lesie ni pj do wizienia. Las nauczyciel, mdro. Znajdziesz co wicej w lesie ni w ksikach. Drzewa i kamienie naucz ci tego, czego nie dowiesz si od profesorw" (List [106] Do Henrye-go Mwdocha w. Bernarda z Clairvaux). Jest wieczna mdro (...) w przernych gosach i pogwarach ziemi. Ali najwiksza ta mi si wydaa, ktra poszumi borami naszemi" (Pan Balcer w Brazylii 8,6258 Marii Konopnickiej). Las dusza. Jest dusza w lasach" (Nutting Williama Wordswortha). . Las lira wiatru. Uczy mnie lir sw,; tak wanie jak las!" (Oda do wiatru zachodniego 57 P. B. Shelleya). Za lasami, za borami; za grami, za la-; sami bardzo daleko, w krainie bani. Las marzenie senne, sen Czasu. To jest mj najpikniejszy sen... Tam, w pustce, ciemnych jezior gb, ciemnosmreczyski szumi las, ska guchych nad wodami zrb, upiony, wiekuisty Czas" (Ciemnosmreczyski las. To jest mj najpikniejszy sen... l5 Kazimierza Tetmajera).

LASKA (Kij) Laska symbolizuje wiato. Soce, o Wszechwiata; potg, wadz, godno, dostojestwo, przewodzenie (w radzie, w sejmie); rozkaz, wol, si woli; nauczyciela, wychowanie, kar, bicie, cigi, nadzorc, wodarza; pasterza, owczarstwo, biskupa; wiar; zmartwychwstanie; wyroczni, wrb; pielgrzymk, wdrwk, ebractwo; chromanie, kulawizn; podpor, lepot, staro; czarodziejstwo, magi, cud, rdkarstwo; medycyn, poszukiwanie wiedzy; opiek, obron, pomoc, pociech, wyzwolenie; fallusa; miar; pokj; czysto. Por. Bero, Maczuga. Laska-w wola boska, drzewo ycia, mowa, twrcze sowo, atrybut Mojesza. ,,Rzek Pan do Mojesza: Co trzymasz w rce? Odpowiedzia: Lask. I rzek Pan: Rzu j na ziemi. Rzuci i obrcia si w wa. l rzek Pan: Ujmij ogon wa. Uj, i w obrci si w lask" (Ex. 4,24). Egipcjanie przedstawiali boga Soca z lask-wem. Por. niej Kaduceusz. Laska Mojesza rdkarstwo. ,,I podnis Mojesz rk i uderzy dwakro lask w ska, i wyszy wody bardzo obfite, tak i pi lud i bydo" (Num. 20,11). Dwie laski proroka-pasterza: Pikno przymierze zawarte przez Boga ze wszystkimi ludami; Powrzek jedno narodowa i spoeczna Izraela (Zachariasz 11,715). Laska chleba podstawa poywienia, jado, chleb powszedni. Oto ja zami lask chleba w Jeruzalem i bd je chleb pod wag i w trwodze" (Ezechiel 4,16); ama lask chleba sprowadza gd. Laska ycia chleb. Laska elazna bero; twarda rka, surowe, srogie rzdy. Bdziesz nimi rzdzi lask elazn, a jak naczynie garncarskie pokruszysz ich" (Psalm 28). Laska Asklepiosa zmartwychwstanie, gdy leczenie gronej choroby traktowano jako przywoywanie pacjenta z tamtego wiata, pacjenta, ktry by ju jedn nog w grobie. Kaduceusz (gr. kerykelon, tac. caduceus), symboliczna biaa laska staro. heroldw i posw, oznaka ich nietykalnoci, emblemat pokoju i handlu, przynoszcy szczcie, czynicy cuda; laska Hermesa jako posa bogw, boga handlu, boga umierzajcego

spory, przewodnika dusz do wiata podziemnego, sprowadzajca a. odpdzajca sen, znak wiosny i podnoci, kij opleciony par ww, zwieczony par skrzydeek i (u Rzymian) podrnym kapeluszem boga (gr. petasos). Laska potga, we mdro, skrzydeka szybko, kapelusz wznioso myli; cztery pierwiastki": laska ziemia, skrzydeka powietrze, we ogie i woda. Laska pose, wysannik. W sztuce bizantyjskiej anioowie wystpuj z dug lask, oznak ich funkcji wysannikw niebios (anio, gr. dngelos 'pose, wysannik, tumacz, zwiastun'). Tyrs laska Dionizosa, symbol podnoci; zob. Bluszcz, Pinia. Zakwitajca laska wola boska, wybr, przywdztwo, podno, witalno, odrodzenie, zmartwychwstanie, skrucha, przebaczenie, atrybut arcykapana Aarona (Ex, 17,8), Jessego (drzewo genealogiczne krla Dawida i Jezusa; Izajasz 11,1), w. Jzefa Oblubieca. We od wszystkich ksit pokole po lasce, lasek dwanacie, i kadego imi napiszesz na lasce jego. (...) Ktrego z nich obior, zakwitnie laska jego" (Num. 17,19). Achilles lubuje, e pierwej jego drewniane bero zakwitnie ni on powrci na pole bitwy pod Troj (Iliada 1,240 Homera). We nie Klitajmestry zmary Aga-memnon przy ognisku zatkn to bero, ktre sam piastowa niegdy, za Egist dzi dziery; z bera bujna latorol strzelia" (Elektro 419422 Sofoklesa, wg t. K. Morawskiego). Kandydaci do rki Marii Panny, wg legendy maryjnej, skadaj w wityni jerozolimskiej rzgi, a rzga Jzefa zakwita. Papie proszony przez Tannhausera o abso-lucj odpar, e prdzej bero papieskie zakwitnie ni Bg przebaczy rycerzowi jego igraszki z Wener; jednak po trzech dniach bero zakwita (Pie Tannhausera', 1515 r.). Paka rozbjnika (z bajki midzynarodowej i polskiej), podlana jego zami skruchy, zakwita jak jabonka. Przysowie: Kiedy za-kst kije (tj. nigdy). Kij podpierajcy pkole poczenie ognia z wod, zasady mskiej z esk, ducha i materii. Kij pastuszy, laska pasterska w Egipcie wadza, wiara, atrybut Ozyrysa, Anu-bisa; wraz z biczem dualistyczny emblemat faraonw.

Laska Dobrego Pasterza. Laska twoja i kij twj, te mnie pocieszyy" (Psalm 22,4); w tradycji chrz, laska Chrystusa pomoc boska, zwoywanie dusz osb zmarych. Zakrzywiony dugi kij pastuszy laska pasterska; std symbol pasterza wiernych biskupa: pastora. Laska atrybut w. Wojciecha, w. Brygidy, w. Krzysztofa, w. Ceaddy (duchownego ang. z VII w.). Ferua rygor, dyscyplina, karno, regulamin; prt, linia, rzga, laska, uywane (zw. dawniej) do karania dzieci w szkole, g. do bicia po wierzchu doni; ac. ferula 'koper olbrzymi; prt, bat'. Kij bicie, cigi. Przysowie: Mdremu sowo, gupiemu kij. Nie przystpuj bez kija o czowieku pysznym, hardym, wyniosym. Nie kijem (go), to pak (bi) wszystko jedno. Kij atrybutem Gramatyki, jednej z siedmiu dawnych sztuk wyzwolonych, ktra kijem nakania uczniw do nauki. Kij samobij w bajkach czarodziejski kij, ktry sam bije na rozkaz waciciela. Laska (kij) bro, bro magiczna, najstarszy, obok kamienia, or czowieka. Laska czarnoksiska bajeczna, majca moc czynienia cudw, atrybut czarodziejski Kirke (Odyseja 10 Homera), dobrych wrek z bajki, ktre sw laseczk zmieniaj dyni w karet, a z krlow w ropuch. Dzi emblemat baznw, magikw, kuglarzy, prestidigitatorw. W czyim rku Prospera tajemnicza laska, ten wadc jest na SCENIE" (Wyzwolenie 3,619620 Wyspiaskiego). Kij mioty rumak czarownic, na ktrym udawa si miay na sabaty. Zamany kij, zamana laska kres czarw, koniec praktyk czarnoksiskich. Kij konik dziecicy. Laska ze zot gak rdka czarodziejska, mistyczna; jej gaka (zawierajca niekiedy czarodziejskie zioa, maci, pachni-da) obdarzaa waciciela magiczn moc. Pozostaoci tych wyobrae w folklorze amer. bya laska ze zot gak, nieodczna dawniej towarzyszka lekarzy w USA i emblemat umiejtnoci medycznych; gaka czsto zawieraa mocne substancje zapachowe a. odkaajce, majce chroni lekarza przed przykrymi fetorami i infekcj.

Laska bywaa w rnych okresach atrybutem sdziego, proszcego, lubujcego, przysigajcego; posa, herolda wadcy; nadzorcy, wodarza. Sdzia, skazujc na mier, ama sw lask nad gow skazaca i rzuca mu j pod nogi. Laska nauczyciel, wychowawca, mistrz kierujcy wtajemniczeniem; kij wskazuje drog adeptowi, uczniowi, ktry posuwa si naprzd wspierajc si na radach i wskazwkach mistrzanauczyciela jak na lasce. W Grecji wykadowcy, ktrzy wyjaniali tekst Iliady, nosili czerwone laski (kolor heroiczny), a ktrzy tumaczyli tekst Odysei te (kolor podrnika-eglarza). Laska marszakowska wadza, urzd, godno marszaka sejmu; w niektrych armiach atrybut marszaka, feldmarszaka. Krtka laska o duej gace w dawnej Polsce buzdygan, buawa hetmaska, regi-mentarska; w niektrych armiach laska, buawa oficerw sztabu (z nm. Stab 'laska; sztab; sztaba'). Laska o duej gace godo majordoma, odwiernego, szwajcara, wonego sdowego. Laska o maej gace godo marszakw sejmowych, koronnych, wielkich, nadwornych, prymasowskich, trybunalskich; weselnych. Paeczka dyrygenta, batuta, jest odmian dawnej, dugiej laski, ktr do pocz. XIX w. dyrygent wybija takt, stukajc ni o podog. Laska symbolem ognia, podnoci, odrodzenia. W mit. gr. Hermes wynalaz ogie ziemski, chtoniczny, telluryczny (w przeciwiestwie do ognia niebiaskiego, skradzionego bogom na uytek ludzi przez Prome-teusza, uyniajcego ognia iskry, byskawicy i pioruna), dobywajc go przez pocieranie o siebie dwu drewien, mikkiego i twardego. Laska z mieszkiem kochanek; fallus i moszna. Laska kochanka nadzieja, ktr si podpiera w drodze do swojej miej. Nadzieja jest lask kochanka" (Dwaj panowie z Werony 3,1 Szekspira). Taniec z laskami, mieczami, siekierami spkowanie z ziemi dla pobudzenia jej podnoci. Zbiorowy taniec mczyzn znany w wielu krajach w rnych odmianach: z ciupagami grali polskich i sowackich, z mieczami i szablami grali kaukaskich, z kijami opierzonymi Indian amer. itd.

Laski starcw w ceremoniale urodzaju. Uderzaj laskami o ziemi, aby nakoni bogw chtonicznych a. zmarych przodkw do pobudzenia wegetacji. Laska podpora cielesnej a. duchowej saboci. ,,Pozwl nam by tw lask w drodze do mierci" (Maria Stuart 5,1 Fr. Schil-lera). Laska (kij) staro, kulawizna, chromanie, lepota; lask a. kijem wspiera si stary, kulawy i niewidomy. Przysowie: Laska starca puka w ziemi, aby go wpucia. Biaa laska emblemat niewidomego, dawniej ebraka, wygnaca, jeca, skazanego buntownika, posa strony chccej si podda (na wojnie). Torba i kij emblemat ebraka, ndzarza. Pij, pij, na staro torba i kij. Puci z kijem ebraczym. Kij pielgrzymi, podrny, wdrowny, ebraczy wdrwka, bezdomno, brak majtku. ,,Pjd, mj kiju, druhu stary, przemierzymy glob dokoa" (Kiedy ktami l 2 Andrzeja Niemojewskiego). Kij dwie moliwoci. Przysowie: Kij ma dwa koce. I tego, co grozi, obi moe. Prt dawna miara dugoci; pierw. laska, tyczka; zob. Trzcina (prt). Kij, paka, maczuga zbjca, rozbjnik. Laska opolna w Polsce piastowskiej suya do zwoywania kmieci na wiece i do sdu przez uderzanie ni w drzwi chaty. Kij las. Przysowie: atwiej o chlebie przyj do kija, jak o kiju do chleba, tj. lepiej mie orn ziemi bez lasu ni las bez gruntw. Kij w boto (rzuci) uy wyzwiska, przeklestwa, ubliy, obsypa obelgami, zmiesza z botem. LATARNIA (Kaganiec) Latarnia symbolizuje sygna; poszukiwanie zguby; wiedz w odrnieniu od mdroci, poszukiwanie prawdy, prawd nietrwa w odrnieniu od wiecznej i wiecznie poszukiwanej; wiato indywidualne w odrnieniu od kosmicznego, wiato duchowe, niemiertelno duszy; mijajc chwil w odrnieniu od wiecznoci; egzystencj jako przeciwiestwo esencji; zob. te. Lampa, wieca, wiato. Latarnie znane byy w czasach antycznych; znajdowano je w wykopaliskach Her-kulanum, Pompei i in. miejscowoci.

Latarnia Diogenesa poszukiwanie prawdziwego czowieka. Kiedy Diogenes z Synopy (ok. 412323 p.n.e.), gr. filozof ze szkoy cynikw, przechadza si w biay dzie z zapalon latarni, pytano go, co waciwie robi; ,,Szukam czowieka". Najlepszy to czowiek, jakiego w Rzplitej moesz znale, z latarni przez trzy roki i sze niedziel chodzc" (Ogniem i mieczem 4,6 H. Sienkiewicza) Zagoba o Podbipicie. Latarnia Kleantesa (330231 p.n.e.), ucznia Zenona, gr. filozofa stoika, emblemat cisoci naukowej, Miasto Latarni. Lukian z Samosat (ur. ok. 120 r. n.e.), satyryk gr., w parodii romansu podrniczego Historia prawdziwa opisuje miasto pooone midzy Plejadami i Hyadami, poniej zodiaku, zamieszkane przez Latarnie; skazani na mier zostaj tam zdmuchnici. Latarnia w sztuce chrz, atrybutem w. Guduli i w. Hugona. Kraj Latarnikw pedantycznych uczonych, doktorw i grafomanw, wyszydzonych jako latarnie" (z aluzjami do kleru obradujcego na soborze trydenckim 1545 63) w powieci Gargantua i Pantagruel 5,33 Rabelais'go. Latarnia na rufie (owietlajca tylko kilwater, lad statku na wodzie) wiato, jakiego uycza nam dowiadczenie, nauki, jakimi obdarza nas historia (wg Wspomnie 18X11 1831 S. T. Coleridge'a). Latarnie talenty. Talenta s to w rku szalonych latarnie; ze wiatem id prosto topi si do rzeki" (Kordian 1,2,359360 Sowackiego). Kaganiec gwiazda. Byszcz w haremie niebios wieczne gwiazd kagace" (Bakczysaraj w nocy 5 Mickiewicza). Kaganiec owiata. Niech ywi (...) przed narodem nios owiaty kaganiec" (Testament mj 256 Sowackiego). Kaganiec wiata Pnocy Polska. Strudzon stra Europy wreszcie Polak zasn; upad kaganiec wiata pnocy zagasn" (List do A. Chodkiewicza 778 Kazimierza Brodziskiego). Latarnia (lampion papierowy) w Chinach i Japonii jest emblematem wita, uroczystoci, zabawy. wito lampionw .wito ludowe w Chinach obchodzone w czasie pierwszej w roku peni Ksiyca, wywodzce si wg tradycji std, e crka potne-

go mandaryna wpada pewnej nocy do sadzawki; ojciec i ssiedzi pobiegli jej szuka z latarniami i na koniec znaleli w dobrym zdrowiu. W japoskich wityniach i ogrodach atrybut wiata (rwnie duchowego), owiecenia, jasnoci umysu. LEW Lew symbolizuje Boga, bosk moc, wadz; si ducha, ducha ycia; majestat, dum, pych; zwycistwo; zdrowie; nie kontrolowan si instynktu, msko, podno; si, triumf, odwag; dziaanie, ruchliwo; czujno; wiato soneczne. Soce, gorczk, ogie, potg wiata i sowa, lato, upa, zoto (podziemne soce", lwa metali", od zocisto-powej sierci); wod; Boga zemsty, srogo, zapalczywo; wcieko, dziko, aroczno; Szatana, grzech; skryto; smutek; ambicj; umys, rozum; szlachetno, czysto, sprawiedliwo, wdziczno, wspczucie, szczodro. Lew zamieszkiwa niegdy szerokie obszary m.in. w poudniowej Europie, na Bliskim Wschodzie, zwaszcza w Palestynie i w Azji Mniejszej. Std czste wzmianki o nim w Biblii, jako o zwierzciu budzcym zarazem podziw i strach, bdcym rdem kontrastujcych z sob metafor: dobra i za, boskoci i zwierzcoci, mioci i krwioerczoci, agodnoci i drapienoci. Pikno i potga lwa, a take trwoga, jak budzi, czyniy z niego dla prostego ludu zjawisko nadprzyrodzone, czarodziejskie. Lew podno. Ziemia, wiat podziemny (jako przeciwiestwo ora); atrybut bogi Ziemi, jak Hekate, Ops itd., bogi podnoci, jak frygijskiej Kybele (utosamianej przez Grekw z Re), przedstawianej z lwami u stp, i greckiej Artemidy, boga podnych si natury Dionizosa, bogi mioci, jak asyryjskobabiloskiej Isztar i greckiej Afrodyty. W Egipcie doroczny wylew Nilu nastpowa w czasie, gdy Soce wchodzio w znak Lwa. Lwy zdobi baseny z wod i fontanny jako symbol zapadniajcego deszczu i jako obrocy wody przed zanieczyszczeniem, zatruciem lub odprowadzeniem jej przez nieprzyjaci. W podstawach umywalni pierwszej wityni jerozolimskiej byy rzeby lww, bykw i cherubw (3. Ks. Krl. 7,29). Na Dziedzicu Lww w zespole Alhambry w Grenadzie (Hiszpania) znajduje si 12 mar

murowych lww wok fontanny; czsto spotyka si rzeby lww wyrzucajcych strumienie wody z pyskw. Na wazach greckich eb lwa oznacza czsto fontann, nawet bez strumienia wody. W sdach staroytnej Grecji klepsydry z brzu suce do ograniczania czasu przemwie nazywano krenophylaks 'stranik rda', gdy nadawano im posta lwa. Lew przemona, nieodparta sia. Gdy biblijny Daniel (6) wychodzi nienaruszony z lwiej jamy, wydarzenie to uwaane jest za cud i dowd interwencji Jahwe. Siady odstraszaj" (ac. vestigia terrent) to wedug Horacego (Listy 1,1,74) zaczerpnita z 246. bajki Ezopa odpowied lisa (na pytanie chorego lwa, czemu si lis nie przyblia) na widok ladw prowadzcych do jaskini lwa i braku ladw powrotnych. Lew jest krlem zwierzt, po nim dopiero dzik i smok. Krlewski lew jakoby nie jada padliny (w bajce Mickiewicza Przyjaciele 25, krl zwierzt Pnocy, niedwied Litwin, mis niewieych nie je"). Jako symbol odwagi umieszczany u stp zmarego na rzebach nagrobnych; jako atrybut zwycistwa na posgach wznoszonych ku upamitnieniu wygranych kampanii. Wyobraa si narodu: Oto lud! Jak lwica powstaje, jak lew si podnosi! Nie spocznie a pore zdobycz i krwi pobitych si napije" (Num. 23, 24), Lwem jest Juda, za czasw krla Dawida najsilniejsze pokolenie ydowskie: Szczeni lwie. Juda" (Gen. 49,9). I bd ostatki Jakuba wpord narodw wielu jak lew midzy zwierztami i jak szczeni lwie midzy trzodami owiec" (Micheasz 5,7). Zwyciy lew z pokolenia Judy, korze Dawidowy" (Apok. 5,5); lwem Judy jest take Dawid, a pniej, jako jego potomek, Chrystus. Tytu ten przybierali rni wadcy, rwnie dawni wadcy Etiopii, zwyciskie Lwy Plemienia Judy". Lew Pnocy to przydomek krla szwedzkiego Gustawa Adolfa (a take nadany sobie samochwalcze przydomek Papkina z Zemsty 2,7; 3,4 A. Fredry). Izajasz nazywa Jerozolim lwem Boga (Ari-el) jako niezdobyt twierdz; wyraz ten znaczy moe take ognisko Boga"; ogie otarza wityni ,,poera" zwierzta ofiarne. Mwi Ksiga Przypowieci (28,1): Wystpny ucieka, cho nikt go nie goni, lecz sprawiedliwy jest nieustraszony jak mody lew". Gdy

powiadamy, e lew zbudzi si w kim, mamy na myli odwag. Lew duma i pycha. W bajce Ezopa Lwica i Lis, lis szydzi z lwicy, e wydaje na wiat tylko jedno szczeni na raz, podczas gdy lisicy lgnie si miot cay; a lwica na to: Susznie, rodz jedno, ale za to lwa!" (Mniemaniu, e lwica rodzi tylko jedno szczeni, zaprzecza ju Arystoteles; utrzymywao si jednak jeszcze w redniowieczu.) W bajce Ezopa Lew, Osio, Lis i Wilk lew dzieli up na cztery rwne czci, ale zabiera JC wszystkie jako lwi cz"; w bajce Fedrusa (1,5) oznacza ona tylko wiksz cz", ktr lew bierze, bo nazywa si lwem". Jest to tzw. lwia spka (tac. socielas leunina). Lew dziko, srogo, okruciestwo. Woanie z Psalmu 21 22: ,,Panie, wybaw mnie z paszczki lwa!" Pan kadzie kres upiestwu lwa wyobraajcego Niniw, przemonego wroga Izraela (Nahum 2,1214). Dziewczta, ktre nie chciay si przyczy do orgiastycznego orszaku Dionizosa, bg pozbawia zmysw ukazujc si im w postaci lwa, byka i pantery. W Boskiej Komedii, Pieko 1,4548, Dantego: Lew... taki wcieky z godu, e przeraone powietrze truchlao". Lwy powe, ogromne, grzywy jak wicher miay, oczy jak pioruny, kady krok by jak postrach jawicej si uny" (Lwy l3 Kazimierza Tetmajera). W mitycznych polowaniach bohaterw na lwy, w opowieciach o walkach ze lwami zwierzta te symbolizuj dziko zagraajc cywilizowanemu wiatu, a zarazem staj si atrybutami swoich wrogw lub poskro-micieli, takich jak Samson, Daniel, Hera-kles, w. Hieronim. Lew oznacza take niebezpieczestwo, od ktrego ucieczk jest Pan: Po lwie i mii chodzi bdziesz i podepczesz lwa i smoka" (Psalm 90 13), u Jana Kochanowskiego za synne: Na lwa srogiego bez obrazy wsidziesz". Sia, odwaga i czujno lwa czyni z niego godo stray. Wyobraenia jego umieszczano na bramach, stopniach tronu, wejciach do wity, na grobowcach i pomnikach bohaterw, na drzwiach jako koatki, na piercieniach i amuletach. Nogom stow, foteli, onic, tronw nadawano posta lwich iap. W Biblii w 3. Ks. Krlewskiej (10,18 20) opisany zosta wielki tron krla Salomona: Obok porczy stay dwa lwy, a dwanacie

lww przy stopniach z obu stron tronu". Byli to stranicy tronu i sprawiedliwoci, a take goda dwunastu pokole Izraela. Lwy pilnoway rwnie tronw krlw Francji i tronw biskupw redniowiecznych. Lew Soce, jego potga, sia zapadniajca, ar, wszystkowidzenie (gdy lew, jak uwaano, sypia z otwartymi oczami); wosy grzywy promienie soneczne. Lew by atrybutem Mitry i Westy, a wic i (witego) ognia. Na Lwiej Bramie w Mykenach (XIII w. p.n.e.) soneczne lwice na cokole wspinaj si na soneczn kolumn. Liczne s wyobraenia Soca w postaci lwiego pyska widzianego z przodu. Zwycistwo wiata nad ciemnoci, dnia nad noc, symbolizuj wizerunki lwa lub gryfa atakujcego wyobraenia nocy: anie i sarny o ctkowanej skrze oznaczajcej gwiadziste niebo, lochy (maciory dzika reprezentujce noc mierci) albo wite we, emblemat wiata podziemnego. Soneczny lew rozszarpujcy byka o rogach w ksztacie ksiyca na nowiu jest bardzo czsto spotykanym elementem dekoracyjnym w staroytnej Azji i Afryce. Jako zwierzta soneczne w staroytnym Egipcie przedstawiane byy siedzce parami, obrcone do siebie plecami, patrzce na wschd i zachd; czuway nad prawidowym przebiegiem doby i codziennego odnawiania siy Ra na wschodzie, po podry nocnej przez podziemny Nil. Byy to emblematy zwizku czasowego; Sef (wczoraj) i Tuau (dzi). W kulcie Mitry lew by symbolem niszczcego, wszechpoerajcego Czasu. Lwia skra bya atrybutem i oson sonecznych bohaterw, takich jak Herakles (lew nemejski pniej gwiazdozbir zodiaku), Tezeusz, Samson itd., staa si wic synonimem walecznoci. Gdy zarzucano wodzowi i politykowi spartaskiemu Lizandrowi, e zbyt czsto ucieka si na wojnie do podstpw, odpowiedzia: Gdzie lwia skra jest za krtka, trzeba j uzupenia skr lisa". Biblia przedstawia Boga jako lwa ryczcego nad zdobycz, nie lkajcego si krzykw nadbiegajcych pasterzy, lwa, ktry sam obroni Jeruzalem (Izajasz 31,4), albo jako lwa polujcego na czowieka (Hiob 10,16). Przeraajcy, obezwadniajcy ryk lwa szczeglnie kojarzy si autorom biblijnym z potg Jahwe, np. Ozeasz (11,10)

lub Amos (3,8): Gdy lew zaryczy, kt by si nie ba? Gdy Pan kae, kt by nie prorokowa?" Lew w rdw. zmartwychwstanie (Chrystusa), w zwizku z wczesnym pogldem, e lwy rodz si martwe, a budzi je do ycia po trzech dniach oddech lub ryk ojca. Wyobraenia ryczcego lwa nieraz symbolizoway zmartwychwstanie cia w Dzie Sdu. Podobnie jak wiele innych zwierzt, lew wyobraa zarazem Chrystusa i Szatana (jako synw Jahwe) albo Antychrysta, przy czym jako wyobraenie Chrystusa wystpuje dopiero od czasw, kiedy zatara si pami o ludziach rzucanych na pastw lwom w cyrkach rzymskich. W l. Licie (5,8) w. Piotr pisze: ,,Przeciwnik wasz, diabe, kry wokoo jako lew ryczcy, szukajc, kogo by poar". Ju babiloskie i sumeryjskie demony Chaosu, Ugallu i Uridimmu, wystpoway pod postaci lww. Wdziczno lwa jest przysowiowa. Androklos (o ktrym pisze Aulus Geliusz), niewolnik rzymski z czasw Tyberiusza, rzucony na aren cyrku na poarcie dzikim zwierztom, otoczony zosta) opiek przez lwa, ktremu kiedy na pustyni opatrzy chor ap (por. te komedi G. B Shawa Androkles i lew, 1913). Rozbitek Elpis (wg Historii naturalnej 8,21 Pliniusza Starszego) na pustyni wydobywa ko utkwion w gardle olbrzymiego lwa, ktry przez wdziczno chroni go od mierci godowej. Pewnego razu, gdy w. Hieronim wykada, na sal wszed lew i podnis przedni ap. Uczniowie uciekli w popochu, ale Hieronim, widzc, e apa jest skaleczona, wycign z niej cier. Odtd lew nie opuszcza witego. Lew czysto; uywano go, obok sonia, do prby dziewictwa, gdy magiczna potga dziewiczoci broni miaa panny przed dzikimi zwierztami (rwnie przed bajecznymi, jak jednoroec). Lew jest dawnym emblematem w. Marka ewangelisty, patrona Wenecji. Jego synne wizerunki: pierwszy to skrzydlaty lew wspie-. rajcy si ap na Ewangelii na obrazie Carpaccia w Paacu Dow, a drugi to rzeba przed Paacem, na placyku (Piazzetta), na szarej kolumnie przywiezionej z Bliskiego Wschodu w XII w., lewantyski bazyliszek

z IV wieku n.e. o agatowych oczach, przeobraony w lwa. Lew we wczesnym chrz. zamylenie, samotno, pustelnik; std sta si emblematem witych: Adriana, Eufemii, Ignacego, Hieronima. Joela, Tekli i in. Lew-grabarz grzeba ascetw i witych egipskich, gdy zmarli, np. w. Antoniego z Tebaidy, Mari Egipcjank, Pawa Pustelnika. Lew jest godem serca i krwi: inna (ni ari} nazwa hebrajska lwa ibiia to take serce, worek krwi, dusza. Lwie serce to mstwo, nieustraszono. Lwi pazur to talent widoczny nawet w drobnych fragmentach dziea. Lwa z pazura pozna (tac. ex ungue lennem} mwi przysowie. Lew o czterech skrzydach wiatr poudniowy. Lew przedstawiany na amuletach mia chroni od chorb. W alchemii reprezentowa siark, a jego elementem by ogie. Reprezentowa te czowieka czterdziestoletniego. Lew na niebie jako gwiazdozbir i znak zodiaku wiato, blask, potga, upa; arystokracja, krlewsko; ambicja, duma, rado ycia; wywyszenie. W Egipcie wznosi si w upalne tygodnie wyleww Nilu, uwaano wic, e czuwa nad uynianiem pl przez yciodajn rzek. Lew cheronejski pomnik wzniesiony na grobie Tebaczykw polegych w bitwie pod Cherone w 388 r. p.n.e., odkryty w 1818 r. i ponownie ustawiony na ich zbiorowej mogile. Lew popularny znak handlowy amerykaskiej wytwrni filmowej Metro-Goldwyn-Mayer, ruchomy, a od 1928 take, porykujcy. Lew salonowy to wiatowiec byszczcy w salonach, uwodziciel. LEWIATAN Lewiatan, mitologiczny potwr (zob. Potwory) morski, symbol za zwalczanego przez bogw; bywa te wyobraeniem wiata lub si utrzymujcych wiat przy yciu, albo oywiajcych go; bywa take symbolem pr roku albo wegetacji, wtedy powraca dorocznie, aby by na nowo zabitym. Z Ras Szamra (na wybrzeu pnocnosyryjskim), czyli staroytnego Ugaritu, pochodzi kananejski poemat opiewajcy klsk

zadan Lewiatanowi przez Baala (pierwotnie mit ten odnosi si do corocznego ujarzmiania wylewu rzeki Tygrys). Z innego rda pochodzi aluzja do zwycistwa Baala nad Lotanem, prastarym, wijcym si wem", istot identyczn z Lewiatanem. Ten sam motyw przyjli ydzi: biblijny Jahwe zabija wielogowego Lewiatana Ty, Boe (...) zmiadye gowy potworw na wodach, ty rozbi gow Lewiatana, oddae go na er zwierztom pustyni" [Psalm 73 12 14) i uczyni to samo u kresu czasw, aby zgnie zo i na wieczno utwierdzi dobro: W owym dniu ukarze Pan swoim twardym, wielkim i mocnym mieczem Lewiatana, wa zwinnego i skrconego, i zabije smoka morskiego" (Izajasz 27.1; inni tumacz wa jako krokodyla lub wieloryba). W mitologii yd. jest on wadc oceanu. Wedug jednej z licznych legend Bg w pitym dniu stworzenia uczyni, wraz z innymi rybami i ptakami, dwa Lewiatany, mskiego i eskiego, ale aby unikn zniszczenia Ziemi, samic zabito od razu, a miso jej zasolono, by nim nakarmi sprawiedliwych po przyjciu Mesjasza. Wedug apokryficznej /. Ksigi Henocha (60,79) Lewiatan jest eskim wadc mrz, a Behemot potworem mskim, wadajcym ldami; pewnego dnia oboje zewr si w rozstrzygajcej walce. Inne rda twierdz, e Lewiatan jest wyobraeniem ostatecznego zniszczenia wrogw Izraela. Lewiatan pierwotny Chaos. W opowieciach ludu yd. spa na dnie oceanu, a obudzi go mogo w kadej chwili skuteczne zaklcie, co spowodowaoby kres obecnego porzdku wiata. Hiob, przeklinajc noc, w ktrej si narodzi, woa (3,8): ,,Bodajby j przeklli zaklinacze czasu, ktrzy potrafi zbudzi Lewiatana!", a w rozdziaach 40 i 41 wylicza jego przeraajce cechy. Bg stworzy go, aby ukaza sw niesychan potg. Lewiatan, w rdw. zo, Chaos, Antychryst, Szatan; przedstawiany by jako krokodyl: jego szeroko rozdziawiona paszcza oznaczaa czsto bram pieka. W jednym z ,,ogrodw rozkoszy" (tac. hortus deli-ciarum) przedstawiono Boga Ojca owicego Lewiatana na odyg drzewa Jessego (drzewa genealogicznego Jezusa) z Chrystusem na kocu jako przynt.

Lewiatan gwiazdozbir Smoka (zob.). w zodyjakowy Smok (...) jest nie wem, lecz ryb, Lewiatan si zowie. Przed czasy mieszka w morzach, ale po potopie zdech z niedostatku wody" (Pan Tadeusz 8,8994, Mickiewicza). Lewiatan jedno z imion diaba: Ks. Piotr: Kto ty? Duch: Lukrecy, Lewiatan, Voltaire, alter Fritz, Legio sum" (Dziady cz. III 3, 1045, Mickiewicza). W traktacie Thomasa Hobbsa Lewiatan (1651) symbolizuje on suwerena obdarzonego wadz (dziaajc za pomoc strachu i kary) na podstawie umowy spoecznej, aby pastwo mogo osign niezbdny do ycia pokj i ad, a ludzie nie byli dla siebie nawzajem wilkami. Lewiatan wielki okrt: Oto morze (...): okrty pyn po nim; Lewiatan, ktrego stworzye, aby w nim igra" (Psalm 103 25 26). Nazw t otrzyma jeden z najwikszych i najszybszych statkw oceanicznych wiata: spuszczony na wod w 1911 w Hamburgu pod nazw Yaterland", w 1914 internowany w Hoboken, New Jersey, USA, potem przemianowany na Lewiatana" i w latach 19191934 uywany jako transatlantyk pasaerski. W powieci Moby Dick, czyli Biay Wieloryb (1851) Hermana Melville'a, kapitan Ahab goni a do swojej mierci biaego wieloryba; ta zaarta pogo jest symbolem dramatycznego starcia midzy wielk i szlachetn jednostk a wcieleniem za, Lewiatanem. Autor cytuje m.in. sowa: Lewiatan, najogromniejsze z yjcych stworze, rozcignite na gbi jak pwysep, pi lub pywa, i zdaje si by ruchomym ldem, a skrzelami wchania i paszcz wyrzuca ocean wody" (Raj utracony 7,412416, Johna Miltona). Lewiatan w powieci Juliena Greena (1929) niszczca, demoniczna sia konwenansu i bezmylnej codziennoci. LICZBY Przed wprowadzeniem pozycyjnego systemu numeracji wykonywanie dziaa arytmetycznych byo tak trudne, e czowiek biegy w rachunkach wydawa si obdarzony nadnaturaln potg. To mogo by jedn z przyczyn, dla ktrych w wikszoci kultur i religii liczby s nosicielami symboliki

o wielkim bogactwie znacze, nieraz b. skomplikowanych i dzi ju nie zawsze zrozumiaych, a niektre z liczb uwaano za wite lub magiczne. Synne byy w staroytnoci liczby babiloskie" i oparte na nich obliczenia astrologiczne i horoskopy wrbitw. Poeta rzymski Horacy napomina trzewo: ,,Nec Babylonios lemptaris numeros" ac. 'nie ufaj liczbom babiloskim' (Pieni 1,23). Gdzie indziej pisze jednak: Nos numerus sumus et fruges consumere nati" ac. 'Jestemy (czczymi) liczbami, zdolnymi tylko do spoywania naszej porcji owocw ziemi' (Listy 1,2,27). W symbolice liczby wyraaj nie tylko iloci, lecz take idee i siy; kada ma wasn osobowo, a wszystkie s dziemi jednoci. Pierwsza dziesitka zawiera symbole podstawowe, dalsze liczby s tylko ich kombinacj, im dalej, tym gbiej uwikan w materi wiata. Wyobraenie, e jedynka tworzy dwjk, a dwjka trjk itd. opiera si na zaoeniu, e kada warto dy do przekroczenia swych granic, do znalezienia partnera i starcia si ze swym przeciwiestwem. W tradycji wielu ludw nie tylko znajomo prawdziwego imienia daje pewn wadz nad czowiekiem, ale take znajomo dotyczcych go liczb: jego wieku, liczby jego on, dzieci, byda, owiec itd. Dlatego bezpieczniej jest ukrywa je przed obcymi. Daniel mwi do krla Baltazara: Mane, Tekel, Fares: Mane policzy Bg krlestwo twoje i kres mu pooy; Tekel zwaony jeste i znaleziono ci za lekkim; Fares rozdzielone jest krlestwo twoje i dano je Medom i Persom" (Daniel 5,258). Std: .jego dni s policzone" znaczy: jest bliski mierci. Niepowstrzymana jest jednak, od najdawniejszych czasw, ciekawo tajemnych cech liczb i miar tworzcych cudown harmoni stworzenia. Ale ty. Panie, wszystko pod miar i liczb, i wag urzdzie" (Ks. Mdroci 11,21). Numerologia uywaa (i do dzi uywa!) liczb dla okrelenia charakterw ludzkich i dla przepowiadania przyszoci. Legenda twierdzi, e Pitagoras w VI w. p.n.e., w czasie pobytu w Babilonii, sformuowa swoj ide, e liczba jest zasad i przewodnikiem ycia, e jej wiat zawdzicza swj ksztat i ad. W rzeczywistoci zapewne dopiero uczeni pitagorejscy pod koniec V w. p.n.e, uwaa zaczli pier

wiastki liczb za pierwiastki bytu, a niebiosa za harmoni i liczb, twierdzc, e wszystko jest liczb" lub e ,,liczba jest istot wszechrzeczy". Liczby parzyste i nieparzyste reprezentoway dla nich przeciwiestwo nieograniczo-noci i ograniczonoci, na ktrego napiciach opiera si istota bytu. Przeciwiestwa takie znajdowali w caej naturze, zestawili nawet spis dziesiciu najwaniejszych: parzyste i nieparzyste, granica i bezkres, jedno i mnogo, kierunek w prawo i w lewo, pierwiastek mski i eski, spokj i ruch, linia prosta i krzywa, wiato i ciemno, dobro i zo, kwadrat i figura poduna. Liczby parzyste widzieli jako bierne, podatne, eskie, nieograniczone, jako morze pramaterii; nieparzyste za jako aktywne, mskie, ograniczone, dobre, reprezentujce porzdek, harmoni, kosmos". Bogowie lubi liczby nieparzyste" pisze Wergiliusz (Eklogu 8 75) majc zapewne na myli przede wszystkim Hekate, patronk czarw, wystpujc z potrjnym obliczem. Jeszcze w redniowieczu czarownice operoway liczbami nieparzystymi, zwaszcza trjk i dziewitk, jak w Makbecie Szekspira: Trzykro tak i trzykro wspak, trzykro jeszcze do dziewiciu: pst! ju po zaklciu". (1,3; t. J. Paszkowskiego). Symbolika liczb greckiej szkoy pitagorejskiej (VIV w. p.n.e.): jedynka oznaczaa punkt, dwjka lini, trzy figur geometryczn pask, cztery ciao geometryczne, pi wasnoci cia fizycznych, zw. barw, sze ycie, siedem ducha, osiem mio, dziewi roztropno, sprawiedliwo, dziesi doskonao wszechwiata. Zob. Muzyka (Harmonia sfer). Liczbowe wartoci liter gr. byy podstaw skomplikowanego systemu wrb: kady wyraz, kade imi gr. dawao si rwnie odczyta jako suma liczb. Tak te prawdop. naley rozumie, wg wartoci liczbowych liter aramejskich, werset biblijny: ,,I eby nikt nie mg kupowa ani sprzedawa, tylko ten, co ma cech albo imi bestii, albo liczb jej imienia. Tu jest mdro". (Apok. 13,17). Powtarzanie si cyfr w liczbie wzmagao jej moc magiczn w Biblii: Kto ma rozum, niech zrachuje liczb bestii, bo jest to liczba czowieka, 666" (Apok. 13,18), albo Mickiewiczowskie: A imi jego czter

dzieci i cztery" (Dziady cz. III 5, Widzenie 50).-U kabalistw liczb czowieka bya suma liczb odpowiadajcych goskom jego imienia; usiowano wic za pomoc rnych sztuczek arytmetycznych przypasowa to proroctwo do rnych postaci, np. Nerona, Mahometa, Lutra, Napoleona itd. Muzumanie, kierujc si prawdziwymi lub domniemanymi wypowiedziami Mahometa, przypisuj specjalne cechy kadej liczbie, usprawiedliwiajc w ten sposb wiele przedislamskich zwyczajw. Litera alif (a, warto liczbowa l), pierwsza litera alfabetu jest symbolem wyjtkowoci i jedynoci Allacha; litera b (= 2), jako pierwsza litera Koranu, przedstawia dla wielu mistykw si twrcz, ktra stworzya wiat; litera h jest symbolem huwa, 'Jego', formu absolutnej transcendencji Boga; litera m (= 40) to zasona ludzkoci oddzielajca Boga od Mahometa, litera natury ludzkiej, oddzielonej czterdziestoma stopniami od Allacha. Zwizek liczby z czowiekiem wyraa ustp wiersza Victora Hugo: ,JL'homme, le chiffre etu, tete auguste du nombre" fr. 'Czowiek, szyfr wybrany, wyniose czoo liczby' (Legend des siecles, Le Satyr). Utrzymywano, e wiatem rzdz liczby; ja za wiem, e liczby nas ucz, czy wiat jest dobrze, czy le rzdzony" (Rozmowy z Goethem, 3111830 J. P. Eckermanna). Potga liczb budzi tym wikszy respekt, e si jej zupenie nie rozumie" (Haso Liczba" w Sowniku filozoficznym Woltera, 1764). Liczbo, treci bez form, duchu bez twarzy i cz, cro praw wiekuistych, co w wiekuistej swej chwale day ci wiatw rzd i nieskoczonych bram klucz!" (Cyfra i sowo II, 24 Antoniego Langego). Okrelone stosunki liczbowe znajdoway zastosowanie w architekturze, rzebie, malarstwie, muzyce i literaturze klasycznej i renesansowej, np. zote cicie (zoty podzia, podzia harmoniczny, ac. sectio aurea), podzia odcinka na dwie czci (z grubsza w stosunku 3:5), z ktrych mniejsza jest w takim stosunku do wikszej, jak wiksza do caego odcinka. Zota liczba w chronologii porzdkowa liczba roku sonecznego lub kalendarzowego w dziewitnastoletnim cyklu lat, PO ktrym fazy Ksiyca nastpuj w tych

samych datach, uywana do ustalenia daty Wielkanocy. Wiek (liczba lat) czowieka. Przysowie hiszp.: Kto nie jest adny w dwudziestym roku ycia, ani silny w trzydziestym, ani bogaty w czterdziestym, ani mdry w pidziesitym, nigdy nie bdzie adnym, silnym, bogatym ani mdrym". W dwudziestym roku rzdzi wola, w trzydziestym rozum, a w czterdziestym rozsdek" (Poor Richard's Almanac VI, 1741, Benjamina Franklina). Kady czowiek po czterdziestce jest ajdakiem" (Czowiek i nadczfowiek, Maksymy dla rewolucjonistw G. B. Shawa). LILIA Lilia symbolizuje chwa, krlewsko, wyborno, majestat; odrodzenie, dobroczynno, nadziej, niewinno, dziewictwo, wstydliwo; niebiask szczliwo, boskie gody, ask bosk, kuszenie, przebaczenie win, skruch, dusz bezgrzeszn, Zwiastowanie, zmartwychwstanie. Opatrzno; wiosn, pikno, wdzik, (wieczn) mio, pikno kobiece, fallusa, podanie, podno; biao, siwizn, wiato. Ksiyc, noc; kamstwo, pretensjonalno, efekciarstwo. Hebr. szoszanna, szuszan (std imi Zuzanna), ktre w Biblii tumaczy si zwykle jako 'lilia', moe jednak oznacza wiele innych rolin, jak np. amarylek, kosaciec, jamin, narcyz, mieczyk, r, nenufar, lotos, anemon, hiacynt, konwali; moe zwizek z nazw dawnej stolicy Persji, Suzy, Susan (wyraajcej kult bogini lilii, Isztar?): Za dni Aswerusa, ktry panowa od Indyj do Etiopii nad 127 prowincjami (...) Susan miastem krlestwa jego pierwszym byo" (Ks. Estery 1,12). Lilia wiato. W opisie zotego wiecznika w Przybytku (Ex. 25,314). Lilia u ydw plemi Judy; archanio Gabriel. Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6). Lilia biaa wg mit. gr. powstaa z mleka Hery; Afrodyta, bogini mioci, miaa odczuwa do tego kwiatu odraz jako do symbolu (m.in.) czystoci dziewiczej. Lilie biae wplecione byy w paszcz Zeusa olimpijskiego i we wosy muz. Rzymianie powicili lili bia Junonie i uwaali ten kwiat za emblemat nadziei; Chrzecijastwo przejo wykadni niewinnoci: lilia biaa jest tu symbolem czystoci, dziewictwa, nadziei,

Marii Panny (w wyobraeniach Zwiastowania archanio Gabriel trzyma zwykle lili w rku, a druga lilia stoi w wazonie). Lilia biaa atrybutem Jana Chrzciciela, Chrystusa, Jzefa Oblubieca, Dominika Guzmana, Franciszka z Asyu, Alberta Wielkiego, Antoniego Padewskiego, Tomasza z Akwinu, Franciszka Ksawerego, Filipa Neri; w. Eufemii, Scholastyki, Klary, Izabelli, Otylii, Katarzyny ze Sieny; Sybilli erytrejskiej. Lilia kwiat weselny, reprezentujcy dziewictwo panny modej. Lilia Opatrzno, aska, opieka boska nad wybranymi. ,,Przypatrzcie si liliom polnym jak rosn: nie pracuj, ani nie przd. A powiadam wam, e nawet krl Salomon w caej chwale nie by tak przy-odziany jak jedna z nich" {Ew. wg Mat. 6, 289; Ew. wg uk. 12,27). Przysowie: Dziadek z bab yje jak w polu lilije, do stod nie znosi, jednak je i pije (mowa o dziadach proszalnych, kocielnych). Lilia aska boska, przebaczenie win, dusza oczyszczona z grzechu (dlatego czsta jako kwiat nagrobny; podobn rol odgrywa ruta). Na wyobraeniach Chrystusa jako sdziego wiata lilia wychodzca Mu z ust oznacza ask. Lilie w pieni balladowej Stal si nam nowina, na ktrej opar Mickiewicz ballad Lilie: Pani zabija pana (...) grb lilij zasiewa, zasiewajc tak piewa: Ronij kwiecie wysoko, jak pan ley gboko" (29). Lilia niemiertelno, odrodzenie; wielkanocny kwiat zmartwychwstania (jako rolina wieloletnia). Lilia grzech, skrucha. Wg tradycji lilia miaa wyrosn z ez Ewy opakujcej wygnanie z Raju. Jak lilia, niegdy wszystkich k krlowa, pochyl czoo i uschn" {Henryk VIII 3,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Przysowie: Gnijce lilie cuchn bardziej ni chwasty (por. Sonet 94 14 Szekspira). Trzcina, lilia i li dbowy w tradycji chrz. symbol saboci ludzkiej (trzcina) przezwycionej przez zmartwychwstanie (lilia) i przeobraonej w si (db). Lilia kwiat chway. ,,Chopcze nieodaowany (...), ty bdziesz Marcellem! Niecie mu lilii pene narcza!" {Eneida 6, 884 Wergiliusza, t. W. Markowskiej). . Lilia krlewsko. Od staroytnoci oznaka godnoci krlw i ksit ozdabiajca ich korony, bera, herby, pierw. prawdop.

jako emblemat podnoci a. opieki Matki Boskiej lub Trjcy Sw. (por. potrjne stylizowane lilie fr.). W heraldyce: czysto, niewinno; krlewsko; kwiat o szeciu patkach sze promieni koa a. Soca, kwiat chway i podnoci. Lilie francuskie, les flews de lis, godo krlw fr. od XIII w., godo Burbonw, wielu rodw i miast (np. Florencji, Lilie), krajw (np. Grnego Egiptu). Leluja stylizowana lilia, motyw dekoracyjny w podhalaskiej twrczoci ludowej. Lilia pikno, wybr, wyborno, ozdobno. W wityni Salomona ,,gowice na wierzchu kolumn w nawie byy wykonane w ksztacie lilii", podobnie ozdobiony zbiornik wody ,,morze miedziane" {3. Ks. Krl. 7). Przysowia: nieg bieli albo lilij zdobi. Zoto pozaca, a lilije malowa, rwnie mieszna; jak i nieuyteczna. ,,Pikno yje, cho lilie umieraj" {Zota podr do Samarkandy, Prolog 2 Jamesa Eiroya Fleckera). Lilia niebiaska szczliwo zmysowa. Loe maeskie Zeusa i Hery wysane byo liliami. Kwiat powicony Herze. Lilia podanie, mio, pikno. Oblubienica: ,,Jam kwiat polny i lilia dolin". Oblubieniec: Jak lilia midzy cierniami, tak przyjacika moja midzy dziewcztami" (Pie nad pieniami 2,12). Brzuch twj jak brg pszenicy otoczony liliami" (7,2). Troilus o Kresydzie: Prowad mnie co prdzej na owo pole, gdzie bd si mg tarza na ou z lilii przeznaczonym dla tego, kto sobie zasuy" {Troilus i Kresy-da 3,2 Szekspira). Lilia podno, seks, faHus. Skojarzona z fallusem przez charakterystyczny ksztat supka (dlatego jest atrybutem Wenery i satyrw); z seksem przez erotyczny, lewantyski, indyjski zapach: miodu z pieprzem; wg Baudelaire'a jej aromat opiewa porywy duszy i zmysw". Lilia kwiat nocy. Ksiyca, mioci namitnej, marzycielskiej, uwzniolonej, platonicznej. Lilia kuszenie, brama Piekie. W tym gaju szczliwa Prozerpina, gdy lilie i fioki zrywa (...), widzi j bg podziemny, pragnie i wykrada" {Metamorfozy 5,392 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Lilia biaa siwizna. Biae lilie najadniej wygldaj wrd r" {Oda do Pani

z .darem mioci od starca. Oda 51 7 Anakreonta); staro a mio. Lilia^wraz z r) wiosna. Lilia w kabalistyce zmartwychwstanie. Zamana lilia z opuszczonym kwiatem smutek, beznadzieja, uraona niewinno. Nie jam by w*inien lecz lilij winna" (W Szwajcarii 12,258 Sowackiego). Lilia kamstwo r jego skutek rozczarowanie. Czsto brano za ma, pactin-c lili bielu dzidzierzaw, chwast w wielu odmianach ozdobny, ale cuchncy i silnie trujcy. Lilia efekciarstwo, pretensjonalno. Lilia wyrasta ponad inne roliny ogrodowe swym wielkim, widocznym z daleka kwiatem. Lilije kwiatw stre" {Piosenka wygnaca 4 Ryszarda Berwiskiego). Lilia zbdno; zob. Paw. LIRA Lira (grecka, klasyczna) symbolizuje koncert, pie, muzyk; wiatr; harmoni kosmiczn; przyja, mio maesk; otarz caopalenia; natchnienie wieszcze, poetyczne, muzyczne, wrb, liryk, poezj, taniec; pikno, artyzm, sztuk, kunszt; narzdzie; realizm, intelekt, mdro; upoledzenie ducha; umiarkowanie; kontemplacj; obaskawienie. Liry puszkowe (z drewnianym, skrzynkowym korpusem rezonansowym) rozpowszechnione byy na staro. Bliskim Wschodzie. Paskorzeby sumeryjskie z III tysiclecia p.n.e. ukazuj'olbrzymie liry (niektre do pnora metra wysokoci) stojce na ziemi, zwykle ozdobione po jednej stronie wyobraeniem byka. BaBiloczycy, Egipcjanie (od ok. 2000 p.n.e.) i Izraelczycy mieli take mae liry, na ktrych grano trzymajc je na pask na kolanach. . Lira poczenie ziemi z niebem, otarz ofiarny, z ktrego wznosi si ku Bogu dym i zapach poncej ofiary. Kole rogi liry przypominaj rogi na naronikach otarza caopale {Ex. 38,2); przez'rogi liry dwiki jej unosz si w niebo. Lira w tradycji judeo-chrzec. atrybut krla Dawida, symbol przypisywanych mu niegdy psalmw. W rdw. iluminowanych wydaniach Psalmw przedstawiano Dawida, zwi. na inicjaach, z wszelkimi typami instrumentw strunowych szarpanych w rku.

Lira muzyka, taniec; instrument bogw, herosw, muz: Hermesa, Apollina, Orfeusza, Amfiona, Linosa, Ariona, Chirona; Uranii, muzy astronomii; Terpsychory, muzy radoci z taca; Erafo, muzy poezji miosnej i muzyki. Lir wg mitu sporzdzi Hermes ze skorupy wia i rogw kolich, i ofiarowa j Apollinowi. Atrybut mdroci, umiarkowania, umiaru, cnoty opartej na poczuciu miary (gr. sophrosyne) podobnie jak muzyka. Lir siedmiostrunn wprowadzi mia Terpander ok. 675 p.n.e. Napite struny czyy jarzmo z rezonatorem (na podobnej zasadzie budowane byty niektre inne gr. instrumenty strunowe, jak forminga, kitara, barbiton; por. Harfa). Lir dwunastostrunn wprowadzi Timoteos z Miletu (zm. 357 p.n.e.); niektrzy nieco pochopnie porwnuj t innowacj z odkryciem techniki 12-tonowej przez Arnolda Schnberga. Siedem strun liry 7 planet"; 12 strun 12 znakw zodiaku. Lira harmonijne poczenie si kosmicznych; mio maeska; przyja. Lira poskromienie dzikoci, budzenie mioci, obaskawianie dzikich zwierzt, poJuszanie ska, lasw, zmiana biegu rzek. Amfion gr na lirze tak czarowa kamienie, e ukaday si same w tebaski mur siedmiobramny (7 strun liry). ,,Orfeusz z Rodope lir sw porusza skay i serca" {Sztuka kochania 3,321 Owidiusza). Nie dbam, aby zimne skay przy mym graniu tacoway, niech mi wilcy nie suchaj, lasy za mn nie biegaj" {Pieni 2,2.14 Jana Kochanowskiego). Gdy Arion, poeta liryczny, wraca statkiem z' Italii do Koryntu, zaoga wrzucia go do morza, aBy zawadn jego dobytkiem, ale pewien delfin,, oczarowany jego piewem i gr na lirze, przewiz go na swym. grzbiecie do Koryntu, zdrowego i caego. Gra na lirze wyksztacenie. Nigdy nie nauczy si gry na lirze" {'Osy 959 i 989 Arystofanesa), wyraenie przysowiowe, znaczce: 'ma braki w wyksztaceniu'. Lira osabienie ducha, umysu. Enervant animos citharae, lotosaue, lyraegue" tac. 'cytra, flet i lira wycieczaj umys' {Wskazania przeciw mioci 753 Owidiusza). Lira bez strun uk. Lira pikno, artyzm, sztuka, kunszt. Asinus ad tyram, zob. Osio (wcieleniem gruboskrnoci). Jak osio, guchy na

dwik liry" (O pocieszeniu, jakie daje filozofia 1,4 Boecjusza), tj. na pikno, sztuk. Lira gr. realizm, zwycistwo intelektu CWilliam Blake). Lira narzdzie. Myliem ja e lira i e styl (...), cho cel maj w sobie, s narzdzia!" (Cacka l4 Norwida). Lira w pieni (...) jako ywemu oru piro" (Liryka i druk 57 Norwida). Liry s one dla prawd... czym w oknach sztory, na ktrych wstrzymuj si promienie" (Cacka 212 Norwida). Lira poezja. Zota lira Miliona" (Ode on a Sermon against Giory Marka Aken-side'a). (Kasprowicz) uderza (...) we wszystkie naraz struny swej liry" (Z przeszoci i l teraniejszoci 404 Walerego Gostom-skiego). Liryczny uczuciowy, rzewny, nastrojowy. Liryka poezja wyraajca osobiste uczucia, przeycia i refleksje; z gr. lyriks 'lirowy; liryczny' od lyra 'lira'. Lutnia (Lyra) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widzialny latem i jesieni. W heraldyce: medytacja; poezja. W marzeniu sennym: nadzieja. Lira korbowa instrument podobny do gitary, ale majcy wysokie boczki i krtk szyjk, l2 struny melodyczne i 24 burdonowe pocierane kkiem obracanym korbk, pop. od X do XIX w., pniej instrument grajkw lud. (lirnikw) i (zazw. lepych) ebrakw; zachowany w biaoruskich orkiestrach lud. . Lira (korbowa) lepota. Przysowie: Dziad lepy za lir chodzi. Lira (korbowa) gobica. Zorian (...) ani kltw nie rzuca ani wydobywa gosu wielkiego z malekiej lireczki gaska j tylko (...) niby zleknion bia gobic" (KrlDuch 1,3,129136 Sowackiego). Lira sowiaska czujny uraw. Oj! czujny to uraw ta sowiaska lira, z carami, z biesami nie zawie mira" (Do braci ludu sowiaskiego 356 Teofila Le-nartowicza). Lira (korbowa) historia; ywoty; dramaty Szekspira. Och! dzieje czowieka i narodw dzieje na-dwch tonach graj jak dramat Szekspira; jest jaka szalona o dwu strunach lira, gdy jedna wci pacze, a dru

ga si mieje" (Podr przerwana 51619 Kornela Ujejskiego). Lira (korbowa) instrument czarodziejski; czary. Liro ty moja piewna! z czarodziejskiego drewna snad ciebie wyrobiono!" (Lirnik wioskowy 1,12 Ludwika Kondratowicza). Lirnik mazowiecki autoprzydomek poety Teofila Lenartowicza, pniej upowszechniony. LIS Lis jest symbolem oszustwa, zodziejstwa, faszu, obudy, pochlebstwa; krwioerczoci; tchrzostwa; niewdzicznoci, egoizmu; mciwoci; zoliwoci; arocznoci; diaba, obudnego kaznodziei; podstpu, forteli, przebiegoci, przechytrzonej chytroci, sprytu; samochwalstwa; pocigu pciowego, podnoci; samotnictwa, ostronoci, skrytoci, cierpliwoci. \V tekstach bliskowschodnich (wraz z Bibli) i egipskich lis moe czsto oznacza naprawd nie lisa waciwego, ale szakala lub fenka pustynnego. Wedug pisarzy staroytnych (i w bajkach) list jest przyjacielem wa, a wrogiem ora, kruka i czapli, suk lwa i oszustem wyzyskujcym atwowierno naiwnych gsi i niedowiadczonych kolt. Jako przewodnik dusz zmarych lis prowadzi je przez wykopane przez siebie podziemne korytarze (ale te i ywego Orfeusza do pieka na poszukiwanie Eury-dyki). Lis chytro, zrczno. Ulubiony temat folklorystyczny, niekiedy jako przeciwiestwo odwagi (lwa). Lisem podszyty sprytny, chytry, przebiegy. Lis zna wiele sztuczek, je jedn, ale wielk" (Satyry fragm. 83 Archilocha, ok. 700 p.n.e.). Guido da Montefeltro mwi w Boskiej Komedii (Pieko 757) Dantego: Nie lwie, lecz lisie chowaem skonnoci, wszelkich podstpw, wszelkiej cieki krzywej wiadom" (t. E. Porbowicza). Gdzie lwia skra za krtka, trzeba j uzupeni skr lisa" uwaga wodza spartaskiego, Lizandra, gdy mu zarzucono, e ucieka si do podstpw wojennych. Lis pozbywa si pche, jak powiadaj, przez zanurzanie si stopniowo, poczwszy od ogona, w wodzie. Gdzie tylko lis swj nos potrafi wsun, tam przepchnie take reszt ciaa" (Henryk VI (Historia naturalna 8,42 Pliniusza St.; O przemylnoci zwierzt 13 Plutarcha). Czarodziejski lis teumesseski, nasany przez Dionizosa na zgub Tebaczykw, by nie do docignicia. Amfitrion sprbowa go upolowa przy pomocy cudownego psa Prokrydy (ony Kefalosa), ktry potrafi docign kade stworzenie. W czasie pocigu Zeus, aby wybrn z sytuacji nic do rozwizania nawet przez ojca bogw, zmieni oba zwierzta w kamie. Lis zwierz soneczne. W czasie rzymskich cerealiw (12 I V), plebejskiego wita powrotu Prozerpiny na ziemi, pdzono gromady lisw (witych zwierzt Cerery) z przywizanymi do ogonw zapalonymi pochodniami, dla ochrony zasieww. Podobnie postpi biblijny Samson, aby zniszczy plony Filistynw (Sdziowie 15,45), co w Biblii byo prawdop. wspomnieniem niezrozumiaego ju rytuau zapewnienia urodzaju. Obecnie Lis Samsona" to dystynkcja honorowa w wojsku izraelskim. Lis popd pciowy; ponca barwa sierci lisiej i puszystego ogona podanie. Schwytajcie dla nas liszki mae, ktre niszcz winnic, bo winnica nasza

cz. 3 4,7, Szekspira). Przysowie w.: Wicej wskrasz lisim ogonem ni lwim pazurem. Lisie wykrty. Lis obuda. W bajce Ezopa Lis i winogrona lis, widzc, e nie dosignie wysoko rosncych gron, woa: Kwane winogrona!" Farbowany lis czowiek faszywy, hipokryta, faryzeusz, oszust. Lis pochlebca. W bajce Ezopa Kruk i lis, lis wychwala gos siedzcego na gazi kruka, ktry trzyma w dziobie kawa sera; kruk zaczyna piewa, ser wylatuje mu z dzioba, lis porywa ser i zmyka. Przysowie: Chwalia liszka kruka, e z piry biaymi. Przysowie nm.: Lis kania si potowi, mylc o ogrodzie. Lis zadowolony z siebie samochwa. Przysowia: Kada liszka swj ogon chwali. Lis rad, kiedy go kln. W bajce 5,5 Ezopa, gdy lis ogon utraci, namawia inne lisy, aby obciy sobie ogony. Lis skryto. Przysowie: Siedzi (dyszy) jak lis w jamie. Lis ostrono. Lisi krok chd ostrony, skradajcy si. Lis zwiadowc. Trakowie nie wchodzili na zamarznit rzek, pki jej lis nie przekroczy

zakwita!" mwi Oblubienica w Pieni nad pieniami 2,15; winnica reprezentuje Oblubienic. Lis w tradycji rabinicznej pogardy godny, tchrzliwy, chytry, krwioerczy oprawca. Jezus nazywa Heroda lisem (Ew. wg Luk. 13,32). Psalmista mwi o wrogach swoich, e zstpi do otchani i stan si pastw lisw, tj. umr i zostan poarci przez padlinoerne szakale (62,11). W Modlitwie Jeremiasza Proroka czytamy: Gra Syjon zgina; lisy chodziy po niej" (Treny Jeremiasza 5,18), tj. szakale eroway. Lis obudny, faszywy kaznodzieja, prorok. Jak lisy byli prorocy twoi, Izraelu" (Ezechie! 13,4); jak lisy, ktre grzebaniem jeszcze bardziej rozwalaj ruiny, tak faszywi prorocy kamliwymi przepowiedniami rozwalali ruiny krlestwa po deportacji w 597 r. p.n.e. W plastyce redniowiecznej, na paskorzebach katedr, lis w przebraniu mniszym czyta z mszau i prawi kazania gsiom, aby je za chwil pore. Lis zatwardziao w grzechu. Przysowie tac.: Liszki tylko sier odmieniaj, nie obyczaje. Lis w rdw. szatan, diabe, heretyk, chytry grzesznik. Lis owi podstpem ptaszki, jak diabe duszyczki. Sw. Jan czyni z lisa synonim zego ducha. W plastyce: Nieumiarkowanie jedzi na lisie trzymajcym g w zbach. Lis wielki bohater rdw. Powieci o Lisie (fr. Roman de Renart), przedstawiajcej m.in. konflikt sprytu i zrcznoci z nieokrzesan si. Lis czarnoksinikw to demon, chochlik przybierajcy posta dziewczyny, piknej uwodzicielki, zmylny pomocnik wrek. W folklorze chiskim i japoskim jest to demon umiejcy si zmienia w inne zwierzta, rwnie w kobiet, a w starszym wieku zosta niebiaskim lisem o dziewiciu ogonach. Stuletni lis zmienia si w maga, a tysicletni wznosi si wprost do nieba. W Japonii bstwo ryu. Lis skpy gospodarz. Z bajki Ezopa Lis i uraw: Lis zaprasza urawia na obiad i daje mu je na paskim talerzu; za to, gdy uraw zaprosi Lisa, czstowa go z naczynia o wskiej szyjce. Scena czsto wyobraana w plastyce (freski, wczesne drzeworyty).

Lis (Yulpecula) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widzialny latem i jesieni. W heraldyce: chytro, przebiego stratega; umiejtno wywinicia si z opaw, wydostania si z tarapatw; fortel obronny. Wiek ludzki czowiek pidziesicioletni. W marzeniu sennym: (zabi lisa) powodzenie. LI Li symbolizuje wiat rolinny, ycie, kwitnienie; mier, widnicie; ochron, cie; nago, utrat niewinnoci, wstyd; mio; ozdob; lek; sowo, wrb, wyroczni; nadziej; pismo; sprawiedliwo; zdrowy rozsdek; pokolenia ludzi; szlachectwo. Li pismo. Przed wynalezieniem materiaw pisemnych pisano rwnie na korze i liciach, std folio (format bibliograficzny arkusza raz zoonego) od tac. folium 'li; karta'. Polski wyraz list oznacza dawn. 'list papierowy' i 'li, organ rolinny'. Li wstyd; osona genitaliw; prymitywny strj; zw. li figowy, zob. Figa (pe). Licie pokolenia ludzi, ich przemijanie. ,,Wszelkie ciao zwiotczeje jak (...) licie na drzewie zielonym. Jedne rosn, a drugie opadaj" {Eklezjastyk 14,18). ,,Wszyscy widniemy jak licie" [Jzajasz 64,6). ,,Prawda rzeczywista, e nard do lista ludzki jest podobny, bo jako list spadnie, tak i czowiek padnie, chociae nadobny" (Roksolanki, Marcela Szymona Zimorowica). Zielony li szlachectwo; zdrowy rozsdek, sprawiedliwo. ,,Sprawiedliwi rozwijaj si jak li zielony" {Ks. Przypowieci 11,28). Li, ktry nie opada sprawiedliwo; szczcie czowieka sprawiedliwego. I bdzie jak drzewo (...), ktre da owoc czasu swego, a li jego nie opadnie" (Psalm l 3). Opady li czowiek grzeszny, odstpca. Opadlimy wszyscy jak licie, a nieprawoci nasze jak wiatr nas uniosy" (Izajasz 64,4). Poszum spadajcych lici najcichszy szept przyrody. Bg karze nieposusznych wzbudzajc w nich trwog: ,,Wo zwtpienie do ich serc (...) i poszy ich bdzie nawet szelest licia zdmuchnitego z drzewa"

(Lev. 26,35). Przysowie: Na licia spadnienieJako mwi, bojaliwy. Szelest nieywy i suchy" {Elegia konajcej jesieni 31 Leopolda Staffa). Bezlistne drzewo zima, bezpodno, jaowo. Bdziecie jak db, ktrego licie opady, i jak ogrd bez wody" (Izajasz 1,30). Licie bez owocw przeklestwo. Jezus poczu gd, a znalazszy drzewo figowe okryte limi, ale bez owocw, przekl je (Ew. wg Mat. 21,18). Licie lek. Drzewo owocowe (...), owoc jego na pokarm, a licie jego na lekarstwo" (Ezechiel 47,12). Drzewo ycia (...) licie drzewa na zdrowie narodw" (Apok. 22,2). Li (na Dalekim Wschodzie) szczcie, dobrobyt; ga pokryta limi praca zespoowa we wsplnym celu. Li jako jeden z omiu powszechnych emblematw" symboliki chiskiej szczcie. Pk lici ludzie. W Japonii wierzchnia strona licia mska, spodnia eska. Li rozpowszechniony w ornamentyce emblemat wiata rolinnego, np. gr. stylizowane licie akantu na gowicach kolumn i architrawach, palmety i bluszcz (zw. na ceramice), rwnie w rzebie i miniaturze srdw., w modernizmie (secesji). Licie wrba, wyrocznia. Wola Zeusa wyraona szumem lici, zob. Db (wyrocznia). Przysowie: Z licia owoc uznaj (tj. przewiduj, rokuj). Licie sowa. Sowa s jak licie; niektre widn co rok" (Sztuka poetycka 76 Horacego). Licie mio.. Vivunl in Yenerem frondes" tac. 'licie yj dla mioci' (De nuptiis Honoru et Mariae 65 Klaudiana, IVV w.n.e.). Trjlistek, np. koniczyny Trjca Sw. Czworolistek krzy, cztery ewangelie; cztery cnoty podstawowe: odwaga (tac. fortitudo). sprawiedliwo (iustitia), przezorno (prudentia) i umiarkowanie (temperarrtia). Li w medycynie ludowej lek przykadany na bolce miejsce, talizman przeciw zym mocom; zw. li klonu, miorzbu i koniczyny biaej. Li ,,kolor" w nm. kartach do gry; w naladujcych je polskich winny, we fr. piki.

Li ty, brzowy, uwidy, martwy zmartwienie, ruina; prostactwo, nieokrzesanie, nierozsdek; staro, mier. ,,Wiosna ycia mojego (...) prdko tym, zwarzo-nym pokrya si liciem" (Makbet 5,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Trzscy si li strach. Czy dr caa? Ha, na uczciwo, jak li osiczyny" (Henryk IV c z. 2 2,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Li w pku narodziny, modo. Li ozdoba. Zdobi drzewo, na ktrym rosn. Li ochrona, cie. Chroni owoce, ludzi i zwierzta przed palcym socem. ,,Gociu, sid pod mym liciem, a odpoczni sobie! Nie dojdzie ci tu soce, przyrzekam ja tobie" (Na lip l2 Jana Kochanowskiego). Szkielet licia pikno w mierci. Li nadzieja. ,,Niespoyty, wiecznie wiey li nadziei" (W zielone 78 Marii Konopnickiej). Czarne licie zaduma. W okicie pan Pietrzycki stroi si i w czarne licie zadumy" (Satyra literacka 1112 S. Wyspiaskiego). Licie mnogo, bezlik, tum. Przysowie: jak lici na drzewie. Same licie i twarze!... Liciaste i ludno!" (Z lat dziecicych 7 Bolesawa Lemiana). Licie spadajce sny, duchy. A licie lec jak sny i jak duchy" (Elegia konajcej jesieni 32 Leopolda Staffa). W marzeniu sennym: (li zwidy) choroba. LOTOS Lotos symbolizuje Soce, wiato, ogie; zapomnienie, senno, pokj, odpoczynek, bogostan, podnioso, nirwan, milczenie, stao, zgod; dobrobyt, ostentacj; (stworzenie; tajemnic; Koo ycia, ycie; samordztwo; ewolucj; zwizek przeciwiestw, konflikt; obupciowo; fallusa, vulv, podanie, podno; maestwo, ycie pciowe; czysto, serce, dozgonn mio; Zwiastowanie, narodziny; niemiertelno; mier; zmartwychwstanie; mistyczny orodek, wtajemniczenie; przeszo, teraniejszo, przyszo. Lotos orzechodajny i lotosy egipskie stworzenie wiata, pojawienie si ycia (w wielu krajach Wschodu, zw. w Indiach

i w Egipcie). Czsto wyobraany w formie stylizowanej, skonwencjonalizowanej, w rzebie, architekturze (np. kolumny lotosowe w Egipcie, bazy asyryjskich witych drzew, kapitele stel fenickich) i w malarstwie. Lotos i cibora papirusowa to niemal jedyne roliny przedstawiane w sztuce egipskiej przez 2000 lat, a do czasw ptolemejskich. Lotos jako kwiat podajcy za Socem wzniose, szczytne denia, przeycia duchowe; w wielu religiach kwiat, z ktrego zrodzi si bg Soca, arka, w ktrej przepywa on w nocy podziemn rzek z zachodu na wschd. Kwiat lotosu zwrcony ku Socu, otwarty medytacja, denie do osignicia stanu spokoju i prawdy absolutnej, nirwany. Lotos w Egipcie praistota zwizana z ruchem Soca po niebie i z yciodajnymi wylewami Nilu, symbol nieprzemijajcego ycia, powicony Ozyrysowi, kolebka Horusa, tron Izydy i Neftydy, emblemat Nilu i Grnego Egiptu, zwizany te z kultem zmarych: bukiety kwiatw lotosu Egipcjanie wkadali do grobw. Lotos (gatunki zamykajce kwiat na noc i wsuwajce go w gb wody, a podnoszce go i otwierajce wraz ze wschodem Soca) wiato. Kwiat lotosu Koo ycia, nieustanny cykl narodzin, ycia i mierci, koo kosmiczne. Lotos w mit. ind. wyrastajcy z ppka Wisznu Wszechwiat wydobywajcy si z centralnego Soca, nieruchomej siy' sprawczej; atrybut Lakszmi; Brahma wyobraany na liciu lotosu, Budda na kwiecie. Symbolika lotosu na Wschodzie odpowiada czciowo symbolice ry, lilii i man-dorli na Zachodzie; take amulet przynoszcy szczcie. Kwiat lotosu (piciopatkowy) narodziny, wtajemniczenie, maestwo, odpoczynek po pracy, zgon; (omiopatkowy) harmonia kosmiczna (8 stron wiata); (ty-sicpatkowy) og objawie duchowych. Om mani padme hum sanskr. 'Om, klejnot, jest w kwiecie lotosu, amen', mantra oznaczajca nirwan utajon w realnym wiecie, magiczno-religijna formua mistyczna lamaistycznego buddyzmu, uywana jako bezustanna modlitwa a. zaklcie. Kwiat lotosu obojnactwo, poczenie przeciwnych pci, zwizek przeciwiestw,

sprzeczno wewntrzna; pokj. Kwiat w pczku lingam, fallus, podanie; kwiat otwarty joni, vulva, genitalia eskie, liczne, szczliwe potomstwo; kwiat otwierajcy si, unoszcy si stosunek pciowy. Lotos samordztwo; w staro. krajach rdziemnomorskich uwaany czsto za rolin samorodn, jak rzekomo palma. Lotos rowy (Nelumbo nuciferd) godo Indii. Lotos w Grecji pd.-europejski gatunek Ziziphus lotus; z owocw jego mona otrzymywa chleb i sfermentowane napoje; w staro. owoce te byy poywieniem ubogich, a wino z nich robione miao przynosi zapomnienie i bogostan; kwiat pogrzebowy, podobnie jak u Rzymian i wczesnych chrzecijan. Ros lnice, lotosorodne brzegi Acherontu" (Safona). W mit. gr. nimfa Driopa, ktra miaa z Apollinem syna Amfisa, chcc zabawi niemowl kwiatem, nieszczliwym trafem zerwaa kwiat z drzewa lotosowego, w ktre przemienia si nimfa Lotis, gdy dogna j Priap. Kwiat zadra i spyn krwi, a Driopa take zmienia si w lotos (Metamorfozy 9,273 393 Owidiusza). Kwiat lotosu wizy maeskie, niewola wiernoci maeskiej, w tym charakterze znienawidzony przez Afrodyt. Lotos (wraz z krokusem i hiacyntem) wyciela oe miosne Hery i Zeusa na grze Id, gdy bogini za pomoc pasa Afrodyty obudzia podanie ojca bogw, oddaa mu si, a potem upia, aby mc bezkarnie, cho wbrew jego woli, przechyli szal walki na korzy Grekw (Iliada 14,166354 Homera). Lotofagowie wg Odysei (9,80; 23,311) Homera lud libijski ywicy si lotosami, ktre powodoway senn bogo i cakowite zapomnienie o obowizkach, ojczynie i przyjacioach; przen. ludzie oddajcy si nierbstwu i bezpodnym marzeniom. Lotos w sztuce chrz. atrybut Marii Panny, pniej zastpiony przez lili. Lotos i biay abd wschodni emblemat Zwiastowania, podobnie jak na Zachodzie lilia i gobica. Lotos w rdw. mistyczny orodek; serce; czysto, dziewictwo, celibat; nasiona i korzenie lotosu uwaano za lekarstwo umierzajce popd seksualny, zalecane wwczas mnichom i mniszkom.

Lotos czysto, duch wyniesiony ponad brud otoczenia, dusza wzniesiona ponad doczesno, triumf ducha nad materi, wyanianie si wiata z ciemnoci. Kwiaty i licie nietknite przez boto a. wod, z ktrych wyrastaj. Symbol powstania wiata z wody, czcy si z wylewami yciodajnego Nilu. Waszych dusz lotosy rozkwite z naszych serc mierzwy" (Odpowied... na list otwarty niewiasty polskiej" Adolfa Nowaczyskiego). Lotos przeszo, teraniejszo i przyszo; gdy jednoczenie wystpuj pki i kwiaty, i owoce na dnie kwiatu, tworzce z nim owocostan. Lotos tajemnica. Kwiaty byy: narcyz wspomnieniem, jak lotus tajemnic" (Poeta i wiat Jzefa Ignacego Kraszewskiego). Lotos w Chinach emblematem cigoci, potomstwa, maestwa; owiecenia; szczcia maeskiego, pikna kobiecego. Krzew lotosu ostentacja, parada. Drzewo lotosowe dozgonna mio; w staro. Grecji modo, energia. Wg tradycji muzumaskiej lotos ronie w sidmym niebie po prawicy Allacha. W astrologii: wschodzce Soce. W jzyku kwiatw: nasze uczucia ochody. LUSTRO (Zwierciado) Lustro symbolizuje wiat, niebo. Soce, ogie, pomie; ycie, przeznaczenie, proroctwo, wrb; kobieco, prno, zalotno, mio, kurtyzan; przyja, dum, ostrono, krucho; przekanik informacji, ego, wzrok, widzenie, objawienie, wizj, idea, wyobraenie, wyobrani; odbicie, dwoisto, echo, refleksj, introspekcj, re-trospekcj; myl, samowiedz, kontemplacj, wiadomo, samokontrol, samorealizacj; wiedz, prawd; satyr. Lustra sporzdzano ju w III tysicleciu p.n.e. z polerowanego brzu, srebra a. miedzi, ale jako ich obrazu musiaa znacznie ustpowa wspczesnym lustrom z tafli szklanej. ,,Teraz widzimy jak w zwierciadle, niejasno, ale wwczas jak twarz w twarz" (l. Lisi do Kor. 13,12). Do I w. n.e. produkowano tylko lustra rczne, pniej wiksze, odbijajce ca posta, a szklane od koca XII w. Tanie szklane lusterka przywoone, wraz ze szklanymi paciorkami, nie znajcym jeszcze cywilizacji Murzynom" afrykaskim,

budziy taki podziw, e uzyskiwano za nie ko soniow i inne cenne przedmioty. Zwierciado mio, atrybut Afrodyty (Wenus) jako bogini piknoci i mioci, atrybut syren i rusaek (wraz z grzebieniem, ktrym czesz wosy). Spoczywajca Wenus malarstwa weneckiego przeomu XV i XVI w. przeglda si w lustrze trzymanym przez Kupida. W synnym ustpie Jeruzalem wyzwolonej (16,1723) Tassa, rycerze obserwuj z ukrycia jak kochankowie, Armida i Rinaldo, cauj si w cieniu drzew, nad jeziorem: ,,Trefny rynsztunek wierciado gadzone na sznurze nosi u pasa (...). On miejce si, ona zapalone oczy ma; ta si we kle przegldaa, ten sobie, gdy wzrok w gadki kryszta kada, czyni z jej oczu wesoych wierciada" (t. Piotra Kochanowskiego). Lecz ja, do skocznych nie stworzony tacw, ni do zabawy z miosnym zwierciadem" (Ryszard Ul 1,1 Szekspira, wg t. L. Uiricha). Lustro wrba, sprawdzian wiernoci, jasnowidzenie zdarze minionych, obecnych i przyszych (w tej roli zastpia je z czasem kula krysztaowa). Prbowano za jego pomoc rozpoznawa zodziei i oszustw, przywoywa duchy i stawia im pytania. Przysowia: Zwierciado, co wszystko zgado. Gdy lustro si stucze siedem lat nieszcz. W bajkach i legendach lustro ukazywao odlege wydarzenia, twarze osb, przebywajcych daleko a. umierajcych. Magiczne zwierciado Kambiskana pozwalao odrnia przyjaci od wrogw, wiernych od niewiernych kochankw (Opowie giermka w Opowieciach kanterberyjskich G. Chauce-ra), podobnie dziaao zwierciado Merlina (Krlowa wieszczek 3,2 Edmunda Spensera); lustro Zajna al-Asnama, z Bani z 1001 nocy, ofiarowane mu przez krla dinnw, pokrywao plamami odbicie dziewczyny, ktra utracia dziewictwo. W bajce Krlewna nieka, spopularyzowanej przez braci Grimm, macocha dowiaduje si od magicznego zwierciada, gdzie przebywa krlewna. Wg polskiej legendy mistrz Twardowski za pomoc magicznego lustra wywoa na prob Zygmunta Augusta ducha Barbary Radziwiwny. Zwierciado Lao odbijao umys i myli czowieka (Obywatel wiata Oliyera Goidsmitha). Lustro w bajce Andersena Krlowa niegu miao t wasno,

e wszystko dobre i adne rozpywao si w jego odbiciu, a wszystko bezwartociowe i odstrczajce stawao si w nim wyrane i jeszcze brzydsze". Przesd aktorski: spojrzenie przez rami komu w lustro przynosi pecha. Lustro atrybut Najwitszej Marii Panny; nieskazitelno, dziewictwo, specu-lum sine macula, tac. 'zwierciado bez zmazy'. Lustro z odbiciem obrazu Marii atrybut w. Geminianusa, wplegendarnego biskupa i patrona Modeny, przyjaciela w. Ambroego. Bg odzwierciedla si w postaci Chrystusa. W Boskiej Komedii (Raj 15,62) Dantego dusze zbawione czytaj przyszo i myli ludzi w Bogu jak w zwierciadle: Wielcy i mali tych nieb s jeno odbiciem zwierciada, gdzie ledwie bynie ich myl, ju si pali" (t. E. Porbowicza). Lustro dwoisto, rozdwojenie, ambiwalencja, odbicie, echo, blinita; teza i antyteza; zob. Ksika (lustrem). Lustro w folklorze wielu krajw odbija czsto dusz czowieka, jego troski, wspomnienia, uczucia, wywouje obrazy ludzi, ktrzy stawali przed nim w przeszoci. Powierzchnia lustra nie tylko odbija obrazy wiata, ale te wchania je, zatrzymuje i w szczeglnych warunkach ukazuje na nowo. Wielu boleje nad tym, Brutusie, e nie masz takich zwierciade, ktre by ci mogy stawi przed oczy tw ukryt warto" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, t. J< Pasz-kowskiego). Zasanianie luster w mieszkaniu na czas od zgonu domownika do powrotu rodziny z pogrzebu to tradycja wywodzca si moe z obawy, aby nieboszczyk nie wypatrzy sobie przez lustro spord obecnych towarzysza podry na tamten wiat, albo z pogldu, e zwierciado to drzwi, przez ktre dusza przedosta si moe do (lub z) innego wiata. Lustro magiczny symbol niewiadomych wspomnie, narzdzie samoogldu, samopoznania, refleksji nad sob i nad widzialnym Kosmosem, ktry z kolei przypatruje si swemu odbiciu w wiadomoci ludzkiej; emblemat jasnoci, prawdy. Sokrates radzi modziey przypatrywa si sobie w lustrze aby, jeli s pikni, stali si godni tej urody, a jeli jest inaczej, starali si wyrwna te niedostatki innymi osigniciami (ywoty... synnych filozofw 2,33 Dioge-

nesa Laertiosa). Kto jest suchaczem sowa, a nie wykonawc, ten podobny jest do czowieka przypatrujcego si obliczu swemu w zwierciadle; bo przyjrza si sobie i odszed, i zaraz zapomnia, jakim by" (List Jakuba Ap. 1,234). Zwierciado mdro. ,,Mdro (...) jest zwierciadem bez zmazy boskiego majestatu" (Ks. Mdroci 7,246). Serce mdrca zob. Serce (mdro). Lustro atrybutem nagiej Prawdy, z ktrej Ojciec Czas zdejmuje zason. (Prawda zawsze z czasem wyjdzie na jaw; lustro nie kamie.) Zwierciado ycie kontemplatywne, ktrego uosobieniem jest biblijna Rachela. Siostrzyczka Rachel stroi si a stroi i u zwierciada siedzi w kad por. Ona si wdzikiem piknych oczu poi" (Boska Komedia, Czyciec 27,1046 Dantego, t. E. Por-bowicza). Lustro ostrono, rozwaga, samowiedza, atrybut Roztropnoci przedstawianej take z wem. Przysowie nm.: Nie tkwi w lustrze, co si w lustrze mieci. Zwierciado szsty zmys. ,,Zwierciado i sawa (...) dopomagaj nam szkem i umysem patrze na siebie... i s szstym zmysem" (Podr do Ziemi witej... 5,29,1714 Sowackiego). Lustro duma, pycha, zadowolenie z siebie, prno, chu, narzdzie Szatana. Lustro zniewieciao, bierno, pasywno, lubieno, uwodzicielstwo, kobieca kokieteria, zalotno, wtrno; zmienno odbitych obrazw czy je z fazami Ksiyca, a zatem znw z kobiecoci. Gdy nadejdzie dzie sdu nad przepychem niewiast, Pan odejmie im, wrd innych ozdb i kosztownoci, take zwierciada (Izajasz 3,1623). Pikno rodzi arogancj. To pikne oblicze Korynny sprawia, e jest dla mnie szorstka. Zaiste, pycha ronie od odbicia w lustrze" (Amores 2,17,9 Owidiusza). Nie ma piknej kobiety, co by si nie mizdrzya przed zwierciadem" (Krl Lear 3,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Lustra s to cieplarnie, w ktrych hoduje si prno" (Fliegende Blatter" nr 2350). Lustro wzrok, jeden z piciu zmysw. Lusterko ycie, sprawdzian ycia; trzymane przed ustami pacjenta, aby sprawdzi, czy jeszcze oddycha, czy yje.

Lustro krucho, amliwo. Glasses and lasses ar bruckle ware, szkoc. ang. 'lustra i dziewczta to towar kruchy'. Lustro wyobrania, wiadomo, jako odbicie rzeczywistego wiata. Lustro przyjaciel. Nie ma lepszego lustra jak stary przyjaciel, przysowie hiszp. Lustro powie ci to, czego nie powie ci aden przyjaciel, przys. ang. ,,Jedno lustro jest lepsze ni caa galeria portretw przodkw" (W. Menzel). Zwierciado wzr do naladowania, idea, budujcy przykad cnt, doskonao. (Hamlet, w) wzr uksztalcenia, zwierciado poloru, cel zwracajcej si uwagi wiata" (Hamlet 3,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Idc ladami wszech krlw zwierciada kady ma Anglik skrzyda jak Merkury" (Henryk V, 2, Chr. Szekspira, t. L. Uiricha), o krlu Henryku V. Lustro dziecko. Tye jest lustrem matki; w lustrze tym przyzywa matka swj wasny kwiecie, modo zagubion" (Sonet 3 Szekspira, t. Jerzego S. Sity). Lustro omioktne czsty ksztat zwierciada rcznego, reprezentujcy 8 kierunkw owietlenia z omiu stron wiata. Lusterko amulet osobisty, tarcza chronica przed demonami, prawdop. tradycja z mitw i legend zwierciada odpierajcego zabjczy wzrok meduzy Gorgony a. bazyliszka (zob.); kto oszala pod wpywem wzroku demona, ozdrowieje, gdy zajrzy do lustra. Lustro, zwierciado powierzchnia stawu, jeziora, morza, tafla wodna, zwierciado Narcyza; w mit. gr. myliwy Narcyz zakocha si w swoim odbiciu w wodzie i umar z tsknoty. Zwierciado odbicie. Co jest zwierciadem czego wiadczy o czym, jest odbiciem czego. Sztuka jest zwierciadem natury, ycia. Powie to zwierciado, ktre si przechadza po gocicu" (Czerwone i czarne 13;49 Stendhala). Przeznaczeniem teatru, jak dawniej tak i teraz, byo i jest suy niejako za zwierciado naturze" (Hamlet 3,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Kronika jest zwierciadem, kto w nie wejrze raczy, tak kadego, jak godzien by znanym, obaczy" (Lisf VI do A. Na-ruszewicza 34 Ignacego Krasickiego). ,,Zwierciado" w tytuach dawnych dzie o tendencji moralnej a. pedagogicznej przed

stawiao je jako odbicie ludzkiego zachowania si, np. Wielkie Zwierciado (ac. Speculum majus) Wincentego z Beauvais z XIII w., jeden z g. dokumentw kultury rdw.; Wielkie zwierciado przykadw (kaznodziejskich), ac. Speculum exemplo-rum, wyd. w Deventer w 1481; Zwierciado, albo ksztat, w ktrym kady stan snadnie si moe swym sprawom jako we zwiercie-die przypatrzy (1568) Mikoaja Reja. Zwierciado saskie opis zwyczajowego prawa saskiego z pocz. XIII w. Lustro wiat. ,,wiat jest zwierciadem, z ktrego kademu wyziera jego wasna twarz" (William M. Thackeray). Zwierciadlany wiat znajdujcy si po drugiej stronie lustra, gdzie wszystko dzieje si na opak (Po drugiej stronie lustra Lewisa Carrolla, 1871). Krzywe zwierciado znieksztacenie, deformacja, parodia, karykaturalne przedstawienie czego. Lustro satyra. Satyra to rodzaj lustra, w ktrym patrzcy rozpoznaje na og wszystkie twarze prcz swojej" (Bitwa ksiek. Przedmowa, Jonathana Swifta, 1697). W marzeniu sennym: rycersko, wykwint w obejciu, przygoda miosna. ABD abd jest symbolem pikna, doskonaoci; mdroci, rozeznanii doskonaego; czystoci; godnoci, szlachetnoci; samotnoci, wiernoci, wdziku; muzyki, poezji; zimnej pychy; obupciowoci; zasady eskiej; podnoci; zazdroci; mierci, zmartwychwstania, (nie)miertelnoci, wiecznoci; oboku, mgy, wiatru, niegu, lata; zwizany jest z proroctwem, wieszczb, czasem, przemijaniem, socem; zob. G. Powicony by wielu bogom i witym, jak: Afrodycie (Wenerze), Apollinowi, Zeusowi (Jowiszowi); Ledzie, Orfeuszowi, Erato, Klio; Brahmie, Sarasvati; w. Cuthbertowi (apostoowi Northumbrii). abd dwupciowo; potga uderze skrzydami mska; postawa i spokj eskie; szyja z gwk ksztatu fallicznego; ciao krge, obe, kobiece: zwizek abdzia z Afrodyt (ktr wyobraano wzlatujc na abdziu w powietrze) datuje si z czasw przedgreckich i z gr. okresu

archaicznego. Jako jej atrybut symbolizuje cakowite zaspokojenie podania, satysfakcj seksualn, a pie abdzia wyobraa tu podanie prowadzce przez swj szczyt do swego unicestwienia, do maej mierci" seksualnej, kulminacyjnej chwili orgazmu. Wz Afrodyty cignity przez abdzie, wiezie pikno i mio. Zeus w postaci abdzia zapodni Led (lub Nemezis), a ze zoonych przez ni jaj wykluli si Dioskuro-wie, Helena trojaska i Klitajmestra (niektrzy utrzymuj, e Led na t okoliczno zmieniono w g). Take w micie skandynawskim abd zwizany jest z bogini podnoci i wolnej mioci, Frej, zrodzon, jak Afrodyta, z biaej piany morskiej. Trzy norny, boginie losu, istnienia i koniecznoci, a rwnie elfy i trolle, przybieray chtnie posta abdzia, podobnie jak Wal-kirie odprowadzajce do Walhalli dusze bohaterw polegych na polu bitwy. Pie abdzia. abd niemy ma skromne moliwoci gosowe: w cigu caego roku syczy, pochrapuje, a w okresie godowym odtrbuje fanfar jak uraw, ale ciszej. Natomiast abd krzykliwy krzyczy melodyjnie i melancholijnie przez cay dzie, nie tylko przed mierci, ale jest mniejszy i znacznie mniej urodziwy od abdzia niemego. Dopiero chr abdzi krzykliwych daje efekt pieni. Dziki tej wanie legendarnej abdziej pieni" abd zwizany by z muzyk ju w mitach ludnoci przedgreckiej. Wizerunek harfiarza z epoki brzu, znaleziony na Cykladach (na Morzu Egejskim), przedstawia gow abdzia wyrzebion na ramie instrumentu. Na tym zwizku z muzyk oparta jest wie abdzia z bogiem muzyki i wieszczby, Apollinem, ktry co rok wyrusza do krainy Hyperborejw na dalekiej Pnocy na wozie zaprzonym w abdzie i na nim te wraca na Olimp. (Na pnocnym niebie ssiaduj z sob gwiazdozbiory abd i Lutnia, instrument Apollina.) abd wg Ezopa piewa tylko przed mierci, co nadaje jego pieni charakter tragiczny, melancholijny i liryczny (symbolizuje wieczno, pomiertne szczcie, mczestwo). abd staje si przeto ptakiem Apollina jako boga poezji i przewodnika Muz: std abdziami nazywano poetw abd Avonu to Szekspir, ktry urodzi si w Stratford-on--Avon, abd mantuaski to Wergiliusz, a abd dirkeski (tj. tebaski, beocki)

to Pindar itd. Grecy uwaali, e Apollo udzieli abdziowi take zdolnoci wieszczenia (dlatego zapowiada on rwnie wasn mier i tu przed ni wydaje przepikne tony skargi). Ajschylos w Agamemnonie 1445 mwi ustami Klitajmestry o wieszczce Kasandrze: Ona, niby abd biay, ostatnie wypiewaa przedmiertne lamenty i lega" (t. S. Srebrny). W legendach germaskich dziewice zmieniaj si w abdzie umiejce prorokowa, jak np. w Pieni o Nibelun-gach i w poemacie Gudrun. Przedmiertna pie abdzia to w przenoni czsto ostatni wystp, "ostatnie dzieo lub sowa czowieka,' a niekiedy ostatnie sowa Chrystusa na krzyu. W Indiach, Persji, Arabii, Skandynawii i krajach sowiaskich gruje eski aspekt abdzia jako wyobraenia dziewiczoci i pikna, niekiedy w postaci bajecznej, zawiatowej dziewicy-abdzia (w wiecie gr.-rz. przewaa aspekt mski); abdzica zrzuca swe magiczne upierzenie (mg) i kpie si jako pikna naga dziewica (soneczny dzie); modzieniec, rolnik, kradnie jej pira, eni si z ni, ale po pewnym czasie zadaje jej zakazane pytanie (albo podglda j przy toalecie) wtedy ona przywdziewa pira i odtruwa: symbol chciwoci ludzkiej lub ciekawoci, albo wysokich aspiracji czowieka; por. Banie z 1001 nocy (Bajka o Hassanie, zotniku z Basry); temat Melu-zyny, kobietywa. Labdzie-dziewice wystpuj te jako wiatr, nosiciel wieci. W mit. skand, polubiaj trzech braci (wrd nich Volunda, cudownego kowala), a po siedmiu latach porzucaj ich. A potok, dziwn jak tajemnic, nazwa abdzim w mylach by dziewic" (Krl--Duch 5,3,956 Sowackiego). Coroczne wdrwki abdzi na lgowiska dalekiej, nieznanej Pnocy tumaczono czasem jako przenoszenie zmarych do pnocnej Krainy Bogosawionych. Kyknos, krl Ligurw w pn. Italii, krewniak Faetona (zabitego przy prbie kierowania wozem sonecznym swego ojca, Heliosa), z alu po nim przemieni si w abdzia (Metamorfozy 2,367 Owidiusza). Mit zna jeszcze kilku innych Kyknosw, synw bogw, przez ojcw tu przed mierci zmienianych w abdzie. Wedug mitu trackiego np. bg wojny, Ares, zmieni w abdzia swego syna

Kyknosa, miertelnie ranionego przez Heraklesa (gr. kyknos 'abd'). Pogosem starej bajki o siedmiu braciach przeladowanych przez z babk i zmienionych w abdzie jest zapewne redniowieczna legenda o tajemniczym Rycerzu abdzia, Lohengrinie, ktry przybywa w odzi cignitej przez abdzia, aby pomc szlachetnej damie znajdujcej si w niebezpieczestwie, polubia j, ale zabrania jej pyta o jego pochodzenie, a gdy ona, nie mogc poskromi ciekawoci, pyta go o to, opuszcza j na zawsze. Ach! ona bya jak biae abdzie, bya jeziora bkitnego pani; pyna lecc d leciaa za ni" (W Szwajcarii 4,757 Sowackiego); poeta chce, jak Apollo, lecie z abdziami na pnoc, do ojczyzny: Skd pierwsze gwiazdy na niebie zawiec, tam pjd (...). Spojrz w lecce na niebie abdzie i tam polec, gdzie one polec" (W Szwajcarii 21,4258 Sowackiego). Czerwony abd Soce. Czarny abd odwrotno biaego, podobnie jak czarne Soce (zob. Soce) w stosunku do Soca dziennego. W bajce Andersena Towarzysz podry, zaczerpnitej z folkloru skandynawskiego, Janek-wdrowniczek, ktry rozwiza trzy pytania krlewny-czarownicy, w noc polubn zanurzy j trzykrotnie w wannie. Za pierwszym zanurzeniem zmienia si w czarnego abdzia, za drugim w biaego z czarnym naszyjnikiem, a dopiero za trzecim w normaln, kochajc go ksiniczk: Czarny abd reprezentowa rzadko, osobliwo, unikat, podobnie jak biay kruk. UJuwenala (Satyry 6,165) rara avis ac. 'rzadki ptak', czarny abd (uczciwa i cnotliwa ona). Biay abd doskonao, emblemat wdziku, czystoci, wiata na wodzie, hymnu mierci. abd niemiertelno; np. pomiertna sawa poety: Mego imienia Kloto nie podetnie kos, bo je w niebie krzykliwi abcie unios" (Sielanki 1,934 Bartomieja Zimorowica). abd rozrnianie midzy sprawami istotnymi i nieistotnymi; wg mniema ludowych potrafi mleko rozcieczone wod oddzieli od wody. W alchemii podporzdkowany Merkuremu i Jego ziemskiemu odpowiednikowi, rtci, jako pramateria (materia prima} fi

lozoficzna oraz emblemat ducha i cznoci ognia i wody (woda i ogie w rtci, dwupciowo" u abdzi), jak rwnie przez sw ruchliwo i lotno (cho jest to najciszy z latajcych ptakw). W marzeniu sennym: (czarny) troski, kopoty; (pywajcy) wielkie powodzenie; (biay) szczcie, powodzenie. W heraldyce: uczony; mionik harmonii (zgody). ACUCH acuch symbolizuje Wszechwiat, drabin z Ziemi do Nieba, maestwo (Nieba i Ziemi); sprawiedliwo; potg, si; obowizek; bezpieczestwo; przeznaczenie; towarzyszy broni, klucz urawi; szereg, pasmo, cig, poczenie, zwizek (przeciwiestw), komunikacj, porozumienie, scalenie; trwao; podbj, niewol, zbrodni, uwizienie, mczestwo, kajdany, okowy, wizy, pta; beznadziej, nieszczcie, przymus, zaleno, upokorzenie, niesaw, zo; chu. acuch nieprzerwany, cigy szereg, pasmo, cig (piechoty, skazacw; gr, wzgrz, wysp; atomw; przyczyn i skutkw, wydarze itd.). acuch potga, ktra nie jest sum si swoich skadnikw. Przysowie: acuch nie jest silniejszy ni jego najsabsze ogniwo. acuch mocne wizy spoeczne a. psychiczne, integracja, scalanie (podobnie jak symbolika nici, powrsa, liny, sznura, powrozu, cumy, arkanu, przewisa). acuch wi komunikacji, porozumienia, koordynacji, zwizku, a zatem take i maestwa, miasta, pastwa, narodu, kolektywu, wsplnego dziaania, koniecznoci przystosowania si do ycia spo., zespolenia si i zharmonizowania ze zbiorowoci. Hej! rami do ramienia! spl-nymi acuchy opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do modoci 523 Mickiewicza). acuch maestwo; na paszczynie kosmicznej maestwo Nieba i Ziemi, symbolika podobna do symboliki strzay wypuszczonej (kamienia cinitego z procy) w niebo. acuch Wszechwiat, wielki acuch istnie od bogw do ludzi, zwierzt, rolin i mineraw. acuch potga Zeusa. acuch zwiecie zocisty z niebiosw ku ziemi

i wwczas chwycie na dolnym go kocu pospou boginie z bogami: nie uradzicie mnie cign z niebiosw na ziemi, mnie, Dzeusa (...), lecz gdyby mnie zebraa ochota za acuch ten cign, wydwignbym ja was razem z ziemi i razem z morzami" (Iliada 8,1924 Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego); tac. aurea catena Homer! 'Homerowy zoty acuch'. acuch drabina z Ziemi do Nieba. W mit. gr. przymocowany do tronu Zeusa, aby bg mg nim wcign miertelnikw na Olimp; emblemat bogini przeznaczenia, Ananke. Bogowie i bohaterowie sptani acuchami. W wielu mitach, np. Prometeusz na skaach Kaukazu, przykuta do skay krlewna etiopska Andromeda, skandynawski szatan Loki; Fenrir, zob. Wilk. acuch u neoplatonikw by symbolem wiata jako kolejnej emanacji coraz nowych bytw, a kada posta bytu pochodzia od innej, doskonalszej; ludzie to marionetki bstwa pocigane acuchem rozumu (gr. nous) poczonego nim z dusz (ac. animus-anima). acuch zwizanie, przymus, niewola. Wyzwolecy gr. i rz. wieszali swe acuchy na gaziach cyprysowych powiconych Hebe (Iuventas), bogini modzieczej urody, witu nowego dnia, nowego ycia. Przysowie: Z acucha si urwa. Przysowie ang.: Ludzie pobrzkuj swymi kajdanami, aby pokaza, e s wolni. Kraj na acuchu, pie na acuchu" (Wezwanie 14 Teofila Lenartowicza). acuch w chrzecijastwie mczestwo; atrybut krlowej Radegundy (zm. 587), pierwszej witej Merowingw; w. Jerzego; w. Leonarda, patrona winiw (wyobraanego z rozerwanymi kajdanami), w. Balbi-ny. W plastyce Szatan w Dniu Sdu Ostatecznego wystpowa (czsto w postaci mapy) zwizany acuchami. acuch Lugusa (irl. Luga), jednego z najwaniejszych bogw celt., zrodzonego z dziewicy Aranrhod, ktrego imi jest skadnikiem nazw wielu miast europ., jak Lyon (Lugdunum), Laon, Lejda, Carlisle (Luguvalium) Droga Mleczna. acuch Ogmiosa wymowa. Ogmiosa, jednego z celt. bogw Galii, boga wymowy, wyobraano w tym charakterze jako cign-

cego gromad ludzi, ktrych uszy poczone byy acuchem z jego jzykiem. acuch Volunda (Welanda, Wielanda), cudownego kowala z mit. skand., ktrym potrafi pta wiatry. acuch sprawiedliwoci, sdu, bezpieczestwa, wadcy w legendach celt. acuch zawieszany w sali audiencjonalnej krlw i ksit, potrzsany przez dajcych posuchania. acuch towarzysze broni. Gallowie w dowd braterstwa broni wizali si niekiedy po dwch acuchem i tak szli do boju; Kajdany w sztuce Odrodzenia i baroku atrybut Za a. dzy, wraz (a. wymiennie) z piszczak Satyra, tamburynem, mask, kartami, rzg. Posta zwizana a. skuta czowiek w niewoli swych niszych instynktw i namitnoci. Kajdany mioci, kochania, ycia, uprzedze, przesdw itd. Dugo nas mie w kajdanach bd uprzedzenia, e mona i kraj przdc dla dobrego mienia?" (Do Kajetana Wgierskiego 756 Jzefa Wy-bickiego). Kajdany niewidzialne niewola, zaleno. Ze wszelkich kajdan, czy te s po-wrozowe, zote czy stalne, przesikymi najbardziej krwi i z niewidzialne!..." (Zagadka C. Norwida). Powsta Polsko, krusz kajdany, dzi twj triumf albo skon" (Warszawianka 1 8 Karola Sienkiewicza z Casimira Delavigne). Proletariusze nie maj nic do stracenia prcz swych kajdanw" (Manifest komunistyczny, ostatnie sowa, 1848 r., Marksa i Engelsa). Zoty acuch bogactwo, trwao, doskonao; nagroda za zasugi (w Babilonii, Egipcie, Izraelu); za dzielno. Krl Baltazar do mdrcw babiloskich: Kto to pismo przeczyta i wyjani, w szkarat odziany bdzie i zoty acuch otrzyma na szyj" (Daniel 5,7). Suchaj, synu, ojca i matki, aby bya przydana ozdoba gowie twojej i acuch szyi twojej" (Ks. Przypowieci 1,8). Przysowie: Zote acuchy s silniejsze od elaznych. Wg tradycji krl fr. Ludwik XI, ofiarowujc Raoulowi de Lannoi zoty acuch za brawurowe czyny wojenne, powiedzia: Na Boga, przyjacielu, jeste tak zacieky w walce, e naley ci zaku w zoty acuch, aby oszczdzi twe cenne ycie na nastpn potrzeb!"

acuch modlitwa. Wyobraano chrzecijanina poczonego z Bogiem zotym acuchem modlitwy. acuchy praw ludzkich, myli, niewoli, grzechw, snw, przyjani itd. ,,Jednomylnej przyjani wicie si acuchem" (Go w Heilsbergu 58 S. Trembeckiego). Chains of Slavery, ang. 'acuchy niewolnictwa' tytu synnego traktatu polit. (1774) Jean-Paula Marata. acuch klucz urawi. urawie, co tam nad Koryntu gr rozcignycie acuch ku pnocy, wecie na skrzyda moje pie ponur" (Grb Agamemnona 26,151 3 Sowackiego). Dziewica w okowach gwiazdozbir Andromedy. W heraldyce: zwycistwo, potga; (na szyj, z koron) suba monarsze; (pta koskie w ksztacie litery D) zdobywca; upokorzenie, niesawa; (na zwierzciu) cika suba. W marzeniu sennym: cierpienie, troska. ASICA asica symbolizuje odwag, zuchwao, hardo; zdecydowanie, upr, zawzito; krwioerczo; niszczycielstwo; czujno, niepokj; chimeryczno; wrb; wysmuko; seks; skpstwo, maostkowo, ktliwo, niecnot, zawi, chciwo, kamstwo, grzech w sowie; smrd. asica krwioerczo; udomowiony pogromca myszy, szczurw i mij, od antyku a do epoki nowoytnej, gdy zastpi j udomowiony kot, a mije przestay grasowa w najbliszym otoczeniu czowieka. Przysowie: Szanuj, bracie, asic w chacie. asica w tradycji starogr. Wielka Macierz Bogw Kybele-Rea przybieraa chtnie posta asicy; czyniy to te tesalskie czarownice. Jako stworzenie demoniczne asica sprowadzaa choroby, moga te czowiekowi odebra gos. Greckie galen katepe-pbkei 'on pokn asic' znaczyo te: 'straci gos'. asica kamstwo, grzech w mowie; poczcie przez ucho, pord przez pyszczek (u asicy wg mniemania staroytnych). Gdy Alkmena miaa urodzi Heraklesa, owoc zdrady maeskiej Zeusa, rozgniewana Hera chciaa jej utrudni pord, ale sprytna suca Alkmeny, Galanthis, oszukaa bogini,

krzyczc, e dziecko ju przyszo na wiat. Za kar Hera zmienia Galanthis w asic (po gr. gale), bo, jak asica, zgrzeszya" ustami (tj. kamstwem) (Metamorfozy 9, 273323 Owidiusza). asica przykry zapach. U wikszoci asicowatych wystpuj gruczoy przyodbytowe wydzielajce niemi wo. Wg Pliniusza St. (Historia naturalna 8) zapach ten zabija bazyliszka. Flaubert w Kuszeniu sw. Antoniego wspomina o drzewach widncych od woni asicy. asica u staro. Grekw wrba. Zwierz wrebne przez jej chtoniczne zwizki z Demeter. asica w tradycji chrz. niecnota; chciwo, skpstwo; pomocnica czarownic (jak pniej czarny kot). Biaa asica demon, zy duch. asica . odwaga. W rdw. uwaano na og, e tylko szalecza odwaga pozwala moe asicy na atakowanie bazyliszka, wcielenia diaba i grzechu; std asica staa si emblematem Chrystusa. asica wysmuko. Mdka przeliczna z postaci i lica, ciako tak smuke miaa jak asica" (Opowieci kanterberyj-skie. Opowie Mynarza 1256 G. Chauce-ra, t. Heleny Prczkowskiej). asica mio seksualna, lubieno; jej ciao ma ksztat falliczny. W Karyntii (w pd. Austrii) mwi si o kobiecie brzemiennej: asica j ugryza. W XVI w. apka asicy suya jako amulet miosny. asica zagroenie rodw krlewskich, asica chtnie wysysa ptasie jaja, nawet wielkich drapienikw (orw, jastrzbi). Gdy orze Anglia za upem si unis, szkocka asica do gniazda si skrada, krlewskie jaja wysysa bezpiecznie" (Henryk V 1,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Mog z pio- senki wysysa melancholi jak asica wysysa jaja" (Jak wam si podoba 2,5 Szekspira, t. L. Uiricha). asica chimeryczno; ktliwo. Tfu! mj postrzelecze. asica mniej ma od ciebie kaprysw" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira, t. L. Uiricha). A jak asica bd zawsze swarliwa" (Cymbelin 3,4 Szekspira, t. L. Uiricha). asica czujno. Przysowie szkoc.: Schwytaj pic asic! (tj. uczy rzecz

niemoliw do zrobienia). Sdzono, e asice nigdy nie sypiaj. W marzeniu sennym: niebezpieczestwo; (zabi asic) wielki zysk. D d symbolizuje Ziemi, Soce, Ksiyc; wieczno, niemiertelno; przewonika dusz; dusz; przeznaczenie, los; myl; tron, pastwo; koysk, gniazdo, przysta, macic, vulv, podno; przygod, ryzyko", niebezpieczestwo; nieszczcie; trudno. d rodkiem transportu bogw i bohaterw, egip. boga Ra (Re) w dzie w Barce Milionw Lat ze wschodu na zachd po niebie, w nocy na odzi Mesektet po podziemnym Nilu z zachodu na wschd; w. Ata-nazego (ok. 293373) w gr Nilu na rozkaz Juliana Apostaty; Juliana Szpitalnika z romansu rdw., patrona przewonikw i karczmarzy, ktry przewozi przez rzek wdrowcw; Rinalda z Jerozolimy wyzwolonej Tassa, gdy rozstaje si z Armid. d psychopomp, przewonik dusz. Zmarych bohaterw przewoono odzi na Wyspy Bogosawionych, np. krla Artura do Avalonu. By sternikiem w duchami napenionej odzi" (Testament mj 35 Sowackiego). d Charona mier. W mit. gr. Charon przewozi dusze zmarych do Hadesu przez Styks i Acheron, rzeki mierci i zapomnienia, bur a. rud odzi, ac. caeruleam puppim (Eneida 6,410 Wergiliusza). d wieczno, niemiertelno bogw, bogi (gowa* a. popiersie bogini na dziobte odzi), zapewniajca zmartwychwstanie czowieka. Wiele prymitywnych plemion umieszczao" zmarych w odzi, ktr puszczano na morze na los wiatrw i fal. d Ziemia unoszca si na praoceanie,-wstrzsana'falami trzsie ziemi. d Soce, Ksiyc, sierp ksiyca, eglujcego nieboskonie. Falo bkitna, koysz dk Greka, niech mu po morzu ciele ksiyc zoty cieki obdne" (Lam-bro 1,1,13 Sowackiego). d podno. Jako przedmiot poduny i wydrony kobiecy organ pciowy (deczka); macica matki a. bogini--matki; koyska, kolebka; ciao ludzkie. Wyobraenia egipskiej Izydy z maym Horu-sem, z odzi na gowie. Na uroczystociach saturnaliw rz majcych zapewni urodzaj

i podno byda, przewoono krla saturnaliw przez pola i miasta w odzi zwanej wozem morskim", ac. carrus navalis, przy dwikach pobudzajcej muzyki. d atrybut Janusa, rz. boga wejcia i wyjcia, gdy moe pyn rwnie dobrze w przd i w ty. d los, przeznaczenie. W jednej odzi z kim pywa dzieli z nim dobry i zy los, tac. in eadem navi. Razem wiosowa" (Ptaki 851 Arystofanesa). Rnym losem rzuceni na wiata powodzie, spotykamy si z sob jak dwie rne odzie!" (W imionniku K. R. Mickiewicza). rodkiem wied losu dk po ycia odmcie" (List do F. B. 58 A. Fredry). d sprztem rybackim braci Szymona i Andrzeja, ktrzy staj si rybakami ludzi" (Ew. wg Marka 1,1618). d Pitrowa Koci kat. d biaoskrzyda morska pawaczka (Odprawa postw greckich 424 Jana Kochanowskiego). d ycie. Dni moje (...) miny jak odzie wiozce jabka" (Hiob 9,256). d (...) ycia biegnie bez wiose, fala za fal popycha j naprzd" (Szkice 1,20 Sienkiewicza). d niebezpieczestwo. Tylko od mierci na trzy palce bywa, kto w odzi pywa" (Flis 1112 Wespazjana Kocho-wskiego). Przysowie chin.: Gdy podrujesz odzi, bd gotw do nurkowania. d dusza. Moja dusza to zaczarowana d, ktra, jak picy abd, pynie" (Prometeusz rozptany 2,5,48 P. B. Shelleya). dka myl. Myl jak dka wirami krcona" (Bajdary 13 Mickiewicza). dka tron. dka tron, lud jest woda i nosi j snadno" (Cesarz chiski i syn jego 15 Ignacego Krasickiego). d pastwo. d pastwa bez rzdu wiosa nie pynie, lecz si koysze" (Pie 81 4 K. Tymowskiego). d i wiolarz ko i jedziec. Jak d wesoa (...) tak Arab, kiedy rumaka z opoki na obszar pustyni strca" (Farys l6 Mickiewicza). dka bez steru czowiek bez charakteru (przysowie). W marzeniu sennym: (wchodzca do portu) owocna praca; (pynca) szczliwa podr; (nieruchoma) dobra nowina, rado; (przewrcona) kopoty.

UK I STRZAY uk jest symbolem wojny, podboju; potgi, prnoci; napicia siy ywotnej; podnoci, zasady eskiej; strzaa jest symbolem szybkoci; wyroku boskiego; deszczu, wiatru, pioruna; zarazy, nagej mierci, godu, mczestwa, blu, katastrofy, wojny; promienia sonecznego albo ksiycowego, byskawicy, wiata (wiedzy); mioci; podnoci; polowania; fallicznym, zmysw. uk i strzay Apollina (Pana srebrnego uku") sia promieni Soca, ich moc zapadniajca i oczyszczajca; uk i strzay boskiej owczyni Artemidy dziaanie promieni Ksiyca; obu bstw narzdzie kary. Strzay Indian amerykaskich malowane byy w czerwone zygzaki wyobraajce byskawice. Promienie soneczne jawi si czsto jako strzay. Pierwsze promyki soneczne wpady przez szyby jako strzay brylantowe" (Pan Tadeusz 10,898 Mickiewicza). uk w chrz. mczestwo, np. w. Krystyny, Rzymianki czasw Dioklecjana, ktr, wg legendy, przeszywano strzaami (a. prcz tego torturowano noami i obcgami), czy w. Sebastiana, onierza rzymskiego tyche czasw, patrona zaraliwie chorych, ktry mia zgin ugodzony mnstwem strza. Mczestwo to dao natchnienie Sienkiewiczowi, ktrego bohater, Lon-ginus Podbipita, poleg przeszyty strzaami ucznikw tatarskich (w powieci Ogniem i mieczem). Grecko-rzymski bg mioci Eros-Kupi-dynAmor, przedstawiany jako nagi chopczyk z ukiem, koczanem i strzaami, godzi nimi w serca ludzi, budzc w nich uczucie byskawiczne, mio od pierwszego wejrzenia. W Metamorfozach (1,465) Owidiusza Kupido z koczana swego dwie wybiera strzay: ta niszczy, tamta wznieca miosne zapay. Ta, co wznieca, jest ostra i od zota byszczy, tpa za i z oowiu ta, co mio niszczy" (t. B. Kiciskiego). Wywodzc kunsztowne analogie barokowej liryki miosnej, pisze Jan Andrzej Morsztyn w wierszu Do trupa: Leysz zabity i jam te zabity, Ty strza mierci, ja strza mioci". uk polowanie. Bro bogini oww i Ksiyca, Artemidy-Diany, a zarazem wyobraenie sierpu ksiycowego-miesicznego symbolem zasady eskiej, podnoci, y

wotnoci. Jest to jedno z wielu dobroczynnych bstw, ktre nieraz karz bezlitonie i hurtem: Artemida i jej brat, Apollo, pozabijali strzaami dwanacioro dzieci Niobe, bronic honoru swej matki, Leto. Zabijaj te niechccy, jak Herakles (zatrut strza) swego szlachetnego przyjaciela, centaura Chirona. Kara taka jest szczeglnie okrutna, gdy spada nagle i niespodziewanie: Dante w Boskiej Komedii (Raj 17,25) zwraca si do ducha swego protoplasty, Cacciaguidy: Oto chc wiedzie od samego rana, jaka si dola stanie mym udziaem, bo mniej dokucza strzaa przewidziana" (t. E. Por-bowicza). Symbolika strzay jako ciosu zadanego przez boga-ucznika ywa jest take w stosunku do Boga biblijnego a do naszych czasw. Panie! Nie karz mnie w gniewie swoim...! Bo strzay" Twoje przeszyy mnie" (Psalm 37 13). Strzay Wszechmogcego tkwi we mnie" (Hiob 6,4). Ale Ty, Boe! ktry z wysokoci strzay swe rzucasz na kraju obroc, bagamy Ciebie" (Pogrzeb kapitana Meyznera 4950 Sowackiego). Strzaami swymi bogowie jednak rwnie jako promieniami Soca budz Ziemi do ycia, rozpraszaj ciemnoci i zo, ukiem tczy oddalaj burze. Czyni tak Apollo i perski bg soca Mitra strzelajcy z uku do chmur, ktre wtedy spuszczaj oywczy deszcz, egipski bg Anubis z gow szakala, a take jedziec Apokalipsy na biaym koniu, jedziec, ktry otrzyma koron i uk, aby zapewni zwyciski pochd ewangelii. Jak powiada Horacy (Pie 2,10): Nie zawsze Apollo napina uk" (Neaue semper arcum tendit Apollo), co stao si przysowiem, oznaczajcym, e bstwo to nie zawsze przynosi ludziom mier. Bywa jednak, e i czowiek strzela w kierunku nieba. Skierowana tam strzaa jest zapewne symbolem uwzniolenia pierwotnych popdw, jak u Strzelca (ucznika) w zodiaku, zob. niej. Podobnie jak drabina (np. Jakubowa) uk oznacza komunikacj, wymian midzy Niebem i Ziemi, i to w obu kierunkach: z gry na d jako boski piorun, promie soneczny i deszcz, z dou do gry jako wzlatujca strzaa przekraczajca granic siy cienia, wyzwolona na chwil z praw ziemskich, zapowied wyzwolenia duchowego.

Prorok Elizeusz tu przed mierci poleca krlowi izraelskiemu Joasowi, aby ten strzeli z uku przez okno w kierunku wschodnim, gdzie ley Syria, a potem, kilkakrotnie, w ziemi. Te magiczne strzay maj nazajutrz zapewni krlowi zwycistwo nad Syryjczykami (4. Ks. Krl. 13). Innego rodzaju tajemnicz aluzj magiczn zawiera opis wdrwki Hagar na puszczy z synkiem Ismaelem (Gen. 21): Hagar, nie chcc patrze, jak jej dziecko umiera z pragnienia, porzuca je pod drzewem, ale potem siada, oddaliwszy si tylko o strzelenie z uku. O kilka wersetw dalej znajdujemy informacj, e Ismael dorsszy sta si ucznikiem i poj za on Egipcjank. Najlepsi ucznicy staroytnego wiata pochodzili z Egiptu, Krety i Bliskiego Wschodu. Psalm 90 Kto si w opiek poda Panu swemu przedstawia jako szczeglnie grone: strach nocny i strza lecc we dnie", co moe naley rozumie jako grob skryt i grob jawn, albo te po prostu stwierdzenie niewtpliwego faktu, e w dzie strzela si celniej. Z uku strzelaj take wrki i elfy; uwaano, e znalezione groty ich strza chroni przed zym spojrzeniem" i zapobiegaj chorobom. Strzay wycignite z ran suyy natomiast jako amulety miosne i rodek przeciw blom porodowym. Jako najstarsze narzdzie oww i boju wymylone przez czowieka i wasnorcznie przez niego sporzdzone, uk jest we wszystkich kulturach broni krlewsk, wodzw-sk, rycersk, zarwno indyjskich kszatriw (kasta rycerzy), jak i japoskich samurajw. Jest te symbolem cnoty, bo tylko ucznik o czystym sercu trafia w sam rodek tarczy celowniczej, zwalczajc swymi strzaami siy niecz-yste i mroczne, przywraca porzdek Kosmosu strzelajc w cztery strony wiata, w niebo i w ziemi. uk bstwa, tuk krla, uk przywdcy duchowego amie strzaami rce i uki niepokojcych go, niegodnych ucznikw, jak powiada patriarcha Jakub, bogosawic swych dwunastu synw (Gen. 49,23). Niechybna (zawsze!) strzaa bohatera przeznaczenie, wola boa. W zawodach uczniczych w megaronie Odysa na Itace (Odyseja 21) tylko Odys potrafi napi uk i przestrzeli ucha dwunastu toporw, gdy bro krlewsk napi moe tylko krl. Potem, w scenie mierci zalotnikw

(ks. 22), uk jest narzdziem zemsty. Podobnie w pieni Mojesza (Deut. 32,23) zapowied zemsty boej brzmi: Strzay moje wystrzelam na nich". Strza uywano do wrb. Bo stan krl babiloski na rozstaju, na pocztku dwu drg, wrby szukajc, mieszajc strzay, pyta si bawanw" (Ezechiel 21,22), ktre miasto naprzd zaatakowa, Rabbat czy Jeruzalem. Strzaa ywotno, podno. Czym strzay w rku wojownika, tym synowie zrodzeni za modu" (Psalm 126 4), a zatem synowie ju w peni si, zdolni do walki, nim ojciec si zestarza. Strzaa szybko (szybki jak strzaa), stanowcza decyzja, synteza, intuicja; rewolucja (trzy strzay mierzce w tym samym kierunku z ukosa byy godem austriackiej partii socjaldemokratycznej w okresie midzywojennym). Strzaa utkwiona porodku tarczy zwisajcej z gazi drzewa, z dewiz gr.: bdll'houtos 'tak strzelaj' (Iliada 8,282, Homera) impresa (dewiza heraldyczna) wielkiego mecenasa sztuk, kardynaa Alessandro Farnese (152089). W heraldyce: pomsta; gotowo bojowa. Strzelec (Sagittarius) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku, suchy, gorcy, mski, pomylny, kolor niebieski, pierwiastek" ogie, emblemat polowania i mierci, symbol ruchu, instynktu koczowniczego, ywej reakcji, niezalenoci; rzdzony przez planet Jowisz, do ktrej (po jej odkryciu)" dodano planet Neptun. Jego wyobraenie to centaur Chiron a. czowiek strzelajcy z uku, a w uproszczer niu strzaa (z ukiem). Babiloczycy wyobraali ten gwiazdozbir w plastyce jako jedca strzelajcego z uku ju w XI w. p.n.e. MACZUGA (Paka, Buawa) Maczuga symbolizuje promie Soca; piorun; brutalno, si, potg, wadz, majestat; mstwo, nieustraszono; czas, pra-wiedz, moc poznania; dwuznaczno; tworzenie, dokonanie; gupot; zdrad; kar; mczestwo; por. Laska. Maczuga (w staro. Egipcie) wiat tworzenia i dokonania; pokrewna symbolice wiosa, laski, bera i paki.

Maczuga w hinduizmie, w jednej z czterech rk Wisznu (w pozostaych trzech: dysk, lotos i muszla) prawiedza, moc poznania utosamiana z Kali, potg czasu, ktry niszczy wszystko, co mu si sprzeciwia. Maczuga (w tradycji iraskiej) piorun, karzca bro bogw. Maczuga w mit. gr. promie soneczny; miadcy cios; cakowite zniszczenie, atrybut Chway, bogw, np. Hermesa, bohaterw sonecznych, np. Heraklesa, Te-zeusza, Zetosa (bliniaczego brata Amfio-na), wyobraajcy unicestwienie hybris (gr. 'pychy') czowieka, reprezentowanej przez potwory. Paka, buawa bro rozbjnika, zbjcy. W mit. gr. Peryfetes, syn Hefajstosa, zabija podrnych maczug; zabi go Te-zeusz i zabra maczug. Noe za pasem, miecz u boku byska, w rku ogromna buawa. (...)'Pierwszy bym pak strzaska na twej gowie" (Powrt taty 434,63 Mickiewicza). Maczuga dwuznaczno, dwubiegunowo, dwuwykadno. Olbrzymia maczuga celtyckiego 'dobrego boga' Dagdy,. jednego z przywdcw mitologicznych Irlandczykw, grubym koncern zabijaa ludzi, a cienkim przywracaa im ycie. Podobna dwubiegunowo w lasce (zob.) Mojesza otwierajcej i zamykajcej przejcie przez Morze Czerwone, otwierajcej rda a. zmieniajcej si w wa; piorun (zob.) Zeusa, zapadniajcy burz i deszczem a. zabijajcy; wcznia (zob.) Achillesa. W rku rozbjnika miadce wynaturzenie, w rku bohatera "wynaturzenie zmiadone. Maczuga granica, rwnowaga', arbitra. W mit.. celt. Dagda, ktry jest take "bogiem przyjani i kontraktw, uywa maczugi jako emblematu ukadw granicznych i wszelkiej ugody. Maczuga w chrz. zdrada; mczestwo; atrybut w. Apolinarego, apologety; Fabiana papiea; Jakuba Modszego, apostoa (paka folusznika, ktr roztrzaskano mu gow wg Zotej legendy Jacopa da Yoragine); Judy Tadeusza, apostoa (a. halabarda, a. lanca, zalenie od relacji o'jego mczeskiej mierci); Szymona Kananejczy-ka (Zeloty), apostoa. Maczuga, paka bro chopska, przeciwiestwo rycerskiego miecza; typowe na

rzdzie kary, przeciwiestwo oczyszczajcego miecza. Maczuga w rdw. bro biskupw biorcych udzia w bitwie, ktrym nie wolno byo przelewa krwi (np. mieczem czy wczni). Maczuga (w plastyce rdw. i renesansowej) atrybut Odwagi a., w rkach pnagiego gupca. Gupoty. Maczuga bro Dzikiego Czowieka (tac. homo sihestris 'leny'), legendarnego, wochatego dzikusa z iluminowanych rkopisw z koca XIII w., fr. rzeb w koci soniowej z XIV i arrasw XIVXV w. Buawa, buzdygan wadza, potga, krlewsko, bro bogw i witych w walce z niewiernymi i heretykami. Ozdobny symbol dowdcy wojskowego, hetmana, marszaka, chana, pochodzcy prawdop. od paki-maczugi. Do najokazalszych i najkosztowniejszych przyborw reprezentacyjno-kostiumowych naleay buawy i buzdygany, ktre z rzeczywistej, ongi wojennej, broni obuchowej (fr. masse de guerre. nm. Streitkol-ben) stay si ju tylko odznakami wojskowej hierarchii" (ycie polskie w dawnych wiekach 3,2 Wadysawa oziskiego). Paka narzdzie kary; (drewniana) ziemianina w czasach paszczyzny; Bi chopw pak, poi gorzak" (Nagrobek obywatelowi l2 Wadysawa Syrokomli); (kauczukowa) policyjna, milicyjna. Paka sposb przekonywania otra. Przysowie: Z otrem argument: patka albo nic. Paka gowa; np. ysa paka. . Szalona paka (gowa), zuchwalec, ryzykant, gwatownik, szaleniec, postrzeleniec, czowiek nieobliczalny. Zakuta paa (gowa), zakuty eb, tpy ucze; czowiek nieinteligentny, ograniczony umysowo. Zala pak (gow, eb), upi si, urn si. Paka jedynka, najniszy stopie szkolny. Przysowie: Minimus paka, niewart chleba kawaka tj. zy ucze, tpak, le. MAK Mak symbolizuje noc; zapomnienie; niewiedz; sen, marzenie senne, Jetarg; obojtno; cisz; gow; chytro; lenistwo; narkotyk, odurzenie, upojenie, szalestwo,

oczarowanie, czary; zmartwychwstanie; czysto, brak zapachu, kosmetyk; plotk; niezgod; nieszczcie; przelotn przyjemno;' pociech; wzmocnienie; flirt, mio; krew; lato; podno, urodzaj, mnstwo; drobiazg. Spord ponad stu gatunkw maku (Papaver) wymieni tu naley mak polny, pospolity chwast zboowy, i mak lekarski (siewny) pochodzcy z pd.-zach. Azji, z ktrego nasion otrzymuje si olej, a ze somy i omconych torebek opium, z niego za morfin, heroin, kodein, papaweryn, tebain i inne alkaloidy. Mak sen, letarg, odurzenie, obojtno, niewiadomo; chytro. Staroytni znali dobrze nasenne, odurzajce dziaanie soku makowego i niebezpieczestwa z nim zwizane. Atrybut Morfeusza (zsyajcego marzenia senne o ludzkich ksztatach), Ikelosa (a. Fobetora) i Fantasosa (zsyajcych sny o zwierztach i przedmiotach), Hypnosa (Somnusa, boga snu), Ta-natosa (jego bliniego brata, boga mierci), Nocy (Nyks), Onejrosa (boga widzenia sennego), Hermesa Hypnodotesa ('dawcy snu') i Hermesa Oneiropomposa (przewodnika po marzeniach sennych). Morfeusza przedstawiano czsto z wiecem z kwiatw maku na gowie. Maki rosy na brzegach rzeki Zapomnienia (LetS) (Metamorfozy 11,605 Owidiusza). Gdy Hades porwa Kor, jej matka, Demeter, bogini podnoci, urodzaju i zboa, zagrozia, e ziemia stanie si odtd jaowa i bezpodna; wtedy Hypnos da jej maku sennego na oczy, a gdy zasna, wegetacja obudzia si do ycia. (Jesie) upiona zapachem makw" (Do Jesieni Johna Keatsa). Nie bdziemy spa, cho maki rosn na polach Flandrii" (Na polach Flandrii Johna McCrae, 1915 r.). pi jak makiem posypany. Sypa mak na oczy, zasnu makiem oczy itp. upi kogo. Mak narkotyk, odurzenie, upojenie. Afrodyzjak wypity przez Wener na jej lubie z Wulkanem (Fasti 4,151 i nast. Owidiusza). Mak pociecha, jak daje dobry sen i zapomnienie. ,,Jestem kobiet szczliw bo mam bardzo z pami" (Bette Davis, synna amer. aktorka film., ur. 1908). Mak kosmetyk, rodek upikszajcy (O kosmetyce twarzy kobiecej 99 i nast. Owidiusza).

Mak podno, urodzaj. Ju krete-skomykeskie wizerunki bogi z kwiatami maku wiadcz o symbolice podnoci tej bogatej w nasiona roliny w wiecie przed-greckim i wczesnogreckim. Atrybut Hery i Kybele jako opiekunek on i matek; dziewiczej Artemidy jako dawnego bstwa podnoci i opiekunki rodzcych, a przede wszystkim kwiat Demeter. Zmienia ona w kwiat maku modego Mekona (gr. mtkon 'mak'), ktry chcia pocieszy bogini rozpaczajc po stracie zaginionej crki. Kory. Makwki ofiarowywano Demeter na misteriach eleuzyskich jako symbol ziemi, snu i zapomnienia (po mierci i przed odrodzeniem). Mak mio, rozkosz. Kanachos, twrca posgu Afrodyty w Sykionie, ukaza bogini trzymajc w jednej rce mak, a w drugiej jabko (Pauzaniasz 2,10,5). Do zwizkw z Afrodyt odnosi si te wrba miosna (gr. tflephilon) z lici maku. Mak czysto, dziewictwo, bo jego dziaanie nasenne odwodzi od miosnych igraszek, wic jako antyafrodyzjak jest symbolem dziewictwa, a przeto i dziewicy Artemidy (jednak por. wyej: Mak podno). Mak wzmocnienie mini. Mak z winem i miodem dawano zawodnikom w czasie treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Mak w chrzecijastwie podno; niewiedza; obojtno; szalestwo. Makwka sen, Hypnos (Somnus); w chrz. sen niebiaski; makwki przedstawiane na awkach kocielnych mog oznacza zmartwychwstanie. Mak przelotna przyjemno. Lecz przyjemnoci s jak zrywane maki: chwytasz kwiat, a patki spadaj" {Tam 0'Shanier 5960 Roberta Burnsa). Mak cisza. Cisza jak makiem zasia (prawdop. dlatego, e sianie maku wymaga pogody bezwietrznej). Mak mnstwo, mnogo, bezlik, mrowie, zatrzsienie (mowa o nasionach). Jak maku bardzo wiele. Dobra si w korcu maku. Makwka gowa. Hej! Gerwazy! daj gwintwk! Niechaj strc t makwk!" (Zemsta 1,7 Aleksandra Fredry). Mak brak zapachu. Polny mak si poni, juci go wstyd ima, e byszczy

purpur, lecz zapachu nie ma" (Krakowiak 21 2 Edmunda Wasilewskiego). Mak lato. Lato przylgno warg do nagiej piersi Ziemi i zostawio psowy lad kwiat maku" (Mak l2 Francisa Thompsona). Mak plon mao wart, nieistotny dla gospodarstwa. Przysowie: Nie urodzi mak, przebdziem i tak. Mak rzecz bardzo maa (mowa o nasionach). Pisa makiem, maczkiem drobno, gsto, b. maymi literkami. Rozbi w drobny mak. Czerwone maki krew. Czerwone maki na Monte Cassino zamiast rosy piy polsk krew" (Czerwone maki refren l2 Feliksa Konarskiego). Czerwony mak pociecha. Purpurowy mak wybryk, wyskok, eksces; fantazja, zmartwychwstanie. Pstry mak flirt, zaloty. Biay mak sen, zapomnienie. Mak zmartwienie. W folklorze niektrych krajw mak w domu zgryzota. Sianie maku podsycanie konfliktw. Przys.: Nie trzeba sia maku. Licie maku plotka, obmowa. Trzask kruszonych w doni lici maku zdrada tajemnic miosnych. W heraldyce: zoty mak kalifornijski godo Kalifornii. W marzeniu sennym: rozrywka, przyjemno. MAPA Mapa symbolizuje inteligencj, mdro, chytro, pojtno; gupot, roztargnienie, ofiar oszustwa; melancholi, agodno; obd, optanie; dziaanie niewiadome (grone a. poyteczne), nieuksztatowanego czowieka, zwierzc natur ukryt w czowieku; niskie instynkty, wystpek, podstp, prno, chciwo, deprawacj, hipokryzj, pochlebstwo, zo, zoliwo, wcibsko; drobn kradzie; ciemnoci, diaba, kacer-stwo, pogastwo, grzech, bawochwalstwo; brzydot, nieczysto, lubieno, rozpust, bezwstyd; gnuno, lenistwo ducha; ruchliwo, zrczno; naladownictwo, bazestwo, komedi i taniec; plastyk. W staro. Egipcie pawian paszczowy czczony by jako zwierz wite, wcielenie (wraz z ibisem) boga Thotha, ksiycowe

go bstwa nauki, wynalazcy pisma, twrcy jzykw, tumacza i doradcy bogw, przewodnika dusz ludzkich; w plastyce kultowej pawiana wyobraano jako wielkie biae zwierz siedzce w kucki (postawa ta oznaczaa rwnowag midzy wiatem i ciemnoci, prawd i bdem), ityfalliczne, czsto z tarcz ksiycow na gowie, symbolizujce odrodzenie, przejcie od stanu zwierzcego do ludzkiego, od mierci do ycia wiecznego, wiadka przy waeniu dusz ludzkich po mierci; jako wcielenie Thotha by patronem uczonych i pisarzy, skrybw Ptaha i Anubisa, artyst, magiem, kochajcym uroczystoci witeczne, kwiaty i ogrody. Zwizany take z tarcz soneczn: jego poszczekiwanie (mody) przed witem sprawia, e Soce co rano wschodzi. Jednak samiec ma usposobienie choleryczne, jest agresywny, chutliwy, ktliwy. Wg Biblii (3. Ks. Krl. 10.22) krl Salomon sprowadza mapy z Tarsis (zob. Paw). W Grecji i Rzymie nie przypisywano mapom cech boskich, przeciwnie, byy one wcieleniem brzydoty, zoliwoci, niskich instynktw. Wedug lex Pompeia de parri-cidiis, ojcobjcw naleao zamyka w worku, ku wikszemu pohabieniu wraz z map, i utopi. Mapy uwaano jednak rwnie za uciesznych baznw, trefnisiw, figlarzy; sprowadzane z Afryki i Azji, oswojone, trzymano w domu dla zabawy. Mitologicznym obrazem tych cech byy dwa przekorne gnomy Kerkopsy z wyspy Pithekusa (Ischia), Olos i Eurybatos (a. Sillos i Triballos), ktre napady picego He-raklesa i zaczy go drani; bohater zapa je, schowa do worka i poszed, aby je sprzeda na targu. Jednak ich arty i figle tak go rozmieszyy, e puci je wolno; pniej Zeus zmieni je w mapy. Mapa atrybut komedii i taca, wedug Ezopa najlepszy tancerz wrd zwierzt. W chrzecijaskiej literaturze i sztuce mapa jest przewanie emblematem grzechu, wystpku, upadku duchowego, chytroci, chciwoci, chuci, zoci, gnunoci, lepoty duchowej. Szatana, na co skada si brzydota poczona z wielce kopotliwym podobiestwem do czowieka. Mapa ze zwierciadem w rku oznacza zwykle upadek moralnoci, deprawacj, prno i rozpust. Mapa skrpowana acuchem przed

stawia pokonanego diaba, poskromione ze instynkty, sptanego niewolnika. We wczesnym redniowieczu mapa reprezentuje pogastwo i herezj; nieraz wystpuje wyobraenie mapy zoliwie przedrzeniajcej witego. W okresie gotyckim na obrazach Marii z Dziecitkiem mapa z jabkiem w pysku oznacza grzech pierworodny, upadek czowieka. W sztuce Odrodzenia mapa przedstawia jeden z piciu zmysw smak. Od okresu redniowiecza mapa 'bya symbolem malarstwa i rzeby jako sztuk imitujcych natur (tac. ars simia naturae); zwaszcza malarstwo flamandzkie XVII w. chtnie podejmowao temat mapy malujcej portret (zwykle kobiecy), rzebicej, grajcej na 'instrumencie muz. albo w karty, pijcej, taczcej, jedcej na ywach wszystko jako parodia czowieka, jego prnoci, szalestw, naogw, arogancji i gupoty. Potworne rzygacze (gargulce, plwacze) i chimery architektury gotyckiej (np. na katedrze Notre Dam w Paryu), przedstawiajce fantastyczne zwierzta, czsto o mapich rysach, symbolizuj zapewne diaba. W redniowiecznej sztuce nm. i fr. mapa w orszaku Trzech Krli odgrywaa rol skruszonego grzesznika. Mapa wie si ze staropaniestwem. W tradycji rdw. kobieta, ktra nie zalubia ani mczyzny, ani Chrystusa, bdzje na tamtym wiecie polubiona mapie. Przysowie ang.: Mapy prowadz stare panny po mierci do pieka (za kar, e za ycia nie miay dzieci; czsto cytowane w dramaturgii elbietaskiej). W hinduizmie mapa jest emblematem chmury deszczowej a. wiatru. Hanuman w mit. indyjskiej boska mapa, centralna posta wielkiego eposu indyjskiego, Ramajany, dokonujca licznych czynw bohaterskich. Czczona w postaci stojcej prosto, jak czowiek, mapy o czerwonej twarzy, w wielu powiconych sobie wityniach, jako wzr pobonoci i kultu Ramy. Imieniem jej nazwano jedn z najpospolitszych, dugoogoniastych map indyjskich hanuman langur, uwaan na og za wit. Na Dalekim Wschodzie czsto mapa jest synonimem mdroci. Synne trzy mapy w witej Stajni" w Nikko (Honsiu, Japonia), symbolizuj mdro zapewniajc spokojne ycie: jedna zasania sobie

oczy, druga uszy, a trzecia usta; wskazuj one, aby w stosunkach z ludmi jak najmniej widzie, sysze i mwi. Trjca ta zwie si Kosin-sama lub Kosin-zuka gwiazda przewodnia. Su Wu-kung, wita Mapa, obdarzona fantastycznymi umiejtnociami i na wp bosk potg, gwna bohaterka fantastycz-nosatyryczno-przygodowej powieci chiskiej Hsi-Ju Ci ("Podr na Zachd') pisarza Wu Czeng-Ena (ok. 151080), opartej na autentycznym dzienniku wyprawy po wite ksigi do Indii mnicha buddyjskiego SuanCanga (VII w.). Mapa naladowc. Ludzi gupio, bezmylnie naladujcych nazywali Rzymianie map (ac. simius). Mapowa naladowa, imitowa, przedrzenia, udawa kogo (jak mapa). Spy na ni, mapo mierci, nie twardy!" (Cymbelin 2,2 Szekspira). Mapa wielki samochwa, co czeka udaje" (Mapy l Ignacego Krasickiego). Polskie ubranie pikniejsze jest ni obcej mody mapowanie" (Pan Tadeusz 1,4556 Mickiewicza). C, e siedzisz nad ksik, ma-peczko kochana? gdy nie rozumiesz, jaka tam rzecz napisana" (Mapeczka Antoniego Greckiego). Mapa zo, zoliwo. Czowiek, dumny potg na chwil mu dan, a swojej szklanej niepomny kruchoci, jak mapa w gniewie, przed wysokim niebem, tak dziwne stroi wybryki i susy, e anioowie pacz" (Miarka za miark 2,2 Szekspira, wg t. L. Uiricha). Mapa brzydota. Najpikniejsza z map jest brzydka w porwnaniu z czowiekiem" (Heraklit cyt. przez Platona w Hip-piaszu Wikszym 289A). Robi mapie miny brzydkie miny, wykrzywia twarz. Mapa, najwstrtniejsze zwierz, jake podobne do nas!" (Enniusz cyt. w O naturze bogw 1,35 Cicerona). Mapa le pojta mio rodzicielska. U Ezopa, gdy mapie urodziy si blinita, jedno z mioci zadusia na mier, a drugie zaniedbane byo tak kompletnie, e wyroso zdrowe. Mapia mio gupia. Przysowie fr., nm., ang. itd.: Im wyej si mapa pnie, tym bardziej odsania tyek o czowieku, ktry im bardziej awansuje, tym si bardziej kompromituje. Mapa leniwy prniak. Niech si zbiegaj z wszystkich wiata kracw pr

niactwa mapy do angielskiej ziemi!" (Henryk IV, cz. 2 4,4 Szekspira, t. L. Uiricha), tj. li doradcy krlewscy. Mapa spodlony obraz czowieka, zwaszcza jego niszych popdw i namitnoci. Czowiek map Boga. Czowiek wie, e jest map Boga, a zwierz nie. Jedyna rnica" (W Maelstromie 4 S. Przybyszew-skiego). Mapa lubienik. Przysowie ang.: Kobieta jest wit w kociele, anioem na ulicy, diabem w kuchni i map w ku. Niepodobna, panie, aby to (jsk Kasjo Desdemon tryka) ujrza, choby byli krewcy jak mapy albo wilki w czasie wesela" (Otello 3,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) mwi Jago do Otella. Mapa atrybutem kobiety lekko si prowadzcej. Ta mapa wyjechaa, wyjechaa, ucieka z sdzi spod pitego" (Dziewczta z Nowolipek l Poli Gojawiczyskiej). Mapa bazen. Robi z siebie map zachowywa si bazesko. Mapa gupiec. e tylko palce popieka, nader szczliwa. Tak to zwykle mapom bywa" (Pan Jowialski 2,10 Aleksandra Fredry). Mapa zrczno. Robi co z mapi zrcznoci. ,,Naturalnym wrogiem" mapy jest, wg tradycji, pantera a. lampart. U mistykw mapa oznaczaa melancholi i smutek w czasie ostatniej kwadry Ksiyca, a wesoo i rado w czasie pierwszej. Mapa reprezentuje temperament" (humor") sangwiniczny czowieka. W marzeniu sennym wzburzenie uczu, bezwstyd, kpina, irytacja wynikajca z podobiestwa mapy do picego, jego karykatury wochatej, chutliwej, zachannej, prnej, aroganckiej. MANDRAGORA Mandragora symbolizuje obd, sza, majaczenie, senno, narkoz; proroctwo, magi, czary; diabla; gupot; odporno na ciosy; osobliwo, rzadko, prno, zaprzeczenie duszy; mio, szczcie, zasad msk, dz, seks, ppowin, poczcie, podno. Mandragora lekarska, w staro. i rdw., rolina czarodziejska, wzmagajca potencj, przynoszca szczcie i bogactwo, umie

rzajca ble, rodek nasenny, wymiotny, przeczyszczajcy, narkotyk (stosowany w staroytnoci przy operacjach) obdarzony potn si magiczn, atrybut diaba, demonw i czarnoksinikw oraz osb uprawiajcych magi, rdo najwikszej liczby przesdw i praktyk czarodziejskich. W Grecji zwana Kirkaia, tj. rolina czarodziejki Kirke, bo wierzono, e zamieniaa ludzi w zwierzta pojc ich naparem mandragory (Odyseja 10 Homera mwi tylko o zgubnych zioach" zmieszanych z serem, mk, miodem i winem). Mandragora mio, podno, seks. W Egipcie symbol mioci i afrodyzjak, w Grecji atrybut Afrodyty Mandragoritis. ,,Przyjd, miy mj (...), rano wstawajmy do winnic (...) tam tobie dam piersi moje; mandragory wyday wo" (Pie nadpiesniaffi(7,ll13). Mandragora lek przeciw bezpodnoci. Dziki skosztowaniu mandragory otrzymanej od Rubena, Lia, ktra ju przestaa rodzi, w czasie nocy spdzonej z Jakubem pocza Issachara (Gen. 30,1418). Nie ma rodka pewniejszego, aby kobieta zasza podem, jak napj sporzdzony z mandragory. (...) Gdyby nie w napj, byaby niepodna krlowa Francji, a take wiele innych ksiniczek w tym pastwie" (Mandragora 2,2 Makiawela, t. M. Wyszogrodz,ka--SIska). Mandragora atrybut bstw podziemnych, chtonicznych, jak Zeus Mandragoras i Hekate, w ktrej czarodziejskim ogrodzie rosa. Wg tradycji ludowej pacze i wrzeszczy, kiedy si j wyrywa z ziemi, a kto nie zalepi sobie uprzednio uszu woskiem i usyszy ten wrzask umiera lub popada w obd. Pki tkwi w ziemi jest we wadzy demonw, grona, ale po wyrwaniu poyteczna. Dlatego wyrywano j (noc, przy ksiycu) za porednictwem czarnego psa, przywizanego do roliny sznurkiem. W rdw. sdzono, e mandragora wyrasta pod szubienicami z uronionej spermy wisielcw. ,,Wrzeszczy jak mandragora wyrywana z ziemi, a krzyk ten w obd miertelnikw wprawia" (Romeo i Julia 4,3 Szekspira). Mandragora rodek nasenny, narkotyczny, zwany przez Grekw Apollinaris apolliska' od stanw transu Pytii delfic-kiej, wyroczni Apollina. Daj mi kubek mandragory (...) abym moga zasn i prze

spa wieki" (Antoniusz i Kleopatra 1,5 Szekspira, t. L. Uiricha). Er hat AIraun gegessen nm. 'najad si mandragory', o zaspanym leniwcze; por. ac. bibere mandragorom 'pi (sok) mandragory; spa'. AIrauna korze mandragory lekarskiej ksztatu ludzkiego (gr. anthrSpmorphos); zwykle poprawiany kozikiem tak, aby ksztat nagiego czowieczka od pasa w d bardziej jeszcze upodobni do postaci ludzkiej amulet przynoszcy szczcie, zdrowie, leczcy wiele chorb, jak bl oczu, bezpod-' no, bezsenno, budzcy wzajemno w nieczuym przedmiocie mioci. Trunek fukierowski lepszy lek i balsam nieli (...) nawet mandragory korze" (Moja Warszawa 24 Artura Oppmana). Jabko miosne jagoda mandragory lekarskiej, ta, woniejca, wg jednych przykro, wg innych seksownie, uwaana za rodek przeciw bezpodnoci, pobudzajcy dze miosne, prno (w maych dozach), gupot (w duych). Mandragora ogupiajca, zw. przez Grekw morion, przyprawiajca o dur i pomieszanie duchowe. ,,(...) pierw si najadszy Mandragor, bdziy w Limbach szalone kobiety" (Tyrtej, Prolog III 767 Norwida), tj. bachantki. Rzekome mandragory. Mandragor nazywano w rnych czasach rne roliny, takie jak np. melon, trufle, ra, lilia, malina, jamin, przebinieg, jeyna, pewne odmiany orchidei (od gr. rchis 'anat. jdro', od ksztatu bulw) o podniecajcym seksualnie zapachu; w Polsce, gdzie mandragora nie ronie, zadowalano si pokrzy-kiem lub przestpem. Mandragora w folklorze czarny diabeek z rozpuszczonymi wosami. Mandragora zasada mska (cho bywaj airauny mskie i kobiece). W jzyku kwiatw: Ranie, aby uleczy"; rzadko, rzecz niezwyka. W alchemii: rolina przynoszca szczcie. MCZYZNA Mczyzna jest wcieleniem zasady pozytywnej, czynnej w przyrodzie, symbolizuje rozum, mdro, wiedz, twrczo, wynalazczo, podno, ludzko, si. Soce, Mikrokosmos, porzdek, majestat, tajemnic.

Mczyzn symbolizuj przedmioty czerwone i ogniste: zob. Czerwie, Ogie, Piorun; przedmioty proste, dugie, sterczce, przeszywajce, spiczaste, twarde: szczyt, skala, krzemie, piramida, wiea, sup, obelisk, kolumna, kamie milowy, herma, omphalos, walec, prt, maczuga, miecz, wcznia, drzewce, ostrze, strzaa, pug, opata, laska (Aarona), tyrs, sosna (i szyszka sosny), figowiec (i li figowy), db, palma, drzewo Jessego, krzy T (lau, ac. crux commissd), krzy tau z uchwytem {ankh, ac. crux ansata), pastora, bluszcz, mandragora; kciuk, palec wskazujcy, fallus (sanskr. lingam gr. phallos, ac. penis); zwierzta podne a. potne: byk, ko, tryk, kozio, zajc, dziki gsior; bogowie-stwrcy, bogowie podnoci, olbrzymy, bohaterowie mitw, jak np.: praojciec Adam, Amon-Ra (Re), Ares (Mars), Baal, Cii Chulainn, Dionizos (Bachus), Faun, Herakles, Jahwe, Kriszna, Kronos (Saturn), Odyn, Ozyrys, Pan, Posejdon (Neptun), Priap, Ouetzalcatl, Sigurd (Zygfryd), Soce, Tezcatlipoca, Te-zeusz, Uranos (Niebo), Zeus (Jowisz), satyrowie, centaurowie. Mczyzna pierwszy czowiek w wielu kosmogoniach, jak hinduistycznej, iraskiej, biblijnej. (Prawdziwy) mczyzna czowiek miay, rezolutny, zdecydowany, stanowczy, maomwny, nie drobiazgowy, opiekuczy. Umierajcy krl Dawid do syna, Salomona: Bd mocny i oka si mem" (3. Ks. Krl. 2,2). Spiowy m mit. gr. metalowy, ale ywy olbrzym Talos, stranik Krety na subie Minosa, ktry zabija wszystkich ldujcych na wyspie, rozgrzewajc si naprzd do czerwonoci, a potem chwytajc przybysza w spiowe objcia. M stanu wybitny polityk, dyplomata, dowdca. M opatrznociowy czowiek, ktry pooy szczeglne zasugi w jakiej dziedzinie ycia spo., podnis j, ochroni przed zagroeniami. M zaufania osoba speniajca odpowiedzialne funkcje spo. z upowanienia grupy osb, zaogi, kolegw itp. Mczyzna ogie, kobieta pakuy, przychodzi diabe i dmucha; przysowie europ, w wielu wariantach.

Mczyzna i kobieta. Jedna z czterech spraw niepojtych" w biblijnych Przypowieciach (30,19) to obcowanie mczyzny z kobiet". Mczyzna w przebraniu kobiecym a. zmieniony czasowo w kobiet. Mityczni bohaterowie soneczni: Herakles u krlowej Lidii, Omfale; Achilles wrd crek krla Skyros, Likomedesa; Tejrezjasz zmieniony na kilka lat w kobiet. U okultystw mczyzna reprezentuje wiadomo, kobieta podwiadomo. Mczyzna (czsto skrzydlaty) jest atrybutem ewengelisty Mateusza. Mczyzna skrzydlaty emblematem ludzkiej natury Chrystusa, wcieleniem intuicji, poznania prawdy. MIECZ Miecz symbolizuje o kosmiczn, promie Soca, byskawic, ogie; ducha, bosko; bro Boga; sowo; los; sprawiedliwo; wolno; oczyszczenie; przysig; (wszech)wadz, krlewsko; bohatera (sonecznego); si; obron; spr, walk, rycersko, wojn, zalety wojenne, zdecydowanie, odwag; fallusa, msko, podno; krzy, krucjat; stracenie (skazaca), mczestwo, bl, mier (gwatown), kar, zemst, obraz, strach, okruciestwo, zniszczenie, rze, ruin; potpienie. Zob. Ucho (i miecz). Miecz atrybut alegorycznych postaci: Sprawiedliwoci, Staoci, Odwagi, Gniewu, Wenecji, Retoryki, Melpomeny; w redniowieczu Rozpaczy (kobieta przebija si mieczem). Miecz emblemat wadcy, krla, wodza, specjalnie wykuty albo przeznaczony dla wybranego przez bstwo albo inne siy nadprzyrodzone. Prawowitym, legalnym wadc zostaje ten, kto zdoa wyrwa miecz krlewski ze skay lub drzewa albo otrzyma go od istoty zamieszkaej w gbinach wd, jak np. Ekskalibur (Caliburn), miecz krla Artura w cyklu arturiaskim, magiczn si utkwiony w skale; Artur jedyny spord rycerzy mg wycign go ze skay. W Morte Darthur Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura od Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur, miertelnie ranny, rozkazuje zwrci Ekskalibur jezioru, z ktrego wynurza si rka, chwyta miecz za

rkoje i znika w wodzie. Sir Gaahad z tego cyklu wyrywa miecz z dna rzeki, co nie udao si przedtem nikomu, i staje si godny niebezpiecznego miejsca" przy Okrgym Stole. Tezeuszowi wolno powrci do Aten, gdy bdzie do silny, aby odwali gaz, pod ktrym jego ojciec, krl Aten, Egeusz, zoy swj miecz. Curtana, tpy miecz w. Edwarda Wyznawcy (ok. 100266) z dynastii Wessex, symbol aski i miosierdzia, noszony jest do dzi przed krlami Anglii w czasie koronacji. Szczerbiec, miecz krlw polskich, to jedyne zachowane z piastowskich insygniw koronacyjnych. W poemacie Konrad Wallenrod (1,1 8) Mickiewicza, komtury krzyackie radz w czyje rce wielki miecz oddadz". Na kolumnie Zygmunta III Wazy w rku krla Zygmuntowy w grze miecz" (Fortepian Szopena 88 Norwida). Mieczem Boga nazwano dowdc arabskiego, Chalid ibn al-Waleda (zm. 642), za jego czyny w bitwie pod Mul. Miecz Rzymu to przydomek Marcellusa (zm. 208 p.n.e.), dowdcy rzymskiego, zdobywcy i barbarzyskiego niszczyciela Syrakuz. Miecz sia, msko, podno i mier, ktr przynosi; atrybut boga wojny, Aresa. Ksztat falliczny miecza wie go z si zapadniajc, dlatego oznacza on msk lini rodu, po ojcu potomstwo mskie, mczyzn, w przeciwiestwie do kdzieli (kobiecego atrybutu cigoci ycia) oznaczajcej lini esk, po matce. Miecz emblemat bohatera sonecznego; podobnie jak maczuga, wyobraa moc promieni soca przeciwstawion sieci gwiezdnego nieba, jest broni uywan, podobnie jak wcznia, przeciw potworom pustoszcym kraj, smokom, hydrom, lwom, bykom, dzikom, przeciw widmom osb zmarych. Miecz narzdzie gniewu boego, kary boej, byskawicy i pioruna. Mwi Bg: ,,Wdowie i sierocie szkodzi nie bdziecie (...). Jeli je pokrzywdzicie (...), pobij was mieczem" (Ex. 22,2224). A jeli nie usuchacie mnie (...), rozprosz was midzy narody i dobd miecza za wami" (Lev. 26,27 33). W Pieni Mojesza mwi Bg: Gdy wyostrz miecz mj by byskawic i sd podejmie rka moja (...) miecz mj naje si misa" (Deut. 32,4142).

Miecz ognisty atrybut sprawiedliwoci, kary. Boga, archanioa, promienia sonecznego; arliwoci, ognia wiary. Zob. Ogie (i miecz). wity miecz uyty w obronie sprawy boej. Juda Machabeusz dla podniesienia swych wojsk na duchu opowiada im swj sen, w ktrym ukaza mu si prorok Jere-miasz i wrczy mu zoty miecz, mwic: We miecz wity, dar od Boga, ktrym porazisz wrogw" (2. Ks. Machab. 15,16). Miecz .Sowo: Miksze sowa jego od oliwy, lecz s to dobyte miecze" (Psalm 54 22). Synowie judzcy (...) jzyk ich to miecz ostry" (Psalm 56 5). Miecz ducha sowo boe. Wemijcie (...) miecz ducha (ktrym jest sowo boe)" (List do Efezjan 6,17) z powodu tych sw w. Pawa okrelajcych Bibli, miecz sta si jego atrybutem; ten za jest zapewne rdem legendy o ciciu w. Pawa za panowania Nerona. Usta moje jako miecz" (Izajasz 49,2). Sowo boe ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny" (List do ydw 4,12). Miecz wie si z przysig, ktr rycerstwo Europy zwyczajowo skadao na miecz jako na oznak stanu rycerskiego i jeden z najcenniejszych (obok konia) skarbw rycerza, obdarzanych nieraz, ze wzgldu na swe indywidualne cechy i zalety, imieniem, a przy tym i si magiczn, od ktrej zaleao zdrowie i ycie waciciela. Odgrywa te rol ksztat, zob. niej. Przysicie na ten miecz, na ten miecz, mwi" (Hamlet 1,5 Szekspira). Miecz kara, stracenie (skazaca), mczestwo: miecz katowski, miecz Sprawiedliwoci; atrybut Chrystusa spokrewniony z krzyem ze wzgldu na ksztat: trzon i klinga przedzielone w poprzek jelcem. Atrybut wielu witych, takich jak: w. Pawe, Jakub Wikszy, Jerzy, Adrian, Agnieszka, Alban, Apolinary Apologeta, Bonifacy, Eufemia, Gerwazy i Protazy, Justyna, ucja, Marcin z Tours, Pankracy, Piotr Mczennik, Tomasz Beckett i in. Symeon przepowiada Marii, e jej wasn dusz przeniknie miecz (Ew. wg uk. 2,35) oznaczajcy duchow mk z powodu mierci Syna. Prawo miecza ac. ius gladii prawo wydawania i wykonywania wyrokw mierci przysugujce dawniej miastom rzdzonym na prawie magdeburskim lub che-

miskim. Przysowie: Jeszcze kat miecza nie przytpi, tj. jest jeszcze sprawiedliwo w kraju (pogos stracenia Samuela Zbo-rowskiego). I pod miecz, ka gow, szyj pod miecz zosta straconym. Miecz wojna. Chwyci za miecz wystpi zbrojnie. Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie" (Ew. wg Mat. 26,52). ,,I przekuj miecze na lemiesze" (Iiajasz 2,4 i in.) wyobraenia wojny' zmieni w wyobraenia pracy pokojowej. Nasze prawo w naszych mieczach" powiedzie mia w 390 p.n.e. krl Gallw, Brennus, do posa rzymskiego. Biada zwycionym!" ac. vae victis! wykrzykn mia tene Brennus dorzucajc swj miecz na szal z odwanikami, gdy przy waeniu zota (kontrybucji wojennej) Rzymianie uskarali si na przewyszajcy umwion wag ciar odwanikw. Std: Rzuci swj miecz na szal" narzuci rozstrzygnicie si zbrojn. Miecz zwycistwa w mit. skand, dar Frei dla Gymera, jej narzeczonego; jednak Freja zgubia ten miecz, co byo jedn z przyczyn ragnarka, zmierzchu bogw, gdy soce zgubio promienie a bogowie ulegli potgom ciemnoci. Miecz walka, gniew, gwat, niebezpieczestwo, krucjata. Nie przyszedem zsya pokoju ale miecz" mwi Jezus w Ewangelii wg Mateusza (10,34). Szczeglnym symbolem walki s dwa miecze skrzyowane ukonie. Skrzyowa miecze zmierzy si z kim, rozpocz walk, wspzawodnictwo. Wedug Dugosza przed rozpoczciem bitwy pod Grunwaldem Krzyacy mieli wysa Jagie heroldw z dwoma nagimi mieczami jako wyzwanie do boju. Miecz obosieczny, majcy ostrza z obu stron brzeszczota ostro, dwuznaczno (dwuwykadno), czysto, rycersko, sprawiedliwo, grzech. Nie suchaj chy-troci niewieciej, kapicym bowiem plastrem miodu wargi nierzdnicy (...) lecz koniec jej gorzki jak pioun i ostry jak miecz obosieczny" (Ks. Przypowieci 5,4). Obosieczny miecz delficki aluzja do zagadkowoci i niezrozumiaoci wielu proroctw Pytii. Symbol czystoci seksualnej: krl Marek zaskakuje Tristana i Izold pogronych niewinnie we nie, przedzielonych nagim, obosiecznym mieczem. Vi Apokalipsie (1,16) z ust Syna Czowieczego ,,wychodzi miecz

z obu stron ostry", oznaczajcy skuteczno sowa i sdu, ogie oczyszczajcy i prawd owietlajc jak byskawica. Wszelki grzech jest jak miecz obosieczny, rany od niego s nieuleczalne" (Eklezjastyk 21,3). Rwnie o rzeczy, ktra moe mie dwojaki skutek, dodatni i ujemny. Miecz groba wiszca nad czowiekiem: miecz Damoklesa, faworyta i pochlebcy na dworze tyrana Syrakuz, Dionizjosa I (405 367 p.n.e.); gdy Damokles nazwa go najszczliwszym z miertelnikw, wadca usadzi dworaka przy swym stole, kac jednak zawiesi nad jego gow na nitce a. na koskim wosie nagi miecz; std miecz Damoklesa" to symbol grb zatruwajcych wadcom kad chwil panowania. Komu zawdy nad szyj wisi miecz goy, nie uczyni mu smaku przyprawne stoy" (Pie 16 1314 Jana Kochanowskiego). Miecz proste rozwizanie zawiego problemu, oddzielenie zego od dobrego, sprawiedliwo, rozstrzygnicie, osignicie celu; np. rozcicie mieczem wza gordyjskiego (ktrego nikt nie umia rozwiza) przez Aleksandra Wielkiego. Jest to jednak sposb zawodny, rozstrzygnicie pozorne, spenienie wrby (o panowaniu nad Azj) nietrwae w skutkach. Miecz nienawi, fanatyzm. ,,Serca nie majc, lecz co, co jakby miecz doby si sili (...) co, co jest wielk nienawici" (Fulminant 11,1023 Norwida). Za c dla wiary miecz kto w rku nosi?" {Przeciwko fanatyzmowi 2,1 Franciszka Karpiskiego). Krg zatoczony mieczem mciwej nienawici" (wiaty 7 Leopolda Staffa). Miecz zemsta. ,,Piramidy, czy wy macie takie trumny, sarkofagi, aby miecz pooy nagi, nasz zemst w tym buacie po-grze" (Rozmowa z piramidami l5 Sowackiego). Poty nie bdzie twj miecz zemsty strasznym" (Grb Agamemnona 19 Sowackiego). Miecze wady Polakw. Miecze te, powiada (ksidz Marek), blu, bolce w Panu Jezusie, to s (...) wady na ojczystym polu" (Ksidz Marek 1,947 Sowackiego); te miecze-wady to: francuszczyzna, szulerka, kiesze stratna, kobiece rzdy, przedajne sdy, zawi prywatna i zgnie sumienie. Taniec z mieczami wykonywany w rnych epokach na rnych kracach wiata

(korybanci, kureci, derwisze, kaukascy grale itd.) jest rodzajem artystycznej zaprawy wojennej, mogcej zapewni sukces w rzeczywistej walce, a poza tym ma by popisem mskoci dziaajcym podniecajco na przypatrujce si kobiety przy okazji lubw, pogrzebw, uczt; jako magia zmuszajca przyrod do waciwego nastpstwa zdarze, broni przed zymi duchami, zapewnia podno, zastpujc dawne ofiary z ludzi i zwierzt. Prosty ksztat miecza europejskiego msko, odwaga, soneczno; zakrzywiony miecz wschodni esko, zrczno, ksiycowo. Miecz nagi, obnaony, goy otwarta myl, ch walki. Postawmy myli serdeczne nad nami i pie... z otwart myl jak miecz goy" (Krl-Duch, Odmiana 165/8, V, 1920 Sowackiego). W staroytnoci miecz zwrcony ostrzem w przd oznacza wojn, w ty pokj. Miecz w pochwie atrybutem umiarkowania, roztropnoci, rozwagi, zamiarw pokojowych. lepy miecz o osobie bdcej bezwolnym narzdziem w czyich rkach. O rk karaj, nie lepy miecz!" (Chora 32 Kornela Ujejskiego). Miecz i tarcza odwaga, wojna; w symbolice chrz. krzyowiec. W heraldyce miecz oznacza obron, sprawiedliwo, wykonanie wyroku; (szeroki miecz) wolny czowiek. W marzeniu sennym: powodzenie, zwycistwo. Amulet bronicy dziewictwa, zmieniajcy barw lub ociekajcy krwi, gdy waciciel jest w niebezpieczestwie lub dla zdemaskowania zabjcy.

MIGDA(OWIEC) Migdaowiec symbolizuje nowe ycie, wiosn, wiosenne przebudzenie; czujno; popiech; dziewictwo; pikno; wspaniao, specja; nadziej; podno; ukryt duchowo; wyroczni; drabin Jakubow; obron; cierpliwo; mier; niedbao; niedyskrecj; gupot. Migdaowiec by powicony biblijnemu Jahwe, babiloskiemu bogu pisarzy Nabu, egipskiemu sekretarzowi bogw Thotowi, Hermesowi.

Migdaowiec u staro. ydw nowe ycie. Migdaowiec drabina Jakubow. Jakub zmieni nazw miejsca zwanego Luz 'migda', gdzie nia mu si drabina z anioami, na Betel 'dom Boga'. Migday przysmakiem, specjaem, nalecym, zw. w Kanaanie do najlepszych podw ziemi", ktre Izrael kae synom zawie ich dobroczycy (Jzefowi) do Egiptu (Gen. 43,11). Kwitncy migdaowiec nadzieja. Kwiaty migdaowe staro i mier; z pocztku rowawe, pniej biae i spadajce jak nieg, s emblematem siwizny, wrby mierci i Sdu Ostatecznego; por. Eklezjastes 12,5. Migdaowiec czujno (wobec pierwszych oznak wiosennego odrodzenia przyrody); hebr. gra sw oznaczajcych 'gazka migdaowa' i 'czuwam'. Pyta Pan: Co widzisz, Jeremiaszu? Odpowiedziaem: Widz gazk drzewa migdaowego. Na to Pan: Dobrze widziae, bo czuwam nad sowem moim, aby je wypeni" (Jeremiasz 1,1112). Migdaowiec heroldem wiosny, gdy kwitnie w styczniu (dlatego, jako czst ofiara przymrozkw, wyobraa krucho), a owocuje ju w marcu; std sta si emblematem lekkomylnoci, nieopatrznego popiechu, nieogldnoci. W mit. gr. Filis, krlewna tracka, miaa polubi syna Tezeusza, Demofona, krla Aten, ktry pozna j i pokocha po powrocie z wojny trojaskiej; przed lubem powrci do ojczyzny, aby uporzdkowa swe sprawy, a gdy jego nieobecno si przeduaa, Filis, mylc, e j porzuci, powiesia si i zmienia w drzewo migdaowe. Gdy Demofon si zjawi wkrtce potem i obj drzewo w czuym ucisku, okryo si kwieciem. Migdaowiec i morwa przeciwiestwo popiechu i powolnoci, gdy pierwszy zakwita wczenie, druga pno. Migdaowiec rdw. emblematem Matki Boskiej. Pucia odrole laska Aaronowa (...), a one, po rozwiniciu si lici, obrciy si w migday" (Num. 17,8). Ten przykad nie zapodnionego owocowania, wraz z ac. gr sw: virgo 'dziewica' i virga 'rdka, laska', uczyni migdaowiec atrybutem czystoci Dziewicy. Migdaowiec frygijskie Drzewo ycia.

Migdaowiec podno. Wg mitu frygijskiego bogowie wykastrowali obojnaka Agdistisa; z jego obcitych genitaliw wyrs migdaowiec; owoce jego zapodniy nimf rzeczn Nan, ktra urodzia Attisa. Olej wyciskany z migdaw mia u Grekw znaczenie falliczne, uchodzi za sperm Zeusa. Migday rozrzucano na rzymskich weselach. Natura daa im podwjn oson, wewntrzn mikk i zewntrzn tward; podobnie embrion chroniony jest w onie matki. Migday byy wic emblematem ciy, podnoci, wielodzietnoci, rozrzucanie ich magi sympatyczn, yczeniem licznego potomstwa. We Woszech do dzi rozdaje si migday smaone w cukrze na uroczystociach weselnych i na chrzcinach. Por. Historia naturalna (15,22) Pliniusza St. (Rzymianie wszelkie jadalne nasiona w twardych skorupkach nazywali potocznie nux 'orzech', cho mieli oczywicie take nazwy dla poszczeglnych gatunkw nasion, np. amygdala 'migda'). Migda element ukryty, zamknity, nienaruszalny; hebr. luz 'migda; miasto podziemne; niezniszczalne jdro bytu zawierajce potencja odrodzenia', jdro niemiertelnoci. Je migday odkrywa tajemnic. Migda sodki (sativa) to, co wane, istotne, duchowe, ukryte za pozorami zewntrznymi jak za tward okryw migdaa, take Chrystus, bo Jego natura ludzka ukrywa bosk. Migda sodycz, co piknego, wspaniaego. Cny modziku, migdaliku" (Modym uwaga 78 Jzefa T.iki). Migda gorzki [amura) wyobraa gorycz, rozgoryczenie; przeciwiestwo wini. ,,Zakwitaj na nowo w jesieni wilgotnej bardzo gorzkie migday bardzo sodkie winie" {Hiacynty 1112 Antoniego Sonimskiego). Migda cierpliwo, cecha niezbdna przy wyuskiwaniu nasion z okrywy. Niebieskie migday co nierealnego, uudnego. Myle, marzy o niebieskich migdaach o rzeczach nierealnych, bahych; by roztargnionym, nieuwanym, roztrzepanym. Mandorla, w. 'migda', w plastyce V XVI w. rama w ksztacie migdau, owalu, elipsy, rombu, otaczajca ca posta Chrystusa w chwili Wniebowstpienia a. Przemienienia, pniej te posta Matki Boskiej

w chwili Wniebowzicia a. Marii Magdaleny (take wzitej do nieba), symbolizowaa pierw. obok-nosiciela, pniej za aureol, wiato emanujce z istoty witej a. boskiej. Wyobraenie pokrewne wrzecionu" Wielkiej Macierzy, wg niektrych reprezentuje vulv, co zapowiada zrodzenie si na nowo do ycia na tamtym wiecie. MID Mid symbolizuje zwizek ze Socem (przez swj zocisty kolor), czno z bstwem, bosk mio, jado niebiaskie, pene szczcie, nirwan, najwysze dobro ziemskie i niebieskie, ycie i mier; obfito; wiedz, dowiadczenie, mdro, wtajemniczenie, natchnienie poetyckie; bystry wzrok, wieszczb; bogactwo duchowe; panaceum; krasomwstwo, przekonywanie; pochlebstwo, fasz, czue swka; sodycz, agodno, czysto, dziewictwo; honor; drzemk, ospao, sen zimowy; zob. Pszczoa. Miodu, jako symbolu wiecznej szczliwoci, uywano do balsamowania zwok. Babiloczycy, grzebic zmarych, smarowali ich miodem {Dzieje 1,198 Herodota), a Persowie woskiem (1,140). Mid obfito, dobrobyt, bogactwo kraju, poywienie dane od Boga. ,,Zwtpiem, aby go (...) wywie z ziemi owej do ziemi dobrej i przestronnej, ktra opywa mlekiem i miodem, na miejsce Chananej-czyka" {Ex. 3,8); okrelenie bogactw Ziemi Obiecanej charakterystyczne dla mentalnoci pasterskiej. Mid z opoki" {Psalm 80 17): gdyby Izrael chodzi drog Boga, nasyci by ich miodem z opoki, tzn., e nawet kamienista gleba przynosiaby obfite plony. Mid u staro. Grekw eliksir ycia, nektar bogw, uywany do libacji na rwni z Wod, oliw i mlekiem. Istnieje domniemanie, e nektar i ambrozja byy pierwotnie, w epoce skromniejszych gustw, miodem pitnym i kasz jaglan. Mid atrybut Dionizosa, ktrego, jako modzieca, w jaskini lenej doliny Nysa (std Dinysos), karmiy miodem nimfy; Hekaty, ktrej skadano w ofierze mid, psy i czarne jagnita; miodopynnego Hermesa, boga mdrej i zrcznej wymowy (gr. Hermes igios, ac. Mercurius facun-

dus); Artemidy, ktrej skadano na rozdroach miodowe pierniki; takie pierniki skadali Ateczycy Wielkiemu Wowi, aby nie opuszcza swej pieczary. Mid wtajemniczenie, objawienie, nowe ycie, odrodzenie, wiedza mistyczna, dobra duchowe, kultura religijna, doskonalenie si duchowe; u Egipcjan i ydw wtajemniczenie i mdra dysputa. Tajemniczy proces produkcji miodu czyni go substancj pen mistycznych i niezbadanych znacze, wykadni zmiany osobowoci w ceremoniale wtajemniczenia (np. wyznawcy Mitry w takim obrzdzie dawali mystom mid do skosztowania i do umycia rk jako znak nowego ycia). Emanuel maso i mid je bdzie, aby mg odrzuca ze i obiera dobre" {Izajasz 7,15). Mid niebiaskim darem rosy (Wer-giliusz); uwaano, e pszczoy zbieraj mid take z rosy niebieskiej. Mid mdro (take wg tradycji orfickiej), bogactwo ducha, pokarm duchowy mdrcw i witych. Wg tradycji Pitagoras mia ywi si wycznie miodem. Jedz mid, synu mj, bo dobry jest (...) dla twojego podniebienia; tym te jest wiedza i mdro dla twojej duszy!" (Ks. Przypowieci 24,13 14). Mid wie si z wyroczni, wieszczeniem, prorokowaniem. Bg daje Ezechielowi ksig proroctwa do zjedzenia na znak przyjcia posannictwa: ,,I zjadem j, a bya w ustach moich jak mid sodka" {Ezechiel 3.3). Pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni bya szaracza i mid leny" {Ew. wg Mat. 3.4). Glaukos, syn Minosa i Pazyfae, biegnc, jako chopiec, za myszk, wpad do beczki miodu i utopi si; przywrci go do ycia i nauczy wieszczenia jasnowidz z Argos, Poyidos (ale przed powrotem do Argos kaza Glaukosowi splun sobie w usta, co sprawio, e chopiec zapomnia sztuki prorokowania). Mid pikna i mdra mowa, krasomwstwo. Sodsza od miodu bya mowa Nestora, najstarszego bohatera gr. pod Troj {Iliada 1.249 Homera). Plastrem miodu s sowa ozdobne, sodkoci duszy i zdrowiem dla koci" {Ks. Przypowieci 16,24), std o znakomitym mwcy: miodo-pynny (por. wyej Hermes). Ja, ktra piam mid (jego) muzycznych zakl"

{Hamlet 3,1 Szekspira, t. Jerzego S. Sity), Ofelia o Hamlecie. Mid pochlebstwo, fasz. Kapicym plastrem miodu s wargi nierzdnicy" {Ks. Przypowieci 5,3). Miodem smarowa, maza schlebia, dogadza komu. Przysowie w., fr.: Kto nie ma zota w mieszku, winien mie mid w ustach. Miodowe swka nieszczere pochway, pochlebstwo. Mid sodycz; przeciwiestwo goryczy, ci, octu; wraz z mlekiem rozkosz seksualna. Plastrem miodu kapicym wargi twoje, oblubienico, mid i mleko pod jzykiem twoim" {Pie nad pieniami 4,11). Wicej much zwabisz kropl miodu ni beczk octu przysowie europ, przypisywane w. Franciszkowi Salezemu, ulubiona maksyma krla fr. Henryka IV. Mid smakoyk, delicje, specja, rarytas; cnota" dziewczcia. Dobra si do miodu uy sobie, dorwa si do czego dobrego; pokona opr dziewczyny. Przysowie: Nie dbaj, cho pszczoa ksa, bye miodu dosta. Nie chc miodu ani pszcz" {Fragment 196 Safony), tj. jeli nie mona mie miodu bez groby udlenia, sodyczy bez blu, nie chc obu; uyte przez poetk gr. Safon (VIIVI w. p.n.e.) ju jako przysowie. Mid mioci tylko muchy truje, jeli zaprawny jadem" {Zawisza Czarny 5,636 7 Sowackiego). Z tego kwiatka mid pszczka i pajk jad zbiera" {Do ,,Monitora" Bohomolca 8 Anonima z 1767 r.). Mid w tradycji muzumaskiej panaceum: przywraca zdrowie chorym, wzrok niewidomym, ycie zmarym. Mid drzemka. Znowu zasn. Spij, mj chopcze: Ciesz si miodow ros wypoczynku" {Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego), Brutus do Lucjusza. W marzeniu sennym: powodzenie w interesach. Mid pitny. Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoy bior mid, ktry potem szlachci paskie stoy" {Na lip [Gociu, sid...] 78 Kochanowskiego). Mid dobrym mylom ywoci udziela" {Monachomachia 3,7 Ignacego Krasickiego). Mid Natchnienia w mit. skand. kto si go napi, zyskiwa mdro i natchnienie poetyckie.

MIRRA Mirra symbolizuje cierpienie, zmartwienie, gorycz; przeladowanie; namitno; czysto pciow; zobojtnienie miosne; dobro; mdro; ofiar, oczyszczenie; oszoomienie; wytworno, bogactwo. Mirra gorzka, pachnca gumoywica z kory a. pni rnych gatunkw drzew balsamowych Arabii i Afryki. Mirra u staro. ydw skadnik witych olejw i balsamw, np. olejw, ktrymi namaszczano arcykapana Aarona, jego synw i wszystkie przedmioty przybytku (Ex. 30,22 33); zob. Aloes (balsamowanie). Mirra ofiara. Mirr bdziemy sypa w trybularze, do ognia dokada drew, niech Abrahama speni si ofiara! (Hymny 30 Jana Kasprowicza). Mirra oczyszczenie. Przed rozpoczciem konkursu na now krlow persk kandydatki ,,przez sze miesicy namaszczay si olejkiem z mirry, a przez drugie sze uyway barwiczek i perfum" (Ks. Estery 2,12). Mirra perfuma, afrodyzjak noszony przez niewiasty izraelskie midzy piersiami przez ca dob. Mwi Oblubienica: Mj miy jest mi wizk mirry pooon midzy moimi piersiami" (Pie nad pieniami 1,12); zob. Aloes (zapach). Mdro mwi: Jak mirra wyborna wydalam wo mi" (Eklezjastyk 24,20). Mirra w mit. gr. Mirra (gr. Myrrha) a. Smyrna, crka krla Kinyrasa, nie dopenia Afrodycie ofiary, za co bogini wzbudzia w niej nienaturalne dze: Mirra, nie poznana, dzielia oe ze swym ojcem. Gdy Kinyras dowiedzia si o tym, chcia j zabi, ale bogowie, litujc si nad ni, zmienili j w drzewo balsamowe nazwane jej imieniem; z drzewa tego narodzi si Adonis, a wonna ywica cieknca z tego drzewa to zy Mirry. Mirra aromat. W Rzymie, przy spalaniu zwok osoby zmarej, spord olejkw zapachowych, ktrymi skraplano stos, mirra zajmowaa pierwsze miejsce. Mirra wytworno, bogactwo. Olej z mirry na soczewicy", gr. to epi te phake myron (Do Attyka 1,19 Cicerona, cytat ze Strattisa). Mirra narkotyk oszoamiajcy. W drodze na Golgot Jezusowi dawano pi

wino z mirr, ale nie przyj" (Ew. wg Marka 15,23). Mirra w chrzecijastwie dobro, mdro, cierpienie; w plastyce atrybut Madonny; dar jednego z trzech magw, Baltazara, dla Dziecitka Jezus, prefigu-racja Jego mki. Mirra lek na mio, napj przeciw mioci, ugaszajcy pomienne uczucia. MIRT Mirt symbolizuje modo, dziewictwo; mio osoby nieobecnej, mio dozgonn, wierno maesk; podno; szczcie, rado, piew, przyjemno, uprzejmo; natur; ycie; mier, wiat pozagrobowy; odrodzenie, zmartwychwstanie; oczyszczenie; nawrcenie; wrb, dobr nowin; indywidualno; mstwo; bezkrwawe zwycistwo; pokj, przymierze, sprawiedliwo, zgod; dobrobyt. Mirt u staro. ydw pokj, dobrobyt, szczcie, rado, podno; gazkami mirtu przystrajano wieniec panny modej. aby zapewni jej szczcie maeskie i liczne potomstwo. Mirt znakiem radoci dziki urodzie i zapachowi kwiatw, i wiecznej zieleni lici. Z gazi mirtw i cyprysw wznoszono szaasy w wita Sukkot (Kuczek) na pamitk przebywania na pustyni po wyjciu z Egiptu. Mirt wieczne przymierze z Bogiem i aska boa. Zamiast pokrzywy wyronie mirt. I bdzie to dla Pana chlub, znakiem wiecznym, ktry nie zniszczeje" (Iza-jasz 55,13). Mirt radosna nowina. Anio Paski przynosi radosn wie siedzc na rudym koniu wrd mirtw w dolinie", e Jerozolima i witynia Salomona bd odbudowane (Zachariasz 1,814). Mirt indywidualno, osobowo. Mirt pozostaje mirtem, nawet gdy ronie wrd ostw" (Talmud babiloski. Sanhedryn fol. 44a). Mirt od gbokiej staroytnoci cile wiza si z boginiami mioci, maestwa, dziewictwa i prostytucji, mierci i zmartwychwstania, by atrybutem Inanny, Isztar, Astarty, Afrodyty i Wenery. wityni Afrodyty (prawdop. bogini pochodzenia asyro-babiloskiego) budowano wrd gajw mirtowych; mirt odgrywa znaczn rol

w uroczystociach powiconych bogini. Rol mitu byo wyjanienie tego zwizku. Ozdobiona mirtem Afrodyta okazaa si pikniejsza od Hery i Ateny (dlatego boginie te nie cierpiay mirtu, podobnie jak rzymska Bona Dea) i otrzymaa jabko Eris od pasterza Parysa. Afrodyta miaa ukry sw nago w nadmorskim gszczu mirtowym zaraz po zrodzeniu si z piany morskiej (gr. aphrs 'piana'). W lidyjskim Temnos Pelops powici jej obraz z drewna mirtu, aby pomoga mu zdoby Hippodami (Pauzaniasz 5,13,4). Otwierajc uroczystoci ku czci swego ojca, Anchizesa, Eneasz mwi nad jego grobem: "Uciszcie si i wieczcie gazkami czoa!" Tak rzek, mirtem matczynym skro zdobi dokoa" (Eneida 5,723 Wergiliusza, t. T. Karyowskiego); Eneasz by synem Afrodyty. Mirt by rwnie atrybutem trzech gracji, suek bogini, i jej morskich wsprodaczek nimf morskich, okeanid, nereid, zwaszcza Tetydy, matki Achillesa. Wieniec panny modej z mirtw i r mia jej udziela urody i siy yciodajnej Afrodyty; dopiero chrzecijastwo nadao wiecowi mirtowemu symbolik dziewictwa panny modej. Grecy opuszczajcy ojczyzn, aby zaoy now koloni, zabierali z sob gazie mirtu, aby Afrodyta, opiekunka eglarzy, czuwaa nad bezpieczestwem podry i zapewnia podno kolonistom. Mirt oznacza tu take koniec jednego cyklu, jednej fazy ycia (jej mier) i rozpoczcie nastpnej (odrodzenie, zmartwychwstanie). Dwie byy powicone krzewiny u Grekw. Kto kocha, od swej lubej ukochany wzajem, bogie wosy mirtowym przyozdabia majem" (Dziady cz. IV 21718 Mickiewicza); druga ..krzewina" to cyprys. Na biesiadach ateskich kryy gazki mirtu oznaczajce wyzwanie do wzicia udziau w zabawie towarzyskiej: kto wzi gazk, musia co zapiewa. Mirt ozdob wtajemniczonych a. uczestnikw festynu. Wiece mirtowe nosili uczestnicy misteriw eleuzyskich, orfickich, syryjskich, wita Panatenajw. Mirt oczyszczenie. W staroytnoci przypisywano mu wasnoci oczyszczajce i uywano przy uroczystych oczyszczeniach i lustracjach (ofiarach oczyszczalnych), a. jako symbolu maestwa, ozdoby mystw i osb zmarych. W Atenach istnia spe

cjalny targ mirtowy. Mirt atrybutem rz. Venus Ciuacina (od cluere 'czyci'), uywany w rytuaach oczyszczenia. Mirt sprawiedliwo, baganie o ask. W Atenach wiece z mirtu nosili sdziowie i bagalnicy. Mirt zwycistwo. Zwycizcy na igrzyskach ateskich nosili wiece z mirtu. By to symbol zwycistwa bezkrwawego (w odrnieniu od lauru). Mirt jako drzewo wiecznie zielone trwaa mio, odrodzenie, zmartwychwstanie. Czczony jako drzewo pamici o zmarych. Uywany na groby i przy uroczystociach aobnych, wiza si te ze wiatem podziemnym, z Hadesem, Persefon-Prozerpin, ze mierciononym orem. Z mirtu mocne s drzewca do wczni" (Georgiki 2,447 Wergilusza, t. Z. Abramowiczwny). Mirt symbolizowa poezj sielankow (tak jak wawrzyn bohatersk, a bluszcz liryczn). Licie i gazki mirtu splatali Rzymianie w wiece dla biesiadnikw, dla goci weselnych i zwycizcw w sportach. Wieniec mirtowy nosili wodzowie rz. w czasie ,,owacji"; jako oznaka triumfu" mirt ustpowa wawrzynowi; by emblematem ycia, szczcia, zgody, mioci maeskiej, modoci, pikna, zwycistwa, unii midzy Rzymianami i Sabinami, bo wg Pliniusza St. (Historia naturalna 15,29) napitek z mirtu uagodzi gniew Sabinw, ktrzy po kilkuletnim namyle wyruszyli, aby szuka pomsty na Rzymianach za porwanie swych crek. Symbolika mirtu przyjta zostaa przez chrzecijastwo: emblemat nawrcenia, czystoci Marii Panny i jej wpywu na niskie popdy natury ludzkiej. Kwiat mirtu to, wg legendy muzum., jedna z trzech rzeczy, ktre praojciec Adam zabra ze sob z raju; pozostae dwie to kos pszenicy i daktyle. Mirt uchodzi, jak wikszo gitkich krzeww uginajcych si pod burzowym wichrem, ale nie amicych si, za rolin omijan przez pioruny i chronic przed nimi. Miosierny Boe, Ty czciej swoim siarczystym piorunem kruszysz pie dbu twardy i skaty ni gibkie mirtu gazki" (Miarka za miark 2,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Mirt (wraz z bluszczem) pikna modo. Dni naszej modoci to dni naszej

chwaty; i mirt, i bluszcz sodkich dwudziestu dwch lat warte s wszystkich waszych laurw" (Stonce pisane w drodze z Florencji do Pizy 14 Byrona) MLEKO Mleko symbolizuje eliksir ycia, boski pokarm, pokarm ducha; Sowo; uzdrowienie, odrodzenie; oczyszczenie; niemiertelno; bogosawiestwo; wtajemniczenie, prawd, mdro; dobro, szacunek; pian morsk (z ktrej zrodzia si Afrodyta); mio; sperm, podno, obfito, dobrobyt. Mleko jest typowym pasterskim emblematem obfitoci i dobrobytu jako podstawa poywienia, m.in. licznych plemion pasterskich Azji rodkowej, Lapoczykw, Todw z prowincji Madras w Indiach, Khoisanw z pd. i pd.-zach. Afryki. Staro. ydom okrelenie ,,kraina mlekiem i miodem pynca" (Ex. 3,8) wskazuje na obfito pastwisk i kwiatw. Mleko z miodem grao znaczn rol w wielu misteriach antycznych, np. w kulcie Mitry i Attisa; by to take symbol liturgiczny wczesnego Kocioa, przekazywany przy chrzcie jako zapowied zbawienia. Mleko i mid jest skarbnic bogosawiestwa: Jeruzalem zota, bogosawiona mlekiem i miodem" (Hymn Johna Masona Neale'a, 181866). Zob. Mid. Nie bdziesz warzy kolcia w mleku matki jego" (Ex. 23,18; 34,26) zakaz zwizany prawdop. z lokalnym, pogaskim obrzdem ofiarnym; pniej rozszerzony przez ydw, przybra ksztat formalnego rozdziau potraw, naczy i sztucw misnych" i mlecznych". Plemiona i narody osiade, rolnicze a. zajmujce si rybowstwem w wielu wypadkach brzydziy si mlekiem zwierzcym i nie pijay go, jak np. Chiczycy, Japoczycy, wyspiarze Polinezji i Melanezji, czy mieszkacy obu Ameryk przed Kolumbem. Mleko w wyobraeniach staro. Bliskiego Wschodu miao zwizek z Ksiycem, prawdop. ze wzgldu na mleczne zabarwienie powiaty ksiycowej. Grecy i Rzymianie cenili najbardziej mleko kozie, potem owcze (krw mlecznych raczej nie hodowali); uywano mleka do libacji na rwni z wod, oliw i miodem, a take w ceremoniaach kultu jako ofiary skada

nej bogom i zmarym. Na powtrnym pogrzebie Polidora niewiasty iliackie lej do mogiy ciepe jeszcze mleko i krew powicon (Eneida 3,64 i nast. Wergiliusza). W Egipcie powsta nawet specjalny bg ofiar mlecznych, laty, wyobraany z dzbanem mleka na gowie. W wielu krajach Europy pozostawiano niedawno jeszcze mleko w spodku dla domowego duszka opiekuczego. Mleko i nektar Zoty Wiek ludzkoci. Flumina iam lactis, iam flumina neclaris ibant" ac. 'To strugi mleka, to strugi pyny nektaru' (Metamorfozy 1,111 Owidiusza). Mleko pokarm ducha (dla potrzebujcych pierwszych zasad nauki). Kady bowiem, ktry si karmi mlekiem, nie pojmuje jeszcze nauki, bo jest dzieciciem" (List do ydw 5,13). Mleko duchowe prawdziwe Sowo nowej wiary. Jak nowo narodzone niemowlta zapragnijcie nie sfaszowanego mleka duchowego" (7. List w. Piotra 2,12). Mleko prawda. Mleko u staro. ydw byo emblematem czystej, prostej, zbawiennej prawdy. W wyobraeniach rdw. dobra matka udziela mleka prawdy, a za matka karmi piersi we. Kamie filozoficzny nazywano rwnie Mlekiem Dziewicy, napojem niemiertelnoci. W plastyce chrz. czsto wyobraano Matk Bosk karmic piersi Dziecitko (tac. Maria lactans). Mleko napj podnoci i uzdrawiania (np. w Indiach), niemiertelnoci (np. u Celtw), oczyszczenia, ochrony przed demonami (np. u staro. Germanw), ezoterycznym symbolem wtajemniczenia (u muzumanw). Mleko w piersi kobiety obfito; z obu piersi mio i wiedza a. podno i mdro. Mleko matki cechy wrodzone: wyssa co z mlekiem matki mie co jako cech odziedziczon a. wpojon od wczesnego dziecistwa. Mleczne rodzestwo osoby karmione, jako niemowlta, piersi przez t sam kobiet. Mleko dobro. Mleko dobroci ludzkiej" (Makbet 1,5 Szekspira). Mleko zgoda. Gdybym mia wadz, sodkie mleko zgody w pieko bym wyla" (Makbet 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskie-go), Malcolm do Macduffa.

Mleko biao, szacunek. Miecz spadajcy na mleczn gow czcigodnego Priama" (Hamlet 2,2 Szekspira). Mleczne morze wg kosmogonii ind. wyobraenie wiata przed stworzeniem; zmieniono je, wg Wed, w pierwszy pokarm ludzkoci, maso, za pomoc wirowania lub bicia batami. Mleczne Jezioro w niebie, ocienione Drzewem ycia, czczone w wielu religiach jako rdo ycia ziemskiego. Droga Mleczna pas mglistego wiata na nocnym niebie, pochodzcego od kilkuset miliardw gwiazd naszej Galaktyki; u Egipcjan mleko krowiej bogini Hathor; wg mit. gr. rozprynite po niebie mleko Rei, Wenery albo Hery, wyssane przez Heraklesa i rozlane, gdy by niemowlciem. Droga, po ktrej dusze wdruj do nieba. Na niebie w czas pogodny wida pas szeroki, ktry si od biaoci Mleczn Drog zowie; tdy do Gromowladcy zwykli i bogowie" (Metamorfozy 1,176 i nast. Owidiusza, t. B. Kiciskiego); w mit. skand. droga Odyna; w tradycji chrz, droga w. Jakuba. Std nazwa Galaktyki: gr. galaksfas kyklos 'koo mleczne', uywana od VI w. p.n.e. na okrelenie Drogi Mlecznej, Por. Pier (Mleko). Sodkie mleko w przeciwnociach (ycia) filozofia" (Romeo i Julia 3,3 Szekspira). Szalone mleko tygrysicy pokarm mioci. Teraz wiem, co jest mio (...); tygrys niemiosierna nad bdnym czowiekiem na Kaukazie szalonym karmia j mlekiem" (Dziewosab 6, Hipolit 912 Szymona Zimorowica). Paka nad rozlanym mlekiem czynno bezuyteczna, daremna. Mleko pod nosem (na brodzie, na wsach) goowsy smarkacz, mokos. Krew z mlekiem zob. Krew (atrybutem ycia i zdrowia). Ptasie mleko jedyna rzecz, ktrej brak temu, kto ma wszystko czego zapragnie, kto yje w dobrobycie. Mleko starych ludzi (ac. la senum) wino; przysowie z XVI w. Mleko od wciekej krowy pop. art. mocny napj alkoholowy. W marzeniach sennych: (picie mleka) spokojne szczcie; (wywrcenie skopka z mlekiem) pokrzyowanie zamiarw.

MOT Mot symbolizuje ycie; myl; prac, twrczo, rzemioso, metalurgi, kowalstwo, rzeb, naladowanie natury; podno, fallusa; serce; bosko; los; Sowo; mczestwo, Pasj, ukrzyowanie, narzdzie mierci, mier; niemiertelno, moce niebiaskie; burz wiosenn, byskawic, piorun, grzmot; gwatowno, zo, brutaln si, przemoc, or. Por. Bero. Mot caego wiata Babilon. Jake zamany jest i skruszony mot wszystkiej ziemi! Jake si obrci w pustyni Babilon midzy narodami!" (Jeremiasz 50,23). Mot or wojenny, Izrael. Jeste moim motem, moim orem wojennym; tob miad narody i tob niszcz krlestwa" (jw. 51,20). Mot Sowo. Czy sowa moje nie s jak ogie, mwi Pan, i jak mot kruszcy ska?" (jw. 23,29); por. Ogie. Mot czowiek, ktry faszywie zeznaje przeciw bliniemu swemu. Por. Ksig Przypowieci (25,18). Mot przeznaczenie, los, atrybut bogini Ananke, uosobienia koniecznoci, fatum. Mot or bogw nieba, deszczu, podnoci, ognia, zniszczenia, wiosny, burzy, grzmotw, byskawic i piorunw; twrca i niszczyciel, narzdzie ycia i mierci. Mot tajniki metalurgii, dziaalno ksztatujca demiurga; narzdzie, ktrym w wielu mitach boscy kowale wykuwali firmament niebieski oraz bro dla bogw (Hefajstos-Wulkan, Vlund, Ilmarinen itd.). Mot w mit. gr. atrybut Hefajstosa, boga ognia i sztuki kowalskiej, kowala podziemnej podnoci; w Rzymie atrybut Wulkana. Mot w mit. skand. piorun, podno, fallus. Mot boga piorunw Thora Mjllnir, ktrym jako piorunem broni bram Asgardu przed napastnikami. Dwugowy mot byskawica i grzmot, ycie i podno (por. Topr: Podwjny); mot Thora. Zastpczy symbol, mogcy take reprezentowa topr, krzy, miecz. Mot (dawna bro) potga, sia, brutalna przemoc; zo. Mot i duto narzdzia rzebiarza naladownictwo natury. Mot niemiertelno. Staro. Brytowie kadli zmarym mot do grobu dla zapewnienia im ywota pozagrobowego. Germa-

nowie nosili moty w pochodach pogrzebowych (moe dla obrony spokoju zmarych przed demonami?). Mot w chrz. mczestwo, ukrzyowanie, mka Chrystusa. Atrybut w. Heleny, matki Konstantyna Wielkiego (ktra wg legendy miaa odnale drzewo Krzya Sw.) oraz w. Eligiusza, patrona kowali, zotnikw i lusarzy. Mot przydomek majordoma frankijskiego Karola (Charles Martel, 688741), ktrego imieniem nazwano dynasti Karolingw. Mot na heretykw przydomek w. Augustyna, Piotra d'Ailly (13501425), ktry skaza Husa, a take Johannesa Fabe-ra, biskupa Wiednia od 1531. Mot na arian przydomek w. Hilarego, biskupa Poitiers. Mot na kacerzw przydomek Stanisawa Karnkowskiego, arcybiskupa gnienieskiego. Mot na mnichw przydomek Thoma-sa Cromwella, lorda protektora Wielkiej Brytanii. Mot na Szkotw przydomek Edwarda I Plantageneta, krla Anglii. Mot na czarownice (ac. Malleus maleficiarum) podstawowe rdo informacji o diabelskich knowaniach czarownic, wyd. 1489 w Kolonii przez H. Kramera i J. Spren-gera (wyd. poi. 1614). Mot serce, ttno, krew. Serce, ttno, krew wali miotem bije mocno, gwatownie. Zemsta w mym sercu, mier w mojej jest doni, a krew w mej gowie kuje zemsty or" (Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, t. L. Uiricha). W gr, serce mocie wierny" (Ad astra... Elizy Orzeszkowej). Mot w wolnomularstwie uparcie dziaajca energia, twrczy intelekt dajcy impuls rozmylaniom poszukiwaczy prawdy, za porednictwem duta reprezentujcego tu rozsdek i rozeznanie. Sierp i mot, zob. Sierp. Mot myl, kowado mzg. Mot i kowado obojnactwo; podno; twrczo, twrczo poetycka. Czek kady na tym wiecie jest kowadem albo motem" (Kowal 78 Stanisawa Starzy-skiego). Z jednej stali i piro, i mot wy-kowano" (Dwa gosy 81 Wiktora Gomu-lickiego).

By motem albo kowadem bijcym, a. bitym, uciskajcym a. uciskanym, panem a. sug. Musisz wznosi si lub spada, zapanowa i zwyciy albo suy i przegrywa, cierpie albo triumfowa, by kowadem albo motem" (2. Pie Kofty Goethego). Midzy motem a kowadem w trudnej sytuacji, z ktrej oba wyjcia s niebezpieczne. Myl i motem (tac. mente et malleo) dewiza geologw i archeologw. Pj pod motek zosta wystawionym na licytacj. Trzecie stuknicie motkiem przez licytujcego oznacza, e przedmiot sprzedano. W heraldyce: przemoc, gwatowno; niezomna wola; strategia; praca (por. Sierp i mot), czsto w godach kopalni kruszcw. W marzeniu sennym: nieudolno, nieostrono. MORZE Morze jest symbolem nieskoczonoci, czasu, wiecznoci; pramaterii. Chaosu, (stworzenia wiata; potgi; otchani, topieli, gbiny, wszechpochaniajcej bezdni; dzikoci; zniszczenia; wiecznego dawcy i zaborcy; niezmiennoci, zmiennoci; stanu midzy moliwoci a rzeczywistoci, dwuwartociowoci; tajemnicy; nieprzebranego bogactwa, skarbnicy, obfitoci; prastworzenia, niezgbionej mdroci i prawdy, pocztku ycia, ycia i mierci, dynamicznych si yciowych, rda ycia i odrodzenia, energii yciowej. Wielkiej Matki; zmysowoci, podnoci; bezpodnoci; zbiorowej podwiadomoci; namitnoci ludzkich, nieokieznanej wolnoci; wznoszenia si do Boga, wrogoci Boga; oczyszczenia, nieczystoci; wspomnienia i zapomnienia, samotnoci, sumienia; niepewnoci, niezdecydowania, wtpienia; dziaania, buntu, przygody, odkry, powrotu do ojczyzny, wytchnienia; zob. Woda; Rzeka. Ocean (Okeans) w mit. gr. jest rzek otaczajc okrg, pask, zamieszkan Ziemi, rzek oddzielajc Ziemi od Nieba i bdc poredni form materii midzy gazow atmosfer nieba, a ldem staym, rzek, w ktrej Soce co wieczr tonie i z ktrej co rano si wynurza, symbolem

mierci, si kosmicznych w bezustannym ruchu. Za oceanem, na Zachodzie, leaa kraina Kimerw, gdzie panoway kimeryjskie ciemnoci" (Odyseja 11,19, Homera); bya to mglista i chmurna kraina snw i nocy, i zejcie do wiata podziemnego. Wg Teogonii Hezjoda Okeans by synem Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi), maonkiem tytanki Tetydy, ojcem 3000 duchw strumieni i 4000 okeanid (nimf oceanicznych). Po odkryciu oddziaywania Ksiyca na pywy morskie ujrzano w oceanie porednika midzy gwiazdami a Ziemi. W Biblii morze, jako pozostao pramaterii (ac. materia prima), burzliwego, bezksztatnego, buntowniczego Chaosu, ujarzmiane jest przez Jahwe: Kto zamkn morze drzwiami, gdy pienic si wyszo z ona? (...), gdy wyznaczyem mu moj granic i zaoyem zawory i bramy, mwic: Dotd dojdziesz, lecz nie dalej! I tu zatrzymaj si wzdte fale!" (Hiob 38, 811). Rwnie w innych kosmologiach Wschodu bogowie staraj si ujarzmia morze, grone nawet dla nich. Babiloska Tiamat (Morze) jest matk bogw, ale z czasem poddaje si ich wadzy. W apokaliptycznej wizji nowego nieba i nowej ziemi (Apok. 21,1) nie ma ju miejsca na buntownicze morze. Jahwe rozdziela Morze Czerwone, aby przepuci such nog Izraelitw (Ex. 14,212). Jezus obudziwszy si, zgromi wicher i rzek do morza: Umilknij! Ucisz si! I usta wicher, i nastaa wielka cisza" (Ew. wg Marka 4,39). Neptun umierza szalejce fale sowami: Quos ego!", ac. 'ja was (naucz)! (dam) ja wam!' (Eneida 1,135, Wergiliusza). Morze siy dynamiczne, stany przejciowe, ustawiczny ruch, zmienno ksztatw, suma wszechmoliwoci, ycie i mitr. Przysowie: Morze niesie chleb i mier, plon i zgon. Nic nie ma gorszego nad morze, by zama czowieka, choby i najsilniejszego" (Odyseja 8,138 Homera, t. J. Parandowskiego). Morze podno i bezpodno. Grecy i Rzymianie skadali morzu w ofierze byki i ogiery jako symbole podnoci. Przysowie: Co pochonie morze, to si ju nie mnoy. Brzemi pustyni morskiej", ac. Onus deseni maris (Izajasz 21,1). Morze kobieta, matka, yciodajna i grona zarazem, rodzca Soce i prze

chowujca w swym wntrzu potwory. Wraca do morza wraca do ona matki, tj. umrze. Wielkie Matki, Wielkie Boginie, ktre, jak egipska Izyda, jak asyro-babilo-ska Isztar, s Paniami Wd", Gwiazdami Morza", Krlowymi Mrz", jak Afrodyta Anadyomene ('zrodzona z morza'), uosabiaj podne siy natury, gdy wszystko co yjce bierze si z wilgoci, a wszystkie stworzenia pochodz z morza (co potwierdzia nauka wspczesna). Afrodyta, bogini mioci, jest opiekunk wysp i wybrzey, eglugi i eglarzy, pyww morza zalenych od Ksiyca podobnie jak menstruacje kobiet, fal symbolizujcych bezwolne unoszenie si przez wzbierajc rozkosz orgazmu. W symbolice chrzecijaskiej Matka Boska jako Gwiazda Morza (tac. Stella Maris), z podwjnym obliczem Wielkiej Matki, ktra daje i bierze, udziela i karci, unoszca si nad burzami i nawanicami wiata, promieniejca pociech i ukojeniem dla wiernych. Morze wie si te z japosk bogini literatury, muzyki, bogactwa, kobiecoci i szczcia Benten. Morze tajemnica, przygoda, prawda zatopiona w podwiadomoci, jako siedlisko gboko ukrytych monstrw i bogactw, cel tsknot podrnikw, odkrywcw, rybakw morskich, wielorybnikw, poawiaczy pere i korali, bursztynu, zatopionych okrtw napenionych zotem. Non vidit mira qui non vidit maria ac. 'Kto na morzach nie bywa, ten dziww nie widzia'; por. podre Sindbada eglarza z Bani z 1001 nocy, w poszukiwaniu wielkich zyskw, dziww i przygd. Morze zmienno i niezmienno. Starcy Morscy wg mitologii greckiej: Pro-teusz, Forkis, Glaukos i Nereusz, mieli wszyscy dar wieszczenia i przeobraania si w rne postacie. Menelaos, gdy wiatry morskie zagnay go do Egiptu, schwyta Proteusza i poprosi o wrb. Ten zmienia si kolejno we lwa, wa, panter, odyca, drzewo i wod, po czym wrci do swej waciwej postaci i speni yczenie bohatera (Odyseja 4 Homera). Wszystkie rzeki pyn do morza, a morze nie wylewa" (Eklezjastes 1,7). Twa fala pian skrzydlata szumie bdzie niezmiennie, o morze zmienne wieczycie" (Pochwalone bd, boskie morze A6 L. Staffa). W redniowieczu morze byo symbolem wiata zmien-

nego i niestaego, penego pokus; niebezpieczestwa zwizane z podr morsk czyniy z przebycia morza bohaterstwo i zasug; krucjat drog morsk uwaano te za dajc wiksz zasug. Starcem Morskim zwany jest take straszny dziadunio z pitej podry Sindbada eglarza (z Bani z 1001 nocy), chccy go na mier zajedzi. Podr morska przygoda seksualna. Sztorm, w ktrym nikt nie uton uratowane dziewictwo; sztorm, w ktrym s ofiary w ludziach grzech, zo, kara. Wzburzone morze w tradycji chrzecijaskiej wiat doczesny. Morze nieczysto; oczyszczenie. Sono i gorycz wody morskiej uwaano w redniowieczu za oznak jej nieczystoci (ac. mar ab amaro),. gdy jest trucizn dla wyszych, ziemskich form ycia. ,,Morze obmywa wszelkie ludzkie zmazy" mwi Ifigenia w kraju Taurw (Epejsodion IV) Eurypidesa (t. J. Lanowskiego). Morze ywio obcy i nieprzyjazny. Suave mari magna ac. 'Mio przy burzliwym morzu (i wichrze wzbijajcym fale) przyglda si z brzegu trudom eglarzy' O naturze wszechrzeczy 2,1 Lukrecjusza. A na morzu bodaj tam nikt dobry nie bywa" {Przemowa krtka... Szwedowie, Duczycy 200 Mikoaja Reja). Chwal morze, a sam pywaj po wiadomej rzece znajomej" (Flis 699700 S. F. Klonowica). Szaleje morze i szuka ofiary" {Wilhelm Tell 5,147 F. Schillera). Morze potga. Kto wada na morzu, bdzie prdzej czy pniej wada mocarstwem" (Temistokles cytowany przez Cicerona w Listach do Attyka 10,8). Trjzb Neptuna jest berem wiata" (Le Commerce 60 A. M. Lemierre'a). Zalubiny z morzem: doroczna ceremonia zalubin Wenecji, jako Narzeczonej Morza, z Adriatykiem (w. sposalizio del Mar) symbolizowaa potg morsk Wenecji. Od XIXII w. do 1797 doa wenecki na barce Bucentaur" wypywa w morze w dniu Wniebowstpienia Paskiego i wrzuca piercie do wody. Wolno mrz morze pene (otwarte) nie podlega suwerennoci adnego pastwa; panuje na nim w szczeglnoci: wolno eglugi, rybowstwa, przelotu i zakadania kabli podmorskich.

Gbia morza. Morze jest rwnie gbokie w czasie ciszy i w czasie sztormu" (Kazania: Mundus Mar Johna Donn). Huk morza. Gono ryczce morze", gr. poyphloisboio thalasses (Iliada 9,182 Homera). Barwy morza. Morze jest niebieskie, zielone, lazurowe, sine, stalowe, szare, szafirowe, ciemne, ciemnoczerwone jak wino (gr. epi omops ponton u Homera). Morze ycie ludzkie. Morze to ycie ludzkie; fala to zudzenia; niezmordowany rybak to dusza czowieka, zdobycz szczcie, a siatka to nasze marzenia" (Rybak 1214 G. Daniowskiego). Morze wspomnienie i zapomnienie. O, nie ma prawdy w tym (...), co ludzie mwi "morze zapomnienia". Bo mi ta mroczna a cicha gbina wszystko wspomina... I caa przeszo idzie mi tu w goci z nieskoczonoci" (O, nie ma prawdy... l6 Marii Konopnickiej). Morze wrebne. Kto w swej piersi prawdom nieznanym nie przeczy (...) temu morze si zwierza, wieci, z duszy wry" (Wieci z morza 7,10 L. Staffa). Morze zapowied powrotu do ojczyzny (dla narodu eglarzy). W czasie odwrotu z Persji dziesiciu tysicy najemnikw greckich: Skoro stra przednia wesza na szczyt gry Techos, powsta wielki krzyk... Rycho usyszeli onierzy woajcych: Morze! morze! (gr. thdlatla! thalatla!)". Widok Morza Czarnego zapowiada rychy powrt do Grecji (Anabaza 4,7 Ksenofonta). miech morza. miechy morskich fal nieprzeliczone!" (Prometeusz w okowach 89 Ajschylosa, tl. S. Srebrnego). Umiecha si morze, zaprasza do kpieli" (Wilhelm Tell, Pie rybaka 1,1 Fr. Schillera). Prdy podmorskie siy duchowe. Kozio Morski Kozioroec, zob. Koza. Potwr Morski gwiazdozbir nieba pd. zwany Wielorybem (Cetus); przen. demon godu towarzyszcy powodziom. W Morski gwiazdozbir zwany Wem Wodnym (Hydra). Je Morski jewka, ryboje; jego pancerz, skadany na grobach, by atrybutem sonecznym z uwagi na kolorowe kolce promienie. W marzeniu sennym (spokojne) szczcie, powodzenie; (burzliwe) niepowodzenie, gniew.

W plastyce morze wyobraano przez sierp Ksiyca, konia, konika morskiego (pawikonika), wa, lini wow, faliste M, delfina. Tematy m.in.: narodziny Afrodyty z piany morskiej; Posejdon na rydwanie cignitym przez konie i orszak boga mrz nereidy i trytony; Leukotea (Ino), boginka morska, rzuca namiotk (chusteczk) toncemu w morzu Odyseuszowi, ratujc mu ycie; Leander przepywa Hellespont, aby spotka si z ukochan Hero; Leander tonie, Hero odbiera sobie ycie skaczc do morza; wojska faraona pochonite przez Morze Czerwone; ludzko i Noe w czasie Potopu; w. Franciszek a Paulo ucisza sztorm w Zatoce Messyskiej rzucajc swj paszcz na fale; w. Augustyn na play morskiej i dziecko (Chrystus) z muszelk, siedzce na piasku. Morze odlane z brzu wielkie naczynie wsparte na 12 brzowych bykach, stojce w pierwszej, salomonowej wityni jerozolimskiej (2 Ks. Kronik 4,5; 3. Ks. Krl. 7,26). MOST Most symbolizuje czenie tego, co rozczone w czasie i przestrzeni, poczenie dwch wiatw, widzialnego i niewidzialnego, Boga i czowieka, sposb przekroczenia nieprzebytych przeszkd; sprawiedliwo, wierno, stao; ycie; trudno, wybr, prb, niebezpieczestwo, pragnienie zmiany, zmian; porednictwo; Drog Mleczn; zob. Tcza. Most poczenie poznawalnego z niepoznawalnym, przeobraenie, przejcie zjednego stanu do drugiego (w wielu kulturach), od stanu niewiedzy do stanu wtajemniczenia (przejcie niebezpieczne, najeone trudnociami), przejcie z kondycji ludzkiej do stanu nadczowieczego, od spraw przyziemnych do wzniosych, od wiata zmysw do wiata nadzmysowego. Most prba, wybr w dziedzinie rytuau, religii, moralnoci, przejcie midzy dwoma stanami wewntrznymi, midzy sprzecznymi pragnieniami, wyjcie z sytuacji konfliktowej. Most niebezpieczestwo (np. spadnicia w d, zawalenia si mostu). Misericordia Domini inter pontem et fontem ac. 'aska boska midzy mostem a strumieniem' (w. Augustyn).

Most ycie. Przysowie wschodnie: ycie to most, przejd przez niego, ale nie buduj na nim. (Jednak inynierowie rdw. uwaali, e obudowanie mostu domami po obu stronach wzmacnia jego konstrukcj). Most, przejcie przez most kopot, trudno. Przysowie: Nie przechod przez most, nim do niego nie dojdziesz nie martw si na zapas, przedwczenie. Tczowy most, zob. Tcza. Srebrny most. Otwierajcie zawdy nieprzyjacioom waszym wszystkie bramy i drogi, i raczej zbudujcie im most ze srebra, aby ich precz wyprawi" (Gargantua i Pan-tagruel 1,43 Rabelais'go, t. T. Boya-ele-skiego) wg synnego powiedzenia Arysty-desa do Temistoklesa po bitwie pod Sa-lamin. Przysowie: Uciekajcemu nieprzyjacielowi buduj mosty ze srebra (a. zota). Zoty most w mit. skand. Gjallarbrii, przez rzek Gjall 'Huczc', ktra opywa wiat podziemny. Zoty most, po ktrym, wg legendy nm., duch Karola Wielkiego w okresach dobrobytu przekracza Ren pod Bingen (w Nadrenii-Palatynacie), aby pobogosawi zboa i winnice. Polski most bazestwo. Przysowie zanotowane w XVXVI w.: Polski most, niemiecki post, woskie naboestwo wszystko to bazestwo; ilustruje aosny stan mostw drewnianych (innych nie byo) w wczesnej Rzplitej. Oli most, ac. pons asinorum, ezelbryk (z nm. Eselbrucke) 5. teza l. ksigi Elementw Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, na ktrym potykali si zwykle niedouczeni; klucz", ksieczka zawierajca rozwizania zada a. tumaczenia obcojzycznych lektur szkolnych. Diabelski most nazwa wielu mostw, ktre lud uwaa za niemoliwe do zbudowania bez pomocy diaba. Pierwszy przechodzie mia sta si ofiar diaba, rodzajem okupu, pozwalajcego odtd wszystkim przechodzi przez most bezpiecznie. Most Westchnie, w. Ponte dei Sospiri, przez ktry skazacy przechodzili z sali sdowej weneckiego Paacu Dow do okropnego wizienia Piombi. Most Szniwat 'Dzielcy' w tradycji perskiej przejcie do raju dla dusz osb zmarych: szerokie dla sprawiedliwych, wskie i ostre jak n dla grzesznikw. Most Sirat, Bifrost, zob. Tcza.

Pontyfik, zob. Tcza. Pontyfik, tac. pon-tifex 'budowniczy mostw' oznacza kapana, czonka kolegium pontyfikw, pniej take by tytuem cesarzy rz. (pontifex maximus}, a nastpnie papiey. Nazwa ta oznacza ma nie tylko 'budowniczego mostw' midzy niebem a ludzkoci, ale te okrela samego pontyfika, wadc, jako most midzy poddanymi a bogami. W zbiorze opowieci walijskich Mabinogion (XI XIII w.), w opowieci Branwen, crka Llyra (bstwa morza w mit. bryt.), wojska walijskie atakujce Irlandi zatrzymuje zaczarowana rzeka Shannon, ktrej nie mona przepyn i przez ktr nie ma mostu. Krl Bran kadzie si wic w poprzek rzeki, od brzegu do brzegu, a wojsko przechodzi przez niego jak przez most. Krl Artur, bajeczny wadca Celtw, zwany by mostem midzy Niebem a Ziemi. Wyraenie przysowiowe: Mostem si kadzie, ciele. Most z pokory. ,,Gromada szara gospodarzy (...) tak porobia gdzie w niebie otwory i takie do nich mosty ma z pokory" (Beniowski 10,4526 Sowackiego). Most czuo. I te nasze tczowe mosty czuoci nad pustk rozpitych" (Wesele 2,7 S. Wyspiaskiego). Spali mosty za sob odcina sobie drogi powrotu, tac. pons a tergo abruptus est. Prosto z mostu bez ogrdek, wrcz, po prostu. W heraldyce: cierpliwo, stao, odporno na powodzie; wierno; ostrono; sprawiedliwo. W marzeniu sennym: (zerwany) trudnoci, kopoty; (przekroczony) powodzenie. MOTYL Motyl symbolizuje denie do wiata; ycie; mier; niemiertelno, zmartwychwstanie, dusz. Psyche; intuicj; mio; lubieno; szczcie, przyjemno; wesoo, swawol, swobod; kolorowe pikno, strojno, wytworno, prno, dworaka; lekko, baho, beztrosk, bezmylno, lekkomylno, nieroztropno; niestao; przemijanie, marno. Motyl w buddyzmie atrybut Siakiamuniego ('mdrca Siakiasw'), tj. Buddy. Skrzyda motyla przemijanie czasu, godzin, chwil; mio. Hory, w mit. gr.

uosobienia pr roku, pniej godzin (gr. hora 'pora roku; pogoda; godzina; bieg czasu; modo'), wyobraano niekiedy z motylimi skrzydami; podobnie Zefir, wiosenny wiatr zachodni, oraz boga mioci. Erosa. Grecki wyraz psyche oznacza 'dusz; motyla'; motyl reprezentuje tu dusz w przeciwiestwie do robaka, wyobraajcego ciao (soma). W plastyce przedstawiano czsto Psyche jako motyla a. ma, uskrzydlon dziewczynk przypominajc motyla, niekiedy z Erosem, ktry poddaje j prbie ognia (zapalonej agwi), czyli oczyszczajcych i odradzajcych pomieni mioci. Poczwarka motyla mier. W mit. gr. Tanatos, geniusz mierci, brat Hypnosa--Snu. Czasami wyobraano motyle na grobowcach. Przeobraenie poczwarki motyla w posta doros (imago) wyjcie duszy z ciaa w chwili mierci. Przeobraenie zupene motyla: jajo, gsienica, poczwarka, imago ycie, mier i zmartwychwstanie. Motyl nocny trupia gwka (ac. Acherontia atropos, od Acheron 'rzeka w Hadesie' i gr. 'nieodwracalny') wg wyobrae antycznych wyfruwa z Piekie; dlatego nazywany by w rnych okresach: sfinks, Styks, satanas, ariel, morta, meduza, charon, leta. Motyl z arsenau czarnej magii, na rwni z wampirem, nietoperzem, czarnym kotem, puszczykiem itd. Motyl w tradycji chrz. Wielkanoc, zmartwychwstanie Chrystusa; zmartwychwstaa dusza ludzka (w plastyce: w rku Dziecitka Jezus a. w martwych naturach). Motyl przemijanie; prno, marno. Czowiek to motyl: skrzyda aksamitne letniemu tylko pokazuje socu" (Troilus i Kresyda 3,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Dni nasze jak dni motylka, yciem wschd, mierci poudnie" (Pierwiosnek 1314 Mickiewicza). Motyl dworak. Zwyky motyl dworski, trzepoccy si w krlewskiej wicie" (Sardanapalus 5,1 Byrona). Motyl wytworno, elegancja. Ozdobno ornamentw na skrzydach motyla zwraca uwag przeladowcw, ale te odstrasza (np. pozorowane wielkie oczy niepylaka, nastrosz pawika, osadnika). Motyl mczyzna niestay w uczuciach, pochy, wietrznik, zmiennik. Niestay jak motylek. Przefruwa z kwiatka na kwiatek. Rnie skrzydeka koysa, ju jemu i k

nie stao; wszystkie kwiatki powysysa. Motylu, jeszcze ci mao?" (O motylu l4 F. D. Knianina). Motyl lekkomylno, nieroztropno. Motyl nocny, przycigany przez blask ognia, opala sobie skrzyda i ginie. Mistyczna, ofiarna, bezinteresowna mio duszy do wiata. Motyl beztroska, swoboda postpowania. Przeciwnie ni pszczoa dca prosto do celu, motyl lata bezadnymi zakosami, a mimo to take trafia do celu (a przy tym stanowi w locie cel trudny do pochwycenia przez ptaki). Motyl baho, co lekkiego, niewanego, bezwartociowego. Przysowia: Motyle goni (apa) zbija bki, marnowa czas na gupstwa. Godnoci zabieganie motylw apanie. Lekki jak motyl. Za motylem nie go automobilem" (Feliks Chwalibg). W marzeniu sennym: niestao; wyswobodzenie si; odnowa. MRWKA Mrwka symbolizuje pilno, trud; oszczdno, skpstwo, egoizm; zapobiegliwo, przedsibiorczo, gospodarno, bogactwo; ostrono, przebiego, mdro, inteligencj, wiedz; porzdek, umiarkowanie, przewidywanie; spoeczestwo, ducha spoecznego; karowato; filigranowego morderc; wojowniczo. Mrwka (podobnie jak pszczoa) wspycie spoeczne, pilno, przezorno, gospodarno;. zwaszcza z uwagi na organizacj ycia w mrowisku i na gromadzenie zapasw na zim. ,,Mdra (mrwka) zbiera zapasy" (Prace i dnie 778 Hezjoda). (Maluczkie, a mdrsze od mdrcw) mrwki, lud saby, ktry przygotowuje we niwa ywno sobie (na zim)" (Ks. Przypowieci 30,245). Id do mrwki, o leniwcze, a przypatruj si drogom jej i ucz si mdroci! Ona nie majc wodza ani nauczyciela, ani przeoonego, gotuje w lecie pokarm dla siebie i gromadzi we niwa, co by jada" (Ks. Przypowieci 6,68). Jednak dla Hindusw ta zapobiegliwo mrwki jest symbolem marnoci i znikomoci wszelkich poczyna ycia doczesnego. Jako symbol bogactwa i pilnoci przedstawiano mrwk na monetach rzymskich

wraz z Cerer, bogini urodzaju, ktrej bya powicona; w tym charakterze uwaano j za owada wrebnego. Mrwcza praca skrztna, drobiazgowa, wytrwaa, mudna, usilna. Mrwka w Talmudzie symbol uczciwoci. Mrwka egoizm i sknerstwo. W bajce Lafontaine'a Konik polny i mrwka konik polny, owad Apollina, boga muzyki i piewu, przepiewa cae lato i jesieni prosi mrwk o poyczenie ziarna, ale mrwka nigdy nie poycza". Przysowie: Mrwka poycza nie rada. Mrwka pycha poprzedzajca upadek (gr. hybris). Przysowie arabskie: Gdy Bg chce umierci mrwk, wyposaa j w skrzyda. To mrowisko nasze cae jake ndzne, jake mae! A te mrwki, tak wspaniae, pene dzy, wiedzy, pychy, jake twr to mieszny, lichy" (Doywocie 2,5 Aleksandra Fredry). Mrowisko roztropno, dobra organizacja; obraz mrowia, mnogoci, bezliku, miriadw, chmary, masy ludzi (w sensie ujemnym). Tyle, co mrwek bardzo wiele. Roj si niezliczone piechoty mrowiska" (Pan Tadeusz 11,42 Mickiewicza). Myrmidonowie, wg staro. legendy gr. mieszkacy Ftiotis w Tesalii lub Eginy (wyspy w zatoce Saroskiej), ktrych nazw (od gr. myrmeks dpn. myrmekos 'mrwka') tumaczono w sposb dwojaki: gdy wszyscy mieszkacy Eginy zmarli od zarazy, krl wyspy, Ajakos, syn Zeusa i Eginy, crki boga rzecznego Azopa, uprosi u ojca ponowne zaludnienie kraju przez zmian mrwek w ludzi (Metamorfozy 7,520 Owidiusza); inna wersja twierdzi, e protoplasta Myrmidonw by synem Zeusa i Euryme-duzy, crki tesalskiego krla Myrmidona, uwiedzionej przez Zeusa, ktry przybra w tym celu posta mrwki. Jako wierni i ofiarni, cho po trosze barbarzyscy, towarzysze Achillesa na wojnie trojaskiej, Myrmidonowie stali si synonimem podwadnych speniajcych rozkazy lepo i bezwzgldnie. Mrwki-olbrzymki wielkoci wilkw egipskich yy, wedug Pliniusza St., w Indiach, gdzie zajmoway si zim wydobywaniem z pieczar zota, ktre Hindusi latem porywaj i uciekaj z nim na szybkich wielbdach. Jednak wielkie mrwki doganiaj

zodziei z atwoci i rozszarpuj ich na strzpy. Mrwka uprzejmo. Wedug Plutarcha (O przemylnoci zwierzy 11) nie obciona mrwka zawsze ustpuje drogi obadowanej. Mrwka przeciwnik may, ktrego jednak nie naley lekceway. Przysowie starogr.: Nawet mrwka ma ledzion (tj. moe wpa w zo, w sza). Mrwka karowatym niszczycielem, morderc, wojownikiem. Gdyby mrwki byy wielkoci jamnikw, aden ssak (wraz z czowiekiem uzbrojonym w bro jdrow) nie uchowaby si na ziemskim globie. Mrwka dreszcz strachu. A mrwki mnie przeszy, mrowie mnie przeszo. Zwizek mrwek z czarownicami, czarownikami, tumaczy si niepojtym tajemniczym sposobem porozumiewania si tych owadw. Mrwka sprawiedliwo (w Chinach). Mrwka u muzumanw jest jednym z dziesiciu zwierzt znajdujcych si w niebie (zob. Zwierz), gdy uczya Sulejmana (krla Salomona) pokory i skromnoci. W heraldyce: zrczno, przebiego; inteligencja, pomysowo. W marzeniu sennym: zdrowie; wane przedsiwzicie. MUCHA Mucha symbolizuje zaraz, plag, chorob; irytacj, arogancj; maostkowo; donosicielstwo; podstp; kopot, dokuczliwo; skpstwo, chciwo; aroczno, krwiopijc; zmysowo, chu, bezwstyd, rozpust; sabo, ycie w zmniejszeniu, mao; nieczysto, brud; mier, rozkad, gnicie; diaba, Belzebuba, demona; bogw; Stary Rok; prognoz pogody; odwag; dusz. Muchy bogowie. W starobabiloskim (z ok. 2000 p.n.e.) Poemacie o Gilgameszu bogowie zlatuj si gromadnie, jak muchy, do ofiar i libacji. Mucha w tradycji staro. Izraela i w rdw. nieczysto. Muchy nie pojawiay si w wityni jerozolimskiej. Muchy plaga. Na Bliskim Wschodzie i w Egipcie powtarzay si plagi much, przed ktrymi uciekali mieszkacy, wyludniajc cae okolice. Do plagi much przyrwnywali Izraelczycy zaborcze armie egipskie. I stanie si w owym dniu, e Pan

gwizdnie na much, ktra jest na kracach strumieni egipskich" (Izajasz 7,18). Czwarta plaga spuszczona przez Jahwe na Egipt (Ex. 8,2032). W wielu krajach rdziemnomorskich skadano ofiary bogom mogcym poskromi t plag: Kanaanici i Filistyni Belzebubowi, Syryjczycy samym muchom, Grecy dorocznie ofiarowywali byka Zeusowi Apomyiosowi w jego wityni w Akcjum, Rzymianie Herkulesowi Zwycizcy. Trafnie zaobserwowano udzia much w rozprzestrzenianiu zarazy. Jako obrocy od much suyli take: Apollo i demony Myiag-ros i Myiodes. Zwizek much ze wiatem podziemnym wyraa si m.in. w demonie gnicia, Eurynomosie, 'szerokowadnym', karmicym si trupami, objawiajcym si jako wielka mucha o barwie ciemnogranatowej, metalicznej. Mucha udrka picego. Wg pnego mitu gr. piewaczka, kochanka Endymiona, zostaa przez zazdrosn bogini ksiycow Selene zmieniona w much, aby nie moga jej przeszkadza w nocnych schadzkach ze picym ukochanym. Krl much Belzebub, Beelzebub, Baal Zebub 'wadca much', czczony w Akkaro-nie, miecie filistyskim, mia odpdza plag much i komarw, a ponadto leczy wszystkie choroby. (Anio do Eliasza) Czy nie ma Boga w Izraelu, e si idziecie radzi Beelzebuba, boga Akkaronu?" (4. Ks. Krl. 1,3). Imieniem tym nazwano w Izraelu diaba, ksicia czartowskiego" (Ew. wg Mat. 12,24). Moliwe, e ydzi umylnie zmienili pogaskiego Baal Zabula 'wadc Domu' na 'wadc much', aby go omieszy. U chrzecijan Belzebub diabe sprowadzajcy zarazy i nieszczcia; grzech, ktry mona odpokutowa. Imi uywane w zaklciach czarnej magii. Nieustanny atak za zrodzonego w zgnilinie i rozkadzie, bzykajcego, brzczcego, buczcego nieznonie, wirujcego, tncego do krwi i pijcego krew ludzi i zwierzt. Przysowie: Muchy s to pszczoy diaba (echo lud. legendy o Jezusie i pszczole). Mucha w drogim olejku yka dziegciu w beczce miodu, dosy gar piounu na zepsucie beczki napoju. ,,Muchy zdychajce psuj wo drogiego olejku" (Eklezjastes 10,1). Mucha w bursztynie niemiertelno, niezniszczalno. Widomie skryta w prze

czystym bursztynie zda si, e w wasnym iniedzie pszczoa pynie (...). Niech Kleopatra nie pochlebia sobie, kiedy w ksztatniejszym mucha ley grobie" (Pszczoa w bursztynie ) 2,78 Jana Andrzeja Morsztyna). Mucha w mazdaizmie posta, w jakiej sfruwa na ziemi Aryman, bg za i ciemnoci, kamstwa i zniszczenia; Nasu, demon eski, wcielenie nieczystoci. Packa na muchy (w buddyzmie) wadza. potga, ochrona, wyszo, sia magiczna. Mucha (na Dalekim Wschodzie) niemiertelna dusza nieustannie unoszca si w przestworzu. Mucha arogancja; twrca a. przywdca tylko we wasnej wyobrani. W bajce Ezopa mucha siedzca na osi koa mwi: ,,Jaki py podnosz!" Mymy orali" mwi mucha, ktra siada na pugu (Mucha bajka Iwana Dmitriewa) o c/owieku przypisujcym sobie cudze zasugi, nieuytecznym, cierpicym na urojenia rozszczeniowe. U chomika w gospodzie siedz muchy przy miodzie. Siedz, pij kolej i z pajkw si miej" (Muchy samochwaty l4 Marii Konopnickiej). Mucha posta, jak przybiera skandynawski szatan Loki, aby drczy swoje ofiary, a take aby skra naszyjnik Frei, piknej bogini mioci, zwany Brisingamen, jeden z cudownych skarbw bogw". Mucha (w epoce Odrodzenia) czas, poerca rzeczy; rozkad, gnicie. Buczca, bzykajca mucha w tradycji chrz. zmysowo, rozpusta, chucie cielesne. ,,Popeni cudzostwo (...). Maleka zota muszka w moich oczach grzeszy tak samo" (Krl Lear 4,6 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) Wyobraenie muchy obron przed muchami. W XV i XVI w. w malarstwie i wntrzarstwie w., nm. i niderl. umieszczano wizerunek muchy sprawiajcy wraenie prawdziwej muchy (fr. trompe 1'oeil) dla magicznego odstraszania owadw a. w myl zasady medycyny ludowej i homeo-patii: similia similibus (curantur) ac. 'podobne (leczy si) podobnym'. Muchy i komary demony Starego Roku, zob. Oliwka (Nowy Rok). Mucha sabo, mao, drobina. Saby jak mucha. To dla niego mucha, tj. tyle, co nic. Mucha nie siada o dobrze wy

konanej robocie, ktrej nie mona postawi nawet najmniejszego zarzutu. Mucha potga saboci. Lwisko si rzuca jak szaleniec jaki (...), ryczy, iskrz mu si oczy (...), a te powszechne rozruchy byy spraw biednej muchy" (Lew i mucha 1320 Stanisawa Trembeckiego). Mucha ycie w zmniejszeniu. Przysowie skand.: Zdarza si i musze, e powie: Mie j musz! Przysowie tac.: Habet et musca splenem 'Nawet i mucha ma ledzion', tj. potrafi zapon gniewem. Muchy szlacheckie (wg teorii Wojskiego): Pier maj szersz, brzuch wikszy od gminnych, latajc bardzo hucz i nieznonie brzcz, a tak silne, e tkank przebij pajcz" (Pan Tadeusz 2,7024 Mickiewicza). Mucha chciwo. Przysowia: Mucha topi si w syropie, ktry sama chciwie opie. Brzczy mucha, kiedy w miodzie tonie. Jak mucha w smole (w mazi) uwiz, ulgn, uwija si, rusza si. Mucha krwiopijca, zwiastun burzy (bo przed burz najchciwiej tnie i pije krew ludzk i zwierzc); prognoza pogody. Sztuczna mucha puapka, podstp. Wdkarze owi ososie, trocie, pstrgi, lipienie na much", imitacj owadw yjcych nad strumieniami, brodzc pod prd, wyrzucajc i opuszczajc wdk przynt na (a. nad) wod. Muchy apa traci czas na gupstwa; prnowa. Mucha szpicel, donosiciel. Przysowie: Zawsze jest taka mucha, co doniesie do ucha. Mucha (Musca) gwiazdozbir nieba pd., niewidzialny w Polsce. MUSZLA (Koncha, Skorupa) Skorupa (w biologii) twarda ochronna zewntrzna okrywa zwierzcia, owocu a. jaja. Muszla, koncha, skorupa szkielet zewn. miczakw wytwarzany przez nabonek paszcza, okrywajcy tuw zwierzcia, czsto pozwalajcy mu ukry si w muszli cakowicie. Wewntrzna warstwa muszli nazywa si macic perow. Muszla prymitywnych miczakw ma ksztat czapeczki, muszla limakw jest spiralnie skrcona, gowonogw wielokomorowa, maw

z dwch powek (jak dwch doni) poczonych wizadem itd. Muszla symbolizuje Ksiyc; bstwo, sowo boe; pielgrzymk; proroctwo; dusz ludzk; umys, odkrycie naukowe; charakter; szlachectwo; krlewsko; muzyk, such, szum morza; niedostpno, ochron ycia; pocig seksualny; dugowieczno, niemiertelno; mier; powcigliwo, bezczynno, lenistwo; osobowo; odludka; mi-zantropa; zob. Pera. Muszla u ludw prymitywnych zapewnia miaa niemiertelno zwokom. Na grobowcach chrz, bya emblematem ciaa, ziemskiej powoki czowieka opuszczonej przez niemierteln dusz a. domu opuszczonego przez ycie. Muszla maa zwizek z Ksiycem (podobiestwo ksztatw w rnych fazach); talizman uatwiajcy nabycie bogactwa i wiedzy, umiejtnoci przemawiania; amulet eglarski; udana podr, zw. morska. Emblemat Afrodyty Anadyomene ('wynurzajca si z morza'), bo zrodzonej z piany morskiej, przedstawianej na muszli; zasada eska; vulva, brzuszek kobiety (podobiestwo ksztatw); amulet podnoci dawany crce idcej za m; powodzenie jednego pokolenia wynikajce ze mierci poprzedniego. W plastyce: cigniona przez delfiny a. hippokampy tworzy rydwan bstw morskich, Posejdona (Neptuna) i Galatei. Rwnie Fortun (szczcie) ukazywano na rydwanie z muszli. Jej zwizek ze szczciem wynika z rodowodu wodnego, bo .woda jest rdem ycia. Muszle suyy te w wyobraeniach Zotego Wieku jako talerze i puchary, oe bstw morskich; wiadomo; wiato. Muszla maa dziewictwo, niepokalane poczcie, dziewicze narodziny; atrybut Matki Boskiej, o ktrej powiadano, e nosia w onie bezcenn per", Jezusa; w rdw. sdzono, e mae zapadnia rosa, co suyo za dowd, e Dziewica porodzia Syna; emblemat chrztu, czsty ksztat chrzcielnic; symbol zbawienia; atrybut w. Jakuba Starszego i pielgrzymek do jego sanktuarium w Santiago de Compostela w pn.-zach. Hiszpanii, pniej kadej udanej pielgrzymki (jako czarka do czerpania wody); artybut w. Rocha jako pielgrzyma i apostow, ktrzy spotkali Chrystusa w drodze do Emaus (Ew. wg uk. 24,1335). W ma

larstwie rdw. atrybut Gupoty. Emblemat Irlandii (Charles Stewart Parnell, 184691). Muszla pienidze; w wielu krajach,i zw. afrykaskich, suya jako waluta^ rodek wymiany. ' Szum muszli tajemniczy zwizek z macierzystym, szumicym morzem. Dusza muzyki drzemie w muszli" (ycie ludzkie Samuela Rogersa; 1819). I pamitaj o swej wspaniaej ojczynie, i szumi, jak ocean szumi" (O muszlach Waltera S. Landora, 17751864). Muszla muzyka, sowo. Prymitywny instrument muz. sucy do wzywania do wsplnych modw (tak jak pniejsze koatki i dzwony), zw. do ceremonii wtajemniczenia, lubnych i pogrzebowych; grano te na muszlach wzbudzajce strach nieprzyjaciela sygnay bitewne; dzi uywane w ceremoniach hinduizmu i amw tybetaskich. Od muszlikonchy koncha-mao-wina uszna, std pera jest emblematem Sowa. W uchu rodkowym limak, cz bdnika. Muszla jeden z omiu emblematw szczcia Buddy Man-La; pozostae to: bezoary, zsiade mleko, owoce, zioa, rt, zwierciado, minia; znaki szczliwej podry, wyobraane te w alegoriach krlewskich. Szczliwa egluga, bo symbol wiatru (gra si na muszli dmuchajc), szczliwego powrotu (ruch spiralny, powrotny), zmartwychwstania i metempsycho-zy. Muszla vulva; Afrodyta i ind. bogini szczcia i urody Lakszmi. Te dziwne usta, blade i rowe jak morska muszla" (Murzynka Stefana Mallarmego). Muszla mozolne, mudne i zbdne spekulacje mylowe (pokrtna i skomplikowana rzeba skorupy miczaka). Muszla mier; (zewn.) szkielet (miczaka). Skorupa umys, charakter. Przysowie: Czym skorupa za modu nasiknie, tym na staro trci. Muszelki na play odkrycia naukowe. Newton powiedzia na krtko przed mierci: Widz siebie jako istot przypominajc maego chopca bawicego si na play, ktry niekiedy znajduje adniejsz od innych muszelk, podczas, gdy przed nim rozciga si olbrzymi ocean nie odkrytych jeszcze praw".

Muszla limaka (brzuchonoga) bstwa zwizane z morzem; ycie i mier, ogie i woda; potencja pciowa; kryjwka, lenistwo, powolno; niwa; grzesznik; osobowo, ktra czowieka nigdy i nigdzie nie opuszcza; niemiertelno; co, co pozostaje z czowieka po mierci. Atrybut ind. boga Wisznu, Afrodyty, trytonw o ciaach barokowych w morskim orszaku Posejdona (Neptuna), gdzie trzymaj konchy a. dm w muszle; atrybut w. Michaa z Normandii, w. Sebalda. Muszle limaka rozkolca, spiralne, grubocienne krlewsko (bo z niektrych gatunkw staro. Fenicjanie otrzymywali cenny barwnik purpur). Atrybut Afrodyty, bo raz pewien rozkolec zatrzyma statek, dziki czemu chopcy uniknli kastracji (Historia naturalna 9,41 Pliniusza St.). limak w skorupie samotnik, odludek, mizantrop. Przysowie: Siedzi jak limak w skorupie. Przys. gr.: y yciem limaka. ,,Zamkn si w swoim domu jak limak w skorupie" (Alkhadar l, 12 Edmunda Chojeckiego). limak dwigacz swego domu. Dwigacz domu wdrapuje si na roliny z ziemi" (Prace i dnie 571 Hezjoda). Jakie to zmylne zwierz! Gdy ma zego ssiada, zabiera swj dom i wynosi si" (Fragment komediopisarza gr. Filemona, ok. 361 ok. 263 p.n.e.). limak lenistwo, bezczynno, powolno; upr, wytrwao; wysuwanie ciaa ze skorupy pord a. erekcja fallusa; czuo, agodno; jesie; krtkotrwao; w rdw. grzesznik (bo wszystkie grzechy uwaano za skutki bezczynnoci). Jak limak rozpywajcy si niech znikn, jak pd niewiasty poroniony niech nie ogldaj soca!" (Psalm 57 9). Dziki wytrwaoci dotar limak do arki" (Solniczki C. H. Spurgeona; 1885). Muszla wiadomo, ciao podwiadomo. limak potencja seksualna (wysuwajca si noga) i rozrodcza; wraliwo, delikatno. limak, jeli rogw dotkniesz, bl odczuwajc niknie w jednej chwili i skryty nisko w swej muszelki grocie trwoy si dugo nim gow wychyli" (Wenus i Adonis 173,1 4 Szekspira, t. Macieja Somczyskiego). limaka macki delikatne" (Stracone zachody mioci 4,3 Szekspira, t. L. Uiricha).

Rogi limaka dusza ludzka. Moe starzec si poruszy i pokae mi przecie troch ludzkiej duszy, jak limak rogw!" (Pan Tadeusz 10,5957 Mickiewicza), Jacek Soplica o Stolniku. Siad limaka Mleczna Droga midzy niebem a Ziemi, most dla dusz zmarych, acuch Lugusa, zob. acuch. W heraldyce: muszla dobro i mdro boska; limak upr, wytrwao, umiarkowanie, rozwaga. W marzeniu sennym: zaszczyty; oszczerstwo; osoba picego; pocig pciowy. MUZYKA (Pie, piew) Muzyka symbolizuje chwa Pask, sfery niebiaskie, harmoni, mow aniow, wdk potpionych, dobro miertelnikw, zudzenie duszy i zmysw, porednictwo midzy dusz a zmysami, przyjemno zmysow, stref poredni; proroctwo, czar, magi; szczcie, pociech, zy, rado, mio, pokarm mioci; pochlebstwo; fletni wiejsk; smutek, lk, wol, uzdrowienie, zmartwychwstanie; jzyk Natury, morze; oko ucha, poezj dwiku; jzyk midzynarodowy; Parnas biedaka; chisk amigwk. Pie (piew) symbolizuje niemiertelno, wznioso; wiatr; harmoni, zgod, radosny dar; przynt; poszukiwanie; koron uczty; drwiny. Muzyka harmonia stworzona z pierwotnego Chaosu. Harmonia sfer. Rozwaania nad liczb i proporcj doprowadzi miay Pitagorasa (a. pitagorejczykw) do intuicyjnego odczucia harmonii (gr. 'spojenie; zwizek; zgoda') Kosmosu (gr. 'porzdek; ozdoba; pikny porzdek rzeczy'). Pitagoras mwi moe mglicie o muzyce niebios", ktr on sam tylko mg sysze, ale jego pniejsi wyznawcy doszli, jak si zdaje, do wniosku, e odlegoci planet" od Ziemi odpowiadaj interwaom muzycznym. Z teorii tej, pod wpywem koncepcji Platona, wynika synna idea: kada z planet", krcych we wsprodkowych sferach wok Ziemi wydawaa wasny ton, co tworzyo razem harmoni sfer", syszan tylko przez bogw. Zob. te Liczby (Symbolika Liczb). Nuty. Prb odniesienia poszczeglnych siedmiu nut do siedmiu planet" byo bez

liku, np.: C Jowisz, D Mars, E Soce, F Merkury, G Wenus, A Ksiyc, H Saturn (wg Febr d'01iveta, okulisty fr.), albo C Wenus, D Soce, E Mars, F Jowisz, G Saturn, A Ksiyc, H Merkury. Byy te odniesienia nut do barw i planet", np.: C pomaraczowa, Soce; D bkitna, Saturn; E niebieska, Merkury; F zielona, Ksiyc; G czerwona. Mars; A ta, Wenus; H fioletowa, Jowisz. Odniesienia do pr dnia i roku, np.: D noc i zima, A wit i wiosna; C poudnie i lato; G zmierzch i jesie. Droga do dalszych prb stoi otworem przed kadym. Muzyka w mitach powstaa za spraw bogw a. ludzi, np. wg Egipcjan stworzy j Toth a. Ozyrys, wg mitu ind. Brahma, wg Biblii Jubal (Gen. 4,21), wg Grekw Apollo, Kadmos, Orfeusz, Amfion (zob. wyej Harmonia sfer). Instrumenty muz. mia wymyli i wybudowa ty cesarz" Huang-Ti, trzeci z mitycznych cesarzy chin. i legendarny twrca taoizmu, ur. ok. 2704 p.n.e. Muzyka lekarstwo; uzdrowienie. Kiedykolwiek zy duch porywa Saula, bra Dawid harf i gra rk sw; i pokrzepia si Sau i lej mu bywao, bo zy duch odchodzi od niego" (/. Ks. Krl. 16,23). Taletas, gr. piewak i muzyk z Krety, uda si na polecenie wyroczni delfickiej do Sparty, gdzie umierzy rozruchy swoim piewem. Niech sodkie pieni, ten . lekarz najlepszy dla chorej duszy, twj rozum uzdrowi" (Burza 5,1 Szekspira, wg t. L. Uiricha). Przysowia: Kiej muzyka za-rzpoli, wtej czowieka nic nie boli. Skoczna muzyka siedem boleci leczy. Muzyka chwaa Paska. Przy powiceniu wityni Salomona: Gdy tedy wszyscy razem na trbach i gosem, i na cymbaach, i na organach, i na rozmaitych instrumentach muzycznych grali, i gos wysoko podnosili (...), dom boy napeniony zosta obokiem i nie mogli kapani sta i suy z powodu mgy; bo chwaa Paska napenia wityni" (2. Ks. Kronik 5,1314). Muzyka najskuteczniejszy sposb .wprowadzenia prorokw biblijnych w wieszczy trans. Muzyka religijna rado, ktra nie da si wypowiedzie sowami" (w. Augustyn). Wstpi Bg wrd wesoego piewu,

i Pan przy gosie trby. piewajcie Bogu naszemu, piewajcie!" (Psalm 46 67). Pie drwiny, urganie. Usyszae urganie ich. Panie. (...) Pieni ich ja jestem" (Treny Jeremiasza 3,613). Pie nad pieniami poetycka ksiga Biblii (VIIIII w. p.n.e.), anonimowa, przypisywana niegdy bdnie krlowi Salomonowi (X w. p.n.e.). Muzyka strefa porednia midzy wiatem materialnym a krlestwem czystej woli" Schopenhauera; std jej uytek, obok ognia i dymu, w liturgiach i rytuaach. Skoro usyszay wszystkie narody gos trby, piszczaki i cytry, fletni i harfy, i symfonau, i wszelkiej muzyki, upadszy (...) pokoniy si bawanowi zotemu (boga Marduka-Bala), ktrego postawi krl Nabuchodonozor" (Daniel 3,7). Pie w mitach: wiatr pobudzajcy deszcz i urodzaj: pieni boga Pana, Orfeusza itd. piew ozdoba, korona biesiady. Zachciao si zalotnikom piewu i taca, ktre s uczty okras" (Odyseja 1,152 Homera, wg t. Jana Parandowskiego). Pie radosny, sodki dar. Pie to najsodsza rado czowieka" (mityczny piewak Musaios, cytowany w Polityce 8,5,2 Arystotelesa). On (Demodok) ma od boga dar pieni, ktra niesie rado, i piewa, co mu serce kae" (Odyseja 8,64 Homera, wg t. Jana Parandowskiego). Pie wabik, przynta, puapka: gosy syren (Odyseja 12,39 i 184 Homera), ondy-ny, rusaki (np. Rybak Goethego, Lorelei Heinego, witezianka Mickiewicza). Grecka muzyka archaiczna: lidyjska paczliwa, pogrzebowa; dorycka mska, wojownicza; frygijska dionizyjska, bachiczna, entuzjastyczna. Muzyka czsto wizaa si z zakadaniem nowego miasta. Apollo, bg muzyki i sam muzyk, by patronem nowo zakadanych miast i kolonii gr. (Archegeles, Ktistes). Muzyk fascynacja mierci (wyobraan przez Grekw jako modzieniec), np. kitarzyci i harfiarze z poda i bani; szczuroap z Hamein, ktry gr na fujarce wywabi wszystkie szczury, a potem wszystkie dzieci z miasta. Pie niemiertelno. Pieni mier nie tyka" tac. carmina morte carem (Amores 1,15,31 Owidiusza). Co niemiertelne y

ma w pieni, musi zgin w yciu" (Die Gotter Griechenlands Friedricha Schillera). ,,Pomie rozgryzie malowane dzieje, skarby mieczowi spustosz zodzieje, pie ujdzie cao..." (Konrad Wallenrod, Pie wajdeloty 1879 Mickiewicza). abdzi piew, abdzia pie (wg antycznej legendy) przedmiertna; przen. ostatnie dzieo twrcy, ostatni wystp, dzieo zamykajce jak epok. Symboliczne typy muzyki (wg filozofa rz. Boecjusza, 480ok. 525) wszechwiatowa, odpowiadajca harmonii ruchu cia niebieskich, nastpstw pr roku, wspdziaania ywiow (Kosmos jako wspaniay koncert); ludzka, harmonii duszy i ciaa.; instrumentalna, wynikajca z regu uycia instrumentw muz. Instrumenty muz. w tradycji judeo-chrzecij. chwaa Boga. Zob. Bben, Harfa, Lira, Rg. Instrumenty muz. metalowe wyyny, gry; muzyka dla szlachty i rycerstwa. Instrumenty muz. drewniane doliny, wzgrza; muzyka prostaczkw, pasterzy, rzemielnikw itd. Sistrum (rodzaj gruchawki, instrument obrzdowy w staro. Egipcie) atrybut Izydy jako bogini podnoci, sprowadzajcy deszcz i urodzaj. Szofar hebr. rg kozi a. barani spaszczony i wygity pod par, sucy w yd. kulcie relig. od pocztku czasw historycznych i uywany do dzi w wito Nowego Roku i w Sdny Dzie (Jom Kippur) jego dwik uwaano za do potny, aby dotar do uszu Jehowy. Trba, rg (zob.) dziaanie magiczne. Gdy tedy wszystek lud krzycza, a w trby trbiono, natychmiast mury (Jerycha) upady" (Jozue 6,20). Trba prosta (gr. salpinks, tac. tuba) atrybut Chway, niekiedy muz: Kalliope, muzy poezji, filoz. i retoryki; Euterpe (zob. niej Aulos); (od XVII w.) Klio, muzy historii; instrument anioa trbicego na Sd Ostateczny. Tamburyn (zwany dzi bbenkiem baskijskim, ale pochodzcy ze staro. Azji), uywany w czasie dionizjw, a w mitach o Dionizosie przez menady (bachantki) niekiedy atrybut Erato, muzy muzyki i poezji miosnej; Heraklesa w czasie jego pobytu u Omfali. A gdy wraca Jefte do Masfa,

do domu swego, wybiega naprzeciw jego crka jedyna z tamburynami i tacami" (Ks. Sdziw 11,34). Psalterium (cymbay) atrybut krla Dawida; instrument Kybele jako bogini podnoci, sprowadzajcy deszcz i urodzaj. Lutnia atrybut uosobienia Muzyki, Suchu, Polihymnii, muzy sakralnej pieni chralnej, instrument anielski, atrybut Kochanka; dodatkowy atrybut Apollina i Orfeusza; z pknit strun uosobienia Niezgody. Aulos (ac. tibia), piszczaka (flet, obj) pop. w staro. Grecji (grajcy uywa dwch aulosw rwnoczenie) towarzysz pieni uywany w obrzdach kultu Apollina, instrument satyrw, Hermesa, Euterpe, Marsjasza. ,,0 tum nie dbam, gdy gra zacznie flet od Euterpe z lir Lesbw przez Polihymni" (Pieni 1,1,324 Horacego, t. Stefana Gobiowskiego). Symbol fallicz-ny, atrybut uosobienia Rozpusty. Syrinks (ac. fistula), zesp drewnianych piszczaek rnej wielkoci poczonych w jednym rzdzie atrybut gr. boga Pana, tzw. fletnia Pana, instrument pasterzy gr., Dafnis i Chloe, cyklopa Polifema, pasterzy betlejemskich (w Polsce multanki). Organy atrybut w. Cecylii. Organy przenone atrybut uosobienia Muzyki, Polihymnii; instrument anielski. Viola (Rodzina instrumentw w powszechnym uyciu w XVXVIII w. w kilku rodzajach i wielkociach, poprzedniczka rodziny skrzypiec) w plastyce Odrodzenia atrybut kilku muz, zw. Terpsychory a. uosobienia Muzyki; Homera. Dudy (w scenach z ycia wiejskiego w malarstwie hol. i flam. XVII w.) fallus. Muzyka agodzi obyczaje (przysowie cyt. w The Scholemaster Rogera Aschama; 1570). Sobie piewa kierowa si wasnym sdem, zdaniem; piewa, gra, pisa dla wasnej przyjemnoci (gr. heaulo psdllein). Sobie piewam a Muzom" (Muza l Jana Kochanowskiego). Muzyka oko ucha (Bibliotheca Tho-masa Drake'a). Muzyka zmartwychwstanie, pobudzenie do ycia. Ozwij si, pieni! rozbud j muzyko! (do posgu":) Ju czas! zstp do nas! przesta by kamieniem!" (Zimowa powie 5,3 Szekspira, t. L. Uiricha).

Muzyka pokarm mioci. Jeli muzyka jest mioci straw, dajcie mi waszej muzyki do zbytku" (Wieczr trzech krli 1,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Muzyka rzewny pokarm dla kochajcych" (Antoniusz i Kleopatra 2,5 Szekspira). Bo muzyka jest wszdzie, gdziekolwiek jest harmonia, lad i proporcja" (Religio Medici 2,9 Thomasa Browne'a). Muzyka jest poezj dwiku" (The Holy Stale 2,7 Thomasa Fullera). Muzyka najwiksze dobro miertelnych" (Pie na dzie w. Cecylii 3 Josepha Addisona). Muzyka jedyna przyjemno zmysowa bez grzechu" (Samuel Johnson). Muzyka fletnia wiejska" (Powzki... 97 Adama Naruszewicza). Muzyka jedyny jzyk midzynarodowy" (Italia, Bergamo Samuela Rogersa). Muzyka poredniczka midzy yciem duchowym a zmysowym" (List do Goethego Bettiny von Arnim: powiedzenie Beethovena). ,,Muzyka przestrzenna, muzyka zakrzepa (nm. erstarrte Musik) architektura" (Filozofia sztuki F. W. J. Schellinga). ,,Muzyka powszechny jzyk Natury" (Kreiseleriana E. T. A. Hoffmanna). Muzyka idealny przejaw Woli (Schopenhauera). Muzyka mowa aniow (Eseje, Opera Thomasa Carlyle'a). Pie wznioso. Na skrzydach pieni" nm. Auf Flugeln des Gesanges (Lyrisches Intermezzo 9 Heinricha Heinego). Muzyka zudzenie duszy i zmysw. O Muzyko! zudzeniu i duszy, i zmysw, nie ty nie jeste tworem miertelnych umysw, dzieem Boga na ziemi albo czeka w niebie" (Klub pimienniczy 7,1557 Ty-mona Zaborowskiego). Muzyka Parnas biedaka (Poezja i wyobrania Raipha Waldo Emersona). To muzyka przyszoci (nm. Zukunft-musik) to sprawa, o ktrej jeszcze nie pora myle, tac. cura poslerior 'pniejsze (a przeto mniej teraz wane) zmartwienie'. Pierw. iron. o ksice Richarda Wagnera Das Kunstwerk der Zukunft nm. 'przysze dzieo sztuki'. Dawna, minionych lat muzyka serca i myli to mistrzyni" (Dawna, minionych lat muzyka l2 Mikoaja Biernackiego).

Muzyka zy. Nie potrafi znale adnej rnicy midzy muzyk a zami" (Ecce homo I, Dlaczego jestem taki mdry? 7 Fredricha Nietzschego). Muzyka morze. Muzyka jest jak morze. Stoimy na jednym brzegu i widzimy dal, ale drugiego brzegu dostrzec niepodobna" (Quo vadis 1,19 Henryka Sienkiewicza). Muzyka wdka potpiecw. Pieko jest pene amatorw muzycznych: muzyka to brandy potpionych" (Czowiek i nad-czfowiek 3 G. B. Shawa). Muzyka to chiska amigwka, ktr kady rozwizuje po swojemu (...) to kwilenie dzieci i wariatw" (Fermenty 2,14 W. S. Reymonta). piew jest szukaniem" (Godiwa 3,1 Leopolda Staffa). Kocia muzyka (haas, wrzaski, gwizdy, walenie w naczynia itp.) wyraz niezadowolenia a. ch drczenia, dawania si komu we znaki; zob. te Kot. Blade odbicie dawnego obyczaju: by to oguszajcy haas i omot walenia w koty, bbny, patelnie, czyniony przez procesj ludzi w celu odstraszenia zych duchw i odwrcenia nieszcz, jakie spowodowa by mg czyn karygodny, naruszajcy porzdek rzeczy w Naturze (zazw. przestpstwo seksualne). Muzyka pociecha. Przysowia: Muzyka nie pomoe, ale pocieszy. Kto piewa, troski rozwiewa. Muzyka rado pobudza, ale jej nie stworzy. Przysowia: Za nic muzyka, kiedy pacz panuje. Godny woli je, ni piewa. Uciekajcego nie zabawi muzyka. piew harmonia, zgoda. Przysowie nm.: Dwaj mog razem piewa, ale nie razem mwi. Cienko piewa spokornie, spuci z tonu; y w biedzie. piewa czyj piosnk ulega komu, zgadza si z nim we wszystkim. Zapiewa baranim gosem bdzie mia za swoje, wypije piwo, ktrego nawarzy, poauje. Najmilsza Bogu muzyka gosy poczciwych ludzi, Stara to piosenka powtarzanie rzeczy powszechnie znanych; krlowa BoTia umara. Wypiewa wygada, wyda sekret; sypa, mwi wszystko na przesuchaniu.

Zapiewa komu requiem doczeka si jego mierci. piew w kpieli zob. Kpiel (Wanna w azience). W marzeniu sennym: (muzyka dysharmonijna) oszczerstwo; (mia) dobry znak; (piew) rado, uciecha; (pie nabona) zmartwienie.

MYSZ Mysz symbolizuje dzie i noc, tajemniczo, zagraajce zo, podstp, chciwo, plag, wojn, poszukiwanie upu, zniszczenie, smutek, mier; diaba, czarownic, czarodziejk, wrk, dusz zmarego; rozum, spryt; bojaliwo, wdziczno; kobiet, seks, fallusa, podno; znikomo, baho, mao, nisk pozycj spo.; milczenie; cnot, ubstwo, drobn kradzie; opilstwo, nieczysto; arogancj; obd. Mysz atrybut bogw sonecznych, np. Horusa; Izydy (ktra, uciekajc przed Setem, przeobrazia si w mysz), ind. boga Ganesia (z gow sonia); zwizana z diabem, ktry czasem przybiera jej posta. W Egipcie czczono gwnie podobn do myszy ryjwk (Sorex) o wyduonym pyszczku, bdc pod opiek bogini Buto. Mysz w Biblii nieczysto. Midzy plugawe bd poczytane (...) asica i mysz, i krokodyl (...), i mysz polna" (Lev. 11,29 30). Ci, ktrzy jedli miso wini i obrzy-doci, i mysz, zniszczeni bd, mwi Pan" (bajasz 66,17). Myszy plaga, zniszczenie, mier, kara boa. Gdy Filistyni zdobyli ark przymierza, Bg spuci na nich plag myszy i stao si zamieszanie mierci wielkiej w miecie Azot" (7. Ks. Krl. 5,6). Zota mysz okupienie grzechu. Trapieni plag myszy i wrzodw odbytniczych (a. hemoroidami) Filistyni, zwrciwszy ark przymierza Izraelitom, musieli jako zadouczynienie przesa pi zadnie zotych i pi zotych myszy" (l. Ks. Krl. 6,5). Mysz w mit. gr atrybut bogw: Apollina Smintheusa jako boga wyroczni, medycyny, podnoci, urodzajw (ochrona przed myszami polnymi: pi oswojonych myszy pod jego otarzem w Hamaksitos w Troa-dzie byo ochron przed plag myszy);

Ateny (i w jej wityniach trzymano myszy w tyme celu). Mysz wdziczno. W Bajce 39 Ezopa wdziczna za uprzednio darowane jej ycie mysz przegryza wizy krpujce lwa. Mysz spryt, rozum. Mysz przechytrza kota (Ezop 94); woli spokojny, skromny ywot na wsi ni niebezpieczne luksusy w miecie (Ezop 41). Mysz nie ufa jednej dziurze (ac. mus non uni fidet antro), ma zawsze w rezerwie drug. Mysz mao, znikomo, baho, pokora. Gra porodzia mysz (Gra w po-fogu bajka Ezopa) o wielkich przygotowaniach dajcych znikome rezultaty. Ani mysz si nie przemknie, nie przelinie. Mysz na Wschodzie chciwo, podstp, matactwa. Przysowie arab.: Wol tyrani kota ni sprawiedliwo myszy. Mysz w mitach zwierz chtoniczne, symbolizujce podziemn faz cznoci z sacrum. Mysz w folklorze czarownica; ucielenienie duszy osoby zmarej: czerwona czystej duszy, czarna grzesznej. Szara mysz bieda, drobne, codzienne kopoty, dziaalno pozbawiona rozgosu; atrybut patronki podrnych, w. Gertrudy, ksieni klasztoru w Nivelle w Brabancje (Francja), symbolizuje cierpliwe ogryzanie" modlitw i kaza. Biedny jak mysz kocielna. Mysia Wiea. Liczne legendy rdw. o ludziach chronicych si w wiey przed myszami, ktre ich mimo to zjadaj, co ma by kar za grzechy. Legendy o Hat-to I i II, arcybiskupach Moguncji, hrabi Graafie, o Wilderofie, biskupie Strasburga, Adolfie, arcybiskupie Kolonii, Gotfrydzie Arsenbergu, arcybiskupie Bremy, Mieczysawie Chocisko, ksiciu kujawskim, Po-pielu, mitycznym ksiciu gnienieskim (wiea w Kruszwicy). Mysz ofiara asicy, ktra jest, wraz z kotem, naturalnym wrogiem myszy. Oswojone asice strzegy w Europie domw przed plag myszy w czasach, gdy koty byy jeszcze egzotyczn rzadkoci (przed XIV XV w.). Mysz zwierz Nocy i Wielkiej Macierzy, wrek i czarodziejek, wyrusza na pow noc, jest wg poj ludu najpodniejszym zwierzciem na ziemi zachodzcym w ci od zjedzenia ziarnka soli. Cza-

rodziejski pojazd Kopciuszka z bajki Per-raulta by zaprzony w myszy (rumaki Nocy), ktre wrka o wicie zamienia w soneczne biae konie. Mysz w nazwach nocnych zwierzt: nietoperz latajca mysz: ro. letuczaja mysz, ang. dawn. reremouse, nm. Fledermaus, ysamysz fr. chame-souris. Mysz pijastwo, opilstwo, przepicie. Biae myszki widzie mie urojenia alkoholowe. A ty powracasz jako mysz pijany, prawic kazania" (Opowieci kan-terberyjskie, Opowie Damy z Balh, Prolog 2667 Chaucera, t. H. Prczkowskiej). (Anglicy) wygldaj jak mysz utopiona" (Henryk VI cz. l 1,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Mysz trwoliwe milczenie, zachowywanie ciszy. Przysowie: Siedzi jak mysz pod miot, tj. cicho. Wart miae spokojn? Nawet mysz nie pisna" (Hamlet 1,1 Szekspira, t. Jerzego S. Sity). Mysz, myszka kobieta, dziewczyna (pieszczotliwie). Wiem, by jegomo swego czasu myszoowem" (Romeo i Julia 4,4 Szekspira), tj. goni za dziewcztami. Gdy ci pijany krl skusi do loa, nazwie sw myszk, z pieszczot twarz uszczypnie" (Hamlet 3,4 Szekspira, wg t. J. Paszkow-skiego). Mysi ogonek cienki warkoczyk dziewczcy. Myszka cnota. Dobra moja myszko cnoty, odpowiadaj" (Wieczr Trzech Krli 1,5 Szekspira, t. L. Uiricha). Mysz fallus (dugi ogonek); postrach kobiet, ktre wpadaj w popoch na jej widok. Mysz strach, trwoga. Chcie schowa si w mysi dziur (ze .strachu, wstydu). Mysz si wkra gdzie (ukradkiem). Siedzi jak mysz na pudle (niespokojnie). Biaa i czarna mysz dzie i noc. W alegorii Friedricha Ruckerta (Parabola, 1868) obie na przemian podgryzaj korzenie krzaka jeynowego, ktrego chwyci si podrny, aby nie spa na dno szybu, gdzie smok rozwiera ju godn paszcz. Biae myszy u staro. Rzymian szczliwa wrba, w folklorze europ. dusze nie narodzonych dzieci. Mysz smutek. C bowiem s smutki, jeli nie myszy, ktre gryz ziarna wesooci zoone w naszych sercach?" (Pan Wotodyjowski 1,6 Sienkiewicza).

Myszki sabo umysu, wariactwo. Mie myszki w gowie by niespena rozumu, bez pitej klepki. Mysz arogancja, pewno siebie, prno. Przysowie: Myszy tacuj, gdy kota w domu nie czuj. Mickey Mouse, ang. Myszka Miki, bohaterka filmw rysunkowych Walta Disneya. W marzeniu sennym: utrata poyczonych komu sum.

NAGO Nago symbolizuje szczero, otwarto, czysto, prawd, bezinteresowno; bezbronno; umiar, prostot, niewinno, bezpieczestwo, pikno, mio, czowieczestwo, stan naturalny; zbroj, obron; protest; bied, golizn; potulno; poddanie si woli boej, ascez, niewol; kar, bole, strapienie, niebezpieczestwo; mier, widmo, aob; szpetot, obrzydliwo, hab, zgroz; optanie, obd, zachwycenie, uniesienie, wielko; wiat widzialny, powietrzny; instynkty; mask, przebranie, kuszenie, nieskromno, (bez)wstyd, uwodzenie, dz, lubieno, podno; por. Kobieta; Odzie; Zasona. Nago bezwstyd, niewinno. A byli oboje nadzy, Adam i ona jego, a nie wstydzili si" (Gen. 2,25). Nago, obnaanie si przed bogiem podno. Przed bogiem-bykiem Ozyrysem-Apisem w wityni Egipcjanki obnaay genitalia dla zapewnienia sobie potomstwa, dla uleczenia si z bezpodnoci. Srdw. czarownice na sabatach nosi miay w obecnoci Szatana tylko maski a. welony na twarzy, wystpujc przed nim jako anonimowe uosobienia chuci; zob. Zasona (Isztar). Nago magia wywoawcza urodzaj. Nagim miesiczkujcym dziewcztom kazano taczy w zielonym zbou dla zapewnienia urodzaju; nagie kobiety biczowano gazkami na wiosennych polach, aby pobudzi do dziaania bstwa podnoci i urodzaju (np. Pana, ktrego posgi te, w razie potrzeby, pasterze bili wizkami cebuli morskiej, aby doda bogu wigoru). Wg wierze lud. bezdzietna kobieta powinna w noc witojask nago narwa w swoim ogrdku dziurawca (ziela witojaskiego), aby uro

dzi dziecko jeszcze przed nastpnym w. Janem. Zob. Taniec (podnoci i urodzaju). Taniec nago rytua sprowadzajcy deszcz, a wic i urodzaj. Nago posgw bstw. Czsto grna poowa ciaa bya naga wiat widzialny, dzienny, powietrzny. Natura; dolna poowa zasonita wiat chtoniczny, podziemny, kraina zmarych, korzenie, nasiona, genitalia, urodzaj, podno, fermentacja. Nago" (w sensie: 'brak wierzchniego odzienia') niewola, bole., aoba. Jak chodzi suga mj Izajasz nago i boso (...), tak zapdzi krl Asyrii jecw egipskich" (Izajasz 20,34). Dlatego bd paka i narzeka, chodzi bosy i nagi, jcze jak sza-kale, ali si jak strusie" (Micheasz 1,8). Nago bieda, sabo i ubstwo duchowe i moralne; potulno; Bdzie w wielkim ubstwie; jak wyszed nagi z ywota matki swej, tak si wrci, a nic nie wemie z sob z pracy swojej" (Eklezjastes 5,14). Nago bywam w siedzibach tych, co nie s chciwi" (Pieni 3,16,223 Horacego). Go-ota w dawn. Polsce nieosiady czowiek wolny nie posiadajcy adnego mienia, a nie bdcy szlachcicem, mieszczaninem, kmieciem ani ydem. Nago zachwycenie, uniesienie; wieszczba, prorokowanie. ,,Saul zrzuci z siebie szaty i by w zachwyceniu przed Samuelem, a padszy na ziemi lea nagi przez dzie i noc, skd poszo przysowie: Czy i Sau midzy prorokami?" (/. Ks. Krl. 19,24). Nago obd, optanie. Pewien czowiek, co mia czarta ju od dawna i nie nosi odzienia i nie mieszka w domu, ale w grobach" (Ew. wg uk. 8,27). Bohaterowie rdw. opowieci rycerskich okresami tracili zmysy i chodzili nago, np. Lancelot, Tristan (wg Malory'ego). Nago kobiety okryta przez mczyzn oenek; zawarcie przymierza midzy Bogiem a ludem. Bg mwi do Jeruzalem: Dosza do piknoci niewieciej; piersi twe urosy i wos twj pors, a bya naga i wstydu pena. (...) I rozcignem odzienie moje na ciebie i nakryem nago twoj" (Ezechiel 16,78; por. Ks. Rut 3,9). Nago obrzydliwo, zgroza; bezwstyd, wyuzdanie, haba. W kulturze staro. ydw wstrt do obnaania si przed Bogiem i ludmi" jako do obrazy moral

noci publicznej; dlatego odraz budzia nago posgw gr., nago zawodnikw gr. w gimnazjonach i na igrzyskach oraz nago naladujcych obyczaje greckie modziecw ydowskich. Biada temu, kto swego bliniego upija (...), aby oglda nago jego!" (Habakuk 1,15). Bg do Niniwy: Odkryj sromot twoj (...) i uka narodom nago twoj, a krlestwom hab twoj" (Nahum 3,5). Nago figur malowanych lub rzebionych budzi w gupcach podanie i mio bezdusznego, martwego ksztatu" (Ks. Mdroci 15,45). Publiczne obnaanie cudzoonic poczone z obrzucaniem kaem, z chost, drwinami, wywiecaniem, a nawet z egzekucj, stosowane byo powszechnie w Izraelu i w chrzecijaskiej Europie, w Polsce a do XVIII w. ,,I bd ci sdzi wedug praw o cudzoonicach (...), i zburz zy dom twj, i obna ci z szat twoich (...), a zostawi ci nag i zelywoci pen (...). I ukamienuj ci, i zamorduj mieczami" (Ezechiel 16,3840). To widzom si udao! Jaka zabawna heca! Dziewczyn, nag ca, od Piwnej kat wywieca. Jak w koci graj gapy: uciecze? nie uciecze? A pacho rozd chrapy i oszala siecze" (Rycerska 45 Or-Ota). Nago prawda, szczero, czysto li., intelektualna, moralna, duchowa. W hellenizmie pochwaa nagoci, bo idea artystyczny i sportowy wymaga odsonicia ciaa. Nudayue veritas" ac. 'i naga prawda' (Pieni 1,24 Horacego), Przez nag posta mistrz wielk prawd wiatu wypowiada" (Stella Fornarina 14,212 Ludwika Kon-dratowicza).- Nic czystszego od nagoci" (Trilby George'a Du Maurier). Nago stan cakowicie naturalny. In puris naturalibus tac. 'w stanie cakowicie naturalnym', tj. nago. Nie nagi jest nieprzyzwoity, ale podkasany" (Diderot). Nago pikno. adna dziewczyna jest adniejsza nago ni odziana w purpur" (Strachy 289 Plauta). Ale jest nagi trup Leonidasa, jest w marmurowych ksztatach pikna dusza" (Grb Agamemnona 15,878 Sowackiego). Nago doryckie dziewczta. Przysowie gr.: Udaje doryck dziewczyn (tj. pokazuje si nago). Naga pier Kamilli (dziewczyny-rycerza z plemienia Wolskw). Legendarne Ama-

onki, wojownicze kobiety, obcinay sobie praw pier, aby im nie przeszkadzaa przy naciganiu ciciwy uku (co zapewne wymylono dla usprawiedliwienia lud. etymologii nazwy, ktr Grecy wywodzili od 'bezpierna': a- 'bez', mazs 'pier'). Ale Kamilla w czasie walki tylko obnaa pier (Eneida 11,647 Wergiliusza), waciwie nie wiadomo, po co (moe, aby rozproszy uwag mczyzn-nieprzyjaci?). Nago ubiorem dusz, widm. Grecy i Rzymianie wyobraali sobie prawdop. dusze zmarych jako nagie (co wydaje si logiczne, chyba eby przypuci, e i odzie ma dusz). Morfeusz (...) bierze posta Ceiksa. Bez szaty, zmieniony, blady, staje przy ou biednej Alcyjony" (Metamorfozy 11,6503 Owidiusza, ti. B. Kici-skiego). Zob. te Odzie (rozdziera). Nago w rdw. W rdw. spano i kpano si publicznie nago, a nawet udawano si z domu do ani caymi rodzinami niemal kompletnie nago a. pnago. Widok zupenej nagoci by a do XVI w. czym cakiem powszednim. Swoboda ta zanika w XVI XIX w., naprzd w warstwach wyszych, potem i w niszych. Nago asceza, jako odrzucenie stroju, symbolu prnoci i przywizania do spraw ziemskich, doczesnych; por. Odzie. Nago bezwarunkowe poddanie si woli boej czowieka zrodzonego nago. Nago mier; kostucha. Urza czowieka nagiego, przyrodzenia niewieciego (...). Gron kos w rku majc (...) wypita ebra i koci, grone siecze przez lutoci" (Rozmowa Mistrza ze mierci 256,38,412). Przysowie: Zaleca mu si goa (tj. jest umierajcy). Nago szpetota. Nago jest szpetna, tak w umyle, jak i w ciele" (Essays: Of Simulation Francisa Bacona). Nago, golizna bieda. Gdy bogaty ojciec w. Franciszka z Asyu nie chcia mu pozwoli na rozdanie majtku ubogim, Franciszek na znak protestu przebieg nago ulicami miasta (aluzja do Hioba l,21); przed mierci za poleci, aby go pogrzebano nago. Przysowie: Cho goy, ale wesoy. Nago bezpieczestwo. Gdy pojmano Jezusa, idcy za nim ewangelista Marek (,,pewien modzieniec"), porzuciwszy przecierado, w ktre by odziany, uciek nagi.

(Ew. wg Marka 14, 512). Przysowie: Nagi (goy) rozboju si nie boi. Nago zbroja, obrona. Aby by silny, musisz rozdzia si do goa, twa nago to jedyna twoja zbroja" (Pallas i Wenus 16 Matthew Priora). Nago bezbronno; niebezpieczestwo. Gdybym suy Bogu z poow zapau, z jakim suyem krlowi, nie byby w mym wieku wyda mnie wrogom nagiego" (Henryk VIII 3,2,455 Szekspira), kardyna Wolscy. Nago maska, przebranie. Chodzenie nago to najlepsze przebranie" (The Double Dealer 5,4 Williama Congreve'a). Nago mio i mier. ,,mier naga, mio naga; nic nie maj obie: ta niebacznych za ycia zdziera, tamta w grobie" (Przymierze mierci z mioci 512 Adama Naruszewicza). Nago czowieczestwo. By nagim to znacznie blisze czowieczestwu, ni by w liberii" (The Decay ofBeggars Charle-sa Lamba). Nago kobiety jest dzieem Boga" (Zalubiny Nieba i Pieka, Przysowia piekielne Williama Blake'a). Nago wielko w bezwstydzie. O Polsko! (...) wsta jak wielkie posgi bezwstydne, naga w styksowym wykpana mule, nowa nagoci elazn bezczelna nie zawstydzona niczym niemiertelna" (Grb Agamemnona 1617,91, 99102 Sowackiego). Nagi goy, pusty, nie przybrany, pozbawiony upiksze; nie owosiony, nie upie-rzony, bezlistny; nie zalesiony, pustynny; bez dodatkw, sam. Nagi dobyty z pochwy. Naga szabla, nagi miecz. Piramidy, czy wy macie takie trumny, sarkofagi, aby miecz pooy nagi" (Rozmowa z piramidami l3 Sowackiego). Naga dusza" lepe, nie uwiadomione, utajone instynkty (Stanisaw Przyby-szewski w okresie modernizmu). Striptease numer programu variete, kabaretu a. innego lokalu rozrywkowego, w ktrym aktorka stopniowo si rozbiera. Striptease to jedyne widowisko rozrywkowe, jakie Ameryka przyniosa wiatu" (Wodewil amerykaski Douglasa Gilberta). W marzeniu sennym: (by nagim) bieda; (widzie kogo nagiego) skandal; oszczerstwo.

NAMIOT Namiot symbolizuje koczowisko, obozowisko, mistyk pustyni, tuactwo, przemijanie, pasterstwo; wiat; wityni, tabernakulum; sklepienie niebieskie; okrycie, ochron, odzienie; wojn; plemi izraelskie Gad. Symbolika pokrewna symbolice zasony. Namiot dom pasterskich plemion Izraela i patriarchw biblijnych. Jabel by protoplast tych, ktrzy mieszkali w namiotach i byli pasterzami" (Gen. 4,20). Ezaw sta si zawoanym myliwcem i rolnikiem, a Jakub, czowiek prosty, mieszka w namiotach" (Gen. 25,27). Balaam na widok Izrael-czykw, mieszkajcych w namiotach wedug pokole swoich, woa: O jak pikne s przybytki twoje, Jakubie, i namioty twoje, Izraelu!" (Num. 24,5). Wrd namiotw mieci si bogato zdobiony namiot Boga, zwany Namiotem Zboru (Namiotem Zgromadzenia, Przybytkiem Przymierza, Przybytkiem wiadectwa) (Ex. 26), ktry przeobrazi si z czasem w wityni. Std namiot sta si symbolem wityni, a wreszcie sklepienia niebieskiego. Bg rozpostar niebo jak zason i rozpina je jak namiot mieszkalny" (Izajasz 40,22). Koczownicze ludy tureckomongolskie uwaaj namiot za miejsce wite, a niebo za namiot okrywajcy Ziemi, Drog Mleczn za szew tkaniny, a gwiazdy za otwory przepuszczajce wiato soneczne. Nie widziaem, by kto patrza tak tsknym wzrokiem na ten namiocik bkitu, ktry winiowie nabywaj niebem" (Ballada o wizieniu w Reading III Oscara Wilde'a). Namiot, tymczasowe, przenone schronienie koczownika, pasterza, wdrowca, onierza przemijanie i znikomo ycia ludzkiego. Skary si chory krl Ezechiasz, sdzc, e umiera: Wiek mj przemin i zwinity jest ode mnie jak namiot pasterski" (Izajasz 38,12). Kedar jeden z synw Ismaela, protoplasta Kedareczykw (Beduinw?) mieszkajcych w ciemnych namiotach z koziej sierci, barbarzyskiego ludu pusty arabskich. Namioty Kedaru kraj barbarzycw, obczyzna; ziemski pad, wiat doczesny; opieka boska, schronienie na pusz-ozy. Biada mi, e jestem jak obcy w Me-szech, e mieszkam tu jak wrd namiotw Kedaru" (Psalm 119 5). Czarna je

stem, ale pikna, crki jerozolimskie, jak namioty Kedaru" (Pie nad pieniami 1,4). Rozbi gdzie swoje namioty przen., art. zamieszka gdzie, osi na czas pewien. Tabernakulum (ac. tabernaculum 'namiot') w Ko. rz.-kat. szalka wbudowana w g. otarz, przeznaczona do przechowywania naczy z hostiami. W marzeniu sennym: nieprzewidziana przygoda. W heraldyce: gotowo do boju; gocin-".;; NARCYZ Narcyz symbolizuje sen, odrtwiao; zemst, mier za modu, zmartwychwstanie, wiosn, podno; zimn, nieczu urod, samolubstwo, egotyzm, egocentryzm; sztuk dla sztuki; przegldanie si w lustrze, prno, autoerotyzm; obd, gupot, kapryno. Narcyz w mit. gr. pikny syn boga rzeki Kefisos w Beocji i nimfy Liriope, ktry za odtrcenie mioci nimfy Echo skazany zosta przez Afrodyt (a. Nemezis) na bezpodn mio do swego odbicia w rdle, a na koniec zmieniony w kwiat o zimnej, obojtnej urodzie (Metamorfozy 3,341510 Owidiusza), atrybut Hadesa a. Plutona (rz. Dis Pater), erynii; narcyzy wieczyy te gowy Parek, Narcyz mczyzna, ktry pogwaci, naruszy granice sfery zastrzeonej dla kobiet (rdo nimfy Echo) i dlatego zosta (wg jednej z wersji mitu) zabity jako ofiara w kulcie podnoci, podobnie jak frygijski Attis, jak ukochany przez Heraklesa Hylas, jak rozszarpany przez menady Penteusz i inni. Narcyz (rolina) w staro. Grecji sen, mier, zmartwychwstanie, wiosna, prawdop. dlatego, e cebule przybyszowe narcyza sadzi si na jesieni i przykrywa na zim; budz si i kwitn w maju i czerwcu. Sadzono je na grobach, aby przypomnie, e drtwota mierci moe by tylko zdrtwiaoci snu. Uwaano, e przegldanie si w wodzie szkodzi zdrowiu, bo w odbiciu czowieka zawiera si jego dusza, a sen o takim odbiciu moe nawet by wrb rychej mierci. Skazani na mier przestpcy rz. skadali narcyzy w ofierze Furiom

i wieczyli si narcyzami, co miao dziaa narkotycznie przeciw mkom ukrzyowania. Narcyz sodka wo; obd. Sdzono, e sodki, odurzajcy zapach narcyzw moe przyprawi o pomieszanie zmysw. Gr. ndrkissos wg etymologii lud. zwizany z ndrke 'odrtwiao', od rzekomo narkotycznych wasnoci rolirry. Kwiat wiza si z ceremoniami wtajemniczenia, zwt. w kult Demeter w misteriach eleuzyskich. Zapachem narcyzw Hades mia oszoomi Kor, aby j tym atwiej porwa do swego podziemnego krlestwa. ,,Kada wie, e wo w narcyzach jest drog" (Sen srebrny Salomei 1,61516 Sowackiego). Narcyz w tradycji chrz. triumf powicenia nad egoizmem, mioci Boga nad grzeszn mioci, wiecznego ywota nad mierci, mioci niebiaskiej nad ziemsk; atrybut Matki Boskiej (przez podobiestwo kwiatu do lilii). Narcyz w rdw. atrybut Zemsty (za odtrcone uczucie nimfy Echo). Narcyz na Dalekim Wschodzie szczcie, powodzenie, dobrobyt, yczenia noworoczne. Narcyz u Arabw uczciwy, szczery, prostolinijny charakter (prawdop. z powodu prostej, wyniosej odygi). Narcyz prno, ukochanie samego siebie, zwaszcza wasnej urody; introspekcja, samoobserwacja; autoerotyzm; introwersja, skonno do zamykania si w sobie, we wasnych mylach. Narcyz odbicie w zwierciadle wody. Woda suy moe jako lustro, ale lustro z gbi, w ktrej mona si zanurzy, otwart na gbokie, ukryte cechy charakteru. Kady z nas jest z natury Narcyzem, a kada namitno jest tylko mioci wasn osodzon ozdobnymi epitetami" (The Vanity ofDogmatizing rozdz. 13Josepha Glanville'a, 1661). I narcyzy ze wszystkich najpikniejsze, co patrz w swoje oczy w zaktkach strumienia, pki nie pomr od swego lubego powabu" (The Sensitive Plant 1,5 P. B. Shelleya). Narcyz kapryno. ,,Przecie i narcysy maj swe kaprysy" (Kolberg XVII, 5). Narcyz sztuka dla sztuki; atrybut hasa symbolistw i neoromantykw koca XIX w. Narcyz samowystarczalno, wiea

z koci soniowej; badania naukowe dla wasnej przyjemnoci, nie dla dobra ogu. Narcyz kaamarza, fr. le narcisse de 1'ecritoire, autor rozkochany we wszystkich swych utworach, w caej swej twrczoci. W mowie kwiatw: za bardzo kochasz si w sobie. NI Ni symbolizuje istnienie, ycie, mio, ppowin, potomstwo, przeznaczenie, los; o wiata, promie, sublimacj, wznoszenie si; nico; pami; inteligencj, drog do poznania, zwizek, opowie, marzenia, przyja; niebezpieczestwo; gadatliwo, intrygi; ucieczk. Ni zwizek, zwizanie, co, co czy wszystkie stany egzystencji z sob i z ich zasad. Indyjskie Upaniszady mwi o nici (sutra) wicej wiat doczesny z niebiaskim i wszystkie ywe istoty wzajem ze sob. wita ni w tradycji ind. upawita, noszona przez czonkw wyszych kast. Ni ycie, przc/naczenie, los. W mit. gr. trzy Mojry, boginie przeznaczenia, Przdki; u Homera tylko jedna Mojra, u Hezjoda: Kloto, ktra przdzie ni ywota, Lachesis, przydzielajca los i strzegca nici, i Atropos, Nieodwracalna, ktra ni przecina w chwili mierci czowieka. Utosamione z nimi rzymskie Parki i Fata oraz skand. Norny: Urd, przeszo, Wer-dandi, teraniejszo, i Skuld, przyszo. Czarna ni nieszczliwe dni ywota przdzone przez Mojry, w przeciwiestwie do biaej nici oznaczajcej dni szczliwe. ,,le, le zawsze i wszdzie, ta ni czarna si przdzie: ona za mn, przede mn i przy mnie" (Moja piosnka I, l3 Norwida). Ni ni istnienia, potomstwo zrodzone z harmonijnego wirowania wrzeciona tworzcego materialne ycie; gr. bogini dobrego porodu, Eileithyi, nazywano zrczn przdk". Ni nasienie, sperma, zw. w kultach orfickich. Ni bierna i czynna osnowa i wtek, krzyujce si na krosnach tkackich wiat materii, wegetacji i tworzenia, ycia. Tkanie zajciem kobiet; tkaczkami byy: Atena, Mojry, Izyda, Pikna Helena, Pene-lopa, Kirke. Pokutujcy Herakles musia prz kdziel w kobiecym stroju.

Ni o wiata, wznoszenie si, sublimacja; jedna z prb interpretacji gr. mitu o nici Ariadny, nici, ktra pozwolia Te-zeuszowi wydoby si z Labiryntu krete-skiego, czyli ze wiata ziemskiego do przybytku bogw, do Nieba; por. acuch (drabina z Ziemi do Nieba; acuch Lugusa). Ni ucieczka; jedna z prb wyjanienia gr. mitu Ariadny i Tezeusza: Ariadna w a. bogini Ziemi, daje kbek nici promieni sonecznych Tezeuszowi bohaterowi sonecznemu, aby si mg wydosta z labiryntu wiata podziemnego, gdzie, podobnie jak Soce noc, podrowa z zachodu na wschd. Ni Ariadny droga do poznania, zdolno poznawcza, inteligencja (inna wykadnia mitu o nici Ariadny). Przysowie: Po nitce do kbka. Ni ppowina, ucieczka z labiryntu (wiata nie narodzonych) macicy matki. Nici bd z tego nic z tego nie bdzie. Jaskka z bajki Ezopa O ptakach i jaskce ostrzega ptaki, e z lnu, ktry chop zasia, bd nici, a z nich sida na ptaki. Polski termin nici zaczto z czasem rozumie jako nic: nic z tego (nie bdzie). Wisie na nitce, na cienkiej nici by o wos od katastrofy, bardzo zagroonym, w niebezpiecznej sytuacji. Porednia aluzja do nici, na ktrej zawieszono miecz nad gow Damoklesa, dworaka i pochlebcy, ktry nazwa Dionizjosa Starszego, tyrana Syrakuz (405 367 p.n.e.), najszczliwszym spord miertelnikw; zob. Miecz (groba). Ni wg Ksigi Zohar (g. ksigi Kabay, XI XIII w.) zwizek midzy rnymi sferami: biologiczn, duchow, spoeczn itd. Ni gadatliwo. Ni swojej gadatliwoci cieniej przdzie ni wtek swej argumentacji" (Stracone zachody mioci 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Czerwona ni motyw, temat, element oglniejszego nurtu dziania si, opowieci, w ktrej co przewija si czerwon nici". ,,Wszystkie liny floty brytyjskiej od najgrubszych do najcieszych skrcone s tak, e jedno czerwone wkno przechodzi przez cat dugo liny, tak e z najmniejszego kawaka wida, e naley do korony" (Powinowactwa z wyboru 2,2 Goethego). Ni pami. Ta pamita lepiej, czyja dusza ni" (Przaniczka ~18 Jana Cze-

czota). Wlecze si wprawdzie za czowiekiem ni blu i pamici" (Rodzina Poanieckich 3,14 H. Sienkiewicza). Zota ni przyja; natchnienie. Serca niebieskie poi wesele, kiedy je razem ni powie zota" {Oda, do modoci 30l Mickiewicza). I ywych natchnie zota ni przewie prawdy zdobyte" (Przemin czas 612 Adama Asynka). Ni mio, opowie, dramat; marzenia, zagadki, intrygi, domysy itd. Snu mio jak jedwabnik ni wntrzem swym snuje" (Snu mio l Mickiewicza). Taki mi si snuje dramat grony, szumny, posuwisty jak polonez" (Wesele 1,24, 728730 S. Wyspiaskiego). Prynie marzenia pajcza ni" (Ani ty moja 3 Lucjana Rydla). Skupia, trzyma, mie (wszystkie) nici czego (w rku) kierowa czym, panowa nad ca spraw, zna jej wszystkie szczegy. Okrelenie wzite zapewne z teatrw marionetek. Suchej nitki (na kim) nie zostawi obmwi, spotwarzy, oczerni, oszkalowa (kogo). Szyta grubymi nimi (intryga, afera, blaga itd.) nieudolnie upozorowana, zamaskowana. Do nitki do ostatka (spuka si, zgra si; obedrze kogo itd.). Do suchej nitki (przemokn) cakiem. W marzeniu sennym: (przerwana ni) za wrba; (na szpulce) trwae uczucie; (spltana) wielki wysiek. NIEBO Niebo symbolizuje nieskoczono, wiato; zasad msk, aktywn; porzdek wiata; bstwa, wszechwidzce oko. Najwysz Istot, Boga; dom stworzyciela; krlestwo losu; harmoni, prawd, prawo moralne, wito, czysto; Sd Ostateczny, zbawienie, przybytek dusz bogosawionych, wznios szczliwo, najwysz rado. Por. Bkit, Chmura, Deszcz, Gwiazda, Ksiyc, Piorun, Powietrze, Soce, Tcza, Wiatr, Ziemia. Niebo w mitologiach (z wyjtkiem egipskiej) zasada mska, aktywna, duchowa, zwizana z liczb trzy, podczas gdy Ziemia czy si z zasad esk, pasywn, materialn i liczb cztery a. dwa. W mit. ind. jajo wiata rozpko si tworzc zot kopu nieba i srebrn mis Ziemi, co w archit.

ind. reprezentuj: stupa (relikwiarz przykryty pkolist czasz) i otarz. Koczownikom Wschodu niebo kojarzyo si zwykle z namiotem, zason oddzielajc czowieka od tajnikw gbin Wszechwiata. Przez zwizek mskiego Nieba z esk Ziemi powstaje czowiek, syn Nieba i Ziemi; mit rozpowszechniony niegdy od Chin do Grecji (misteria orfickie), zob. Ziemia (Stworzenie wiata). Jednak w staro. Egipcie Niebo byo kobiet, bogini Nut w ksztacie sklepienia rozpit nad Ziemi, opart domi o Wschd, a stopami o Zachd, matk bogw i ludzi: polubia Ziemi, Gb, i urodzia boga Soca Ra (Re). Niebo wity porzdek wiata: koowy, regularny ruch gwiazd, zmienny Soca, Ksiyca i planet. Niebo siy dobroczynne a. grone, ale zawsze potniejsze od czowieka rdo zjawisk niezrozumiaych, piknych, wspaniaych, strasznych, zgubnych a. niezbdnych, istotnych dla ycia i dla urodzajw, jak deszcz, nieg, byskawice, grzmoty, pioruny, tcza, meteoryty, komety, zamienia. Grom z jasnego nieba dla staroytnych: znak od Zeusa; przen. niespodziewane zdarzenie, zw. nieszczcie. Niebo objawienie bstwa: bkit nieba zasona na jego twarzy, gwiazdy jego oczy, oboki jego odzienie, wiato oleje, ktrymi jest namaszczony. wito, czysto. Najwysza Istota, niebiaska, wszechwiedzca, stwrca wiata, sprawca yznoci gleby (jako deszcz), bezporednie objawienie transcendencji, potgi, wiecznoci, witoci, niedostpnoci, nieskoczonoci, regulator porzdku kosmicznego, protoplasta wadcw ziemskich, wzr hierarchii ziemskiej: monarcha podlega bogom, ludno podlega monarsze. Niebo siedziba Boga, bogw a. innych duchowych istot, miejsce pobytu dusz zbawionych, wybranych, bogosawionych, po mierci na Ziemi a. w czasie, jaki ma nastpi po Sdzie Ostatecznym. Pan na niebie postawi stolic swoj" {Psalm 102 19). Wejrzyj z wityni twojej i z wysokiego niebios mieszkania" (Deut. 26,15). Niebo miejsce sdu boskiego. Co woa o pomst do nieba co jest godne najwyszego potpienia, domaga si kary. Nieba. Kosmograf!;.' cgip. rozrniaa 11 nieb; ydowska, a za ni muzumaska

7 (wg liczby planet"), przy czym w sidmym niebie jest siedziba Boga i najwyszych aniow. By w sidmym niebie by szczliwym, zachwyconym, uradowanym. ,,Znaem czowieka w Chrystusie, ktry (...) zosta uniesiony w zachwyceniu a do trzeciego nieba" (2 List do Kor. 12,2). Niebieskie, niebiaskie miasto, miasto wite zstpujce z nieba od Boga, Nowe Jeruzalem (Apok. 21,2). Stery niebieskie. W Ptolemeuszowskim systemie astronomicznym Ziemia, jako rodek Wszechwiata, miaa by otoczona dziewicioma wsprodkowymi, krysztaowymi, cakowicie przezroczystymi sferami niebieskimi, z ktrych pierwsze siedem dwigao 7 znanych wwczas ,,planet": Dian (Ksiyc), Merkurego, Wenus, Apollina (Soce), Marsa, Jowisza i Saturna; sma sfera nosia gwiazdy stae; dziewit dorzucono dla wyjanienia odkrytej przez Hipparcha w II w. p.n.e. precesji punktw rwnonocy; wreszcie w rdw. dodano primum mobile (ac. 'praprzyczyna ruchu'), dziesit sfer obejmujc Wszechwiat i oddzielajc go od Nicoci i od eteryczno-wietlicie-ognistego Empireum. Niebo wyobraane przez czasz, kopu, baldachim, parasol; przez barw niebiesk, ogrd zamknity, akant, szafir. Soce, gwiazdy; przez modzieca w paszczu pokrytym gwiazdami i planetami", z berem w prawej, z poncym sercem w lewej rce, z koron na gowie, stojcego na srebrnych koturnach, opasanego znakami zodiaku. Niebiask medytacj wyobraa szafir, tak nagrod palma i ra, mdro gwiazda, niebiask rzek Mleczna Droga, niebiaski ogie byskawica. W rzebie gotyckiej przez figur siedzcego Abrahama trzymajcego na kolanach (na ,,onie Abrahama") dusze sprawiedliwych; emblemat ten wie si z przypowieci o bogaczu i azarzu (Ew. wg uk. 16,1931). We wczesnym malarstwie gotyckim niebo wyobraano przez koci gotycki a. bram, niekiedy z postaci w. Piotra witajc zbawionych; w malarstwie pn.europ. przez ogrd lub przez oboki z przechadzajcymi si po nich zbawionymi i anioami. Niebo miejsce szczliwego, bezczynnego pobytu cnotliwych, bogosawionych dusz. Jak w niebie cudownie, wspaniale.

Magna otia coeli" ac. 'wielka (jest) bezczynno panujca w niebie' {Satyry 6,394 Juwenala). (Chcie) przychyli komu nieba (chcie) wszystko zrobi, aby go uszczliwi. W alchemii: esencja, najsubtelniejsza cz' istoty; materia prima. W astrologii: obracajca si sfera przesuwajca ciaa niebieskie wok Ziemi. W marzeniu sennym: (bkitne) szczcie; (chmurne) przemijajce troski; (burzliwe) odmiana. NIEDWIED Niedwied jest symbolem ciemnoci (jaskiniowej), pierwotnej siy, dzikoci, nieokrzesania; gupoty, brzydoty; brutalnoci, groby, niebezpieczestwa; poercy; gniewliwoci, gburowatoci, ponuroci; odwagi; szlachetnoci; wytrwaoci, uporu; niezdarnoci, ociaoci; zabawy, niezgrabnej pociesz-noci; mizantropii, melancholii; podwiadomoci; stranika, obrocy; opieki; macierzystwa, zwizkw rodzinnych. Niedwied nazwa ta jest eufemizmem, wyrazem obawy przed obraeniem a. wywoaniem zwierzcia przez wymwienie jego waciwego imienia (por. Wilk: w bajce); nazwa ta jeszcze u Reja brzmi niedwied tj. 'miodojad' (mwicy mg wic mie na myli choby much); podobne omwienia take w innych jzykach, np. nm. Bar znaczy dos. 'brzowy', litewskie lokys dos. 'oblizujcy'. Niedwied w Biblii brutal i okrutnik, niebezpieczniejszy ni lew. ,,Dzie ten Paski to ciemno, a nie wiato. Jak gdyby ucieka m przed lwem, a zabiega mu drog niedwied" (Amos 5,1819). Lew ryczcy i niedwied akncy pan bezbony nad ubogim ludem" (Ks. Przypowieci 28.15). Gdy mae dzieci namieway si z proroka Elizeusza, ten zorzeczy im w imi Paskie. I wyszy dwa niedwiedzie z lasu i rozszarpay z nich czterdzieci dwoje dzieci" {4. Ks. Krl. 2,23 5). Mimo to, niedwied, nie bdc zwierzciem oswojonym, sta si od dawna symbolem opieki, macierzystwa, zabawy przez sw ludzk postaw i ciepe futro, tasowanie miodu i mio (tylko samicy) do swych szczenit (najwyej przez 2 lata). (Mwi Pan:) Zabiegn im drog jak niedwiedzica,

gdy jej zabior dzieci, i roztargam wntrza wtroby ich" (Ozeasz 13,8), o Izraelczykach. Mi, ang. Teddy bear (od zdrobniaego imienia prezydenta USA Theodore Roosevel-ta, 190109, zawoanego myliwego), pluszowy niedwiadek, zabawka dziecica. Niedwied w mit. gr. powicony Artemidzie, bogini oww i Ksiyca, oraz eryniom, boginiom zemsty; w mitach ksiycowych jest w opozycji do zajca i reprezentuje (skadan bogom) ofiar; groz, okruciestwo, potworno, niebezpieczny aspekt podwiadomoci. Wg Arystotelesa symbol gupoty i chciwoci. Kallisto, nimfa z orszaku Artemidy (prawdop. jedna z postaci samej bogini, Artemis Kaltiste 'najpikniejsza'), uwiedziona przez Zeusa; gdy Artemida w czasie kpieli odkrya jej ci, przeobrazia j w niedwiedzic, ale Zeus umieci j na niebie jako Wielk Niedwiedzic i uratowa jej syna, Arkasa, praojca Arkadyjczykw. Arkadia bya klasycznym krajem niedwiedzi. Ojciec Atalanty, ktry pragn mie syna, kaza j jako niemowl porzuci w grach, gdzie wykarmia j niedwiedzica. Niedwied zwizki rodzinne. Saeyis inter se convenit ursis" ac. 'okrutne niedwiedzie yj z sob w zgodzie' (Satyry 15,164 Juwenala). Niedwied zwierz szlachetne. W Bajce 176 Ezopa nie tyka stworze martwych lub udajcych martwe. W bajce Przyjaciele (1829) Mickiewicza: ..niedwied Litwin mis niewieych nie je". Przysowia: Jeszcze skra na niedwiedziu. Niedwied w lesie, a skr jego sprzedajesz. Nie pij na ywego niedwiedzia skr. W bajce Ezopa niefortunny myliwy udaje nieboszczyka, a dowcipny mi szepce mu do ucha, aby nie sprzedawa skry niedwiedzia jeszcze ywego. Pliniusz St. uwaa (Historia naturalna 8,44), a pogld ten dotrwa do XVIII w., e niedwiedzie rodz si jako bezksztatne bryy misa, urabiane dopiero stopniowo przez matk ozorem w ksztat misia (Koci rdw. uczyni z tego symbol chrzecijastwa nawracajcego pogan). Nie dolizany niedwiadek lamazara, niedojda, cia-majda, safandua. Ssanie a. lizanie apy przymusowy post, doznany zawd, konieczno obywania si bez czego. Pliniusz St. sdzi, e nied-

wied przetrzymuje zim w gawrze wysysajc z przednich tp soki nagromadzone jesieni. Siedzia w domu, jak niedwied, gdy ssie ap w borze" (Pan Tadeusz 6,520 Mickiewicza), o Maku Dobrzyskim. Niedwiedzie odgryway znaczn rol w walkach zwierzt w amfiteatrach staro. Rzymu. Niedwied w tradycji chrz. wadza wiecka, doczesna; wcielenie za, diaba. W kocioach normandzkich wyobraa Szatana. Istnieje te tradycja odmienna. Mnich iryjski, w. Gali, ok. 550.ok. 645, ktry przyczyni si walnie do wprowadzenia chrzecijastwa do Europy zach., mia wg legendy spotka w dolinie rzeki Stelmach niedwiedzia; kaza mu nanie drew na ogie, a w zamian za usug da bochenek chleba. Gali postanowi stworzy w tym miejscu orodek zakonny, przeksztacony w 720 w klasztor Sankt Gallen (fr. Saint Gali). Na pieczci klasztornej widnieje Gali i mi z bochenkiem w apach. Niedwied obarstwo; namitny miodoerca, opisywany przez filozofw, poetw i prozaikw od Arystotelesa do A. A. Milne'a. Niedwied gupota; zbdne naraanie si. Gupi niedwiedziu! gdyby w mateczniku siedzia, nigdy by si o tobie Wojski nie dowiedzia" (Pan Tadeusz 4,5667 Mickiewicza). Jestem Misiem o Bardzo Maym Rozumku i dugie sowa sprawiaj mi wielk trudno" (Kubu Puchatek 4 A. A. Milne'a, t. Ireny Tuwim). Niedwiedzia przysuga przysuga nie w por, przynoszca szkod; z bajki o niedwiedziu yjcym w przyjani z pustelnikiem, ktrego, gdy ten spa, zabi uderzeniem apy, chcc mu troskliwie spdzi much z czoa. Krtko uszu i ogona niedwiedzia wyjania ma przysowie: Kiedy niedwiedzia cignione do miodu, oberwano mu uszy, a kiedy od miodu ogon; przen. o kim, kto si zbyt rozsmakowa w tym, przed czym si zrazu wzbrania. Niedwied od czasw prahistorycznych cieszy si wielkim powaaniem u ludw Pnocy, w krajach, gdzie jest krlem zwierzt, budzcym obaw i podziw; przypisuje mu si bliskie stosunki z bstwami nieba (jako mieszkacowi gr), zwizek z Ksiycem, a zatem i z menstruacj. Uwaa si

go za protoplast czowieka i przypisuje posiadanie duszy. Jego zby i pazury to potne amulety, a take ulubione ozdoby (np. Indian i Eskimosw). Najdostojniejsza zwierzyna owcy: Niedwied, Mospanie!" (Pan Tadeusz 3,735 Mickiewicza). Jego skra-futro to cenne trofeum myliwskie. Niedwied grona sia. Przysowia: Jak niedwied ganie, to a w krzyach trzanie. Kto idzie na niedwiedzia, niech gotuje oe (kto na dzika mary). Ze szwagrem na zajca, z bratem na niedwiedzia. Ja nikogo si nie boj! Choby niedwied... to dostoj!" (Stefek Burczymucha 34 Marii Konopnickiej). Szczwalnia amfiteatr dla hec, miejsce, gdzie szczuto brytany na niedwiedzia, pop. rozrywka arystokracji i ludu przez stulecia w caej Europie. Na hec dla krlowej ang. Elbiety I dostarczono w 1575 trzynacie niedwiedzi. Widowisko zabronione przez parlament bryt. w 1835. W Warszawie za Stanisawa Augusta szczwalnia miecia si w budynku na rogu Brackiej i Chmielnej (dzi Hibnera i Rutkowskiego). Purytanie nienawidzili szczwalni nie dlatego, e sprawiay cierpienia niedwiedziom, ale dlatego, e sprawiay przyjemno widzom" (Historia Anglii 1,2 Thomasa B. Macaulay'ego). Niedwied brzydota. Jestem brzydka jak niedwied" (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira). Niedwied o czowieku nieokrzesanym, niezgrabnym, nie umiejcym si w towarzystwie porusza i zachowa, a potnym i barczystym. Niedwied upr. Dawni hodowcy pszcz lenych chcc uchroni mid w barciach przed bartniczkami (maymi niedwiedziami), zawieszali przy otworze ula kawa kloca; im silniej rozjuszony mi odpycha przeszkod, tym mocniej go kloc, wracajc, uderza, a wreszcie zmusza do rezygnacji z uczty. ,,Wadza jest upartym niedwiedziem; niedwiedzia tego czsto mona za nos wodzi" (Zimowa powie 4,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Niedwiedzi taniec komiczne, niedone, niezgrabne popisywanie si. Dawni niedwiednicy obchodzili domy z tresowanym niedwiedziem, ktry taczy na tylnych apach w takt muzyki. Przysowie: I niedwied musi w taniec, wziwszy na

nos kaganiec. Niedwiedzie tany, wilczy piew, dziadowski pacz to jeden bies. Niedwied melancholia. Jestem melancholijny jak kocur albo szczwany niedwied" (Henry/c IV cz. l 1,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Niedwied Albert (Albrecht) I Niedwied, ok. 110070, pierwszy margrabia brandenburski, zaoyciel dynastii Askaczykw; nazwa od niedwiedzia w herbie. Niedwied (Pnocy) dawny przydomek Rosji. Niedwied rosyjski symbol olbrzymiej potgi. Przystp do mnie jako niedwied rosyjski, pancerny nosoroec lub tygrys hirkaski (...), a mocne me nerwy nie zadr" (Makbet 3,4 Szekspira). piay niedwied. Pojecha na biae niedwiedzie o winiach politycznych w Rosji carskiej, wysyanych na Sybir (zwrot praw-dop. z czasw powstania styczniowego 1863). Niedwiedzi stan przydomek stanu Arkansas, USA (ang. Bear stale). W alchemii: symbol ciemnoci (nigredo), czerni, sekretw pramaterii, odpowiada wic wszelkim etapom pocztkowym i instynktom. W marzeniu sennym: niefortunny, kopotliwy przyjaciel; zwierzoksztatny wizerunek nicego. W heraldyce: okruciestwo w obronie rodu; nieustpliwo w obliczu nieprzyjaciela; potga. Wielka i Maa Niedwiedzica (Wielki i May Wz): gwiazdozbiory nieba pn., w Polsce widzialne przez cay rok. NIETOPERZ Nietoperz symbolizuje ucieczk od wiata i naturalnego porzdku rzeczy (ycie nocne, sen gow w d), noc, ciemno, sen, lepot, mier, melancholi, czarn magi; nieszczcie; zazdro; strach; wdrwk dusz; mdro; pych; obd; drapieno. Na okoo 4000 istniejcych gatunkw ssakw ok. 900 to nietoperze. S to jedyne ssaki latajce, jedyne zwierzta ldowe posugujce si echolokacj (dziki uszom przystosowanym do odbioru ultradwikw), niemal jedyne ywice si nocnymi owadami; istniej jednak take gatunki nietoperzy wielkich, rolinoernych, i maych, ywicych si owocami, kwiatami, maymi zwierztami lub krwi duych ssakw

(wampiry). Wampiry potrafi na jednym posiedzeniu" wyssa (np. z krowy) ilo krwi wac o poow wicej ni ich wasny ciar ciaa, a potem zerwa si do lotu. Niemal wszystkie nietoperze s zwierztami nocnymi, yjcymi w grupach lub koloniach dochodzcych niekiedy do miliona osobnikw. Obserwowano np. w Teksasie, USA, sto milionw samic nietoperza meksykaskiego tworzcych letnie kolonie-wyl-garnie w piciu wielkich jaskiniach, gdzie wydaj na wiat i wychowuj ok. stu milionw potomstwa. W staro. Babilonii nietoperze uwaano za wcielenie zych duchw i widm osb zmarych, w Grecji i Rzymie za istoty demoniczne, majce kontakty z krlestwem Hadesa. Wg mitu gr. crki Minyasa, krla miasta Orchomenos w Beocji, ktre wolay prz ni bra udzia w bachanaliach Dionizosa, bg przeobrazi w nietoperze (Metamorfozy 4,389416 Owidiusza). Ze skrzydami nietoperzy wyobraano gr. boginie zemsty, erynie. W bajce Ezopa nietoperz reprezentuje mdro, gdy orientuje si po ciemku i poluje na lepo. W Chinach i Japonii nietoperz wg tradycji przynosi bogosawiestwo niebios, dugowieczno i szczcie, jest symbolem niemiertelnoci (zamieszkuje jaskinie poczone ze wiatem zmarych) i yje do tysica lat. W rdw. Europie nietoperz by wcieleniem czarw, mierci i nieszczcia, ptakiem nocnym Szatana; uwaano, e ze duchy i demony obcujce noc cielenie z kobietami przybieraj ksztat nietoperza; wysysaj te jakoby krew z niemowlt. Bajeczne potwory, hipogryfy, gryfy, smoki, diaby, wyobraano z pyskiem, pazurami, boniastymi skrzydami nietoperzy. Nietoperz, dostrzegalny tylko w pmroku zmierzchu lub brzasku, symbolizuje to wszystko, co unika wiata dnia, a wic czary, czarn magi, zazdro i melancholi. Puch nietoperza to jedna z ingrediencji wrzucanych przez czarownice do kota (Makbet 4, l Szekspira). Skrzyda nietoperza atrybut snu i Szatana. Sen, jak mier, stop oowian wkroczy i nietoperza skrzydem skryje oczy" (Sen nocy letniej 3,2 Szekspira, Oberon do Puka, t. S. Komiana). W Boskiej Komedii Dantego Lucyfer na dnie pieka (34,4652)

machaniem nietoperzych skrzyde ozibia Hades do temperatury lodu. W folklorze fiskim dusza ludzka w czasie snu czowieka przybiera posta nietoperza, a rankiem wraca do ciaa; dlatego w dzie nie wida nietoperzy. W folklorze czeskim prawe oko nietoperza czyni czowieka niewidzialnym. W heraldyce: zimna krew w obliczu niebezpieczestwa; chytro. W alchemii: nietoperz jest pokrewny smokom i obojnakom, gdy czy cechy ptaka i ssaka. Wiek ludzki: kobieta osiemdziesicioletnia. lepy jak nietoperz przysowie. Nietoperz w pust gow nigdy si nie wkrci przysowie tron., oparte na przesdzie ludowym o nietoperzach wkrcajcych si we wosy. NOGA Noga symbolizuje czowieka, postaw ludzk (wyprostn), wspaniao, zwycistwo, przewag, chwa, przeznaczenie; promie Soca, energi; przekroczenie, przenonik, ruch, szybko, pd, marsz, wi spoeczn, taniec, ucieczk, wypraw (ekspedycj), zabr; stao, si, podpor, piedesta; niezaleno, samodzielno; genitalia; trunkowo; zob. Stopa. Noga wi spoeczna; koczyna pozwalajca na poruszanie si w wiecie, na zblienie z ludmi, nawizywanie kontaktw. Nogi podstawa, podpora. Kolos na glinianych nogach" {Daniel 2,31), olbrzym, ktry rycho upadnie, zawali si, pastwo bliskie katastrofy. Noga zwycistwo, zabr, przewaga, przekroczenie. ,,Postawcie nogi na karkach tych krlw" (Jozue 10,24). ,,Ziemia, po ktrej deptaa noga twoja, bdzie posiadoci twoj i synw twoich na wieki" (jw. 14,9). (Antoniusz) nogami przekracza ocean" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira). (Cezar) rozkraczy si (...) na tym ciasnym wiecie jak Kolos, a my, maluczcy jak mrwki, przechodzi musim midzy olbrzymimi jego nogami" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Nogi jako narzd szybkiego ruchu s symbolem potgi i chway od czasw antycznych. Wydaje si nam rzecz naturaln,

e szybkonogi Achilles, rcza Atalanta, triumfatorzy biegw na olimpiadach uwaani s za herosw, obsypywani nagrodami i zaszczytami a do naszych czasw, cho trudno by nam przyszo logicznie wyjani, czemu si tak dzieje. Trzecia noga kij, laska. Stworzenie chodzce wieczorem o trzech nogach starzec o lasce (rozwizanie zagadki Sfinksa w micie o Edypie). Nogi genitalia, fallus. Wzia prdko Sefora ostry kamie i obrzezaa napletek syna swego i dotkna nim ng Mojesza, i rzeka: "Jeste mi oblubiecem krwi" (Ex. 4,25). Skrzyowanie ng. Z praw nog na lewej w sztuce rdw. zwyka pozycja siedzcych a. lecych krlw, arystokratw, rycerzy, krzyowcw, templariuszy, Chrystusa na krzyu. Magiczna pozycja kobiety ciarnej majca opni pord. Przysowie: Niech kady strzee si nogi na krzy zaoy, bo diabe si zlknie i przyni. Lewa noga zy omen. Rozpoczcie marszu a. wejcie do domu lub wityni lew nog u staro. Grekw i Rzymian (tac. sinistro pede profectus} i do dzi u muzumanw przynosi ma pecha. Wsta z ka lew nog by od rana w zym humorze, w podym nastroju. Odcita koska noga cud w. Eligiusza (fr. St. Eoi), kowala, biskupa Noyon w Oise (Francja), ok. 588660. Wg legendy, gdy ko, optany przez diaba, nie dawa si podku, wity odj mu nog, podkul j i przyczepi z powrotem. Temat czsty w sztuce szkoy boloskiej (w. Eligiusz by jednym z patronw Bolonii). Noga porywczego syna cud w. Antoniego Padewskiego. Wg legendy syn pasjonat w gniewie kopn matk, po czym, zdjty skruch, obci sobie t nog; temat plastyki rdw. Dziki w. Antoniemu wyrosa mu nowa noga. Noga w. Rocha duma. Sw. Rocha, patrona zadumionych (XIIIXIV w.), wyobraano w stroju pielgrzyma, unoszcego skraj tuniki, aby ukaza czarn plam na wewntrznej stronie uda; pierwszy objaw zarazy. Biaa noga Maura cud Damiana i Kosmasa, legendarnych mczennikw syryjskich za panowania Dioklecjana, patronw rodu Medyceuszw we Florencji czasw

Odrodzenia; temat malarstwa renesansowego. Damian (a. Kosmas) uci sobie nog, aby przyszy j pewnemu jednonogiemu Maurowi, ktry mia odtd jedn nog brzow i jedn bia (np. obraz Fra Angeli-ka, Florencja, Museo di San Marco). Sta mocno (obiema) nogami na ziemi nie oddawa si prnym marzeniom i abstrakcyjnym dociekaniom. Noga nog wspiera zob. Rka (rk myje). Nogi niezaleno, samodzielno. Stan na wasnych nogach. ,,Tylko energia i uczciwa praca stawia ludzi na nogi" (Kroniki II, 1876 r. Bolesawa Prusa). Nogi lepy los przeznaczenie. I, gdzie nogi ponios. Noga za nog (sun, cign, jecha) powoli, ospale. Nogi taniec, tacowanie. Dorobi si nogami stanowiska, posady. Noga pd, popiech. Na jednej nodze duchem, szybko, skokiem. Da nog, zbiera nogi, uderzy w nogi, wzi nogi za pas uciec, umkn, da drapaka. Such nog przej (uj) bezkarnie, bez szwanku, bezpiecznie. Nka pan: o ratujcym si ucieczk. Noga mu si powina tym razem nie udao mu si. Nakry si nogami wywrci si. By na ostatnich nogach by zmczonym, wyczerpanym, zmordowanym, skonanym. By jedn nog w grobie by bliskim mierci, trzy wierci do mierci. Wycign nogi (a. kopyta) umrze. Przez nog (traktowa) lekcewaco, pogardliwie, z gry. Nki dowody; karty; pienidze. Nki na st! przen. udowodni! paci! Nogi trunkowo. Wypijmy na drug nog (nk)! Alkohol wchodzi w nogi. Nogi mu po koldzie chodz. A bodaj ci nka spucha!" (Doywocie passim Aleksandra Fredry) art. wyraz podziwu, zdziwienia; niech ci g kopnie! Noga czowiek. Noga moja tu nie postoi. Nogi ludzkiej ani ladu nie ma tu nikogo, ywego ducha. Pies z kulaw nog (nie przyjdzie, nie wspomni itp.) nikt. ywa noga (std nie ujdzie) nikt.

W astrologii: znak zodiaku Wodnik. W marzeniu sennym: (bolca) troska, zmartwienie; (obcita) przykre nowiny; (duga) wielkoduszno; (uminiona) odwaga, stanowczo; (tusta i krtka) zy humor, okruciestwo; (mikka) niemono, impotencja; (chuda) niemiao, sabo; (skrzywiona) zoliwo, nikczemno; (drewniana) utrata podpory. N N symbolizuje ogie, pomie, wiatr, ducha; zasad msk, fallusa; ofiar, mord, mczestwo, obdzieranie ze skry, mier; moce instynktu; grob, zemst, skrytobjstwo, wiaroomno, zdrad; misoerstwo. N zasada mska, czynna, aktywna, fallus. Jako narzdzie pracy n wyobraa msk aktywno przy obrbce materiau biernego, eskiego; n krajcy miso; fallus w akcie seksualnym. N w mit. Wschodu ogie; pomie. N w hinduizmie atrybut gronych i starszych bstw jako okrutne narzdzie zadawania mierci. N narzdzie ofiary rytualnej; n krzemienny, jedno z najdawniejszych narzdzi sporzdzonych przez czowieka epoki neolitu, z powodu waciwego rytuaom konserwatyzmu uywany w celach kultowych jeszcze dugo potem, jak do innych celw uywano noy metalowych; dotyczy to zarwno zabijania ofiar, jak i obrzdw inicjacji, np. obrzezania. Wzia prdko Sefora ostry kamie i obrzezaa napletek syna swego" (Ex. 4,25). Atrybut Abrahama; nie speniona ofiara; zabjstwo syna, Izaaka, prawdop. pogos obyczaju rytualnego zabijania pierworodnych na ofiar bogom (Gen. 22,119). Na ostrzu noa (postawi spraw; sprawa stoi) zada (rzecz wymaga) ostatecznej, stanowczej decyzji, albo albo, tak czy tak. Dzisiaj ich wszystkich los na ostrzu noa si way, bowiem czeka Achajw okrutna zatrata lub ycie" (Iliada 10,1712 Homera, wg t. Ignacego Wieniewskiego). Pod noem w najwyszym niebezpieczestwie. Sub cultro Hnguit" ac. 'zostawia mnie pod noem' (Satyry 1,9,74 Horacego). I pod n na pewn mier.

Skoczy pod noem umrze podczas operacji chirurgicznej jako operowany pacjent. N w mit. gr. atrybut Apollina (zwyciywszy w agonie muzycznym satyra Marsjasza, kaza go powiesi i obedrze ze skry); w mit. rz. Pomony, opiekunki ogrodw i sadw, wyobraanej z noem do cicia i szczepienia. Perski krl Kamby-zes kaza obedrze ze skry przekupnego sdziego Sisamnesa, a skr t obi fotel sdziowski, na ktrym mia ferowa wyroki syn sdziego (Herodot 5,25). N w tradycji chrz. mczestwo, upienie, obdzieranie ze skry, atrybut Bartomieja (Natanaela) Ap., Jakuba Starszego Ap., w. Krystyny, Agaty, Alberta, dominikanina Piotra Mczennika z XIII w. N przeciwiestwo miecza, nikczemna, skrytobjcza bro przeciw bohaterskiej; reprezentuje instynktowne moce, popychajce rk z noem do dziaa zwizanych z zemst, morderstwem, obron przed nagym napadem, ale i z ofiar, podczas gdy miecz jest obrazem wzniosoci ducha rycerskiego. Przysowie: N, zby, paznogty bro niepoczciwa. N w wielu kultach: materia, z ktrego jest wykonany (elazo, stal), obdarza go czarodziejsk moc i broni przed demonami. N w plecy podstpna, zdradziecka napa sprzymierzeca, przyjaciela, rwnie w sowie i pimie. N na gardle (mie; ka komu) znajdowa si (stawia kogo) w przymusowej sytuacji. N duch, dusza. W szaleczej ekstazie uderzamy noem naszego ducha w nic niewraliwe na ciosy" (Adonais 39 P. B. Shelleya). Noe walka w ostatecznej, barbarzyskiej, morderczej formie. La guerra ul cuchillo!" hiszp. 'Wojna na noe!'; takim wezwaniem odpowiedzia hiszp. genera Jose Palafox y Melzi w czasie oblenia Saragossy przez Francuzw w 18089 na ich wezwanie do poddania miasta. Dzika gra! Straszna gra! Oczy pon! Serce grze! Ktry? Dwch nas by nie moe! Albo ty albo ja. Raz-dwa, razdwa! Na noe!!" (Na noe l6 Juliana Tuwima). By z kim (i) na noe by z kim w nieustannej walce, we wrogich stosunkach.

Ostry n wiatr morski. ,,Musz znw popyn na morze, na wdrowne, cygaskie ycie, na szlak mewy i petwala, gdzie wiatr jest jak ostry n" (Sea Fever Johna Masefielda). N bez ostrza, ktremu brak trzonka nic (wg G. Ch. Lichtenberga, z Gety-skiego Kalendarza Kieszonkowego" 1798). W marzeniu sennym: niebezpieczestwo. OBOJNAK (Androgin, Hermafrodyta) Obojnak symbolizuje zwizek, poczenie (pci), konflikt wewntrzny, sprzeczno wewntrzn, kolizj, antynomi, (dys)harmoni, (nie)zgodno, integracj przeciwiestw, szczcie w jednoci, peni, doskonao; prabstwo, pratwrc wiata; nierozerwalne maestwo, przeszo i przyszo, dzie i noc. Obojnak mia by pierwotnie jednym z aspektw (uzmysowieniem czekoksztatnym) jaja kosmicznego, pocztkiem wszelkiej kosmogonii i kocem wszelkiej eschatologii, pojawia si wic na pocztku i kocu czasw. Podzia wiata, bogw i ludzi na pcie w licznych mitach odpowiada podziaowi zjawisk, takich jak dzie i noc, przeszo i przyszo, Niebo i Ziemia, ciepo i zimno. Przykadw takich obojnaczych podziaw jest wiele, np. chiskie jin (zasada eska) i jung (zasada mska); japoscy Izanagi i Izanami (bg i bogini, najwaniejsze postacie jap. mitu stworzenia wiata, ktre pojawiy si, gdy Niebo i Ziemia wyoniy si z Chaosu); Tiamat (potworna babiloska bogini ciemnoci, panujca nad wiatem Chaosu, rozrbana potem przez Marduka na dwie czci Niebo i Ziemi); hin-duistyczny bg obojnacki Siwa obejmujcy w wyobraeniach plastycznych sw wasn moc w postaci bogini Siakti; praojciec Adam, nim pozbawiono go jego eskiej poowy, Ewy. , Obojnactwo w sztuce ind. i egip. Indyjski lingam, symbol falliczny, przedstawiany ze swym eskim odpowiednikiem joni, reprezentuje prasi, wiato, z ktrego promieniuje ycie. Dwa Nile, Grny i Dolny; Noc i Dzie; bstwa na piedestale jednego z kolosw Memnona" (tj. posgw faraona Amenhotepa III). Dwupciowe bsiwa archaiczna forma boskiej jednoci w Dwjcy, czczone jako

symbole ycia, stworzenia wiata, podnych sit natury, urodzaju. Siady obojnackich kultw w uroczystociach i witach urodzaju (noszenie stroju pci przeciwnej), w kultach bogi (np. Kybele), noszenie kobiecych sukien przez kapanw, prostytucja sakralna mczyzn i kobiet. Wielu bohaterw sonecznych przechodzi w yciu przez stadia eskie. Jak Tejrezjasz, ktry przez 7 lat by kobiet, Herakles, ktry musia w kobiecym stroju wykonywa niewiecie prace u krlowej lidyjskiej Omfale, Achilles, ktry przebywa w dziewczcym stroju na dworze Likomedesa. Rwnie lady obojnactwa znale mona w mitach o Dionizosie, Adonisie, Tezeuszu, Dioskurach, Wertumnie, w narodzinach Ateny z gowy Zeusa, w meksykaskim Quetzacoatlu itd. Pe obojnakowa. Platon w Uczcie (XIV E) relacjonuje mit o pierwotnej pci obojnakoWCJ, ludziach czwororkich i czworonogich, w ktrych obie pcie zronite byy w jedn zgrabn cao. Te silne i wolnomylne istoty y.aczy zagraa wadzy bogw, wobec czego Zeus porozcina ludzi na powki, na dwie pcie, ktre do dzi tskni za sob erotycznie. Hermafrodyta (w micie hellenistycznym pochodzenia wschodniego) syn Hermesa i Afrodyty; pokochaa go nimfa rda Salmakis i uprosia bogw, aby poczono j z ukochanym w jednym ciele (Metamorfozy 4,271388 Owidiusza). Obojnak czowiek doskonay, peny, symbolizm dwjki zastosowany do czowieka, czowiek tworzcy osobowo zintegrowan mimo swego dualizmu, integracja przeciwiestw (ac. coincidentia oppositorum), przeszo i przyszo. Niedoskonaymi poaciami obojnactwa maj by (dla mitu): blinita i maestwo. Obojnactwo szczcie w jednoci. Stosunki seksualne dwu pci przynosz (wg mitu) niepokj i cierpienie, ktre w pewnym stopniu zaagodzi moe maestwo jako namiastka obojnactwa! Rozdzia pci. Dla zniszczenia ladw pierwotnego obojnactwa naley (wg wielu kultw) pozbawi obie strony elementw Pci przeciwnej, ktrymi maj by: u mczyzn napletek, u kobiet echtaczka. Std pochodz jakoby rytualne zabiegi obrzezania napletka lub wycicia echtaczki, obowizujce, wymiennie a. cznie, w re

ligiach lub tradycjach rnych ludw i plemion. Obojnackie emblematy chrzszcz a. skarabeusz, fleur de lis (godo krlw fr.), kciuk midzy palcami a. w garci, kolumna a. wite drzewo przy studni, kotwica, krzy, lotos, miecz i pochwa, motyka i rw, palma, ppek, pug i bruzda, punkt w kole, strzaa i cel, w i laska, wcznia i tarcza. Y, w. W alchemii: materia prima" i kamie filozoficzny, utworzone przez ponowne poczenie zasady mskiej i eskiej, poprzednio rozdzielonej na dwie pcie, czsto przedstawiane graficznie jako Hermafrodyta, czsto w koronie. Kolor: szafirowy. OBUWIE Obuwie symbolizuje poytek, ochron, przyjemno; mio, vulv, podno; podlego, poddanie si, pokor, niewol, hab, gupot; dobrobyt, uznanie, szacunek; posiadanie, panowanie, rang, godno, msko, wojowniczo; szybko, podr, posa, wdrownika. But seks i podno. But wystpuje jako vulva, a stopa jako fallus. Symbol podnoci w wielu zwyczajach weselnych i witach urodzaju. Wizanie sandaw modej parze oznaczao na staro. Bliskim Wschodzie kontrakt lubny. Przymierzanie pantofla" ma czsto podtekst erotyczny. Jeszcze w XX w. w wielu krajach Europy kobiety przed porodem wkadaj buty ma. Obuwie przywizywane do (po)wozu pastwa modych ma przynie modej parze szczcie i zapewni potomstwo. Wg dawnego prawa skand, przy adopcji ojciec wkada synowi na nog but, ktry uprzednio przymierzy, co jest symbolicznym aktem spodzenia syna. Angielska piosenka dziecica: There was an old woman who lived in a shoe; she had so many chiidren she didn'1 know what to do" 'Pewna stara kobieta mieszkaa w bucie; miaa tyle dzieci, e nie wiedziaa, jak sobie poradzi'. Picie wina z damskiego pantofelka, pierwotnie z trzewiczka panny modej; kawalerowie kradn" go jej, a przed oddaniem, po zapaceniu okupu, pij z trzewiczka wino. Picie wina z damskiego pantofelka byo polskim zwyczajem szlacheckim. Co za powaga, jaki strj! (...) Nie al z trze-

wiczka zdrowie pi" (Stroje dawne 34, 15 16 W. Anczyca). Pantofelek Kopciuszka, bohaterki bajki wywodzcej si ze staro. Wschodu, znanej w 700 wersjach, przede wszystkim jednak z wersji Ch. Perraulta i braci Grimmw; zgubiony przez Kopciuszka na balu pantofelek pozwala zakochanemu w niej ksiciu trafi na jej lad; pantofelek jest tu emblematem dziewczcoci, wie si z fetyszem damskiego obuwia i jest przedmiotem magicznym: wszedszy w jego posiadanie, krlewicz moe dziewczyn znale i polubi. Sanda szybko, ucieczka, bogactwo. W heraldyce postawa, zachowanie si, gotowo, popiech. Uskrzydlone sanday szybko, atrybut bstw wiatru i Soca, posw bogw, Hermesa (Merkurego) i Iris; Perseusza, gdy mia zabi Meduz. Wizanie sandaw przygotowanie do podry. ,,Znacie t Nike Fidiaszow, jak sanda wie szybka" (Noc listopadowa 1,122 S. Wyspiaskiego); mowa tu o reliefie ze wityni Nike Apteros, dzi w Muzeum Akropolu ateskiego; nie jest to jednak dzieo Fidiasza. Obuwie wysokiej jakoci podr. Rozwizywanie sandaw powrt z podry, wejcie do wityni; typowe zadanie niewolnika. Nie jestem godzien, upadszy, rozwiza rzemyka u trzewikw jego" (Ew. wg Marka 1,7), Jan Chrzciciel o Jezusie. U ydw nawet niewolnik nie mg klka przed innym czowiekiem. W staroytnoci, gdy czowiek wolny chodzi boso, oznaczao to bied lub aob. Bez butw chodzi biedowa, klepa bied. Noszenie komu (za kim) sandaw oznaka nowo kupionego niewolnika, najniszy rodzaj posugi. Ale ten, co przyjdzie po mnie, mocniejszy jest ni ja, ktremu trzewikw nie jestem godzien nosi" (Ew. wg Mat. 3,11), Jan Chrzciciel o Jezusie. Obuwie wolno. Niewolnicy chodzili w staroytnoci boso. Rzemyk u obuwia rzecz najbahsza, najmarniejsza. Podnosz moj rk do Boga, e od nici wtkowej a do rzemyka obuwia nie wezm nic ze wszystkiego, co twoje" (Gen. 14,23). Obuwie posiadanie a. wzicie w posiadanie. A ten by od dawna zwyczaj

w Izraelu midzy powinowatymi, e kiedy jeden drugiemu prawa swojego ustpowa, aby ustpstwo byo wane, zsuwa swj trzewik i dawa go bliskiemu swemu" (Ks. Rut 4,7). Na Edom rzuc sanda swj" (Psalm 107 10). Muzumanin chccy si rozwie rzuca sanda, mwic: Ona bya moim sandaem i odrzuciem j". Zdjcie obuwia respekt, szacunek, pokora, uniono; obyczaj przejty z tradycji obchodw wit urodzaju; rwnie forma aoby lub pohabienia. Jeli mczyzna nie chce polubi wdowy po swym bracie, ,,przystpi ona do niego przed starszymi, cignie trzewik z nogi jego, plunie mu w twarz i rzeknie: Tak stanie si czowiekowi, ktry nie buduje domu brata swego. I nazw imi jego w Izraelu: Dom rozzutego" (Deul. 25,510). Jezus kae apostoom ewangelizowa Izraela boso ('11'. wg Mat. 10,10), rwnie boso wysya w misj uczniw (Ew. wg uk. 10,4), oznacza to ma cakowite podporzdkowanie si Bogu. Ale w Ew. wg Marka (6,9) zezwala na noszenie sandaw (w odrnieniu od wczesnych butw podrnych, cakiem krytych, z cholewami). Zdjcie obuwia w witym miejscu, jako przedmiotu nieczystego, bo zrobionego ze skry zabitego zwierzcia, bo noszcego brud i py drogi, jest atrybutem czci od Indii do Rzymu, u pitagorejczykw i u muzumanw. U ydw bya to forma stania nago przed Panem", u Grekw kultowa nago stp" (anypodesia). Bg mwi do Mojesza z gorejcego krzaka: Zuj obuwie z ng twoich: miejsce bowiem, na ktrym stoisz, ziemi wit jest" (Ex. 3,5). Obuwie elazne, miedziane wojowniczo. Mojesz o plemieniu Aser: ,,elazo i mied obuwiem jego" (Deut. 33,25). Sanday atrybut Tezeusza. Bohater wydoby spod skay sanday i miecz ojca; to wiadectwo mskiej siy otworzyo mu drog do ojca, do Aten. Pojedynczy (zazw. lewy) but mciciel. wojownik. W micie gr. Jazon, gdy dors, uda si do Jolkos w Tesalii, aby odebra je uzurpatorowi, Peliasowi, ktry pozbawi jego ojca tronu. Przechodzc przez rzek Jazon zgubi sanda. Pelias, ktremu przepowiedziano, e zginie z rki czowieka w jednym sandale, zgodzi si odda mu

wadz pod warunkiem, e Jazon zdobdzie zote runo Fryksosa w Kolchidzie. Woy stop do niewaciwego buta popularny w folklorze zy znak. Gdy uczyni to pewnego ranka cesarz Oktawian August, omal nie pad tego dnia ofiar zamachu. Ten sam przesd dotyczy rwnie woenia lewego buta przed prawym. Zote a. czerwone sanday Soce, Jutrzenka, Hera. Koturny w staro. Grecji pierw. wysokie myliwskie buty z cholewami; obuwie na wysokiej podeszwie czcej si z obcasem, uywane przez aktorw, aby byli widoczniejsi w olbrzymich teatrach gr. i rz.; std symbol stylu podniosego, patetycznego, napuszonego, emblemat dramatu i tragedii, przeciwiestwo trepek, kapci noszonych przez aktorw komedii. Wie, gdzie go but cinie zna najlepiej swoje kopoty, troski. Pewien Rzymianin, ktry rozwodzi si z on, zdumionemu tym przyjacielowi, ktry wskazywa na jej cnot i urod, pokaza but i rzek: I ten but jest pikny i nowy; jednak nikt, prcz mnie, nie wie, gdzie on mnie uwiera" (ac. nemo scit preter me ubi me soccus premat). Siedmiomilowe buty magiczne obuwie z bajki, w ktrych mona posuwa si / byskawiczn szybkoci; symbol postpu, rozwoju. Obuwie siedliskiem czarw i magicznych mocy w wielu bajkach, jak np. Kot w butach, Andersenowskie Kalosze szczcia i Czerwone trzewiczki. Za duy but zbyt wielkie przedsiwzicie, zbyt wygrowana ambicja; ac. przys. Calceus maior subvertit 'za duy but wykrci nog', zbyt wielkie imperium rozpadnie si, za due przedsibiorstwo zbankrutuje, zbyt wysokie aspiracje zawiod, ,,W nazbyt przestronnym pad i rozbi gow, w ciasnym bl srogi zyska i odciski" (Listy 1,10 Horacego, t. Felicjana Fale-skiego). Buty komu liza schlebia komu, paszczy si przed kim. 'Caowanie pantofla papiea na powitanie zwyczaj ju zarzucony. Zna Ka-zert, Wezuwiusza, a nawet nie pocaowa pantofli Ojca Piusa!" (Sprzeczki 4,158160 Jakuba Jasiskiego). Buty atrybutem witych Kryspina i Kry-

spiniana z III w. (wg legendy z VIII w.), patronw szewcw. Buty przy kominku skadaj dzieci holenderskie w wigili Boego Narodzenia, aby w. Mikoaj mia gdzie umieci prezenty; echo legendy, wg ktrej wity wrzuca przez okno mieszki ze zotem dziewcztom tak biednym, e musiay prostytucj zarabia na posag. Trzewiki ubir rnicy szlacht od chopw. Strj take szlachcianek (...) rni si od chopskich katanek (...), bydo pas nie w apciach z kory, lecz w trzewicz-kach" (Pan Tadeusz 6,3903 Mickiewicza). Buty strj odwitny (gdy normalnie chodzi si boso). Trza by w butach na weselu" (Wesele 1,12,333 S. Wyspiaskiego). Pantofle emblemat zacisza domowego; fr. en pantouffles w zaciszu domowym, na uboczu. Pantofel, pantoflarz m ulegajcy we wszystkim onie, zawojowany przez ni, wzity pod pantofel, trzymany pod pantoflem, safandua. Mie co w bucie to samo co mie co gdzie, w nosie" itp. Tylko, duszko, bd bogata, masz w trzewiczku zdanie wiata" (Doywocie 3,4 Aleksandra Fredry). Buty rzecz niewarta uwagi. Parler a propos de bottes fr. 'mwi o butach', tj. o gupstwach, o byle czym, o niczym. Stary but wygoda. Przysowie: Wygodny jak stary but. Trupigi buty dla umarych, na dug, trudn drog na tamten wiat. Kiedy ndzarz umiera (...), rodzina z swej ofiarnej rozpaczy korzysta, by go obu na wieczno, bo zbyt jest ciernista" (Trupigi l4 Bolesawa Lemiana). Umar w butach zmar nagle; sprawa skoczona, zamknita; przepado, nie ma wyjcia. Buty komu szy 'intrygowa przeciw komu, kopa pod kim doki, ukartowa co przeciw komu. Buty chc (woaj) pi s dziurawe, zw. gdy podeszwa odazi od przyszwy. But gupota. Gupi jak but bardzo gupi. Skrzypice buty nowe, jeszcze nie zapacone (upominaj si w gos o naleno szewca). A, to inna para kaloszy to zupenie co innego, to cakiem inna sprawa.

ODDECH (Dech, Tchnienie, Dmuchnicie; Miech) Oddech symbolizuje siy kosmiczne, bstwo stwrcze, ducha stwrczego na pocztku wiata; powietrze, wiatr; ycie, siy yciowe, pierwiastek boski i niemiertelny w czowieku, przyswajanie mocy duchowej, dusz, ducha, ja, natchnienie; uzdrawianie, ulg, uspokojenie; zapalczywo, gwat; szept. Oddech egip. Knef dosf. 'oddech; duch; wiatr', bstwo praciemnoci, duch a. wiatr ycia. Tchnienie sanskr. atman 'ja, dusza, Ja Uniwersalna, Najwyszy Duch', w hinduizmie najgbsza istota osobowoci ludzkiej, ja, ktra si nie zmienia w cyklu reinkarnacji. Oddychanie w wiczeniach jogi sanskr. pranajama 'kontrola oddechu', system filozofii ind., czwarty z omiu etapw prowadzcych kandydata do samadhi, 'stanu koncentracji doskonaej', kiedy organizm wchania nie tylko powietrze, ale take wiato soneczne. Trudnoci w oddychaniu symbolizuj trudnoci w przyswajaniu zasad ducha i Kosmosu. Waciwy rytm" oddechu joginw wie si z ,,waciwym gosem", jakim Egipcjanie powinni byli odczytywa wite ksigi, gdy oba maj naladowa rytm Wszechwiata. Tchnienie boskie tworzenie ycia. Utworzy tedy Pan Bg czowieka z muu ziemi i tchn w oblicze jego dech ywota: i sta si czowiek istot yjc" {Gen. 2,7). I wrci si proch do ziemi, z ktrej powsta, a tchnienie wrci do Boga, ktry je wyda" {Eklezjastes 12,7). Tchnienie Boga przeobraa bohatera fizycznie, duchowo i psychicznie, np. Samsona, Gedeona, Jeft, Otoniela, Saula, Eliasza, Elizeusza, Dawida Tchnienie nozdrzy Boga wiatr i burza; gniew Paski. Zsyasz swj gniew, ktry (Egipcjan) poera jak som. Pod tchnieniem twoich nozdrzy spitrzyy si wody" (Ex. 15,78). Wtedy ukazay si gbiny morza, odsoniy si podwaliny ziemi od (...) podmuchu z nozdrzy Pana" (2. Ks. Krl. 22,16). Tchnienie, tchnienie yciowe duch. ,,Wszelkie tchnienie niechaj Boga chwali!" (Psalm 150 6), tj. niech wszelki duch. wszystko. co yje, chwali Pana. Tchnienie gwat, zapalczywo. I ukazay si gbiny morza, i odkryy si podwa

liny wiata od fukania Paskiego i od tchnienia ducha zapalczywoci jego" (2. Ks. Krl. 22,16). Faszywi mowie powstaj przeciw mnie i mowie tchncy gwatem" (Psalm 26 12). Dech ycia w nozdrzach czowiek bezsilny. Nie pokadajcie ufnoci w czowieku, ktrego dech jest w nozdrzach jego" (bajasz 2,22). Oddech pierwiastek boski w czowieku, przyswojenie mocy duchowej. To powiedziawszy (Jezus) tchn w nich i rzek im: Wemijcie Ducha witego" (Ew. wg Jana 20,22). Dech duch. Spiritus flat ubi vult ac. 'duch, kdy chce, tchnie', tj. natchnienie od woli nie zaley, przychodzi nie wiadomo skd i jak (Wulgata, Ew. wg Jana 3,8). Duch si w kadym poniewiera, e czasami dech zapiera" (Wesele 1,24,788 S. Wyspiaskiego). Dmuchanie uzdrawianie; zaraanie. Twrcze tchnienie bstwa a. niszczce demona naladowa czowiek, chcc swego ducha i swoj wol przenie dmuchaniem na innego czowieka, zniewoli go, zaszkodzi mu, nachucha mu jak chorob a. go dmuchniciem od choroby uwolni. Dmuchanie na bolesne miejsce na skrze pierw. miao na celu zdmuchnicie (nm. wegblasen) blu. Oddech, tchnienie natchnienie poetyckie, wieszcze. Inspiracja od pz. tac. inspi-rare 'wdmuchiwa, natchn, wpaja', z ac. spirare 'oddycha, d' (spiritus 'dech; ycie; dusza; duch'). D si, nad si pyszni si, zadziera nosa, nadyma si jak aba z bajki, ktra si tak dugo nadymaa, aby dorwna woowi, a pka; tac. inflat se tanguam rana (Petroniusz). Chucha i dmucha nie budzi zaufania, by zmiennikiem, niestaym w uczuciach. W bajce poety ac. Aviana (koniec IV w. n.e.) pielgrzym zjawia si zim w lenej jaskini Satyra chuchajc z zimna w donie, a gdy mu Satyr da gorc polewk, pielgrzym zacz na ni dmucha, aby si nie sparzy. Widzc to. Satyr wypdzi pielgrzyma z jaskini. Przysowie: I dmucha, i chucha (tj. to gani, to znw chwali). Chucha, dmucha rozpieszcza kogo, przesadnie troszczy si o niego. Przysowie: Lepiej chucha, ni dmucha le

piej ubra si za ciepo ni za zimno. Lepiej dmucha, ni chucha lepiej mie za ciepo ni za zimno; lepszy nadmiar od braku. Dmucha na zimne zachowywa przesadn ostrono. Przysowie: Kto si na gorcym sparzy, ten na zimne dmucha. Nie pozwoli sobie w kasz dmucha nie pozwoli wtrca si w swoje sprawy, nie da kpi z siebie. Nie w kij dmucha nie byle co, nie przelewki. Dmucha szepta do ucha. Maka dmucha mi do ucha: Suchaj, Antek, przesta, fe!" (A'o Saskiej Kpie, piosenka lud.). D w czyj dudk basowa komu, stosowa si do jego ycze, pochlebia, przytakiwa. Oddycha doznawa uczucia ulgi, uspokojenia, odpoczywa po czym. Oddech powietrze, wiatr. Z cyprysowych gajw bije oddech wiey" (O zmierzchu 34 Marii Konopnickiej). Pierwsze tchnienie pocztkiem mierci (przysowie). Ostatnie tchnienie mier. Wyzion ducha, ycie, dech skona, umrze. Miech (w taoizmie) stosunki midzy niebem (grna pyta) i ziemi (dolna). Miech wiatr podsycajcy niebiaski ogie. Miech pochlebstwo. Pochlebstwo to miech podsycajcy pomie grzechu" (Perykles 1,2 Szekspira). Miech atrybut Kopciuszka z bajki, dziewczyny podtrzymujcej domowe ognisko. ODZIE Odzie (odzienie, ubir, ubranie, strj, szata, suknia) symbolizuje osobowo, powoanie, wiedz, aktywno duchow; sprawiedliwo, zbawienie, wspaniao, bogactwo, wadz, zdrowie; utrat niewinnoci; mask, ukrycie nagoci ciaa, tajemnic idei, pomysu, prawdy, rzeczywistoci, wad, wystpkw; pych, prno, oszustwo, kokieteri, ozdob, mod, przelotno; fetysz; utrapienie; przynaleno do plemienia, przystosowanie spo., zawd, hierarchi, pozycj spo.

Czowiek ubiera si prawdop. ze strachu przed czarami, urokiem, zym okiem", osaniajc na pocztku tylko genitalia, cz ciaa dla utrzymania cigoci pokole najwaniejsz, pniej rwnie i inne czci ciaa; z czasem, w okolicach o chodniejszym klimacie, odzie zacza mu suy jako ochrona przed zimnem; wstydliwo pojawia si zapewne dopiero jako skutek cigego noszenia odziey. Pasma tkaniny, szmaty, pira zawieszane przez ludy pierwotne na gaziach drzew gotowo powicenia si bstwu. Zastpoway one ludzi wieszanych na ofiar wotywn na drzewie reprezentujcym bstwo. W mitach wieszano na drzewach czarodziejskie dywany, zote runo itd. Strj Adamowy nago. A byli oboje nadzy, to jest Adam i ona jego, a nie wstydzili si" (Gen. 2,25). Odzie wstydliwo, utrata niewinnoci, zdobycie wiedzy z drzewa wiadomoci; przeciwiestwo nagoci. ,,Uczyni te Bg Adamowi i onie jego szaty ze skrek i przyoblek ich" (Gen. 3,21). Szata lniana wity strj arcykapana yd. Oblecze si w szat lnian i ubraniem lnianym okryje ono; opasze si pasem lnianym, a zwj lniany wemie na gow, bo te szaty s wite" (Lev. 16,4), Ubir zbawienie, sprawiedliwo, nagroda. Rozraduje si dusza moja, e Bg oblk mnie w szaty zbawienia i ubiorem sprawiedliwoci odzia mnie" (Izajasz 61,10); ubir nie wyraa tu cech obcych jego nosicielowi, ale przeciwnie, jego waciwoci istotne i podstawowe. Ubir mczennikw i zbawionych przyrzeczony jest jako nagroda ostateczna (Apok. 6,11; 7,9). Szata wspaniao, uroczysto, pocieszenie; chwaa; zbawienie. (Boe), obloke si w chwa i ozdob, przyodziae si wiatoci jakoby szat" (Psalm 103 2). Oblecz wspaniae szafy twoje, Jeruzalem" (Izajasz 52,1). Duch Paski (...) da mi (...) paszcz chway zamiast ducha aoci" (7zo/aiz61,l3). Paszcz, szata wadza, duch proroczy, zdrowie. Prorok Eliasz powouje Elizeusza na ucznia i pomocnika zarzucajc na swj paszcz" (3. Ks. Krl. 19,19); wstpujc wozem ognistym do nieba, zrzuca mu paszcz jako swemu nastpcy (4. Ks. Krl. 2,13). Niewiasta cierpica na krwo-

toki dotkna szaty Jezusa i ozdrowiaa (Ew. wg Mat. 9,2022). Wojownik w czerwonych szatach Bg. Kt to jest, ktry idzie z Edomu w szkaratnych szatach z Bosry? (...) Czemu czerwone jest odzienie twoje, a szaty twoje jak tych, co tocz wino czerwone?" (Izajasz 63,12). Biae szaty Boga, zmarych, aniow, uduchowionych; przezwycienie cielesnoci ziemskiej; bogactwo, dobrobyt, uczta; wielko; chrzecijaskich witych prawo, cnota. Starowieczny usiad; szata jego biaa jak nieg" (Daniel 7,9). Przemienienie Paskie: ,,Szaty Jezusa stay si janiejce i bardzo biae, jak nieg" (Ew. wg Marka 9,2). ,,Anio Paski zstpi z nieba (...). Wejrzenie jego byto jak byskawica, a szata biaa jak nieg" (Ew. wg Mat. 28,23). Na kady czas niech bd biae szaty twoje" (Eklezjastes 9,8). Nowe a. wieo uprane szaty oczyszczenie, przygotowanie do uwicenia si na obecno bo. Id do ludu, a powi ich dzisiaj i jutro, i niech wypior szaty swoje (...) Trzeciego dnia bowiem znijdzie Pan przed wszystkim ludem na gr Synaj" (Ex. 19,10 11). Bogosawieni, ktrzy "pior szaty swoje (...) przed wejciem do bram miasta" (Apok. 22,14). Ubir z bisioru wito, godno, dobrobyt. ,,Faraon zdj piercie z rki swej i da go na rk Jzefa, i ubra go w szat bisiorow, i woy acuch zoty na szyj jego" (Gen. 41,42). Czarny strj aoba; wystpek. Przysowie: Czarna suknia czarna dusza. Brudna odzie bawochwalstwo, nieszczcie, wyrzuty sumienia. Pozbycie si brudnej odziey odzyskanie ask Jahwe; przywrcenie dobrobytu (w Biblii). Wr, worek (w Biblii) gruba odzie dla obu pci, ze zgrzebnego ptna, tkana z koziego wosia, wdziewana na znak aoby, pokuty a. powagi przez ludzi rozpaczajcych, aobnikw, aujcych grzesznikw, pokutnikw, prorokw, opasana powrozem. Gdy to usysza Mardocheusz, rozdar szaty swoje i oblk si w wr, posypa gow popioem i na ulicy wpord miasta krzycza wielkim gosem, okazujc gorzko serca swego" (Ks. Estery 4,1).

Rozdziera na sobie szat (w Biblii) odda si rozpaczy, aobie, rwnie forma ofiary wotywnej zoonej osobie zmarej, ktra powinna zza grobu udzieli pomocy aobnikowi; zastpuje samookaleczenie si, obcicie wosw, krwiopuszczanie, ucicie kawaka odziey; prawdop. pna forma dawnego rozdziewania si do naga na znak aoby, aby identyfikowa si z nagimi zwokami zmarego i umierzy jego gron zazdro o ycie. A gdy Ruben wrci do studni, a nie byo w studni Jzefa, rozdar szaty swoje" (Gen. 37, 29). Rozdziera szaty nad czym ubolewa, uala si nad stanem czego. Ubir upokorzenia przywdziewany niekiedy przez bstwa i bohaterw sonecznych (np. ebracze achmany Odyssa wracajcego na Itak, Kopciuszka w bajce Ch. Perraulta) zachmurzone niebo, po ktrym nastpuje soneczna pogoda. achmany mga, szron, chmury; rozpacz, gnuno, bieda, brak wiary w siebie. Ubir wielobarwny a. z wielu rodzajw tkanin dysharmonia; wolna wola, wielo moliwoci; rozlega, encyklopedyczna wiedza, umys renesansowy. W Biblii zakcenie przyrodzonego porzdku, tak jak zaprzganie wou z osem lub sianie dwch rodzajw zboa razem (Lev. 19,19). Zamiana szat przyja; maestwo; przeistoczenie si. I uczyni Jonatan z Dawidem przymierze, bo go miowa, jak dusz swoj. Bo zdj z siebie Jonatan szat, w ktrej chodzi, i da j Dawidowi, i inne szaty swe" (/. Ks. Krl. 18,34). Rut do Boaza: Jam jest Rut, suebnica twoja; rozcignij paszcz twj na sug twoj, bo jest powinowaty" (Ks. Rut 3,9), tj. we mnie za on, speniajc obowizek szwa-grostwa (polubienia wdowy po bracie). Ale Mojesz zabroni zamiany ubiorw midzy pciami jako rzeczy nieskromnej, ktr czynili poganie przed posgami bokw, na witach urodzaju, dla czarw, dla ukrycia si, za kar, jak Herakles u krlowej lidyj-skiej Omfale a. Achilles u Likomedesa. Std tradycja niechci do modziey ubierajcej si jednakowo bez wzgldu na pe (unisex). Zmiana odziey (niekiedy:) wejcie w now faz ycia, nowe otoczenie, np. obczyny (przywdzianie habitu zakonnego, rodzaj powtrnego chrztu, wyrzeczenie si

wiata), oczyszczenie poprzedzajce przejcie (u ydw, chrzecijan, muzumanw, buddystw i sintoistw). Kiedy Henoch wstpuje do nieba. Bg kae mu zdj odzie i przywdzia szat chway (II Henoch 22,8). Przysowie: W insz sukni si oblec zacz prowadzi inne ycie. Ubir niedbay mski. Forma viros neglecta decet" tac. 'mczyznom przystoi ubir niedbay' (Sztuka kochania 1,509 Owidiusza). Strj kobiecy kokieteria, pobudzenie podania mskiego; zmienna moda ukazuje kolejno coraz inne partie ciaa (a wszystkie s pobudzajce erotycznie), gdy poprzednie si opatrz: po spdniczkach mini, odsaniajcych uda, nastpuj spdnice do poowy ydki. Minojskie paryanki" z freskw paacu w Knossos na Krecie maj suknie do ziemi i odkryte piersi. Panie osaniajce nogi szerok krynolin odsaniay ramiona, plecy i znaczn cz biustu. Byron powiedzia, e jej suknia zaczyna si za pno i koczy za wczenie" (Cztery pokolenia rodziny literackiej 2,155 W. C. Haziitta). Donuani warszawscy sprzed l. wojny wiat, poerali wzrokiem damy wsiadajce do tramwaju, aby zobaczy pikn nk w kostce cho przez okamgnienie. Strj prno, pycha. (Faryzeusze) wszystkie te sprawy swe czyni, aby by widziani od ludzi, bo rozszerzaj filaktery swe i wyduaj kraje paszczw" (Ew. wg Mat. 23,5). Ubir przelotno, efemeryczno; przeklestwo, przemoc, pomsta. Ty z dawna zaoy ziemi, a niebiosa s dzieem rk twoich. One przemin, ale ty zostaniesz; i wszystkie jak szata si zuyj, jak szata, ktra si zmienia, one si zmieni" (Psalm 101 26 7). (Zdrajca zorzeczcy) oblk si w przeklestwo jak w szat" (Psalm 108 18). Pycha jest naszyjnikiem (bezbonych), a przemoc szat, ktra ich okrywa" (Psalm 72 6), Bg oblk si w szaty pomsty, a odzia si jak paszczem arliwoci, jak na pomst" (Izajasz 59, 1718). Odwrcenie ubioru tyem do przodu wyrok mierci. Sdzia rzymski przed skazaniem podsdnego na mier odwraca szat (Satyricon Petroniusza). Owcze odzienie pozory agodnoci. ,,Strzecie si pilnie faszywych prorokw, ktrzy do was przychodz w odzieniu

owczym, a wewntrz s wilkami drapienymi" (Ew. wg Mat. 7,15). Mikkie szaty zbytek, komfort, przeciwiestwo wielbdziej wosiennicy Jana Chrzciciela. Oto ci, co si w mikkie szaty ubieraj, w domach krlewskich s" (Ew. wg Mat. 11,8). Ubir symbol zewntrznej aktywnoci duchowej, widzialny ksztat zewntrzny wntrza ludzkiego. Ubir bez szwu bosko, czysto; mka Chrystusa. Szata honorowa bya nagrod za zasugi dawan poddanemu przez kalifa, sutana. Odzie fetysz, nosicielka si magicznych waciciela, mogcych wraz z ni przej na kogo innego. Kloten: (Imogena) powiedziaa mi (...), e samo ubranie Po-stuma ma w wikszym powaaniu ni moj szlachetn person w naturze (...). Z t sam sukni na grzbiecie zapac jej za to gwatem" (Cymbelin 3,5 Szekspira, t. L. Uiricha). Odzie ukrycie nagoci, rozpusty, wad, wystpkw. Przez paszcz rozdarty wida mae wady; togi i szuby zakrywaj wszystko" (Krl Lear 4,6 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza). Szata rozumu. ,,I tak Belial sowami odzianymi w szat rozumu doradza niecn wygod" (Raj utracony 2,226 Johna Miliona). Ubir myli mowa (ywoty poetw angielskich 1,181 Samuela Johnsona). Ubir myli styl (List do przyjaciela o poezji Samuela Wesleya). Ubir osobowo a. persona" (maska) czowieka, dlatego przebieranie si to zmiana osobowoci, a rozbieranie to zrzucanie maski. Suknia czekiem czyni. Jakie odzienie, takie uczczenie. Jak ci widz, tak ci pisz; gr. heimala aner, ac. vestis virum facit, nm. Kleider machen Leute. Suknia wydaje ludzkie obyczaje. W miecie moje imi, za miastem mj ubir" (Szabbath 145b). Chwa Boga jest czowiek, chwa czowieka jego ubir" (Derech Eretz uta; oba cytaty z Talmudu babil.). Odzie nie charakteryzuje nosiciela. Przysowia: Nie suknia zdobi czowieka, ale czowiek sukni. Podczas w podej sukma-nie najdzie si paskie zdanie. I pod ndzn

siermig znajdziesz dusz tg. Suknia nie czyni czowieka. Szata godowa odwitna, uroczysta; przesl. lubna, weselna; przybierana w porze godw (w okresie parzenia si zwierzt), strj godowy. Polski strj w dawnej Polsce ubir zoony z delii, kontusza, upana, karabeli i pasa kontuszowego; w XIX w. konfederatka, czamara. Niemieckie odzienie obcy, cudzoziemski obyczaj. Kto niemieckim chce odzieniem pokry ciao Sowianina (...) gupi!" (Gar pszenna 5,313, L. Kondratowicza). Szata niewinnoci. Odar mnie cakiem skrzydlaty zoczyca. (...) Zostaa przy mnie jedna niewinnoci szata" (Dziady cz. IV 718 21 Mickiewicza). Szata pychy. Nocie wity i sukmany, a zrzucajcie szaty pychy!" (Dumka na dzisiaj l 2 Tadeusza Komara). Szalony strj szalona gowa (przysowie). Odzienie bez kieszeni ostatni przyodziewek; miertelna koszula, wkadana na zmarych i skazacw. OGIE Ogie jest symbolem wiecznoci, praprzyczyny, pierwiastka podstawowego, prazasa-dy; wiata. Soca, ciepa; Boga-Stwrcy, gniewu bstwa, mioci bstwa; owiecenia duchowego; ycia, mioci, nienawici, mierci, ducha; za, diabelstwa, pieka, kary, przeladowania; oczyszczenia, mczestwa, tortury, ofiary; pocieszyciela; mowy; potgi; poerania; zasady mskiej, chuci, pcio-woci, podnoci; zapau; autorytetu; zimy, ogniska domowego, gocinnoci, ochrony przed strachem; por. Pochodnia, Soce, wieca, Krzy (ognisty). Czsto w zwizku z byskawic, czerwieni, krwi, sercem, zniszczeniem, wojn. Wedug Heraklita z Efezu ogie jest zasad wiata, substancj pierwotn (gr. irche), prasubstancj, praelementem, z ktrego rozwina si przyroda, ktry staje si morzem, powietrzem, ziemi i z powrotem ogniem. Wedug stoikw ogie, pierwiastek boski, identyfikowany z logosem, jest przyczyn ruchu, ycia i rozmaitoci ksztatw materii,

W alchemii: jedna z postaci pramaterii, czynnik przeistaczania metali nieszlachetnych w zoto i srebro oraz regeneracji; symbolem jest A (trjkt). Ogie uwaano za rwnie dobroczynny, jak niebezpieczny, trudny do utrzymania i (a do 2. wierci XIX w.) trudny do rozniecenia. Dobroczynno i niebezpieczestwo to typowe cechy dbr boskich wykradzionych zawistnemu niebu, np. ogie skradziony z Olimpu przez Prometeusza i dany ludziom (sprawc skazano na przykucie do skay Kaukazu, a ludzi ukarano puszk Pandory), jak ogie zabrany bogom przez gruziskiego Amirani, jak wszelkie tajemnice magii (ktra, w przeciwiestwie do modlitwy, zmusza siy nadprzyrodzone do posuszestwa), jak rne rodzaje ,,zakltego ziela, ktre niemiertelnoci gdy je zjesz udziela" (Dwaj Macieje 234 Bolesawa Lemiana). ,,Dobroczynna jest ognia moc, gdy go czowiek poskromi i strzee" (Pie o dzwonie 1578 Friedricha Schillera). Przysowia: Ogie i woda dobrzy sudzy, lecz li gospodarze. Zodziej kty zostawi, ogie wszystko zabierze. Igra z ogniem lekkomylnie naraa si na niebezpieczestwo. Wyganicie ognia byo katastrof dla czowieka pierwotnego, od ktrej uratowa go mogo tylko wykradzenie ognia z ognisk innej hordy; ta zaleno ludzi od ognia bya zapewne przyczyn powstania jego kultu. Pierwotna technika otrzymywania ognia przez tarcie dwch kawakw drewna nadawaa powszechnie ogniowi znaczenie seksualne jako wynik (potomstwo) dziaalnoci pciowej; umiejtno wzniecania ognia przez obracanie drewnianego mskiego" wiertaka w otworze ,,eskiej" drewnianej podkadki uwaano prawdopodobnie za sposb wycigania mocy yciowej" drzewa, czerpanej przez nie korzeniami z podziemnych ogni (istnienie ich zdradzaa dziaalno wulkanw). Wedug redniowiecznych przesdw ogie rodzi, si w genitaliach czarownic. Jako pochodni z pomieniem skierowanym w d ogie by w wielu kulturach emblematem ycia; erotycznego. Ogie i woda podstawowe potrzeby ycia; std odmwi (wzbroni) komu ognia i wody (ac. aqua et igni interdicere) to wykluczy go ze spoecznoci. Narzeczona

w dniu lubu otrzymywaa od pana modego ogie i wod na znak zawarcia zwizku maeskiego. Wpa jak po ogie, tj. tylko na chwilk, jak dziecko wysane po arzce si wgielki do ssiadki przez gospodyni. ktrej ognisko przez noc wygaso (a zapaek nie byo jeszcze w uyciu). Bg-Stwrca objawia si jako ogie: ,,A wszystka gra Synaj dymia si, przeto i Pan zstpi na ni, w ogniu" (Ex. 19,18). ,,I ukaza mu si Pan w pomieniu ognistym w porodku krzaka; Mojesz widzia, e krzak gorza, a nie zgorza" (Ex. 3,2). Bo Pan, Bg twj, jest to ogie trawicy" (Deut. 4,24). Bo oto Pan przyjdzie w ogniu (...), aby (...) speni swoj grob w pomieniach ognia" (Izajasz 66,15). Rwnie bogowie innych religii: indoaryjski Agni ('ogie'), jako ogie ofiarny, by porednikiem midzy bogami a ludmi; w mazdaizmie symbolem boga wiata Ahura Mazdy by ogie, a bogiem ognia Atar; u Grekw piorunowy Zeus i kowal Hefajstos, u Skan-dynaww Odyn i Thor byli zwizani z ogniem. Serafini (hebr. seraphim 'ognici') to jeden z chrw anielskich zwany te ..anioowie mioci". Wyobraenia plastyczne symbolizujce obecno Boga w scenach biblijnych przedstawiay Go czsto w postaci ognia, a dla uniknicia nieporozumie wpisyway w pomienie znak Jahwy, tetragram YHWH, niekiedy w trjkcie rwnoramiennym. Ogie ofiarny, wity, wieczny, stale podtrzymywany na cze bogw w wielu kultach religijnych; znicze ofiarne na otarzach wikszoci ludw staro. Bliskiego Wschodu: Babiloczykw, Egipcjan, Fenicjan i ydw. Mwi Pan do Mojesza (Lev. 6,1213): A ogie na otarzu zawsze bdzie gorza, bdzie go podsyca kapan (...). Ogie ten ustawiczny jest i nigdy nie ustanie". Wystarczyo jednak nie zastosowa si do przepisw nakazanych przy skadaniu ofiar, aby tene ogie pochon kapanw, jak np. Nadaba i Abiu (Lev. 10,12). W drodze z Synaju do Kadesz, gdy lud izraelski omieli si utyskiwa na swoj niedol, rozgniewany Pan zapali ogie, ktry pochon skraj obozu (Num. 11,1). Kiedy indziej Jahwe unieszkodliwia ogie grocy wiernym: trzej modziecy, Sydrach, Misach i Abdenago, towarzysze Daniela, ktrzy nie chcieli odda czci boskiej bawanowi

babiloskiemu, zostali na rozkaz Nabuchodonozora wtrceni do pieca ognistego, z ktrego wyszli bez adnej szkody (Daniel 3,1 97). Ogie jako ognisko domowe (rodowe, plemienne) rodzina, rd, plemi skupione przy jego blasku i cieple, ktre grzeje take bstwa, duchy i duszki domowe oraz goci, i dlatego wie si z gocinnoci. Uosobieniem ogniska domowego i pastwowego, ktremu Grecy i Rzymianie wznosili witynie, bya Hestia (rzymska Westa). Kult Westy by najczcigodniejszym kultem Rzymu; jej witynia znajdowaa si na Forum Romanum. Na pocztku roku (l. marca) pontifex maximus zapala na nowo wity ogie za pomoc soczewki od promienia sonecznego albo przez pocieranie dwch kawakw drewna owocowego. Przez cay rok pilnoway ognia westal-ki; gdy zagasn, westalki karano chost. Greczynki zapalay ognisko domowe nowo polubionej crki przenoszc ogie pochodni zapalon u wasnego ogniska; rwnie kolonici greccy zabierali z sob w podr ogie z rodzinnego miasta, ze wityni Hestii w prytanejonie. Do dzi w wielu kulturach zachowa si uroczysty charakter ogniska domowego; poprawianie ognia na kominku jest domen pana domu; moe to uczyni go, ktry go zna co najmniej od siedmiu lat. Ognie (wiece, znicze, lampki oliwne) zapala si na grobach dla ogrzania" zzibnitej duszy zmarego. Ogie, zwaszcza w postaci poncego stosu mczestwo i mier; zmartwychwstanie i niemiertelno. Gdy grecka bogini Demeter, na prno szukajc swej crki, Kory, przybya do Eleusis w postaci starej kobiety i zostaa niak synka krla Keleosa i Metanejry, Demofona, pokochaa go tak, e postanowia uczyni go niemiertelnym. Namacia go wic ambrozj i woya w ogie na ca noc; w nocy Metanejra wesza do komnaty i ujrzawszy syna w pomieniach, wszcza krzyk. Rozgniewana bogini zaniechaa zamiaru. Wedug innego mitu gr. Mojry przepowiedziay Altei, onie krla Kalidonu, Ojneusa, e ich syn, Me-leager, zginie, gdy dopali si gownia na ognisku. Matka ugasia gowni i ukrya w tajemnym miejscu, ale gdy Meleager, ktry wyrs na bohatera i wielkiego owc,

zabi w ktni brata Altei, krlowa porwana gniewem wrzucia pochodni w ogie, powodujc zgon syna. Herakles odebra sobie ycie sponwszy ywcem na stosie, gdy nie mg wytrzyma mczarni, ktrych dozna po woeniu szaty przysanej mu przez Dejanir; jednak Zeus zabra go na Olimp i obdarzy niemiertelnoci. W innym micie gr. Iksjon, krl Lapitw w Te-salii, za obraz bogini Hery strcony do Tartaru, przywizany zosta do wiecznie obracajcego si ognistego koa. Mczesk mier na stosie ponioso wielu witych (jak np. Joanna d'Arc), wielu oskaronych o herezj przez inkwizycj (jak Giordano Bruno), a take wiele rzekomych czarownic. Przez dugie wieki uwaano, e salamandra moe y w ogniu; std ac. dewiza entuzjazmu wiary: flagror non consumor 'pon, ale si nie spalam'. Zob. Feniks. Ogniska rozpalano w chwilach przesilenia dnia z noc, letniego i zimowego, dla magicznego wspomoenia soca, i w czasie rwnonocy jesiennej i wiosennej. W czasie gwnych wit rzymskiego ,,niezwycionego boga Soca", Sol, obchodzonych 2425 grudnia, i celtyckiego wita ognia w staro. Brytanii i Irlandii, obchodzonego w Nowy Rok (31 padziernika, w wigili Wszystkich witych, pniejsze ang. Halloween), zapalano olbrzymie ogniska na wzgrzach dla odstraszenia zych duchw. W wigili Boego Narodzenia spalano dawniej wielkie kloce na ogniskach (ang. Yule' tog), staczano ze wzgrz koa ogniste (naladujce obnianie si biegu soca), a w noc witojask palono ogniska sobtkowe W Wielk Sobot w Kociele kat. powicano przed kocioem ogie wykrzesany z kamienia; pozostao pierwotnego obchodu narodzenia soca wiosennego. Ludzie pierwotni wyobraali sobie ogie jako ziemski odpowiednik soca, std jego pokrewiestwo z promieniem sonecznym. byskawic i zotem. wita ognia, ognisk, pochodni, gromnic, tlcych si popiow, arzcych si wgli s przejawem magii wywoawczej, ktra ma zapewni czowiekowi wiato i ciepo soneczne, i magii ochronnej, majcej zniszczy dziaalno demonw i oczyci uczestnikw uroczystoci. Folklor wielu krajw zabrania gaszenia poaru roznieconego od pioruna; obyczaj ywy na wsi polskiej jeszcze w XX wieku.

Ogie sdzi: prba ognia. Oskarony musia przej pewn liczb krokw przez ogie albo przez pewien czas trzyma w rku rozgrzane do czerwonoci elazo, albo przej boso po rozarzonych lemieszach; gdy skra nie ulega oparzeniu, by niewinny. W indyjskiej Ramajame cnotliwa Sita, przechodzc cao przez ogie, dowodzi zazdrosnemu mowi, Ramie, e jest mu wierna (co jej zreszt nic nie pomogo). Sw. Kunegunda, ona Henryka II, cesarza nm., oskarona o niewierno maesk, przesza przez rozpalone lemiesze bez szwanku; ona nm. hrabiego, faszywie oskaronego przez on cesarza nm. Ottona III (9801002) i skazanego na mier, dowioda niewinnoci ma prb rozarzonego elaza; cesarz kaza sw maonk spali na stosie. Dzi prb ogniow nazywamy bitw, w ktrej ujawnia si warto bojowa wojska, onierza, oraz wszelk trudn prb zachowania si w niesprzyjajcych okolicznociach. Przenonia ta nie pochodzi jednak od sdu boego, ale od prby ogniowej metali szlachetnych zota i srebra. W biblijnej Ksidze Przypowieci 18,3; Jak w ogniu prbuj srebro, a zoto w piecu, tak Pan prbuje serca". Chrzest ogniowy to pierwszy udzia w bitwie, w jakiej niebezpiecznej akcji; od sw Jana Chrzciciela, ktry gosi (Ew. wg Mat. 3,11), e Chrystus chrzci bdzie nie wod, jak on, ale Duchem Sw. i ogniem. Ogie instrument oczyszczenia, rwny w dziaaniu wodzie, jeli nie skuteczniejszy (np. przyeganie ran, dawny zabieg chirurgiczny). Kapan Eleazar cytuje przepis Zakonu, jaki Jahwe nada Mojeszowi: ,,Zoto, srebro, mied, elazo, ow i cyna, i wszystko, co moe przej przez pomie, przeprowadcie przez ogie i to zostanie uznane za czyste" (Num. 31,23). W staro. Rzymie 21 kwietnia, w wiejskie wito Pa-lesy, opiekunki pasterzy i trzd, zwane Palilia, oczyszczano siebie i trzody przepdzajc je trzykrotnie (i samemu przeskakujc) przez ognisko z poncej somy, co zapewniao podno ludziom i zwierztom. Biegi z pochodniami miay wedug antycznych pogldw chroni od zarazy; podobne funkcje a do naszych czasw speniay skoki modziey wiejskiej przez ogniska sobtkowe.

Ogie , oczyszczenie i kara w piekle i czycu (u chrzecijan). Lepiej ci jest wej do ycia uomnym, ni majc obie rce i do pieka ognia nieugaszonego" (Ew. wg Marka 9,42). W Starym Testamencie natomiast pieko (hebr. szeol) rozumiane jest jako miejsce milczenia i niepamici. Ogie niszczcy wszystko, co palne spoywanie: ogie trawi, poera. Pochonie nas ten ogie wielki" (Deut, 5,25). Ogie pore domy tych, ktrzy radzi bior dary" (Hiob 15,34). Ogie nigdy nie mwi: Dosy" (Ks. Przypowieci 30,16). Poykanie ognia. Sztukmistrze estradowi i cyrkowi popisuj si ykaniem poncych paku; jest to rwnie metoda popeniania samobjstwa: Plutarach opowiada (Brutus 53), e crka Katona i ona Brutusa, Porcja, na wie o mierci ma chciaa odebra sobie ycie, do czego nie dopuszczali czuwajcy nad ni przyjaciele. Udao si jej jednak pochwyci gar poncych wgli z ogniska i pokn je, co spowodowao jej mier. Ogie nienawi, mio, dza, zapa, myl, idealizm, patriotyzm. O! gdyby wolno (...) dla tej, ktrej si ognie we mnie niec, umrze" (Do motyla 1214 J. A. Morsztyna); Oto mio ogniem zionie" (Oda do modoci 68, Mickiewicza); Nasz nard jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz wewntrznego ognia sto lat nie wyzibi" (Dziady cz. 111 2279 Mickiewicza). Myl poety to ogie tajemny" (Poeta 5, Jerzego uawskiego). Ogie miecz; miecz ognisty. Bg wygna Adama, a przed rajem rozkoszy postawi cherubw i pomienisty miecz wirujcy, aby strzegy drogi do drzewa ycia" (Gen. 3,24). (Abraham) nis w rkach ogie i miecz" (Gen. 22,6). aciskie ,/erro et igni" 'ogniem i mieczem' znaczy 'poog i wojn; palc i mordujc' (Far-salia 2,443, Lukana), std tytu l. czci Trylogii Henryka Sienkiewicza. Pitagoras mia powiedzie: Nie rozgrzebuj ognia mieczem", co znaczy tyle co: Nie dolewaj oliwy do ognia, nie irytuj czowieka ju rozgniewanego, nie podegaj spierajcych si. Nie zdoa ogie ani miecz powstrzyma myli w biegu" (Daremne ale 78 Adama Asnyka). Ogie mowa; ogie polemiki, sporu, dyskusji; mwi z ogniem. Czy sowo

moje nie jest jak ogie? mwi Pan" (Jere-miasz 23,29). Sygnalizacja za pomoc acucha ognisk rozpalanych na wzgrzach jest (obok sygnalizacji akustycznej, np. bicia w bbny) najstarsz form telekomunikacji, stosowan ju przez ludy pierwotne. Ogie w marzeniu sennym: (poncy) niebezpieczni wrogowie; (poar) wielka rado; (zgaszony) zmartwienie; (zapala) wane wydarzenie; (z dymem) ktnia; (bez dymu) zdrowie, rado. Symbole ognia: strzaa, ostrze, wcznia, lwia grzywa, wosy, swastyka, filar, piramida, szczecina, joda, ranecznik, korze Jessego. Ogie atrybut wielu witych katolickich, np. w. Barnaby (Jzefa Lewity), w. Floriana (obrocy od ognia), w. lwa z Chartres. Ogie w. Antoniego ostre zapalenie skry zwane r; wedug tradycji ordownictwo w. Antoniego Wielkiego chroni miao przed epidemi ry w 1089, zwanej wwczas witym ogniem". Ogie w. Elma (w. Sant' Ermo od St. Erasmus; Ramus. Eramus, Ermus, Telmo) z Formii (Wochy), patrona eglarzy rdziemnomorskich, albo w. Heleny, w staroytnoci Kastora i Polluksa, opiekunw eglarzy: wyadowania elektryczne w postaci wieccych iskier na kocach masztw. Rzekomy welon w. Agaty w katedrze florenckiej ma, wedug wierze lud., gasi poary; w. Agata (III w., ur. w Katanii) wzywana przeciw trzsieniom ziemi i wybuchom wulkanw, wyobraana w plastyce czsto z modelem poncego budynku w rku. Grecki ogie pynny rodek zapalajcy, ktry pon rwnie w wodzie, tajna bro galer bizantyjskich od 673 r. n.e. Ogie lemnijski wulkaniczny; od ogni wulkanw na egejskiej wyspie Lemnos (Filoktet 800, Sofoklesa). Bdny ogie (ognik) pomyk pojawiajcy si na moczarach, bagnach. Somiany ogie krtkotrway entuzjazm, zapa. Ogie niebieski piorun, poar od pioruna. Puci co z ogniem podpali i spali. Ognie sztuczne, bengalskie fajerwerki. Ogie ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada z broni palnej.

Piromania patologiczny popd do podpalania. Woda ognista alkohol. W astrologii ogie czy si ze znakami zodiaku: Baran, Lew i Strzelec. W heraldyce: duch walki, zapa. OGRD Ogrd symbolizuje niebo(skon), mistyczn ekstaz, tajemnic duszy, raj, szczcie, zbawienie, odkupienie, modlitw, czysto, dziewictwo; kult pogaski, kult bawanw; miejsce ogrodzone, strzeone, dom, schronienie, odosobnienie, odpoczynek, wieo, cie; pastwo, wiat. Kosmos, porzdek, kultur; potg; ycie, pikno, ciao ludzkie, twarz; esko, mio, zmysowo, podno, urodzaj, wiosn; rado, wesoo, ucztowanie, proste ycie; wiadomo, medytacj, kontemplacj, refleksj. Ogrd w Biblii raj, zbawienie, ycie, dom, szczcie; dziewictwo, czysto; niebo. Ogrd rozkoszy, hebr. gan 'edhen (moe z sumer. eden 'dolina'). Ogrd Jahwe, Ogrd Boga (Ezechiel 28,13; 31,9), Ogrd Izraela, biblijny raj ziemski zamieszkany przez pierwszych ludzi, Adama i Ew; symbol bezgrzesznego prabytu ludzkoci, przeciwiestwo witego miasta, niebiaskiego Jeruzalem, wyobraajcego jej stan kocowy. A zasadzi by Jahwe ogrd w Edenie, na wschodzie (...) i wywid z ziemi wszelkie drzewo pikne ku widzeniu i ku jedzeniu smaczne, drzewo te ywota w rodku ogrodu i drzewo wiadomoci dobrego i zego. A rzeka wypywaa z Edenu, aby nawodni, a stamtd dzielia si na 4 odnogi: Pison, Gehon, Tygrys i Eufrat" {Gen. 2,814). Ogrd rado. Bg Wszechmogcy naprzd zaoy ogrd; i on jest w rzeczy samej najczystsz z ludzkich radoci" (Essays 46, Of Gardens Francisa Bacona). Ogrd (rajski) wizienie. ,,Ogrd by pierwotnym wizieniem, dopki czowiek prometejsk sztuk i odwag szczliwie si z niego nie wygrzeszy" (List do WilUama Wordswortha z 2211830 Charlesa Lamba). Ogrd przeciwiestwo miasta. Bg stworzy pierwszy ogrd, a Kain pierwsze miasto" (Ogrd Abrahama Cowleya, 1656; por. Gen. 2,812; 4,17). Ogrd, w ktrym przebywaj dusze wy

branych wiernych po mierci, raj mahometaski. Tym, ktrzy wierz i sprawiedliwie czyni, przeznaczone s ogrody rajskie, zraszane potokami (...) zawsze wieej wody mleka, najprzedniejszego wina, pynnego miodu, pene owocw" (Koran 2,23/5; 47 16/15), efebw i wiecznie dziewiczych hurys. Ogrd wspomnienie utraconego raju ziemskiego: zamknite ogrody paacw i domw muzumaskich, wirydarze klasztorne z fontann porodku. Ogrd nawodniony czowiek zbawiony, dusza. ,,I bdziesz jak ogrd zroszony" (Izajasz 58,11). I bdzie ich (Izraelitw) dusza jak ogrd nawodniony" (Jeremiasz 31,12). Ogrd miejsce niemoralnego, pogaskiego kultu bawanw. ,,Bdziecie si wstydzi za ogrody, ktrecie byli obrali" (Izajasz 1,29), Mwi Bg: Ktrzy ofiary skadaj w ogrodach (...), ci bd dymem w zapalczywoci mojej" (65,35). Ogrd nieboskon. Ogrd Hesperyd w mit. gr., na zachodnim kracu wiata, gdzie rosy zote jabka, po ktre wyprawi si Herakles; wg jednej z prb interpretacji ogrd ze zotymi jabkami to gwiadziste niebo, Hcsperydy wieczr (gr. hesperos), Herakles Soce, strzegcy jabek smok Ladon zodiak. Ogrd wiecznie odnawiajca si podno. Ogrd Hesperyd miat by miejscem, gdzie odbyy si uroczystoci weselne Zeusa i Hery. Ogrdki Adonisa w czasie wit Adonisa, tzw. Adonii. ustawiano w domach gliniane skorupy z szybko rosncymi i szybko widncymi rolinami, symbol zmarego w samym rozkwicie modoci Adonisa, ktrego mier i zmartwychwstanie wyobraay jesienny zgon i wiosenne odrodzenie si Natury. Ogrd proste ycie. Jeli masz ogrd w bibliotece, niczego nam nie zbraknie" tac. Si hortum in bibliotheca habes, deerit nihii (Do bliskich i przyjaci 9,4,1 Cicerona); y zwyczajnie, myle wzniosie. Ogrd mioci w plastyce wyobraenie Arkadii, gdzie spaceruj a. siedz zakochane pary, a posek Kupida wieczy ozdobn fontann. Ogrd odosobnienie, odgrodzenie od wiata, schronienie (podobnie jak oaza i wyspa); wieo, cie.

Ogrd intymno, (najgbsza) tajemnica (duszy), sekretne sprawy (pci). Ogrd tajemny a. intymny; rdw.ac. hortus con-dusus a. inclusus; w. giardino segreto; fr. jardin particulier; wydzielony z wikszego may ogrd ozdobny uywany tylko przez waciciela, g. w ogrodach renesansowych i barokowych. Ogrd zamknity, zdrj zapiecztowany, tac. hortus conclusus, fons signalus Oblubienica niedostpna nikomu prcz swego Oblubieca (Pie nad pieniami 4,12); dziewictwo, Maria Panna, Niepokalane Poczcie. Ogrd mio. ,,A kiedy bdziesz moj on, umiowan, polubion, wwczas si ogrd nam otworzy (...). Pjdziemy w ogrd peen zorzy, kdy drzwi mio nam otworzy" (Dla rymu III l3,234 Kazimierza Tctmajera). Ogrd zasada eska, przez zwizek i domem, kuchni, kwitnieniem i owocowaniem w sferze zamknitej, wewntrznej. ..Mity mj 'zstpi (do mnie), do ogrodu swego" (Pie nad pieniami 6,1). Ogrodzenie wstyd kobiecy, wska furtka pudcndum. Przysowie: Wdowa bez chopa jak ogrd bez pota. Ogrd twarz kobiety. Twarz jej jest ogrodem, gdzie re i lilie rosn" (Cherry Ripe Thomasa Campiona; 1606). Ogrody piersi kobiety. W ogrodach piersi kwitnce jabonie jakoby ksiyc w mgie srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 1112 Tadeusza Miciskiego). Ogrd Armidy obezwadniajce dziaanie zmysw na rozum. Zaczarowany ogrd zamkowy peen zmysowych rozkoszy, gdzie bohaterowie zapominaj o swoich obowizkach (Jerozolima wyzwolona Torquata lassa). Ogrd wiadomo, przeciwiestwo lasu podwiadomoci. Ogrd to miejsce, gdzie Natura Jest ogrodzona, ujarzmiona, wyselekcjonowana; las jest miejscem, gdzie Natura jest swobodna, samowadna. Mur ogrodowy z wsk furtk trudnoci i przeszkody na drodze do osignicia wyszego stanu rozwoju duchowego. Ogrd uprawa; swoje, wasne sprawy. ..// faut cuttiver notre jardin" fr. 'trzeba uprawia nasz ogrdek', tj. zajmowa si swoimi wasnymi sprawami (Kandyd, czyli Optymizm, ostatnie sowa powieci Wol-

Ogrd refleksja, przeciwiestwo instynktu, odruchu. Ogrd porzdek, przeciwiestwo chaosu, bezadu. Ogrd porzdek kosmiczny, wiat. Ogrody perskie s metafizycznym, mistycznym marzeniem o wiecie, z symbolicznym naladowaniem czterech stron wiata, czterech rzek itd.; ogrody perskie i japoskie s obrazem i rekapitulacj wiata, wiatem w zmniejszeniu, przywrceniem stanu pierwotnego Natury. ,,Obrt tego wiata! To nie pielony ogrd, samym tylko bujnie krzewicym si chwastem porosy" (Hamlet 1,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Ogrd kultura, przeciwiestwo dzikiej przyrody. Ogrd potga czowieka, jego wadanie ujarzmion przyrod. Ogrd pastwo. Mamy (...) na wzr silne pastwo stawia, kiedy nasz ogrd morzem warowany, kraj cay w chwastach, kwiaty przyduszone, ploty zwalone, drzewa nicocite, grzdy w nieadzie, a w oywczych zioach roje gsienic?" (Ryszard II 3,4 Szekspira, t. S. Komiana). Ogrd wychowanie, nauka. Przysowie hiszp.: Wicej ronie w ogrodzie ni ogrodnik sadzi ostrzeenie dla rodzicw i wychowawcw: czujno jest niezbdna. Ogrd kwiatowy wiosna, jedna z Czterech Pr Roku, temat plastyki od pnego antyku do XVIII w. Ogrodnik wola ludzka. Ogrd, ale nie plewiony zbir fraszek (165694) Wacawa Potockiego. Dziadkw ogrdek bezdroe, mano-wicc, wertepy. Wyprowadzi go na dziadkw ogrdek wyprowadzi w pole, okpi, ocygani, wystrychn na dudka. Ogrd Krakw, Przysowie: Warszawa ma ogrody, a Krakw sam ogrd. Kamie do ogrdka (czyjego rzuci) (zrobi) zoliw aluzj na czyj temat; przymwka, przytyk. W marzeniu sennym: (peen kwiatw) mia niespodzianka; (bez kwiatw) przemijajce kopoty finansowe. OKO Oko symbolizuje wiat, glob. Boga, wiato, soce, okno; ycie, wadz; skarb, per (zob.); ono matki, mio, wstyd, zazdro,

czujno, niebezpieczestwo, trosk, stra, szpiegowanie; osd, (wszech)wiedz, przewidywanie, umys, charakter, nastrj, ducha, zwierciado duszy, ciekawo, nadprzyrodzone postrzeganie, czary (zte oko), magi, widzenie wewntrzne. W heroglifach egipskich oko znaczy 'ycie' i symbolizuje bogw soca Ra (Re), Ozyrysa i Horusa, ktrego pierwotnie, jako boga delty Nilu, czczono w postaci sokoa; jego oczy to Soce i Ksiyc. W walce z Setem Horus go wykastrowa, ale sam utraci czasowo sabsze oko, Ksiyc, co powodowao zamienia. W kulturze staro-egipskiej objawia si soneczna i ognista natura oka jako rdo podnoci, wiata i wiedzy; idea ta podjta i przeksztacona zostaa przez neoplatonika z III w. n.e., Plotyna, ktry uwaa, e oko ludzkie nie mogoby obserwowa wiata Soca, gdyby samo nie miao sonecznej natury. W staroytnym Egipcie oko Horusa to amulet strzegcy przed zoci, zazdroci itd.; oko byo talizmanem sonecznym bronicym od za, zapewniajcym zdrowie, szczcie, wkadanym do trumny, aby zmaremu uatwi drog w mrocznych labiryntach zawiatw; oko koguta byo amuletem przeciw czarom, oko traszki przeciw chorobie i zym mocom; potnym talizmanem byo te oko kameleona. Wszechwidzce oko wiata" (Soce) to take indyjski bg ognia Agni i Budda. Oko uskrzydlone, oko soneczne Asyryjczy-kw ze skrzydami przedstawiajcymi promienie, czsto spotykane w plastyce; dug tradycj w plastyce chrzecijaskiej maj oczy skrzydlate cherubw i serafw. Oko (w wolnomularstwie) w paszczynie duchowej Wielki Architekt wiata (wszechwidzce oko Boga na szczycie piramidy, w plastyce), w paszczynie astralnej, poredniej Logos (Sowo), zasada twrcza, w paszczynie fizycznej widzialne Soce obdarzajce wiatem i yciem. Oko-Soce. Soneczko, liczne oko, dnia oko piknego" (w sielance ecy 17, Sz. Szymonowica); Oko soca weszo" (Pan Tadeusz 11,174, Mickiewicza); Okiem soca ludzkoci cae ogromy przeniknij z koca do koca" (Oda do modoci 1315, Mickiewicza); Oczy twe nie s oczy, ale soca janie wiecce" (Do teje l2 J. A. Morszty-

na); O! te jej oczy dwa wiata soneczne" (Janka lepy 236 Aleksandra Grozy). Oko czujno, troska, stra; stuoki olbrzym Argus pilnowa lo na polecenie Hery; gdy Hermes go zabi, Hera umiecia oczy Argusa na ogonie pawia. Std wyraenie ,,argusowe oczy", tj. czujne. Spa z otwartymi oczami (jak, wg ludu, lew i zajc) by czujnym. Powiedzenia: Pod czyim okiem (robi co), mie kogo na oku, mie oczy otwarte, nie spuszcza z oka. Paskie oko konia tuczy przysowie. Cicero pisze w O naturze bogw 2,56,140; Oczy, jak wartownicy, zajmuj najwysze stanowisko (ac. allissimum locum)". Oko okno. Oko jest okno czeka do poznania" (Oko Jana Gawiskiego); Szka okien jak zielone Kiliskiego oczy" (Uspokojenie 10, Sowackiego). Oko do serca okno, przysowie. Oko niebezpieczestwo i nieprzyjaciel. To ten on oczyma obiera, by si by uszu radzi, wicej by by wygra" (O teje [Olimpia] 67, Zwierzyniec Mikoaja Reja). Oko pobudka do zego przysowie. Oko nasz nieprzyjaciel, mzg i ciao suszy" (Opisanie oczu ciekawych Akteona 3, Elbiety Drubackiej); Oczy sia ludziom szkodz" (Sielanka 7, Alkon 21, Sz. Szymonowica). Ze oko (w. malocchio), wg wierze ludowych ze spojrzenie przynoszce nieszczcie, rzucajce urok. Wedug muzumanw dziaa przez zawi i jest przyczyn poowy zgonw rodzaju ludzkiego; ze oko oprnia domy i zapenia groby. Do dzi ywy przesd, zwaszcza we Woszech, w Grecji. Szczeglnie niebezpieczne s oczy starych kobiet (dawniej czarownic), wdrownych kuglarzy, nianiek i nowoecw, a najbardziej naraone s poonice, niemowlta, nowo zalubieni, mleko, zboe, psy, konie i bydo domowe. Obron przed zym okiem moe by: zasona, czarczaf, wykadzenie, podkowa (przedmiot o wielkich zaletach magicznych, czcy symbole konia, rogu, rki i pksiyca), desenie geometryczne, rozgrzane do czerwonoci elazo, rg, pksiyc, rka Fatmy, sl, aun, przedmioty byszczce. Zym okiem mona te nazwa oczy gorgony Meduzy, oczy bazyliszka; oko judasza (w drzwiach); mii i gekona, rzucajce urok, cigajce nieszczcia.

Oko ycie. Z oczu kobiecych t mdro wyniosem: skrzy si w nich zawsze ogie prometejski, one s ksigami, akademiami, sztukami, ktre ukazuj, zawieraj i ywi wiat cay" (Stracone zachody mi-tosci 4,3 Szekspira). Oko siedlisko czarw. Oczyma swymi wszystko czaruje, sprowadza burz albo wstrzymuje" (O Justynie 34, F. Karpiskiego). Oko mio; w niezliczonych zwrotach, jak np. wpa komu w oko, olni oczy, pieci oczami, nie mc oczu oderwa, robi sodkie oczy, robi oko do kogo, rwa oczy, strzela okiem, nci, pociga oczy (zachwyca), wabi oko. Jeli chcecie ich kocha, owszem, prosz, ale niech to bdzie dla ich piknych oczu" (Pocieszne wykwint-nisie 16 Moliera, t. Boya-eleskiego). ,,Przed ludzi okiem ty wiesz, e prawdziwe pocaowania daj si oczyma" (Balladyna 3,2,1301 Sowackiego). Twe oczy, skd Kupido (...) harde prawa daje" (Na oczy krlewny angielskiej... l2,20 Daniela Na-borowskiego). Przysowia: Oko w mioci wodzem. Pikne oczy zwodz, pikne swka mami. W cichym spojrzeniu czsto jest gos i sowa" (Sztuka kochania 1,574 Owidiusza). W marzeniu sennym: (pikne) szczera mio; (chore) zy obrt rzeczy; (wyupio-ne) mier krewnego. Oko w zwizku z uczuciem wstydu. Wyraenia: wieci oczami; spuci oczy; psu oczy sprzeda (zatraci wstyd); nie wiedzie, gdzie podzia oczy. Oko Boga. Twoje oczy obrcone dzie i noc patrz w t stron, gdzie niedono czowieka Twojego ratunku czeka!" (Pie wieczorna 58 F. Karpiskiego). Oko w Biblii wszechwiedza, czujno, sprawiedliwo, ojcowska opieka Jahwe: Oczy Pana przepatruj ca ziemi" (Zachariasz 4,10). Oczy paskie patrz na sprawiedliwych" (Psalm 33 16). Oczy Pana s janiejsze od soca, wypatrujce wszystkie ludzkie drogi i przezierajce ludzkie serca do samego dna" (Eklezjastyk 23,28). Oczy jasnowidzenie. U Eskimosw szaman-jasnowidz nazywa si ten, ktry ma oczy". Brak wzroku bywa cech wieszczw i wieszczkw, takich jak Tejrezjasz lub Homer, ktrzy widz oczyma duszy", i wyposaeni s w zdolno wewntrznego

widzenia". Lubi patrze oczyma wewntrz zwrconymi w wiat, co si niezmierzony sam w czowieku stwarza" (Muszla 1056 Kazimierza Tetmajera). Oko za oko, zb za zb (Biblia, Ex. 21, 24; Lev. 24,20; Deut. 19,21; Ew. wg Mat. 5,389) prymitywna sprawiedliwo, prawo talionu, prawo goszce odwet rwny przestpstwu, typowe dla kodeksu Hammu-rabiego, stosowane te w redniowiecznej Europie. Oko umys; w licznych wyraeniach: W czyich oczach (wedug jego pogldu. oceny); czyta w oczach odgadywa myli; oczy komu otworzy uwiadamia co; patrze czyimi oczami nie mie wasnego zdania. Przejrze na oczy pozna prawd. Stawa przed oczami o wspomnieniach, obrazach przeszoci. Mydli oczy, sypa piaskiem w oczy wprowadza w bd itd. Maj oczy. a nie widz" (Ew. wg Mat. 13,13), lepota ducha i otpienie serca. Oko charakter i dusza. Z oczu mu patrzy (dobrze lub le); Oko jest wiatem ciaa" (Ew. wg Mat. 6,22; por. Ew. wg uk. 11,34). Kolor oka: wedug mistykw: czarne spryt; piwne wyszo, talent; zielone odwaga, stao, zdrada; szare agodno, rozwaga; te zbrodniczo (ale jeli gboko osadzone zazdro, zo; wyraziste energia; rozbiegane hipokryzja). ,,Wielka tajemnica koloru oczu, ktry darzy lico cudem dna duszy!" (Hymn do barw 153 155 Leopolda Staffa). Stary wierszyk francuski mwi: Bkitne oczy id do nieba, szare do raju, zielone s skazane na pieko, czarne mieszkaj w czycu". W przysowiach: Modre oczy bardzo zdradne, zemst obiecuj czarne, piwne dziwne, nic dobrego, bo zdradziy niejednego. Niebieskie krlewskie, czarne zdradne. Czarne oko delektuje, marsowate odkazuje, nurowate (pospne) manizuje (zwodzi). Niebieskie oczy maj boginie nieba, dobre wrki i bohaterki bajek. Oznaczaj zwykle niewinno, mio: Jak w tej wody niebieskim przeroczu odbijaj si niebios bkity, tak w niebieskim spojrzeniu twych oczu raj mioci janieje odbity" (Oczy, 58 Lucjana Rydla). I czar idzie z niebieskich roztoczy w twoje cudne, cudne, cudne oczy" (Twoje cudne oczy... 45 Kazimierza Tetmajera). Zielone oczy w fol-

klorze nie zasuguj na zaufanie, s faszywe: u Szekspira zazdro: zielonooki potwr" (Otello 3,3); u Dantego nadzieja oczy Beatrycze s szmaragdowe. Oczy czerwone zwykle od paczu; ale w Biblii (Ks. Przypowieci 23,2930): ,,Kto ma zaczerwienione oczy? Ci, ktrzy do pna przesiaduj przy winie". U Dantego (Boska Komedia, Pieko 3,98) Charon ma oczy jak ..arzce wgle" majce ,,obrczki z pomienia". Oko skarb. Strzec jak oka w gowie by oczkiem w gowie. Strze mnie jak renicy oka" (Psalm 16 8). Pojedyncze oko boska wszechwiedza, Soce (zwaszcza oko bez powiek). Jeden z gwnych bogw skandynawskich, Odyn, jest jednooki (Soce), gdy drugim okiem musia okupi pozwolenie na zaczerpnicie ze rda wszechwiedzy Mimira. W Odysei 9 Homera jednoocy cyklopi to dziki lud olbrzymw yjcych bez praw, wcielenia mierciononego Soca. Jedno oko w trjkcie (symbol chrzecijaski i wolnomularski) Trjca Sw., wszechwidzce oko Boga. Pojawia si czsto, zwaszcza w okresie kontrreformacji, na oknach i zwornikach kociow. Jedno oko otwarte, a drugie zamknite Koci i Synagoga. Dwoje oczu pary msko-eskie, jak Soce i Ksiyc (np. Apollo i Artemida, Horus-Set itd.).0ko prawe, soneczne, to aktywno, inteligencja, przyszo; oko lewe, ksiycowe, pasywno, mio, przeszo; ra/em maj da obraz syntetyczny. Krl w Hamlecie 1.2 Szekspira mwi. e pobrali si i Gertrud z zatrut (...) od smutku radoci, z pogod w jednym, a z w drugim oku". Troje oczu. Gdy oczy symbolizuj Soce i Ksiyc, trzecie oko odpowiada ogniowi i jest zewntrznym okiem serca. U bstw troje oczu oznacza wszechwidzenie, mdro niebiask i rozum wewntrzny albo stworzenie, zachowanie i zniszczenie. W Boskiej Komedii (Czyciec 29) Dantego Roztropno, gwna cnota kardynalna, ma troje oczu, bo jak mwi poeta w Biesiadzie, pamita, co widziaa, dobrze widzi, co si dzieje, i przewiduje to, co si stanie". Wiele oczu rozgwiedone niebo nocne. Biblijni cherubowie w wizji Ezechiela (10, 12); Ciao ich i szyje, i rce, i skrzyda,

i koa pene byy oczu". W Apokalipsie 5,6: baranek o siedmiu oczach". Wiele oczu na rnych czciach ciaa istot fantastycznych, bstw, aniow, na ich rkach, korpusie, skrzydach i rnych miejscach gowy oznacza widzenie duchowe albo jasnowidzenie. Z drugiej wszake strony wielo-oczno mwi o niszoci istoty tak wyposaonej, jej pozostawaniu w ciemnociach, jej dezintegracji psychicznej. Oko kreta (niewidzce) lepota duchowa albo umysowa. Oczy zasonite chustk mier przez rozstrzelanie; bezstronno (Temida, bogini sprawiedliwoci z zasonitymi oczami); niewiedza. Oczy zaszyte kara dla zawistnych w Boskiej Komedii (Czyciec 13,71 Dantego, t. E. Porbowicza): Tym duchom do miejsca przykutym prno blask wieci od sonecznych zorzy. Jak czyni ptasznik z zuchwaym birkutem (sokoem bielikiem) kiedy nie moe nad nim zyska wadze, powieki mieli pospinane drutem". Oczy zezowate w folklorze symbolizuj zwykle Zawi. Oczy wyupione. Wyupywanie oczu pokonanym wadcom lub pretendentom do tronu, aby ich unieszkodliwi (Jeremiasz 39,7: Nabuchodonozor wyupi oczy krla judzkiego Sedecjasza") uwaano, jeszcze za pierwszych Piastw, za postpowanie umiarkowane (w porwnaniu np. z obciciem gowy). Wyupywanie sobie oczu w charakterze pokuty (Ew. wg Mat. 18,9: A jeli ci oko twoje gorszy, wyup je") wystpuje nieraz w mitach zastpczo, jako eufemizm: krl Edyp, wymierzajc sobie kar za incest z wasn matk, Jokast, pozbawi si zapewne jder, co potem zmieniono na oczy, podobnie, jak to si stao w micie o pasterzu Dafnisie i nimfie. Zeleukos, prawodawca kolonii greckiej w poudniowej Italii w VII w. p.n.e., musia osdzi swego syna oskaronego o cudzostwo, za co kar byo olepienie. Gdy uznano go winnym, obywatele, z uwagi na zasugi ojca, chcieli go uaskawi, ale ar leukos, trzymajc si litery ustanowionego przez siebie prawa, zawyrokowa, e wyupi jedno oko synowi, a drugie sobie samemu. jako wychowawcy syna. Temat w malarstwie woskim XVI w. i holenderskim XVII w.

Drganie powieki w prawym oku rado, w lewym zmartwienia i zy. W heraldyce: oko przezorno w rzdzeniu. OKRT (Statek) Okrt symbolizuje niemiertelno, mier, zmartwychwstanie, trumn; ycie ludzkie, los czowieczy, podr ycia; kobiet, macic, podno; myl, wiedz, geografi. Ksiyc, Soce, wiat, przepraw, podr; konia: przygod, przedsiwzicie; wiat snu, duchowo, przemijanie, dusz, przewodnika duszy do zawiatw, nadziej, szczcie, natchnienie poetyckie; pewno, potg (morsk), bezpieczestwo, bogactwo. Koci, krlewsko, ojczyzn, pastwo, stateczno; wizienie. Okrt wiata", srebrny pksiyc, sumeryjsko-babiloski bg Ksiyca Nanna-Sin, ,,ktry obory i zagrody napenia tustoci". Okrt bstwa w wielu wierzeniach Soce, Ksiyc, chmura. Soneczny bg Ra (Re) staroytnego Egiptu egluje po niebie na Barce Milionw Lat", a noc, pod ziemi, wraca podziemnym Nilem na barce Mesektet". Wrd skarbw Freya, skandynawskiego boga podnoci i pokoju, znajdowa si magiczny okrt Skidbladnir", dajcy si skada jak namiot i pomieci w kieszeni. egluga ycia pojcie pochodzce z gbokiej staroytnoci, znane w Babilonii, Egipcie, Grecji i Rzymie. Okrt ywot czowieka. Statki, ktre rozmawiaj z sob mijajc si w ciemnociach nocy" (Tales of a Wayside Im: The Theologian'5 Tale: Elisabeth cz. 4 H. W. Longfellowa). Wiem, e mj okrt nie do kraju pynie, pync po wiecie..." (Hymn [Smutno mi Boe...] 3940 Sowackiego). Okrt mier i zmartwychwstanie. W grobach staro. Egiptu (np. w piramidach) skadano zmarym okrty a. modele okrtw, aby mogli na nich odby przepraw z boskim przewonikiem za zachodni widnokrg do krainy mierci. Grecy kadli w usta zmarego pieniek, obola, na opacenie Charonowi przewonego za przepraw przez rzek Styks. Na grobach wczesnych chrzecijan czsto wyobraano barki i okrty, symbol podry do portu

mierci i ycia wiecznego przedstawianego czsto jako latarnia morska. Gdy skand. bg Baldur zosta zabity gazk jemioy, uoono go wraz z on, Nann, koniem i skarbami na okrcie Hringhorni", na wielkim stosie, ktry podpalono, a okrt spuszczono na wod. Wodzw wikingw grzebano wraz z okrtami, a groby pn. germ. budowano w ksztacie okrtw. Okrt miotany burz atrybut biblijnego proroka Jonasza. Okrt istota yjca. Zgodnie z obietnic Jowisza uczynion Matce bogw Kybele Berecyntii, ktrej wity gaj klonowo-jodowy na grze Id zrba Eneasz, aby zbudowa flot i dopyn ni do Italii, gdy Turnus chcia te okrty spali, Jowisz zmieni je w nereidy, boginki morskie. (Eneida 9,80122 Wergiliusza). Okrt, podobnie jak waza, jako pojemnik czy naczynie (polskie: statek i statki kuchenne; fr. vaisseau 'statek; naczynie, pojemnik', vaisseile 'naczynia stoowe; statki') pe eska, macica, nosicielka ycia. Podobnym emblematem s naczynia krwionone, ktrymi pynie krew, symbol ycia. Kto chce mie gr kopotw, niech sprbuje wyposay te dwie rzeczy: okrt i kobiet" (Kartagiczyk 1,2 Plauta). Okrt dzielna niewiasta. Staa si jak okrt kupiecki, z daleka przywoc ywno swoj" (Ks. Przypowieci 31,14). Okrt hermafrodyta: kadub kobieta, maszt mczyzna. eglowanie jest rzecz konieczn, ycie niekonieczn" tac. navigare necesse est, vivere non est necesse, napis na Domu eglugi w Bremie, t. z gr. (Pompejusz 50 Plutarcha), sowa Pompejusza. Okrt atrybut Fortuny i westalki Klaudii, ktra dowioda swego nienaruszonego dziewictwa wcignwszy wasnorcznie w gr Tybru statek z kamiennym wizerunkiem bogini Kybele. Okrt Koci pyncy do portu Zbawienia ze w. Piotrem jako sternikiem. doktorami Kocioa jako wiolarzami i zakonami religijnymi jako zastpami Pana, z Chrystusem przy maszcie i Matk Bosk przy aglach. Synny obraz Giotta (XIII w.) w przedsionku bazyliki w. Piotra w Rzymie: ,,Navice!la" ecciesia w czasie burzy. Koci zwano ..naw Pitrow" std nazwa naw kocielnych (od ac. navis 'okrt').

Kaplica Notre-Dame-du-Haut Le Corbusiera w Ronchamp (1955) we wsch. Francji, w ksztacie kaduba statku. Maszt emblemat krzya, agiel mioci a. Ducha Sw. Popularny talizman chrz, w ksztacie okrtu, wyraajcy wiar w zbawienie i zapewniajcy ochron od pokus. Okrt atrybut apostoa Piotra, apostoa Judy Tadeusza, Mikoaja, biskupa Miry, Erazma, biskupa Form", jednego z patronw eglarzy, Anzelma z Canterbury, Juliana Szpitalnika, Berlina. Jossego, Magdaleny, Urszuli i in. Okrt atrybut nadziei, jednej z cnt teologicznych, przedstawianej niekiedy z okrtem na gowie; zob. te Kotwica. Okrt wie si ze wit wysp, tak jak on panujc nad bezksztatnym, nieprzyjaznym morzem, jak on otoczon haasem, rykiem, hukiem zewntrznego wiata. Okrty drewniane mury. Tylko mury drewniane (gr. teichos ksylinon, ac. murum ligneum) nie bd zburzone", odpowied wyroczni delfickiej na pytanie Ateczykw o losy wojny z Kserksesem. Temistokles twierdzi, e drewniane mury" oznaczaj okrty; doprowadzono wic flot wojenn do porzdku, co umoliwio zwycistwo pod Salamin (Dzieje 7,141 Herodota; Temistokles 10,2 Plutarcha). Okrt drewniany rumak. Przyby na drewnianym koniu lazurow drog" (Lina okrtowa 268 Plauta). Okrt pustyni wielbd: dromader a. baktrian. Okrt z czarnymi aglami niepowodzenie, mier, aoba. Okrt z biaymi aglami (niekiedy) udana misja, rado, powodzenie. Okrt ni morzu przedstawiony na monecie szczcie, .-?do. Okrt dusza, dca przez ocean namitnoci dr. Gry Zbawienia. Okrt natchnienie poetyckie. egluga wznoszeniem si ponad proz egzystencji ludzkiej. Jedna z czterech rzeczy niepojtych: droga okrtu pord morza (Ks. Przypowieci 30,19). Wielkie okrty, wielkie myli w. gra navi, gra pensieri (Firste Fruites fol. 30 Johna Florio, 1578); wielkie okrty wymagaj gbokich wd, wielkie sprawy gbokich myli. Myli jak statki w porcie, w cigym pogotowiu czekaj hasa

w odjazd" (O radosnej ojczynie 1112 L. Staffa). Statek stateczno, rozwaga, stao. Przysowia: Statek czyni dostatek. Statek miasta muruje, statek me zdobi. Statku wicej powinien mie miecz ni podwika mczyzna winien by stateczniejszy, powaniejszy od kobiety. Okrt ojczyzna. Ten namilszy okrt ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszytko w nim mamy, co mamy" (Kazanie sejmowe wtre Piotra Skargi). A cho bezpieczniej okrt opuci i pyn, poczciwiej by w okrcie, ocali lub zgin" (Do krla 7980 Ignacego Krasickiego). Okrt bez sternika w czasie nawanicy" w. nave senza nocchiero in gra tempesta (Boska Komedia, Czyciec 6,77 Dantego), o Italii. Statek Izydy. W Egipcie, a potem w Rzymie, w czasie wiosennego wita, puszczano na los wiatrw na morze wity statek Izydy z odpowiednimi napisami, oczyszczony, perfumowany, z postawionymi biaymi aglami, dla zapewnienia bezpiecznej eglugi przez cay sezon. Okrt bez steru w baniach, ktrym bohaterowie odbywaj podre morskie, niekiedy na tamten wiat a. w krain czarw, jak np. wg legendy z VIII w. w. Brendan, ktry wraz z innymi mnichami uda si mia w podr morsk do Ziemi Obiecanej witych". Okrty-Widma. Holender-Tuacz" kapitana van der Deckena, ktry za popenione blunierstwo musia przez wieczno eglowa wok Przyldka Dobrej Nadziei (The Phantom Ship Fredericka Marryata, 1839). Okrt Starego eglarza z ballady ang. The Rime of the Acient Mariner (1798) S. T. Coleridge'a i okrt napotkany przez eglarza. Carmilhan", okrt przynoszcy katastrof kademu, kogo napotka na morzu; kapitan Waldemara" wymiewa legend, ale spotyka Carmilhana" (z Kla-botermanem, koboldem morskim, na pokadzie) i tonie. (Temat jednej z Tales of the Waysidt Inn H. W. Longfellowa, 1873.) Rozbi si ponie klsk. Pewni ludzie stali si rozbitkami w wierze" (/. List do Tymoteusza 1,19). Okrt wizienie. Czyme jest okrt, jeli nie wizieniem?" (Anatomia melancholii 2,3,4 Roberta Burtona, 1621).

Okrt pywajca trumna. Okrty to tylko deski" (Kupiec wenecki 1,3,22 Szekspira). Jak grube mog by deski tego okrtu? Maj dobre dwa cale, odpar pilot. Tedy znajdujemy si ustawicznie o dwa cale od mierci rzek Panurg" fr. nous sommes donc continuellement a deux doigts pres de la mort (Gargantua i Pantagruel 4,23 Rabelais'go, t. wg Boyaeleskiego). Okrt los czowieczy. Masz-ci, myszko, sw wol, lecz w onej zakresie zawsze tylko tam dysz, gdzie okrt ci niesie" (Mysz okrtowa 2324 Jana Lemaskiego). Chrzest okrtu pierw. przez ofiar ludzk, pniej butelk czerwonego wina symbolizujcego krew, nastpnie butelk szampana. Argo" okrt wyprawy argonautw po zote runo pod wodz Jazona. Bucentaur" barka, na ktrej doa wenecki wypywa na morze w dniu Wniebowstpienia i wrzuca piercie do wody w ceremonii zalubin Wenecji, Narzeczonej morza, z Adriatykiem (akt symbolizujcy od XIXII w. do 1797 r. potg morsk Wenecji). Statek gupcw. W poemacie alegorycznym Das Narrenschiff (1494) Sebastiana Brandta opowie o podry morskiej gupcw do Narragonii, raju gupcw, a waciwie bez celu, bdca satyr na gupot i wszelkie inne wady wspczesnych. Synny obraz Hieronymusa Boscha Statek szalecw" w Luwrze (Pary). Spali za sob okrty (a. mosty) odci sobie drog odwrotu (jak Herman Cortes w 1519 w Meksyku), aby zwyciy albo umrze. ony uciekinierw spod Troi wg mit. gr. spaliy okrty swych mw po przybyciu na Sycyli, aby natchn ich stracecz odwag; w IV w. p.n.e. tyran syrakuzaski Agatokles zniszczy swoj flot desantow u brzegw Afryki; Wilhelm Zdobywca uczyni to samo w 1066, gdy wyldowa w Anglii. Szczury uciekaj z toncego okrtu dawny przesd elgarski; pieczeniarze, darmozjady, pochlebcy, pierwsi si wycofuj, gdy sytuacja staje si mniej pomylna. Okrt mciciel. Und ein Schiff mit acht Segeln und mit fiinfzig Kanonen wird liegen am Kai nm. T okrt o omiu aglach i pidziesiciu dziaach stanie przy nabrzeu' (Opera za trzy grosze Bertolta Brechta); Poiy piewa ballad o ,,Pirackiej Jenny", pomywaczce, ktra marzy, e korsarski

okrt pomci jej upokorzenia, bombardujc miasto wraz z jego lepszym towarzystwem". W heraldyce: .wyprawa morska, odsiecz w krytycznym pooeniu; kupiec, bogactwo, potga; godo Fenicjan; emblemat izraelskiego plemienia Zebulon. Zebulon na brzegu morskim mieszka bdzie i przy przystani okrtw" (Gen. 49,13). OLBRZYM (Wielkolud, Kolos) Olbrzym symbolizuje Chaos, gwatowne zjawiska przyrody, energi, potg chtoniczn, ogrom, potworno, nadludzk si, pasj, podanie, strasznego Ojca; zbiorowo, spoeczno, czowieka kolektywnego; honor, dum, prno, pych, but, bunt, egoizm, obud, chciwo, bezwzgldno, tyrani, pogard, zo, brzydot, ponuro, gupot, tpot; gwat, rozpacz, wojowniczo, dziko, barbarzystwo; bohaterstwo; mocarstwo, podbj; myl, roztropno, uczono, wielostronno; charakter, podwiadomo; uczynno, wesoo, dobro. Olbrzymi w mitach prasia. Chaos, prapotga, ktrej kres by niezbdnym warunkiem powstania Kosmosu, wiata uporzdkowanego, rzdzonego przez bogw (Kronos zabija Uranosa, Zeus zabija Kro-nosa; por. niej Gigantomachia); przeciwnicy bogw. Olbrzym spotgowanie ilociowe (ale przewanie nie jakociowe); zbiorowo, spoeczno, czowiek kolektywny. Olbrzym gwatowne, potne zjawiska natury, jak burza, cyklon, huragan, grad, mrz, powd, wybuch wulkanu, trzsienie ziemi. W micie skand. Skrymir, ktremu nie da rady bg piorunw Thor wraz ze swym motem. Olbrzym potga chtoniczn, stranik podziemnych skarbw, arcykowal, czowiek przed upadkiem (grzechem pierworodnym). W micie sumeryjskim Humbaba, ziejcy ogniem olbrzym, stranik gaju cedrowego w Am.inus (Liban), mieszkania bogini Irmi-ni (Isztar); w mit. skand. Vlund (Weland, Wieland), cudowny kowal. Olbrzymi mocarze przedpotopowi, zrodzeni przez crki ludzkie i synw boych (Gen. 6,4). Olbrzymi wrogowie Izraela; Og, krl Basanu (Deut. 3,111), synowie Enaka.

wielkoludy z Chanaanu (Num. 13,34). Goliat (/. Ks. Krl. 17), Gog i Magog (Ezechie! 38 i 39). Kolos na glinianych nogach wielkie mocarstwo, ktremu nie wry si dugiego ywota (Ks. Daniela 2). Olbrzym radosny biegacz. ,,(Soce), jak oblubieniec wychodzcy z onicy swojej, rozweselio si jak olbrzym na biegnicie w drog" (Psalm 18 6). Kolosy wielkie posgi bstw i wadcw w Egipcie, w Azji, na Wyspach Wielkanocnych, w Ameryce, jak kolosy Memno-na (wac. Amenhotepa III) w egipskich Tebach; posgi Ramzesa II Wielkiego w Abu Simbel i jego kolosalna statua w Memfi-sie; Kolos Rodyjski ku czci Heliosa (Rodos, III w. p.n.e.); kolos Nerona przemianowany na posg Heliosa, przeniesiony w poblie rzymskiego amfiteatru Flawiu-szw (skd jego pniejsza nazwa Koloseum). Ogrom tych posgw wyobraa ogrom wadzy boskiej a. krlewskiej czy cesarskiej postaci, ktre przedstawia; groway one na rozlegym tle morza, pustyni, gr, nieba; byy widzialnym uprzedmiotowieniem bogakrla a. krla-boga, potwierdzajcym nadludzk istot ich osoby. Koci olbrzymw zazw. koci zwierzt kopalnych uwaanych za pozostaoci naszych przodkw, jeszcze nie zdegenerowa-nych, ktrzy, dziki swej ogromnej sile, mogli wznosi potne budowle gbokiej staroytnoci, jak piramidy, mury cyklopowe itp.; koci te uwaano niekiedy za szkielety protoplastw rodu a. plemienia, jak znaleziony kociec Tezeusza w Atenach lub krla Artura na wyspie Avalon. Wnioskujc ze sw wyroczni pytyjskiej Liches, jeden z tzw. ,,dobroczycw Spar-ty" domyli si, e zwoki dugoci siedmiu stp, znalezione przez kowala w Tegei, to szcztki Orestesa (Dzieje 1,68 Herodota). ,,Pleban mirski zawiesi w kociele wykopane olbrzymw ebra i piszczele" (Pan Tadeusz 8,978 Mickiewicza). W przenoni: ,,Potomkowie olbrzymw, wy jestecie kary" (Z postpem 5,3 Kazimierza Zalewskiego). Olbrzym bunt, rewolta przeciw porzdkowi Kosmosu; walka dawnych, lokalnych bogw z nowymi, uniwersalniejszymi bogami. Olbrzymowie Otos i Efialtes w mit. gr. zamierzali pooy Oss na Pelion i zaatakowa Olimp; Tyfon, olbrzym o stu bach,

zosta przez Zeusa nakryty Etn; olbrzym skandynawski Thrym skrad mot (piorun) Thorowi. Giganci rd wielkoludw zrodzonych z Ziemi (Gai) spryskanej krwi kastrowanego Uranosa, powstali do walki z bogami olimpijskimi, aby pomci swych braci, tytanw, zamknitych przez Zeusa w Tarta-rze. Istoty ziemskie, chtoniczne, uosobienia trzsie ziemi, wybuchw wulkanicznych itp., symbolizuj gigantyczn bezmylno tych olbrzymich si, bdcych spotzniaym do absurdu banaem. Bogowie mog ich pokona tylko przy wspdziaaniu ludzi: Zeus i Apollo potrzebuj pomocy Heraklesa do zabicia Porfiriona i Efialtesa. Gigantomachia walka bogw z siami Chaosu i walka czowieka z siami Natury; walka o rozwj ludzkoci, gwarantujcy jej uduchowienie, nie moe si ogranicza do samej tylko decyzji bogw, wymaga te heroicznego wysiku czowieka. Gigantomachia bya ulubionym tematem plastyki antycznej (fryz skarbca Knidyjczykw w Delfach, relief z VI w. p.n,e.; ogromny fryz cokou otarza Zeusa i Ateny w Pergamo-nie, relief, ok. 180 r. p,n.e.; rzeby przyczka Hekatompedonu Akropolis ateskiej z VI w. p.n.e.). Olbrzym wieczny bunt si drzemicych w piersi ludzkiej, nie mogcych si pogodzi z istniejcym stanem rzeczy, wpywajcych na przeznaczenie czowieka i na dzieje ludzkoci. Olbrzym tragiczny, majcy jak fataln skaz, saby punkt, jak Samson, Herakles, Cyklop, Goliat, Og, Atlas, Szatan itd. Olbrzym ze smoczym ogonem pasja i podanie. Olbrzym w legendach i bajkach duma, pycha, buta; gwatowno, wojowniczo; melancholia, ponuro; gupota; mdro; wesoo; uczynno. W folklorze olbrzym bywa obroc prostych ludzi, bronicych swoich praw przed tyrani wadcw. Olbrzym bohaterstwo; dobro; praca poyteczna. Hekatoncheirowie (Kottos, Briareus i Gyges), obrocy Zeusa; cyklopi, kowale piorunw dla Zeusa; Orion; w. Krzysztof; Balant, ojciec Sir Fierabrasa, paladyn na dworze Karola Wielkiego; Ferragus, rycerz saraceski; Tgospust (Grand-

gousier), Gargamela, Gargantua i Pantagruel (z Rabelais'go) itd. Zy olbrzym w mitach, legendach i bajkach zo, egoizm i chciwo krzywdzce osoby wyobraajce szlachetno i cnot. Cyklopi, dziki lud pasterski, okrutny i ludoerczy (jednooki Polifem z Odysei 9,106 Homera), rzymski Kakus, duski Kolbrand, Waligra i Wyrwidb (zdradzieccy bracia) itd. Olbrzym-ludoerca z mitw, legend, bajek sia, bezwzgldno, barbarzystwo, dziko; gupota, tpota; zniszczenie jako nieunikniony skutek tworzenia; Lajstrygo-nowie, lud olbrzymw-ludojadw (Odyseja 10,82 Homera). Olbrzym straszny Ojciec, duch sprzeciwiajcy si instynktom, stranik Matki wyobraajcej podwiadomo (smok strzegcy skarbu); karykatura Ojca, ktry woli mier potomstwa ni jego wyzwolenie si spod wszechwadzy ojcowskiej; echo mitu gr. o Kronosie (Saturnie) poerajcym swe (J/ieci, z ktrych jedno miao mu odebra wadz. Straszny Ojciec moe te oznacza podwiadomo, gron, skryt stron osobowoci. Olbrzym w bajkach przeciwnik, przeladowca pozytywnego bohatera, czsto niczgrabiasz, gupiec dajcy si oszuka, nabra, okra np. z magicznej czapki (mdro), paszcza-niewidki, siedmiomilowych butw, miecza (promie Soca), worka z klejnotami (deszcz), kury skadajcej zote jajo (Soce), harfy (wiatry urodzajne) itd. Mona zabi olbrzyma, zrcznie dawszy szczutek" (Do krla i narodu. Na paszkwil (...) jakoby Gdask i Toru... 10 Franciszka Zabockiego). Olbrzym tyrania. Dobrze jest, panie, mie olbrzymi si, lecz jest tyrani jak olbrzym uywa siy tej" (Miarka za miark 2.2 Szekspira, t. L. Uiricha). Olbrzym pogarda; rozpacz; gwat. ..Naprzd zabij ogromnego olbrzyma, twoj Pogard" (The Dampe Johna Donn, ok. 1625). ,,Wacicielem (zamku) by olbrzym Rozpacz" (Wdrwka pielgrzyma Johna Bunyana, 1678). (Mondecar:) Dzi nie ma ju olbrzymw wicej. (Markiz:) Gwat dla sabych zawsze jest olbrzymem" (Don Car-los 1,4 Friedricha Schillera). Pastwo-olbrzym. Pastwa-olbrzymy s .jak miczaki-olbrzymy, ktrych muszle wa

sze centnarw, a ciao 25 funtw" (Wojna wojnie Jeana Paula). Olbrzym prno; energia; obuda. Olbrzym Prno nakoni olbrzyma Energi do uycia olbrzyma Obudy" (Tragiczni komedianci George'a Mereditha, 1880). Olbrzym dzwonw Zygmunt. Lecz jeszcze na Wawelu milczy olbrzym dzwonw" (Stefan Czarniecki 4,148 Kajetana Komiana). Olbrzym myl, pasja, charakter, wielostronno, uczono. ,,(Renesans) okres, ktry potrzebowa i podzi olbrzymw myli, pasji, charakteru, wielostronnoci i uczonoci" (Dialektyka przyrody Friedricha Engelsa). Temperament sangwinistyczny; pierwiastek" powietrze. W marzeniu sennym: wysze aspiracje, wygrowane denia. OLIWKA Oliwka (drzewo oliwne) symbolizuje bogosawiestwo, si (ywotn), energi, podno, dorodno, syto, otyo, dugi ywot, urod, powodzenie, ochron, dobrobyt, pokj, bezpieczestwo, trwao, odrodzenie, uzdrowienie, wesoo: czysto, oczyszczenie; chwa, wiar, mio (bosk). dobr nowin, baganie, miosierdzie, ratunek, wtajemniczenie; wiadomo, si ducha, prac pisarza, mdro, rozum, przezorno, nadziej; perswazj, dyplomacj, takt. pojednanie; prawd, sprawiedliwo, zgod; zwycistwo, nagrod, dum. honor, wolno. zoty wiek, zoto; o wiata; Nowy Rok. zim; eglug. Oliwk uprawn hodowano na Krecie ju ok. 3500 r. p.n.e., na Bliskim Wschodzie ok. r. 3000, Egipt nazywano krajem oliwki" (bya tam atrybutem boga Horusa). hodowla oliwek stanowia jedn z g. podstaw gospodarki gr., a ok. r. 600 p.n.e. wan upraw Rzymian; pniej rozpowszechnia si we wszystkich innych krajach rdziemnomorskich. Oliwka atrybutem Ateny, Zeusa, Apollina, Demeter, Persefony, Fauna, Wg mitu Pallas Atena zdobya sobie kult w Atenach we wspzawodnictwie z Posejdonem, bo jej dar, oliwka, spodoba si bardziej ni jego dar sone rdo. Laury, Marsowe

szczepy, drzewa s niepodne; krom cienia nic nie czyni, nie mog by godne porwnania z oliw, ktr Pallas sadzi: skd ludzie i cie maj, i owoce radzi" (Na mier Augusta III, 19 22 Adama Naruszewi-cza). Ze witej oliwki (morid} na Akropolu Tezeusz wzi ga owinit w wen jako ofiar dla Apollina przed odpyniciem na Kret, gdzie zabi Minotaura. Oliwk, wraz z reszt wityni (Erechteusza) spalili barbarzyscy Persowie. Jednak nazajutrz (...) z pnia oliwki wyrs pd, dugi na okie" (Herodot 8,54). Pochodz od tego drzewa rwnie oliwki Akademii Platoskiej w Atenach; samowolne cicie ktrej z nich byo pierw. karane mierci jak zbrodnia, gdy chroni je swymi piorunami Zeus Morios a. Zeus Katabates. Posg Zeusa w Olimpii, duta Fidiasza, uwieczony by gazkami oliwnymi (Pauzaniasz 5,11,1). Oliwka podno (wie si, jak Faun, rwnie z eglug), siy ywotne. Tam pod Pallady drzewem, blami przejta, wbrew macosze Latona zrodzia blinita" (Metamorfozy 6,3356 Owidiusza, t. B. Kiciskiego), tj. pod oliwk, wbrew Junonie, zrodzia Apollina i Dian. Drzewo Fauna oliwne tam stao o gorzkich liciach, drogie eglarzom niemao" (Eneida 12,7667, t. T. Karyowskiego). Ni w adnej Azji krainie, ani wrd Dorw dzierawy nie zasyszysz o rolinie, ktra sama, bez uprawy, ronie, wrogom groz wlewa. Lecz t ziemi oploty wiecem sinej oliwki yciodajne drzewa" (Edyp w Kolonie 695701 Sofoklesa, t. K. Morawskiego). Epidauryj-czykom nie chciaa ziemia wydawa adnych plonw. (...) Pytia delficka kazaa im wznie posgi Damii i Auksezji (bstwom urodzaju; prawdop. tylko przydomki De-meter i Persefony) (...) z drzewa uszlachetnionej oliwki. Wtedy poprosili Ateczy-kw, aby im pozwolili wyci drzewo oliwne, bo oliwki attyckie uwaali za najwitsze" (Herodot 5,82, t. S. Hammera). Po wzniesieniu posgw ziemia zaczta rodzi, a Epidauryjczycy corocznie przynosili ofiary Atenie Polias i Erechteuszowi. Ateskie panny mode nosiy wiece z oliwek. Rzymianie uywali oliwek przy narodzinach, lubach i pogrzebach. Oliwka odrodzenie. Medea, przywracajc modo Ezonowi, miesza mas

oliwnym, dawno uschym prtem, wtem o cuda! w, przedtem martwy kawa drzewa zieleni si, za chwil w li si przy-odziewa, wkrtce ju jest w oliwne owoce przybrany" (Metamorfozy 7,2847 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Oliwka wtajemniczenie do misteriw eleuzyskich. Oliwki rosy w wielkiej obfitoci w dolinie Eleusis; ubstwiane w hymnach homeryckich do bogini Demeter. Oliwka zwycistwo. Wieniec z dzikiej oliwki by nagrod zwycizcy na Olimpiadzie i zwyciczyni na igrzyskach Heraj-skich. W Eneidzie 5,309 Wergiliusza zwycizcy biegu otrzymuj dary i wieniec oliwny. Oliwka Nowy Rok. Gazi dzikiej oliwki uywali Grecy jako mioty noworocznej do wypdzania demonw Starego Roku, reprezentowanych niekiedy przez muchy i komary. Przysowie: Kada nowa miota dobrze zamiata (ac. verrit humum bene scopa recens). Oliwka sia, potga. Wg mitu gr. Herakles sprowadzi dzikie oliwki z pnocnej krainy Hiperborejw do Olimpii; jego maczuga miaa by wyciosana z drewna oliwki. Oliwka duma. Stara oliwka zamie si od wiatru, ale si nie ugnie (Ezop). Oliwka trwao. Na rzymskim Forum stay, jako symbole trwaoci, wita oliwka, figa i winorol, co wizao si z kultem Jowisza i Minerwy. Dzika oliwka brutalno, sia, potga, obraza. Pasterz apulski przemieniony zosta w dzik oliwk o owocach rwnie cierpkich jak obelgi, ktrymi obrzuca nimfy (Metamorfozy 14,51226 Owidiusza). Jej owoc uchodzi za rodek przeciw ukszeniu jadowitego wa. Oliwka ratunek. Wielki, oliwny drg Kiklopa, ociosany i stwardniay w arze, wbity w jego jedyne oko przez Odyssa, pozwoli bohaterowi uciec z jaskini wraz z towarzyszami (Odyseja 9 Homera). Oliwka w Biblii dobrobyt czowieka i narodu; czowiek ufny w Bogu i sprawiedliwy; wraz ze zboem i winorol bogosawiestwo, urodzaj i pokj. A ja, jak oliwka rodzajna w domu boym, miaem nadziej w miosierdziu boym na wieki" (Psalm 51 10).

Oliwka mdro. Mdro mwi: Jak pikna oliwka na polu i jak jawor jestem wywyszona nad wod i na ulicach" (Eklezjastyk 24,19). Oliwka pikno, uroda, dorodno, krasa. Synowie twoi jak latorole oliwne wokoo stou twego" (Psalm 127 3). Pdy Izraela rozrosn si i bdzie okazay jak drzewo oliwne" (Ozeasz 14,6). ,,Oliwk obfit, pikn, rodzajna nazwa Pan imi twoje (Izraelu)" (Jeremiasz 11,16). Oliwka atrybut Matki Boskiej, archanioa Gabriela (zw. na obrazach przedstawiajcych Zwiastowanie), w. Agnieszki rzymskiej, w. Bernarda z Tolomei, w, Pan-taleona. Wg starej legendy Krzy wykonano z drewna oliwki i cedru. Oliwka wiara, ,,Niechaj wiara jak drzewo oliwkowe buja, a lud pod jego cieniem yje" (Kordian 2,21617 Sowackiego). Getsemani, Ogrd Oliwny na stoku Gry Oliwnej, gdzie znajdowaa si tocznia oliwy (hebr. gal szemanim): por. Ew. wg Mat. 26,3656. Oliwka w islamie o wiata, drzewo centralne, emblemat Proroka i Czowieka uniwersalnego, raj wybranych, drzewo bogosawione wice si ze wiatem (lampy oliwnej). Oliwka na szczycie Gry Synaj jest, wg ezoterycznych poj ismaelitw. aspektem kalifa. Oliwka w symbolice Roku znaczy zim, gdy owoce jej dojrzewaj ostatnie. Oliwka w rdw. symbolem zota i mioci. W astrologii: jest w zwizku ze Socem. Gazka, rdka oliwna pokj, zgoda, rado, chwaa: zoty wiek; attycki motyw dekoracyjny. W Biblii (Gen. 8,1) powrt na ark gobicy z rdk oliwn w dziobku objawia Noemu, e wody Potopu opady, odsaniajc ju pole dziaalnoci dla omiu ludzi, ktrych Bg nie potopi. Dotarszy do ujcia Tybru Trojanie napotkali opr wrogich plemion: Eneasz popyn w gr rzeki do Pallanteum, po czym, stojc na wysokiej odzi i gazk oliwn wznoszc", zaproponowa przymierze Pallasowi, synowi krla Ewandra (Eneida 8,115116 Wergiliusza). Etolczykowie przyszli z gazk oliwn o pokj proszc" (Agezylausz 2,6, 3467 Sowackiego). Ew. wg Mat. 21,8 i Ew. wg Marka 11,8 mwi, e przy triumfalnym wjedzie Jezusa do Jerozolimy ludzie

,,obcinali gazki drzew i na drodze sali". Obie Ewangelie umieszczaj tras wjazdu na Grze Oliwnej, std wnioskowano, e byy to gazki oliwne. Oliwa podno, sia ywotna. Na kamienne otarze ludy rdziemnomorskie wyleway oliw jako ofiar bogom przy modach o urodzajno gleby i podno zwierzt domowych. Oliwki daj owoce przez wiele setek lat. Oliwa czysto, oczyszczenie. Staroytno nie znaa myda; nacierano si po kpieli i masowano oliw. Oliwa w Biblii dobrobyt, rado, energia, przyja, pikno, powodzenie, tu-sto ziemi, syto. ,,Namaci ci Bg olejkiem wesela" (Psalm 44 8). Poszy drzewa, aby wybra nad sob krla i rzeky oliwce: Rozkazuj nam! Odpowiedziaa: Czy mog opuci tusto moj, ktrej uywaj i bogowie i ludzie?" (Ks. Sdziw 9,89). Oliwa powicenie, namaszczenie, nadanie godnoci, autorytetu, bogosawiestwa; namaszczenie krlw, kapanw, goci (na znak gocinnoci). Mesjasz to hebr. masziah 'namaszczony, pomazany (olejem), Pomazaniec', a Chrystus (gr. christs) jest gr. tumaczeniem tego sowa. W Betanii, w domu Szymona trdowatego, niewiasta wylaa na gow Jezusa soik drogiego olejku (Ew. wg Mat. 26.67). Dwa drzewa oliwne po obu stronach wiecznika w widzeniu proroka Zachariasza (4,3 i 1214) s to dwaj synowie oliwy, ktrzy stoj przy Panujcym wszystkiej ziemi", tzn. krlestwo i kapastwo. Oliwa uzdrawianie. Oliwa, jako wyprbowany lek, agodzi ble, wzmacnia osabione minie, wygadza skr i chroni j przed szkodliwymi wpywami, leczy rany. Miosierny Samarytanin opatrzy rany czowieka napadnitego przez zbjcw, nalawszy wprzd oliwy i wina (Ew. wg Luk. 10,3034). Oliwa skadnikiem libacji na ofiar Jahwe. Gdy kto przyniesie obiat na ofiar Panu, biaa mka bdzie ofiar jego, i naleje na ni oliwy i woy kadzido" (Lev. 2,1). Oliwa oczyszczanie trdowatych. Kapan oczyszcza lodowatego kwart oliwy (Lev. 14,1221). Oliwa prawda. Przysowie: Oliwa na wierzch wypywa, tj. prawda zawsze w kocu wychodzi na jaw.

La oliw na wzburzone tale, przen. uspokaja agodnymi sowami, za pomoc perswazji. dyplomacji, taktu; aluzja do znanego w staro. pogldu (Pliniusz St. 2,107, 234). e wzburzona powierzchnia morza uspokaja si pod warstw wylanej na ni oliwy. Dolewa oliwy do ognia, przen. podburza, judzi, rozjtrza spr. Oliwa, ktra uspokaja poruszone wody, podsyca ogie. Lampa oliwna zob. Lampa. Oliwa sia ducha, wiadomo, praca pisarza (przy lampce oliwnej). I tyle bd szuka w tym chluby, aby mwiono o mnie, i wicej wydaj na wino ni na oliw, ile jej czu Demostenes, kiedy mwiono o nim, i wicej wydaje na oliw ni na wino" (Gargantua i Pantagruel, Przedmowa autora, Rabelais'go, t. T. Boya-ele-skiego). Oleum et operom perdidi ac. 'zuyem (zuyam) nadaremnie oliw i trud', zmarnowaem nocne godziny spdzone na pracy przy lampce oliwnej; na prno si wysmarowaam olejkami, amant nie przyby; szkoda byo czasu i atasu. Wrzca oliwa bro oblonych wylewana na gowy szturmujcych mury miasta. Krzymo (ac. chrisma), mieszanina oliwy, balsamu i korzeni suca w chrzecijastwie do konsekracji, chrztu, bierzmowania, namaszcze kapaskich i do ostatnich sakramentw.

OW
Ow jest symbolem ciaru, bezwadu, gstoci, spoistoci; nieruchomoci, inercji; (pra)materii; uporu, niewiedzy; staroci, mierci; tortur; hipokryzji; melancholii, bladoci; nieugitej indywidualnoci; kronik. Przysowie mwi o czowieku ociaym: Ma ow w tyku. U Szekspira (Henryk VI cz. l 4,6) oowiany wiek" to 'staro', a (Wenus i Adonis) oowiany apetyt" to 'ozibo seksualna'. Biblijny Eklezjastyk (22,17) powiada: Od oowiu co ciszego? a jakie inne imi mu przystoi jak gupi?" Pie Mojesza (Biblia, Ex. 15,10) wysawia Boga, za to, e potopi wojska i wozy faraona: Potonli jak ow w wodach gwatownych". Grzechy, zwaszcza grzech chciwoci, ci grzesznej duszy jak ow; wyraenie przysowioweciy komu oo

wiem" albo jak ow"; artobliwe: pywa jak oowiana kaczka". Utrzymywano, e ow, cho sprowadza zimno, wilgo, choroby i smutek, jest wszelako blisko zwizany z filozofi, ascez i systematycznym myleniem. Uwaany przez alchemikw za najstarszy z metali. Jako metal mikki, trway i opierajcy si korozji, uywany by stale przez staroytnych Rzymian na rury do wody pitnej; powolne zatruwanie ludnoci dziaaniem oowiu na wod miao by, zdaniem niektrych, jednym z powodw upadku cywilizacji rzymskiej. Ow hipokryzja, tortura. W Boskiej Komedii (Pieko, 23) Dantego hipokryci dwiga musz paszcze i kaptury pozacane, ale grubo podbite oowiem; tortur t stosowano rzeczywicie za panowania cesarza Fryderyka II, krla Sycylii i Jerozolimy, w l. pot. XIII wieku. Inn popularn w redniowieczu tortur byo lanie pynnego oowiu w gardo. Straszliwe, osawione dawne wizienie weneckie, poczone Mostem Westchnie (Ponte dei sospiri) z Paacem Dow, gdzie mieci si sd, nazywa si / Piombi, od dachu z blach oowianych. Materi jako naczynie ducha przedstawiali alchemicy w postaci oowianej skrzyni zawierajcej gobic. Jako metal nieszlachetny ow (np. oowiane kule) byt nieskuteczn broni przeciw czarnej magii, wampirom, widmom, czarownikom itp., ktrych umiano odstrasza elazem, a zabija srebrem. Dawniej pod gradem oowiu" znaczyo 'pod gradem ku'. Ow jako symbol mierci zwizany by z Saturnem, planet mierci, rwnie w alchemii, jako przeciwiestwo srebra, symbolu narodzin. Saturna przedstawiano jako zgarbionego starca z kos albo siwego kara. Kornel Ujejski w wierszu Na drukarski jubileusz pisze, e z tego samego oowiu duch dobry ula kul i czcionk (...). Njech ginie kula! Niech yje czcionka!", ukazujc dwoisto uytku z oowiu. Ow by take symbolem pisarstwa i kronikarstwa w czasach, gdy pisano na oowianych tablicach, skrobic na nich rylcem. Biblijny Hiob (19,234) wota: Kto by mi to da, aby zapisane byy mowy moje (...) rylcem elaznym na blasze oowianej!""

ORZECH Orzech symbolizuje tajemnic ukryt jak jego jdro w skorupce, wrb, podno, Ksiyc, egoizm, twardo, prawd, obrachunek; delicj, smakoyk, rzecz cis, zwiz, streszczon, zajmujc mao miejsca; symbolika pokrewna migdaowi (zob.). In nuc tac. 'w skorupce orzecha', przen. w formie lapidarnej, zwartej, krtko i wzo-wato. Cicero (w Apud Getlium 9,421) opowiada o pergaminowym rkopisie Iliady Homera, mieszczcym si w skorupce orzecha" (Pliniusz St. 7,21). In nuc Ilias ac. 'Iliada w skorupce orzecha', przysowie. ,,0 Boe! ja bym mg by zamknity w upinie orzecha, i jeszcze bym si sdzi panem niezmierzonej przestrzeni, gdybym tylko zych snw nie miewa" (Hamlet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Wozem (krlowej Mab jest za) prny laskowy orzeszek; dzieo wiewirki lub majstra robaka" (Romeo i Julia 1,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Orzech chwila obrachunku, prawdy. Przysowie: Przyszo na orzech, tzn. teraz trzeba rzecz rozstrzyga. Twardy orzech do zgryzienia trudne zadanie do spenienia. Quiedere vult nucleum, frangat nucem tac. 'kto chce zje jdro orzecha, musi go stuc', tj.. kto chce co osign, musi naprzd si potrudzi. I najbardziej pusty orzech bdzie rozupany" (Zaratustra l, Vomfreien Tode, Fr. Nietzschego). Orzechy zabawki dziecice, chopice, grzechotki (u staro. Rzymian). Nuces relinauere ac. 'porzuci orzechy', tj. dziecinne sprawy i zabawy (Satyra 1,10 Persju-sza); przysowie pochodzi ma od obyczaju rozrzucania przez pana modego orzechw, gdy wiedzie pann mod do wityni; ukazuje on w ten sposb, e rozstaje si i. zabawami modoci i rozpoczyna ycie dorose. W marzeniu sennym: przezwycienie trudnoci. Orzech woski podno; prawdop. przez podobiestwo do genitaliw mskich: jder, moszny, odzia (ac. iuglans 'orzech woski' od Iovis glans 'od Jowisza'). upa, tuc orzechy eufemistycznie: mie stosunek pciowy. W Rumunii wiejska panna moda, ktrej nie spieszno do potomstwa,

wkada do stanika tyle praonych orzechw, ile lat chce by bezdzietna. Orzech woski powolno dojrzewania. Przysowie nm.: Kto orzech woski sadzi, nie doczeka si jego owocw. Orzech woski egoizm: roliny widn w jego cieniu, a czowiek dostaje blu gowy. Orzech woski w lit. chrz. emblemat czowieka: zielona okrywa ciao, skorupa koci, sodkie jdro dusza. Orzech woski w plastyce, zw. na obrazach Madonny z Dziecitkiem malarzy pn. europ. XV i XVI w. jako powka rozcitego orzecha, symbolizuje: zielona, sk-rzasta okrywa ciao Chrystusa, skorupa drzewo Krzya, jdro bosk natur Chrystusa. Kwiat orzecha woskiego dugowieczno; intelekt; przeczucie; podstp. Leszczyna (orzech laskowy) podno, mio, maestwo, pord; tajemnica, mdro, (ukryta) wiedza, sztuka poetycka; prawda, sprawiedliwo; stao, cierpliwo; pojednanie; piorun, deszcz; dziewitka (bo owocuje po dziewiciu latach). Leszczyna (i jabo) wite drzewa staro. Irlandii, ktrych samowolne cicie karano mierci. Leszczyn uwaano za drzewo magiczne moe dla jej gitkoci, a. e w ni piorun nie uderza, a. e wczenie zakwita. Jej gazek uywali jako rdek magicznych w wielu krajach rdkarze i wrbici; suyy one przepowiedniom, znajdoway podziemne rda wody, yy zota, zakopane skarby, broniy przed ukszeniem jadowitego wa, przed zymi duchami, wampirami, czarownicami, robactwem; sdzono, e dziki nim mona si sta niewidzialnym, zw. jeli zerwane byy w wigili w. Jana a. w noc witojask (podobne wasnoci mia kwiat paproci"). Rdk leszczynow posugiwali si rdw. sdziowie przy wykrywaniu zodziei i mordercw, pniej bronia ona okrty przed burz, zwierzta domowe przed czarami, ludzi przed blem zbw (zw. z podwjnym orzeszkiem). W Prusach, gdy zodziej zdoia umkn, bito jego koszul lub portki rzg leszczynow, co miao spowodowa chorob a. obd winowajcy. Leszczyna drzewem mdroci, gdy jednoczenie wydaje kwiaty i orzechy, a jej

kwiat emblematem pikna i sztuki poetyckiej. Leszczyna atrybut frygijskiej Kybele, greckiej Rei, skand, boga burzy i piorunw, Thora. Leszczyna siy ywotne natury, podno, mio fizyczna; prawdop. dlatego, e krzak jest odporny i silny, e przynosi mnstwo orzechw, czsto wystpujcych parami. Gstwina leszczynowa to kryjwka tajemnych schadzek, niedozwolonych pieszczot miosnych, a take miejsce, gdzie znajduje si noworodki nm. (fr. w kapucie). In die Hasein gehen nm. 'kry si w leszczynie' znaczy 'i we dwjk w krzaki' na erotyczn randk. Orzechy laskowe s w jzyku nm. synonimem 'nielubnych dzieci' (spodzonych a. zrodzonych w krzakach leszczyny). Przysowie fr.: annee de noisettes, annee d'enfants 'rok obfitujcy w orzechy laskowe obfituje w dzieci'. Upominek z orzechw laskowych na Boe Narodzenie i Nowy Rok wyrazem mioci. Parzyste orzeszki laskowe wyobraeniem jder mskich. Folklor: dziewczynie, ktra stracia cnot, parobcy zatykaj w drzwi i w okna domu gazki leszczyny. Popi ze spalonych skorupek orzechw laskowych suy w XV XVIII w. jako afrodyzjak. W Pieni nad pieniami (6,1112) Oblubieniec spotyka Oblubienic w mistycznym orzechowym ogrodzie mioci. ,,Przed chwil zrodziwszy w gstej leszczynie par koltek, ach! na goych je gazach rzucia!" (Bukoliki, eklo-ga 1,1415 Wergilusza). Bachusowi w ofierze tuste za trzewia (koza) na ronach z leszczyny piec si nam bd" (Georgiki 2,296 Wergiliusza). Rozrzucaj orzechy! on ci wiod" (Bukoliki, ekloga 8,2930; wszystkie 3 cytaty w tt. Z. Abramowiczw-ny), zob. wyej Orzechy zabawki dziecice. Orzech laskowy dany chopcu przez dziewczyn ma chopca zniechci do dalszych zalotw (przeciwnie ni gazka brzozowa, oznaka zachty). W dawnej Polsce byt symbolem odkosza, odprawy, rekuzy m.in. arbuz, podsunity przez rodzicw dziewczyny konkurentowi. Orzech laskowy rzecz maa, bezwartociowa, marna, znikoma. Amantowi, ktry wzywa pomocy ojca, nie powierzybym pan pozwoli nawet pustego

orzecha laskowego" (Intryga i mUos 1,2 Schillera), Miller do Wurma. Przysowie: I zgniego orzecha nie dabym. ORZE Orze jest symbolem niebios. Soca, ognia, poaru, dnia, powietrza, ciepa yciowego, burzy, byskawicy, pioruna, wody, wiatru; pocztku, wszechwadzy (Boga), mciciela Boga, Dnia Sdu, potgi (wiary), wiary, posa niebiaskiego, ducha, duszy, ducha proroczego, wrby, wyroczni; modlitwy i aski; dugowiecznoci, odrodzenia, odnowienia, chrztu, niemiertelnoci. Wniebowstpienia; najwyszej wadzy, majestatu, cesarstwa, chway; wznoszenia si, wysokoci, szybkoci, szybkiego i wysokiego lotu, geometrii; szczodroci, sprawiedliwoci, cnoty, aspiracji, geniuszu, natchnienia, czowieka bystrego i zdolnego, bystroci wzroku, dumy (wraz z lwem i pawiem), pychy; modoci, siy, mskoci, heroizmu, nieustraszonoci, zwycistwa; potencji mskiej, podnoci, ojcowskiej surowoci, kary ojcowskiej lub boskiej, opieki nad dziemi; za, zniszczenia, niezgody, upiestwa, padlinoerstwa, arocznoci; zob. Kamie (Orle kamienie). Orze w staroytnoci by reprezentantem caej rodziny sokow, symbolika jego czerpie wic z cech rnych gatunkw tej rodziny, takich jak sp, jastrzb, sok; jako ptak dzienny jest przeciwiestwem sowy (ptaka mierci i ciemnoci), powietrznym odpowiednikiem lwa wrd czworonogw, przeciwiestwem muchy (przysowie: Nie dba orze o muchy), wrogiem asicy i trutnia; jako symbol soneczny jest wrogiem ryby (morze) i wa (Ziemia, wiat podziemy), nieraz wyobraany z wem w pazurach; wrg chtonicznego jaguara. Orze zabijajcy wa lub zajca wielko i wznioso triumfuje nad nikczam-noci, wiato nad ciemnoci, walka zasady duchowej, niebiaskiej, z materialn, przyziemn, niszych istot, instyntkw, si; u Grekw: Zeus pokonujcy swych wrogw. W tradycji biblijnej anioowie przybieraj niekiedy ksztat ora: cherubiny w proroctwie Ezechiela (1,10) miay twarze ludzkie po stronie zewntrznej, a wygld ora po stronie przeciwnej. Czwarty anio Apokalipsy (4,7) ma wygld latajcego ora.

Orze Babilon; jego krl, Nabuchodonozor. Mwi Pan: 01brzymi orze wielkoskrzydy, o dugich lotach, peen rnobarwnego upierzenia, przylecia na Liban" (tj. na Jeruzalem)" Ezechiel 17,5. Orze u ydw zwierz nieczyste. Bg do Mojesza: Z ptactwa te s, ktrych je nie macie: ora i gryfa, i ora morskiego, i kani, i spa..."" (Lev. 11,13), i innych fruwajcych drapienikw. Orze aroczno. (Orze) jest wszdzie tam, gdzie s trupy, jego pisklta chciwie pij krew" (Hiob 39,30). Tam si orowie zlatuj, gdzie cierw czuj ('11'. wg Mai. 24,28). Chaldejczycy, lud srogi i gwatowny (...) lec jak orze rzucajcy si na er" (Hababuk 1,6 8). Orze i kruk mcicielami bstwa. Oko, ktre urga ojcu i ktre gardzi sdziw matk, wydziobi kruki znad potokw lub zjedz orlta" (Ks. Przypowieci 30,17). Zeus wysya ora (zrodzonego z Echidny i Tyfona, brata Hydry lernejskiej i Chimery), aby wydziobywa Prometeuszowi wtrob; zakochany w najpikniejszym ze miertelnikw, Ganimedesie, Zeus unosi go na Olimp przybrawszy posta ora. Gdy Merops, krl wyspy Kos, chcia sobie odebra ycie po nagym zgonie swej maonki, nimfy Etemei, Hera zmienia go w ora i osadzia na niebie pn., gdzie, jako gwiazdozbir Orze, idzie za Wodnikiem (Ganime-dem). W plastyce staroytnej moda bogini z dzbankiem i orem obok niej to Hebe, bogini modoci, szafarka na Olimpie, towarzyszka Ganimeda. Orze by atrybutem Zeusa (Jowisza), najdostojniejszym symbolem jego wadzy jako dzieryciel jego broni piorunw (na godach i monetach rz. orze z byskawicami w pazurach); Zeus dziaa poprzez ora jako zaufanego posa albo w postaci ora, jak w mitach o Asterii (ktra uciekaa przed nim zmieniona w przepirk) lub Eginie, crce arkadyjskiego boga rzecznego, Azopa. .Jako drapienik orze, wraz z spem i sokoem, by jednym z pierwszych ptakw wrebnych; by te ptakiem wrebnym Zeusa. Niepomyln wrb niesie Troja-ncan orze, ukazujc si po ich lewej stronie z wem w pazurach, ktry ksa ptaka w szyj, wskutek czego upuszcza on wa midzy szyki wojska (Iliada 12,200 i nast. Homera). Hekabe do Priama: Wezwij

Zeusa (...), pro, aby ci na wieszczb da swego posaca: niech po prawicy ptakw krl skrzyda roztoczy. Jeli taki obaczysz znak (...), moesz jecha z ufnoci midzy greckie strae" (24,308321, t. F. Dmo-chowskiego). Orze krlem ptakw. Pki wiat bdzie wiekowa, krukom wrzeszcze, a orom gardzi i panowa" (Do potwarcw 556, Adama Naruszewicza). Orze w chrzecijastwie modlitwa i aska: wysannik nieba, odrodzenie, chrzest, Dzie Sdu, potga i sprawiedliwo boska; niekiedy Chrystus jako rozjemca midzy Bogiem a ludmi; Wniebowstpienie; Maria prowadzca wiernych ku prawdziwemu wiatu; pniej wiara i teologia (wznoszce ludzi ku niebu); jako zoty, z rozpostartymi skrzydami Babilon, Wschd, Egipt. Atrybut modoci, dumy. Emblemat w. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty (niekiedy z pirem albo kaamarzem w dziobie, jedna z czterech bestii apokaliptycznych), w. Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Jana od Krzya (z pirem w dziobie). Orze gosiciel koca wiata, l syszaem gos ora leccego rodkiem nieba, woajcego dononie: "Biada mieszkacom ziemi!"" (Apok. 8,13). Odwrcenie symbolu Chrystusa czyni z ora obraz Antychrysta, a wic aspekt zowrbny okrutnego drapienika i rabusia, symbol pychy i ucisku. Orze stylizowany u stp krzya, z wiecem wok szyi, z bull (rodzajem medalionu), trzymajcy w dziobie krzy z uchwytem (ANKH, klucz ycia, zob. Krzy), czsto wyobraany na grobowcach koptyj-skich jako symbol zmartwychwstania. Orze najszybszym z ptakw; miao i szybko lotu wie go z bohaterstwem, z byskawic i piorunem, z wyobraeniem polotu, wzniosoci myli. Czarny orze, wielki owca, zarazem najsilniejsze i najszybsze stworzenie skrzydlate" (Iliada 21, 252, Homera); lecz w innych miejscach, niewtpliwie na skutek dokadniejszych obserwacji, jako najszybsze wystpuj sokoy lub jastrzbie. Przywiedzie Pan na ciebie nard z daleka na podobiestwo ora pdem leccego" (Deut. 28,49). Ani mi teraz moja mao wstydzi, ani si myli tak jak ory wa" (Grb Agamemnona 278, Sowackiego). Nie polezie orze w gwna" (Wesele 1,25.886, Wyspiaskiego). A trafiaj ty ory

z proc!" (jw. 3,17,604) wyobraenie rzeczy nieosigalnej. Orze odrodzenie, odmodzenie; wedug mniemania zaczerpnitego z legendy o Feniksie, e orze co 10 lat zanurza si w pomienie, a pniej w fale morskie, i pierzc si, odzyskuje modo. ,,Odnowi si jak u ora modo" (Psalm 102 5). Orze dugowieczno. ,,Omszae drzewa, ktre przeyy ora" (Tymon Ate-czyk 4,3, Szekspira). Orze troska rodzicielska. Jak orze wywabiajcy do latania orlta swe i nad nimi latajcy (tak Bg) rozszerzy skrzyda swe i wzi (Izraela), i nosi na ramionach swoich" {Pie Mojesza, Deut. 32,11). Wynik niedokadnej obserwacji ptakw. Por. Skrzyda (orle). Orze wznioso, wysoko. Orze ciele wysoko swe gniazdo, na skale mieszka i nocuje na iglicach skalnych i stromych wierzchokach" (Hiob 39,278). Orze wspaniaomylno, askawo, traktowanie z gry. I orze piewa ptasztom nie broni, ani si troszczy, co piew ten ma znaczy" (Tytus Andronikus 4,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Orze chwaa. Dawniej tyle orw byo! (...) Zawsze hetmaski ten ptak si unosi lotny, krzyczcy no! bo chwa gosi" (Ory i sowiki l4 Kornela Ujejskiego). Orze czowiek zuchway, srogi, odwany, bohaterski, patriota. Ory srogie nie rodz strachliwych gobi" (Pieni 4,4, 312 Horacego). Hej! bracia ory, do lotu! Na wiata brudnego koce!" (Hymn orw l2 Edmunda Wasilewskiego). Ory ze wzrokiem surowym i z krwaw piersi, i z gosem spiowym, co hasa boju roznosz w pir chrzcie" (Ustp z powieci sybirskiej 159161 Kornela Ujejskiego). Orze czowiek bystry i zdolny. Przysowie: On nie orze, przez lufcik nie wyfrunie. Staro ora mier godowa. Wg poj ludowych orowi na staro dzib zakrzywia si tak mocno, e ptak nie moe przyjmowa poywienia i ginie z godu. Orze jest identyfikowany ze Socem jako ptak yjcy w penym blasku sonecznym, wietlisty w swej istocie i powietrzno--ognisty, zapadniajcy i mski, a przeto symbolizujcy take ojca. Wedug Arysto

telesa orze moe patrze prosto w soce bez szkody dla swych oczu, dlatego wyobraa kontemplacj i wiadomo duchow, Inny pogld reprezentuje Leopold Staff: Ory prosto w soca lice patrze mog dopiero, gdy stare i lepe" (Falanga tragiczna 4,1213). Orle pira zdobice niegdy gowy wojownikw indiaskich byy symbolem promieni Soca, a prcz tego miay udziela nosicielowi orlich zalet, podobnie jak serce lub skalp pokonanego nieprzyjaciela. Oto umieram od mych wasnych pir!" woa orze w bajce Ezopa Orzel i Zajc: orze gotujcy si do pochwycenia zajca zostaje przeszyty z uku strza opierzon orlimi pirami. Orze wrg wa. W mit. skandynawskiej u stp kosmicznego jesionu Igdra-sil zwinity olbrzym w Nidhogg z wieloma mniejszymi wami stale podgryzaj jego korzenie; na najwyszej gazi siedzi orze z jastrzbiem na gowie; orze jest wieczystym wrogiem wa; midzy nimi biega wiewirka Ratatosk, przenoszc obelywe przesania. Gdy olbrzym Thjazi odkry, e Loki odzyska skradzione jabka modoci (zob.) wraz z bogini Idun, zmieni si w ora i ruszy w pocig, ale Azowie zapalili stos wir, orle skrzyda zajy si pomieniem i ptak spad martwy na ziemi. Orze z powodu swej siy jest symbolem wojny i wadzy monarszej od czasw babiloskich, jedn z oznak wadzy w staroytnym Rzymie, apoteoz cesarstwa (zwaszcza z dewiz consecratio 'ubstwienie'). Orze cesarski towarzyszcy Eneaszowi, przeniesiony przez Konstantyna Wielkiego z Rzymu do Bizancjum, sta si godem wielu pastw (jedno- albo dwugowy). W heraldyce rzymskiej orze legionw by pierwotnie tylko jednym z piciu symboli kultowych legionw rz obok dzika, wilka, konia i Minotaura; a od czasu konsulatu Mariusza (107 p.n.e.) jedynym palladium i emblematem legionw bya rzeba srebrna lub z posrebrzonego czy pozacanego brzu wyobraajca ora z rozpostartymi skrzydami siedzcego na pku byskawic. Orze wojsko. Ory napoleoskiej Francji wzorowane byy na orach legionw rz. Konie, ludzie, armaty, ory dniem i noc pyn" (Pan Tadeusz 11,467 Mickiewicza). Ory, kosy, szable, goda" (Wesele 2,29,1420 Wyspiaskiego). Szu

mi ory chorgwiane" (A jak poszed krl... 1314 M. Konopnickiej). w m, bg wojny (...), wprzgszy w swj rydwan ory zote obok srebrnych, od puszcz Libijskich lata do Alpw" (Pan Tadeusz 1,8947). Godo (impresa) mantuaskiego rodu Gon-zagw (m.in. nasza krlowa Maria Ludwika), mecenasw sztuki w. Odrodzenia. Orze dwugowy nawizujcy do gowy Janusa, zwykle czarno-czerwony sia stwrcza, wszechwiedza. Patrzy zarazem w przyszo i przeszo, czy wadz duchow z doczesn; w cesarstwie rz. nm. prawa gowa oznaczaa ora nm., a lewa rzymskiego albo cesarza i krla w jednej osobie, jak w AustroWgrzech lub cesarskiej Rosji. Atrybut proroka Elizeusza, ktry, zapytany przez proroka Eliasza, czego da na poegnanie, odpowiedzia: Prosz, aby si sta we mnie podwjny duch twj", tzn. prosi o podwjny (naleny w spadku pierworodnemu) udzia w duchu prorockim Eliasza (4. Ks. Krl. 2,9). Orze podwjny w heraldyce Bliskiego Wschodu, sumero-babiloskiej i hetyckiej bstwo burzy, niekiedy o gowie lwa; przejty przez dynast Seldukw. Orze legendarny zaoyciel miast. Kierunek lotu ora wskazuje Romulusowi i Remusowi miejsce na zaoenie Rzymu. Legendy XVI i XVII w. (Kromer, Bielski) utrzymuj, e Lech osiad w miejscu, ktre nazwa Gnieznem, gdy zobaczy tam gniazdo ora na drzewie. Dwugowy orze z legendy ruskiej porywa dzika i skada na wzgrzu nad przysz Moskw. O pocztkach herbu Polski ora biaego nie wiadomo nic pewnego, godo to powstao prawdopodobnie w XIIXIII wieku. Kto ty jeste? Polak may. Jaki znak twj? Orze biay" (Katechizm polskiego dziecka l2 Wadysawa Bezy). Hej, bracia, wraz! nad nami orze biay" (Pie strzelcw l W.L. Anczyca). Order Ora Biaego najwysze odznaczenie Polski przedrozbiorowej ustanowione przez Augusta II Sasa w 1705. Orze na monetach. Orze czy reszka? losowanie z rzutu monety, na ktr stron padnie. Zoty orze wszdy doleci przysowie. Orem owi przekupywa pienidzmi. Orla apa z pazurami obrona wolnoci i sprawiedliwoci; nieustpliwo.

Orze na sztandarach. Poeta perski Firdausi (ok. 937ok. 1023) w swej wielkiej epopei Szah-name ('Ksiga krlw') opowiada o sztandarze staroytnego Iranu, na ktrym wyobraano ora symbolizujcego potg i zwycistwa Persw. Cignie polskie wojsko cae, nasz Jzef, nasz Dbrowski, nasze ory biae!" (Pan Tadeusz 6,1845 Mickiewicza). Wedug tradycji wedyckich orze jest wysannikiem Indry, przenoszcym sdm (rolin, ktrej sok wylewano w formie libacji na ofiar bogom). Orze z ludzkimi rkami kult Soca (Syria). Orze o gowie lwa walka bstwa niebiaskiego (orze) z demonami mroku i wiata podziemnego (lew); dusza i ciao czowieka. Orze z ponc gwiazd picioramienn w pazurach znak planety Jowisz. Orze na Drabinie Doskonaoci (tac. scala perfectionis) oznacza u gnostykw objawienie Drogi i Celu. W alchemii: parowanie; orze poerajcy lwa sublimacja, ulatnianie si ciaa staego, triumf rozwoju nad zanikiem. Skrzyda duch, lot wyobrania. W marzeniu sennym: pomylno; (martwy) ruiny; (ranny) strata pienina. W psychologii: zasada ojcowska; Logos. Lee, siedzie w dartego ora plecami do siebie, z pochylonymi gowami. Orltko przydomek Napoleona II (Francois Charles Joseph Bonaparte) syna Napoleona I i Marii Ludwiki, ksicia Reichstadtu, tytularnego krla Rzymu w 181132. Orli nos garbaty, zakrzywiony, jastrzbi. OSIEM semka symbolem wiecznoci, doskonaoci, nieskoczonoci, porzdku kosmicznego, rwnowagi Wszechwiata, misterium przyszego wiata, smej sfery niebieskiej (sfery gwiazd staych); bogw; Przemienienia; stron wiata, (ry) wiatrw, ziemi; odrodzenia, rewolucji, oczyszczenia, wietnoci, trwaoci, zadowolenia, bogactwa, zdrowia, pokoju, potgi; podnoci, podziau, przetrwania, blinit; zmartwie, pokuty, mierci, aoby.

Osiem liczb patkw kwiatu lotosu, ramion ind. boga Wisznu, Stranikw przestrzeni; liczba szprych buddyjskiego Koa ycia i Koa Nauki. Osiem wit liczb Soca w staro. Egipcie, Chaldei, Arabii. Ogdoada w Hermopolis Magna w Grnym Egipcie omioro bstw utworzonych z Nu, stanowicych cztery boskie pary reprezentujce ujemne cechy Kosmosu przed stworzeniem wiata: Nu i Naunet pra-ocean; Huh i Hauhet nieskoczono; Kuk i Kauket ciemneci; Ni i Niat niebyt; razem stworzyli wiat, rzdzili nim i utworzyli kwiat lotosu pywajcy na wodach Nu, kwiat, z ktrego wynurzy si bg Soca Ra (Re). Osiem zaoga Arki Noego: Bg zezwoli wej do korabia Noemu z on i trzem jego synom z onami (Gen. 6,18; l. Lisi sw. Piotra 3,20). U ydw liczba pokuty a. odrodzenia. ,,Dziecko omiodniowe bdzie obrzezane midzy wami, kady mczyzna w pokoleniach waszych", mwi Pan do Abrahama (Gen. 17,12); dlatego prawdop. starochrzecijaskie chrzcielnice (baptysteria) budowano na planie omiokta. semka jest te emblematem wody wiconej. Osiem wita liczba Wielkiej Bogini ycia i niemiertelnoci, magii i podnoci (Afrodyty); Posejdona; Apollina jadcego podwjn kwadryg w 8 koni-wiatrw; Odyna jadcego na omionogim Sleipnirze ('Sztormie'). semka u pitagorejczykw soneczny rozrost, soneczna mdro, rwnowaga rodka, sprawiedliwo; u gnostykw okta-gon jako figura porednia midzy kwadratem (Ziemia) a koem (wieczno) jest emblematem odrodzenia. Osiem gwnych stron ry wiatrw i Wiey Wiatrw na agorze ateskiej. Osiem w chrz. smy dzie stworzenia, pocztek nowego eonu; wiat pozaziemski, zmartwychwstanie Chrystusa i zmartwychwstanie ludzkoci w dniu Sdu Ostatecznego, pocztek wiecznej przyszoci. Osiem bogosawiestw, ktre Chrystus gosi w Kazaniu na Grze: bogosawieni ubodzy w duchu, cisi, paczcy, pragncy sprawiedliwoci, miosierni, czystego serca, pokj czynicy, przeladowani dla sprawiedliwoci.

Oktawa (tac. octava 'sma') w Ko. kat. osiem dni nastpujcych po Boym Narodzeniu, Wielkanocy, Zielonych witach i Boym Ciele. W muzyce powrt do tej samej nuty. Cyfra osiem dwa splecione we kaduceusza, wyobraajce rwnowag przeciwstawnych si, siy duchowej i fizycznej, zdrowie, a take wieczysty spiralny ruch niebios. Znak nieskoczonoci (w pozycji lecej), podwjnego topora, semkowej tarczy, pioruna, blinit, inteligencji doskonaej; zczenia wiadomoci z niewiadomoci, wiedzy z mioci, akcji z reakcj, rozwoju z zanikiem, sprawiedliwoci z niesprawiedliwoci, nauki z magi, przypywu i odpywu. czona przez niektrych z liter S w sowie Spiritus (ac. 'dech, ycie, dusza, duch') i ze znakiem $ oznaczajcym dolara amer. cyfra 8 figurowaa na dawnych monetach hiszp. (peso wartoci 8 reali, rwne l dolarowi). smy cud wiata rzecz budzca podziw, zdumienie, zachwyt; zob. Siedem (cudw wiata). Liczba osiem zwana przez mistykw Byszczc; przypisana asyro-babiloskiemu bogu pisma i rolinnoci Nabu (w Biblii Nebo), egipskiemu bogu nauki Thotowi, Herme-sowi, Chrystusowi. W biaej magii: bogactwo, wytrzymao, energia. W charakterologii: dziwaczno, anormalno, zboczenie, obd; pewno siebie, umiejtno przewodzenia i gowa do interesw. Osiem godzin snu wg przysowia nm. niezbdne dla gupca. W alchemii: pewno siebie, powodzenie materialne; nienormalne skonnoci. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Skorpion (znak mierci, m.in. jako wstpu do zmartwychwstania); planeta Mars gwatowne namitnoci, nieposkromiona sia. Kolor rowy. OSIO Osio jest symbolem trzewoci, zdrowego rozsdku, obrony, cierpliwoci, pokory, niewolnictwa, umiarkowania, czujnoci, sprytu, pracowitoci, uczciwoci; proroctwa, wieszczby, pokoju, zbawienia; niebezpieczestwa,

zdrady maeskiej, ;22droci, niestaoci, sentymentalizmu, lubienoci, nierzdu; arocznoci, gruboskrnoci, nieczuoci na pikno; pychy, zarozumiaoci, egoizmu; uporu, niewiedzy, naiwnoci, gupoty, gadulstwa, braku godnoci, zamaskowanej obudy; nienawici, niegodziwoci; dzikoci. Osio, ktrego ojczyzn jest pnocno-wschodnia Afryka, by niemal na pewno pierwszym zwierzciem pocigowym w caym basenie rdziemnomorskim. Udomowiony na Bliskim i Dalekim Wschodzie przed rokiem 3000 p.n.e., a w Egipcie prawdop. ju ok. roku 3500. Uywany zrazu jako zwierz juczne, od II tysiclecia p.n.e. suy take jako wierzchowiec i sia pocigowa, np. przy orce. Czsto wspominany przez Bibli z yczliwoci, a nawet z respektem: stada Hioba liczyy piset olic; aby umierzy gniew brata, Jakub ofiarowa Ezawowi 20 olic i 10 olt. Olej uchwy uywa bohater soneczny Samsonjako broni przeciw Filistynom. W Palestynie jedzili na osach krlowie i sdziowie a do czasw krla Dawida (XIX w. p.n.e.), kiedy zaczli dosiada wikszych i reprezentacyj-niejszych zwierzt muw. Ale ju syn Dawida, krl Salomon, rozwin hodowl koni egipskich i mia 40000 obw koni do wozw, a 12000 do jazdy" (3. Ks. Krl. 4,26). Odtd osio, mao wybredny w jedzeniu, stopniowo stawa si zwierzciem biednego czowieka. Osio zaczyna wyobraa istot uciskan, gnbion, wzgardzon, take po mierci. Jak osio leny jest upem lwa na pustyni, tak pastw bogaczy s ubodzy". Obrok i kij, i brzemi ostu, chleb i karanie, i robota niewolnikowi" (Eklezjastyk 13,23 i 33). Issachar to osio kocisty (...), nachyli grzbiet do noszenia ciarw i sta si sug paszczynianym" (Gen. 49,14). ,,Pogrzebem osa pogrzebany bdzie, zgniy i wyrzucony za bramy Jeruzalem" (Jeremiasz 22,19). Przysowie: Jak na osa na (nakada nadmiern prac). Osio staje si ulubionym wierzchowcem prorokw, zwizanym z tradycj dawnych czasw prawdziwej, surowej wiary (w przeciwiestwie do nowomodnego, cudzoziemskiego, luksusowego konia). Prorok Zachariasz tak opisuje nadejcie Mesjasza: ,,Raduj si wielce, crko syjoska! (...) Oto krl przychodzi do ciebie, sprawiedliwy

i zbawiciel, on ubogi i jedzie na ole, na olciu, rebiciu olicy. I zniszczy wozy wojenne Efraima i konie z Jeruzalem" (9, 9 10). Wypenieniem tego proroctwa mia by wjazd Jezusa do Jerozolimy na olicy z ostatkiem (.Ew. wg Mat. 21,47). Ciemny krzy na stronie grzbietowej osa nubijskiego (formy wyjciowej osa domowego) mia by, .wedug tradycji, ladem tego triumfalnego wjazdu. Aluzj do niego jest omwienie: ko Pana Jezusa (tj. osio). Przysowie: Osie Pana Boga nosie. Por. Ko (Pana Jezusa). Olica pokora, oltko upokorzenie. Olica w Biblii pokj, ubstwo, cierpliwo, odwaga. Olica Balaama czowiek maomwny, niemiay, ktry niespodziewanie przemwi lub sprzeciwi si. Biblijny Balaam, prorok mezopotamski, ktrego krl Moabu nakoni, eby przekl Izraelitw najedajcych jego kraj, uda si na olicy w drog, by tego dokona. Trzykrotnie zastpi mu drog anio widzialny tylko dla olicy, ktra si za kadym razem zatrzymywaa. Gdy Balaam j popdza, walc kijem, przemwia w kocu ludzkim gosem: ,,Czemu mnie bijesz?" Wtedy dopiero anio ukaza si Balaamowi i kaza mu pobogosawi Izraelczykw. wity Jzef uprowadzi Mari do Egiptu na grzbiecie olicy, ratujc Dziecitko przed siepaczami Heroda. Osio z woem przy obie w scenach Narodzenia to symbole pokoju i ofiary (w typowym zwierzciem ofiarnym). Osio reprezentuje cierpliwo i wytrzymao, ktre jednak maj pewne granice: ,,Osio dwiga swoje brzemi, ale nie brzemi nad siy" (Don Kiszot 2,71 Cervantesa). Liczne s zwizki osa z bstwami. W Delfach skadano ofiary z ostw. Dionizos i jego wita jedzili czsto na osach. Staroytni Fenicjanie i Syryjczycy uwaali osa za zwierz wite, czsto zwizane z kultem Baala. W Egipcie uwaano czerwone osy za istoty (duchy) niebezpieczne, ktre dusza ludzka spotyka po mierci. W Indiach osio jest wierzchowcem zowrogich bstw. Osio chu, lubieno, podno. Przedstawiany czsto w plastyce antycznej w postaci ityfallicznej. Olica znajdujca si (jak sdzono) zawsze w rui, znienawidzona bya przez Izyd. Osio by wierzchowcem i atry-

butem Priapa, cho ryk zwierzcia ostrzega nimfy przed miosnymi zapdami boka; tu osio przedstawia sfer instynktu, ycie rozgrywajce si na paszczynie doczesnoci i zmysw. Kar za uleganie namitnoci w Zotym ole Apulejusza (II w.) jest przeobraenie modzieca nadskakujcego dziewczynie w osa; rusza on w tym ksztacie na poszukiwanie wieca z r, ktrych spoycie mogoby mu przywrci posta ludzk. Sylen na ole przedstawia naprzd wieszczka, a z czasem gupca. Sancho Pansa (w Don Kiszode Cervantesa) to z pocztku tylko wiejskie prostactwo, pniej zdrowy rozum, intuicyjno, cielesno. Osio chopski rozsdek, zrozumienie wasnej pozycji, wasnego interesu. W bajce Fedrusa (z Ezopa 112) naganiacz popdza osa do szybszego biegu, bo nieprzyjaciel blisko. Osio na to pyta, czy nieprzyjaciel naoy na cisze juki, a gdy si dowiaduje, e nie, powiada: C mi wic za rnica, czy ty bdziesz moim panem, czy on?" Przysowie hiszp.: Wol osa, ktry mnie niesie, ni konia, ktry mnie zrzuca (tj. gupot jest siga po stanowisko, ktremu si nie moe sprosta). Francuskie przys. z XV w.: Osio zaproszony na wesele powinien przynie albo wody, albo drew (tj. biednych zaprasza si tylko dla jakiej usugi). Wolno rzek i osa w szmaragdowym rzdzie po rynku wodzi, przecie osiel osem bdzie" (Osie tajemnice niesie 5 6 Wacawa Potockiego). Osio obroca. Podobnie jak gsi uratoway Kapitel przed Galiami, tak cnota Hestii (Westy) ocalaa dziki alarmujcemu rykowi osa, gdy Priap mia ju ju zgwaci czcigodn bogini domowego ogniska. Amerykaskie lokalne okrelenie osio z Chatanooga" odnosi si do osa, ktry w ostatniej minucie ostrzeg miasto przed najazdem nieprzyjaci. Osio mdrzec. Bardzo mdry osio z francuskiego miasta Bourges sprawi, e herb miasta przedstawia osa siedzcego na ksicym tronie. Osio . sekta religijna lub partia polityczna. Rzymianie stosowali naprzd do ydw, pniej do wczesnych chrzecijan przezwisko asinarii ac. 'olarze, czciciele osa' (zob. niej sgraffito na Palatynie). artobliwy emblemat Partii Demokratycznej w USA osio (prawdop. wymylony

i wprowadzony w 70. latach XIX w. przez Thomasa Nasta). Osio gupiec, nieuk. Sprawili to zapewne bajkopisarze i twrcy przypowieci (osio wystpuje w 30 bajkach Ezopa). Osio jest mieszny przez swe dugie uszy, chrypliwy gos, powolno chodu, cierpliwo poczon z narowistoci i uporem: do tego dodano wbrew oczywistoci prniactwo, obarstwo i bezdenn gupot, a wszystko po to, aby drwi ze zwierzcia i drczy je, i bi z czystym sumieniem. Osio sta si symbolem gupiego czowieka: osio dardanelski, kwadratowy, do czwartej potgi, patentowany, osio nad osy (la. asinus asinorum). Przysowie gr.: nou plegon dksios 'dla osa kije' (a nie sowa zachty). A gdyby kopn mnie osio czy miabym mu odpaci kopniciem?" rzek Sokrates tumaczc, dlaczego nie odwzajemnia si bezczelnemu modzikowi, ktry go kopn (Moralia, O wychowaniu dzieci, sekcja 10C Plularcha). W Paedagogium na Palatynie w Rzymie zachowao si z pierwszej po). III w. sgraffito (rysunek wyskrobany na cianie) przedstawiajce ukrzyowanego czowieka z gow osa, a obok posta modlc si do niego (dzi w dziale starochrzec. Museo Nazionale Romano, Rzym), prawdop. karykatura wykonana przez onierza dla wykpienia kolegi-chrzeci-janina. Osio niemono powzicia decyzji, dokonania wyboru. Synna anegdota filozofa fr. .leana Buridana (XIV w.) o ole zdychajcym z godu midzy dwiema wizkami siana (ilustracja problemu dcterminizmu i wolnoci woli), przetworzona przez Fredr w komedii Pan Jowialski (Osiokowi w oby dano") 1,7. Oli most. ezelbryk (nm. Eselbriicke, tac. pons asinorum) bryk, klucz do rozwizania zada mat.. streszczenie lektury szkolnej (dawniej przekady lit. klasycznej zadawanej w szkoach), drukowane dla uytku uczniw; 5. teza I ksigi Elementw Euklidesa, pierwsze twierdzenie trudniejsze do zrozumienia, na ktrym potykaj si nieucy. Pliniusz St. w Historii naturalnej 8,68 pisze: Osio nie przejdzie przez most, jeli przez szpary midzy deskami zobaczy wod" dowd olej tpoty. Ole uszy gupota. Krl Frygii. Midas, bdc sdzi w zawodach muzycznych mi

dzy Apollinem a Marsjaszem (lub Panem) przyzna nagrod Marsjaszowi; obraony Apollo sprawi, e Midasowi wyrosy ole uszy. W dawnych szkoach polskich sadzano zego ucznia na olej awce" i wkadano mu na gow czapk z olimi uszami". Osio gruboskrno, nieczuo na pikno. Osio przy lutni jako muzyk albo suchacz temat znany ju w staro. Mezopotamii. W bajce Fedrusa osio znajduje lutni na ce, prbuje na niej gra, a kiedy udaje mu si wydoby z instrumentu tylko przeraliwe zgrzyty, rzuca go, aujc, e si nie uczy muzyki. Przysowie ac.: asinus ad tyram 'osio przy lutni', znaczy: pasuje jak w do karety. Osio upr, aroczno, niewybred-no i brak smaku. Jak za na chopcw mao dba osie leniwy, gdy na okryte kosem dostanie si niwy; ci ami o grzbiet kije, osie cina zboe, i nic mu mda ich sia poradzi nie moe, a wtedy go wypdz, gdy ju wypcha boki" (Iliada 11,557 i nast. Homera, t. F. Dmochowskiego). Przysowie: Osio obadowany zotem marzy o pokrzywie i ocie. W mit. gr. Oknos (gr. 'maruda; niezdecydowany') przebywajcy w Hadesie splata sznur zjadany nieustannie przez olic; obraz maestwa, w ktrym ona trwoni wszystko, co m zarobi (Pauzaniasz 10,28 31); temat synnego zaginionego obrazu Polignota (l. p. V w. p.n.e.). Przysowie (echo bajki F. D. Morawskiego Jacek i osio, 1860): Jak cignie osa za eb, to on cofa w ty, a jak go pocignie za ogon, to ten naprzd. Osio nikczemno. Widzc jak dzik i byk bezkarnie si zncaj nad umierajcym lwem, osio wybija mu kopytem dziur w gowie (Bajka l, 21 Fedrusa). Osio ch wyjcia z wasnej skry, udawania kogo lepszego. W bajce Ezopa Osio i Lis osio woy lwi skr, aby nastraszy lisa, ale zdradzi go oli ryk. W innej bajce gr. osio nis wity obraz (gr. nos agei mysleria, ac. asinus porlans mysteria), a gdy przechodnie klkali, puszy si, mylc, e to jemu cze oddaj; dopiero razy poganiacza doprowadziy go do opamitania. Przysowie w.: Gdy kto jest osem, a myli, e jest jeleniem, prawda wyjdzie na jaw, kiedy trzeba bdzie przeskoczy rw.

Osio jako wyzwisko w stosunku do czowieka (podobnie jak nazwy wielu innych zwierzt, np. bydl, krowa, byk, ciel, g, dudek, kwoka, hiena, so, mija) wystpuje ju w komedii rzymskiej (Plaut, Terencjusz). Przysowie ac.: Multi sunt asini bipedes 'wielu jest dwunogich osw". Dziki osio nieokieznana wolno. Bg mwi do Hioba: ..Kto wypuci dzikiego osa wolno? A pta jego kto rozwiza? Ja daem mu dom na puszczy i mieszkanie jego w sonej krainie. Gardzi zgraj miejsk i nie sucha gosu naganiacza. Patrzy po grach za pasz sw" (Hiob 39, 58). Dziki osio to take symbol pustynnego ascety, pustelnika. W heraldyce: cierpliwo, wytrzymao; zadowolenie. Osio klczcy przed kielichem: atrybut w. Antoniego Padewskiego. W alchemii: trzygowy demon: l. gowa przedstawia rt; 2. sl; 3. siark, trzy materialne zasady bytu. Stworzenie uparte. W astrologii: osio zwizany z Saturnem (drugim Socem, gwiazd Izraela). Oli eb w symbolice rdw. pokora, cierpliwo; odwaga; niekiedy ze socem albo koem sonecznym midzy uszami, co oznacza zwierz ofiarne. Osio obadowany zotem zob. Zoto (Potga). OWCA (Baran, Baranek, Jagni, Tryk, Skop) Owca domowa zwierz gospodarskie udomowione ok. 10000 lat temu w pd.--zach. Azji; owca nazwa oglna, oznaczajca take doros samic. Baranek mody baran-samiec Jagni moda owca-samica (take moda koza). Baran rwnolega do owcy" nazwa oglna, oznaczajca take dorosego samca owcy. Tryk baran-samiec rozpodowy. Skop wykastrowany baran-samiec. Owca bezcenne dobro, ofiara; stad-no; odczenie si (od zbiorowoci), rwnowaga uczuciowa, niemiao, lkliwo, szczero, agodno, delikatno, niewinno, prostoduszno; mio, miosierdzie, przebaczenie; posuszestwo, cierpliwo, pokora, milczenie; naladownictwo, brak inicjatywy, bierno; upr, gupota.

Owce pastwiska Paskiego lud izraelski (Psalm 73 l). Rozproszone stado owiec lud izraelski w diasporze (galucie) (Jeremiasz 50,17). Zbkana, zagubiona owca kto, kto zszed niewiadomie z waciwej drogi, zgrzeszy. Wszyscy jak owce pobdzilimy" (Izajasz 53,6). Zgubiona owca (a potem odnaleziona) nawrcony grzesznik. Przypowie o zgubionej owcy, z ktrej odnalezienia waciciel raduje si bardziej ni z posiadania pozostaych (Ew. wg Mat. 18,1213; Ew. wg uk. 15,47). Bdna owca (tj. zbkana) osoba pozbawiona celu ycia, sensu istnienia (Psalm 118 176; /. List w. Piotra 2,25); kto, kto dziaa, chodzi, azi nieprzytomnie, bez okrelonego celu. Owca jedyne, bezcenne dobro; wg przypowieci proroka Natana o dwch mach, bogatym i biednym. Bogaty mia liczne stada, biedny tylko jedn, ukochan owieczk. Gdy przyjecha go do bogatego, ten kaza zarn owieczk ubogiego, aby ni uraczy gocia (2 Ks. Krl. 12, 16). Owce zbki Oblubienicy. Zby twoje jak trzody owiec postrzyonych, ktre wyszy z kpieli" (Pie nad pieniami 4,2). Owca a. runo owcze wrba, przepowiednia pogody. Pasterze uwaaj, e gdy stado jest niespokojne i beczy nieustannie, mona oczekiwa ulewy. Gedeon wry z runa owczego przed bitw z Madiani-tami (Ks. Sdziw 6 3640). Owca w staro. Grecji powicona bya Herze i Dionizosowi, ktrego, jako dziecko, zmieni Hermes w tryka i oddal opiece nimf Hyad, aby go ukry przed gniewem Hery (bo Dionizos by dzieckiem Zeusa i Semele); std doroczne wiosenne ofiary z baranka (w czasie Dionizjw Wielkich) jako uosobienia Dionizosa Zbawiciela, niebiaskiego Tryka. Pierwszego dnia kadego miesica Grecy ofiarowywali owieczk Herze, jako bogini mierci. Aten Itoni czczono w tesalskim Ilonie jako wynalazczyni tkactwa z przdzy wenianej. W gbokiej staroytnoci skadano w Italii ofiary z owiec Jowiszowi, Junonie, Janusowi, Marsowi, Faunusowi, Silvanusowi, Palesowi; w Grecji Afrodycie, Attisowi, Panu.

Owca podno. Rzymianie skadali ofiary z owiec nie tylko przy okazjach kultowych, ale te na uroczystociach weselnych: w drodze magii sympatycznej podno owiec miaa zapewnia potomstwo modej parze. Pastwa modych sadzano wic na skrze wieo zabitej owcy, a pan mody musia rozwiza weniany pas panny modej (to ,,rozpicie pasa" stao si synonimem oenku). Gwnym zajciem domowym Rzymianek, zw. w czasach republiki, byo przdzenie i tkanie weny, co, prcz praktycznego, miao rwnie znaczenie magiczne. Biae i czarne owce. Biae siadano w ofierze bogom nieba i bogom wiatrw pomylnych na otarzach; czarne bogom burzy i bogom podziemnym w rowach, aby krew wsika w ziemi. (Anchizes) owieczk czarn Burzy powici, bia przyjaznym Zefirom" (Eneida 3,120 Wer-giliusza, tl. W. Markowskiej). Czarna owca, parszywa owca grzesznik, kto, kto habi, kompromituje, okrywa niesaw rodzin, rodowisko, spoeczno swoim postpowaniem. Jedna parszywa owca cae stado zarazi" (Satyry 2,79 Juwenala). Owca miosierdzie: daje mleko spragnionym, miso godnym, a wen zzibnitym. Jedna owczarnia i jeden pasterz" (Ew. wg Jana 10,16) nawrceni ydzi i poganie; cakowita jednomylno pogldw. Owczy pd bezmylne naladownictwo, lepe dziaanie pod wpywem instynktu stadnego. Owce Panurga fr. les moutons de Panurge: Panurg, kupiwszy u handlarza byda barana-przewodnika, spycha go z pokadu w morze; za przewodnikiem skacz do wody wszystkie owce, a wraz z nimi ich waciciel, ktry usiowa je chwyta i zatrzyma (Gargantua i Pantagruel 4, 68 Rabelais'go). Jelita owcze muzyka. Ze skrconych jelit baranich robi si struny, rda dwiku muz. instrumentw strunowych. Czy nie dziwota, e baranie kiszki wycigaj dusz z ludzkiego ciaa?" (Wiele haasu o nic 2,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Owcze rdo (hiszp. Fuenteovejuna) wola ludu; tytu dramatu Lope de Vegi (1618). Mieszkacy osady Owcze rdo

zbiorowo zabijaj znienawidzonego pana feudalnego, a na torturach zeznaj zgodnie, e zabio go Owcze rdo. Owca niewinno. Przysowie: Owca niewinna przez rok wen dwiga, ostrzyg wen, a jej za to figa. Oddzieli owce od kozw zob. Koza (na Bliskim Wschodzie). Owca pokj. Przysowie: Z koza sta si owc, z turbatora mionikiem pokoju. Wilk w owczej skrze zob. Wilk. Baranek miosierdzie, dobro, pokj, prawda; ofiara, powicenie si; szacunek dla matki, niewinno; sabo, bezradno, bierno, cicho; figlarno, swawola; przeciwiestwo lwa, tygrysa, wilka. Baranek (jagni, kol) w tradycji hebr. oczyszczenie z grzechw. Typowe zwierz ofiarne: pasterska ofiara Abla spodobaa si Bogu (Gen. 4,4); ofiara z baranka zastpia ofiar z Izaaka, syna Abrahamowe-go (Gen. 22,119), echo historycznej przemiany: zastpienie ofiar z ludzi ofiarami ?.e zwierzt. Baran ofiarowany zamiast Izaaka jest jednym z dziewiciu zwierzt umieszczonych w muzumaskim raju. Baranek atrybutem Ewy, ktra po wygnaniu '/ raju musiaa prz wen owcz na odzie (gdy nagoci zabrania wstyd). Zwierz zwizane z Pasch, z Mesjaszem, ze Sowem Boym. Baranek czysto, niewinno, nieskalano. A baranek bdzie bez zmazy" (Ex. 12,5), mowa o baranku ofiarnym. Przysowie: Niewinny jak egipski baranek. Baranek istota saba i dlatego niewinnie przeladowana, oskarana. W bajce Ezopa Wilk i Owca wilk poera owc, gdy mu jakoby zmcia wod (cho pia ze strumienia niej ni wilk). Przysowie: Baranie, nie m wody. Baranek w Starym Testamencie Suga Paski. Jako baranek cichy, ktrego nios na rze" (Jeremiasz 11,19). Ofiarowan jest, i sam chcia (...), jako owca na zabicie prowadze bdzie, a jako baranek przed strzygcym go nie otworzy ust swoich" (Izajasz 53,7). Baranek w Nowym Testamencie Chrystus Odkupiciel. Oto Baranek Boy (ac. agnus Dei), ktry gadzi grzechy wiata" (Ew. wg Jana 1,29), sowa Jana Chrzciciela. rdo tej symboliki Baranka znajduje si prawdop. w apokryficznej Ks. Henocha (Ks.

Etiopskiej). Atrybut Jana Chrzciciela, apostow, uczniw Jezusa, dobrych dzieci, czystych myli; w. Agnieszki, Genowefy, Reginy, Katarzyny, niekiedy Klemensa. We wczesnej sztuce chrz, przedstawiano apostow jako barankw z Barankiem Boym porodku. Owieczki chrzecijanie, stado Dobrego Pasterza; parafianie; ludzie podlegajcy czyjej opiece duchowej. Gniew jagnicia uczucie przelotne, krtkotrwae, Kasjuszu! sprzegnity z jagniciem, ktrego gniew trwa tyle, co iskra na krzesiwie" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Gniew Baranka (Chrystusa) groza; Sd Ostateczny. I mwi do gr i ska: Padnijcie na nas i zakryjcie nas (...) od gniewu Baranka" (Apok. 6,16). ,,Gniew Barankowy straszniejszy jest w sobie ni gniew lwa, z rykiem gdy puszcz oblata" (Gniew Barankowy l2 Marii Konopnickiej). Biay Baranek niewinno, czysto. Skadany w ofierze Kastorowi i Polideukesowi, Junonie, Hekate (czarne i biae baranki), Afrodycie. Hermesowi. Baranek szacunek dla matki: bo baranek klka, gdy ssie maciork. Baranek figlarno, swawolno: bo bawi si, podskakuje. Baranek nadmiar dobroci. Przysowie: Kto si czyni barankiem, wilk go zje. Baranki oboki, biae chmurki pierzaste, pierzasto-kbiaste; stado nalece do bogw niebiaskich, zw. bogw Soca, jak Apollo, Helios. Kto ma najpikniejsze baranki? Ma je ksiyc zloty" (Pie o ksiycu nm. Das Lied vom Monde, Hofmanna von Fallersieben). Biae grzebienie fal morskich. Baranki egipskie art. wszy. Baranek figurka gipsowa o zoconych rogach stawiana ze wiconym na stole wielkanocnym na pamitk baranka wielkanocnego, jednorocznego i bez skazy, spoywanego przez ydw w wito Paschy. Baran (tryk) Soce; twrcze, owocne, podne gorco; msko, podno, urodzajno, rozrd; sia, energia, zapa, impulsywno; wytrzymao, niewzruszona wola; wiedza, pokj; grzeczno, potulno. Baran w hinduizmie rumak boga ognia, Agni.

Baran w Babilonii atrybut boga podziemnych rde, Ea (sumeryjskiego Enki); zarzynany w czasie uroczystoci jako ofiara za grzechy ludu. Baran (tac. Aries), pierwszy znak zodiaku (21 marca19 kwietnia) narodziny wiosny, nowych idei, wit nowej epoki, ogie, ruch, msko. Uskrzydlony baran o zotym runie, ktry przenis Fryksosa nad Helle-spontem z Orchomenos do Kolchidy, zob. Zoto (Zote runo). Symbol Medw i Persw (dwa rogi), Jowisza-Ammona ze spiralnymi rogami, atrybut Hermesa (Merkurego) jako opiekuna stad i Marsa jako planety. Baran iraski symbol mskoci. Rogi baranie zob. Rg (Trby, szofar). Baran z jednym rogiem zwrconym w przd, a drugim w ty atrybut Janusa, rz. boga pocztku i koca, wejcia i wyjcia. Baran (tryk) w mit. gr. powicony Zeusowi, Posejdonowi, Atenie; ulubieniec Hermesa, ktry czsto dosiada go a. siada przy nim, nosi go na rkach a. na ramionach. Z motywu tego chrzecijastwo wzito obraz Dobrego Pasterza, przy czym tryka zastpi baranek, co odebrao zwierzciu si i temperament, a take zwizek z obrzdami wtajemniczenia; spoeczno wiernych otrzymaa nowy idea stado owiec. Barania (owcza) skra maska osaniajca wilcz drapieno; pismo; prawda. Strzecie si pilnie faszywych prorokw, ktrzy do was przychodz w odzieniu owczym, a wewntrz s wilcy drapieni" (Ew. wg Mat. 7,15). Ze skr baranich wyrabiano pergamin do pisania. Czy to nie rzecz opakana, e ze skry niewinnego jagnicia fabrykuj pergamin? e ten pergamin zabazgrany moe zrujnowa czowieka?" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Skrami baranimi okrywano przybytek Arki Przymierza, aby chroni prawd w niej zawart. Barany waciwy temat rozmowy, dyskusji, sprawy; w wyraeniu: ,,Powrmy do naszych baranw" fr. revenons a nos moutons (Farsa mistrza Pathelina, anonim fr. z ok. 1464). Barani skok b. may. Przysowie: Na Nowy Rok przybywa dnia na barani skok. Na barana nosi, bra na plecach, karku, ramionach, jak pasterz baranka, owieczk, jagni.

Baran gupiec. Barani eb, barania gowa tpak, zakuty eb, Ach, co za baran! Barani gos donony, o faszywej gbi; agodny, miy. mia si baranim gosem paka. S po gosie baran-kowie, ale po zbach wilkowie" (Nie po mowie, ale po uczynkach mamy sdzi 1920 Biernata z Lublina). Baran potulno, bierno. Da si jak baran prowadzi na mier, por. wyej Baranek (w Starym Testamencie) Suga Paski. Da si zwiza, i itp. jak baran ulegle, bez oporu. Barana strzyc wyzyskiwa, oszukiwa. Przysowie: Strzyc jak baranw. Barana drze zgarnia grube (zazw. niegodziwe) zyski. W heraldyce: (baran) krl (Daniel 8,37 i 20), ksi (Treny Jeremiasza 1,6), wdz; (owca) agodno, cierpliwo; umiarkowanie; pojednanie. W marzeniu sennym: (baranka nosi) satysfakcja; (zabi) zagroenie; (owce widzie) dobra wrba. Liczenie (imaginacyjnych) baranw skaczcych przez potek bezsenno. Rzekomo sposb uatwiajcy zanicie. PAJK Pajk symbolizuje twrc, prac, przdzenie, tkanie; zrczno, pilno, cierpliwo, roztropno, ostrono, przezorno; pienidze; chytro, przebiego, podstp, zoliwo; puapk, agresj, okruciestwo, krwiopijc, truciciela; chciwo, wyzysk, skpstwo; bezuyteczno; zwycizc, przyjaciela bohaterw; szczcie, nadziej, zmartwienie, pokus; Ksiyc, deszcz, czary, czarn magi, wrb; introwersj, narcyzm. Pajk mdro przy maoci. Pord rzeczy maluczkich, a mdrzejszych od mdrcw: pajk na rkach si wspiera, a przecie mieszka w paacach krlewskich" (Ks. Przypowieci 30,248). Wg niektrych egzegetw mowa tu o jaszczurce. Pajk ukarana pycha demiurga. Arach-ne (gr. 'pajk'), tkaczka i hafciarka lidyj-ska, wyzwaa Aten do wspzawodnictwa; zmieniona przez rozwcieczon bogini w pajka (Metamorfozy 6,1145 Owidiusza). Pajk porednik midzy bogami a ludmi, przyjaciel bohaterw sonecznych. Wg legendy muzumaskiej, gdy Mahomet

ucieka z Mekki przed wrogami, schroni si w jaskini, a nasany przez Allacha pajk natychmiast rozwiesi pajczyn przed wejciem; dlatego cigajcy proroka ominli pieczar. Podobna legenda o w. Rodzinie w czasie ucieczki do Egiptu. Pajk atrybut w. Konrada, Kamiona i Feliksa z Nole, ktry spdzi p roku w cysternie; jej otwr osonity by pajczyn bronic witego przed poganami. Pajk w folklorze truciciel, przeciwiestwo pszczoy. Przysowie: Gdzie pszczoa wysysa mid, tam pajk chonie jad. Pajk w chrzecijastwie wyzyskiwacz (wysysa krew maych owadw, tj. ubogich), krwiopijca, skpiec; diabe (gotujcy przeciw nam swe sida). Pajk agresja, zniszczenie, puapka, podstpna napa. Mzg, pracowitszy nili skrztny pajk, snuje ni dug na mych nieprzyjaci" (Henryk VI cz. 2 3, l Szekspira, t. L. Uiricha). Pajk racjonalizm. Racjonalici s jak pajki; wysnuwaj wszystko ze swych wntrznoci" (Apoftegmaty nr 19 Francisa Bacona). Pajk w wierzeniach wielu ludw: (znaleziony na ubraniu) pienidze; (zabicie) deszcz; (noszenie przy sobie) zdrowie; (w domu) szczcie, dobrobyt; (mae, czerwone pajczki) szczcie w interesach; pajki wyryte na kamieniu (p)szlachetnym (amulet) przezorno. W heraldyce: praca, ostrono; mdro. W marzeniu sennym: zdrada; proces sdowy. Pajk jako przdka, tkacz twrca (ac. faber), arcytkacz wiata zmysw zapewniajcy porzdek Kosmosu; tworzenie i niszczenie; ycie i mier; przemienno wiata zjawisk; fazy Ksiyca; Ksiyc snujcy sie powiaty; tkacz iluzji, mylnych pozorw, sieci zudze, zwizany z Wielk Bogini i z czarami; tkanie losu ludzkiego; tkactwo; rzemioso. Snu sie pajcz tac. aranearum telas texere marnowa czas na bahe zajcia; oddawa si prnym marzeniom. Pajk w rodku swej sieci introwersja, narcyzm, pochonicie istoty przez jej wasny orodek; rodek Wszechwiata; wieczny tkacz sieci zudze; rozpacz i nadzieja (w oczekiwaniu na up)

Pajk bezuyteczno, bezwartociowo. Pcien pajczych natkali (...). Tkaniny ich nie zdadz si na szat, a ich robot nie mona si przyodzia" (Izajasz 59,6). Nici pajcz jest nadzieja obudnika, uchwyci si jej, a nie podtrzyma go" (Hiob 8,14). Ni pajcza w folklorze sznur a. drabina, po ktrych bajeczne istoty wdrapuj si do (a. spuszczaj si z) nieba; szczodro (dla przyjaciela zamykamy sw sakiewk nici pajcz); wolno; wyzwolenie. Prz snu marzenia, pajcz ni marze. Przysowie nm.: Spinnen am Mor-gen Kummer und Sorgen, spinnem am Abend erguickend und labend 'prz rano troski i zmartwienia, prz wieczorem orzewia i krzepi'; sens: rano nie czas marzy, ale bra si do roboty. Z bdnego tumaczenia fr. Malin chagrin, soir espoir 'rano (zobaczy pajka) zmartwienie, wieczorem nadzieja', powstay w wielu jzykach przysowia o pajkach. Gdy si widzi pajka z rana, to rado, gdy w poudnie dobra nowina, gdy wieczorem nieszczcie. Lecz pajk wieszczek po srebrnej sieci z rana nieszczcia zwiastowa leci, a gdy wieczorne godziny wiej, wrbita cieszy zot nadziej" (Pajk, do imionnika M. hr. P. 69 Antoniego Czaykowskiego). Pajczyna matnia, niebezpieczestwo, rozpad, ruina, nico, pustka (take w kieszeni, w sakiewce), niszczcy wir powietrzny; centrum mistyczne zwizane z rozwojem i tworzeniem; subtelna robota, delikatno. W mit. skand, atrybut Friggi, matki bogw, opiekunki rodziny, przdki chmur, zapowiadajcy pomylno w maestwie. Soce i jego promienie; emanacja ducha boego; sabo czowieka; labirynt. W filozofii ind. welon Mai, iluzji tworzcej kosmiczn uud rzeczywistego bytu wiata materialnego, wyraajcy pikno stworzenia. Sztuczna, ko-listopromienna sie z pajkiem w centrum obraz Kosmosu. Pajczyna krtkotrwao. Wybudowa swj dom jak pajk, jak budk stra, ktry kadzie si spa bogaty, a gdy otworzy oczy nic nie ma" (Hiob 27,1819). Lata nasze jak pajczyna bada poczytane" (Psalm 89 9). Dom pajka jest naj-kruchszym z domw" (Koran 29,40). Na-

sze dziea pajczyna, nasze ycie godzina" (Pajki 3334 Aleksandra Fredry). Pajczyna prawo. Prawa s rwnie jako pajczyna: wrobi si przebije, a na muszk wina" (Na XII tablic ludzkiego ywota 7 Jana Kochanowskiego). Pajczyna opatrunek na rany, powstrzymujcy krwawienie, leczcy. Dobra pani Pajczynko, gdy si skalecz w palec, miao si do twej usugi odwoam" (Sen nocy letniej 3,1 Szekspira, t. S. Komiana). PALCE Palce s symbolami bstw, kierunku, promieni Soca. Ruchy palcw (i rk) byy i s u wszystkich ludw pomocne w wyraaniu myli i uczu, szczeglnie za w plastyce i tacach Indii, Azji poudniowo-wschodniej i Japonii. Pi palcw doni cztery koczyny i gowa czowieka, zob. Pi. Czony palcw oznaczaj (liczc od rodka doni): u dwuczonowego kciuka logik i wol, u wskazujcego materializm, prawo i porzdek, u rodkowego humani-tarno, system, inteligencj, u serdecznego prawd, oszczdno, energi, u maego dobro, przezorno, zastanowienie. Czubki palcw natchnienie poetyckie lub wieszcze. Zwizek z gazkami drzew, np. wierzby, brzozy, olchy. Mie co w czubkach palcw zna dokadnie, umie bezbdnie. Symbolika rolinna palcw: kciuk winorol i palma, wskazujcy db lub janowiec, rodkowy ostrokrzew i wrzos, serdeczny leszczyna, may cis. Symbolizm palcw wedug mistykw: 1) palec falliczny, Heraklesa; niezdarno, 2) rozkazujcy, wskazujcy, przypisany Pajanowi (gr. Paidn, Paian), lekarzowi bogw olimpijskich u Homera (Iliada 4,401,899); imi Pajana byo pniej przydomkiem bogw uzdrowicieli, jak Apollo, Asklepios, Dionizos, Tanatos, 3) przypisany Epimeteuszowi, 'mdremu po szkodzie', mowi Pandory; spkowanie; wzgarda, 4) przypisany Jazjonowi (gr. lasiOn), synowi Zeusa i Elektry, ktry upowszechnia misteria Demeter, demonowi urodzajnej gleby,

5) wrebny, przypisany Masowi, kapanowi' Rei, daktylowi Idy (zob. niej) w Elei. W alchemii redniowiecznej kciuk przypisany jest Wenerze, palec wskazujcy Jowiszowi, rodkowy Saturnowi, serdeczny Socu, may Merkuremu, zob. Rka. Palec wielki, gruby, paluch, kciuk, symbol falliczny; wadczy, reprezentuje si twrcz, sprawcz, bo nadaje innym palcom i caej doni moc chwytania i trzymania przedmiotw, np. miecza; zob. Figa (Pokazywa fig); najpopularniejsza bajka Ch. Perraulta Tomcio Paluch (fr. Le petit Poucet) i bajka braci Grimm (nm. Daumesdick): bohater, przychodzc na wiat, by nie wikszy od kciuka, najmodszy z siedmiu braci; uwaany za najgupszego, okazuje si spryciarzem, magikiem. Bajki, oparte na staroindyjskim micie o Krisznie, symbolizuj w osobie Tomcia zbawc swej spoecznoci, wiadomo absolutn, czynn, energiczn, jasnowidzc, ratujc z opresji. W staroytnym Rzymie czsto noszono piercienie (z wyjtkiem obrczki maeskiej) na kciuku dla zachowania potencji. W redniowieczu kciuk by ulubiecom czarownic: ,,Kciuk mnie wierzbi, to dowodzi, e jakie licho nadchodzi", mwi druga czarownica w Makbecie 4,1 Szekspira; pierwsza czarownica pokazuje innym kciuk utopionego sternika (Makbet 1,3). Szczeglnie cenne wasnoci magiczne miay, jak sdzono, kciuki powieszonych zodziei. W Satyrach 3,36 Juwenal pisze: Krcc kciukiem (tac. pollice yerso) zabijaj, dlatego zdobywaj poklask", W cyrku rzymskim podniesienie kciuka w gr, wyprostowanie go i, by moe, krcenie nim, oznaczao (przeciwnie ni si zwykle mniema) danie dobicia rannego gladiatora; ukrycie palucha w pici lub zwrcenie go ku doowi pragnienie darowania mu ycia. Do dzi ,,trzyma za kogo kciuki" (tj. ciska je wewntrz pici), znaczy chcie magicznie pomc komu w pomylnym przejciu jakiej prby (np. w zdaniu egzaminu), a wycignicie kciuka w gr oznacza: ,,Wszystko w porzdku! Rb swoje!" Kciuk przytknity do czubka nosa (zwykle z rozczapierzonymi palcami caej doni w tzw, wachlarz hiszpaski), jako przeduenie (fallicznego) nosa, oznacza wyzwanie, lekcewaenie, obraz; zagra komu na nosie, na fujarze. Rwnie

znakiem lekcewaenia, cho mniej wyrazistym, jest strzelanie, pstrykanie kciukiem i rodkowym palcem. Jak z palcw strzeli" (ac. si digitis concrepuerit) z O powinnociach 3,19,75 Cicerona, znaczy 'z atwoci, bez wysiku'. Kciuk wsunity w usta rdw. symbol mdroci, dzi raczej oznaka gapiostwa. Robienie mynka kciukami (przy splecionych innych palcach) oznacza bezczynno, prnowanie. Szeroko kciuka bya miar dugoci rwn mniej wicej calowi, uywan przed wprowadzeniem miar metrycznych, np. w Niemczech (Daumen). Palec wskazujcy, palec Boga, palec boy wadza, kierowanie, przewodnictwo; wyzwolenie od za. ..Dwie tablice kamienne pisane palcem boym" (Ex. 31,18), Od Boga posany zosta palec rki, ktra pisaa Mane, Tek), Fares" (Daniel 5,245) na cianie sali krlewskiej Baltazara. Jezus mwi: Lecz jeli palcem boym wyrzucam czarty, zaiste przyszo do was krlestwo boe" (Ew. wg uk. 11,20). W hymnie Veni Creator Duch Sw. nazwany jest palcem prawicy boskiej (tac. dextrae Dei tu digitus). W przenoni: palec boy, palec Opatrznoci zjawisko uznane za oznak dziaania si nadprzyrodzonych; czarownicy faraona o pladze komarw: ,,Palec boy to jest!" (Ex. 8,19). Palec na ustach milczenie, bg milczenia, Harpokrates. Przyoy palce do warg" (ac. cum manus ad os apposuit) z Do bliskich i przyjaci 8, l Cicerona, na znak tajemnicy. U Dziecitka Jezus wskazuje na Logos jako na wymwione sowo. Palcem wytyka (pokazywa) kogo pitnowa, publicznie potpia jego postpowanie; Izajasz nazywa szydercze pokazywanie palcem" (58,9) niegodnym zachowaniem. Podniesienie palca wskazujcego ostrzeenie, kiwanie podniesionym delikatna pogrka. Ukrycie palca wskazujcego prawicy w pici lewej rki spkowanie lub zwizek duchowy. Wystarczy tylko palcem kiwn (aby przysza, przyszed) jest na zawoanie. To nie palcem przekiwa to nie bagatelka. Nie kad palca midzy drzwi nie wtrcaj si w cudze sprawy, bo poaujesz. Ani palca wetkn (wcisn) wielki tok, cisk. Nie zakrzywia palca na kogo nie robi mu najmniejszej krzywdy.

Pocieranie kciuka palcem wskazujcym pienidze (naladuje liczenie monet lub banknotw). Palec rodkowy, dugi palec mierci, nadziei, zmartwychwstania, palec magiczny: posmarowanie polinionym palcem czka dziecka miao odwraca uroki zego oka"; palec mioci i deszczu, suy do seksualnego pobudzania kobiety i do oywiania wysychajcych rde i zdrojw, oraz do wywoywania deszczu (wg wierze ludowych) W redniowieczu atrybut Zbawiciela. W staroytnoci gr.-rz. wytknicie rodkowego palca uwaane byo za zniewag rwnoznaczn z nazwaniem kogo impotentem lub rogaczem. Palec serdeczny, piercienny (tac. digitus annularis), na ktry Rzymianie wkadali obrczki lubne sdzc, e od tego palca biegnie nerw do serca; Rzymianie, podobnie jak Grecy, uywali go take do mieszania mikstur leczniczych, przypuszczajc, e skadnik szkodliwy zaalarmowaby serce; std zwany te palcem lekarskim, profilaktycznym, a przez poczenie z sercem jako organem mioci jest atrybutem mioci, narzeczestwa. W redniowieczu atrybut boskiej natury Chrystusa. Palec maty, uszny (bo uywany do zatykania uszu, aby dosysze i zrozumie wewntrzny gos natchnienia; bo najporcz-niej nim duba w uchu) wrebny. May palec mi to powiedzia, tj. wiem o tym, cho ty si tego nie spodziewa; pierwotnie aluzja do strzykania, kucia w palcach dotknitych chiragr, ktre zapowiadao zmiany pogody, a wedug poj ludu miao ogln moc wrenia, zwaszcza za przewidywania przykroci. Obwin sobie kogo koo maego palca uzaleni go od siebie, podporzdkowa sobie. W maym palcu co mie zna si na czym znakomicie, umie co wietnie. May palec symbolizowa moe promie soca lub struk wody. W redniowieczu atrybut ludzkiej natury Chrystusa. Talizman muzumaski rka, ktrej kciuk przedstawia Mahometa, a pozostae palce cztery niezrwnane kobiety": Chadid, Aisz, Fatim i Mari (z haremu Mahometa); pi palcw wyobraa te moe pi filarw islamu": wyznanie wiary, modlitw rytualn, jamun, post i pielgrzymk do Mekki; zob. te Rka (Fatimy).

Obcicie wasnego palca bywao znakiem aoby lub pokuty, porwnywalnym z samokastracj, cho znacznie ogldniejszym. Skrzyowane palce maj przynosi szczcie (sobie lub komu) w trudnej sytuacji. chroni od zego, (dawniej u jezuitw) uniewania skadan przysig; w staroytnoci i redniowieczu magiczny sposb uniemoliwienia lub opnienia rozwizania u poonicy (podobnie jak splatanie palcw. skrzyowanie ng czy zawizywanie supw i wzw): t metod Hera przeszkodzi chciaa przyjciu na wiat Heraklesa. Rogi Ksiyca" (lub Seleny, Diany, Isztar. diaba itd.) utworzone przez rozstawione i podniesione palce, wskazujcy i rodkowy. mog broni przed czarami, udziela bogosawiestwa, oznacza zwycistwo, pokj; utworzone przez wysunite palce, wskazujcy i may, broni przed urokami i zym okiem". Pierwsze trzy palce wzniesione bogosawiestwo frygijskie w imieniu Bogini Matki Kybele, pniej bogosawiestwo papieskie symbolizujce Trjc Sw. Wyobraenia stosunku pciowego (lub pogardy) zob. Figa (Pokazywa fig): wetknicie kciuka do ust lub do pici drugiej rki, wystawienie rodkowego palca (zob. te wyej Palec rodkowy), pochwycenie w praw rk palca wskazujcego lewej lub woenie wskazujcego palca w liter O utworzon z kciuka i palca wskazujcego drugiej rki. Patrze przez palce pobaa czemu, tolerowa co, udawa, e si czego nie dostrzega. Przylepia mu si do palcw, ma smo w palcach, ma dugie palce kradnie. Przez palce przecieka, przelewa si rozrzutnemu, marnotrawcy. Palec komu prosto trzyma ulega czyim zachciankom. Palce liza o smacznej potrawie. Macza w czym palce uczestniczy w jakiej nieczystej sprawie, w aferze. I palcem nie ruszy, nie kiwn, nie tkn nic nie zrobi w jakiej sprawie. Zna na palcach zna rzecz szczegowo, dokadnie. Ssa palce y w biedzie, w ubstwie. Dzieci, ssij palec! nie wtrcaj si, smarkaczu, do rozmowy. Prastary motyw o dziecku odstawionym od piersi, ktre ssie mleko z wasnego palca; Abu Dafar Tabari (ok. 839923) w swej Historii prorokw i krlw pisze, e czynili tak Abraham j Mojesz (jako oseski oczywicie),

ale zwykli miertelnicy tego dokona nie potrafi. Wyssa sobie z palca zmyli, wymyli; pierw. wyraz lekcewaenia wrebnych moliwoci maego palca lub kciuka. Zielone palce mie by dobrym ogrodnikiem. Poparzy (popiec) sobie (na) czym palce dozna przykrego niepowodzenia w jakim przedsiwziciu; pierw. zapewne o gaszeniu wiecy palcami lub wyciganiu kasztanw z ognia. Wsad palec w ogie, a potem krzycz, e masz pecha (przysowie nm.). Sam jak palec zupenie sam; zwrot absurdalny, gdy palec jest zawsze w towarzystwie czterech innych. Dowcip Niemca jest w jego palcach (zrcznych w robocie), przysowie fr., ang. Starsze palce jak widelce zachta gospodarza przy stole do porzucenia przesadnych ceremonii. Podobnie: Pazury i kielce najlepsze widelce. Widelcami adnie, ale rado spadnie, palicami brzyko, ale zje si syko. Ranopalca Jutrzenka, zwrot uyty wielokrotnie przez Homera. Palec diabelski, strzaka piorunowa lud. nazwa fulgurytu, piorunowca (prtu kwarcowego powstaego przez stopienie piasku od uderzenia pioruna) lub szkieletu wapiennego gowonogw kopalnych (belemnitw). Daktylowe Idy (gr. ddktyloi Idaioi 'dosf. palce Idy'). Staroytni nie wiedzieli na-pewno, czy szo tu o Id frygijsk, czy kre-tesk i czy nazwa odnosi si do ich zrcznoci w rkodziele czy do karowatego wzrostu. Mieli to by, wg jednych, wielcy i potni czarownicy frygijscy, demony ,,grskiej Adrastei" (prawdop. identycznej z Kybele lub Re). wynalazcy kowalstwa, wg innych Kreteczycy. synowie nimfy Anchiale. PALMA Palma daktylowa (Phoenix dactyiifera) symbolizuje Soce, wiato, natur bosk, aniow, mczestwo, dusz, wznioso, proroctwo, nadziej; sprawiedliwo, zasugi; krlewsko. pierwszestwo, zwycistwo, triumf, sukces, dostojestwo; zdecydowanie, stanowczo; Drzewo ycia, podno, sup falliczny z pomieniami; yzno; mi-i-, macierzystwo, obfito, niemiertel

no; samorodno; dziewictwo, czysto, wstrzemiliwo; rado, pokj; pismo; poczenie przeciwiestw, konflikt wewntrzny; egzotyk. Bliskowschodnia palma daktylowa hodowana dla owocw od ok. 6000 r. p.n.e., o pniu do 30 m wysokoci i pierzastych liciach, rodzi moe do 250 kg daktyli rocznie przez sto lat i duej. Ubstwiana na staro. Bliskim Wschodzie. Hymn babiloski wylicza nie mniej ni 360 poytkw z tego drzewa, ktre korzeniami siga do gboko ukrytych rde wody, a koron wystawia na palcy ar pustynnego soca; aden huragan zwrotnikowy nie potrafi /ama palmy. Palma drzewo ycia. Byt wielu plemion na wyspach Polinezji, w Arabii, w Afryce zaley od palmy daktylowej, orzechowej, kokosowej, jubei i wielu innych. Palma daktylowa dobrodziejstwo ludzkoci, najwiksze wg Pliniusza St. (23,51) obok winoroli i oliwki. Palma mio, podno, rozdzielnoptciowo. Hebr. imi eskie Tamar 'palma'; gr. phoiniks 'palma', dosf. 'fenicka' (bo nie w Grecji, ale w Syrii dawaa dojrzale owoce, wino palmowe, ocet palmowy), 'ptak Feniks (zob.)', ktry rodzi si i odradza na palmie. Posta twoja podobna jest do palmy, a piersi do gron winnych" (Pie nad pieniami 7,8). Wg Pliniusza St. (13,6 i nast.) jedn msk palm otacza kilka eskich, ktre na sam jej widok owocuj. Palma atrybut fenickiego bstwa Baal Tamar 'Pan palmy'. Powicona Hermesowi, Dionizosowi i jego orgiastycznym obrzdom, Afrodycie i in. boginiom mioci i podnoci. Palm uwaano w staro. Egipcie za wyobraenie roku, gdy ma jakoby co miesic wypuszcza jedn ga. Palma Soce i wiato; u Grekw powicona Febowi-Apollinowi i Heliosowi. ..Widziaem kiedy na Delos, przy otarzu Apollona, mod palm, wysokopienn" (Odyseja 6.162 Homera, t. J. Parandowskiego). Tezeusz po zabiciu Minotaura urzdzi igrzyska ku czci delijskiego Apollina i nagrodzi zwycizcw gazkami tej palmy. Wg innych przekazw by to Herakles: po powrocie z Hadesu ujrza t bosk palm i uwieczy sobie czoo jej gazkami. Jako

pierwszy otrzyma od niego palm zwycistwa bohater arkadyjski Jazjon, kochanek Demeter i propagator jej misteriw (Odyseja 5,125 Homera; Pauzaniasz 8,48,1). Palma kolumna. Palma, niezbyt si nadajca do uytku jako drewno budulcowe, staa si jednak w Egipcie V dynastii, ze swym wyniosym i prostym pniem-ko-dzin z pkiem olbrzymich lici u gry, wzorem architektury kolumnowej; zob. Kolumna. Wyobraenia palm na filarach wityni przyszoci powtarzaj si w widzeniu Ezechiela (40,1637). Palma izraelskie plemi Manasses. Palma mdro. Mdro mwi: Wywyszyam si jak palma w Kades (a. w En-gaddi)" (Eklezjastyk 24,18). Palma dusza dca do nieba; wskazuje na to smuko i wynioso pnia palmy. Palma czowiek sprawiedliwy. Sprawiedliwy wyronie jak palma" (Psalm 91 13). Palma proroctwo. A bya Debora prorokini, ona Lapidota, ktra sdzia lud w owym czasie. A siedziaa pod palm, ktr imieniem jej (debora .hebr. 'pszczoa, osa') nazywano" (Ks. Sdziw 4,45). Palma atrybut w. Jana Ewangelisty (w plastyce: umierajca Maria wrcza witemu li palmowy), w. Ambroego, Pawa pustelnika i w. Onufrego (obaj wyobraani w przepasce z lici palmowych na biodrach); wg tradycji kij w. Krzysztofa by z drewna palmowego. Palma egzotyczne kraje, gdzie sonie tygrysy s u siebie". Es wandelt niemand ungestraft unter Paimen" nm. 'nie mona si bezkarnie wasa pod palmami' (Powinowactwa z wyboru, Z dziennika Otylii Goethego), gdy czowiek sam si przy tym zmienia i zmieniaj si jego pogldy. Palma stanowczo, zdecydowanie w pokonywaniu przeszkd. Wg dawnego pogldu palma ronie tym szybciej, im bardziej jest obciona. W heraldyce (od XVI w.): ycie, podno; przyja; szczodro; mdro, sprawiedliwo; impresa (niekiedy z jednorocem) rodu Este (Ferrara, Modena). Ga (gazka) palmowa mio, podno, rozdzielnopciowo; zwycistwo, nagroda, triumf, podbj, moc twrcza, chwaa, prymat; pokj, rado, wiara; pozdrowienie.

Gazka palmowa rado, wesoo. W pierwszy dzie yd. wita Szaasw (Sukkot) uywa si gazek palmowych i wierzbowych przy tacach i zabawach. I wemiecie sobie dnia pierwszego owoce z drzewa najpikniejszego (tj. z cytrynowego), rdki palmowe (hebr. lulab, lulaw, tuiow) (...) i bdziecie si weseli przed Panem" (Lev. 23,40). Ga palmowa w Rzymie bya godem igrzysk; otrzymywali je zwycizcy gladiatorzy. Gazie palmowe rado, triumf. Gdy Jezus wjecha do Jerozolimy, nabrali gazi palmowych i wyszli naprzeciw niemu woajc: Hosanna!" (Ew. wg Jana 12,13). W plastyce chrz.: ga palmowa szczcie, czysto, mczestwo, zwycistwo nad pokus, nad mierci; rze niewinitek; pielgrzymka do Ziemi Sw.; dusze zbawionych (Apok. 7,9). Ga palmowa otoczona gwiazdami a. spleciona w wieniec zwycistwo nad grzechem; atrybut Marii Panny: anio wrcza jej li palmy zwiastujcy zgon. Ga palmowa Azj jako jedna z czterech czci wiata (w sztuce kontrreformacji, zw. jezuickiej). W heraldyce: ga palmowa krlewsko, wachlarz krlewski, sprawiedliwo, wadza wiecka (na monetach i pieczciach); czysto. Palma mczestwa (gazka palmy) mier mczeska. Palma zwycistwa, pierwszestwa zwycistwo, pierwsze miejsce, pierwszestwo. Palmom qui meruit, ferat" n.ac. 'niech ten nosi palm, kto na ni zasuy" (Lusus poettci, Ad venlos 4 Jortina, 1748), dewiza Horatio Nelsona i bryt. Krlewskiej Szkoy Morskiej. Palmy akademickie honorowa odznaka przyznawana przez Akademi Francusk dziaaczom i twrcom kultury i nauki: dwie poczone srebrne palmy z fioletow wstk a. rozetk. Licie palmy wiecznie zielone wieczne ycie, zmartwychwstanie; powicone Hermesowi, ktry odprowadza dusze zmarych na miejsce przeznaczenia. Atrybut sztuki pisania (bo pisano take na liciach palm). Niedziela Palmowa a. Kwietna, rozpoczynajca Wielki Tydzie, zwana tak od obrzdu wicenia palm i od procesji z palma

mi na pamitk wjazdu Jezusa do Jerozolimy; obchd pokrewny pogaskim ceremoniom magicznym wiosennego bogosawiestwa pl, prawdop. pozostao dawn. obrzdw fallicznych. Miasto Palm Jerycho (Deul. 34.3; Ks. Sdziw 1,16 itd.). Palma na Majorce, Las Palmas na W. Kanaryjskich. Palmeta motyw dekoracyjny w ksztacie stylizowanego, rozoonego wachlarzowe licia palmowego: Stan Palmety w USA Pd. Karolina. Palma gazka wierzbowa, malinowa itp. (zalenie od lokalnej tracycji), powicana w Niedziel Palmow, barwnie ozdobiona, uywana do wicenia pl w poniedziaek wielkanocny; bya narzdziem lud. praktyk magicznych, jak zamawianie piorunw, odwracanie wd powodzi, okadzanie poonic, chorego byda, nierogacizny, ciganie deszczu itp. PANTERA (Lampart) Pantera symbolizuje noc. Ksiyc, lato, burz, Wszechwidzcego, zmartwychwstanie; zapach; arystokracj, dum, pych, potg, odwag; niezmienno, niewraliwo; zo, draliwo, obud, hipokryzj, pochlebstwo; zmysowo, rozwizo, chu; grzech; polowanie, szybko, drapieno, okruciestwo, krwioerczo, dziko, skryto; oszustwo, otrostwo, podstp, nag napa; walk; zwycistwo, triumf, zaborczo. Pantera Wszechwidzcy (z uwagi na plamy na sierci przypominajce wielkie oczy); boski Stranik; Ozyrys, Hathor. eski aspekt boga Soca Ra (Re); Argu.s. Pantera zo. Kapani egip. w czasie uroczystoci pogrzebowych przywdziewali skry lamparcie, aby egzorcyzmowa siy za krce wok wityni; skry te byty atrybutem Seta. boga za. wroga bogw i ludzi, dowodem jego mierci i wiadectwem magicznej siy skadanych ofiar. Pantera w Mezopotamii burza wiosenna; atrybut boga grzmotu i ulewy, Ninurty. Pantera owca, wdz, zaborca, agresor; czonek domu krlewskiego; wojownik, rycerz; zwizana z biblijnym Nemrodem. owc zwierzt a. ludzi (Gen. 10,911). Pantera czyha przed miastami Judy" (Je-remiasz 5,6) mowa o wojskach najedcy.

Pantera niezmienno cech (wad) otrzymanych od natury. Jeli moe odmieni Murzyn skr swoj albo pantera prgi, to i wy bdziecie czyni dobrze nauczywszy si zego" (Jeremiasz 13,23). Czworoskrzyda pantera potga naga i bezlitosna; pastwo medo-perskic; monarchia Aleksandra Wielkiego; cztery wiatry (Daniel 7,6). Pantera szybko. Konie (Chaldejczykw) s szybsze ni pantery" (Habakuk 1,8). Pantera Ksiyc, zwierz ksiycowe, atrybut Wielkiej Macierzy Rei-Kybele, Artemidy jako bogini Ksiyca; emblemat ciemnych si, grzechu, podania, zazdroci, oszustwa. Pantera w staro. Grecji atrybut Dionizosa jako boga wina; symbol pijastwa, krwioerczej, drapienej dzikoci o demonicznej potdze; siy i podnoci; jej dzikie skoki czyy j z menadami z orszaku boga; niekiedy wz jego cign dwie pantery, l Bakcha gow wiecz wino-gradu licie (...). Przy nim dziki ostrowidz i tygrys zaarty, i nigdy krwi niesyte kad si lamparty" (Metamorfozy 3,6714 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Jedno z najczciej uywanych dzikich zwierzt w walkach cyrkowych staro. Rzymu. Atakuje nawet bawoy. Pantera zmartwychwstanie. W niektrych mitach bohater poarty przez panter wychodzi z. tej przygody odrodzony i w lepszej formie. Wg bestiariusza (Physiologus, IIIII w.) pantera po kadym posiku sypia przez trzy dni w jaskini, po czym wychodzi rozprzestrzeniajc wo cudown. Zwierz byo z jednej strony emblematem rozkoszy i zmysowoci (zapach), z drugiej mierci i zmartwychwstania Chrystusa (przebudzenie po trzech dniach w grobie). W rdw. uwaano j za istot przyjazn wszystkim zwierztom (z wyjtkiem smoka), przycigajc je sw upojn woni (jej pachncy oddech symbolizowa ycie, Ducha Sw.. uzdrawia), za Chrystusa zwierzt. Nazw pantery, gr. pdnther, wywodzono bdnie z gr. pan 'wszech-' i iher 'zwierz', jest to wszake nazwa pochodzenia niegreckiego. Pniej jednak, kiedy upowszechniy si wieci o drapienej naturze zwierzcia, stao si ono symbolem za, obudy i pochlebstwa.

Lampart, pn. ac. leopardus, to nazwa pantery wynika z przewiadczenia, e jest ona mieszacem lwa (leo) i pantery (pardus). W sztuce chrzecijaskiej przedstawiano jako lamparta besti morsk opisan w Apok. 13,1 8, siedmiogow i dziesiciorog, symbolizujc oglnie grzech. Antychrysta, Rzym cezarw. Lampart przen., przest. uwodziciel, rozpustnik, hulaka. Lamparto-wa si przesl. prowadzi ycie hulaszcze, rozwize. Lampart wierna, mska przyja, zob. Hiena. Pantera rozwizo: cechy florentyczykw (Boska Komedia, Pieko 1,3243 Dantego). Pantera z bem ukrytym midzy przednimi apami oszustwo (gdy pokazuje tylko swe pikne futro, a paszcz chowa). Pantera przeciwiestwo i naturalny wrg mapy, jelenia a. hieny-padlinoercy. Pantera arystokracja. Naley do szlachty" zwierzcej, tak jak lew (cho bez symboliki sonecznej), ko, dzik, jele. W heraldyce: miay, waleczny, zuchway rycerz; duma, potga (lampart by tradycyjnym emblematem Anglii); pikno czua a. gwatowna, bronica swych dzieci z naraeniem ycia; chytro; wolno; wstrt do padliny. W marzeniu sennym: za wrba. PAS Pas symbolizuje potg, si, odwag, waleczno. obron, przygotowanie do czynu; bezpieczestwo, krpowanie, ratunek; cnot, wstrzemiliwo, dziewictwo, powciganie namitnoci; nieodpart mio, maestwo, podno, przywizanie, wierno, posuszestwo, pokor; miosierdzie, pielgrzymk, wywicenie, wiar; sprawiedliwo, prawd, godno, rado. Pierwsze pasy. o jakich wspomina Biblia. to pasy pozszywane z lici figowych, jakie uczynili sobie Adam i Ewa. gdy poznali, e s nadzy (Gen. 3.7). pas przywizanie, wierno, funkcje wymagajce wiernoci i oddania; wi midzy przywdziewajcym pas a funkcj, instytucj, zawodem: podtrzymywanie, spinanie. ciganie, opasywanie odziey, noszenie szabli, sztyletu, pistoletu (wiszcych u pasa). siekiery (zatknitej za pas), torby.

kluczy, naboi itp. W braku kieszeni wieszano u pasa mieszek (trzos) z pienidzmi (zodzieje kradli go odcinajc rzemienie, na ktrych wisia, std zwani rzezimieszkami), kaamarz, drobne narzdzia itp. Opasanie si ciasny zwizek, przywizanie, oddanie. Tymi, co ocalej z gniewu Twego. Ty si opaszesz" (Psalm 75 11). Niech przeklestwo boskie bdzie dla mego wroga jak pas, ktry go zawsze opasuje!" (Psalm 108 19). Pas sprawiedliwo, wiara, miosierdzie i prawda. Gdy przyjdzie Mesjasz, sprawiedliwo bdzie pasem bidr jego, a wiara opasaniem nerek jego" (Izajasz 11,5). Stjcie wic, przepasawszy biodra wasze prawd" (List do Efezjan 6,14). Zoty pas mio, chwaa, godno krlewska. Daniel widzi anioa: A oto m jeden obleczony w pcienne szaty, nerki jego przepasane zotem najczystszym" (Daniel 10,5). Syn Czowieczy obleczony w dug szat i przepasany przez pier pasem zotym" (Apok. 1,13). Przysowie: Dobre imi lepsze ni zoty pas, tj. reputacja wicej warta ni zoto (pienidze). Pas rado. Przepasae mnie radoci, aby dusza moja piewaa" (Psalm 29 12). Pas moc, sia. Boe (...), przepasany bdc si, umierzasz szum morza" (Psalm 64 78). Dzielna kobieta (...) moc przepasuje swoje biodra" (Ks. Przypowieci 31,17). Pas waleczno. Przepasae mnie moc ku bitwie" (2 Ks. Kroi. 22,40). Zawizanie pasa na dugiej, lunej szacie bywao zwykle oznak przedsiwzicia jakiego dziaania zwizanego z ruchem, biegiem, walk; atrybut gotowoci do suby, do dziea. Anio mwi do uwizionego Piotra: Opasz si i pjd ze mn!" (Dzieje Ap. 12,8). Gdy bye modszy, opasywae si i chodzie, gdzie chciae; lecz gdy si zestarzejesz (...), inny ci opasze i poprowadzi, gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Por. Rka (wycignicie obu). Pas pielgrzymka. Pielgrzym dla oswobodzenia ng podkasywa dugie poy paszcza a. tuniki i zatyka za pas, tak jak to pieszy podrny czyni do dzi na Bliskim Wschodzie. Rozwizanie pasa i wszystkich wzw ubioru poonicy (i ma) miao uatwia rozwizanie (pord). Po potopie Deukalion

i Pyrra ..twarz kryj, rozpasuj szaty (...), poza siebie kamienie ciskaj w pole. Gazy (...) przyjmuj posta ludzk" (Metamorfozy 1,388 i nast. Owidiusza, t. B. Kici-skiego), rozpasuj szaty na znak zupenego oddania si wzywanej Temidzie. W nie-zawizanej przychodz koszuli" (Lilia We-neda 4,1,1 Sowackiego), tj. jako bagalnica. W rdw. wdowa zrzekajca si spadku skadaa swj pas na grobie ma. Pas kobieco, wdzik, seks. Czy panna zapomina swojej ozdoby, oblubienica swego pasa?" (Jeremiasz 2,32). Atrybut gr. i rz. bogi mioci i maestwa. Pas Afrodyty gwarantowa powodzenie w mioci; bogini poyczya go Herze, gdy ta chciaa wzbudzi podanie Zeusa (Iliada 14,214 Homera). Zob. Wze (mio, maestwo). W rdw. romansach pas czyni dziewczyn podan w oczach ukochanego. Rozluniony pas prnowanie, bezczynno, ospalstwo, opieszao, gnuno, opilstwo. Przysowie: Za krla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa. Przeciwiestwem popuszczania pasa jest zaciskanie go, tzn. oszczdzanie, liczenie si z groszem, z wydatkami. Somiany pas urodzaj, podno; uchodzi za pomocny przy porodzie. Pas Izydy egip. potga; czysto, niemiertelno, opieka nad chorymi i zmarymi. Krew Izydy" pas z czerwonych krwawnikw zmywajcy grzechy nosiciela. Pas Irydy (Iris) tcza, prognostyk adnej pogody, przyrzeczenie szczcia. Pas Hippolity cudowny zoty pas krlowej Amazonek otrzymany w darze od Aresa; zdobycie tego pasa byo dziewit prac Heraklesa. Pas Thora. skand, boga burzy, urodzaju i rodziny podwaja jego straszliw si. Pas Armidy, piknej czarodziejki z poematu Jeruzalem wyzwolona (1580) Torquata Tassa bezcenny, magiczny pas. rdo jej mocy. Pas rycerski jeden z gwnych symboli rdw. stanu rycerskiego; std ceremonia inicjacji do stanu nazywa si pasowaniem na rycerza. Obraca pas gotowa si do walki; rycerze rdw. przed walk przesuwali klamr pasa do tyu, aby nie zaczepia o ni narczakiem a. rkawem.

Pas cnoty rdw. przyrzd-zamek, zamykany na klucz, ktry mia rycerzowi opuszczajcemu dom zapewni wierno maonki w sposb mechaniczny. Pas niewidka. W rdw. romansach spotyka si pasy czynice dziewczta niewidzialnymi dla kochanka. Pas w tradycji chrz. ochrona. wstrzemiliwo, czysto, gotowo do posugi religijnej, posuszestwo, pokora. ubstwo. Atrybut apostoa Tomasza. Noszony pr/cz pustelnikw w postaci acuchu mniej lub hardziej cikiego. Podobn wymow ma sznur opasujcy zakonnikw a. ksiy odprawiajcych msz. W rdw. nic wolno byo prostytutkom nosi zason ani pasw. Pas franciszkaski sznur z trzema wzami reprezentujcymi luby ubstwa. czystoci i posuszestwa. Atrybut Matki Boskiej. Impresa (dewiza heraldyczna) pierwszej ony krla t r. Franciszka I, zwanej Ciaude de France (14991524). Drze pasy z kogo jedna z form dawnych tortur katowskich; przen. wyzyskiwa kogo nieludzko, niemiosiernie. Przeci swj pas u muzumanw znaczy: porzuci wiar chrzecijask i przyj prawdziw, islam. W wyobrani Araba noszcego szerok, lun galabij Europejczyk jawi si jako wysmuka posta ciasno opita pasem. Pas kontuszowy jeden z g. skadnikw polskiego stroju szlacheckiego, zw. w XVIII w.. naprzd sprowadzany ze Wschodu, pniej wyrabiany w krajowych pcrsjarniach. Za pasy chodzi, pn.: w zapasy chodzi siowa si (trzymajc si wzajemnie za pas), std zapanicy. Zabranie pasa. np. aresztantowi cywilnemu a. wojskowemu izolowanie go od otoczenia, zerwanie wizi z dotychczas penion funkcj. W rdw. zabierano pas niewypacalnemu dunikowi. Moe to te oznacza obron przed samobjstwem: winiowi zabiera si pas. aby si na nim nie powiesi, ani si nim nie udusi. Pas ochrona, zapobieganie: pas bezpieczestwa. ratowniczy, przepuklinowy itp. Za pasem (co jest) co si stanie niebawem, lada chwila, np. niwa za pasem. Bra nogi za pas ucieka.

Cios poniej pasa w piciarstwie: niezgodny z przepisami; przen. argument, zarzut nielojalny, nieczysty, ad personom. Na pasku kogo prowadzi wodzi za nos; powodowa nim. przewodzi mu. W pas (kania si) schylajc nisko tuw. W heraldyce: gotowo do boju; suba panu feudalnemu. Pas zwierzycowy zodiak. W marzeniu sennym: wierna mio. PASTERZ Pasterz symbolizuje bstwo, psychopompa (przewodnika dusz zmarych), przewodnika, koczownika, patriarch. Mesjasza, wadc, krla, duszpasterza, opiekuna, piastuna; czuwanie, czujno; sielankowego kochanka; muzyka; wyzyskiwacza; wyrzutka. Pasterz bstwo. Bg, Bg Izraela, Mesjasz, Chrystus. Bg jak pasterz trzod sw pa bdzie (tj. lud Izraela), ramieniem swym zgromadzi baranki i na ono swe podniesie" (Izajasz 40,11). Mj wiekuisty pasterz mnie pasie" (Psalm 23 l Jana Kochanowskiego). Pasterz Ksiyc. Tytu ksiycowego boga Tammuza. asyrobabiloskiego opiekuna trzd, pasterza stad gwiezdnych; tytu egip. Anubisa. Pasterz czowiek wzgardzony, wyrzutek. parias. Pasterze owiec w staro. Egipcie traktowani byli jak pariasi, a owce oboone byy zakazem dotykania (tabu). ..Egipcjanie brzydz si wszelkimi pasterzami owiec" (Gen. 46,34). Przysowie: Co komu, to komu, pastuchowi wara. Gwny pasterz koczownikw jest take ich krlem-kapanem. Mesa, krl Moabu, chowa wiele byda i paci krlowi izraelskiemu sto tysicy jagnit i sto tysicy baranw z wen ich" (4. Ks. Krl. 3,4). Bg do proroka Nalana: Powiedz Dawidowi, em go wzi z pastwiska chodzcego za trzodami, aby by wodzem nad ludem izraelskim" (2. Ks. Krl. 7.8). Mwi Bg do krla Cyrusa: ..Jeste pasterzem moim i wszystk wol moj wykonasz" (Izajasz 44.28). Pasterz piastun, opiekun bohatera sonecznego. W licznych mitach pasterz bywa przybranym ojcem, wychowawc porzuconego przez rodzicw dziecka, ktre

wzrasta wrd stada (symbolu obokw a. fal morskich), jak np. Zeus, Romulus, Mitra, Cyrus. Pasterze i pasterki bohaterami mitw i legend. Biblijny Jakub suy Labanowi jako pasterz trzody przez 7 lat za Li i 7 lat za Rachel (Gen. 29.1530); obie byy pasterkami: Lia 'dzika krowa', Rachela 'owca'. ..Oto Rachel nadchodzia z owcami ojca swego, bo sama pasa trzod" (Gen. 29,9). Pasterski bg Apollo (Apollo Nomius) z rozkazu ojca. Zeusa, strzee trzd krla Admeta, co byo kar za zabicie Cyklopw, a. strzee byda grajc na lirze otrzymanej od Hermesa, zodzieja stad. Olbrzymi wielooki pasterz Argus (Argos) strzee lo zmienionej w jaowic. Pasterz Parys daje na grze Id jabko Afrodycie jako najpikniejszej z trzech bogi. w. Genowefa, patronka Parya, pasie jako dziecko owce w Nanterre. Niewierni pasterze i wierny pasterz wadcy niemoralni, bawochwalcy, i Mesjasz, nowy Dawid (Ezechiet 34). Pasterz przewodnik dusz do krainy zmarych, jak Hermes. Pasterz stranik prarda wiedzy. Wyrocznia delficka na pocztku przekazywaa wrby tylko pasterzom. Bg pasterzy w mit. gr. Pan. Dobry Pasterz, wielki pasterz (Do ydw 13,20), ksi pasterzy (/. List w. Piotra 5,4) Chrystus. Jam jest pasterz dobry. Dobry pasterz dusz sw daje za owce swoje" (Ew. wg Jana 10,1112). Pasterz i owce Chrystus i wierni. Symbolizm oparty na przypowieci ewangelicznej {Ew. wg uk. 15,37; Ew. wg Jana 10,118). ..Jedna owczarnia ijeden pasterz" zob. Owca. Wyobraenia w malarstwie katakumbowym, na sarkofagach III/IV w.. na mozaikach V w.: pasterz wrd stada na wzr Orfeusza czarujcego zwierzta i roliny, lub Dobry Pasterz z jagniciem na ramieniu na wzr Hermesa-Merku-rego Kriophorosa, Pana, Endymiona, Ary-stajosa, pasterza trzd, dwigajcego tryka a. owr na ramieniu. Pasterz gospodarz ziemi. Pasterze witaj obwieszczone im narodzenie si bstwa w grocie skalnej; epifania Mitry; Boe Narodzenie. Przybieeli do Betlejem pasterze" (Symfonie anielskie 31.1 Jana abczyca).

Pasterze i pasterki bukoliczni kochankowie wiejscy w poezji sielankowej, skotopaskach, pastorakach, eklogach (np. Teokryt, Wergiliusz, Dante, Petrarka, Ronsard, Spenser, Jan Kochanowski. Szymonowie. Brodziski). Pasterz nieuyteczny ktry opuszcza trzod. .,Biada pasterzowi nieuytecznemu, ktry porzuca owce! Niech miecz spadnie na jego rami i na jego prawe oko!" (Zachariasz 11,17). ,,Niewierny pasterz wiernej wyrzeka si trzody" (Ziemiastwo polskie 4,308 Kajetana Komiana). ,,Pasterz niegodny mistrz podlejszej sprawy" (Boska Komedia, Pieko 19,83 Dantego, (. E. Porbowicza) Klemens V (Bertrand de Got, ok. 12601314), obrany papieem na skutek manipulacji krla Francji Filipa IV Piknego, przenis stolic papiestwa do Awinionu. Pasterz-muzyk. ,,Stada igraj przy wodzie, a sam pasterz, siedzc w chodzie, gra w piszczak proste pieni" (Pieni II, 2,379 J. Kochanowskiego). Ju mde bydo szuka cienia (...), i pasterze, chodzc za niem, budz lasy swoim graniem" (Pie witojaska o sobtce. Panna VI, 58 J. Kochanowskiego). Pasterz wyzysk bez rozboju. Dobry pasterz powinien strzyc wen, a nie drze skry" (Tyberiusz 32 Swetoniusza, powiedzenie cesarza). Pasterz oceanu Sir Walter Raieigh (Colin Cloul's Come Borne Again 64 Edmunda Spensera). Wierny pasterz MortiIIo, zakochany w nimfie Amaryllis, przebiera si za dziewczyn, aby mc by przy niej; bohater w. dramatu pasterskiego 11 pastor fido (1590) Gianbattisty Guariniego z Ferrary. Pastora, krzywua (laska zakrcona u gry) przewodnictwo duchowe. Staroegip. emblemat wadzy krlewskiej, chrz, symbol Narodzenia, emblemat wadzy biskupiej (w Ko. wschodnim laska z krzyykiem. opleciona wami). Fletnia pasterska. syrinx, multanka fletnia Pana, zesp drewnianych piszczaek rnej dugoci w jednym rzdzie emblemat wiatru. Gwiazda pasterska planeta Wenus. Msza pasterska, pasterka pierwsza msza w wito Boego Narodzenia, zwi

zana z legend o wezwaniu pasterzy do groty betlejemskiej. Wiek pasterski schyek XVIII w., okres sentymentalnego naladownictwa ycia pasterzy. W marzeniu sennym: szczcie doskonae.

PAW Paw jest ptakiem Hery (Junony), ony Zeusa (Jowisza); symbolem sonecznym, wiecznoci, nieskoczonoci, niemiertelnoci, zmartwychwstania, niebiaskiego Jeruzalem; wiosny; wszystkowidzenia, kontemplacji, czujnoci; godnoci, dostojnoci; ozdoby, przepychu, wiecznej piknoci; krlewskoci, ycia dworskiego, wiatowej dumy, pychy, pompatycznoci, prnoci, puszenia si wasn urod. Paw w Biblii wystpuje tylko raz: co trzy lata statki krla Salomona przywoziy pawie (obok zota, srebra, koci soniowej, map) z Tarsis, fenickiej kolonii Tartessus w Hiszpanii u ujcia Gwadalkiwiru (3. Ks. Krl. 10,22). Paw w staroytnoci niszczyciel ww jadowitych, ktry wypity jad przeobraa w pikne barwy swego upierzenia; przeistoczenie to symbolizowao niemiertelno. Nieraz uwaano go za niemiertelnego feniksa (zob.) i otaczano kultem. Paw z wem w dziobie wyobraa wiato zwyciajce ciemnoci, urodzaj pokonywajcy susz, cnot zabijajc diaba-kusiciela. Pawie oczy (oczka) barwne, tczowe kka na kocu pir ogonowych samca emblemat zego oka", czujnego zdrajcy a. stranika; argusowe oczy" stuokiego olbrzyma Argosa (Argusa), strzegcego lo z rozkazu Hery, ktrego zabi Hermes na polecenie Zeusa (oczy Argosa umiecia Hera na ogonie pawia); niektrzy uwaaj dlatego, e pawie pira przynosz nieszczcie i nie trzymaj ich w domu. W mit. ind. gwiadziste niebo. Paw suy jako wierzchowiec m.in. boginiom pogody; Herze i jej etruskiemu odpowiednikowi, bogini Uni (maonce Tina); Buddzie, ktremu rozpostarty ogon pawia suy jako aureola. Paw zmartwychwstanie i wiosna; jego pikne pira opadaj i odrywaj si, gdy si pierzy jesieni, a odrastaj dopiero

wiosn, ,,odradzaj si wraz z kwiatami" (Pliniusz St.). Paw pojawia si w rzebie starorzymskiej i w paskorzebie nagrobkowej; czsto by emblematem cesarzowych na monetach rzymskich (podobnie jak orze cesarzy). Emblemat cesarzowych bizantyjskich. W rdw. plastyce chrzecijaskiej przedstawiano dwa pawie po obu stronach Drzewa kosmicznego a. Drzewa ycia jako symbol dwoistoci duchowej czowieka, dcej ku jednoci. Czsto wyobraano pawie pojce si w kielichu liturgicznym, wyraajce tym tajemnic ofiary. Sdzono, e ciao pawia nie ulega zepsuciu (O pastwie boym 21,4 w. Augustyna), dlatego wyobraa wieczno, wiecznie ywy Koci, niebiask Jeruzalem, chwa nieba, ask sakramentu, niemiertelno, zmartwychwstanie Chrystusa, rado przebywania w raju (ziemskim a. niebieskim). W rdw. take uosobienie jednego z gwnych grzechw pychy (tac. superbia). Paw jest atrybutem Chrystusa i w. Barbary. Paw z listkiem oliwnym Koci przynoszcy pokj. Paw jedzcy winogrona symbol komunii w. Paw ze smokiem (podobnie jak ptak i w a. skrzydlaty w) niebo i ziemia. Dumny jak paw bardzo dumny, pyszny. Stroi si w pawie pira (pirka) udawa kogo lepszego, szlachetniejszego, wartociowszego. Koo rozpostartego ogona pawiego Soce i gwiadziste niebo; cakowito. zupeno. Ogon stulony wyrzuty sumienia. Pawi ogon w islamie Wszechwiat. Soce w zenicie. Ksiyc w peni. Pawie piro chepliwo, prno, nieposuszestwo; na Wschodzie gdzieniegdzie dostojestwo; lit. ozdobnik stylistyczny zapoyczony u innego pisarza (w bajce sjka ustroia si w pawie pira); ozdoba hemu rycerza, wojownika. ..Zdobyem se pawich pir, (...) pawie pira adne, pawie pira kradn! postawie se paski dwr!" (Wesele 1,34.11559 S. Wyspiaskiego). Zob. te Piro (pawie). Paw kontrast midzy wietnymi pozorami a szpetn treci; paw pacze patrzc na swe nogi, gdy wg legendy indyjskiej przepirka wyudzia od niego jego adne nogi: zaproponowaa zamian ng

na czas konkursu tanecznego, a potem ucieka. Zy czowiek widzi w pawiu tylko brzydkie nogi" (Bustan 7,17 Saadiego z Szi-razu). Polsko! lecz ciebie byskotkami udz; pawiem narodw bya i papug!" {Grb Agamemnona 109110 Sowackiego). Przysowia: Strj anielski, chd zodziejski, gos diabelski, a miso baranie u pawia. Pawie, pojrzyj na swe nogi, gdy roztoczysz ogon drogi. Paw obraz wiata. Paw, to jest wiata konterfet pysznego, w ktrym krom pierza nie masz nic piknego" {Emblema 38,56 Zbigniewa Morsztyna). Paw zbdno. Pamitaj, e na wiecie rzeczy najpikniejsze s zarazem najmniej potrzebne, na przykad pawie i lilie" (Kamienie Wenecji 1,2,17 Johna Ruskina). Biay paw symbolizm, modernizm i dekadencja: ,,Les paons nonchalants, les paons blancs oni fui" h. 'Pawie niedbae, pawie biae ucieky' (z wiersza Ennui 'Znudzenie', 1889, Maurice Maeterlincka); std nazwa pokoiku Pod nonszalanckim Paonem" (krcej Paon") w kawiarni Turliskiego, w ktrym zbieraa si gromada Stanisawa Przybyszewskiego po jego przybyciu do Krakowa w 1897. Pawica lubieno, zmysowo (podobnie jak samice kuropatwy i przepirki): w braku samca uprawia mio homoseksualn (Historia naturalna 10.80 Pliniusza St.). Paw wietnamski symbol pokoju. W alchemii: wie si ze wszystkimi kolorami tczy (kruk z kolorem czarnym, feniks z czerwonym, a abd z biaym), z ide cakowitoci, kompletnoci; towarzyszy wyobraeniom pieca alchemicznego. Paw (Pavo) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny. W marzeniu sennym: duma nie na miejscu; (z roztoczonym ogonem) bogate zampjcie, bogaty oenek. Pawi kolor zielononiebieski. Strona wiata Zachd. ywio (element) woda. Wiek czowieka kobieta czterdziestoletnia. Pora dnia zmierzch (u mistykw). Pora roku jesie. W heraldyce: potga, charakter; pira nagroda dla trubadura z rk pani zamku;

krlewsko, duma; piropusz w klejnocie herbu z pir strusich a. pawich. Puci pawia wulg. zwymiotowa; tczowe kolory pawie fontanny z ust. PELIKAN Pelikan symbolizuje towarzysko, yczliwo, mio rodzicielsk, miosierdzie, wyrzuty sumienia, al, melancholi, ofiar. pokut, ukrzyowanie, zmartwychwstanie; samotno; poet; gniew, bunt; wdrwk; aroczno; niezaradno, tpot; por. Feniks. Pelikan samotno, wdrwka, melancholia. Staem si podobnym pelikanowi na puszczy i sowie na pustkowiach" (Psalm 101 7). Pan Niniw, Asyri obrci w pustkowie, w kraj suchy jak pustyni. (...) Pelikan i sowa bd nocowa na gowicach kolumn" (Sofoniasz 2,13). Pelikan aroczno. Wg Pliniusza St. (Historia naturalna 10,66) s nienasycone. Pelikan w sztuce chrz. pokuta, ukrzyowanie, przeciwiestwo wa (Szatana); (ranicy si dziobem w pier) emblemat Chrystusa, ktry wasn krwi nakarmi i odkupi ludzko: ofiara Chrystusa na krzyu. W wielu kocioach umieszczono figur pelikana nad krucyfiksem i napis: Staem si podobny do pelikana". Pnoantyczna tradycja nawizuje do antycznego podania, goszcego, e pelikan uderzeniami skrzyde rozprasza dym, ktrym myliwi usiuj wykurzy jego pisklta z gniazda, i skada siebie w ofierze. Wg najwczeniejszych bestiariuszy pelikanica. z nadmiaru mioci tamszc pisklta, dusi je, a pelikan, przybywszy do gniazda, przywraca je yciu spryskujc krwi z wasnej piersi; wg pniejszych pelikany kochaj wprawdzie swe pisklta, ale gdy te wznosz bunt, ojciec wpada w gniew i zabija je. wtedy matka wraca do gniazda i. trapiona wyrzutami sumienia, przez trzy dni skrapia je swoj krwi, a wreszcie zmartwychwstaj. Oto ten, ktry skania niegdy lica na przenajwitsze ono Pelikana" (Boska Komedia, Raj 25,112113 Dantego, t. E. Po-rbowicza). mowa o w. Janie Apostole. W okresie Renesansu pelikan symbolizowa Miosierdzie. Pelikan mio rodzicielska. Przysowie: Pelikan krwi dzieci karmi. ..Jak pe

likan dzielcy si yciem, obdziel ich krwi wyobraeniem czowieka sferycznego (obrazem moj" (Hamlet 4.5 Szekspira, t. J. Pasz- idealnej doskonaoci). kowskiego). Pera rzadka, szlachetna, czysta, biaa i bez Pelikan prawdziwy poeta (Alfred de skazy, trudna do osignicia na dnie morza, Musset). Prawi poeci s jak pelikany sami ukryta w muszli jak prawda w pozorach, swe piersi rozdzieraj wasne i zowie ludzi, z urodzona ze spadej rosy albo od uderzenia ich czerwonej rany by krwi gorcej pili strugi pioruna, uwaana bya za rzecz drogocenn. jasne" (Joda 2730 Romana Zmorskiego). Wedug tradycji na jednej z uczt wydanych Stan pelikanowy Luizjana (USA), ktra przez krlow Egiptu, Kleopatr VII, dla ma pelikana w herbie. Marka Antoniusza, gdy on zdumiewa si W alchemii: symbol kamienia filozoficzrozrzutnym bogactwem biesiady, krlowa nego, ktry si rozpuszcza (a wic popenia rozpucia w kwanym winie bezcenn per i samobjstwo), aby dokonao si przeobraenie wypia wino na cze . gocia, aby dowie oowiu w zoto. siy jej uczu dla niego i wzgardy dla W heraldyce: stojcy na gniedzie, karmicy bogactwa (jednak pery nie rozpuszczaj si w swe mode rodzicielskie oddanie; cieczach nadajcych si do konsumpcji!). chrzecijaska gotowo do ofiary. W antycznym Rzymie tylko pewnym kategoriom obywateli wolno byo ozdabia swj strj perami. Wedug Pliniusza Starszego PERA stanowiy najwartociowszy towar wiata". La Symbol czystoci, biaoci, wzniosoci, boReine des perles, pera wschodnia wagi 27,5 gactwa. zdrowia, wymowy, wiary, wiedzy karata, naleca do korony francuskiej, zostaa tajemnej, powicenia, ez; poczenie ognia z skradziona w 1792: wod; atrybut Chrystusa i Dziewicy; La Regente, pera owalna wagi 22 g, bya w udziela tzczcia maeskiego. W symbolice XIX wieku wasnoci francuskiego dworu Wschodu pera wyobraa dziecko, on, cesarskiego. kochank;'nauk, Koran; bogactwo; wito, W Indiach pera suy jako rodek uniwreszcie niemiertelno dziki swej twardoci wersalny przeciw wielu chorobom. W Europie i niezmiennoci. uywano jej przeciw padaczce, obdowi, Wspominaj o perach literatury stadepresji psychicznej. Na Wschodzie suya roytnych Chin i Indii; indyjska literatura gwnie jako talizman i afrodyzjak, zapewniaa wedycka wskazuje, e pery byy znane na podno, a woona do trumny zmarego Pwyspie Indyjskim przed najazdem Ariw gwarantowaa jego zmartwychwstanie. W (ok. 1500 p.n.e.). Wrd archaicznych klejLaosie zmarym zatykano wszystkie otwory notw greckich i etruskich znajdujemy nieraz ciaa perami, aby si nieboszczykom przyday kolorowe kamienie szlachetne obramowane w niebie, dzi przystraja si ich ubiory perami. Wojska Aleksandra Wielkiego sztucznymi perami. Chiczycy i Arabowie sprowadziy znaczne iloci pere z Indii i Persji wierzyli w dziaanie pere dziewiczych (nie do krajw rdziemnomorskich. Jeszcze przedziurawionych) przeciw chorobom oczu, bardziej rozpowszechniy si pery w II i I zgodnie z zasad, e podobne leczy si wieku p.n.e. Najbardziej ceniono pery podobnym. Pera wie si bowiem z owalem, wschodnie, orientalne, z Indii, za ich pikn liter O i okiem: w komedii Szekspira Burza 1,2 barw i niezrwnany blask. Prbowano te Ariel piewa: udziela perom sztucznie wschodniego blasku, Ojca morskie tul fale, z koci jego s korale, dajc je do poknicia gobiom, ktre pera lni, gdzie oko byo" (t. L. UIricha). nastpnie trzymano w klatce, pki nie pozbyy Przysowie mwi: Oko jest per oblicza. si drogocennej zawartoci. Wspaniay blask i Pera w muszli dusza ludzka w ciele. kulisty ksztat uczyniy z nieskazitelnej pery Dusz nazywali per mandaici (czyli sa-beici, jeden z najdawniejszych symboli doskonaoci. od III w. n.e. w Mezopotamii) i maDla mistykw pera reprezentowaa nichejczycy (wyznawcy Maniego, od III w. uszlachetnienie instynktw, przeobraenie n.e., w Persji). U chrzecijaskich gnosty-kw pierwiastkw, uduchowienie materii, wizaa Chrystus Zbawiciel staje si bosk, si z platoskim

mewysowion. per" (gr. ton alekton margariles, po gr. rodzaju mskiego), gdy wedug Orygenesa i Klemensa z Aleksandrii perl symbolizuje Logos (Sowo), por. Ew. wg Jana l, gdzie Chrystus wystpuje jako Sowo Przedwieczne. W folklorze pera jest spokrewniona z Ksiycem. Utarta i zmieszana z wod leczy obd. Dante {Raj 2,34) z Beatrycze na Ksiycu: ,,W t wiekuist per wpynlimy" (wl. 1'eterna margania). Pera jest rwnie ludowym talizmanem przeciw ogniowi, przez swoje pokrewiestwo z wod. Gdy Afrodyta zrodzia si z piany morskiej, wzlatujce krople wody stay si perami. Opierajc si na Biblii (Gen. 2,12: kamie onyksowy"), w redniowieczu uwaano, e pery rosn w ziemskim raju. Pery oznaczaj zy" powiada Emilia Galotti do matki w sztuce (1772) Lessinga (2,7). W Jeruzalem wyzwolonej 4,76,12 Tassa, t. Piotra Kochanowskiego (1618): ,,Mokre pery, ktre na jagody jedna po drugiej kroplami spadaj". W Krlu-Duchu (rapsod III, 3,128) Sowackiego jedna z crek krla Popiel stoi ,,z perami w oczach". To pokrewiestwo ze zami sprawio, e w folklorze pera przynosi nieszczcie, jeli nie zostaa otrzymana w spadku. Jest to typowa ozdoba kobiet (albo niewieciu-chw, jak Neron), atrybut mioci, szczcia maeskiego i bogini Ksiyca, zapewniajcej regularno miesiczn. Pera skryta w muszli, na dnie morza, to take symbol podu w onie matki, Chrystusa w onie Marii, wiata w ciemnociach, energii kosmicznej i siy rozrodczej. Z potrjnej symboliki Ksiyca, wody i kobiety wynikaj wszystkie wasnoci magiczne pery: lecznicze, poonicze i pogrzebowe. Muszla wyraa kobiec podno, pera pd powstay pod wpywem Ksiyca, wody morskiej lub rosy spadej z nieba. W Ew. wg Mai. 7,6. Jezus zaleca, aby nie rzuca pere przed wieprze, to znaczy nie powierza tajemnic Nieba, skarbw wiary i aski, uszom niegodnych tego. Wg Ew. wg Mat. 13.46 pera jest symbolem Krlestwa Niebieskiego: pewien kupiec znalaz per bezcenn, sprzeda wszystko, co mia, i kupi j. Per nazwano rwnie drog do Krlestwa Niebieskiego, zwaszcza trudn i strom drog dziewictwa i mczestwa; dlatego imi Margarita-Magorzata nadawa

no czsto witym dziewicom i mczenniczkom. Wedug biblijnej Apokalipsy 21,21 dwanacie bram do Nowego Jeruzalem, zstpujcego z Nieba, to 12 pere, kada brama z jednej pery. Wedug muzumanw kady ze zbawionych wiernych zamknity zostaje w perle wraz ze sw hurys, Pery w wikszej liczbie nabieraj charakteru odmiennego, a poczone nitk przejmuj symbolik naszyjnika albo raca (jedno z mnogoci). W literaturze perskiej per nazywano wytwornie pikn myl, a skadanie wierszy przedstawiano jako nawlekanie pere. Rozsypane bezadnie pery symbolizuj rozproszenie, rozpad osobowoci. Pera wie si w kalendarzu z czerwcem, w Zodiaku z Rakiem, niekiedy z Blinitami. PIEC Piec symbolizuje zim, gorco, ciepo: gocinno, protekcj, ognisko domowe, dom; pocztek; ciao, kobiet, matk, ono kobiece, macic, czyst, duchow ci; cudzostwo; ucisk, uciemienie; nieszczcie, zemst, gniew Paski, Dzie Sdu, pieko, wiat podziemny. Por. Ogie (Ognisko). Piec kurzcy si (we nie biblijnego Abrama): ogie duchowo Boga; dym Jego nieprzystpno (Gen. 15,17). Piec elazny ucisk, uciemienie w niewoli egip., babiloskiej. I wywid was Pan z pieca elaznego egipskiego" (Deul. 4,20). Piec Paski Jeruzalem. Pan, ktrego ogie jest na Syjonie, a piec jego jest w Jeruzalem" (Izajasz 31.9). Piec utrapienia cierpienie; ubstwo (fzajasz 48,10). Piec gniew Paski. I podpal was ogniem zapalczywoci mojej (...). Jak si topi srebro wpord pieca, tak bdziecie wpord niego, a poznacie, em ja Pan, gdy wylej rozgniewanie moje na was" (fzecA/c/22,21 2). Piec ognisty prba ufnoci w pomoc bo. Anio Paski ratuje trzech modziecw w piecu ognistym (Daniel 3,197). Piec piekarski cudzostwo. Wszyscy s cudzoonikami, jak piec rozpalony przez piekarza" (Ozeasz 7,4).

Piec paajcy Dzie Sdu. Bo oto dzie przyjdzie paajcy jak piec, a bd wszyscy pyszni i wszyscy bezboni som" (Malachiasz 4,1). Piec-tygiel alchemiczny ciao ludzkie. Alembik alchemiczny (aparat destylacyjny, retorta), vas hermetica, piec filozofw, wydrona gra czysta, duchowa cia. Zoto w piecu serca ludzkie. Jak w ogniu prbuj srebro, a zoto w piecu, tak Pan prbuje serca" (Ks. Przypowieci 17,3). Piec zemsta. Nie grzej zbyt pieca na nieprzyjaciela, by si w tym ogniu i sam nie osmali" (Henryk VIII 1,1 Szekspira, t. L. UIricha). Piec pieko. I wrzuc ich w piec ognisty; tam bdzie pacz i zgrzytanie zbw" (Ew. wg Mat. 13,42). Pieko ma wiele wsplnego z piecem; nie od razu si rozarza, a na pocztku jest przyjemnie ciepe'' (Pienidze i duch Jeremiasa Got-thelfa, 18426). Piec vulva. Pieczenie buki w piecu stosunek pciowy. Por. Troilus i Kresyda 1,1 Szekspira, Pandarus o pieczeniu pszennej buki. Piec w baniach nm. wiat podziemny, Hades, z ktrego bohater soneczny (Soce) ucieka. W bajce Ja i Magosia braci Grimmw czarownica rozpala piec i, schwyciwszy Jasia, kae Magosi pomc sobie w upieczeniu chopca. Korzystajc z nieuwagi czarownicy dzieci wpychaj j do pieca i uciekaj. Wepchnicie do pieca piekarskiego jako symbolu ona kobiecego moe rwnie oznacza powrt do ycia podowego, a spalenie w piecu mier i odrodzenie. Piec dziewczyna, kobieta, matka. Przysowie cieszyskie: Bydom piec bula (tj. obala) urodzi si dziecko. Przysowie: W starym piecu diabe pali o temperamencie seksualnym niemodej kobiety (rzadziej starego mczyzny). Baba jak piec wielka, potna. Przysowie ang.: Czas zaczyna, kiedy piec przychodzi do ciasta, tj. czas wyj za m, kiedy dziewczyna zaleca si do mczyzny. Piec ognisko domowe, dom, gniazdo rodzinne. Pojecha cztery mile za piec (a pit na piec) nigdzie nie pojecha, nie ruszy si z domu. Jak u Pana Boga za piecem wygodnie, bezpiecznie.

Piec pobaliwo, faworyzowanie, protekcja. Przechodzi, przeazi, przedostawa si piecem, przez piec (o uczniu) dostawa promocj przez pobaliwo nauczycieli, przez protekcj itp. Piec pocztek, punkt wyjcia. Zaczyna od pieca. Piec (Fornax) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny. W marzeniu sennym: (zapalony) obfito, spokj, rwnowaga ducha; (zgaszony) zmartwienie. PIECZ Piecz symbolizuje pitno, znami, apostolstwo, wybraca, obrzezanie, chrzest, bierzmowanie; legaln wadz, autorytet, si, potg, ochron, amulet, bezpieczestwo; klejnot; wiedz, mylenie, stosow-no, odpowiednio; powcigliwo, dziewictwo, cnot; dar uczucia, pocaunek, mio, wierno; indywidualno, zrnicowanie, autentyczno, prawomocno, uwierzytelnienie, namiastk imienia, podpis, epigraf, herb, znak fabryczny; urzdowe stanowisko; zatwierdzenie, zgod, sankcj. akceptacj, aprobat; posiadanie, wasno; zastaw; zamknicie, przechowanie, niedostpno, tajemnic, milczenie; jamun. Piecz odcinicie twardej wygrawerowanej powierzchni na mikszym materiale, takim jak glina czy wosk, uywane dawniej do stwierdzenia autentycznoci dokumentu, podobnie jak dzi podpis. Piecz wasno, posiadanie, wadza. wiarogodno. W staroytnoci oznaczano w sposb trway prawo wasnoci do rzeczy (np. skrzy ze skarbami, workw z pienidzmi), zwierzt, a nawet niewolnikw za pomoc wyciskania pieczci, tatuowania a. wypalania znakw. Od 4. tysiclecia do IV w. p.n.e. na Bliskim Wschodzie piecztowano toczc krkiem z wyrytymi na brzegach znakami, a wyciskajc stemplami (tokami) od 5. do 3. tysiclecia, a potem znw od VIIIVI w, p.n.e. a do czasw rzymskich, kiedy zastpiy je piercienie z sygnetem. Dla uniknicia faszerstw i naduy noszono piecz przywizan sznurkiem. na szyi a. ramieniu, i nie rozstawano si z ni nigdy. (Oblubienica:) Przy

mnie jako piecz do serca swego, jako piecz do ramienia swego; bo mio jest mocna jak mier" (Pie nad pieniami 8,6). Piecz zamknicie; znak nadawcy; autentyczno dokumentu; prawomocno. (Jezabel) napisaa list w imieniu Achaba i zapiecztowaa sygnetem jego" (3. Ks. Krl. 21,8). Pooono kamie na otworze jamy, a krl opiecztowa go swoim sygnetem" (Daniel 6,18). Widziaem (...) ksig (...) zapiecztowan siedmioma pieczciami" (Apok. 5,1). Zamkn co na siedem pieczci uniedostpni, otoczy tajemnic. Piecz przechowanie, tajemnica, milczenie. Piecztuje si dokumenty, ktre maj by ujawnione w pniejszym terminie, w okrelonych okolicznociach (np. testament). Std ,,zapiecztowa" zamyka opatrujc pieczci, aby ochroni (dokument, drzwi, kas itd.) przed otwarciem. A ty. Danielu, zamknij sowa i zapiecztuj ksig a do czasu zamierzonego" (Daniel 12,4). Powiedzie, zdradzi co komu pod pieczci milczenia w tajemnicy, w sekrecie. Przysowie: Sekret zawierzony zamykaj pieczci. Piecztowanie listw wychodzi z uycia od ok. 1830, kiedy w Anglii zaczto produkowa koperty do zaklejania. Piecz boskie pitno, znami. I woy Pan na Kaina pitno, aby go nie zabija nikt, kto by go spotka" (Gen. 4,16). Hamlet do Matki, ukazujc jej portret swego ojca: Ta kombinacja przymiotw jak gdyby kady z bogw odcisn sw piecz miaa pokaza wiatu, czym moe by czowiek"! (Hamlet 3,4 Szekspira, t. J. S. Sity). Piecz Abrahama obrzezanie; usprawiedliwienie z wiary. ,,(Abraham) otrzyma znak obrzezania jak piecz usprawiedliwienia z wiary, ktr mia przed obrzezaniem" (List dc Rzymian 4,11). Piecz znak, ochrona przed zagad. Bg kae wiernych naznaczy na czole liter Tau, aby ich oszczdzono przy powszechnej rzezi (Por. Ezechiei 9,46, Apok. 7,28). Opiecztowani s to wybrani, nalecy do Boga. Sygnet wadza legalna, z boej aski. Jakom vw mwi Pan choby Jechoniasz (...), krl judzki, by sygnetem prawicy mojej, zerwabym go stamtd" (Jeremiasz 22,24).

Sygnet wybraniec. ,,I uczyni ci swoim sygnetem, gdy wybraem ci mwi Pan Zastpw" (Aggeusz 2,24). Sygnet wadza nadana przez krla, ,,Zdj tedy krl swj sygnet, ktry odebra by Hamanowi, i da go Mardocheuszowi" (Ks. Estery 8,2). Sygnet klejnot; pie przy biesiadzie. Jak w oprawie zotej jest sygnet szmaragdowy, tak melodia piewakw przy miym, a umiarkowanie pitym winie" (Ekle-zjastyk 32,8). Piecz jamuna. Jamuna ma jak piecz u niego" (Eklezjastyk 17,18). Piecz Dawida, tarcza Dawida, hebr. mogen Dawid, dwa splecione trjkty opieka boska. Twrca i makrokosmos, duchowo, summa myli hermetycznej; emblemat judaizmu, herb pastwa Izrael. W alchemii: siedem metali, cztery ,,pierwiastki" symbolizujce jedno kosmiczn; destylacja; poczenie ognia z wod. Piecz Salomona, sygnet na jego piercieniu, gwiazda picioramienna, pentagram magiczny przeciw zym mocom, dajcy si narysowa picioma liniami bez odrywania owka (niekiedy piecz przedstawiana jako szecioramienna, identyczna z tarcz Dawida) klucz do Krlestwa Niebieskiego, natchnienie, doskonao, amulet zdrowotny, odpdzajcy ze duchy; wadza nad duchami i demonami. Wg legend rabinicznych i muzumaskich krl zna imiona duchw i demonw, skutkiem czego mia zmusza je do speniania jego rozkazw. Zbuntowane dinny zamyka w butelce, piecztowa sygnetem i wrzuca do Morza Czerwonego; tajemna moc pieczci nie pozwalaa si im stamtd wydosta. Por. Opowie o rybaku i dinnie z Bani z J001 nocy. Zdrj zapiecztowany oblubienica dostpna tylko swemu narzeczonemu. ,,Oblubienica moja ogrodem zamknitym, zdrojem zapiecztowanym" (Pie nad pieniami 4,12). Piecz cnota. Przysowie: Cnota czowieka jest pieczci, herbem i klejnotem. Piecz (odcisk woskowy) dziewictwo; powstrzymanie; ograniczono umysowa. Piecz zastaw. Np. zastaw dla nierzdnicy na naleno za obcowanie z ni. (Juda) rzek: Co ci mam da w zastaw? A Tamar powiedziaa: Swoj piecz, swj

sznur i swoj lask (...) Tedy da jej i obcowa z ni" (Gen. 38,18). Piecz znak staro. rzemios i manufaktur. Zwyczajowo piecztowano imieniem a. znakiem producenta rozmaite towary, od bochenkw chleba do cegie. Piecz amulet przeciw chorobom: odcisk (odbicie) pieczci miao oddziaywa uzdrawiajco. Piecz w chrzecijastwie chrzest, bierzmowanie. Nie wyrzdzicie szkody ani ziemi, ani morzu, ani drzewom, dopki nie opatrzymy pieczci sug Boga naszego na czoach ich" (Apok. 7,3). Piecz apostolstwo. Pieczci apostolstwa mego wy jestecie" (/. List do Koryntian 9,2). Pitno wystpek, kamstwo. ,.Uwiedze! obud kamcw naznaczonych w sumieniu pitnem wystpku" (/. List do Tymoteusza 4,2). Piecz epigraf, motto, aforyzm, sentencja. Mocno stoi fundament boy majcy t piecz: Zna Pan swoich" i "Niech odstpi od nieprawoci wszelki, co wymawia imi Paskie"" (2. List do Tymoteusza 2,19). Piecz mio, pocaunek. Lecz zwr mi pocaunki, pieczcie mioci, co nadaremnie piecztoway!" (Miarka za miark 4,1 Szekspira). Piecz dar uczucia; dar testamentowy. Falstaff: ,,Straciem sygnet mego dziada, ktry wart by 40 grzywien" (Henryk IV cz. 2, 3,3 Szekspira). Piecz kancelarska a. wiksza hist. urzd kanclerza. Przysowie: Aptekarz bez cukru to jak kanclerz bez pieczci. Piecz podkanclerska a. mniejsza hist. urzd podkanclerza. PIER Pier symbolizuje modo, dugowieczno. bogactwo, obfito, sad, biao, Ksiyc, sen, los; porozumienie, uczucie, pieszczot, dojrzao, dojrza kobieco, mio, czuo, pikno, dobro, lito, opiek, miosierdzie, askawo, matczyn trosk, macie rzystwo, ochron, pokarm, szczodro; nadziej, podno, pociech, koysk, d, szczcie; cudzostwo, grzech, win, modlitw, skruch; mdro, roztropno, umiar(kowanie), ostrono; wielko.

wznios dusz, bohaterstwo, odwag, obron, mur, zwycistwo, zasug, honor, nagrod, odznaczenie. Pier u staro. ydw ostrono; u Persw bogactwo, zwycistwo, dugowieczno; u Grekw siedlisko mdroci. Piersi macierzystwo, bezpieczestwo, ratunek, ochrona, sodycz, intymno; wi si z pierwszym pokarmem czowieka mlekiem; ofiarowanie, dar, schronienie; odwrcone czarki, z ktrych, jak z niebios, spywa napj ycia: obietnica odrodzenia; umiarkowanie, miara, zasada eska, ograniczenie, przeciwiestwo nieograniczonej, ekspansywnej zasady mskiej. Piersi opieka, pociecha. ,,Weselcie si z Jerozolim (..,), ktrzy si smucicie dla niej, abycie ssali i nasycili si z piersi jej pociechy, abycie si napili i pokrzepili potg jej chway" (Izajasz 66,10). Piersi pikno; zote czarki. Poeci chwal uroki kobiety: jej piersi to zote czarki" (Wairagja-ataka 20 poety i filozofa ind. Bhartrihariego). Piersi kolebka, d, skrzyda anielskie. szczcie, sen. mio. Nie masz nic bardziej mikkiego, jak agodny ruch piersi kobiecej. Oparszy na niej gow, mona ukoysa si i usn, jak w kolebce lub odzi, trconej fal. (...) Gowa mdrca pica na piersiach kobiety to najwikszy triumf mioci" (Na marne rozdz. 9 H. Sienkiewicza). Piersi biao. Piersi bez mleka, ale rwne mlecznym nabiaom, rwne i li-lijom licznym" (Do Jagnieszki 78 J. A. Morsztyna). ,,Chylisz gwk na pier bia" (Zasmuconej l Kazimierza Gliskiego). Piersi ksztat nieba. Piersi twe nie s piersi, lecz nieba surowy ksztat, ktry wol nasze zabiera w okowy" (Do teje 56 J. A. Morsztyna). Piersi sad. Ksiyc. W ogrodach piersi kwitnce jabonie, jakoby ksiyc w mgie srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 1112 Tadeusza Miciskiego). Piersi obnaone szczero, otwarto; pokj; podno. Na igrzyskach w Argos ku czci Hery dziewczta, ktre bray udzia w biegach, odkryway praw pier. Piersi obnaone roztropno. W rdw. wyobraano Roztropno jako kobiet z obliczem osonitym welonem, ale z odkrytymi piersiami, duszc smoka.

Obnaenie piersi przez kobiet zmysowo, wyzwanie, zaczepka seksualna; pokora i baganie o lito (gest towarzyszcy wycigniciu rk przed siebie), co u kobiet gallickich zauway Juliusz Cezar w Pamitnikach o wojnie gallickiej. Piersi cudzostwo. Niech odejmie (...) cudzostwa swe spomidzy piersi swoich" (Ozeasz 2,2), tam kobiety zawieszay na acuszkach bawochwalcze amulety. W balladach ang. mowa jest o odcinaniu sutek cudzoonicom. Sutki modo, dziewictwo, okres dojrzewania. l zatsknia za brzydkim zachowaniem si w swojej modoci, gdy Egipcjanie ciskali twoje piersi i starli sutki twego dziewictwa" (Ezechiel 23,21), mowa o rozpustnej Jerozolimie i takiej Samarii. Piersi z kilkoma sutkami w rdw. niezawodna oznaka czarownicy: dodatkowymi sutkami miay karmi ze duchy i duszki. Mleko z piersi Hery niemiertelno; Droga Mleczna. Herakles jako niemowl zosta porzucony w polu za miastem przez matk, Alkmen, ze strachu przed gniewem Hery zazdrosnej o Zeusa, ktry go z Alkmen spodzi przybrawszy posta jej ma; Atena przyniosa dzieci Herze; Hera daa mu piersi: mleko zapewnio Herakle-sowi niemiertelno, a przy tym rozlao si po niebie tworzc Drog Mleczn. Por. Mleko (Droga Mleczna). Kobieta karmica piersi starca rzymskie Miosierdzie; mio crki do ojca: stary Kimon oczekuje w wizieniu wykonania wyroku mierci i dlatego nie otrzymuje ju posikw; jego crka. Pero, ktrej pozwolono odwiedzi go przed mierci, karmi go piersi (De pietate in parentes 5,4 Waleriusza Maksymusa. I w. n.e.); ulubiony temat malarzy w. i hol. XVI XVIII w. Kobieta karmica piersiami dwoje dzieci Ziemia; miosierdzie. Kobieta wyciskajca sobie mleko z piersi miosierdzie, lito, szczero, askawo agodzca wyroki Sprawiedliwoci: natchnienie. Na wielu obrazach dewocyjnych w. Bernard z Clairvaux klczy przed Madonn z Dziecitkiem, ktra wyciska z piersi mleko spryskujc wargi witego, co symbolizuje jej rol jako ordowniczki. Napis na zwoju:

Monstra te esse matrem ac. 'oka si Matk'. Madonna karmica (Virgo lactans, Maria lactans) to najstarsze z wyobrae Madonny z Dziecitkiem, zapoyczone najpewniej z obrazw i posgw egip. bogini Izydy z maym Horusem. Temat ten znikn po soborze trydenckim, ktry zabroni ukazywania nagoci witych. Wyobraano te Muz wyciskajc z piersi mleko natchnienia na manuskrypty a. instrumenty muzyczne. Rka mczyzny na piersi kobiety (w podwjnym portrecie) zarczyny. Liczne piersi obfito, podno, urodzaj. Posg Afrodyty efeskiej (Diany z Efezu) o kilkunastu piersiach, opiekunki podnoci kobiet i drzew figowych, mia wg legendy spa z nieba. Podobne wyobraenia w sztuce Renesansu, otoczone kwiatami, owocami, warzywami, oznacza miay Matk Natur. Obcite piersi atrybut kultu Kybele. frygijskiej bogini wiosny, podnoci i urodzaju, Wielkiej Macierzy Bogw, w ktrej subie kobiety obcinay sobie piersi i skaday jej w ofierze, podobnie jak mczyni jdra. Mwi Bg o Jerozolimie oddajcej si bawochwalstwu: ,.Piersi twoje podrzesz." (Ezechiel 23,34). Piersi na tacy atrybut w. Agaty mczennicy, ktrej wyrwano piersi. Obwise piersi staro, niemoc; niedostatek, brak. Pier obrona, mur, szaniec; porywczo w walce ze zem. ..Pier aniow to szaniec niezachwiany, osaniajcy szczodre serca. co rozsiewaj swe oywcze dary" (Dziea 239 Pseudo-Dionizego Areopagity). Pier jest murem warownym, mocniejszym sto razy od wypalonych cegie i twardych kamieni" (Margier 4.16.1819 Ludwika Kondratowicza). Pier odwaga. Nadstawia pier za kogo, za co naraa ycie, zdrowie na niebezpieczestwo, bronic kogo. czego. Napiernik odwaga, bohaterstwo; wojna, zniszczenie, strach; u staro. ydw rozum ogarniajcy Wszechwiat; proroctwo. Gwna cz ceremonialnego stroju arcykapanw w staro. Izraelu, opisana szczegowo w Biblii (Ex. 28,68; 39,25). zoona prawdop. z worka zwisajcego z ramion na pier, zawierajcego tajmnicze przedmioty wrebne Urim i Thummim;

podobne stroje nosili take niekapani, jak np. prorok Samuel w Siloh (/. Ks. Krl. 2,18) i Dawid, gdy taczy przed ark w drodze do Jeruzalem (2 Ks. Krl. 6,14). Pier zasuga, honor, nagroda, odznaczenie, kult religijny. Miejsce, na ktrym zawiesza si medale, ordery, legi honorow, krzye itd. ,,Uradz, na czyich piersiach wielki krzy zawiesz" (Konrad Wallenrod 1,7 Mickiewicza), oznak mistrza zakonu krzyackiego. Pier podug miary Fidiasza, Memnona bohater, wzniosa dusza, wielki czowiek. ..Zby te jedna pier bya zrobiona nie podug miary krawca, lecz Fidiasza! eby te jedna pier jak pier Memnona!" (Be-niowski 5,537 9 Sowackiego). Fidiasz, rzebiarz gr., ok. 490420 p.n.e., twrca posgu Zeusa Olimpijskiego. Memnon w mit. fr. jeden z bohaterw trojaskich. Z dwu gigantycznych posgw faraona Amenhotepa III w pobliu Teb Zachodnich jeden zacz po trzsieniu ziemi wydawa co rano melodyjne dwiki; przewodnicy cgip. opowiadali turystom gr., e jest to posg Memnona. Pier podug miary krawca miechu wart rycerz bez miecza i bez gowy (Be-niowski 3,529544 Sowackiego). Pier siedlisko przeznaczenia, losu. ,,Dein Schicksal ruht in deiner eignen Brust!" nm. 'twj los spoczywa w twojej wasnej piersi!' (Dziewica Orleaska 3,4 Friedricha Schillera). Pier siedlisko uczu, wrae, modlitw. Modlitwa moja do piersi mej si wrci" (Psalm 34 13). Burza uczu kipiaa mu w piersiach" (Dzieci 169 Bolesawa Prusa). Pier kunia mowy. Co si pocznie w jego piersi, to jego jzyk wnet musi urodzi" (Koriolan 3,1 Szekspira, t. J. Pasz-kowskiego). Pier czuo, wspczucie, dobro. Niech zgin wszyscy, ktrych pier nie umie pon arem dla dobra innych ani topi si ze wspczucia" (Elegia dla nieszczliwej damy 45 Alexandra Pope'a). Pier nadzieja. W piersi ludzkiej bije wieczne rdo nadziei" (Esej o czowieku l Alexandra Pope'a). Polska pier siedlisko ducha ludzkiego. ..Pikny i dobry duch czowieczy w go

rcej piersi polskiej!" (Fragment wiersza dla mego synka 356 Kazimierza Tetma-jera). Pier grzech. O cudzoonej niewiecie: Czy moe kto zgarn ogie do piersi swej, a jego szaty si nie spal?" (Ks. Przypowieci 6,27). Pier siedlisko winy, skruchy. Czy nie moesz (...) jakim sodkim lekiem zapomnienia wyprze z ucinionej piersi tego ciaru, co serce ugniata?" (Makbet 5,3 Szekspira). Robi piersiami oddycha ciko, z trudem. Zrywa piersi krzycze b, gono albo b. dugo. Bicie si w piersi rozpacz, ao; al; skrucha, przyznanie si do winy, upokorzenie si; potwierdzenie prawdziwoci swoich sw. Ale bi si w piersi, mwic: Boe! bd miociw mnie grzesznemu" (Ew. wg uk. 18,13). Piersi i w kopoty doczesne, drczce strapienia. W astrologii: znak zodiaku Rak. W marzeniu sennym: obfito, bogactwo. PIERCIE (Obrczka, Sygnet) Piercie symbolizuje cigo, nieskoczono, wieczno; krg magiczny, magi, tajemnic, talizman, amulet; trucizn; niewidzialno. Ksiyc: wi midzy wyszym duchowiestwem a Bogiem; wadz; wi midzy wadz a ludem; piecz, sygnet; penomocnictwo, rkojmi; autentyczno; przypomnienie; zwizek, przyja, zarczyny, maestwo, wierno maesk, podno, trwao; godno, prawo, mdro, sprawiedliwo, honor, wyrnienie, rzecz odpowiedni. rang, bogactwo; wolno, niewol; aob; zob. te Bero, Koo, Palce, Pas. Piecz. Piercie w folklorze i bajkach magiczny talizman chronicy od ran i kalectwa. od ,, zego oka", zachowujcy modo nosiciela, wyczarowujcy mu zamki, paace, rumaki itd. (np. piercie Aladyna z Bani z 1001 nocy; por. Lampa: Aladyna). W magicznej symbolice piercienia zawarta jest magiczna potga koa i pasa (zob. Koo, Pas). Zgubienie a. zniszczenie piercienia odczuwa si jako wydarzenie zowieszcze.

Piercie w przegrodzie nosowej a. w patkach uszu wskazuje najczciej, e dziecko byo dawc krwi w ofierze bstwu, ktre ma si nim opiekowa. Piercie jako zamknite koo wieczno, cigo; cakowito, zupeno; powtarzajce si cyklicznie okresy czasu; w a. wgorz z ogonem w pysku, zob. W (uoony w koo). Ognisty piercie okalajcy ind. boga Siwe wykonujcego taniec kosmiczny cykl yciowy Wszechwiata i kadej istoty ywej: kolejne rodzenie si i umieranie; wieczna, transcendentalna mdro. Piercie Siakuntali rkojmia mioci; magiczne odzyskanie pamici. Dramat poety ind. Kalidasy oparty na epizodzie z l. ksigi Mahabharaty. Zakochany w Siakuntali krl Duszjanta zostawia jej przed odjazdem piercie jako zak,ad mioci, po czym, skutkiem czarw ascety Durwasy, zapomina o ukochanej. Dopiero widok piercienia przywraca mu pami i uczucie. Piercie penomocnictwo; upowanienie do sprawowania wadzy w imieniu monarchy; w rdw. i w epoce Renesansu plenipotencja, prawo zawierania transakcji w imieniu firmy. ,,(Faraon do Jzefa:) Oto postawiem ci nad wszystk ziemi egipsk. I zdj piercie z rki swej i da go na rk jego" (Gen. 40,41 2). Piercie, sygnet mdro. Wg legendy arabskiej krl Salomon (Sulejman) zawdzicza swoj niezwyk mdro sygnetowi. za pomoc ktrego zamkn i zapiecztowa wszystkie demony, i uczyni je swymi niewolnikami. Piercie, sygnet potga, ranga, stanowisko, godno, honor; bogactwo; wolno; przynaleno do spoecznoci; wyrnienie; znak sprawowania urzdu, posiadanej godnoci. ,,Wezm ci, Zorobabe-lu, mwi Pan, i uczyni ci swoim sygnetem na prawej rce" (Aggeusz 2,24); u innych ludw szczeglne znaczenie mia piercie na lewej rce, zwaszcza na 4., serdecznym palcu, ktry, jak mniemano, czy si specjaln y a. nerwem z sercem. W Grecji piercie, zw. sygnet, by oznak wolnego obywatela. W Rzymie noszenie zotego piercienia byo przywilejem legatw, potem rwnie senatorw i innych dygnitarzy pastwowych, a na koniec wszystkich ludzi wolnych.

Piercie zapowied zguby; zawi bogw. Polikratesowi, od 538 p.n.e. tyranowi Samos, sprzyjao szczcie we wszystkich przedsiwziciach tak nieodmiennie, e przyjaciel jego, krl Egiptu, Amazis, ostrzega go przed zawici bogw i radzi pozby si jakiego cennego, ulubionego przedmiotu. Gdy Polikrates, idc za t rad, wrzuci swj ukochany piercie do morza, rybak odnalaz klejnot we wntrznociach zowionej ryby i przynis go do paacu tyrana. Przeraony tym Amazis zerwa z nim stosunki. Piercie trucizna. Piercie z trucizn, umoliwiajcy samobjstwo przez rozgryzienie kapsuki, znany by od staroytnoci. Uy go w tym celu m.in. wielki mwca ateski Demostenes i wielki dowdca kartagiski Hannibal; obu grozia mier w torturach z rk monych przeladowcw. Piercie jako ogniwo acucha poddanie si karze; pami o winie i pokucie. Prometeusz wyzwolony z okoww, ktrymi by przykuty do skay za to, e ukrad bogom ogie i da go ludziom, musia odtd z rozkazu Zeusa nosi ogniwo swego acucha na palcu jako piercie, aby pamita o swej zbrodni i o karze. Piercie wie maestwa z piercieni te robi si kajdany" {Maria Stuart 2,2 Friedricha Schillera). Elbieta, krlowa Anglii. Piercie rzecz pasujca, odpowiednia, waciwa, naleyta, stosowna. Przysowie gr.: Nie no zbyt ciasnego piercienia" {Moralia, O wychowaniu dzieci 12E Plu-tarcha). ,,Krlestwo Danii albo Sobradizy bdzie ci pasowa lepiej ni piercie na palcu" (0/1 Kiszot 1,10 Cervantesa). Piercie z piecztk, z wyrytym znakiem waciciela, sygnet dawn. piecz do laku, ac. anulus sigillarius. suy Rzymianom do piecztowania listw, kufrw, butelek jako ochrona przed otwarciem przez osoby niepowoane. W staroytnoci gr. i rz. uwaany za amulet strzegcy mskiej potencji, noszony na kciuku, ktry tu symbolizowa fallusa, zrobiony z elaza ku czci Hefajstosa jako ma Afrodyty; stwierdzenie autentycznoci, tosamoci. Zob. te Piecz (Salomona; sygnet). Piercie syn; przeciwiestwo niewolnika; przyjcie grzesznika do stanu, z ktrego zosta wykluczony. W przypowieci o synu marnotrawnym, gdy syn

wraca skruszony, ojciec woa do sug: ..Prdko przyniecie najlepsz szat i wcie piercie na rk jego" {Ew. wg uk. 15,22). Piercionek .zarczynowy. Naprzd z elaza, potem zoty, dopiero w pnej staroytnoci rzymskiej, gdy wczeniej nie znano instytucji zarczyn i piercie mg by co najwyej potwierdzeniem kontraktu maeskiego zawartego przez rodzicw, a pastwo modzi nie widzieli si na og przed dniem lubu. Piercie autentyczno; sprawiedliwo; lubne pochodzenie dziecka; znak rozpoznawczy w licznych bajkach, legendach, powieciach, sztukach teatralnych, pieniach. Piercie przeamany zob. Wstp {Symbolom). Piercie Gygesa, krla Lidii. Renarta 7. Powieci o Lisie, Otnita, krla Lombardii itd. magiczne piercienie mogce uczyni nosiciela niewidzialnym. We ten piercie i w go na palec z kamieniem do wntrza doni, i zamknij do. Jak dugo skrywa bdziesz kamie, tak dugo kamie bdzie skrywa ciebie" {The Mabinogion'. Dama rda, ok. 1450): prawdziwa potga jest w nas samych skryta, a niewidzialno udzielona przez piercie to odejcie od wiata zewntrznego, aby osign a. odnale istotne moce obecne w naszym wntrzu. Piercie w chrzecijastwie wierne przywizanie, z porywu serca; zalubiny z Chrystusem a. z Kocioem: atrybut legendarnej w. Katarzyny z Aleksandrii i w. Katarzyny ze Sieny: obie wyobraano jako mistyczne narzeczone Chrystusa". Piercie rybaka, ac. anulus piscatoris. wyobraajcy w. Piotra w odzi, wycigajcego sie z wody {Ew. wg uk. 5.410) atrybut wadzy papieskiej noszony przez papiea od chwili jego wyboru. Piercie pasterski, ac. anulus pastora-lis jedno z insygniw wadzy biskupa. Piercie atrybut w. Franciszka z Asyu zalubiajcego Pann Bied; w. Jzefa w scenie zalubin (w. sposalizio) z NMP; doy weneckiego w czasie uroczystoci zalubin Wenecji, narzeczonej morza", z Adriatykiem. Piercie leczniczy wg wierze lud. dziaajcy magicznie przeciw reumatyzmowi, artretyzmowi. skurczom, kolce, blom krzya, rakowi (piercie a. bransoleta z miedzi) itd. Piercie Ogiera Duczyka

dany mu przez czarodziejk Morgan le Fay, leczcy choroby i przywracajcy modo (w poematach cyklu karoliskiego). Kto ten piercie nosi rzeka pani Liones choby nie wiedzie jak ciko ranny, krwi nie utraci" {Dzieje krla Artura 1,146, anonim ang. z ok. 1400). Cztery zote piercienie papiea Innocentego III (wysane 29 V 1205 do krla Anglii Jana bez Ziemi) ich okrgo wieczno; ich liczba cztery cnoty skadajce si na si ducha: sprawiedliwo, mstwo, rozwaga i umiarkowanie; zoto mdro z wysoka; zielony szmaragd wiara; niebieski szafir nadzieja; czerwony granat miosierdzie; jasny topaz dobroczynno (wg wyjanienia zaczonego do piercieni przez papiea). Piercie Skarbka (Jana) z Gry nieustraszono, rezon, kontenans, kura. Wg legendy herbowej, ukutej zapewne przez Jana Dugosza wg wzorw rzymskich, krl nm. Henryk V pokaza wojewodzie Skarbkowi z Gry (wysanemu do niego w 1109 przez Bolesawa Krzywoustego) swj skarbiec, aby go oniemieli nm. bogactwem. Skarbek wrzuci do skrzyni z klejnotami swj wasny piercie, mwic: Id, zoto. do zota, my, Polacy, wolimy elazo". Goni do piercienia (a. w piercie) w dawn. grze rycerskiej jadc konno stara si trafi kopi w zawieszony piercie. Trzy poczone (splecione) piercienie Trjca; braterstwo. Z diamentami impresa (godo) Cosimo de'Medici Starszego, pierwszego wadcy Florencji z rodu Medyceuszy. Piercie z diamentem, w szponach sokoa, z dewiz Semper, ac. 'zawsze' impresa Piero de'Medici, syna Cosimo de'Medici Starszego. Piercie aoba; tajemnica. Modne w XVI w. memento mori (przypomnienie. e nie mona unikn mierci, ac.): piercie z trupi czaszk. Obrczka maestwo, zwizek maeski, wierno maeska, podno, nieprzerwana cigo ycia, wieczno, stao w mioci, mio kobiety, vulva, dziewictwo. Obrczka lubna zastaw dany jako rkojmia wiernoci maeskiej, std jej gr. nazwa arrabtn 'zastaw'. ..Mj take honor takim jest piercieniem. Klejnotem domu mego czysto moja" (Wszystko dobre, co koczy si dobrze 4.2 Szekspira, t. L. Ulri-

cha), Diana do Bertrama. Tytus, wsuwajc Sofronii na palec pikny i kosztowny piercie, rzek: A wic i ja chc by twoim mem. Po czym dopeni z ni istoty maeskiego zwizku" (Dekameron 10,8 Boccaccia. t. Edwarda Boye). Przysowie: Za wdowcem rzucaj kamieniem, a za modziecem piercieniem. Piercie na palcu wskazujcym wynioso, arogancja, pycha; na rodkowym ostrono, roztropno, godno; na serdecznym czuo, mio: na maym usposobienie wadcze. Piercionek Diany Ksiyc. Jest chwila, kiedy ze srebrzyst tcz wychodzi blady piercionek Dyjanny" (W Szwajcarii 16,320 21 Sowackiego). Obrczka troska. Przysowie ang.: Tak jak twa obrczka lubna cieraj si i troski twoje. Piercie ze skrzydekami emblemat dziewicy-abdzia, zob. abd; dar prorokowania. W heraldyce: ranga; wierno; pity syn; godno biskupa. PIERWIASTKI" (Elementy, ywioy) Najdawniejsi filozofowie gr. przyjmowali istnienie jednego tylko elementarnego tworzywa przyrody, materiau, z ktrego zbudowany jest Wszechwiat. Dla Talesa z Mi-letu bya to woda. dla Anaksymenesa z Mi-letu powietrze, dla Anaksymandra z Mi-letu apeiron (gr. 'bezksztatna prama-teria'), dla Heraklita z Efezu ogie. Empedokles z Akragas (V w. p.n.e.) przyj natomiast, e wszelka materia jest mieszanin czterech elementw: powietrza, ognia, wody i ziemi. Arystoteles (IV w. p.n.e.) twierdzi, e cztery podstawowe cechy ciepo, zimno, sucho i wilgotno w odpowiednich poczeniach okrelaj ,,pierwiastki" materialne: powietrze jest gorce i wilgotne, ogie gorcy i suchy, woda zimna i wilgotna, a ziemia zimna i sucha. Wg tej teorii, ktra staa si pniej podstaw alchemii, kad substancj mona przeobrazi w kad inn przez zmian proporcji elementw. Zmiana taka zwaa si transmutacj. Kady metal np. mona by zmieni w zoto, jeliby si udao znale waciwe proporcje. Pogld taki utrzymywa si w nauce a do 2 p. XVII w. Czy

ycie nasze nie skada si z czterech ywiow?" {Wieczr Trzech Krli 2,3 Szekspira, t. L. UIricha). ywioy jedne drugim pomagaj, a wzajem sobie prawie ywot daj: ogie mg cignie, z powietrza mglistego woda, z krzemienia ogie podziemnego, a ten w popiele kiedy przyduszony, od wiatru prdko bdzie rozarzony" (Emble-ma 93,16 Zbigniewa Morsztyna). ,,Pierwiastkom" czsto podporzdkowywano rne podstawowe zjawiska z innych sfer bytu i przydawano im w rnych czasach rne odpowiedniki (istoty, rzeczy, pojcia, cechy itd.). jak np. odpowiednikami byy dla: l) POWIETRZA, 2) OGNIA. 3) WODY i 4) ZIEMI: Humory" (temperamenty) l) sangwistyczny (krew, czerwie). 2) choleryczny (ta ). 3) flegmatyczny (woda. biao). 4) melancholijny (czarna ). Wszelkie ywioy tak w nim byty skojarzone, e si natura moga nim poszczyci" (Juliusz Cezar 5,5 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego). Pory roku i strony wiata l) wiosna, pd.. 2) lato, wsch., 3) zima, zach., 4) jesie, pn. Kolory u ydw: l) ty, 2) czerwony, 3) szkaratny, 4) biay; u Grekw i Rzymian: l) ty, 2) czerwony, 3) zielony, 4) niebieski; wg Leonarda da Vinci: l) niebieski, 2) czerwony, 3) zielony, 4) ty. Figury geometryczne l) elipsa stojca, 2) trjkt a. piramida. 3) koo a. kula, 4) kwadrat a. szecian. Charakterystyki: l) ruch, wolno. 2) mio, podanie, 3) mikko, spokj, 4) bogactwa, przeszkody. Pierwsze dwie mskie, czynne, twrcze; drugie dwie eskie, bierne, pasywne. ,,Pierwiastki" wysze i nisze. Zmary zabiera z sob pierwiastki" wysze powietrze i ogie, a pozostawia nisze wod i ziemi. Tylko powietrzem, ogniem tylko jestem. Inne ywioy podlejszemu yciu na up wydaj" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira, t. L. UIricha), Kleopatra przed swoim samobjstwem. Stworzenia, zjawiska, istoty mityczne, kamienie itd. l) orze, tcza, 2) anio, czowiek, meteoryt, smok, 3) smok, ryba, abd, delfin, pera, 4) lew, byk, so, rubin.

Zwierzta (w rdw.) l) mapa, 2) lew. 3) jagni, 4) winia. Istoty bajeczne l) olbrzymy, sylfy. sylfidy, 2) salamandry, 3) syreny, ondyny, 4) karzeki, krasnale, gnomy, koboldy. Mowa oczywicie o salamandrach ywicych si ogniem, a nie o pazach ogoniastych. Z ,,pierwiastkami" czono rwnie 4 wieki" ycia ludzkiego. 4 narzdy ciaa, 4 pory dnia i roku itd, W alchemii: oprcz pierwiastkw" gr. filozofw przyrody uznawano te pierwiastki filozoficzne": sl (zob.), siark (zob.) i rt (zob.). W astrologii ,,pierwiastki" odpowiadaj: l) intelektowi, 2) zapaowi, entuzjazmowi, 3) wraliwoci, uczuciowoci, 4) material-noci, cielesnoci. W znakach zodiaku: l) Blinita, Waga, Wodnik, 2) Baran, Lew, Strzelec, 3) Rak. Skorpion, Ryby, 4) Byk, Panna, Kozioroec. Pity ,,pierwiastek" od czasw Arystotelesa dodawany niekiedy do czterech kwintesencja (z tac. (juinia essentia 'pity ywio'), duch, dusza rzeczy, demiurg, geneza itd., a przede wszystkim eter, janiejce grne powietrze nieba, zwizane z atmosfer ziemsk i z ogniem. Pi ,,pierwiastkw" chiskich (od 2. tysiclecia p.n.e.) woda, ogie, drewno, metal, ziemia; odpowiadaj one liczbom 1,2,3,4,5 i wi si: woda z nizin, zim i pn.; ogie z wyyn, latem i pd.; drewno z wiosn i wschodem; metal z jesieni i zachodem; ziemia ze rodkiem, wspomagajc wszystkie inne kierunki i ..pierwiastki". W wolnomularstwie: ..pierwiastki" cz si symbolicznie ze stadiami duchowego rozwoju czowieka; we wtajemniczeniu masoskim kandydat wyzwala si stopniowo od ycia materialnego (ziemi), filozofii (powietrza), religii (wody) i osiga wreszcie czyste wtajemniczenie (ogie).' ywio Polakw jest wieczna opozycja przeciw wszystkim, co sta bd przy sterze rzdu" (Listopad rozdz. 15 Henryka Rzewuskiego). Trzy wielkie elementy nowoczesnej cywilizacji proch, druk i religia protestancka" (Eseje, Stan literatury niemieckiej Thomasa Carlyle'a). Pity ,,pierwiastek" ,,Cinquieme element, ktry Napoleon odkry w Polsce la boue (fr. 'boto') i kilka badyli kartofla

nych" (Homo sapiens. Na rozstaju, rozdz. 2 Stanisawa Przybyszewskiego). ywio wiatr. Kiedy od Tatr przy-lata przez lasy i pole dumny, nieuskro-miony, witaj mi, ywiole!" (Podczas wiatru z Tatr 5 6 Kazimierza Tetmajera). By w swoim ywiole dobrze si czu, znale si, by w warunkach sprzyjajcych rozwiniciu wasnych zdolnoci, w odpowiadajcym komu rodowisku. PIES Pies jest symbolem wiernoci, przyjani, odwagi, ochrony, czujnoci, stray, usunoci; wiary; ozdrowienia; bstw chtonicz-nych ciemnoci, podziemia, mierci i Ksiyca; towarzyszenia duszom zmarych w drodze do podziemi; witu, wiatru (szybko), zrcznoci; podnoci; inteligencji, sprytu; ciekawoci; pochlebstwa, paszczenia si, ebraka pod drzwiami bogacza (Ew. wg Luk. 16,1931); egoizmu, cynizmu, zawici, nikczemnoci, chciwoci, zdronoci; padlinoerstwa, nieczystoci, upiestwa; zepsucia, okruciestwa, wcieklizny; wojny; diaba. herezji, pogastwa. Pies nieba" w mitologiach wit; pies wykopuje pazurami ziemi pomagajc w zmartwychwstaniu cia; stranik wiata podziemnego, niszczyciel za, myliwy, zwiadowca, ratownik; poerca Ksiyca. Pies w sztuce rdw. kuszenie do zego, zawi, gniew; wierno i wiara; biay pies zwykle przedstawia dobro i pobono osoby, przy ktrej nogach si pojawia (piesek na synnym Portrecie Armtfinich, 1434 Van Eycka symbolizuje wierno maesk), a ciemny, brzydki psiak wyobraa moe pogastwo lub herezj. Pies jest udomowionym towarzyszem czowieka co najmniej od 10000 lat. Wczenie sta si symbolem wiernoci, gdy we wzajemnych stosunkach czowieka z psem czowiek zacz polega na tej wanie zalecie zwierzcia, ono za na jadle i schronieniu otrzymywanym od czowieka. Celowa selekcja faworyzujca dogodne dla ludzi cechy fizyczne i psychiczne psa sprawia, e sta si on w znacznym stopniu dzieem ludzkim; na skutek dalszej selekcji i krzyowania powstay liczne, bardzo rnice si od siebie rasy. Grecy cenili wierno psa nade wszystko. Homer w Odysei 17 opisuje, jak Argos, niegdy pikny pies myliwski, jako

jedyny poznaje swego pana, Odyssa, powracajcego z wojny, i umiera z radoci. W micie greckim pies kariosa, Majra, zaprowadzi Erigon daremnie szukajc ojca. na jego grb, za co po mierci wierne zwierz umieszczone zostao na niebie jako Procjon, alfa konstelacji Psa Maego. Pies Ksanty-posa, ojca Peryklesa, dopyn z Aten do Salaminy towarzyszc galerze swego pana, gdy Ateczycy musieli ucieka z miasta, i zosta pochowany przez niego na przyldku, ktry otrzyma wtedy nazw Ky-nossema gr. 'grb psa'. Pliniusz Starszy w Historii naturalnej przytacza wiele anegdot o psiej wiernoci. Wiele ich znajdziemy te w redniowieczu. Pewnego razu Gelert, ulubiony ogar ksicia walijskiego Lleweyna Wielkiego (11731240), zagin na owach. Jak chce legenda, ksi wrciwszy do domu zasta Gelerta zbroczonego krwi, eczko dziecka w nieadzie, dziecka za nie byo. Pewny, e Gelert poar niemowl, ksi zarba go mieczem. Zbudzone skowytem umierajcego psa dziecko zaczo kwili spod stosu pocieli. Pod eczkiem znaleziono olbrzymiego wilka, ktrego Gelert uprzednio zagryz, ratujc ycie i zdrowie dziecka swego pana. W tradycji ludowej wystpuje czsto jako obroca kobiet i dzieci. Pies udane udomowienie, porzucenie ycia koczowniczego na rzecz cywilizacji, zwycistwo techniki nad materi. Wolter cytuje zdanie z Oblenia Calais (ok. 1767) Buyrette de Belloy: Ce qu'U y a de mieux dans 1'homme, c'est le chien" (fr. 'Najlepsz cech czowieka jest pies'). W tradycji islamskiej pies ma 52 cechy: 26 cech witych i 26 szataskich. Psiogowcy wyobraani czsto na freskach staroegipskich mieli wizi lub zabija wrogw wiata i pilnowa wej do witych miejsc. Bogw Ptaha i Thota przedstawiano zwykle z gow psa lub szakala. Pies towarzysz bogw: Artemidy (bogini oww i Ksiyca: psy rozszarpay zmienionego przez ni w jelenia myliwca Akteona za to, e podpatrzy j w kpieli; psy wyj do Ksiyca), Asklepiosa (boga medycyny: wierzono w uzdrawiajc moc psiego jzyka, gdy lie ludzkie rany), Auro-ry. Bogosawionego Brana, Fauna, Hekate. Hefajstosa, Heraklesa, Indry, Kefalosa, fenickiego Melkarta, skandynawskiego Odyna (i trzech Norn, bogi przeznaczenia),

Ormuzda, Pana (ktremu strzee stad). Thota, modego Tobiasza itd. Na grobowcach czsto wyobraano psa u ng kobiety jako atrybut wiernoci (lub niekiedy zmartwychwstania); krzyowcw przedstawiano z psem oznaczajcym wierno zamierzeniom Boga. Na wielu obrazach pies towarzyszy w. Rochowi na wygnaniu i lie jego rany, gdy wity choruje na dum; wyobraano psa u stp w. Bernarda, w. Wendelina. w. Benigna, w. Magorzaty z Cortony, noszcego pochodni przed w. Dominikiem, ktrego zakonnicy to dominikanie ac. dominicanes 'psy Pana', ognistym gosem bronice Kocioa. Pies jest stranikiem, czujnym obroc czowieka. W Rzymie psy powicano larom domowym i rodzinnym (lares familiares) oraz Jowiszowi Opatrzycielowi (luppiler Custos) jako strw spokoju domowego. W domu rzymskim na przedproach i mozaikowych posadzkach widniay napisy Cave canem (dos. 'strze si psa') 'Zy pies'. W sztuce wczesnochrzecijaskiej pies by emblematem kapana jako stranika i przewodnika -stada wiernych (w staroytnoci owczarki byy naprzd obrocami stad przed wilkami, rysiami itp.). W Rzymie ceniono psy jako obrocw czowieka, zwaszcza wielkie psy lakoskie i z Molossw. Wedug tradycji muzumaskiej (traktujcej psa w zasadzie jako zwierz nieczyste) jedyny pies, ktry dosta si do nieba, to Ketmir (Al Rachim); towarzyszy on Siedmiu picym (modziecom) z Efezu, ktrzy spali przez 309 lat, i pilnowa ich. przez cay czas stojc, nie pic, nie jedzc i nie pijc. Przysowiowy pies na sianie" albo pies ogrodnika", ktry sam siana czy kapusty zje nie moe, ale nikomu innemu nie da, suy jako przenonia o czowieku, ktry sam nie skorzysta, a innych nie dopuci. Pies ogrodnika hiszp. El perro del hortelano. tytu komedii (ok. 1618) Lope de Vegi. W staroytnoci zamiast ywego psa stawiano czsto na progu domu przedstawiajc go rzeb; figura taka, jak wierzono, miaa magiczn moc odwracania zego, odpdzania szkodliwych duchw i demonw. Jeszcze do dzi u Parsw przyprowadzaj umierajcemu czowiekowi psa. aby odstrasza czyhajce u wezgowia demony, ktre pragn schwyta dusz w chwili opuszczenia ciaa. W hinduizmie suka Sarana po

maga zbkanym w lesie, w jaskiniach, w ciemnoci odnale drog. Psie szczekanie, alarmujce pana i odstraszajce intruza, to dwikowy emblemat czujnego wartownika. Psy myliwskie i wojenne odwaga i szybko; dziki pies, podobnie jak wilk, wdrowa w watahach (stadach) w poszukiwaniu upu i pod wodz przewodnika napada i zabija zwierzyn; przewodnikiem oswojonego psa sta si jego pan, czowiek. W Iraku zachowaa si rasa wielkich psw przypominajcych mastify i psy wojenne znane z wizerunkw babiloskich / 2200 r. p.n.e. Na staroytnym Bliskim Wschodzie ceniono psy myliwskie i wojenne, ale nie wyksztacono jeszcze ras nadajcych si na wiernego przyjaciela. Watahy pdzikich psw oczyszczay miasta noc z wyrzucanych na ulic odpadkw; wygodniaym, niebezpiecznym, krcym wszdzie psom rzucano ciaa zabitych nieprzyjaci na tym wiksze ich pohabienie. Dlatego Biblia przedstawia psy jako zwierzta pogardzane i znienawidzone (cho poyteczne jako owczarki). Uywa si tam okrelenia pies" jako wyzwiska. Pies symbolizuje bezbonika, czowieka krwioerczego, nieobyczajncgo: Na zewntrz (bram nowego Jeruzalem zosta maj) psy i czarownicy, bezwstydni, mobjcy, bawochwalcy i kamcy" (Apok. 22,15). Jedyna wzmianka w Biblii o psie-towarzyszu znajduje si w Ksidze Tobiasa (6,1), nie uznanej przez ydw (i protestantw) za kanoniczn. Rwnie w krajach celtyckich olbrzymie psy suyy na wojnie i na owach, tam jednak pies by emblematem cnt rycerskich, std nazwa pies" bya dla czowieka pochwa: imi gwnej postaci cyklu uisterskiego, najwikszego bohatera Celtw, Cu Chulainna, znaczy 'pies z Culann'. Pies wie si z podziemnym wiatem zmarych, z chtonicznymi bstwami mierci, ziemi i Ksiyca. Pies na cmentarzu wyje na grobie pana (jak wspomniany wyej Majra). Gdy Hekabe, krlowa Troi, po zagadzie caej rodziny zobaczya, e jej ostatnie dziecko, Polidoros, powierzone krlowi Tracji, zostao przez niego zabite, zmienia si w suk i skowyczy na grobie syna. Hekate, gr. bogini ciemnoci, magii, czarw, upiorw, zawiatw i rozdroy, pdzi noc przez wiat w towarzystwie

widm i psw. Cerber, niekiedy wyobraany jako pies trzy-, picio- lub stugowy, strzee bramy piekie, nie wypuszczajc z nich nikogo. W mitologii skandynawskiej pies Garm strzee Helu, krlestwa zmarych. Wraz z spami i hienami rwnie psy poeray trupy ludzkie i zwierzce. Przysowie: Bodajby poszed napa (tj. nakarmi swym ciaem) psy i kruki! W dawnych wierzeniach ludowych pn. Anglii potworny, widmowy pies o wielkich kach i pazurach ukazywa si tylko noc; uwaano, e kto go zobaczy, wkrtce umrze. Pies Prokrydy (ony Kefalosa) zob. Lis (teumesseski). Pies wcielenie brzydkich wad: obarstwo, apczywo, bezwstyd, sualstwo, paszczenie si. Jak pies, ktry wraca do wymiotw swoich, tak gupi, ktry powtarza gupstwa swoje" (Ks. Przypowieci 26,11). ,,A psy niewstydliwe nie znay nasycenia" (Izajasz 56,11). Grecy i Rzymianie byli, oglnie wziwszy, wielkimi psiarzami, cho zapewne bardziej ni my gardzcy psimi wadami, zwaszcza serwilizmem, wdziczeniem si do kija. Wzbraniano psom dostpu do hieronu Apollina w Delos i na Akropol ateski. Wyrazy: cynik" i kanalia" pochodz od sowa pies", pierwszy od gr. kyon, drugi od tac. canis. Sposb ycia Diogenesa z Synopy (ok. 412323 p.n.e.) ze szkoy cynikw sprawi, e nadano mu przydomek kyon', zapytany, dlaczego nazywaj go psem, odrzek: Bo asz si do tych, co daj mi cokolwiek, szczekam na tych, co mi odmawiaj i zatapiam zby w ciele hultajw". W Boskiej Komedii {Pieko 6,1319) Dantego dusze pokutujce za obarstwo wyj jak psy i s darte pazurami i ksane przez Cerbera, psa piekielnego. Wspczesne przysowia wiadcz o naszym co najmniej dwuznacznym stosunku do naszego ,,najlepszego przyjaciela": Pieskie ycie, pieska mier (marne ycie, marna mier), psi obowizek, zej na psy (zmarnie, wykolei si moralnie), psa warte (nic nie warte), na psa si zdao (na nic si nie zdao), za psa mie kogo (za nic), czu si pod psem (podle, le), pies z nim tacowa (jest mi obojtny), psie krasomwstwo (oszczerstwo, potwarz), psie gosy nie id pod niebiosy, pies szczeka, a karawana idzie dalej, y psim swdem

(atwo, sprytnie, bez zachodu), pies macha ogonem nie do ciebie, ale do twego chleba. W redniowieczu zaostrzeniem kary byo wieszanie przestpcy z psem albo wieszanie na nim psa, std powiedzenie: Psy na kim wiesza (szkalowa, obmawia kogo). Pene pogardy: jak psw (mnstwo), (e jak pies (porwnanie absurdalne, ale uywane na co dzie), cauj psa w nos itd. Kanikua, najgortszy okres lata, z tac. canicula (dos. 'suczka'), oznacza Syriusza, najjaniejsz gwiazd nieba, w konstelacji Psa Wielkiego. W gbokiej staroytnoci (ok. 1000 p.n.e.) Syriusz wznosi si ze Socem w pocztku lipca, w czasie najwikszych upaw. Uwaano, e Psia Gwiazda wywouje u psw objawy wcieklizny. W Argos zabijano w tym czasie wszystkie bezpaskie psy i skadano ofiary z psw; ofiary takie skadali take Rzymianie w czasie kanikuy, aby ustrzec zboe i stada przed szkod. W marzeniu sennym: wielka mio albo przyja; (szczekajcy) dobra nowina; (szary albo czarny) nieszczcie; (wyjcy) za nowina; (wcieky) nieprzyja; (czerwony) ktnia, wojna; (biay) pomylne zdarzenie; (ty) strata. W alchemii: pies poerany przez wilka oznacza oczyszczenie zota za pomoc antymonu, tj. przedostatni faz Wielkiego Dziea. W heraldyce wystpuj zwykle charty. ale bywaj te brytany z kolczast obro, jak rwnie psy gocze. Na niebie: gwiazdozbiory Pies May. Pies Wielki. Psy Gocze. PI Pitka jest symbolem wiecznoci, wszechpotgi Boga. woli boej, wszechobecnoci, wszechwiedzy boskiej; wiata, pomienia; jednoci, porzdku, doskonaoci, harmonii, rwnowagi, rodka; mikrokosmosu; picioramiennej rozgwiazdy, czowieka (rozstawione cztery koczyny i gowa), piciu palcw rki a. nogi. piciu zmysw (wzrok, such, dotyk, wch, smak; z czasem dodano inne); czowieka indywidualnego w przeciwiestwie do uniwersalnego; peni ycia organicznego; zdrowia, ozdrowienia, podnoci, wzrostu; wiosny, urodzaju, niw; mowy. pisma, porozumienia, zrozumienia;

sprawiedliwoci; podry; najlepszej oceny (w piciostopniowym systemie ocen szkolnych). Pitka liczb istnienia materialnego i obiektywnego, ycia objawionego; piciu ran Chrystusa; natchnienia, ycia, mioci, oddzielenia pci, szczcia; w redniowieczu liczba czarnoksiska, wic zowrbna. Liczba Pentateuchu, Tory (piciu Ksig Mojeszowych: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deutoronominum ac. 'Ksiga Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb, Powtrzonego Prawa'); liczba piciu kamykw podniesionych z rzeki przez Dawida, aby nimi umierci Goliata (wg w. Augustyna symbolizowa maj Pentateuch). Pite krlestwo. mesjaskie, ktre pokona cztery poprzednie krlestwa (w Proroctwie Daniela 2,44). Hiers gamos gr. 'wite maestwo' Nieba (3) i Wielkiej Matki Ziemi (2) = 5; maestwo, mio, rytm kosmiczny; jedna z liczb Wielkiej Bogini ukazujca si w picioklapowych liciach bluszczu, winoroli, jeyny, figi, kasztanowca, pltana, w piciopatkowych kwiatach jaboni, dzikiej ry, pierwiosnka (roliny wane na staro. uroczystociach weselnych); wiosenny symbol narodzin (Demeter). spenienia; pci (Isztar, Izyda, Afrodyta); mdroci (Atena). Wg Dni i prac Hezjoda Ziemi zamieszkiway kolejno ludzko zota, srebrna, brzowa, pbogw i obecna, elazna. Pitagorejczycy uwaali pitk za symbol czowieka-mikrokosmosu, syntezy, zwizku i wesela jako poczenie dwjki i trjki, pierwiastka eskiego z mskim. Pastwu modym potrzebna bya opieka piciu bstw i towarzystwo piciu druhw i druhen (por. pi panien mdrych i pi gupich w Ew. wg Mat. 25.113). Na zalubinach Soca z Ksiycem orszak stanowio pi planet. Na gody w Kanie Galilejskiej Jezus przyszed z picioma uczniami (Ew. wg Jana 1,35 51,2,2) jako niebiaski narzeczony. Kwintesencja, ac. auinta essentia 'pity ywio', wg Arystotelesa najdoskonalszy skadnik budowy kosmosu, eteryczne tworzywo cia niebieskich przeciwstawiane czterem pierwiastkom ziemskim (ziemia, woda, powietrze, ogie); pot. najwaniejszy skadnik, istota rzeczy, waciwa tre. Pi gwnych bstw panteonu celtyckiego: Teutatesa, Belenosa, Esusa, Taranisa

i bogini o nie znanym dzi imieniu, Cezar w swej Wojnie gallickiej, aby przybliy je rzymskim czytelnikom, przedstawia jako Merkurego, Apollina, Marsa, Jowisza i Minerw. W Kociele kat. wyrnia si pi rodzajw krzya: otarzowy, wiszcy, pro-cesjonalny, manualny (rczny) i pektora (noszony przez biskupa na piersi). Pi u muzumanw liczba szczliwa. Pi filarw islamu: szahada (wyznanie wiary), saat (modlitwa rytualna), zakat (jamuna), saun (post), hadd (pielgrzymka do Mekki). Saat a. n^imaz modlitwa odmawiana przez muzumanw pi razy dziennie. Przeciw ,,zemu oku" wyciga si pi palcw prawej rki. mwic: Pi w twoje oko!". Pi podstawowych stosunkw spoecznych, ktre, jeli waciwie podtrzymywane, gwarantuj wg chiskiego konfucjanizmu dobrobyt kraju: midzy monarch a poddanym, ojcem a synem, mem a on, par braci oraz par przyjaci. W filozofii chiskiej pi pierwiastkw (czynnikw) wu hsing: woda, ogie, drewno, metal i ziemia, uwaano za siy aktywne w zmiennym wiecie. W sztuce chiskiej pi bogosawiestw przedstawiano jako pi nietoperzy symbolizujcych dugowieczno, bogactwo, pogod ducha, cnot i atwy zgon. Piciu Wielkich Krlw w buddyzmie tybetaskim: grupa piciu ubstwionych bohaterw, czczonych pop. jako obrona przeciw wrogom: krl Czynw, krl Umysu, krl Ciaa, krl Cnoty i krl Mowy. W hinduizmie pitka jest liczb zasady ycia. Pentada zestaw piciu (jednostek czasu, przedmiotw), wielka liczba mistyczna zawierajca wszystkie siy Natury, przynoszca zmiany, nowe dowiadczenia, nowych przyjaci, podre po wiecie, charakteryzuje si niestaoci, pragnieniem przygd, wynalazczoci, swobod, nerwowoci i pobaaniem sobie. Pi diabw. ..Tego wanie (...) niechaj porwie diabw pi"!" (Poganka 3 Narcyzy michowskiej). Pite koo u wozu rzecz, osoba zbdna (wyraenie przysowiowe utrzymujce si nadal mimo jego anachronicznoci w epoce motoryzacji).

Najlepsza kompania to pi osb" (The Taller" nr 132 Richarda Steele). Pi darw umysu: zdrowy rozum, wyobrania, fantazja, zdolno abstrahowania i pami (wg Stephena Howesa, 1515). O piciu rzeczach pomyl. gdy chcesz unikn biedy: z kim mwisz, o kim mwisz, i jak, i gdzie, i kiedy. (Z ang. anonima.) Pita kolumna (hiszp. la auinta columna) sabotayci dziaajcy na rzecz nieprzyjaciela, ko trojaski, okrelenie z czasw hiszp. wojny domowej, kiedy cztery kolumny wojsk powstaczych zbliay si do Madrytu. Kolor niebieski a. rowy. Kolory biay, czarny, niebieski, czerwony, ty. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Lew; planeta Merkury; komunikacja, szybko, podr, mowa, pismo. PINIA Pinia sosna rdziemnomorska o parasolowatej koronie, jasnozielonych igach (d. do 20 cm), jajowatych, cikich szyszkach, tzw. piniolach (w. pignoli), szer. do 10, d. do 13 cm, z jadalnymi nasionami o smaku migdaowym, z ktrych take wytacza si olej do wyrobu farb. W staro. nazwa gr. pitys, pe&ke, tac. pinus, picea, obejmowaa wszystkie szyszkowe drzewa iglaste, a w wszym sensie pini. Zob. Joda, Sosna. Pinia podno, urodzaj, szczodrobliwo bogw z powodu bezustannej produkcji nowych pinioli. Pinia atrybut gr. boga wina i podnych si natury, Dionizosa, i jego orszaku; tyrs. laska Dionizosa, owinita bluszczem a. winorol, zakoczona Dya piniol (a. niekiedy szyszk sosny alepskiej, ktrej ywica suy do utrwalania win gr.). Krl Teb, Penteusz, przeciwny wprowadzaniu do swego krlestwa rozwizych uroczystoci dionizyjskich, schowa si raz w koronie pinii, aby podglda ogarnite szaem ba-chicznym menady; gdy dostrzegy go, zr-bay pini i rozszarpay go na sztuki. Kr-Iowa-matka Agaw, w paroksyzmie dionizyj-skiego obdu, chwycia radonie pokrwawion gow syna i pobiega do domu, gdzie dopiero odzyskaa zmysy. Zrbane drzewo

otoczono czci bosk na polecenie Pytii (Pauzaniasz 2,2,7), a z jego drewna wyciosano posgi kultowe Dionizosa Lysiosa i Bakcheiosa. Pinia odgrywaa rol w kulcie kreteskiej Artemidy-Diktynny, w ktrym wieczono si gazkami pinii, a drewna jej uywano na pochodnie. Pinia zwizana z Kybele, frygijsk bogini podnoci. Attis, pasterz frygijski. ulubieniec bogini, w napadzie szau wykastrowa si pod pini i zmar, opakiwany przez Kybele; pinia staa si drzewem powiconym Attisowi. Moliwe, e z Kybele wie si tajemnicza piniola z brzu, wysokoci 3,56 m, dzi w muzeum watykaskim. Wg innych tradycji Attis zmieni si w pini (a. figowiec lub jod). Pinia wie si z Asklepiosem (Eskulapem), bogiem sztuki lekarskiej, gdy nasion pinii uywano do celw leczniczych, a pinioli jako afrodyzjaku (Sztuka kochania 2,424 Owidiusza). Pinia zwizana z Panem i Boreaszem; obaj, bg podnoci stad i wiatr pnocny (ktry umia zaptadnia kobiety i klacze), zakochali si w nimfie Pitys, a gdy nie przyja zalotw Boreasza, strci j z wysokiej skay na ziemi; ta, wspczujc jej. zmienia j w pini. Dlatego, gdy wieje wiatr pnocny, pinia roni jasne zy (tj. ywic). Z bogiem Panem pini czono szczeglnie w Arkadii, gdzie powicano mu smaczne nasiona pinioli jako bokowi urodzaju. Pinia drzewo ycia a. ycia wiecznego (tac. vita aeterna}; w plastyce chrz. czsto due piniole z brzu poczone z fontann a. rdem, nieraz z pawiami jako symbolem niemiertelnoci (zob. Paw).

PIORUN (Grom, Byskawica, Grzmot) Piorun (byskawica, grzmot) symbolizuje budziciela ycia, najwysz twrcz si, bosk moc tworzenia i niszczenia, moc boga jako demiurga, oddziaywanie si niebieskich na sprawy ziemskie, obecno bstwa, zapowied, zw. narodzin bstwa; wadz z boej aski, gniew nieba, potpienie, upadek z wysokoci, bro bstwa, topr, bstwo wojny, grob; ogie jako jeden z czterech ywiow, wit, pocztek;

naruszenie normy, przemian, szybko, krtko chwili; wiosn, potg, fallusa, podno; natchnienie. Kult pioruna jako aspektu boga niebios a. specjalnego bstwa pioruna uwydatni si ze szczegln si w epoce neolitu w zachodniej Europie, przy czym emblematem pioruna ciskanego przez bstwo by topr, ktrego liczne wyobraenia znaleziono na malowidach jaskiniowych i na cianach dolmenw; prcz tego odkryto wielk liczb duych i maych toporw kamiennych i glinianych z otworami, uywanych zapewne jako amulety i przedmioty wotywne. Piorun atrybut Siwy i Wisznu w hinduizmie, Indry w wedyzmie, Zeusa (Jowisza), germaskiego Thora, przedstawiany jako topr, mot. widy, trjzb, wielkie wrzeciono, z ktrego wychodz liczne groty, pki byskawic, zygzakowate strzay z grotami na obu kocach itp., czsto wyobraany ze skrzydami. Orze jako atrybut Zeusa trzyma pki piorunw w pazurach. Trzy pioruny Zeusa oznaczaj zwykle los, przeznaczenie i opatrzno siy ksztatujce przyszo. Piorun bywa te posacem bstwa. Miejsce uderzenia pioruna uwaane jest niekiedy za uwicone. To siedziba Wulkana (...). Tam w ogromnej pieczarze trzech cyklopw. Brontes, Ste-ropes i nagi Pyrakmon. kuo elazo. Wanie obrabiali (...) piorun, jaki Ojciec bogw nieraz miota na ziemi z niebiosw (...). Dodali trzy promienie z grubego gradu. tyle z deszczowej chmury, z ognia rudego trzy i trzy wichrowe. Zmieszali budzce trwog byskawice, grzmot i przeraenie, i wcieko lotnych pomieni" (Eneida 8,426432 Wergiliusza). Ludzie ugodzeni piorunem specjalnie naznaczeni: zwykle ukarani, niekiedy wyrnieni przez bstwo. Kapaneus. uczestnik wyprawy siedmiu przeciw Tebom, zabity przez Zeusa piorunem, gdy woa, wdrapujc si na mury miasta, e nawet Zeus go nie wstrzyma. Na yczenie swej kochanki. Semele, Zeus ukaza si jej w caej swej boskiej wspaniaoci, w piorunach i byskawicach, i spali j. Piorun uderza w szczyty gr" (Pieni 2,10,11 Horacego), niebezpieczestwa gro ludziom wybitnym, przodujcym, nie za skromnym i cichym. Bg razi swoim gro

mem najwysze domy i drzewa, gdy przekraczaj miar" (Dzieje 7,10 Herodota). Piorun niszczyciel demonw, uwaany za narzdzie bstwa przez mitologi klasyczn i przez chrzecijastwo, zw. narzdzie karzce niedowiarkw i heretykw. Pnocnogermaski bg burzy Thor (Donar, Thuner) uzbrojony w mot Mjllnir, galloromaski Taranis, bg piorunw, litew. Perkunas (Perkons lotew.. Perkunis st. prus.. Perun sowiaski), dawny bg piorunw regionu batyckiego, stranik prawa i porzdku, bg podnoci; powicony mu by db, drzewo najczciej trafiane przez pioruny. Wyobraany jako potny brodacz z toporem w rku. Najpopularniejszy z bogw, nazywany pieszczotliwie ,,maym bogiem, bokiem" (dievaitis}. Piorun rami modoci. Modoci! (...) jako piorun twoje rami" (Oda do modoci 5051 Mickiewicza). Piorun (a. grom) z jasnego nieba wydarzenie niespodziewane, nieoczekiwane, zaskakujce; nagy cios, nage nieszczcie. Jak piorunem raony zaskoczony, przeraony, zdumiony. Ciska, sadzi piorunami uywa przeklestw zawierajcych wyraz piorun", np.: Do stu piorunw! A bodaj was siarczyste pioruny! A nieche to jasny piorun! Piorunem, byskawicznie bardzo szybko. Grom serce. ,,Z sob ja nios wroga (...). A to jest moje serce, bijcy we mnie grom! (Z sob ja nios... l6 M. Konop-nickiej). Grom zemsta. Nasz sztandar pynie ponad trony, niesie on zemsty grom!" (Czerwony sztandar 78 Bolesawa Czerwieskiego). Grom iskra. Lecz te, co jutro rykn, czym s dzisiaj gromy? Iskr tylko" (Dziady cz. III, Improwizacja 21011 Mickiewicza). Grom", polski okrt wojenny, niszczyciel, zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w polskiej marynarce woj.. zatopiony w 1940 przez lotnictwo nm. Strzaka piorunowa, fulguryt rurka szkliwa kwarcowego powstaa przez stopienie piasku kwarcowego dziaaniem pioruna. W marzeniu sennym: piorun groce niebezpieczestwo, choroba, troska.

Byskawica i grzmot gniew i zniszczenie. Byskawica wg wikszoci mitologii odkrywa na moment ukrytego przed ludzkim okiem boga obraz Logosu rozwidniajcego ciemnoci, byskawica czy si pojciowo z pocztkiem okresu, cyklu, z wiosn, ze witaniem, ze znakiem Barana w zodiaku; stanowi ujawnienie si potgi i gniewu bstwa. Jahwe objawia si na grze Synaj: ,,A gdy lud ujrza byskawice, i gr dymic. usysza grzmoty i gos trby, zlk si" (Ex. 20,18). Widziaem jak Szatan, niby byskawica, spad z nieba" (Ew. wg uk. 10,18). Mj Bg nie wisia na wieku, nie pil octu i piounw, ale sta na wielkiej grze pord dwunastu piorunw w czarnej i ognistej chmurze i rozbyska si na cae niebiosa" (Ksidz Marek 2,1833 Sowackiego). Byskawica iskra ycia, moc zapadniajca Pana Stworzenia, owiecenie duchowe, intuicja, nage olnienie, natchnienie; nasienie niebiaskie, poczenie ognia i wody, blasku i deszczu. Byskawica" (fenie. Barka) przydomek Hamilkara. dowdcy kartagiskiego (zm. 229 a. 228), ojca Hannibala. nadany dla szybkoci jego marszw i nagoci atakw. Jak byskawice, zapal gromnice wg wierze lud. zapalone w czasie burzy gromnice powicone na Matk Bosk Gromniczn (2 II) chroni maj od uderzenia pioruna. Byskawica", polski okrt wojenny, niszczyciel, zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w polskiej marynarce woj. Grzmot gosem boga owietlajcego. zapadniajcego burz i deszczem, karzcego, najwyszego boga, jak babiloskiego boga burzy i piorunw Adada, biblijnego Jahwe, Zeusa (Jowisza), ThcFra itd. Bg chway zagrzmia (...). gos Pana potny, wspaniay, amie cedry Libanu (...). Gos Pana krzesze pomienie" (Psalm 28 37). Suchajcie pilnie grzmotu jego gosu i pomruku, ktry wychodzi z jego ust. Wypuszcza go pod caym niebem, a jego wiato siga do kracw ziemi. (...) Bg przedziwnie grzmi swoim gosem, czyni wielkie rzeczy. ktrych nie rozumiemy" (Hiob 37.25). Grzmot zapowiada teofani pojawienie si bstwa.

PIRO Piro symbolizuje Stonce, Ksiyc, niebo, promie wiata, powietrze, krlestwo ptakw. wiatr, lot, skrzyda (zob.), denie, szybko, wznioso; rolinno; genitalia; los, przeznaczenie, ycie, serce; bosko, wiar, ofiar, mier, ducha, dusz; dokadn wag; oczyszczenie z grzechw; dobro, miosierdzie, sprawiedliwo, zasug; kontemplacj; krlewsko. wadz, rang, szlachectwo, honor; przepych, bogactwo, ozdob, obfito; wrb, magi, wiedz; pismo, literatur, pisarza, talent, natchnienie. Piro w staro. Egipcie prawda, prawo, uczciwo, sprawiedliwo; dobro, wiedza; wiatr; mier. Strusie piro atrybutem bogw: Maat, Ptaha, Ozyrysa, Ha-thor, Amona. Po mierci czowieka Maat i Ozyrys na sdzie w krainie umarych wayli jego serce kadc na drugiej szali piro, aby zobaczy, czy co nie ciy na sercu (tj. sumieniu) zmarego. Piro ofiara. Pira rozsypane wok otarza, na ktrym oskubano ofiarnego ptaka, wiadczyy o waciwie dokonanej ceremonii kultowej. Piro rzecz bez wartoci. Pluma haud interes! ac. 'rzecz nie warta pira' (Strachy 408 Plauta). Upierzeni ludzie. Jest u Hyperborejw (...) Trytoskie bagnisko; dziewikro w nim si zanurz, a obroniesz w pierze (Metamorfozy 15,3659 Owidiusza, t. N. Kiciskiego). Piro zasuga; wasno, dobro. Stroi si w cudze pirka w cudze zasugi, puszy si cudzymi zaletami, cudz wasnoci; z bajki Fedrusa 1,3 o wronie zdobicej si w pawie pira. Pawie piro niemiertelno; idea; zorza; gwiazdy. W staro. Brytanii niemiertelno (zapewnia j miao sypianie na ou z pawich pir). ,,A obrcona oknem do zachodu ku zorzy w pawich pir wieccym wianku (...). Wszystkie pawie pira gr jak gwiazdy... (Krl-Duch 3,3,108114 Sowackiego). Zob. te Paw(ie piro). Piro w chrzecijastwie (w, Grzegorz Wielki) lot myli; wiara; kontemplacja. Dutka pira Sowo. Dwa pira powietrze i wiato, ycie duchowe i materialne. Czste na wizerun

kach bogw egip,, znaczce prawdop. wiedz i dobro. Trzy pira trzy wymiary przestrzeni; dobra myl, dobre sowo, dobry uczynek; u staro. Celtw trzy promienie wiata oznaczajce bosko i potg, do dzi emblemat ksicia Walii. Trzy pira przypominajce strusie impresa Medyceuszy: Wawrzyca Wspaniaego i papiey Leona X i Klemensa VII. Szkaratne piro w bajkach i poezji wrka. Ubir wrek ozdobiony szkaratnymi pirami. Pira genitalia mskie. Mskie pira" Tejrczjasza (Boska Komedia, Pieko 20,42 Dantego). Pira wadza najwysza, dana od nieba. Pira na czterech naronych supkach baldachimw papiey i monarchw oznaczaj wadz, autorytet z aski boskiej rozprzestrzeniony na czterech kocach wiata, nioscy sprawiedliwo. Pirko na wiatr rzuca (przysowie fr.) zda si na ask losu (Prby 2,17 Montaigne'a). Pirko na wietrze zmienno; poddawanie si zmiennym bodcom. ..Mame jak pirko z kadym chwia si wiatrem?" (Zimowa powie 2,3 Szekspira, t. L. UIricha). ..Wiatr mn jak pirkiem pomiata" (Dziady. Upir 2,449 Mickiewicza). La donna e mobile aual piuma al vento" wl. 'kobieta zmienna jest jak pirko na wietrze' (Ri^olello 4 Verdiego), aria Ksicia. Upierzony w sprzeczne siy, jak susza i deszcz, niebo i ziemia; taki w z rogami sprzeczne siy walczce z sob. Ouctzacatl 'Upierzony w', jedno z gl. bstw dawnego panteonu meksykaskiego (od III w.). Pira na gowie, na nakryciu gowy aureola promieni sonecznych, wadza krlw. ksit (piropusz na hemie i w herbie ozdoba rdw. rycerzy), ranga dworska. wojenna; umiejtno myliwska, strzelecka, liczba zabitych nieprzyjaci (orle piro we wosach Indianina); zuchowato; dobre samopoczucie; odwitno (w strojach lud., jak pawie pira w stroju krakowskim). ..Miae, chamie, czapk z pir" (Wesele 3,37,1165 S. Wyspiaskiego). Pira orle Soce, promienie soneczne, aureola; potga, sia; chwaa wojenna u Indian pn.amerykaskich (orze jako pose Soca i bogw).

Strj z pir obok; wietrzyk. Piro puchowe mikkie, biae oboki; sen. Piro (przez podobiestwo do lici) wegetacja, wzrost rolin; fazy Ksiyca, Ksiyc. Piro (przez zwizek z ptakami, powietrzem. lotem i niebem) promienie, atmosfera, niebiosa. Soce; wznioso, ptak, potga powietrzna wyzwolona z obcie ziemskich. Pira skrzyda. Lemy! szczciem zostay pira do powrotu" (Dumania w dzie odjazdu 35 Mickiewicza). Piro z ognia Bg. On pirem z ognia jest dumnych szyszakw" (Beniowski 5,473 Sowackiego). Biae pira pieniste, biae grzywy kipieli morskiej. Porasta w pir(k)a bogaci si, dorabia si. zyskiwa na znaczeniu. Piro pismo, pisanie. Od VI wieku zaczto pisa nic trzcin i stylusami (z brzu, elaza, koci itd.), ale te pirami gsimi (niekiedy te. abdzimi, indyczymi, kruczymi). Ze skrzyde duego ptaka wyrywano ywcem tylko sze duych pir, ktre spiekano i zanurzano w roztworze aunu a. kwasu. Pir takich uywano a do poowy X\X w. Narzdzie, ktre je zastpio. zoone z obsadki (rczki, trzonka) i stalwki (pira), zachowao tradycyjn. ptasi nazw piro, podobnie jak pniej piro wieczne czy kulkowe. J si pira. chwyci za piro zacz pisa, zosta literatem. Wada pirem pisa. Zama piro porzuci zawd pisarza, dziennikarza. Piro twrczo literacka, pimiennictwo. styl autora, talent, pisarz, literat, autor. Piro natchnienie poetyckie. Nieywykym i nie lada pirem opatrzony polec precz, poeta" (Pieni 2,24.12 Jana Kochanowskiego). Piro w tradycji muzum. przeznaczenie, kismet. Allach stworzy piro promieniste i tablic-ksig, w ktrej piro na rozkaz Allacha zapisao wszystko, co si wydarzy a do koca wiata. Nikt prcz Boga nie zna treci tej tablicy wycitej z jednej biaej pery i rozcigajcej si od nieba do ziemi i od wschodu do zachodu.

Piro skrzydo anielskie, laska Mojesza. O, piro! ty mi aglem anielskiego skrzyda i czarodziejsk zdrojw Mojeszowych lask" (Piro 1213 Norwida). W heraldyce: strusie piro wyrnienie; sprawiedliwo. W marzeniu sennym: baho; zmartwie-

PUG (Lemiesz, Orka, Radio, Socha) Pug symbolizuje ork, torowanie drogi, pionierstwo, trud, znj, moz; podno, fallusa, zapodnienie; wiek srebrny; pokj, stra spoeczestwa; los, czas, zapomnienie. Rka krla na pugu konsekracja, powicenie, godno krlewska. Cesarze chiscy co roku na wiosn ceremonialnie zaorywali kawaek gruntu, co miao zapewnia urodzaj w caym kraju. Pug podno, urodzaj, obfito; narzdzie witego maestwa (gr. hieros gamos} midzy Niebem a Ziemi, skojarzonego przez oracza. Oto id dni, mwi Pan. e spotka oracz eca" (Amos 9,13), tj. urodzaj bdzie tak wielki, e majowe (w Palestynie) niwa przecign si a do padziernikowej orki. Lemiesz pokj, zob. Miecz (wojna ,,I przekuj miecze na lemiesze"). Topr gbiej orze od puga, zob. Topr (wojenny). Pug wadza czowieka nad przyrod; przyziemna sfera jego podwiadomoci. Orka cika praca, znj. moz. Ora na czyim grzbiecie przeladowa go, drczy. Na grzbiecie moim orali oracze, wyduali bruzdy swoje" (Psalm 128 3). wrogowie obchodzili si brutalnie z Izraelem w Egipcie. Ora w kogo, ora kimjhk ys koby wykorzystywa kogo zmuszajc go do cikiej harwki. A ty co wygra w pokorze. i ci po bie, kto chce, orze?" (Apoftegmata krtsze. Gniew do pokory 1056 Mikoaja Reja). Ora cudz jaowic korzysta z informacji zdobytej nieuczciwym (nieczystym) sposobem, nielojalnie. Gdy Filistyni z Tamnata rozwizali zagadk Samsona, gdy zdradzia im to rozwizanie filistyska ona bohatera, wyudziwszy je wprzd od niego, powiedzia im: ,,Gdybycie nie orali moj

jaowic, nie rozwizalibycie mojej zagadki" (Ks. Sdziw 14, 1220). Pug cigniony przez wou i osa (a. konia) grzech; obd. Nie bdziesz ora woem i osem razem" (Deut. 22,10). Gdy wysannicy Menelaosa i Agamemnona przybyli do Itaki, aby wezwa Odyssa do udziau w wyprawie przeciw Troi, do czego by zobowizany przysig, Odys uda obkanego: zaprzg do puga wou z koniem, a bruzdy posypywa sol. Zrezygnowa jednak z tej gry, gdy przed zaprzgiem pooono na ziemi maego Telemacha. Orka poczenie zasady mskiej z esk, zapodnienie; pug (lemiesz) fallus, bruzda vulva. Rama, wcielenie ind. boga Wisznu, bohater Ramajany, staroind. epopei rycerskiej, polubi Sit ('bruzd'). Na procesjach wiosennego wita orki i zasieww ku czci Dionizosa i Izydy bra udzia carrus navalis ac. 'wz w ksztacie okrtu' (std w. carnevale i nasz 'karnawa') a., wg innych, carrus novalis ac. 'wz rolniczy' wyobraany w rdw. jako pug. Bruzda wyorana pugiem linia, po ktrej obu stronach ma stan koczowisko, obz, nowo zaoone miasto. Enej pugiem an zatnie, na sporym obszarze wydziela grunt pod domy, grd Ilium zwa kae, kraj Troj" (Eneida 5,7557 Wergiliusza, t. T. Karyowskiego). Mityczny krl Szwecji, Gylfi, na polecenie boga Odyna przyrzek bogini rolnictwa, Gefjun, e da jej tyle ziemi, ile potrafi ona zaora. Wtedy Gefjun spodzia z pewnym olbrzymem czterech potnych synw, zmienia ich w woy, zaoraa pugiem ca Sjaelland (Zelandi) i oddzielia j cienin od Szwecji, po czym zamieszkaa w Leire ze Scyldem, synem Odyna, pierwszym krlem Danii. Pug atrybut osb wyobraajcych dawn. w plastyce wiek srebrny, gdy orka miaa by jednym z zaj czowieka tej epoki. Wg Owidiusza po stworzeniu wiata nastpiy kolejno cztery wieki: zoty, srebrny, brzowy i elazny {Metamorfozy 1.89150). Oracz Cyncynat, Rzymianin z V w. p.n.e., ktry wg legendy ora swoje pole, gdy zawiadomiono go, e zosta wybrany na dyktatora w wojnie z Ekwami. Po wygranej kampanii powrci do pracy na roli; wzr starorzymskich cnt obywatelskich.

Ora pla morsk ac. litus arare (Tristia 5,4,48 Owidiusza) czyni rzecz bezuyteczn. Przyoy rk do puga podj prac, zabra si do dziea. I rzek inny: Pjd za tob. Panie, ale pozwl mi wpierw rozporzdzi rzeczami, ktre s w domu. Rzek do niego Jezus: aden, ktry sw rk przyoy do puga, a oglda si wstecz, nie jest zdatny do krlestwa boego" (Ew. wg uk. 9, 612). Lemiesz rozgrzany do czerwonoci chu, dza; sd boy, prba gorcego metalu, sdowy rodek dowodowy znany w sta-ro. i we wczesnym rdw.: przejcie boso po rozarzonych lemieszach bez poparzenia stp miao dowodzi niewinnoci oskaronego. Atrybut w. Kunegundy, maonki cesarza nm. Henryka II; wg legendy, oskarona o zdrad maesk, przesza bez szwanku boso po rozpalonych lemieszach; zmara 1033. Orka jedno z zaj w wyobraeniach prac dwunastu miesicy, przedstawianych w kocioach romaskich i gotyckich w pn. Europie, w miniaturach i psaterzach, w dzieach w. Odrodzenia, na gobelinach fr. i flandryjskich XVIXVII w. Zarobi na soch zosta obitym, wybatoonym. ,,Przywizano mi do sochy, zbito dziesi pkw ozy. Kad ko, jak z kosa yto (...) od skry mojej odbito! Nie znae litoci, panie! (Dziady ci. II 27782 Mickiewicza). Pug zapomnienie. I przejd po nich zapomnienia pugi" (Lilia Weneda, Prolog 94 Sowackiego). Oracz ywiciel spoeczestwa, zwizany cile z przyrod. ,,Opiekuj si wic pugiem, z ktrego szczodroty pyn twoje dostatki, a krzewi si cnoty" (Ziemia-stwo polskie 1,9234 Kajetana Komiana). Temu tylko pug a socha, kto t czarn ziemi kocha, kto ten zagon zna do gbi" (Z lak i pl 7,13 Marii Konopnickiej). Ora gsi pisa (gsim pirem), by urzdnikiem a. pisarzem. Co u Ci zagony, to u mnie wiersze jak Ty ora pugiem, jam gsi ora" (Pamitniki (...). B. Win-nickiego. Przygody modoci l. Gawda 19 21 Wincentego Pola). Pug herb. ,,Das beste Wappen in der Welt, das ist der Pflug in Ackerfeid" n m. 'najlepszym herbem na wiecie jest pug

w ornym polu' (inskrypcja na domu spdzielni rolniczej w Hindelbank). Ora pytko nie mie gbszych zainteresowa. Pug Lepszy str spoeczestwa ni mdrcw ustawy" (Ziemiastwo polskie 1,928 Kajetana Komiana). Pug los. ,,Malekie radoci nowego ycia nabray uroku i pocza cign pug swego losu" (Promie rozdz. 10 Stefana eromskiego). Pug czas. Nad nimi ju przeszed wszystko wyrwnujcy pug czasu" (Lalka 1 Bolesawa Prusa). POCAUNEK Pierwotnie by prawdopodobnie prb przekazania siy ywotnej przez dusz utajon w tchnieniu, dmuchniciu lub chuchniciu; pniej oznak czci i oddania, koleestwa, braterstwa, pozdrowienia pokojowego, hodu, wiernoci, niekiedy o charakterze kultowym; szacunku, mioci, pocigu fizycznego. Por. Usta. Na staroytnym Wschodzie caowano prg wityni, otarz i posgi bstw. W Egipcie caowano stopy posgom bogw i bogi, wadcom i kapanom, w innych krajach take sdziom. Symbole te przejo chrzecijastwo: caowanie otarza, krzya, relikwii, Biblii, pateny z hosti, szat sakralnych itp. wyraa jedno duchow wiernych. Obyczaj caowania pantofla papieskiego, a pniej piercienia papieskiego czy biskupiego, od czasw 2. soboru watykaskiego (196265) coraz bardziej wychodzcy z uycia, by take wyrazem czci i respektu. Katoliccy pielgrzymi cauj stop brzowego posgu w. Piotra w jego bazylice rzymskiej. Protestanci w niektrych krajach cauj Bibli po zoeniu na ni przysigi. Papie Jan Pawe II w swoich licznych podrach pasterskich cauje na powitanie ziemi kraju. do ktrego przybywa. Muzumanie cauj czarny kamie w Kaabie przybywszy jako pielgrzymi do Mekki. Wedug Biblii pocaunek by popularn form adoracji pogaskich bstw i bawanw, zotych i srebrnych cielcw (Ozeasz 13,2 i in.). Wergiliusz opisuje w Eneidzie (2,490), jak przy ostatecznym szturmie na poncy zamek krla Priama w Troi z niewiecich

pokoi dobiega lament i krzyk rozpaczy: zatrwoone matki obejmuj supy wrt i cauj belki", bagajc w ten sposb duchy wrt o obron. Pocaunek braterski albo pokoju (ac. osculum pacis) przynaleno do teje spoecznoci kultowej (np. caowanie si w Kociele wschodnim w niedziel wielkanocn) albo wieckiej (np. caowanie si towarzyszy partyjnych) lub rodzinnej (witanie si krewnych). Biblijny Ezaw cauje swego brata, Jakuba, paczc ze wzruszenia (Gen. 33,4). Naduyciem tego symbolu by pocaunek Judasza, wyraz nikczemnej obudy (Ew. wg Mat. 26,48). Sw. Pawe zaleca (List do Rzymian 16,16): Pozdrwcie jedni drugich pocaunkiem witym", co byo wyrazem cznoci duchowej pierwotnej gminy chrzecijaskiej (papie Innocenty I na pocztku V wieku wprowadza na to miejsce zwyczaj caowania metalowego talerzyka, zwanego pniej paten). Uczniowie z Efezu rzucali si na szyj w. Pawowi. gdy odjeda i caowali go (Dzieje Ap. 20,37), co byo raczej spontanicznym wyrazem alu, e go wicej nie zobacz. Pokutujca jawnogrzesznica caowaa nogi Jezusa (Ew. wg uk. 7,45) i oblewaa je zami, co byo powodem odpuszczenia jej winy i podzikowaniem za nie. Pocaunkiem braterstwa w uprzywilejowanym stanic spoecznym by braterski pocaunek szlachcicw (..szlachta bracia") w dawnej Polsce. W Weselu 2,12,732 S. Wyspiaskiego Hetman (Franciszek Ksawery Branicki) zwraca si do Pana Modego (Lucjana Rydla): Jeste szlachcic, to si z nami pocauj". Caowanie zmarych na poegnanie. powszechne jeszcze na naszej wsi, uwaane jest w wielu kulturach za niebezpieczne, mogce powodowa zaraenie mierci, podobnie jak pocaunek zadumionego przenosi wedug wyobrae ludu czarn mier: Pocaowaniem wszczepiem wam w dusze jad. co was bdzie poera", powiada Almanzor do Hiszpanw w balladzie Alpuhara (Konrad Wallenrod IV, 7023 Mickiewicza). Pocaunek moe obudzi do ycia: mityczny krl Cypru, Pigmalion, za przyzwoleniem Afrodyty, budzi do ycia Galate, jego wasne dzieo, marmurowy posg piknej dziewczyny, w ktrym zakocha si bez

pamici (Metamorfozy 10,243300 Owidiusza). pica krlewna z bajki Charlesa Perraulta zbudzona zostaje po stu latach do ycia i maestwa pocaunkiem przystojnego ksicia. Podobnie dzieje si w popularnej bajce o Krlewnie niece. Te przebudzenia s zarazem odczynianiem czarw i zakl. W popularnym temacie bajkowym pt. Pikno i bestia pikny ksi, przemieniony czarami w paskudn besti, zostaje przywrcony do dawnej postaci penym uczucia pocaunkiem szlachetnego dziewczcia. W folklorze rnych krajw pocaunek przynosi zapomnienie, zmartwychwstanie, przenosi na tamten wiat itd. W wierzeniach ludu z wrb dla dziewczt jest caowanie si przez furtk (podobnie jak witanie si i egnanie przez prg) albo na siedzco. Tysice lat liczy tradycja caowania rki wadcy w chwili przyjmowania urzdu: w redniowieczu wasal caowa w rk swego seniora. Caowanie rki posgu byo jedn z najpopularniejszych form czci w kulcie boyszcz pogaskich. Bg mwi prorokowi Eliaszowi (3. Ks. Krl. 19,18): Zachowam w Izraelu siedem tysicy, tych wszystkich, ktrych kolana nie ugiy si przed Baalem, i tych, ktrych usta go nie chwaliy caujc w rce". Caowanie kobiet w rk to obyczaj specyficznie polski, ktry si w poowie XX w. bardzo zdemokratyzowa i sta si czym porednim midzy cakiem zdewaluowanym wyrazem hodu dla pci piknej" a cakiem nieobowizujcej aluzji do pocaunku erotycznego (jeli odnosi si do kobiety modej lub choby jeszcze pod broni") albo po prostu oznak szacunku dla kobiety--matki, kobiety-babki czy kobiety wiekowej. Powiedzenie: Z pocaowaniem rki" znaczy 'chtnie, skwapliwie (przyjm)'. ,,Cauj rczki" to wychodzcy z uycia kra-kowskolwowski zwrot grzecznociowy, dawno wyprany z treci. Piosenka Cauj twoj do, Madame bya wiatowym przebojem lat 30. XX w. Posyanie causw doni jest dzi gestem czuym, dobrotliwym albo artobliwym, ale wywodzi si zapewne z dawnych wyobrae i gestw magicznych. Biblijny Hiob zaprzecza jakoby posya causy Socu i Ksiycowi na znak bawochwalczej czci (31,27).

Pocaunek erotyczny, o ktrym mwi wstpne zdanie biblijnej Pieni nad pieniami'. Niech mnie pocauje pocaunkiem ust swoich", nabiera zarwno u talmudystw, jak i u Ojcw Kocioa oraz autorw redniowiecznych znaczenia mistycznego, cznoci ducha z duchem, tsknoty czowieka do zespolenia si z Bogiem, Sowa z natur ludzk itd. Niewtpliwie seksualnym pocaunkiem wita modzieca cudzoonica z Ks. Przypowieci (7,1318): obejmuje go i cauje i zuchwa twarz mwi do niego: "Chod! upoimy si mioci a do rana!"". Szymon Szymonowie w Sielance smej (Dziewka 18) pisze: Marna rzecz caowanie, ale w tej marnoci s te swoje przysmaki, s swoje sodkoci". Nie mdrkuj (...), tylko cauj", powiada Jan Kasprowicz (Nie pierwszy raz ci mwi 24). Goplana do Grabca: Pocaowanie to lub dla czystych dziewic. Na dziewiczym wianie za kadym pocaunkiem jeden listek spada" (Balladyna I, 4567 J. Sowackiego). W korespondencji miosnej pocaunek oznacza si przez X (a ucisk przez O). Mimo jasnej intencji trudno jednak nazwa erotycznym caowanie dziecka, aby przypodoba si mamie i zyska jej przychylno. Pocaowanie uderzonego, bolcego miejsca na swojej albo czyjej skrze ma mie magiczne znaczenie lecznicze. Gracze cauj karty na szczcie. Pocaowa klamk znaczy 'spni si i nie zasta nikogo'; pocaowa kij lub rzg to 'poddawa si pokornie karze'. Brutalna a nieprzyzwoita propozycja", rodem ze redniowiecznego kawau Marchota: ,,Pocauj mnie w d...", oznaczajca dzi ordynarn odmow, od dawna bywaa agodzona mniej lub bardziej wyrazistym omwieniem, np. Cauj mnie w gb, jak gow w piecu bd" albo Cauj mnie w ciemi, co patrzy w ziemi". Caowa w zadni twarz", mwi Wacaw Potocki (Niechaj pi pijany 12). W piosence myliwskiej o zajcu, ktry wymkn si chartom: Caujcie mnie w kurt (krtki ogon) wszyscy, doganiacze i myliwcy". Dzi powiadaj: cauj mnie w nos, cauj psa w nos, cauj mnie gdzie. W marzeniu sennym: zdrada, oszuka-stwo.

POCHODNIA (Gownia, agiew) Pochodnia symbolizuje ycie, niemiertelno; uczucie, mio, msko, zalubiny, urodzaj, podno, dziedzictwo, potomstwo; Boga, sowo boe, przykazanie, zbawienie; gwiazd. Soce, promienie soneczne, ogie, zorz; oczy, wiato duchowe; pmrok, noc; pokj; wojn, niebezpieczestwo, zniszczenie, anarchi, terroryzm, zdrad, zemst, gniew, obmow, ciemne sprawy, mczestwo, strza, mier; rewolucj, wolno. wyzwolenie; prawd, sprawiedliwo, czujno, cnot; przewodnika; ksztacenie, wiedz, tradycj, natchnienie, myli; wadc, krla, dynasti, imperium, godno, wspaniao, saw, chwa, powodzenie. Por. Lampa, Ogie, wieca. Pochodnia w mitach babil. nieubagana strzaa boga Bela-Marduka a. Bela-EnIila. Pochodnia Bg, sowo boe, przykazanie, zbawienie. Ty jeste pochodni moj, Panie, Pan rozjania ciemno moj" (2. Ks. Krl. 22.29). Sowo Twoje jest pochodni nogom moim" (Psalm 118 105). ..Bo przykazanie pochodni jest" (Ks. Przypowieci 6,23). Ze wzgldu na Jeruzalem nie spoczn, dopki (...) nie zaponie jego zbawienie jak pochodnia" (Izajasz 62,1). Pochodnia szczcie, pomylno. Pochodnia bezbonych zaganie" (Ks. Przypowieci 13,9). Kto zorzeczy ojcu swemu i matce, pochodnia jego zganie wpord ciemnoci" (jw. 20,20). Pochodnia wadca, krl, dynastia; krl Dawid. Nie moesz ju (krlu Dawidzie) wyrusza z nami na wojn, aby nie zgasi pochodni Izraela" (2 Ks. Krl. 21,17). Zgotowaem pochodni pomazacowi memu" (Psalm 131 17), tj. Dawidowi. Fax et tuba ac. 'agiew i trba' przywdca. Pochodnia Eos (Aurory) noszona przez ni przed rydwanem Heliosa w mit. gr. zorza poranna, witanie. Pochodnia, agiew Soce; oczyszczenie i uduchowienie przez wiato; gwiazda. I spada wielka gwiazda ponca jak pochodnia" (Apok. 8,10). Wdziczna pochodnia Tytanowa" (Impreza 78 Daniela Naborowskiego), tj. Soce. Od krwawej agwi soca zajy si chmury" (Zachd 3 Leopolda Staffa). Pochodnia ycie, mska zasada ycia. iskra bogw, natchnienie; ogie, ktrym

Prometeusz tchn w mit. gr. ycie w gliniane figury ludzkie. ,,Podzi i wychowywa dzieci, aeby pomie ycia nie jak pochodni z pokolenia na pokolenie" (Prawa 6,766B Platona, t. Marii Maykowskiej). Szybko zmieniaj si pokolenia miertelnikw i jak biegacze przekazuj sobie pochodni ycia" (O naturze wszechrzeczy 789 Lukrecjusza). W mit. gr. atrybut Meleagra, herosa, ktrego zewntrzna dusza" zaklta bya w gowni na palenisku; Dionizosa, boga-pochodni; Sybilli Libijskiej; Eileithyi, bogini narodzin; atrybut Afrodyty (Wenus), Erosa (Kupida) i putta (amo-retta), oznaczajcy pomie mioci; naj-okrutniejsza bro Erosa, dajca niewiele wiata, a mogca zapali nawet Soce; pochodnia weselna Hymena; pochodnia, ktr przywieca sobie Demeter szukajca zaginionej crki, Kory. Pochodnia, agiew przewodnik, wiato w ciemnociach nocy. W staro. Grecji (ale nie w Sparcie) owietlano sobie noc w miecie drog pochodniami, a dopiero od III w. p.n.e. czciowo lampami (ale gr. lampas znaczy zarwno 'pochodni' jak 'lamp'). Przysowie: agiew do wsze-teczestwa pijastwo (a. wino). Wycigi z pochodniami (gr. lampadedromia) odbyway si w staro. Atenach ku czci Prometeusza, Hefajstosa i w czasie Panatenajw. Pochodnie byy charakterystyczne dla misteriw eleuzyskich, beockiego kultu Dionizosa (menady pdzce noc z pochodniami przez lasy), kultw Hekate i Artemidy, ktre czono z sob. a take z Selen i Persefon. Czste procesje z pochodniami i biegi piesze i konne pod kierownictwem lampadarchy. W kulcie rzymskim g. w czasie lubw (gdzie oznaczay przeniesienie wiata ycia na przysze potomstwo modej pary), pogrzebw, a take w orientalnych kultach Izydy. Mitry i Wielkiej Macierzy. Uywane rwnie w rytuaach wtajemniczenia jako symbol oczyszczenia i owiecenia. Zob. Blinita (Mitry). Pochodnie grona bro bogi pomsty, Erynii (Eumenid); w rku geniusza a. daimona, gdy wzniesione, wyobraaj ycie, gdy opuszczone mier. Bro He-raklesa i Jolaosa, ktrzy przypalali pochodniami miejsca po ciciu bw hydry lernejskiej, co nie pozwolio im odrasta.

Pochodnia czujno. Atrybut Hestii (Westy), bogini ogniska domowego (symbolu domu i rodziny), nad ktrym trzeba byo nieustannie czuwa, aby nie wygaso, co mogoby sprowadzi nieszczcie. Pochodnia wizaa si z symbolami ptaka, wiata i tczy (Iris). Pochodnia potwarz, niezgoda. Potwarz w plastyce kobieta z pochodni, stawiajca modzieca przed sdem, jak Potwarz Apellesa, zaginiona, znana z opisu Lukiana; jak naladowana z tego opisu Potwarz Apellesa Sandra Botticellego (ok. 1487, Florencja. Uffizi) i in. Atrybut Eris, bogini niezgody. Pochodnia, agiew mio, uczucie. Kobieta na brzegu morza z pochodni w rku Hero, kapanka Afrodyty, wskazujca noc drog swemu kochankowi, l.eandrowi, pyncemu do niej wpaw przez Hellespont. Kupido mi niewielki ma gowni wieci. I t podpali chccy czy niebacznie agiew, ktra ju tlaa w sercu mym nieznacznie: agiew gorcych chci pen" (Sielanka wtra. Truienicy 1914 Bartomieja Zimorowica). Pochodnia ogie; zredukowana do specyficznego ksztatu forma pierwiastka" (jednego z czterech) ognia, o pokrewnej symbolice. Pochodnia zgaszona i zwrcona w d: w rku Kupida kres mioci. Na grobowcach renesansowych wymary rd. Pochodnia bodziec, pobudka. Fax mentis incendium gloriae ac. 'pragnienie sawy jest pochodni dla umysu', tj. bodcem. Pochodnia w tradycji chrz. mczestwo; Chrystus jako wiato ludzkoci; pochodnia towarzyszy Janowi Chrzcicielowi jako prekursorowi Mesjasza. Atrybut w. Aidana, apostoa Northumbrii (VII w.), w. Teodora, w. Tomasza z Akwinu (odpdzajcego zapalon pochodni pokus w postaci modej dziewczyny nasanej mu przez rodzin, aby go odwie od powoania teologicznego). Pies czarnobiay z zapalon pochodni w zbach atrybut w. Dominika. Zob. Pies (Na grobowcach). Pochodnia zwrcona gorejcym kocem w d chrz, symbol mierci: pomie wyobraa dusz unoszc si do nieba a. zmartwychwstajc.

Ponca pochodnia przed tronem cesarstwo, obecno monarchy; godno wadcy. Pochodnia w plastyce rdw. atrybut Pokoju podpalajcego stos wszelakiej broni; Umiarkowania, ktre gasi pomie wod z dzbana; niekiedy Wzroku jako jednego z piciu zmysw. Gniewu jako jednego z grzechw g. Pochodnia noc, pmrok; zdrada, ciemne sprawy; obmowa. Pochodnia anarchia; rewolucja; wyzwolenie; wolno. ,,August wojny domowej pochodni zapala" (Barbara Alojzego Feliskiego). Do rk pochodnie i gownie! Wciekymi poszarpmy zby starego wiata warownie" (Kielich goryczy 2830 Edmunda Wasilewskiego). Statua Wolnoci (wac. Wolno owiecajca wiat), posg w porcie nowojorskim, zaprojektowany przez rzebiarza fr. F. A. Bartholdiego, przedstawiajcy kobiet trzymajc pochodni we wzniesionej rce (1886). Przekazywanie poncej pochodni (jak w rozstawnym biegu z Olimpii w Grecji na stadion do znicza w nowoytnych olimpiadach) przekazywanie wiedzy, tradycji, dziedzictwa. Pochodnia prawda (w licznych alegoriach), sprawiedliwo, cnota. Przysowie: Jasna pochodnia przed kadego oczy, gdzie sprawiedliwo spou z cnot kroczy. Prawda jak agiew, janiej wieci potrzsana" (Dyskusje filozoficzne l Sir Williama Hamiltona, 1788 1856). Pochodnie ludu wieszcze, poeci. C s poeci? Oto prawd obroc, pochodnie ludu" (Do Z. A. Helcla... 1516 Franciszka Wyka). Pochodnie oczy. Twe oczy (...), nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitociwe, ktre pal na popi serca nieszczliwe" (Na oczy krlewny angielskiej... l4 Daniela Naborowskiego). Pochodnia (zw. zim i wiosn)w folklorze: urodzaj, podno. Gownie myli. ,,Najokropniejsze myli mzg mu paliy jak gorejce gownie" (Kataleptyk l Ludwika Sztyrmera). W heraldyce: wiedza; sawa, chwaa. Fax gloria mentis honeste" ac. 'Chwaa jest pochodni szlachetnego umysu' (Silius

Italicus 6,332; I w. n.e.; dewiza baronetw Nowej Szkocji, 1625). W marzeniu sennym: (ponca) szczcie; (zgaszona) haba. PODR (Pielgrzymka, Wdrwka) Podr symbolizuje ycie, drog ycia, ycie intensywne, decydujcy, samodzielny krok w yciu; ryzykowne przedsiwzicie, denie do celu po drodze najeonej przeszkodami; przygod, gr; potrzeb nowych dowiadcze, badanie, studium, nauk, dowiadczenie, odkrycie, potrzeb poznawania nowych widnokrgw, poszukiwanie duchowych celw (czsto wyobraanych jako Wyspy Bogosawionych, zamki i sanktuaria na wysokich grach, raj utracony itd.); poszukiwanie prawdy, pokoju, niemiertelnoci. mistycznego Centrum duchowego, Ziemi Obiecanej (wyjcie z Egiptu, przejcie przez Morze Czerwone, przez pustyni itd.), w. Graala itd.; wtajemniczenie, drog do wiata w ciemnociach; drog boga a. bohatera sonecznego, bieg czasu, cykl roczny, ewolucj, migracj wdrownych ptakw; zmian, pragnienie zmiany wewntrznej, niepokj, wieczn tsknot, marzenie, aspiracje, prac wyobrani, drog duszy, poszukiwanie swego Ja, niezgod na siebie samego, daremn ucieczk od siebie, prb odnalezienia (a. ucieczk od) Matki, usiowanie wyjcia z Labiryntu, poszukiwanie porzdku mistycznego i psychicznego; oczyszczenie. Podr dziaalno boga a. bohatera sonecznego. Soca. Egipski bg Soca Ra (Re) co dzie egluje po nieboskonie n;i 'swej Barce Milionw Lat. a noc wraca podziemnym Nilem w odzi Mesektet. Bg urodzaju umierajcy wraz ze ciciem ostatnich kosw i wdrujcy do wiata podziemnego, aby pojawi si z powrotem na ziemi z wiosn. Wdrwk symbolizuje stopa (zob.) a. lad stopy. Sowo Boe w Biblii wciela si w wdrowca na tym wiecie: prorok Eliasz ujrza je w oboczku wygldajcym jak lad ludzkiej stopy, ktry urs do wielkoci uyniajcej chmury deszczowej. Oto niebo si zamio, i obok, i wiatr, i sta si deszcz wielki" po wielkiej suszy (3. Ks. Krl. 18.416). Wdrowaem po ziemi i przeszedem j wzdu i wszerz" (Hiob 1,7),

Szatan odpowiada Bogu na pytanie skd przybywa. yd Wieczny Tuacz niespokojny, nieznuony wdrowiec; niezaspokojona, nieokrelona tsknota, np. za utracon Matk. za wolnoci od Matki, brak ojczyzny, nostalgia. Wg legend chrz, str Piata a. szewc, ktry popdza Jezusa nioscego krzy na Kalwari, skazany na wieczyste odmadzanie si i nieustann wdrwk po wiecie. Nazywany Johannes Buttadeus, Ahaswer, Kartafilos. Salatiel ben Sadi. Arysteasz, Izaak Lakedion itd. Posta oparta na bohaterach rnych mitw, na krlach zmuszonych do tuaczki pod koniec ycia, jak np. Edyp, Odyseusz, Jazon. Bellerofon. na bohaterach i bogach sonecznych naladujcych w swych wyprawach dzienny a. nocny bieg Soca, jak Herakles w wdrwce do ogrodu Hesperyd (gdzie podtrzymywa niebo przez chwil) i z powrotem. Dionizos podrujcy na rydwanie. Mitra bg Soca (Soi inviclus). Holender Tuacz (Latajcy Holender) arogancja, wyzwanie, bezbono, zwiastun nieszczcia. Wg eglarskiej legendy kapitan statku, ktry w czasie szalejcego cyklonu kl si na pieko, e opynie Przyldek Burz, choby mu to miao zaj wieczno ca. a teraz bdzi po wszystkich oceanach i przynosi nieszczcie tym, ktrym si pojawi. Pielgrzymka ycie; irrealizm, sentymentalny idealizm; przejciowy charakter wszelkich sytuacji, wewntrzne odsunicie si od spraw dnia dzisiejszego, przywizanie do celw odlegych i wzniosych; przekonanie, przewiadczenie; poszukiwanie; wyrzeczenie si, oczyszczenie: dewocja, pokuta, odkupienie grzechw, wyraz czci dla istoty uwicajcej cel pielgrzymki (Jerozolim, Santiago de Compostela, Mekk. Benares, Rzym. Lourdes, Jasn Gr itd.) odbywanej w aurze ubstwa, gdzie kij pielgrzymi (zob. Laska) reprezentuje bied i wytrwao. Pielgrzymk symbolizuje muszla maa (zob. Muszla), sanday, kij, paszcz pielgrzymi. kapelusz o szerokich kresach. W plastyce wyobraano jako pielgrzymw m.in. Jakuba Starszego Ap w. Rocha, archanioa Rafaa. w. Aleksego, w. Brygid ze Szwecji (ok. 130473), Chrystusa w drodze do Emaus.

Pielgrzymka fasz; rado. Gdy widz pielgrzyma, nie mog nigdy wstrzyma si od ez. Jake nas, ludzi, uszczliwiaj faszywe pojcia!" (Epigramy weneckie Goethego). Pielgrzymi, Ojcowie Pielgrzymi, ang. Pilgrim Falhers. purytanie, ktrzy uciekli z Anglii przed przeladowaniami, przebyli Atlantyk na statku Mayfiower" i zaoyli w Nowej Anglii w 1620 koloni Pymouth (dzi w Massachusetts, USA). Symbolizuj ich; statek ,,Mayfiower" ,(zw. jego replika zbudowana w 1957), purytanie. Dzie Dzikczynnienia (ang. Thanksgiying Day. ostatni czwartek listopada), indyk. Podr wie si z marzeniem, marzeniem sennym, wyobraeniami seksualnymi. Podr inicjacyjna w rytuaach wtajemniczenia odbywanie etapw prb, ktre adept powinien podejmowa i przeby, jak w starogr. misteriach, w chiskich tajnych stowarzyszeniach, jak w wolnomularstwie. Podr pomiertna oczyszczenie i dalszy rozwj duszy zmarego; mier jako wdrwka do innego wiata; opisuj j szczegowo egipskie i tybetaskie ksigi umarych. Std buty dla nieboszczykw (trupigi) i ukadanie zmarych nogami do wyjcia. Wdrwka dusz w religiach Wschodu (g. w religiach ind.), w orlizmie, pitagoreizmie ponowne wcielenia, odradzanie si dusz w nowych ciaach, transmigra-cja dusz, palingeneza, metensomatoza (kilka dusz do jednego ciaa), metempsychoza u Platona, neoplatonikw, gnostykw, teozofw. Podr podziemna w snach i legendach wejcie w dziedzin ezoteryczn; podr napowietrzna a. niebiaska w dziedzin egzoteryczn. Podr (zejcie) do piekie, do wiata podziemnego zejcie do korzeni, do rde, do podwiadomoci, do przyczyn swego postpowania, prba jego usprawiedliwienia. Mity obrazujce zjawiska przyrody, jak zima, jak okres suszy i upaw, np. Kora-Persefona spdza zim w Hadesie, na wiosn wraca na ziemi, do matki, Demeter. bogini urodzaju; chrz, pieko i czyciec; zejcie bohatera sonecznego do podziemi, do krainy zmarych, jak Ody-seusza, Eneasza, Chrystusa; niektrzy sdz. e mona by tu przyczy Daniela

w lwiej jamie (Daniel 6), trzech modziecw w piecu ognistym (Daniel 3), Dantego wdrwk z Wergiliuszem, alchemika fr. Nicolasa Flamela (13301418) i Enocha Ardena z poematu (1864) Alfreda Tennysona. Podr duchowe posuwanie si naprzd, wdrwka wzdu Osi wiata, jak Boska Komedia Dantego. Podr daremna ucieczka od siebie. Mona z ojczyzny uciec, lecz od siebie nikt nie uciecze" tac. patriae quis exsul se quoque fugit? (Pieni 2.16.1920 Horacego, t. Stefana Gobiowskiego. Niebo, a nie dusz zmieniaj ci, co egluj po morzach" ac. caelum non animum mutant ani trans mar currunt (Listy 1,11,27 Horacego). Przysowie: I w Paryu nie zrobi z owsa ryu. ,,Prawdziwi podrnicy to ci tylko, ktrzy wyruszaj aby wyruszy" (Podr 1718 Ch. Baudelaire'a). Podr poszukiwanie prawdy: podre Pantagruela u Rabelais'go, Podre Guli-wera Jonathana Swifta, chiska Podr na Zachd (Si-ju-ci). Podre ksztac. Ma go, Muzo, penego wykrtw, ktry zburzy wity grd Troi, a potem wiele wdrowa, widzia miasta, ludzi tak wielu i ducha ich pozna" (Odyseja 1,1 Homera, t. J. Pa-randowskiego). Cieszy si wdrwk do nieznanych miejsc, ogldaniem nieznanych rzek, a trudy wynagradzaa mu pasja poznania" (Metamorfozy 4,294 Owidiusza). Przysowie: Podr czyni mdrego mdrszym, a gupiego gupszym. Podr gra. ..Podr jest jak gra, zawsze towarzyszy jej korzy albo strata, i to zwykle z nieoczekiwanej strony" (Do Schillera. Stafa, 14 X 1797 Goethego). Podr ycie. Tylko podr jest yciem. tak jak, odwrotnie, ycie jest podr" (Das Kampaner Tal 2 Jeana Paula). POPI Popi symbolizuje (los) czowieka, krtko ycia, mier, zwoki, osierocenie, aob, strat, pacz, al, rozpacz; zmartwychwstanie; lek duchowy; grzech, pokut, skruch, pokor; z nowin, strach, beznadziej; ogie, oczyszczenie, zniszczenie; wypalone namitnoci, ruin. Popi przypominajcy py ziemi, z kto rego czowiek, wg Gen. 3.19, jest zrodzony

(w Izraelu) bl. skrucha, pokuta. Popioem posypywano gow wysypujc go z worka, na znak rozpaczy, boleci, zgryzoty, alu. aoci, aoby. Wg Ks. Estery Haman wyda dekret o eksterminacji ydw w krlestwie perskim. Gdy to usysza Mardo-cheusz. rozdar szaty swe, oblk si w wr, posypa gow popioem, okazujc gorzko serca swego (...). Bya niezmierna ao u ydw (...) i wielu z nich zamiast pocieli woru i popiou uywao" (4,13' ..Czyni pokut w prochu i popiele" (Hiob 42,6). Popi spalone zwierzta ofiarne. Popi z ofiarnych zwierzt, ktry zabierano 7 otarza do witego witych w naczyniach mosinych, by popioem witym, ..tustym", w odrnieniu od zwykego popiou z ogniska. Do ceremonii oczyszczenia uywano popiou ze spalonej czerwonej krowy: ..popi ten. przechowywany przez zgromadzenie synw Izraelowych, suy do pokrapiania wody, bo krowa za grzech jest spalona" (Num. 19.9). Posypywanie popioem gowy pana modego przy zalubinach miao przypomina o zniszczeniu Jerozolimy. Posypywano te popioem gowy rodziny zmarego na znak poddania si woli boej. Popi czowiek, los czowieka, krtko ycia, pokora. ,,Omielam si mwi do Pana mego, cho jestem prochem i popioem" (Gen. 18.27). Popi czowiek. choby rozciga si jak Feniks kto wiek: bo i z sonecznych len ptak promieni z popiou wstaje, w popi si mieni" (Na kleni-c( malowana 1518 Kaspra Miaskowskiego). Je popi kracowa ndza. Bo popi jako chleb jadaem, a napj mj mieszaem z paczem" (Psalm 101 9). Popi kara za grzechy i zbrodnie. Antioch kaza zrzuci Menelausa z 50-okciowej wiey w popi: ,,poniewa wiele zbrodni popeni przeciw otarzowi boemu, ktremu ogie i popi by wity, sam na mier w popiele zosta skazany" (2 Ks. Macha-bejska 13,58). Siady w popiele zdradzaj faszerstwo, oszustwo. Kapani Bela wchodzili skrytymi drzwiczkami do wityni i zjadali ofiary. ktre mia jakoby spoywa sam Bel: ale zdradziy ich lady stp na posadzce, ktr Daniel kaza wysypa popioem" (Daniel 14,521).

Popi oczyszczenie. Rzymianie w czasie wit oczyszczenia rzucali za siebie. w wod, popi na chwa bogw i zmarych; ogie oczyszcza, a wic i popi winien mie moc oczyszczania. Popioy, prochy miertelne szcztki zmarego, zwoki, l wierzysz, e to obchodzi te prochy zamknite w mogile?" ac. et credis cineres curare sepullos? (adaptacja z Eneidy 4,34 Wergilusza), Anna do swej siostry, Dydony. Niechaj ziemia nie ciy twym popioom" ac. sit humus cineri non onerosa luo (Amores 3,9,67 Owidiusza). Rozsypa popi na cztery strony wiata aby odmwi zmaremu i spalonemu zwyczajowego pogrzebu, aby po nim nie zostao ladu ani popiou; skaza na niepami, uniemoliwi odwiedzanie grobu. Obrci w popi spali, zniszczy, zrujnowa. Za godzina obrcia wszystko w popi" ac. cuncta in cineres gravis intulit hora (Sylyarum 2,1,54 Stacjusza). Odradza si z popiow zaczyna istnie na nowo na zgliszczach, ruinach. Odradza si jak Feniks z popiow zob. Feniks. Popi zachowa w chrzecijastwie t sam symbolik, co w Starym Testamencie. Asceci dodawali nieraz popi do swego poywienia. W klasztorach kadzono konajcych na podog posypan popioem lub. wg rytuau ambrozjaskiego. posypywano im popioem gow. wiconego popiou uywa si w pewnych ceremoniach ko.. np. przy powiceniu wityni. Magiczny popi z dbu, zmieszany z wod. suy w pd.wsch. Europie jako lek-pa-naceum. Popi jako reszta pozostaa po wypaleniu si ognia ciao i dusza pozostae po utracie ycia. Przysowie: Musisz zje szczypt popiou, nim umrzesz (wyraz alu za grzechy i nadziei zmartwychwstania); zob. Proch i py. Popi wg wierze ludowych wzmaga potencj (bo wynika z dziaania ognia). obdarza potomstwem, zapowiada urodzaj, zwaszcza jeeli wzity z ognisk zapalanych w czasie wit wspomagajcych moc Soca, jak z ogni sobtkowych (w wigili w. Jana, w przesilenie letnie), w wigili w. Piotra (28 VI), w wigili Wszystkich witych czy na Boe Narodzenie (przesilenie zimowe),

w rnych krajach chrz, jako pozostao uroczystoci pogaskich. Popioy sowa. Rozsyp, jak z arzcego si ogniska popi i iskry, sowa me wrd ludzi!" (Oda do wiatru zachodniego 667 P. B. Shelleya). POTWORY (Monstra) Potwory w legendach symbolizuj chaos. mier, zmartwychwstanie; burz, susz, zim; zaraz; stra; zob. te Smok, W, Lewiatan. Urzekajcy wpyw, jaki na wyobrani ludzk wywieray fantastyczne potwory, poczynajc od okresu paleolitu (malowida na cianach jaski), a na naszych prywatnych koszmarach sennych koczc. zwizany jest zapewne z emocjonalnym stosunkiem do sprawy granic midzy czowiekiem a czowiekiem, kultur a kultur, czowiekiem a innymi istotami: rolinami, zwierztami i bogami. Biblijny Bg wydobywa wiat z chaosu i zamieszania, rozdziela granicami niebo, wody i ld, tworzy rne gatunki istot ywych i powierza czowiekowi. jako jego pierwsze zadanie yciowe. nazwanie wszystkich zwierzt {Gen. 2,1920). czyli sporzdzenie ich systematyki. Ten fragment mitu trafnie dostrzeg w czowieku istot klasyfikujc", oddajc si z pasj pojciowemu i praktycznemu wytyczaniu granic gwarantujcych trwao istnienia Wszechwiata jako uporzdkowanej caoci. Istniej ceremoniay okresowo odnawiajce pierwotne podziay Kosmosu, jak np. uroczystoci i zabawy noworoczne; zrytualizowane struktury spoeczne, jak np. kasty indyjskie: ideologie ustanawiajce sfery wpyww przeznacze, bogw, przyrody i ludzi, jak np. astrologia. amanie granic to nawrt do pierwotnego bezadu. Niekiedy czowiek uwaa pokonywanie tych barier za przestpstwo, kiedy indziej za drog do zdobycia wiedzy, potgi lub chway. Potwory cz sj w tradycji z pierwotnym Chaosem, z gwatownymi zjawiskami natury (burze, ulewa), ze wiatem chtonicznym. podziemnym (trzsienia ziemi), ze zowrogimi popdami, jakie niesie w sobie i musi nieustannie ujarzmia czowiek, albo niekiedy z dobroczynnymi siami zewntrznymi mogcymi go odrodzi i poprowadzi we waciwym kierunku, jak w biblijny po

twr morski (nazwany wielorybem dopiero w X w. n.e. przez mnichw z Lindisfarne w Anglii), ktry pokn proroka Jonasza, aby go wysadzi na brzeg w nakazanym przez Boga miejscu. Potwory, ktrymi staroytni Grecy zapeniali swe mity, byy to istoty fantastyczne, zwykle grone, niekiedy dobroczynne. Ich monstrualno, kontrastujca z harmoni ludzkiego ciaa i adem wiata bogw olimpijskich, bya symbolem barbarzystwa, okruciestwa i chaosu wiata dawnych, pokonanych ju bstw. Byy to istoty ludzkie nadnaturalnych rozmiarw (olbrzymy), albo o niezwykych cechach budowy (np. Argus, cyklopi, gorgony, graje), lub stwory czce ksztaty ludzkie i zwierzce (jak centaurowie, giganci, harpie, Minotaur, satyrowie, Scylla i Charybda, Sfinks, syreny, tryton) albo stworzenia czce ksztaty kilku zwierzt (np. Chimera, gryfy. Pegaz, Pyton, smoki). Potwr jest czsto wyobraeniem stra skarbu (zazwyczaj jest to smok) w sensie dosownym (zota, bogactw) lub przenonym (niemiertelnoci, wiedzy, wadzy), a przeto wyobraeniem trudnoci i przeszkd, jakie trzeba pokona, aby si okaza bohaterem lub osign wysze wtajemniczenie, oraz sygnaem istnienia bajecznego skarbu lub strzeonej tajemnicy. Potwr jest idealnym przeciwiestwem bohatera i jego boskiego wyposaenia; np. Perseusz, wyruszajc po gow Meduzy, otrzyma skrzydlate sanday od nimf, torb i hem-niewidk od Hadesa, stalowy sierp od Hermesa. Bellerofon dziki zotemu wdzidu otrzymanemu od Ateny mg ujarzmi i dosi Pegaza, za jego pomoc pokona Chimer. Potwr pustoszcy kraj klski ywioowe, zaraza, susz, trzsienie ziemi lub rzdy zego albo nieudolnego wadcy, sprowadzajce nieurodzaj lub masowe pojawy szkodnikw. Potwr wyobraenia lkowe, odnoszce si zarwno do wiata zewntrznego, jak i powstajce z nerwic i zaburze psychicznych, np. Cerber: Obmierza Melancholia zrodzona z Cerbera i najczarniejszej Pnocy, opuszczona w styksowej jaskini wrd okropnych ksztatw, wrzaskw i piekielnych widokw" (L'Allegro l4 Johna Miltona). Polifem: Potwr straszliwy, nie

ksztatny. olbrzymi, pozbawiony wzroku" (Eneida 3,658 Wergiliusza). Tysicogowy potwr tum, rzesz, ciba. Wstrtny potwr o gowach tysicu, chwiejne posplstwo" (Henryk IV cz. 2, Prolog Szekspira, t. L. Uiricha). Chudy, odraajcy potwr mier (Romeo i Julia 5,3,104 Szekspira). Potwr niewdzicznoci czas. Czas na grzbiecie swoim torb nosi, w ktr jamuny wkada zapomniane, czas, ten olbrzymi potwr niewdzicznoci" (Troilus i Kresyda 3,3.145 Szekspira, t. L. Uiricha). Zielonooki potwr zazdro; zob. Ziele. Potwr poerajcy zmysy nag. Nag, ten potwr, co zmysy poera, diabe 7 natury, bywa te anioem" (Hamlet 3,4,160 Szekspira). Potwr wybujaa, szalecza lub niezdrowa wyobrania, zuchwae podania, zdrone zamiary. Na potworze, z majacze wylgym rozbysku, mkn, kresw nienawidzc, w wieczyst swobod, w nieskoczono, co szumic, pieni mu si w pysku" (Wlocie l3 Bolesawa Lemiana). Chicheyache (fr., z chiche face 'chudogba'), bajeczny potwr z satyry redniowiecznej, ywicy si wycznie cierpliwymi onami i dlatego straszliwie wychudy, podczas gdy Bigorne (fr., z bicorne 'dwurogi'), jedzcy tylko poczciwych mw, rozty si na nieprzebranych zasobach swej diety. Potwr z Loch Ness tajemniczy stwr wodny, w z odnami pywnymi, ktry ukaza si rzekomo (w okresie midzywojennym) na jeziorze Loch Ness w hrabstwie Inverness w Szkocji, i ukazywa si jeszcze wielokrotnie rnym osobom, zwaszcza w sezonie letnim, gwnie, jak mona mniema, dla oywienia ruchu turystycznego w tej malowniczej okolicy. Przysowie: Kada potwora znajdzie swego amatora, tj. kada Rzia znajdzie swego Jzia. POWIETRZE Powietrze jest symbolem nieskoczonoci. bezcielesnoci, wiecznoci, nieba, bstwa, kontemplacji, ycia, pamici, duszy, snu, natchnienia, denia do wolnoci. W tradycyjnych wyobraeniach kosmologicznych wielu ludw powietrze jest jed

nym z czterech pierwotnych ywiow (por. Ziemia, Ogie, Woda), wraz z ogniem stanowi par ywiow ruchliwych, aktywnych, mskich, w przeciwiestwie do pozostaych dwch biernych i eskich; znajduje si w cisym zwizku symbolicznym z wiatrem (zob.), oddechem i niewidzialnymi, ale odczuwalnymi w dziaaniu potgami i demonami. Niektre kosmogonie uwaay ogie za praprzyczyn rzeczy, wikszo jednak sdzia, e powietrze jest ywioem pierwotnym i e wystarczy je spry i zgci, aby otrzyma ciepo i ogie, a z nich ycie. Jako element lotny, zwiewny, czcy niebo z ziemi, jest rodowiskiem wiata, gosu, zapachu, barwy, wibracji midzyplanetarnej, stanowi pokarm dla tchnienia niezbdnego do ycia kadej ywej istoty. ywio powietrza traktowano przeto jako odczuwalny symbol ycia niewidzialnego, uniwersalnego, si napdow i oczyszczajc, a take Sowo, np. sowo biblijnego Boga w dniu stworzenia, rodowisko dematerializacji, rozpywania si w nico pod wpywem czarw, zakl. W alchemii jedn z nazw pramaterii. W mitologii hinduskiej Waju, tchnienie kosmiczne, dech. ycie, galopuje na gazeli trzymajc w rku wielk trzepoczc chorgiew albo koyszcy si wachlarz, przedmioty bdce atrybutami ruchu i oporu powietrza. Staroytni Grecy rozrniali wysze, wiecce regiony powietrzne, aither, eter, i warstw nisz, air. Pierwszy z czasem zaczto przedstawia sobie jako przestrze niebios zoon z pierwiastkowego ognia, z ktrego powstao Soce i gwiazdy, jako siedzib bogw. W tradycji ydowsko-chrzecijaskiej powietrze uchodzio za krlestwo szatana, ksicia potgi atmosferycznej, pomieszkanie duchw, demonw i diabw. Przejmujce, chodne, zwaszcza nocne powietrze uchodzio za grone dla zdrowia. W dawnej polszczynie ,,powietrze" oznaczao rwnie zaraz: Od powietrza, ogni, wojny zachowaj nas. Panie!". Odwiecznym marzeniem ludzkoci byo latanie, unoszenie si w powietrzu, co stao si synonimem penej swobody i nieograniczonych moliwoci, o czym wiadcz mit grecki o locie Dedala i kara, a take latajce dywany i drewniane konie z Bani

z 7007 nocy. Urzeczywistnienie tego marzenia w postaci balonu przynioso jednak w XVIII wieku obok zadziwienia (Niezwykych ludzi zuchwaa para, zwalczywszy natury prawa, wznawia tor klsk sawny kara i na podniebiu ju stawa". Balon A. Naruszewicza) i rozczarowanie: podr powietrzna staa si rodzajem nieuytecznej, cyrkowej sztuczki. PRAWY/LEWY Prawy (prawa strona) symbolizuje bstwo, zbawienie, duchowo, wysze cnoty, miosierdzie, askawo, mdro, wiadomo, rozum; przyszo; dzie; ewolucj; wejcie, otwarcie, otwarto, ekstrawersj; pomoc, przyja, dobrotliwo, mio, seks, msko; legalno, prawo, autorytet, hierarchi, porzdek, praworzdno, trwao, dobrobyt, szczcie, powodzenie, sukces; wysiek, si, aktywno, rozrost; zachowawczo, konserwatyzm, wstecznictwo. Zob. Swastyka (prawo- i lewostronna). Lewy (lewa strona) symbolizuje stron esk, materialn, doczesn, gorsz, nieszczliw, ksiycow, magiczn, mierteln, nienormaln, nisz, niepraw; przeszo, rozwj wsteczny, podwiadomo; pokj, cisz, odpoczynek, kontemplacj, introwersj, mdro, mio, zwizek nielubny, nielubne dziecko; noc, satanizm, zy omen; bierno, nieszczcie, niepowodzenie, podeszy wiek, sabo, schyek, mier, pogrzeb; niezadowolenie, potpienie, wrogo; sprawiedliwo, innowacj, ryzyko, nielegalno, radykalizm, postp. Ptaki widziane po lewej stronie wg staro. augurw zy znak; po prawej dobra wrba (por. Agamemnon 115 Ajschy-losa). Obrt w praw stron, w kierunku ruchu wskazwek zegara, ruchu Soca na pkuli pn. korowodw tanecznych (w folklorze). figur obrotowych (np. swastyki) szczcie, dobrobyt. W lew stron nieszczcie, niepowodzenie; ruch zwizany z magi ksiycow czarownic, z nocn drog Soca z zachodu na wschd (np. droga boga Ra po podziemnym Nilu); mier, pogrzeb, podwiadomo. Lewa/prawa strona w Chinach, odwrotnie ni w Europie: lewa zwizana z jang (zob. Jin), zasad msk, czynn, z niebem;

prawa z jin, zasad esk, ziemi, podnoci, niwami, pasywnoci. W Chinach daje si lew rk, a przyjmuje praw. Prawa rka wiadomo, prawo, szczero, honor, logika, racjonalizm, wierno, bogosawiestwo, mio braterska, przysiga, msko; agresywno, zaczepno; autorytet; sprawno, sia; wrogo. Zaufany, oddany pomocnik, zastpca, pierw. na polu bitwy kawalerzysta jadcy z prawej strony kolumny wojska. Miejsce po prawej rce (przy stole) gospodarza honorowe, najwysze dla gocia; potga, znaczenie (jak Apollo po prawicy Zeusa, Chrystus po prawicy Boga): Sid po prawicy mojej" (Psalm 109 l). Miejsce po prawej rce pomoc. Pan po prawicy twojej porazi krlw w dzie gniewu swego" (Psalm 109 5). Moja prawica jest moim bogiem" (Eneida 10,775 Wergilusza). Nie odrnia swojej prawej rki od lewej nie dorasta do uywania rozumu; nie mie rozeznania w sprawach tego wiata. A ja nie miabym odpuci (rzecze Pan) Niniwie (...), w ktrej jest wicej ni 120000 ludzi nie rozrniajcych midzy prawic a lewic swoj?" (Jonasz 4,11). Prawa strona mdro. Serce mdrego po prawej stronie jego, a serce gupiego po lewej stronie jego" (Eklezjastes 10,2); mdry skonny jest do dobrego, a gupi do zego. Przeduenie dni na prawicy mdroci, a na lewicy jej bogactwo i sawa" (Ks. Przypowieci 3,16). Prawa i lewa strona zob. Kolumna (Dwie kolumny jako para). Prawa strona zbawienie, lewa potpienie. ..I postawi owce po prawicy swojej, a kozy po lewicy" (Ew. wg Mai. 25,34). ,,Patrz na prawo i widz nikt nie zwaa na mnie, nie ma dla mnie ucieczki" (Psalm 141 5); patrze na prawo ku zbawieniu. jak na Sdzie Ostatecznym. Prawa rka znaczenie, wano, zrczno, sia. Jeli bym ci zapomnia, Jeruzalem. niech utraci sw zrczno prawica moja" (Psalm 136 5). ,,Prawica Paska dokazaa mocy!" (Psalm 117 16). Prawic wyobraano na berach i supach granicznych wytyczajcych kres wadzy monarchy. Prawa rka szczcie, pokj, przyja; mio, seks, rozkosz. ,,Rozkosz po prawicy Twojej (Panie) na wieki" (Psalm 15 11).

..(Oblubienica:) Lewa rka jego pod gow moj, a prawica jego obejmuje mnie" (Pie nad pieniami 2,6). Zawsze w prawicy trzymaj sodki pokj" (Henryk VIII 3,2 Szekspira, t. L. Uiricha), kardyna Wolsey do Cromwella. Praw nog przez prg (w folklorze od czasw antycznych) dobra wrba, pomylno; ju Rzymianie uwaali przekroczenie progu naprzd lew nog za zowrbne. Na przyjciach specjalny niewolnik pilnowa progu, aby gocie wchodzili w sposb waciwy. Nie wie prawica, co robi lewica zamieszanie, rozgardiasz powstay mimo istnienia jednego tylko orodka dyspozycji; pomoc udzielona w dyskrecji, anonimowo. Ale gdy dajesz jamun, niech nie wie lewica twoja, co prawica twoja czyni, aby jamuna twoja bya w skrytoci" (Ew. wg Mat. 6,3). Prawica, ucisk prawicy wsplnota. Podali mnie i Barnabie prawic na dowd wsplnoty" (List do Galatw 2,9). Prawa strona sia, powodzenie; strona lepsza, szczliwsza, ju w staroytnoci, bo prawica dwiga wczni i miecz. Lewa strona w kabalistyce strona serca, wyrozumiaoci; eska. Prawica i lewica Boga w kabalistyce: prawica miosierdzie, bogosawiestwo, kapastwo; lewica sprawiedliwo, krlewsko, przeklestwo. Prawa/lewa strona w rdw. chrzecij.: prawa mska, boska, dzienna; lewa eska, sataniczna, nocna. Na czarnych mszach miano si egna znakiem krzya lew rk; dzieci powicone Szatanowi byy, jak mniemano, znaczone przeze ostrzem rogu nad lewym okiem. Lewa troska wl. la sinistra cura, troska o wiat doczesny, doczesno (Boska Komedia, Czyciec 12 Dantego). Lewa strona w folklorze magia. Strona magiczna moe by uyta zarwno w dobrych, jak i zych celach. Prawy legalny, prawowity; zgodny z prawem. Prawego oa, urodzony z prawego (oa dziecko, syn, dziedzic itp., zrodzony z legalnego maestwa. Lewy nielegalny, nielubny. ona z lewej rki, dziecko z lewego oa. Prawica i lewica stronnictwo konserwatywne, zachowawcze i stronnictwo po

stpowe, radykalne; uywane w sensie polit.: prawica od pocztku XVII w., lewica od pocz. XVIII w. Prawica reprezentowa ma porzdek, autorytet, trwao, hierarchi, zadowolenie z istniejcych warunkw; lewica niezadowolenie, roszczenie, ruch, poszukiwanie wyszego stopnia sprawiedliwoci spo., innowacj, ryzyko, postp (podzia dajcy si odczyta w praktyce polit. tylko w niewielkim stopniu). Prawy sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny. Wej na praw drog, zej z prawej drogi. ,,Polsko! W schyku sawy zbyt zapomniaa, co jest obywatel prawy" (Obywatel prawy 34 T. K. Wgierski). Prawa/lewa strona przyszo/przeszo. Mam tych skrzyde dwoje; wystarcz: od zachodu na wschd je rozszerz, lewym o przeszo, prawym o przyszo uderz" (Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 957 Mickiewicza). Lewa strona strona eska; mio; przeszo. Anio ognisty mj anio lewy poruszy dawn mioci strun" (Anio ognisty l2 Sowackiego). Lewica marze ironia. Ci bdz, co maj Ironi za zo ludzkiego-serca ta lewicamarze niekoniecznie std idzie" (Rzecz o wolnoci slowa 9,1402 Norwida). Lewa! (lewa noga) w komendzie marszowej. Komuny nikt nie zwyciy! Lewa! Lewa! Lewa!" (Lew marsz 203 Wodzimierza Majakowskiego, t. Antoniego So-nimskiego) marsz ku ideaom lewicy, rewolucji, komunizmu. Lewa strona (materiau) spodnia, wewntrzna, gorsza, brzydsza. Wsta lew nog (z ka) wg dawnego przesdu zy humor, niepowodzenie; dzi art. wyjanienie czyjego zego humoru: Pewno wsta dzi lew nog. Mie dwie lewe rce by niezgrabiaszem. Na lewo (co robi, zdoby) nielegalnie, z pominiciem obowizujcych przepisw, na fuch, w drodze przekupstwa. protekcji, spekulacji, kradziey, oszustwa itp. Przysowia: (o apowniku dbaym o pozory) Odmawia praw i bierze lew rk; (o obudnym filantropie) Bierze z prawej i daje do lewej rki. Lewy dokument faszywy, podrobiony.

W heraldyce: pojcie lewy (sinister) i prawy tumacz si nie z punktu widzenia obserwatora, ale zawsze od strony nosiciela tarczy. PROCH I PY Proch i py symbolizuj grob bstwa, kar bo; potpienie, upokorzenie, ponienie; opuszczenie, zaniedbanie; bole, trud, rozpacz; bied, ndz; susz, gd, nie-trwao ycia, przemijanie, mier, aob, zwoki, rozkad, nico; wiat, tum, niezliczone mnstwo; si twrcz, nasienie; zob. te Popi; Ziemia. Proch i py groba bstwa; kara boska. Bg do wa: e to uczyni (...), proch bdziesz jad po wszystkie dni ycia swego" (Cen. 3,14). Proch ng Boga obok, mga (Nahum 1,3). Proch i py nico, mier, przemijanie, znikomo, krtkotrwao ycia, powrt do praistnienia, czowiek po mierci, czowiek jako istota znikoma, nic nie znaczca wobec kosmosu, wobec Boga. ,,Prochem jeste i w proch si obrcisz" ac. 'puhis es et in pulverem reverteris' (Gen. 3,19), formua liturgiczna wypowiadana w rod Popielcow. Puhis et umbra sumus" tac. 'jestemy (tylko) prochem i cieniem' (Pieni 4,7,16 Horacego). Czyme jestem przed Twoim obliczem? Prochem i ni-czem" (Dziady cz. III 5 Mickiewicza). Na proch zetrze, w py, w puch i proch rozbi (zamieni, zetrze) kogo zniszczy doszcztnie. ,,Spali go tam i star na proch" (4. Ks. Krl. 23,6). Posypywanie gowy prochem, pyem i popioem znak rozpaczy, upokorzenia, boleci, aoby, pokuty itd., zob. Popi. Po klsce pod Haj Jozue i jego starszyzna ,,posypali prochem gowy swoje" (Jozue 7,6).Py posadzki z tabernakulum zob. Woda (narzdziem sdu). Proch niezmierzona liczba; nasienie, potomstwo. Bg do Adama: I rozmno potomstwo twoje jak proch ziemi" (Gen. 13,16; por. 28,14). Otrzsanie pyu z sandaw, z ng cakowite porzucenie przeszoci, zupene zerwanie; wyrzeczenie si, wyparcie wszystkiego, co ten py wyobraa: ojczyzny, ro

dziny, przyjaci itd. ,,Otrznijcie proch z ng waszych" (Ew. wg Mat. 10,14; Ew. wg Marka 6,11). Proch miotany w powietrze u staro. ydw demonstracja potpienia osoby oskaronej (Dzieje Ap. 22,23). Proch i py rzucany w staro. na zwoki zmarego (dzi garstka ziemi na trumn) zapewnia mia opiek nad nim Wielkiej Macierzy a. Matki Ziemi; sypanie sobie na gow prochu i pyu a. popiou w czasie pogrzebu miao wzbudzi wspczucie Matki Ziemi i ukoi zazdro zmarego o ycie. Piaskiem ciska (sypa, rzuca) w oczy komu wprowadza w bd, mami, mydli oczy, bra na fundusz. Tenebras offudisse iudicibus" tac. '(Cicero) ciska pyem w oczy sdziw' (Ksztacenie mwcy 2,17,21 Kwintyliana). Proch i py wysiek, trud, troska, kopot. Palma non sine pubere przysowie ac. 'nagroda nie bez trudu (osignita)'. Proch i py cay wiat. Omnia risus, omnia pulyis, et omnia nil sunt" ac. 'wszystko jest kpin, prochem i niczym'. Py czasu, przeszoci, stuleci, zapomnienia niepami wynika ze znacznej odlegoci w czasie. Proch liza z ng upokarza si, ponia si. ,,Kania ci si bd i proch ng twoich liza bd" (Jzajasz 49,23). Proch zdmuchiwa, zamiata przed kim by cakowicie ulegym, gotowym na wszelkie usugi. W prochu lee (korzy si, peza), w proch pada przed kim korzy si, ponia si, upokarza si. Z prochu wsta: z prochu podnie. dwign kogo powsta, podnie si z upadku; wywyszy, wydoby kogo z ponienia. (Bg) podnosi ndzarza z prochu" (Psalm 112 7). Prochy szcztki ludzkie. W mogiy dawnej zajrzy trzewia, a prochom dawny spoczynek naruszy" (Ty glos cierpicy podnie... 67 Norwida). W proch si rozpa, rozsypa scze-zn, zgin, ulec zagadzie. A si rozpad-nie w proch i py krzyacka zawierucha" (Rota 910 Marii Konopnickiej). W proch obraca zniszczy, zgadzi. Piorunu trzeba! piorunu! Niech p wiata w proch obrci" (Ognia! 1718 Romana Zmorskiego).

Proch serce i rdze magnatw. ..W tych magnatach serce chore, proch im sercem i proch rdzenia" (Odpowied na "Psalmy przyszoci"... 1612 Sowackiego). Pyek nic, nico, zero. PRZEPA (Otcha, Bezdnia, Gbina, Czelu) Przepa symbolizuje bezmiar, gbin, pustacie wntrznoci Ziemi a. gr; przegrod; czas, pierwotny Chaos; wyroki boskie; mier, krain zmarych, pieko, szatana: czowieka, prawd, mdro, niewiedz: szalestwo, niebezpieczestwo, nieszczcie, katastrof; zo. /bredni, cierpienie, trosk; poczucie nizytosci. Przepa - mdro. W religiach staro. Mezopotamii bg gbin, otchani, sodkich wd gbinowych (sumeryjski Enki 'pan Ziemi, podziemi, przepaci', babiloski Ea) by bogiem mdroci i wrby, najmdrszym i bogw. Przepa pierwotny Chaos, z ktrego powsta wiat; koniec wiata. Et tenebrae frant super faciem abyssi" tac. 'i ciemnoci byy nad otchani' (Wulgata. Gen. 1,2). Nieokrelono. niewyrano wczesnego dziecistwa i rozpynicie si, rozkad osobowoci w piekielnych ciemnociach mierci. "oczenie si z absolutem w mistycznej jednoci (ac. unio myslira). Przepa (gr. abyssos, tac. abyssus 'bezdenny; bezdnia') u ludw pierwotnych i w staroytnoci otcha be/ dna. do ktrej wejcie stanowi przerne szczeliny w powierzchni ziemi: niedostpne gbiny mrz i jezior, rzeki podziemne, jaskinie grskie. Std legendy o zatopionych miastach. kocioach, o wodnikach, rusakach. kranitach, ubotach. koboldach. elfach. Wielka otcha w Biblii wody dolne, na ktrych spoczywa Ziemia. Pocztek potopu: ..Przerway si wszystkie rda wielkiej otchani i otworzyy si upusty niebieskie" (Gen. 7,11). Dla krajowcw australijskich idealn bezdnia jest Droga Mleczna. Zob. Miecz (Ekskalibur w Morte Darthur). Otcha, czelu bramy mierci, mier. Czy wszed do gbokoci morskich i przechadzae si po dnie przepaci? Czy otworzyy ci si bramy mierci i widziae drzwi ciemne?" (Hiob 38,1617). Ale znowu oywie mnie i z przepaci ziemskich znowu

mnie wywiode" (Psalm 70 20). Wrogowie zepchnli nas na prg czeluci: godniej bdzie skoczy w ni nam samym, ni czeka, a nas zepchn" (Juliusz Cezar 5,5), Brutus. Bezdnia, przepa kraina zmarych. wiat podziemny, niekiedy zwizany z kultem bogw Ziemi i z chtoniczn Wielk Macierz, ze straszn, a zarazem kochajc Matk. Przepa wyroki, prawa, sdy boe. Wyroki Twoje jak przepa niezmierna" (Psalm 35 7). Gbina, otcha, czelu klski, nieszczcia. ndze, cierpienia. ,,Gbina przyzywa gbin w oskocie Twych wodospadw" (Psalm 41 8). ,,De profundis clamavi" ac. 'z otchani wzywaem; z gbokoci woaem' (Wulgata. Psalm 129 l). Z otchani klsk i cierpie podnosz gos do ciebie, Nirwano!" (Hymn do Nirwany l2 Kazimierza Tetmajera). Wiem, e w moich klsk czeluci moc mnie Twoja nie opuci!" (Boe, peen w niebie chway... 56 Bolesawa Lemiana). Przepa paszcz Ziemi. Ty osadzie Ziemi na jej podstawie (...) Gbina jest jej odzieniem jak szata, ponad grami stay wody" (Psalm 103 56). Studnia przepaci pieko. I widziaem gwiazd, ktra sppria z nieba na ziemi. i dano jej klucz do studni przepaci" (Apok. 9.1). Anio przepaci Szatan. I miay nad sob krla, anioa przepaci, ktrego imi po hebrajsku Abaddon. po grecku Apollyon. a po acinie Exlerminans" (Apok. 9,11). Przepa wg poj rdw. siedziby dusz osb zmarych, zwt. grzesznikw; siedlisko drapienych bestii. Przepa czas. Mw, co widzisz wicej na tle zamglonym, na przepaciach czasu?" (Burza 1,2 Szekspira, t. L. UIricha). ..Ta dzika przepa ono Natury i jej grb, by moe" (Raj utracony 2,910 Johna Miliona). Przepa prawda. ,,Im Abgrund wohnt die Wahrheit" nm. 'w przepaci mieszku prawda' (Maksymy Konfucjusza 2 Friedri-cha Schillera). Przepa czowiek. Kady czowiek jest przepaci; gdy w ni wzrok zapucisz w gowie si krci" (Wozzeck 7 Georga Buchnera).

Przepa czarna przyszo; katastrofa. Filozofy gboko myleli, a nad ciemn przepaci zawili, obudzili si, w przepa spojrzeli i zawoali: Ciemno! ciemno! ciemno!" {Kordian, Przygotowanie 99102 Sowackiego). Jakowe Fata nas pdz w przepa (...). Spoem w przepa!" (Wesele 2,7,349353 S. Wyspiaskiego). Przepa, bezdnia stan, ktry (jeszcze) nie przyodzia si w form, stan niewyobraalny, rzecz tajemnicza, niezmierzona; niewiedza; niewiadomo, podwiadomo; troska; wiat peen za z legendy o Barlaamie i Jozafacie i z wiersza Parabola (1868) Friedricha Riickerta (podrny, uciekajc przed jednorocem a. wielbdem, wpada w przepa). Przepa szalestwo. Chce spa do jeszcze otchanniejszych gbi, w bezdenn czelu szalestwa" {The Winter Morning Walk 597 Williama Cowpera). Przepa wykopana midzy kim a kim, dzielca kogo (co) od kogo (czego), stojca midzy nimi przedzia, przegroda, gboka rnica pogldw, charakterw itd. Czemu ta przepa, ktra braci dzieli na pokrzywdzonych i na krzywdzicieli, tak jest bezbrzen?" (Z dni smutku II. l3 Marii Konopnickiej). Przepa zbrodnia. C wic dziwnego, jeli czeka grzebie w przepaciach zbrodni?!" (Milos-Grzech 4,34 Jana Kasprowicza). Otcha teoria podzikowa. Znal a do samej gbi teori podzikowa, ;i gbia ta bya to otcha bez dna" {w. Franciszek z Asyu rozdz. 10 G. K. Chester-tona). W heraldyce: rodek wielofigurowej tarczy herbowej. W marzeniu sennym: zachta do badania podwiadomych gbin duszy, aby rozluni krpujce j wizy a. uwolni od uroje; (wpada) niebezpieczestwo: (zaglda do niej) groba: (ujrze) ostrzeenie. PSZCZOA Pszczoa jest symbolem pracowitoci (spoecznej). instynktownego porzdku, troskliwoci. altruizmu, mdroci, czystoci, wstrzemiliwoci, posuszestwa, powodzenia; eteru, bkitu, duszy, niemiertelnoci. zmartwychwstania, mierci, kary; czystoci

pciowej, ycia klasztornego, proroctwa; biurokracji; wymowy, pochlebstwa; pokusy, mioci, podnoci, (kliwej) sodyczy; zob. Mid. W antycznej Grecji i w Rzymie nie znano cukru, mid by najpopularniejszym rodkiem sodzcym. Mimo e organizacja ula budzia wielkie zainteresowanie, nie umiano wwczas odkry tajemnic pszczelej zoologii, nie rozumiano roli krlowej-matki (uwaano j zwykle za krla), trutni ani roju. mylano, e pszczoy rodz si z cia gnijcych lww (zwizek ze socem) lub byda (zwizek z bykiem ksiycowym). Sam sprbuj i dornite w ziemi zagrzeb woy; zobaczysz jak mid z kwiatw zbierajce pszczoy wyroj si z zgnilizmy i, przykadem wou, po polach dla nas bd pracowa" {Metamorfozy 15,365 Owidiusza, tl. B. Kici-skiego). Samson. w par dni po zabiciu lwa, ,,zstpi, aby oglda cierw lwi, a oto rj pszcz by w paszczce lwiej i plastr miodu" {Ks. Sdziw 14,8). Pszczoy byy emblematem mierci, zmartwychwstania i niemiertelnoci z kilku powodw. W czasach antycznych smarowano zmarych miodem, aby uchroni ciaa przed rozkadem lub zapewni im zmartwychwstanie. Pragnienia te symbolizowano na grobach wizerunkami pszcz (w ka-takumbach chrz, odnoszc je do niemiertelnoci i powtrnego przyjcia Chrystusa). Pszczoy znikay na czas zimy i wydawao si, e zmary, a na wiosn pojawiay si na nowo; odnoszono to do Dcmeter i Persefony. a pniej do Chrystusa, co prcz tego wyraao si w miodzie i dle jako atrybutach Jezusa wspczujcego (Baranka) i Chrystusa-Sdziego wiata. Uwaano (rwnie Mahomet tak sdzi), e roje pszcz mog wzlatywa do Raju, skd pochodz, a take odwiedza krain zmarych. A zmarli w zachwyceniu, renic rozwiewn przesaniajc od blasku skruszaych rk wirem, tocz si cie do cienia i woaj chrem: To pszczoy! Pamitajcie? To pszczoy na pewno!" {Pszczoy 912 Bolesawa Lemiana). Dla neoplatonikw pszczoa bya symbolem czystej duszy wznoszcej si po mierci czowieka w wysze sfery. Wedug folkloru nowoytnej Grecji dusza po mierci ulatuje w postaci pszczoy, odwiedzajc niekiedy kwiaty na swym wasnym grobie. Dla w.

Bernarda z Clairvaux pszczoa bya symbolem Ducha Sw. Pszczoa jest symbolem sonecznym, istot ognist, oczyszczajc przez ogie i regenerujc przez mid. Egipski hieroglif pszczoy o szeciu apkach, jak wielu innych zwierzt i rolin, jak koo o szeciu promieniach, reprezentuje Soce; podobnie w kulcie Mitry, boga sonecznego: na otarzach eb byka i trzysta zotych pszcz. Pszczoa zwizana z Ksiycem bya atrybutem bogi ksiycowych, jak Selene. Afrodyty i chaldejskiej Bogini-Matki Mylitty; kapanki Artemidy nazywano w Efezie pszczoami (gr. melissai); Efez syn z magii i kultu Bogini-Matki; monety efeskie nosiy wizerunek pszczoy na rewersie. Wedug legendy pszczoy karmiy miodem Zeusa, gdy by niemowlciem, dlatego nazywano go krlem pszcz. Wiele bohaterek mitw nazywano pszczoami, Meliss (siostr Amaltei, opiekunk Zeusa na grze Id i kapank Demeter), ktra nie chciaa zdradzi tajemnic misteriw bogini, rozszarpay towarzyszki. Demeter ukaraa kraj zaraz i sprawia, e z ciaa Melissy zrodziy si pszczoy. Pszczoa Zoty Wiek miodem i mlekiem pyncy (a zatem pasterski w charakterze). Teokryt daje bajk moralizujc: Gdy Ku-pidyn krad plaster miodu, poksay go pszczoy; boek pobieg ze skarg do matki, Wenery, ona za powiedziaa mu ostro, e rany zadawane przez niego, rany mioci. s znacznie boleniejsze. Pszczoa atrybut prorokw. Imi prorokini Debory, ktrej Pie {Ks. Sdziw 5,132) jest zapewne najstarszym zachowanym fragmentem Biblii, znaczy 'pszczoa', dosl. 'mwica; brzczca'. Pszczoa w ikonografii chrz. pilno, praca, porzdek: sodycz (mid) Chrystusa i Marii. Wedug legendy nie sypia wcale, co ma wiadczy o jej chrzecijaskiej czujnoci i o zapale do powicenia si cnocie; jest te atrybutem dziewictwa, a rj obrazem Kocioa. Pszczoa zwizana jest z czarownicami, czarodziejkami, wrkami. Ariel w Burzy 5,1 Szekspira piewa: Pjd z pszczo kwiaty ssa" (t. L. UIricha). Pszczoa dobrze zorganizowane pastwo, krlestwo; posuszestwo i hierarchia spoeczna. Niebo organom ludzkim dao

rne funkcje i kady musi wci je wykonywa, a z tym (...) celem zwizane jest posuszestwo. Tak pracuj pszczoy, stworzenia, ktre z rozkazu natury ucz porzdku ludne krlestwa" {Krl Henryk V l,2 Szekspira, wg t. Z. Siwickiej). Co jest niedobre dla roju, jest niedobre dla pszczoy" {Medytacje 6,54 Marka Aureliusza). Pszczo uwaano za krla owadw, tak jak lwa za krla zwierzt, wieloryba za krla ryb, ora ptakw, a db i cedr drzew. Pszczoa krlewskim symbolem Asyrii i Chaldei (a mucha Egiptu) -wedug Izajasza 7,18. Les fleurs de lis fr. 'kwiaty lilii', godo krlw fr. pochodzi od stylizowanych pszcz krla Frankw salickich z dynastii Merowingw, Childeryka I (457 481); przywrci je cesarz Napoleon I. Pszczoa bya herbem rodu Barberinich. Pszczoa biurokracja. Przysowie: Oto. co wiatem dzi trzsie: pszczoy, cielta i gsie (to znaczy: piecz woskowa, pergamin i piro). Pszczoa pracowito i bezinteresowno. Hezjod opisuje ule i robotnice oraz trutnie, ktre porwnuje do leniwych kobiet. O pszczoach: Praca wre" ac. fervet opus {Georgiki 4,176 Wergiliusza). Tame autor porwnuje prac pszcz z prac cyklopw wykuwajcych pioruny, opatrujc to uwag: .jeli godzi si porwnywa rzeczy mae z wielkimi" (ac. si parva licet componere magnis; 4,176). Przypisywany Wcrgiliuszowi aforyzm podnosi altruizm pracowitych pszcz: Wy, pszczoy, robicie mid nie dla siebie" (tac. sic vos non vobis mellificatis apes). Wedug tradycji delfickiej pszczoy zbudoway w Delfach dwie witynie. W Septuagincie {Ks. Przypowieci 6,8 abc) czytamy: Id do pszczoy i przekonaj si, z jak pilnoci i powag spenia swoj prac! Wynik jej trudu jest poyteczny zarwno dla krlw, jak i dla biedakw. Dlatego lubi si j i ceni jej cudown, mimo mizernej postaci, zrczno". Pszczoa czysto: usuwa nieywe stworzenia i nieczystoci z ula, zaatwia potrzeby naturalne daleko od ula. Niektrzy autorzy staroytni, jak Lucius Columella (I w.) czy Aelianus Tacitus (II w.), utrzymywali. e pszczoy maj dar rozpoznawania ludzi nieczystych moralnie i nieuczciwych; uwaaj ich za wrogw i tn bez litoci. W Indiach

uwaano pszczo za stwr eterycznie czysty. traktowany niekiedy jak bstwo. Pszczoa czysto pciowa, niewinno, niepokalane poczcie. Grecy sdzili, e pszczoy odrniaj osoby niewinne seksualnie; uwaano za dowd niewinnoci dziewczyny, jeli przesza koo rojcych si pszcz nie ponisszy szwanku. Taka prba uniewinniaa mczyzn posdzonego o spdzenie poprzedniej nocy z kobiet. Sdzono niekiedy, e pszczoy nie skadaj jaj, ale znajduj mae pszczki w kielichach kwiatw. Pszczoa natchniony, miodopynny" mwca. O wielu krasomwcach i kaznodziejach opowiadano, e w kolebce rj pszcz usiad im na ustach (Platona nazywano dlatego ,,pszczo atesk"). Mwiono tak o Ksenofoncie, Sofoklesie, Pin-darze, w. Janie Chryzostomie. a take o w. Ambroym (ktrego w plastyce przedstawiano z ulem) i o mnichu cysterskim, w. Bernardzie z Clairvaux. ,,Malutka jest pszczoa midzy latajcymi, a pierwszestwo sodyczy ma owoc jej" (Eklezjastyk 11,3). Symbolicznymi przeciwiestwami pszczoy s m.in. stawonogi kujce, ale niepoy-teczne, jak pajk, osa, szersze, skorpion; brudne i szkodliwe jak mucha; lecce nie wprost, w powietrznej linii prostej (ang. beeline), lecz zygzakowato, zakosami, meandrami, jak motyl i ma. Przysowie: Pszczoa z kwiatw mid wysysa, a osa jad. W Europie uwaano, e pszczoy si obraaj, gdy rj czyni si przedmiotem handlu lub transakcji wymiennej, i e sprawi za to szkody w polu i zagrodzie. Zapraszano pszczoy z wasnych uli na pogrzeb czonka rodziny i zdobiono ule czarn krep. Rj jest godem stanu Utah (USA). W marzeniu sennym: praca skuteczna, rozwaga; (martwa pszczoa) strata pienina; (tnca) kopoty. Trute le yjcy z pracy innych, prniak, nierb. PTAK Ptak to symbol Soca (krla Soca), powietrza, chmury, pioruna, ognia, bstwa, stwrcy, twrcy, (boskiego) niemiertelnoci, ducha, duszy; eskiej, podnoci, mioci, troski

wiatru, czasu; posa, zasady

rodzicielskiej, dziecka; pdu, przyjemnoci, czystoci, aspiracji, natchnienia, proroctwa, szalestwa, zdrady i pieka; wolnoci; pozorw. Biblia przedstawia liczny zastp uskrzydlonych metafor. Bg jako ptak: Jak ptaki latajce, tak obroni i wybawi Pan Zastpw Jeruzalem" (Izajasz 31,5). Jak orze bierze swoje mode na skrzyda, tak Pan prowadzi Jakuba" (Deut. 32,11). Bg jako istota skrzydlata: Chro mnie pod cieniem skrzyde Twoich" (Psalm 16 8). Skrzydlaci serafini: ,,Serafini stali nad nim: sze skrzyde mia jeden i sze skrzyde drugi" (Izajasz 6,2). W wityni jerozolimskiej pozacane posgi cherubw rozcigay skrzyda swe, i dosigao skrzydo jedno ciany, a skrzydo cheruba drugiego dosigao ciany drugiej" (3. Ks. Krl. 6,27). W Ew. wg Mat. 6,26 ptaki niebieskie" s pod opiek Boga, ktry je ywi. Ptaki su te w Biblii jako symbol przemijania: Ruszajc skrzydami przelecia, a potem nie zna adnego ladu drogi jego" (Ks. Mdroci 5,11). Wyobraaj zbiegw, ludzi ciganych, zagroonych, uchodzcych niebezpieczestwom, szukajcych schronienia i przystani. Ikonografia chrzecijaska od IV do XX wieku, aby odda duchow natur aniow, przedstawiaa ich jako skrzydlate, urodziwe, modziecze postacie ludzkie nieokrelonej pci, ubrane w powczyste szaty. Ptaki, tak jak anioowie, symbolizuj szybko myli, wyobrani, wznioso ducha, nale do elementu powietrza. W tradycji ezoterycznej rozbudowano ca siatk odniesie midzy ptakami, barwami i cechami ludzkimi. Czarny kruk symbol inteligencji; zielony i niebieski paw symbol pragnie miosnych; biay abd to cielesno (libido) i duchowo (logos); czerwony Feniks to wznioso i niemiertelno bstwa; gob (ptak Wenery) i kaczka to mio, od cielesnej a do duchowej. Sp i Feniks to ptaki-przewodniki dusz zmarych; orze i sok to wartoci soneczne i niebiaskie, urodzaje, triumfy wojenne i myliwskie; ptaki nocne to cechy ksiycowe i podziemne. Ptak szczcie. Ptak zotopiry, ptak szczcia z bajek wschodnich, zgubi piro w ogrodzie ojca trzech braci, ktrzy udaj si na poszukiwanie ptaka. Bkitny ptak,

zwiastun szczcia w feerii dramatycznej (1908) Maurice Maeterlincka. W wierszu Adama Asnyka Siedzi ptaszek na drzewie i ludziom si dziwuje, e najmdrszy z nich nie wie, gdzie si szczcie znajduje". Ptak czysto. Przysowie popularne w Europie od XI wieku: zy to ptak, co wasne gniazdo kala (uywane te w przenoni). Skrzyda i lot ptakw wysze stany bytu, potga ducha, wola przekazywana przez bstwo, Zeus zmienia si w ora, abdzia, kukuk, dudka itd. Juliusz Sowacki o Bogu: On lubi huczny lot olbrzymich ptakw" (Beniowski V, 471). Skrzydeka, przymocowane do stp Hermesa, greckiego posa bogw, wyzwalaj go spod wadzy siy cienia. Pira otaczajce gowy wodzw indiaskich symbolizuj ich autorytet duchowy. Ptak jedzcy winogrona to w staroytnej Grecji i w tradycji ydowskiej wyznawca wchodzcy w mistyczny zwizek z bstwem. Tajemnicze kazania w. Franciszka do ptakw byy prawdopodobnie zwizane z medytacjami nad cudami stworzenia, a zwaszcza nad lotem ptakw. Skrzyda duchowo w ksztacie materialnym: skrzydlaci bogowie, geniusze, porednicy midzy niebem i ziemi; skrzyda bajecznych istot czcych w sobie ksztaty rnych zwierzt albo ludzi i zwierzt, jak skrzyda boskiej tarczy sonecznej w Egipcie, skrzyda Pegaza, Feniksa, Sfinksa, syren, harpii, smokw, gryfonw. Zob. Skrzyda. Ptak wg najdawniejszych tekstw wedycznych sympatia bogw do ludzi. Ptak leci na niedostpn gr, aby odnale tam som, bosk rolin, ktrej sokiem dzielili si wyznawcy, kapani i bogowie (ulewano im kilka kropel w libacji). Atakujc we ptaki zapewniy zwycistwo Ariw nad barbarzycami. Epopeja Ramajana wysawia wierno ptaka Jataju, ktry powica ycie usiujc przeszkodzi demonowi Rawanie w porwaniu Sity. Jednak w stosunkach bogw i wadcw ze zwykym czowiekiem ptak moe odegra rol donosiciela i zdrajcy. Biblijny Eklezja-stes (10,20) radzi: ,.W myli twojej nie uwaczaj krlowi, a w skrytoci pokoju twego nie przeklinaj bogatego, bo ptaki powietrzne gos twj zanios".

Marzenie o latajcym czowieku-ptaku jest wiecznie ywe, od Dedala i kara przez braci Wright a do Gagarina i Armstronga. Krl Nemrod mia lata w skrzyni niesionej przez spy, krl Salomon na latajcym dywanie, przy czym ptaki suyy mu jako parasole i wachlarze. Wedug mitu muzumaskiego archanio Gabriel zmieni si na 23 lata w gobia, aby szepta Mahometowi do ucha polecenia od AUacha. Ptak zrywajcy si do lotu albo fruwajcy dusza ludzka. W staroytnym Egipcie ,,ka" (dusza czowieka) jako ptak o ludzkiej gowie opuszcza usta umierajcego. U Sumerw dusze w wiecie podziemnym przybrane byy w ptasie pira. U Grekw dusza- zmarego opuszczaa ciao w ksztacie maej, uskrzydlonej, niewidzialnej istotki zwanej eidolon (z czego nasz idol). Przejcie indywidualnej duszy po mierci czowieka w ciao ptaka byo tematem wielu legend, m.in. eglarskich: utrzymywano, e albatrosy, mewy i burzyki krce wok statkw na penym oceanie to dusze zatopionych marynarzy. Malvolio w Wieczorze trzech krli 4,2 Szekspira powiada, e wedug Pitagorasa dusza naszej babki moe najwygodniej zamieszka w ptaku"; jest to aluzja do Metamorfoz XV Owidiusza, ktry opisuje tam teori Pitagorasa o transmi-gracji dusz; mistrz propaguje wegetarianizm, bo w zwierztach przebywa mog dusze ludzi. Gdy Mahomet dosta si do nieba, zobaczy Drzewo ycia stojce porodku wielkiego placu, drzewo, ktrego owoce przywracaj modo. Wok niego rosy rzdy drzew liciastych, a na ich gaziach siedziay niezliczone, cudnie piewajce ptaki o jaskrawo kolorowym upierzeniu; byy to dusze wiernych. Dusze grzesznikw natomiast wcieliy si w ptaki drapiene. Indyjskie Upaniszady rozrniaj dwa rodzaje zawiatowych ptakw. Jeden je owoce Drzewa ycia to symbol aktywnej, indywidualnej duszy; drugi ich nie kosztuje, tylko si przyglda to symbol ducha absolutnego i czystego poznania (atma). Oba rodzaje przedstawiane s niekiedy jako jeden dwugowy ptak. Ptakom anioowie uyczaj jzyka sonecznego. poetycznego, intelektualnego. Wedug Rigwedy inteligencja jest najszybszym ptakiem. Sowo, niewidzialna emanacja

duszy, jest samo skrzydlate. Wyraenia skrzydlate sowa" uy Homer 46 razy w Iliadzie, a 58 w Odysei (dzi oznacza ono w przenoni wyraenie, ktre si powszechnie cytuje). Bohaterscy zabjcy smokw ucieleniajcych moce ciemnoci rozumiej mow ptakw. Skandynawski Sigurd z Yolsunga Saga (niemiecki Zygfryd z Pieni Nibelungw) zjada serce zabitego przez siebie smoka Fafnira, co pozwala mu rozumie mow ptakw. w. Mateusz rozumie mow gobicy Ducha Sw. siedzcej mu na ramieniu i dyktujcej Ewangeli; scen t wyobraano na portalach wielu katedr gotyckich. Mowa ptakw jest dawnym motywem folklorystycznym przekazuj one rady i ostrzeenia, wygaszaj proroctwa. W komedii Arystofanesa Ptaki rozprawiaj one z cakiem ludzk swad. Cyrano de Bergerac wymienia spord wtajemniczonych w mow ptasi Apollonisa z Tyany (w Kapadocji), Anaksymandra z Miletu i bajkopisarza Ezopa. W Koranie mwi si to samo o krlu Salomonie. Jeden z najwikszych perskich poetw mistycznych, Farid un-Din Attar(ok. 1142ok. 1220), napisa poemat Mowa ptakw: ptaki postanawiaj na wielkiej naradzie obra sobie krla i wyruszaj pod wodz dudka na poszukiwanie mitycznego ptaka-krla, tajemniczego Simurgha (opiewanego przez irask poezj epick). Kapani staroytnego Rzymu odgadywali wol bogw z lotu ptakw. Wrby takie powstay w Babilonii i za porednictwem Etruskw dostay si do Rzymu (Grekw one mieszyy). Do naszych czasw pozostay lady dziaalnoci wrebnej ptakw. Na zapytanie: Skd wiesz?", odpowiadamy: May ptaszek mi to powiedzia"; wrymy sobie z kukania kukuki, wyczytujemy zapowied pogody z lotu jaskek i z piania kogutw. Zob. Albatros W Panu Tadeuszu 8,12022 Mickiewicza czytamy: Bo zbyt czsto syszano krzyk zowieszczych ptakw, ktre, na pustych polach gromadzc si w kupy. ostrzyy dzioby, jakby czekajc na trupy". W Koranie wyraz ptak" jest czsto synonimem przeznaczenia, gdy o przyszoci i losie wrono z lotu ptakw (17,13; 27,47; 36,18). Ptak i jego przeciwiestwa: ptak i w szybko kontrastuje z powolnoci; ptak i w ptak reprezentuje niebo i powietrze,

a w wiat podziemny, ziemi; ptak dobro, w zo. Ptak zabija wa, aby zdoby dla wiata zapadniajc wilgo, wod ycia. W gaziach witego Drzewa ycia siedzi ptak, wedug rozpowszechnionej legendy rdo nadnaturalnej potgi wzroku i suchu; drzewo to ronie nad stawem, w ktrym przebywa smok albo w lub ryba, z ktrymi ptak niekiedy walczy jak Soce z chmurami burzowymi. Ptaki w mitach antycznych atrybuty bogw (sowa Ateny, paw, bocian i kukuka Hery, orze Zeusa), czasami za w tajemniczych, niezrozumiaych ju znaczeniach. W bagnach pod Stymfalos w Arkadii zagniedziy si ptaki o spiowych pazurach, skrzydach i dziobach, z pirami, ktrymi mogy strzela jak strzaami z uku; wystraszy je stamtd Hera-kles dwikami gruchawek. Z rk Achillesa zgin krl Etiopii, Memnon, bohater wojny trojaskiej, sprzymierzeniec krla Priama; towarzysze Memnona rozpaczali po swoim wodzu tak gwatownie, e zmienieni zostali w widmowe ptaki, memnony albo memno-nidy, ktre co rok gromadziy si przy grobie Memnona i opakiway go. W wierzeniach ludowych ptak pukajcy w okno albo wlatujcy do domu zapowiada mier. Ptak w klatce nadzieja, zbawienie, wolno; zdrada. Ptak uwolniony z klatki to dusza oswobodzona z ciaa" (Jeremiasz . 5,27). W folklorze wielu krajw ptak w klatce staje si jakby czonkiem rodziny, trzeba mu np. oznajmi o mierci w domu i zawiesi wstk aobn na klatce; czsto te wystpuje mniemanie, e mody ptak schwytany do klatki jest potajemnie przez rodzicw karmiony zatrutym poywieniem, aby mu skrci mki niewoli. O czowieku niezalenym mwi si ,,wolny ptak". W symbolice erotycznej czonek mski nazywany jest ptakiem albo ptaszkiem, gotowym wznie si w gr, by schroni si w gniazdku kobiety. Gdy komu nie braknie niczego, mwi si, e mu brak ptasiego mleka; reprezentuje ono (gr. ornithon gala) rzecz bardzo rzadk, uywan do celw tajemnych. Ptak bywa te godem pastwa: np. Polski i USA orze, Francji kogut, Holandii i Japonii bocian. W marzeniu sennym: wyobraenie osoby nicej.

W Godach ycia 1,10 Adolfa Dygasiskiego mysikrlik. czyli strzyyk tak przedstawia wady ptasie: Sowik jest prny, pochy; rudzik niezdara i charakteru sabego. (...) Gil trubadur ckliwo-uczucio-wy. (...) Ziba zarozumialec waniwy. (...) Sikora przewrotno uosobiona (...), gotowa zgubi przyjaciela, jeli jej o zysk chodzi. Wrbel samolub domorosy, ktry ju nic nie widzi poza sob i swoj rodzin. O srokach, sjkach, wronach, dzierzbach mwi straszne rzeczy. Cigle si syszy: To zodziej, to szpieg, strczyciel, opryszek!. Ma si rozumie, duo jest w tym przesady". PUCHAR (Czara, Kielich, Kubek, Kufel, Miseczka) Puchar symbolizuje trunek, wino mszalne: umiarkowanie, odurzenie, wesoo, rado, pociech, zapomnienie; mdro, sprawiedliwo, bogosawiestwo, przezorno, intuicj, prawd; ycie, zasad esk, esk energi rozrodcz, podno, mio, rozkosz; obfito, szczodro, otwarto, przyja, koleestwo; kosmos, los, przeznaczenie; dusz, niemiertelno, zbawienie, zwycistwo, wadz krlewsk; sierp Ksiyca; uroczystoci kultowe, gniew Paski, mier, zagad, groz; por. Rg, Waza. Kielich atrybut krla i arcykapana Melchizedecha, ktry pobogosawi Abrahama, dajc mu chleb i wino (Gen. 14. 18 24); proroka Eliasza, ktrego anio karmi podpomykami i wod (3. Ks. Kro!. 19,6), dlatego w czasie yd. sederu paschalnego stawia si na stole kielich dla proroka Eliasza, niewidzialnego gocia; odwiedziny jego s zapowiedzi przyjcia Mesjasza. Kielich los, przeznaczenie. Pan dziedzictwem moim i kielichem moim, ty strzeesz losu mojego" (Psalm 15 5). ,,Wiatr piekcy to czstka ich kielicha" (Psalm 10 7), tj. losu im przeznaczonego. ,,Jeszcze kielich mojej doli wiele kropel ma" (Jeszcze kielich... Zygmunta Krasiskiego). Kielich, czara sprawiedliwo, nagroda, kara. Bg jest sdzi. Tego ponia, a owego wywysza; bo w rce Paskiej jest kielich wina fermentujcego, cierpkiego, a wszyscy grzesznicy ziemi musz je wypi wraz z fusami" (Psalm 74 89). Kielich dany do

wypicia symbolizuje przyszo: napj orzewiajcy szczliw, gorzki bolesn. Sprawiedliwo zwraca podan przez nas czar jadu do wasnych naszych ust" (Makbet 1,7 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Kielich pocieszenia. Oni im nie dadz pi z kielicha pocieszenia po mierci ich rodzicw" (Jeremiasz 16,7). Kielich zbawienia, wyzwolenia, aski. ,,Podnios kielich zbawienia i wzywa bd imienia Pana" (Psalm 115 13). Kielich gniewu. Powsta, Jerozolimo, ktra pia z rki Paskiej kielich gniewu" (Izajasz 51,17; por. Hiob 21,20, Jeremiasz 25,15 i in.). Kielich zgrozy i zagady. Pijastwem i boleci napeniona bdziesz, Jeruzalem, kielichem zgrozy i zagady, kielichem siostry twej, Samarii" (Ezechiel 23,33). Kielich sierp Ksiyca, przez podobiestwo ksztatu; biao i ksztat sierpa nawizuj do piersi kobiecej, por. niej Puchar, Kielich. Gliniany kubek ycie ludzkie stworzone przez Jahwe-Garncarza. Miska soczewicy dorana, mao warta korzy w zamian za wyrzeczenie si rzeczy bezcennej; aluzja do opowieci biblijnej o Ezawie, ktry sprzeda Jakubowi pierwordztwo za misk soczewicy (Gen. 25,314). Zoty puchar Babilon, narzdzie w rku Pana dla ukarania innych narodw. Zotym pucharem by Babilon w rce Paskiej, upajajcym wszystk ziemi; wino jego piy narody i dlatego szalay" (Jeremiasz 51,7). Zoty puchar vulva; dziewictwo; w. Graal. Czara odurzenia, puchar zataczania si Jeruzalem: ktrykolwiek wrg podniesie na nie rk, padnie bez zmysw jak pijany (Zachariasz 12,2). Kielich w mit. gr. podno, zdrowie; gorzki yk mierci. Atrybut Dionizosa, Hygiei, Asklepiosa; Hadesa, Demeter, Per-sefony. Kielich kosmos. Jajo wiata podzielone na dwa przeciwlege kielichy, z ktrych jeden, reprezentujcy niebo, odgrywa rol kopuy. Te dwie powki zamkny w sobie Dioskurw (Kastora i Polluksa), synw Ledy i Zeusa w postaci abdzia. Puchar o siedmiu krgach (od liczby znanych w staroytnoci planet" wpywajcych na los ludzki) puchar Hermesa,

ktry go przytyka do ust noworodka, dajc mu dobry a. zy los, oraz do warg umierajcego, ktrego po chwili zaprowadzi do krainy cieni. Czara, puchar (w staroytnoci) tradycyjny dar przyszego tecia dla zicia. Jak kto, kto wzi z bogatej rki czar, gdzie szumi rosa winnej latoroli, i wrczy modemu ziciowi wznoszc toast i przepijajc od jednego domu do drugiego, szczerozoty szczyt bogactwa, ozdob uczty" [Oda olimpijska 7,16 Pindara, t. A. Sza-styskiejSiemion). Puchar nagroda. W staro. Grecji nagrodami na igrzyskach dla zwycizcw w zawodach sport, byy puchary, urny, koty, trjnogi itp. Na igrzyskach ku czci Patroklesa dla zwycizcy dal Achill (...) trjng uszaty dwudziestu dwu miar pojemnoci (...). Dla trzeciego Achilles wyznaczy pikny i jasny kocio ogniem nie tknity, wielkoci czteromiarowej (...), dla pitego czasz dwuuszn" (Iliada 23,2619 Homera, t. I. Wieniewskiego). Kielich czaszka; puchar z czaszki ludzkiej, kapota, umieszczany na buddyjskich otarzach; hinduistyczny, tantryjski symbol uywany przy libacjach na cze bogw; w mit. skand. ciao zawierajce dusz; czaszka zabitego nieprzyjaciela, z ktrej si pio wznoszc toast. Czarka, miseczka z trucizn (cykut) atrybut Sokratesa, filozofa gr. skazanego na mier przez otrucie si. Czara, czarka, miseczka bieda, ebranie; miosierdzie; bogactwo, yzno, podno, obfito; ofiara; (Matka) Ziemia; patra, miseczka ebracza mnicha buddyjskiego, atrybut Buddy (Siakiamuni 'mdrca Siakiasw'); egipska miseczka na wod zasada eska. Atrybut Sybilli Kumejskiej, Diogenesa z Synopy, cynika gr., ktry odrzuci miseczk, aby pi wod ze zoonych doni; w. Aleksego, ktry ebra nie poznany przed bram domu ojcowskiego. Puchar Bragiego dar wymowy, elokwencja, sia przekonywania; kady krl skandynawski, nim wstpi na tron, musia wychyli ten puchar. W mit. skand. Bragi by bogiem wymowy, poezji i pieni. Odwrcony kubek (w martwych naturach) prno (ac. vanitas), marno. Puchar, kielich naczynie do picia wina; wity kielich; naczynie na krew

bstwa a. witego krla; atrybut kapana; niewyczerpane rdo dobra; chrz, symbol eucharystii; hebr., gr. i chrz, symbol mistycznego zwizku z yciem wiecznym i z bstwem; zob. Waza (w. Graal). Puchar, kielich zasada eska, rdo wiecznego ycia, podno, eska energia rozrodcza, ono kobiece, vulva, macica, pier karmicej matki; pyny ciaa; mleko, krew, lina, zy, pot, sperma; napoje miosne, lubczyki; intuicja, rozwaga; umiarkowanie; zemsta; przyja, koleestwo wsplne popijanie, nm. Bruderschaft (wypicie na

ty').
Puchar, kubek wrebny srebrny kubek patriarchy biblijnego Jzefa, ktry kaza go woy do worka Beniamina i pomwi braci o kradzie (Gen. 44,134); atrybut Artemizji, ony i siostry satrapy Karii, Mausolosa, ktra wypia trucizn z pucharu swego ma; Kartaginki So-fonisby, ktrej Masynissa posa kubek z trucizn; Ghismondy, ktra otrua si z pucharu z sercem jej zamordowanego kochanka, Guiscarda. Kielich kielich goryczy; los aposto;': cierpienie, bole, strapienie. Abba, Ojcze, Ty wszystko moesz, oddal ode mnie ten kielich" (Ew. wg Marka 14,36); Jezus w Ogrjcu Getsemani modli si o uniknicie kani. Nie wiecie, o co prosicie. Czy moecie pi kielich, ktry ja pi bd?" (Ew. wg Mat. 20,22). Kielich tradycyjne naczynie liturgiczne, zwykle zote a. srebrne, dla sprawowania ofiary mszalnej, usankcjonowane przez Jezusa na Ostatniej Wieczerzy: A wziwszy kielich, dziki uczyniwszy, da im, i pili z niego wszyscy" (Ew. wg Marka 14,23); wiara, pami, mdro, rdo ycia (duchowego), napj niemiertelnoci. Kielich bogosawiestwa i radoci. ,,Kielich bogosawiestwa, ktry bogosawimy" (/. List do Kor. 10,10). Kielich Paski; czartowski. Nie moecie pi kielicha paskiego i kielicha czartowskiego" (jw. 10,21). Puchar, kielich atrybut Drzewa ycia, Kocioa i Synagogi (synne wyobraenia w tympanonie pd. portalu katedry strasburskiej), grobu Chrystusa, jego ludzkiej natury, ofiary, zbawienia; w. Jana Ewangelisty (z uciekajcym wem); Norberta (z pajkiem w kielichu); w. Barbary (z opatkiem);

Bonawentury; Donata (kielich rozbity); w. Jana Onufrego; Stefana, pierwszego mczennika (odbiera kielich od w. Piotra); To masza z Akwinu; Tomasza Becketa. Kielich w. Bonifacego dodatkowy kielich wina, usprawiedliwienie jeszcze jednego kielicha; legendarny papie Bonifacy VI, wybrany przez mottoch rzymski w 896 na dwa tygodnie, ustanowi mia odpust dla pijcych jego zdrowie. Czara, czarka, miseczka bogactwo, ..zota czasza" (Eklezjastes 12,6), obfito, pier kobiety karmicej; ofiara; plotka; obarstwo. Id prawi swe mdroci nad plotkarsk czark!" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira). Kielich wadza krlewska. W mit. celt. kielich napeniony winem, piwem a. miodem pitnym, wrczony przez mod dziewic kandydatowi na krla, jest symbolem wadzy monarszej. Kielich (w islamie) serce; intuicja; mikrokosmos. Trzy kielichy napenione: pierwszy mlekiem, drugi winem, trzeci wod, symbolizuj dla muzumanw: l. islam (mleko reprezentuje tu religi naturaln i waciw, powrt do wartoci koczowniczego ycia pasterskiego i prawdziwych rde abraha-mowych), 2. chrzecijastwo (ze wzgldu na kultowe, transcendentne znaczenie wina), 3. judaizm (w ktrym woda jest straszliw kar, jak w potopie, lub cudown pomoc, jak przy przekraczaniu Morza Czerwonego). Odwrcony puchar niebo. I w odwrcony puchar, ktry zwiemy niebem" (Rubajjaty Omara Chajjama 70,52 t. na ang. Edwarda Fitzgeralda). Czarka z wod (dawn. u pn. Sowian) ustawiana na parapecie okna w izbie zmarego kpiel dla duszy wychodzcej z ciaa i ulatujcej. Kubek w kubek w XVXVIII w. dwa stykajce si krawdziami kubki, z ktrych dwie osoby mogy, przy pewnej wprawie, pi jednoczenie (zazw. prezent lubny): dzi zupenie taki sam, wykapany, identyczny, jota w jot. Kielich (przez obrzdek kolejnego picia z jednego kielicha) przynaleno do jednego grona, krgu, idei, religii, przyjacielskiego koa. Podobne znaczenie ma wymienianie si kielichami przy piciu, np. w Japonii.

Puchar przechodni przechowywany u zwycizcy w zawodach sport, a do rozpoczcia si nastpnych, Kielich ze skrzydlatym wem a. smokiem trucizna; lek; emblemat farmacji. Kielich z pokrywk serce; skarbiec mistycznego centrum; talizman. Puchar (Crater) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidzialny. Peny kielich wadza i bogactwo. Przysowie szkockie: Peny kielich no niezachwianie, rwnomiernie, tj. gdy doszed do wadzy i bogactwa, wystrzegaj si ciemienia sabszych, pychy i arogancji. Kufel (kieliszek, kubek) zagada, zatrata. Przysowia: Wicej ludzi utono w kuflu (kieliszku) ni w morzu. Ostatni kubek mu zaszkodzi. Kielich mier. Jest mier w kielichu, wic si strze!" (Na kielich Roberta Burnsa). (Zota) czara ycie. Hej, uyjmy ywota! Wszak yjem tylko raz; niechaj ta czara zota nie prno wabi nas" (Pie Filaretw l4 Mickiewicza). Czara ycia wci miodna" (piew poety 61 Bohdana Zaleskiego). Kielich rozkosz. Ile kropli z rozkoszy kielicha pado w me serce" (Antoni Czaykowski). Kielich dusza. Pamici, ty napeniasz sw lamp ze skrzydlatego kielicha duszy" (Mnemosyne Dantego Gabriela Rossetti). Czara mio. Z czary mioci pij bez oddechu" (Kmita i Ba/iarwna 130, t. I Adama Becikowskiego). Czara, kieliszek zapomnienie. Noc wylewa zapomnienia czar na Starego Miasta obraz liczny" (Moja Warszawa 8 Artura Oppmana). Szuka zapomnienia w kieliszku, tj. w trunku. Kieliszek szczero, otwarto, prawda. Przysowia: Szczero i otwarto s na dnie kielicha. Przy kieliszku serce si otwiera. In vino yeritas ac. 'w winie prawda', tj. wino rozwizuje jzyki. Topi trosk w kuflu, w kielichu zapija j trunkiem. Zaglda do kieliszka popija wdk. Pena miska dobrobyt, dostatek. Naczynie zasada eska, zawieranie w sobie, obejmowanie sob; narzdy pciowe mskie i eskie; Wszechwiat. Naczynia modych ludzi s wite" (7. Ks. Krl.

21,5), Wy, mowie (...), oddajcie cze niewiastom jako sabszemu naczyniu" (l. List sw. Piotra 3,7; Wulgata: quasi infirmiori vasculo muliebri"). Rzymski eufemizm fallusa. Kosztowne naczynie Madonna, ktr anio wita: Laski pena". Naczynie gliniane skarb, wiato Boga; pisma, dokumenty. Z szacunku dla sowa pisanego staro. ydzi nie niszczyli go, ale przechowywali w naczyniach glinianych, a gdy teksty traciy aktualno, wazy zamykano i magazynowano w jaskiniach (std bior si dzisiejsze znaleziska ,,rkopisw Morza Martwego" z jaski w okolicach Qumran). Tak mwi Bg do Izraela: We te akta (...) i w je do naczynia glinianego, aby przetrway wiele lat" (Jeremiasz 32,14). Mamy za ten skarb w naczyniach glinianych, aby si okazao, e moc, ktra wszystko przewysza, jest z Boga" (2 List do Kor. 4,7). Naczynie w heraldyce: podczaszy a. krajczy krlewski; skarbnik, archiwariusz, rzdca majtku; czysto, rado, szczero. Dzban z wod skrucha, al za grzechy, oczyszczenie duszy; z wypywajc wod atrybut morza, rzeki. PUSTYNIA Symbol dwuwartociowy, pozytywno-negatywny. Miejsce pustki i milczenia, wielkiej wolnoci (mieszkacy pustyni, gdziekolwiek nie uczyniono z nich niewolnikw, s wolni i dumni), wielkiej niewoli (wdrowiec bdzi bezradnie w pustce po jaowej ziemi, po zwietrzaych skaach, kamieniach, piasku), ycia (ktre rozkwita wszdzie, gdziekolwiek moe znale odrobin wilgoci trawy, zioa, krzewy, ptaki, drobne ssaki, jaszczurki itd.) i mierci z pragnienia i upau, przez zabdzenie. W epice staroindyjskiej pustynia jest niekiedy wyobraeniem nie-zrnicowanej prajednoci po tamtej stronie zudnego wiata istnie. U muzumanw ma przewanie znaczenie ujemne jako miejsce tuaczki i zagubienia celu. Pustynia pojawia si te jako rodzaj negatywnego krajobrazu, sfera abstrakcji, mieszczca si poza stref egzystencji, dopuszczajca tylko zjawiska transcendentne, przeto miejsce objawienia boskiego (mniemanie, e monoteizmy s dziemi pustyni, jest jednak bdne:

ani judaizm, ani islam nie narodziy si na pustyni). Pustynia jako dziedzina Soca (i lwa, ktry jest atrybutem Soca) nie tworzcego ycia na ziemi, ale wystpujcego jako czyste, olepiajce, niebiaskie promieniowanie, symbolizuje wiecznego ducha w przeciwiestwie do wody czy wilgoci, symbolu zepsucia moralnego (cho oczywicie rda narodzenia, ycia i podnoci). Bezlitonie palce Soce i susza poeraj ciao, ale zarazem zbawiaj dusz sw ascetyczn, czyst duchowoci. Pustynia samotno bezpodna bez Boga. ale podna przez Boga, przez jego ask. W Biblii mwi si o pustyni (puszczy) w zwizku z osamotnieniem, bezludziem, miejscem pobytu demonw, ale take jako o miejscu objawienia si Boga (manna, ogie z nieba, sup oboku, woda ze skay itd.); lud Izraela znajduje na pustyni wolno od niewoli egipskiej. Bg prowadzi lud wybrany przez ,,olbrzymi i straszn" (Deut. 1,19) pustyni, miejsce prby i pokuszenia, dajc Izraelitom zarwno ycie, jak mier; ycie w postaci poywienia: manny, przepirek, wody, a mier dla wszystkich dorosych, bo wszyscy szemrali przeciw Panu; do Kanaanu pyncego mlekiem i miodem, do Ziemi Obiecanej wejd tylko Jozue i Kaleb oraz dzieci i modzie do 19 roku ycia (Num. 14,2930). W legendach pojawia si czsto pustynia w podwjnym sensie: jako miejsce dziaania demonw kusicieli (np. w legendach o w. Antonim Wielkim, patriarsze mnichw) i jako strefa rozmyla i rozwaa religijnych, w ktrej szczeglnie silnie odczuwa si obecno Boga. Duch Sw. zaprowadzi Jezusa na pustyni, aby Go kusi diabe; Jezus poci tam 40 dni i nocy pord dzikich zwierzt {Ew. wg Marka 1,1213; Ew. wg uk. 4.12). Pustynia oznacza miejsce odzyskania czystoci i duchowoci ascetycznej (prorok Eliasz, Jan Chrzciciel), znalezienia najgbszej warstwy siebie samego, odszukania pustyni, jak czowiek nosi w sobie. Zakonnicy pniejszego chrzecijastwa zamieszkuj na pustyni jako eremici (gr. eremos 'samotny; pustynny'), aby zda si cakowicie na ask bosk, co szybko zaczto pojmowa symbolicznie, nie uwaajc ju za konieczne przebywania dosownie na pustyni w celu prowadzenia

ycia eremity: erem zacz oznacza klasztor zakonnikw yjcych w odosobnieniu. Pustynia bya idealnym miejscem objawienia prorokw. Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza na pustyni (Ew. wg Mat. 3,1; Ew. wg Marka 1,18) powoujc si na proroctwa Izajasza (40,3): Gos woajcego na puszczy: Przygotujcie na pustyni drog Pask!". Dzi rozumiemy gos woajcego na puszczy" jako sowa, rady daremne, bezskuteczne, nie znajdujce oddwiku. Jest to jednak rwnie miejsce prorokw faszywych; std ostrzeenie przed faszywymi prorokami i mesjaszami: Gdyby wic wam powiedziano: oto jest Mesjasz na pustyni nic idcie tam" (Ew. wg Mat. 24,26). Przewidujc nowy Exodus i powtarzajc warunki, w jakich odbywa si pierwszy, Apokalipsa (12.16) ukazuje niewiast brzemienn (tj. lud boy) przeladowan przez smoka, ktra rodzi dziecko porwane zaraz do stolicy Boga, a potem ucieka na pustyni, gdzie Bg zapewnia jej poywienie przez 1260 dni. Pustynia prawda. U Ezopa kobieta wdrujca sama po pustyni ze spuszczonymi oczami wyobraa Prawd. Pustynia zwaowisko za i grzechu: ..Pooy Aaron rce na bie koza ofiarnego. Azazela, i wyzna nad nim wszystkie przewinienia, przestpstwa i grzechy synw izraelskich, zoy je na gow koza i wypdzi go na pustyni" (Lev. 16.21). Pustynia obojtno dla spraw ludzkich, dla blinich. Kto zawsze tylko y w pustyni, niechaj nikogo ten nie wini, e nie podnios si rozpacze i tylko nad nim kruk zakracze" (Kto zawsze tylko y w pustyni... l4 Kazimierza Telmajera). Pustynia ustroniem do walki sam na sam, na mier i ycie. W Makbecie 3.4 Szekspira Makbet mwi do ducha Baka: Wr wreszcie do ycia i w gb pustyni wyzwij mnie na ostrze" (t. J. Paszkowskiego). Pustynia w marzeniu sennym: opuszczenie. rozczarowanie. Pustynia solna zob. Sl. RAK Rak symbolizuje drapieno, napastliwo, zy humor, zrzdno, gupot, bezceremonialno; wycofywanie si, powrt do Chaosu, niezdecydowanie, lenistwo, powol

no, ostrono, niemiao, niezgrabno, otyo; przewidywanie, odrodzenie, zmartwychwstanie: Ksiyc, morze; synagog (mozaizm); bigoteri, utrat wiary. Raki (dziesicionogi. Decapoda) to rzd skorupiakw pancerzowcw obejmujcy ponad 8500 gatunkw, przewanie wodnych< takich jak krewetki, homary, langusty, raki waciwe (np. rak rzeczny, stawowy, amerykaski), kraby. Rak w staro. emblemat morza. Raki zdobiy gow maonki Okeanosa, Tetydy, i bstw rzecznych, byy godem wielu miast portowych, o czym wiadcz ich monety. Greckie miasta Astakos i Karkinos nazwano zapewne od homara i raka, ale moliwe rwnie, e od osb noszcych te imiona. Rak idcy tyem cofanie si, rcgresywno. ch powrotu do stanu pierwotnego, do praformy, do Chaosu. Nie nauczysz nigdy raka chodzi prosto naprzd" (Pokj 1083 Arystofanesa). Rak w folklorze, zwizany z Ksiycem. ronie i cofa si wraz z jego fazumi. Nieszczliwy. bo chodzi tyem: std choroba miaa by nazwana rakiem; ale gr. karkinos 'rak: zwierz i choroba', sanskr. karkala 'rak (zwierz)' i karkara 'twardy'; prawdop. twardo pancerza czy si tu z twardoci guza. Rak powolno. Przysowie gr. karki-nys lagon hairei 'rak schwyta zajca' (Adagia 5,96 Diogenianusa: 125 n.e.); przykad absurdu. a moe opinia, e nie zawsze najlepszy wygrywa. Rak odrodzenie, bo karmi si tym, a zatem i niszczy to. co przemijajce, co w stanie rozkadu, przyczyniajc si do odrodzenia li. i moralnego: por. Chrzszcz (Skarabeusz w Egipcie). Rak wcielenie transcendentnych si ywotnych. niekiedy pochodzenia niebiaskiego, ale czciej chtonicznego (zwizanych ze wiatem podziemnym, z ciemnoci, wegetacj, mierci), jak mityczny krab z dna oceanu, ktrego ruchy rozptuj sztormy, jak inne zwierzta-dwigacze Ziemi (so. w, krokodyl). ,.0 morze! Pord twoich wesoych yjtek jest polip, co pi na dnie, gdy si niebo chmurzy, a na cisz dugimi wywija ra-miony" (Cisza morska 911 Mickiewicza). Rak w chrzecijastwie zmartwychwstanie (bo odradza si w rnorakich stadiach larwalnych); niekiedy symbol Chrystusa.

Krab pustelnik (chowajcy odwok w muszlach limakw morskich, a w niebezpieczestwie skrywajcy tam cae ciao) przewidywanie, ostrono, ycie bez kontaktu z otoczeniem, nieczuo, drapieno, embrion-macica, matka, podwiadomo. Homar drapieno; rozpusta, w rdw. emblemat niestaoci w uczuciach miosnych; zajado, fanatyzm. Pokaza komu, gdzie raki zimuj da nauczk, dopiec, zala sada za skr, odegra si na kim. Rak (Cancer) gwiazdozbir rwnikowy. w Polsce widzialny zim; znak zodiaku znak eski, niepomylny, wilgotny, zimny; Wielka Macierz, opieka matczyna, gbia, przepa, studnia, grota, jaskinia, waza, dom, macica, zamknicie si w sobie; praocean, fale ycia. Ksiyc, pmrok, zmierzch, pami, wspomnienia, wyobrania, liryzm, marzenie senne, medytacja. Nasany przez Her rak szczypie w pit Heraklesa, gdy bohater walczy z hydr lernejsk. W marzeniu sennym: rozstanie; orgazm; (homar) ch zerwania romansu, ,,wycofywanie si" z niego; odraajcy stosunek pciowy. RKA Rka jest symbolem Opatrznoci, obecnoci Boga, aski boej, wiary, bogosawiestwa, wadzy boskiej, monarszej, ojcowskiej; panowania, powagi, autorytetu, honoru; siy, dziaania, pracy, budowy, mistrzostwa, poytku, gospodarnoci; ochrony; uzdrawiania, rozrodu; rkojmi, przysigi, przyjani, powitania, pozdrowienia; daru, szczodroci, gocinnoci; zdrady. Nazw rki, jako idealnego narzdzia czowieka do wykonywania wszelkich prac, rozwijania umiejtnoci i sztuk, odnajdujemy w takich wyrazach, jak rkodzieo, zrczny, rczy, rkojmia, zrkowiny-zarczyny. Pierwsze dwa wyraaj zalety rki w stosunkach ze wiatem rzeczy, pozostae ujmuj symbolicznie rne rodzaje kontaktw czowieka z innymi ludmi. Rka, rami, do Boga wcielony Logos, potga Opatrznoci, moc obrocza, karzca, twrcza, bogosawica, pomocna, sprawcza, zwyciajca wrogw; szczodro, mio, natchnienie prorokw i partiarchw. Hebrajski wyraz iad oznacza zarazem 'rk' i 'potg'.

Wyrazem jej dobroczynnego dziaania s w sztuce egipskiej promienie soneczne koczce si zazwyczaj wyobraeniem doni. ,,I wycign Pan rk sw i dotkn ust moich i rzek: Otom da sowa moje w usta twoje" (Jeremiasz 1,9). ,,I pada tam na mnie rka Pana (...) i wycign ksztat rki i chwyci mnie za wosy i unis mnie midzy niebo a ziemi''' (Ezechiel 8.13). ,,I ujrzaem wycignit do mnie rk (Boga), w ktrej bya zawinita ksiga" (jw. 2,9). Na starochrzecijaskich malowidach w katakumbach i na sarkofagach czsto spotyka si rk wychodzc z chmur jako symbol Boga, rwnie w scenach biblijnych, takich jak ofiara Izaaka (rka zatrzymuje rami Abrahama) czy przekazanie dziesiciorga przykaza (rka daje tablice Mojeszowi). Bg Izraela i Judy (...), gdy rk podniesie wiat zniknie" (Ksidz Marek 2,192,202 Sowackiego). O koach, o sprynach rozum wasz naucza; lecz nie widzicie rki i klucza!" (Dziady cz. IV, 119899 Mickiewicza), tj. rki boskiej poruszajcej mechanizm wiata. Zwrot przysowiowy: Niech rka boska broni! Rka w grafice i rzebie staroytnej, rwnie na Bliskim Wschodzie obronna, pomocna. bogosawica lub karzca potga bstwa. Pooy na kogo rk wzi w swoj moc. ,,Panie, ty mnie utworzy i pooye na mnie rk swoj" (Psalm 138 5). Naoenie rki przez kapana oznacza moe konsekracj, bogosawiestwo, przekazanie urzdu nastpcy lub obarczonej spoeczn win ofiary (np. koza ofiarnego) Bogu. Jakub bogosawi synw Jzefa. Efraima i Manassesa. kadc im rce na gowy. Mojesz wyznacza Jozuego na swego nastpc woywszy mu rce na gow. Gdy kto z was chce zoy Panu ofiar z byda (...), pooy rk na gowie ofiary (...) i zabije cielca" (Lev. 1.45). ,,A gdy na nich pooy rce Pawe, zstpi na nich Duch Sw., i mwili jzykami, i prorokowali" (Dzieje Ap. 19,6). U Rzymian rka (ac. manus) obrona, autorytet, sia, zw. powaga wadzy ojca (pater familias) i cesarza, niekiedy wieczca znak (signum) legionu zamiast cesarskiego ora. Rka ukryta w rkawie lub wetknita pod pach drugiej szacunek, gotowo do suby itd.

Rka sprawiedliwoci bya w redniowieczu godem monarchii fr.; krl by zarazem sdzi. Podanie rki. ucisk doni zgoda, harmonia, jednomylno, przyja, mio, maestwo (wyobraane ju na rzymskich monetach i portretach nagrobnych), mistyczne zalubiny, przebaczenie, otwarto, zawarcie pokoju lub zawieszenie broni, mskie braterstwo, solidarno w obliczu niebezpieczestwa. Ja twe westchnienia, ty me Izy zrozumiesz i do uciniesz oto polska mowa" (W albumie ksicia GoUcyna 34 Mickiewicza). Do broni, ludy! powstamy wraz i bratni sobie podajmy do!" (Marsz l2 Ludwika Mierosawskiego). Poda komu rk pomc w potrzebie, w biedzie, w nieszczciu. Wycignicie rki przed siebie wadza, moc nadprzyrodzona, przyja, przeklestwo, proba, ebranie. I wycign Aaron rk na wody egipskie; i wylazy aby i okryy ziemi" (Ex. 8,6). Ta rka, ktr do mnie Bestuew wycign" (Do przyjaci Moskali 9 Mickiewicza). Przeklinaj syna, lecz wiedz e rka przeklestw wycignita nade mn /.winie si w k" (Grb Agamemnona 1213 Sowackiego). Wycignicie obu rk przed siebie bezradno; wszechpotga. Gdy bye modszy, opasywae si i chodzie, gdzie chciae, lecz. gdy si zestarzejesz, wycigniesz rce swoje, a inny ci opasze i poprowadzi, gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Ja mistrz wycigam donie! (...)i kad me donie na gwiazdach" (Dziady cz. III 2,2830, Improwizacja Mickiewicza). Podniesienie jednej rki przysiga, gos, pie, niebezpieczestwo, mier, modlitwa. ..Podnosz ku niebu rk moj i mwi: (...) Pomszcz si nad nieprzyjacimi moimi.." (Deul. 32,40). Sterczy ku Tobie bagalna do!" (Chora 8 Kornela Ujejskiego). Wzniesienie obu rk modlitwa, poddanie si. Salomon stan przed otarzem (...) i wycign rce swe ku niebu i rzek: "Panie Boe Izraela.." (3. Ks. Krl. 8.2223). Opuszczenie rk rezygnacja, zaniechanie dziaania. Zaoenie rk: Siedzie z zaoonymi rkami bezczynnie. Rce na gowie wyraaj smutek lub aob. ..Rce twe bd na gowie twojej, bo Pan zniszczy ufno twoj" (Jeremiasz 2,37).

Tamar posypaa gow popioem, rozdara szat dug i woya rce na gow swoj, i sza, gono szlochajc" (2 Ks. Krl. 13,19). Rce zaamywa rozpacz; wpada w rozpacz. Nawet odwaga zaamuje rce" (Pan Tadeusz, Epilog 35 Mickiewicza). Umywanie rk wiadectwem niewinnoci w sprawie o zabjstwo (u ydw i u Rzymian); umy rce jak Piat (Ew. wg Mat. 27,24); ale moda kobieta myjca donie uosobienie niewinnoci. Klaskanie domi magia sprowadzajca deszcz; brawo, uznanie, aplauz, aprobata; niech, potpienie. Wszystkie narody klaskajcie rkami, wykrzykujcie Bogu gosem wesela" (Psalm 46 2). Mwi Bg: Oto klasnem rkoma swymi na chciwo twoj i na krwawe mordy, ktre u ciebie popeniono" (Ezechiel n.\3}. Woy donie midzy czyje donie zaprzysiga mu wierno, posuszestwo, (w rdw.) skada hod, ac. immixlio manum: klczcy, bezbronny, z go gow, wasal skada donie w rce suwerena; wyraz wzajemnoci zobowiza. Otwiera donie z rozwartymi palcami promienie soneczne; magia obronna przeciw zemu oku". Do przesuwana przed gardem groba mierci. Chrzecijaskim gestem modlitewnym od V w. s rce skrzyowane (w modlitwie intymnej) lub przycinite do siebie donie skierowane ku grze na wysokoci piersi (w modlitwie oficjalnej). Otwarte donie zoone na piersi z okciami przysunitymi do bokw zdumienie lub wzruszenie. Do na sercu (rozwarta) mio, uwielbienie, pozdrowienie; (zacinita) ofiarowanie serca bstwu lub ukochanej istocie. Z rk na sercu szczerze, otwarcie, bez obudy. Do na piersi postawa mdrca. Do na ustach pierw. chrzecijaski symbol tajemnicy zmartwychwstania, pniej wtajemniczenia, sekretu, milczenia. Do na oczach ujrzenie caego swego ycia w chwili mierci; jasnowidzenie. Oparcie rk na biodrach, ujcie si pod boki niezaleno, wyzwanie, hardo, pewno siebie. Przykrywano lub zasaniano rce w staroytnoci zbliajc si do dostojnikw lub otrzymujc od nich podarki; te zabiegi ma-

giczne wyraajce adoracj znalazy wyraz w sztuce chrz, i w liturgii, zw. gdy osoby wieckie dotykaj sprztw kocielnych. Prawa i lewa rka, zob. Prawy/Lewy. Rka rk myje gdy chcesz otrzymywa, dawaj (apoftegmat Epicharma z Syrakuz, ok. 550 p.n.e.); pomoc wzajemna czci naszej egzystencji. Rka w rk, do w doni, rami w rami zgodne wspdziaanie. Przy mnie staa: w doni do" (Wesele 2,5,145 Wyspiaskiego). Hej! rami do ramienia! splnymi acuchy opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do modoci 523 Mickiewicza). Dosta rk dziewczyny, odda rk mczynie polubi. By w czyich rkach by uzalenionym od kogo, by w jego mocy. ,,Jeli wydasz ten lud w rce moje, zgadz miastajego" (Num. 21,22). ..W rk niewieci poda Pan Sysar" (Kv. ^cilziw 4,9). Ostatnie sowa Jezusa: Ojcze. u rce twoje polecam ducha mojego" (Ew. wg Luk. 23,46). By pod czyj rk pod kierownictwem. Synowie Gersona bd pod rk Itamara, syna Aarona, kapana" (Num. 4,28). Nosi kogo na rkach otacza czu opiek, okazywa staranie, troskliwo, gorc mio. Anioowie na rkach bd ci nosi, by snad nie obrazi o kamie nogi swojej" (Psalm 90 12). Napeni rk czyj powoa kogo na urzd, wywici na kapana. Czysto rk oznacza uczciwo, czysto intencji. Abraham do Boga: W czystoci rk moich to czyniem" (Gen. 20,5). Posmarowa (lub osoli) komu rk da apwk. Krzywa rka. I do kogo z krzyw rk niosc podarki lub apwk. Rka, ktra bierze emblemat apownika. ,,Gdyby nie bya rka, co by brata, wielk by zacno sprawiedliwo miaa" (Powie o sprawiedliwoci 1314 Mikoaja Reja). Z go rk przyj bez prezentu, apwki. Nikogo nie przyjmuj z twarz tu weso, jeli przyjdzie niewczenie albo z rk go" (O przestepnosci boej 1718 Wacawa Potockiego). Dugie rce mie mie si, wpywy, mc si zemci (przysowie ac.: Krlowie maj dugie rce); by zodziejem, por. Palce (dugie).

Smo w rkach (lub palcach) mie kra. Rka w cudzej kieszeni emblemat zodzieja. Oko ma w niebie, rk w bliniego kieszeni" (Powzki 12 S. Trembeckiego). Rka waciwy sprawca, podegacz, poduszczyciel. O! rk karaj, nie lepy miecz!" (Chora 32 Kornela Ujejskiego), nie tpych wykonawcw. Rka zdrada; zdrajca, zaprzedaniec, przeniewierca. Jezus na Ostatniej Wieczerzy o Judaszu: ..Wszelako oto rka tego, co mnie wydaje, ze mn jest na stole" (Ew. wg uk. 22,20). Leonardo da Vinci na fresku Ostatnia Wieczerza (149597, Mediolan, S. Maria delie Grazie) namalowa j, jako tajemnicz rk z noem, nie nalec do adnej z postaci siedzcych za stoem. wierzbi kogo rka miaby ochot zabra si do dziea, do bicia. Da ciep rk zaraz, ze szczerego serca; przed testamentem, jeszcze za ycia. Pj komu na rk pomc, uatwi. Mie lekk rk, mie szczliw rk, powodzenie w yciowych przedsiwziciach. Mie cik rk rzdzi tward rk, wychowywa surowo, bezwzgldnie; nie mie powodzenia w yciowych przedsiwziciach. Rka na pugu atrybut rolnictwa lub wiosny. Mie zote rce umie wszystko samemu zrobi (by zot rczk"). Rce praca. Ten, co z rk waszych yje, nka i uciska" (Dziedzic i poddani 58 Ludwika Osiskiego). Czarne rce spracowane. Armaty pod Stoczkiem zdobywaa wiara rkami czarnymi od puga" (Szlachta w roku 1831 1718 Gustawa Ehrenberga). Czarna rka groba, zemsta, yedetta; nazwa tajnych (czsto fikcyjnych lub jednoosobowych) organizacji szantaystw lub porywaczy, zw. we Woszech. Czerwona rka Soce; godo heraldyczne Uisteru; gwat, mord, groba mierci. elazna rka karzca, niszczca; surowe, bezwzgldne rzdy, kierownictwo. Przysowie ang.: Bg kroczy na oowianych nogach, lecz uderza elazn rk. Rka obumara, uschnita, sparaliowana kara za przestpstwo, za niedotrzymanie przysigi. Jeli bym ci zapomnia. Jeruzalem, niech zapomni o.mnie rka moja"

(Psalm i36 6), tj. niech uschnie, niech przestanie suy. Znak wodny w postaci rki by tak popularny w redniowieczu, e rka staa si u papiernikw synonimem znaku wodnego. Talizman ochronny w ksztacie rki, u chrzecijan z krzyykiem, ma chroni przed demonami; u muzumanw b. rozpowszechniony wraz z innymi symbolami, jak np. z gwiazd, koem, zygzakiem, ptakiem, wachlarzem. Rka Fatimy wity symbol muzumaski szczodroci, gocinnoci; potgi; palce: l) Mahomet, 2) Fatima, crka Mahometa i Chadidy, 3) Ali, jej m, 4) Hassan. pierwszy religijny poeta islamu, 5) Husajn, drugi syn kalifa Alego i Fatimy; zob. te Palce (Talizman muzum.). Tace rk tace rytualne poudniowej Azji. Mudra symbolika gestw rk ikonografii buddyjskiej i hinduistycznej. W heraldyce: potga, zgoda, niewinno, pilno, sita, obrona, bogosawiestwo, lubowanie; czerwona rka oznaka rangi. W marzeniu sennym: pochlebstwo; (odcita) niezgoda, utrata przyjaciela; (brudna) odwiedziny interesanta. Do poczenie zasady mskiej i eskiej: pasywna w stosunku do tego, co zawiera w sobie, aktywna w stosunku do tego, co chwyta; jest broni i narzdziem; w obu rolach daje si wzmocni i przeduy przez wykonane przez siebie bronie i narzdzia. Do jest narzdziem narzdzi" (Eudemos, czyli O duszy Arystotelesa). Do zamknita symbolizuje dialektyk, otwarta krasomwstwo (wg Zenona z Elei, ok. 490ok. 430). Pita doni przypisana jest bogini wiata podziemnego, rodek Marsowi (linie w ksztacie M), u Rzymian. Do monarchy ozdrowicielska; dawniej sdzono, e zozy (skrofuloza. rzadka dzi forma grulicy wzw chonnych szyi) znikaj pod dotkniciem doni krla lub krlowej. Do bratnia, przyjazna, yczliwa; otwarta, czysta braterstwo, przyja, pomoc czyja; czyja hojno, uczciwo. Jak na doni jasno, oczywicie. Przysowie: Nie szukaj u skroni, gdy masz jak na doni. Czyta z doni uprawia chiromancj, wry z linii papilarnych doni.

Obcicie doni (lub pitnowanie rki) za kradzie kara stosowana dawniej w wielu krajach. Do symbolizowaa sprawc i przestpstwo. Tkacz Smith o Jacku Cade: Powinien by jednak ba si ognia, bo mu ogniem pitnowano rk za skradzione barany" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira). RKAWICZKA Rkawiczka symbolizuje godno, wadz ksicia, szlachectwo, rycerza, honor rycerski, zastaw (rkojmi) walki a. mioci, si, potg, wyzwanie, obron, ochron; wysannika, nadawc poselstwa, pozdrowienie, powitanie, tajemnic, dobr nowin, nagrod; inwestytur, biskupa; dokadno, delikatno; pozory; apwk; zob. Palce, Rka. Palce rkawiczki jutrzenka, wiato brzasku, promienie soneczne. Homer daje Jutrzence epitet ozdobny ranopalca" (gr. rhododdktylos Eos}. Rkawiczki Wschd. W aktorskich kostiumach teatrw staro. Grecji i Rzymu rkawiczki podkrela miay wschodni rodowd przedstawianych postaci. Rkawice bokserskie niebezpieczestwo; ochrona. Bokserzy staro. Rzymu owijali pici rzemieniami zaopatrzonymi w guzy skrzane, oowiane, mosine lub w kolce metalowe, aby wzmc skuteczno ciosu. Kto z Trojan (...) chce si zmierzy w walce na pici, opasane twardym rzemieniem, niechaj (...) staje" (Eneida 5,69 Wergiliusza, ti. W. Markowskiej). Nowoytne rkawice piciarskie (od 1865) agodz si uderzenia. Rkawica (w rdw. pojedynku rycerskim) zastaw, rkojmia walki, zapewniajca, e rycerz bdzie walczy lojalnie; honor, osoba rycerza. Rzuci (komu) rkawic dawn. wyzwa na pojedynek, do walki; wezwa do wzicia udziau w rywalizacji, polemice itp. Rzucenie rkawicy miao reprezentowa policzek (uderzenie w twarz doni), ktry jednak sam by niehonorowy, a przeto zakazany. Rkawiczka mio, rkojmia mioci. kult damy serca. Rycerze, a potem kawalerowie, nosili rkawiczk swej damy na hemie (kapeluszu) w czasie walki. Przysowie: Mio przenika rkawice. Rkawica wadza ksicia; nadanie godnoci, lenna, prawa bicia monety itd. Przesianie przez ksicia rkawicy jako oznaki wa-

dzy ksicej potwierdzao w rdw. nadanie takich godnoci i uprawnie. Rkawiczki inwestytura. We wczesnym rdw. rkawiczki stay si czci oficjalnego stroju biskupw, oznak ich godnoci i potgi, symbolem rki uwaanej za emblemat wadzy. Rkawica wysannik; dobra nowina; rka nadawcy, nadawca. W rdw. rkawica bya, obok laski, oznak wysannika i wyobraeniem rki nadawcy. Dobre nowiny wynagradzano wysannikowi par rkawiczek. Rkawiczki potga, obrona; atrybut osoby boskiej w intermediach i moralitetach rdw. Zdejmowanie prawej rkawicy bezbronno, pokojowe zamiary; szczero, otwarto. Od dawnego obyczaju zdejmowania rkawic metalowych (cz zbroi) a. skrzanych przy zblianiu si do osoby wyszej rangi, do seniora, wadcy, do otarza itd. Biaa rkawiczka czysto, nieskalano; rkawiczki takie noszono na pogrzebach dziewic. Wolnomularski emblemat czystego serca i czystych rk. Rkawiczki szlachectwo. Noszenie rkawiczek z palcami byo przez dhigi czas w Europie zastrzeone dla szlachty i dlatego stao si jej emblematem, zw. rkawica sokolnicza na lewej rce, noszona dla pokazania, e si ma, jako szlachcic, prawo do polowania z sokoem. ,, Strj take szlachcianek najuboszych rni si od chopskich katanek (...), zna zboe, a nawet przd w rkawiczkach" (Pan Tadeusz 6, 3904 Mickiewicza). Nago, a w rkawiczkach, z kordem, a boso o ubogiej szlachcie zagrodowej. elazna rkawica, zob. elazo. Aksamitna rkawiczka, zob. elazo (elazna rka). Rkawiczki tajemnica; atrybut tajemniczych, ukrywajcych sw tosamo (a w XX w. take odciski palcw) postaci, takich jak czarodzieje, czarownice, rozbjnicy, spiskowcy, czonkowie mafii, wamywacze itd. W rkawicach (pracowa) przest. niezgrabnie, byle jak, niechtnie. W rkawice si ubra przest. wzi apwk. Znoszone rkawiczki przest. kobieta z przeszoci". Iska si lepy w rkawiczkach przy miesicu kamstwo, blaga, zmylenie.

Rkawiczka ochrona. Przysowia: Bez rkawiczki nie gaszcz kota. Kto na biki poluje, niech rkawice wzuje. Rkawiczka pozory. Przysowie: Czysta rkawiczka moe ukrywa zabrudzon do. Jak rkawiczki (zmienia co) atwo i czsto. W rkawiczkach (robi co) ogldnie, dyplomatycznie, delikatnie. Jak rkawiczka (pasuje) cile, dokadnie; dobrze przylegajc. W marzeniu sennym: (wkadanie) wycieczka; (zdejmowanie) nieporzdek; (czyste) satysfakcja; (brudne) kopot; afront; (zgubione) bd; (dziurawe) upokorzenie.

ROBAK Robak symbolizuje grzech, znikczemnienie, upodlenie, czoganie si, paszczenie si; podo, maostkowo, lenistwo, skryto, maoduszno, uciemienie, pogard; ubstwo, pokor, ulego, sabo; trucizn, zabjstwo, mier, rozkad; powolne, zdradzieckie poeranie, dziaanie ukradkowe, zniszczenie, zagad zmarych; wieczn kar, pieko; tajemnic; ciao ludzkie; chorob; zmartwienie, sumienie, niepokj, smutek. Robak w mit. sumer. zo zrodzone z bstwa. Robak pogarda, sabo, bezwartociowo. Rzekem zgnilinie: 0jcem moim jeste". "Matko moja i "Siostro moja" robakom." (Hiob 17,14). Robak pokora; Dawid, Chrystus. A jam jest robak, nie czowiek, pomiewisko ludzkie i wzgarda posplstwa" (Psalm Dawidowy 2\,7}. Kto czyni si robakiem, niech si potem nie ali, e go podeptano" (Metafizyka obyczajw Immanuela Kanta). Ja, niegdy dumny z rodu, ja com by junakiem, spuciem gow, kwestarz, zwaem si Robakiem, e jako robak w prochu..." (Pan Tadeusz 10, 8302 Mickiewicza). Robak w tradycji chrz. grzech, w; diabe; pieko, wieczysta kara dla potpionych. I robak ich nie umrze, a ogie ich nie zaganie" (Izajasz 66,24). Robak ciao, przeciwiestwo motyla, symbolu duszy. Robaki praludzie; wg mit. irl. robaki wylgnite z trupa olbrzyma Imira otrzymay z rozkazu bogw rozum i posta ludzk.

Robak mier, rozkad wyej zorganizowanych form ycia, powrt do form pierwotnych, do fazy pocztkowej, po ktrej nastpuje jednak odrodzenie si ycia i wiata z ciemnoci, mierci, zgnilizny i rozpoczcie nowego cyklu. Bo drysz przed dem lichego robaka" (Miarka za miark 3,1 Szekspira, t. L. Uiricha). ,,Tuczymy wszelkie istoty dla karmienia siebie, siebie za tuczymy dla robakw" (Hamlet 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Robak, waciciel ostatni" (Jabko 16 Franciszka Morawskiego). Ach, na tym wiecie mier wszystko zmiecie, robak si lgnie i w bujnym kwiecie" (Maria 2,2,7334 Antoniego Malczewskiego). Robak trucizna, zabjstwo. Czy masz tam piknego robaka Nilu, ktry zabija bez blu?" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira). Robak sumienie. Robak sumienia niech tw toczy dusz!" (Ryszard III 1,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Tylko robak sumienia czuwa wraz z sow" (Intryga i mio 5,1 Friedricha Schillera). Robak zmartwienie, troska, zgryzota, niepokj, smutek, zwtpienie. Przysowie: Kady ma swego robaka, co go gryzie. Zala robaka zapi troski. Robak zgryzoty toczy me sumienie i sen oddala z powiek zmordowanych" (Duma o kiewskim... J. V. Niemcewicza). Robak skryto, tajemnica. Tajemnica, jakby robak w pczku" (Wieczr Trzech Krli 2,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Wyciga komu robaki z nosa (nm. einem die Wiirmer aus der Nase ziehen, fr. tirer les vers du nez a quelqu'un) zrcznymi pytaniami skania do zdradzenia tajemnicy, do zwierze. Wg dawnej medycyny ludowej mona byo pacjentom z chorych czonkw ciaa wyciga demony w ksztacie robakw, co chtnie czynili znachorzy naiwnym chopom na jarmarkach. Robak lenistwo. w krgy robak, co siedzi w palcu leniwej dziewczyny" (Romeo i Julia 1,4 Szekspira, wg t. J. Paszkowskie-go). Uwaano, e w palcach opieszaej suby lgnie si robactwo. Robak zwycizca. Sztuka jest to tragedia Czowiek, a jej bohaterem Robak Zwycizca" (Robak Zwycizca 39 Edgara Allana Poego). W marzeniu sennym: niepodani gocie, intruzi; katastrofa finansowa.

ROPUCHA Ropucha symbolizuje Soce, Ksiyc, wiosn, wilgo, wod, deszcz; chu, mio; akuszerk; krlewsko, mdro, natchnienie; brak uczu; kobiet oty; pych, stranika skarbw, skpstwo, zo, niesprawiedliwo; trucizn, jad, mier, trupi czaszk, nieboszczyka, zmartwychwstanie; diaba, demona, czarownic, talizman; szpetot, paskudztwo, niezgrabno. Ropucha piekielny, mroczny aspekt aby, jej przeciwiestwo, podobnie jak osa uwaana bya za przeciwiestwo pszczoy. Ropucha (aba) wiosna, mio. W staro. -Grecji i Rzymie godowy rechot ropuch (i ab) obwieszcza przebudzenie si wiosny ku radoci nimf rdlanych i boga Pana. Skrzeczenie ich mogo jednak rwnie niecierpliwi bogw i herosw. Atena odmwia abom pomocy w ich wojnie z myszami. Na prob Perseusza Zeus odebra gos abom na wyspie Serifos (dzi Serfo a. Serfanto) na Cykladach. Ropucha dobry duszek domowy pomocny przy porodach; w staro. Rzymie godo poonych. Ropucha chu. Synna z urody kurtyzana gr. Mnesarete otrzymaa przydomek Fryne (gr. Phryne 'ropucha') dla biaoci cery a. jako nieformalna kapanka" Afrodyty. Naladujc Afrodyt Anadyomene ('wynurzajc si z morza') rzucia si nago w fale morskie na zakoczenie uroczystoci Posejdonii; tak wanie odmalowa j na synnym obrazie Apelles. W plastyce jako symbol chuci wyobraano ropuch poerajc genitalia nagiej kobiety a. zwisajc z piersi uosobienia Lubienoci (tac. Luxuria). Ropucha trucizna, jad. Wiele gatunkw ropuch umie, bronic si, wystrzykiwa jad; std poszo mniemanie o trujcych wasnociach jej krwi i puc. O trucicielce: Ma idealn porcj dla ma stare wino z odrobin piekcej krwi ropuszej" (Satyra 1,70l Juwenala). Rnica jest taka, e gdzie Klitajmestra musiaa uy cikiego obosiecznego topora, dzi uncja ropuszego puckajest rwnie skuteczna" (Satyra 6, 6579 Juwenala). Uwaano, i ropucha jest tak wypeniona jadem, e nawet jej pot moe czowieka olepi. Ropucha demon, w tradycji czarnoksiskiej i magicznej nieodczna towarzyszka

czarownic, ktre j houbi, ucz taczy, stroj w aksamity, przywizuj dzwoneczki do apek. Malekie roki na czole ropuchy okrelay j bezbdnie jako kuzynk Lucyfera. Ropucha diabe z oczami bazyliszka. W plastyce rdw, egzorcyzmowany diabe wyskakiwa w postaci ropuchy z ust swej ofiary. Ropucha czarownica. Czarownice przybieray chtnie posta ropuchy. Diabe mia naznacza kt biaka oka czarownic swym znakiem apk ropuchy poszukiwanym przez inkwizytorw w czasie bada i tortur. Ropucha Zo, absolutny symbol Za, grzechu przeciw naturze, duch nieczysty wyskakujcy z paszcz demonw. Ropucha mier. Wraz z wem atrybut kociotrupa w plastyce rdw. Ropucha (aba) zwierz ksiycowe. Zamienie Ksiyca ropucha poera Ksiyc. Ropucha ochronny talizman magiczny, lek przeciw trucinie, afrodyzjak itd. Charakterystyczne wizerunki ropuch spotyka si ju w kulturze mykeskiej. Kamyk, tkwicy rzekomo w gowie ropuchy (gr. batrachites), umieszczony w piercieniu, mia ostrzega przed trucizn i leczy jadowite ukszenia. Jadowita i szpetna ropucha kosztowny klejnot w gowie swojej nosi" (Jak wam si podoba 2,1 Szekspira, t. L. UIricha). Ropucha brak uczu, namitnoci, mioci, zazdroci. Ropuch by raczej i y miazmatami pieczar ni posiada do spki t, ktr si kocha" (Oleio 3,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Ropucha kobieta otya, ociaa, rozlaza. Ropucha skpstwo; stranik skarbw. Uosobienie Skpstwa wyobraano jedce wierzchem na ropusze. Ropucha pycha; niesprawiedliwo. Itopucha mdro; natchnienie; niekiedy przedstawiano j jako straniczk Drzewa Wiadomoci. Ropucha przyjaciel ogrodnika. Przysowie: Szanuj ropuch w sadzie, a mdrca w gromadzie. W heraldyce: Soce, krlewsko. Trzy ropuchy miay by wg legendy herbem krla Frankw salickich, Chlodwiga. Anio, za porednictwem starego pustelnika z Joye-en-

-Val, zmieni mu to godo na trzy zote lilie stylizowane (fr.fleurs de lis), w ktrych dopatrzy si mona zarysu ksztatw dawnych ropuch. ROSA Rosa symbolizuje nocny sen, wit, poranek, deszcz, zy, pery, diamenty; wiato, urodzaj, mnogo, pokrzepienie, wieo, orzewienie, oczyszczenie; modo, wesoo, odrodzenie; dar nieba, obecno i opiek bosk, bogosawiestwo i sowo boe, oczy bstwa, wito, zbawienie, znikomo wiata; Chrystusa, chrzest, czysto; zwierciado mikro- i makrokosmosu; owiecenie duchowe, natchnienie, podniesienie na duchu, uzdrowienie; prawd, mdro, sprawiedliwo, dobro; pami, mow, pochlebstwo; przemijanie, ulotno, efemeryczno, mier. Por. Woda. Dopiero w XIX w. odkryto, e krople rosy tworz si za spraw chodu nocnego dziki kondensacji pary wodnej z powietrza na powierzchni przedmiotw znajdujcych si pod goym niebem, zazw. na skutek wypromieniowania ciepa przez podoe. Przedtem sdzono, e rosa spada z nieba. Rosa, jak wszystko, co spada z nieba, jak piorun, meteoryt, deszcz, grad, nieg, a zwaszcza z czystego nieba, uchodzi w folklorze za rzecz wit, oywiajc ask, dar niebios, Opatrznoci, wyraz opieki Boga, wpywu niebios na Ziemi. Inaczej ni deszcz, spada bezszelestnie, a rano byszczy jak pery i diamenty (zob. Kamienie; Pera). W kabalewyzwolenie, odnowa ycia, emanacja Drzewa ycia. Rosa rozwizuje przeciwiestwo wd grnych i wd dolnych, niebieskich i ziemskich, jej absolutna czysto kondensuje siy rozrodcze zasady wilgotnoci. Rosa w buddyzmie znikomo i marno doczesnego wiata. Rosa bogosawiestwo, opieka Opatrznoci. Izaak do Ezawa: W tustoci ziemi i w rosie niebieskiej bdzie bogosawiestwo twoje" (Gen. 27, 39). Bg mwi: Bd jak rosa, Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6). Rosa znak od Boga. Sdzia izraelski Gedeon, aby si dowiedzie, czy bitwa z Madianitami skoczy si zwycistwem, prosi Boga o znak. Dwakro rozkada runo weny pod goym niebem, aby raz runo byo pokryte ros, a ziemia sucha, a raz odwrotnie. I tak si staje (Ks. Sdziw 6, 3640).

Rosa spojrzenie Boga. Patrze bd z mego miejsca (...) tak jak obok rosy wskwarze niw" (Izajasz 18,4). Rosa mdro. Mdroci Pana (...) oboki skraplaj si w ros" (Ks. Przypowieci 3,20). Rosa wiato. Ros wiatoci jest rosa Twoja" (Izajasz 26, 19). Rosa sprawiedliwo, zbawienie, odrodzenie. Spucie ros niebiosa, z wierzchu, a oboki niech zlej deszczem sprawiedliwego; niech si otworzy ziemia i zrodzi zbawiciela, a sprawiedliwo niech wzejdzie zarazem" (Izajasz 45, 8). Rosa modo, modzie, modzi wojownicy. Md twoja zrodzi ci si jak rosa z zorzy porannej" (Psalm 109 3). Rosa Hermonu zgoda braci. Gdy bracia w zgodzie mieszkaj (...) jest to jak rosa Hermonu spadajca na gry Syjonu" (Psalm 132 3). Rosa wesoo. Jak rosa na trawie, tak wesoo na twarzy krla" (Ks. Przypowieci 19, 12). Rosa wieo, urodzaj. Gry Gelboe ani rosa, ani deszcz niech nie padaj na was, niech nie bdzie pierwocin" (IKs. Krl. 1,21). Rosa mnogo, mnstwo, tum. Niech si zbierze do ciebie wszystek Izrael (...)jako piasek mocny niezliczony (...) i spadniemy na niego jak rosa spada na ziemi" (2 Ks. Krl. 17, 1112). Rosa przemijanie. Miosierdzie wasze jak (...) rosa rano przemijajca" (Ozeasz 6,4). Rosa mowa; sowo Boe. Niechaj pynie jak rosa mowa moja" (Deut. 32,2), pie Mojesza. Lej mu sodk ros na jzyk, a z warg jego pyn askawe sowa" (Teogonia 83 Hezjoda). Rosa w staro. Grecji zapodnienie, yzno, urodzaj. Dionizos by wcieleniem zapadniajcej rosy niebiaskiej. Afrodyta zrodzia si z rosy morskiej. Rosa pot nieba, lina gwiazd (Historia naturalna Pliniusza St.). Rosa Chrystus: czowiek rosy"; rosa krew Zbawiciela. Rosa oczyszczenie. Gdymy przybyli. gdzie szron rosy rannej (...) w cieniu (...) uchowany, mistrz (...) rk swych muszle zwily na murawie. (...) Wic twarz mi obmy i barwy pierwotne wrci przymione w piekielnej kurzawie" (Boska Komedia, Czyciec l, 121

9 Dantego, t. E. Porbowicza). Wergiliusz zmywa Dantemu twarz przed wejciem do Czyca. Rosa dobro. ,,Dobroci jego wszdzie spada rosa" (Henryk VIII 1.3 Szekspira, t. L. UIricha), o kardynale Wolseyu. Rosa pochlebstwo. (Koriolan) pola ros pochlebstwa nowe swoje pole; odwid ode mnie przyjaci" (Koriolan 5,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Rosa pami; pery, brylanty, diamenty; czysto, jasno. Wonice zioa brylantowane perekami rosy s najpikniejsz mogiy ozdob" (Cymbelin 4,2 Szekspira, t. L. UIricha). Diamentowa rosa, tak czysta i jasna" (Waterloo 5, 2 Walter Scotta). Rosa nocny sen. Raduj si miodow ros spokojnego snu" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira). Rosa mier. O, czemu ciao nazbyt wytrzymae nie znika par, w ros si nie zmienia!" (Hamlet 1,2 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza). Rosa zy. Przysowie: Nim soce wzejdzie, rosa oczy wyje (wyre, wygryzie). Noc rosy, co po policzkach mych spywa." (Stracone zachody mioci 4,3 Szekspira). Rosa wieczorna (...) zy nieba" (Advice to a Lady in Autumm lorda Chesterfielda). Ach! kiedy na ziemi ju nikt nie zapacze prcz rosy pl naszych zielonych!" (Kiedy? 1112 Mieczysawa Romanow-skiego). Rosa owiecenie duchowe jako zapowied jutrzenki i powstajcego dnia, wiata wiedzy, wiary; natchnienie boskie. Rosa na kwiatach i liciach w martwych naturach ulotno, efemeryczno. Rosa drobina, w ktrej odbija si mikro- i makrokosmos. Kropla rosy zawieszona na dble trawy, odbija niebo, tak wielkie i czyste jak ocean" (Alphonse de Lamartine). Krwawa rosa prognostyk rzezi, mordu. Kronida (...) z nieb wysokoci krwaw ros im zesa na ziemi, albowiem zamyla wiele potnych gw w otchanie strci Hadesu" (Iliada 11, 4952 Homera, t. I. Wieniewskiego). Krtko przed mierci wielkiego Juliusza (...) widziano w Rzymie wielkie dziwy, gwiazdy z ogni-

stym trenem, krwaw ros" (Hamlet 1,1 Szekspira). Mowa o mierci Cezara. Rosa niebiaska Odkupienie; oywienie, rozbudzenie na nowo. W alchemii materia prima. ROZDROE Rozdroe, rozstaje, drogi rozstajne, krzyowe, rozwidlenie, skrzyowanie drg, symbol trudnoci, niepewnoci, tsknoty za przewodnikiem, nadziei. Rozdroe jako miejsce zmuszajce do wyboru drogi, jednej z kilku (zwykle dwch) moliwoci, kilku drg postpowania namys, czujno (jako ulubione miejsce rozbjniczych zasadzek), uwaga, zatrzymanie si, obawy, obrachunek ze wiatem, z samym sob. Mody Herakles siedzia przy rozwidleniu drg dumajc nad swym losem. Wtedy zjawiy si przed nim: Cnota (arete) i Przyjemno (hedo-ne). Pierwsza proponowaa mu ywot peen mozou i cierpie, wiodcy do niemiertelnoci, druga ycie w radociach i rozkoszy. Bohater poszed drog Cnoty. Rozdroe wieloznaczno objawionego bstwa; poczenie trzech elementw (trzech drg) zakada istnienie trzech zasad: dobroczynnej, obojtnej i szkodliwej. Na przykad Afrodyt widziano w trojakim aspekcie: jako bogini niebiask, morsk i chtoniczn (podnoci Ziemi), bstwo zarazem wstydliwe, podne i lubiene. Wanie na rozdroach, jako Venusvulgivaga (wczca si tu i wdzie. patronka nierzdnic) oddawaa si mioci wyuzdanej i wsze-tecznej. Rozdroe spotkanie z losem. W mit. gr. Edyp na rozstajnych drogach, w czasie ucieczki przed swym przeznaczeniem ojco-bjcy, spotyka swego prawdziwego, nieznanego sobie ojca i zabija go w ktni. Grecy skadali na rozdroach ofiary z psw bogini czarw, magii, koszmarw i halucynacji, He-kate Trioditis (ac. Trivia), 'trzydronej', bstwu nieba, Ziemi i piekie, o trzech twarzach lub trzech ciaach, ktre prowadzio tam nocne rozmowy z duchami zmarych. Czarownicy umieli wywoywa j na rozstajach pod postaci klaczy, suki lub wilczycy. Skrzyowanie drg miejsce spotkania z potgami nadnaturalnymi, transcendentny

mi, w czasach antycznych bogami i nimfami, w redniowieczu i pniej ze zmarymi, zwaszcza samobjcami, z duchami pokutujcymi, widmami, upiorami, zjawami, demonami, czarownicami, ktre tam, podobnie jak na ysych czy Babich Grach, zlatyway si na sabaty z diabami. Rozdroe, podobnie jak drzwi i bramy przechodzenie z jednego etapu ycia do drugiego albo z ycia do mierci. To przejcie wymagao opieki istot wyszych. Dlatego wznoszono na rozstajach obeliski, supy, otarze, hermy (pierwotnie Hermesowi, ktry odprowadza dusze zmarych na tamten wiat), kadziono kamienie z odpowiednimi napisami, a do dzi stawia si krzye, kapliczki i figury witych. W Rzymie prcz larw (duchw opiekuczych) domowych, czczono take lary patronujce skrzyowaniu drg (lares compitales od compita 'rozdroe') odgradzajcych od siebie pola uprawne, ktrych byy pierwotnie opiekunkami. Lary chroniy podrnego na rozstajnych drogach przed demonami. Doroczne wito larw przydronych, compttalia, obchodzono w styczniu, miesicu boga drzwi i bram, Janusa. Artemidzie skadano tam pierniki miodowe. Dawni Germanowie ofiarowywali swym bogom na rozstajach zbrodniarzy, std byy one przez wieki cae miejscem strace. Wedug prawa pnogermaskiego dokonywano na rozwidleniu drg czynnoci prawnych, aby je w ten sposb usankcjonowa. W redniowieczu przy rozstajach grzebano mordercw, samobjcw, osoby uwaane za czarownice, za wampiry (przebijajc im serce koem), aby nie mogy ruszy si z miejsca i nawiedza ludzi ywych, a jeeli nawet zdoaj powsta, aby si nie mogy zorientowa, ktr drog maj wybra. Mimo to, jako miejsce o wielkiej sile magicznej, rozdroe uchodzio jednoczenie za waciwy teren pochwku ludzi uczciwych, ustpujcy tylko ziemi powiconej, cmentarzowi. Obierane czsto przez wdrownych ebrakw jako miejsce skaniajce do zwolnienia kroku, do refleksji, w ktrym stosunkowo atwo skoni przechodnia do rzucenia datku. Na rozstajach atwo te, nie zdradzajc swej tosamoci, pozby si rzeczy niepotrzebnych, szkodliwych, niebezpiecznych dla spoecznoci; tam okoliczni mieszkacy czsto zrzucali miecie i nieczystoci, ktre geniusz

miejsca powinien z czasem zneutralizowa lub nawet przeobrazi w warto korzystn dla ludzi, podobnie jak wyrzucone na pole odchody ludzkie i zwierzce zmieniaj si w poyteczny nawz.

RG Rg jest (rogi s) symbolem sierpa Ksiyca, promienia wiata, byskawicy, pomienia, sonecznych i ksiycowych bogw urodzaju; zbawienia, witoci, mierci, niemiertelnoci; diaba; aski, otarza, sanktuarium, azylu, ochrony; potencji mskiej, dumy mskiej, fallusa, podnoci; mskim, eskim; zdradzanego ma lub kochanka; autorytetu, siy, potgi (duchowej), ataku i obrony; despotyzmu, monarchii, pychy, sawy, chway, agresywnoci, zwycistwa, buntu; obfitoci, dojrzaoci, pikna, szczcia, inteligencji; (jako trba) wezwania do wojny witej, do modlitwy, do wicenia triumfu; upolowanej zwierzyny; zob. te Jednoroec. Rogi pustorocw byda domowego, owiec, kz, ubrw, bawow, antylop s zwykle, zwaszcza u samcw, potn, agresywn broni symbolizujc si, potg, msko, podno, atak i obron, dum msk, autorytet, zwycistwo, despotyzm. Krlw babiloskich wyobraano z rogami, Aleksandra Macedoskiego przedstawiano na monetach z baranimi rogami jako syna boga Amo-naTryka, Pana dwch rogw" egipskiej Ksigi Umarych, podobnie jednego z jego generaw, Seleukosa, gdy osiad na tronie jako krl Macedonii Demetrios Poliorketes. Hemy bitewne przystrajano rogami bydlcymi od gbokiej staroytnoci a do redniowiecza, zdobili nimi gowy jako oznak wojowniczoci i mskoci Druzowie, Gallo-wie i Germanowie, albo kazali si portretowa z rogami. Rogi byway atrybutem b. wielu bogw i bogi: bogw sonecznych (rogi-promienie), jak Zeus, Helios, Apollo (waciciele stad byda), bogw morza (Posejdon ofiarowuje byka Minosowi), bogi Ksiyca (rogaty sierp) i mrz (Afrodyta). Atrybutami Dioni-zosa, Zagreusa, Pana, Fauna, sylenw i satyrw byty kole rogi. W 1897 odnaleziono rzeb z IV III w. p.n.e. tajemniczej bogini staroiberyjskiej o baranich rogach zwan Dam z Eche (dzi w Prado, Madryt). Czsto

rogi tryka maj charakter soneczny, a rogi byka ksiycowy, oznaczajc podno, Wielk Macierz. Rg w Biblii sia, wadza, bogactwo, powodzenie, zbawienie, chwaa bitewna, promienie Soca; despotyzm, pycha, bunt. Nie podnocie ku grze rogu waszego, nie mwcie przeciw Bogu nieprawoci (...) I wszystkie rogi grzesznikw poami, a rogi sprawiedliwego bd wywyszone" (Psalm 74 6,11). Gdy Mojesz schodzi z gry Synaj, twarz jego, odbijajc majestat Jahwe, promieniaa (Ex. 34, 2935). Orygina hebr. uywa tu wyrazu karm, rfoi/.'bya rogata', co Septuaginta tumaczy przenonie jako 'promieniaa', a Wulgata dosownie jako facies cornuta 'twarz rogata', std rogi na czole wyobrae Mojesza, jak np. rzeba Michaa Anioa w kociele w. Piotra w okowach w Rzymie (grobowiec Juliusza II) czy rzeba C. Slutera na studni Mojesza na dziedzicu kartuzji w Champmol koo Dijon. W Pieni Dawida: Bg (...) tarcza moja i rg zbawienia mego" (2 Ks. Krl. 22,3). W Apokalipsie moc Baranka przejawia si w jego siedmiu rogach (5,6), a moc smoka-Szatana i bestii-Antychry-sta w dziesiciu rogach (12,3; 13,1), std rogi stay si ozdob diabw w plastyce. Rogi otarzy. Otarze caopalenia w pierwotnym, drewnianym przybytku i w wityni jerozolimskiej opatrzone byy na czterech wgach sterczcymi rogami oprawnymi w elazo, symbolizujcymi moc i opiek Boga. Smarowano je krwi zwierzt ofiarnych. Dotknicie ich udzielao azylu ciganym przez prawo, z wyjtkiem mordercw. Rogi te byy najwitsz czci otarza; odamanie ich oznaczao wstrzymanie pomocy Jahwe dla wiernych. Mwi Pan (...): Gdy nawiedza poczn przestpstwa Izraela, nawiedz take otarze Betelu, i obcite bd rogi otarza, i upadn na ziemi" (Amos 3, 1314). Rogi zwierzt ofiarnych uwaano za wito; suyy jako ozdoby staro. wity same lub wraz z kocem gowy bydlcej: bukranion 'gowa byka', ornament plastyki i architektury gr.-rz. od III w. p.n.e., pniej take epoki Odrodzenia. Rogi zawieszane u otarzy symbolizoway rang spoeczn ofiarodawcw, gdy na ich potg i bogactwo skaday si gwnie stada byda. Rogi turw, osi, jeleni, byda, jako typowe narzdzia walki i obrony, symbolizuj nieustpliwo, obron

przed zem, bro przeciw demonom, powicone byway Isztar, Baalowi. Belowi, Panu itd. Rogi pocztek. Pas Zwierzyca Niebieskiego (zodiaku) rozpoczynaj dwa rogate zwierzta Baran i Byk. Rg wedug gnostykw stanowi zasad udzielajc wszystkiemu pikna i dojrzaoci. Rogi duma. pycha. Rogata dusza czowiek hardy, nieustpliwy. Rogi komu urosy kto sta si dumny, zarozumiay, dufny. Rogi pokazywa zhardzie. Schowa rogi spuci z tonu. spotulnie. Rogw komu utrze (dawn. utrze 'obci') poskromi, upokorzy kogo. W bajce Ezopa Wielbd zwierz to pozazdrocio innym stworzeniom rogw i poprosio o nie Zeusa; bg nie tylko nie da mu rogw, ale jeszcze obci mu uszy za kar. Wzi byka za rogi przystpi zdecydowanie do rzeczy od strony najtrudniejszej, najniebezpieczniejszej. (Wy)stawia na kogo rogi przeciwstawia si. najea si, atakowa. Za sprawa z dzisiejszymi, wier, teologi: ja na argument. a on stawia na mi rogi" {Pil ciska 78 Wacawa Potockiego). Rg mski .symbol seksualny; fallus; zdradzany m. Rg jednoroca, nosoroca (sproszkowany itp.) uwaa si w pd. Azji i w Afryce za niezawodny afrodyzjak. Przysowie: Czym kozie starszy, tym rg twardszy (aluzja falliczna). Nosi rogi by zdradzanym mem, rogaczem. Przyprawi rogi swemu lub czyjemu mowi zdradzi ma, uwie czyj on. Hebr. keren to 'rg' i 'sia': ac. cornua 'rogi'; przen. 'sia, duma, odwagi, gniew'; w. corno 'rg; pop. penis': ac. corniculum 'may roek u szyszaka, oznaka zwycistwa'. Rogi amulet ochronny bronicy przed ..zym okiem", pozostao staroytnych kultw byka; powszechnie uywane jeszcze we Woszech, poczynajc od prawdziwych rogw wow kampaskich i maych rokw wiszcych na wozach chopskich, a do zotych rokw (wl. cornetti) zwisajcych z dewizki zegarka lub z kka od kluczyka do samochodu. Trby nale do najstarszych instrumentw dtych; robiono je pocztkowo z wygitych rogw baranich lub z prostych rogw koziorocw; zwane po hebr. szofar. co Wulgata przekada na luba cornea 'trba rogowa'.

Rg taki, a take rg tura. ubra, bawou, byda domowego, uywany jako trba, mia, jak uwaano, wasnoci magiczne (obronne), by symbolem mskim, gosi triumf, saw, chwa, zwycistwo, zbawienie, mier, wezwanie o pomoc, przepdza ze duchy, wzywa wiernych do modw, do wojny witej, obwieci mia koniec wiata, wezwa zmarych na Sd Ostateczny. Staroytni ydzi uywali rogw baranich lub bydlcych jako trby w czasie bitwy i uroczystych wit, do dzi w synagogach w Sdny Dzie. Od ryku rogw (trb) kapanw Jozuego zawaliy si mury Jerycha [Jozue 6.20). Dniem gniewu bdzie w dzie (Sdu), dniem (...) trby i krzyku na miasta obronne" {Sofoniasz l, 15 16). Na dwik rogu Gjallarhorn ('donony rg'), w ktry zadmie skandynawski bg Heimdall, bogowie pozabijaj si nawzajem, nastanie ragnarek ('zmierzch bogw') i cay wiat sponie. W rogi trbi trytony z orszaku Posejdona i Amfitryty. W czasie orgiastycznych uroczystoci dionizyjskich chrapliwe dwiki rogw dodaway wigoru uczestnikom. W Pieni o Rolandzie, otoczony przez Saracenw w wwozie Roncesvalles, mimo prb Oliwiera. aby wezwa na pomoc gwne siy krla dmc w czarodziejski rg Olifant, dumny Roland decyduje si na to dopiero, gdy ju jest za pno. W baniach-podaniach o krlach i rycerzach picych w jaskiniach grskich lub podziemiach zamkowych, maj si oni zbudzi, gdy nadejdzie pora", zad w rg i obudzi pice wojska, np. Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II Hohenstaufen, Bolesawowie Chrobry i miay. Wadysaw okietek, serbski krlewicz Marek, morawski ksi Swiatopek, czarnogrski ksi Iwan Czarny. Pjdziem, gdy zabrzmi zoty rg" (Rola 17 Marii Konopnickiej). Rg Astofla w Orlandzie szalonym Ariosta dwikiem swym poraa nieprzyjaci. Zadcie w rgjest tragiczn point dramatu poetycznego Hernani Victora Hugo, a niemono zadcia w rg dramatu Wesele Stanisawa Wyspiaskiego. Gra na rogu suy do dzi myliwym do otrbienia pokotu lub pocztku albo koca oww. Gra Wojskiego na rogu jest jednym z najsynniejszych ustpw Pana Tadeusza (4, 660707) Mickiewicza. Pocztylionowie trbili na rogach jeszcze w XIX w. Rg Oberona wzywa czarodziejskie zastpy.

Rg w. Huberta: jedno zadcie sprowadzao 10000 wojownikw na pomoc. Rg metalowa waltornia, nowoczesne rozwinicie i udoskonalenie rogu bawou, bizona itd. Rg zwierzcy uywany jako puchar do wina, pojemnik, naczynie do przechowywania oliwy (w Biblii prorok Samuel namaszcza Dawida oliw z rogu), owocw itd., a w XVIIIXIX w. prochu, tabaki, tytoniu itp., jest symbolem eskim. Ciemny jak tabaka w rogu ignorant, profan, nieuk. Rg eskim emblematem wiernoci: w legendzie arturiaskiej czarodziejka Morgan le Fay posya krlowi Arturowi rg, z ktrego si nie bdzie moga napi adna niewierna ona, bo zawarto si rozleje. Rg obfitoci obfito darw boych, jesienne owocowanie, podno, szczcie. stao, bogosawiestwo. Rzeki, atrybut Ty-che (Fortuny), Plutona i Dionizosa, stale napeniajcy si owocami i zboem, pozostao staroegipskiego (Apis) i starokreteskie-go kultu byka. reprezentowanego w plastyce zwykle przez rogi (na gowie uczowieczonego bstwa). Pniej przeniesiono to znaczenie take na rogi innych zwierzt, np. kz (uamany rg kozy Amaltei. ktr ssa may Zeus) lub bogw (uamany przez Heraklesa w walce o Dejanir rg boga rzeki Acheloos, ktry przybra posta byka). Przypisywano te rogom zdolno obrony przed nieszczciem. W kozi rg zapdzi kogo okaza si bez porwnania lepszym w jakiej dziedzinie. Rogi pytanie (w ac. scholastycznej argumentum cornulum 'rogaty dylemat, widlaste pytanie'), na ktre kada z moliwych (zazw. dwch) odpowiedzi sprawia, e odpowiadajcy si naraa, wpada w puapk, ..nadziewa si na rg" (por. Ew. wg uk. 20. 37). Zote rogi sierp Ksiyca; odwaga; zob. wyej Rg jako trba. W heraldyce: mylistwo, polowanie, pocig. ..Rogi Ksiyca" zob. Palce. Rogowa skra odporna na strzay i ciosy; zob. Smok (Zygfryd). Luk z rogu, ktry Apollo da matkobjcy Orestesowi przeladowanemu przez erynie, nie uchroni go przed ich wciekoci. Brama z rogu zob. Brama (Bramy do snw).

RA Ra jest symbolem wiecznoci, mierci i zmartwychwstania, ycia, niezniszczalnoci; przemijania, kruchoci; Soca, pomienia, gwiazdy; doskonaoci, pikna, wiosny, przepychu, radoci, uroczystoci; zasady eskiej, serca, cnoty, dziewiczoci, zagadkowoci, elegancji, komplementw, zapachu, spenienia bez skazy, rozkoszy, podnoci, mioci seksualnej, wolnej mioci, prostytucji; wina; pikna intelektu, (wiecznej) mdroci, uduchowienia, natchnienia lirycznego, mioci duchowej, cnotliwego pikna; zwizku mistycznego. mistycznego koa. Graala, duszy, modlitwy, tajemnicy, milczenia; dumy, prnoci (zwaszcza w XVII w.), zwycistwa (w staro. Rzymie); Zachodu; mskoci (u Arabw); liczby 5 (5 patkw dzikiej ry). Ra mio, wiosna, pikno, modo; atrybut bogi mioci, podnoci, poranka, wiosny; Izydy w staro. Egipcie, grecko-rzymskiej Afrodyty-Wenery. Eos-Aurory-Jutrzen-ki, Persefony-Prozerpiny-Kory (wracajcej wiosn na ziemi do matki Demeter-Cerery), CharytGracji bogi wdziku i radoci; przystrajano nimi otarze i gowy posgw Dionizosa, boga wina i podnych si natury; opiewana przez poetw, takich jak Homer, Anakreon i Wergiliusz, ra bya przedmiotem subtelnych przenoni. Uprawiano j co najmniej od poowy I tysiclecia p.n.e. w Chinach. na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, pniej w Grecji. Rzymie, wreszcie na wszystkich kontynentach. Wyspie Rodos (gr. rhdon 'ra') nadano t nazw z powodu olbrzymich iloci produkowanych tam r; zob. take Ko (biay). Wedug mitu re powstay w chwili, gdy Afrodyta zrodzia si z piany morskiej, a niektre z. nich stay si czerwone, gdy bogini, spieszc do Adonisa, skaleczya si cierniem ry w nog. Inna wersja twierdzi. e to krew konajcego Adonisa zabarwia re na czerwono. Re symbolizoway niezmienn mio i pami, dlatego zdobiono nimi nowo zalubionych i ich oe maeskie, a take zmarych i ich groby. Wczeni chrzecijanie zmuszali prostytutki do noszenia ry jako oznaki ich zawodu. W redniowieczu ra bya godem mioci dwornej do pani serca (cho cudzej ony), a w epoce Odrodzenia mioci zmysowej, wolnej; do naszych czasw jest atrybutem sympatii, czci, uwielbienia. uczucia mczyzny do kobiety. Ach!

r polnych z jasn ros zabraknie, bo je ludzie ci kochankom rozdadz" (Sen srebrny Salomei 3, 3856 Sowackiego). Ra dziewczca niewinno, niepokalano; w wierszu Goethego Heidenroslein ('Polna ryczka') ra kole, bronic swej cnoty, ale zostaje zerwana i take musi cierpie; o upadej dziewczynie mwiono: ,,za wczenie zerwana ra" (nm. die Ros ist zu friih gepfluckt, hol. het roosje is te vroeg gepluki). Sw. Medard, bfekup Noyon za czasw Clovisa I-, wprowadzi okoo roku 530 w Salency wito niewinnych dziewczt dla uczczenia najcnotliwszej dziewczyny roku w okolicy. Pierwsz laureatk bya jego wasna siostra. Odtd a do naszych czasw koronuje si co roku rami dziewczyn wybran spord njcnotliwszych w parafii; nazywaj j rosiere. Ra w symbolice chrz. dobroczynno, mio Boga, przebaczenie, mczestwo, aska, zwycistwo, dziewiczo. Atrybut Chrystusa, Marii (zwanej te R bez kolcw", bezgrzeszn), w. Katarzyny, Elbiety, Doroty, Teresy, Jerzego, Wincentego. Jest rwnie emblematem cnotliwego pikna i mioci duchowej: wg legendy wizanej te z postaciami innych witych, w. Elbieta z Turyngii (zwana te Wgiersk), 120731, ona landgrafa Turyngii, Ludwika IV, matka ubogich", wbrew surowemu zakazowi ma niosa pomoc ndzarzom. Pewnego razu landgraf spotka j wychodzc z zamku z tumokiem penym chleba. Zapyta j, co niesie. To tylko re, panie" odrzeka, a kiedy kaza rozwin chust. Bg, osaniajc jej kamstwo, przeobrazi bochenki w pki r. Dante w Boskiej Komedii (Raj 3032) kontempluje rajsk R Mistyczn utworzon z aniow i zbawionych, wrd ktrych zajmuje te swe miejsce jego Beatrycze, w trzecim kole mistycznego kwiatu. Ra przemijanie, mier, zmartwychwstanie; zwaszcza zwida (biaa) ra, wyraajca krtko ycia i szczcia, a take al po nich; atrybut wiata dusz bogosawionych na Polach Elizejskich. To, co w przyrodzie najpikniej kwitnie, jak re, lilie, fioki, rwnie najszybciej widnie; podobnie najpikniejsze kwiaty ycia ludzkiego gin szczeglnie prdko" (Historia naturalna 16, 15 Pliniusza St.). Wedug Omara Chajjama: Ra najpikniej udaje si na gruncie, na ktrym jaki Cezar spyn krwi i zmar". Chod

my w wiecach ranych, pki jeszcze nie uwidy" (Ks. Mdroci 2,8). Moe ciebie re smuc, e uwidy ju? Wrci wiosna, kwiaty wrc, wrci chwila r!" (Zasmuconej 912 Kazimierza Gliskiego). Na grobach mczennikw wizerunek ry zmartwychwstanie. Ra odrodzenie; bohater Metamorfoz (Zloty osiof) Apulejusza, zmieniony w osa, odzyskuje posta ludzk poarszy podany mu przez kapana w czasie procesji wieniec z r. Rzymianie w czasie majowych wit r zwanych rosalia ofiarowywali manom osb zmarych re. Ra natchnienie poetyckie; zob. Sowik. Ra krlowa kwiatw. Ra kwiat z kwiatw, insze kwiatki tak przechodzi, jak si wyej nad insze sonia wierzby rodzi" (Ra 1920 Daniela Naborowskiego). Na zaklsych grobach powstaczych i bojowniczych zasadz r czarujc r wit, ktrej kwiat urzd najwyszy ludu nadawa bdzie jako znak sawy" (Ra, Prolog eromskiego). Ra atrybutem piknej kobiety (na Wschodzie ra Edenu, Saronu). Witaj, zawoa, ro z Proroka ogrodu! Kwitniesz edesk kras midzy niewiernymi" (Poezje 115 Aleksandra Grozy). W tym parku pobladym, bez miechw i goci, przy ry rozkwitej stoj. Otomy jedynymi wiadkami piknoci ja jej, a ona mojej" (RaM. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej). Ra luksus, zbytek. Nie czas aowa r, gdy pon lasy" (Lilia Weneda, Prolog 84 Sowackiego). Sadmy, przyjacielu, re! Dugo jeszcze, dugo wiatu szumie bd niene burze: sadmy je przyszemu latu!" (Przy sadzeniu r l4 Seweryna Goszczyskiego). Ra tajemnica. Piciopatkowy kwiat dzikiej ry wyobraa wszechwiat zoony z piciu ywiow (ogie, woda, ziemia, powietrze i eter) i ustawiczne powtarzanie si tych samych epok w krgu wiecznoci (gr. ain, ac. aeon), a zarazem picioktn gwiazd, pentagram, emblemat czarw i tajemnicy. Dlatego ac. sub rosa 'pod r', znaczyo 'w dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy': wedug legendy Kupido przekupi Harpokratesa, boga milczenia, r, aby nie zdradzi tajnych miostek jego matki, Wenery, przed Hefajstosem. Gospodarz wiesza r nad

stoem, aby gocie wiedzieli, e tre rozmowy ma pozosta tajemnic. W tym samym znaczeniu malowano pniej re na suficie w konfesjonaach, salach obrad, winiarniach itd. Hekate. wadczyni wiata ciemnoci, widm i czarw, przedstawiano niekiedy z wiecem r na gowie. Dzika ra jest godem stanw: Iowa, North Dakota i Nowy Jork. Siedmiopatkowy kwiat ry wizano z siedmiu stronami przestrzeni, siedmioma dniami tygodnia, siedmiu planetami", siedmioma stopniami doskonaoci itp. Omiopatkowy kwiat ry odrodzenie. Czerwona ra namitno, pragnienie, podziw; wstyd, zakopotanie, rumieniec; zwizek maeski, macierzystwo; mier mczeska. Bya atrybutem Adonisa, Afrodyty. Safony: w chrzecijastwie prno tego wiata; uduchowienie, oczyszczenie, miosierdzie, mistyczne odrodzenie, przelana krew i rany Chrystusa. Biaa ra cnota, czysto, dziewictwo, pobono. Zot r, jako znakiem osignicia doskonaego, papie obdarowuje osoby, zwaszcza panujce, zasuone dla katolicyzmu, co najmniej od XI wieku w niedziel laetare (4. niedziel postu). ta ra zazdro, niewierno. Bkitna ra (nie ma bkitnych r) rzecz niemoliwa. Czarna ra (nie ma czarnych r) rzecz nieosigalna. Lubiem takie dusze dzikie, smtne (...) wybrednie marzc w rach kolor czarny. Dzi uleczony na p lubi re takie, jakimi je Bg stworzy" (Beniowski4, 105, 112114 Sowackiego). Kolce ry troski i przykroci jako nieodczne towarzyszki wszelkiego szczcia w w yciu; bl i mier. Przysowia: Nie ma ry bez kolcw. Kto re zrywa, skalecze bywa. Mia do ry cieka, cho za cierniami mieszka. W chrzecijastwie: grzechy i cierpienia. Gdy ra widnie, twardy kolec pozostaje" (Sztuka kochania 2, 116 Owidiusza). Nie rusz, Andziu, tego kwiatka, ra kole, rzeka matka" (Andzia l2 Stanisawa Jachowicza). R, nieodzown towarzyszk wszelkiego posiku", w staro. Rzymie wplatano (wraz z innymi kwiatami) w wiece zdobice gowy biesiadnikw; nie szo tu tylko o wywoanie odwitnego nastroju, ale take o wzgldy

zdrowotne: uwaano wwczas, e re (i kilka innych rolin) chodz gow i krzepi umys, a take zapobiegaj cierpieniu zwanemu dzi gitw a. kacem (nm. Katzenjammer); w tym celu sypano rwnie patki do pucharw wina. Ra czya pojcia mioci, pikna, pieni, modoci, wiosny, wina i natchnienia pod opiek muz i Dionizosa. Zapach ry ma ogrzewa dusz i serce: ..Nie przezibi najgorszy mrz, jeli kto ma zapach r" (Rachela do Poety w Weselu l, 36, 125152 Wyspiaskiego). Stpa, spoczywa na rach, mie ycie usane rami, znaczy dzi y w dobrobycie, w szczciu. W pnym okresie staro. Rzymu zwrot ten nie mia charakteru metafory. Dionizjusz II, tyran Syrakuz. sypia nieraz na ou wycieanym rami. Neron w czasie uczt kaza spuszcza z otworw w suficie deszcz r na gowy goci. Kleopatra VII polecia przed jedn z. uczt zasa sal biesiadn patkami na okie wysoko. Take o sy-barytach (mieszkacach Sybaris w pd. Italii) powiadano, e sypiali na kach z patkami r zamiast materacw. Dzi jeszcze ciele si niekiedy ulice i drogi kwiatami na uroczyste okazje (luby, procesje). Ra, ktra nic jest r: ra chiska ozdobny krzew z rodzaju ketmii, z rodziny lazowatych, w Polsce doniczkowy; ra jerychoska zmartwychwstanka, rolina z rodziny krzyowych, rzdu makowcw. Krzew ry z Jerycha (Eklezjastyk 24,18) to atrybut mdroci wiecznej. Ra Saronu, sa-roska, do ktrej si porwnuje Oblubienica w Pieni nad pieniami 2, l, symbolizujca podno, niebiask narzeczon, narzeczon Salomona, Izrael, Chrystusa, Mari, nie bya r, ale narcyzem lub szafranem (krokusem), albo zimowitem jesiennym bd dziurawcem zwyczajnym lub dzwonkiem (kam-panul). Ra reprezentuje Zachd, tak jak lotos Wschd, a chryzantema Daleki Wschd. Ra w heraldyce: modo, pikno, wdzik, rado, niewinno, agodno i milczenie; emblemat Anglii i Tudorw. Honor rycerski: pole bitwy czsto nazywano ogrodem ranym. Ra purpurowa zmartwienie; zota sawa; niebieska wierno dozgonna; czerwona w Anglii herb dynastii Lancaster; biaa rado, w Anglii herb dynastii York.

Ogrd rany ziemski raj we fr. Powieci o Ry (XIII w.). Nowa Jeruzalem; ogrd krlewny Krymhildy w austriackim poemacie epickim Wielki ogrd rany (XIII w.); Gulistan (pers. 'ogrd r') Saadiego z Szirazu (XIII w.). RYBA Ryba jest symbolem pocztku, soca, morza, peni; ycia, niemiertelnoci, zmartwychwstania; mierci; zbawienia, wiary, ofiary, Chrystusa, Matki Boskiej, chrztu, eucharystii; wolnoci, obfitoci; podnoci, piciowoci, eskoci, fallusa, rozwizoci; czystoci, obojtnoci pciowej; mdroci, wiedzy, poywienia dla mzgu; gupoty, szalestwa; za, zniszczenia; chciwoci, niezdarnoci. Ryba, jako praistota, bya w wielu religiach bogiem; zarazem, jako symbol swego rodowiska, wody, a wic jej chaotycznoci, uwaana bya za zwierz nieczyste. W staroytnym Egipcie ryba bya tabu (jako poywienie) dla faraonw i kapanw. Ksiga Zohar mwi o Bogu: ,,Zamieszkiwa niegdy wielki ocean, gdzie by ryb". Biblia pozwala na spoywanie ryby (jako jedynej z istot pywajcych w zanurzeniu), ale nie na skadanie jej w ofierze Bogu. Ryba tajemniczo; przebywa w ywiole, w ktrym czowiek y nie potrafi. Mitologie przedstawiaj zazwyczaj rozwj ycia od gbin do gry, ryba jest wic zwizana z pocztkiem ycia na ziemi; zbiorowa wiadomo ludzka mwi o pochodzeniu ycia z wody (rwnie Tales i Anaksymander z Miletu, a take nauka wspczesna). W sta-ro. Grecji i Rzymie uwaano morze za cz wiata podziemnego, a ryby za stworzenia chtoniczne; skadano je wic w ofierze bogom wiata umarych i samym zmarym na pycie grobowej, dla pokrzepienia duszy na tamtym wiecie. Ryba ycie, podno (miliony jajeczek skadanej przez ni ikry); podno twrcza, duchowa. W Indiach, Egipcie, Babilonii, Etrurii niezliczone talizmany w ksztacie ryby, majce przynosi obfito, szczcie rodzinne, zdrowie i podno wacicielowi. Ryba wystpuje powszechnie jako potrawa na uczcie weselnej, co ma wpywa dodatnio na potomstwo maonkw. Ryba atrybut ycia seksualnego; pici mskiej przez podobiestwo jej ksztatw

do fallusa, jako przeciwiestwo aby, symbolu kobiety; symbol pci eskiej jako afrodyzjak, gdy Afrodyta narodzia si z piany morskiej, gdy Isztar, babilosko-asyryjska bogini mioci i podnoci, przedstawiana bya m.in. znakiem domu z ryb w rodku", emblematem ciy. Gdy stugowy olbrzym Tyfon, syn Gai i Tartarosa, napad na bogw olimpijskich, przeraeni bogowie zmienili si w rne zwierzta, a Afrodyta w ryb (Metamorfozy 5, 331 Owidiusza). Rzymianie jadali ryby w pitek, w dzie Wenery (ac. dies Yeneris}. Ryba reprezentuje take chd seksualny, brak woli boej", temperamentu; o frygidce mwi si: zimna jak ryba. Ryba wie si z niemiertelnoci i zmartwychwstaniem, z ludmi sprawiedliwymi uratowanymi z potopu, gdy stworzenia morskie take nie zostay poszkodowane przez potop (w przeciwiestwie do zwierzt ldowych); z bogami i ludmi zaopatrzonymi w rybi ogon, pludmi-prybami, jak trytony, syreny, jak babiloski bg podnoci i. urodzaju, nauczyciel ludzi, Oannes, ktry co noc znika w morzu. Wedug Ksigi Genesis (1, 1920) ryby i inne stwory wodne zostay nazwane przez czowieka dopiero po wygnaniu go z raju, inaczej ni zwierzta i ptaki. W Egipcie ryba reprezentowaa Ozyrysa, sprawc dorocznego wylewu wd Nilu, dawcy ycia. W Grecji istnia pogld, e dusza zmarego moe w pewnych okolicznociach wej w ryb; gdy tak ryb zje kobieta w ciy, dusza moe wstpi w pd ludzki i przey kolejny ywot. Ryba Zbawiciel. W literaturze rabinicznej wyraa Mesjasza, ktry schwyta Lewia-tana i bdzie nim karmi bogosawionych w Raju (dlatego ydzi, oczekujc go, jadaj ryb w sabat). Jozue (hebr. 'zbawca; Jahwe pomaga', to samo, co Jezus) by synem Nuna (hebr. 'ryba albo potomek'). Chrystusa i apostow przedstawiano jako rybakw owicych ludzi: Wtedy Jezus rzek do Szymona: Nie bj si, od tej pory ludzi owi bdziesz" (Ew. wg uk. 5,10itd.). Krlestwo niebieskie podobne jest do niewodu zapuszczonego w morze i zagarniajcego ryby wszelkiego rodzaju" (Ew. wg Mat. 13,47); pierwotnie chrzczono przez zanurzenie w rzece lub jeziorze: nowochrzczeniec przebywa w wodzie chrzcielnej wraz z rybami, jak jedna z nich; rybami w tym wersecie s wic wierni. Std ryba staa si dla pierwszych chrzecijan take

symbolem Chrystusa i Kocioa; dlatego greck nazw ryby, ichthys, tumaczono jako inicjay sw gr.: lesous Christos Theou (H) Yios Soter ('Syn Boy, Zbawiciel'). Jako ucielenienie Chrystusa ryba bywa take symbolem poywienia duchowego, a zwaszcza alegori eucharystii (zastpion pniej przez chleb i wino), gdy zmartwychwstay Chrystus spoywa ryb pieczon. W komentarzu do Ew. wg Jana (21,9) w. Augustyn ujmuje symbolik ryby pieczonej na ogniu w te sowa: Piscis assus. Christus passus" ac. 'pieczona ryba (to) cierpicy Chrystus'. Ryba wyobraaa Chrystusa na niezliczonych ubiorach, wazach, rzebach, ornamentach, nagrobkach, zwaszcza od pocztku II do poowy IV wieku; pniej symbolika ta stracia na popularnoci i staa si niezrozumiaa dla wikszoci wiernych. Ryba bya te atrybutem Matki Boskiej i niektrych witych, jak np. Andrzeja apostoa; Antoniego Padewskiego (obok ksigi, serca, pomienia i lilii); Benna biskupa Mini, patrona Monachium; Piotra apostoa, biskupa UIryka, patrona Augsbur-

stawiana w plastyce, jak np. w synnym obrazie Przysowia niderlandzkie Pietera Brueghela lub u Hieronymusa Boscha. I dzi mwimy gruba ryba" na bogacza, dostojnika, wpywowego waniaka. Ryba zdrowie. Przysowia: Zdrw jak ryba. Czu si jak ryba w wodzie (we wasnym, waciwym sobie rodowisku). Ryba lekarstwo; w Ksidze Tobiasza archanio Rafa powiada (6, 89): Jeli czstk rybiego serca pooysz na wgle, dym jego odpdza wszelakie czarty (...). Gdy dotknite bielmem oczy pomaza ci ryby, bd uzdrowione". Ryba milczenie, ju od czasw staroytnego Egiptu, we wszystkich niemal kulturach. Przysowiowy zwrot: Milczy jak ryba. W marzeniu sennym: jeden z licznych zwierzoksztatnych symboli ja" osoby picej, ukryte w morzu podwiadomoci. Dwie ryby wyobraane w plastyce jako zwrcone w przeciwnych kierunkach (i czsto poczone rodzajem ppowiny biegncej z pyszczka do pyszczka) znaczyy, zwaszcza w Egipcie, szczcie maeskie, w Europie raczej ozibo pciow. W astrologii ostatni, piekielny znak zodiaku, Ryby (Pisces}, symbolizuje wiat wewntrzny, mroczny, ktry czy nas moe z Bogiem albo z Szatanem; ycie tajemne, milczenie i W mit. ind. pierwszym awatarem (wcie- cierpliwo, upodobanie w naukach leniem) Wisznu bya ryba; w tym ksztacie by hermetycznych; wyobrani i intuicj, odkrycia on nauczycielem Manu, praojca ludzkoci, i powstae w zbiorowej podwiadomoci; w jego wybawc od wd Potopu. horoskopach charakteryzuje natury wraliwe, Jak gra lodowa w morzu, tak kady mi- podatne, chwiejne; czy si z planet Jowisz. tyczny czowiek-ryba zanurza swe korzenie W heraldyce: chrzecijastwo, tajemnica, (rybi ogon) w gbiach i fundamentach ziemi; milczenie, umiarkowanie, zdrowie, czujno (co cz zanurzona jest niewidoczna i grona. bierze si z bdnego wyobraenia, e ryby nie Istniej te zwizki ryby z Ksiycem; w wielu sypiaj, bo nie maj powiek), pokora. W mitach boginie Ksiyca maj rybi ogon. alchemii: lapis (azotan srebra); materia prima W kilku mitologiach dysk soneczny odbywa kamienia filozoficznego; hermafrodyta. noc drog powrotn z zachodu na wschd w brzuchu potworw morskich, zwaszcza RZEKA wielkich ryb, albo w odziach cignitych Rzeka symbolizuje przeszkod, barier, poprzez ryby. Z rybami wi si i s przez nie wd, niebezpieczestwo, wtargnicie, najazd, atakowani dwaj bohaterowie biblijni, Tobiasz i strat, strach, potwora, przewrotno; Jonasz. Pierwszego ryba chce pore (Tob. 6, niebiaskiego wysannika, ask bo, zejcie l4). drugiego poyka i przewozi na do piekie, wyroczni; pomoc, obron; wybrzee, uniemoliwiajc mu ucieczk przed wschd Soca, yciodajne Soce, urodzaj (z zadaniem prorockim, jakie postawi mu Bg. nawadniania gruntw), przemon potg, si; Ojciec Tobiasza i Jonasz prorokuj zniszczenie ruchom drog; twrcze moce Natury, ycie i Niniwy, pierwszy z niewiadomym skutkiem, mier, zasad esk, podno, odrodrugi bezskutecznie. W Kalewali fiski bohater Vainaminen znajduje iskr ycia w szczupaku, ktry pokn ososia, ktry pokn okonia, ktry pokn iskr. Due ryby zjadaj mae" alegoria o ludziach bogatych, monych, yjcych kosztem biednych, uciskanych, czsto przed

ga.

dzenie, zmartwychwstanie; wytchnienie, rado, pokj, bezpieczestwo, bogactwo; czas, nieubagany upyw czasu, zapomnienie; zob. W (emblemat rzek); Woda (w strumieniu;

ywa).
Rzeki z gry, z nieba. Ganges w Indiach rzeka oczyszczenia spywajca z wosw Siwy, symbol wd grnych i narzdzie wyzwolenia. Ganges i Jamuna atrybuty Waruny jako wadcy wd. Ganges przepywa niebo, ziemi i wiat podziemny. Rzeki wypywajce z Edenu ('ogrodu rozkoszy', raju ziemskiego) cztery strony wiata; aski i wpywy Nieba spywajce po osi wiata i rozchodzce si a po krace Ziemi; w rdw. cztery ewangelie. Prymitywna sztuka chrz, wyobraaa Chrystusa a. Baranka na wzgrzu, z ktrego wypywaj cztery strumienie. Te 4 rzeki to: Pison, ktra okra wszystk ziemi Hewilat, gdzie znajduje si najlepsze zoto, ywica bdelium i kamie onyksowy (Przezorno); Genon okrajca wszystk ziemi etiopsk (Umiarkowanie); Tygrys idca ku Asyryjczykorn (Sia) i Eufrat (Sprawiedliwo)" {Gen. 1, 1014). Wg Boskiej Komedii Dantego w Edenie s dwie rzeki: W nurcie dzielcym si na dwa ramiona jeden ma tak waciwo, e zmywa pami wszystkiego, co czowiek nabroi, w drugim za pami cnych czynw odywa. Z tej strony Lety. z drugiej Eunoi nazwisko" (Czyciec 28, 126131, t. E. Po-rbowicza). Rzeka spywajca z gr aska boska. Pan wprowadzi ci do ziemi dobrej, ziemi strumieni i wd, i rde, na ktrej polach i grach wytryskuj rzek gbiny" (Deut. 8,7). Rzeka rado, pokj. O, gdyby zwaa na przykazania moje; staby si by pokj twj jak rzeka" (Izajasz 48,18). Mwi Pan: Oto ja obrc na Jeruzalem rzek pokoju" Cjw. 66,12). Rzeka przemona potga, sia, obrona kraju. Tchnienie Paskie jest jak rzeka zalewajca a do poowy szyi na wytracenie narodw" (Izajasz 30,28). Egipt jak rzeka wzbiera (...) i powie (...): Wygubi miasto i mieszkacw jego" (Jeremiasz 46,8). Nie sprzeciwiaj si obliczu monego i nie walcz przeciw prdowi rzeki", ac. ne coneris contra ictum fluw (Eklezjastyk 4,32); zob. niej Pyn przeciw prdowi.

Rzeka mierci (w mazdaizmie) tworzy isi z ez wylewanych przez ludzi w przesadnie odczuwanym blu po stracie osb bliskich. Rzeka w Palestynie Jordan. Prorok Elizeusz wyleczy mia wodza syryjskiego Naamana z trdu za pomoc siedmiokrotnej kpieli w Jordanie (4. Ks. Krl. 5, 127). Jan Chrzciciel chrzci tumy w Jordanie, a na koniec Jezusa (Ew. wg Mat. 3, 516). Rzeka przeszkoda, bariera. Najwiksza obok gr przeszkoda w wdrwkach ludw w czasach, gdy nie byo drg i mostw, pokonywana, czsto z niemaymi stratami, przez cae ludy, z kobietami, dziemi, bydem i dobytkiem, przy pomocy bukakw nadtych powietrzem. Rzeki bogowie (w zwizku z przeprawami rzecznymi, nawodnieniem, urodzajami, powodziami, susz itd.). Kult bogw rzecznych i morskich przynieli z sob Grecy ze swej azjatyckiej praojczyzny; zczy si on z podobnym kultem pierwotnych mieszkacw pd. czci Pwyspu Bakaskiego. Pozosta jednak na do niskim pitrze wielo-bstwa: bogom wodnym brako wyrazistej osobowoci, byli na p bogami, a na p oywionymi siami Natury, co wyraao si niekiedy w ich mieszanych, zwierzco-ludz-kich ksztatach (byki, konie), umiejtnoci przemieniania si w rne postacie poczonej czsto z darem wieszczym (np. Proteusz, Acheloos, Alfejos, Glaukos, Nereus). Objawem prymitywizmu religijnego byo wrzucanie takich ofiar, jak konie i byki ywcem do wody w zamian za urodzaj a. zezwolenie na przejcie wojsk przez brd bez szwanku. Bogom tym wznoszono otarze, ale nie budowano wity. Podzili oni potomstwo ze miertelnymi kobietami, np. Inachos by ojcem lo. Orestes mwi: Uczciem wite wody Inachosa citym lokiem wosw: to strumie, nad ktrym spdziem swe dziecice lata" (Ojiarnice 68 Ajschylosa). Rzeki-bogowie. Przedstawiano ich konwencjonalnie jako dostojnych, dugowosych, brodatych starcw w wiecu z sitowia, z odwrcon urn, z ktrej leje si woda (np. Nil, Tybr). Mae rzeki ukazywano jako modziecw noszcych roliny i inne emblematy podnoci. Rzeka. kobieta. Boginki, nimfy strumieni i rde, jezior i rzek najady. Rzeka wyrocznia: wypywa spod ziemi, z podziemnego wiata zmarych, wiata ko

rzeni rolin, gdzie przyszo jest ukryta wraz z zapowiedzi urodzaju lub godu. rda rzek byway zejciem do Hadesu a. do Kraju Bogosawionych. Rzeki opywajce Hades: Acheron, rzeka stojcej wody, moe z gr. achea rheon 'rzeka smutku', przen. wiat zmarych; Kokytos, rzeka paczu i jkw; Lete, rzeka zapomnienia; (Pyri)flegeton, ziejca ogniem i wciekoci: Styks, rzeka graniczna, przez ktr Charon przewozi zmarych; jej woda czynia ciao ludzkie odporne na rany i ciosy; na wody Styksu przysigali ludzie i bogowie; przen. mier i nienawi. Cztery stopnie kary dla duszy w piekle (Boska Komedia, Pieko, pieni 3, 8, 12, 14 Dantego). Rzeka ycie i mier, odrodzenie, zmartwychwstanie, nieubagany upyw Czasu, uczucie bezpowrotnej utraty, zapomnienie. Dwa razy do tej samej rzeki wstpi niepodobna" sentencja Heraklita (Kraty! 402a Platona), rzeka jako obraz rzeczywistoci, w ktrej wszystko pynie (gr. panta rhei) wg teorii wiecznego ruchu i zmiany w wiecie. Ruch w przestrzeni porwnany do ruchu w czasie. Rzeka Czasu. Ale te ustawiczne odnawianie si ksztatw mimo wymiany materii. Rzeki Alfejos i Penejos przepuci Herakles w cigu jednej doby przez nigdy nie czyszczone stajnie Augiasza, krla Elidy, co zmyo z nich wszelki brud (6. praca Heraklesa). Podr w gr rzeki powrt do rde boskich, do Zasady. Pyn przeciw prdowi wiadomie zachowywa si inaczej ni wikszo, liczc si z wynikajcymi std trudnociami. Contra fluminis tractum nitidifficileta.c. 'ciko pcha si przeciw nurtowi rzeki'. Rzeki w pogaskiej Brytanii czczono za ich moc prorocz, za dobrobyt, jaki przynosiy, za udzielane przez nie zwycistwa; skadano im w ofierze ludzi, pniej konie. Rzeka urodzaj, nawodnienie gruntw; ycie. Rzeka ycia Chrystus. Rzeka atrybut w. Krzysztofa i Juliana Szpitalnika (ze rdw. romansw). Rzeka grony potwr; gdy wzbiera, nastaje powd, gdy wysycha, nastaje susza. Rzeka niebios Droga Mleczna, Galaktyka. Erydan gwiazdozbir rwnikowy, w Polsce widzialny zim. W katalogu astrono

ma du. Tycho de Brahe (15461601) widnieje pod nazw Eridanus fluvius ac. 'rzeka E.', Eridanus to gr. bg rzeczny i dawna nazwa rzeki Pad w ptn. Woszech. Rzeka bezpieczestwo. Chwal morze, a sam pywaj po wiadomej rzece znajomej" (Flis 699700 S. F. Klonowica). Rzeka z maych przyczyn wielkie skutki. Przysowie: Wielkie rzeki z maego rda id. Z pomoc strumykw rzeki pyn. Rzeki to ruchome drogi, ktre zawo czowieka tam, dokd si chce uda" (Myli l, 10, 38 Pascala). Wielka rzeka Ojciec Wd (np. Nil). Ojciec Rzeka (np. Mississippi, 01' Ma River). ,,Krlowa rzek sowiaskich" Wisa (Rok 1830 82 Kazimierza Brodziskiego). Rzek litewskich ksi" (Do Niemna l Juliana Korsaka). Rzeka skutek nie przewysza przyczyny. Przysowie ang.: Rzeka nigdy nie wzniesie si powyej swego rda. Rzeka przewrotno, mylce pozory. Przysowia: Cicha woda brzegi rwie. Wielkie rzeki pyn cicho. Spyw rzek do morza a. oceanu poczenie indywidualnoci z absolutem. W bud-dyzmie i hinduizmie rozpynicie si w nirwanie. Potok ycie. Wesoo eglujmy, wesoo! po ycia burzliwym potoku" (Pie zegla-rzw l2 Edmunda Wasilewskiego). Za sidm rzek, za siedmioma rzekami daleko, w bajecznym kraju. Ko rzeczny hipopotam. Zodziej (a. wilk) rzeczny szczupak.

SEN I SNY Sen (spanie) symbolizuje wiat, ycie, tajniki ycia, sodycz ycia, skracanie ycia, ycie duszy; kochanka maku; przypomnienie, przemijanie, mier, cud Natury, mamk Natury; ogie, wod; poywienie, smaczne jado, odwieajc kpiel; paszcz; folg frasunku; stan bezgrzeszny, wito, dar Nieba; majtek biedaka, rwnacza ludzi, przyjaciela w niedoli, dobroczyc, brata, lekarza dusz chorych; pochlebstwo; zodzieja. Sny (marzenia, widzenia senne) symbolizuj sybille, duchy przeszoci, posacw wiecznoci, dzieci Nocy, dzieci boga Snu, dar boski, gos przestrogi. Synw Ziemi; cza-

ry, tajemnice, proroctwo, (opaczne) wrby, nadziej; to, co nie znika; niemiertelno; prawd ycia; marno, majtek ndzarza; oszustwo, uud; wasny wiat picego, obraz trosk dziennych, resztki dnia; charakter czowieka, stumione pragnienia, psychoz, podwiadomo. Sen twardy, kamienny, narkotyczny. ,,Przypuci tedy Pan Bg twardy sen na Adama; a gdy zasn, wyj jedno ebro z niego" (Gen. 2.21). Sen kamienny sen bez widziade, sen dobroczyca i brat. Lekarz dusz chorych" (Zmora Andrzeja Struga). Letarg mier pozorna, sen cechujcy si brakiem reakcji na bodce. Jezus Maryja! ha! czy pochowana w letargu ywam si tu obudzia..." (Beatryks Cenci, 3,4 Sowackiego). Wizja widzenie ukazujce si czowiekowi na jawie, nie we nie. I ukaza si Pan Abramowi i rzek mu: Potomstwu twemu dam ziemi t" (Gen. 12,7). Sny od czasw starcz, uwaane za sposb objawiania si inspiracji duchw, za materia do wrb, przepowiedni i proroctw, a take sposb porozumiewania si zmarych z yjcymi. Widmo Scypiona St. ukazuje si we nie Scypionowi M. i napomina go, aby lekceway saw, kocha ojczyzn i hodowa cnocie (O republice 6, Somnium Scipionis Cicerona). W tragedii Racine'a Atalia (1691) Jezabel, nieyjca matka bohaterki, ukazuje si jej we nie i trzykrotnie ostrzega j przed zemst Boga (por. 4. Ks. Krl. 9). Objawienie si bstwa a. aniow we nie rozkaz a. proroctwo. W Egipcie sny uwaano za wysannikw Izydy. Biblijny Jahwe mwi do Abrama: Gociem bdzie potomstwo twoje w ziemi nieswojej" (Gen. 15, 1213). Bg ostrzega we nie Abimelecha, krla Ge-rary, aby nie tyka Sary, bo w istocie jest ona nie siostr, ale on Abrahama" (Gen. 20, l8). Pan Bg snami pisze nasz przeszo i przyszo" (Samuel Zborowski 4. 656 Sowackiego). Sen Jakuba zob. Drabina (Jakubowa). Sny proroctwo, wrba, przepowiednia symboliczna. I (Jzef) rzek do braci: (...) nio mi si. emy wizali snopy na polu (...), a wasze snopy, wokoo stojce, kaniay si snopowi memu. Odpowiedzieli (...): Czy krlem naszym bdziesz?" (Gen. 37. 68).

Sen wieczny, nieprzespany mier (i/fremiasz, 51,39). Umrze zasn. Zasn! Moe ni? w tym sk cay" (Harftlet 3.1 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego). Sen brat mierci; zob. mier (siostra Snu). Przysowie: Sen obraz mierci. Zasn z ojcami swoimi umrze. ..(Pan do Mojesza:) Oto ty zaniesz z ojcami twymi, a ten lud powstawszy bdzie cudzooy z bogami cudzymi" (Deul. 31,16). Swoim Bg daje we nie, przysowie nm. o ludziach, ktrzy co osignli bez widocznego wysiku. Na nic wam si nie przyda wczenie wstawa, pno si ka, spoywajc chleb w troskach: wszak On swoich i we nie obdarza" (Psalm 126 13). Sen sodycz pracownika, przeklestwo bogacza. ,,Sodki jest sen dla pracujcego, czy mao zje czy wiele; lecz nasycenie nie dopuszcza spa bogatemu" (Eklezjastes 5,11). Spa z kobiet (a. mczyzn) y z ni (z nim), mie z ni (z nim) stosunek pciowy. (Sychem) rozmiowa si w Dynie i porwa j i spa z ni, gwat uczyniwszy pannie" (Gen. 34, 12). Sen sprawiedliwego beztroski, spokojny. Synu mj (...) strze zakonu i rady, a bd yciem dla duszy twojej (...), wtedy (...), jeli zaniesz, nic zlkniesz si; bdziesz odpoczywa i bdzie sodki sen twj" (Ks. Przypowieci 3, 214). Ospao lenistwo. Lenistwo przywodzi ospao" (Ks. Przypowieci 19.15). Mio snu rozczarowanie; bieda. ..Nie kochaj si w spaniu, aby ci ubstwo nie przycisno" (Ks. Przypowieci 20,13). Przysowie nm.: Niejeden tak dugo ni o szczciu, e je na koniec przeni. Sny oszustwo, uuda, marno, opaczna wrba. Jak ten, co chwyta cie i wiatr goni, tak i ten. ktry daje wiar snom kamliwym. (...) Nie przykadaj do nich serca swego. Wielu bowiem sny w bd wprowadziy i upadli majc w nich nadziej" (Eklezjastyk 34, l7). ..Co si ni w nocy, to czsto ino sprawy akurat przeciwne wry" (Metamorfozy albo Zloty Osio. 4,27 Apulejusza, t. Edwina Jdrkiewicza). Przysowia: nie o weselu, a dowiadujesz si o pogrzebie (ang.). Tous son-ges sont mensonges fr. 'wszystkie sny s kamstwami'. Nie ma tego w wiecie, co si we nie plecie. Sen mara. Bg wiara. Nie zawsze jednak mara to jest ponna, co we nie czowiek i widzi, i czuje (...), czasem ostrzega,

czasem co zwiastuje" (Balon, czyli wieczory puawskie 1. 10, l6 F, D. Knianina). Spa w prochu ziemi by umarym. A wielu tych. co pi w prochu ziemi, ocuci si, jedni do ywota wiecznego, a drudzy na hab, aby widzieli zawsze" (Daniel 12,2). Sen dar boski. Sen jest od Zeusa" (Iliada l, 63 Homera). Pierwszy sen. w dar bogw najsodszy" (Eneida 2, 269 Wergiliu-sza, t. Wandy Markowskiej). Bramy snw zob. Brama. Sny dzieci Nocy (Teogonia 212 Hezjoda). Sny wasny wiat czowieka. ,,Na jawie ludzie yj na wsplnym wiecie, ale we nie kady wdruje po swoim wasnym" (Heraklit cytowany w Moraliach 166C Plutarcha). Sny synowie Ziemi, geniusze o czarnych skrzydach (Hekabe 21 Eurypidesa). Sny myli minionego dnia; nocny obraz trosk dziennych. Zazwyczaj owe bkajce si widzenia senne gwnie tych spraw dotycz. o ktrych si za dnia mylao" (Dzieje 7,16 Herodota, wg t. Seweryna Hammera). To s ludzkiej wasnoci narowy, e. co dzie cay w sercu tkwi bolenie, na noc pi/\ chodzi do gowy" (Dziady cz. IV 5768 Mickiewicza). Sen rwnacz ludzi. ..Kiedy pi, nie odrnisz uczciwego od zoczycy, std powiedzenie, e przez p ich ycia nie ma rnicy midzy szczliwcem a nieszcznikiem" (Etyka Nikomachejska l, 13, 13 Arystotelesa). Sny dzieci boga Snu, Hypnosa: Morleusza, zsyajcego sny o ludzkich ksztatach, Eikelosa (Ikelosa a. Fobetora) sny o zwierztach i Fantasosa sny o przedmiotach. Sny midzy pnoc a witem uwaano w staro. i rdw. za szczeglnie znaczce zapowiedzi przyszych wydarze. Sen stan bezgrzeszny, wito. Przysowie: Kto pi, ten nie grzeszy. La. art. rdw. sofizmat uczniowski: Qui bibit dormit, qui dormit non peccat, qw non peccat sanctus est 'kto pije. ten pi; kto pi. ten nie grzeszy; kto nie grzeszy, witym jest'. ..Wszystkie uciechy wiata to tylko krtki sen!" w. Che quanto piace al mondo e breve sogno! (Canzoniere 1,14 Petrarki). Sen zodziej czynnych godzin ycia. Przysowie: Spanie ujma ywota. Sen folga frasunku (przys.). picy motyw folklorystyczny i mitologiczny, rozpowszechniony na wiecie, m

wicy o pasterzu-Socu pascym owce-chmury, ktry wchodzi dojaskini-ciemnoci Nocy a. Zimy (eskim ich odpowiednikiem byaby pica Krlewna uosabiajca wegetacj ujt snem zimowym i przebudzon przez krlewicza-Wiosn), a. o bohaterze kryjcym si w pieczarze przed pocigiem tyrana a. uzurpatora i picym tam snem nieprzespanym; obudzi si. gdy jego kraj znajdzie si w niebezpieczestwie. Legendy o ,,picych rycerzach" osnute byy wok postaci wielkich wadcw, jak Artur, Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II Hohenstaufen, Bolesaw Chrobry a. miay. wodzw, jak Roland, Karol Chodkiewicz, Stefan Czarniecki, bohaterw lud., jak Stieka Razin, Pugaczow itd., mczennikw, jak Siedmiu picych z Efezu. Sen Almaszara zamki na lodzie, ponne projekty, prne marzenia, jeszcze skra na niedwiedziu, a ju j sprzedaj. Almaszar zainwestowa wszystkie pienidze w kosz wyrobw szklanych i ni na jawie, e si na nim wzbogaci, ale mimowolnym kopniciem stuk wszystko szko (Opowiadanie balwierza o pitym bracie w Baniach z 1001 nocy). Sny tajemnice. Sny lekkie, sny poche nas bawi, ktre si nam podobno nigdy nie wyjawi" (Tren Xl 1314 Jana Kochanowskiego). Sny to sny (...) tajemne wiaty" (Pokolenie Marka widy 1,1 Andrzeja Struga). Sen paszcz; poywienie; woda; ogie; chd; pienidze; waga. ,,Bogosawiony. ktry sen wynalaz, ten paszcz, ktry okrywa wszystkie myli ludzkie, poywienie, ktre nam umierza gd, wod, ktra gasi pragnienie, ogie, ktry w zimnie zagrzewa, chd, ktry agodzi upa, i na ostatek pienidz obiegowy, za ktry wszystko kupi mona, wag i ciarki, ktre rwnowa pasterza i krla, prostaka i mdrca" (Don Kiszot 2,68 Cervantesa, t. A. L. i Z. Czerny). ycie snem, hiszp. La vida es sueflo, tytu sztuki (1635) Pedra Calderona de la Barca. We nie czek krlem, inaczej na jawie" (Sonet 87, 14 Szekspira, t. Jerzego owiskiego). Sen Spodka (ang. Bottom's dream) o wasnym osielstwie; przen. niewczesne dojcie do przekonania, e si postpowao jak gupiec (Sen nocy letniej 4.1 Szekspira); tkacz Spodek, ktremu Puk naoy oli eb.

Sen mamka natury. nie sodki, ty dobra natury mamko" (Henryk IV, cz. 2 3,1 Szekspira, t. L. UIricha). O nie! pochlebco umysw szczliwych!" (Elegy to Sleep Williama Congreve'a). Sny charakter picego. ,,Gdyby ludzie chcieli szczerze opowiada, co si im ni, atwiej byoby z tego odczyta ich charakter ni z ich twarzy" {Pisma E 490 G. Ch. Lichtenberga). ,,Drzemk i sen dwch braci najtych na sub bogom wyprosi Prometeusz dla ludzi na pociech" (Die Geschwister l2 Goethego). Sen odwieajca kpiel piersi penej ran, agodna oliwa na wszelki serca bl, na uczcie ycia najsmaczniejsze danie!" (Makbet 2,4 Friedricha Schillera). Sny przestroga. Nie sdzisz, e to gos przestrogi wrebnie do nas mwi w snach? Zdarzaj si te gosy bez wtpienia, jednak nie nazwabym przestrog tego, co zapowiada rzecz nieuniknion" (mier Wallensteina 5,3 Friedricha Schillera). Dugi sen mier. Dobranoc, Gordon! Gotuj si na dugi sen, bo bl ostatnich dni by wielki. Postaraj si, by mnie za wczenie nie zbudzono" (mier Wallensteina 5,5 Friedricha Schillera), ostatnie sowa bohatera. Wieczny pokj to senne marzenie i nawet nie pikne" (Helmuth von Moitke na temat idei Immanuela Kanta wyraonej w pracy Projekt wiecznego pokoju, 1795). Sen przyjaciel w niedoli. Nazwano ciebie, nie, druhem w niedoli, lecz ten, kto ci tak nazwa, by szczciarzem" (The Curse ofKehama 15,12 Roberta Southeya). Sny s tym, co najsodsze i, by moe, najprawdziwsze w yciu" (Charles Nodier, 17801844). Mary senne posacy wiecznoci; duchy przeszoci; sybille. Jak posance wiecznoci bysn i przepadn, jako przeszoci duchy czsto przyszo zgadn, jak wrce sybille ciemno do ich rki skada tyraskie bero rozkoszy i mki" (Sen. Z lorda Byrona 1114 Mickiewicza). Sen yciem (nm. Der Traum ein Leben) tytu bajki dramatycznej" (1832) Franza Grillparzera, pomylany jako odwrcenie tytuu sztuki Calderona ycie snem. Kraina snw kraj czarw, niemiertelnoci; marzenia senne.

A sen? ach, ten wiat cichy, guchy; tajemniczy, ycie duszy" (Dziady cz. III, Prr log 6970 Mickiewicza). Sen przypomnienie. Mdrcy mwi^, e sen jest tylko przypomnieniem mdrcy przeklci!" (Dziady cz. III, Prolog 7374 Mickiewicza). nie, ty krewniakiem mierci, ekstazy, szalestwa" (In Memoriam 71 Alfreda Tennysona). Sen wiat. wiat snem snu ziemia oem" (Narodzie mj... 58 Sowackiego). Sny ostatnie przechodz przez wosy" (Kiedy pierwsze kury... 1112 Sowackiego). Sen mierci brat, kochanek maku" (Beniowski 10, 153 Sowackiego). Sny to najlepszy dowd na to, e nie jestemy tak szczelnie zamknici w swojej skrze, jak si wydaje" (Dzienniki 1844 Ch. F. Hebbia). Sny to klucze do wyjcia z siebie" (Le Regne du Silence: Au fil de l'eau G. Rodenbacha). Marzenia niedziela myli" (Journal intime 29 IV 1852 H.-P. Amiela). Sen tajemnica ycia, cudowne dzieo Natury" (Journal intime 20 III 1853 H.-P. Amiela). Sen najmilszy sposb skracania ycia" (Fliegende Blatter 2856/103). Sen o szpadzie (w okresie zaborw) marzenie o walce zbrojnej o niepodlego. Tytu rapsodu (1905) Stefana eromskiego. Marzenie senne jest (take) psychoz, z jej niedorzecznociami, urojeniami i przywidzeniami" (Abriss der Psychoanayse 1,5 Sigmunda Freuda, 1940, pomiert.). Sny wyraz a. spenienie pragnienia stumionego, zdawionego (Freud); spontaniczne i symboliczne przedstawienie aktualnego stanu wiadomoci (Jung). Sny majtek biedaka. Lecz ja, bdc biednym, mam tylko sny moje" (H Wishes for the Clofhs of Heaven W. B. Yeatsa). Sny to, co nie znika. Im bardziej si starzej, tym lepiej widz, e to, co nie znika, to s sny!" (Do pani A. Mawois, 1955, Jeana Cocteau). Amerykaski sen (ang. The American Dream) spoeczestwo amerykaskie, izolowane od rzeczywistoci przez faszywe ideay; samotno, niemono budowania mostw do serc i dusz naszych blinich. Tytu sztuki (1961) Edwarda Albee, poruszajcej ten temat.

Spa jak suse, bobak, wistak, borsuk gboko, mocno, bez ruchu. Spa jak zajc czujnie, niespokojnie, z otwartymi oczami. Sen nadzieja. Ten sen si przeni ta nadzieja si rozwiaa, zawioda, nie zicia si. Sen przemijanie, nietrwao. Znik jak sen, jak senne marzenie. SERCE Serce symbolizuje mio, mio niebiask, i ziemsk, wzruszenie, uczucie, dobro, niewinno, szczero, uprzejmo, ochoczo, yczliwo, pomoc, wspczucie, miosierdzie, przyja, oddanie, szczodro; zgod, rad; ycie, si ywotn; czowieka doznajcego jakich uczu a. przey, natur ludzk, temperament, charakter, ycie duchowe, dusz, intelekt, zrozumienie, mdro (w odrnieniu od rozsdku), inteligencj; kontemplacj, wspomnienia, ksig, pamitnik; aspiracje; nastrj; mstwo, odwag, miao; prawd, dobro i zo, wol, szczcie i wiato dla duszy; maestwo; pobono, proroctwo, skruch; rozpacz, oburzenie, strach, bl, smutek, al; otuch, nadziej; fasz, gupot. W Biblii wyraz serce" wystpuje jako symbol, metafora czy przenonia, w charakterze rda i siedziby ycia religijno-obyczajowego, orodka osobowoci, dziaania, charakteru, zachowa kilkaset razy, a zaledwie tuzin razy na okrelenie organu ciaa. U sta-ro. Egipcjan serce byo prawdziw siedzib inteligencji (mzg tylko pomocnicz), jedynym organem wewntrznym nie przechowywanym w kanopach (urnach), ale pozostawianym w mumii, gdy od ciaru serca (waonego na sdzie zmarych) zaleay dalsze losy zmarego; por. Waga. Serce uwaano przez tysiclecia za siedzib ycia, si decydujc w sprawach dobra i za, (staroytni wryli z ksztatu i wntrza serca osoby zmarej), siedzib duszy; czsto skadano je w ofierze bstwu. Serce okrelao ycie wewn. czowieka, jego myli, odwag, wol'i uczucia. Zjadano serce wroga, aby zdoby jego zalety i uniemoliwi mu zmartwychwstanie. Rwnie krew ttnic w sercu wizano z dusz czowieka. Serce uwaano za jedno z trzech, ale gwne i centralne ognisko (orodek, centrum) ycia w ciele ludzkim obok mzgu i genitaliw, czce w sobie czciowo funkcje tamtych dwch.

Serce rdo ycia. Strze swego serca, bo z niego tryska rdo ycia!" (Ks. Przypowieci 4,23). Wg Pliniusza St. (11,37) jest to organ, ktry si pierwszy budzi do ycia i ostatni zamiera w ciele ludzkim. Serce orodek, najwaniejszy punkt, centrum czego (kniei, gstwiny; huty). Serce dusza. Sursum corda ac. 'w gr serca', sowa odmawiane przed prefacj mszaln; por. levemus corda... tac. 'podniemy serca...' (Wulgata, Treny Jeremiasza 3,41), Ukryty w sercu czowiek" (l. List w. Piotra 3,4). Serce mdro, rozum. Daem ci serce mdre i rozumne" (3. Ks. Krl. 3,12). Mdro Salomona Bg da w serce jego" (3. Ks. Krl. 10,24). Serce mdrca, -jak lustro, powinno odbija wszystkie przedmioty nie brudzc si o nie" (Konfucjusz). W tradycji muzum. serce organem kontemplacji i ycia duchowego (a nie uczu), podpowiadajcym czowiekowi najskrytsze, najprawdziwsze myli bdce rdem jego intelektu. ,,Serce istotnym jest prawdy ogniskiem" (Aktor 2, 5, 567 Norwida). Z serca pyn wielkie myli", fr. Les grandes pensees viennent du coeur (Maksyma 87 markiza de Vauvenargues). Serce rdo aspiracji, de. Tak by si nam serce miao do ogromnych, wielkich rzeczy" (Wesele l, 24, 7912 S. Wyspiaskiego). Serce pamitnik, ksiga wspomnie. ,,Serce czowieka wspomnie wspbraci otarzem" (W imionniku Henryka G. 3 Edmunda Wasilewskiego). W rozbolaego serca yw ksig zapisz na zawsze sowa..." (W rozbolaego serca... l2 Jana Kasprowicza). Serce prorok. Bo serce pewny prorok a nigdy nie myli" (ywot Jzefa, Rozprawa 6, 49412. M. Reja). Serce krynica inteligencji i dobrej rady (w odrnieniu od rozsdku). Naucz nas liczy dni nasze, abymy posiedli roztropne serce" (Psalm 89 12). Serce ma swoje racje, ktrych rozum nie zna" (Myli 2, 17, 5 Pascala). Serce rezerwuar gupoty. Serce to ten osie pierworodny, ktry tkwi w kadym z nas" (ywot i myli Zygmunta Podfilip-skiego I, Wstp, Jzefa Weyssenhoffa). Serce wg poj epoki Odrodzenia jest skarbnic wzrusze, odczu, si yciowych, jed-

nym z trzech organw stanowicych o yciu i mierci (wraz z mzgiem i wtrob); sdzono wwczas, e jki i wzdychania miosne wytaczaj krew z serca. Chora mioci, z braku szczcia blada, z krwi j najdroszej tok westchnie okrada" (Sen nocy letniej, 3,2 Szekspira, t. S. Komiana). Zwizek serca z yciem uczuciowym musia by jednak oczywisty ju dla ludw pierwotnych: pod jego wpywem serce bije mocno, szybko, zamiera, tucze si w piersiach itd. Serce rdo uczucia. Przysowie: Co na sercu, to i na jzyku. Z obfitoci serca usta mwi" (Ew. wg Mat. 12,34). W staro. Grecji emblemat Erosa. Serce siedziba smutku, troski, tsknoty, alu, blu. ,,Serce moje smtne" (Treny Jeremiasza 1,22). Mam wielki smutek i nieustanny bl w sercu swoim" (List do Rzymian 9,2). Serce rwie si, tskni, wyrywa si do kogo, do czego; skowyczy, omdlewa, pka z blu, ciska si z alu. Krwawice, zamane, zranione serce zawd miosny, rozczarowanie. Bliski jest Pan tym, ktrych serce jest zamane" (Psalm 33 19). Serce skarbnica radoci ycia, wesela. Serce wesoe rozwesela oblicze" (Ks. Przypowieci 15,13). Humor jest darem serca", nm. Humor ist (...) eine Gabe des Herzens (Ludwig Borne). Serce czyste niewinno, bezgrzeszno. ,,Bogosawieni czystego serca" (Ew. wg Mat. 5,8). Miosierdzie pynce z czystego serca" (/. List do Tymoteusza 1,5). Zote serce czowiek dobry, bezinteresowny, uczynny, miosierny. Serce skrucha. Sercem skruszonym i zgnbionym nie wzgardzisz. Boe" (Psalm 50 19). Wielkie serce. Serce moje moe pomieci ludzi milijony" (Tak mi. Boe, dopom 78 Sowackiego); przen. czowiek szlachetny, wzniosy, miosierny. Mae serce tchrzostwo, maoduszno: Czowiek maego serca. Twarde, kamienne serce nieczue, okrutne; odporne na zaloty. Serce w twej piersi jest z elaza" (passim u Homera). Moje serce zmienio si w kamie" (Otello 4,1 Szekspira). Na palcu masz dyjament, w sercu twardy krzemie" (Do Hanny l Jana Kochanowskiego). Ja zatwardz serce (faraona)" (Ex. 2,21).

Serce dobro i zo. Dobry czowiek ze skarbu dobrego serca wynosi rzeczy dobre, a zy ze skarbu zego ze" (Ew. wg Mat. 12, 35). Z serca wychodz ze myli, zabjstwa, cudzostwa, rozpusta, kradziee, faszywe wiadectwa, blunierstwa" (Ew. wg Mat. 15,19). Serce odwaga, sia, wola, animusz, Serce w nim szczekao (...). Bijc si w piersi (Odys) karci swe serce: Znie i to, moje serce, jue i bardziej psie dni znosio (...). Twoja wwczas roztropna odwaga wyprowadzia mnie z pieczary (Kiklopa)" (Odyseja 20,18 Homera, t. J. Parandowskiego). Traci, straci serce, przesl. upada na sercu traci odwag, animusz. Serce tarcza. Zasocie serca tarczami i walczcie przy serc pomocy, pewniejszej ni tarcze" (Koriolan 1,4,24 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Serce oburzenie; napis nagrobny Jonathana Swifta: ,,Ubi saeva indignatio ulterius cr lacerare neguit" ac. 'gdzie wite oburzenie nie moe mu ju rozdziera serca." Serce strach. Sau (...) strwoy si, i przelko si jego serce bardzo" (l. Ks. Krl. 28,5). Roboam by prostak i lkliwego serca" (2 Ks. Kronik 13,7). Serce zamiera z trwogi. Serce w portkach, w pitach ze strachu, ac. Cr Uli in genua decidit 'spado do kolan'. Serce fasz. Fasz serca i fasz lic musz i spoem" (Makbet, ostatnie sowa aktu I Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Serce dwoiste dwulicowo, obuda. ,,A z Zabulonu (...) 50 000 przyszo na pomoc, z sercem niedwoistym" (/. Ks. Kronik 12,33). Serce zo. Obmyj ze zoci serce twe, Jeruzalem" (Jeremiasz 4,14). Serce rozpierane przez pych. Hardo twoja uwioda ci i pycha serca twego" (Jeremiasz 49,16), Zdj, zrzuci pych z serca. Serce niewd, sida, potrzask, matnia. Niewiasta jest sidem owcw, a serce jej niewodem" (Eklezjastes 7,27). Serce gryzce i gryzione. Jeeli gryz co to sercem gryz" (Beniowski 2, 744 Sowackiego). Serce kadym czuciem re i ksa wroga" (Rewolucja 34 Or-Ota). Jdza gryzca serce uosobienie zazdroci, zawici. Serce skarbnica uczu patriotycznych. Pamitam serce twe mode, wezbrane dol ojczyzny" (Ksiga ubogich 37,8 Jana Kaspro

wicza). Sercem ojczystych progw strze" (Pie o domu 23 Marii Konopnickiej). Serce?? A to Polska wanie" (Wesele 3, 16, 57980 S. Wyspiaskiego). Serce Warszawy Stare Miasto (Stare Miasto 98 Or-Ota). Serce tajemnica. Zawie jest serce wszystkich i niewybadane" (Jeremiasz 17,9). ,,Wielk zawsze zagadk jest serce w czowieku" (Ciotunia 3,3 Aleksandra Fredry). Serce i gowa uczucie i rozum. Serce zawsze wystrychnie gow na dudka" (Maksyma 102 La Rochefoucoulda). Rozum i serce, dwa wrogi, na straszny bj si wyzwali; wtem wesza Hanna do sali i rozum w nogi!" (Junak Kazimierza Brodziskie-go). Nieraz jestem w rozterce: tu interes a tu serce" (Wesele l, 17, 51415 S. Wyspiaskiego). Serce na doni ycie wewntrzne ukazane otwarcie wszystkim; prawo i szczero; godo umieszczone przez Kalwina na pieczci do listw. Serce jak na talerzu. Serce z gow kobiety grzech przeciw 8. przykazaniu, grzech obmowy, faszywego wiadectwa. Serce z monet grzech przeciw 9. i 10. przykazaniu, grzech podania cudzej wasnoci. Serce z krzyem atrybut w. Katarzyny ze Sieny. Serce z koron cierniow emblemat jezuitw i Ignacego Lojoli. Ponce serce gorce uczucie i namitno; otoczone cierniem i krwawice serce Chrystusa; pomienna pobono; atrybut w. Augustyna i Antoniego Padewskiego, miosierdzia; renesansowej Wenery. Serce przebite strza skrucha, al za grzechy; atrybut w. Teresy; (strza Amora) mio, oddanie, namitno, czsto z mottem ac.: Amor yincit omnia 'mio wszystko zwycia'. Znak zodiaku Lew. W heraldyce: szczero; rozum. W alchemii: serce wyobraao Soce w czowieku, tak jak zoto Soce na Ziemi; serce ma zwizek ze Socem, a mzg z Ksiycem.

SP Sp symbolizuje niebo. Soce, ogie, oczyszczenie, wiatr, burz, byskawic, zniszczenie; zo, z saw, zgryzot, nieszczcie; drapieno, aroczno, bezwzgldno, mier; kar, skruch; zasad esk, macierzystwo, opiek, podno, niemiertelno; wysokie loty, bystro wzroku, objawienie, wrb, proroctwo; sprawiedliwo; pustelnictwo. Sp ogie, upa, wiatr; psychppomp. Atrybut bogw aru sonecznego latem na pustyni; wiatr pustynny przenoszcy dusze zmarych na tamten wiat. Sp w Indiach duch opiekuczy czuwajcy nad dziemi w czasie nieobecnoci rodzicw; doradztwo duchowe; ab-negacja. Sp w staro. Egipcie matka, macierzystwo, podno; str i obroca faraonw; amulet przeciw ukszeniu skorpiona. Atrybut bogini prawdy i sprawiedliwoci Maat; atrybut opiekunki Grnego Egiptu i jego wadcw, bogini spa i wa Nechbet; opiekunki kobiet, bogini Hat-hor; Izydy. wcielenia Wielkiej Macierzy. Uwaano, /e wszystkie spy to samice za-padniane przez Ozyrysa, boga podnoci i wadcy wiata zmarych. Krlowe egip. nosiy czsto spi czepiec, ochronne nakrycie gowy w ksztacie spa, ktrego skrzyda okrywaj gow z dwu bokw, a gowa ptaka wznosi si nad czoem wadczyni. Sp amulet przeciw ukszeniu skorpiona; sdzono, e szponem spa mona wykry trucizn w napoju, podobnie jak rubinem a. krwawnikiem; przeciwiestwo (i naturalny przeciwnik) wa. Sp sprawiedliwo, wielkoduszno; wg pogldu staroytnych sp nie atakuje drobnych, sabych stworze. Sp wysoki lot i bystry wzrok. cieki do niej nie zna sp i nie wypatrzyo jej oko sokoa" (Hiob 28,7). Sp pustelnik, odludek. Tam lylko spy zlatywa si bd, jeden do drugiego" (Izajasz 34,15), w opustoszaym i zniszczonym kraju zmienionym w pustyni. Tylko trupy tu nocuj, tylko spy tu koczuj" (Farys 5960 Mickiewicza). Sp atrybut iraskiego czowieka-potwora Adahaka, zabjcy pierwszego czowieka, Jimy.

Sp atrybut Matki Natury, Wielkiej Bogini, a take mierci (jako padlinoerca). Sp czule opiekuje si modymi w gniedzie. Parsowie wystawiaj swych zmarych na Wieach Milczenia (dachmach), aby spy zary ich ciaa, co ma uatwi pniejsze odrodzenie si nieboszczyka; spy s dla nich wite jako poeracze trupw, ywe sarkofagi, oczyszczacze przyrody. Sp kara, wyrzuty sumienia. Atrybut Hery, Ateny, erynii, Prometeusza, Tytiosa. Prometeuszowi, przykutemu na Kaukazie do skay, sp (a. orze) wyszarpywa wtrob za to, e wykrad niebu ogie i da ludziom. Dwa spy wyszarpyway Tytiosowi wtrob w Tartarze za ch zgwacenia Leto (Latony), matki Apollina i Artemidy wg humanistw renesansowych bya to alegoria opanowania ciaa przez dz (gdy wtrob uwaano za siedzib podania). Sp mdrzec, wieszczek, prorok, jeden z ptakw powiconych Apollinowi.jako bogu wyroczni; doskonay wzrok ptaka daje mu znakomit orientacj. Mityczny wieszczek Melampos rozumiejcy mow ptakw twierdzi, e spy s mdrzejsze od bogw. Romulus zobaczy 12 spw, a Remus 6, gdy pierwszy osiedli si na Palatynie, a drugi na Awentynie; zapytali bogw, gdzie ma powsta Rzym. Powsta w miejscu, gdzie wrba okazaa si pomylniejsza, na Palatynie. Augurowie wryli z lotu spw. W Rzymie sp powicony by nie tylko Apollinowi, ale i Marsowi, pierwotnie bogu podnoci, potem dopiero bogu wojny. Sp jako padlinoerca mier; niemiertelno, magiczne odnowienie cyklu ycia i mierci; zo, za reputacja, nieszczcie. Bo gdzie jest padlina, tam zlatuj si spy" {Ew. wg Mat. 24,28). ,,Si witur es, cadaver expecta" ac. 'jeli sp, czekaj trupa'. Przysowie: Czeka jak sp cierwu. ,,Ciesz si jako spy z konajcych jku" (Almotenabbi 70 Mickiewicza). Sp atrybut Matki Boskiej, wyniky z mniemania, e jaja spicy zapadnia wschodni wiatr, co posuyo jako symbol niepokalanego poczcia. Sp atakujcy czowieka skutego acuchem (w plastyce) kara, wyrzuty sumienia; walka midzy kolejnymi porami roku. Sp zo, drapieno, aroczno, bunt, cechy drapienika, na ktre zwrcono uwag dopiero w czasach, gdy rola spa jako czyci

ciela miast zmniejszya si znacznie. Spem patrz na siebie ponuro, nieprzyjanie. Gdy sp buntu toczy serca takich wielkich wodzw" {Henryk VI ci. l 4,3 Szekspira). Sp udrka, zgryzota. Ja jestem Zemst przysan z krlestwa szatana, aby uciszy spa szarpicego twj umys okrutn pomst na twych wrogach" {Tytus Andronikus 5,2 Szekspira). Wiek kobiety 6070 rok ycia (kobieta z kdziel). Spi szpon zgryzota. Spie szpono zgryzoty na wskro mi przebodo" {Don Carlos 304 Mickiewicza). Spie skrzyda ochrona, osona. W marzeniu sennym: niebezpieczna choroba; (zabi) szczcie. SIE (Sido, Matnia, Niewd, Wicierz) Sie symbolizuje sida, puapk; co, co usidla, chwyta w matni psych. a. moraln; wi, wizy, pta, spltanie, poeranie, chwytanie, gromadzenie, zbieranie, kolekcjonerstwo; rybowstwo; poszukiwanie bstwa; niebo, Krlestwo Niebieskie, gwiazdy, promienie soneczne; mio, mio do wiata, kobiet, podno; przebiego, magiczn wadz; prawo; strach, mier, pieko, zmartwychwstanie. Sie czterech wiatrw wadza magiczna; atrybut i bro (obok uku, strza, maczugi i piorunw) boga Marduka z mitu babiloskiego. Sie promieni sonecznych atrybut boga Soca panteonu mezopotamskiego, Szamasza, jako zwycizcy ciemnoci na niebie i Ziemi, badacza serc miertelnikw, dawcy ycia i rda praw. Sie bro i atrybut bogw nieba, jak ind. Waruny, pana niebios, podpory prawa kosmicznego i moralnego, oraz bogw wd i oceanw, owicych sieci ryby w odmtach podwiadomoci, jak babiloski Ea, bg wody i mdroci; przeciwiestwo miecza herosw. Sie mio do wiata doczesnego. Jak ryby schwytane w wielk sie i wycignite na brzeg, tak popadaj ludzie w mio do wiata i w wielk niedol" {Mahabharata ks. 12). Sie poszukiwanie bstwa; atrybut mistykw perskich, owicych Boga sieci.

Sie, sida mier, strach, pieko. Ogarny mnie sida mierci i sieci otchani, ucisk i bole przyszy na mnie" {Psalm 114 34). Sida duszy wargi gupca. Usta gupca s jego zgub, a jego wargi sidem dla jego duszy" (Ks. Przypowieci 18,7). Sido dla czowieka nierozwane lubowanie {Ks. Przypowieci 20,25). Sie, sido, niewd kobieta. Bardziej gorzka nili mier jest niewiasta, ktra jest sidem owcw, a serce jej niewodem, rce jej ptami" {Eklezjastes 7,27). Sie sida, puapka, usidlenie, sie do wizania stp zapobiegajca ucieczce. Zastawi (Pan) sie na nogi moje, zawrci mnie" {Treny Jeremiasza 1,13). Zastawi na sie moj, i bdzie pojmany niewodem moim" {Ezechiel 12,13). Sie pajcza prawo. Prawo to sieci pajcze: jak one chwytaj stworzenia sabsze, silniejsze za przepuszczaj, tak w tych wizn mali i biedni, bogaci za i moni nie daj si schwyta" (Anacharsis, legendarny ksi scytyjski z VI w. p.n.e., zaliczany niekiedy do siedmiu mdrcw staroytnoci; wg Vale-riusa Maximusa 7, 2, 14). Sie sklepienie niebieskie; sie gwiazd i gwiazdozbiorw, pozornie rzadka, nie pozwala jednak nikomu wyrwa si z granic i praw Wszechwiata i utrzymuje porzdek kosmiczny (gr. Themis 'porzdek', uosobienie sprawiedliwoci, bogini mdroci i dobrej rady, tumaczka woli bogw, crka Uranosa-Nieba i Gai-Ziemi). Ludzko yje pod sieci nieba, a wszelki grzech zakca rwnowag kosmosu, ktr przywrci moe ofiara. Sie mio, podno, strj bogi mioci i ich kapanek: poczenie ubioru z nagoci, atrybut kreteskiej bogini Britomartis (po kretesku 'sodkie dziewcz'), niekiedy utosamianej z gr. Artemid; crka Zeusa, ukochana przez krla Krety, Minosa; ciga j przez dziewi miesicy a, w rozpaczy, skoczya z wysokiej skaty w morze, ale rybacy schwytali j w sie (std jej inne imi, Diktynna, od gr. diktyon 'sie') i uratowali. Gdy gr. bg-kowal Hefajstos przyapa sw maonk, bogini mioci, Afrodyt, w ku z Aresem, nakry oboje sieci (ktra moe bya strojem bogini?), po czym zwoa innych bogw, aby wystawi zdrajczyniijej kochanka (a take i siebie) na pomiewisko. Serca wpltane w miosne sieci" {Raj odzyskany 2,161 Johna Miliona). O! gdzie mio sta

wia siatki, nie figlujcie, moje dziatki!" {luby panieskie 1,6 Aleksandra Fredry). Sie, sido mier. Klitajmestra oplataa sieci swego ma, Agamemnona, aby go zabi. Ran, skandynawska bogini morza, maonka boga mrz, Aegira, chwytaa w sieci zatopionych marynarzy i podejmowaa ich, wraz z maonkiem, na podwodnych ucztach. ,,Pochwyciy mnie sida mierci" (2 Ks. Krl. 22,6). Mczennicy zabici w wojnie Kupidyna; martwe ich lica ostrzegaj ciebie przed wejciem w mierci sie nieubagan" {Perykles 1,1 Szekspira). Biae sieci dokumenty prawne; kruczki prawnicze. ,,Atakuj dobra innych ludzi swymi biaymi sieciami", tac. Albo rele aliena oppugnal bona {Persa 74 Plauta). Sie i trjzb zob. Trjzb (gladiatorzy retarii 'siatnicy'). Sie, niewd Krlestwo Niebieskie. ,,Podobne jest Krlestwo Niebieskie do sieci zapuszczonej w morze i zagarniajcej ryby wszelkiego rodzaju. Ktr, gdy bya pena, wycignli na brzeg, a usiadszy dobre wybrali, a ze wyrzucili" (Ew. wg Mat. 13, 478). Sie atrybut wielu bstw wschodnich, przedstawianych z sieci, ktr owi, przycigaj do siebie i ujarzmiaj ludzi; podobnie w Nowym Testamencie sie wystpuje jako symbol dziaalnoci Boga, nawizujcy do zawodu aposto-w-rybakw. Atrybut apostoa Andrzeja, rybaka galilejskiego, pierwszego, ktry poszed za Jezusem {Ew. wg Jana l, 40l), brata Szymona-Piotra, ktremu rzek Jezus: Nie bj si, odtd ju ludzi owi bdziesz" {Ew. wg uk. 5,10). Sie z rybami (w chrz.) Koci. Sie rybacka, wk, niewd, wicierz owy w mrokach podwiadomoci. owi ryby such sieci cign zyski z cudzej pracy. owi ryby zot sieci wicej inwestowa ni uzyskiwa. To wiat na opak, co zot sieci owi, bo koszt przewysza zarobek" (Luter). Sido puapka. Przysowie: Kto na kogo sida zakada, sam czasem w nie prdzej wpada. Sie (Reliculum) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidzialny. W marzeniu sennym: (pusta) bieda; (pena) bogactwo; (rozdarta) rozczarowanie.

SIEDEM Siedem jest symbolem kosmosu, stworzenia, przestrzeni, czasu, losu; boskoci, witoci, (siedmiu stopni) doskonaoci; rwnowagi, staoci, spoczynku, spokoju, wiata; bezpieczestwa, pewnoci, zdrowia, mdroci, wytrwaoci, inteligencji, siy, spenienia; zwycistwa, szczcia; przygody; uporu, oszustwa; blu, konfliktu, skomplikowanej jednoci; wiecznego ycia. Siedem czy si z obrazem porzdku doskonaego, cakowitego okresu a. cyklu, trjkta wpisanego w kwadrat, gwiazdy siedmioramiennej, oktawy, kolorw tczy. Siedem jest liczb wit od czasw pradawnych, moe pod wpywem liczby dni trwania kadej z faz Ksiyca a. liczby znanych w staroytnoci ruchomych cia niebieskich tzw. planet (Soce, Ksiyc, Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn), ktre astrologia uwaaa za zwizane z losami narodw, a pniej take ludzi. Siedem jest liczb peni, spenienia, kompletnoci, liczb wg pitagorej-czykw mistyczn, bo sum dwu liczb szczliwych: trjki i czwrki. Nieba i Ziemi. Bardzo czsto grupowano rzeczy, pojcia, ludzi, miasta itd. w sidemki. Babiloczycy reprezentowali siedem ,,planet" i sirdi-m nieb (trzeba byo przej sze, aby doj ('o nieba Anu) przez siedem piter swych wity ziku-ratw; pojcie siedmiu nieb przyjli naprzd ydzi (by w sidmym niebie by szczliwym, zachwyconym), a od nich muzumanie. Religia babiloska znaa z sidemk" demonw wystpujcych razem. Siedmiodniowy tydzie obowizywa w staroytnej Chaldei i sta si miar czasu w okresie biblijnym pod prawem mojeszowym: wg Ksigi Rodzaju Bg stworzy wiat w cigu tygodnia (wliczajc w to sabat, dzie odpoczynku). W staroytnym Izraelu co 7 lat dawano odpocz roli i winnicom w roku sobotnim (std dzi w USA urlop sabatowy roczny udzielany raz na 7 lat osobom penicym funkcje administracyjne a. naukowe), a co 7 X 7 lat obchodzili jubileusz, kiedy zakazywano uprawy ziemi, uwalniano niewolnikw i umarzano dugi. Biblijny Jakub suy po 7 lat za kad ze swych on. W Objawieniu sw. Jana mowa jest o siedmiu wiecznikach, gwiazdach, pieczciach, trbach itd. Sidemka wystpuje w Starym Testamencie 11 razy.

Siedem zason Isztar i siedem bram podziemi zob. Zasona. Siedmioramienny wiecznik liturgiczny (menora) u ydw, jeden z symboli wityni Jerozolimskiej i judaizmu, przedstawiony te w herbie Izraela. Sidemka liczb magiczn: aby zdoby Jerycho. siedmiu kapanw siedmiu trbami trbio obchodzc miasto przez 6 dni po jednym razie, a sidmego dnia 7 razy. Wtedy mury Jerycha upady (Jozue 5, 820). Siedemkro upadnie sprawiedliwy, a powstanie, lecz bezboni w zo wpadn" (Ks. Przypowieci 24.16). Faraon ni o siedmiu krowach tustych i siedmiu chudych, siedmiu kosach penych i siedmiu pustych (Gen. 41, 17). W czasie Paschy Bg kae je prza-niki (mac) przez 7 dni (Ex. 12.15). Gdy prorok Elizeusz obudzi zmare dzieci Su-namitki systemem usta-usta, ono kichno 7 razy, aby wyrzuci z siebie siedmiu diabw i oyo (4. Ks. Krl. 4.35); gdy za kaza trdowatemu Naamanow i r my si 7 razy w Jordanie, ten po spenieniu polecenia wyzdrowia (5, 9]4). Salomon zbudowa wityni w 7 lat (3. Ks. Krl. 6,38). Biblijny Eklezjastyk (17,5) rozrnia siedem zmysw: rozum, mow, smak, wzrok, such, wch i dotyk; pniejsza tradycja uwzgldnia tylko 5 ostatnich; z czasem dodawano inne. Siedem filarw mdroci zob. Kolumna. Ze symbole sidemki. Siedem rzeczy, ktrych nienawidzi Pan: ,,Butne oczy, kamliwy jzyk, rce, ktre przelewaj krew niewinn, serce knujce ze myli, nogi spieszce do zego, skadanie faszywego wiadectwa i sianie niezgody midzy brami" (Ks. Przypowieci 6, 1619). Siedem narodw, ktre wygadzi Pan w ziemi Chanaan, aby j posiad Izrael: Hetejczycy, Gergezejczycy. Amorejczycy, Chananejczycy. Ferezyjczycy. Hewejczycy i Jebuzejczycy (Deut. 7,1). Krl Ahaswer mia 7 doradcw (Ks. Estery 1,14) i 7 eunuchw (1,10). Siedem oszukastwo i upr. Od siedmiu boleci o czym lichym, bezwartociowym. Ocet siedmiu zodziei o czym bardzo kwanym a. o kim skwaszonym, zgorzkniaym. Siedmiu aniow w apokryficznej Ksidze Henocha: Chamuel. Gabriel, Jofiel, Micha, Rafa, Uriel. Zadkiel.

W Grecji antycznej sidemka bya liczb wit, atrybutem bogw sonecznych Apollina-Fojbosa. Heliosa. Ateny; Helios mia siedmiu synw. Niobe siedmiu synw i siedem crek. Teby 7 bram atakowanych i bronionych przez siedmiu bohaterw: wieszcz tebaski Tejrezjasz by) przez 7 lat kobiet i y przez 7 pokole. Wg pitagorejczykw sidemka bya symbolem stworzenia. Wszechwiata, przestrzeni: sum 4 (wiat) i 3 (bstwo). Siedem cudw (wac. dziww) wiata staroytnego. nazywanych tak od czasw hellenistycznych. Najdawniejsze znane ich zestawienie, z II w. p.n.e. (Antypatra z Sydonu): mury Babilonu, posg Zeusa z Olimpii duta Fidiasza. ..wiszce" ogrody Semiramidy w Babilonie, kolos rodyjski. piramidy egipskie. Artemizjon efeski. Mauzoleum w Halikarnasie. Istniao te wiele innych zestawie. ..Nic zgoa na swym miejscu, w swym ksztacie wiat nie ma. co ludzie przed tysicy lat robili dwiema. Gdzie one jego cuda. gdzie one widziada siedmioro? Z ziemie poszy, ziemia je pojada: Efezy, piramidy, kolosy, mauzole" (Sielanka 7681 Wacawa Potockiego). Siedmiu mdrcw gr., mylicieli i mw stanu z VII i VI w. p.n.e.: Tales z Miletu. Solon, Pittakos z Mityleny. Bias z Prieny; za pozostaych trzech uwaano wymiennie: Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu. Chilona z Lacedemonu. Milona ze Sparty. Scyt Anacharsisa. wieniaka My.sona i innych. Siedem miast Homera, pragncych uchodzi za jego kolebk (heksametr gr. z ok. 120 p.n.e.): Smyrna, Chis, Kolophn, Ithake. Pylos, Argos, Athenai. Istnieje wiele wariantw wyliczajcych wymiennie inne miasta, np. Salamin, los. Kum czy Rodos. Sidemka symbol Rzymu zbudowanego na siedmiu wzgrzach: Palatyn. Kapitol. Kwiryna, Wiminal. Eskwilin, Celius i Awentyn. Siedmiu krlw Rzymu rzdzcych wg legendy w 753509 p.n.e.: Romulus. Numa Pompiliusz. Tullus Hostiiiusz, Ankus. MarCJUSZ, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Pater noster ac. (Ojcze nasz), modlitwa Paska, skada si z siedmiu prb (Ew. wg Mat. 6, 913).

Siedem kociow Azji Prokonsularnej. do ktrych w. Jan skierowa Apokalips: kocioy Efezu, Smyrny. Pergamu, Tiatyry, Sar-des, Filadelfii, Laodycei. Ksiga zamknita na siedem pieczci (Apok. 5,1), przen. rzecz, sprawa tajna. niedostpna, tajemnicza. Siedem klas spoecznych w Apok. (6,7): krlowie ziemi, monowadcy. wodzowie, bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni. Siedem cnt teologicznych: cztery cnoty Platona: mdro, mstwo, umiarkowanie i panowanie nad sob, sprawiedliwo, oraz trzy cnoty scholastykw rdw.: wiara, nadzieja. mio. Siedem darw ciaa wg tradycji: wzrok, such, wch, smak. ruch. praca, rozmnaanie si. Siedem darw ducha wg tradycji: rozum, inteligencja, rada. mstwo, wiedza, prawo, boja boa. Siedem dzie miosierdzia: akncego nakarmi, spragnionego napoi, bezdomnego ugoci, nagiego przyodzia, chorego i winia nawiedzi (Ew. wg Mat. 25, 356). umarego pochowa. Siedem grzechw gwnych w chrzecijastwie: pycha, chciwo, nieczysto, zazdro, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i lenistwo. Siedem sakramentw w Kociele kat.: chrzest, bierzmowanie, sakrament otarza. sakrament pokuty, ostatnie namaszczenie, kapastwo, maestwo. Siedmiu picych z Efezu bohaterowie synnej legendy niezmiernie popularnej w chrzecijastwie i islamie w rdw., gdy potwierdzaa zmartwychwstanie cia. Legenda istnieje w licznych wersjach.jak gr., syryjska. koptyjska, gruziska. W czasie przeladowa chrzecijan w r. 250 za cesarza Decjusza siedmiu onierzy chrz, schronio si dojaski-ni pod Efezem, gdzie zasnli snem cudownym; za Teodozjusza II (408450) jaskini otwarto i onierze si zbudzili. wito 27 lipca w kalendarzu kat.. a 2/3 sierpnia i 22/23 padziernika w Kociele wschodnim. Wg kabalistw istnieje siedem ziem: Tibal zamieszkaa przez ludzi; Adamah zamieszkaa przez smutne widma; Arka przez Kaini tw; Ge przez budowniczych Wiey Babel; Nesziah przez beznose karty; Ziah ziemia niezaspokojonego pragnienia, dla bogaczy; Erez najnisze krlestwo ciemno-

ci. Siedem nieb Kabay: l) zoone z samych okien, z anioem przy kadym na wszelki czas ycia i mierci, 2) aniow ognia i wody, 3) stranikw rolnictwa, 4) duchw planetarnych, 5) aniow ognionienych chwalcych Pana, 6) sfera serafw, 7) siedziba Afa-Gniewu i HunyZoci. olbrzymich aniow wykonawcw woli boej oraz Samaela, ktry odbiera od czowieka dusz w chwili zgonu. Siedem sztuk wyzwolonych (nauk wieckich) ukad z ok. 400 n.e.: stopie niszy, trivium gramatyka, arytmetyka, geometria; stopie wyszy, quadrivium retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka. Siedem (rdw.) dobrodziejstw ciaa dla wybranych w Raju: zwinno, pikno, zdrowie, dugowieczno, przyjemno, sia; dobrodziejstwami duszy byy: zgoda, przyja, harmonia, rado, sia, bezpieczestwo, mdro. Siedmiu szermierzy (ordownikw) chrzecijastwa zbiorowa nazwa dawana w opowiadaniach rdw. narodowym witym (patronom) Anglii (Jerzy), Szkocji (aposto Andrzej), Irlandii (Patryk), Walii (Dawid), Francji (Dionizy), Hiszpanii (aposto Jakub, syn Zebedeuszowy) i Woch (Antoni Padewski). Siedem witych drzew wrby i talizmanw w dawnej Irlandii: jabo (najwitsze, drzewo niemiertelnoci), brzoza, leszczyna a. jesion, ostrokrzew, db, wierzba, olcha; za cicie kadego z nich karano mierci. Liczba szczliwa: siedem podkw lub podkowa o siedmiu hacelach; sidme dziecko, sidme dziecko sidmego dziecka itd. Sidemka liczb piramidaln, gdy piramida skada si z czterech trjktw (4+3=7). Pielgrzymi muzumascy 7 razy obchodz Kaab w Mekce. Opowiadanie o siedmiu wezyrach albo o podstpach kobiet a. opowie o siedmiu mdrcach lub Sindbadnameh, w Baniach z 1001 nocy, pochodzenia indyjskiego; z wydania strasburskiego Pontianus (1512) t. Jan z Koszyczek pt. Poncjan, czyli Historia o siedmiu mdrcach (ok. 1540). Siedmiu japoskich bogw szczcia (od XVI w.): Bisiamon utosamiany z ind. buddyjskim Wajrawan; Daikoku pokrewny ind. MahSkali a. Siwie; Ebisu; Fukurokudziu (chiski mdrzec taoistowski); Dziurodzin (jw.); Hotei (chin. mnich buddyjski); Benten

utosamiana z ind. bogini Saraswati. Ulubiony temat pieni lud., malarstwa i teatru. Za siedmioma grami, za siedmioma rzekami... pocztek bajek dziejcych si w dalekich krajach. W bajkach wystpuje siedmiu braci, siedem potraw, siedem krukw, siedem kolt itd. Siedmiomilowe buty z bajek, w ktrych jednym krokiem przebywa si odlego siedmiu mil. Siedmiu Szwabw w bajce nr 119 braci Grimm ,,gupota bez jakiejkolwiek okrasy". W bajce nr 20 dzielny krawczyk zdoa jednym trzepniciem cierki zabi siedem much. Siedem okresw ycia czowieka: niemowl, ucze, kochanek, onierz, sdzia, chudy pantalon, drugie niemowlctwo (Jak wam si podoba 2,7 Szekspira). Siedem zotych miast Ciboli, legendarnych miast penych bogactw i wspaniaoci, daremnie poszukiwanych w XVI w. przez konkwistadorw hiszp. w Ameryce Pnocnej. By z sidemk ktliw kobiet, jdz, Ksantyp, sekutnic; wg astrologii rdw. sidmy dom nieba mia szczeglne znaczenie dla maestwa. Od XV w. w pop. nm. grze w karty Karnffeispiel sidemka bya atutem i nosia wizerunek diaba, a zwano j z sidemk"; od XVI w. diaba zastpia za kobieta". Cyfra siedem noszona dawniej jako talizman potny w dobrem i zem; amulet zdrowia. Liczba siedem przez okultystw zwana Mistyczn, przypisywana praojcu Adamowi (Kadmanowi), Indrze, Ormuzdowi. Jahwie, Uranowi, Apollinowi, Heliosowi. Siedem metali w alchemii: zoto (Apollo-Soce), srebro (Diana-Ksiyc), rt (Merkury), mied (Wenus), elazo (Mars), cyna (Jowisz) i ow (Saturn). W psychologii konflikt. Kolor fioletowy. W astrologii gwiazdozbir i znak zodiaku Wagi, planeta Saturn; zimna, powolna liczba, opiekuje si kompozytorami, filozofami, wynalazcami; jej natura jest flegma-tyczna, subtelna w dziaaniu. Siedem Sistr dawna nazwa gwiazdozbiorw Plejady i Hyjady. Siedem lamp architektury, wg gonego traktatu (1849) Johna Ruskina, to prawa,

ktrym artysta winien si podda: Powicenie (piknu), Prawda, Sia, Pikno, ycie, Pami i Posuszestwo (stylowi, szkole narodowej).

SIERP I KOSA Sierp symoblizuje Ksiyc, zasad esk, podno, Soce; czas, nadziej; lato, roniecie, jesie, niwa, zbiory, plon; kastracj, mier, nowy kierunek rozwoju; pokj; argument niepodwaalny. Kosa symbolizuje rolnika; ywiciela; lato, roniecie, jesie, niwa, zbiory, plon; mier; bro kosyniera; pokj. Sierpw uywa si co najmniej od czterech tysicy lat; ich ulepszeniem s kosy o dugim drzewcu, mao stosowane w staroytnoci, rozpowszechnione w Europie w okresie rozwoju rolnictwa za panowania Karolingw (VIII w.). Sierp w mitach narzdzie bogi Ziemi i Ksiyca, suce m.in. do dorocznego okaleczania boga zboa; samokastracja ducha rolin reprezentujca obnianie si Soca jesiennego, ziarno spadajce pod ciosem sierpa, widnicie wegetacji jesieni; narzdzie zwizane z frygijskim bstwem wegetacji Attisem i kapanami bogini Kybele. Sierp nadzieja. opata (orka) i sierp (niwa) wyobraaj nadziej urodzaju, odrodzenia, zmartwychwstania, cykl odnawiajcych si zbiorw; ale niwa s te zadawaniem mierci przez cicie dba czcego ziarno z ziemi jak ppowina pd z matk, ziarno skazane na mier jako poywienie a. jako nasienie. Sierp argument rozstrzygujcy, postanowienie nieodwoalne, wybr nowej drogi dla ewolucji. Kronos kastruje swego ojca, Uranosa, sierpem, aby powstrzyma podzenie gronych potworw. Sierp i kosa atrybutem Kronosa (Saturna), Ojca Czasu, Demeter, bstw ksiycowych, alegoria mierci. Ojciec Czas (mier) przecina ludzkie ycie kos tak, jak mojra Atro-pos ('Nieodwracalna') ni ludzkiego ywota noycami. Sierp atrybutem Hermesa, Priapa, Perseusza. Perseusz otrzyma od Hermesa czarodziejski sierp diamentowy i skrzydlate sanday na wypraw przeciw gorgonie Meduzie; sierpem tym (a. mieczem) ci jej gow.

Priap sierpem odstrasza zodziei" (Metamorfozy 14, 640 Owidiusza) lub moe swym olbrzymim fallusem? Sierp wie si z Ksiycem (przez podobiestwo do sierpu Ksiyca), Artemid (Dian), kobiet i podnoci (przez zaokrglony ksztat, podobnie jak inne zaokrglone narzdzia i bronie, i przez zwizek Ksiyca z menstruacj), wyobraa te tajn, poredni drog do ycia pozagrobowego i do zmartwychwstania (przez zasiew nowego ziarna), czy wic pocztek i koniec ycia, okaleczenie i nadziej cechujce kad ofiar skadan bogom i kad bro. ,,A na czoo woya zwyczajem niwiarki sierp krzywy (...), jasny jak nw miesiczny nad czoem Dyjany" (Pan Tadeusz 11, 638 Mickiewicza). Sierp Chrystus, Syn Czowieczy, ktrego anioowie zapucili swoje sierpy na Ziemi i Ziemia zostaa zta" (Apok. 14, 1419). Zoty sierp Ksiyc. Zotym sierpem druidzi celtyccy cinali z dbw wit jemio (zob.) w celach kultowych. Zoty sierp Ksiyca na polu gwiazd" synne porwnanie Victora Hugo, uyte ju przed nim przez poet arabskiego Ibn al-Mu'tazza, zm. 908, jednodniowego kalifa. Sierp Soce. Plastyka celtycka stylizowaa ogon koguta, ptaka sonecznego (zob. Kogut), w ksztat sierpa; to odwrcenie symbolu ksiycowego na soneczny moe si od biedy tumaczy odwrceniem go rogami ku ziemi. Kosa Czas i mier. Kosa emblematem Czasu, skacy rzeczy" (Zbigniew Mor-sztyn) i mierci, wyobraanych, zw. od epoki Renesansu, w postaci kociotrupa. Kosa rwnacz nieubagany wszystkiego, co yje, rwny dla wszystkich. Sierp nie rwna wszystkich jak kosa, ale jest narzdziem odrnienia dobra od za, zboa od chwastw, tj. grzesznikw. (Panie Boe) skosie ich ostr kos i ju swych gw nie podnios" (Ksiga ubogich 28, 78 Jana Kasprowicza). Sierp i kosa Czas. Nic si kosie Czasu nie oprze" (Sonet 12 13 Szekspira). Mio nie jest baznem Czasu, cho ten na rane wargi i jagody swym krzywym sierpem si zamierza" (Sonet 116 910 Szekspira). Sierp i kosa pokj. Wic precz std wojna, precz miecz i uk krzywy, sierp mj rynsztunek i kosa na niwy, dojrzae kosy to nieprzyjaciele" (Pokj mie ludziom potrzeba... 1315 Wacawa Potockiego).

Kosa bro (kosynierw) osadzona na sztorc, dawna bro sieczna. W Racawickim polu wiec ranne rosy, migaj si w rannym sonku kosynierskie kosy" (Racawice l4 Marii Konopnickiej). Kosa ywiciel. Przysowie fr.: C'est la fau qw paye les pr 'to kosa ki ywi'. Trafia kosa na kamie trafi spryciarz na rwnego sobie, trafi frant na franta. Jak sierpem rzuci prosto jak strzeli; na przeaj. Sierp i mot godo ZSRR, symbolizujce pastwo chopw i robotnikw. W heraldyce (sierp i kosa): nadzieja obfitych plonw. SITO (Arfa, Cedzak, Cedzido, Przetak, Rzeszoto) Sito symbolizuje obliczenie, wycen; mdro doskona, samopoznanie przez dziaanie, oddzielenie dobra od za; prb, krytyk, osd, poczucie wartoci; oczyszczenie, przesiew, odsiew; chmur deszczow; gadatliwo, powtarzanie usyszanego, rozmow o drobiazgach (fatyczn); prno, z pami; dk czarownicy, wrb; dziewictwo, mio. Sito, przetak, rzeszoto przesiewanie zboa; oddzielenie dobra od za, sprawiedliwo Paska, Sd Ostateczny. Bo oto ka przesia wrd wszystkich ludw dom Izraela, jak si przesiewa w przetaku, tak e ani jedno dobre ziarno nie upadnie na ziemi. Od miecza pogin wszyscy grzesznicy mego ludu" (Amos 9, 910). (Pan) bdzie przesiewa narody w rzeszocie zniszczenia" (Iza-jasz 30,28). Szymonie, Szymonie! Oto szatan wyprosi sobie, eby was przesia jak pszenic" (Ew. wg uk. 22,31). Sito prba. Prba jakoci dobrego ziarna, ziarna pozbawionego plew, gdy sito zatrzymuje ziarno (tj. sprawiedliwych), a wyrzuca plewy (grzesznikw, wyzyskiwaczy i oszustw, ktrzy bd ukarani a. straceni), albo prba czystego piasku (sprawiedliwych). ktry przelatuje prw. sito, i wiru (grzesznikw), ktry w sicie zostaje. Sito mdro jako jedna z czterech cnt podstawowych (wg Platona); krytyczne rozdzielanie i rozrnianie, zw. dobra od za, bezlitosny egzamin, wybr, zasada rzdzca moraln ocen czynw i twrczoci duchowej. Egipskiego skryb wyobraano

czsto z atrybutami: trzcina do pisania i atrament, oraz rzeszoto reprezentujce osd, ocen. obliczenie i wycen zboa; poczucie wartoci. Sito, przetak atrybut Tuccii, westalki z legendy rzymskiej; oskarona o zamanie lubw czystoci dowioda swej niewinnoci, gdy napenia wod sito i niosa je nie uroniwszy ani kropli; alegoria Czystoci. Atrybut w. Benedykta z Nursji, zaoyciela najstarszego z istniejcych obecnie zakonw i pierwszego opactwa w Monte Cassino (VI w.), ktry wg legendy w cudowny sposb naprawi sito zamane przypadkiem przez towarzyszc mu w drodze do Rzymu niak. Przysowie: Przetak rozdarty, panna zbaamucona licho warte. Koskinomancja wrenie z sita, kto ukrad (gr. kskinon 'sito', koskinmamis 'wrbiarka-sitarka'), znane ju w staroytnoci; sito osadzano na noycach a. obcgach, ktre podpierano dwoma palcami. Po modlitwie a. magicznym zaklciu wymieniano imiona podejrzanych; przy czyim imieniu sito si zatrzso a. zaczo obraca, tego uwaano za winnego i oskarano. Obraca sito, nm. das Sieb laufen lassen, fr.faire tour-ner le sas. W rdw. wrbitw-sitarzy uwaano czsto za czarownikw i skazywano na mier (zob. niej Sito w folklorze), gdy w przedmiotach wirujcych dopatrywano si szczeglnej tajemniczoci i diabolicznoci. Nosi wod w sicie w bajkach i legendach lud. kara, zadanie nie do wykonania, chyba e przy pomocy si nadprzyrodzonych. Sito chmura, z ktrej spada yciodajny deszcz. Sito mio. Wiem, e go kocham darmo, bez nadziei, a jednak zawsze w to bezdenne sito mojej mioci wlewam czyste wody" (Wszystko dobre, co koczy si dobrze 1,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Sito w folklorze i poezji statek powietrzny a. morski czarownic i dambli. (Pierwsza czarownica:) M jej popyn do Aleppo, lecz ja poegluj za nim na sicie" (Makbet 1,3 Szekspira). (Damble) zielone gowy maj, niebieskie rce maj i po morzu pywaj w sicie" (Dong, co ma wieccy Nos 3940 Edwarda Leara, t. Andrzeja Nowic-kiego). Wod czerpa sitem (przetakiem, rzeszotem) robota gupiego, praca bezsensowna, daremna.

Ni po sitko, ni po rzeszotko (przyszed) nie proszony, nie wiedzie po co. Nowe sito na koek, stare pod aw (a. w gnj) przysowie; nowej, nowo przyjtej osobie wszelkie udogodnienia, a wysuon poniewieraj. Przez przetak puci kogo obmawia goPrzetak papla, pleciuch, gadua. Z ng do gowy przetakiem zwa go mona snadnie, wszystko przeze, by cae morze wla, przepadnie" (Dziea 3,301 Adama Naruszewicza; 1778). Pytel gadua, pytlujcy ozorem, mielcy jzorem, trajkoccy papla. Otrzymywanie coraz przedniejszej mki przez coraz gstsze pytle przesiew; wybr; dobr przez coraz surowsze wymagania. Bra co na przetak, przepuci przez przetak rozway, oceni, skrytykowa, zrecenzowa; ocenzurowa. Pracownych pir dziea bierzesz na przetaki" (Sztuka rymotwrcza 79 F. Ksawerego Dmochowskiego; 1788). Sito gwiazdozbir Plejad. Na pnoc wieci okrg gwiadzistego Sita, przez ktre Bg (jak mwi) przesia ziarnka yta, kiedy je z nieba zruca dla Adama ojca, wygnanego za grzechy z rozkoszy ogrjca" (Pan Tadeusz 8, 7376 Mickiewicza). Sito za, krtka pami. Mie pami jak sito. Sito odsiew, przesiew, filtrowanie, cedzenie, klarowanie, rafinowanie, rektyfikacja, destylacja, oczyszczanie, eliminacja, brakowanie, sortowanie itd. SKORPION (Niedwiadek) Skorpion (niedwiadek) symbolizuje Soce, ogie. Ziemi, Afryk, jesie; pe, genitalia, chu, podno; zazdro, pochlebstwo; niezgod, ktni, nienawi, pogard, zo, zoliwo, zjadliw reprymend; nikczemno, zdrad, zemst; wojowniczo, czatowanie, grob, jad i lek, bl, cierpienie, tortur, kata, samobjstwo, mier; zo, Szatana, pych; logik, obron, pomoc, ofiarno; wyrzuty sumienia. Skorpion wojowniczo, zoliwo, czatowanie, gotowo zadawania mierci; kto tylko skorpiona munie, zostaje ugodzony potnym kolcem, ktry wprowadza do ciaa ofiary miertelny jad.

Skorpion ogie. Soce. W legendzie sumeryjskiej o Gilgameszu bohater udaje si po niemiertelno do Szamasza, boga Soca, jednak u stp gry Maszu zagradzaj mu drog potomkowie Chaosu czowiek-skor-pion i jego ona; widzc jednak jego zdecydowanie, pozwalaj mu pj dalej. Skorpion (w staro. Egipcie) podno, mier: Selket (Serket), bogini-skorpion podnoci i ycia pozagrobowego, strzegca czte1 rech bram wiata podziemnego i rde Nilu. Skorpion obrona, pomoc. Gdy Izyda poszukuje Ozyrysa w mokradach papirusowych, towarzyszy jej siedem skorpionw. Skorpion pogarda, pycha; nagana. Mwi Pan: Posyam ci do synw izraelskich, do narodu buntownikw (...), ale ty, synu czowieczy, nie bj si ich (...), chocia ci otaczaj ciernie i mieszkasz wrd skorpionw" (Ezechie! 2, 36). W mit. gr. Orion, syn Posejdona, olbrzym beocki, myliwy, zgin od rany zadanej w pit przez skorpiona, ktrego nasaa obraona i zazdrosna o Eos (Jutrzenk) Artemida. Zeus umieci Oriona i Skorpiona na niebie jako dwa ssiadujce z sob gwiazdozbiory, przy czym Orion wiecznie ucieka przed Skorpionem. Skorpion, Niedwiadek (Scorpius) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widzialny przez okrgy rok, znak zodiaku, emblemat fermentacji, mierci, odpornoci, ywotnoci, trwaoci, walki, zdrady; kolor seledynowy, pierwiastek" woda; znak eski, zimny, wilgotny, niepomylny, rzdzony przez planet Mars, wyobraany przez zygzakowat lini byskawicy a. liter M zakoczon strza symbolizujc do; znak jesienny, padziernikowy. Wie si z upadkiem Faetona; zwany cmentarzem zodiaku a. Domem mierci. Skorpion judeo-chrzec. symbol zdrady i za; zazdro i nienawi; Judasz; w rdw. yd. Skorpion cierpienie, tortura. Ojciec mj chosta was biczami, a ja was chosta bd skorpionami" (3. Ks. Krl. 12,14). W rdw. dyscyplin cztero- a. picioogonow ze stalowymi kolcami i oowianymi kulkami nazywano skorpionem. I dozwolono im, nie eby ich zabijay, lecz mczyy (...), a mka ich jest jak mka po skorpionie, gdy uksi czowieka" (Apok. 9,5).

Skorpion ustawiczna groba nakazujca cig ostrono. Pod kadym kamieniem czyha skorpion" (Winiowie, fragm. 35 Sofoklesa). W gniedzie skorpiona nogi swej nie stawiaj!" (Henryk VI cz. 2 3,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Skorpion diabe. Oto daem wam moc deptania po wach i skorpionach" (Ew. wg uk. 10,19), tj. przeciw diabu i jego kompanom. Skorpion genitalia, sperma; podanie. W wyobraeniach sceny zabijania przez Mitr kosmicznego byka (np. rzeba w Watykanie) pies i w gryz byka i zlizuj jego yciodajn krew, a skorpion atakuje jego jdra, aby zdoby yciodajn sperm. Skorpion jesie, jesie ycia; okres ycia czowieka, w ktrym gro mu choroby i mier. Skorpion kat; przeciwiestwo pszczoy i skarabeusza. Skorpion jad i lek (odtrutka). Wg medycyny rdw. najlepsz odtrutka przeciw jadowi skorpiona jest olej wycinity z jego ciaa, ktry jest te lekiem przeciw kamicy moczowej. Skorpion w rdw. Afryka jako jedna z czterech czci wiata; Ziemia jako jeden z czterech pierwiastkw"; Logika jako jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych; dialektyka; herezja; Szatan. Skorpiony w gowie. Wg wierze lud. zbyt dugie wchanie bazylii wonnej sprawia, e w mzgu zalgaj si skorpiony. Skorpion ofiarno, powicenie si, mio rodzicielska. Wg legendy mae skorpio-niki wyeraj matce wntrznoci nim si wydostan na wiato dzienne. Skorpion pochlebstwo. Przysowie: Pochlebca podobny jest do niedwiadka, ktry nie uksi, a pierwej przelie. Skorpion wyrzuty sumienia. Myl moja pena jest skorpionw" (Makbet 3,2 Szekspira). Skorpion samobjstwo. Wg wierze lud., kiedy skorpion, osaczony zewszd przez ogie, nie widzi ratunku, sam zadaje sobie mier jadowitym kolcem. Skorpion zemsta. Zemsta si jak skorpijon, wasnym jadem choszcze" (Mazepa 4,3 Sowackiego). W marzeniu sennym: powana strata.

SKOWRONEK Skowronek symbolizuje niebo, zczenie nieba z ziemi, mediacj; wiosn, wit, poranek, czasomierz; nadziej, mio; brawur, wesoo, lekkomylno, ywo, ruchliwo, krztanin; skrzydo, natchnienie, pie (niebiask), (nie)muzykalno, przyrodzony kunszt; mdro, naiwno, przesanie; pokor kapask. Skowronek mdro. Bogini mdroci Atena (Minerwa) przybieraa niekiedy posta skowronka (a. jaskki). Skowronek niemuzykalno. Przysowie starogr.: Dla niemuzykalnego nawet skowronek jest melodyjny. Po piewie oper jak nudn s rzecz ranne skowronki, co na Litwie skrzecz!" (Dedykacja gawd gminnym Litwinom 434 Ludwika Kondratowicza). Skowronek ranny ptaszek, herold ranku, przeciwiestwo sowika i sowy, ptakw nocnych. ,,Chcesz ju i? Jeszcze ranek nie tak bliski, sowik to, a nie skowronek si zrywa i piewem przeszy trwone ucho twoje (...) Skowronek to, w czujny herold ranku" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). ,,Ciemno dla sowy, wiato dla skowronka" (Cymbelin 3,6 Szekspira, t. L. Uiricha). Skowronek zegar rolnika. ecy wstaj ze skowronkiem i ze skowronkiem si spa kad" (Idylle 10,50 Teokryta). Wesoe skowronki to zegary oracza" (Stracone zachody mioci 5, 2, 914 Szekspira). Skowronek poranna pie, modzieczy zapa, rado ycia, samorodna muzykalno; wzlatujce, bezcielesne szczcie; dla mistykw radosna modlitwa zaniesiona do stp tronu Stwrcy; piewak nadziei; rado niewidzialnego ducha, ktry chciaby pocieszy ziemi (Michelet). Przez swoj niedosin oku posta, gdy niewidzialny piewa unoszc si w powietrzu czysto literackie wyobraenie pozbawione obrazu, czysta metafora, sublimacja; przejrzysto, fala radoci. ,,Skowronek rwno ze dniem piewaniem si sili" (Sielanka sma 140 Bartomieja Zimorowica). ,,Nauczyciel pieni i ycia" (O literaturze: Skowronek J, G. von Herdera). Ranny wiosny dzwonek, rwnie gboko w niebie schowany skowronek" (Pan Tadeusz 2, 1314 Mickiewicza). Skowronek wity ptak Gallw, ptak dobrej wrby: nka skowronka noszona

w zanadrzu a. jej wyobraenie zwycistwo, szczcie. Skowronek w chrzecijastwie kapastwo, pokora kapana; przeciwiestwo pychy pawia; w rdw. miosierdzie; dla franciszkanw rado pracy. Skowronek ruchliwo, krztanina, obrotno, wawo, aktywno. wawy skowronek, pose dnia, wita sw pieni szary wit" (Opowieci kanterberyjskie, Opowie Rycerza 633 Chaucera). Skowronek ptak proroczy, nioscy ozdrowienie (Karnety t. 2 Leonarda da Vinci). Skowronek niebiasko. Ju piewa skowronek pod sklepieniem nieba" (Cymbelin 2, 3 Szekspira, t. wg L. Uiricha). Ptak ,,yjcy w niebie" (Jules Renard). Skowronek naiwno. Przysowie fr.: Se laisser prendre au miroir comme 1'alouette 'da si nabra na lustro jak skowronek', tj. da si ogupi pochlebstwami. Skowronek mediacja, skrzydo niebiaskie, porednictwo midzy niebem a ziemi. Ptak buduje gniazdko na ziemi, a wznosi si pionowo do nieba; zczenie nieba z ziemi. Wyej, wci wyej wzbijasz si z naszej ziemi" (Do skowronka P. B. Shelleya). Eteryczny minstrelu! pielgrzymie nieba!" (Do skowronka Williama Wordswortha). Skowronek wiosna, zwiastun wiosny. Przylatuje z poudniowych krajw b. wczesn wiosn, z pocztkiem marca lub nawet przy kocu lutego. Skowronek zmartwienia i obawy na wyrost. Przysowie w wielu jzykach: Gdyby niebo upado, potukoby mnstwo skowronkw. W marzeniu sennym: (schwytany) strata pienina; (latajcy) wzbogacenie si; (piewajcy) dobra wiadomo. SKRZYDA Skrzyda symbolizuj ycie, mier, zasad msk, psychopompa, posaca bogw, dusz i ciao. Ducha Sw., uduchowienie; myl, umys, ide, abstrakcj, ewolucj duchow, inteligencj, wiedz, rozmylanie; wiato, owiecenie, wyobrani, fantazj; przeznaczenie; ucieczk, dziaanie, ruch, popiech, szybko, rozprzestrzenianie si, dematerializacj, wszechobecno, powietrze, wyzwolenie (z przycigania ziemskiego), wzlot, ulg, uniesienie, aspiracje, wznioso, egzaltacj, zapa,

ambicj, gotowo; zwycistwo, urodzenie i majtek, bogactwo, autorytet, chwa, potg, opiek, obron, moliwoci; mio, pie, noc, milczenie, poezj, przyja, cnot; chwil, mijanie czasu; niepokj; nieszczcie; zob. Piro, Wiatr. Skrzyda ptaka zob. Ptak (uskrzydlone metafory; wysze stany bytu; duchowo). Skrzydlata tarcza, skrzydlate koo posannictwo boskie, duch boy; yciodajno, Soce, wiato, promienie, uzdrawianie; deszcz, podno, wo-ptak, zniszczenie. W staro. Egipcie wieczno, dusza zmarego. W sztuce chrz. gobica (Duch Sw.). Skrzydlata tarcza opleciona dwoma wami relig. i polit. emblemat Horusa, boga nieba, wadcy Dolnego i Grnego Egiptu wyobraanych przez we. Skrzydlata tarcza z ukiem i strzaami emblemat asyryjskiego boga Soca i wojny, Aszszura, wyobraajcy uskrzydlon tarcz soneczn miotajc promienie-strzay. Skrzydlaty lew a. byk (w plastyce asyryjskiej) odwaga, sia, wszechwiedza. Skrzydlaty smok atrybut bogw Ziemi. Skrzydlaty czowiek, duch, anio, porednik midzy Bogiem a ludmi, wysannik bstwa w mazdaizmie, judaizmie, chrzecijastwie i islamie; archanio. Stary Testament przedstawia wielokrotnie aniow jak zwykych ludzi, a zatem bez skrzyde, np. anioa Rafaa: ,,Tobiasz spotka modzieca okazaego, ktry sta przepasany i jakby gotowy do drogi. A nie wiedzc, e to by anio boy, pozdrowi go" (Tobiasz 5, 56). Opiekucze skrzyda ochrona, serdeczna opieka, troska, piecza (moe od kokoszy zagarniajcej pisklta pod skrzyda). Bra kogo pod swoje skrzyda pod opiek. Pod cieniem skrzyde Twoich chro mnie" (Psalm 16 8). Skrzyda orle autorytet, potga, chwaa; opieka, obrona. Widzielicie sami (...) jak niosem was na skrzydach orowych i przywiodem do siebie" (Ex. 19,4), Bg do Mojesza o przymierzu z ludem Izraela. Na skrzydach wiatru z najwiksz szybkoci; lotem wyobrani; zob. Wiatr (wyobraeniem szybkoci); tac. super pennas yentorum (Wulgata, Psalm 17 11; 103, 3). Skrzyda gobicy szybka ucieczka od lkliwoci ducha i nawanoci" wzburzonego miasta do odpoczynku w ciszy i samot-

noci. Kto mi da skrzyda jak gobicy, a odlec i odpoczn. Oto oddaliem si i mieszkaem na pustyni" (Psalm 54 79). Skrzyda powietrze; wit, ranny chd; atrybut bogw wiatru. Gdybym wzi skrzyda poranku, zamieszka na kracu morza" (Psalm 138 9). Skrzyda potga asyryjska. Oto Pan przywiedzie na nich (...) krla asyryjskiego i wszystk chwa jego (...); rozpostarcie skrzyde jego napeni szeroko ziemi twojej, o Emanuelu!" (Izajasz 8, 78), apostrofa proroka do Mesjasza. Skrzyda Azraela cie, tchnienie zbliajcej si mierci. W teologii yd. i muzum. anio mierci Azrae] oddziela dusz umierajcego od ciaa. Skrzyda atrybut gr.-rz. bogw i bstw: Zwycistwa (Ateny-Minerwy; Nike-Victorii, ktrej posgi i poski wpyny na wczesne wyobraenia aniow w sztuce chrz. np. na mozaikach); posacw bogw (Her-mesMerkury, Iris), psychopompw (odprowadzajcych dusze w zawiaty); Przeznaczenia, Losu (Nemesis, Fatum); Mioci (Afrodyta-Wenus, Eros-Kupido-Amor, Put-toAmoretto) itd. Uskrzydlony kapelusz atrybut Hermesa-Merkurego, Perseusza. Skrzydeka kaduceusza (symbolicznej laski staro. heroldw, laski poselskiej Hermesa-Merkurego) pokj, handel; misja posa. herolda. Uskrzydlone stopy, pity (jak u Hermesa-Merkurego, Perseusza) potga wzniosoci duchowej; u witych buddyzmu tybetaskiego ewolucja kosmiczna; skrzydeka oniryczne fruwanie we nie, dynamizm. natchnienie, wyzwolenie si twrczych poety. wieszcza, wrbity. Skrzydlate sowa (gr. epea pterentd) u Homera ozdobny epitet metaforyczny, uyty w Iliadzie 46, w Odysei 58 razy. np. (Tele-mach) wita sowem skrzydlatym: Raduj si gociu!" (ks. l. t. J. Parandowskiego). Dzi: sowa, wyraenia, ktre si powszechnie cytuje (por. zbir Georga Blichmanna Geflii-geite Warte. 1864). Skrzydo mier. ..Skrzydo mierci" (Menander cyt. przez Zenobiusza 6,31). Skrzyda wyobrania; medytacja, umys; atrybut Sawy i Plotki. Skrzyda piorunowe (w kulcie Zeusa) posannictwo boskie; szybko, aktywno.

Skrzydlaty rumak Pegaz. Skrzyda kara (przymocowane do ramion woskiem) niewydolno funkcjonalna; takie skrzyda jego ojca. Dedala, wytrzymuj prb lotu, bo Dedal nie zbliy si do Soca i wosk si nie stopi. Przyci, podci, spta komu skrzyda zgasi, zmrozi, zmarnowa, czyj entuzjazm; ograniczy czyj wolno; okiezna, utemperowa; pierw. o drobiu. Skrzyda poezja. Niezwyke i potne unios mnie skrzyda, mnie poet-abdzia w powietrzne przestworze" (Pieni 2, 20, l2 Horacego, t. Jzefa Zawirowskiego). Skrzyda w chrz. wiato, owiecenie; promienie soca sprawiedliwoci; ewo-IUCJB duchowa; atrybut anioa, archanioa, cherubina, serafina. Skrzyda wszechobecno; wskazuj strony wiata, pory roku itd. Skrzyda nietoperza ciemno; czary; wypaczona wyobrania. Skrzyda atrybutem idei. abstrakcji (w epoce Odrodzenia i pniej) itd.. takich jak: Sawa (z trbami). Historia (piszca na tabliczce), Pokj (z gobic). Fortuna (z zasonitymi oczami i z globem ziemskim). Nemezis (z waz i wdzidem a. sznurem). Ojciec Czas (z kos i klepsydr). Sposobno (tj. Okazja, wg opisu rzeby Lizyppa z IV w. p.n.e.), Noc (zazw. z sow, mask, wiecem z makw sennych), Melancholia (siedzca). Bieda oraz wiele cnt. zalet, wad i grzechw. Swoje skrzydo dawn. swj osobisty interes, wasna korzy. Kady na swe skrzydo goni" (Krtka rozprawa... 642 Mikoaja Reja). Skrzyda ycie. Zwoka czsto udaremnia spenienie dobrych uczynkw, bo skrzyda ycia ludzkiego porose s pirami mierci!" (Rozprawa: Jak JKM moe dokuczy krlowi Hiszpanii Sir Humphreya Gilberta; 1577). Skrzyda milczenie. ..Jak wdzicznie unosiy si na skrzydach milczenia" (Comus 249250 Johna Miltona). Skrzyda husarskie skrzyda u siode a. naplecznika zbroi husarii, cikiej jazdy kopijniczej. elity kawalerii polskiej XVII w., suce jako postrach nieprzyjaciela a. ozdoba, a pierw.. wg niektrych, jako obrona przed arkanami Tatarw. Dodawa komu skrzyde, przyprawia, przypina skrzyda dodawa zapau, ani

muszu, budzi uniesienie. ,,Modoci! dodaj mi skrzyda!" (Oda do modoci 1 Mickiewicza). Skrzyda bocianie zapowied wiosny. ..Bocian (...) rozpi skrzyda biae, wczesny sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 234 Mickiewicza). Szklane skrzyda teleskop (luneta astronomiczna). Pieni ma. ty jest gwiazd za granic wiata! I wzrok ziemski, do ciebie wysany za goca, cho'szklanne wemie skrzyda, ciebie nie dolata" (Dziady cz. III l. 2, Improwizacja 1517 Mickiewicza). Skrzyda pie. Nim ja w mier ojczyzny uwierz (...) porw j wprzdy na pieniane skrzyda" (Poeta i natchnienie 233 6 Sowackiego). Na skrzydach pieni". nm. AufFlugeln des Gesanges (Lyrisches Intermezzo 9, l Heinricha Heinego). Skrzyda dusza i ciao, Dusza i ciao to tylko dwa skrzyda, ktrymi czasu i przestrzeni sida duch mj rozcina" (Psalmy przyszoci, I. Psalm wiary l3 Zygmunta Krasiskiego). Skrzyda mio. ,,Mioci daj skrzyda niesusznie poeci" (Mitos l Tymona Zaborowskiego). Szkocki tekst: Niech zawiasy przyjani nigdy nie rdzewiej, a skrzyda mioci nie gubi ani pirka! Skrzyda noc. Dzie min i ciemno spada ze skrzyde Nocy" (Dzie min 12 H.W. Longfellowa). Skrzydo przyja. Roznie skrzydem przyjani gasncy pomie wesela" (Magazyn osobliwoci 7,23 Dickensa, t. A. Przedpe-skaTrzeciakowska). Skrzyda denie ku wzniosoci, do szlachetnoci, do przekroczenia kondycji ludzkiej; wyzwolenie, zwycistwo. Skrzyda ucieczka, moliwo ratowania si ucieczk. Przysowie: Lepiej mie skrzyda ni rogi. Opali (jak owad przy pomieniu wiecy), zwichn sobie skrzyda dozna niepowodze; zniechci si. Rozwin skrzyda do lotu rozpocz dziaanie na wielk skal. Skrzyda nieszczcie. Przysowie: Nieszczcia przylatuj na skrzydach, a odchodz pieszo. Skrzyda urodzenie i majtek. ..Wielki wiat jest wyszym wiatem (...). do tych wy

yn wzbi si mona (...) tylko za pomoc dwch skrzyde: urodzenia i majtku" (Lalka, 1.5 Bolesawa Prusa). W alchemii: zasada mska, aktywna (niektre istoty bezskrzyde zasada eska. pasywna): orze poerajcy lwa; wyzwolenie z przycigania ziemskiego. W heraldyce: obrona; (skrzyda na tarczy) rado z powodzenia. W marzeniu sennym: poprawa sytuacji: awans. SO So symbolizuje wadz (krlewsk), dum, trwao, niezmienno, potg; szalestwo; msko (ityfallizm), si a. brak popdu' pciowego; pokj, szczcie, (dugo)wieczno; Afryk; chmur; nadludzk si, niezgrbno, ostrono, nieczuo, ociao, gruboskrno, wytrzymao; delikatno, skromno, cierpliwo, powcigliwo, umiarkowanie; roztropno, pami(tliwo), mdro; wspczucie, agodno; pobono. religi; czysto. So, najwiksze zwierz ldowe, mimo swego ogromu mao agresywne, gdy nie sprowokowane. atwo dajce si oswoi (so indyjski) i tresowa, uchodzi, obok lwa. za krla zwierzt. W hinduizmie na soniu wspiera si wiat, dlatego czsto wyobraany w charakterze kariatydy (rzeba speniajca funkcj podpory, kolumny); jako zwierz kosmiczne sam ma struktur kosmosu: kula wsparta na czterech supach; symbol Ziemi. Bg Ganesia, syn Siwy i Parwati, bg wszelkiego pocztku i wejcia, usuwacz przeszkd, patron literatury i nauki, wyobraany jest z gow sonia. So jest wierzchowcem bogw i krlw: w hinduizmie wierzchowcem Indry; w mahajaskim buddyzmie bodhisattwa Samantabhadra, reprezentujcy szczcie a. uprzejmo. dosiada trjgowego lub szeciociosowego sonia. Ju w III tysicleciu p.n.e. w sztuce indyjskiej i egipskiej symbolizuje wadz krlewsk, pokj, dobrobyt, zaspokojenie pragnie. Zawiadczony na obelisku z IX w. p.n.e. krla Asyrii Salmanassara III. Historyk gr. Kte-zjasz widzia sonie indyjskie na dworze krla perskiego Artakserksesa II Memnona w V w. p.n.e.

Wybr witego krla. Wg tradycji, na staroytnym Wschodzie miano wypuszcza sonia samopas na miasto, a pierwszy napotkany i uniesiony trb w gr lub polany przez niego wod przechodzie stawa si witym krlem. Sonia jako zwierz bojowe uywano wielokrotnie w staroytnoci, gwnie dla siania paniki wrd nieprzyjaci (i ich koni) nieobytych z widokiem tych zwierzt, zw. gdy wystpoway w zwartych formacjach. Gdy Juda Machabeusz obieg zamek syryjski w Jerozolimie. Antioch Eupator wkroczy do Judei: ,,i bya liczba wojska jego 100000 i 32 sonie wprawione do walki. (...) Soniom pokazywano sok grona winnego i morwy. aby je rozjuszy do bitwy" (/. Ks. Macha-bejska 6. 30, 34). Grecy zetknli si ze soniami bojowymi w bitwie pod Arbel (wyprawa Aleksandra Wielkiego), a potem w Indiach; Rzymianie poznali sonie indyjskie w wojnie z Pyrrosem. afrykaskie w wojnach punickich. Znaczenie kultowe soni zrodzio si przez zwizek z indyjskim Dionizosem-Bachusem i jego pochodami triumfalnymi. So atrybutem wschodzcego Soca, niekiedy -wyobraany z podniesion trb, na tle Soca, gdy pozdrawia jutrzenk (O przemylnoci zwierzt Plutarcha). So dugowieczno, wieczno; staroytni sdzili, e yje przeszo sto lat (naprawd 7080). Na monetach macedoskich przedstawiano go wraz z napisem Wieczno", na monetach i medalach rzymskich pojawiay si sonie zaprzone do cesarskiego rydwanu, wz Sawy cigniony przez sonie itp. So gigantyczny apetyt a. umiarkowanie w jedzeniu i piciu. Przysowie: Kto sonia na uczt prosi, gd do domu wprowadza. Wg Pliniusza St. so nigdy nie jada wicej ni mu niezbdnie potrzeba, aby si utrzyma przy yciu. So sia popdu pciowego; ozibo seksualna. Wg pop. mniemania para soni udawaa si na Wschd po korze mandragory, znany jako afrodyzjak, i dopiero po spoyciu go bya zdolna do rozpodu, podobnie jak pierwsi ludzie w raju po skosztowaniu owocu drzewa wiadomoci. So w tradycji chrz. grzesznik zatwardziay (z uwagi na sw grub skr): w rdw. uwaany za szczeglnie cnotliwego. gdy wg Arystotelesa zachowywa mia

wstrzemiliwo seksualn w czasie dwuletniej (naprawd ok. 22-miesicznej) ciy samicy {Historia naturalna 7.5 Pliniusza St.), std sta si wzorem umiaru i powcigliwoci. So by te emblematem chrztu, wierzono bowiem, e samica rodzi w wodzie stawu, podczas gdy samiec stoi na stray. aby odpdza smoki. So czysto; z powodu biaoci swych ciosw (tzw. kw). Uywano go. podobnie jak jelenia, lwa i (wg tradycji) jednoroca, jako sprawdzianu dziewictwa dziewczyny: jeeli zwierz jej nie zaatakowao, bya dziewic. So rozwaga i takt: nie atakuje zwierzt maych i sabych. Przysowie: So myszy nie chwyta. So duma. Wierzono, e nie moe zgina kolan i dlatego sypia stojc, oparty o drzewo. ..So nie ma staww, aby si mg kania: nogi do chodu ma, nie do zginania" (Troilus -i Kressyda 2,3 Szekspira, t. L. Ul-richa). So lub gowa sonia staro. i rdw. atrybutem Afryki jako jednej z czterech czci wiata. Na mapach Libii kartografowie kad, gdzie luka. dzikie listowie, a gdzie bezludn pustaci zionie, wymalowuj w braku miast SONIE" (O poezji Jonathana Swifta; 1733 r.). Biay so (o jasnej a. jasnoplamistej skrze) wite zwierz Syjamu za czasw legendarnych krlw Awy; w jego postaci Budda wstpowa mia w ono Mai a. zstpowa na ziemi. Przydawano biaemu soniowi urzdnika wysokiej rangi, aby nadzorowa gospodark dworu sonia. Wg pniejszej tradycji wadcy Syjamu obdarowywali biaymi soniami dworzan, ktrych chcieli zrujnowa; przen. kosztowna a. bezuyteczna godno lub posiado; popularny symbol buddyzmu. Skrzydlaty so chmura, zwaszcza deszczowa. Trba sonia deszcz i byskawica; fallus. Sonia nazywaj zwierzciem o trzech ogonach: trbie, ogonie i ityfallusie. Ko soniowa czysto, trwao, stao. O Oblubiecu: ,,Brzuch jego z koci soniowej" (Pie nad pieniami 5,14). O Oblubienicy: ..Szyja twoja jak wiea z koci soniowej" (7,4). Uczyni te Salomon stolic wielk ze soniowej koci" (J. Ks. Krl. 10.18). W staroytnoci wznoszono chryze-

lefantowe posgi, kryte zotem i koci soniow; z nich najsynniejsze Ateny Partenos (przed 438 p.n.e.) i Zeusa Olimpijskiego (po 430 p.n.e.), oba duta Fidiasza. Mae soniki z koci soniowej, zwykle w kompletach po 7 sztuk rnej wielkoci, sprowadzano masowo, zw. w XIX w. ze Wschodu, jako amulety szczcia stawiane na peczkach i w serwantkach. Wiea z koci soniowej przen. izolowanie si od spraw ogu, wywyszanie si ponad nie. Matka Boska jest wie z koci soniowej" w dawnej litanii loretaskiej z powodu nienej biaoci Jej cnoty i dlatego, e so jest pogromc wa i smoka, tak jak Maria pogromczyni wa-Szatana. Walka sonia z dzikiem w plastyce XVII w. walka cnoty z rozpust. Na rzebach wity Angkor.-Vat wystpuje so w walce z lwem jako symbolem za i mocy instynktu. So zwierz pamitliwe. Przysowie: Kobiety i sonie nigdy nie zapominaj (doznanej krzywdy). Ale staro. Grecy powiadali, e to mapa nigdy nie zapomina krzywdy, a sonia uwaali, z powodu jego wielkich rozmiarw, za stworzenie gupie i nieczue. So rzecz najbardziej oczywista, rzucajca si w oczy, widoczna.,,Sonia jako nie zauwayem" (z bajki Ciekawy Iwana Kryowa); iron. o niedostrzeganiu rzeczy najwaniejszej. So w skadzie porcelany czowiek niezgrabny, nietaktowny, gruboskrny, enfant terrible. So niebezpieczestwo par excellence (fr. 'w najwyszym stopniu'). Gdy zapa sonia za tyln nog, a on usiuje si wyrwa, najrozsdniej bdzie, jeli pozwolisz mu uciec" iron. aforyzm Abrahama Lincolna, prezydenta USA, wypowiedziany na par godzin przed mierci z rk zamachowca. So a sprawa polska art. o szukaniu w kadej sprawie zwizkw z kwesti polsk", zw. w okresie zaborw; wzorowane na szwedzkim: Elefanten och Kar! den Tolvte 'so a Karol XII'; w wielki monarcha by niewyczerpanym tematem wszelkich dyskusji w Szwecji. Szalony so uwaano, e stado soni niekiedy wpada w sza i, pdzc przed siebie, tratuje wszystko na swej drodze. Szalone sonie przed si pdz, nie wiedzc, dokd

ani po co? Nie dbajc, co obal piersi, co pod nogami podruzgoc?" (Preludia 5 Kazimierza Tetmajera). Mie skr sonia by gruboskrnym, nieczuym, brutalnym, bez serca. So dentelmen. The elephant's a gentelman" (Oonts Rudyarda Kiplinga). Jumbo" prawdop. najwikszy so przebywajcy w niewoli, od 1865 w londyskim Zoo, w 1882 sprzedany firmie widowiskowo-cyrkowej Barnum and Bailey w USA. W marzeniu sennym: zwycistwo; zwierzoksztatne wyobraenie picego. W heraldyce: potga, ambicja, odwaga, rozsdek, rozum, chytro, potulno, czysto. W USA emblemat partii republikaskiej. SOCE Soce jest symbolem nieskoczonoci, nieba, nowego pocztku, ksztatu (w przeciwiestwie do Ksiyca-materii), wiata, ognia, rozrodczego gorca, samotnika, wielkiego wdrowca, zasady aktywnej, rda energii i mocy yciowej, dawcy i niszczyciela ycia, (bezstronnego) dobroczycy; wszystkowidzcego bstwa, mskiego Stwrcy, oka boskiego, Chrystusa, Raju, odnowiciela, zmartwychwstania, uzdrowiciela; wspaniaoci, wietnoci, modzieczoci, czystoci; triumfu, chway; prawdy, owiecenia, sprawiedliwoci, bezstronnego sdzi; sowa, autorytetu, najwyszej inteligencji kosmicznej, geniuszu, mdroci, rozumu, inteligencji, wynalazczoci, wolnej woli; zota; rolnika, wonicy; mskoci, ojca, popdu pciowego; podnoci; wiernoci, niewiernoci; szau, zoliwoci, krtkiego ycia, poudniowego (ok. godz. 12) szalestwa; zabjcy, truciciela. nagej mierci; zob. Feniks; Oko (soca). Soce czczono na og bardziej w strefie umiarkowanej, a Ksiyc w podzwrotnikowej; od tej zasady s jednak wane wyjtki, np. kult boga Soca w gorcym i suchym klimacie Egiptu i Azji Zachodniej oraz najbardziej rozwinity kult Soca w Meksyku i Peru. Zwaszcza w tych kulturach staroytnoci, gdzie odgrywao znaczn rol w rachubie czasu i gdzie zastpio dawnego boga niebios. Soce bywao bogiem najwaniejszym, jak egipski Ra (Re, Atum-Re, Amon-Ra, Chnum-Re), prawe oko Horusa (lewym jest Ksiyc) i skarabeusz (powi-

tnik, wity uk Chepri, bg wschodzcego Soca); zwaszcza dotyczy to krtkiego okresu monoteizmu sonecznego Amenhote-pa IV Echnatona (XIV w. p.n.e.). Rwnie u ydw istnia taki kult, jednak cakiem marginalny: na skutek reformy religijnej krla Jozjasza (VII w. p.n.e.) usunito ze wityni sprzty kultu Soca (4. Ks. Krl. 1,23). ktry powsta tam mimo wyranego zakazu Jahwe; zob. Gwiazda (Gwiazdy bogami). Kult Soca perskiej religii Mitry, przeniesionego przez legiony rzymskie do Europy jako Soi inyictus (tac. 'niezwycione Soce'), odsun na dalszy plan bogw olimpijskich, tak e przed wprowadzeniem chrzecijastwa religia rzymska staa si niemal monoteistyczna. Czciej jednak Soce wystpuje jako bstwo podporzdkowane gwnym bogom, zwaszcza niebiaskim, wyraz (objawienie si) boskoci na niebie, jako bstwo pojmowane nieraz jako syn boga i brat tczy lub oko boga. Tak byo z greckim Heliosem, z czasem w znacznej mierze wchonitym przez Apollina Foibosa (Feba), Suri w Indiach, Utu w Sumerze, Szamaszem w Ba-bilonii-Asyrii i chaldejskim Merodachem. W mitologii skandynawskiej Soce wystpuje jako wszystkowidzce oko Odyna i jako Sunna wiecznie lkajcy si poarcia przez wilka Fenrisa (symbol zamienia). Pan wiata wie, jak dugo pracowa potrzeba; soce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba, czas i ziemianinowi ustpowa z pola" (Pan Tadeusz l, 2024 Mickiewicza). Soce Chrystus. Wczesny Koci skierowa rzymski kult Soca na osob Chrystusa: mitraistycznemu witu narodzin Soca w najkrtsz noc roku, 25 grudnia, przeciwstawi epifani (wito Trzech Krli, 6 I), a od III w. Boe Narodzenie; zmartwychwstanie za przypada na okres odradzajcego si, wiosennego Soca w pierwszym miesicu roku u ydw (i Rzymian do 153 p.n.e.), kiedy caa przyroda zmartwychwstaje, i to nie w ydowski sabat, ale w niedziel, w dzie Heliosa i Mitry, w ktrym Jahwe stworzy wiato. We wczesnym chrzecijastwie modlcy si w-domu i w kociele zwracali si na wschd, podobnie jak wyznawcy kultw sonecznych; std rwnie bierze si zwyczaj kierowania, w miar monoci, osi budynkw kocielnych i grobw na wschd. Soce sprawiedliwo, sdzia, ktry wszystko widzi i syszy. ,,Ja uczyni t

rzecz przed oczyma wszystkiego Izraela i przed oczyma soca" (l. Ks. Krl. 12,12). I wzejdzie (w Dniu Sdu) wam, bojcym si imienia mego, soce sprawiedliwoci" (Malachiasz 4,2). Grecy, przysigajc, brali Heliosa za wiadka. ,,Nim mnie osdzisz, czekaj soca" (Do D.D. 18 Mickiewicza). Di Sonne scheint nm. 'soce wieci', pop. ostrzeenie (zw. w Saksonii), e dzieci suchaj. Soce ycie; wiato soneczne rado ycia, szczcie i powodzenie. ,,Przyjemne jest wiato i mio jest oczom widzie soce" (Eklezjastes 11,7). Filozof Diogenes powiedzia do Aleksandra Wielkiego, ktry pyta go, co moe dla niego zrobi: Nie zasaniaj mi soca". Ojczyzno moja (...) wiem, e masz w sobie soce ywota" (O! nieszczliwa... 15 Sowackiego). Na jego marmurowe (...) ciao (...) pada greckie, promienne, umiechnite soce" (Dyskobol 911 Kazimierza Tetmajera). Mie soce w sercu mie pogodne, wesoe usposobienie. Przysowia: Bdzie i przed naszymi wrotami soce (tj. 'szczcie, powodzenie'). I na socu (tj. szczciu) s plamy. Nie wszystkim jednako soce wieci (tj. szczcie dopisuje). Mie soce i wiatr w plecy (tac. Soi et yentus a lergo sunt, fr. Le soleil et venl sont au dos) mie sprzyjajce warunki dziaania, mie powodzenie. Soce wolno i swoboda. Ale gdy soce wolnoci zawieci, jaki z powoki tej owad wyleci?" (Dziady cz. III, Ustp, Droga do Rosji 934 Mickiewicza). Lecz skoro soce swobody zabynie (...) i c si stanie z kaskad tyrastwa?" (Dziady cz. III, Ustp, Pomnik Piotra Wielkiego 6668 Mickiewicza). Soce zbawienie. Witaj jutrzenko swobody, zbawienia za tob soce" (Oda do modoci 745 Mickiewicza). Soce bohater, triumf, zwycistwo, modzieniec z mieczem (promieniem sonecznym albo ogniem) w doni atakujcy niebo, ktre broni si sieci gwiazd. Bohater-So-ce wspomaga bohatera sonecznego, Jozuego, zatrzymujc si na jego wezwanie tak dugo a pomci si lud nad nieprzyjacimi swymi" (Ks. Jozuego 10,13). Polskie wydao go plemi, wstrzyma soce, ruszy ziemi" (Kopernik Jana Nepomucena Kamiskiego). Oto soce spod Austerlitz!" sowa Napo

leona I do oficerw fr. przy wschodzie soca nad Borodino 7 IX 1812. Soce patriotyzm, imperializm. W moim pastwie soce nigdy nie zachodzi" powiedzie mia cesarz Karol V o Hiszpanii i jej zamorskich posiadociach (w tragedii Friedricha Schillera Don Carlos, infant hiszpaski mwi to Filip II). ,,Mio ojczyzny o! to soce wietne dla serc, co dumne" (Wacaw 29, 7223 Sowackiego).,,damy rwnie naszego miejsca pod socem" powiedzia w Reichstagu 6 XII 1897 kanclerz nm., ksi Bernard Biiiow, usprawiedliwiajc roszczenia kolonialne Niemiec. Soce ojciec; wpyw ojcowski w zakresie dyscypliny, moralnoci, wychowania, wyksztacenia, wiadomoci. Promienista korona soneczna jako atrybut duchowoci niebiaskiej, wadzy i chway, przejta zostaa od dawna przez wadcw azjatyckich, zdobicych swe korony zotem i drogimi kamieniami naladujcymi blask soneczny. Zwyciskich zawodnikw sportowych wieczono koronami rolinnymi (wiecami), a wizerunki witych wieccym nimbem wok gowy lub nad ni i aureol (glori) wok caej postaci. Sionce wie si z mskoci, a Ksiyc (zob.) z eskoci (w wikszoci wypadkw); podobnie jak w wikszoci mitologii niebo stanowi zasad aktywn, msk, duchow i zapadniajc, a ziemia pasywn, esk, materialn i yzn (podn), tak i Soce czy si przewanie z heroiczn, ognist zasad msk, a blado i subtelnie wieccy odbitym od Soca blaskiem Ksiyc, podlegy miesicznym fazom, zmieniajcy ksztat (jak kobieta w ciy), kojarzy si z zasad esk. W innych wypadkach Soce moe by wyobraeniem oblubienicy lub twarzy kochanki: Narzeczona pikna jak soce (ac. electa ut soi)" (Pie nad pieniami, 6,9). Socem s Juliji lica. Wnijd, o przeliczne soce, na zgub ksiyca" (Romeo i Julia 2,2 Szekspira, t. Mickiewicza). Wschodzce Soce modo, pocztek kariery, narodziny, powitanie, zmartwychwstanie, niewinno, spr; Japonia i Wschd. Zachodzce Soce staro, kres powodzenia yciowego; Zachd, Arizona. Wicej ludzi czci soce wschodzce ni zachodzce" powiedzia Pompejusz do Sulli, gdy ten gosowa przeciw udzieleniu Pompejuszowi triumfu (fr. adorer le soleil levant, ang.

to worshtp the rising su, nm. die angehende Sonne anbeten). Lecz nam, kiedy raz soce staroci zapado, nie przyda nic do twarzy misterne zwierciado" (Narcyz 1334 Naruszewicza). Soce rzuca dugie cienie kres ycia nadchodzi, Soce sia skracajca ycie i wywoujca szalestwo swoim przepalajcym wszystko arem. Rolnikw znajdujcych si w samo poudnie w polu w czasie skwaru, wystawionych na dziaanie najgortszych promieni sonecznych, napadaj, mcz i pozbawiaj zmysw (wg dawnych poi. i czes. wierze lud.) demony powietrzne zwane (przy)po-udnicami. Bohaterowie soneczni, jak Sam-son, Herakles, Sigurd, yj krtko. Od soca poaru sczerniaa mi gowa" (Hagar na puszczy l Kornela Ujejskiego). Soce wie si ze wiatem podziemnym i mierci: soce noc powraca z zachodu na wschd podziemn rzek lub podziemnym morzem, jak egipski bg Ra (Re), powracajcy na wschd podziemnym Nilem w barce cignitej przez demony i we. W Boskiej Komedii (Piekl l, 60 Dantego) pieko jest miejscem, gdzie Soce milczy", tj. nie wieci. Czarne Soce, przebywajce w nocy w innych, podziemnych krajach, w niektrych kultach indiaskich oznacza mier i nieszczcie (wyobraane w postaci jaguara); w nowoytnej lit. i sztuce wystpuje niekiedy jako symbol smutku i metafizycznego strachu. Zamienie Soca (i Ksiyca) bywa zapowiedz koca wiata: A natychmiast po utrapieniu owych dni soce si zami (i ksiyc nie da wiatoci swojej)" (Ew. wg Mat. 24,29). Trzy promienie soca dobra myl, dobry uczynek, dobre sowo. Astrologia sprowadzia Soce do roli planety, dlatego, wraz z Ksiycem, Merkurym, Wener, Marsem, Jowiszem i Saturnem, liczono 7 planet". W astrologii soce oznacza msko, wadczo, dum, szczcie, promienisto, (nad)wiadomo, ywotno, potg, osobowo, modo; kamie rubin albo topaz; w muzyce ton E; metal zoto, nazywane te Socem ziemi"; dzie niedziela; zwierzta orze i lew; roliny orzech woski, winorol, heliotrop, oliwka, nagietek, mlecz, piwonia, sonecznik; wpywa na serce, gow, mzg, wzrok, praw stron ciaa i rodkowe palce

rk. Tarcza soneczna przeznaczenie, zmartwychwstanie. W heraldyce: chwaa, powaga, znaczenie: dynastia Yorku (w Anglii). Emblematy i atrybuty Soca: jabko, aster, siekiera, pika, uk i strzay, jaskier, orze, wz, koo (z zarysem twarzy), kogut. stokrotka, mniszek lekarski, oko, pomie, zoto, gowa w zotych lokach, obrcz, lew, kula, sonecznik, biay ko. Wyobraanejako pikny modzieniec powocy wozem zaprzonym w 4 rumaki. Stada Heliosa oboki. SOWIK Sowik symbolizuje anielsko, marzenia. przeczucie szczcia, sodycz, mio; zapowied wiosny; Sowo, natchnienie poetyckie, liryk, muzyk, piew, belcanto; serce; pragnienie wolnoci; uzdrowienie; noc, czujno; dwuznaczno, skryto; ciekawo; z wrb. smutek, al, tsknot, skarg matki, bl, zy, poegnanie, mier, aob, tren, niemiertelno, beznadziejno, dusz potpion. Sowik ptak wiosny, przeciwiestwo sowy (zob.), ptaka zimy i dugich nocy. Przysowie: Witaj nam, maiczku, z sowikiem w gaiczku! Piknogosy zwiastun wiosny" (Fragment 138 Safony). ,,Sowik w szelinach, gdy zorza zakwita, gardeczkiem rannym mod wiosn wita" (Dziewostb 3, chr panieski, X. Bohymnia 78 Szymona 7.1-morowica). Sowik w mit. gr. aoba, tsknota, bl. Filomela i Prokne byy crkami krla Aten, Pandiona. Prokne polubia krla Tracji, Tereusa, i miaa z nim syna Itysa. Gdy Filomela ich odwiedzia, szwagier zgwaci j i wyrwa jej jzyk, aby nie moga si poskary; ale ona wyhaftowaa obraz tej zbrodni na peplosie i posaa go siostrze. Prokne, mszczc si, daa mowi do zjedzenia potraw z ciaa ich syna. Bogowie zmienili Prokne (a. Filomel) w sowika, ktrego piew to opakiwanie syna (sdzono, e to samiczki sowikw piewaj), a jej siostr w jaskk. Wg innego mitu Aedon, ona Krla Teb, Zetosa, matka Itylosa, pozazdrociwszy licznego potomstwa Amfionowi i Niobe, chciaa zabi ich pierworodnego, ale przez omyk zabia wasnego syna. Zmieniona przez Zeusa w sowika, pa

cze po stracie Itylosa. Filomela rzewnie w cienistym listowiu topoli ali si. kiedy jej oracz (...) pisklta wybierze, a ona straconych pacze w noc, na gazce siedzca" (Georgiki 4, 51214 Wergiliusza, t. Z. Abramowiczwny). Sowik rzewne skargi, zy, marzenia, smutek, poegnanie. piewa sowik na topoli, a w sercu go przedsi boli" (Pie witojaska o Sobtce, Panna IX 910 Jana Kochanowskiego). (Tu mog) piewa moje nieszczcia i smutki zgodnie z rzewliwym sowika kwileniem" (Dwaj panowie z Werony 5,4 Szekspira, t. Stanisawa Komiana). Sowiczku mj! a le a piej! na poegnanie piej wylanym zom, spenionym snom, skoczonej piosnce twej" (Do B.Z. l4 Mickiewicza). Smutne sowiki, co si wabi paczem" (Rozczenie 32 Sowackiego). (Sowik) wstrzymuje zy ptasie, kryje oczy mg zasnute w siwych pir atasie" (piew sowika M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej). Gos sowika pikny piew, belcanto. Wg Platona sowik by emblematem Ta-myrisa, barda staro. Tracji: ,,Chepi si pych Tamyris. e w piewie pokona zwycisko nawet muzy (...). One za w gniewie wykuy mu oczy i dar odebray pieni" (Iliada 2, 594 i nast. Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego). Pikno sowiczego gosu odbiera moc ludzkim dziennym troskom w bezsenne noce. W Odzie do sowika (1819) Johna Keatsa poeta, suchajc piewu sowika, marzy o ucieczce z tego wiata smutku i blu, i o schronieniu si moc wyobrani w idealnym wiecie Pikna, tak uroczo i czysto wyraonym w tym piewie. Ale sowik ulatuje, a wraz z nim oczarowanie. ..Tutaj bywa zwykle sowik (...). Co za koncert! Jak si sadzi! To dla serca piewka boska! W kt piewaczka nawet woska!" (Wyjazd z domu 1824 Wincentego Pola). W biaodrzewiu wirnie i sreblicie sodzik sowi sowisie-skie ciewy" (Slopiewnie, Sowisie 18 Juliana Tuwima). Sowik czujno; serce; pie miosna. ,,Wszyscy prcz czujnego sowika, co przez noc ca piewa sw miosn pie" (Raj utracony 4, 602 Johna Miltona). Przysowie: Ludzie nie sowiki, aby si sercem karmili, Sowik noc. Zob. Skowronek (ranny ptaszek). I sowik nawet, gdyby we dnie nuci wrd gsi ggu, od zwyczajnej pliszki

lepszym nie wydaby si muzykantem" (Kupiec wenecki 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha). ..Twe pynne tony. zamykajce oko dnia" (Sonety. Do sowika Johna Miltona). Gnu-ni spa wol, piewa sowiczkowie" (Sowik 4 Stanisawa Jachowicza). Sowik w legendzie chrz. gdy kres ycia nadchodzi, sowik piewa coraz pikniej przez dziewi godzin, po czym umiera; tsknota za krlestwem niebieskim. Sowik mio i mier; intymna wi midzy mioci i mierci w utworach lirycznych powstaych pod wpywem pieni sowika. Sowik w folklorze dusza potpiona; wrba lekkiej mierci. Sowik niemiertelno. ..Ty nie dla mierci stworze, niemiertelny ptaku!" (Oda do sowika strofa 7 Johna Keatsa). Sowik zwizek z kwiatami, zwt. z r i kwiatem liwy; liryka miosna, nieodwzajemniona mio dajca natchnienie poecie. Gul u bubut, pers.. 'ra i sowik', czste w poezji perskiej. Nazwy butbul uywali romantycy; na Krymie nazywano tak Mickiewicza. W perskiej bajce bubul (sowik) zakocha si w biaej ry i piewa jej tak dugo, a wyczerpany pad na jej kolce i wasn krwi zabarwi j na czerwono. Lecz ich bubul zabynie i wnet oko zmruy; wnet znikn w zieli licie, w sercach pami ry" (Wschd i pnoc 56 Mickiewicza). Sowik poeta; poezja; Sowo. Bo mi matka moja mia na sowika urodzia" (Bo mi matka... l2 Sowackiego). ,,Sowik od Sowa tako pobratymy: to mu si w pieniach przedrzenia uczymy" (Sowik Bohdana Zaleskiego). Sowik nie dostanie nagrody na wystawie drobiu" (Epigram. miech z chmury Sir Waltera Raieigha, 18611922). Sowik ozdrowienie. Cesarz chiski wola sztucznego, ubrylantowanego sowika od prawdziwego, ktry piewa w jego ogrodzie, a przed gosem robota uciek. Robot si zepsu i zamilk, a gdy cesarz zachorowa, szary ptaszek wrci i ozdrowi cesarza natchnionymi trelami swej poezji (Sowik, ba Andersena). Sowik niebezpieczne zwizki, zabronione uczucia, niedozwolona mio; ptak nocny: sycha go, ale nie wida; dwuznaczno, skryto; pikny gos. szary strj.

Sowik pragnienie wolnoci. Sowik i rudzik niedugo poyj w klatce. Przysowie nm.: Sowik w klatce nie zapiewa. Sowik anielsko. Przysowie: Kto sowika zabija, zasmuci aniow. Sowik ciekawo. Przysowie: Ciekawy jak sowik. Pie sowika (dla staroytnych) dobry omen. Pie sowika sodycz, sodkie marzenia. Pie sowika mnie upia i sny sodkie si roiy" (Spomnienia 78 Bohdana Zaleskiego). Sodkim piewem sowik klska" (Noc czerwcowa l2 Leopolda Staffa). Szwedzki sowik Jenny Lind, 182087, szwedzki sopran liryczno-koloraturowy. jedna z najwybitniejszych piewaczek XIX w. SMOK Smok jest symbolem chaosu, praoceanu, wody, chmury, deszczu, suszy; prawdy, autorytetu. zasady za. grzechu, okruciestwa, despotyzmu, potgi, bawochwalstwa, nieuctwa; ostrego wzroku, czujnoci, stray; wroga, mordu, piractwa; (w chrzecijastwie:) zo, nieczysto, grzech, pogastwo. herezja, bd. Szatan, kamstwo. Zob. te: Potwory, Lewiatan, Wieloryb. W, Jednoroec. Legendarny potwr, bdcy zwykle, jak wikszo potworw, symbolem prachaosu, przeciwiestwem adu kosmicznego, nowego porzdku boskiego, fantastyczn mieszanin gatunkw, pci. czci ciaa rnych, najczciej niebezpiecznych zwierzt, najpopularniejszy potwr mitu i folkloru wielu krajw, niekiedy nie rnicy si od wa (gr. drakon to 'w; smok', std tac. draco. fr., ang. dragon, nm. Drache). Bywa wem zrodzonym aseksualnie z jaja zoonego przez koguta, majcym ciao pokryte rybimi uskami, z nogami, skrzydami i niekiedy bem ptaka, z przednimi apami (a nieraz i bem) lwa, albo z uszami wou. oczami demona, szyj wa. brzuchem miczaka. W innych typach smoka wystpoway organy jaszczurki, ryby. ropuchy, sonia, konia, wini, barana, sokoa, omiornicy lub wieloryba. Bywa wielogowy lub zaopatrzony w inne organy w nadmiernej liczbie: y moe zarwno pod ziemi, jak w powietrzu. W najpopularniejszej postaci jest to pokryty usk jaszczur buchajcy ogniem z pyska, z wielkimi skrzy-

dami nietoperza i kolczastym ogonem. Smok zrodzi si w wyobrani staroytnych, ktrzy nie mieli pojcia o rzeczywistym istnieniu olbrzymich gadw kopalnych ery mezozoicznej (18560 milionw lat temu). W rnych legendach i mitach smok jako istota ziemno-wodna miewa gow dugowosej kobiety, jako stworzenie ldowe czsto wypija krew stworze zabitych jego potnym, kolczastym ogonem; jako stwr powietrzno-wodny nieraz poyka ludzi i zwierzta w caoci: kiedy indziej fruwa jako skrzydlaty w. Chaldejski smok Tiamat mia cztery apy, uski i skrzyda. Smoki na monumentalnym Portyku Isztar. wzniesionym ku chwale Marduka przez Nebokadnezara II w Babilonie, to czworonogi kryte usk, chodzce na orlich i lwich apach, o ciele rogatego wa. Smok-w zasada za (na Bliskim Wschodzie, gdzie wystpuj due, grone. czsto jadowite we). Egipski bg-w Apep zaczaja si o wicie na boga-soce Ra (Re), aby go pore; jego zwycistwami byy zamienia soca. Grecy i Rzymianie przejli wprawdzie ide wa-smoka jako zowrogiej siy Chaosu, ale niekiedy wyobraali go sobie jako si dobroczynn, jako chtoniczn istot podziemn czuwajc nad urodzajem, goszc na danie wyrocznie, strzegc skarbw i piknych dziewic. Jednak ujemne cechy smoka z czasem przewayy pod wpywem Biblii i chrzecijastwa. Wymieniane przez Bibli smoki (hebr. tannin) bywaj zwierztami ldowymi lub morskimi (Psalm 103 26) i pojmowane s przez egzegetw rnie jako szakale. bazyliszki, jaszczury, we, krokodyle, wieloryby, Lewiatany, Behemoty. hipopotamy (Hiob 40,10). jdze itp.. ale zawsze jako istoty grone lub obrzyde. Ouroboros emblematyczny smok-w staro. Egiptu i Grecji, przedstawiany z ogonem w zbach, poerajcy si i odradzajcy nieustannie; jako symbol gnostykw i alchemikw wyraa jedno wszechrzeczy, materialn i duchow, ustawicznie zmieniajc ksztaty w odwiecznym cyklu zniszczenia. odtwarzania i nieustannej odnowy. Wizerunek ouroborosa podsun chemikowi nm. F. A. Kekule von Stradonitz w 1865 ide piercieniowej budowy czsteczki benzenu. Smok bg. Krl babiloski wzywa proroka Daniela (w Biblii: Daniel 14. 2227).

aby uczci wielkiego smoka uwaanego za boga. Danie] da smokowi potraw ze smoy, sada i sierci, od ktrej smok pk, dowodzc tym, e nie jest bogiem. Na lwa srogiego bez obrazy wsidziesz i na ogromnym smoku jedzi bdziesz" (Psalm 90/91 13. tt. Jana Kochanowskiego). Grone ksztaty smoka uczyniy go wczenie atrybutem potgi wojennej i wadzy krlewskiej. W Iliadzie Homera krl Agamem-non ma na tarczy wyobraenie trzygowego. bkitnego smoka-wa. redniowieczni wikingowie mieli take smoki na tarczach i rzebione by smocze na dziobach swych okrtw. W Anglii przed podbojem normandzkim smok nale) do gwnych insygniw krlewskich czasu wojny, wprowadzony przez Uther Pendragona. ojca krla Artura. W XX wieku wczono smoka urzdowo do herbu ksicia Walii. Na Dalekim Wschodzie smok zachowa autorytet istoty dobroczynnej. W Chinach lutlg ('smok') sta si godem narodowym i emblematem rodziny cesarskiej. Japoski tatsu ('smok') moe do woli zmienia swe wymiary, a nawet stawa si niewidzialny. W taoizmie smok jest wcieleniem boskich sit natury. Smoki chiskie i japoskie, mimo e s istotami powietrznymi, nie maj skrzyde. W mit. gr. potworny smok-w Pyton, zrodzony przez Gaje. strzeg jej wyroczni u stp Parnasu. Apollo zabi go strza z tuku i ustanowi na miejscu dawnej wyroczni now, swoj, w wityni delfickiej. Od Pytona pochodzi miaa nazwa Pytii. wieszczki i kapanki Apollina w Delfach. Smok-w by stranikiem wity, skarbw i dziewic w mit. gr.. Zotego Runa, jabek Hesperyd. jako istota czujna, o wyjtkowo przenikliwym wzroku. Perseusz zabija smoka (potwora morskiego), stranika przykutej do skay krlewny etiopskiej. Andromedy, i polubia j. Jedn z 12 prac Heraklesa byo zabicie hydry lernejskiej, potwora wielogowego o ciele wa; kad gow bohater po odciciu przypala, aby nie odrosa. Wielogowie smocze oznacza regres i rozwj wsteczny. Vrdra w mit. indyjskiej to smok, ktry nie pozwala spa deszczom monsunowym; zabity przez Indr. gwnego boga panteonu wedyckiego. Kraken legendarny wielki potwr morski. widywany na pn. Atlantyku, opisany

po raz pierwszy w 1752 przez Erika Pontoppidana, pisarza dusko-norweskiego. Zby wa-smoka talizmany zapewniajce pomylno i zdrowie. Gdy mityczny Kadmos zaoy Kadme. przysze Teby. zabi wasmoka i zasia jego zby w ziemi: powyrastali z nich wojownicy, ktrzy si wzajem pozabijali: piciu pozostaych przy yciu, nazwanych Spartoi (gr. 'zasiani'), stao si protoplastami arystokracji tebaskiej. Podobnie postpi Jazon. na polecenie krla Kolchidy, z zbami zabitego wa-smoka pilnujcego zotego runa. Pliniusz w swojej Historii naturalnej nie zadowala si stwierdzeniem, e smoki napadaj latem na sonie, ale stara si wyjani, dlaczego tak czyni: robi to. jego zdaniem. aby si orzewi krwi soniow, ktra, jak wiadomo (!). jest zimna. W-smok przeciwnik, prawrg. diabe, susza, mrz. choroba, zaraza, ciemo. nieczysto. Zwierz Apokalipsy to ..smok wielki, ryy. majcy siedem gw i dziesi rogw, a na gowach siedem koron; ogon jego cign si przez trzeci cz gwiazd niebieskich" (12. 3 4). Siedem gw wyobraa tu 7 grzechw gwnych: ludzka gowa pycha. w zazdro, wielbd gniew, limak nieczysto, hiena chciwo itd. Archanio Micha i anioowie walczyli ze smokiem. ,,i zrzucony zosta w smok wielki, w starodawny, nazwany diabem i szatanem. ktry zwodzi cay wiat" (12,9). Ten obraz waszatana-smoka. strconego anioa, przejo pniejsze chrzecijastwo; sta si on wyobraeniem bdu, grzechu, herezji, pogastwa. diaba; wyobraano go lecego bezsilnie (mimo potwornych ksztatw) pod stopami witych i mczennikw, archanioa Michaa, w. Magorzaty z Antiochii i w. Jerzego (oboje skreleni w 1969 z listy witych). w. Marty (siostry azarza), w. Bernarda z Clairvaux, w. Sylwestra (papiea. 314335). w. Teodora z Pontu (dawnego patrona Wenecji), w. Samsona, arcybiskupa Dola, w. Donata. w. Klemensa z Mctzu. w. Romana z Rouen. niekiedy samego Chrystusa. na miniaturach i ikonach bizantyjskich i ruskich, w plastyce XIIIXIV w.. w dzieach van Eycka. Dtirera. Donatella. Uccella. Carpaccia. Rafaela. Correggia. Ve-ronesa i in.

Smok u gnostykw chrz. absolut. anio witu, wyzwoliciel, pojednawca, duch wszelakiej wiedzy. Na redniowiecznych procesjach noszono wizerunki smoka jako wyobraenie zwycistwa Chrystusa. Beowulf. skandynawski heros-wiking. bohater tytuowy najwczeniejszego poematu epickiego lit. staroangielskiej (spisanego ok. r. 700). ginie w walce z pustoszcym kraj. ognistym smokiem, zabijajc go jednak przed mierci. Sigurd, bohater Volsunga Saga i Pieni o Nibeiungach. zabija smoka Fafnira strzegcego skarbu karw, symbolu niemiertelnoci. zjada serce smoka, co pozwala Sigurdowi rozumie mow ptakw. W Pieni, jako Zygfryd, wykpawszy si we krwi zabitego smoka, bohater otrzymuje rogow skr i staje si odporny na ciosy. Jzyk smoczy (jaszczurczy, bazyliszkowy) oszczerczy, potwarczy (Hiob 20.16), ..Ha. jzyku smoczy! serce jaszczurcze! (...) Wiem, e jak inni. tak ty mgby wiar zama. lecz nie wiedziaam, e tak podle umiesz kama!" (Pan Tadeusz 8, 513519 Mickiewicza). Krew smocza tetysz wojenny, talizman przynoszcy szczcie; w wielu mitach ostrza wczni i strza zanurzone w niej zadaj nieuleczalne, miertelne rany. Zob. wyej Sigurd-Zygfryd. Pysk smoka brama Piekie. Smok trzygtowy indoeuropcjski potwr burzy. lina smocza trucizna. Smok wawelski z legendy, prawdop. od Smoczej Jamy (w ktrej zapewne znajdowano koci); wzorowany na Ksidze Daniela (14. 2227) w Biblii i niezliczonych europejskich legendach redniowiecznych; zabity przez krakowiaczka" Skub. ktry da mu do zjedzenia siark zaszyt w barani skr. Przysowie: Smok moczyda nie utrac wg bajek ludowych sowiaski boek Chworz o wygldzie smoka panowa nad ldem i nad wod. Moczydto ogon. Gwiazdozbir Smoka atrybut mdroci nieba. ..w zodyjakowy Smok dugi i gruby. ktry gwiadziste wije po niebie przeguby, ktrego mylnie Wem chrzcz astronomowie. jest nie wem, lecz ryb. Lewiatan si zowie" (Pan Tadeusz 8, 8992 Mickiewicza).

Smoczy miesic okres midzy dwoma kolejnymi przejciami Ksiyca przez ten sam wze swej orbity. Emblemat astrologii i alchemii smok skrzydlaty. W alchemii: materia prima', dwa walczce z sob smoki gnicie, rozdzielenie pierwiastkw. rozkad psychiczny; neutralizacja przeciwnych tendencji siarki i rtci; skrzydlaty smok pierwiastek lotny; bez skrzyde pierwiastek stay. Heraldyka: w Rzymie staroytnym czerwony smok na chorgwiach wojskowych oznacza kohort; stranik tronu, wadcy; od czasw wypraw krzyowych oznaka dalekich wypraw i podry. SOK Sok symbolizuje ogie, wiato, niebo, Soce, wiatr, chmury, burz; pewno siebie, dum, msko, rycersko, szlachetno, zuchwao, majestat, bohaterstwo; bystro wzroku, czujno, wznioso, szybko, miao; zo, dziko obaskawion, polowanie. pocaunek mierci, niemiertelno, mier, powrt; nawrcenie, wito, wrb; skromno, mio, kochanka: dotyk. smak; logik. Sok w staro. Egipcie zasada niebiaska. ksi ptakw, atrybut bogw wiata i Soca, a take wiata podziemnego; Ra (Re). Horusa, bstwa Chonsu z gow sokoa zwieczon tarcz ksiycow. Sokoy (jastrzbie, ory itd.) w staro. Grecji wiato. Soce, wrba, wyrocznia; zwizane z Apollinem jako posem bogw. bogiem Soca i wyroczni; najszybsze z ptakw, zabijajce w locie jak strzay apolli-skie. Jastrzb polotny. zguba gobic, w ptak najszybszy wrd rzeszy skrzydlatej" (Iliada 15. 2356 Homera, t. I. Wieniew-skiego). Apollo przybiera ksztat sokoa i zmienia ludzi w sokoy, zwykle jednak sok wystpowa jako towarzysz boga. Sok by ptakiem symbolicznym ju w kulturze egejskiej (puchar Nestora", zoty acuch z podwjnym sokoem z grobw myke-skich). U Rzymian ptak wrebny. Sokoy (sokoy waciwe, jastrzbie, ory. krogulce itd.) byy bardzo cenione z uwagi na ich uytek w sokolnictwie (owach z sokoem na ptactwo i drobn zwierzyn): trzymany przez sokolnika na doni osonitej

grub skrzan rkawic, po zdjciu czapeczki sok byskawicznym lotem dopada zdobyczy i wraca na rk. Sokolnictwo przyszo do Europy ze stepw Azji w IVV w. n.e. Sok w mit. pers. i w chrz. wrg wa; zob. W. ,,Peza w (...). Nie uwaaem (...) przylotu boskich sokow, lecz potem (...) zielonych skrzyde sposzona opotem usza gadzina" (Boska Komedia, Czyciec 8, 99107 Dantego, t. E. Porbowicza). Sok w chrz. nawrcenie (gdy nawraca na gos sokolnika); atrybut w. Bawona (ok. 589ok. 653), patrona sokolnikw, w. Badryka, ktremu wskaza, gdzie wystawi klasztor, i Juliana Szpitalnika z fr. romansu rycerskiego. Z diamentowym piercieniem w pazurach impresa (godo) Piera de'Me-dici, 141669, tak zwanego Piotra Poda-gryka, z rodu Medyceuszw, z dewiz Sem-per ac. 'zawsze'. Sok w mit. skand. jedna z postaci, jakie przybiera Loki, bg za i ktni; atrybut bogini mioci Frei i bogini maestwa Friggi. Freja fruwa nad ziemi w szacie z sokolich pir, tj. z chmur. Sok zwiadowca bogw siedzcy na najwyszej gazi Drzewa Wszechwiata (zob. Drzewo: Igdrasil), na gowie ora. i donosi bogom o tym, co si dzieje na wiecie. Sok szlachetno, majestat. Sok, kiedy pozbywszy kaptura wykrca gow i kras si chwali, i okazuje wigor, bijc w pira" (Boska Komedia. Raj 19, 346 Dantego, t. E. Porbowicza). Widziaem sokoa majestatycznie si unoszcego" (Makbet 2,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Sok zwycistwo nad dz, zwycistwo zasady mskiej, dziennej, sonecznej nad esk, nocn i ksiycow. Ukazywany w rdw. jak rozdziera zajca symbolizujcego podanie seksualne. Sok w rdw, ulubiony symbol rycerza-kochanka, ktry wyrusza na bj, po czym zwyciski wraca do damy swego serca. Pani powiada: Mj sok odlecia daleko w obce kraje" (Heinrich von Mligeln, poeta nm., ok. 132072), Sok wiato, nadzieja ujrzenia wiata: wizie. Nakryty czapeczk sok symbolizowa w epoce Odrodzenia nadziej zobaczenia wiata w ciemnociach: post tenebras spero lucern ac. 'mam nadziej, e wiato zabynie, gdy rozprosz si ciemnoci'.

Sok pewno siebie, miao. Ufny jak sok, co ciga ptaszyn" (Ryszard II 1,3 Szekspira, tt. S. Komiana), mwi Bo-lingbroke z rodu Lancastrw, ktrzy mieli biaego sokoa w herbie. Sok bystro, czujno. Mie oczy jak sok, sokole oczy; przenikliwe, bystre spojrzenie; doskonay wzrok. .,Sysz cignce urawie, ktrych by nie dostrzegy renice sokoa" (Stepy Akermaskie 910 Mickiewicza). Sok wznioso, denie do nieba i Soca w sensie fizycznym, intelektualnym i moralnym; wyszo, zwycistwo. A ty, myli moja, podlatuj jak sok!" (Krakowiak 4 Edmunda Wasilewskiego). Sok pocaunek mierci. Sok zabija gobia musnwszy go tylko w najwikszym pdzie (i zadajc mu miertelny cios pazurem), a potem zawraca i chwyta spadajcego, martwego ju ptaka. Sok czowiek zuchway, mody, bohaterski, bystry, patriota. ..Gdyby orem by! Lot sokoa mie!" (Wieci 212 Maurycego Gosawskiego). Ory, sokoy! Dajcie mi skrzyda!" (Ory, sokoy! l2 Mieczysawa Romanowskiego). Nazwa czeskiej organizacji gimnastycznej i polit. Sok" (za. w 1862) i polskiej Sok" (w 1867 we Lwowie). Marsz sokow (1901) Jana Lama, muz. Wilhelma Czerwiskiego: Ospay i gnuny, zgrzybiay ten wiat (...). Hej, bracia Sokoy, dodajmy mu si, by ruchu zapragn, by powsta i y" (1 6). Sok, sokolik ukochany, dorodny modzieniec, kochanek. Zabra mi wszystko Jako, mj sok, zabra mnie ca niebog. (...) Gdziee, ach gdziee, o mj sokole" Walka l, l, l, Wodzimierza Wolskiego). ,,0n poegna mnie, sokolik" (jw. l, 2, l). Sokoli lot szybki, niedocigy. W astrologii: znak zodiaku Strzelec. W heraldyce: godo wojenne wodza Hu-nw. Attyli; rycersko; owy; pogo za upragnionym celem. SOSNA (wierk) Sosna symbolizuje dugowieczno, wytrzymao, miao, zwycistwo; zdrowie, msko, seks, podno; wierno; samotno, al, smutek; siostr; harf; pacierz. Raj, nie

miertelno; filozofi, mdro; kar, wspczucie; ogie. Soce; eglug; por. Pinia, Joda. Sosna niemiertelno. Zmarym wrzucano do grobu gazki sosny, aby wzmocni odlatujc dusz, a zwoki uchroni od zepsucia. Sosna ogie. Soce; podno. W Egipcie powicona bya Ozyrysowi, bogu wegetacji i wody. W kulcie Mitry zwizana ze Socem. U Grekw powicona Afrodycie, Artemidzie, Panu; zob. Pinia (piniole afrodyzjak). Palce si drewno sosnowe wydaje mi wo, ale sypie iskry. Sosna atrybut Attisa czczonego we Frygii, Azji Mniejszej, a potem w caym imperium rzymskim mitycznego maonka Wielkiej Matki Bogw (klasycznej Kybele), ktry pozbawi si mskoci pod sosn, gdy zakochana w nim hermafrodytyczna Adgistis pomieszaa mu zmysy; wg innych wersji mitu zosta zmieniony w sosn; zob. te Pinia. Sosna egluga. Drzewo, jako budulec okrtw, zw. stpek, powicone Posejdono-wi (podobnie jak modrzew i joda). ,,I te, co dugo stay na wyniosej grze sosny, pync po morzach wyzywaj burze" (Metamorfozy l, 134 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Tutaj sterujcie, wy, skrzydlate sosny" (Inner Tempie Masque. Song of the Sirens Williama Browne'a). Sosna zwycistwo. Wieniec z. gazek sosnowych by nagrod dla zwycizcw na igrzyskach istmijskich. Sosna sodki szept, powany szmer. pacierz, aoba, wzdychanie, ojczyste gosy, myli polskie. Jest co sodkiego w szepcie sosny" (Idylle l, l, l, Teokryta). ,,I od sosen na wsze strony, jak pacierza szept stumiony, szmer powany, smtny pynie" (Sroczka 3. 268 Adama Puga). ..Nasz ubogi nard (...) ojczyste gosy syszy nawet w sosen szumie (...) i z szumu sosny kmiotek pie ukada poln, w ktrej jakby w jeziorze (...) myli polskie (...) pyn" (Na wstp do... ,,Ochrony" 4754 Teofila Lenartowicza). ,,Szumice sosny nad grobami" (Podr do Ziemi witej z Neapolu 27, 161 Sowackiego). Sosny na wzgrzach wzdychay" (Sosny na wzgrzach... Roberta Bridgesa). Sosna w rdw., niekiedy drzewo Raju. Sosna czarna wspczucie; zasada mska.

Sosna kara. Prospero do Ariela: (Sykoraks) wszczepia ciebie w rozupan sosn, gdzie uwiziony ye wrd boleci przez lat dwanacie" (Burza 1,2 Szekspira, t. L. Ulricha). Przewrcona sosna czowiek przywalony nieszczciem. ..Tak runa ta sosna wyniosa, opucia gazie" (Henryk VI cz. 2 2,3 Szekspira), o Humphreyu, ksiciu Glou-cester. Rozdarta sosna czowiek torturowany przez los, opierajcy si ostatkiem si; ,,Pacz samotny, jedyny, pacz przed obliczem Boga" (Ludzie bezdomni, na kocu, Stefana eromskiego). Sosenka pszczoa. Mae sosenki jako pszczoy brzcz jedwabnym kolcem" (Podr do Ziemi witej z Neapolu 6, 6, 23 Sowackiego). Sosna harfa. Wiatr, ten wielki stary harfiarz, uderza w sw grzmic harf sosen" (A Life of Drama 2 Alexandra Smitha). ..Siostro sosno, sosno samotna, sosno Wejmuto!" (Wejmuta 2478 Leopolda Staffa). wierk miao, nadzieja w trudnych czasach; wierno, wspczucie. wierk mistyka, abnegacja. wierk ma (...) charakter mistyczny. Jest abnegatem (...). Kiedy wiatr wieje, on (...) szepce modlitwy, gderze, wygaduje" (Puszcza biaowieska Wacawa Sieroszewskiego).

SOWA
Sowa symbolizuje samotno, czujno, mil- czenie, rozmylanie, umiarkowanie, mdro. nauk (wieck), wiedz racjonaln, medycyn, nocne studia, niewiedz, niewiar, proroctwo, jasnowidzenie, dowcip, podstp; pospolito, skpstwo; zim, noc, ciemno, pmrok; widmo, demona, diaba; wit; smutek, melancholi, z wiadomo, rozpacz, gniew, nieszczcie, mier. Ptak o nocnym trybie ycia, w dzie sypia ukryty w cieniu. Wbrew rozpowszechnionym opiniom sowa w dzie widzi dobrze, w kadym razie lepiej ni czowiek, ale opinie te sprawiy, e sowa, unikajca wiata dnia, staa si symbolem smutku, ciemnoci, samotnoci na uboczu, melancholii, zwizku z siami chtonicznymi, milczenia, mdroci, deszczu i burzy, wd, rolinnoci, mierci, zimy i dugich nocy.

W pimie hieroglificznym Egiptu sowa znaczy noc, zimno, bierno, zgon, naley te do krlestwa nocnego Soca, boga Ra (Re), pyncego noc w odzi przez podziemny Nil z zachodu na wschd. Crka krla Lesbos, Nyktimene (gr. 'nocna'), bya naonic swego ojca. Za kar zmieniona w sow, ucieka ze wstydu przed wiatem dziennym i kryje si w mrocznych rozpadlinach (Metamorfozy Owidiusza 2,590). W interpretacji chrz, przybiera sprzeczne znaczenia. Jedni widz w niej obraz tych, co unikaj wiata zbawienia: niewierzcych, heretykw, filozofw, mdrcw, inni, na podstawie biblijnego Psalmu 101 6 (,,Staem jak sowa na pustkowiu"), dostrzegaj w niej symbol witoci, atrybut witego pustelnika lub nawet Chrystusa w nocnej pomroce cierpienia. Jeszcze inni, zwaszcza w redniowieczu, upatrywali w niej symbol Synagogi goszcej chwa Prawa, ale nie dostrzegajcej wiata ewangelii; wyobraenie zoci, kamstwa, oszustwa, hipokryzji, Szatana jako Ksicia Ciemnoci. W symbolach wieku ludzkiego przedstawiaa osiemdziesicioletni kobiet. W heraldyce: czujno, dowcip, odosobnienie. Sowa ptakiem zimy (dugich nocy), przeciwiestwem sowika i kukuki, ptakw wiosny. Przysowie mwi: Twarz zaspana jak u sowy w poudnie. Inne, u Fredry przytoczone przez Pana Jowialskiego (1,9), powiada: Kada sowa gupia w dzie". Sowa zaskoczona przez wiato poudnia to przedmiot drwin i wydziwiania Dlirer przedstawia tak scen na jednym ze swych drzeworytw. Lud sdzi, e sowa, ktra nie znosi wiata dnia, jest przeciwiestwem ora, patrzcego w soce otwartymi oczami, dlatego ory walcz jakoby zawsze z sowami, a zwaszcza z puchaczami. Oczy zwrcone nieruchomo w przd (ale za to gowa moe si obraca o wicej ni 180), o jaskrawotych lub pomaraczowych tczwkach; otaczajca je szlara (pira rosnce promienicie wok oczu, odmiennie ubarwione ni reszta upierzenia) sprawia zudne wraenie, e za tak wielkimi oczami znajduje si potny mzg. Widzc w ciemnociach rozeznaje rzeczy i fakty niewidoczne dla innych, a w noc miesiczn otrzymuje wiato nie bezporednio od Soca, ale za porednictwem Ksiyca, odbite refleksem,

zabarwione refleksj, namysem. Wszystko to uczynio z sowy symbol mdroci, u Grekw ptaka bogini mdroci Ateny, a take Aten i Akademii. Wozi sowy do Aten znaczyo tyle, co nosi drwa do lasu, czyli spenia prac nieuyteczn, bo Ateny byy miastem sw, nawet na monetach attyckich wybijano wizerunek sowy; dlatego powiedzenie noctua yolat (tac. 'sowa fruwa') znaczyo w przenoni: pienidz zmienia waciciela, kto bierze apwk. Jako ptak mdroci sowa jest te wyobraeniem nauki, nocnych studiw, jasnowidzenia i proroctwa. Askalafos, syn Acheronu, ..widzcy w mrokach Podziemia", ktry wiadczy przeciw Persefonie, e zgryza pestk granatu (co skazywao j na mieszkanie w Hadesie), za kar zosta przez ni, albo przez jej matk, Demeter. zmieniony w sow (Metamorfozy Owidiusza 5, 538). Ptak Ateny jest wyobraeniem wiedzy racjonalnej (w przeciwiestwie do wiedzy intuicyjnej reprezentowanej przez ora), a take wiedzy tajemnej, gnozy. Sow Ateny nazywano zapewne puszczyka (sow puszczyka, lelka, sow lelka, sow rdzaw, zgrzytacza), ptaka cichego, zdumiewajco nieruchomego, o fascynujcym wzroku, z wielkim haasem napastowanego (gdy pojawi si w dzie) przez drobne ptactwo, take przez gawrony. Widziano w nim towarzysza czarownic i przybijano go do drzwi stodoy, aby sparaliowa diaba, ktry czsto objawia si mia jako puszczyk; w Polsce takie egzekucje zdarzay si nierzadko jeszcze w poowie XX wieku. Sowa bya atrybutem Asklepiosa, wic take medycyny; dla chrzecijan nauki wieckiej w przeciwiestwie do teologii reprezentowanej przez krzy. Od antyku do czasw nowoytnych utrzymuje si jej zwizek z muzami, literatur i filozofi. O Grecjo, ciebie e kochano widz... i w Sokra-tejskiej sowie z cz brylantem" pisze Norwid w Promethidionie (Bogumi 261). Sowa ptak mierci. W staroytnej Babilonii krzyk sowy w nocy rozumiano jako krzyk kobiety zmarej w poogu, paczcej po swym dziecku. W micie greckim bya wyrazicielem parki Atropos, ktra przecina ni ycia ludzkiego. Bya te ptakiem nimfy Kalipso, ktrej wyspa, Ogygia, pena bya symboli mierci, a wic sw, sokow, kormoranw oraz topl. Sowa naleaa te do

bogini wiata widm, Hekate, gdy gniazda sowy cuchn padlin, bo ywi si myszami zwizanymi z noc i mierci. Bya ptakiem mierci, bo najgoniej huka w listopadzie, miesicu mierci; ptakiem widmowym, bo lata bezszelestnie w nocy. To puszczyk zahucza, zowrogi ten str nocny, ktry gronie woa Dobranoc!" (Makbet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Woanie sowy tumaczono te: ,,pjd, pjd (tj. w doek pod kociek)". Zowrbna sowo ruiny i mierci!" (Henryk VI cz. l 4,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Sowa za wrba. Przysowie: Sowa na dachu kwili, komu umrze po chwili. W Metamorfozach Owidiusz (6,431), opisujc koszmarn histori Tereusa i Prokne, mwi o ich weselu, e Eumenidy posay ich lubne oe, a na dachu usiad zowrbny puchacz pod jego auspicjami zostali maestwem", mwic za o kazirodztwie Mirry (10, 453), informuje: Pogrzebowy puchacz trzykrotnie uczyni omen miercionon pieni". Wrd dziwnych zjawisk zapowiadajcych mier Cezara: Wczoraj w samo poudnie sowa siada na rynku pohukujc i kwilc" (Juliusz Cezar 1,3 Szekspira). Sowa bya crk piekarza" mwi obkana Ofelia (Hamlet 4.5 Szekspira); wedug dawnej legendy crka piekarza przemieniona zostaa w sow, gdy odmwia chleba dwigajcemu krzy Jezusowi. SL Sl symbolizuje dobr rad, uzdrowienie. niemiertelno, niezniszczalno, odporno na zepsucie, trwao; si witaln, zdrowie, podno, sperm; bosko, chwa bosk, dobr a. z wrb; cnot, oczyszczenie; mdro, rozum, dowcip, elegancj, prostot; gocinno, wierno, lojalno, przymierze, przyja; dobro, bogactwo; bezowocno, bezpodno, jaowo, gorycz, zniszczenie. Sl wierno, lojalno. Konserwujce waciwoci soli (sama si nie psuje i chroni inne ciaa od zepsucia) uczyniy j szczeglnie dogodnym symbolem trwaej wizi, wiernoci, przyjani. Przymierze soli niezomne. adnej twojej ofiary z pokarmw nie pozbawisz soli przymierza twego Boga. Przy kadej ofierze swojej skada bdziesz i sl" (Lev. 2,13). Jest to umowa soli, wieczna przed Panem, dla ciebie i synw twoich" (Num. 18,19).

Spoywanie soli wierna suba, lojalno w stosunku do wadcy. A my, pamitajc na sl, ktrmy w paacu krlewskim jedli (...), posalimy wiadomo o tym (zamiarze odbudowy Jerozolimy) krlowi" (Ez-drasz 4,14). Sl zwizaa si cile z pojciami honoru, godnoci, czci, szacunku, a take dobroci, gocinnoci (czsto wystpujc razem z chlebem, zob. Chleb); je wsplnie sl" znaczyo tyle, co ,,zawrze przyja" (podobnie jak dzi u muzumanw). W staro. Izraelu dawano do skosztowania sl nowoecom, piecztowano przyjanie, ukady i umowy wsplnym pokosztowaniem soli. Spoy czyj sl skorzysta z jego gocinnoci, co u Arabw tworzy rodzaj wizi midzy ludmi, nie pozwalajcej na obmow drugiej osoby a. szkodzenie jej. Arabowie mwi w takich wypadkach: Sl jest midzy nami. Perskie namak haram, dosl. 'niewierny soli' znaczy 'nielojalny, niewdziczny'. Zjesz beczk soli, nim poznasz do woli (tj. trzeba dugich lat, aby kogo dobrze pozna); przysowie to jest pogosem dawnego znaczenia soli w stosunkach midzy ludmi, Sl ziemi zob. Ziemia. Przysiga na sl szczeglnie wita w staroytnoci. Zmieni si w sup soli znieruchomie, zazw. ze zdumienia, przeraenia; aluzja do losw ony Lota (Gen. 19, 26). Sl oczyszczenie. Mwi Bg do Jerozolimy: W dzie narodzenia twego nie odcito ci ppowiny i wod ci nie umyto na zdrowie ani nie wytarto ci sol" (Ezechiel 16,4). (Elizeusz) podszed do rda wody i wrzuci do niej sl, mwic: Uzdrowiem t wod, nie wyjdzie z niej odtd ani mier, ani poronienie" (4. Ks. Krl. 2,21). Sl i chleb prosty, naturalny tryb ycia (Historia naturalna 31,39 Pliniusza St.); por. Chleb (i sl). Ojcowska solniczka ubstwo, ale i schludno, nie bieda. Ten yje dobrze na maem, komu ojcowska solniczka byszczy na jego skromnym stole" (Pieni 2, 16, 13 Horacego). Sl wytworno, elegancja. Non ampliter, sed munditer convivium; plus salis tjliam sumptus" tac. 'uczta nie obfita, ale przyzwoita; wicej soli (tj. wytwornoci) ni wydatku.' (Prby 3,9 Montaigne'a, cytaty: ze staro.

poety cytowanego przez Nonniusa Marcellu-sa 11,19 i z ywota Attyka rozdz. 13 Corne-liusa Neposa). Sl attycka poczenie subtelnoci, elegancji i ostroci dowcipu, przypisywane intelektualistom attyckim okresu klasycznego; por. Retoryka 2, 21, 13 Arystotelesa. Sl atrybutem w. Mdroci (gr. Hdgia Sphia); sal sapientiae ac. 'sl mdroci'. Sol zaprawiona mowa roztropna, uwana. Mowa wasza zawsze uprzejma, niech bdzie sol zaprawiona, abycie wiedzieli, jak naley kademu odpowiedzie" (List do Kolosan 4,6). Sl boski pierwiastek darowany ziemianom. Za ycia utrzymuje czowieka w karbach rozsdku, po mierci hamuje rozkad ciaa przez czas duszy, odgrywajc w ten sposb rol spenian za ycia przez dusz" (Historia naturalna 31 Pliniusza St.). Solarium ac. 'pienidze dla onierzy na zakup soli; od; paca, pensja' od sal 'sl'; std: salariat warstwa spo. obejmujca osoby yjce z wynagrodzenia za prac. Cum grano salis ac. Pliniusz St. pisze (Historia naturalna 23, 8, 149), e Pompe-jusz znalaz w zdobytym przez siebie paacu Mitrydata odtrutk, ktr trzeba byo bra na czczo z (jednym tylko) ziarnkiem soli"; cytat ten sta si zwrotem przysowiowym, znaczcym, e jak opini (jakie twierdzenie) przyjmowa naley z odrobin rezerwy, sceptycyzmu, nie biorc rzeczy cakiem dosownie. Rozsypanie soli za wrba, zapowied ktni; odwraca si t wrb przerzucajc szczypt soli przez lewe rami (bo lewa strona diabelska); przesd pochodzcy praw-dop. z czasw staro., kiedy sypano sl na zwierzta ofiarne, a rozsypanie si tej soli na ziemi osabiao warto ofiary. Demony, wrki i czarownice miay, wg poj rdw., ucieka od soli jak od wody wiconej. W Ostatniej wieczerzy (149597, Sta. Maria delie Grazie, Mediolan) Leonarda da Vinci, artysta umieci przy postaci Judasza przewrcon solniczk. Sl jaowo, zniszczenie. Sl sypano w staroytnoci na burzone miasta nieprzyjacielskie, aby jego gleb uczyni bezpodn na zawsze, ale te jako magiczny rodek zapobiegawczy przeciw odrodzeniu si siedliska wroga. Abimelech przez cay dzie atakowa miasto, zdoby je, mieszkacw wybi do

nogi, miasto zrwna z ziemi i posypa to miejsce sol" (Ks. Sdziw 9,45). Podobnie postpi Scypion M. w 146 p.n.e.. po zdobyciu i zniszczeniu Kartaginy. Sl zmartwienie, troska. Prosi o sl prosi o zmartwienie. Podawa sl podsuwa trosk. (Przysowia bdce echem przesdw.) Pustynia solna symbol bezpodnoci i potpienia (w Biblii i u mistykw). By komu sol w oku przeszkadza. zawadza, dokucza. Sl rodek zapobiegajcy zepsuciu, przen. duch opanowania siebie i posuszestwa Bogu: ..Miejcie w sobie sl. a pokj miejcie midzy sob" (Ew. wg Marka 9,49); w chrzecijastwie wyobraa bosk mdro i chwa, bogosawiestwo odpdzajce demony, dlatego soli uywa si obok wody wiconej przy chrzcie oraz dla wicenia wody. Sl wanym rekwizytem magii, gularstwa i czarw: rzucona w ogie bronia przed niebezpieczestwem, cinila w kierunku jakiej osoby oznaczaa wyzwanie: Sl tobie w oczy! (rodzaj przeklestwa). Sl peczyna z lichymi oczyma formuka od uroku rzuconego ..zym okiem". Peczynagrudka (soli. ziemi). Sl czasu podeszy wiek. ..Wasza dostojno, cho jeszcze niezupenie za granicami modoci, czuje pewne podmuchy wieku. may smaczek soli czasu" (Henryk IV ci. 2 1.2 Szekspira, t. L. UIricha). Siedzie powyej soli zajmowa uprzywilejowan pozycj spo. a. towarzysk. Dawniej stawiano solniczk porodku dugiego stou; kto siedzia midzy rodkiem stou a najwyszym jego miejscem, zajmowa miejsce honorowe, lepsze. Sony wygrowany. Sona cena. sony rachunek. Sl modoci namitno, chu, sperma. ..Zostao w nas jeszcze troch soli modoci; jestemy synami niewiast" (Wesole kumoszki z Windsoru 2.3 Szekspira, t. L. UIricha). ..Szanujcie sl, niewiasty, ona was rozpodni, przez ni mc ojcostwa stawaj .si godni" (Wasnoci soli 234 Stanisawa Trembeckiego). Sone pyny ciaa: zy. pot, krew. Sony nieprzyzwoity. Sony dowcip, art, kawa.

Sl gorycz: slono i gorycz morza, zob. Morze (nieczystoci). Sl wydobyta (przez odparowanie) z wody morskiej reprezentuje ..ogie dobyty z wody". a wic zarazem kwintesencj i opozycj: jest symbolem przeistoczenia fizycznego (np. przez konserwacj produktw spoywczych i korozj metali) oraz duchowego i moralnego (ochron przed zepsuciem, demoralizacj. deprawacj). Sl rozpuszczona w morzu roztopienie si osobowoci w absolucie. Przysowie: Skd si sl wzia, w to si obraca, tj. z wody w wod. Sl bogactwo, najpewniejszy rodek wzbogacenia si; w dawnej Polsce upy solne byy rdem bogactwa upnikw. ,,A w, co wlezie do soli. i tego gowa nie boli (...), bo kada rzecz, co w sl wchodzi, ju jej nie leda co szkodzi" (Krtka rozprawa... 61116 Mikoaja Reja). Sowa Stefana Czarnieckiego: Ja nie z soli. ani z roli (...) urosem", znacz: nie z intratnych up solnych ani z majtkw ziemskich. Nasypa soli na ogon (np. wrblowi. aby go zapa) artobliwa rada dawana dzieciom. W alchemii: jedna z zasad wiata, jeden z pierwiastkw filozoficznych (obok rtci i siarki); jedna z nazw pramaterii; cielesno; materia w staym stanie skupienia. W marzeniu sennym: dobra wrba; (sl wysypana) zmartwienia, ktnie. SPIRALA (Woluta, Zwj) Spirala symbolizuje samoskrtno, nieskoczono; regres, rozwj; niemiertelno. zmartwychwstanie; introwersj. ekstrawersj; trb powietrzn, wir wodny, zwj. wolut, limaka, wa. bluszcz, winorol, ornament; wia; kontemplacj, tajemnice ycia i mierci, wrb; tchnienie, dusz; taniec, erotyzm. podno. vulv; Ksiyc. Soce; wspaniao; wadz. Spirala symbol ju w epoce kamiennej. ale o spornym znaczeniu, prawdop. zwizany z cyklicznymi zmianami w przyrodzie, z yciem, rozrodczoci, urodzajem, z fazami Ksiyca i jego wpywem na fizjologi kobiety i na pywy morskie, ze Socem i jego biegiem po niebie. Spirala podno i erotyzm vulvy. spiralnych rogw antylop, bawou itp.. nawraca-

jce rytmy ycia, cykliczny charakter zjawisk; dwa parzce si we otaczajce spiral kaduceusz Hermesa. Spirala taniec magiczno-obrzdowy. rytua religii pierwotno-prymitywnych, taniec inicjacyjny. leczniczy, ekstatyczny itd.; taczcy poruszali si po spiralach wprawiajc si w stan zachwycenia, uniesienia ponad i poza rzeczywisto ku magicznemu Centrum. Spirala jeden z najulubieszych elementw ornamentacyjnych. Zwj (woluta) w ornamentach rzebiarsko-archit. (np. w gowicach kolumn) oddech, tchnienie. dusza, duch. Egipskiego boga prawdy i sprawiedliwoci Totha wyobraano ze spiral na gowie. Spirala, zwj Czas. pami. ..Straszna to chwila, w ktrej duch rozkrci za jednym razem cay zwj pamici i w jedn drobn kropl czasu zleje ycie bolesne i zbrodnicze dzieje!" (Giaur 2603 Mickiewicza). Spirala stosunek midzy obwodem i Centrum, jednoci i wieloci; siy kosmiczne w ruchu. Spirala wadza, potga, wrba. Umieszczona na berach faraonw egip. i na zakrzywionych laskach wieszczkw starorzymskich, zwizana z ruchami ww nalecych do wyroczni. Spirala zmartwychwstanie i niemiertelno. Tyrs (laska) Dionizosa opleciona bluszczem i winorol, uwieczona szyszk pinii podne siy Natury, mier i odrodzenie. Spirala zjawiska atmosferyczne, zw. trba powietrzna jako zakcenie porzdku Natury. Spirala w folklorze zwinity w na stray wejcia do miejsc witych, do bramy Piekie. Spirala nieruchoma skostniaa jak muszla limaka; Ksiyc: Labirynt. Spirala w. od znakw spiralnych na segmentach pancerza. Spirala prawoskrtna a. skrcajca na zewntrz rozprzestrzenianie si, ekstrawers-ja, rozwj: schematyczny obraz ewolucji mgawicy. Wszechwiata, zwizek z cyklem ksiycowym (cyklem Melona), aktywny symbol Soca, ronicia; ww i wizw; atrybut Pallas Ateny. Spirala lewoskrtna a. skrcajca do wewntrz zerodkowanie, skupienie, introwersja. uwstecznienie, regres, destrukcja. ze srebra (...), ktre by sobie sprawi, aby im si kania" (Izajasz 2,20). Srebro rafinowane dusza oczyszczona z grzechw. Dowiadczye nas, Panie. wyptawie w ogniu jak pawi srebro" (Psalm 65 10). Bg jest jak ogie odlewacza (...) usidzie, aby wytapia i czyci srebro. Bdzie czyci synw Lewiego" (Malachiasz 3,3). Srebro, srebrniki zdrada. Bracia Jzefa ..wycignwszy go ze studni sprzedali go Ismaelitom za 20 srebrnikw" (Gen. 37,28). Ksita filistyscy mwi do Dalili o mu jej, Samsonie: Oszukaj go i dowiedz si od niego. w czym tak wielk moc ma i jakbymy go mogli zwyciy i zwizanego utrapi. Jeli to uczynisz, damy ci kady po 1100 srebrnikw" (Ks. Sdziw 16,5). Judasz pyta: Co mi dacie, jeli wam wydam Jezusa? Oni za naznaczyli mu 30 srebrnikw" (Ew. wg Mat. 26.15). Srebro, srebrna bro, srebrny klucz przekupstwo. Przysowia: Srebrny klucz otwiera bramy twierdz. Dowody srebrne, ydowskie, najmocniejsze (o apwce). Srebrn angin (gr. argyranches; fr. argenlangine) nazywali dowcipnisie atescy, wg Plutarcha

mier; ciganie si. kurczenie, jak w wirze wodnym a. w trbie powietrznej; pasywny symbol Ksiyca; atrybut Posejdona. Spirala podwjna, skrcajca si w dwch przeciwnych kierunkach (u staro. Celtw) mier i zmartwychwstanie. Zwizek z wod jako elementem przeobraenia, odrodzenia. Grne i Dolne Wody. msko i esko. obojnactwo, introwersja i ekstrawersja, powrt i odnowienie, jin i jang.; por. Krzy (atrybut w. Andrzeja). Spirala w chrz. kontemplacja, medytacja, zajrzenie w gb siebie (w. Tomasz z Akwinu). SREBRO Srebro symbolizuje sprawiedliwo, rado, pokj, zwycistwo, czysto, niewinno, dziewictwo, czyste sumienie, wierno, szczcie. ducha czowieczego; dusz; zdolno, mdro, wiedz, wymow. Sowo Paskie; miosierdzie; biao, staro, siwizn; noc, Ksiyc, esko. pasywno, wod, zwierciado; pienidz, bogactwo, handel; przekupstwo. fasz, podstp, zdrad, tchrzostwo; drugorzdno. W mit. egip. koci bogw s ze srebra, a ciao ze zota. Egipcjanie uywali srebra Jako rodka patniczego ju w IV tysicleciu p.n.e. Srebro Sowo Paskie. Sowo Paskie (...) srebro w ogniu sicdmiokro dowiadczone" (Psalm l! 7). Srebro mowa. zwl. mowa czowieka rzetelnego, zacnego. ..Srebrem wybornym jest jzyk sprawiedliwego" (Ks. Przypowieci. 10.20). Przysowie: Mowa jest srebrem. milczenie zotem. Pan do Mojesza: ..Uczy sobie dwie trby srebrne, kute, aby mg zwoywa lud" (Num. 10.2). Srebro mdro. ..Jeli szuka bdziesz mdroci jak srebra (...). zyskasz uznanie Boga" (Ks. Przypowieci 2. 45). Mdro woa: ..Plony moje lepsze ni srebro wyborne" (8.19). Srebro metal uywany do ozdb, posgw i naczy kultowych. Naczynia witego Przybytku i wityni jerozolimskiej byy przewanie srebrne. ..Salomon sprawi to. e taki dostatek srebra by w Jerozolimie, Jak i kamienia" (3. Ks. Krl. 10.27). ..Demetriusz. srebrnik (efeski), wyrabia srebrne wityki Diany" (Dzieje Ap. 19,24). ..W w dzie porzuci czowiek swe bawany (ywot Demoslenesa 25,5), angin, ktra miaa rzekomo nagle odebra Demosteneso-wi gos. gdy przekupiono go. aby nie wygosi mowy przeciw Harpalusowi. Przyjaciela twego zmieniono w srebro", tac. ami-cam tuam esse factam argenteam. tj. sta si przekupny (Pseudolus 347 Plauta). Walcz srebrnymi wczniami, a pokonasz wszystkich" (Adagia 2, 7, 43 Erazma z Rotterda-mu). ..Srebrem dostojestw dojdziesz prdzej ni przez cnot" (Kto mdry na wiecie 910 Adama Wadysawiusza). Srebrny wiek w mit. gr. i rz. drugi okres dziejw wiata, kiedy ludzie zaczli sporzdza sobie szaasy, aby si uchroni od zimna, nauczyli si ora i sia. odrnia dobre od zego, ale te przestali szanowa bogw, cudzooyli i zabijali si nawzajem. Dziecistwo trwao sto lat. trapione ustawicznymi chorobami, czowiek dorosy yt krtko, a po mierci stawa si dobroczynnym duchem ziemskim. W plastyce wyobraeniem srebrnego wieku bywa czsto pejza z rolnikami przy pracy, nad ktrymi wznosi si w powietrzu kobieta z mieczem i wag w rkach, wyobraajca Sprawiedliwo.

Srebrny Wiek w lit. ac. to okres od ok. 18 n.e. do ok. 133 r. n.e.; jego znaczne osignicia lit. ustpuj tylko Zotemu Wiekowi (zob. Zoto); by to okres Juwenala, Marcja-lisa, Petroniusza, Tacyta, Swetoniusza, Pliniusza St. i M., Kwintyliana, Lukana, Sta-cjusza i Seneki St. i M. Srebro Noc, zw. ksiycowa, jako przeciwiestwo sonecznego, zotego Dnia. Na dworze Soca, byszczcym od zota, podwoje, cae srebrne, blask promienny siay" (Metamorfozy 2,4 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). , Pan Srebrnego uku" zob. uk i strzay (Apoliu). Srebro drugorzdne, gorsze od zota. Przysowie tac.: Argentum auro, ulrumque virtuti cedit 'podlejsze srebro od zota, nad oba za drosza cnota'. Srebrny Zamek (Szklany a. Spiralny Zamek) celtyckiej bogini Arianrhod (Ariadny). raj dla dusz krlw, ktrych ciaa spoczywaj na Wyspie mierci. Srebro w symbolice chrz.: mdro boska; Matka Boska; por. Zoto (w chrz.). Srebrny most naley budowa odstpujcemu nieprzyjacielowi, aby jak najrychlej poszed precz, a nie przecina mu odwrotu (Gargantua i Paniagruel 1,43 Rabelais'go). Srebro czysto, dziewictwo, niewinno. Co mwi srebro w swej dziewiczej bieli?" (Kupiec wenecki 2.7 Szekspira, tt. L. Uiricha). Diano, Maryna nosi jeszcze twoj srebrn barw" (Perykles 5,3 Szekspira, wg t. L. Uiricha). Srebrny sznur ppowina; wyobraa zwizek miertelnika z wiecznoci. Srebrna Rzeka Droga Mleczna. Srebrny gos czysty, wysoki, metaliczny. dwiczny. Srebrna moneta (bdca wac. stopem srebra z miedzi) rzucona na st dwiczy czysto, wiadczc o swojej autentycznoci. Srebro ma dwik miy" (Romeo i Julia 4.5 Szekspira). Pierwszy Muzykant do Piotra. ..Dzwo, dzwoneczku, dzwo srebrem w srebrny gos" (Akropolis 2, 5, 3456 S. Wyspiaskiego). Srebrny miech kobiety jasny, wesoy. dwiczny. Srebro w folklorze rnych krajw tarcza chronica przed mierci i przed powrotem dusz zmarych osb. Srebrne monety pooone na oczach zmarego maj mu uniemoliwi wypatrywanie, kogo by tu za-

bra ze sob na tamten wiat. Trumna ze srebrnymi okuciami nie pozwala duszy wydoby si na zewntrz. Tylko srebrn kul mona odpdzi widmo, zastrzeli gronego czarownika, wilkoaka itp. Kto nie ma srebra ani miedzi, paci tym, na czym siedzi przysowie; kto nie ma pienidzy, nieche skry nastawi: kto nie moe datkiem, niech zapaci zadkiem; kogo nie sta na grzywn, niech odsiedzi. Srebro bogactwo. Przysowia: Bogatszym czowiek dobry, chocia ebrze, ni zy, co z srebra pije i jada na srebrze. Cyna dla dzierawcy, srebro dla dziedzica. Sztaba srebra, srebrne buty bogactwo. Srebro naczynia, sztuce ze srebra; monety srebrne, bilon srebrny. Srebrna moneta zob. Biay (Metal). Srebrny haczyk pienidze. owi ryby na srebrny haczyk kupowa je na targu. Srebrna yka szczcie. Czsty prezent dla niemowlcia z okazji chrztu, std zwrot: ,,Urodzi si ze srebrn yk w ustach", stosuje si do szczciarza, ktremu wszystko przychodzi samo, bez wysiku. Srebrne wesele, srebrne gody 25. rocznica lubu, gdy zwyczajowo dawano maonkom w prezencie upominki ze srebra. Srebrny wos siwy. Na srebrn brod grzebie oowiany" (Fraszki l, 22, 2 Jana Kochanowskiego). Srebrny (a. zoty) guz wynagrodzona krzywda. Przysowie: Srebrny guz nie boli. Srebrna wieca, srebrny glob. srebrny sierp Ksiyc. ,,Srebrny krl nocy" Ksiyc (Bakczysaraj w nocy 4 Mickiewicza). Srebrne ptasz" orze biay (Sygnai l Wincentego Pola). ywe srebro rt; czowiek bardzo ywy, ruchliwy, aktywny. W heraldyce: pokj, szczero, niewinno, czysto; rado; sprawiedliwo, mdro; zwycistwo; zwierciado; pera; kolor biay. W alchemii: Ksiyc (Diana, Luna), pksiyc, nw; woda; dusza ludzka. Zasada eska, pasywna, ksiycowa, wodna, w przeciwiestwie do zota mskiego, aktywnego, sonecznego, niebiaskiego. Srebrne Drzewo, Drzewo Diany, Drzewo Filozofw (ac. arbor philosophica) krystalizacje w ksztacie drzewek-i gazek pojawiajce si przy otrzymywaniu azotanu srebra, najpopularniejszego zwizku srebra,

kamienia piekielnego, lapisu. Zjawisko to byo dla alchemikw dowodem i symbolem rolinnej natury metali, W astrologii Ksiyc. Srebro poetycki mieszkaniec Ksiyca. ,,Ksiyc to wioska ogromniasta, gdzie cisz ciua brat mj Srebro (...). W sie rymw owi srebrne myszy, i srebrny chwast, i srebrn jabo" {Srebro 1314, 212 B. Lemiana). STOPA Stopa symbol ujarzmienia, podboju; hodu, pokory, poddania si, suby; niezmiennoci, staoci; wdrwki, szybkoci; mierci; podnoci; zob. Noga. Cz ciaa najbardziej zwizana z ziemi, a wic i z Matk-Ziemi, Ge. Jej syn, An-teusz, by nie do pokonania, pki opiera o ni stopy. Mwimy o czowieku z aprobat, e trzyma si ziemi, e stpa po ziemi, a zatem jest trzewy, praktyczny, nie oddaje si bezpodnym marzeniom. Organ poruszania si, lokomocji, kroczenia, symbol przekraczania granic, brania w posiadanie i utwierdzania si we wadaniu, np. w wyraeniach: postawi na czym stop, postawi na swoim, poczu grunt pod nogami, by na wolnej stopie, y na wielkiej stopie. W wierszu Pielgrzym Norwid pisze: Przecie i ja ziemi tyle mam, ile jej stopa ma pokrywa, dopokd id!..." W staroytnoci stawiano stop na pokonanym nieprzyjacielu na znak triumfu. W Biblii Jozue (10,24) woa do swoich dowdcw: Postawcie stopy swoje na karkach tych krlw"; byli to pokonani przez niego krlowie, ktrych kaza zreszt zaraz powiesi. Stopy (nogi) wadza, potga. Czoga si u czyich stp. pada do ng, sa si pod czyje stopy. Nie upodlenie to, kto w walce pada, czyli zwycion przemoc, czy zdrad; lecz ci, podobni do owczego stada, co stop cudz na kark wasny kad" (Na odebranie Wawelu 1720 Wyspiaskiego). Stopy mier pojta jako ostatnia wdrwka. Zmary odchodzi" od nas, dlatego ukadamy go stopami (zawsze obutymi, cho nieraz w trupigi, a nie w solidne obuwie) do drzwi wyjciowych, przygotowujc na ostatni, drog. Stopy, a zwaszcza pity, symbolizuj te niebezpieczestwo mierci, zagroenie, saby punkt (tac. punctum minoris resislenfiae), rwnie duchowy. W czasach,

gdy nie byo jeszcze drg bitych, musiano chodzi po bezdroach penych dow i wykrotw, po lasach i mokradach penych jadowitych ww. Egipski bg soca Ra (Re) jest ofiar ukszenia w pit przez wa, indyjski bg Kriszna i grecki bohater Achilles gin skaleczeni w pit, Harpokrates ukszony przez skorpiona, argonauta Mopsos przez wa, spiowy olbrzym Talos umiera wykrwawiony, gdy Medea usuwa gwd z kostki u jego nogi. Edypa okulawi ojciec. naznaczajc go w ten sposb jako ofiar kltwy. Bg biblijny, ustanawiajc nieprzyja midzy Ew i wem, mwi mu: Ona zetrze (stop) gow twoj, a ty czyha bdziesz na pit jej" (Gen. 3,15). Narzdzie umiercajce jest zwykle symbolem Ziemi (w, dzik) albo promienia sonecznego (strzaa Apolli-na. wcznia). Koturn Dionizosa mia chroni stop przed dotkniciem ziemi (pniej uywany w innym celu przez aktorw teatru greckiego). Bose stopy (niekiedy) ubstwo i pokora, jak w niektrych zakonach (idcych tu za przykadem ascetycznych witych, np. w. Jana Chrzciciela); stopy nie obute bywaj wyrazem szacunku dla miejsca, w ktrym si przebywa, jak meczet muzumaski albo japoskie mieszkanie. Rzymscy niewolnicy chodzili boso na znak swego ndznego stanu. Stopa fallus; podno. Krlewicz bierze Kopciuszka za on nie dlatego, e j poznaje, ale dlatego, e stopka jej pasuje do pantofelka. Biblijna Noemi kae Moabitce Rut (3,4) odkry nogi picego Booza, co doprowadza do zawarcia maestwa. Przysowie znane w wielu krajach, rwnie w Polsce. powiada: Najlepszy nawz na rol paskich stp lady. Siady stp (tac. yestigia pedis) zachowuj cz osobowoci idcego, mog wic by uyte w czarnej magii. Wieszczki i czarodziejki nie zostawiaj ladw. Biblijny Hiob woa do Pana (13,27): ledzisz wszystkie moje cieki, badasz lady moich stp". Rzymskie kamyki wotywne z wyobraonymi ladami par stp w obu kierunkach nosiy napis: Pro itu et reditu felici" ('Na szczliw drog i powrt'). owy tropem ladw powszechnie, na Wschodzie i Zachodzie, zyskay symboliczne znaczenie oww duchowych. lady stp Buddy czczone s w Indiach i na Dalekim Wschodzie, lady stp Chrystusa na Grze Oliwnej, Mahometa

w Mekce i licznych wielkich meczetach, lady bohaterw i diabw na wielu skaach. Siady stp pielgrzyma w miejscach witych maj utrwali tam jego obecno. Hero-dot pisze (4,82), e Scytowie pokazuj przyjezdnym, jako jeden z cudw swojego kraju, lad stopy Heraklesa wycinity na skale nad rzek Tyres, mierzcy dwa okcie dugoci. Pitagoras zmierzy mia wzrost Heraklesa przez porwnanie dugoci stadionu w Olimpii, wytyczonego przez bohatera, z innymi stadionami greckimi, liczcymi take po szeset stp, ale stp zwykych ludzi. Jan Kochanowski szczyci si w swym Psaterzu Dawidw (Dedykacja 1112): I wdarem si na ska piknej Kalijopy, gdzie dotych-miast nie byo ladu polskiej stopy" (Kalio-pe muza poezji). W kociele Nawiedzenia NMPw Krakowie odnaleziono w 1657 i wmurowano kamie, na ktrym pewien murarz, zatrudniony przy budowie kocioa Karmelitw na Piaskach, wyry odcisk stopki krlowej Jadwigi, ony Jagiey, w 1390 roku. Symbolika ta jest ywa take w XX wieku: Chiski Teatr Graumana (tj. kino) w Hollywood, przed ktrym w mikkim jeszcze betonie liczne gwiazdy filmowe wyciskay lady swoich stp (lady stp saw przebrzmiaych s zacierane). Mycie stp na Bliskim Wschodzie to staroytny obyczaj wynikajcy z noszenia sandaw na zapylonych lub botnistych drogach. W Biblii Bg w towarzystwie dwch aniow nawiedza dom Abrahama, ten za powiada: Przynios wody, abycie obmyli nogi wasze"; tymi samymi sowami wita Lot aniow w swym domu w Sodomie (Gen. 18,4; 19,2). Jest to akt gocinnoci, symbol oczyszczenia duchowego, a zarazem pokory i mioci ze strony gospodarza. Rytuaem oczyszczenia jest te umywanie ng apostoom przez Chrystusa w Wielki Czwartek (Ew. wg Jana 13, l11), czego pamitk jest liturgiczne mycie stp ubogim w ten dzie w katedrach i klasztorach, wspomniane ju u w. Augustyna. Rodzajem fetyszu seksualnego byy zote lilijki" podcinane, podwizywane i deformowane stopy Chinek, ktre miay uczyni z nich kaleki; by to symbol odseparowania zamonej kobiety od ycia, podziwiany i opiewany przez poetw, z pewnoci objaw psychopatologii seksualnej.

Spadkiem po pzwierzcych bokach pl i lasw antycznego wiata byy zwierzce stopy diabw i innych demonw: rozszczepione kopyto, kurza, kacza lub gsia stopa. Bogowie zajmujcy si prac fizyczn, rzemiosem, a wic jakby (z wyjtkiem Ateny) bstwa gorszego gatunku, nie miay wprawdzie stp zwierzcych, ale byway kulawe, jak grecki Hefajstos (rzymski Wulkan) i skandynawski Vlund, obaj trudnicy si kowalstwem. W ich kalectwie wyraa si niedoskonao ich wadzy i pozycji w panteonie, rwnowaona przynajmniej czciowo doskonaoci ich rzemiosa. Dotd w wielu krajach lud uwaa, e platfusy przynosz nieszczcie, a stopy szeciopalczaste albo z bon midzy palcami powodzenie. Urodzony stopami naprzd ma rozporzdza mocami magicznymi i leczniczymi dla innych, sam jednak atwo moe okule. Magiczna i tajemnicza mdro kota wyraa si m.in w tym, e zawsze pada na cztery apy i e lubic nade wszystko je ryby, nie chce jednak zmoczy apek. STRU Stru afrykaski, najwikszy z obecnie yjcych ptakw, symbolizuje dobre trawienie, obarstwo, szybko, podno, lenistwo, brak pamici, nieczuo serca, gupot, bojaliwo, medytacj; obud, okruciestwo. Symbolik strusia charakteryzuje zastanawiajcy kontrast midzy kiepsk i niedba obserwacj ycia zwierzt a bogactwem wnioskw filozoficznych, moralnych i religijnych, jakie wycigano z nie istniejcych zjawisk przyrodniczych. W sztuce babiloskiej i arabskiej stru zwizany by z demonami, z potworami Chaosu. W staro. Grecji i Rzymie sdzono, zgodnie z Arystotelesem, e stru jest stworzeniem porednim midzy ptakiem i ssakiem. Strusia polityka, czyli chowanie gowy w piasek polityka krtkowzroczna, przymykajca oczy na rzeczywisto, na niebezpieczestwa; udawanie, e si nie dostrzega zagroe; od przypisywanej faszywie strusiom praktyki chowania gowy w piasek pustyni na widok nieprzyjaciela, jakby ten, kto nie widzi, stawa si zarazem niewidzialny, albo jakby groba, ktrej si nie widzi, nie istniaa. Przyczyn legendy mg by fakt, e

strusie nie chcc, aby je dostrzeono, czasem przywieraj do ziemi z wycignit szyj. Stru chowajcy gow w piasek symbolizowa te lenistwo. Strusi odek dobre trawienie, obarstwo; tradycja twierdzi, e stru trawi nawet elazo i kamienie, co nie jest prawd; w rzeczywistoci poykane przez strusie (i inne ptaki, jak np. kury) kamyki su do rozdrabniania poywienia (zastpujc w pewnej mierze zby); przen. umiejtno przyjmowania bez protestu przykrych uwag, ostrych sw. Stru nieczuo, okruciestwo, gupota. (Strusica) zostawia jaja swoje na ziemi (...). Zapomina, e je noga podepta moe, albo zwierz polny zetrze. Twardo postpuje ze swymi modymi, jakby nie byy jej; nie martwi si, e jej trud jest daremny. Bo Bg odj jej mdro i nie da jej rozumu" {Hiob 39, 14 17). Crka ludu mego jest okrutna jak stru na puszczy" (Treny Jeremiasza 4,3), bo porzuca swe dzieci, pozostawiajc je na asce boskiej. To wanie podejmuje tradycja chrzecijaska, czynic ze strusia wyobraenie ufnoci w Bogu, a nawet czynic z wyklucia si strusich jaj emblemat Niepokalanego Poczcia; np. por. napis w kruganku katedry w Bressanone (w prowincji Bolzano w pn. Woszech): Jeeli soce moe wysiedzie jaja strusie, czemu by prawdziwe soce (tj. Duch Sw.) nie mogo sprawi, e Dziewica urodzia?" W redniowieczu rozpowszechnione byo mniemanie, e strusie wprawdzie jaj nie wysiaduj, ale nie spuszczaj z nich oka, dopki pisklta si nie wylgn, gdy odwrcenie wzroku na chwil spowodowaoby zepsucie si jaj; czynio to z jaja strusiego wcielenie medytacji. Stru porzucajcy swe potomstwo bywa w chrzecijastwie emblematem Izraela, ktry zrodzi Jezusa i apostow, ale przesta si nimi interesowa; z tego powodu stru a do XVIII w. by symbolem Synagogi. W rzeczywistoci strusie przykadnie i ofiarnie wysiaduj swoje jaja: samice w dzie, samce w nocy. Jajo strusie byo zawsze przedmiotem podziwu ze wzgldu na swe rozmiary i na twardo skorupy. Uywano jej chtnie jako naczynia. Jajo miewao i miewa znaczenie kultowe: zawieszano je w wityniach staroegipskich, a dzi zawiesza si w wityniach koptyjskich i nad grobami znakomitych zmarych muzumaskich; w Tunezji wiesza si

jajo strusie nad kiem poonicy. Wiesza si je rwnie w kocioach, zw. greckich. Strusie piro w religii staroegipskiej byo amuletem oznaczajcym prawd, sprawiedliwo i porzdek. Amulet mia zapewne suy nosicielowi w chwili mierci, kiedy jego serce pooone bdzie na jednej szali wagi, a na drugiej piro strusie. Piro byo emblematem bogini prawdy i sprawiedliwoci Maat, crki boga Soca Ra (Re) i ony Totha, oraz boga wiata i powietrza Szu (podtrzymujcego sklepienie niebieskie), a take atrybutem kapanw. Rwnie innych bogw egipskich wyobraano ze strusim pirem oraz z innymi ornamentami na gowie. Rycerze rzymscy i redniowieczni zdobili swe hemy strusimi pirami, a niekiedy take gowy swych koni. Stru rwno; przez swoje idealnie poziome pira. Wachlarze ze strusich pir suyy w staro. Persji do rozniecania witego ognia, ktry skazioby tchnienie czowieka. Uyway ich elegantki do wachlowania si a do XX wieku. Stru w tradycji chrz. obudnik, hipokryta, symulant, gdy macha skrzydami, a nie wzlatuje; wykadano to jako sowa bez pokrycia, niespenione obietnice. Jego wyobrania przypomina skrzyda strusia. Pozwala mu biec, ale nie daje wznie si w gr" (O Jknie Drydenie, Edinbrugh Review", stycze 1828, Thomasa B. Macaulay). Stru podno; jako atrybut egip, boga podnoci Ozyrysa i zachodniosemickiej wielkiej bogini mioci i wojny Anath, siostry Baala. Stru szybko. Gdy czas przyjdzie, mieje si z konia i z jedca jego" (Hiob 39,18), bo nie mog go docign. W Rzymie cesarskim organizowano wycigi strusi. Przestraszony stru rozwija prdko do 65 km/godz., a osaczony umie poczstowa niebezpiecznym kopniakiem. Gos strusia uwaano za wyraz aoci i paczu, podobnie jak gos szakala. ,,Musz jcze jak szakale i narzeka jak strusie" (Micheasz 1,8). W rzeczywistoci tylko samce w okresie walk o harem wydaj wrzaski i syki. W heraldyce: posuszestwo; wyobraany z podkow w dziobie (z uwagi na jego diet albo jako trofeum zdarte z konia, ktrego rzekomo nienawidzi i zabija). Pira strusie godno rycerska.

STUDNIA Studnia symbolizuje moce twrcze, tajemnic, puapk; prawd, wyroczni; koron, wadz krlewsk; chrzest, duchy opiekucze, bogosawiestwo, pielgrzymk, drabin zbawienia, wieczno. Raj; ycie, wod yw, napj ycia i rady; dusz, czowieka, modo, mio, zasad esk; mikrokosmos, podwiadomo, oczyszczenie, odrodzenie, pragnienie, pokrzepienie, uzdrowienie, spenienie ycze, obfito. Czerpanie ze studni (u animistw) siganie do zamieszkaych w gbiach duchw opiekuczych, mocy twrczych, bstw lokalnych, tajemnic, ukrytych rde. Studnia wody uzdrawiajcej. U plemion prymitywnych magiczne zabiegi medyczne szamanw i czarownikw obejmuj obmywanie ciaa wod ze studzien i jezior. Studnia rdo wyroczni i speniania ycze. Studnia wody odwieajcej i oczyszczajcej wzniose denia. Wielu bogw przedstawiano stojcych przy studni (m.in. Demeter). Zejcie do studni (czste w bajkach) dostp do wiadomoci ezoterycznej, do sfery podwiadomoci. Przysowie: Prawda jest na dnie studni. Studnia czowiek. Przegldanie si w studni mistyczna postawa kontemplacyjna, medytacja; prawda, dusza; zagldanie na dno wasnego ja", wasnej duszy. Zanurzenie si w wodzie studni zaczerpnicie eliksiru modoci (studnia modoci), zdrowia a. niemiertelnoci, wzmoonej wiadomoci (przeciwiestwo eliksiru zapomnienia). Studnia i drzewo wyobraenie eskoci i mskoci (vulva i fallus); drzewo ycia ocieniajce wite rdo; boskie maestwo. Studnia ukwiecona. Obyczaj pochodzcy z czasw przedchrzec.: zdobienie studni kwiatami, limi, wstkami raz do roku w podzice bogom za wod; do dzi utrzymywany w wielu krajach w dzie Wniebowstpienia. Studnia w Biblii oczyszczenie, bogosawiestwo, obfito; woda ycia i rady, woda ywa; miejsce spotka przy sposobnoci czerpania wody dla ludzi, zwierzt i gospodarstwa. Suga Abrahama spotyka przy stu-

dni Rebek {Gen. 24, 1521), Jakub Rachel (Gen. 29. l12), Mojesz siedem crek Jethry Raguela, kapana midianickiego (Ex. 2, 1522), Jezus niewiast samarytask (Ew. wg. Jana 4, 526). Studnia yjcego i Widzcego przy ktrej Bg (anio) objawi si Hagarze i zapowiedzia, e bdzie miaa syna, Ismaela (Gen. 16, 714; 24,62). Studnia Przysigi, Studnia Siedmiu 0-wiec Bersabee, przy ktrej Abraham iiAbi-melech zawarli przymierze (Gen. 21, 2234). Studnie: Potwarz, Nieprzyja, Rozszerzenie wykopane przez Izaaka w Gerarze; o pierwsze dwie spiera si z lokalnymi pasterzami (Gen. 26, 1522). Studnia Dostatek wykopana przez Izaaka w Bersabee (Gen. 26, 2333). Studnia w Dotain d, do ktrego bracia wrzucili snowidza" Jzefa, aby tam umar (Gen. 37, 1824). Beer, hebr. 'moja studnia; rdo' ,.Beer jest to owa studnia, o ktrej powiedzia Jahwe do Mojesza: Zgromad lud, a dam wam wody. Tedy piewa Izrael t pie: Wzbieraj, studnio!" (Num. 21, 1617). Ciasna studnia obca kobieta; cudza ona. (Ks. Przypowieci 23,27). Zamane koo nad studni mier. ,,Zamie si koo nad studni i wrci si proch do ziemi swej, z ktrej by" (Ekle-zjastes 12, 67). Studnia poczenie trzech porzdkw Wszechwiata: nieba, Ziemi i pieka, trzech ,,pierwiastkw": wody. ziemi i powietrza; Mikrokosmos, synteza kosmiczna, cznik midzy wiatem yjcych i podziemnym krlestwem zmarych (grobowe echo woania w gb studni), kana sigajcy z trzewi Ziemi do zenitu,.drabina zbawienia. Studnia zasada kobieca, atrybut Wielkiej Bogini, Kybele. i Demeter. Studnia w tradycji chrz. zbawienie, chrzest, oczyszczenie, ycie jako pielgrzymka (po pustyni), atrybut Matki Boskiej.I bdziecie czerpa ze studzien zbawienia" (Iza-jasz 12,3). Studnia otchani pieko (Apok. 9, l3). Studnia graniaste obmurowana (w krajach arab.) Raj. Studnia korona, wadza krlewska. ..Podaj koron! Chwy j tu, kuzynie, ma rka po tej, twa po tamtej stronie, zote to koo jest jak o dwch wiadrach gboka

studnia, penych na przemiany. Prne wci w grze koysze si snadnie, drugie, niewi-dne, pene wody, na dnie. Na dnie, ez peen, jam ten kube wtry; gdy pij smutek, ty idziesz do gry" (Ryszard II 4,1 Szekspira, t. Stanisawa Komiana); Ryszard abdykuje na rzecz Bolingbroke'a. Dno studni mty. Kto w studni nazbyt czerpa, dobierze si mtw" (Konkluzyja 6 Krzysztofa Niemirycza. XVII w.). Studnia mioci oko dziewczyny. ,,0, wtedym ujrza jej byszczce oko, studni mioci, rdo wiata" (Pie. Nie jest adna Hartleya Coleridge'a, 17961849). Gboka studnia podwiadoma praca mzgu (Amerykanin Henry'ego Jamesa, 1877). Studnia sekret, ukrywanie prawdy, ktra wyszaby z gbi naga, tac. nuda veri-tas. Przysowie: We mnie jak w studni(). Studnia puapka, sytuacja, z ktrej si nieatwo wydoby. Przysowia: Uy jak pies w studni. le psa w studni drani. Studnia nieugaszone pragnienie. Przysowie: Pije jak studnia. Niewyczerpana studnia nagromadzone bogactwa, zapasy, zasoby. Studnia bez dna o daniach, ktrych nie sposb zaspokoi, speni, o nie koczcych si potrzebach, wymaganiach, ktrym trudno sprosta, zadouczyni. Studnia ciasne podwrko otoczone wysokimi oficynami.

SWASTYKA Swastyka symbolizuje cztery strony wiata, ruch obrotowy; koo soneczne, krzyujce si byskawice, pomie witego ognia; nieskoczono, cykl; bogw najwyszych, bogw Soca, deszczu i wiatru, nieodgadnio-ne wyroki boskie, bogosawiestwo; ycie, ywotno, cztery fallusy, zdrowie, dobrobyt. szczcie, dugowieczno, odrodzenie, si, nastpstwo pokole; si stwrcz, dziaanie; rolnictwo; wiertak do rozniecania ognia; wiedz; wzlot; uzewntrznienie. Swastyka symbol a. ornament w ksztacie rwnoramiennego (greckiego) krzya o ramionach zaamanych w poowie dugoci pod ktem prostym w tym samym obrotowym kierunku; zwany te z grecka gammadion (bo zoony z czterech gr. liter gamma) a. te-

traskelion ('czworonogi'), tac. crux gammata, nng.fylfot, nm. Hakenkreuz, Winkelkreuz. Swastyka u ludw wielu krajw staroytnego i nowoytnego wiata: na Dalekim Wschodzie, w Azji Srodk., w Indiach. Mezopotamii (czsto na monetach), w Mykenach. u Etruskw, u Celtw, Germanw, w przedkolumbijskiej Ameryce Pn, (u Indian Nawahw), rodkowej (u Majw) i Pd.. w sztuce chrzecijaskiej. Swastyka czy symbolik krzya i koa; zob. Krzy, Koo. Swastyka w Indiach pomylno, dobrobyt (sanksr. svastika 'tworzcy dobrobyt' od syasti 'powodzenie'; su 'dobrze', asti 'on jest'). Najpopularniejszy znak pomylnoci hinduistw. buddystw i dajnistw. Swastyka u hinduistw i dajnistw pocztek, otwarcie, wejcie; znak na ofiarach bogom, znak pierwszej stronicy ksigi rachunkowej; znak kadziony na progu i na drzwiach jako ochrona przed poarem i zym okiem"; atrybut boga Ganesi (tworzcego i usuwajcego przeszody). Swastyka u dajnistw Suparwa ('dobroczyca'). sidmy z Tirthankarw, zbawicieli, ktrym si udao przekroczy yciowy strumie ponownych wciele duszy i wytyczy brd, ktrym inni mogliby take przej. Znak ten czterema ramionami przypomina wiernym o czterech moliwych miejscach odrodzenia si duszy: w wiecie zwierzcym a. rolinnym, w piekle, w ludziach na Ziemi i w wiecie duchw.. Swastyka u buddystw Budda; ,,klucz do raju"; wyobraenie Koa Prawa obracajcego si wok nieruchomego'Centrum. Swastyka w kulcie syryjskiej bogini Atargatis (odpowiednik fenickiej Astarte i gr. Afrodyty) ycie. ' Swastyka prawostronna (z ramionami w kierunku ruchu wskazwek zegara) Soce wiosenne, wzrost, biaa magia, szczcie; w Indiach Soce, ruch dzienny i roczny Soca po niebie na pkuli pn.. dzie; kierunek procesji-pielgrzymek wok otarza, wityni, witego miasta (Waranasi-Benares), witej rzeki (Ganges). Swastyka lewostronna (z ramionami w kierunku odwrotnym, zwana waciwiej sauwastyk) Ksiyc, Soce jesienne, ciemno. czarna magia, nieszczcie, rozkad, mier; Niemcy hitlerowskie. W Indiach noc.

pikna bogini krwioerczoci i zniszczenia Kali ('czarna'). Swastyka w mit. skand. Mjllnir, mot boga Thora. Swastyka w rdw. Europie, na amuletach obrona przed magi, demonami, diabem, czarownicami. Swastyka szybko, ruch obrotowy. wiertak do rozniecania ognia (std niekiedy zwizek z Prometeuszem); w heraldyce, w krzyu gnostycznym" czasami nogi ludzkie zgite w kolanach zastpuj ramiona swastyki. Swastyka w kole a. w trjkcie harmonia kosmiczna; z zagitymi kocami ramion mier (sierpy boga mierci). Swastyka mistyczne Centrum, biegun. zenit z czterema stronami wiata. Soce z promieniami. Hakenkreuz. zob. wyej Swastyka lewostronna. Symbol nm. faszyzmu, partii hitlerowskiej i Trzeciej Rzeszy, rzekomy emblemat zmylonej aryjskiej rasy".

SZARA CZA
Szaracza symbolizuje masowe rozmnaanie si (rojenie); plag, kar bo, armie najezdnicze, zabr: demony-skorpiony: pogastwo; herezj, faszywych prorokw; tum; zniszczenie, aroczno, gd; uwiedzenie, pokus; mdro; sabo, mao czowieka w obliczu Boga. Szaracza we wczesnych mitach Bliskiego Wschodu atrybut bogi Ksiyca, pniej bogw Soca. Szaracza mao, zaleno od potniejszych si. ,,Przemijam jak cie schodzcy. potrzsany jestem jak szaracza" (Psalm 108 23). Przysowie chiskie: Szaracza poluje na konika polnego nie wiedzc. e goni j ty ptak. Szaracza czowiek w obliczu Boga. ..Bg siedzi na okrgu ziemi, a mieszkacy jej s jak szaracza (...). On z naga wion na nich i uschli, a wicher jak dbo ich uniesie" (Izajasz 40. 224). Szaracza sabo. Szaracza z trudem wlec si bdzie; i dza czowieka ominie. bo zblia si do domu wiecznego" (Ekle-zjastes 12,5). Szaracza mdro. Mdrsza nad mdrcw (...) bo krla nie ma, a wszystkimi

swymi hufcami wyrusza w ordynku" (Ks. Przypowieci 30,27). Szaracza chmara, tum, ma. nawaa, masa. Istna szaracza tum. Szaracza nieograniczone, katastrofalne rojenie si. rozmnaanie przynoszce klski. Przed nalotami szaraczy broni Grekw kult Apollina Parnopiosa (ktrego wizerunek wykona dla Ateczykw Fidiasz) i Heraklesa Kornopiona w grach Oite. Rne gatunki szaraczy nazywali Grecy do chaotycznie parnops, kOrnOps, akris, brouchos, mastaks, brykos; ac. locusia. W Chinach jej rojenie si byo symbolem licznego potomstwa, dobrobytu i bogosawiestwa bogw; pniej traktowano j jako zakcenie porzdku kosmicznego. Szaracza zniszczenie, plaga. Olbrzymie szkody powodowane nalotami migrujcych stad. sma plaga egipska: I okryta wszystek wierzch ziemi, pustoszc wszystko" {Ex. 10, 120). Klska, ktra nawiedzia Palestyn skutkiem nalotu czterech gatunkw szaraczy (Joel 1,4). Szaracza wojska najezdniczc, zaborcze. Madianici najedali kraj jako szaracza (...) pustoszc wszystko na drodze" {Ks. Sdziw 6.5). Szaracza szatany-skorpiony, demony wypuszczone przez upadego ducha z pieka na ziemi, aby mczy ludzi {Apok. 9. l12). Chrzecijastwo przez dugie stulecia uywao egzorcyzmw przeciw szaraczy. Szaracza aroczno. ..Siew wielki wrzucisz w ziemi, a mao zbierzesz, bo wszystko pore szaracza" {Deut. 28,38). Anegdotyczny raport Aleksandra Puszkina z okolicy nawiedzonej t plag: ..Szaracza leciaa, leciaa i siada, siedziaa, siedziaa. wszystko zjada i znowu poleciaa" (t. Juliana Tuwima). SZARY (Bury) Szaro jest symbolem staroci, siwizny, bezpodnoci: zmartwychwstania; wspomnienia, aoby, za, cierpienia, wyrzeczenia, pokuty. ascetyzmu. niektrych zakonw: pokory. smutku, utrapienia, nieczuoci; mzgu, mdroci; czuoci; obojtnoci, jednostajno-ci, nudy. bezbarwnoci, poczenia przeciwiestw (czerni i bieli); przecitnoci, wzgldnoci. teorii; ziemi, mgy. mglistoci, chmur i burzy, rolinnoci, ukrycia; zob. Popi.

W chrzecijastwie barwa Wielkiego Postu. aoby, popiow, pokory; na redniowiecznych wizerunkach Sdu Ostatecznego Chrystus krluje w szarym paszczu. Szaro jest dzi barw lekkiej aoby, w przeciwiestwie do cikiej, wyraanej przez czer z marginesem bieli. Szaro inteligencja: szare komrki. szara substancja mzgu. Szara godzina, szarwka czas, gdy dzie si koczy, a zmrok zaczyna. ..Najmilsza mi pora, bogosawione szare godziny wieczora!" (Wieczr 2030 Juliana Kor-saka). Szara g zob. G. Szara eminencja kto, kto ma decydujcy wpyw na wydarzenia, na polityk pastwa, na prac instytucji, mimo e nie zajmuje odpowiedniego stanowiska ani nie wystpuje publicznie; pierwotnie nazwano tak pozbawionego skrupuw mnicha-kapucyna, ojca Jzefa (wac. Francois LeclercduTremblay, 15771638), szefa kancelarii i powiernika kardynaa Richelieu. Szary poledni, niczym si nie odznaczajcy. przecitny, mao znaczcy: szary czowiek przecitny czowiek z ulicy: I c dalej, szary czowieku?" (Kleiner Mann, was nuri\ tytu powieci, 1932, pisarza nm. Hansa Pallady). Szary koniec ostatnie, najgorsze miejsce, zw. przy stole, rwnie przen. Szare chaty! ndzne, chopskie chaty!" (Z chaupy 9 Jana Kasprowicza). Szaro barwa teorii. ..Wszelka teoria jest szara" (Faust, Fragment Goethego. Mefistofeles do Ucznia); zob. te Ziele (barw ycia). Szaro barwa ziemi. ..Szara, spkana ziemia, ugr zjatowiay" (Szara, spkana ziemia... l Leopolda Staffa). Szarzyzna gniotca, bezbarwna codzienno. ..Duch (...) prno w szarzynie powszechnej si miota, ktrej na imi Nuda i Brzydota! (W Olympii 3032 Lucjana Rydla). ..Szaro to zamrz w ciele!" (Zamrz 21 Bohdana Zaleskiego). Szara szlachta szaraczkowa. zaciankowa. zagonowa, chodaczkowa (dawn.). Myszaty o maci konia; szary, popielaty. Sto myszatych koni nie uczyni jednego, jedynego siwka" (Maksymy proza: O przyrodoznawstwie Goethego).

Bury bezbarwny, nie do odrnienia, taki jak inni. Przysowie: W nocy wszytkie koty s bure. Szaruga dugotrwaa sota, plucha z wiatrem. Szarze dawn. niszczy, szarga, poniewiera; std dzi: o ubraniu, paszczu: wyszarzay 'wytarty, zniszczony'. Ludzie lubicy barw szar s jakoby obojtni, przygnbieni, bierni, samolubni, zapatrzeni w siebie, konserwatywni; (kobiety) id za popdem. SZCZUR Szczur symbolizuje grob, zo, demona, diaba, upiora; wrogo, gwat, zniszczenie, zdrad, oszczerstwo, donosicielstwo, szpiega; kopoty, kradzie, chorob, zaraz, dum, kalectwo, opuszczenie, gd, rozkad, mier; upyw czasu, czary; fallusa; muzykalno, mdro, samowiedz. instynkt, wytrzymao; (dobr) wrb, szczcie, dobrobyt, syto, bogactwo, skpstwo, zarozumiao. niewdziczno, ospao. Szczur (w staro. Egipcie) zaraza; zowieszcze bstwo epidemii. Szczur mdro, instynkt. Egipcjanie podziwiali mdro szczura, ktry zawsze wybiera najlepszy gatunek chleba. W tym mdro szczurw, e na pewno opuszcz dom zanim si zawali" (Eseje, Of Wisdome for a Ma's Self Francisa Bacona). Szczur w Chinach przedsibiorczo. dobrobyt: podno; tchrzliwo. maoduszno. Brak szczurw w domu (niekiedy z cakiem racjonalnych przyczyn, jak opustoszaa spiarnia itp.) miano za niepokojcy znak, gdy szczury, tak podne, uwaano za inkar-nacj dzieci. Szczur samowiedza. Przysowie chin.: Szczury znaj szczurze szlaki. Szczur rzygajcy drogimi kamieniami hinduistyczny i buddyjski emblemat deszczu i podnoci. Szczur w hinduizmie wierzchowiec jednego z najpopularniejszych bogw Indii, Ganesi, soniogowego boga przezornoci; okoliczno ta utrudnia walk z plag szczurw. Szczur w staro. Rzymie szczcie, (dobra) wrba. Rzymianie wryli z zachowania si szczurw. Tarcze pogryzione przez szczury z Lawinium zapowiaday niepowodzenia. co si rycho sprawdzio w czasie ..wojny

sprzymierzeczej" 9089 p.n.e. z Italikami. Widok biaego szczura by dobr wrb. Szczur (u pogaskich Brytw i Irlandczykw) jeden z atrybutw Cernunnosa, celtyckiego, archaicznego, potnego, powszechnie czczonego boga o jelenich rogach, chtonicznego ..pana dzikiej zwierzyny". Szczur w chrz, rdw. zo, diabe; fallus; gwat i groba; atrybut w. Finy (Serafiny) z San Gimignano w Toskanii. ktra sypiaa na desce w pokoju rojcym si od szczurw, a zmara wwiekulat 15wl253r. Szczury w folklorze duchy zmarych. choroby, czarownice, demony, skrzaty. Mona im zostawia na kartkach polecenia, np. prob o opuszczenie domu; one za mog ostrzega o zbliajcych si nieszczciach; trzsieniu ziemi, chorobach, zgonach itd. Szczur muzykalno. Wg dawnej legendy nm. szczuroap wyprowadzi wszystkie szczury z Hamein nad Wezer, grajc na fujarce. Szczury wg wierze rdw. miay sucha wypiewywanych zakl a. rozkazw. Biay i czarny szczur dzie i noc. Dla humanistw Odrodzenia te dwa niszczce wszystko gryzonie reprezentoway upyw czasu prowadzcy nieuchronnie do rozkadu i mierci. Szczur oszczerstwo, szpiegostwo, donosicielstwo. zdrada, obmowa; atrybut Potwarzy; bogactwo, skpstwo, dziaalno nocna, potajemna, skryta; kradzie (zapasw domowych). C to? szczur? Bij zabij szczura! Ten sztych dukata wart" (Hamlet 3,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Hamlet, przebijajc ukrytego za kotar Poloniusza. Rai fr. 'szczur; skpiec'; rat d'htel 'zodziej hotelowy'. Szczur ofiara poezji. Dawniej sdzono powszechnie, e irlandzkie szczury czynice szkody na pastwiskach mona wytpi wygaszaniem zakl wierszem rymowym lub biaym. Zarymuj ich na mier jak irlandzkie szczury" (Wierszokleta Ben Jonsona). Szczury w domu zapowied urodzaju. Przysowie: Nie wypdzaj szczurw z domu, bo to bogosawiestwo plonu. Szczur w eglarstwie pechowe sowo, niewymawialne na statku. Przysowie: Kiedy okrt ma zaton, szczury opuszczaj go z popiechem. Plaga szczurw (w folklorze) zapowied wojny; podobnie jak nage zwikszenie si liczby jemiouszek a. mrwek.

Szczur niewdziczno. Przysowie hiszp.: Przyjem na mieszkanie w stodole szczura, a on stal si moim spadkobierc. Przysowie fr.: Przyjem na nocleg szczura, a on mnie ograbi. Szczur zarozumiao. ..Mnie to kadz rzek bardzie do swego rodzestwa siedzc szczur na otarzu podczas naboestwa" (Szczur i kot l2 Ignacego Krasickiego). Szczur gd; syto. S dwa rodzaje szczurw: szczury godne i szczury syte", nm. Es gibt zwei Sorten Ratten: die hungrigen und die satten (Szczury wdrowne l2 Hein-richa Heinego). Szczur ospao. Przysowie: pi (mocno) jak szczur. Szczur odporno, wytrzymao, hart. Tak bdzie do koca czasw... szczury odziedzicz Ziemi" (Krlowa Elbieta 3 Maxwella Andersena). Wg wspczesnego folkloru popularnonaukowego, po III wojnie (atomowej) wiat odziedzicz szczury i karaluchy. Szczur ldowy kto nie znajcy morza i nie rozumiejcy jego spraw; por. Wilk (morski). Szczur faraonw zool. ichneumon, mangusta. W marzeniu sennym: skryci wrogowie. SZE Szstka jest symbolem symetrii, rwnowagi, staoci, niezawodnoci, pokoju, harmonii, wspoddziaywania, wzajemnoci, polaryzacji, pikna; duchowoci; rozwagi, maestwa, podnoci, stworzenia, rozwoju, obfitoci, przyjemnoci, wolnoci; zwizana z ogniem, idealizmem, optymizmem. Szstka u Grekw symbol hermafrodyty (obojnaka), ycia, szczcia; bya wit, liczb zwan wiatem, powicon Afrodycie. Sze znakw zodiaku odpowiadao wiatu niebiaskiemu, sze ziemskiemu. U pitagorejczykw liczba doskonaa; jedno strukturalna Kosmosu i mikrokosmosu. W symbolice chrz, liczba dwuwykadna: wita, gdy w 6 dni Bg stworzy wiat (Gen. l), i zowieszcza liczba grzechu, gdy wg Apokalipsy (13,18) imi bestii wychodzcej z ziemi, Antychrysta w postaci Baranka, jest 666 (moe to imi Nerona, ktre po hebr. daje sum 666).

Sze ciao ludzkie: gowa, korpus i cztery koczyny. Sze (rwno)waga i dwuznaczno jako zwizek ognia i wody (postaci dwch zczonych trjktw), czyli duszy ludzkiej. Liczba zwizana z prb i wysikiem, z dziewictwem, z przestrzeni trjwymiarow, jest symbolem przeznacze mistycznych, zrwnowaonej opozycji Stwrcy i stworzenia, z ktrej wypyn moe zarwno denie do zczenia si z bstwem, jak i bunt przeciw niemu. Sze liczba biblijnego heksameronu, szeciu dni traktowanych jako okres cigy, liczba stworzenia, porednia midzy Zasad a Objawieniem. Szsty dzie, dzie stworzenia, wyraa doskonao, harmoni. Liczba cech bstwa: sprawiedliwo, mdro, potga, majestat, aska i mio. Sze kdziorw a. wosw emblemat wodnej Bogini Matki, symbol mdroci i podnoci; w plastyce rdw. atrybut w. Zofii (Mdroci). Biblijne sze lat suby: .leeli kupisz niewolnika Hebrajczyka, bdzie ci suy sze lat; sidmego odejdzie wolny" (Ex. 21,2; Deut. 15,12). ,,Sze lat zasiewa bdziesz ziemi i zbiera zboe; ale sidmego roku zaniechasz jej i dasz jej odpocz" (Ex. 23, 1011). Sze biada": bogaczom niesytym dbr, bawicym si, bezczelnym, niemoralnym, aroganckim i sdziom przekupnym (liajasz 5, 123). Sze rde pokusy: pi zmysw i wola. Sze grzechw przeciw Duchowi witemu: zuchwae grzeszenie w nadziei miosierdzia boskiego; rozpacz albo zwtpienie o miosierdziu boym; sprzeciwianie si uznanej prawdzie chrz.; zazdro o ask bo bliniego; zatwardziao serca; odkadanie pokuty a do mierci. Szecioktna gwiazda (hebr. mogen Dawid 'tarcza Dawida', tzn. Jahwe) zoona z dwu zachodzcych na siebie trjktw rwnoramiennych judaizm; godo Izraela; po XVII w. oficjalne godo gmin yd. Wg niektrych grny wierzchoek symbolizuje niebo, wiato i ogie, a dolny wiat podziemny, ciemno, wod; wg innych ta podwjna triada znaczy ma Boga, wiat, czowieka oraz stworzenie, objawienie, odkupienie; zwycistwo ducha nad materi; znak uwaany za potny talizman.

Sze cnt kardynalnych w buddyzmie (Paramita): miosierdzie, pracowito, medytacja, moralno, cierpliwo, mdro, Pal go sze! mniejsza o niego; zwrot pochodzcy od dawnego rozkazu kata do pachoka, przy torturach. Siadaj, masz sze! przest. bzdurzysz, brednie pleciesz; w zaborze austriackim, w szeciostopniowym systemie ocen szkolnych szstka jako najnisza, bya odpowiednikiem naszej patki. Sze stp ziemi miejsce na grb. War krwi nie hab lecz mierci ochodz i sze stp ziemi znajd sobie wszdzie!" (Do Moskali 78 Zygmunta Krasiskiego). Po sze ma palcw u ng jako kalwin, to mu i chodzi atwiej" (Ogniem i mieczem 4,5 H. Sienkiewicza); tu art., ale w okresie kontrreformacji nie przebierano w rodkach, aby demonizowa heretykw". Biblijny Filistyn z rodu Arafa, zabity przez Jonatana, mia po sze palcw u rk i ng (2 Ks. Krl. 21,20). Szstak moneta srebrna wartoci szeciu groszy, bita w I Rzplitej od 1528, rozpowszechniona zwaszcza w XVII w. Szstka zwana bya przez mistykw Nauczycielem. Kolor niebieski. W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Panna; planeta Wenus; wpywa na artystw w duchu wsppracy, czy intelekt z uczuciowoci. SZYSZKA Szyszka symbolizuje ksztat Wszechwiata, niebo, dzie. Soce, ogie, gr; ycie, msko, fallusa. ojcostwo, podno, ewolucj, zdrowie, odrodzenie; zewntrzn aktywno, rwnowag wewntrzn; ycie rodzinne, ycie wiatowe, kult ycia; pomoc; obfito, bogactwo, rzecz mao wart; szczcie: refleksyjno; wyzwolenie przez ask; liter A u gnostykw. Szyszka czy si z pojciem koa (zob.) i trjkta (zob.). Szyszka powicona Baalowi-Hadado-wi, semickiemu bogu podnoci, deszczu i rosy, i jego maonce Aszerah (Balaat); babi-liskoasyryjskiej bogini mioci i podnoci Isztar; maoazjatyckiemu bogu podnoci i fallusa Priapowi. Szyszka sosnowa, wyobraana czsto w rku Dionizosa, trzymana jak bero trwao,

niemiertelno ycia rolinnego, potga ywotnoci i podnoci, wieczny powrt rolinnoci na ziemi, odrodzenie. Szyszka amulet pobudzajcy msko i podno; amulet przeciw czarom. Szyszka zwrcona szerszym kocem ku doowi rwnowaga, nieruchomo, stao, cienie; zwrcona szerszym kocem ku grze ruchliwo, wiato. Szyszka sosnowa midzy dwoma kogutami spierajcymi si o ni (w ikonografii europ.) prawda oczywista; podobnie jak dwa smoki spierajce si o per. Szyszka osoba wpywowa, na wysokim stanowisku; bogata. Szyszka rzecz bez wartoci. Przysowie: Za borow szyszk (tj. za byle co, za nic). MIER mier symbolizuje rwnanie stanw, niewybredno, chwil, szybko; tajemnic Natury, kres wdrwki, koniec okresu, epoki, bram ycia, przejcie z jednego bytu do drugiego, wypoczynek, podr, wieczny sen, wielkie przebudzenie, mdro ciaa, oddzielenie duszy od ciaa; cie. Zachd, dolin mroku, noc wieczn, siostr Nocy i Snu; bezpowrotn fal, stra Pieka, nieznany kraj; los, fatalno, obraz losu, nieprzyjacik, kar, zo, straszydo, krla strachw, niepodane odwiedziny; kradzie, dug; ofiar rozumu; powicenie, pociech, ask, lekarza, panaceum; dar; niwiarza; rozjemc. przyja, rado, postp, krlowanie, zbawienie. mier symbolizuj: trumna, cyprys, kociotrup, czaszka (i skrzyowane piszczele), jedziec Apokalipsy na powym koniu, zgaszona pochodnia (a. bro sieczna lub kujca) skierowana w d, urna z udrapowan tkanin, wierzba paczca, ruina, wieniec bluszczowy, zamana kolumna, snop psze-niczny i sierp, popi i py, nietoperz, piew abdzia, rigor mortis (stenie pomiertne), zdmuchnita wieca, szubienica, mumia. Przyczyny mierci w wielu mitach omyka a. zoliwo bstwa; gniew bstwa obraonego nieposuszestwem a. grzechami czowieka; zawi zmarego krewnego a. przyjaciela, ktry pociga za sob pozostaego przy yciu. mier Zachd. Jake szczliwy, kto uda si na Zachd i jest w rkach Boga bez-

pieczny" (Nauka ycia, 24,19 Amen-em-apta; ok. 700 p.n.e.); Zachd", egipski Hades, Amente, kraina zmarych pooona na zachd od Nilu, Kraj Zachodni, Gra Zachodu. mier (w tradycji yd.) kara naoona przez Boga na Adama, Ew i ich potomstwo za popenienie grzechu pierworodnego. mier poczenie z przodkami, ojcami. (Abraham) zosta przyczony do przodkw swoich" (Gen. 25,8). (Matatiasz) doczony zosta do ojcw swoich" (7. Ks. Machabejska 2,69). Abiit adplures" ac. 'przyczy si do wikszoci' (Uczta Trymalchiona 42,5 Petroniusza). mier w garnku gorzkie zioa. A gdy skosztowali potrawy, krzyknli "mier w garnku, mu boy!" i nie mogli je" (4. Ks. Krl. 4,40), ale prorok Elizeusz osodzi potraw mk! mier krl strachw" (Hiob 18,14). mier cie. ,,Chobym te chodzi pord cienia mierci, nie bd si ba za" (Psalm 22, 4). Dokdkolwiek zmierzasz, mier sunie za tob jak cie" (Dystychy 4,37 Katona?). Anio mierci (w teologii yd. i muzum.) Azrael, ktry oddziela dusz od ciaa i suy Bogu jako pose. mier w panteonie olimpijskim bstwo mierci Thanatos; mierciononi bogowie Zeus, Atena, Apollo, Artemida, Ares, Hades, Hekate, Persefona. mier szybko, gwatowno. Przysowie: mier i najprdszego dogoni. Cita mors ruit ac. 'szybka mier napada'. mier siostra Snu. Sen, brat mierci" (Iliada 14,231; 16,672 i 682 Homera; Pan Tadeusz 8,805 Mickiewicza). Od snu do mierci droga krtka" (Orland szalony 18,189 Ariosta). mier rado. mier bya wielk radoci" (Agamemnon 550 Ajschylosa). mier dug. mier jest dugiem, ktry kady z nas musi spaci" (Elektro 1173 Sofoklesa). Spaci, dug naturze", ac. na-turae concessit (Wojna z Jugurta 14,15 Sallu-stiusza), tj. zmar. mier, powiadaj, zwalnia nas od wszystkich zobowiza" (Prby 1,7 Montaigne'a, t. T. Boya-eleskiego). Ba, to jeste niebu mier duny" (Henryk IV ci. I 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Pieska mier, gr. Thanatos kyneios mier bez zgodnego z religi i obyczajem pogrzebu (Osy 898 Arystofanesa). Niepo-

grzebanie zwok byo w wiecie antycznym przestpstwem w stosunku do bogw i do zmarego, ktrego dusza musiaa bka si po ziemi, nie mogc zej do Hadesu. mier oddzielenie duszy od ciaa" (Fedon 64C Platona). mier zo. mier jest zem, przynajmniej myl tak bogowie, bo inaczej sami by zginli dawno temu" (Fragment 91 Safony cytowany w Retoryce 2, 23, 12 Arystotelesa). mier to powszechne zo" (Die natur-liche Tochter 3,4 Goethego). mier straszydo. Czym jest mier? Straszydem.", gr. thdnatos ti estin, mormolykeion (Rozmowy 2, l, 17 Epikteta). mier koniec okresu, epoki zw. jako ofiara a. samobjstwo wynike z niemonoci wytrzymania napicia a. stresu lub blu, np. Herakles, Pyram i Tysbe, Dydona, Lukrecja, Kleopatra, Katon Ml., Judasz, Sene-ka M., Tristan i Izolda, Romeo i Julia, Werter, a. mier bohatera za modu, jak np. Achilles, Hylas, Antinous z Bitynii, Baldur, Sigurd. Naley tu take wity krl", ktremu nie wolno byo umrze mierci naturaln, gdy mogoby to spowodowa nieurodzaj; jego dobrowolna ofiara z siebie zapewniaa yzno gleby; krwi z jego wykastrowanych genitaliw skrapiano-ziemi i rolinno, a krlowa i ksiniczki zjaday potraw z jego ciaa, co w sposb magiczny take zapadniao ziemi. mier to wypoczynek po trudzie i ndzy", tac. mors laborum ac miserarium quies esl (Przeciw Katylinie 4,4 Cicerona). Nikczemna mier obraza losu", ac. maa mors necessitatis contumelia est, (Sentencja 415 Publiliusza Syrusa). mier fala, od ktrej nie ma powrotu, ac. irremeabilis unda (Eneida 6,425 Wergi-liusza), o Styksie. mier wieczna noc. In aeternam ciauduntur lumina noctem" ac. 'i noc wieczysta zamkna (Alsowi) oczy' (Eneida 12,310 Wergiliusza, t. Wandy Markowskiej). mier wieczny sen", ac. perpetuus sopor (Pieni l, 24, 5 Horacego). I mier podobn bywa agodnemu snowi" (Pi zarysw 3, Ruiny 208 Norwida). mier kresem wszystkiemu", ac. mors ultima linea rerum est (Listy l, 16, 79 Horacego, t. Jana Czubka). mier kara; dar; aska. mier jest

niekiedy kar, czsto darem; dla wielu ask" (Herkules na Oicie 930 Seneki M.). mier w tradycji klasycznej wyobraana jako biay modzieniec w towarzystwie swego czarnego bliniaka. Snu, obaj w pozycji plecej ze skrzyowanymi nogami. mier krlowanie. mier krlowaa od Adama do Mojesza" (List do Rzymian 5,14). mier mdro ciaa. Gdy mdro ciaa to mier, a mdro ducha ycie i pokj" (List do Rzymian 8,6). mier nieprzyjacika. A jako ostatni wrg zniszczona bdzie mier" (/. List do Kor. 15,26). mier jedziec Apokalipsy na powym koniu (Apok. 6,8). mier niechtna ochotnemu. A w owe dni bd ludzie szuka mierci, lecz jej nie znajd, i bd chcieli umrze, a mier od nich ucieknie" (Apok. 9,6). Przysowia: Kto mier wzgardzi, panem jest wszystkiemu. Kto mierci szuka, tego ona nie bierze. mier niestraszna dobremu. Przysowie: Kto dobrze robi, mierci si nie boi. Powtrna mier zguba wieczna, wieczne potpienie; mier duszy po mierci ciaa. Kto ma uszy, niech sucha, co Duch mwi kocioom: Temu, co zwyciy, mier wtra nie wyrzdzi szkody" (Apok. 2, 11). Bogosawiony i wity, ktry ma udzia w pierwszym zmartwychwstaniu; nad tymi nie ma mocy mier druga" (Apok. 20,6). mier wprowadzenie w nieznane wiaty Pieka, Czyca i Raju. mier, tak jak przyjcie na wiat, jest tajemnic Natury" (Rozmylania Marka Aureliusza). mier mczennika (w tradycji chrz.) gadzi wszystkie jego grzechy. mier mczennikw w okresie przeladowa wczesnych chrzecijan do czasw Konstantyna Wielkiego (ok. 280337) temat obszernej lit. rdw., z czego znakomita wikszo to wyimaginowane dla zbudowania wiernych legendy o wtkach zapoyczonych z rozmaitych, klasycznych i wsch. rde. Mczennicy zazwyczaj przetrzymuj w sposb cudowny miertelne tortury, a wreszcie miecz pozbawia ich ostatecznie ycia. Bywaj: ukrzyowani jak apostoowie Piotr, Andrzej i Filip, w. Kosmas i Damian,

ukamienowani jak pierwszy mczennik w. Szczepan (Dzieje Ap. 7, 256), aposto Filip, zabici pakami jak aposto Jakub M., w. Sebastian, przebici mieczem, strza, wczni a. sztyletem jak aposto Tomasz, w. Sebastian, ucja, Justyna, Piotr Mczennik, Placyd i Fla-wia, Urszula, Tomasz Becket, Krystyna, cici jak apostoowie Mateusz, Jakub St. i Pawe, w. Kosmas i Damian, Krzysztof, Katarzyna z Aleksandrii, Barbara, Magorzata z Antiochii, Dorota, Apolonia, Cecylia, Agnieszka, Donat, January, Maurycy, Dionizy, utopieni w kadzi jak Jan Ewangelista, poszarpani, elaznymi grzebieniami jak w. Baej, obdarci ze skry jak w. Bartomiej, upieczeni na ruszcie jak w. Wawrzyniec, rozszarpani przez dzikie konie jak w. Hipolit, wrzuceni do morza z kotwic u szyi jak w. Klemens, wypatroszeni jak w. Erazm, biskup Formiae. mier rwnacz wszystkich stanw. ,,mier wszystko rwna", ac. omnia mors aeauat (Porwanie Prozerpiny 2,302 Klaudiana). W rdw. zarazy zmiatay nagle setki tysicy i miliony ludzi modych i starych, cesarzy i papiey, ksit i rycerzy, chopw i wyrobnikw, kobiety i dzieci; mier wyobraano zwykle jako kociotrupa z kos i klepsydr (atrybuty nalene rwnie Czasowi) napadajcego zakochan par, nag kobiet przed lustrem przy toalecie, onierza, biskupa itd.; kiedy indziej znw przedstawiano j na koniu, w pocigu za uciekajcymi ludmi, ktrych siecze kos. Zob. te Kociotrup, Sierp i kosa. Taniec (mierci). mier brama ycia, ac. mors ianua vilae (In transitu S. Malachi, kazanie 1,4 w; Bernarda; ok. 1150). mier w tradycji rdw. wyobraano rwnie jako uzbrojon kobiet o skrzydach nietoperza, pazurach jastrzbia i rozpuszczonych wosach; jako szkielet okryty aksamitnym paszczem zdobionym bogato zotem, trzymajcy maski ukazujce rne oblicza mierci: obojtno, przeraenie, wstrt, agodno, lito, okruciestwo. Sztuka umierania, tac. Ars moriendi zbir tekstw rdw. przeznaczonych pierw.

do uytku kleru przy ou umierajcego; pop. w XIVXV w., pniej take z desek drzeworytniczych, rwnie do uytku wieckiego, z ilustracjami wyobraajcymi aniow i diabw w walce o dusz wychodzc z ust umierajcego. Modlitwa za umarych. (luda po klsce Gorgiasza) posa do Jeruzalem, aby zoono za grzechy umarych ofiar, dobrze i pobonie o zmartwychwstaniu mylc, bo gdyby si nie spodziewa, e owi pobici zmartwychwstan, zdawaoby si rzecz niepotrzebn i prn modli si za umarych" (2 Ks. Machabejska 12, 434). W chrzecijastwie poczto modli si za zmarych dopiero w VIII w., a w kocu X w. ustanowiono Dzie Zaduszny (2 XI), naprzd dla klasztorw kongregacji kluniackiej (pod wadz opata CIuny), a potem w caym Kociele; wreszcie sobr trydencki (154563) ustanowi, e mona uly cierpieniom dusz w Czycu przez modlitwy, dobre uczynki, a przede wszystkim przez msze w kociele. mier wielbd. Przysowie tur.: mier to czarny wielbd, ktry klka przy bramie kadego czowieka (tzn.: aby zabra jego zwoki). mier dla dusz szlachetnych to koniec ciemnego wizienia" (Triumf mierci Francesca Petrarki). mier pocztek innego ycia", fr. la mor! est origine d'une aultre vie (Prby 1,19 Michela Montaigne'a). mier to niwiarz, ktry nie zna spoczynku" (Don Kiszot 2,20 Cervantesa, t. A. L. i Z. Czernych). mier srogi kapral" (Hamlet 5,2 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego). mier nieznany kraj, z ktrego granic nie wrci aden podrny" (Hamlet 3,1 Szekspira). mier lekarz. Najlepszy lekarz mier" (Cymbelin 5,4 Szekspira). mier pocieszycielka, przyjacika. ,,mierci!... prawdziwa pocieszycielko! przyjaciko tych, co nie maj innych przyjaci!" (Joanna ifArc, 1,315 Roberta Southeya). Ujrzaa jak mier-pocieszycielka, kadc na wielu sercach do, wyleczya je na zawsze" (Evangeline 5, 889 H.W. Long-fellowa). Przysowie du.: mier przyjacika umierajcego.

mier mamka. Mia pier pocieszycielka starej mamki mierci" (Echoes 29. To R.L.S. Williama E. Henieya). mier panaceum. Wszyscy walczymy z wasnym zdrowiem, bo mier jest lekiem na wszystkie choroby" (Religio medici 2,9 Sir Thomasa Browne'a, 1643). mier (wraz z Grzechem) stra bramy Pieka. A w ksztat drugi (...) sta jak noc czarny (...) a to, co gow mogo si wydawa, wtoczone byo w koron krlewsk" (Raj utracony 2, 66673 Johna Miltona, t. Macieja Somczyskiego). mier kres wdrwki. wiat jest zajazdem, mier kocem podry" (Palamon and Arcite 888 Johna Dry-dena). Udawana mier dziewczyna udaje martw, aby mc polubi ukochanego, jak Julia w tragedii Romeo i Julia Szekspira; pica Krlewna z bajek Perraulta i braci Grimm; Krlewna nieka z w. bajki (bracia Grimm, film Disneya), w obu wypadkach symbole upionej w zimie wegetacji, zbudzonej przez wiosn. Zabjstwo nieznanych krewnych, np. mit. o Edypie, ktry zabi nieznanego ojca; przykad kaznodziejski pt. Niespodzianka (podrny zabity przez gospodarzy, ktrzy udzielili mu noclegu i chcieli zagarn jego mienie, nie wiedzc, e to ich syn; sztuki teatr. K. H. Rostworowskiego i Alberta Camusa). mier aspekt nietrwaoci i efemerycznoci istnienia, wskazujcy na to, co musi gin w nieuchronnym rozwoju rzeczy. Personifikacja mierci: mier zajrzaa mu w oczy; walczy ze mierci; mier nas rozczy; majestat, powaga, milczenie mierci; mier j zabraa; grozi mu mier; igra ze mierci; posya kogo jak po mier itp. Przysowie: Gdy mier zawita, o racje nie pyta. mier zodziej. Ju si nie spo-dziej: bo mier jak zodziej, twj poszyt cay, pomnik twej chway, ju dziery w rku, drze pomaleku" (Do zoilusa 159164 Jzefa Baki). mier niewybredno. ,,Dobrze napisa Baka, e mier dga za kty w szkaraty i po suknie nieraz dobrze

stuknie, i po ptnie jak utnie, jak i po kapturze, i po fryzurze rwnie jak i po mundurze" (Pan Tadeusz 9. 2314 Mickiewicza). Przysowia: mier nie brakuje (tj. nie przebiera). mier nie patrzy w zby. mier nie pyta o lata. mier to jedyny pan, co przyjmuje sugi bez wiadectw. mier go niezbyt upragniony. Und doch ist nie der Tod ein ganz willkom-mner Gasi" nm. 'a przecie mier nigdy nie bywa cakiem podanym gociem' (Faust 1.4 Goethego). mier fatalno, nieuchronny los. ..Czemu tak trwoliwie dre przed mierci, nieuniknion dol?" (Dziewica Orleaska 2,7 Friedricha Schillera). mier rozjemca. ,,mier jest potnym rozjemc: wszystkie pomienie gniewu gasn" (Narzeczona z Mesyny 5,8 Friedricha Schillera). mier pewno. Przysowie ang.: Nic rwnie pewnego jak mier. mier chwila. Czym jest mier, co rozprszy myli mych dostatek? Jedn chwilk" (Dziady ci. III 2, Improwizacja 21617 Mickiewicza). mier powicenie; kara; ofiara rozumu; zbawienie. ,,mier jest powiceniem; gdy niepojta tylko wtedy kar a gdy j pojmiesz, rozumu ofiar, przez zgub czstek caoci zbawieniem" (Dzie dzisiejszy 1336 Zygmunta Krasiskiego). mier siostra Nocy (Reconciliation Walta Whitmana). mier to cigego postpu chory" (Nad gbiami 21,5 A. Asnyka). mier jest to podr nad wszystkie podre" (Rozmylania 2,6 Antoniego Langego). mier blizna. Czowiek jest ran ycia, mier zgojon blizn" (Ziemia dziewicza 61 Leopolda Staffa). Rytua po mierci domownika (w tradycji europ.) zasanianie zwierciada (zob. Lustro), usunicie zwierzt z pokoju zmarego, informowanie byda domowego o zgonie waciciela, zatrzymywanie zegarw, gaszenie ogni, czuwanie noc przy zmarym, wszystko prawdop. pierw. z obawy przed zawici duszy nieboszczyka krcej po mieszkaniu i dla zapobieenia prbom porwania ze sob

ktrego z domownikw na tamten wiat (zw. za porednictwem odbicia w lustrze). Dzwony pogrzebowe maj, jak sdzono, moc rozpdzania gromadzcych si duchw. Uatwienie zgonu konajcemu (w tradycji europ.) otwieranie zamkw i rozwizywanie wzw (zob. Wze); uoenie umierajcego na klepisku (Matka Ziemia bya bogini narodzin i mierci). Biaa mier niegi i lody groce mierci. Czarna mier dawn. duma, czarna ospa itp. Patrze mierci w oczy, by z ni oko w oko by w miertelnym niebezpieczestwie. Igra ze mierci naraa si, wystawia si (niekiedy lekkomylnie) na mier. Na ou mierci umierajc. Nie swoja mier zgon nie spowodowany chorob, ale wypadkiem, zabjstwem lub innymi zewn. przyczynami. mier cywilna utrata praw obywatelskich i majtkowych z wyroku sdu. mier kara. Przysowie: mierci na was nie ma (tj. kada kara dla was jeszcze zbyt maa). mier komu w oczy zaglda, zaziera, patrzy kto jest w miertelnym niebezpieczestwie. Zapomnie na mier cakowicie, zupenie. W marzeniu sennym: (czyja agonia) pomylny znak dla nicego; (wasna mier) kwitnce zdrowie; (wasna agonia) osirze-

WIATO wiato symbolizuje wieczno, ducha, bezcielesno, niematerialno, ycie, przeszo; szczcie, chwa. Boga, Chrystusa, niebo, wito, objawienie, moralno, siedem cnt (zob. Siedem), czysto, ycie duchowe; dobroczynno, dobrobyt, rado duchow, wesoo, optymizm; zasad msk, pozytywn, ewolucj, intelekt, wiedz, moc twrcz, mdro; Wschd, lato, biao (syntez barw): zob. te Lampa, Latarnia, Ogie, Pochodnia, Soce, wieca. wiato Soca natchnienie, intuicja, kontemplacja.

wiato Ksiyca mylenie dyskursyw-ne, racjonalne, porednia forma poznania. Atrybuty wiata: Soce, gwiazda, lampa, latarnia, wieca, pomie, agiew, rozchodzce si promienie, diament, romb, krzy, fleur-de-lis. wiato rado, powodzenie. ,,Przyjemne jest wiato i mio jest oczom widzie blask soca" (Eklezjastes 11,7). wiato sprawiedliwo. ,,A cieka sprawiedliwych jak jasna wiato wschodzi i ronie a do penego dnia" (Ks. Przypowieci A,\V). wiato Wschd. Ex oriente lux ac. 'wiato (przychodzi) ze wschodu'. wiato Kosmos. Fial lux ac. 'niech si stanie wiato!' (Gen. 1,3) wiato jest tu uporzdkowaniem Chaosu (ciemnoci byy nad gbokoci"). Wedug Kabay promieniowanie wiata z jednego punktu stworzyo przestrze. wiato Sowo. Wg Ew. wg Jana l, l4 wiato jest identyczne ze Sowem: ,,W nim byo ycie, a ycie byo wiatoci ludzi". Pi promieni wiata oznacza szko Pitagorasa. wiata spoeczestwa, ac. lumina civi-tatis stawni mowie (Katylina 3, 10, 24 Cicerona). wiato czysto. wiato i chu to miertelni wrogowie" (O naturze wszechrze-czy 674 Lukrecjusza). wiato Bg, niebo. Pan jest wiatoci moj" (Micheasz 7,8). Jezus mwi: Jam jest wiato wiata" (Ew. wg Jana 8,12). Wy (apostoowie) jestecie wiatoci dnia" (Ew. wg Mat. 5, 14). Allah jest wiatoci nieba i ziemi" (Koran 24,35; jest to tzw. werset wiata" majcy due znaczenie w mistycyzmie muzumaskim). wiato w tradycji chrz. wiara, miosierdzie, laska; Biblia jest nosicielem wiata. wiato wiekuista wg wierze relig. wieczne ycie po mierci, ywot wieczny. wiato duchow wyobraanej w plastyce osoby symbolizowano czsto w postaci nimbu, aureoli, mandorli, rozchodzcych si promieni itp. wiato pod korcem (kry) przen. prawd, zalety, cnoty, wartoci, ktrych nie naley ukrywa, trzyma w sekrecie (wg Ew. wg Mat. 5. 15). Bo nie jest wiato, by pod korcem stao" (Promethidion l, 515 Norwida); mowa

tu o naczyniu objtoci jednego korca (ok. 120 litrw). wiato Kocioa, ac. lumen ecciesiae w. Agustyn. wiato wieku yd. uczony, filozof i teolog Majmonides z Kordowy (1135 1204). wiato jest cieniem Boga. ac. rdw. Lux umbra Dei: napis na zegarze sonecznym. wiato i ciemno, para powszechnie rozumiana jako dwoisto i sprzeczno, emblemat ducha i materii, mskoci i e-skoci; w staro. Egipcie bogowie Anu-bis i Set, w Chinach jin i jang, w mazdaiz-mie Ahura Mazda i Aryman. ahura i dewa (w Indiach odwrotnie: dewa i asura), na Zachodzie anioowie i diaby (demony). W wielu kosmogoniach stworzenie wiata zaczyna si od rozdzielenia wiata od ciemnoci w chiskiej, hinduistycznej, biblijnej. W Biblii wiato wyobraa ycie, zbawienie, szczcie, a ciemno zo. nieszczcie, zgub, mier, kar. A ydom nowa wiato zdawaa si wschodzi, wesele, cze i tace" (Ks. Estery 8.16). Czy wiato niezbonego nie zganie?" (Hiob 18,5). Siedzieli w ciemnociach i w cieniu mierci (...) bo si sprzeciwiali sowom boym" (Psalm 106 10). Jeden z najbardziej interesujcych zwojw Morza Martwego znalezionych pod Qumran nosi tytu: Watka synw wiata z synami ciemnoci,t), czonkw sekty z innymi ydami, a potem z reszt ludzkoci. A wiato wieci w ciemnociach, lecz ciemnoci jej nie pojy" (Ew. wg Jana 1,5). Ciemno oznacza przewanie tpot duchow, nierozum, niedorozwj, mniejsz warto, tajemnic. Gdzie wiato jest najjaniejsze, cie jest najciemniejszy" (Gotz von Beriichingen 1,24 Goethego). wiato walczce z ciemnoci w folklorze jasnowosy, niebieskooki bohater soneczny walczy z bohaterem czarnowosym, ze smokami, wami, bykami, potworami nocy i ciemnoci zimy. Klucz do wiata wg gnostykw: litera E. Otrzymywa wiato" w rytach wolnomularskich znaczy dostpi wtajemniczenia.

wiato dobro. Das Licht, das ist das Gute" nm. 'wiato jest dobrem' (Abba Glosk Leczeka Adalberta von Chamisso). wiato owiata. Mehr Licht! nm. 'wicej wiata!' ostatnie sowa Goethego rozumiane przenonie; w rzeczywistoci szo tu o otworzenie drugiej okiennicy, aby wpuci wicej wiata. My rwni tumu, cho mu trzeba wiata i chleba" (wiata i chleba 23 4 Jana Kasprowicza). Suy swej ojczynie mio (...) byle wiato w ludziach byo" (Cud mniemany 3, W. Bogusawskiego). W dobrym (zym) wietle przedstawia kogo (nie)pochlebnie. Wywleka na wiato dzienne na jaw; ujawnia nieczyste sprawy. Ba si wiata dziennego ba si ujawnienia nieczystych spraw. Ujrze wiato dzienne urodzi si; (o utworze) zosta wydanym.

WIECA wieca symbolizuje wiato, biao, kult ognia, gwiazd; ofiar, mio, sakrament, pami o zmarych, kult zmarych, pobono, oczyszczenie; ycie, dusz, ducha, prac umysow, zapytanie; czas, przemijanie, nietrwao, samozniszczenie; nastrj romantyczny a. uroczysty. Por. Pochodnia, Lampa. wieca jest dawnym wynalazkiem wiata staroytnego, o czym wiadcz wieczniki kreteskie i egipskie sprzed roku 3000 p.n.e.; w redniowiecznej Europie ojwki byy w powszechnym uyciu; na paryskim wykazie podatkowym na rok 1292 widnieje 71 wiecarzy (wytwrcw wiec). Przedstawienia teatralne odbyway si pod goym niebem a do XVI w., kiedy arystokracja w. zacza urzdza spektakle prywatne, w czterech cianach. Traktat architekta w. Sebastiana Serlio z 1545 poleca owietlanie sceny z rampy wiecami, lampami, pochodniami itp., osonitymi od strony widzw butelkami z bursztynow a. niebiesk ciecz. W tradycji chrz, zapalona wieca nadejcie a. zmartwychwstanie Chrystusa, ofiara wotywna dla Najwitszej Marii Panny, witego a. zmarego; noszona na procesjach wyobraa wiato wiary, chrzecijastwo, wiateko w ciemnociach wiata;

atrybut w. Brygidy (zw. jeli trzymana przez zakonnic i zdmuchnita przez demona), w. Genowefy; sybillflibijskiej; (dwie wiece skrzyowane) w. Blazjusza; wiary, Chrystusa (zw. wieca wielkanocna); uosobionego Miosierdzia. Bogu wieczk i diabu ogarek przysowie w wielu jzykach; zabezpieczy si na dwie strony. Palca si wieca czowiek dajcy wiadectwo prawdzie. (Jan) by wiec gorejc i wiecc, a wycie chcieli do czasu radowa si w wiatoci jego" (Ew. wg Jana 5,35); miaa odstrasza demony, ze duchy, neutralizowa ze oko" i zawi ludzk, dlatego palona bya przy narodzinach i mierci (wiece-lampki nagrobne), a take przy uroczystociach lubnych; symbolizuje przelotno, krtkotrwao ycia ludzkiego, ycie ludzkie indywidualne w przeciwiestwie do kosmicznego, uniwersalnego. Zga-nij, wta wieczko! ycie to tylko (...) opowie idioty, pena wrzasku i wciekoci, lecz nic nie znaczca" (Makbet 5,5 Szekspira). Zawieci wieczk komu dawn. podpali mu dom. Zgaszona wieca. W Ko. rz.-kat. kapan, rzucajc na kogo kltw, gasi (czarn) wiec i ciska j przed niego na posadzk, aby wyklty tak wanie zgas w pamici ludzkiej. wiec (czarn gromnic) na kogo rzuca rzuca kltw. Gasi wiec palcami by odwanym. Krl hiszp. Karol I (cesarz Karol V), ujrzawszy na grobowcu pewnego granda napis: Tu ley ten, co nie zazna strachu", powiedzia: Widocznie nie prbowa nigdy zgasi wiecy palcami!" Zgaszona, wypalona wieca przykro, nastanie ciemnoci uniemoliwiajcych dalsz prac, lektur. wieco niedobra! wanie pora bya zgasn! I nie mogem doczyta czy podobna zasn?" (Dziady cz. IV, Widowisko l, l2 Mickiewicza). Przyj wiece gasi po wszystkim, za pno. Spali si samemu w pomieniu wiecy, Se bruler soi-meme au chandelle, przys. fr., aluzja do losu owadw zwabionych blaskiem wiecy. Lekko, motylu! Ogie to szkodliwy!

Strze si tej wiece" (Do motyla l2 Jana Andrzeja Morsztyna). my brzcz najwicej koo wiec; gdzie byska, musz si zbiec" (Wesele l, 19, 5479 S. Wyspiaskiego). wieca mocne wiato. Mizerna wieca jaki blask roztacza! Tak dobry czyn janieje na zym wiecie" (Kupiec wenecki 5, l Szekspira). Najsabsza wieca widoczna jest o mil, a renica czowieka siga gwiazd" (Conduct of life: Fale Raipha Waldo Emersona, moralisty amer. 180382). Ze wiec szuka, (trudno) ze wiec znale o czym niespotykanym, rzadkim, doskonaym. wieca gwiazda. Oszczdno panuje w niebie; zgaszono wszystkie wiece" (Makbet 2,1 Szekspira).

wieca oko. wiec ciaa twojego jest oko twoje" (Ew. wg Mat. 6,22).
Pomie wiecy wg poj rdw. synteza wszystkich skadnikw, wszystkich si Natury; knot, wosk, powietrze i ogie cz si w pomieniu, zachowujc jednak sw odrbno.

wieca stosunek ducha do materii: pomie poera wosk. wieca wieci innym, a sama si zjada. Pomie wiecy dusza osoby zmarej, podobnie jak wiato lampy (zob.). Mwi o niemiertelnej duszy jest to samo, co twierdzi, e pomie trwa, cho wieca si wypali" (Emancypantki 3,18 Bolesawa Prusa). wiata trzech wiec maj wg wyobrae ludu wasno przycigania zjawisk duchowych (por. Dziady ci. IV 141 Mickiewicza). wieca duch objaniajcy ciemnic": ' Kto stawia, mwi, now ducha wiec, do ktrej lud inny powoli dochodzi, ten mwi, jakby now gwiazd rodzi" (Samuel Zborowski 5, 4257 Sowackiego). wiecy uywano przy zaklciach i wrbach. W wielu krajach wierzenia ludowe czyy los nieobecnego czonka rodziny ze wiatem wiecy poncej w domu, co znalazo odbicie w licznych baniach; dzi jeszcze gdzieniegdzie rodzina pali wiec wrc o losie nieobecnego marynarza, rybaka a. lotnika. wieca zegar. Tradycja gosi, e krl Alfred Wielki z Wessexu (849899) uywa wiec do mierzenia czasu: kada wieca palia si przez cztery godziny. Meamedowie (nauczyciele) w yd. chederach w Polsce czsto

koczyli lekcj dopiero po wypaleniu si wiecy; dzieci, odwrciwszy uwag meameda, sypay sl na wiec, aby si szybciej spalaa. wieca rok ycia; dlatego wieca jest rocznicow, urodzinow reprezentacj minionych lat rozwoju (zw. dziecka); wieczki na torcie urodzinowym gasi trzeba jednym dmuchniciem, tchnieniem ycia mocniejszym od wszystkiego, co si dotychczas przeyo. wiece ycie. Spala wiec z obu kocw jednoczenie y ponad stan, marnowa siy i zdrowie (na hulankach, rozpucie itp.). Kadego wieca si dopali kadego mier czeka. Lepsza wieczka za ywota ni dziesi po mierci. mier zaprowadzia lekarza do podziemnej pieczary. Ujrza tam tysice wiec w nieprzejrzanych szeregach. Co chwila gasy niektre, a inne si zapalay. Oto rzeka mier wiece ycia ludzi. Gdy si wieca zapala czowiek si rodzi, gdy ganie umiera" (Bajki braci Grimm 44, Kuma mier}. wieca sabe wiato. Przysowie ang.: Nie wybieraj ani ony, ani bielizny przy wietle wiecy. atwo ujdzie ona za czterdziestolatk o zmroku, ze wiec za plecami" (Tria/ by Jury, 1875, humorysty ang. W. S. Gilberta). wieca rzecz maej wartoci. Gra nie warta wieczki. Nie wart mu wiecy trzyma nie dorwnuje mu, nie dorasta mu do pit. Roratna wieca dodatkowo stawiana na otarzu na roraty, w adwent; roratka. Trzy wiece Trjca. Trzy Mniejsze wiata w wolnomularstwie 3 wiece przed otarzem; wschodnia oznacza Soce, zachodnia Ksiyc, poudniowa Mistrza Loy (strona pn. pozostaje domen Ciemnoci). Siedem wiec siedem sakramentw. Gromnica nazwa wiec powiconych w Ko. rz.-kat. w uroczysto Oczyszczenia Najwitszej Marii Panny (tj. Matki Boskiej Gromnicznej, 2 II) na pamitk yd. rytuau oczyszczania" poonicy przez zoenie w ofierze pary synogarlic lub dwojga gobit" (Lev. 12,8). W rdw. stawiano wiece w rnych miejscach izby, gdzie odbywa si pord, aby przywrci czysto poonicy. Zapalona wieca z napisem: Sufflcit unum m lenebris" tac. 'wystarczy jedno (wiato)

w ciemnociach', bya od 1525 emblematem Izabelli d'Este, opuszczonej na dworze mantuaskim przez syna i dworakw. W marzeniu sennym: (zapalona) narodziny; (zgaszona) mier; (woskowa) narodziny. W heraldyce: nietrwalo, przemijanie.

WINIA (Wieprz, Maciora) winia oglna nazwa trzody chlewnej (winia domowa); samica wini. Wieprz wytrzebiony samiec wini; samiec wini. Knur, kiernoz samiec rozpodowy wini. Maciora, locha, samura samica wini. Prosi moda winia. wini udomowiono w Azji Wsch. prawdop. ju ok. 3000 p.n.e. Egipcjanie, Grecy i Rzymianie hodowali winie dla misa i jako zwierzta ofiarne, ulubiony przysmak bogw. W staro. i rdw. winie ywiy si padlin i odpadkami, z ktrych oczyszczay okolic podobnie jak spy (std zwizek z Hekate). winie symbolizuj oczyszczenie, odrodzenie, ofiar, obfito; susz, zimno, otcha; zmysowo, zepsucie, nieczysto, nieczyste podania, upadek moralny, rozwizo, sprono; tpot, ciemnot, gupot, nieuctwo, nieokrzesanie, brud; profana; diaba; niewdziczno, pretensje; skpstwo, chciwo, apczywo, aroczno; wulgarno, nieczuo, egoizm, zoliwo, brak godnoci, nienawi, wzgard, arogancj, przewrotno, upr; gnuno, lenistwo, ospao. winia tabu, nieczysto. U ydw nieczysta mimo rozszczepionego kopyta, gdy nie jest przeuwaczem (Lev. 11,7), podobnie u muzumanw. Wg Herodota (2,47) Egipcjanie uwaali wini za zwierz nieczyste. Jeeli ktry z nich otrze si o wini, idzie do rzeki i zaraz Zanurza si w niej wraz z ubraniem". Jadali wini tylko w czasie peni Ksiyca, z ofiar skadanych prawdop. Izydzie i Ozyrysowi. W innych wypadkach spoywanie wieprzowiny miao grozi zaraeniem trdem a. innymi chorobami. winia w buddyzmie nieuctwo (jako jeden z grzechw gwnych). winia antyczny demon suszy a. zimna, przecina kami genitalia bohaterw podnoci, sprowadza nieurodzaj. winia gupota. Kolczyk zoty w wiskim ryju niewiasta pikna a gupia" (Ks. Przypowieci 11,22). Sus (docet) Miner-vam la. 'winia poucza Minerw (bogini mdroci)', ignorant poucza wiadomego rzeczy. winia typowe zwierz ofiarne, w gbokiej staroytnoci zastpio ofiar z ludzi bogom mierci i podnoci. Czarodziejska Kirke, bogini mierci, dokonuje tej zamiany

WIECZNIK (Kandelabr, Lichtarz) wiecznik jest symbolem wiata duchowego i zbawienia; liczba ramion ma znaczenie mistyczne ycia na tamtym wiecie, ycia wiecznego, szczcia. Boga, szczcia rajskiego. By, sta na wieczniku zajmowa wane, poczesne miejsce w yciu spoecznym. Siedem wiecznikw siedem kociow (Apok. 1,20). wiecznik dwuramienny obecno Boga; Chrystus i Koci; boska i ludzka natura Chrystusa; wszelka dwoisto w wiecie ducha. wiecznik trjramienny Trjca. wiecznik siedmioramienny. Zloty kandelabr (hebr. menora) z tabernakulum wityni jerozolimskiej z szecioma ramionami w ksztacie trzech koncentrycznych pkoli i sidmym, centralnym, wspartym na potnej podstawie. Wierne wyobraenie tej me-nory znajdujemy na reliefie triumfalnego uku Tytusa (81 r. n.e.) w Rzymie. W plastyce stanowi od dawna ikonograficzny symbol judaizmu i wityni jerozolimskiej; dzi godo pastwowe Izraela. Jest m.in. emblematem siedmiu nieb, siedmiu dni stworzenia, siedmiu planet" i siedmiu archaniow przed tronem Boga: Micha (Soce), Gabriel (Ksiyc), Rafa (Merkury), Uriel (Wenus), Raguel (Mars), Sariel (Jowisz) i Remiel (Saturn). W tradycji chrz, wyobraa 7 darw ducha: rozum, inteligencj, rad, mstwo, wiedz, prawo i boja bo; Ducha w., nadziej, miosierdzie, ycie, zbawienie. Logos (Sowo), wiato wiata. Menora jest prawdop. odpowiednikiem babiloskiego drzewa wiata". Te s siedmioro oczu Paskich, ktre biegaj po wszystkiej ziemi" (tzn. s wszystkowidzce), (Zachariasz 4,4). wieczniki siedmioramienne wykonane na wzr opisanego w Ex. 25, 3140 i 37, 1724 ze srebra a. posrebrzane, uywane s w synagogach do owietlania otarzy.

na towarzyszach Odyssa. (Odyseja 10,133 i nast.). Greckie delphys 'macica' i od jej ksztatu delpha 'winia' i delphis 'delfin', macica ldowa i morska". W misteriach eleuzyskich skadano w ofierze macior dla Demeter. ktra nauczya ludzi ora ziemi (ry grunt podobnie jak dzik i winia). Ofiary z prosit, dla Persefony. wrzucane do roww, miay zapewni urodzaj. Ofiary ze wi otrzymywali le m.in.: Wielka Bogini. Kybele, AttisAdonis, Zeus Horkios (od dotrzymywania przysig). Afrodyta (cho winie nie miay przystpu do wityni Afrodyty w Sykionie nad Zatok Korynck). Dionizos. Ceres, Tellus. Bona Dea. Silvanus. Mars. lary; Odyn, Freja. winia oczyszczenie. W Grecji oczyszczano zbrodniarza krwi ofiarnej wini i wod biec; krew wiska zastpowaa tu ludzk; / czasem zastpiono j winem, gdy winia staa si zwierzciem nieczystym. Biaa winia bogini miasta. Wieszczek Helen prorokuje Eneaszowi: ..Ujrzysz olbrzymi macior lec na ziemi, u jej wymion trzydzieci warchlakw, miot biay jak matka. Tam bdzie miejsce pod miasto, tam pewny koniec twych trudw" (Eneida 3, 392 i nast. Wergiliusza, t. W. Markowskiej). winia w chrzecijastwie zmysowo; poganin (echo yd. tabu); atrybut w. Antoniego Wielkiego, pustelnika, ktry mia pokona demona zmysowoci. Czarna winia diabe. Wieprze gadareskic optane przez demona zniszczenia (Ew. wg Mat. S, 2832 i in.). winie Boga Manannana w mit. irl. symbol wiecznie odradzajcej si rolinnoci: zabijane i zjedzone wracaj do ycia. winia w rdw. profan, czowiek nic wtajemniczony; od wersetu z Ew. wg Mat. 7.6: ..Nic rzucaj pere przed wieprze" nie mw profanowi tego, czego nie moe poj (pniej take nieukowi). winia aroczno, bezwstydne, nicumiarkowane obarstwo, opilstwo, otcha, w ktr wszystko wpada. Przysowia: Dobra winia wszystko zje. Obere si, urn si jak winia. winia wieczne uroszczenia, pretensje. Przysowie: Gdyby bya natura wini rogi daa, jeszcze by si jej krzywda bez skrzyde widziaa. winia pycha, arogancja. Ten by w swej pysze peen zalepienia (...) Ilu to krlw.

co pastwem nadci, tutaj ugrzzn jak wieprze w kauy" (Boska Komedia, Pieko 8, 46. 4950 Dantego, t. E. Porbowicza). winia brud. Upodobanie w bocie i kale, std wcielenie nikczemnoci, nieokrzesania, zdziczenia. winia gburowato, niegrzeczno. Przysowie: Sza winia przez zboe, nie rzeka Szcz Boe", iron. o le wychowanym przechodniu. winia tpota, szpetota, szkarada. Przysowie ang.: Nie zrobisz jedwabnego mieszka ze wiskiego ucha (XVII w.). z prostaka nie zrobisz uczonego. winia prna gadanina, czcza paplanina. Przysowie ang.: winie chrzkaj o wszystkim i o niczym. winia czowiek niemoralny, nieuczciwy. niegodziwy, robicy wistwa, ajdactwa, szelmostwa; wintuszcy, wintuch, mwicy a. czynicy spronoci. W marzeniu sennym: strata; kopoty. Prosi nieskrobane prostak, grubianin; wintuch. Prosi kopot. Przysowie: Nie miaa baba kopotu, kupia sobie prosi. Maciora podno, obfito; (urodzajna, yzna) ziemia; zasada eska. U Egipcjan, Grekw. Celtw powicona boginiom podnoci. Jej wyobraenia na amuletach miay przynosi szczcie. Uosobienie yznej ziemi na malowidle plafonu bazyliki limburs-kiej (XIII w.). Maciora skpstwo. W Boskiej Komedii (Pieko 17,64) Dantego, poeta poznaje znanego skpca, szlachcica padewskiego Regi-nalda degli Scrovegni, po niebieskiej maciorze na biaej tarczy herbowej. Wieprzek z trzody Epikura czowiek. ktry ugrzz w grubym materializmie, w trywialnych uciechach zmysowych; ac. Epicuri de grege porcus: z Listu do Tybulla (1,4) Horacego, gdzie poeta mwi iron. o sobie jzykiem stoikw. Wieprz niewdzicznik. Przysowie ang.: Wieprz nigdy nie zadrze ba, aby zobaczy, kto mu strzsa odzie (XVII w.). Wieprzowato szpetota, nieestetyczno, szkaradziestwo. obmierzo, nieapetyczno. Cay "Tadeusz" (Mickiewicza) jest ubstwieniem wieprzowatoci ycia wiejskiego" (Raptularz 1109 Sowackiego). Swiniopas dla Egipcjan, ydw, muzumanw najniszy stopie upadku czowie

ka, czowiek znieprawiony, brudny, nieuk. Boski" winiopas krlewskiej krwi". Eumajos, pomaga Odysowi kontrast midzy pochodzeniem a sytuacj (Odyseja 14 Homera). W plastyce czowiek pasajcy winie, zatopiony w modlitwie syn marnotrawny. nawrcony grzesznik (Ew. wg uk. 15,11). Hodowcom wi i winiopasom nie wolno byo wchodzi do wity egipskich; enili si tylko w swoim gronie. Nie pasem z tob wi wicej poufaoci ni znajomoci. Nie wszyscy moemy by filozofami, bo ktby winie pasa?" (Syzyfowe prace 4 eromskiego). TANIEC Taniec symbolizuje kosmogoni, odrodzenie si z Chaosu, ruchy cia niebieskich, kult Soca i pr roku; ycie, deszcz; przemian, wyzwolenie, wznioso, uroczysto; powicenie, rytua kultowy, dzikczynienie bstwu, modlitw, ycie bogw i bohaterw, odpdzanie duchw; opowie, ide; rado, rado ruchu, ywotno, beztrosk; porozumiewanie si, towarzysko, uczucie, poezj, muzyk, zaloty, umizgi, zmysowo, rozwizo, rozpust, wyuzdanie; podno, maestwo; polowanie, wojn; przeklestwo, mier, aob. Taniec przebieranie nogami i tupanie, ruchy tuowia i gesty rk przy rytmicznym haasie wszczynanym uderzeniami kamieni, koci, klaskaniem, okrzykami, wreszcie piewem i muzyk instrumentw (bbnw, piszczaek itd.) wprowadzajcymi uczestnikw w przyjemne podniecenie, w radosny nastrj, w stan zachwycenia, uniesienia, w sza wreszcie, jest zapewne tak stare jak ludzko (dzieci tacz z wielkim upodobaniem zanim jeszcze zaczynaj mwi) i miao prawdop. zwizek z zalotami do pci odmiennej (wiele gatunkw ssakw i ptakw odbywa taneczne zaloty, czyni to nawet niektre gatunki pajkw). Sdzi mona, e bardzo wczenie obdarzono taniec wanymi spoecznymi funkcjami magicznymi (taniec myliwski, wojenny, sprowadzajcy deszcz), a potem religijnymi (taniec dzikczynienia, kultowy w wityniach, ywy do dzi na Wschodzie i Zachodzie). Niewtpliwy jest wielki rozwj taca kultowego w staro. Egipcie, kultowego i teatralnego w Grecji, towarzyskiego i popisowego (akrobatw) w Rzymie;

jednak taniec parami pci przeciwnej pojawi si prawdop. dopiero w XIl-wiecznej Prowansji. Sceniczna sztuka taneczna, potpiona przez Koci po upadku Rzymu, odrodzia si dopiero w epoce Odrodzenia we Woszech i rozprzestrzenia si stamtd na cay wiat. Tace wojenne rozpowszechnione na caym wiecie (Afryka, Ameryka, pd. Azja, Polinezja itd.), ktre maj pobudzi do czynu bogw wojny, bdcych zwykle zarazem bogami podnoci, nosz czsto take charakter tacw urodzaju i podnoci. Taniec aobny. Tace przez ca dob, przy akompaniamencie bbnw a. in. instrumentw, po mierci czonka plemienia, wyraaj al po zmarym i su do odpdzania demonw i zych duchw, a take duszy zazdrosnego o ycie nieboszczyka, std jki, gwatowna gestykulacja, a nawet samookale-czanie si; por. Odzie (Rozdziera na sobie szat). Rytualny taniec orgiastyczny, ekstatyczny, wraca do praczasw i odtwarza odrodzenie si podnoci z Chaosu; std przekrelanie obowizujcych norm spo., publiczna rozpusta, przebieranie si za odmienn pe i wkadanie masek, jak w dionizjach, misteriach eleuzyskich, saturnaliach. aby po kilku dniach wrci do normalnego ycia wraz z jego ograniczeniami. Jako tace wyzwolenia przez ekstaz, zapomnienia o troskach ycia, s w rnych formach ywe od staroytnoci do dzi, jak np. moreska (od Hiszpanii przez Francj, Niemcy, a po Bakany, w Anglii morris dance), jak tarantyzm (sza taca we Woszech XVXVIII w.), jak zabawy karnawaowe (np. w Rio de Janeiro), jak greckie i kaukaskie tace popisowe mczyzn pene wesooci i dumy, itd. Taniec w staro. Izraelu (radosne podskoki, plsy) wyraa wdziczno za otrzymane od Boga aski, rado z pomylnych wydarze, jak uroczystoci lubne, biesiady, wito zbiorw, wicenie zwycistwa; pcie taczyy oddzielnie, zwykle pod goym niebem. Miriam, siostra Aarona, prorokini, po przejciu przez Morze Czerwone plsaa z kobietami przy biciu w bbny (Ex. 15,20); lud taczy wok zotego cielca (Ex. 32,19); Gdy Dawid wraca po zabiciu Goliata, wyszy niewiasty (...) piewajc i taczc z bbnami wesela i z glami" (/. Ks. Krl. 18,6). Dawid taczy z wszystkiej mocy

przed Panem", gdy przenoszono Ark Przymierza na Syjon (2 Ks. Krl. 6,14); prorocy Baalowi skakali przez otarz Baala {3. Ks. Krl. 18,26); Chwalcie Pana bbnem i plsaniem" (Psalm 150 4). Taniec rytualny magiczno-obrzdowy, kultowy, sakralny. Taniec zapobiegawczy przeciw pojawieniu si zych duchw, demonw, diabla. zarazy, odpdzajcy zamienie Soca. Taniec kosmogonia, tworzenie i porzdkowanie Kosmosu. W wielu mitach bogowie i bohaterowie taczc tworz i porzdkuj wiat, dziel go na dnie i noce, wiato i cie, zakrelajc koa cyklicznych zjawisk, pr roku, lat. epok. Taniec sakralny u Grekw wypowiada gestami i ruchami ciaa, rytmem i muzyk to, co w misteriach byo tajemnic boskiego porzdku kosmicznego, kierujcego tacem gwiazd", ktrego cudown wznioso naladowali tanecznicy w witym korowodzie. Aten i Apollina czczono powan miar taca Hyporche, a Artemid i Dionizosa dzik ekstaz taca meand. Tragiczny taniec przeszed do teatru gr. na dugo przed tragicznym dramatem. Taniec w wityniach przedstawia mimiczne sceny z ycia bogw i herosw: Izyda poszukujca Horusa, De-meter poszukujca Kory, Perseusz walczcy z Meduz, Tezeusz w Labiryncie itd. Taniec przemiana, pantomima przemiany tancerza w boga, demona a. in. formy istnienia; dlatego stosowne jest uycie w tacu maski zakrywajcej moment metamorfozy. Muza taca mit. gr. Terpsychora, wac. muza radoci z taca, przedstawiana z lir i plektronem. Symbole taca dioizyjski tyrs, fletnia Pana. cymbay, flet. Taniec ruchw nieba magia sympatyczna majca wspomc Soce i gwiazdy w ich obrotach dziennych i rocznych, zw. w krytycznych momentach, jak w chwili przesilenia zimowego (Boe Narodzenie) i letniego (skoki przez ogniska w noc witojask); zob. Zamek (obrotowy). Taniec podnoci i urodzaju magia sympatyczna majca wzmc podno zwierzt hodowlanych, z symbolami fallicznymi w postaci wielkich wyobrae fallusa obnoszonych w procesjach a. witych drzew i kamiennych supw, dokoa ktrych ta

czono. Skoki taneczne na zasianym polu: im wyej si skacze, tym wyej ma wyrasta zboe (typowe dla nocy Walpurgi z 30 IV na l V). Podobnym celom suyy stosunki pciowe w zielonym jeszcze zbou. Nim dotkniesz sierpem dojrzaego zboa uwiecz si limi dbowymi, piewaj i tacz jak ci serce dyktuje" (Georgiki l, 347 Wergiliu-sza). Taniec pci i mierci. Ksiniczka Salome, crka Heroda Filipa i Herodiady, zmysowa, tajemnicza tancerka, z namowy matki zadaa, jako nagrody za taniec, gowy w. Jana Chrzciciela (Ew. wg Mat. 14, l12;

Ew. wg Marka 6, 1729).

Taczcy derwisze. Muzumaski zakon derwiszw taczcych zaoy perski poeta mistyczny Dalal ad-Din Rumi (120773). Taniec mierci temat rdw. moralitetw dydaktycznych powstaych prawdop. pod wpywem epidemii zarazy, wojen i kaza mnichw ebrzcych, a pniej tre malowide ciennych we Francji i w. Niemczech, przedstawiajcych korowd taneczny wszystkich stanw prowadzony do grobu przez uosobienia mierci (kociotrupy itp.) a. przez swe wasne przysze zwoki. Taniec przeklestwo, kltwa. W rdw. rzucano przeklestwo na budynek z jego mieszkacami, ogrodem itd., obtacowujc go w kierunku przeciwnym do ruchu Soca dziewi razy. Taniec osb zczonych ramionami, taniec acuchowy spoeczno, maestwo, rado; koleestwo, przyja mska. Tace acuchowe z towarzyszeniem piewu i muzyki trwaj nieprzerwanie od staroytnoci do dzi, od starogr. chors, zach.europ. carole od VII do XIV w. (rdw. ac. chorea, r.-g.-nm. reigen), danse (rdw. ac. ballatio. r.-g.-nm. tani), dzi rumuska hora i jej izraelska odmiana, jugosowiaskie kota, bugarskie horo, grecki syrtos (mona by tu te wczy dawne fr.: farandol i karma-niol). Taniec ,,poezja stopy" (The Rival La-dies 3,1 Johna Drydena). Taniec dziecko muzyki i mioci" (Orchestra 96 Sir Johna Daviesa). Taniec ycie, yciowy rytm Wszechwiata. ,,Taniec jest najwzniolejsz, najbardziej wzruszajc, najpikniejsz ze wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prost

interpretacj czy wyobraeniem ycia; jest samym yciem" (Taniec ycia Havelocka Ellisa). Taca pod adn postaci nie mona wyklucza z zakresu jakiegokolwiek szlachetnego ksztacenia: taczy nogami, ideami, sowami i czy trzeba jeszcze dodawa umiejtno taca pirem?" (Zmierzch bogw Friedricha Nietzschego). Taniec na wulkanie beztroskie, hulaszcze zachowanie si w obliczu nieuniknionej katastrofy, rewolucji (pose fr. w Neapolu, N.A. Salvandy w 1830 na 2 miesice przed wybuchem rewolucji lipcowej, fr. Nous dansons sur un volcan 'taczymy na wulkanie'). Polska ginie... Tacujmy pki czasu stanie" (Do tacujcego Krakowa 20 Kajetana Komiana). Taniec towarzyski przysposobienie erotyczne, maeskie. Przysowie nm.: Taniec to osnowa przyszego wtku. Taniec mio. O, Mio to tylko taniec, gdzie na skrzypkach przygrywa Czas!" (Cupid's Alley Henryka Austina Dobsona). Taniec w. Wita dawn. plsawica, chorea, choroba orodkowego ukadu nerwowego przejawiajca si plsawicznymi ruchami mimowolnymi. Nazwa jakoby od kocioa w. Wita w Strasburgu, gdzie w 1418 miano leczy chorych na plsawic egzorcyz-mami. Taniec wrd mieczw sytuacja niebezpieczna, wymagajca ostronoci, przebiegoci i zrcznoci w postpowaniu. Taniec polski polonez. Taniec od pieca o nowicjuszu, pocztkujcym, ktry trzyma si kurczowo wstpnego stadium nabytych umiejtnoci. Taczy w powietrzu wisie na szubienicy. Taczy jak zagraj stosowa si do cudzej woli, by posusznym. Taczy wok kogo schlebia komu, wdziczy si, asi do kogo. Tacowaa rybka z rakiem, a pietruszka z pasternakiem bujda, bajda wyssana z palca; ponosi kogo fantazja. Do taca i do raca o czowieku wszechstronnym, umiejcym si znale w rnych sytuacjach; nm. mm Tani zum Rosenkranz. U tego taca dwa koca o wtpliwej, niewyjanionej sprawie.

Wzi kogo w taniec zacz z nim bijatyk, burd, rozprawi si z nim. Naucz ci tacowa rozprawi si z tob, popamitasz mnie. W marzeniu sennym: (taczy) wesoo; (widzie taniec) za wrba. TARCZA Tarcza symbolizuje bstwo, sowo Paskie, wiar, zbawienie, cnot, czysto; rycersko, bro defensywn, ochronn, obron, oson, si, bitw, miao, zwycistwo; prawd, mdro, (s)pokj, wierno, zaufanie, podejrzenie. Biblia mwi o dwch rodzajach tarcz: l) maa, okrga, drewniana, kryta skr, przeciw zwykym strzaom z uku (gr. aspis, pelte, ac. clipeus, parma, pelta) i 2) wielka, metalowa, przeciw wczniom i ognistym pociskom", czyli poncym pakuom (gr. thyres, hpton, tac. scutum). Tarcza ochrona, obrona, opieka boska. Pan do Abrama: Nie bj si, AbramieJam tarcz twoj" (Gen. 15,1). W wielu miejscach Wulgata przekada biblijn tarcz" na ac. proteclor 'zakrywajcy; obroca'. Boe! co Polsk przez tak liczne wieki (...) tarcz swojej zasania opieki od nieszcz" (Hymn na rocznic ogloszenia Krlestwa Polskiego l4 Alojzego Feliskiego). Tarcza sowo Paskie. Sowo Pana (...) jest tarcz wszystkim, ktrzy w nim ufaj" (Psalm /731). Tarcza zbawienie. ,,Dae mi tarcz zbawienia twego" (2 Ks. Krl. 22,36). Tarcza powicona namaszczona olejem. Bo tam porzucona jest tarcza mo-carzw, tarcza Saulowa, jakby nie bya namaszczona olejem" (2 Ks. Krl. 1,21). Tarcza puklerz bohatera, bro mocarza. Twoja szyja jak wiea Dawidowa (...) tysic tarcz wisi na niej, a wszystko to puklerze bohaterw (bro mocarzw)" (Pie nad pieniami 4,4). Tarcza Dawida zob. Gwiazda (szecioramienna). Tarcza wierno, prawda. Prawda (wierno) jest jego tarcz i puklerzem" (Psalm 90 4). Tarcza atrybutem Aresa (Marsa), bogini Odwagi (z wyobraeniem lwa a. byka),

Artemidy (Diany), Retoryki (jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych), personifikacji Wieku elaza (z ludzk gow na ciele wa). Lustrzana tarcza Perseusza zabija Meduz, odbijajc jej miercionone spojrzenie. Egida w mit. gr. tarcza sporzdzona przez Hefajstosa dla Zeusa, pokryta skr kozy Amaltei, noszona przez Aten, ktra porodku egidy umiecia gow gorgony Meduzy, zoon jej w ofierze przez Perseusza. Tarcza z nieba, ac. ancile, owalna, zwona w poowie, ktra wg legendy miaa spa z nieba w Rzymie za panowania Numy Pompiliusza, uwaana za symbol i rkojmi pomylnoci pastwa rzymskiego. Aby unikn witokradztwa sporzdzono 11 identycznych kopii tarczy; saliowie nosili je w dorocznych procesjach narodowych. Z tarcz albo na tarczy, gr. e tan e epi tas. ..Kobieta spartaska, wrczajc swemu synowi miecz, wzywa go (aby powrci z wojny): Albo z ni, albo na niej" (Moralia sec. 241 F Plutarcha), tj. albo zwycizc, albo polegym. Tarcza mdro, rozwaga. Mdro pokonujca wady obraz (1502. Luwr. Pary) Andrea Mantegny; Minerwa z przejrzyst tarcz. Tarcza znak rozpoznawczy rycerza, niekiedy sucy jako bro psychologiczna majca zatrwoy przeciwnika, np. gorgona na tarczy Agamemnona, w u Menelaosa. delfin u Odyssa. lew u Hektora, kogut Ido-meneusa, ko morski Achilla, rak Amykosa. syna Posejdona. Tarcza Wszechwiat, Kosmos, wyobraenie Wszechwiata, majce prawdop. wyraa obron wasnego (porzdku) wiata przez rycerza, jak na tarczy Achillesa, wykutej przez Hefajstosa na zamwienie matki bohatera, nereidy Tetydy. Hefajstos ..na powierzchni cuda swojej sztuki ryje. Wydana Ziemia, niebo. Ocean gboki. Ksiyc i nieba w gwiazdach ozdobna korona" (t. F. Dmochowskiego), dwa miasta, bitwa, orka i niwa, winobranie, pasce si bydo i owce. sceny taneczne (Iliada 18, 478 i nast. Homera). Uderzanie wczniami w tarcze wywoywanie zaguszajcego haasu a. odstraszanie zych duchw. W ten sposb kureci (kapani kretescy) zaguszali pacz maego Zeusa, aby go Kronos, wyrodny ojciec, nie usysza. Celtycki dowdca uderza tpym

kocem wczni tarcz rycerza skazanego na mier, co byo wezwaniem barda do odpiewania pieni aobnej. A noc straszna taka, jakby w tarcze pogrzmiewa na godach Spartaka!" (Przechadzka poza Rzymem 2030 Bohdana Zaleskiego). Tarcza wiara. Koci. Wecie tarcz wiary, ktr bdziecie mogli zgasi ogniste pociski Zego" (List do Efezjan 6,16), tj. herezji, pychy i poda ciaa. Tarcza atrybutem w. Jerzego i w. Zofii. Na tarczach podnie. Staroytni Germanowie podnosili nowo wybranego wodza na tarczy i ukazywali zebranym. ,,Zwyczajem ludu posadzono Brynna na tarczy, podtrzymujc na ramionach pohutano i wodzem obrano" (Dzieje 4,15 Tacyta, t. S. Ham-mera). Podobny zwyczaj istnia przy obiorze krla Frankw (wg Grzegorza z Tours) i dawnych krlw polskich. Tarcza i miecz emblemat odwagi. Tarcza ze strza utkwion porodku, zob. Luk i strzay. Tarcza, do 1928 Tarcza Sobieskiego (Scutum Sobiesii) gwiazdozbir nieba poudniowego, w Polsce widoczny latem i jesieni. Amulety w ksztacie maej tarczy byy ochron przed demonami. W heraldyce: herb, tarcza herbowa; herb rycerza na tarczy obwieszcza przeciwnikowi, z kim bdzie walczy. ,,Rycerzu! wiernym pozosta swej tarczy!" (Tarcza 8 Bolesawa Lemiana). Tarcza Amazonek w ksztacie pksiyca, na ktrej siedzi orzeek polskich czapek i hemw wojskowych. Rka tarczy lewa, w przeciwiestwie do rki wczni prawej.

TCZA Tcza jest symbolem obecnoci Boga, prby, uku, posannictwa boskiego, bogosawiestwa, przymierza, mostu mioci; zgody, przebaczenia, miosierdzia, obietnicy, pokoju; kompromisu (barw), niespodzianki, nowiny, nadziei, odrodzenia, zmartwychwstania, zwycistwa; doskonaoci, rzeczy nieosigalnej, przemijania, uspokojenia, pogody ducha. Wyobraano sobie niewidzialn tcz wd podziemnych jako odpowiednik i syme

tryczne odbicie tczy na niebie; obie stanowi miay jedno koo, wyobraajce Jajo wiata, Kosmos-Porzdek. W tczy barwa niebieska wizaa si z wodami potopu, czerwie z ognistym kocem wiata, ziele ze wiatem, jaki powstanie na nowo. Po biblijnym potopie Bg stawia tcz na niebie jako znak wieczystego przymierza midzy Nim a mieszkacami Ziemi (Gen. 9,13), mwic: Luk mj poo na obokach", co jest wspomnieniem dawniejszej symboliki tczy jako gronej broni bogw wojny i burzy. Widziaem tcz na niebie Twojego ze mn przymierza... A ty teraz chcesz pacierza. Pacierz mj trzaskaniem ska, pacierz mj... to piorun chmur" (Samuel Zborowski I, 2327 Sowackiego). W wizji chway Paskiej Ezechiel (1,28) widzi Boga otoczonego nimbem wygldajcym .jak tcza na oboku w dzie deszczowy". Patrz na tcz, a bogosaw tego, ktry j stworzy; bardzo jest pikna w jasnoci swojej" (Eklezjastyk 43,12). W wyobrani wielu ludw tcza symbolizuje rozmaitego rodzaju wizi midzy niebem a ziemi, bogami a ludmi. Zeus rozciga ponur tcz na niebie, aby ostrzec ludzko przed nadchodzc wojn lub zimn nawanic, ktra zgoni z pola ludzi i owce" (Iliada 17, 547 Homera). Tame Homer nazywa Iris, uosobienie tczy, posank bogw Olimpu (zwaszcza Zeusa i Hery), wysyan do bogw i do ludzi, na morze i do wiata podziemnego, wiatrolotn, szybkono-g, zotoskrzyd. Iris nie wystpuje ju w Odysei Homera, gdzie j, na og prost tylko wykonawczyni polece, zastpuje wielki, mdry, rozwizujcy pomylnie trudne sprawy bg-pose Hermes. Gdy krlowa Dydo przebia si mieczem na poncym stosie, Junona wysya z Olimpu Iris. by t dusz bolejc uwolnia z wizw ciaa; Iryda sfruna z nieba na tczowych skrzydach, spowita w socu tysicem barw (wg Eneidy, koniec ks. IV Wergiliusza). Kapan rzymski nalecy do najwyszego kolegium kapaskiego, a pniej w chrzecijastwie papie, nazywaj si pontyfikami; nazwa ac. pontifex znaczy dosf. 'budowniczy mostw' (od pons dpn. pontis 'most' i facere 'czyni'), tj. mostw czcych wiernych z niebem.

W biblijnym Objawieniu Sw. Jana (10,1,) tcza ukazuje si na gowie anioa zstpujcego z nowin, a w 4,3 jest ona szmaragdowa, to jest zielona, koloru symbolizujcego nadziej. U pniejszych ojcw Kocioa i interpretatorw tcza staje si symbolem Chrystusa lub Trjcy witej (trzy gwne barwy), albo Marii, lub siedmiu darw ducha (7 gwnych barw): rozumu, inteligencji, rady, mstwa, wiedzy, prawoci i bojani boej. Na redniowiecznych wizerunkach Sdu Ostatecznego wiele razy przedstawiano Chrystusa tronujcego na tczy, co symbolizuje zapewne t sam ide, co tcza po Potopie w Ks. Genesis. Zawarto kolorystyczna tczy zaley od oka obserwatora: zwykle dostrzega si w niej czerwony, ty i niebieski ze zmienn liczb barw porednich, mieszanych, jak pomaraczowa, zielona, niebiesko-zielona, bkitna, indygo, fioletowa. Arystoteles dostrzega w tczy czerwie, ziele i fiolet, Pliniusz za czerwie, fiolet i niebieski. Tcza to siedmiobarwne schody, ktrymi Budda, zwany niekiedy Wielkim Mostem, zszed na ziemi. W hinduizmie tcza jest ukiem boga Indry, z ktrego wypuszcza strzay deszczu lub ognia. Zob. te Barwy (7 barw w Babilonii). Dobrze tczy si zieleni, bkitnawi i czerwieni" (Do J.B. Zaleskiego l2 Norwida). Tcza to take most Sirat, cienki jak wos, ostry jak brzytwa, ktry przekroczy musi dusza muzumanina, aby dosta si do nieba, a nie spa w przepa ogni piekielnych, a wic wyobraa ostatni, najsrosz prb w drodze do wiecznego szczcia (uczty, hurysy itp.),' jak przej moe zwycisko tylko mczyzna bez skazy. Bogowie skandynawscy zbudowali most z tczy. Bifrost, czcy Asgard, ich siedzib, z ziemi. Tam, gdzie si tcza koczy, tj. nigdzie albo w miejscu nieosigalnym. Przysowie ang.: Id na koniec tczy, a znajdziesz garniec pienidzy. Tcza jako potwr a. w wypijajcy wod z morza i spuszczajcy j na ziemi w postaci burzy gradobicia, ulewy idea rozpowszechniona na rnych kontynentach: w folklorze francuskim, w Indiach, u Indian z Newady, u Bororw pd.-amery-

Paskich, w Afryce Pd. Przysowie: Tczo, tczo, nie pij wody, bo narobisz ludziom szkody. Tcza czy ludzi: Ona tam daleko, gdzie za sidm rzek, lecz Bg tcz zwiza nas. Z kolorowych siedmiu smug most przez niebo zrobi Bg: po tczowym mocie anioowie nocie serce moje do jej ng" (Od Krakowa czarny las 310 Lucjana Rydla). Tcza atrybut sawy. Do hemu tcz t uczepi, co si nazywa saw (...) Tcza ta siedmioro ma kolorw... kocielna sawa fiolety... ran jest... chcc wiecznie trwa w sercu kobiety, zielon jest, kiedy chce szczepi myli drzewo, ognista, kiedy czowiek (...) w ognia si piekielnego ubierze pochodnie (...), bkitn jest stalowa sawa bohatera, kada z nich... ta wtenczas, gdy w sercu zamiera" (Zawisza Czarny, Red. I 553 567 Sowackiego). Tcza obraz Sztuki. O! sztuko wiecznej tczo Jeruzalem, ty jest przymierza ukiem po potopach historii" (Promethidion, Wstp Norwida). Tcza obraz Sowiastwa. Sowiestwo! (...) Tcza na chmurnym niebie, co si wdziczy w promiennym krasy siedmiora-kim liku" (Kwinta w mej gli 3336 Bohdana Zaleskiego). Tcza kolorowa ni. A moe gdzie zawieszona na niebie tczowa ni, to tcz wzi na wrzeciona i wi, i wi, i wi!" (Balladyna 3,4 Sowackiego). Tcza wywouje zachwyt, uwielbienie: Patrze, wlepia oczy w kogo jak w i-cz. Barwy tczy jako dobra wrba, pomylny prognostyk. Malowa, przedstawia, widzie co w tczowych barwach w sposb optymistyczny, w korzystnym wietle, przez rowe okulary, pogodnie. Ale: Tczy, ktra wisi na niebie ju od kwadransa, nikt wicej nie dostrzega" (Maksymy i refleksje 2,81 Goethego). W marzeniu sennym: kres kopotw. W architekturze kocielnej: uk arkadowy zamykajcy od gry otwr zwany tczowym, czcy naw gwn z prezbiterium (chrem). TOPOLA Topola symbolizuje wysmuko, strzelisto, wynioso; zasad esk, dwoi

sto zjawisk; poczenie przeciwiestw; ogie, wod, wilgo; Soce, Ksiyc; Czas, ycie, modo, mio, szczcie rodzinne, mdro, staro, przeszo, wspomnienie; skarg, beznadziej, bl; wiat zmarych, Hades, aob, zmartwychwstanie, niemiertelno; bawochwalstwo, nimfy, wrb, upiory, magi; odwag, wytrwao, wojn, zwycistwo; mocn wiar, Sw. Krzy. Topola magia. Jakub nabrawszy zielonych prtw topolowych, migdaowych i jaworowych obupa je miejscami" (Gen. 30,37), aby kotne owce i kozy zapatrzyy si" na nie i urodziy pstre potomstwo, tj. takie, jakie si miay jemu dosta w udziale. Topola bawochwalstwo. Na wierzchokach gr skadali ofiary i na pagrkach palili kadzido pod dbem, topol i terebintem" (Ozeasz 4,13). Topola atrybut Wielkiej Bogini, Demeter, Persefony, Hadesa, nimfy Driopy zmienionej w topol. Ulubione drzewo Hera-klesa, tac. populus Alcidae gratissima" (Bukoliki, ekloga 5, 1355 Wergiliusza). Na otarzu Zeusa ufundowanym przez Heraklesa palono wycznie drewno topolowe. Topola mier, wiat zmarych, wspomnienia, wsteczne siy Natury, przeszo, aoba, zmartwychwstanie. Gdy Faeton uton w Erydanie, jego siostry, Hellady (Faetontydy), opakiway go i zostay zmienione w topole (a. w olchy), a z ich ez powstay bursztyny (a. ywica). W gajach Persefony w Hadesie rosn wielkie sokory i wierzby bezpodne" (Odyseja 10,509 Homera, t. J. Parandowskiego). Hades uprowadzi crk Okeanosa, Leuke, a po jej mierci zmieni j w bia topol (gr. leuke), aby mc cieszy oko jej widokiem. Filomela (tj. sowik) rzewnie w cienistym listowiu topoli ali si, kiedy jej oracz (...) pisklta wybierze" (Georgiki 4, 51114 Wergiliusza t. Z. Abramowiczwny). piewa sowik na topoli, a w sercu go przedsi boli dawna krzywda; mocny Boe, i z czowieka ptak by moe!" (Pie witojaska o Sobtce, Panna IX 9 12 Jana Kochanowskiego), mit o Filomeli i Prokne. Pitagorejczycy owijali swoich zmarych w licie czarnej topoli. ,,Topole (...) jako paczki przy grobowym dole, biy czoem, dugimi krciy ramiony rozpuszczajc na wiatry warkocz

posrebrzony" (Pan Tadeusz 10, 1720 Mickiewicza). Topola mio. Wenus do Adonisa: ,,"Patrz jak wabi topola zieleni przyjemn. Tu w jej cieniu spocznijmy. Pjd, Adoni, ze mn. Siada, pieci kochanka, wspiera na nim gow i czstymi uciski przerywa rozmow" (Metamorfozy 10, 5558 Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Parys wyskrobywa na korze topoli i buka imi swej kochanki, nimfy rdlanej Oinone, ktr wkrtce mia porzuci dla piknej Heleny (Heroidy 5, 12 30 Owidiusza). Topola odwaga, wojna, mdro. W kraju Feakw by lasek topolowy powicony Atenie, bogini mdroci i wojny sprawiedliwej (Odyseja 6,292 Homera). Topola drzewo ycia, poczenie przeciwiestw, dwoisto wszelkich zjawisk ycia. Licie topoli maj po kadej stronie inny odcie zieleni: ciemniejsza strona naley do wody i Ksiyca, janiejsza do ognia i Soca. Wiece z biaej topoli dawano zwycizcom na igrzyskach ku czci Heliosa na wyspie Rodos (zwizek ze srebrzyst stron lici). Wg mitu Herakles otoczy gow wiecem z lici topolowych, gdy schodzi do Hadesu, aby porwa Cerbera; licie od strony wewntrznej pojaniay od potu jego czoa, a od zewntrznej ciemniay od dymu; mit ten ma tumaczy odmienno odcieni dwu stron licia. Topola wytrwao, wspzawodnictwo sportowe, zwycistwo. Limi topoli wieczono wytrwaych sportowcw i zwycizcw na zawodach odbywanych pod patronatem Heraklesa. aby upamitni jego 12. prac. Strojni purpur i zotem z daleka byszcz wietni kierownicy odzi; topoli liciem wiecz skro majtkowie modzi" (Eneida 5, 135 5 Wergiliusza, t. T. Karyowskiego). Topole nimfy. Wilgotne laski topolowe byy ulubionym miejscem wypoczynku i kultu nimf. Gaj sokor lubicych wilgo otacza rdo rwnym koem (...). Na grze sta otarz nimf, na ktrym wdrowcy skadali ofiary" (Odyseja 17,208 i nast. Homera, t. J. Parandowskiego). Roi si od nimf rwnie gaj Demetry, gdzie Erysichton witokradczo zrba topole, aby sobie wybudowa dom, za co ukarano go wieczystym godem. Topola czarna (sokora) wrba; odwaga; aoba; beznadzieja. W staro. Grecji

drzewo wyroczni. Na wyspie Ogygii, wok pieczary nimfy Kalipso, bogini bogosawionej mierci, ktra obiecywaa Odysowi szczliwy wieczny byt po mierci, rosy sokory, olsze i cyprysy (Odyseja 5 Homera). wite, wyroczne drzewo Ormian. Topola biaa (biaodrzew) zasada eska; czas, staro, zmartwychwstanie. Topola osika (osika, osina) bl i skarga; wiat zmarych; upiory. Grecy uwaali j, z powodu lici drcych za lada powiewem, za drzewo alu i lamentu, a take aoby, gdy miaa rosn rwnie w krainie zmarych. Dry jak osika. Powietrze stao guche, milczce, jakby z trwogi oniemiao (...) Jedna drca osina wstrzsa licie siwe" (Pan Tadeusz 10, 1112, 23 Mickiewicza). Magiczne wasnoci obezwadniania upiorw: w krajach sowiaskich nieboszczykowi, ktrego widmo straszyo ludzi, przebijano po otworzeniu grobu serce koem osi-nowym, co odbierao upiorowi ochot do dalszych wdrwek. Wg legend sowiaskich licie osiki dr dlatego, e odmwia schronienia witej Rodzinie uciekajcej przed siepaczami Heroda lub dlatego, e Judasz powiesi si na osice. Topola w ^tradycji chrz. symbol Krzya w ktry mia by sporzdzony z kilku rodzajw drewna, m.in, z topolowego. Topola wilgo. Topola nigdy nie sucha" (Krlowa Wieszczek 1.8 Edmunda Spensera). Topola wysmuko, strzelisto, wysoko. Wystrzelia ku wyynie i w niebiosach zda si ginie topola" (Topola l3 Antoniego Langego). Prosty, smuky, migy, wysoki jak topola. Dziewczyna jak topola. Wyrs jak topola, a gupi jak fasola. Topola modo, odmadzanie si. Jestem jak topola, ktra nawet gdy stara, wci wyglda modo" (Myli 9 Josepha Jouberta). Nadwilaska topola szeroko, rozoysto. A nadwilaska topola wspaniaa nad nurtem wielkie konary rozwiaa. To nie Woch smuky, co li swj podkasa, ale brat szlachcic, do korda, do pasa; pie swj szeroki podnosi zuchwale" (Do Wisy 237 Antoniego Czaykowskiego). Osikowy gupi. Przysowie: Osikowy Maciek, dbowa Maryna poamali nogi w tacu u komina.

W heraldyce: mocna wiara (bo topola opiera si burzom); denie; szczcie rodzinne; cech rzemielnikw wyrabiajcych tarcze; godo Lombardii. W astrologii: pod wpywem planety Saturn.

TOPR (Siekiera) Topr symbolizuje podpor niebios. Soce, wiato, bstwo, bron bstwa, byskawic, grzmot, piorun; podno; ityfallusa; las, bierwiona w ognisku, budulec, ciesiok; rozeznanie, rozsdek, prawdomwno; wadz, arystokracj, si, wojn, nieokrzesanie; sprawiedliwo, kar, egzekucj; zemst, cierpienie, mczestwo, mier; wolno; skarb. Siekiery epoki kamiennej otrzymay drewniane toporzyska ok. 32000 lat temu; siekiery o ostrzach miedzianych pojawiy si w Egipcie ok. 4000 r. p.n.e., z czasem zastpione przez ostrza z brzu, a nastpnie przez elazne. Siekiery elazne umoliwiy wyrb olbrzymich obszarw lenych w pn.-zach. Europie i rozwj rolnictwa rdw. Kamienny topr w folklorze ochrona przed piorunem; wmurowywano je w tym celu w Bretanii w przewody kominowe. Topr w wielu mitach podpora firmamentu; symbol ptaka zabijajcego we. Topr i trjzb ogie (Soce) i woda. Topr podno (niekiedy wyobraany w zwizku z ryb); (ustawiony pionowo) ityfallus. Topr znak nieograniczonej wadzy urzdnika rz., wetknity do wizki rzeg liktorskich (\ac. fasces cum secwibus). Podwjny topr bosko, podno, Blinita, krlewsko, potga, sowo boe, Soce, byskawica, ofiara, gr. litera tan. labirynt; podwjny symbol, zarazem chronicy i niszczcy: ycie i mier, dwie natury Chrystusa w jednej osobie; symbol krlewski w kulturze egejskiej i w pn. Europie. Znajdowany w licznych dzieach sztuki krajw rdziemnomorskich, zach.europejskich, na Bliskim Wschodzie, w Afryce, w Indiach; czcy si (przez podobiestwo) z podwjnym sierpem Ksiyca, z man-dorl, z rogami byka (czsto umieszczany midzy nimi, zw. na Krecie), z labiryntem wyraajcym pielgrzymk w poszukiwaniu rodka wiata egzystencjalnego. Bro Ama

zonek, atrybut Zeusa Owocodawcy (Karpdotes) i Dionizosa Topora (Pelekys). Siekiera drwala torowanie przecinek lenych, rozcinanie cieek i wytyczanie duktw w lesie, droga wiata w ciemnoci, Soce; atrybut egip. boga Ptaha borujcego drogi, przedstawianego z toporem wyobraajcym si, potg, wojn, arystokracj. Siekiera drwala skarb. ,,Waciciel siekiery, poyczajc mi j, powiedzia, e jest ona jego oczkiem w gowie; ale gdy mu j zwracaem, bya ona ostrzejsza ni w chwili, kiedy j dostaem" {Walden H.D. Thoreau). Przyoy siekier do korzenia wykorzeni, radykalnie zniszczy, przeznaczy na zagad; upokorzy; emblemat Sdu Ostatecznego. Ju bowiem siekiera przyoona jest do korzenia drzew. Wszelkie drzewo nie dajce dobrego owocu bdzie wycite i wrzucone w ogie" {Ew. wg Mat. 3,10; Ew. wg uk. 3,9). Std topr atrybutem ewangelisty Mateusza. Przysowie: Sosna chciaaby by krzakiem, gdy siekier przyoono jej ju do korzenia. Siekiera posuszna prorokowi. Wg Biblii, gdy elece siekiery wpado drwalowi do wody, prorok Elizeusz wrzuci take trzonek do rzeki, a elazo wypyno z trzonkiem (4. Ks. Krl. 6, 57). Przysowie: Nie kademu siekiera pywa. Siekiera i winie prawdomwno; Jerzy Waszyngton. Wg legendy maty Waszyngton, ktry nie umia kama, przyzna si ojcu od razu, e zrba swoj now siekier wini w ojcowskim sadzie. Topr rozcinajcy, rozbierajcy drewno na czci rnicowanie, rozrnienie, analiza, rozeznanie, rozsdek. Atena wyskakuje z gowy Zeusa rozcitej siekier interwencja z zewntrz konieczna do twrczoci indywidualnej. . Topr (wraz z in. narzdziami ciesielskimi) atrybut w. Jzefa Oblubieca NMP, cieli. Topr wojenny, bojowy, rdw. bro obuchowa o duym pkolicie wygitym elecu i krtkim stylisku wita bro, atrybut bstwa, wojna, sia, mier z nakazu boga; podno; opieka. Narzdzie o symbolice pokrewnej motowi, mieczowi, krzyowi. Przysowie: ,,Topr gbiej orze od puga" (Krzyacy 2,38 H. Sienkiewicza) upy wojenne bardziej bogac ni gospodarka.

Topr narzdzie katowskie; w chrzecijastwie emblemat mczestwa za wiar, atrybut legendarnego maestwa Adriana mczennika z Nikodemii w Bitynii (ok. 304 r.), ktremu obcito gow i rce, oraz jego ony, Natalii. Da. pooy gow pod topr zosta citym, straconym przez ucicie gowy. Zoty topr (katowski) pozory niewinnoci. Mwic "wygnanie", ucinasz mi gow zotym toporem; mordujesz z umiechem" (Romeo i Julia 3,3 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza). Topr narzdzie sprawiedliwoci; sprawiedliwo. Kto by w tej Rzeczypospolitej jeno sprawiedliwo, nie miosierdzie mia w sercu, ten by zamiast serca topr w piersiach nosi musia" (Potop 14 H. Sienkiewicza). Topr, uderzenie topora piorun; iskry byskawica; omot grom; symbol piorunowy, a wic burzowy, czy si z deszczem. urodzajem, podnoci. Huczcie mi grzmotem mazurskie topory, gdy skry z nich krzesze prawica ylata" (Pan Balcer w Brazylii 3, l, 2730 M. Konopnickiej). Za pasem bro i topr, co byska z dala" (Karpaccy grale 1,1 Jzefa Korzeniowskiego). Topr obrona swobody, wolnoci. ..Dalej, bracia, topr w donie, ci przemocy harde czoo" (Pie, Krzy za lud l2 Marcelego Skatkowskiego). To elazo z niego potem zrobi kto topr na cara" (Dziady cz. III 1,1, 4256 Mickiewicza). O krtkim toporzysku sobotnim sztychem na niedzielny targ, niedbale, niestarannie, byle jak. Siekiera prostactwo, nieokrzesanie. Prosto spod siekiery o zej robocie; o grubianinie, niekulturalnym prostaku. Zakopa topr wojenny puci w niepami dawne urazy, zapomnie o sporach; Indianie pn.amer. zakopywali wszelk bro na czas palenia fajek pokoju (kalumetu). aby si uchroni od pokus. Topr u gnostykw energia wietlna. W marzeniu sennym: sia charakteru. TRON Tron symbolizuje niebo. Centrum mistyczne. omfalos (ppek Ziemi), Jeruzalem, siedlisko bogw i wadcw, wadz z boej aski, krlestwo; godno, urzd wadcy; bosk spra

wiedliwo; panowanie, suwerenno, autorytet; chwa, saw, wznioso, wspaniao. uwietnienie, potg, arystokratyzm. wyniesienie (do godnoci); ask; szczcie; rwnowag, trwao, bezpieczestwo; oblenie; syntez, wiedz; pokut: mier: zob. d (Ldka-tron). Tron panowanie wadcy. Tron okazay, kosztownie przyozdobiony fotel z wysokim, prostym oparciem plecw, pochodzi ze Wschodu, gdzie by symbolem, atrybutem i siedziskiem wadcy absolutnego, a take atrybutem i symbolem bstwa. Kuli tronu boskiego, take bez wyobraonej postaci boga, przeszed ze Wschodu i z Egiptu do Europy. np. do cesarskiego Rzymu, gdzie oddawano cze tronowi ubstwionych cesarzy. ozdobionemu insygniami wadcy koron, berem i purpur. Std symbolika tronu przesza na tron (katedr) starochrzecij. Tron w symbolice azjatyckiej Centrum mistyczne; synteza, jedno, trwao, rwnowaga. Diamentowy tron pod drzewem Bo (figowcem) buddyjski tron wiedzy w rodku wiata, poredni midzy niebem i Ziemi. gdzie Gautama Budda dozna owiecenia. Tron z kwiatu lotosu (padmasana) w mit. ind. harmonia Kosmosu, tron Wisznu. Lwi tron (simhasana) wsparty na czterech zwierztach (czterech wiekach wiata), czterobarwny. w mit. ind. wzniesienie si ku najwyszej Wiedzy przez zawadnicie energi Kosmosu; tron Siwy. Tron w symbolice egip. podparcie. wznioso, rwnowaga, bezpieczestwo, bg Horus. Bogini Izyd wyobraano sobie pierw. zapewne jako tron Horusa; nosi ona czsto na gowie hieroglif oznaczajcy 'tron'. Niebiaski tron biblijnego Boga nadziemski majestat boski; wadza sdownicza Boga. Widziaem Pana siedzcego na tronie wysokim i wyniosym, a kraj jego szaty wypenia wityni" (Izajasz 6,1). Druga osoba boska. Wieczna Mdro, tronuje wraz z Bogiem: ,,Zelij mi Mdro tronujc przy boku Twoim" (Ks. Mdroci 9,4). Kto przysiga na niebo, przysiga na tron boy i na tego. ktry na nim zasiada" (Ew. wg Mat. 23,22). Ziemski tron biblijnego Boga Jeruzalem; witynia jerozolimska. Wowym czasie bd nazywa Jeruzalem tronem Pana" (Jeremiasz 3,17). I rzek do mnie (ze wi-

tyni jerozolimskiej): Oto miejsce mojego tronu i miejsce podnka moich stp" (Eze-chiel 43,7). Tron krla Salomona zastpujcy i reprezentujcy tron Jahwe. By z koci soniowej, powleczony szczerym zotem. Mia 6 stopni, a z tyu by bykw (...), a dwa lwy stay obok porczy; 12 lww stao (...) z obu stron" (3. Ks. Krl. 10, 1820). Ko soniowa niepodleganit zepsuciu, niezwyci-ono; zoto hegemonia, mdro; lwy potga; byki podno; by bycze ofiara; dwa lwy Izrael i Juda; 12 lww 12 plemion Izraela; sze stopni piedestau wzniesienia krla nad innych miertelnikw a. szecioktna gwiazda i piecz Salomona. Trony naprzeciw bram miejskich : oblenie miasta. Ja przywoam wszystkie ludy krlestw pnocnych mwi Pan i przyjd, i kady ustawi swj tron u wejcia do bram Jeruzalemu" (Jeremiasz 1,15). Tron w mazdaizmie potga losu, potga mierci. Zoty tron w mit. gr. tron Hery. Na szczycie Idy wysokiej od zototronnej bogini podnis si Dzeus gromowadny" (Iliada 15, 45 Homera, t. Kazimiery Jeewskiej). Stolica dawn. tron. Wstpi na stolic, zasi na stolicy wstpi na tron krlewski, zosta krlem. Stolica nieprawoci tyran niesprawiedliwy (Psalm 93 20). Stolica sdowa podwyszone miejsce osoby sprawujcej sdy (Ew. wg Mat. 27,19). Tron chway podpora chway i oznaka wielkoci osoby ludzkiej a. boskiej. I bdzie tronem chway dla domu ojca swego" (Iza-jasz 22,23). Tron Boga i trony 24 starcw w wizji nieba w. Jana (Apok. 4 i 5) objawienie chway boej i koca czasw, ostateczna rwnowaga wiata stworzona przez integracj wszystkich naturalnych sprzecznoci. Tron aska. Przystpmy tedy, z ufn odwag, do tronu aski" (List do ydw 4,16). Trony w angelologii chrzecij. trzeci chr pierwszej hierarchii aniow (List do Kolosan 1,16). Katedra tron biskupi znajdujcy si we wszesnochrzecij. kocioach w apsydzie za otarzem, gdzie biskup poucza wiernych i udziela wice; od X w. nazwa ta przesza na biskupie kocioy diecezjalne; pniej na st a. pulpit nauczyciela w klasie szkol

nej; na stanowisko profesora na wyszej uczelni; z gr. kathedra 'krzeso'. Prny tron mier; uwietnienie; bstwo. Tron w mit. skand. panowanie nad wiatem. Pan tronu, Wadca tronu i nieba (w islamie) Aiah. Tron AIaha, zwanego czsto ,,Panem Tronu" a. Mistrzem Tronu", ma wg tradycji muzumaskiej 70 000 jzykw, z ktrych kady gosi chwa Boga w wielu jzykach. Na tronie wyobraono wszystko, co Bg stworzy na Ziemi i morzach. Odlego dzielc filary tronu mgby przeby szybki ptak w cigu 80000 lat. Tron przybiera co dzie 70 000 kolorw. Jego olepiajcy blask sprawia, e adna ywa istota nie moe na niego spojrze. Tron panowanie i chwaa w sferze wieckiej i sakralnej; boskie prawo suwerena; osoba sprawujca wadz; jej decyzje; urzd, godno, stanowisko cesarza a. krla. Tron dziedziczny, elekcyjny. Nastpca tronu czowiek wyznaczony na nastpc panujcego monarchy. Petycja, adres, skarga do tronu do monarchy. Mowa tronowa przemwienie monarchy, zazw. na otwarcie sesji parlamentu. Ognisty tron tron diaba. ,,Niech szanowany diabe nawet bdzie, gdy na ognistym swoim siedzi tronie" (Miarka za miark 5, l, 294 Szekspira, t. L. Uiricha). Hebanowy tron tron Nocy. Noc, czarna bogini! z hebanowego tronu w bezpromiennym majestacie wyciga swe oowiane bero nad pogronym we nie wiatem" (The Complaint: Night Thoughts. Night l, 1820 Edwarda Younga). Czarny tron pierwotna Noc, Chaos. O spjrz na czarny Tron pradawnej Nocy i starego Chaosu!" (Duncjada ks. 4, 62930 Aleksandra Pope'a). Tron ludzkiego szczcia krzeso w karczmie (ycie Samuela Johnsona Sir Johna Hawkinsa). Tron pokuta. Ju mj Nard na tronie pokuty" (Dziady cz. III 5,49 Mickiewicza). Kolor: zielony. Kamie: chryzolit. W marzeniu sennym: zmiana posady, stanowiska.

TRJKT Symbolika trjkta pokrywa si w znacznej mierze z symbolik liczby trzy (zob.). Trjkt wyobraa wiato, pomie, bstwo, ycie, ruch, nieskoczono; podno ziemi; gr, piramid; rwnowag; maestwo; trjk, trjc, trjc poj, rzeczy, zjawisk, jak: przeszoteraniejszoprzyszo; niebo Ziemiawiat podziemny; yciemier odrodzenie; narodzinyyciemier; ciaoumysdusza; mdrosiapikno; ojciecmatkadziecko. Trjkt jest wczesnym symbolem wiata; w staroytnoci lampy oliwne zawieszano na trzech acuszkach lub stawiano na trzech nkach. Trjkt jest prastarym narzdziem magii obronnej: uoony z trzech gazek, trzech kawakw trzciny na koysce dziecka, chroni je mia przed kradzie, zamian lub zym okiem". Dwa trjkty stykajce si wierzchokami, na ksztat klepsydry, byy atrybutem bogw egipskich: Horusa (pnoc, trjkt grny) i Seta (poudnie, dolny). Trjkt wie si z greck delt (liter A), frontonem (przyczkiem, szczytem) w architekturze klasycznej a. z tympanonem (wewntrznym polem frontonu), krokwi podtrzymujc dwuspadowy dach, drzewem (Y) z rozchodzcymi si konarami. Trjkt z oowiank sprawiedliwo, architektura, budownictwo. Trzy zczone trjkty absolutf u pitagorejczykw zdrowie. Pitagorejski tetraktys trjkt uoony z dziesiciu punktw: 1+2+3+4. Trjkt atrybutem Erato, muzy poezji miosnej i muzyki. W chrzecijastwie atrybut Trjcy w., od XVII w. czsto w poczeniu z tetragramem (JHWH czterema hebr. literami oznaczajcymi imi Boga), okiem, gow, rk, nieraz wpisany w koo lub (od rdw.) z promieniami wychodzcymi ze rodka, z gobiem, z monogramem Chrystusa albo z gr. literami alfa i omega, z trjdzielnym listkiem koniczyny; z koami opisanymi na wierzchokach (czste w archit. gotyckiej troj-ucze trzy pkola). Trjkt rwnoboczny oznacza zazw. Boga, potencjaln si, harmoni, proporcj a. Zie

mi. Bogu Ojcu przydawano w plastyce trjktny nimb, Trjkt rwnoramienny ogie, gdy odwrcony woda. Trjkt prostoktny czowiek; ziemia;

woda.
Gdy jeden z bokw jest duszy od podstawy, trjkt jest symbolem rozwoju a. powietrza. Trjkt jest wolnomularskim (masoskim) znakiem wgielnicy murarskiej, byszczcej delty" (A), mdroci boej, siy i pikna, trzech stopni rozwoju duchowego; waciwej mowy, myli i dziaania; podstawa trjkta oznacza Trwanie, boki Ciemno i wiato (trjca kosmiczna). Trjkt z wierzchokiem w grze ogie, potencja i podno mska, wi z ZiemiKarmicielk, urodzajn i niszczc; bstwo, potgi Nieba, nieskoczono; pion, gra, piramida. Trjkt z wierzchokiem u dou woda, esko, czno z niebem, potgi wiata podziemnego, jaskinia. Trjkt ze citym wierzchokiem: w grze powietrze, w dole Ziemia. Trjkt zawierajcy swastyk harmonia Kosmosu. Trjkt na kwadracie bstwo i czowieczestwo, niebo i Ziemia, czynnik duchowy i fizyczny. Trjkt w kole jedno Trjcy w., trjjedne bstwo; mczyzna i kobieta. Dwa zachodzce na siebie podstawami trjkty zob. Sze (mogen Dawid). W alchemii ogie, serce; sl, siarka i rt; z wierzchokiem u dou woda. W astrologii gwiazda Syriusz. W astronomii nazwa gwiazdozbiorw; Trjkt i Trjkt Poudniowy. Trjkt z rogami atrybut kartagiskiej bogini nieba i Ksiyca Tanit. Trjkt maeski, wieczny trjkt" para maeska i osoba trzecia, mczyzna albo kobieta. Trjkt rysunkowy ekierka suca do krelenia. Trjkt, triangel perkusyjny instrument muzyczny, niedomknity trjkt rwnoboczny z prta stalowego, uderzany metalow paeczk.

TRJZB Trjzb jest symbolem trjcy; promieni sonecznych, burzy, pioruna, osi ziemskiej; wadzy, potgi; stworzenia, drzewa ycia, fallusa; skarabeusza. Trjzb to pradawna wcznia do poowu ryb, narzdzie rybakw, atrybut i narzdzie bogw mrz i burz, ktrym spitrzali a. uspokajali fale, wywoywali burze morskie, trzsienia ziemi (Posejdon Ziemiotrzsca), powodzie, potopy, podnosili wyspy z dna wd, otwierali studnie i zasilali rda na ldzie; emblemat pioruna i byskawicy, PosejdonaNeptuna i jego maonki, Amfitryty, zbw potworw morskich, rozszalaych bawanw morza, krlestwa podwodnych potworw i niszych form ycia, gbin podwiadomoci i zapomnienia. Trjzb towarzyszy delfinowi na pytach staroytnych grobowcw rz. jako wyobraeniu podry duszy zmarego do Wysp Bogosawionych. Trjzbu uywano do wrb z wody. By przeciwiestwem kaduceusza. Trjzb jest atrybutem hinduistycznego boga Siwy; trzy zby reprezentuj tu przeszo, teraniejszo i przyszo lub stawanie si, istnienie i przemijanie. Trjzb by broni gladiatorw rz. zwanych retarii, siatnikami (od reta 'sie'), uywan wraz z sieci ryback przeciw mieczowi i zbroi przeciwnika, mirmillona, wy-siekacza, ktry jakoby wyobraa mia bohatera sonecznego wystpujcego przeciw potwornemu potomstwu archaicznego praboga Uranosa; sie jako grona bro staa si symbolem kompleksw krpujcych ycie psychiczne czowieka; wraz z sieci uwaano trjzb za atrybut Chrystusa jako rybaka ludzi" (Jezus do Szymona: ,,Odtd ju ludzi owi bdziesz" Ew. wg uk. 5,10). Wyobraenia trjzbu uywano w pierwszych wiekach n.e. jako zakamuflowanego znaku krzya (niepopularnego dopki trwaa o nim pami jako o habicym narzdziu kary mierci przez powieszenie); pniej, od V w. trjzb oznacza niekiedy Trjc Sw. Trjzb, jako piekielny odpowiednik troistoci boskiej, porwnywalny jest z trzygowyrn Cerberem, strem pieka, lub z Hekate o trzech obliczach, bogini ciemnoci i czarw. W Biblii bezboni synowie Beliala wysyali sugi kapaskie, aby widekami trj-zbnymi wyawiali dla nich miso warzce si w kotle na ofiar Panu (7. Ks. Krl. 2,13).

Trjzb grzech. Trzy zby przedstawiaj trzy wynaturzenia trzech podstawowych popdw: godu zmienionego w zachanno i dz wadzy, rozmnaania si zmienionego w lubieno i rozpust, oraz uduchowienia przemienionego w prno i pych. Wyraa take kar za grzechy, jest przeto rwnie atrybutem Szatana. W heraldyce: panowanie nad morzem; handel morski. Trjzb i topr, zob. Topr. TRZCINA Trzcina symbolizuje ogie, byskawic; krlewsko, wadz, wadz ojca i nauczyciela, znaczenie, opiek bosk. Pasch; sprawiedliwo; mokrado, schronienie; kobiet, podno, wiotko, gitko, sabo, delikatno, chwiejno, pokor; ycie, mier; czowieka, gos ludzki, piew, muzyk, pismo, literatur, wiedz, gupot. Trzcina, prt trzcinowy miara dugoci. ,,I dano mi trzcin podobn do laski i powiedziano mi: Wsta i zmierz wityni" (Apok. 11,1). Ten za, co do mnie mwi, mia trzcinow zot miar, aby mierzy miasto" (Apok. 21, 1517). Trzcina, prt trzcinowy miara powierzchni gruntu symbol nadawania, kupna-sprzeday, zdobywania ziemi, rzdzenia, w krajach rdziemnomorskich emblemat wadzy krlewskiej. ,,(onierze) woyli (na Jezusa) paszcz szkaratny, koron cierniow i trzcin w prawic jego (...), mwic: Bd pozdrowiony, krlu ydowski!" (Ew. wg Mat. 27, 279). Dwie splecione trzciny atrybut Isztar, babilosko-syryjskiej bogini mioci i podnoci przyrody. Nadamana trzcina wtpliwe, niepewne, zdradliwe oparcie, w Biblii Egipt. Oto opare teraz swoj ufno na tej nadamanej lasce trzcinowej, na Egipcie, ktra wbija si w do kadego, kto si na niej opiera" (2 Ks. Krl. 18,21). Nadamana trzcina dusza rozpaczajca, zgubiona. Suga boy trzciny nadamanej nie doamie" (Izajasz 42,3). Trzcina ukrycie, schronienie. Behemot (hipopotam) pod cieniem sypia w kryjwce trzcinowej" (Hiob 40,16). Przysowie: Haj, z wrblami w trzcin (haso do ucieczki i ukrycia si).

Trzcina chwiejno, sabo. I uderzy Bg Izraela tak, e si zachwieje jak trzcina nad wod" (3. Ks. Krl. 14,15). (Czy Jan Chrzciciel jest) trzcin chwiejc si od wiatru?" (Ew. wg Mat. 11,7; Ew. wg uk. 7.24). Trzcina kobieta, vulva, podno, gitko, ulego; atrybut nimf rzecznych ukrywajcych si w sitowiu i wieczcych si splecion trzcin. Przysowia: Wola crki jest trzcina, a wola ojca jest wiatr, co j ugina. Moda dziewczyna gitka jak trzcina. Trzcina ycie, ogie, byskawica. W mit. gr. Prometeusz przynosi ludziom skradziony bogom ogie w wydronej trzcinie. Syrinks, gr. 'piszczaka, fujarka' (ac. fislula); trzcinowa fletnia pasterska; zesp piszczaek rnej wielkoci poczonych w jednym rzdzie, na ktrym wg mit. gr. grywa i ktr mia wynale boek Pan (Iliada 10,13 Homera). Na innych fletniach trzcinowych grywali: Hermes, Apollo, Marsjasz, Sylen, Dafnis, Polifem. Arkadyjsk najad Syrinks, crk boga rzeki Ladon, zmieniy jej siostry w trzcin, gdy nie miaa ju siy ucieka przed chccym j zgwaci Panem. ..Tityrusie, spoczywasz w cieniu buka i uprawiasz muz len na cienkiej trzcinie" (Bukoliki, ekloga, l, l2 Wergiliusza). Trzcina gos czowieka, literatura. Gdy fryzjer krla Frygii, Midasa, Kalamis, nie mogc, pod kar mierci, zdradzi nikomu, e krl ma ole uszy (ktrymi pokara go Apollo, gdy Midas w konkursie gry na kitarze przyzna pierwszestwo nie bogu, ale Marsja-szowi), zwierzy si dokowi wygrzebanemu w ziemi; wyrosa w tym miejscu trzcina szumem swym zdradzia t zdumiewajc nowin caej Frygii. W folklorze biaoruskim i ukraiskim fujarka wycita z trzciny wyrosej na grobie utopionego wypiewa imi zabjcy. Pisak trzcinowy z odygi (rurki) trzcinowej zacitej w ksztat pira pismo, pisarstwo, literatura, wiedza. Trzcina elastyczno, sprysto, gitko. Przysowie: Db si powali, a. trzcina zostaa (z bajki O trzcinie z dbem Ezopa). Ja gn si, lecz nie ami" (Db i trzcina Jeana Lafontaine'a, t. S. Komara). Trzcina na wietrze czowiek poddajcy si zmiennym wpywom.

Trzcina mylca czowiek. Czowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina mylca" fr. im roseau pensant (Myli 6,347 Pascala). Trzcina rozszczepiona gupota, nieogldno. Trzcina mier. W mit. egip. pola porose trzcin, uprawiane przez dusze zmarych, rzdzone przez Ozyrysa, rozcigay si na zachodnich kracach wiata. Trzciny staj si strzaami" (Don Kiszot 2,12 Cer-vantesa). Trzcina w chrzecijastwie sprawiedliwo; pokora. Trzcina tradycyjny sprzt paschalny; ukrzyowanemu Jezusowi podano do ust gbk napenion octem, wzniesion na kocu trzciny (Ew. wg Mat. 27,48). Trzcina opieka boska. W bajkach ludowych czowiek cigany rzuca za siebie trzcin, a ona natychmiast rozmnaaa si, rozprzestrzeniaa i przeobraaa w gstwin nie do przebycia przez pocig. Trzcina, lilia i li dbowy, zob. Lilia. Trzcina w dawnej Polsce zastpowaa szabl mieszczanom, ktrym nie wolno byo nosi ora. Trzcina ojcowska dawn. wadza ojca; kary egzekwowane trzcin. Trzcina (narzdzie karania uczniw w dawnych szkoach) wina, kara, skrucha, sprawiedliwo. Wizka kwiatostanw (wiech) trzcinowych pocho, wietrzno, niestao, esko, ukochana kobieta; melodyjny gos. TRZY Trjka symbolizuje bstwo, wito; trjc, trjkt, swastyk; wiato. Soce, ogie; wielko, to, co najlepsze; wzrost, rozwj, owocowanie, harmoni; si, msko, akcj, natchnienie; szczcie, medytacj, wiadomo; pokut. W wielu kulturach trjk uwaa si za liczb nieba (Boga) w przeciwiestwie do czwrki, liczby Ziemi (wiata); jest wyobraeniem wszechogarniajcej zasady jako liczba doskonaa, synteza jednoci i dwjki, dziecka i pary rodzicw; reprezentuje natur (narodziny, wzrost i rozkad); czas (przeszo, teraniejszo i przyszo); wiaty (niebiaski, ziemski, piekielny); ycie fizyczne, umysowe i duchowe; mysi, dziaanie i uczucie; modo, dojrzao i staro.

Trzy jest liczb szczliw, mitologiczn, mistyczn, doskona, magiczn, podstawow we wszelkich dziedzinach ycia, w folklorze, w bajce, w literaturze, w grach i zabawach, zaklciach, prbach, aforyzmach, yczeniach; jest to liczba wita, najwitsza z liczb od gbokiej staroytnoci. Wg pi-tagorejczykw liczba doskonaa, przedstawiajca pocztek, rodek i koniec". Trzy-krotno jest typowa dla dziaa biblijnych. Trzy s znaczenia Biblii: historyczne, alegoryczne i moralne. Ju w Ksidze Genesis (18, 115) wystpuje Bg w Trjcy: trzej anioowie w domu Abrahama. Dlaczego zbie mnie trzy razy!" pyta Balaama jego olica. Bogosawie trzykro nieprzyjacioom" mwi Balak do Balaama (Num. 22,28; 24,10). Trzykro mnie okamae" mwi Dalila do Samsona (Ks. Sdziw 16,15). Trzykro si mnie zaprzesz" mwi Jezus do Rotra (Ew. wg Mai. 26,24). Trzykro prosiem Pana, aby mnie odstpi" pisze w. Pawe do Koryntian (2 List 12,8). Biblijne dziaania magiczne: prorok Eliasz wycign si trzy razy nad dzieckiem" i oyo (3. Ks. Krl. 17, 212), trzy razy kaza obla wod ofiar caopaln, a ogie Paski spad i strawi j (jw. 18, 338). Kary biblijne: gdy Dawid grzeszy przez zarzdzenie spisu ludnoci, prorok Gad przedstawia mu trzy kary do wyboru: Obierz, co chcesz: albo gd przez trzy lata, albo przez trzy miesice ucieka przed wrogami, albo przez trzy dni zaraza" (l. Ks. Kronik 21, 11 12). Troisto jest reprezentowana przez liczne boskie i ludzkie triady, jak Trimurti 'trjca' w hinduizmie (Brahma-Stwrca, Wisznu-ycie i Siwa-Smier), egipska (Ozyrys, Izy-da, Horus), babiloska (Ea, Marduk, Gibil), grecka (Zeus przedstawiony z potrjnie rozgazion byskawic. Pluton z trjgowym psem Cerberem i Posejdon z trjzbem). Trzej sdziowie wiata podziemnego (Rada-mantys, Minos i Ajakos), trzy Mojry (Parki), trzy Charyty (Gracje), graje, harpie, syreny, trzej magowie (mdrcy, krlowie), trzy czarownice (w Makbecie Szekspira), trzej wieszcze (Mickiewicz, Krasiski, Sowacki), trzej muszkieterowie Dumasa (Athos, Porthos i Aramis), w bajkach i podaniach trzy crki (krla Leara), trzej synowie (Noego), trzy yczenia (Bajka o rybaku i zotej rybce), trzy zagadki (krlewny Piruzy z Przygd

Sindbada eglarza B. Lemiana), trzykrotne wypowiedzenie zaklcia, wezwania (,,wity, wity, wity Pan zastpw!" (Izajasz 6,3), trzej modziecy w piecu ognistym (Daniel 3, l97), trzy zwierzta ofiarne, np. jaowica, koza i baran (Gen. 15,9), rzymskie suovetaurilia (ofiara ze wini, owcy i wou), w alchemii trzy g. zasady: siarka, sl i rt. Trzygowe boginie Ksiyca: gowy byka, lwa i psa a. kobiety, konia i psa. W mit. germ. trzy odpowiedniki Mojr, norny: Urd, Verdandi i Skuld. U Grekw trjka zwizana bya z posug zmarym wzywao si ich trzykrotnie, przy zwokach czuwao si przez trzy dni. Trzy epoki: kamienia, brzu i elaza. Trzy wieki: zoty, brzowy i elazny. Ksigi sybilliskie: synny zbir proroctw Sybilli, wg tradycji ofiarowany na sprzeda za wysok cen krlowi rz. Tarkwiniu-szowi Pysznemu przez Sybill z Kum w Kampanii; gdy krl odmwi zapaty, Sybilla spalia 6 ksig, po czym sprzedaa 3 pozostae za t sam cen; przechowywano je potem w wityni Jowisza na Kapitelu i radzono si ich w wyjtkowych sytuacjach. Tres faciunt collegium tac. 'trzej stanowi kolegium', formua prawa rz.; potrzeba co najmniej trzech dla utworzenia stowarzyszenia itp. Temarius numerus perfectissimus rdw. tac. 'trzy to liczba doskonaa'; omne trinum perfectum ac. 'wszystko, co zoone z trzech jest doskonae', std tendencja do podziaw trjkowych w rnych dziedzinach, np. wiat (ziemia, morze i powietrze), krlestwo przyrody (mineralne, rolinne i zwierzce), podstawowe barwy (np. czerwony, ty i niebieski), heglowska teza, antyteza i synteza. W chrzecijastwie Trjca wita (Ojciec, Syn i Duch wity), bosko, dusza i miertelno Chrystusa; czowiek (ciao, dusza i duch), cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i mio), wrogowie czowieka (wiat, ciao i Szatan), trzy rady ewangeliczne (dobrowolne ubstwo, czysto i dobrowolne posuszestwo), trzy etapy pokuty (al, postanowienie poprawy i zadouczynienie Bogu); trzy hierarchie anielskie (wg tradycji): l) serafini, cherubini, trony, 2) Pastwa, Ksistwa, Zwierzchnoci, 3) mocarstwa, archa-nioowie, anioowie; trzy dary magw (trzech krli); zoto (dar krlewski), kadzido (dar

boski) i mirra (zapowiadajca Golgot); trzy wane obowizki (jamuna, post, modlitwa), trzy emblematy mordercw duszy ludzkiej (gwatowno, zepsucie duchowe i brak hamulcw w uczuciach). Trzy wieki: aule legem (przed objawieniem praw na grze Synaj), sub leg (do czasu narodzenia Chrystusa), sub gratia (okres n.e.). Numerus ternarius ad animam pertinet, ouaternarius ad corpus ac. 'trjka dotyczy duszy, czwrka ciaa' (w. Augustyn). Trzy modlitwy, trzy zdrowaki itd. Prosz o troje paciorek" (Dziady cz. IV bT& Mickiewicza). W bajkach i folklorze trzy dary, zazwyczaj trzeci waciwy, najlepszy, albo miertelny, grony np. Bajka 156 Ezopa o drwalu, ktremu wpada siekiera do wody, a Apollo, litujc si jego biedy, wycign z wody dwie zot i srebrn, jednak drwal odmwi ich przyjcia; wtedy bg zwrci mu waciw, stalow. Trzy stany: feudaowie wieccy (panowie i szlachta), duchowiestwo i mieszczastwo (od XIII w.). Trzy jednoci w dramacie trzy zasady rzdzce czasem, miejscem i akcj. Czas fabuy zgodny z czasem spektaklu lub przynajmniej nie przekraczajcy doby; akcja rozgrywa si caa w tym samym miejscu; fabua o jednym wtku rozwija si w kierunku rozwizania gwnego konfliktu. Zasada sformuowana w 1570 przez humanist w. Lodovico Castelvetro, obowizujca we fr. tragedii klasycznej a do czasu premiery romantycznej tragedii Victora Hugo Hernani (1830). M straszny ma trzy oblicza, on ma trzy czoa (...), podnem jego s trzy stolice, trzy koce wiata dr, gdy on wota (...). Na trzech stoi koronach, a sam bez korony (...). Sawa! sawa! sawa!" (Dziady cz. III Widzenie 7086 Mickiewicza). Musimy uwielbia Wielk Trjc: Prac, Sprawiedliwo, Mio" (Xsiadz Faust XVI, Do rde Ariw Tadeusza Miciskiego). Nie umie do trzech zliczy gupi, niedorozwinity. Trzy po trzy gada zob. Dziewi. Pracowa (je) za trzech duo. Czowiek trzech drewien szubienicznik (bo szubienica skada si z dwch prostopadych drewien i trzeciego, wzmacniajcego je ukonie).

Czowiek trzech liter zodziej (tac. fur). Do trzech razy sztuka przysowie oddajce hod enigmatycznej potdze trojki. Swoje trzy grosze wetkn, wcibi wtrca si w nie swoje sprawy. Zamkn na trzy spusty szczelnie, starannie. Trzy krzye na grze Trzykrzyskiej w Kazimierzu nad Wis, wzniesione prawdop. w XVI w. redniowiecznym jeszcze obyczajem stawiania trzech krzyy na wzniesieniach grujcych nad osiedlami. Trzy wielkie wiata wolnomularzy: Biblia, przewodnik wiary; cyrkiel, ograniczajcy pragnienia; wgielnica, kierujca dziaaniem. Trzy mniejsze wiata: 3 ponce wiece, symbolizujce wschodzce Soce; Ksiyc na zachodzie; mistrz Loy na poudniu. Trjka w okultyzmie zwana bya Artyst; wyraaa prawa mioci. W astrologii gwiazdozbir i znak zodiaku Blinita, planeta Jowisz, tworzy charakter nieustpliwy, sprawiedliwy, postpowy, twrczy. Kolor ty. TRZYNACIE Trzynastka symbolizuje dysharmoni, katastrof, mier, ruin; przeklestwo; zdrad; sprzeczno, niespenienie. Jako liczba nastpujca po szczliwej dwunastce uwaana czsto, od czasw staroytnych, za zowrbn, pechow, ale i za wit, a na Bliskim Wschodzie za liczb wiata podziemnego, liczb niszczc porzdek kosmiczny. Dnia 13 Nisana Haman wezwa pisarzy do sporzdzenia listw do ksit i sdziw, aby zgadzono wszystkich ydw Persji (Ks. Eslery 3,12); 13 Adara nastpi odwet ydw (9, l4). Na Ostatniej Wieczerzy byo trzynastu biesiadnikw. W Apokalipsie rozdzia 13. zawiera wizj dwu bestii (dwu postaci Antychrysta). Agamemnona zabito dnia 13 gameliona, ktry Klitajmestra ogosia dniem witecznym. Krl Ojnomaos zabi w czasie wycigw rydwanw kolejno trzynastu zalotnikw swej crki, Hippodamei, nim uleg Pelopsowi i zgin. Gdy Filip II Macedoski kaza doda swj posg do posgw dwunastu g. bogw greckich, zosta wkrtce potem zamordowany na uroczystociach weselnych swej crki Kleopatry z Aleksandrem z Epiru. Na sabatach uczestniczy miao w ucztach i orgiach 12 czarownic i Szatan, razem trzy-

nacioro. W czarnej magii wzywano trzynastu demonw. Jeszcze dzi wiele hoteli nie ma pokoju nr 13, wiele domw mieszka nr 13, aby nie odstrasza przesdnych goci lub lokatorw. We Woszech nie uywano numeru 13 w loteriach, w Paryu omijano 13 w numeracji domw; we Francji najmowano te aualorziemes, czternastych goci do stou na przyjciach. Marynarze niechtnie wyruszaj w morze 13. dnia miesica. Trzynastka przez okultystw nazywana bya mierci. W Kabale wystpuje 13 zych duchw. Przysowie nm.: Trzynastka to diabelski tuzin. On jest trzynasty w tuzinie, tj. zbdny, niepotrzebny, potrzebny jak dziura w mocie. Istniej te dwuwykadne zwizki trzynastki. Ismael mia spena lat 13 czasu obrzezania swego" (Gen. 17,25). Krl Salomon budowa swj paac przez 13 lat (3. Ks. Krl. 7,1). Trzynastomiesiczny rok ydowski, celtycki. Trzynacie funkcjonuje jako symbol narodzin i mierci. Trzynastka moe si okaza szczliw, jeli do rytualnej dwunastki bogw a. bohaterw dodamy osob gwn, jak Jakuba i 12 synw, Jezusa i 12 apostow, krla Artura i 12 rycerzy Okrgego Stou, Karola Wielkiego i 12 paladynw; podobnie sdzia i 12 przysigych itd. Trzynastk przyjmuje si jako pomyln dat urodzin; wyobraenie trzynastki figuruje na licznych talizmanach. Trzynacie artykuw wiary a. 13 zasad, zestawienie doktryn judaizmu dokonane przez filozofa yd. z XII w., Mojesza Majmonidesa. Bar Mitzwa (hebr. 'syn przykazania') u ydw uroczysto przyjcia chopca do spoecznoci relig. dorosych w dzie jego 13. urodzin, konfirmacja. Gdy Merlin, czarodziej i mdrzec legendy arturiaskiej, wybra si ostatecznie z Ziemi do innych wiatw, zabra z sob 13 skarbw o wasnociach magicznych; byy to: kosz, kocio, wz, szachownica, rg (puchar), odzie, udzienica, n, paszcz, piro, taca (na chleb), miecz i oseka. TWARZ Twarz symbolizuje Soce, Ksiyc, Noc, obraz bstwa, kar. grob, nagrod, ask, opiek, wadz, moc, trjc; prawd, pikno,

zdolnoci, myli, rozum, owiecenie, mow, ksig; serce, uczucia, dusz, przewodnika; obecno; mask, odsonicie; krajobraz, ogrd. Oblicze Paskie groba, kara, aska nagroda. Skry si Adam i ona jego od oblicza Paskiego midzy drzewa rajskie" (Gen. 3,8), ze strachu i wstydu. Niech rozjani Pan oblicze swoje nad tob i niech ci miociw bdzie" (Num. 6,25). Gry zachwiay si przed obliczem Pana" (Ks. Sdziw 5,5). Twarz w twarz (stan, mwi, spotka si) bezporednio, nie lkajc si prawdy. A Pan mwi do Mojesza twarz w twarz, jako zwyk mwi czowiek do przyjaciela swego" (Ex. 33,11). Teraz widzimy jak w zwierciadle, niejasno, ale wwczas jak twarz w twarz" (/. List do Koryntian 13,12). Promieniejce oblicze aska, owiecenie. A gdy schodzi Mojesz z gry Synaj (...) twarz jego promieniaa od uczestnictwa w rozmowie z Panem (...) on zakrywa twarz swoj kiedy mwi do synw Izraelowych" (Ex. 34, 2935). Pada na twarz korzy si przed bstwem, wadc. Rzesze chwaliy Pana padajc na twarze swoje" (Lev. 9,24). ,,Przed Nim upadam na twarz On jest Bogiem!" (Beniowski 5,476 Sowackiego). Twarz obecno, potga, wadza. Uciekam od oblicza pani mojej, Sary" (Gen. 16,8), mwi Hagar do anioa. Twarz wesoa szczliwe serce. ,,Serce szczliwe rozwesela oblicze" (Ks. Przypowieci 15,13). Twarz odwrcona do ciany nadejcie mierci. W owe dni rozniemgt si Eze-chiasz a na mier i (...) obrci twarz swoj ku cianie" (4. Ks. Krl. 20, 12), aby nikt nie widzia jak umiera. Twarz trjca, trzy podstawowe cechy jakiej istoty: oczy zewn. dwoisto, wewn. jedno (widzenia); nos zewn. dwoisto, wewn. jedno; usta zewn. dwoisto (wargi), wewn. jedno (jzyk). Czowiek o dwu twarzach nieszczery; diplous dndras", gr. (Przysowia 3.23 Zenobiusza, ok. 130 n.e.); zob. Gowa (o dwu twarzach). Czowiek o trzech twarzach. M straszny ma trzy oblicza, on ma trzy czoa" (Dziady cz. III 5, 701 Mickiewicza); zob. Gowa (o trzech twarzach).

Oblicze hipokratesowe, lac.facieshippocratica na ktrej wida oznaki zbliajcej si mierci; od opisu takiej twarzy na pocztku Prognoz koskich Hipokratesa. Twarz zdolnoci, umiejtnoci. Niektrzy umiej wnosi z twarzy, jakie kto ma zdolnoci" (Pro Murena 21,44 Cicerona). Pikna twarz klucz do zamknitych drzwi" (Gulistan 3,28 'Ogrd rany' Saadie-go z Szirazu). Twarz kara. W Boskiej Komedii Dantego magowie i wrbici krocz mozolnie przed siebie majc twarze przekrcone do tyu (Pieko 20. 1030), gdy chcieli widzie zbyt daleko naprzd. Na dnie pieka Lucyfer o trzech twarzach: purpurowej (Europa nienawi), bladopowej (Azja niemoc) i czarnej (Afryka niewiedza) (34, 3746). Skpcy pokutuj lec twarz w prochu (Czyciec 19, 702). Twarz Ksiyc, twarz boga Nocy, w mit. egip. Totha, w mit. skand. Mani. Bdna twarz miesiczna" (Impreza S Daniela Nieborowskiego). Twarz Noc. Noc idzie czarna noc z twarz Murzyna!" (Do Obywatela Johna Brown 20 Norwida). Noc milczca i czarna jak zdrada do lepych szyb murzysk, pask twarz przyciska" (Pnoc 56 Leopolda Staffa). Twarz nieba firmament, nieboskon. Tyle przysig naskada, ile sw wymwi, i zama je wszystkie przed obliczem dobrotliwego nieba" (Krl Lear 3,4 Szekspira, wg t. Z. Siwickiej). Bardzo sodko jest patrze w pikn i otwart twarz nieba" (To One Who has been Long m City Pent Johna Keatsa). Twarz ksiga. Oblicze twoje, mj panie, to ksiga, w ktrej wyczyta mona dziwne rzeczy" (Makbet 1,5 Szekspira, t. Z. Siwickiej). Twarz zwierciado duszy, charakteru. Przysowie: Kadego twarz pokazuje, jakim si wewntrz znajduje. Twarz jest obrazem duszy, a oczy jej tumaczem" (Mwca 60 Cicerona). Twarz zasona duszy, kamufla. Przysowie: Twarz nie zawsze umysu odkrywa. Niechaj twarz twoja twego serca nie zawstydza" (Prace i dnie 714 Hezjoda). ,fronti nulia fides" la. 'nie ufaj twarzy' (Satyry 2,8 Juwenala), nie wierz pozorom, nie wszystko zoto, co si wieci. ..Nie sposb z oblicza

dociec usposobie duszy" (Makbet 1,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Malowana twarz maska, zmiana osobowoci, obrona przed zym okiem" i czarami; uwodzenie, kokieteria; charakteryzacja aktora. Mapa pokryta farb i pudrem" (Sejm kobiet 1072 Arystofanesa), o brzydkich staruchach usiujcych wabi przy pomocy kosmetykw. Kasiu, to nie aoba ubielone lice!" (Do Kachny Jana Kochanowskiego). Twarz polska nie ma obudnej skorupy" (Poema Piasta Dantyszka... 530 Sowackiego). Twarz mowa bez sw, drzwi do niewidzialnego w czowieku, namiastka caego czowieka, przelotne odsonicie osoby. Dla czowieka bystrego twarz jest mow" (Sentencja Publiusza Syrusa, I w. p.n.e.). Czsto milczca twarz ma gos i sowa" (Sztuka miosna 1,574 Owidiusza). Pikna twarz to milczca rekomendacja" (Apoftegmaty 12 Francisca Bacona). Jego twarz tablica niewysowionych myli" (Sen 6 Byrona). Twarz brodata staro, mdro, dowiadczenie a. modo, brak dowiadczenia (zalenie od mody). Twarz bezwosa (u chopca) modzieczo, niedowiadczenie. Twarz wzniesiona kontemplacja nieba. bstwa, muzyki. Wszelaki zwierz inszy pochyym stworzono, a czowiek twarz wynios niesie przed wszystkimi, patrzc w ozdobne niebo oczyma jasnymi" (Satyr albo Dziki ma 3324 Jana Kochanowskiego). Twarz krajobraz. Moim pejzaem jest ludzka twarz" (malarz ang. Joshua Reynolds). Twarz ogrd. Teraz, gdy kwiecie twej modoci przystraja ogrd twojej twarzy" (Ditty: Nw That the Aprii Edwarda Herberta of Cherbury). Twarz potga pikna. Czy dla tej twarzy wyruszyo tysic okrtw? Czy przez ni spalono wyniose mury Troi?" (Doctor Faustus 1328 Christophera Marlowe'a), mowa o Helenie trojaskiej. Twarz prawda. Bo prawda ma tak twarz i tak min, e aby by kochanym do tylko by widzianym" (ania i pantera 1,33 Johna Drydena). Oblicze wiata losy wiata, sytuacja wiata, dzieje. Gdyby nos Kleopatry by krtszy, inne byoby oblicze wiata" (Myli Wl Pascala).

Twarz pomnik narodu. Kada twarz jest pomnikiem narodu" (Dziadw czci III Ustp, Droga do Rosji 82 Mickiewicza). Twarz umarego jest jak patent wojskowy do wiata przyszego" (Dziady cz. III 3, 50 l Mickiewicza). Twarz w d (pogrzebany nieboszczyk) nie moe, wg dawnych poj lud., przeladowa ywych jako upir. Na grobie kwiat posiaam. Jednego zapomniaam: by by ku ziemi twarz; wic widma za mn a" (Bolesaw miay 2, 15, 5625 S. Wyspiaskiego). Twarz opuszczona wstyd, haba, klska. Straci twarz skompromitowa si, zblamowa si. Zachowa twarz nie straci twarzy, zachowa dobre imi, reputacj. Twarz majtek. Moja twarz jest mym majtkiem, panie, odpowiedziaa" (Dokd idziesz, licznotko? anonim ang., ok. 1850). Czerwona twarz gniew; wstyd. Blada twarz (w powieciach o Indianach) czowiek biaej rasy. Twarz pokerowa nie zdradzajca, jakie karty gracz ma w rku; twarz ukrywajca myli. W astrologii: znak zodiaku Baran. W marzeniu sennym: (pikna) mie odwiedziny; (wesoa) szczcie; dugowieczno; (smutna) bezczynno; troski; (brzydka) przedwczesny zgon. TYGRYS Tygrys symbolizuje wojowniczo, krwioerczo, okruciestwo, dziko, gniew, drapieno, srogo, bestialstwo; pijastwo; chytro, podstp, chciwo, skryto, intryg, zdrad; pikno, elegancj; pomienisto, ogie, blask; odwag, si, (ujarzmione) podanie; godno; dugowieczno, niemiertelno. Tygrys na Wschodzie niemiertelno, twrczy ogie, wiato (wspaniae ubarwienie futra). Ksiyc (w pierwszej kwadrze); towarzysz czarownika a. szamana. Biay tygrys w Chinach: dugowieczno, godno, wojowniczo; jesie; ziemia; krl zwierzt; buddyjski emblemat gocinnoci i pobonoci; w Japonii jeden z czterech dobrych duchw (pozostae to Ciemny Rycerz, Czerwony Ptak i Lazurowy Smok).

Tygrys i smok ziemia i niebo. Pazur tygrysi chiski talizman udzielajcy odwagi, pokonujcy strach. Pazury i wsy tygrysa wschodni amulet miosny. Rne czci ciaa tygrysa su w rnych okolicach jako afrodyzjak, lek, antydot itd. Zb tygrysa amulet przynoszcy szczcie, zw. w grach hazardowych. W Indiach talizman przeciw duchom, wrogom i dzikim zwierztom. Tygrys jako myliwy indyjska kasta wojownikw (kszatria). Tygrys podstp, chytro, okruciestwo, brutalno, zemsta, zazdro; grasant nocny. Tygrys poerajcy konia symbol okrutnej zemsty w staro. Egipcie. Przysowie la.: Tigridis evita sodalitatem 'unikaj towarzystwa tygrysa'. ,,Tygrys niemiosierna nad bdnym czowiekiem" (Dziewosfab, Wtrego chru mfodzieskiego VI Hipolit 11 Szymona Zimorowica). ,,Ojczyzna caa syszy, leci, mci si; w gobiach wtenczas s serca tygrysie" (Wacaw 29, 730l Sowackiego). Tygrys pijastwo, szalestwo. W plastyce gr. tygrysy cigny wz Dionizosa (Bachusa Libera) jako boga wina, oszoomienia winem, orgii, szalestwa menad. W nagrod ciebie, Bakchusie, wiozy tygrysy, ktrym obce jest brzemi jarzma" (Pieni 3, 3, 1315 Horacego, t. Stefana Go-biowskiego). Skra tygrysia okrycie dharmapalw, dobroczynnych bstw o gronym wygldzie (buddyzm tybetaski); paszcz Dionizosa. Kamilla oddana pod opiek Diany (tj. Ksiyca, zw. w pierwszej kwadrze) (...); zamiast zotej korony i drogiej sukienki tygrysia skra osania nago jej ciaa" (Eneida 11, 566577 Wergiliusza. t. wg T. Karyowskiego). W dawnej Polsce cikozbrojni pancerni okrywali si tygrysi skr. Przysowie: Tygrys na grzbiecie, zajc w namiocie (tj. tchrz gronie wygldajcy). Tygrys w tradycji chrz. atrybut Chrystusa. Tygrys wcieka odwaga. Gdy wojenna zabrzmi w uszach trba, niechaj przykadem waszym tygrys bdzie. (...) W sercu krew zapalcie, ukryjcie dobro pod wciekoci mask" (Henryk V 3, l Szekspira, t. L. Ulricha).

Tygrys pikno, elegancja, uroda, pomienno, ogie, blask. Tygrysie! tygrysie! ogniem poncy w matecznikach nocy! Jaka niemiertelna do, jakie oko, uksztatowa mogy tw symetri przeraliw?" (Songs of Experience. The Tiger l4 Williama Blake'a). Tygrys gniew. Tygrysy gniewu s mdrsze ni konie przepisw" (Przysowia z pieka rodem Williama Blake'a). Tygrys niebezpieczna moc niekontrolowanych popdw; ciemna, grona strona psychiki ludzkiej wyraajca si w strachu, nienawici, zemcie, zazdroci, gwatownoci itd., przeciwiestwo baranka reprezentujcego ufno, pokor, ulego, dobro itd. Tygrys w klatce gwatowne, ale ujarzmione podanie; (okieznana) chu. W heraldyce: imaginacyjny zwierz z rogiem na nosie, o ciele wilka, kdzierzawej sierci i lwim ogonie; drapieno; odwaga; emblemat Azji. W marzeniu sennym: za wrba. Tygrys himalajski" doborowy przewodnik a. tragarz (z ludu Szerpw) towarzyszcy wyprawom w Himalaje do najwyszych obozw, niekiedy take na szczyty. UCHO Ucho symbolizuje suchanie, podsuch, komunikacj, ciekawo, wiedz, rad, posuszestwo, plotk, pochlebstwo, pokus, zdrad. Ucho bstwa. Na cianach i otarzach staro. wity pogaskich wyobraano uszy oznaczajce wysuchanie modlitwy (niekiedy byy to dary wotywne za wyleczenie z choroby uszu). Liczne miejsca w Biblii mwi o uszach Boga wanie w tym sensie. I wysucha Samuel wszystkich sw ludu, i mwi je w uszy Paskie" (l. Ks. Krl. 8,21). Nako, Panie, ucha twego i usysz" (4. Ks. Krl. 19,16). Uszy suchanie i posuszestwo. Mojesz zarn barana, wzi z niego nieco krwi i pomaza patek prawego ucha Aarona" (Lev. 8,23), uwicajc w ten sposb narzd ciaa arcykapana, ktrym przyjmowa bdzie polecenia Jahwe. Jezus powiada: Kto ma uszy do suchania, niech sucha!" (Ew. wg Mat. 11,15 iin,). W staroytnoci sdzono, e ucho jest siedzib pamici. Gest cignicia za ucho wiadka, majcy na celu utrwalenie aktu

prawnego w jego pamici, w powszechnym uyciu a do redniowiecza wcznie, przey w formie szcztkowej do naszych czasw jako gest artobliwego napomnienia (charakterystyczny np. dla Napoleona I) ucznia przez nauczyciela, syna przez ojca itd. Wg Pliniusza St. (Historia naturalna 11,103) siedzib pamici by patek ucha. Dugie, szerokie maowiny uszne (w Chinach) mdro i rozsdek; niemiertelno. Plegendarny filozof chiski z VI w. p.n.e., Lao-cy, mia jakoby uszy dugie na siedem cali i nazywany by dlatego dugie uszy". Buddyjsk oznak mdroci s dugie patki uszne. U nas dugie uszy znacz w przen. wcibstwo, szperanie w cudzych sprawach, podsuchiwanie. Przekute ucho podlego, niewola. Wedug praw ustanowionych przez Boga (Ex. 21, l6) niewolnik Hebrajczyk po szeciu latach pracy musi zosta wyzwolony, a jeliby pragn pozosta duej, waciciel przekole jego ucho szydem; wtedy bdzie niewolnikiem a do mierci. Majtkowie europejscy tradycyjnie przekuwali sobie patek ucha i nosili w nim piercie oznaczajcy zarczyny z morzem. Guche uszy. Kaza do guchych uszu zwrot oparty na Proroctwie Izajasza (42, 18 20). Maj uszy do suchania, a nie sysz" (Ezechiei 12,2). W zatyka sobie uszy zob. W. Mwi do guchych uszu, ac. surdis auribus dicere (Liwiusz 3, 70, 7). Guche ucho nocy" (Henryk V 4, Chr, 11 Szekspira, t. L. Uiricha). Nastawia uszy (ucha), strzyc uszami o zwierztach majcych ruchome maowiny uszne; przen. o ludziach sucha uwanie, z zainteresowaniem, nasuchiwa pilnie. Gdy Ezdrasz czyta Prawo, uszy wszystkiego ludu byy nastawione ku ksidze" (Nehe-miasz 8,3). Ucho prbuje sw jak podniebienie pokarmu" (Hiob 34,5). Dzwonienie w uszach. I rzek Pan do Samuela: 0to ja czyni sowo w Izraelu, a ktokolwiek je usyszy, zadzwoni mu w obu uszach"" (/. Ks. Krl. 3,11). Dzwonienie w (prawym a. lewym) uchu znaczy, wg ludowego przesdu, e kto nieobecny mwi o nas dobrze (jeeli w prawym) lub obgaduje nas, oczernia (jeli w lewym uchu); to samo oznacza ma swdzenie, palenie i askotanie.

Pulsowanie, ttnienie krwi w uszach plotki a. zmowa nieprzyjaci. Pcha w uchu ostrzeenie przed przykroci. Spiczaste uszy, wraz z kozimi nogami, s cech bokw gr. Pana i Satyra. Uszy beockie tpe, niemuzykalne, nieczue na krasomwstwo. Uszy polizane przez wa zob. W. Seksualne znaczenie ucha czsto wystpuje w Afryce (np. u sudaskich Mandin-gw i Dogonw): maowina uszna reprezentuje tu fallusa, a zewntrzny przewd suchowy pochw. Jest to symbolika nieobca wczesnemu chrzecijastwu: msza salz-burski zawiera dwuwiersz Magnusa Feliksa Ennodiusa (434 521): Gaude, firgo, muter Christi, quae per aurem conceptisti" tac. 'raduj si. Dziewico, Matko Chrystusowa, ktra pocza przez ucho', tj. suchajc sw Zwiastowania, przyjmujc Yerbum; ucho oznacza tu posuszestwo sowu boemu, zgod na poczcie Mesjasza. Ucho i miecz emblemat w. Piotra, ktry uci mieczem ucho Malchusowi (Ew. wg Mat. 26,51 i in.). Obcicie uszu za oszkalowanie, spotwarzenie monarchy. Gdy Falstaff obmawia ksicia Henryka, ktry wszed nie poznany w przebraniu posugacza, ksi mwi: Czy ten czop chce, ebym mu uszy obci?" (Henryk IV ci. 2, 2,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Natrze komu uszu, da komu po uszach zbeszta; napomnie; pierw. z jzyka szermierki. Ucho pokusa, szeptane pochlebstwa, czarodziejskie zaklcia. Wenus do Adonisa: Pomw ze mn, zaczaruj twoje ucho" ang. Bid me discourse, I will enchant thine ear" (Wenus i Adonis 145,5 Szekspira). Uycza ucha sucha chtnie czego, kogo, ulega czyim namowom. Przyjaciele, Rzymianie, rodacy, uyczcie mi waszych uszu", ang. Friends, Romans, country-men, lend me your ears (Juliusz Cezar 3,2 Szekspira). Uszy lepszym radc maeskim ni oczy. Nie wybiraj, junochu, oczyma, ale suchaj cichymi uszyma" (Wiersz o maestwie l 2, anonim rdw.), tj. nie daj si zwie urodzie dziewczyny, ale posuchaj wprzd, co ludzie o niej mwi. Ole uszy zob. Osio.

A po uszy zagbia si w czym, zaduy, zadurzy itd. cakowicie; co prawdop. odnosio si pierw. do osoby toncej w wodzie a. bagnie. A uszy widn (bol, puchn) od czyjego gadania, wintuszenia, blunierstw. kamstw, gupstw itd. Brzowe nawet widn uszy od ryku, piskw i gidzenia" (..Pomniko-mania" krakowska 34 T. Boya-ele-skiego). Chodzi na uszach hula, szale, wyprawia po pijanemu brewerie. Cign za uszy czyni co za wszelk cen, wbrew moliwociom. Jednym uchem wpuszcza, drugim wypuszcza sucha nieuwanie, z roztargnieniem, szybko zapomina to, co kto mwi. Ka uszy, stuli, ka uszy po sobie o przestraszonym, zbesztanym psie; przen. pokornie, tchrzy, ustpowa placu. Kupieckie uszy mie udawa, e si nic nie syszao. Leje mu si do uszu jest w trudnym pooeniu, w biedzie. Ma dobrze za (a. midzy) uszami jest sprytny, rozumny. Psi za uchem mu wyj miota nim niepokj; gryzie si, denerwuje. Puci uszy na targ (a. po domach) zasiga wieci, przysuchiwa si plotkom, podsuchiwa. Stawa na uszach robi wszystko, co moliwe, nie szczdzi wysikw, dwoi si i troi, zadawa sobie wiele trudu. Uczciwszy uszy z przeproszeniem. Uszy do gry! nie traci animuszu! nie upada na duchu! Zwiesi, opuci uszy straci humor, otuch, upada na duchu. ciany maj uszy mona si obawia, e kto podsuchuje. Ucho Dionizjusza urzdzenie podsuchowe. Dionizjusz Starszy, ok. 430367 p.n.e., tyran Syrakuz syncy z podejrzliwoci, kaza, wg anegdoty, wydry w pieczarze nisz akustyczn, by mc podsuchiwa osobicie rozmowy winiw pracujcych w kamienioomach. Podobne urzdzenie podsuchowe dla ksicia Mediolanu Lodovica Sforzy, zwanego II Moro, zbudowa mia Leonardo da Vinci. Przen. trbka uszna dla le syszcych.

Zausznice, kolczyki, ozdoba zawieszana na uchu, czsto na przekutym patku ucha, dzi zwykle jako klipsy; suyy jako amulet a. maskotka; zote wizay si z kultem Soca, srebrne z kultem Ksiyca. Krew pynca z przekutego patka ucha dziecka oznaczaa ofiar dla bstwa, ktre miao czuwa nad losem dziecka. W buddyzmie ozdoba bodhisattwy. USTA Usta symbolizuj wiatr, dusz, nastrj, humor, serce, czerwie, twrczo; rdo a. studni ycia, myli, mowy, sprawiedliwoci; wymow; bosk dwoisto; drzwi, bram; jedzenie, zasad msk i esk, seks, kochanka, kochank; prawd, fasz, kamstwo, obmow, przekupstwo, oskarenie, grob, niebezpieczestwo, nieprawo, blunierstwo, plugawo, grzech. Por. Jzyk, Pocaunek, Czerwie, Wiatr. Usta (hieroglif egip.) mowa; twrczo; praemanacja siy twrczej. Usta mowa, wymowa, osoba mwica, Sowo (Logos), prawda; jako organ Sowa i oddechu potga ducha i siy twrczej. W staro. Egipcie otwierano usta zmarym. aby mogli mwi prawd przed sdem boskim, a take je i pi na nowo. ,,Plastrem miodu kapicym wargi twoje, oblubienico, mid i mleko pod jzykiem twoim" (Pie nad pieniami 4,11). I objawi si chwaa Paska, i ujrzy wszelkie ciao razem, e usta Paskie przemwiy" (Izajasi 40,5). W plastyce rdw. mae, czarne demony wychodzce z ust kamstwa, obelgi. Chrystus jako sdzia wiata przedstawiany z mieczem (i lili) wychodzcym z ust. Przysowie: Czego serce pene, tym usta pyn. Usta oskarenie, nieprawo, blunierstwo. Nauczya bowiem nieprawo usta twoje, i naladujesz jzyk blunicych. Potpi ci usta twoje, nie ja, i wargi twoje odpowiedz tobie" (Hiob 15, 56). Usta niebezpieczestwo, groba. Kto strzee swych ust, strzee swego ycia" (Ks. Przypowieci 13,3). Wargi plugawe grzesznik. ,,Biada mi, e milczaem! bo jestem mem majcym plugawe wargi" (Izajasi 6,5). Przewrotne usta nikczemno, niegodziwo. Czowiek nikczemny, m nieuyteczny, chodzi z przewrotnymi ustami".

ac. homo apostata, vir inutiiis, graditur ore perverso (Wulgata, Ks. Przypowieci 6,12). Usta jedzenie, poeranie, arcie; niszczenie, mier (zw. jako paszcza potwora); ogie, pomie (ogie poera, pomienie trawi), std legendy o smokach i in. potworach zioncych ogniem z pyska. Czowiek jest jedyn istot na Ziemi umiejc mwi i uywa ognia. Symbolizm ust i symbolizm ognia maj dwa aspekty: twrczy (jak w mowie) i niszczcy (poeranie, jedzenie). Przysowie: Grubasy kopi sobie grb zbami. Przysowie hiszp.: Por la boca muere 'el pes 'Ryba ginie przez usta'. Paszcza cienia symbol chtoniczny i piekielny, przepastne zejcie do podziemi poerajcych co wieczr Soce i wiato dnia, aby je o wicie zwrci wiatu; przejcie od ycia do mierci, wejcie do jaskini wtajemniczenia, w plastyce kultowej wyobraane jako paszcza krokodyla, hipopotama, pantery, wilka, lwa, kobry, pytona, smoka, wielkiej ryby Jonasza, Lewiatana itd. Usta u staro. Grekw suyy jako portmonetka na srebrne monety. Okrge usta dobra dykcja, pikne, dobre wysowienie si. ,,0re rotundo" tac. 'dosf. okrgymi ustami' (Sztuka poetycka 323 Horacego). Usta drzwi, brama; w tradycji egip. i yd. miejsce spotkania si wiata zewntrznego i wewntrznego, ziemskiego i podziemnego, zob. wyej Paszcza cienia. Usta dusza, serce. Z obfitoci serca usta mwi" (Ew. wg Mat. 12,34). Co z ust wychodzi, z serca pochodzi (...). A z serca wychodz ze myli, zabjstwa, cudzostwa, porubstwa, kradziee, faszywe wiadectwa, blunierstwa" (Ew. wg Mat. 15, 1119). W ustach jest otwr duszy" ([Ze zda i uwag] 61 Mickiewicza). Przysowia: Ust swych kto strzee, strzee duszy swojej. Co w sercu, to na jzyku. Usta zasada mska, gdy zamknite, eska, gdy otwarte; zasada mska jzyk, eska wargi; usta mczyzny brama do duszy, usta kobiety ujcie dla serca. Usta kres mioci, ktrej pocztek jest w oczach (Dante). Usta (w tradycji chrz.) ujcie twrczego tchnienia (spiritus). Otwarte usta goszenie doktryny, sze** renie herezji; kaznodzieja; szyderca. W plastyce rdw. bazen z otwartymi ustami

wystpienie oskarycielskie przeciw papie-stwu, Rzymowi. Usta tradycyjny zwizek z czerwieni, czerwonymi kwiatami (ra, kalina), owocami (maliny, winie), zwierztami (korale, purpura), mineraami (rubiny). Jak wstga karmazynowa wargi twoje" (Pie nad pieniami 4,3). Twe usta, dwie winie w caus spojone" (Sen nocy letniej 3,2 Szekspira, t. S. Komiana). Usta twe nie s usta, lecz koral rumiany" (Do teje 3 J. A. Morsztyna). Wargi w plastyce wiatr, zwt. wiatr pd.-zach., zefir. Wargi seks, kochanek, kochanka. ,,0, odwr usta, co mi faszywe przysigi sodko kamay (...) lecz zwr caunki, uczu zadatki" (Miarka za miark 4, l Szekspira, tl. L. Uiricha). Ale wargom jest nieskoro, gdy ich nie ma razem czworo" (Pocaunek 78 Leopolda Staffa). Usta nastrj, usposobienie, humor. O, jake pikn wydaje si wzgarda na jego ustach rozognionych gniewem!" (Wieczr trzech krli 3,1 Szekspira, t. Stanisawa Dygata). Usta fasz, kamstwo. Mel in ore, fel in corde ac. przysowie: 'Mid w ustach, w sercu'. Usta obmowa, plotka; przekupstwo. Przysowie du.: Musi mie duo masa, kto chce wszystkim pozamyka usta, Due usta pewno siebie. Usta zakneblowane milczenie. linice si usta lubieno. By na ustach wszystkich by powszechnym tematem rozmw. Rozwiza usta komu przen. pozwoli mwi; zwolni z tajemnicy; zmusi do mwienia. Sznurowa usta przen. zaciska wargi; milcze. Nabra wody w usta przen. uparcie milcze; nie chcie si wypowiedzie; przesta mwi a. pisa o czym; zamilkn. Nie otworzy ust, nie wypuszcza pary z gby nie odzywa si, nie zabiera gosu, nie zdradza si z czym. Mie usta zamurowane, zapiecztowane przen. nie mc mwi, by zobowizany do milczenia. Wkada gow w lwi paszcz, w paszcz lwa, ka gow pod ewangeli naraa si z rozmyem na niebezpieczestwo.

Pysk jelenia (u gnostykw) studnia a. rdo sprawiedliwoci. W marzeniu sennym: (wargi) szczero; bezpieczestwo.

Y.I.T.R.I.O.L. V.I.T.R.I,O.L. akronim aciskiej, wieloznacznej, symbolicznej, siedmiowyrazowej (odpowiadajcej siedmiu planetom) formuy alchemikw, streszczajcej ich doktryn: Vi-sita interiorem terrae rectificando invenies operae lapidem, co znaczy: 'Znijd do wntrznoci Ziemi; destylujc znajdziesz kamie filozoficzny', akronim czsto niegdy uywany w zwizku z procesem transmutacji, tj. przemiany metali zwykych w szlachetne, przede wszystkim w zoto i srebro. Z inicjaw tych utworzono wyraz ini-cjacyjny, vitriol, wyraajcy prawo procesu transmutacji lub symbolizujcy powrt istoty ludzkiej do jej najintymniej-szego jdra, zejcie w gb siebie samego, na dno wasnej duszy, poszukiwanie jej najtajniejszej treci, aby znale niepodzielne centrum, na ktrym zbudowa by mona inn osobowo, nowego czowieka. Wg innej, nieco odmiennej tradycji, tekst ac. brzmi: Visita interioru terrae rectificando invenies occultum lapidem, czyli: 'Zbadaj wntrze Ziemi; destylujc odnajdziesz ukryty kamie'. I ten tekst symbolizuje zarwno transmutacj alchemiczn jak i duchow; w duchowej moe tu i o przejcie od niewiadomoci, niewiedzy i przesdw rozmaitego stopnia do penej wiadomoci bytu. Witriol z rdw. ac. vitrio!um od tac. vitreus 'szklany; przezroczysty; amliwy' przesl. krystaliczny uwodniony siarczan niektrych metali; przest. stony kwas siarkowy, olej witriolowy.

WAGA
Waga symbolizuje uczciwo, sprawiedliwo, umiarkowanie, miar, rozwag, powag, sd, jurysdykcj, rwnowag (przestpstwa i kary, grzechu i pokuty); rwno; ciar; znaczenie, donioso, potg wadzy; wtpliwo, strach, pomst, gd, niedostatek, mier; zob. te Miecz (Brennus).

Waga dwoisto: pnocpoudnie, wschdzachd, rozwjzanik, mczyznakobieta, dobrozo, jasnociemno itd. Waga rwnowaga, tj. (u staroytnych ydw) stan rzeczy, przy ktrym ze, szkodliwe duchy i demony s bezsilne. Waga powcigliwo, rozwaga, umiarkowanie. ,,Sowom twoim spraw wag i ustom wdzido dostosowane" (Eklezja-styk 28,29). Albo zbyt trwoni, albo zbyt zuchwali, nie waym rzeczy na roztropnej szali" (Monachomachia l, 1834 Ignacego Krasickiego), Wagi dwigniowej z szalkami do odwanikw uywano ju w Egipcie praw-dop. ok. 5000 r. p.n.e. Bya ona w religii egip. narzdziem psychostazji (waenia serc, dusz, ywotw ludzi zmarych). Ozyrys, wadca wiata pozagrobowego, sdzia zmarych, Maat, bogini sprawiedliwoci, i Thot, bg obrachunku, wayli serce (sumienie, prawdomwno) nieboszczyka; na przeciwnej szali kadziono strusie piro, atrybut bogini Maat, symbol sprawiedliwoci, prawdy, porzdku wiata. Wynik waenia odczytywa pawian. Oby nie znaleziono go zbyt lekkim na Wadze!" (egipski papirus Ani: Ksiga Umarych 1,43; ok. 4000 r. p.n.e.). Lekko na wadze (czowieka, duszy, sowa) bezwartociowo, marno. Na uczcie Baltazara Daniel tumaczy sowa Mane, Tekel, Fares: Tekel zwaony jeste na wadze i znaleziony zbyt lekkim" (Daniel 5,27). Waga sd nad uczynkami ywych i umarych. Jeli chodziem w marnoci i spieszya si do oszustwa noga moja, niech mi zway na wadze sprawiedliwej i niech pozna Bg prostot moj" (Hiob 31, 56). W iraskim mazdaizmie bg sprawiedliwoci Rasznu wraz z Mithr, bogiem prawdy, i Sraosz. bogiem posuszestwa religijnego. way na zotych szalach czyny zmarych stojc na Mocie Losu i Przeznaczenia; wynik decyduje o losach dusz. W chrzecijastwie waeniem dusz na Sdzie Ostatecznym zaj si ma archanio Micha; u muzumanw archanio Gabriel: zbyt lekkie pon bd w Gehennie (Koran 23, 1046). Waga sprawiedliwo, rwnowaga, rozwaga, miara dobra i za, tego, co

suszne i co niesuszne, emblemat wyobraany czsto w kole zwieczonym gwiazd, krzyem, gobkiem, fleur de lis. Uczciwa waga sprawiedliwo sdu boego. Prawidowa waga i szale wagi nale do Pana, wszystkie odwaniki w worku s jego dzieem" (Ks. Przypowieci 16,11). Libra iusta iustitiam servat, 'sprawiedliwa waga suy sprawiedliwoci', przys. ac. Waga atrybutem Nemesis, gr. bogini ludzkiego losu i straniczki powszechnego adu, przydzielajcej ludziom nalen im miar odpaty za wyrzdzone krzywdy i za arogancj (gr. hybris). Waga i miecz atrybutami rz. bogini imieniem lustitia, uosobienia Sprawiedliwoci. Waga, rg obfitoci i przepaska na oczy to emblematy Temidy, gr. bogini prawa, praworzdnoci i dobrej rady, lepej" Temidy, lepego" prawa. Przysowie ang., fr.: Waga nie odrnia zota od oowiu. Waga Temidy wie si z (rwno) wag Natury: gdy ulega zakceniu, zachwianiu, rwnowag przywrci moe ofiara zoona bstwu. Waga atrybutem Kronosa (Saturna), boga Czasu. Przysowia: Czas najlepszy sdzia. Czas ojcem prawdy. Czas wszystko wyjawia (ac. omnia lempus reve!at). Waga mier i ycie. W drugiej bitwie Achajw z Trojanami, gdy walka do poudnia toczya si bez rezultatu, Zeus ,,wzi w rce zote szale, woy dwa wyroki, w ktrych by oznaczony mierci sen gboki; ich ciar przyszo obu ludw zapowiada. Way je, wraz nieszczcie na Greki wypada" (Iliada ks. 8 Homera, t. F. K. Dmochowskiego; podobnie w ks. 22, gdzie Zeus way losy Achillesa i Hektora). Gdy Eneasz walczy z Turnusem, sam Jowisz, rwne szale dwie wznoszc do gry, losy obu walczcych mw na nie kadzie, patrzc, kogo z nich dola przeznaczy zagadzie" (Eneida ks. 12 Wer-giliusza, t. T. Karyowskiego). Szala zwycistwa przechyla si na t lub ow stron. Waga przemijajca okazja, sposobno. Gr. i rz. wyobraenia Okazji (tac. Occasio) przedstawiay modzieca z puklem wosw nad czoem (grzywka, za ktr naleao Okazj chwyta w przelocie, bo z tyu jest ysa), trzymajcego

brzytw; na niej wsparte s, w chwiejnej rwnowadze, szale wagi (reprezentujce moment krytyczny, rozstrzygajcy o powodzeniu a. klsce); m.in. posg duta rzebiarza gr. Lizyppa, znany tylko z opisw. Waga (u staro. ydw) gd, niedostatek, okres koniecznej reglamentacji ywnoci, gdy trzeba j rozwaa i dzieli midzy potrzebujcych. Trzeci jedziec Apokalipsy (6, 56), na karym koniu, symbol klski godu i droyzny, mia wag w rce swojej; rozlega si gos: "Miarka pszenicy za denara i trzy miarki jczmienia za denara!"". Waga w chrzecij. krzy i Chrystus (na ktrym Bg Ojciec way wszystko); atrybut modego Maura, ucznia w. Benedykta, zaoyciela zakonu benedyktynw. W okresie palenia czarownic waenie podejrzanych kobiet byo jednym ze rodkw rozpoznawczych; niekiedy na drugiej szali kadziono cik, okut metalem Bibli kocieln. Waga atrybut wadzy krlewskiej, administracyjnej, wojskowej (w Indiach kszatrija, dawnej kasty rycerskiej). Waga dialektyka (a. logika), jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych (ac. anes liberales), waca prawd i fasz. Wiedza waona na wadze nauka cisa. Suchaj mnie, synu, a ucz si cisoci wiedzy i na sowa moje uwaaj w sercu swoim, a odkryj ci doktryn zwaon na wadze i zapoznam ci z nauk cis" (Eklezjastyk 16, 245). Waga {Libra), gwiazdozbir rwnikowy, widzialny w Polsce zim i latem; znak zodiaku wicy si ze sprawiedliwoci immanentn". pogldem, e wina samoczynnie uruchamia proces kary. Soce w staroytnoci mijao rwnik wchodzc w ten znak, przechodzc z pkuli pn. na pd. Punkt rwnonocy jesiennej by punktem mierci, gdy natura zaczyna obumiera. Elementem Wagi jest powietrze. Jzyczek u wagi sdzia, rozjemca, arbiter, czowiek a. niewielkie stronnictwo, ktrego gos moe przechyli szal na (nie)korzy ktrego z potnych rywali. Faszywa waga oszustwo. Waga zdradliwa obrzydliwoci jest u Pana, a ci

ar sprawiedliwy upodobaniem jego" (Ks. Przypowieci 11,1). W marzeniu sennym: sprawy zwizane z wymiarem sprawiedliwoci. WAWRZYN (Laur) Wawrzyn symbolizuje oczyszczenie, czysto, dziewictwo; zwycistwo, czyn bohaterski, odwag, triumf, chwa, saw, zaszczyt, nagrod, niemiertelno, mier, wieczno; ochron, rozejm: mdro, wyroczni, natchnienie poetyckie, trwae uczucie; podno; gocinno, wykwint; obud, zdrad. Wawrzyn udziela staro. Grekom i Rzymianom oczyszczenia fizycznego i moralnego. Apollo oczyci si wawrzynem po zabiciu potwornego wa. Pytona. Wawrzyn nazywano drzewem pokutnym, ekspiacyj-nym". Wieniec triumfalny (tac. corona trium-phalis) z lici wawrzynu, dawany wodzowi rz. odbywajcemu triumf, mia pierwotnie oczyszcza z krwi przelanej na polach bitew; pniej dopiero sta si po prostu emblematem zwycistwa i triumfu oraz uzyskanej przez nie chway niemiertelnej. Z wieca jako oznaki honorowej, a nastpnie urzdowej, powstay z czasem korony krlewskie i ksice. Wawrzyn atrybut Artemidy, Dionizosa, Asklepiosa (zapach lauru broni mia przed zaraz, zgnilizn i butwieniem, take przed zymi duchami; laur na drzwiach pokoju pacjenta uzmysawia obecno boga); kapani Hery i Heraklesa wkadali na gow wiece laurowe. Przede wszystkim jednak by to emblemat Apollina jako boga Soca Feba (gr. Phoibos 'byszczcy') rzucajcego oywcze i miertelne promienie-strzay, boga oczyszczenia z win, boga poezji i przewodnika muz, boga wyroczni delfickiej, mdroci przynoszcej zwycistwo, wreszcie bohaterstwa; aby korzysta z jego ask noszono gazki i wiece wawrzynowe. Wawrzyn atrybut Sawy, Prawdy, muz (Kaliope, Klio), wieszczkw, wieszczw i poetw (Homera, Wergiliusza, Dantego, Ario-na). Kto otrzyma od wyroczni pytyjskiej odpowied pomyln, wraca do domu uwieczony laurem. Wrono sobie palc gazki wawrzynu: jeli trzeszczay w ogniu, omen by dobry. Listki wawrzynu wprawiay w sza, w ekstaz dionizyjsk, w natchnienie prorockie. Me-

nady-bachtanki uy je, aby si odurzy w czasie orgiastycznych obrzdw; czyniy to take kapanki pytyjskie, wygaszajc wyrocznie. Wawrzyn zwycistwo w boju, w sporcie. w konkursie artystycznym. Wyraa utosamienie si bohatera z motywacj i celem jego czynw. Kloanta, zwycizc w wycigu odzi, Eneasz uwiecza laurem (Eneida 5,245 Wergiliusza). Zdobiono nim take listy przynoszce wiadomo o zwycistwie oraz bro zwyciskich wojsk. Miecz wawrzynem zielony" {Bema pamici aobny rapsod, 1,3 Norwida). Laur olimpijski wawrzyn, ktrym wieczono gowy zwycizcw zawodw na igrzyskach pytyjskich. Dafne (gr. daphne, tac. laurus 'wawrzyn', std laureat 'uwieczony laurem; zdobywca nagrody za wybitne osignicia twrcze'), w mit. gr. nimfa, towarzyszka Artemidy, cigana przez Apollina, ktry chcia j posi. ubagaa swego ojca, boga rzecznego Peneusza, o ratunek, i zostaa przemieniona w drzewo laurowe (dawn. drzewo bobkowe, jak u Samuela Twardowskiego w 1638 r.), ktre odtd byo witym drzewem Apollina. uwaanym za skuteczne przeciw chorobom i nieszczciom, dodajcym uwieczonej gowie rozumu a. natchnienia twrczego. Gaj wawrzynowy rs na szczycie Parnasu, gdzie mieszkay muzy. Wawrzyn symbolizowa zw. poezj bohatersk (bluszcz liryczn, mirt sielankow). Wkadano licie wawrzynu pod poduszk, aby muzy zesay w czasie snu natchnienie poetyckie. Wawrzyn na drzwiach domw gr. a. na bramie paacu cesarza rz. stanowi ochron przed zym losem. Wawrzyn chroni mia od uderze piorunw jako rzekome jedyne wiksze drzewo. w ktre piorun nie bije, ac. fulmine sol non icitur (Pliniusz St. 15,30). Tych, co ludom zapalaj soce, laurami rad bym ochroni od gromu" {Beniowski 7, 3723 Sowackiego). Tyberiusz i inni cesarze rz. nosili wiece laurowe, zw. w czasie burzy. Wawrzyn (tak jak oliwka) rozejm, zawieszenie broni (por. Pliniusz St. 15,40). Gr.-rz. symbolik wawrzynu przejo chrzecijastwo: wyobraa on bogo niebiask, cnot, prawd, poezj, triumf, wieczno, czysto, dziewictwo. W plastyce zdobiono laurem gowy witych dziewic-mczennic. Matki Boskiej, w. Guduli. W

rdw. zawieszano go w kocioach w okresie Boego Narodzenia na znak pojednania i przyjani z wrkami i elfami. Laur Kapitelu wieniec wawrzynowy, nagroda poetycka przyznawana przez cesarzy a. papiey poczwszy od redniowiecza; np. Petrarka otrzyma go w 1341, Klemens Janicki w 1540, Maciej Sarbiewski w 1623. W Italii (...) wieszczw laur na gruzach szumi" (Wiesaw 1523 Norwida). Wawrzyn sawa, chwaa wojenna a. poetycka; wolno. Jest sawa, a wic bdzie i Rzeczpospolita! Zawdy z wawrzynw drzewo wolnoci wykwita" (Pan Tadeusz l, 489490 Mickiewicza). Wawrzyn niemiertelno. Wiecznie zielone licie wawrzynu s symbolem niemiertelnoci, trwaej mioci i pamici; dlatego w staro. przybierano groby wawrzynem. Ten co (...) grb swj mniemany laurami przybiera, wierny ojczynie i chwale Polak nigdy nie umiera" (Wiersz na powrt zwyciskiego wojska 1809 r. 5760 Ludwika Osiskiego). Krzak wawrzynu suy jako impresa (godo) Wawrzyca Wspaniaego (Lorenzo de' Medici 144892) z dewiz Ita est virtus tac. 'taka jest cnota', tzn. wiecznie zielona, wieczna. Wawrzyn mier. Nagle uwidnicie drzew wawrzynowych tumaczono sobie w staro. i rdw. jako zapowied (lub wiadomo o) mierci panujcego; zjawisko to we wasnym ogrodzie wiecio zgon czonka rodziny. Widnicie laurw poprzedzi miao mier Nerona. Mwi, e krl umar, laurowe drzewa wszystkie w kraju wyschy" (Ryszard U, 2,4 Szekspira, t. S. Komiana). ten kraj to Walia. Rwnie jako zapowied zarazy. Wawrzyn podno. Wraz z kwieciem pomaraczowym wplatany w wieniec panny modej. Zbiera laury by nagradzanym za twrczo a. inne osignicia. Spocz na laurach zadowoli si dotychczasowymi osigniciami, nie rozwija si. Wawrzyny zaliczkowe, laury przyznawane awansem, art., nm. Vorschusslorbeeren (Romancero 2, Plateniden Heinricha Heinego). Laurowo dawn. dostojonie, uroczycie, pompatycznie. Byo w ojczynie laurowo i ciemno" (Vade mecum I, Klaskaniem majc... 5 Norwida).

Krzak a. gazka wawrzynu okrela w dawn. plastyce przedstawian osob jako pisarza lub artyst. W marzeniu sennym: zadowolenie, maestwo, powodzenie; (uwieczenie) prno; (zrywanie pdw) triumf. WAZA (Dzban, Garnek, Kocio, Naczynie, Puszka, Urna) Waza symbolizuje ambrozj, wod, rzek, deszcz, urodzaj; wiato; powonienie, poznanie. mdro, tpot, bezwartociowo; wybr, bogactwo, zaszczyty; zasad esk, zdrowie, podno, rozrost, rdo ycia, si tajemn, posta ludzk, ciao ludzkie, obfito, oczyszczenie, odrodzenie, odmodzenie; miosierdzie, gocinno; modlitw, gniew boski, mier, pogrzeb. Por. Puchar; Rg. Waza, garnek pyny ciaa: krew, mleko, lina, zy, pot, mocz, sperma. Waza, garnek deszcz; podno, urodzaj; oczyszczenie; zdrowie. Waza esko, ono kobiece, vulva, macica; matka; eska energia rozrodcza. Kocio, dzban obfito, dostatek, zw. jeli zawiera wit krew, wino a. wod. Przelewanie wody z naczynia do naczynia (u wielu ludw) reinkarnacja, wdrwka dusz, metempsychoza. Dzban, urna atrybut grobowy. Kanopy, egip. urny grobowe do przechowywania wntrznoci zmarych, ktrych zwoki balsamowano; ich pokrywy byy wyobraeniami gw synw Horusa: czowiek, pawian, sza-kal i sok; podobnie etruskie urny grobowe z VII w. p.n.e. W staro. Grecji dzbany bez dna na grobach niezamnych, tj. spragnionych" niewiast przekazyway wod do wiata podziemnego zaspokajajc przy tym swe wasne pragnienie i sprowadzajc deszcz w okresie suszy. Waza atrybut bogi-matek, emblemat izraelskiego plemienia Symeon i gwiazdozbioru zodiakalnego Panna (Virg). Waza, garnek Wielka Macierz; niezgbiona macica Natury, otcha pierwotna (symbol U); podno; odrodzenie, odmodzenie; wiat podziemny. Naczynie gliniane czowiek, krucho jego cielesnej powoki i jego cakowita zaleno od Stwrcy, ktry utworzy go z gliny. Panie, my jestemy glin, a Ty naszym

garncarzem, i wszyscymy dzieem rk Twoich!" (Izajasz 64,8). Rozbite naczynie czowiek w cikiej niedoli. Jestem jak rozbite naczynie" (Psalm 30, 13). Dzban gliniany rzecz mao warta. Szlachetni synowie Syjonu, cenni jak szczere zoto, oto poczytani s za dzbany gliniane" {Treny Jeremiasza 4,2). Dzban poznanie; wybr. Rebeka, dziewica z dzbanem, przez to, e napoia sug Abrahama i wielbdy jego, zostaa rozpoznana jako wybrana przez Boga na on Izaaka(G^n. 24, 1351). Mczyzna noszcy dzban wody (co byo zajciem kobiecym) niewiadomie doprowadzi uczniw Jezusa do sali, w ktrej miano spoy Ostatni Wieczerz (Ew. wg Marka 14, 1316). Garnek, kocio mury Jeruzalem, bronice mieszkacw przed nieprzyjacielem: jak miso w garnku, cho postawione na ogniu, nie przypali si, tak mieszkacw broni mury (Ezechiel 11,3; 24, 314); naczynie przyjani i bliskoci Boga. Naczynie gniewu i naczynie miosierdzia boskiego. Czy nie ma mocy garncarz z tej samej gliny uczyni jedno naczynie ku poszanowaniu. a drugie ku zelywoci? Bg (...) znosi w wielkiej cierpliwoci naczynia gniewu, gotowe na zatracenie, aby okaza bogactwa swej chway nad naczyniami miosierdzia" (List do Rzymian 9, 2123). Waza (wraz ze sznurem a. wdzidem) atrybut Nemezis, gr. bogini przeznaczenia: trzymana w rku waza mieci ma zaszczyty i bogactwa nalene sprawiedliwym; sznur a. wdzido suy do poskramiania hybris, gr. 'pychy, zuchwaoci, arogancji'. Puszka Pandory rdo mnstwa trudnoci, kopotw, nieszcz. W mit. gr. pierwsza kobieta, Pandora (gr. pan- 'wszech-', do-ron 'dar'), otrzymaa od bogw w posagu puszk, ktrej nie wolno byo otworzy; wiedziona ciekawoci, namwia ma, Epime-teusza ('mdrego po szkodzie'), do otwarcia puszki, z ktrej wyleciay na wiat wszelkie choroby i nieszczcia ludzkoci. Przelewajca si (dwuuszna) waza deszcz, woda ycia, wzrostu, podnoci, atrybut znaku zodiaku Wodnik (Aquarius) i bstw wodnych. Kocio Medei sposb przywrcenia utraconej modoci; w mit. gr. czarodziejka Medea, krlewna kolchidzka, pocia starego

barana na kawaki, wygotowaa je w kotle wygaszajc zaklcia, i oto z kota wyszo mode jagni. Dzban atrybut crek Lota upijajcych ojca (Gen. 19, 3038), Hebe nalewajcej bogom nektar na Olimpie, Satyra pijcego wino; uosobienie Umiarkowania, Gramatyki (jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych); jeden z atrybutw Madonny z Dziecitkiem, w. Floriana gaszcego poar, Sze wielkich dzbanw (a. hydrii 'gr. wiader na wod') gody w Kanie i zamiana wody w wino. Urna leca na boku (z wylewajc si wod) antyczny i renesansowy atrybut rzek lub bogw zamieszkujcych rzeki; emblemat wody jako jednego z czterech ,,pierwiastkw". " Waza naczynie kultowe zawierajce oleje do namaszczania, wino sakralne, wit krew, uywane w ceremoniach mycia rk przed modlitw, lubem, narodzinami dziecka, a take do stosowania magii sympatycznej dla sprowadzenia deszczu. Waza z pachncym olejkiem atrybut Marii (Magdaleny?), ktra namaszczaa nogi Jezusa (Ew. wg uk. 7, 36 49), Ireny , ktra namacia ciao w. Sebastiana i, wg kontrreformacyj-nej legendy, wyleczya go z ran zadanych strzaami; witych niewiast z mirr u grobu Chrystusowego. Naczynie wybrane (tac. vas electionis) Juda Szawet z Tarsu, pniejszy w. Pawe (Dzieje Ap. 9,15). Naczynie powicone. Kto by si zachowa czystym od grzechw i bdw, bdzie naczyniem powiconym" (2 List do Tymoteusza 2,21). Waza z liliami ciao i dusza w stanie cakowitej niewinnoci; zob. Lilia (Gabriel; Zwiastowanie). Garnek gliniany atrybut Justy i Rufiny, legendarnych mczenniczek, patronek Sewilli (Andaluzja, Hiszpania). Jako crki biednego garncarza sewilskiego nie chciay sprzedawa klientom naczy, ktre miay by przez nich uyte w wityni Wenery; wreszcie zniszczyy posg bogini, za co je stracono. Waza, puchar, pmisek, kielich, kamie sawny talizman z legendy, w. Graal, naczynie, do ktrego biblijny Jzef z Arymatei mia zebra krew z przebitego boku Jezusa,

spywajc z grota lancy, poszukiwane przez rycerzy Okrgego Stou krla Artura. Waza krysztaowa Niepokalane Poczcie. Pusta, zw. gliniana,, waza (w tradycji chrz.) ciao oddzielone od duszy. Waza z pomieniem atrybut Miosierdzia i witej Mioci (XIII w., w. Bona-wentura). Waza z winogronami mode wino. Waza ozdobiona figurami ptaszkw niezmcone szczcie. Waza z wstawionym prtem stosunek seksualny. Waza atrybut powonienia jako jednego z piciu zmysw. Dzban czowiek ograniczony, tpy. Tyle samo dzban zaczerpnie wody ze studni, co z oceanu" (Niti Sataka 49 Bhartri-harego, VI/VII w. n.e.). Garnek gocinno. W dawnej Irlandii garnek gocinnoci" wisia stale nad otwartym ogniem, a kady, kto wszed do domu, mg do niego sign, aby si pokrzepi. Waza (wg Ksig Kabay XIXIII w.) skarb. Zota waza sia tajemna; skarb ycia duchowego. Malowane garnki ludzie zepsuci, dbajcy jednak o pozory przyzwoitoci. Kocio czary, diabelstwo. Dalej, dalej, siostry wiedmy, czarodziejski krg zawiedmy wkoo kota, wrzumy do zbjczych jadw pen do" (Makbet 4,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Panie! Patrz, tam z kota pary znw si jaki twr wylga. Twarz ma okropnej poczwary, przez pier jeneralska wstga" (Kordia, Przygotowanie 2636 Sowackiego), jest to genera Jan Stefan Krukowiecki. W alchemii: waza alchemiczna, hermetyczna odpowiednik macicy, miejsce, gdzie tworzy si nowe ycie, gdzie powstaj cuda, miejsce zawierajce tajemnice przeobrae; rezerwuar ycia; eliksir ycia.

W
W jest symbolem pierwotnych si kosmicznych, Chaosu, oddziaywania boskiego, wiecznoci, niemiertelnoci, mierci, zmartwychwstania, samordztwa, emanacji boskiej, koa kosmicznego; materii, energii, siy, promieni Soca, Ziemi, wody, fali,

gbin, wiatru, suszy, byskawicy, odnowy, odrodzenia, zniszczenia; Afryki; ycia, pnia mzgu i rdzenia krgowego, duszy ludzkiej, podwiadomoci, zasady mskiej (fallusa), zasady eskiej, obojnactwa, dugowieczno-'s ci, mocy uzdrowicielskich, zdrowia, sekretw ycia, odmodzenia, zmysowoci, uczucia, seksu, chuci, podnoci, bezpodnoci; perwersji, przyjemnoci, pieszczot, zazdroci, pobaania sobie, pozorw, wiatowOci, zej woli; niewinnoci, niepowodzenia, zmartwienia; ostronoci, lenistwa; proroctwa, wrby, czarw; wiata podziemnego, zmarych, odprowadzania dusz, stranika rde ycia, stranika skarbu, bogactw duchowych przedstawianych w ksztacie ukrytych skarbw, niebezpieczestwa; za, upadego anioa. Szatana, diabelskiej zoci, oszustwa, chytroci, zdrady, zemsty, podstpu, trucizny; pokusy, grzechu, kary, niewoli; wiedzy, mdroci, dociekliwoci, wtajemniczenia, dialektyki, logiki, materializmu; potgi; tajemnicy, ukrycia, subtelnoci, inteligencji, samowystarczalnoci; niespodzianki; gupoty; zob. te Bazyliszek, Smok, Potwory, Tcza (wem). W jest emblematem lekarzy, czarw, rzek, morza, bstw podziemnych, chmur deszczowych, jest najstarszym fallicznym zwierzciem totemowym, bstwem klimatu u ludw uprawiajcych kult drzew; jest wyobraeniem spraw tajemniczych, rzadkich, niezrozumiaych, skrytych w tajnikach nieuwiadomionych przey i myli. Osobliwy wygld wa, istoty bez rk i ng, bez uszu, powiek, gosu, a przy tym nieustraszonej, zwinnej, nieruchomej lub byskawicznej w ruchach, niesamowicie syczcej, niezalenej i zazwyczaj samotnej. umiejcej zadawa czowiekowi nag i niespodziewan mier od uduszenia w ucisku lub od jadowitego ukszenia; niech, wstrt, strach, nienawi, jakie wzbudza u wielu, wszystko to sprawia, e w czsto wystpuje w wierzeniach religijnych, ceremoniach kultowych, legendach i folklorze licznych krajw i ludw. Czciej wystpuje jako symbol, bywa jednak te przedmiotem kultu. Synny jest indyjski kult kobry, aztecki pierzastego wa, w Afryce znale mona czcicieli pytona krlewskiego. W mitologii babiloskiej w jest zodziejem kradncym ziele niemiertelnoci Gilgameszowi. Kobra bya zwierzciem bogini egipskiej Wadojet, ,,Zielonej", ktra

staa si tytularn bogini krlestwa Dolnego Egiptu. Ureusz jeden z symboli wadzy faraona, noszony nad czoem, przedstawia atakujc kobr, niekiedy zionc ogniem i skrzydlat. W jest emblematem fallicznym, zwizanym w obrzdach podnoci z Bogini Ziemi, z ziemi, jako zwierz czogajce si brzuchem po ziemi, najbardziej ziemskie. Grecki wyraz drakSn, mimo e jest etymologicznym protoplast wyrazw oznaczajcych w jzykach romaskich i germaskich 'smoka', tumaczy si jako 'w' lub niekiedy 'w-smok'. Dla Plutarcha w reprezentuje bstwo, odnow lub wieczno, bo karmi si wasnym ciaem gryzc wasny ogon, bo, tak jak wiat, wychodzi od bstwa i do bstwa wraca; zob. Smok (Ouroboros). W czy si z zasad esk jako atrybut bogi trzymajcych pk wy w rku, jak Artemida, Hekate, Persefona, lub majcych we zamiast wosw, jak gorgona Meduza i erynie; czy si z t zasad take przez biblijn Ew w raju i wyobraenia Madonny (zob. niej). Obok ww-demonw, jak Pyton w Delfach, Kychreus w Salaminie, Kekrops i Erechteusz w Atenach, spotykamy we w kultach wielu bstw, jak Atena, Demeter, Dionizos, Zeus Meilichios (agodny) i Sosipolis oraz Trofonios i Asklepios. Jako stranik sanktuarium w Olimpii pojawia si Zeus Sosipolis, aby chroni je przed napadami wrogw; podobnie czyni duch opiekuczy wityni Ateny w Atenach, oywiony dusz Erichtoniosa. W odgrywa rol demonicznego za w mitach o Tytonie i gigantach, a zasady mierci w mitach o Filoktecie (bohater wojny trojaskiej ukszony przez mij) i Heraklesie (ktry ,,dzieckiem w kolebce" udusi dwa we nasane przez Her). W odnowa, dugowieczno, uzdrawianie; wynikao to zapewne z obserwacji dorocznego ,,odradzania si", tj. zrzucania warstwy, naskrka w okresie linienia; by atrybutem boga lekarzy, Asklepiosa (Eskulapa), ktry sam by pierwotnie witym wem uzdrawiajcym. Grecy i Rzymianie uwaali we za duchy opiekucze wity i otarzy; byy te one u nich czsto zwierztami domowymi, ktre, podobnie jaki asice (o kotach nie byo jeszcze mowy), tpiy myszy i szczury. Dzieci bawiy si. z wami, panie chodziy sobie nimi latemi

szyje i piersi. (Obrzydzenie do wy przyszo dopiero pniej, wraz z chrzecijastwem.) Nawet wizerunek wa jako obrocy miejsc (ac. genius ld), ktre naleao chroni przed zbezczeszczeniem, bywa skuteczny. W bogosawiestwo: zaprzony do wozu Triptolemosa, ktry wg mitu gr. z rozkazu Demeter objeda wiat uczc ludzi uprawy roli i dobrych obyczajw. W wie si z wyroczni w micie o Pytonie (zob. Smok). Mie uszy polizane przez wa mie dar wrenia, przepowiadania, jak Melampus albo Kasandra i jej blini brat, Helenos, ktrzy otrzymali ten dar (a przy tym zdolno rozumienia mowy ptakw i owadw) w czasie snu w wityni Apollina, gdy wity w poliza im uszy. Gdy w poera omioro pisklt i matk, jest to (w Iliadzie 2,325 i nast., Homera) znak wrebny Zeusa, e wojna trojaska potrwa dziewi lat, a w dziesitym zakoczy si zwycistwem Grekw: mwi o tym Odys na naradzie wojennej, cytujc wrb Kal-chasa. Dwa we mier; zadusiy wieszczka Laokoona i jego dwu synw, gdy prbowa odwie Trojan od wprowadzenia konia drewnianego do miasta. S te symbolem wszelkich przeciwiestw, jak nieboziemia, mczyznakobieta, radosmutek itd. Laska Asklepiosa (Eskulapa) w mit. gr.-rz., boga sztuki lekarskiej, laska z wijcym si wok niej wem, atrybut zawodu lekarskiego, a wraz z wag, atrybut farmacji. W zrzucajcy co rok naskrek reprezentuje tu odrodzenie, co czy si z leczniczymi wasnociami jego jadu. Podobna, najstarsza dotd odnaleziona wowa laska lekarza pochodzi z III tysiclecia, z Mezopotamii. Kaduceusz (gr. kerykeion, ac. caduceus) laska herolda, pierw. czarodziejska, na ktrej dwa wijce si we patrz sobie w oczy. atrybut Hermesa (Merkurego), wyraajcy zazw. rwnowag si, niekiedy podno (gdy we uwaa si za zczon seksualnie par wok symbolu fallicznego); w alchemii poczenie. Gdy min zoty wiek Saturna, czarne we pod panowaniem Jowisza stay si wg mit. rz. jadowite (Georgiki 1,129 Wergiliusza). W kryje si (tai, czai si) w trawie, ac. latet anguis in herbu niewidzialne

niebezpieczestwo czyha; z Eklog 3,93 Wergiliusza: Damostas ostrzega chopcw zbierajcych poziomki i kwiaty; pniej przen. Zby wa-smoka zob. Smok. Jako agathodemon mieszkajcy w Etiopii i na wybrzeach Indii w jest, wg Swetoniusza, bstwem albo demonem dobroczynnym. mija wyhodowana na piersi czarna niewdziczno; wg bajek Ezopa Chtop i wa oraz Wdrowiec i mija: pewien czowiek znajduje zmarznit mij i chowaj w zanadrze, aby si ogrzaa, ona za, przywrcona przez ciepo do ycia, ksa i zabija swego dobroczyc. Przysowia: Nie wpuszczaj wa w zanadrze. mija wyhodowana na piersi. Gadzina ogrzana na wasnym onie. Ulubiona niegdy metoda samobjstwa (ukszenie jadowitego wa), wybrana te przez krlow egipsk Kleopatr VII. Jad wa moe by mniejszym zem: Raz mija uksia mieszkaca Kapadocji, ale zdecha sama od jego trujcej krwi" {Epigram Demodoka z Leros, ok. 450 p.n.e.). B. rzadko wa przedstawia si jako gupca; np. w Bajce 57 Ezopa ukszony w gow przez os w kadzie gow pod koo nadjedajcego wozu, aby os zabi, i sam ginie. Laska Aarona, ktra zmieniaa si w wa kapastwo. Lewici, Synagoga. I wzi Aaron lask przed faraonem i sugami jego, i obrcia si w wa. Ale faraon wezwa mdrcw i czarownikw (...). I rzucili laski swoje i obrciy si w we. Ale Aaronowa laska poara ich laski" {Ex. 7, 1012). W jadowity oszczerstwo. Zaostrzyli jzyki swe jak we, jad mijowy jest pod ich wargami" {Psalm 139 4). Wedug wierze ludowych w, widzc jedca, zaczaja si na drodze, gryz wierzchowca w pcin, a gdy ten pada, atakowa jedca. W Gen. (49.17) Jakub mwi do synw: ,,Niech Da bdzie wem na drodze, mij na ciece, ksajc kopyta koskie, e spada jedziec jego na wznak". W ywicy si pyem rado i szczcie. Wilk i baranek bd si pa razem (...), a wowi py chlebem bdzie" {Izajasz 65,25). Narody (...) liza bd proch jak we" {Micheasz 7, 1617). W miedziany przedmiotem kultu u sta-ro. ydw. Rozgniewany Jahwe spuci na szemrzcych synw Izraela we ogniste. ktre bardzo wielu poraniy lub zabiy;

pomiarkowawszy si kaza Mojeszowi dla uratowania pozostaych, sporzdzi wa miedzianego i postawi go na znak: kto ukszony spojrzy na, wyzdrowieje" (Nu-meri 21, 59). Krl izraelski Ezechiasz (...) czyni dobrze przed Panem (...), znis wityki na wyynach, skruszy bawany, powycina wite gaje i poama wa miedzianego, ktrego byt uczyni Mojesz; do tego bowiem czasu synowie izraelscy palili mu kadzido, nazywajc go Nohestan ('miedziany')" (4. Ks. Krl. 18, 14). W chrzecijastwie uzdrowienie i mdro. A jak Mojesz podwyszy wa na pustyni, tak trzeba, aby podwyszony by Syn Czowieczy" (Ew. wg Jana 3,14). Zakrcony na ksztat wa pastora biskupi jest pamitk tego symbolu. Przysowie: Bywa i z wa driakiew (lek), tj. i zy na co si przyda. W wie si z drzewem, eskim symbolem dorocznej odnowy wegetacji, co objawiao si w obrzdach ku czci babilosko-asyryjskiej bogini podnoci przyrody i mioci, Isztar, i w opowieci biblijnej o wu w raju, drzewie wiadomoci, Ewie i Adamie. (Gen. 3, l7); w z drzewa wiadomoci zego i dobrego (wac. uwiadomienia seksualnego) jest wyobraeniem fallicznym, majcym jednak zarazem silne zwizki z zasad esk, z Ew; na wizerunkach redniowiecznych czsto z gow i piersiami kobiety. W w Biblii rwnie chytro i mdro. W by chytrzejszy nad wszystkie inne zwierzta ziemi" (Gen. 3,1). Bdcie mdrzy jako we" (Ew. wg Mat. 10,16). Psalmista porwnuje bezbonych do chytrego wa, ktry zatyka sobie uszy, aby nie sysze gosu biegego w czarach zaklinacza, nie mogcego w tych warunkach uczyni wowi adnej krzywdy (Psalm 57 5). redniowieczni wojownicy skandynawscy jadali pieczone serca ww, aby zyska ich mdro i odwag. Chrzecijastwo uczynio wa (z drzewa wiadomoci) Szatanem-kusicielem; jako symbol diaba przedstawiano go we wczesnej sztuce chrz, u stp Madonny, nowej Ewy, ktra w przeciwiestwie do poprzedniej pokonaa wa-Szatana, zgodnie z zapowiedzi Jahwe: Poo nieprzyja midzy tob i niewiast, ona zetrze gow twoj, a ty czyha bdziesz na jej pit" (Gen. 3.15). A w, ktry na ziemi przynis mier, przez Ciebie zosta podeptan na wieki

salve Regina!" (Salve Regina 1012 Jana Kasprowicza). Kielich, z ktrego wntrza wysuwa si w wizerunek oparty na legendzie o w. Janie Ewangelicie: mia on wypi trucizn, gdy z kielicha wysza ona w postaci wa; atrybut w. Jana. We wczesnym chrzecijastwie utosamiano wa z Lewiatanem (zob.). W sztuce chrz, w jest atrybutem, prcz w. Jana Ewangelisty, rwnie w. Barbata, w. Cecylii, w. Eufemii, w. Hilarego, apostoa Filipa, w. Tekli, w. Wer-diany i wielu innych witych depccych we; niektrzy z nich mieli cudownie oswobodzi jaki kraj od plagi ww, inni, jak w. Patryk, od fallicznego kultu wa, kultu w Irlandii zwizanego z okrgymi wieami. W Kundalini (sanskr. 'ozdobiona kolczykami', przydomek bogini Kali) wedug tantra-jogi (ezoterycznej formy jogi) jest utajon si (energi kosmiczn, symbolem pocigu pciowego) zwinit u podstawy krgosupa ludzkiego jak spryna. Tantra-joga dy do obudzenia wa Kundalini i rozcignicia go wzwy, a do orodka siy psychicznej, sahasrara ('o tysicu promieni'), znajdujcego si tu pod czaszk. Wedug Pliniusza (10,86) we zrodziy si z ludzkiego krgosupa. Pojcie wa niebiaskiego wyraa si w piciu gwiazdozbiorach: W, W wodny, W wodny may, Wownik i Smok (midzy dwiema niedwiedzicami). W morski olbrzymia istota bajeczna, wytwr wyobrani eglarzy: przez dugie miesice podry patrzyli na wijce si ruchy fal morskich; symbol podwiadomoci i gbin. Wami morskimi nazywa si dzi silnie jadowite pawice yjce w strefie pela-gicznej mrz na pograniczu Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. Przeciwiestwo wa, wrogowie wa: bg soneczny (w Bajce 54 Ezopa w przyby na wesele Zeusa z r w zbach, ale bg nie przyj jej od niego), ptak, zw. ibis, orze (orze zwyciajcy wa, podobnie jak w przybity do krzya to chtoniczna zasada eska pokonana przez Ducha), jednoroec, so, jele, aba, asica, pszczoa; byk (ywy bohater soneczny przeciwiestwem martwego, chtonicznego), ryba. Przed zjawieniem jadowitej mije stado w wodzie

nagle si rozprszy i do dna tonie" (Boska Komedia, Pieko 9. 7677 Dantego, t. E. Porbowicza). Wedug poj ludowych: z tego samego kwiatu w wysysa trucizn, a pszczoy nektar pij" (Perykles 1,1 Szekspira, t. L. UIricha). Jeliby twj syn prosi o chleb, czy podasz mu kamie? albo gdyby prosi o ryb, czy podasz mu wa?" (Ew. wg Mai. 1, 910). W Midgardu w mit. skand, yjcy w morzu demoniczny w okalajcy Midgard. wiat zamieszkay przez ludzi, pooony midzy pd. wiatem ognia i pn. wiatem lodu; w ten jest symbolem ustawicznego zagroenia istniejcego porzdku Kosmosu (podobnie jak Lewiatan). ..wiecie! w wiecznoci uskami w okrg ciebie gniecie, zbem zatrutym boki ogryza nieznacznie" (Kordian, Przygotowanie 6163 Sowackiego). Widoczne, bliskie pokrewiestwo wa 7 jaszczurkami sprawia, e wizerunki jego, zwaszcza w redniowieczu, maj apki, rki, grzebienie i narole; w mitach i legendach w jest czsto nie do odrnienia od smoka: otrzymuje skrzyda, pira, ognisty oddech itd. ,,Jeli w nie poar wa. nie zostanie smokiem" (Eseje: O szczciu, nr 16 Fran-cisa Bacona). W Boskiej Komedii (Piekl 25) Dante spotyka w piekle znanych w XIII wieku florentyskich zodziei i zoczycw, ktrych pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi w we i z ww w ludzi, za w gbi sidmego jaru (Pieko 24) oglda zodziei. ktrych ciaa, gryzione przez straszliwe we, rozsypuj si w proch, aby si znw odrodzi. ..Odtd by wom przyjacielem musz" mwi poeta (t. E. Porbowicza). Przysowie arabskie: Jeli w ci kocha, uczy sobie ? niego naszyjnik, tzn. korzystaj nawet z niebezpiecznych ludzi. W Nilu krlowa egipska Kleopatra VII; przen. chytra kobieta o kuszcych, wowych ksztatach. W owinity wok drzewa emblemat Drzewa ycia: pokusa. W skrzydlaty dobroczynno, wyzwolenie, zgoda, anio brzasku, duch wszelkiej wiedzy. W uoony w koo. gryzcy swj ogon koo, wieczno, sia. ktra si sama odradza. koo zodiakalne. W uniesiony w gr fallus.

W z rogami emblemat wody. mija niewola u zaborcy. ..Na polskiej ziemi gad, mija po caym kraju si suwa, co nam lilijc zatruwa, co nam soneczko wypija, co nam zaraa oddechy, dami w serce ugadza itd." (Moja nuta l6 T. Le-nartowicza). W w kieszeni skpstwo. Mie wa w kieszeni by dusigroszem. kutw, harpagonem, skner. W atrybutem Mammona. uosobieniem pienidzy, ich potgi, wulgarnego materializmu. wyobraany na workach lub stosach zotych monet. Robi, skrca wa rodzaj figury taneczno-zabawowej: marsz albo bieg w takt muzyki szeregu osb trzymajcych si za rce. W marzeniu sennym uosobienie gronych stron przeywanego konfliktu. W heraldyce strategia, sawa wojenna, odwaga, czujno. W alchemii: skrzydlaty w pierwiastek lotny, bez skrzyde stay, przybity do krzya przeistoczenie pierwiastka lotnego w stay, uduchowienie, zniewieciato. WZE Wze symbolizuje niemiertelno, nieskoczono, ycie, bezkres; eglug; zgod, pokrewiestwo, wi. spjni, cznika, ugod. tajemnic, maestwo, wierno, mio; ogrodzenie, zwizanie, niewol; powikanie. trudno, kopot, zmartwienie; labirynt, problem, intryg; obron, odwet. Wze mistyczny emblemat ind. nieskoczonego cyklu reinkarnacji; atrybut boga Wisznu; chiski znak dugowiecznoci, szczcia, przeznaczenia, losu; tybetaski obroca (zw. niewidomych) przed ..zym okiem". Wze nieskoczono. czy w sobie spiral i lini esowat. semk i semk lec, tj. znak nieskoczonoci; u staro. Egipcjan ycie, nieskoczono. ydowski emblemat pokolenia -ludy. Wze Izydy niemiertelno: jest to ANKH, krzy egipski z uchwytem, ale z opuszczonymi ramionami, b. rozpowszechniony amulet. Wze Salomona tajemnica; pokrtny dese zoony ze swastyk, zawierajcy ukryte Centrum mistyczne, podobnie jak labirynt i wze gordyjski.

Wze egluga, od znaczenia, jakie miaa dla niej umiejtno zawizywania wzw marynarskich na aglowcach. Wze gordyjski labirynt, trudny, skomplikowany problem nie do rozwikania, zawio. Wze na dyszlu starego wozu krlewskiego. dar wotywny w wityni Zeusa w Gordionie; wg podania, kto potrafi ten wze rozwiza, zostanie panem wiata. Aleksander Wielki, nie mogc sobie z tym da rady. rozci wze mieczem (i zosta panem wiata, ale na krtko). Rozci wze gordyjski przen. rozwiza zawiy problem w sposb prosty i radykalny; zob. Jajo (jajko Kolumba); otworzy labirynt. aby dotrze do mistycznego Centrum. Wze mio, maestwo; wze maeski zawizywanie takiego wza byo czci ceremoniau zalubin w staro. Rzymie; pan mody rozlunia pas panny modej rozsuwajc jego wze (la. nodus Herculeus 'heraklejski'); ..rozpi jej pas" znaczyo: ..oeni si z ni". Pan mody nie mia jednak adnego wza na stroju lubnym, gdy mogoby to (za spraw czyjej magii) uczyni go w czasie nocy polubnej impotentem. Rwnie naleao rozwizywa wszystkie wzy na poonicy oczekujcej rozwizania i na umierajcym (aby nie tamowa drogi duszy chccej ulecie). W tradycji marokaskiej pan mody moe obcowa cielenie z on dopiero po rozplataniu siedmiu wzw na jej odzieniu. Kapan Jowisza (ac. flamen Dialis) nie mg nosi wzw na swej odziey. Greczynki rozpuszczay wosy (klasyczne wzy greckie splecione w kok nad karkiem) na procesjach dionizjw. Wze zwizanie; zwizek z ptl. sieci, plecionk, wizami, ptami, tykami. jeniectwem. niewol. Rozwizywanie wza uwolnienie si. np. w buddyzmie emblemat rozstania si z doczesnym wiatem pozorw; uwolnienie si duszy z wizw ciaa, mier; por. wyej Wze (mio). Rozwizywanie wza moe te wyobraa uwolnienie si od kompleksw i powika duchowych, rozwizanie trudnych problemw, usunicie blokady psychicznej, idei przeladowczej. Wze obrona. Ludy prymitywne uywaj wzw jako amuletw przeciw zym duchom. Pozostao arabskich tradycji przedislamskich: m przed wyjazdem czy

wzem koce gazek dwch drzew (tzw, maestwo gazi); jeeli po powrocie znajduje wze nie naruszony, wnioskuje, e ona bya mu wierna; jeeli nie, czuje si zdradzony. Pielgrzymi, ktrych spotyka burza na morzu, zawizuj sobie wzy na odziey: jednak ubir pielgrzymw do Mekki, haddich. .musi by pozbawiony wzw. Wyprbowanym arabskim sposobem odwrcenia grocego niebezpieczestwa jest zwizanie kosmyka wosw na gowie i wymwienia imienia Allacha; przeciw ,,zemu oku" wszake skuteczniejszy jest supeek na brodzie. Trzy wzy na biczu trzy osoby Trjcy witej. Biczem o trzech wzach potrzsa niekiedy w. Ambroy (ok. 339397), jeden z Ojcw i Doktorw Kocioa zach., wygraajc heretyckim arianom podwaajcym dogmat Trjcy Sw. Wzy na paskach zakonnikw przynaleno do zakonu franciszkanw; zob. Pas (franciszkaski). I bernardyn ksidz Robak wszed z wlastym paskiem" (Pan Tadeusz 2,46 Mickiewicza); bernardyni uywane tylko w Polsce okrelenie tzw. pop. brzowych franciszkanw. Wze magiczny wadca wiatrw. Rybacy szetlandzcy (Szetlandy grupa ok. stu wysp na Atlantyku, 210 km na pn. od wybrzey Szkocji), ktrzy zachowali do dzi niektre obyczaje i obrzdy normandzkie, wierz, e mog wpywa na kierunek i si wiatrw za pomoc magicznych manipulacji wzami. Wze impresa (godo) krla fr. Franciszka I (151547). Wze ycie. Ndzny gadzie, twym ostrym zbem rozwi teraz wze ycia spltany" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Kleopatra do mii, przykadajc j do piersi. Snu wzy ycia i wiece potgi" (Dzie dzisiejszy 36 Zygmunta Krasiskiego). Wze szanta modlitewny. Rozpowszechniony, zw. w krajach rdziemnomorskich sposb przymuszania witych do dziaania: po zawizaniu supeka (ktry wie witego) nastpuje przedstawienie konkretnej sprawy z towarzyszc jej pogrk: Nie wypuszcz ci, pki nie spenisz proby!" Wze kopot, problem. Przysowie: To bardzo trudny i ciki wze na mnie,

tj. twardy orzech do zgryzienia, trudna sprawa do zaatwienia (problem do rozstrzygnicia). Przysowie: Gupi wi wzy, a mdrzy je rozwizuj. Zaplataj dobrze wze, koce wsad do wody" (Pan Tadeusz 9,129 Mickiewicza), aby si nikt nie dowiedzia o caej sprawie. mwi kapitan Rykw, Rosjanin. Ro.: koncy w wdu 'i ani ladu'. Wzy powizania, zwizki, wizy, wi; czno, spjnia.

Wzy krwi pokrewie stwo.

Wze kochankw wierno i mio. Dwa wzy na podwjnej wstce, z podwjnymi zakoczeniami. Wze dramatu, komedii, sztuki, powieci zawizanie i przeprowadzenie akcji, ktrej przedmiotem jest konflikt midzy postaciami utworu; intryga. Zawiza sobie wzeek (np. na roku chusteczki), aby nie zapomnie o czym, co trzeba zaatwi; rwnie przen. o odwecie, rewanu. Krtko i wzowato treciwie, zwile, lapidarnie. W marzeniu sennym: trudnoci, komplikacje, powikania yciowe. WIATR Wiatr jest symbolem czasu, nicoci, pustki, przestrzeni, ruchu, szybkoci, przemijania, niestaoci, zmiennoci, niepokoju, aktywnoci, gwatownoci, zniszczenia, zamieszania, odrodzenia; yciodajnego tchnienia bstwa. gosu boego, potgi bstwa, porednika midzy niebem a ziemi, posaca bogw; aski, grzechu, gniewu bstwa, niebezpieczestwa, kary boej; ycia ludzkiego, duszy. ducha twrczego, sil ywotnych, namitnoci ludzkich, szalestwa, wojny, porywczoci; mskoci, chuci, podnoci; cierpienia; pieni: ekstazy; wolnoci, natchnienia poetyckiego i wrebnego, (nie)pomylnej eglugi, traktu (gocica); daremnoci, nietrwaoci; roznoszenia plotek, prnoci, niewdzicznoci, kaprysu. Nie znajc prawdziwych, fizycznych przyczyn powstawania wiatrw, staroytni widzieli w nich istoty boskie. Skadano im ofiary na ich wasnych otarzach, aby zapewni sobie dobre zbiory i bezpieczn eglug. Dowdcy flot na wyprawach wojennych skadali wiatrom ofiary z czarnych owie

czek. Demonem wiatru mia by Eol (gr. Alolos) zamieszkay na dalekim zachodnim morzu, na Wyspach Eolskich, ulubienic bogw; przyj gocinnie Odyseusza i da mu na dalsz podr worek z zamknitymi w nim przeciwnymi wiatrami. Jednak u ojczystych wybrzey, gdy znuony Odys zasn. ciekawi towarzysze bohatera otworzyli worek; wiatry zapdziy wtedy okrty na powrt do wyspy Eola, ktry ju nie powtrzy swej usugi (Odyseja 10.1 Homera). Eol nic by nigdy w Grecji przedmiotem czci, nie skadano mu ofiar; by wytworem wyobrani poetyckiej. Inaczej u Wergiliusza (Eneida 1,53; 8,416), gdzie Junona zwraca si do Eola z prob. Pniejsi poeci uczynili go krlem wiatrw. Germaski Wodan (Odyn) by prawdop. pierwotnie take bogiem burz i wiatrw. W tradycji perskiego mazdaizmu wiatr podtrzymuje Wszechwiat i reguluje jego rwnowag moraln i fizyczn. W tradycji muzumaskiej wiatry podtrzymuj trzepotem niezliczonych skrzyde prawody podpierajce tron Allacha. Wiatrami rzdzili take Hermcs (Merkury), Pan, Trofonios (legendarny budowniczy wityni Apollina w Delfach), Linos (piewak, twrca muzyki gr.), Amfion (m Niobe. wadca Teb, muzyk i poeta). Maruts (ind. wedycki bg burzy), w mitologiach przedstawiani zwykle jako zotouci, bogaci, zodzieje, piewacy, czarujcy gr na harfie, lutni, piszczakach trzcinowych, gwizdaniem; kaprynicy; mynarze; wojownicy; umiej szybko zmienia posta i wzrost, niekiedy dwugowi, wielorcy. szybcy, niepowstrzymani, zdecydowani, czsto niewidzialni; daj si przebaga ofiarami; np. Agamemnon ofiarowuje ycie swej crki. Ifigenii. aby wywoa pomylny wiatr dla floty majcej wyruszy przeciw Troi. Wiatr pnocny, u Grekw Boreasz (gr. Boreas 'szumicy'), zimny, ale wesoy i zdrowy dla Europy i Azji Mniejszej, w Afryce za przynoszcy chmury i deszcze; od czasu. gdy zniszczy flot persk Kserksesa, czczony przez Ateczykw. U Rzymian Aquilo, Arcturus, a Egipcjan Kehui (o baranim bie). Wiatr pnocny rozpdza deszcze, a obmowa wywouje gniewne oblicze" (Ks. Przypowieci 25,23). Dary wiatru pnocnego: w folklorze azjatycko-europejskim wiatr pn. (a. mrz, diabe, w. Piotr. Pan Bg) obda-

r biedaka magicznymi przedmiotami, jak sakiewka wci napeniajca si zotem, stolik, na ktrym na danie zjawiaj si potrawy, zwierz zotonone, a wreszcie, gdy je wszystkie od biedaka wyudzono, kije samobije, wymuszajce zwrot czarodziejskich darw. Urodzeni przy wietrze ptn. zaznaj czasw wojny. Ironiczna uwaga Hamleta (2,2): Szalony jestem tylko przy wietrze pnocoptnocnozachodnim; kiedy z poudnia wieje, umiem odrni jastrzbia od czapli" (t). .1. Paszkowskiego). Wiatr wschodni: gr. Euros 'zaranny', rz. Yullurnus, egips. Henk-Nisesui (o baranim bie), suchy, czasami wilgotny, wiejcy g. w okresie zimowego przesilenia dnia z noc; w Palestynie wschodnie wiatry pustynne, czsto jesienne, synny chamsin uwaany za plag. Urodzeni przy wsch. wietrze bd obdarowani zotem, nie zaznaj biedy. Wiatr pnocno-wschodni Euroakwilo (Eurocyklon. w. gregale), lewantyski, silny i zimny (gl. zimowy), wiejcy w zach. i rodk. basenie rdziemnomorskim, przynoszcy zniszczenie, zarazy, burze, miotacz fal, wysuszajcy owoce; wymieniony w Dziejach Ap. 27, 14. Wiatr poudniowy: gr. Ntos 'wilgotny', rz. Auster, egip. Szebhui (o bie lamparta), burzliwy, ciepy, przynosi Grecji czsto mg. wilgo i deszcz, wieje na pocztku lata. szkodzi zdrowiu, zy pasterzom, od nocy lepszy na zodzieje, na rzut bowiem kamienia ledwie signie oko" (Iliada 3, 1112 Homera. t. Fr.K. Dmochowskiego). ..Gdy wieje wiatr z poudnia, powiadacie, e bdzie gorco: i bywa" (Ew. wg uk. 12.55). Zrodzeni przy wietrze pd. bd ludmi towarzyskimi. Wiatr zachodni: gr. Zefir (Zephyros 'ciemny'), rz. Favonius. m Flory, egip. Hutczaiui (o bie mii), przynosi Grecji burze i deszcze. a krajom zachodnim pogod, wiosenny, pozwalajcy na rozpoczcie eglugi, wiejcy g. w okresie letniego przesilenia dnia z noc. W Palestynie agodny, czsto deszczowy: Gdy widzicie obok podnoszcy si z zachodu, zaraz mwicie: bdzie deszcz, i tak bywa" (Ew. wg uk. 12.54). W nowoytnej Europie symbol idei wolnociowych Rewolucji Fr. ..Lecz skoro soce swobody zabynie i wiatr zachodni ogrzeje te pastwa. i c si stanie z kaskad tyrastwa?" (Dziady cz. III, Ustp, Pomnik Piotra Wielkiego

678 Mickiewicza). Urodzeni przy wietrze zach. bd ledwo wiza koniec z kocem. Ra Wiatrw graficzne wyobraenie rozkadu kierunkw wiatrw, zwykle 4, 8 a. 16 kierunkw, czasem 12. Cztery g. wiatry zwizane s z czterema temperamentami, czterema elementami, czterema porami roku. Wiea Wiatrw astronoma Andronikosa z Kyros. zbudowana ok. 40 p.n.e. u wejcia na agor atesk, bya omioboczna, a kada jej ciana odpowiadaa kierunkowi jednego z omiu wiatrw. Jest to jeden z najlepiej zachowanych pomnikw staroytnoci. Objawieniu si bstwa towarzyszy czsto wicher, trba powietrzna. Wiatr Duch Boy unosi si na pocztku nad wodami (Gen. 1,2). Hebrajskie ruah to 'wiatr, duch i tchnienie'. Cherubini ukazuj si Ezechie-Iowi w gwatownym wichrze pnocnym (l. 414). Zesanie Ducha witego nastpuje wrd szumu wichru gwatownego (Dzieje Ap. 2,2). Bg mwi do Hioba ,,spord wichru" (Hiob 38.1). ..A oto Pan przechodzi, a wicher potny i silny, wstrzsajcy grami i kruszcy skay szed przed Panem" (3. Ks. Krl. 19.11). W symbolice indyjskiej waju to 'tchnienie kosmiczne i sowo', porednik midzy niebem a ziemi, przynoszcy tchnienie ycia a. podmuch mierci. Wiatr uczucia (zw. gniew) bstwa. ..To mwi Pan: Oto ja wzbudz na Babilon (...) wiatr zaraliwy i pol przeciw Babilonowi wiejaczy, ktrzy go przewiej i spustosz jego kraj" (Jeremiasz 51. l2). Wszystkich pasterzy twoich pa bdzie wiatr, a mionicy twoi w niewol pjd" (22,23). ..Na wejrzenie Boga zatrzs si gry i wiatr poudniowy wia bdzie" (Eklezjasyk 43,17). W 2. krgu pieka (pie 5 Boskiej Komedii Dantego), wrd innych dusz ludzi zmysowych smaganych wichrem. Paolo i Francze-ska miec si na wietrze tam i sam jak lotne pierze" (t. E. Porbowicza). Wiatr wywouje ekstazy prorocze i wrbiarskie: wiatr szumicy w liciach dbu wypowiada wyrocznie Zeusa w Dodonie, Wiatr yciodajne tchnienie bstwa, odrodzenie. To mwi Pan: Od czterech wiatrw przyjd duchu i tchnij na tych pobitych. a niech oyj" (Ezechiel 37,9). Wiatr i duch (tchnienie), jednakowo niewidzialne, cz si w symbolice i nazwie: gr. pneuma 'duch, tchnienie, dmuchnicie, wiatr, duch, natchnienie'. Pan tchn w oblicze pierw

szego czowieka dech ywota i sta si czowiek istot yw" (Gen. 2,7). Wiatr swoboda, wolno, wolno ducha. Wiatr, kdy chce, dmie" (Ew. wg Jana 3,8). Pomylny wiatr sprzyjajce okolicznoci; tac. secundis ventis 'z pomylnym wiatrem (pyn)'. Inny wiatr powiat, tj. przychylny. Wiedzie, skd wiatr wieje wyczuwa, co si dzieje, jakie si szykuj zmiany. Wiatr szybko. Pdzi, gna jak wiatr, z wiatrem na wycigi, z wiatrem w zawody, na skrzydach wiatru (zob. Skrzyda). Synne z szybkoci biegu rumaki uwaano za potomstwo wiatrw Boreasza lub Zefira. Wiatr pose bogw i ludzi. Ksztat wichru przybierali m.in. Zeus, Herakles, Odyn, Hurakan (jednonogi bg byskawicy Majw). ,,Powiejcie wiatry od wschodu! Z wami do mojego rodu pol skarg" (Duma Lukierdy l 3 F. Karpiskiego). Wichrze! nad wzgrza, pola nie me pozdrowienie std, rodzinn moj pozdrw wie" (Pozdrowienie 57 K. Tetmajera). Wiatr rdo energii, sia napdowa, rozpd. Zabra komu wiatr z agli, pierw. eglowa na stronie nawietrznej innego statku, zabierajc mu wiatr. Wiatr gwatowno, porywczo. Przegna, przepdzi na cztery wiatry {Ezechiel 17,21), I jak dugo wichrem gwatownym bd mowy ust twoich?" (Hiob 8,2). Kto sieje wiatr, zbiera burz, przys. wg Ozeasza (8,7): Bo wiatr sia bd, a wicher pn". Przeciw wiatru trudno i (a. dmucha). agodny wietrzyk rozpala ogie, gwatowny tumi (Lekarstwa na mio 807 Owidiusza). Wiatr prno, pycha. Wiatrem nadty. Wiatr dza, chu; zob. Ko (Boreasz zaptadniajcy klacze). Zefir przynoszcy deszcze, a zatem i bogate zbiory, zosta przez to maonkiem Chloris ('kwitncej'), ktra zrodzia mu Karposa ('owoc'); znana te bya jego namitno do Hiacynta, ktrego mier spowodowa przez zazdro o Apollina. Powsta, wietrze pnocny, zerwij si, wietrze z poudnia, przewiej mj ogrd, niech si rozpynie jego wo balsamiczna; niech przyjdzie mj miy do swego ogrodu i niech spoywa wyborne owoce jego" (Pie nad pieniami 4,16). ..Wiatr lubieny, co zwyk

w swym przelocie wszystko caowa" (Otello 4,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Wiatr czas. Czas jest to wiatr: on tylko ma wiec zdmuchnie, wielki poar od wiatru tym mocniej wybuchnie" (Pan Tadeusz 10, 3523 Mickiewicza). Wiatr niestao, prno, nico, przemijanie, zmienno, los ludzki. Kto zamieszanie wnosi w dom swj, odziedziczy wiatr" (Ks. Przypowieci 11,29), tj. nic. ywot mj wiatrem jest" (Hiob 7,7), tj. szybko przemija. Bawany (bogw pogaskich) to pusty wiatr" (Izajasz 41,29). Losie czowieczy, ty jest jak wiatr!" (Pie duchw nad wodami 345 Goethego). Czowiek to trzcina chwiejca si na wietrze (por. Ew. wg Luk. 7,24), ale trzcina mylca" (Myli 6,347 Pascala). Mwi na wiatr, uprawia wiatrologi (operowa beztreci-wymi frazesami). Szukaj wiatru w polu. Wiatrem podszyta (o lichej, przepuszczajcej chd odziey). Sowa na wiatr niedotrzymane obietnice. Przemino z wiatrem (tytu powieci autorki amer. Margaret Mitchell: Gone wilh the Wind, 1936). Pdzi wiatry po wiecie ugania si nie wiadomo za czym. Pies szczeka, wiatr wieje gadanie, obmowa bez znaczenia. Przysowia: Kto wiatrem suy, temu dymem pac. Co z wiatrem przyszo, to z wiatrem uleci. Mie wiatr w gowie by lekkomylnym. Wystawi kogo do wiatru oszuka. y wiatrem nie wiadomo czym. Puci majtek z wiatrem zmarnotrawi. Wiatr chwiejno, niezdecydowanie. Chorgiewka na wietrze czowiek zmieniajcy pogldy. Li na wietrze czowiek niestay. Gupio jest skary si na niestao wiatru" (Heroidy, List 21 76 Owidiusza), Wiatr grzech, plotka, obmowa. Wie mwi w Prologu do Henryka IV cz. 2 Szekspira: Ja to (...) na wietrze, moim koniu, unoszona, gosz (...) potwarz" (t. L. Ulri-cha). Grzech powtrzony jest jak wichru powiew, co kby prochu w ludzkie oczy miota" (Perykles 1,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Kto si wspiera na kamstwach, ten pasie wiatry" (Ks. Przypowieci 10,4). Przysowie z XVI w.: Powstrzymywa bieg plotki to chwyta wiatr w siatk. Wiatr niewdziczno. Dmij, dmij, wietrze zimowy, ksasz mniej bolenie ni

ludzka niewdziczno" (Jak wam si podoba 2,7, Pie Szekspira). Zy wiatr dawn. morowe powietrze, zaraza. Niech Zeus wreszcie odmieni nasz zy wiatr!" (Bfagalnice 775 Ajschylosa). Przysowie: Bodaj ci zy wiatr (owion)! Da komu wiatru przestraszy, da si we znaki. Wiatr w oczy niepomylne okolicznoci, przeciwnoci, przykroci. Wiatr instrumentem muzycznym. Rce kad na wiatrach jako na harfy Eola strunach... i gra mi wiatr jak najboleniej" (Beniowski VIC, 2979 Sowackiego). Wiatr pieniarz-deklamator. Polski wiatr, rapsod jedyny spraw tu pokonanych" (Ra, Prolog S, eromskiego). A na drutach jaskki czerniej jak nuty, wedle ktrych wiatr piewa swych westchnie pacierze" (Droga 1314 L. Staffa). Wiatr czasem sobie utnie wyrwasa w takt szyderski" (Rycerska I, 1314 Or-Ota). Wyrwas przypiewka. W plastyce wiatr wyobraano jako ptaka, grzechotk, harf, lutni, fletni Pana lub inne instrumenty muz., jako osoby a. gowy o wydtych policzkach, dmuchajce, niekiedy w rogi a. muszle, we wczesnym redniowieczu czciej same gowy, pniej gowy uskrzydlone. Bezcielesny bg wiatru dmcy w chmury by godem (w. impresa) ksicia Farmy Ranuccio Farnese (15691622) z dewiz: Pellit et attrahit tac. 'odpdza (zo) i przyciga (dobro)'. Wiatr z okna to strzaa z kuszy przysowie w.: aria da fmestra, colpo di bale-stra ostrzeenie przed przecigami, postrachem XVIIXIX wieku. W marzeniu sennym: zapowiada wane wydarzenie, zmian; (agodny) szczcie; (burzliwy) nieszczcie. Wg mniema lud. urodzeni w chwili bezwietrznej, w czasie ciszy, bd gupcami. WIELBD Wielbd (dromader, baktrian) symbolizuje pych, godno, stateczno, krlewsko, Azj; prno; okrt; przewz: ciki trud, posuszestwo, potulno, niezmordowan wytrwao; ostrono; dobr pami; wstrzemiliwo, umiarkowanie, abstynencj, niewybredno; nieumiarkowanie; lubie-no; pokut; pozory; gupot, chytro;

nieforemno, niezdarno, garb; trudny charakter, wcieko, ze nawyki; mier. Wielbd na Wschodzie bogactwo i pogastwo Wschodu, okrt pustyni, dostojestwo, powaga, godno; wstrzemiliwo (obywa si bez pokarmu i napoju przez wiele dni marszu przez pustyni); droga (przez pustyni) ku (ukrytej oazie) boskiej esencji. Wielbd dobra pami; przysowie gr.: Wielbd nigdy nie zapomina krzywdy. Wielbd prno; prosi Zeusa o rogi, ktre zdobi tyle innych zwierzt; bg nie tylko odmwi jego probie,'ale jeszcze za kar obci mu uszy (Wielbd bajka Ezopa). Przysowie: Wielbd, szukajc rogw, kopyta utraci. Wielbd niezdarno, niezgrabno, gupota. Wielbd na zgromadzeniu zwierzt, zobaczywszy map w tacu, zapragn sam popisa si tacem i puci si w plsy tak niedonie, e wyrzucono go z zebrania (Wielbld i Mapa Ezopa). Wielbd egoizm, nieczuo. Przysowie hebr.: Wiele starych wielbdw nosi skry modych na targ. Wielbd rozpusta. Wg Pliniusza (l 0,85) krycie samicy odbywa si w miejscu utajonym i trwa przez cay dzie. Wielbd garb(y), bezksztat, nieforemno, kabkowato, przeciwiestwo ksztatw opywowych. atwiej jest wielbdowi przej przez ucho igielne ni bogatemu wej do krlestwa niebieskiego" (Ew. wg Mat. 19,24), wariant przysowia wsch. Wodzowie lepi, ktrzy przecedzacie komara, a poykacie wielbda" (Ew. wg Mat. 23,24). Wielbd w chrzecijastwie umiarkowanie, powcigliwo, pokora, poddanie, posuszestwo; ograniczono, ciasnota umysowa; sza, wcieko. Na posgu w katedrze w Amiens atrybut uosobienia Posuszestwa; tame klczcy wielbd wyobraa pokor, poddanie si woli boej. Wosiennica z sierci a. skry wielbdziej, noszona dla umartwiania ciaa pokuta. Atrybut w. Jana Chrzciciela (Ew. wg Marka 1,6). Wielbd mylce pozory. Wielbd, choby sparszywiay, uniesie juki wielu osw" (Adagia 5,81 Diogenianusa; ok. 125 n.e,). Wielbdnik z Mekki Mahomet.

Wielbd w raju muzumaskim Al Adha, najszybszy z wielbdw proroka, jedno z dziewiciorga zwierzt przyjtych do raju. Ulubionym wielbdem Mahometa by wszake Al Kaswa. W Kobie, w miejscu, gdzie uklk, postawiono meczet. Wielbdzioksztatny w by to, wg tradycji rabinackiej. wierzchowiec demona Samaela, na ktrym demon przyjecha do raju, aby nakoni Ew do spoycia zakazanego owocu. Latajcy wielbd wg g. ksigi Kabay, Zohar, w, ktry kusi Ew w raju, uwaany te za skrzydlatego wa a. smoka. Czarny wielbd mier. Przysowie tur.: mier jest to czarny wielbd, ktry klka przed drzwiami kadego czowieka (aby zabra zwoki). Wielbd emblematem Azji jako jednej z czterech czci wiata. Wielbd zy nawyk, zgubne przyzwyczajenie. Nie wpuszczaj nigdy wielbdziego nosa" (Wielbdzi nos Lydii H. Sigurney; ang., 1815), bo wtedy bdziesz musia wpuci i reszt. Wielbd niewybredno, poprzestawanie na byle czym. Dziewi dromaderw chodzio co dnia na piasku pagrki karmi si chwastem nadmorskich ajerw" (Ojciec zadzumionych 46 Sowackiego). Ajer szuwar, tatarak, tatarski korze. Dromader duma, pycha; wyobraany jako wierzchowiec osoby majcej t wad. Wielbd hardo, wynioso. Wraenie, jakie wywouje wysoko uniesiona gowa i wzgardliwy wyraz pyska. Wielbd nieumiarkowanie. Gdy zaspokaja pragnienie po dugim marszu bez wody, potrafi odzyska stracon w podry wag w dziesi minut, wypijajc 120 litrw wody. W heraldyce: wytrzymao, zadowolenie z losu. W marzeniu sennym: harwka, (czarny) gwatowna mier; zabjstwo.

nieba i Ziemi, przepastnej, wieloznacznej ciemnoci; morza i wiata, lepych si Natury, bezrozumnej potgi, namitnoci, gwatownoci, chuci; ogromu; zawierania albo ukrywania w sobie; mistycznej mandorli, grobu, ciaa; skpstwa, chytroci, pieka, diaba, podstpu; zob. Delfin. Wieloryb jest pierwszym zwierzciem wymienionym z nazwy gatunku w Biblii, w opisie stworzenia wiata (Gen. 1,21): I stworzy Bg wieloryby olbrzymie" (Wulgata: ,,cete grandia"). Wieloryb zawieranie lub ukrywanie w sobie, np. grobu zawierajcego zwoki, ciaa mieszczcego dusz, barki przewocej na wschd podziemn rzek sonecznego boga; ukryty skarb; zagraajca katastrofa; arka Noego mieszczca ca ludzko i wiat zwierzcy. Wielka ryba i Jonasz zob. Ryba. Mnisi w Lindisfarne w Anglii w X w. upowszechnili mniemanie, e biblijna ,,wielka ryba" (z Ksigi Jonaszd), ktra pokna proroka wyrzuconego ze statku i zawioza go, nieuszkodzonego, w swoim brzuchu, na brzeg naprzeciw Niniwy, aby Jonasz mg tam speni polecenie Pana, to wieloryb. Egze-geci biblijni dowodzili, e dziaania owego wieloryba" byy prefiguracj zoenia do grobu i zmartwychwstania Chrystusa. Jonasz we wntrznociach ryby przedstawia Zbawiciela lub ziarno niemiertelnoci w kosmicznym Jaju. W redniowieczu brzuch wieloryba wyobraa czelucie pieka, a otwarta paszcza bram piekieln. Na dawnych mapach wiata wizerunek wieloryba oznacza czsto oceany. Wieloryb chytro, podstp. W wielu bajkach i legendach, m.in. w pierwszym opowiadaniu Sindbada eglarza (w Baniach z 1001 nocy), eglarze schodz z okrtu na wysp, ktra okazuje si wielk ryb" i pogra si w odmty, topic cz zaogi i pasaerw. Zob. Wyspa (bezludna). Wieloryb lubieno, podanie. Pa-rolles mwi o hrabi Russylionu: Hrabia jest chopak WIELORYB niebezpieczny i rozpustny, prawdziwy wieloryb Nazwa waleni lub najwikszych gatunkw na paniestwo, poykajcy narybek" (Wszystko ssakw morskich rzdu waleni, jak wal, petwal dobre, co koczy si dobrze 4,3 Szekspira, t. L. bkitny, finwal, humbak, kasza-lot itd. Uiricha). Symbolik t tumacz te olbrzymie, Wieloryb jest symbolem dwigacza Ziemi albo fallicz-_ ne ksztaty wieloryba. Kosmosu, terenu przecicia si k

Wieloryb skpstwo i obarstwo. Wielkie ryby mae r. Skpy bogacz jest jak wieloryb: igra i koziokuje pdzc przed sob biedny drobiazg, ktry na koniec jednym ksem poera. Syszaem ja o takich wielorybach na ldzie, ktre nie zamkn gby, pki nie pokn caej parafii" (Peryktes 2,1 Szekspira, wg t. L. UIricha). Wieloryb albo Potwr Morski, gwiazdozbir rwnikowy. Biay wieloryb (Moby Dick) zob. Lewiatan. WIENIEC Wieniec symbolizuje ofiar, ochron, obron, urodzaj; odwag, waleczno, zwycistwo, honor, sprawiedliwo, odznaczenie, nagrod, pochwa, chwa, pami; niewol, wolno; mier; dziewictwo, rado, wesoo, uroczysto, maestwo, si ywotn, podno, obfito; dobrobyt; czary, zmartwychwstanie; zob. Korona; por. Koo. ,,Wieniec (korona) godnoci siwizna (sdziwo); dochodzi si do niej drog sprawiedliwoci" (Ks. Przypowieci 16,30). Wieniec dziewictwo, zampjcie. Izraelskie dziewice nosiy wiece z mirtu, ateskie narzeczone z gogu, rzymskie z werbeny, nowoytne bukiety lilii, kwiatu pomaraczy, mirtu. (Zachowa, straci) wianek dziewictwo. Wieniec z r (w staro. Izraelu) bezbonictwo, sybarytyzm. (Bezbonik): Chodmy w wiecach ranych (...); adnej ki niech nie bdzie, po ktrej by nie miaa przej rozpusta nasza!" (Ks. Mdroci 2,8). Wieniec z r (staro. Gr. i Rz.) uczta, biesiada. Wieniec biesiadny goci i gospodarzy. rwnie z innych kwiatw. Uroczysty wieniec cesarzy rz. Atrybut w. Doroty, mczenniczki z IV w. Wieniec (staro. Gr. i Rz.) znak powicenia bogom, ochrona, obrona, sia ywotna; urzd wadcy. Pierw, cz stroju kapana, wykonana z roliny powiconej bogu (ac. corona sacerdotalis}. ktremu kapan skada ofiar. W czasie ofiary zostawali uwieczeni ofiarujcy i zwierz ofiarne. Uwieczano take posgi bogw, zwykle rolinami, jakie byy im powicone, np. wawrzyn Apollinowi, db Zeusowi, mirt Afrodycie, winorol a. platan Dionizosowi, kosy zboa Demeter, oliwka Atenie. Podobnie jak ludzi

ywych w znaczcych momentach ycia, tak i zmarych uwieczano dla zapewnienia im opieki bogw. Wierzono te, e energia ywotna roliny wnika w gow czowieka, chronic go i pomagajc mu; zob. Wawrzyn (pioruny). Wieniec zdobi uczestnika wesela (c. nuptialis), chroni biesiadnika od nie-strawnoci i przepicia (c. conviviaiis), pomaga mwcy w wyraaniu myli, nieboszczyka broni od zych przygd na tamtym wiecie. Wiecem z lici prawdziwych a. zotych wyrniano za zasugi wojenne (byo to te oczyszczeniem po przelewie krwi) i triumfy sportowe. Najdawniejsz gr.-rz. ozdob gowy bya przepaska weniana a. pcienna (gr. diddema), suca pierw. do ujcia dugich wosw; rozwiniciem przepasek stay si ozdobne wiece rolinne potem metalowe, wreszcie diademy i korony (zob.) krlw z boej aski", cesarzy i ksit, naprzd jako oznaka honorowa, pniej atrybut sprawowanej wadzy. Wiecami zdobiono rwnie bramy miast w dni uroczyste. Wieniec urodzaj, podno. Zadaniem gr. wieca mogo te by przychylne usposobienie Charyt jako boginek urodzaju i podnoci. W podobnych celach (w stosunku do swoich bogw) Germanie i Sowianie w okolicach przesilenia letniego wrzucali zioa do rozpalonych ognisk, puszczali wiece na wod: miao to zapewnia podno, pniej wry o urodzaju i perspektywach maeskich (np. germaskie letnie ogniska dla boga podnoci Baldera, ognie i wianki w noc witojask w Polsce). Wieniec z siedmiu gwiazd w mit. gr. wiato wewntrzne rozjaniajce dusz zwycizcy w walce duchowej; podarunek Dionizosa dla Ariadny, umieszczony po jej zgonie na niebie jako Korona Pnocy. Wieniec odznaczenie dla rz. legionistw i wodzw: zoty, rzebiony w blanki, dawany pierwszemu, ktry wdar si na mury obleganego miasta (ac. corona muralis); zoty, rzebiony w dzioby okrtowe, za odznaczenie si w bitwie morskiej (c. Tiara/w); z lici dbowych, za ocalenie ycia obywatelowi rz. (c. civica}; zoty, w ksztacie palisady, pierwszemu, ktry wdar si do obozu nieprzyjaciela (c. castrensis)', z trawy i dzikiego kwiecia, dla wodza, ktry oswobodzi oblone wojska (c. obsidionalis); mirtowy, dla wodza za sukces mniejszy (c. ovatio); dla wodza odbywajcego triumf

(c. triumphalis). Wiece za poczciwe blizny odebrane dla ojczyzny" (Marsz dla onierzy 234 Franciszka Karpiskiego). Wieniec niewola. Wiece, majce by jakoby pamitk okoww Prometeusza, stay si w Grecji i Rzymie emblematem niewoli: wkadano je na gowy zdobytych jecw wojennych. Wieniec z lici dbowych zob. Db (Licie). Atrybut bstw nieba. Wieniec z wawrzynu, zob. Wawrzyn. Wieniec z rnych kwiatw atrybut Mury i muzy Terpsychory; uosobienie Zotego Wieku i Azji. Wieniec trzcinowy a. z sitowia atrybut bogw rzecznych. Wieniec w chrz. wyrnienie, mczestwo; wadza; zwycistwo nad grzechem i mierci; emblemat Ksistw i Zwierzchnoci niebieskich; atrybut Madonny, Krlowej niebios. Wieniec otaczajcy owoc dobroczynno. Wieniec chwaa. ..Gdy si ukae ksi pasterzy, otrzymacie nie widncy wieniec chway" (/. List w. Piotra 5.4). Szczliwy, komu pierwsze wiece si dostay: sam zyska chwa, innych zanci do chway" (Ju si z pogodnych niebios... 2930 Mickiewicza). Wieniec sprawiedliwo. ., Na ostatek odoony mi jest wieniec sprawiedliwoci. ktry mi odda Pan" (2 Lisi do Tymoteusza 4,8). W tradycji Kabaty (XIII w.) zwany ..Jzykiem", tworzy rwnowag midzy Sprawiedliwoci a Miosierdziem, midzy Mdroci (strona prawa. askawoci) a Zrozumieniem (strona lewa. Surowoci). Wieniec w rdw. wiece z ostrokrzewu dawano wraz z najlepszymi yczeniami; wiece z pietruszki i ruty nadaway si do przepdzania zych duchw. Wieniec gnostyczny symbol Boga. Wianek ruciany (w dawnej Polsce) dziewictwo. Pniej take wianek rozmarynowy. mirtowy. Przysowie: Choby wsiada na sto koni, ju wianeczka nie dogoni. Wieniec grochowy (uwity z grochowin) dawn. odprawa zalotnikowi. rekuza. odmwienie rki panny niemiemu konkurentowi. Wieniec somiany dawn. szyderczy. obelywy symbol utraty dziewictwa przez pann.

Wieniec cze. ,,Kraju mj rodzony! Wieniec twej czci odarty" (Wyzwolenie wocian 578 Wadysawa Syrokomli). Trzy wiece wiara, sawa i ojczyzna. Niechaj ci, synu mj. wiara i sawa, i patria bd pomylne i dadz swoje trzy wiece" (Fantazy 2. 3. 41012 Sowackiego). Wieniec wolno. ..Wiecem wolnoci ozdbmy skro!" (Marsz 4 Ludwika Mierostawskiego). Wieniec potga. Snu wzy ycia i wiece potgi!" (Dzie dzisiejszy 36 Zygmunta Krasiskiego). Wieniec czary. Wiecem czarw ci oplata drce serce me" (Koysanka 78 Kornela Ujejskiego). Wieniec (w Wielkopolsce) doynki; od wieca doynkowego symbolizujcego urodzaj, obfite niwa. Wieniec adwentowy (z jedliny, z czterema wiecami) przygotowanie, nadzieja. Wszed w uycie w nm. obszarze jzykowym po l. wojnie wiat. .lak wianki wi atwo, gadko, bez trudnoci. Wianki, zob. wyej Wieniec (podno). W marzeniu sennym: (wieniec) przyjemno. WIERZBA Wierzba symbolizuje Wschd, wschd Soca. wod, siy ywotne; esko. podno, bezpodno, dziewictwo, celibat, kres mioci. porzucon kochank, rozczarowanie; tsknot, smutek; nieszczcie, bezdomno. mier, aob; muzyk bukoliczn; ask bosk, Noc Walpurgi, diaba, czary; wargi. wymow, poezj, rado, mdro, stao; wytrzymao, gitko; bezwartociowo. Wierzba u staro. ydw rdo mdroci oraz aski boej: nieustanne odrastanie ucinanych gazi emblematem Biblii jako niewyczerpanej krynicy mdroci; w chrzecijastwie ewangelia, ktr symbolizowa ma wierzba jako rolina ..cieszca si yciem" (gr. fildzoon). cigle na nowo rozkwitajca. Wierzba u ydw rado, wesoo; gazie wierzbowe uywane w pierwszy dzie wita Szaasw, zwany te Dniem Wierzby. zob. Palma (Gazka palmowa). Wierzba s-nutek. tsknota. Nad rzekami Babilonu siedzielimy i pakali na

wspomnienie Syjonu. N;) wierzbach w tamtej krainie zawiesilimy lutnie nasze" (Psalm 136 l2), aby w niewoli, na wygnaniu, nie piewa radosnych pieni swej ojczyzny. Wierzby zwizane z wod (przez to i z Ksiycem). Bg o potomkach Jakuba: ..l bd r midzy zioami jak wierzby przy wodach ciekcych" (Izajasz 44.4). Przysowie: Lepiej w Janiszowie na wirzbie. ni w Kosinie w izbie: lepiej paka na powodzie, ni siedzie doma o godzie. Licie wierzbowe wargi (przez podobiestwo ksztatu). U ydw wargi wyznawcy chwalce Pana. U Grekw wargi poety, std licie powicone muzom. Orfeusz naby kunsztu mowy w gaju wierzbowym Persefbny. Wierzba mier. Wierzb uwaano za drzewo nagrobne, drzewo rosnce u zej do wiata podziemnego, za atrybut bstw zwizanych ze mierci, jak Per.scibna. Hekate. Apollo. Hcrmes. nimfa Kirke i in. Przysowie ro.: Kto sadzi wierzb, przygotowuje opat na swj grb. Wierzba gorzka rozpacz bezdomnoci. ..Pieni ju wam nie zanuc: pod cudzym bdziecie dozorem skuba szczodrzeniec kwitncy i gorzk wierzbin ogryza" (Bukoliki, ekloga. 1. 778 Wergiliusza. t. Z. Abramowiczwny).* Wierzba bezpodno, dziewictwo. W staroytnoci klasycznej uchodzia za rolin bezpodn (gr. olcsikarpos 'podopsuj'. tac. frufperda 'ptodogub'). a Jeszcze w rdw. za symbol dziewiczej czystoci; std mniemanie. e wierzba jest antyalrodyzjakiem. popdobjc (Pliniusz. St. 16.26: 24.9). Wierzba porzucona kochanka. ..W takiej jak ta nocy Dydona. w rku z gazk wierzbow, na pustym brzegu wzywaa kochanka. aeby wrci" (Kupiec wenecki 5.1 Szekspira, tl. L. Uiricha). Wianek wierzbowy utrata a. nieobecno osoby ukochanej. ..Pod wierzb paczc dziewczyna zy roni (...). Z gazek ja wierzby zrobi sobie wianek" (Oleio 4.3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Wierzba siy ywotne, wytrwao. zmartwychwstanie, zdolno do aklimatyzacji. Nawet szcztek drzewa, nawet uomek kory yje i wypuszcza nowe witki i licie. ga zatknita w ziemi zapuszcza korzenie. W symbolice chrz. zmartwychwstanie. Przysowie: Wierzbowe drzewo, gdzie posa

dzisz, tam ronie (o ludziach atwo przystosowujcych si do nowego rodowiska). ; Wierzba esko. Tradycyjne porwnania elegancji i wdziku kobiety do gitkoci i ruchw gazek wierzbowych na wie-, trze. Wierzba gitko, pochlebstwo, lizusostwo. Przysowie: Grzbiet wierzbowy atwo si gnie. ..Nie bd wierzbow witk, ktra tak urocie. gdzie j z modu nachyl" (Zwierciado 1.31 Mikoaja Reja). Lord Wil-liam Winchester na pytanie, jak zdoa si utrzyma na dworze krlewskim, odpar: ..Bdc wierzb, a nie dbem". Wierzba bczwartociowo. Witam ci, drzewo, ty najmniej cenione" (Na wierzb 5 T. Lenartowicza). Wierzba guchota, niemota. Przysowie: Gdy ci jzyk wierzbi, gadaj do dziurawej wierzby (ktra ani nic usyszy, ani nie zdradzi tajemnicy). Wierzba drzewo czarw, wrek, czarownic. udzielajce wymowy i natchnienia poetyckiego, gniazdowisko dzicioa krtogowa. wysannika bogw. Czarownice wypuszczay si w podre morskie w sitach z witek wierzbowych, a na wierzbowych miotach pdziy nad chmurami na sabaty, zw. w Noc Walpurgi (30 IV/1 V). Wierzba ..ze" drzewo, siedlisko Rokity. ..pokunika". ziemskiego demona. Przysowia: W starej wierzbie diabe mieszka. Zakocha si (mieje si) jak diabe w suchej wierzbie. Wierzba muzyka pasterska. ..A kto ciebie, ty wierzbino, wychowa? A kto twoje fujareczki czarowa?" (Na fujarce 8. l2 M. Konopnickicj). ..A graje mi piszczaecz-ko (...). Uliniem ci z wierzbiny" (Moja pie wieczorna 4244 Jana Kasprowicza). Wierzba sil w saboci. Wierzba jest saba, ale wie inne drzewa (przysowie w.); wie si je wici wierzbow. Wierzba polsko, ..Gdzie polem powiewa wierzbina, wiem. e si Polska koczy lub zaczyna" (Wierzby 2. 1718 Kazimierza Laskowskiego). Wierzba paczca smutek, zmartwienie; aoba, opakiwanie zmarych. Przysowie: Smutna jak wierzba paczca. Wierzba poca (Salix repens) rozczarowanie w mioci. Wierzba migdaowa (S. amygdalina)stao w mioci i przyjani.

Witki wierzbowe uwaane byy za amulet przeciw czarom, czarownikom i magnetyzmowi promieni Ksiyca. Gazki wierzbowe powicane w Niedziel Palmow (zw. te Wierzbow), zob. Palma (na kocu). Budzono wtedy dzieci rzgami wierzbowymi i piewano: ..Rzga bije, nie ja bij, za tydzie wielki dzie!" lub: ,,Wierzba bije, nie zabije, koci nie poamie!" Przysowie: Mazali go wierzbowym olejem, tj. wychostali wierzbow wici. Gruszki na wierzbie co niemoliwego. nie dajcego si zrealizowa. WIEA Wiea symbolizuje niewol, ka, stracenie (skazaca), mier, grb, oczyszczenie: czas; wizienie, zdrad; (najwysze) bstwo, otarz boga (Soca), drabin do nieba, zbawienie, Jeruzalem; czowieka, pikno, majestat. wspaniao, szlachectwo, skarb(nic); wznioso, wysmuko, sup. ityffalusa; nadziej, perspektyw, widok, stra, obserwacj, sygnalizacj, ostrzeenie, czujno; twierdz. blanki, obron, schronienie, bezpieczestwo. suwerenno, trwao, odporno, wrogie otoczenie; odosobnienie, dziewictwo, czysto; ukryt prawd, sumienie, medytacj; przemian, ewolucj. Zob. Mysz. (Mysia Wiea). Wiee schodkowe, zikkuraty sumeryjsko-babilosko-asyryjsko-elamickic symbolizoway prawdop. gr wiata", duchowe wznoszenie si czowieka do nieba. Podanie o Wiey Babel zrodzio si. by moe. na wie o zikkuratach, o ktrych goszono. e sigaj nieba. Wjeta Babel (Gen. 11, 19) zamieszanie, "'^mieszanie jzykw, haaliwy tum; samoauszczenie. pycha, megalomania: przedsiwzicie zmierzajce do katastrofy; niespenione marzenie, brama do nieba, ktra ma wprowadzi ludzi do siedziby bogw. Wiea najwysze bstwo, zbawienie. nadzieja. ,,Pan jest wie zbawienia krla swego" (2 Ks. Krl. 22,51). Wie najmocniejsz imi Paskie" (Ks. Przypowieci 18.10). Stae si. Panie, nadziej moj. wie mocn przeciw nieprzyjacielowi" (Psalm 60 4). ,,Silny jak wiea nadziej, powiadam: Amen" (Ryszard U 1,3 Szekspira. t. S. Komiana).

Wiea Jeruzalem. A ty, chmurna wieo stada crki Syjon, a do ciebie przyjdzie (...) krlestwo crki Jeruzalem" (Micheasz 4.8). Wiea (obserwacyjna, wartownicza) czujno, stra, dozr. ,,Str tedy, ktry stal na wiey jezrahelskiej. ujrza oddzia Jehu" (4. Ks. Kroi. 9, 17). Zaoy winnic, i potem j ogrodzi (...) i zbudowa wie" (Ew. wg Mai. 21.33). W sztuce chrz. czsto symbol czujnoci. Wiea Dawidowa wysmuko. Oblubieniec do Oblubienicy: ,,Szyja twoja jak wiea Dawidowa" (Pie nad pieniami 4,4). Wiea z. koci soniowej wysmuko; odgrodzenie si od ycia powszedniego dla zajcia si sprawami wzniolejszymi. Szyja Oblubienicy jak wiea z koci soniowej (Pie nad pieniami 7,4). Przysowie: Zamkn si w wiey z koci soniowej o elicie odgradzajcej si od spoeczestwa, o artystach tworzcych dla elity a. dla innych artystw. Wiea stalowa miejsce kani u wejcia do Tartaru. gdzie Radamant gnozyjski sdzi zbrodniarzy, a Tyzyfone ich choszcze. (Eneida 6.554 Wergiliusza). Wiea atrybutem Danae. crki krla Argos. ktry j zamkn w spiowej wiey. bo wyrocznia delficka przepowiedziaa mu. e zginie z rki wnuka. Zeus przedosta si do krlewny w postaci zotego deszczu i spodzi z ni Perseusza. Wiea muzyczna w Nisai w Megarydzie nad Zatok Sarosk. zbudowana przez mitycznego krla Nisosa; wiea rozbrzmiewaa dwikami muzyki, bo kiedy Apollo przechowywa tam swoj harf. Ruchoma wiea, hulajpole. rodzaj dawnej. kilkupitrowej szturmowej machiny oblniczej. Wiea obrona. Od czasw staro. nieodzowny skadnik murw miasta; w rdw. systemie obronnym wiee bramne. baszty, beffroi itp. ..Pobudujmy te miasta, a otoczmy murem i utwierdmy wieami" (2. Ks. Kronik 14.7). Wiea wznioso, wznoszenie si; o wiata: ityfallus. Wiea ciemnoci mier. Wiea czowiek: grne okna przedstawiaj oczy i umys czowieka.

Wiee bliniacze (w ksztacie litery H) podwjne kolumny nieba; brama do nieba. Zob. te Kolumna. Wiea w chrzecijastwie czysto, dziewictwo: ucieczka, azyl grzesznikw. Atrybut w. Barbary z 11I/IV w.. ktr wg legendy ojciec zamkn w wiey, a gdy chciaa go nawrci, uci jej gow. Atrybut NMP czsto z altan, pokojem, drzwiami. studni; w litanii loretaskiej: wiea z koci soniowej, wiea Dawidowa; zob. wyej. Wiea sygnalizacyjna (np. latarnia morska) chrz, symbol wskazywania okrtowi doczesnego ywota transcendentnego celu zbawienia; std wyobraenia wie na nagrobkach starochrzec. Wiea o trzech oknach Trjca Sw. Wiea milczenia (dachma) oczyszczenie. Na wieach takich parsowie indyjscy wystawiaj zwoki swych zmarych krewnych na poarcie spom, po czym koci chowaj w urnie. Wiea wizienie. W dawnej Polsce turma z podziemnym lochem dla plebsu i grnym pitrem dla szlachty. Kara wiey kara wizienia. Przysowie: Ze zej wiey kady biey. Wiea londyska, ang. Tower of London. dawne wizienie dla krlw, ksit i szlachty. forteca, ktrej mur wewn. ma 13 wie, a zewntrzny 6 wie i 2 bastiony. Wiea kocielna od okresu starochrzec.. zw. od okresu (pocz. VII w.) wprowadzenia dzwonw kocielnych w Kociele zach. kaznodzieja; upominanie, wezwanie do modlitwy. wznoszenie myli w gr. ku sprawom niebieskim. Wiea zegarowa czas; mier. Wiea klasztor, pustelnia. ..W rodku lasu samotna byszczy za Niemnem wieyca. by to klasztor zakonnic, chrzecijan smutna budowa. Na tej wieycy spoczy oczy i myli Aldony" (Konrad Wallenrod 4.583 Mickiewicza). ..Dziewica pacze w pustelniczej wiey" (jw. 2.160). Wiee mieszkalne, w rdw. obronne siedziby rodw szlacheckich w miastach woskich. pniej burzone. W San Gimignano z 76 zachowao si trzynacie. Wiea godu. Torre delia Muda w Pizie, w ktrej zmar z godu, zamknity tam przez arcybiskupa Pizy. hrabia Ugolino delia Gherardesca. wraz z dwoma synami i dwoma wnukami (por. Boska Komedia. Pieko 33

Dantego, t. E. Porbowicza); dzi na tym miejscu Palazzo dell'0rologio. Wiea moc, trwao. ,,Mocny jak wiea bd, co si nie zegnie, chocia si wicher na jej szczyty wali" (jw. Czyciec 5.14). W heraldyce: trwao, odporno; strategia. W alchemii: piec, w ktrym odbywa si transmutacja metali, czsto sporzdzany w ksztacie wiey, ktra symbolizuje wznoszenie si w gr i poczon z nim przemian. transformacj, ewolucj. W marzeniu sennym: spenienie ambitnych zamiarw; wzniesienie si, powodzenie. WILK Wilk symbolizuje ciemnoci, noc. zim; zniszczenie. Szatana, demony pogaskie; gd, strach; dziko, drapieno, krwioerczo, natur nieopanowan, okruciestwo, upiestwo, gwat, szybko, wojn, agresj; upr, nieustpliwo, chytro, przebiego, podstp; zepsucie, zawi, chciwo, ktliwo, tchrzostwo, hipokryzj; (w rdw.) herezj; melancholi, ubstwo, ndz; opiek. Wilk nienasycona aroczno, dza mordu. Jego wycie, a zwaszcza pojawienie si uwaano za zowieszczy omen. Przysowia: Bierze wilk i liczone (owce). Wilczy gd. Mw wilkowi pacierz, a on woli kozi macierz. Natura cignie wilka do lasu. Wilcze prawo przemoc, bezprawie, prawo silniejszego. Popie oczy. wilcze gardo, co zobaczy to by zaro. Wilkiem patrze ponuro spode ba, wrogo. Wilkiem komu z oczu patrzy kto spoglda wrogo, ponuro. Czowiek czowiekowi wilkiem wrogiem. Wilcza przyja niegodna zaufania (w bajce Pasterz i wilk Ezopa pasterz powierza stado zaprzyjanionemu wilkowi, ktry poera wszystkie owce). Wilczyca namitno, podanie seksualne. podno. Prostytutki w staroytnym Rzymie nazywano wilczycami (ac. lupa 'wilczyca'), std lupanar dom publiczny. U Grekw mormotykeion bya wilczyc, eskim demonem, ktrym straszono dzieci, mamk Acheronta. syna Gai. Wilk ucieka od ora staro. przysowie gr.; tj. od szybszego od siebie; przen. czowiek nie mogcy unikn zagraajcego mu niebezpieczestwa a. skry si przed gosem sumienia.

Wilk ludoerca. Jego brzuch jest grobem czowieka, a rozwarta paszcza bram piekie, Hadesu (bg Hades nosi paszcz z wilczego futra). Wilk, podobnie jak pies, uwaany by za przewodnika dusz ludzkich do wiata podziemi, dokd si dostawa przez jaskini komunikujc si ciemnymi tunelami z tamtym wiatem, zwan po ac. mundus 'wiat; pieko; niebo'. Wilk w bajce tac. lupus in fabua ktry si pojawia, gdy si o nim mwi, ywy jeszcze pogos wierze, e wypowiedzenie nazwy gronego zwierzcia (lwa, niedwiedzia. wilka itd.) moe je sprowadzi. Przysowia: Nie wywouj wilka z lasu. O wilku mowa (a wilk tu). .,0 wilku mwiono w izbie, a wilk tu siedzia na przyzbie" (Koza, kzka i wilk 212 Mickiewicza), W 37 bajkach Ezopa wilk jest gwn postaci; w bajkach nowoytnych jest ludoja-dem, wielkim zym wilkiem z Czerwonego kapturka i z Trzech winek (1933) Walta Uisneya (,, Who's afraid of the big, bad wolf?" ang. 'Kto si boi wielkiego, zego wilka?'). elazny wilk bajeczny, fantastyczny. Jak bajki o elaznym wilku (sucha) o czym niesychanym, niewiarygodnym. Woa Wilk!" jak w bajce czyni mody pasterz dla artu, zwoujc ssiadw, aby obronili jego owce przed rzekomym napadem wilka; po kilku takich artach ssiedzi nie przyszli, gdy wilk zjawi si naprawd. Wilk jako drapiene, lene zwierz erujce noc i za dnia, ktre widzi w ciemnoci, ktrego oczy wiec w mroku, jest typowym symbolem dwuwykadnym: nocy i nocnego mordu oraz Soca, ktrego strzay-promienie zabijaj i powoduj susz; wilk by powicony Marsowi, italskiemu patronowi wiosny, ktremu pasterze oddawali pod opiek trzody, aby je broni przed wilkami, pniej bogu wojny i rzezi; by te powicony Apollinowi Lykoktonosowi ('wilko-bjcy'), bogu Soca, jego zabjczych strza-promieni i stad sonecznych, ktre chroni od wilkw i zarazy i zapewnia im podno; Apollo by te sam pasterzem stad Admeta i Laomedona (Iliada 2,766; 21.448 Homera). W ogrodach i gajach otaczajcych sanktuarium Apollina Likejosa ('wilczego'), na pn. wsch. od Aten wzniesiono w V w. p.n.e. gimnazjon (orodek sportowy) u rde Eri-danu; w 2 p. IV w. p.n.e. zaoy tam Arystoteles perypatetyczn szko filozoficzn,

Likejon (gr. Lykeion), od ktrego wziy nazw nasze licea (za porednictwem tac. lyceum). Wdrowny tryb ycia wilka czy go w wyobrani ludu z uciekinierami, banitami i porzuconymi dziemi. Wedug legendy cytowanej przez Arystotelesa (Historia naturalna zwierzt 580al5), Leto, jako matka ,,wilczego boga" Apollina, przybraa posta wilczycy, aby zmyli przeladujc j, zazdrosn o Zeusa Her, i przebiega z kraju Hiperborejwdo Delos wcigu 12 dni. Wg mitu wilki przeprowadziy uciekinierw z potopu Deukaliona do azylu Lykoreia na grze Parnas. Wilczyca kapitoliska (tac. lupa Capito-Una) wykarmila swym mlekiem porzucone na Kapitelu blinita Romulusa i Remusa. dzieci Marsa. Jest to jedna z licznych opowieci o niemowltach porzuconych i wykar-mionych przez wilczyc a. wilcz rodzin (np. Mowgli w Ksidze dungli Rudyarda Kiplinga). Luperkalia stare rz. wito oczyszczenia i podnoci, obchodzone 15 lutego ku czci Fauna Luperkusa, chronicego owce przed wilkami; w czasie obchodw z jego witej groty na wzgrzu palatyskim wybiegali jego kapani, luperci, odziani w skry kozw, i uderzali kobiety rzemieniami, aby im zapewni podno. Sia i waleczno wilka czyni go alegori wojny u wielu ludw Turkw, Mongow, Indian; u staroytnych Rzymian i Egipcjan byt symbolem odwagi, a w legionach rz. emblematem wojskowym. Biblia wspomina o wilku wielokrotnie. ,,Beniamin wilk drapieny" mwi Jakub o swym najmodszym synu (Gen. 49,27), std wilk stal si atrybutem plemienia Beniamin. Ksita (Jerozolimy s) jak wilki drapiene, przelewaj krew, niszcz ycie ludzkie, aby osign zysk" (Ezechiet 22,27; por. So-foniasz 3,3). Chaldejczycy s (...) szybsi ni wilki wieczorne" (Habakuk 1,8). Jezus do apostow: Oto ja was posyam jak owce midzy wilki" (Ew. wg Mat. 10,16). Wilki w owczej (baraniej) skrze ludzie przewrotni, zakamani (przysowie starogr.). Strzecie si faszywych prorokw, ktrzy przychodz do was w odzieniu owczym, wewntrz za s wilkami drapienymi" (Ew. wg Mat. 7.15).

Wilk w tradycji chrzecijaskiej dwa grzechy gwne: chciwo i nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu. W redniowieczu wilk sta si rodzajem potwora apokaliptycznego; diabe, demon, czarownik udaj si na sabaty w postaci wilka lub psa, czarownice za uyway wilkw jako wierzchowcw w drodze na sabat (przy czym jedziy na nich zwrcone twarz do ogona zwierzcia) lub przynajmniej wkaday podwizki z wilczej skry. Wilk, jako wyobraenie diaba, heretyka itp., przeciwstawiony jest barankowi reprezentujcemu wiar, ktry jest typow ofiar wilka w bajkach. Przysowia: Miuje go jak wilk barana. Pki wiat wiatem, wilk owcy nie bdzie bratem. Gdy jednak wystpuj razem w zgodzie, gosz rajsk idyll: pod Mesjaszem z rodu Dawidowego bdzie mieszka wilk z jagniciem", wilk i baranek bd pa si razem" {Izajdsz 11,6; 65,25). I wilk syty i owca cala. W sztuce chrzecijaskiej jeden z atrybutw w. Franciszka z Asyu wilk z Gubbio pod wpywem witego wstpi na drog poprawy. Baranek midzy wilkami Zuzanna i starcy {Daniel 13). W malarstwie dominikaskim psy Pana (ac. domini canes) atakuj wilki (heretykw). Wilczyca wraz z lwem i panter to u Dantego (Boska Komedia, Pieko l, 3160) alegoria trzech zych skonnoci: chciwoci, pychy i rozwizoci, ktre udaremniaj skruch i popraw grzesznika bronic poecie wstpu na wietlan gr: ,,Wilczyca nabrzmiaa od podu dz wszelkich, mimo e chuda i sucha, sprawczyni nieszcz mnogiego narodu" (t. E. Porbowicza). Sw. Patryk zmieni mia krla Walii. We-retyka, w wilka. W wierzeniach indyjskich miejsce wilka zajmuj tygrys i pantera, a w afrykaskich lew i hiena. Wilk w folklorze germaskim Czas. Wilk-Tydzie chce pore sze maych owieczek wyobraajcych dni powszednie, jak Kronos swoje dzieci, ale oszukano go podobnie jak Kronosa, podajc mu kamienie do zjedzenia. Potworny wilk Fenrir (Fenrisulfr) w mitologii skandynawskiej, to syn demonicznego boga Lokiego i olbrzymki Angerbody. Obawiajc si jego dzikoci i siy, bogowie sptali go magiczn wstg zrobion z kobiecej brody, oddechu ryby, korzeni gr, liny ptasiej, dwiku kocich krokw itd. Wstg

t Fenrir rozerwie w dniu koca wiata (ragnarek, zmierzch bogw), pore Soce i Odyna (ale zostanie zabity przez jego syna, Widara). Porzdek Kosmosu moe wic by zachowany tylko przez obezwadnienie za, ktre i tak wyrwie si z wizw i zniszczy ten porzdek. Wilk i kruk byy powicone Odynowi. Wilk z wow udzienic, wierzchowiec czarownic, trollw, demonw, ludzkiego ducha-stranika (odpowiednika anioa-str-a) cie, nieodstpny towarzysz; dostrzeony na jawie przepowiada zgon; zwykle jednak pojawia si tylko we nie. Wilk duch zboa, powicony Wielkiej Bogini; moc zapewniania bogatych plonw mieci si w jego ogonie. Std w wielu krajach Europy niwiarka wica ostatni snopek zboa nazywana jest wilkiem; w czasie uroczystoci doynkowych, wrczajc wieniec, zabiera si do ugryzienia ony gospodarza, ale poczstowana kawakiem pieczeni daje si odwie od tego zamiaru. Wilkoaki, wilkoki (ac. versipelles 'zmieniajcy skr') wg staroytnych i redniowiecznych wierze (utrzymujcych si w Europie do koca XIX w.) ludzie umiejcy si na czas pewien zmienia w wilki a. zmienieni w wilki za pomoc czarw; wilkoaki miay napada na ludzi, wykopywa trupy, porywa niemowlta itp. Opisywali wilkoakw Hero-dot (Dzieje 4,105) i Pliniusz St. (Historia naturalna 8,34). W staro. Arkadii skadano ofiary z ludzi jakiemu wilczemu bstwu wypartemu pniej przez Zeusa Likajosa, ktry miat sanktuarium na Likajonie 'Wilczej Grze' w Arkadii. Wnet ujrzym czarownice wleczone na stosy, Wilkoek z Optanym pojey nam wosy" (Powzki 78), Stanisaw Trembecki przeciw zabobonom i przesdom. Zobaczy wilka zaniemwi (Republika 1.336D Platona). Mniemano powszechnie (take Ojcowie Kocioa), e gdy wilk dostrzee czowieka wczeniej ni ten jego, odbiera czowiekowi zdolno mowy; ale gdy zobaczy go pniej, nie moe mu uczyni szkody. Wilk go ozion oczarowa wzrokiem, omami, ogupi, zami mu rozum; o czowieku milczcym. Wilk chowany natura dzika, pozornie tylko oswojona. W Azji wilk bywa zwierzciem niebiaskim: w Chinach by stranikiem Paacu

Nieba; w Mongolii boskim protoplast Czyngischana. Wilka za uszy trzyma antyczna ilustracja trudnego pooenia, kiedy siedzc na wilku rwnie niebezpiecznie jest puci jego uszy, jak i trzyma si ich. Wilk wierna, mska przyja, zob. Hiena. Wilk przewrotno ludzka: Zdaje si, e ludzie w wilku przeladuj i nienawidz wasn przewrotno" (Wilk, psy i ludzie 3,70 A. Dygasiskiego). Wilczy d, wilcza jama, wilczod, wilkownia samowka na wilki w postaci gbokiego dou przykrytego gaziami, zawierajcego yw przynt. Wilk morski stary, wytrawny marynarz, eglarz. Por. Szczur (ldowy). Wilczyca kresowa Teofila z Chocimirskich Chmielecka, ona Stefana, wojewody kijowskiego od 1629, pogromcy Tatarw, synna w caej Ukrainie z hartu, energii, walecznoci, gwatw, okruciestwa, czsto na koniu, z broni w rku, posta osobliwa nawet w krajobrazie kresw XVII w. Wilczy bilet w Rosji carskiej dokument uniemoliwiajcy osobie wydalonej z jakiej uczelni wstpienie do jakiejkolwiek innej. W marzeniu sennym (zabi) triumf; (zobaczy) cierpienie, nieszczcie. Wilk (Lupus} gwiazdozbir nieba poudniowego, w Polsce niewidoczny. W heraldyce: przezorno w czasie ataku; podstp wojenny. Wiek czowiek szedziesicioletni. WINO Wino symbolizuje ycie osiade; napj bogw, dar boy, krew (Boga), gniew bstwa, ofiar, oczyszczenie, Dionizosa, wtajemniczenie, konsekracj, uwicenie, bogosawiestwo, rkojmi wiary, zmartwychwstanie, zbawienie, eliksir ycia (wiecznego), ycie (wieczne), eucharysti; prawd, mdro, natchnienie, skarb; modo, dobr kompani, upojenie, ao, lk, pokrzepienie, pocieszenie, zapomnienie; agodno, wesoo, animusz, odwag; mio, podanie, erotyk; dziko, podeganie, wroga, zdrajc, diaba. Wino ycie osiade. Hodowla wina bya czsto otwarciem drogi do osiadego ycia rolniczego. Jonadab, chcc ochroni Reha-

bitw z pokolenia Kenijczykw przed tymi nowinkami, przykaza im: Nie bdziecie pi wina, wy i synowie wasi a na wieki, i domu nie bdziecie budowa, nasienia nie bdziecie sia i winnic nie bdziecie sadzi ani mie, ale bdziecie mieszka w namiotach" (Je-remiasz 35, 110). Wino napj Boga. Jahwe kae Mojeszowi, aby dwa razy dziennie lano wino na oharzu w ofierze napojnej {Ex. 29,40). Wino uwicenie, oczyszczenie, bogosawiestwo, rado. Cztery kielichy wypijane w czasie wieczerzy paschalnej (hebr. seder) u ydw symbolizuj czterokrotn obietnic zbawienia dan przez Boga: przez poczcie, urodzenie, odkupienie i przygarnicie do siebie caego narodu. Wino (wraz ze zboem) dary boe. Bogosawiestwo Izaaka: Daje ci Boe z rosy niebiaskiej i z tustoci ziemi obfito zboa i wina" (Gen. 27,28). Wino gniewu gniew Boga, kara boska dla ludzi i narodw buntowniczych a. niewiernych. Mwi Pan zastpw: We kubek wina zapalczywoci z rki mojej, a poczstujesz nim wszystkie narody, do ktrych ciebie pol. I napij si, i strwo si, i szale bd od oblicza miecza, ktry puszcz midzy nich" (Jeremiasz 25, 1516). Powsta Jerozolimo, ktra pia z rki Paskiej kielich gniewu jego; a do dna kielicha odurzenia napoia si i wypia a do drody" (Izajasz 51,17). Wino, upojenie winem nago, kazirodztwo, odrodzenie rodu; zwizane z podaniami o wielkich katastrofach, Mezopotamski bohater potopu, Utnapisztim, uratowany na zbudowanej przez siebie arce, skada ofiary z jada i z wina, do ktrych bogowie zlatuj si jak muchy" poczuwszy smakowite wonie" (Poemat o Gilgameszu 11, 155161). Noe po opuszczeniu arki zasadzi winnic, a pijc wino upi si i obnay w namiocie swoim. Cham, ujrzawszy odkryte ono ojca, powiedzia o tym braciom" (Gen. 9, 2021). Po spaleniu Sodomy i Gomory Lot mieszka z crkami, ktre postanowiy spoi go winem i spa z nim kolejno, aby mie potomstwo z ojca" (Gen. 19, 3038). Mode wino modo. Przysowie: Mode winko musi wyszumie. Wino w micie gr. boska natura Dionizosa.

Wino afrodyzjak, podanie, sperma. Twoje ono to okrga czasza, niech w niej nie braknie wina!" (Pie nad pieniami 7,3). ,,(Wielka wszetecznica), z ktr nierzd uprawiali krlowie, a winem jej nierzdu upijali si mieszkacy ziemi" (Apok. 17.2). ..Wino, ktre pij. to gwat" (A"J. Przypowieci 4,17). ..Gdzie nie ma wina. tam nie ma mioci" (Bachantki 773 Eurypidesa). ,.AIe po dobrym winie dogodzi si dziewczynie." (Sine Cerere et Baccho friget Venus ac. 'Bez jada i wina chodnieje podanie' 34 Daniela Naborowskiego). Przysowie: agiew do wszeteczestwa wino. Wino gupota. Rozpustna rzecz wino i zwadliwe pijastwo; ktokolwiek si w nich kocha, nie bdzie mdry" (Ks. Przypowieci 20.1). To wino tak ogupia czowieka. Ono nawet najmdrzejszego doprowadza do piewu, do szalonego miechu, kae mu (...) taczy i wyciga swko, ktrego lepiej byoby nie mwi", gr. oms eleos 'wino ogupiajce' (Odyseja 14,463 Homera, t. .1. Parandowskiego). Wino wesoo, rado. Wino rozwesela serce czowieka" (Psalm 103 15). Pij wino swe z radoci" (Eklezjastes 9,7). ,,Wino strapione serce rozwesela" (Monacho-machia 3,8 Ignacego Krasickiego). Wino odwaga, animusz. Andromacha dolewa wina do wody bojowym rumakom. (Iliada 8,189 Homera). ..Wino dodao im odwagi", ac. yina dabant animos (Metamorfozy 12.242 Owidiusza). Przysowie: Od wina gsta mina. Wino pocieszycielem. Bachus rozprasza gryzce troski", ac. Dissipat Eyius curas edaces (Pieni 2, 11, 18 Horacego). Wino zapomnienie. ..Nie dawaj krlom wina (...) by snad (...) nie zapomnieli ustaw i nie naginali prawa wszystkich ubogich. Dawajcie mocny napj smutnym, a wino strapionym! Niech pij i zapomn o ndzy i boleci swojej" (Ks. Przypowieci 31, 47). Lecz tej biedy zapomina skoro flasz zetnie wina" (Pijacy 3, l Franciszka Bohomolca). Wino odurzenie, upojenie, inspiracja, natchnienie poetyckie. Z wina dobra myl rocie" (Pieni l, 24. 38 Jana Kochanowskiego). ..Wino dowcip zaostrza" (Schadzka ziemianina 57 Piotra Zbylitowskiego). Wino ko poetycki" (Wino ko poetycki 7 Wacawa Potockiego). ..W tyrti winie dzi jeszcze si znajduje ogie Prometeusza"

(Anakreontyki 2, 357 Juliana Korsaka). Napj poetw: w Anglii oficjalny poeta nadworny (ac. poeta laureatus) w zamian za pisanie d otrzymywa dawn. 200 funtw sterlingw i beczk wina hiszpaskiego. Przysowie: Z wina dobra nowina. Wino inteligencja, mdro. Wino czyni czowieka inteligentnym" (Talmud babiloski Joma, fo. 76b). ...la wiem, gdy przy starym winie, co si w Wgrzech dzieje" (Do Bachusa 312 Wespazjana Kochow-skiego). Przysowie nm. Wenn ich trinke Wein, so red ich Latem 'gdy pij wino, prawi acin'. Wino prawda. ..Wino pite a do upicia ujawni serca pys7.nych"(Eklezjastyk 31,31). In vino veritas ac. 'w winie prawda', wino rozwizuje jzyki, pijany zdradza swe sekrety. Wino nic nie wymyli, wypaple tylko" (Piccolomini 4,7 Schillera). Przysowia: Kiedy si wino wzburzy, wszystko na wierzch wynurzy. Ile wina w gowie, tyle prawdy w sowie. Wino zwierciadem czowieka, gr. oinos... anthropois dioptron (wg Fragmentu 16 Alkajosa). Wino ludzkich serc probierski kamie" (Zabobonnik 1,2 F. Zabockiego). Wino ao. (Boe) dae dowiadczy ludowi twemu cikich rzeczy, napoie nas winem aoci" (Psalm 59 5). Wino kojarzy si z morzem: u Homera stay epitet ozdobny (ac. epitheton ornans}'. epi oinopa ponton, gr. 'na morze ciemne jak wino (a. po morzu ciemnym jak wino)'. Wino krew winnego grona. ..(Juda) omyje w winie szat swoj, a we krwi jagd winnych paszcz swj" (Gen. 49,11). Wino powszechnie uywane jako libacja zastpujca krew ofiarn, jako krew grona", a zatem krew ziemi", ktra je rodzi. Wino krew Boga. krew Chrystusa. (Jezus) wzi kielich, podzikowa, da im i pili z niego wszyscy. I rzek im: To jest krew moja nowego przymierza, ktr si za wielu wylewa" (Ew. wg Marka 14, 234), w czasie Ostatniej Wieczerzy. Aluzja do krwawej ofiary z cielcw zoonej przez Mojesza w ceremonii zawierania przymierza z Bogiem (Ex. 24, 58). U Grekw krew Dionizosa. Wino najlepszym lekarstwem", gr. pharmakon d'driston oinon (Fragment 158 Alkajosa).

Wino budzi dziko, agodno i skonno do tarzania si w bocie. Wg przypowieci rabinackiej Szatan zakopa pod korzeniami pierwszej, zasadzonej przez Noego, winoroli lwa, owc i wieprza; dlatego czowiek czerpie z wina cechy tych trzech zwierzt. ..Wino w miar pite ycie zrwnowaone (...). Radoci duszy i serca. Zdrowiem duszy i ciaa" (Eklezjastyk 31, 3237). ..Wino zbytnio pite rozjtrzenie, gniew i wiele upadkw; jest gorzkoci duszy. miao pijastwa jest powodem upadku gupiego, umniejsza siy i zadaje rany" (Eklezjastyk 31. 3840). Najlepsze (najsodsze) wino zmienia si w najostrzejszy ocet. Najlepsi ludzie popeniaj najfatalniejsze bdy. Najgortsza mio zmienia si w najzacieklejsz nienawi. Strze si gniewu dobrodusznego czowieka (przysowie wielu ludw). Wino to zdrajca, naprzd przyjaciel, potem wrg" (przysowie ang. z XVII w.). ..Wino agodnie wschodzi, ale na kocu uksi jak w i jak mija jad rozpuci" (Ks. Przypowieci 23, 312). Wino wrg tajemnicy. ..Gdy wino wchodzi. sekret wychodzi (na Jaw)" (Midrasz, Rabbah Liczb 10,8; ok. 625 r.). Wino przyczyna zwad, sprzeczek. ,.A przede wszystkim unikaj ktni wywoanych przez wino" (Sztuka kochania 1.591 Owidiusza). Wino to straszny wrg. trudno si z nim mocowa" (Cyklop 678 Eurypidesa). Wino diabe. Diabe jest w kadej winnej jagodzie" (Koran, sura 2). ,,0 ty. niewidzialny duchu wina, jeli jeszcze nie masz imienia, bd nazwany diabem" (Oleio 1. 3, 283 Szekspira). Wino ycia, eliksir ycia i niemiertelnoci. Grekom nie wolno byo czyni libacji z wina bogom podziemnym, gdy uwaano je za napj ycia. Wszystko jest tylko blichtrem; wielko, wito zniky, scedzone wino ycia, same tylko mty zostay w tym lochu marnoci" (Makbet 2.3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego). Zmiana wody w wino. Wg legendy gr. Dionizos co rok odwiedza synn z winnic i z kultu dionizyjskiego egejsk wysp Andros i zmienia w rdle wod w wino; nad tym winnym potokiem mieszkacy pili. taczyli i piewali uwieczeni winorol (por. obraz Tycjana. Prado, Madryt). Cud

w Kanie Galilejskiej: w czasie uczty weselnej, gdy zabrako trunkw. Jezus zmieni sze stgwi wody w wino (Ew. wg Jana 2, 111). Zob. Woda (i wino). Wino w chrzecij. emblemat komunii. Ostatniej Wieczerzy, dnia w. Marcina itd. Wino i chleb, zob. Chleb (i wino): pociecha. dar pogrzebowy dla zmarego; krew i ciao Chrystusa. Pknity puchar wina atrybut w. Benedykta z Nursji; wg legendy, gdy. chciano go otru, puchar pk i zatrute wino si wylao. Vinum theoiogicum ac. 'wino teologiczne'. wino wybornej jakoci, aluzja do skonnoci mnichw do dobrego jada i napitku. Mode wino la w stare bukaki bd. bo stare miechy z koziej skry pkaj od modego, jeszcze musujcego wina (Ew. wg Mat. 9.17); przen. nowe idee nic mieszcz si w starych formacjach spo. i rozsadzaj

Je.
..Wieniec na wino, wiecha na piwo, krzy na mid" (Ioviatilales albo arty... Wacawa Potockiego), oznaczenie sprzeday trunkw przed wejciem do dawnych gospod polskich. zamiast szyldu. Przysowie wielu ludw: Dobremu winu nie trzeba wieca (bo sprzedaje si samo). Oprnienie nalanego kielicha wycignicie konsekwencji z powzitej decyzji. Wino nalane, trzeba je wypi", fr. Le vin est yerse: ii faut te boire (de Charost do krla Ludwika XIV w. czasie oblenia Douay w 1667 lub Talleyrand do Napoleona I o aresztowanym i w kilka dni potem straconym ksiciu d'Enghien). Wino pochwaa. Pochwa upoisz. Jak winem. ..Stare wino lepsze" (Ew. wg Luk. 5.39). Stare wino ugruntowana sawa. (Rycerze) po zamkach zawieszaj na oku zbroice. a winem napeniaj wgierskim piwnice, tak e dopki w garda przyjacioom lej, to si ich sawy jako te wina starzej i coraz niby lepsze..." (Zawisza Czarny 5. 6748 Sowackiego). Wino skarb bezcenny. Der Wein ist mehr als Kronen wen. Das hal ein Kaiser mich geiehrt nm. 'wino jest wicej warte ni korona, nauczy mnie tego pewien cesarz' (Wino jest warte zota, nm. pie studencka). Kwane wino cierpienie, gorycz, utrapienie. mier.

Kwane wino! (a. Gorzka wdka!) art. okrzyk na weselu, wzywajcy pastwa modych do publicznego pocaowania si, bo dopiero wtedy napoje bd gociom smakoway. Chrzczone wino z domieszk wody, faszowane. Gsie wino woda. W marzeniu sennym: wino szczliwa staro.

,,Soniom pokazywali sok grona winnego i morwy, aby je rozjuszy do bitwy" (/. Ks. Machabejska 6,34). Prasa (tocznia) do winogron przelew krwi, podbj, rze, pasja, gwatowno, gniew boy. Mciwy Bg Izraela depce narody ciemizcw w toczni winnej swego gniewu (Izajasz 63, l6). Ki dzikich winogron wesoo, rado; miosierdzie. Winogrona emblemat stanu Oregon, USA. WINOROL Winorol symbolizuje ycie, odrodzenie, zmartwychwstanie, podanie, podno, urodzaj, aromat, jesie, wrzesie, obfito, bezpieczestwo, zamono, gocinno, przyjemno, pokj, szczcie, mio w rodzinie, rado, wesoo, natchnienie poetyckie: zawiso; nieumiarkowanie, nietrzewo, sza, gniew, wito, mdro; wiato; obietnic; czysto; mier. Winorol waciw (Vitis vinifera} uprawiano na Bliskim Wschodzie ju przed szecioma tysicami lat; stamtd przesza do Egiptu (winnice powiadczone w 2500 r. p.n,e.) i pd. Europy. Winorol symbolem ycia (na Bliskim Wschodzie); w Sumerii li winoroli. Winorol w Egipcie atrybutem Ozyrysa; sdzono, e wino pochodzi z krwi olbrzymw i dlatego upija mw i pobudza do gwatownych czynw. Panie Zastpw (...) przeniose winnic z Egiptu, wygnae narody i zasadzie j" (Psalm 79 89). Winorol obietnica. Zwiadowcy izraelscy w ziemi kananejskiej przybyli a do doliny Eszkol i ucili tam ga krzewu winnego z jedn kici winogron" (MIM. 13,23); dowd, e Ziemia Obiecana jest krajem obfitoci. Winnica bezpieczestwo, zamono, pokj. ,,I mieszka Juda i Izrael bez wszelkiej bojani, kady pod winnym szczepem swoim" (3. Ks. Krl. 4,25). Winorol emblemat Izraela, jako jeden z najwaqiejszych produktw rolnictwa krajowego. Bo winnic Pana Zastpw jest dom Izraelw, a m Judy latorol jego rozkoszn" (Izajasz 5,7). Brama (wityni Salomona) miaa nad sob zoty krzew

WINOGRONA Winogrona symbolizuj ofiar (zw. czerwone), wito, uroczysto; komuni; Ziemi Obiecan; modo, podanie, podno, jesie, wrzesie, urodzaj; upojenie, dobr kompani, gocinno, otuch, przyjemno, dobroczynno, rado, triumf. Winogrona atrybutem Dionizosa, Mitry, uosobienie Jesieni, Wrzenia; Mojesza; Jozuego i Kaleba (Num. 14, 69). Kicie winogron wiszce na drku niesionym przez dwch ludzi w rdw. Ziemia Obiecana; ludzie ci reprezentuj Jozuego i Kaleba lub yda i chrzecijanina. Winogrona w tradycji yd. gocinno. Prawo yd. pozwalao kademu, kto przechodzi przez cudz winnic, zerwa tyle gron, ile zdoa zje na miejscu, ale nie wicej. Kwane winogrona pokuta za grzechy przodkw. Mwi Pan: ,,Dlaczego to uywacie midzy sob przysowia o ziemi izraelskiej: Ojcowie jedli kwane winogrona, ^ zby synw cierpy? (...) Kto postpuje wedug moich przykaza, ten nie umrze id win swego ojca" (Ezechiel 18, 217). Kwane winogrona! okrzyk Lisa, gdy wreszcie zrozumia, e nie moe dosign wysoko rosncych kici (Lis i winogrona, bajka Ezopa): przen. o rzeczach nieosigalnych i dlatego ocenianych jako niewarte zachodu. Winogrona w tradycji chrz. przeciwiestwo fatalnego owocu z drzewa wiadomoci, reprezentujce zmartwychwstanie, dobroczynno, (zw. z kosami zboa) krew Chrystusa, eucharysti; atrybut w. Wincentego z Saragossy, patrona hodowcw winoroli. Sok z winogron wg tradycji bliskowschodnich suy do rozjuszania soni bojowych.

winny, z ktrego zwisay winogrona wielkoci czowieka" (Wojna ydowska 5,210 Flawiusza, t. Jana Radoyckiego). Winorol zapowied Mesjasza. ..Nie oddali si bero od Judy (...) a przyjdzie wadca jego (tj. Mesjasz), uwie ol u krzewu winnego, a mode swojej olicy u szlachetnej latoroli winnej" (Gen. 49,10). Winnica jedno z najcenniejszych dbr czowieka. Nabot wzbrania si odstpi sw winnic krlowi Achabowi; krlowa Jezabel kae zamordowa Nabota; uradowany krl bierze winnic w posiadanie (3. Ks. Krl. 21, 116). Winorol emblematem plemienia Efraim. Winorol mdro. Mdro mwi: Jak winny szczep wydaam wo wdziczn" (Eklezjastyk 24,23). Winorol drzewem wiadomoci zego i dobrego wg Miszny (yd. tradycja ustna wczona do Talmudu). Winorol podno, urodzaj, atrybut bogw i bohaterw, ktrzy nauczyli ludzi rolnictwa, przede wszystkim za uprawy winoroli. I pocz Noe, m oracz, uprawia ziemi, i zasadzi winnic" (Gen. 9,20). ona twoja jak podny krzew winny we wntrzu domu twego" (Psalm 127 3). Winorol rado Boga i ludzi. I rzeky drzewa do szczepu winnego: Pjd, a rozkazuj nam! A on im odpowiedzia: Izali mog opuci wino moje. ktre uwesela Boga i ludzi?" (Ks. Sdziw 9, 1213). Winorol powicona Dionizosowi (Bachusowi). Dionizos. klasyczny bg wina. ktry wg mitu gr. wprowadzi upraw winoroli do Grecji, wyobraany by w wiecu z lici i gron winnych, podobnie jak jego orszak zoony z sylenw, satyrw i nimf. Wino nie byo napojem bogw olimpijskich, jedynie Hefajstos upi si raz z namowy Dionizosa; w rytuaach ofiarnych wino nie miao wikszego znaczenia poza kultem Dionizosa; w Rzymie napojem wylewanym w ofierze bogom byo gwnie mleko. Winorol mier, odrodzenie, zmartwychwstanie. Dionizos wie si kultowo z misteriami ycia pomiertnego, odrodzenia i zmartwychwstania, co uczynio z winoroli emblemat grobowcowy, przejty przez chrzecijastwo. Stay motyw ha grobowcach, w katakumbach rz.. mozaikach bizantyjskich, rdw. witraach i paskorzebach.

Winorol wito. Ni inne drzewa, pierwej wity szczep winnicy zasad tu, w tyburyskiej wdzicznej okolicy (Wa-rusie)" (Pieni l, 18, l2 Horacego, t. Lucjana Siemieskiego). Li winoroli, 35-klapowy, w sztuce gr.rz. zwizany z pci; uywany w rnych okresach dla zasonicia genitaliw w wyobraeniach plastycznych czowieka; por. Figa (licie figowe). Winorol w chrzecijastwie atrybut Kocioa, Chrystusa, apostow; winorol i pszenica komunia. Jam jest prawdziwy szczep winny" (Ew. wg Jana 15, l17). Winnica krlestwo boe, ktrego owocem jest wino-eucharystia, w przypowieci o przewrotnych dzierawcach winnicy (Ew. wg Mat. 21, 3346; Ew. wg Marka 12, 112). Kad, w ktrej depce si zebrane grona w Apok. 14, 1820, poza Jeruzalem niebieskim zguba wieczna potpionych, a krew pynca z kadzi wielka kara. Winorol wiato, czysto, mdro wg sabeizmu (mandaizmu), synkretycznej religii panteistycznej, ktrej prorokiem jest Jan Chrzciciel. Splecione winorole poczenie pierwiastka ludzkiego z boskim. Winorol na paliku a. rozpita na kracie, drucie itd. sabo wspomoona, uomno; w symbolice chrz. mio braterska. Winorol i wiz zwizek (maeski), wsparcie biednego przez bogatego (tj. przez winorol); winorol pnie si czsto na wizach. Winnica pole pracy duchowej. Winobranie jesie, wrzesie; wesoo.

WOSY
Wosy s symbolem Opatrznoci, promieni sonecznych, bohaterw sonecznych, ognia; potgi magicznej, sitdziby duszy, duszy zewntrznej; wielkoci, energii, siy; podnoci, mioci; si twrczych; pozycji spoecznej; aoby; szacunku, honoru. Por. Broda. Magiczne wasnoci przypisywane w wielu kulturach wosom na gowie, na ciele, brodzie i wsom, wynikaj z ich osobliwej cechy: w ciele ludzkim, co raz ucite, nie odraza. z wyj'kiem wosw (i paznokci, rwnie tworw rogowych pochodzenia naskrkowego). Ludzie silni bywaj mocno owosieni,

a starzejcy si czsto ysiej. Std wosy uwaano za siedlisko ycia, siy. si psychicznych, duszy, mocy magicznych, czarodziejskich. a u kobiet si pocigu erotycznego, zniewalajcego mczyzn w sposb magiczny. Dlatego cinano wosy rzymskim westalkom. w niektrych zakonach mniszkom skadajcym luby, golono te gowy kobietom posdzonym o czary, jako sukom Szatana, aby odj im moc szkodzenia blinim. Uwaano te, e kto zna si na czarnej magii, moe, znalazszy czyje wosy z gowy. zaszkodzi tkwicej w nich jeszcze duszy waciciela, dlatego naleao ucite wosy chowa lub niszczy. Grecki bg morza. Posejdon, zasadzi na gowie swego wnuka, Pterelaosa, krla wyspy Tafos (dzi Meganisi). zoty wos zapewniajcy mu niemiertelno, ale crka krla, zakochana w Amfitrionie, wyrwaa ten wos ojcu. aby zyska wzajemno ukochanego; Pterelaos zaraz umar. Skylla, crka krla Nisosa. zakochana w Minosie. ktry oblega jej rodzinn Megar, wyrwaa ojcu purpurowy wos, od ktrego zalea los pastwa. Po zdobyciu miasta Minos kaza zdrajczyni utopi; wg wersji Owidiusza (Metamorfozy 8, l151), zmieniona zostaa w ptaka Ciris od gr. keireein 'ci'. W islandzkiej Historii o biaym Nja-lu (NjatSaga) z ok. 1300 n.e. ona Gunnara. Hallgerda, intrygantka i wichrzycielka, jest sprawczyni mierci ma, odmawiajc mu swego czarodziejskiego wosa na ciciw uku, skutkiem czego Gunnar ulega przewadze nieprzyjaci. Bg unosi prorokw biblijnych za wosy symbol nawiedzenia, wizji, natchnienia. .,1 pada tam na mnie rka Pana (...) i uchwycia mnie za kdzierze gowy mojej, i podnis mnie duch midzy ziemi a niebo" (Eze-chiel 8, 23; por. Daniel 14.35). Wosy podno: przez skojarzenie z traw. listowiem, zboem, deszczem. Kobiety skaday ofiary z wosw dla sprowadzenia yciodajnej ulewy. Bokowie podnoci, chutliwi satyrowie, sylenowie. Faun. Pan leny. byli wszyscy gsto owosieni. Protoplast licznego rodu Edomitw by brat blini Jakuba, Ezaw (hebr. 'kosmaty'), rudy. cay jak paszcz wochaty" (Gen. 25.25). Dziewczta pragnce wyj za m skaday w ofierze wosy Artemidzie, dziewiczej pa-trance szczliwych porodw. Przysowie

ac.: Vir pilosus aut fortis, aut luxuriosus 'czek kosmaty jest albo silny, albo chutliwy'. Wosy, zwaszcza dugie wosy na gowie, kojarz si z promieniami sonecznymi. std zwizek dugowosych herosw z bohaterami sonecznymi, z pomieniami, z ogniem. Kapani kultw sonecznych, np. greccy i arabscy, skadali doroczne ofiary ze swych wosw-promieni w czasie letniego przesilenia dnia z noc, naladujc skracanie si promieni Soca. Wosy siedziba siy. ..Nie bdziecie strzyc wosw dokoa waszej gowy, ani brody goli" (Lev. 19.27). Gdy Absalom strzyg wosy co roku, wayy wosy gowy 200 syklw" (2 Ks. Krl. 14,26). Prawo nazyreatu: ..Jeeli m lub niewiasta zoy szczeglny lub, lub nazyreatu, aby si powici Panu (...), brzytwa nie przejdzie po ich gowie" (Num. 6, 24). Samson do Dalili: elazo nigdy nie postao na gowic mojej, bom jest nazyrejczyk (...). jeli by mi gow ogolono, odejdzie ode mnie moc moja (...) i bd jak inni ludzie" (Ks. Sdziw 16,17). Samson, hebr. szimszon 'jak Soce': nazyrejczyk od hebr. nSzir 'powicony'. Wos wam z gowy nie spadnie, tzn. nic si wam nie stanie. Nie daj Boe, aby wos z jego gowy mia spa na ziemi" (/. Ks. Krl. 14,45). Chrzecijastwo a dugie wosy kobiet. Czy sama natura nie uczy was. e mczyzna. jeli zapuszcza wos, okrywa si niesaw, a kobiecie, jeli zapuszcza wosy, przynosi to chlub? Gdy wosy s jej dane jako przykrycie" (/. List w. Pawia do Kor. 11. 14 15). Sw. Piotr do kobiet: Ozdob wasz niech nie bdzie to, co zewntrzne, trefienie wosw, zote klejnoty lub strojne szaty" (/. List 3.3), gdy trefienie wosw jest broni erotyczn niewiasty, z ktrej rezygnuje tylko wtedy, gdy czas nagli: ..Nie bd sobie warkocz trefia, tylko wos zwi spltany, bo bym si bardziej jeszcze spnia, a mj tam tskni kochany" (Laura i Fiion F. Karpiskiego). Dziesi wow nie pocignie nas z tak si jak jeden wos kobiety" (Saga krla Olafa H.W. Long-fellowa). Wosy nad zoto s sida zdradliwe. w ktre ty. panno, owisz serca chciwe" (Do Jagnieszki 34 J.A. Mcirsztyna). Przysowie o kobiecie: Dugie wosy, krtki rozum. Kobiety maj przykrywa gowy w czasie naboestwa, aby nie rozprasza

uwagi mczyzn i aniow, bo nie s obrazem i odbiciem chway boej jak mczyni, lecz (...) odbiciem chway mczyzny" (7. List do Kor. 11,7), przeto gdy modli si z odkryt gow, habi si tak, jakby bya ogolona" (11,5). Obcinano lub zapuszczano wosy, zalenie od obyczaju danego miejsca i czasu, przy lubowaniu, przyrzeczeniu, w wypadku aoby, dla oczyszczenia si po zabjstwie, jako ofiar, jako emblemat ascezy, dla przeciwstawienia si praktykom magicznym, jako symbol bogactwa, wadzy lub niewolnictwa, biedy, radykalnych lub rewolucyjnych przekona, jako znami przestpcy, zdrajcy (np. obcinanie wosw kobietom yjcym z Niemcami w czasach okupacji 193945 w Polsce), dla odsunicia od gowy myli wiatowych i bezbonych (np. tonsury zakonnikw i ksiy w Kociele kat., majce przypomina koron cierniow Chrystusa, ale prawdop. przejte od kapanw egip.; zniesione przez papiea Pawa VI od l I 1973). W rnych kulturach nie obcinano wosw w czasie wojny, podry lub a do wypenienia zoonej obietnicy (np. Brodacze hiszp. Barbados Fidela Castro, ktrzy przysigli nie strzyc brd, dopki nie wyzwol Kuby od tyranii Battisty). Ogolenie wosw haba; wyludnienie kraju. W owym dniu ogoli Pan (...) rk krla asyryjskiego, gow i wosy na nogach (Judy), a take zarost na brodzie" (Izajasz 7,20). Ostrzyenie lub ogolenie wosw aoba i narzekanie. Jeremiasz do uosobionej Jeruzalem: Ostrzy wosy twoje i odrzu, i zanu skarg na wyynach" (27,29). O Moabie: Bo kada gowa ysa, a kada broda ogolona bdzie; na wszystkich rkach wizy, a na kadym grzbiecie wosiennica" (48,37). Drze (wyrywa) wosy z gowy rozpacza. ,,A gdym usysza t rzecz, rozdarem paszcz mj i suknie, i rwaem wosy z gowy i brody mojej, i siedziaem smutny" (Ezdrasz 9,3). Gdy (Agamemnon) spojrza na swoje okrty i wojsko, rwa garciami wosy z gowy, aby Zeus ujrza jego rozpacz" (Iliada 10.15 Homera). Ofiary z wosw. Jako siedlisko siy i duszy wosy s cenn ofiar: u Grekw z okazji zalubin i pogrzebw, przy nadawaniu praw obywatelskich. Od redniowiecza skadano kosmyk wosw niektrym witym jako

wyraz oddania lub alu za grzechy (por. wyej Obcinanie: Tonsura). Staroytni Ger-manowie i redniowieczni chrzecijanie odbierali przestpcom godno przez obcicie im wosw. Jako namiastk ofiary z ycia zawieszano w staroytnoci ucite wosy w witych gajach i na gaziach drzew nad grobami. Gdy krlowa Dydona, porzucona przez Eneasza, mieczem pozbawia si ycia, mimo e jej Prozerpina nie cia zocistych wosw z czoa (...), Iris spyna z niebios (...) woajc: Z woli Najwyszego wic t ofiar dla Plutona i uwalniam ci z ciaa!" Tak rzecze i wos jej ucina. Wnet ciao Dydony ostygo, a jej ycie rozpyno si w powietrzu" (Eneida IV Wergiliusza; zakoczenie). Podobnie Tanatos, bg mierci, cina lok wosw Aikestis, gdy ofiarowaa swe ycie za ma. Hekuba przed opuszczeniem Troi ucina siwe wosy z gowy i skada na grobie swego syna, Hektora (Metamorfozy 13, 4259 Owidiusza). Dugie i krtkie czupryny, peruki, brody i wsy pojawiay si i znikay w zalenoci od kolejnych md, ale uczeni gr. i rz filozofowie. zwaszcza cynicy i stoicy, nie szli za mod. lecz zapuszczali bujne brody (lad tej tradycji odczyta mona zapewne w brodach duchowiestwa Kocioa wsch.). Broda staa si wic atrybutem zawodu i misji mylicielstwa (wykpionym w przysowiu ac.: Broda nie czyni filozofa), cho wanie filozof Arthur Schopenhauer wystpowa gwatownie przeciw brodzie jako zewntrznemu objawowi grubiastwa, oznace pci wyrastajcej porodku twarzy, wiadczcej o tym, e przekada si samczo czc nas ze zwierztami nad humanizm". Homer przedstawia Achajw jako dugowosych. Chrzecijanie zapuszczali dugie wosy na znak pokuty. Mogy one te by u mczyzn oznak wolnego stanu lub pochodzenia szlacheckiego (np. symbol niezalenoci i wolnoci staro. Gallw). u kobiet dziewictwa. Dugie wosy mog by w pewnych okresach atrybutem ruchw wolnociowych lub rewolucyjnych (por. bujne brody klasykw marksizmu), a w niewiele lat wczeniej czy pniej reprezentowa powag monarchw (np. car Aleksander III, krl Belgw Leopold II) i buruazji albo subkultury przeciwstawiajce si konwencjom obyczaju i mody, jak np. pustelnicy, jogowie, guru, hippisi.

Zwykle uwaane s po prostu za ozdob gowy mskiej: (Atena Odyssa) uwieczya bujnymi kdziorami podobnymi do kwiatw hiacyntu" (Odyseja 23,158 Homera, t. J. Parandowskiego). Aforyzm Likurga: Pikna fryzura czyni przystojnego piknym, a brzydkiego okropnym. Rne fryzury w rozmaitych okresach, kulturach i krajach byy emblematem rnych zawodw, klas, grup ludnoci, kast, pci, wieku. W czasach cesarstwa rzymskiego szybkie zmiany mody uczesania kobiecego sprawiy, e bogate damy kazay si portretowa rzebiarzom na popiersiach z ys gow, aby nakada na nie modne marmurowe fryzury. Wosy nosi w pkole, jak woscy w obrazach anieli ala... a la Botti-celli" (Wesele l, 17, 503 5 Wyspiaskiego). Rozpuszczanie wosw przez kobiety. Gdzie czarownicom, kobietom upadym i cudzoonicom nie obcinano wosw, tam zmuszano je przynajmniej do ich rozwizywania, gdy splatanie wzmagao moce magiczne wosw. Grzesznica w domu faryzeusza namaszcza rozpuszczonymi wosami olejkiem nogi Jezusa (Ew. wg uk. 7,38). Apollo, cigajc dziewicz Dafne widzi jak na (jej) ramiona wos w nieadzie spada" (Metamorfozy 1,498 Owidiusza). Mede wity sza napada, biegnie wok otarzy z rozpuszczonymi jak u bachantki wosami" (jw. 7, 2578). Na pogrzebie Polidora w krg stany kobiety trojaskie z rozpuszczonymi wosami, jak zwyczaj nakazuje" (Eneida 3,65 Wergiliusza). Dugie, rozpuszczone lub splecione w warkocz wosy oznaczay dziewictwo lub wolny stan, rwnie u chrzecijanek, std zawizywanie, przycinanie lub nakrywanie wosw matek (w Polsce ceremonia oczepin). Wosy zwichrzone, potargane, w nieadzie, byy atrybutem osb (zwaszcza kobiet) obkanych, pogronych w rozpaczy, nagle osieroconych. Wowe, rozwiane wosy okrutnych, zowieszczych bogi, demonw jak w mit. gr. Tyfon, erynie (furie), jak w mit. skand, walkirie, demony wojny. Wosy staj dba, je si ogarnia kogo przeraenie Zdj mnie strach i drenie (...), a gdy duch przechodzi przede mn, powstay wosy na ciele moim" (Hiob 4,15). Na ten gos zadra Pryjam, czonki mu zdr

twiay i z bojani na gowie zjey si wos biay" (Iliada 24,359 Homera, t. F. Dmochowskiego). (Ucity) lok wosw znakiem, zakadem, fetyszem, amuletem mioci. Lok witego jest typow relikwi zachowujc intymn wi z dusz i cnotami witego. Lok wosw dziecka jest pamitk rodzinn wyraajc pragnienie zatrzymania dziecictwa w czasie. Pukiel wosw na czole Okazji, za ktry trzeba chwyci nim nas minie, gdy z tyu jest ysa. Rozday wiele wosw, ez, podwizek: adna nie wesza std w maeski zwizek" (Beniowski l, 2889 Sowackiego). Liczba wosw na gowie olbrzymia, niezliczona mnogo. Wyraenie: Ma wicej dugw ni wosw na gowie, jest aluzj do Psalmu 39 13, gdzie mowa o grzechach: ,,Pojmay mnie nieprawoci moje i (...) s liczniejsze ni wosy na mej gowie". Wos (jcg0 szeroko) niezmiernie maa, niedostrzegalna goym okiem, drobna odlego, rnica itp., zw. w wyraeniach: Ani o wos; Na wos; O (may) wos; Rozszczepia wos na czworo, tj. z pedantyczn dokadnoci analizowa, roztrzsa. Wos symbolem kruchoci, amliwoci, saboci: ycie czyje wisi na wosku; zob. Miecz (Damoklesa). Przysowie gr.: Nawet najmniejszy wos rzuca swj cie, tj. i najdrobniejszy faszywy krok nie pozostaje bez skutkw. Symbolika koloru wosw. Wosy blond, zociste, zazwyczaj wi si ze Socem, bohaterami sonecznymi, zboem i boginiami urodzaju, boginiami mioci z cnot, dziewictwem, mdroci. Wosy blond, krtkie czy dugie, naszym paniom wystrojonym wiadcz miosne usugi jak we z gowy gorgony" (Pochwala kobiet F. Rabelais'go). Gentlemen Prefer Blondes ang. 'Mczyni wol blondynki', tytu powieci (1925) pisarki amer. Anity Loos. Wos litewskiego ludu, biay albo powy, pozaca si jako an dojrzaego yta" (Pan Tadeusz 11, 199200 Mickiewicza). Wosy rude, miedziane, cz si z grzechem, wiatem podziemnym, mierci, Judaszem, Szatanem, ale take z pomiennym zotym skarbem z bajki Andersena, sawnym rudowosym skrzypkiem. Od bujnych wosw miedziano-czerwonych kobiet ca-unkiem mierci naznaczonych" (Elegia konajcej jesieni 1920 L. Staffa). Gdzie wi

dziae uczciw kobiet z rudymi wosami?" (Moralno pani Dulskiej 2,12 G. Zapolskiej). Wosy niebieskie, nie spotykane w yciu, maj wykadni ujemn, podobnie jak rude, np. u mordercy on, Sinobrodego. Wosy zielone maj boginki morskie i rzeczne, syreny, rusaki. Wosy czarne uchodz za pikne lub egzotyczne. Wosy jego jak latorole palmowe, czarne jak kruk" (Pie pochwalna na cze Oblubieca, Pie nad pieniami, 5,11). Sta przed ni wysmuky, czarnobrewy, przepyszny, najpikniejszy ze wszystkich moojcw" (Ogniem i mieczem 3 H. Sienkiewicza). Bya ona tym, co to dawniej zwano ho czarnobrewk" (Sfinks l J.I. Kraszewskiego). Siwizna staro (i mdro). Siwizna ozdob staroci" (Ks. Przypowieci 20,29). Przed gow siw powsta i szanuj starego" (Lev. 19,32). Siwizna Boga (Starowiecznego) w Widzeniu Daniela: Wosy jego jak wena czysta" (7,9) oznacza wieczno; wosy Syna Czowieczego jasne jak wena biaa i jak nieg (Apok. 1,14) oznak Przemienienia Paskiego. Przysowia: Siwizna to kwiaty mierci. Szanuj siwy wos (tj. staro). Siwe wosy mwi o wieku, a nie o mdroci. W Bajce 182 Ezopa mczyzna, ktry mia dwie ony, star i mod, wkrtce cakiem wyysia, gdy stara wyrywaa mu ciemne, a moda siwe wosy. Siwizna ogarniajca wosy nagle, np. wcigu jednej nocy wstrzsajce przeycie i jego (niezbyt prawdopodobny) skutek. Skarga to straszna, jk to ostatni, od takich modw bieleje wos" (Chora) 34 K. Ujejskiego). Samotny wos na ysej gowie Ojca-Czasu znany by w staro. Egipcie jako lok Horusa. ysina (albo ogolona gowa) inno, kalectwo, mieszno; mdro, kapastwo. Kapani staroegipscy golili gowy. Przysowia: Lepszych dziesiciu ysych ni jeden ryy. ys, zyz, kuternoga, jeli co dobrego, aska Pana Boga. Nie kady ysy pleban. Niech wosistym o ysych koncepta si roj, gowy ludzkie rozumem, nie wosami stoj. Nic bardziej pogardy godnego ni ysy udajcy, e ma wosy" (Epigramaty 10,83 Marcjalisa). Pole bez trawy, rolina bez lici, gowa bez wosw brzydkie s" (Sztuka kochania 3,249 Owidiusza). Przysowie na pociech ysym: Wulkan traw nie zarasta.

Bra pod wos uzyskiwa co u kogo przez schlebianie mu, granie na jego sabostkach, na ambicji, snobizmie. Gaska pod wos docina, dogryza; dogadza, uprzedza yczenia, i na rk. Cign co za wosy robi co z wielkim wysikiem, na si", przemoc, gwatem. W marzeniu sennym: oszukastwo. W plastyce dugie wosy pokrywajce nago kobiety to czsto symbol pokuty, atrybut Marii Magdaleny i Marii z Egiptu, pokutujcej prostytutki z Aleksandrii. wite dziewice i biorce lub panny mode w obrazach Odrodzenia przedstawiano czsto z rozpuszczonymi wosami, a kurtyzany i wyobraenia mioci wieckiej zazwyczaj z wosami splecionymi. Czste tematy w plastyce: biblijny Samson pi z gow na onie Dalili, a ona (lub jaki Filistyn) obcina mu lok wosw; Semiramida porzuca czeszc j suk i spieszy z wosami w nieadzie na pole walki na wie o rewolcie w Babilonie (Pamitne czyny i powiedzenia Wale-riusza Maksymusa, I w. n.e.); naga Wenus Anadyomene ('wynurzajca si') wyciskajca wod z wosw. Erminia, bohaterka Jeruzalem wyzwolonej Tassa, opatruje rany Tan-kreda i zawizuje je wasnymi, zotymi, ucitymi warkoczami.

WCZNIA (Oszczep, Dzida, Dziryt, Pika, Kopia, Spisa, Lanca) Oszczep od starszej epoki kamiennej bro wojenna i myliwska; pierw. ostro zacity kij, pniej z grotem kamiennym, kocianym, metalowym; sport, kij z grotem do rzutw w lekkiej atletyce. Dzida dawna bro drzewcowa z grotem, lekka wcznia, pika. Dziryt krtka wcznia do walki wrcz a. do rzucania. Wcznia bro drzewcowa dl. ok. 22,5 m, uywana pierw. w jedzie i piechocie. Pika od XV do pocz. XVIII w. w Europie drzewcowa bro piechoty (pikinierw) d. do ok. 5 m. Kopia bro drzewcowa rdw. jazdy rycerskiej, d. do 4 m, z masywnym grotem i proporcem (do XVI w.); w Polsce XVIp. XVIII w. kopia husarska z drzewcem do

5,5 m, drona dla lekkoci, do jednorazowego uycia (bo si kruszya od uderzenia). Spisa w XVII w. dzida Kozakw zaporoskich, d. ok. 2 m, z obu kocw ostra. Lanca kawaleryjska bro drzewcowa z wskim grotem i proporczykiem, w Polsce od koca XVII w. do 1939: jedna z odmian dawnej kopii. Wcznia symbolizuje o wiata, promie Soca, byskawic, ogie; ycie; wiek brzu; krlewsko, bero, wadanie; owy; rycersko, godno, honor, prymat; rycerstwo, buaw, rozkaz, wojn, odwag, szybko, ochron, si, zabjstwo, mier, zniszczenie, ran, uleczenie rany; potg, modo, tworzenie, fallusa, pasj, podno; prawo, wasno, prawd, rozum, cnot, bystro, stao, hart ducha, mczestwo. Wcznia wojna. I przekuj swoje miecze na lemiesze, a swoje wcznie na sierpy" (Izajasz 2,4). Wcznia atrybut wojownika i owcy. Wcznia krlewsko. Wcznia bya emblematem wadcw nim miecz j zastpi. Nie strzeglicie swego pana, pomazaca Paskiego: popatrz tylko, gdzie jest wcznia krla (Saula)" (/. Ks. Krl. 26,16). Wcznia w mit. gr.-rz. atrybut bogw wojny i podnoci, atrybut Hery (luno Ludna}, Pallas Ateny (Minerwy), Zeusa, uosobienia Odwagi i Staoci; Jowisza Dolichenchesa i Mitry (czczonych w legionach rz.), Aresa (Marsa). onierzy za mstwo nagradzano wczni bez grota, bo nie udzielaa adnej wadzy. Wcznia rana, uleczenie rany. Achilles zrani wczni Telefosa, zicia Priama, usiujcego przeszkodzi ldowaniu Grekw pod Troj, a potem, zgodnie ze wskazwk wyroczni, wyleczy rannego rdz z grota wczni. Bo me spojrzenie, jak dzida Achilla, zdolne jest zabi i zdolne uleczy" (Henryk VIcz. 2 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha), Srebrne wcznie przekupstwo, korupcja. Na zapytanie, jakiego sposobu uy, aby zwyciy w wojnie, wyrocznia delficka poradzia Filipowi Macedoskiemu walczy srebrnymi wczniami. Wcznia wiek brzu, jeden z czterech wiekw ludzkoci". Wcznia o wiata, promie Soca, ogie, podno, fallus; spowinowacona z si

ywotn drzewa. Tak zdziwi si Romulus, kiedy wbiwszy wczni w ziemi na Palatynie, ujrza jak niezwocznie krty korze z eleca wyrasta zaczyna; wnet caa co za dziwo! wyrasta drzewina" (Metamorfozy 15. 5658 Owidiusza, t. B. Kici-skiego). Odpowiednik laski Aarona i laski Jessego (zob. Laska: zakwitajca). Dziryt, dzida atrybut Diany; atrybut majcych wyobraa bogini portretw Diany de Poitiers, 14991566, faworyty krla fr. Henryka II; przybraa ona dziryt jako impres (godo) z napisem na banderoli: Conseguitur quodcmque petit tac. 'osiga wszystko, do czego dy'. Dziryt z poncym ostrzem wbity w serce zakonnicy atrybut w. Teresy z Avila. Wcznia Lugusa (jednego z najwaniejszych pogaskich bogw celt.) byskawica. Czarodziejska wcznia ognista, ktr bg otrzyma w darze od swego wychowawcy, Manannana, wraz z wielk proc, hememniewidk i magiczn tarcz. Wcznia w chrz. mczestwo, cnota, odwaga; jeden z atrybutw ukrzyowania; atrybut w. Hipolita, Longina, Tomasza Ap., Judy Tadeusza Ap., w. Jerzego, Michaa, Barbary, Wojciecha, Demetriusza, niekiedy te Mateusza Ap. Zwierz przebite dzirytem wystpki, grzechy. Zamana wcznia atrybut w. Jerzego (ktry mia, wg legendy, zabi smoka mieczem, gdy wcznia mu si zamaa); uszkodzony fallus; naruszona potencja seksualna krla. Wcznia i Graal zasada mska i eska. Biblijny Jzef z Arymatei mia zebra do kielicha Graala krew Jezusa spywajc z przebitego boku po grocie wczni centuriona Longina. Wcznia w. Maurycego panowanie krlw i cesarzy nm. Wcznia zawiera relikwi: gwd pochodzcy rzekomo z Krzya Sw.; przechowywana w skarbcu wiedeskiego Burgu. Kopia wczni ofiarowana w 1000 r. przez cesarza Ottona III Bolesawowi Chrobremu, obecnie w skarbcu katedry wawelskiej. Rka wczni prawa; rka tarczy lewa. Wcznia prawo, ktre broni kontraktw, procedury, porzdku obrad. Wcznia prawda; rozwaga; umiejtno odrniania dobrego od zego. ,,Pochoni

tego tym trci Ituriel lekko sw wczni, gdy nie moe aden fasz stawi czoa dotkniciu Niebiosw" (Raj utracony 4, 10335 Miltona. t. M. Somczyskiego), dotknicie wczni anioa Ituriela ujawnia oszustwo. Wcznia zwizek z Ziemi, z ktrej wyrasta drzewo-drzewce. Ponce Wcznie jedno z okrele zorzy polarnej, Grot wczni zrczno; bystro umysu: gotowo do suby wojsk. I do kogo z dzid atakowa. Ty do mnie z pergaminem, ja do ciebie z dzid jakoby sowa Wadysawa Jagiey do Krzyakw. Dzida praca dzienna. Przysowie: Skadam. dzid, sam spa id. Dziryt szybko. ..Ko czarny zagrzmia po granicie, chyy jak dziryt" (Giaur 2512 Mickiewicza). Kopia bro husarska. Przysowie: Pki kopii, poty Polakw. Kruszy kopie walczy o co, broni czyjej sprawy; spiera si o co. o kogo; dawn. walczy na kopie. Mgby z kopi goni (np. w domu; w mieszku) pusto; bieda. Lanca onierz, rycerz, wojsko. Lanca nigdy nie stpiaa pira, ani piro lancy" (Don Kiszot 1.18 Ceryantesa); onierze i literaci nie przeszkadzaj sobie wzajem. Lanca krlowa broni. Nie masz pana nad ulana, a nad lanc nie masz broni!" (Pie uanw l2 Wincentego Pola). W heraldyce: (wcznia) poczucie honoru; gotowo bojowa; szybko; wolno. WODA Woda jest symbolem chaosu, niestaoci, zmiennoci, przeobraenia, rozpuszczania si; bezmiaru moliwoci; uzdrowienia; rda ycia, odrodzenia ducha i ciaa; zmartwychwstania; potgi, podnoci: niebezpieczestwa. mierci; oczyszczenia, chrztu; wiedzy i pamici utajonych w podwiadomoci; zwierciada; prawdy, mdroci; dobra i za; aski i cnoty; duszy ludzkiej; umysu kosmicznego; zapomnienia; zasady eskiej; magii. Zob. Puchar, Waza. Woda pojmowana bya jako pramateria. zwaszcza przez ludy zamieszkae nad morzem lub rzek, np. egipski ocean pierwotny Nun; babiloski pierwotny ocean wody sod

kiej. Apsu, i wody sonej, Tiamat; biblijne wody Chaosu (tohuwabohu), nad ktrymi unosi si duch boy (Gen. 1,2). Woda jest tu wic widziana jako podstawa wszech-rzeczy; obrazem tej idei jest te rzeka lub morze opywajce albo unoszce dysk ziemi, jak np. grecki Okeanos. Woda jest te materi pierwotn, pocztkiem przyrody dlatego, e wszystko, co ywe, yje wilgoci, a martwe wysycha, e zarodki wszystkiego s mokre, a pokarm soczysty (wedug jo-skiego filozofa przyrody z VIIVI w. p.n.e., Talesa z Miletu). Jako woda chaosu unoszca ziemi, jako morze Lewiatana, materia prima wszelkiego ycia, jest ona synonimem nieuporzdkowania, przeciwiestwem Kosmosu ('porzdku'), a take przeciwiestwem uduchowionej pustyni. Woda wyobraa niestao, chwiejno, a przy tym bezwad, inercj: przybiera ksztat naczynia, do ktrego si j wlewa. Jakub mwi do Rubena (Gen. 49,4): Jeste niestay jak woda, nie wyrnisz si (spord braci)". Mwi si. e co jest (widami) na wodzie pisane, tj. nie pozostawia ladu. Woda jako masa niezrnicowana zawiera nieskoczono moliwoci, zarwno moliwo rozwoju jak i uwidu. Woda oczyszczenia. .,1 wylej na was wod czyst i bdziecie oczyszczeni od wszystkich nieczystoci" (Ezechiel 36.25). Woda przynosi symboliczn mier i takie odrodzenie w niezliczonych ceremoniaach kultowych, kiedy umiera stary", a rodzi si nowy" czowiek. Takie odrodzenie" caego ludu nastpi miao przy przejciu Izraelitw przez Morze Czerwone (Ex. 1415) i przy przejciu przez Jordan u progu Ziemi Obiecanej (Jozue 34). Podobnie rzecz si miaa z Jzefem, ktrego bracia wrzucili do studni (co prawda pozbawionej wody) w Dolanie, gdzie mia umrze (Gen. 37, 2024). i z Jeremiaszem, ktrego spuszczono do studni (co prawda zawierajcej boto, a nie wod), aby tam zgin (Jeremiasz 36, 613). Krlowie soneczni czsto umierali zanurzajc si (jsk zachodzce soce) w wodzie, natomiast boginie ksiycowe nieustannie igray w wodzie (jak wiato ksiyca), kpic si dla odzyskana dziewictwa i oczyszczenia si. Ablucje maj znaczenie rytualne i duchowe: semickie obrzdy oczyszczenia miay rwnie swoje odpowiedniki w staroytnym Egipcie, u Grekw i Rzymian. Z obrzdw tych wywodzi

si chrzest symbolizujcy odrodzenie duchowe. przyjcie do zbiorowoci, wtajemniczenie w nowy kult religijny, poczone z uzyskaniem nowego.imienia dla zaznaczenia nowego okresu ycia, rytua dugowiecznoci. oczyszczenia i egzorcyzmu (przed ochrzczeniem naley przysze imi trzyma w sekrecie, aby ze duchy nie dowiedziay si o nim). Podobne znaczenie miay rytualne kpiele przy zawarciu lubu albo przy obejmowaniu funkcji kapaskich (rytua czsto upraszczany do zwykego pokropienia, zwaszcza w krajach ubogich w wod. a pniej i w innych). W biblijnej Ksidze Liczb (19) Bg owiadcza Mojeszowi, e kiedy kto dotknie zabitego lub zmarego albo koci czy grobu jego, wtedy wezm popiou z ofiarnej czerwonej krowy spalonej za grzech, wlej na popi wody w naczynie, umocz w niej hizop i pokropi ni splu-gawionego takim dotkniciem, jego sprzty i namioty". Czepiec w Weselu (2, 15, 7902) S. Wyspiaskiego: ..Dajcie, bracie, kube wody: rce my, gb my, suknie pra nie bdzie zna". Wod yciodajn, zapadniajc, wyzwalajc, wzmacniajc s ciecze natury (jak deszcz) i pyny ciaa (jak krew. pot, nasienie. mleko, wody owodni). We wszystkich kulturach archaicznych, gdzie istnia mit o Ziemi i niebie jako rodzicach wiata, niebo zapa-dnia Ziemi niebiaskim nasieniem. Dlatego take rda, jeziora i rzeki miay wasnoci zaptadniajce. Dziewczta greckie w Tro-adzie. majce wyj za m, kpay si w Ska-mandrze. mwic: Skamandrze, przyjm moje dziewictwo!" W wielu rytuaach magicznych woda gra rol nasienia. Czste s w mitologiach bitwy bogw i bohaterw ze smokami i innymi potworami strzegcymi yciodajnej wody; zwycistwo nad nimi symbolizuje zakoczenie suchej pory roku albo suszy i odrodzenie wegetacji. Staroytni Egipcjanie skraplali wod mumie swych zmarych, aby im zapewni ycie pomiertne, co czsto przedstawiaa plastyka egipska. Studnie i rda s dla wdrownych synw pustyni miejscem radoci i wesela, doniosych spotka, rodzcej si mioci, ktra koczy si maestwem. Gocinno Bliskiego Wschodu wymaga poczstowania wie, rdlan wod do picia i wod do umycia znuonych i zbrudzonych w czasie wdrwki stp. Biblia jest hymnem na cze wody.

Ozeasz (6,3; 14,6) przyrwnuje Boga do deszczu i do rosy. Pie Mojesza (Deut. 32, 23) gosi: ,,Niech spywa jak deszcz nauka moja, niech skrapla si jak rosa nauka moja, jak deszcz na zioa, jak krople na traw, bo bd wzywa imienia Paskiego". Woda w studni, w rdle, strumieniu, morzu wpywa na losy ludzi mieszkajcych na ldzie przez wydobywajce si z niej bajeczne i mityczne stwory, dobroczynne i zbawcze albo przynoszce nieszczcia i mier. Grecki bg morza, Posejdon. wysya z morza potwora, ktry mia pore Hezjon, crk krla trojaskiego, Laome-dona; dwa ogromne we, aby udusiy Lao-koona, kapana Apollina w obozie Grekw pod Troj; ofiarowuje krlowi Krety, Minosowi, piknego byka, w ktrym zakochaa si krlowa, Pazyfae. Syrenka z bajki Andersena ratuje ycie ksiciu kosztem wasnego ycia. W balladzie Mickiewicza Swi-tezianka zakochuje si w strzelcu, ale przynosi mu mier w odmtach wody. Woda jako sprawca raju ziemskiego. W Proroctwie Ezechiela (47) rdo wypywajce ze wityni w nowej Ziemi Sw., symbol ycia nadprzyrodzonego i bogosawiestw boskich w okresie mesjaskim, staje si wielk rzek uyniajc ziemi i uzdrawiajc wody Morza Martwego. W Objawieniu sw. Jana (22,1) Chrystus ukazuje prorokowi rzek wody ycia, jasn jak kryszta, wychodzc ze stolicy Boga". ywa woda. Woda zawsze w ruchu (rzeka, morze, deszcz), zmienna w kolorach, odbijajca czowieka i wiat, mwica bekotem, bulgotaniem, szmerem, hukiem, oywiajca wyschnit rolinno, odwieajca spragnionych i chorych, oczyszczajca z brudu ciao (a wic i dusz), grona w sztormach, burzach i powodziach, zdaje si by w wielu religiach istot yw i godn czci. Reprezentowaa, jak ziemia, zasad esk. Woda gojca, odmadzajca, miaa wedug tradycji albo legendy waciwo przywracania modoci lub ycia, leczenia itd., np. woda sadzawki Siloe w Jerozolimie, w ktrej kpiel miaa przywraca siy i zdrowie (Ew. wg Jana 9,7), albo wody Owczej Sadzawki zwanej Betesda, pooonej na pnoc od wityni jerozolimskiej, ktre miay uzdrawia, gdy anio porusza ich powierzchni (Ew. wg Jana 5, 2 3). Kto pragnie,

niech przyjdzie, i kto chce, niech bierze wod ycia darmo" mwi Duch i Oblubienica w Apokalipsie 22,17. Od najdawniejszych czasw leczenie i kulty lecznicze wizay si ze rdami, strumieniami, studniami itd. Woda. jako rdo ycia w wielu mitach, jest najpowszechniejszym lekiem, zarwno we wspczesnych, jak i przedhistorycznych kpieliskach i uzdrowiskach. Takie rda, jak Forli we Woszech, Saint Moritz w Szwajcarii czy Saint-Sauveur i Grisy we Francji odwiedzane byy ju przez kuracjuszy epoki neolitu i brzu. W staroytnej Grecji najsynniejsze sanktuaria powicone Heraklesowi byy przy gorcych rdach siarczanych w Termopilach i Aidep-sos; Rzymianie mieli gorce rda w Aquae Abuale, w Aquae Grani (Akwizgranie), w Aquae Mattiacae (dzi Wiesbaden) i w in.; na rodkowym Wschodzie Kallirrhoe, gdzie bezskutecznie leczy si Herod. Wiele kultowych uzdrowisk czy si ma z pojawieniem si bstwa lub witego (np. epifania Madonny w Lourdes we Francji, w Scafati we Woszech). Rwnie wielkie rzeki maj uzdrawia kpicych si lub wypasza demony, jak np. Ganges, Dumna i Saravati w Indiach, Nil. Tybr, Jordan, Eufrat. Woda ycie. W ksice Antoine Saint-Exupery'ego Ziemia, planeta ludzi (Na pustyni 4) autor opowiada, jak Maurw, ktrych obwoono po Sabaudii, przewodnik zaprowadzi przed wielk kaskad i da do pokosztowania jej sodkiej wody, i ta woda tak upragniona, ktrej ani jedna kropla od dziesiciu lat nie spada w Porl-Etienne. szumiaa tutaj, jak gdyby... wyleway si wszystkie zapasy wiata... Chodmy... Trzeba zaczeka. Zaczeka na co? A to si skoczy. Chcieli doczeka tej godziny, kiedy Bg zmczy si wasnym szalestwem. Poauje go szybko, jest skpy". Tame (W sercu pustyni 7) do umierajcego z pragnienia na pustyni autora zblia si Beduin z naczyniem penym wody. Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru, ani zapachu, nie mona ciebie opisa, pije si ciebie nie znajc ciebie. Nie jeste niezbdna do ycia: jeste samym yciem". Nie moja to wina, e ciao ludzkie nie moe przey trzech dni bez wody. Nie mylaem, e a tak dalece jestem winiem rde (...) Nie wida sznura, ktrym (czowiek) jest przywizany do studni, ktrym jak ppowin przywizany jest

do trzewi ziemi. Jeli pjdzie o jeden krok za daleko umrze" (W sercu pustyni 6. t. W. i Z. Biekowscy). Woda jako ywio poredni midzy ywioami eterycznymi, jak powietrze i ogie. a elementem staym ziemi, midzy yciem a mierci, jak w rzekach narodzin lub mierci (Styks, Lete, Acheron itd.). tworzeniem i niszczeniem, parowaniem (sub-limacj) a uynianiem (strcaniem). Woda niebezpieczestwo dla ycia (przez grob utonicia). Grecy obawiali si go najbardziej, gdy, jak sdzili, woda zabija rwnie i dusz, gaszc jej ognist natur. ,,Niech mnie nie zatapia nawano wody i nie poera mnie gbina, ani niech nie zawiera nade mn studnia otworu swego!" (Psalm 68 17). Woda narzdzie kary. W wielkich potopach z mitw rozpowszechnionych w Europie, Azji i Ameryce, mier caej bez maa ludnoci w odmtach wody jest kar za nieposuszestwo, ale i odkupieniem grzechw i win przy pomocy tego ywiou, co ma da pocztek nowemu, moe lepszemu wiatu. W Potopie biblijnym gin wszyscy li ludzie (Gen. 68), w wodach Morza Czerwonego tonie cae wojsko faraona (Ex. 14, 2131), winny nieposuszestwa rozkazowi Pana Jonasz wrzucony jest do morza (Jonasz l. 13 16). Woda narzdzie sdu albo ujawnienia winowajcy. Odbicie w wodzie suyo wielkiej liczbie wyroczni opierajcych si na jej rzekomej mocy wieszczej. Spojrzenie na powierzchni wody (pniej na kul krysztaow) ukazywao oku wrbity popenione lub przysze przestpstwa. Rodzajem sdu boego, opierajcego si na domniemaniu. e bstwo ochroni niewinnego i przyczyni si do wykrycia sprawcy, bya prba wod\ (prba czystoci). Jest to jedyny sd boy. o ktrym wspomina Biblia (Num. 5. 1131); Bg nakazuje, aby on podejrzan o cudzostwo przyprowadzi do kapana, ktry po odpowiednich obrzdkach da pi. kobiecie wod zazdroci, wod bardzo gorzk, na ktr kltwy nagromadzi, zmieszan z pyem posadzki tabernakulum. Jeeli jest winna. ono jej wygnije, a ywot rozedmie si i pknie; jeli niewinna, zostanie zdrowa i podna. redniowieczna prba gorcej wody polegaa na zanurzeniu rki oskaronego we wrztku (gdy nie byo ladw popa-

renia by niewinny): prba zimnej wody (czyli pawienie) polegaa na wrzuceniu oskaronego o czary, zwizanego, na gbok wod; jeli uton by niewinny, jeli nie uton, zosta spalony na stosie. Woda ucisku: I da wam Pan chleb utrapienia i wod ucisku" (Izajasz 30.20) wikt dostarczony winiom bdcym o chlebie i wodzie. Woda jako ukrycie dla nieprawoci; zaplta wze, a koce utopi w wodzie (zob. Wze: Zaplataj). Woda atrybutem zgody, przymierza, przyjani; wg dawnego rytuau: la wod na szable. Czysta woda prawda, porzdek, blask drogich kamieni (np. diament czystej wody). Wypyn na czyst wod, wydoby si z tarapatw, uporzdkowa swoje interesy. Wyprowadzi co na czyste wody, uporzdkowa, doprowadzi do waciwego funkcjonowania. Przysowie: Kto chce mie czyst wod, niech idzie do rda (w. Chi vuol deifacaua chiara, vada alla fonie). Kt potrafi oczyci mtn wod? Ale gdy poczeka, a si ustoi, oczyci si sama" (Tao--leh-king 17 Lao-tse, ok. 550 p.n.e.). Woda uchodzia za ywio szlachetny. Woda najszlachetniejszym z ywiow" (gr. Ariston men hydor) i'iwi Pindar w Odach olimpijskich 1.1: 3.42; rwnie napis nad pijalni w angielskim zdrojowisku Bath. Zimna woda (pierwotnie) oszczerstwo, zniesawienie: ..Oblewaj nas zimn wod" (tac. Atjuam frigidam suffunduni) pisze Plaut w Komedii skrzynkowej 34 (ok. 200 p.n.e.); pniej synonim otrzewienia, ostudzania zapau. rozwiewania marze. Gboka woda niebezpieczestwo: Wyzwl mnie od nieprzyjaci i z gbin wd!" (Psalm 68 15). albo trudne warunki ycia: rzuci kogo na gbok wod". Rozlana woda szkoda albo bd nie do naprawienia: Wszyscy umieramy, jestemy jak woda rozlana po ziemi, ktrej nie da si ju zebra" (2 Ks. Kroi. 14,14). Mtna woda zamieszanie, niepewna sytuacja, chaos. Mci wod intrygowa, wprowadza zamt. W mtnej wodzie ryby owi wyciga z zamieszania korzyci dla siebie. Woda uporczywie kapica cierpliwe. ale skuteczne drenie albo nieznona plaga. .,Kropla dry ska nie si. lecz cigym

kapaniem" (ac. gutta cavai lapidem). Powiedzenie przypisywane Salomonowi: Trzy rzeczy wyganiaj czowieka z domu: dym(icy piec), woda (ciekncy dach) i za ona. Cicha woda niepoyteczna i grona, oznacza moe te czowieka na pozr tylko potulnego i niemiaego. Przysowia: Cicha woda mynarza nie wzbogaci. Cicha woda brzegi rwie. Strze si cichego psa i cichej wody. W Objawieniu w. Jana (17,15): Wody. ktre widziae, nad ktrymi rozsiada si wszetecznica, to ludy i tumy, i narody. i jzyki", nad ktrymi panuje Rzym. swacha babiloska, krlestwo tego wiata. Woda zwierciado duszy. ,,Duszo ludzka. jake podobna do wody!" (nm. Seele des Menschen, wie gleichst du dem Wasser!. z wiersza Goethego Gesang der Geister uber den Wassern 3233). W miejscowociach pooonych nad wod wielu mieszkacw wychodzi przed wieczorem na wybrzee, na bulwar, aby popatrze na wod. pokontemplowa, wej w gb siebie, odsun si na chwil od spraw powszednich. For water and meditalion, they say, go together" ang. 'Bo woda i rozmylanie kojarz si z sob' (Waterland 3 Grahama Swiffta). Woda mdro. Babiloski Oannes ptryba, pczowiek wynurzy si z wody i nauczy ludzi sztuki pisania, rolnictwa, nawadniania, architektury itd. Co noc znika z powrotem w morzu. Babiloczycy nazywali wod domem mdroci". ..Wod gbok s sowa z ust ma, potokiem wylewajcym zdrj mdroci" (Ks. Przypowieci 18.4), Woda niewiadomo (nm. das Unbewusste, w ktrej czyha mog niebezpieczestwa dla racjonalnego ego") i niepami. Woda niepamici, woda letejska przynosia zapomnienie duszom zmarych (wg mitologii grecko-rzymskiej). gdy napili si jej z rzeki Lete. Woda i wino ludzka i boska strona Chrystusa. Cud w Kanie Galilejskiej to przemienienie wody w wino (Ew. wg Jana 2, l12). Odwieczny spr o rol alkoholu w twrczoci i w codziennym yciu: poeta starszej komedii attyckiej, Kratinos. pisa okoo 450 r. p.n.e.: Z picia wody nigdy nie powstaje sztuka". Horacy w Listach l. 19, 2 pisze: ..Nie przetrwaj pieni powstae przy wodzie" (ac. N vivere carmina possunt, quae scribuntur aquae potoribus}. Ale pisarz

amerykaski XIX wieku H.D. Thoreau w opowieci Watden r, l, powiada: Woda to jedyny napj mdrego czowieka". Podobnie starszy od niego niemal o dwa wieki Wacaw Potocki w wyjtku z Syloreta (O wite lasy!... 9799): Niechaj z szczerego zota delikaci kanar (tj. wino kanaryj-skie) pijaj, wod ja ukracam pragnienie; ywy strumie u mnie paci (tj. liczy si, popaca)". Francuskie przysowie natomiast gosi: ,,Wszyscy li ludzie pij wod, czego niezbitym dowodem by potop". Por. Wino. Woda i krew zob. Krew (i woda). Woda i mleko zob. Mleko (i woda). Astrologia czy wod ze znakami zodiaku: Rak, Wodnik, Ryby i Skorpion. Woda wyobraana przez: Ksiyc, pksiyc, per, kielich, naczynie, liter M, linie faliste, zygzakowate, wszystko co wklse, wygite, wydrone. Znak wodny: tajny symbol redniowieczny, ktrym chrzecijascy heretycy i mistycy porozumiewali si w sprawach wiary. W marzeniu sennym: (kpa si) utrata przyjaciela albo krewnego; (wrztek) szczcie; (wpa do wody) przeladowanie, ruina; (mtna) kopoty, ktnia. Wodnik (Aquarius) gwiazdozbir rwnikowy widzialny w Polsce latem i jesieni, znak zodiaku, znak dzienny, powietrzny, wilgotny, krwisty, zimna, ciemnoci, powodzi, deszczu, burzy, pomylny emblemat braterstwa, wsppracy, solidarnoci, tolerancji; rzdzony przez planet Saturn, do ktrej dodano (po jej odkryciu) planet Uran. Wyobraany jako czowiek wylewajcy z dzbana wod do pyska Ryby Pd.

WZ
Wz (rydwan myliwski, bojowy, triumfalny. biga, kwadryga itd). symbolizuje tarcz soneczn, pojazd boga, zbawienie, siy kosmiczne i psychiczne; obok, wist wichru; wadz, autorytet, organizacj; spr, potg wojenn, wojn, przeraenie, wyczyn, czyn bohaterski, podbj, triumf, saw; zemst, gniew; pomoc, przezorno; ja, ciao ludzkie, nisze instynkty; por. Koo; Soce. Wz bojowy dwukonny, wz elazny, kosisty, rydwan wojenny uywany do wjedania w szeregi nieprzyjaci, zaopatrzony z bokw, z dou i na osiach w sierpy, kosy

i miecze. Nie bdziemy mogli wnij do gry, poniewa Chananejczycy uywaj wozw elaznych" (Jozue 17,16). Sisara (wdz chananejski) mia 900 wozw kosistych" (Ks. Sdziw 4,2). Rydwanw uywano prawdop. naprzd na pogrzebach krlewskich, pniej na wojnie, wycigach i polowaniu. Pojawiy si w Mezopotamii ok. 3000 p.n.e. W tysic lat pniej rydwan bojowy zrewolucjonizowa strategi i taktyk wojny (podobnie jak czog w l. i 2. wojnie wiat. XX w. n.e.), przyczyniajc si do zwycistwa Hyksosw w Egipcie. Hetytw w Anatolii, Arian w pn. Indiach i Mykeczykw w Grecji, a pod koniec XV w. p.n.e. rozpowszechni si w Egipcie, na Bliskim Wschodzie, na Krecie i w pd. Europie. Za czasw Filipa II i Aleksandra Macedoskiego rydwany byy ju wyparte przez jazd, ale wycigi rydwanw stay si g. dyscyplin sportow igrzysk olimpijskich i pytyjskich, oraz cyrkw rz. (dwukonne bigi i czterokonne kwadrygi); przewoziy te triumfatorw rz. w uroczystych procesjach. Wyobraano je na ukach triumfalnych i na monetach. Najpniej przyjy si wozy (transportowe) w wiecie muzumaskim. Pod panowaniem tureckim nie byo w Atenach do 1833, a na wyspie Kos do 1912 ani jednego wozu. Wg mit. gr. wozy wynalaz Erichtonios, aby ukry, e mia we zamiast ng. Wz jako symbol buddyjski i platoski konwencjonalne okrelenie ego, jani, gdy istnieje tylko jako poczenie swych czci skadowych: gdy je rozpatrywa oddzielnie, wz przestaje istnie. Wz mio seksualna. W mit. babil. bogini Isztar, chcc uwie Gilgamesza. ofiarowuje mu wz ze zota i lazurytu. Wz nowy nosiciel Arki Przymierza. ,,I woyli skrzyni bo na wz nowy (...) a synowie Abinadaba prowadzili wz nowy" (2. Ks. Krl. 6,3). Wz ognisty duchowe wywyszenie czowieka. A gdy (Eliasz i Elizeusz) szli i idc rozmawiali, wz ognisty i konie ogniste rozczyy obydwu, i wstpi Eliasz przez wicher do nieba" (4. Ks. Krl. 2,11). Wz zbawienie. A wozy twoje (Panie) s zbawieniem" (Habakuk 3,8). Powrz wozowy grzech. ,,Biada wam. ktrzy cigniecie nieprawo powrzkami

marnoci, a grzech jak powrz wozowy" (Izajasz 5,18), Wz Soca bg Soca; ruch Soca po firmamencie. (Jozjasz) kaza (...) rydwan boga Soca spali" (4. Ks. Krl. 23,11). Boe wozy moc Pana Zastpw. Wozw boych wiele dziesitkw tysicy" (Psalm 67 18). Wozy Izraela sia Izraela (prorok Eliasz by tym dla Izraela, czym wozy bojowe dla wojska): Wozie Izraela i wonico jego!" (4. Ks. Krl. 2,12). Wz niebieski chmur i obokw u staro. ydw pojazd Boga, dla Grekw praczasy, chaos, pierwsze pokolenie bogw (Uranos) poprzedzajce olimpijski porzdek ruchw Soca i gwiazd. Ty, Boe (...) czynisz oboki wozem twoim, przechadzasz si na skrzydach wiatrw" (Psalm 103 3). Szczerozoty wz Cherubw w wityni jerozolimskiej, rozcigajcych skrzyda i zasaniajcych skrzyni przymierza Paskiego" (/. Ks. Kronik. 28,18). Wz sawa. Tam umrzesz i tam bdzie wz sawy twojej, haba domu pana twego" (/za/a.sz22,18). Rydwany bogw ulubiony motyw dekoracyjny; zwierzta cignce wozy bogw wyobraaj ich cechy, np. rydwan-wz ind. boga wedyckiego Ardany cign biae konie symbolizujce czysto duszy boga, wz Zeusa cign ory, Hery pawie. Afrodyty gobie a. jelenie, Demeter skrzydlate smoki a. we, Artemidy i Ojca Czasu jelenie, Dionizosa pantery, tygrysy, centaury, Rei-Kybele lwy, Posejdona hip-pokampy, Hadesa-Plutona 4 kar konie, Hefajstosa psy, Kronosa byki, Her-mesa jaszczurki, bociany a. barany, Ateny sowy, Aresa wilki, Okeanosa wieloryby. Pana kozy, Sylena osy, Nocy koguty, nimf morskich delfiny. Admeta dziki i lwy. Nieboskonu niedwiedzice, Jutrzenki i Kupidyna 4 biae konie, Diany i Luny biay i kary ko, Sawy sonie, Frei koty, Dziewictwa jednoroce, Soca (Heliosa, Apollina) 4 rumaki. Zoty rydwan Posejdona umierza wzburzone fale morskie; Zeus przejeda! przez zachmurzone niebo z oguszajcym turkotem k-grzmotw i trzaskaniem biczw-byskawic. wite wozy bogw w wielu kultach. Posgi Ozyrysa woono w odzi-wozie;

bogowie skand. Wanowie Freyr i Freja w wozie cignitym przez ludzi zapewnia mieli urodzaj i dobr pogod. Wozy wi si szczeglnie z bogami Soca i wegetacji, jak Rea-Kybele, Attis, Mitra, Apollo itd. Wz Tespisa teatr objazdowy. Najstarszy tragik attycki, Tespis, mia obwozi swoje dramaty na wozie (Sztuka poetycka 276 Horacego). Zaprzga konie (a. woy) za wozem czyni co w niewaciwej, odwrotnej kolejnoci. ,,Stawiam wz przed koniem, jak Homer" (Do Attyka, 1,16 Cicerona). Gr. hysteron prteron 'pniejszy wczeniej'; ac. plaustrum boyem trahit 'wz cignie wou'. Wz dwukoowy, rydwan bosko w podwjnej postaci, jak Awinowie (Nasatiasowie), podwjne bstwo wedyjskie (Indie) jedce po nieboskonie zotym rydwanem, wyobraajce prawdop. gwiazd zarann i wieczorn; jak Dioskurowie (Kastor i Polideukes). Wz czterokoowy rwno harmonijna czca umysy tego samego rzdu (Pseudo-Denys Areopagita). Wz w tradycji yd.-chrz. rydwan Boga i aniow; Koci kat.; Chrystus. May Wz, Wielki Wz Maa, Wielka Niedwiedzica (konstelacje pn.). Wz Dawida, Wz Anielski (Hiob 9,9; 38,32) Wielki Wz, Wielka Niedwiedzica. ,,Niesusznie posplstwo zwie go Dawidowym, gdy to jest wz Anielski. Na nim to przed czasy jecha Lucyper, Boga gdy wyzwa w zapasy, mlecznym gocicem pdzc w cwa w niebieskie drogi, a go Micha zbi z wozu, a wz zruci z drogi. Teraz popsuty midzy gwiazdami si wala" (Pan Tadeusz 8, 805 Mickiewicza). Wz kara. W rdw. i pniej karano prostytutki i przestpcw obwoc ich po miecie i batoc. Wz z sianem rdw. flamandzki symbol podania dbr doczesnych, nieuczciwego bogacenia si, pogoni kleru za benefi-cjami i prebendami; zaj niepotrzebnych i bezpodnych; ukazywany w pochodach karnawaowych. Synny obraz Hieronima Bo-scha, rodkowa cz tryptyku, Madryt, Prado. Wz (u kabalistw) ciao ludzkie, doczesny, egzystencjalny aspekt czowieka; wonica ja, konie .sia yciowa, lejce sia woli i inteligencja.

Wonica i wz. Wonica rozsdek. rozum kierujcy namitnociami i popdami. siami kosmicznymi i psychicznymi, duchowa natura czowieka wyznaczajca kierunek i szybko ruchu. Wz strona materialna, fizyczna natura czowieka, jego nisze namitnoci, podania i apetyty, instynkt zachowania i instynkt niszczenia, wehiku wonicy-duszy. Przysowie ang.: Mio sucha jak wonica piewa, ale nie jak wz piewa. Najgoniejszy wz najatwiej si wywraca. Wonica Czas. wz wiat. Jak wonica wyrwany za wosy z wozu taki bdzie Czas, i jak pusty wz zrzucony w przepa przez nieokieznane konie taki bdzie wiat" (Dom ycia II 90 'Retro me, Sathana!' Dantego Gabriela Rossettiego). Wonica (Auriga) gwiazdozbir nieba pn. Wz wrki wyraa jej cechy i humory, dobre czy ze. ,,Kada wrka jedzi wozem z innego materiau: jeden hebanowy, cignity przez biae gobie, drugi z koci soniowej, cignity przez kruki; inne znw s cedrowe (...) Gdy wrki wpadaj w gniew, zaprzgaj do wozw skrzydlate smoki lub we ziejce ogniem" (La biche au bois Char-lesa Perrault). Snad si krlowa Mab widziaa z tob (...). wozem jej prny laskowy orzeszek, dzieo wiewirki lub majstra robaka" (Romeo i Julia 1,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego). Wozy alegorie. Osio cignie wz lenistwa, mu wz biedy, czarne byki wz mierci, kogut wz czujnoci, sonie wz Sawy, cielta wz wiosenny, nietoperze wz Nocy, skrzydlate rumaki wz Jutrzenki. Czarny wz karawan. ..Czarny wz si toczy jak mi ciemno! ten wz czarny ciemni moje oczy" (Marsz pogrzebowy 34 Kornela Ujejskiego). Rydwan gniew. ..A rydwany jego gniewu piorunowe tworz chmury i ciemna jest Jego cieka na skrzydach nawanicy" (O Wor-ship the King Roberta Granta). Wz Drzymay symbol walki chopw polskich z Poznaskiego z polityk germanizacyjn rzdu pruskiego na pocz. XX w.: zabroniono Polakom stawiania budynkw mieszkalnych na nowo nabytych parcelach, Micha Drzymaa zamieszka wic w wozie cyrkowym, ktry przesuwa z miejsca na miejsce.

Wz albo przewz konieczno wyboru: albo albo. Raz na wozie, raz pod wozem raz w dobrej. raz w zej sytuacji. Pite koo u wozu osoba lub rzecz zbyteczna. Jecha z kim na jednym wzku dzieli z nim wsplny los, wspln dol. W heraldyce: wz zwycizcy. W marzeniu sennym: nagroda.

WRBEL Wrbel jest symbolem rozwizoci, podnoci, zodziejstwa; Diaba; wojowniczoci, odwagi; chytroci. czujnoci, naladownictwa, pamici; przywizania do czowieka; oczyszczenia; melancholii, samotnoci; maej wartoci, skromnoci. Wrblom od czasw antycznych przypisywano rozwizo i lubieno, podobnie jak gobiom, uwaano, e nawet ich jajka maj wasnoci afrodyzjaku; wrble stay si wic (tak jak pliszki) ptakami Afrodyty; przez ni byy te zwizane z morzem (gdy Afrodyta powstaa z piany morskiej). Podstaw takich opinii byy najpewniej charakterystyczne toki. gdy samczyk wierkajc taczy wok samiczki, a ona go odpdza. Jednak ten pozornie tak erotyczny balet koczy si z reguy platonicznie rozfru-niciem si uczestnikw w przeciwne strony. ..Ten wykaponiony namiestnik wstrzemiliwoci cae pastwo wyludni. Wrblom nawet nie wolno pod jego dachem si gniedzi, zbyt s jurne" (Miarka za miark 3,2 Szekspira, t. L. UIricha). W plastyce w rkach modej kobiety wrbel oznacza swawol, nieskromno. podanie: moe te oznacza, e wyobraa ona Lesbi. kochank poety rz. Katulla (Caius Valerius Catullus. ok. 86po 54 p.n.e.). .,0 pacz. Wenero! Paczcie. Kupidynki! Paczcie wy wszyscy, co tkliwiej czujecie: umar wrbelek, rozkosz mej dziewczynki. ktrego ona ukochaa przecie wicej od oczek swych" (Na mier'wrbla Lesbii l5 Katulla, t. W. Zechentera). Wrbel podno; wyprowadza co rok trzy lub cztery serie modych, kada wykluta z piciuszeciu jaj. Wrbel samotno (w Biblii): Nie spaem i staem si jak wrbel samotnik

na dachu" (Psalm 101 8). Francuskie moineau 'wrbel' znaczy waciwie 'zakonniczek. mniszek'. Wrbel przywizanie do czowieka. prawda, e interesowne. Wywdrowal z tropikalnej Azji i rozprzestrzeni si po wiecie idc w trop za czowiekicm-rolnikiem; nic osiedla si dalej ni o pl kilometra od siedzib ludzkich. Przysowie ac. z XIII w. n.c.: Wrbel zostaje pod okapem, a jaskka ucieka. Ale te susznie uwaa si go za zodzieja ziarna i dotkliwa plag rolnictwa, Przysowie: Kto bierze adn dziewic, sieje dla wrbli pszenic (bo zostanie rogaczem. zdradzanym mem). Wrbel oczyszczenie. Krew wrbla miaa, wedug polece Boga dla Mojesza. due znaczenie przy oczyszczaniu trdowatych (Lev. 14). Wrbel Diabe; w. Dominik oskuba wrbla ywcem, aby dokuczy Diabu. Wrbel butno. zaborczo, pewno siebie; cechy te wykazuje w stosunku do innych ptakw, nawet wikszych od siebie. Wrble przywaszczaj sobie gniazda jaskek. wyrzucajc ich pisklta lub zabudowujc je i duszc. Przysowie lr.. hiszp.: Dwa wrble na jednym kosie niedugo poy-j w zgodzie. ,.'Who killed Cock Robin?' '!,' said the Sparrow, 'with my bow and arrow, l Killed Cock Robin'" ang. ..'Kto zabi Rudzika'.'' '.la' powiedzia Wrbel, 'strza z uku zabiem Rudzika' " (Zbir adnych piosenek Tomcia Palucha', ok. 1744), Wrbel dobra pami, naladownictwo. chytro. przebiego; potrafi unika najkunsztowniejszych paci i puapek. Starego wrbla na plewy nie zapiesz. Stary wrbel wie o wszystkich dziurach w strzesze. ..Dusza nasza jak wrbel umkna z sida ptasznikw" (Psalm 123 7). W rzeczywistoci cechuje go tylko daleko posunita ostrono i strach przed wszystkim, co nowe i nieznane. Wrbel proletariuszem wrd ptakw: szary, niepozorny. ..Nawet wrbel znalaz domek (...). gdzie skada pisklta swoje" (Psalm 83 4), Wrbel maa warto. ..Kto jest pierwszym wrd wrblw. nie jest pierwszym z ptakw" (Wrbel K Ignacego Krasickiego). Sowo wyleci wrblem, a wraca woem. Sowo nic wrbel u mnie (tj. ja dotrzymuj sowa). Wrble gnied mu si w gowie

(tj. jest lekkomylny, pdziwiatr). ..l zda si wrbli dwch w Polszczc nie wa" (Zawi-sza Czarny 7.1121 Sowackiego). Przysowie: Lepszy wrbel w garci ni kanarek na dachu (tj. lepsza rzecz mao warta, ale pewna). z. bajki Ezopa Stowik i Jastrzb, w ktrej sowik, schwytany przez jastrzbia, prosi aby go wypuci, gdy. starczy mu tylko na jeden yk i radzi mu zaj si jakim pokaz.niej-szym upem. ..Drwi z wrb. Lichy nawet wrbel nie padnie bez szczeglnego dopuszczenia Opatrznoci" (Hamlet 5.2 Szekspira. I, .1. Paszkowskiego). W Ew. wg Mat. 10.29: ..Czy nie sprzedaj dwch wrbli za miedziaka? A wszake aden z nich nic spadnie na ziemi bez woli ojca waszego". Za grosz dostan 9 wrbli" (Troilus i Kresyda 2.1 Szekspira, tt. L. UIricha). wierkanie wrbli prny haas, wrzawa. plotki, obmowa, .luz i wrble o tym wierkaj (wiergocz) to nie sekret. ,,(Maciej) z czapki proso w traw miota dla wrblw; spada z dachw krzykliwa hoota" (Pan Tadeusz 6.5956 Mickiewicza). Wrblego stada miech posucha (...). Tak ta sobie wiergol: Wie, gdzie pse-nica? Wiem wiem? Wie? Wiem! (...) Mnie wier, tobie wier! wier! wier!" (Zaczarowane koo l Lucjana Rydla). Wrbel obywatel czasu i przestrzeni. ..Kochany wrblu mj. obywatelu czterech pr roku i wiata caego, bywalcze wszystkich drg" (Wrbel 13 L. Staffa). Strach na wrble kuka postawiona dla odstraszenia wrbli czynicych szkody w polu a. w ogrodzie. Wygldasz jak strach na wrble jak czupiradlo. straszydo. Sejm wrbli w duych miastach od wrzenia do pierwszych mrozw wrble masowo gromadz si przed zachodem soca na niektrych drzewach i haaliwie wiergocz. jakby odbywajc gorczkowe narady. Sens lego zwyczaju jest tajemnica wrbli. WYSPA Wyspa symbolizuje odosobnienie, osobliwo. osamotnienie, ucieczk od wiata. pierwotne centrum duchowe, schronienie przed otaczajcym oceanem miernoci a. namitnoci, a. podwiadomoci, nadnaturalny wiat. Kosmos; porzdek, pokj, szczcie. pikno, doskonao, raj: trwao. wyszo; utopi: kobieco; mier. Elizjum,

miejsce pobytu dusz; wyzwanie dla podrnika, odkrywcy; Angli. Wyspy narodw najodleglejsze krainy. Straszny bdzie Pan (...) i bd mu si kania mowie z miejsca owego i wszystkie wyspy narodw" (Sofoniasz 2,11). Wyspa powabnych kobiet, czarodziejek, wrek, wyroczni, rajska wyspa pena pokus i niebezpieczestw, wystpujca w licznych legendach eglarskich. Ogygia, bajeczna wyspa na ppku morza" (tj. z dala od ldw), gdzie mieszkaa nimfa Kalipso, u ktrej Ody-seusz spdzi siedem lat (Odyseja 7 Homera). Biaa Wyspa pogrzebowa, gdzie kapankami byy pikne kobiety, na ktr nimfa Tetyda uniosa ciao swego syna, Achillesa, porwawszy je ze stosu caopalnego, a Posejdon ciao swego syna, Likosa. Acheloos, bg rzeki w Etolli, zamieni pi nimf w wyspy Echinady (na M. Joskim, naprzeciw ujcia rzeki Acheloos). Neptun zmieni w wysp Pe-rimel, ktr ojciec zrzuci ze skay w morze za to, e kochaa Acheloosa (Metamorfozy 8, 554610 Owidiusza). Kytera (Cytera), wyspa mioci na M. rdziemnym naprzeciw pd.-wsch. wybrzea Peloponezu, syna kultem Afrodyty. Sena na Atlantyku (dzi Sain u wybrzey Bretanii) bya w staroytnoci wyroczni dziewiciu dziewic galijskich uwaanych za czarodziejki umiejce przeobrazi si w dowolne zwierz. Wyspa Kosmos w zmniejszeniu, kompletny i doskonay, o skoncentrowanej wartoci kultowej, zw. jeeli znajduje si na niej witynia a. sanktuarium bstwa. Wyspy pywajce. Delos w archipelagu Cykladw (dawna Ortygia, dzi Mikri Diios) wg legendy krya po morzu dopki nie zakotwiczy jej Zeus, aby moga przyj Leto cigan przez zazdrosn Her. Symple-gady, dwie skay na Morzu Czarnym u wejcia do Hellespontu, ktre wg mitu gr. zwieray si, gdy chciao si midzy nimi przepyn; unieruchomione przez Argonautw. Ajolia, wyspa pywajca, gdzie mieszka Ajolos (Eol), wadca wiatrw (Odyseja 10,1 i nast. Homera). Wyspy Bogosawionych a. Szczliwych, pooone na skraju Ziemi, na Zachodnim Oceanie, gdzie bohaterowie wyrnieni przez Zeusa wiedli szczliwy, wieczysty ywot (Prace i dni 171 i nast. Hezjoda). Wyspa raj, nadnaturalny wiat, gdzie przebywaj bogowie i dusze zmarych, jak

np. w mit. celt. Avalon, ziemski raj, pomiertna przysta krla Artura; Wyspa Szczcia z irl. eglugi Brana; Wyspa Raju Ziemskiego z irl. eglugi w. Brendana; Wyspa Siedmiu Miast na Atlantyku z XVII-wiecznej legendy, utopijny raj, gdzie zamieszkao siedmiu biskupw hiszp. wygnanych przez Maurw. Wyspy w podaniach, legendach. Atlantyda, wg b. dawnej legendy olbrzymia wyspa na Atlantyku, na ktrej miao istnie zamone pastwo; wyspa zapada si nagle w gb oceanu ok. 9500 r. p.n.e., co byo kar bosk za grzechy jej mieszkacw (Timajos 235; Kritias 113126 Platona). Wyspa Bimini, na ktrej tryska miao rdo Modoci, przywracajce ludziom peni si modzieczych. Ponce de Leon, Narvaez, de Soto i inni podrnicy i odkrywcy poszukiwali tej wyspy i rda na Florydzie, Bahamach i na innych wybrzeach Ameryki, jednak nadaremnie. Bezludna wyspa grzbiet wieloryba. Podrni lduj na wyspie, ktra okazuje si grzbietem olbrzymiego wieloryba (a. kolosalnej ryby), jak w egludze w. Brendana (1121) mnicha Benedykta. Zob. Wieloryb (chytro). Wyspa Dzwonna (fr. L 'Isle sonante) zamieszkana przez grajkw pogrzebowych zmienionych w ptaki (Gargantua i Pantagruel 5 Rabelais'go). Wyspa ptaskonosw kraina duchowej i moralnej paskoci (jw. 4,9). Wyspa wyzwanie dla podrnika-odkrywcy. Inni (...) l po zaszczyty synw za granic; jednych na wojn w zapasy z fortun, drugich, by gdzie tam wyspy odkrywali" (Dwaj panowie z Werony 1,3 Szekspira, t. S. Komiana). Wyspa Szmaragdowa Irlandia; aluzja do bogatej rolinnoci wyspy. Wyspa Anglia, Brytania.,,Pomnij, krlu (...), na przyrodzon si naszej wyspy, ktra zakwita jak ogrd Neptuna, jak niezdobytym otoczona murem ryczc fal i ska palisad" (Cymbelin 3,1 Szekspira, t. L. UIricha). Wyspa bezludna, wyspa nieznana, wyspa czarw i zaskakujcych zjawisk temat lit., bani, legend, jak wyspy na O. Indyjskim w Podrach Sindbada eglarza (z Bani z 1001 nocy), wyspa Aleksandra Selkirka (Mas a Tierra w archipelagu Juan Fer-

nandez na Pacyfiku), wyspa Robinsona Crusoe (powie Daniela Deloego), Wyspa Skarbw (powie R.L. Steyensona) i wiele innych. wita wyspa ono matki. Igraj, dzieci, na onie matki! Na tej witej wyspie nie znajdzie ci pospna zgryzota, nie znajdzie troska" [.Bawicy si chopiec Friedri-cha Schillera). Wyspiarstwo duchowe odrbno duchowa. Miasto Stu Wysp Wenecja pooona na 118 wysepkach, przecita przeszo 150 kanaami; ..Wenecja uroczycie na stu wyspach tronowaa" (Childe Harold 4, l Byrona). Wyspa Zaczarowana miejsce wiecznej wiosny, z dala od zesputego wiata. Precz z systemami! Precz z zepsutym wiatem! Oddychajmy powietrzem Zaczarowanej Wyspy" (The Ordeal of Kichard f'everel 19 George Mereditha). Wyspa miejsce wybrane miejsce pokoju, ukojenia i wiedzy wpord morza niewiedzy i niepokoju, wite, biae centrum pierwotne. Wrd oceanu czarnej kawy pyn do Wyspy Ukojenia" (egluga l2 Ludwika Szczepaskiego). W marzeniu sennym: opuszczenie; obraz miejsca, gdzie w przyszoci nastpi ma zaspokojenie marze.

ZAJC (Szarak, Krlik)

Zajc symbolizuje szkodnictwo, oszustwo, brak zasad, fasz, zoliwo, kapryno, niestao; wynioso; obd; samotnictwo, melancholi, kontemplacj; intuicj, mio wiedzy, ciekawo, spryt, zaradno; wczgostwo, szybko, czujno, bojaliwo, tchrzostwo; pokor, dobroduszno; ycie. zmysowo, podno, zmartwychwstanie, Wielkanoc, wiosn; wegetarianizm. Zajc w wielu mitologiach powicony jest Ksiycowi (tak jak kogut Socu). gdy buszuje po ciemku, a w dzie sypia; przeto zwizany z. noc, snem. powiat Ksiyca, ksiycow Artemid; prowadzi ywot przyziemny a. zamieszkuje nory (krlik), czy si z. Matk Ziemi, bogami wiata podziemnego, rolinnoci, yw wod, odradzaniem si ycia i tajemnicami mierci. Towarzysz Hekate. bogini Ksiyca na nowiu, ktra nawiedzaa rozdroa jako wadczyni czarw. Czarownice i wiedmy

chtnie przybieray posta zajca, ktrego, zdaniem dawnych myliwych, ustrzeli wtedy mona byo tylko srebrn kul. Potem zawsze kto we wsi by identycznie ranny i umiera. Dlatego przebiegnicie drogi przez zajca ma przynosi nieszczcie, rwnie u niektrych plemion afrykaskich; w Skandynawii jeszcze w XIX w. rybak rezygnowa z wypynicia na morze, gdy na drodze do odzi spotyka zajca (a. pastora lub kobiet). Przysowia: Z zajcem si potka gotowe nieszczcie. Zajc drog przeszed (wic wrmy si raczej). Kobiety w ciy bay si spotkania z zajcem, bo dziecko mogoby si nabawi zajczej wargi (zob. niej). Czarownice rzdziy burzami, zwaszcza na morzu, dlatego na statku nie wolno byo uy sowa ,,zajc". Zajc umieszczony w Biblii wrd czterech istot maluczkich na ziemi, a mdrszych nad mdrce" zajczek, gmin nieduy, ktry czyni sobie w skalach oe swoje" (Ks. Przypowieci 30,26). Zajc tchrzostwo; rwnie zajcza skrka, zajcze serce, zajcze poty. W rdw. plastyce zajc cigajcy rycerza oznacza tchrzostwo. Przysowia: Zajc wlaz mu w nogi (tzn. stchrzy i uciek). I zajczek wtenczas miay, kiedy lew w klatce. Jak zajc na bbnie (dry, boi si). Lwu zdechemu zajc brod skubie. Zajcze ycie. W bajce Ezopa zajce, znuone yciem w bezustannym strachu, uday si nad staw, aby si utopi, gdy kilka ab wystraszonych szmerem wskoczyo do wody; wtedy zajce zrzeky si swego zamiaru. Kady ma swoj ab, co przed nim ucieka, i swojego zajca, ktrego si boi" {Zajc i aba 278 Mickiewicza wg Lafon-taine'a). Zajc, jak sdzono, pi z otwartymi oczami, sta si wic atrybutem czujnoci, a w sztuce staroegip. Ozyrysa zmartwychpo-wstaego dziki interwencji Izydy. L) ydw reprezentuje zadum, intuicj, wiato. ukryty pomie, oywcze gorco, otwarte drzwi a. okno, ale do konsumpcji si, jako zwierz nieczyste, nie nadaje. Zajc szybko i szybko mijajce chwile ycia. Przysowia: .luz zajc za gr (tj. ju za pno, ju po wszystkim). Poluje na zajce wozem zaprzonym w woy. Robota nie zajc (tj. nie ucieknie). Przysowie

starogr.: Musisz szybko biec, by zapa zajca. Zajc spryciarz, filut, frant, wyjadacz, zwaszcza gdy wielokrotnie szczwany. lawirant, wyga, zrczny taktyk, przebiega sztuka, uosobienie dowiadczenia i chytrej dobrotliwoci. Zajc wyskakuje, skd si nie spodziewasz" (Don Kiszot 2,10 Ceryantesa, t. A.L. i Z. Czerny). Zajc podno. W antycznej Grecji istota zaszczuta, gatunek utrzymujcy si przy yciu tylko dziki niezwykej podnoci, bo: poluje na kady zwierz, ptak i czowiek (...). Jedyne to ze wszystkich zwierz, ktrego samica przed wydaniem podu zachodzi powtrnie w ci" (Dzieje 3,108 Herodota, t. S. Hammera). Dla jednych by to wynik popdu mechanicznego, pozbawionego elementw uczuciowych, dla innych rezultat lubicnoci i rozpasania. Dlatego szarak i krlik byy atrybutem Afrodyty (Wenery) i Erosa, czsto przedstawiane na obrazach, gdzie gwnym tematem jest para kochankw, na hellenistycznych martwych naturach jako symbol szczcia, na grobowcach jako emblemat przemijania czasu i krtkoci ycia. Podno zajca wie si te z obfitoci, bujnoci, mnoeniem dbr, a zatem i z niepowcigliwoci, nieumiarko-waniem, trwonieniem, marnotrawstwem. U Grekw zajc by emblematem padziernika, jesieni, niw, urodzaju; zimy. W staro. Rzymie hodowl krlikw przejto od Iberw po zdobyciu Hiszpanii. Krlik na monetach rzymskich za czasw Hadriana (urodzonego w Hiszpanii) by emblematem prowincji Hispania. Zajc w chrzecij. wiosna i Wielkanoc; podno i zmysowo. Niekiedy przedstawiany (biay zajc) pod stop Marii, co ukazywa ma zwycistwo czystoci nad pokusami ciaa. Zajc i jajko wielkanocne s pozostaociami pogaskich, przedchrzecijaskich rytuaw urodzaju; artobliwe wyobraenie zajczka wielkanocnego skadajcego jajka to poczenie dwch potnych symboli podnoci. Rwnie symbol zmartwychwstania. Kocioa; biednych i pokornych; saboci, szybkoci, tchrzliwoci. Krlik nowicjusz dopuszczony do wtajemniczenia w misteria. Zajc dobry posiek. Ze wszystkich czworonogw zajc dziery pierwsze miejsce" (jako przysmak) (Epigramy 13,92Marcjalisa).

Zajc melancholia. W redniowieczu utrzymywano, e zajc jest najbardziej melancholijnym stworzeniem i e leczy si z melancholii skubic dzik cykori-podrnika. Rwnie spoywanie zajca miao napawa melancholi. Zajca traktowano te jako istot bezpciow a. zmieniajc pe co rok (w folklorze wielu krajw). Zajc lekcewaenie, wynioso. W bajce Ezopa pierwszy do mety przychodzi w wycigu o zakad w, bo lekcewacy go jako biegacza zajc zbyt pno puci si za nim w pogo. Zajc poczciwiec. Czowiek zabija zajca, ale go lubi poczciwego zajca widzi nawet na ksiycu" (Zajc 7 Adolfa Dygasiskiego). Zajc marcowy (ang. March hare) obkany, ze wzgldu na jego zachowanie si w marcu, w okresie godowym. Mie zajczki w gowie mie bzika, fioa, by nieco pomylonym. Zajc, zajczy eb rzecz mao warta. Szkoda ust (...) suszy ktni o zajca" (Pan Tadeusz 2.806 Mickiewicza). Przysowie ang. z XVI w.: Stawiam zajczy eb przeciw gsim drbkom (zakad niezbyt ryzykowny). Zajcza apka talizman aktorski. Noszona w kieszeni chroni ma przed blami reumatycznymi i kurczami. Dawano te do noszenia uczniom i niemowltom do koyski. W heraldyce: spokj na ustroniu; owiectwo, szybko, czujno, podno. W marzeniu sennym: (krlik): (czarny) kamstwa, niepowodzenia; (jedzcy) wyzdrowienie; (szary) maestwo; (zabijany) groba zdrady; (biay) przyja, powodzenie. Krlik dowiadczalny suy w laboratoriach biologicznych do eksperymentw; przen. czowiek, na ktrym dokonuje si dowiadcze medycznych (zw. kobiety w niemieckich obozach koncentracyjnych za rzdw Hitlera). Zajc (Lepus) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce widzialny zim, w pobliu Oriona i Psiej Gwiazdy uzupenia obraz polowania. Zajczki wiato soneczne odbite w lusterku. Zajcza warga med. rozszczepienie wargi grnej u noworodka ludzkiego; nazwa od podobiestwa do wargi zajczej; uwaano, e sprawiaj to elfy albo ze wrki; por.

wyej (Spotkanie z zajcem). To demon Flibbertygibbet (...) spojrzawszy zezem rozszczepia ludziom wargi w ksztah zajczych" (Krl Lew 3,4 Szekspira, t. J. Paszkow-skiego). Zapa zajca przewrci si, potkn si. ZAMEK Zamek (budowla) symbolizuje niedostp-no, niezdobyt twierdz, obron, stra, czuwanie, bezpieczestwo, miasto; wadz, potg, panowanie, zwierzchnictwo, autorytet, arystokracj, szlachectwo, bogactwo; wiat doczesny, sens istnienia, doskonao, si duchow, ask; marzenia, romantycz-no. Zamek miasto otoczone murami, dusza transcendentna w niebiaskim Jeruzalem, czsto przedstawianym w dawnej sztuce jako zamek obronny z wieami, basztami i blankami, na szczycie gry. Zamek wadza, autorytet, symbolika wzmocniona elementem niedostpnoci, gdy zbudowany wysoko, na spadzistym wzgrzu, otoczony murami, fos itd. Zamek bogactwo, przeciwiestwo chaty. Wojna zamkom! pokj chatom!" fr. Guerre aux chateaux! paix aux chaumieres! (Z Noty o autorze w l. zbiorowym wydaniu dzie Chamforta), haso, ktre autor mia poleca onierzom wkraczajcym na ziemi nieprzyjaciela. Ale c robi mj kochany bracie? Jedni si w zamku, drudzy lgn w chacie" (Do Nakwaskiego. O poytku mienia 1516 T.K. Wgierskiego). Zamek bezpieczestwo, obrona przed natrtami, nieproszonymi gomi. Przysowie ang.: My house is my casile 'mj dom jest moj twierdz (zamkiem)'; zob. te Dom (Anglika). Zamki na piasku, na lodzie, w powietrzu, na Ksiycu, zamki hiszpaskie marzenia, projekty nie majce szans urzeczywistnienia, oparte na niepewnych podstawach. Budowa zamki na lodzie snu marzenia, ukada projekty jw. A wszelki, ktry sucha tych sw moich, a nie czyni ich, bdzie podobny mowi gupiemu, ktry zbudowa dom swj na piasku" (Ew. wg Mat. 7,26). Budowa w powietrzu", ac. in aere aedificare (Kazania, 2, 6, 2 w. Augustyna).

Zamek Obrotowy (Caer Sidi), Zamek Ponury, Zamek Skarbw, Zamek Czworograniasty. Krlewski, Na Wzgrzu, Zamek Zabaw, Zamek Doskonaych, Zamek Szklany, nazwy zamku z legend celtyckich, znajdujcego si w zawiatach (Annwn), zamek niedostpny dla miakw, gdy nie ma wejcia i obraca si szybko, zamek, w ktrym bij fontanny z winem, gdzie nie ma choroby ani staroci. Zamek Mioci dziewictwo, czysto. W lit. i sztuce rdw. i wczesnego Odrodzenia broniony przez dziewice przed atakami modziecw zbrojnych w kwiaty i owoce. Zamek Zwtpienia. By tam te zamek zwany Zamkiem Zwtpienia, wasno Olbrzyma Rozpaczy" (Wdrwka pielgrzyma cz. I Johna Bunyana). Zamek Ciemnoci w wielu legendach siedziba Czarnego Rycerza a. Plutona lub niedostpny dla yjcych zamek Charona, Zamek Bez Powrotu. Kryjwka alchemika a. czarownika. Czarny zamek (w bajkach, legendach) beznadzieja; utrata; ao; brak odmiany, brak moliwoci wyjcia, obraz pieka zamieszkay przez samotn dusz bdzc bez koca w jego murach. Czarny zamek dusza. Sysz dziwny piew w czarnym zamku duszy" (Nokturn 1112 Tadeusza Miciskiego). Zamek zgaszony (w bajkach, legendach) niewiadomo, zamglona pami, nieokrelone pragnienia, roztargnienie. Zamek owietlony (w bajkach, legendach) wiadomo, gorce, gbokie pragnienie, podjta praca. Zamek wiata (w bajkach, legendach) suma i spenienie wszystkich szlachetnych, pozytywnych de i marze, doskonao. Zamek ten zwykle zawiera skarb; mieszka w nim rycerz dcy przez pokut do zbawienia i dama jego serca; zamek pojawia si i znika niespodziewanie. Zamek romantyczno. Gotycka siedziba pana feudalnego, miejsce akcji czarnych romansw", ,,powieci grozy", z ktrych pierwsz bya Zamek Otranto, powie gotycka (1764) Horacego Walpole'a. W Anglii i w Szkocyi kady zamek lordw, w Niemczech kady dwr grafw by teatrem mordw!" (Pan Tadeusz, 1, 3778 Mickiewicza).

Zamek siedlisko wiata doczesnego a. sensu istnienia, a. nieosigalnej aski: w powieci Zamek (1926) Franza Ktki zamek, do ktrego geometra K. usiuje si daremnie dosta walczc ze skomplikowan i niedostpn hierarchi biurokratyczn. W heraldyce: szlachectwo, wielko, trwao. obronno. W marzeniu sennym: szczliwe wydarzenie; (w ruinie) zmartwienie. ZASONA Zasona na gow, welon, woal. kwef. chusta ilp. symbole m.in. uwicenia, pokuty. wyrzeczenia si wiata; skromnoci, dziewictwa; maestwa; kamuflau, tajemnicy. arkanw; niewiedzy, lepoty, cienia, ciemnoci. nocy; mierci; zazdroci; hipokryzji. Wyznawcy staroytnych religii Bliskiego Wschodu, czujc obecno Bogu w miejscach witych, osaniali twarz ju to rbkiem szaty, ju to specjalnymi zasonami na gow, jako oznak czci i trwogi; czyniono tak zwaszcza przy skadaniu ofiar. Gdy Mojesz schodzi z gry Synaj, twarz jego promieniaa od uczestnictwa w rozmowie z Panem, a gdy koczy przemawia do ludu. wkada zason na twarz (Biblia. Ex. 34. 2934). Podobnie postpowano w czasach katastrof, klsk ywioowych, nieurodzaju czy suszy: suba. wracajc od studzien z pustymi dzbanami. zawiedziona i zawstydzona, zasiania gowy (Jeremiasz 14.3). Gdy w czasie buntu Absaloma Dawid uchodzi z Jerozolimy i paczc wstpuje boso na Gr Oliwn, i on. i wszyscy jego onierze, zasaniaj gowy (2. Ks. Krl. 15,30). Maja jedno z podstawowych poj filozofii indyjskiej, pojmowana jest m.in. jako niewiedza czowieka o jego naturze. jako pozr, uuda, jako zasona zakrywajca jego prawdziw ja. ktra w rzeczywistoci jest identyczna z Brahmancm (istot najwysz. rdem wszechrzeczy). Zasona ycic i podno, mier i wiat cieniw. Gdy babilosko-asyryjska bogini podnoci Isztar zstpuje do wiata podziemnego. aby odzyska swego kochanka Tammuza, musi przed kad 7 siedmiu bram podziemi zrzuci jedn zason, aby wreszcie stan naga przed straszliw krlow zawiatw Ereszkigal. Wracajc, przywdziewa znw kolejno wszystkie siedem zason.

Staroytni bogowie egipscy uywali zason. aby widzie wszystko, nie bdc widzianymi. Kobiety izraelskie, ukazujc si publicznie. okryway zason gow, szyj i ramiona: zdjcie zasony poza domem habio niewiast. Rebeka, ujrzawszy po raz pierwszy Izaaka. zakrya twarz zason (Gen. 24.65). Gdy cnotliw Zuzann prowadzono na mier przez ukamienowanie, bezwstydni starcy-sdziowie kazali zerwa welon osaniajcy jej gow, chcc j pohabi, a zarazem nasyci wzrok jej urod (Daniel 13.32). Jednak zason okryway si take nierzdnice religijne, nic chcc, aby je poznano (byy to bowiem uczciwe kobiety, ktre powinny byy raz w yciu odda si. za srebrny pieniek, przypadkowemu przechodniowi w witym gaju lub na schodach wityni). Biblijna Tamar owdowiawszy. gdy nie wydano jej. jak naleao, za brata ma. przyobleka si w zason, aby jej te, Juda. obcowa z ni. wziwszy j za prostytutk religijn. Wtedy wanie pocza chop-cwbliniakw. z ktrych Fares (Peres) zosta protoplast rodu Dawidowego (Gen. 3S. 13 30). W mitologii greckiej uratowani z potopu Deukalion i Pyrra na rozkaz bogini Temidy zasaniaj twarze i rozpuszczaj szaty, po czym dopiero rzucaj za siebie kamienic, ktre przeobraaj si w ludzi (Owidiusz, Metamorfozy 1.38S;). W Odysei Homera (5.346) dobroczynna boginka morska Leukotea (dawna Ino. matka Fryksosa i Helle) rzuca bliskiemu ju mierci wrd rozszalaych lal morskich Odysowi ..bosk namiotk" (cienk chust), ktra osania go przed gniewem Posejdona i nie pozwala uton. Wyszedszy bezpiecznie na brzeg Scherii. kraju Feakw. musia, nie ogldajc si. rzuci namiotk na powrt do morza. Sw. Pawe gosi (/. Lisi do Kor. II). e kobieta winna dlatego nakrywa gow, e jest to oznak ulegoci wobec aniow. Wyrnienie kobiety pod tym wzgldem charakteryzuje obyczajowo wielu krajw rdziemnomorskich do dzi. W magii zasona okrywajca kobiet spenia podobn rol jak zawizanie lub obcicie wosw ujarzmia jej moce magiczne. W staroytnej Grecji w czasie uczty weselnej panna moda siedziaa wrd swych rwienic okryta welonem (katyptra). W Rzymie nosia jako strj lubny krtki welon

(flammeum) purpurowo-zoty. opadajcy na ramiona, osaniajcy policzki i cz wosw. Czasownik aciski nubere 'zasania' znatzy dlatego rwnie 'eni si. wychodzi za m'; pann mod nazywano nupta 'osonita'. a wesele i maestwo nuptiae. Rwnie chrzecijastwo przyjo welon lubny; jest on oznak kresu dziewczcej kokieterii i swobody, emblematem wejcia w obrb obowizkw wobec ma. Welon doy w kolorze biaym naszych czasw, cho coraz wicej panien modych rezygnuje z niego. podobnie jak wikszo wdw z welonu aobnego, ktry symbolizuje odsunicie si od wiata osoby owdowiaej lub osieroconej, pokut, a pierwotnie zapewne prb ukrycia si przed gron zawici zmarego. Francuskie prendre la voile. dosf. 'przywdziewa welon', znaczy tyle. co 'zosta zakonnic, przyodzia habit', zatem oddzieli si od wiata, aby powici si Bogu. Nakrycia gowy zakonnic kwefy i kornety symbolizuj zoone przez nie luby zakonne. Zason w. Agaty (wg legendy mczennicy urodzonej w Katanii w III wieku). relikwi w katedrze florenckiej. wedug wierze ludowych m moc gaszenia poarw i broni przed wylewem lawy wulkanicznej. W niektrych zakonach Kocioa Wschodniego mnisi nosz do dzi welon przymocowany do kamelaukionu (wysokiego, cylindrycznego nakrycia gowy, bez ronda). Oblicze Allacha przesonite jest. jak wierz muzumanie, siedemdziesiciu tysicami ..welonw wiata i mroku". Bez nich blask bijcy od Boga olepiby wyznawcw. Tylko wici mog uchyli niewielk cz tych oson. Mimo to kobiety muzumaskie w niektrych krajach kryj gow i twarz (z wyjtkiem oczu lub oka) pod czarczafem. jaszmakiem czy kwefem. tradycyjnym symbolem wstydliwoci kobiecej. Ortodoksyjny islam zabrania kobiecie pokazywania twarzy lub jakiejkolwiek innej czci ciaa obcemu mczynie. Zdjcie, odsonicie zasony poznanie. wtajemniczenie, objawienie ac. revelalio, dosf. 'odsonicie, zdjcie zasony' (ac. velum, velamen). Prorok Izajasz w Pieni chwaty na cze Pana (25.7) przepowiada. e Pan rozerwie zason (oznak lepoty duchowej) rozpostart nad wszystkimi ludami. Metafor t ma zapewne na myli ewangelista Mateusz, piszc (27,51). e w chwili

mierci Chrystusa rozerwaa si zasona wityni jerozolimskiej (cho nie mwi ktra: jedna zakrywaa ..wite witych", pomieszczenie arki przymierza, druga przesaniaa wejcie do przedsionka, a obie zrobione byy z bkitu i szkaratu, i z karmazynu dwakro farbowanego, i z bisioru skrconego. wzorzycie haftowanego", Ex, 26, 31, 36). W XVIII wieku gwnym symbolem epoki Owiecenia byo zdzieranie zasony ciemnoty i przesdu, odsanianie wiata wiedzy i sprawiedliwoci spoecznej. By to take jeden z symboli wolnomularstwa. W synnym wierszu Do exutanlw polskich pisze poeta--jakobin Jakub Jasiski: ..Suchajcie wieszcza niemylnej przestrogi, wieszczom przystpne grnych niebios progi, gsta skrytego zasona wyroku niezdolna wstrzyma orlego ich wzroku" (w. 61,64).

ZBOE Zboe symbolizuje dar ycia, obfito, podno, rolnictwo. Soce, niwa, urodzaj. mier, zmartwychwstanie, chleb, straw niemiertelnoci. bogosawiestwo, jesie; majestat. fundament, bogactwo; czysto; bierno; zob. Chleb. Zboe atrybutem Demeter (Ceres), personifikacji Lata. Obfitoci, Urodzaju, symbolem mierci i zmartwychwstania, atrybutem Ozyrysa. Attisa, Adonisa, Rut. Zboe obfito, dostatek, ratunek od mierci godowej. ..Syszaem, e w Egipcie sprzedaj zboe. Jedcie, a nakupcie nam czego potrzeba, abymy mogli y. a nie niszczeli w niedostatku" (Gen. 42.2). Jakub do synw. Kosy pene i cudne: siedem kosw wychodzio z jednego dba we nie faraona (Gen. 41,5) symbol Ozyrysa jako boga urodzaju. Kos w Grecji owoc matczynego ona Matki Ziemi, symbol dziecka kobiety, atrybut Demeter w misteriach eleuzyskich oznaczajcy niemiertelno. Kos zboa bogactwo, subtelno, wytworno; w astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku: Waga. Soce; podno; (wraz z winogronami) eucharystia. Matka Boska.

Kos i sierp atrybutem bstwa zboa, bstwa zabijanego dorocznie za pomoc noa kastracyjnego reprezentowanego przez sierp. Ziarno zboa niwo, podno, pokora, filigranowo; ziarno, ktre umiera i jest pogrzebane, rozmnaa si w gbi ziemi, wydajc na powierzchni kos z licznymi ziarnami symbol rytmu wegetacji, nastpstwa ycia i mierci, nie objawionego i objawionego, odrodzenia, wtajemniczenia. Ceremonie wtajemniczenia misteriw eleuzyskich miay za cel wyzwolenie si z tej kolejnoci przemian i zapewnienie duszy staego przebywania w wietle. Si le grain ne mewi... fr. 'Jeli nie obumrze ziarno...' tytu tomu wspomnie z lat dziecicych i modzieczych Andre Gide'a. ..Jeli ziarno pszeniczne wpadszy w ziemi nie obumrze, samo zostaje, lecz jeli obumrze, wiele owocu przynosi" (Ew. wg Jana 12, 2425). W rdw. emblemat ludzkiej natury Chrystusa schodzcego do wiata podziemnego, a potem zmartwychwstajcego. Snop zboa ofiara zoona Bogu przez Kaina-rolnika, na ktr Pan nie chcia wejrze (Gen. 4, 35). Zwizany snop zboa zgoda. Snop zboa z lemieszem Wiek Srebrny, a. Zmysowy, pod wadz Zeusa, w mit. gr. jeden z czterech okresw dziejw wiata. Confarrealio (tac.) w staro. Rzymie dopenienie aktu maestwa przez wsplne zjedzenie przez pastwa modych placka z mki, ruty ofiarnej i wody w obecnoci dziesiciu wiadkw, symbol zwizania modej pary przez zboe, bogosawiestwa, podnoci. Zboe (zazw. pszenica) i winogrona ukazane razem w sztuce religijnej zob. Chleb (Paski). niwa. U staro. ydw radosne zabawy po ukoczonych niwach: urodzaj oznacza bogosawiestwo boe. Ci, ktrzy siej ze zami, bd z radoci. Idc szli i pakali. rozsiewajc nasienie swoje, ale wracajc si przyjd z weselem, niosc snopy swoje" (Psalm 125 56). Duch zboa zawarty w ostatnim ztym snopku. Obrzdy lud. majce zapewni w sposb magiczny urodzaj w roku nastpnym: zazwyczaj ostatni gar ztych kosw, zawierajc, jak wierzono, ducha zboa, wieszano w stodole na krokwi i pozostawiano do przyszego roku. Niezliczone odmiany tego

obyczaju w wielu krajach, np. doynki (okrne, wiecowiny, wieniec) wrczanie gospodarzowi wieca ze zb symbolizujcego roczny plon; pozostawienie w polu kpki zboa dla przepirki", by starczyo chleba do przednwka itp. Duch zboa bywa rwnie zawarty w zwierztach ofiarnych, takich jak winia, krowa, byk, kogut, klacz, dawniej take skadany w ofierze czowiek. Kobieta zbierajca w polu pokosie w plastyce: Rut na polu Booza (Ks. Rut 2). Pszenica (wraz z winem i oliw) u staro. ydw jedna z form ofiary rytualnej. Grecy i Rzymianie obsypywali ziarnem a. mk zwierzta ofiarne przed zabiciem. Pszenica rolnictwo, urodzaj, dobrobyt, chleb, obfito, niwo, rozrodcza sia Stwrcy, Logos, mier; lato a. jesie; (z winogronami) eucharystia. W heraldyce hojno Ziemi. Wg tradycji arab. Adam zabra z sob z raju pszenic jako krlow poywienia. Atrybut w. Wacawa, krla Niemiec i Czech, w. Walburgi (z VIII w.). Siew, dojrzewanie pszenicy i niwa urodzenie i mier a. mier i zmartwychwstanie czowieka. Snop pszenicy podno, niwa, mier; atrybut Saturna. yto bogactwo. Przysowie: Kto ma ytko, ten ma wszytko. Pki yta, poty byta" (Zwierciado 1,282 Mikoaja Reja). Jczmie Soce, rdo ycia, dawny pokarm czowieka, pniej tylko ubogiego (ale przysowie mwi: Jczmienny chleb nie gd, zgrzebna koszula nie nagota); wrba, proroctwo, natchnienie (dym z palcych si ziarn mia wywoywa wizje); zmartwychwstanie (aby je zapewni, wrzucano ziarna jczmienia do grobw egipskich). W marzeniu sennym: zdrowie, rado. Owies specja (g. dla konia, gsi). Przysowie: Ceremonia sieczka, satysfakcja owies. Tak mu si tego nie chce jak kobyle owsa. I w Paryu nie zrobi z owsa ryu. Ale przysowie mwi te: Przed dobrym owsem to i pszenica czoa uchyli. Proso bieda. Przysowie: Kto sieje proso, ten chodzi boso. Proso typow ofiar dla zmarych przodkw, aby si ich dusze miay czym karmi i mogy nad istnie. Kukurydza majestat. ,,W majestacie kukurydza gnie si pod zotymi trzosy"

(Rolnictwo 2930 .1. uszczewskiej-Deotymy). Ry podno, pokarm, szczcie; ry rzucany na nowoecw, pn. confetti na balach, zabawach. Soma. W Biblii: bezbonicy (Psalm l 4). niewdziczni oszczercy (34.5). wrogowie (Izajasz 29.5). bawochwalcy (Ozeasz 13.3). Soma poamana ktnia, zerwana przyja. Sirohmann. nm. dosl. 'somiany czowiek' osoba podstawiona, 1'igurant. Somiany ogie krtkotrway zapa, przelotne uczucie. Somiany wdowiec ma. ktrego ona jest chwilowo nieobecna. Somiana wdwka matka, ktrej m jest chwilowo nieobecny. Soma wariant strzay i laski przy wreniu (zob. Laska; uk i strzay); cie nadziei: przysowie; Toncy somki si chwyta. Robi cegy bez somy prbowa wykona co bez narzdzi i materiaw. Faraon rozkaza doda Izraelitom roboty: ..Nic bdziecie wicej dawa ludowi plew do wyrabiania cegy, jak przedtem. ale sami niechaj id;) i niech zbieraj som" (Ex. 5. 7 20). ' Somiane figury wrogw wg dawnego i szeroko stosowanego obyczaju torturuje si i niszczy, pali publicznie, aby przy pomocy magii sympatycznej zaszkodzi wrogom. dzi aby da wyraz swoim nieprzyjaznym uczuciom. W dawnym rytuale palono a. topiono somiane kuky ludzkie a. zwierzce w ofierze bogom zboowym. Soma w marzeniu sennym: (w stodole) dochd: (w snopkach) oszczdnoci: (w stogach) obfito, bogactwo: (ponca) strata pienina; (mokra) uwizienie. ZERO Zero jest symbolem prawoli w Chaosie przed stworzeniem, pocztku, bczgraniczno-ci. nieskoczonoci, wiecznoci, mierci. nieistnienia, siy wiata w ciemnociach. jaja kosmicznego, znikomoci. cakowitej wolnoci, krenia, zasady eskiej, macicy. pochwy (wraz z msk jedynk tworzy cao liczb 10). Zero znikomo. bezwartociowo. O czowieku bezwartociowym powiada si: Zupene zero. ..miertelnik, co si zrodzi milionerem. (...) przy cyfrze swego mienia jest ostatnim wielkim zerem" (Karnawaowy amem poety 1316 A. Asnyka). Jest take

symbolem pocztku, bo od niego rozpoczyna si liczenie (czciej jednak od jedynki), ono te oddziela wartoci liczbowe dodatnie od ujemnych. Cytra 0. wynaleziona ok. V w. p.n.e. przez Babiloczykw (zero szedziesitkowe) i ok. I V w. n.e. przez Majw (zero dwudziestkowe), miaa jednak tylko znaczenie lokalne; dopiero sanskryckie sunya 'nic' w postaci kropki lub kka, zaznaczajce od ok. V w. n.e. puste miejsce zapisu dziesitkowego, przejte w postaci kka przez Arabw, rozpowszechnio si przez hiszpaskich Maurw w caej Europie i na wiecie. Liczb zero i jej wasnoci algebraiczne odkryto w Indiach ok. VI w. Zero nieistnienie; zwizane z jednoci jako jej odbicie i przeciwiestwo. Wyraa te to. co utajone i potencjalne. -lest emblematem Jaja Orfickiego, zoonego (wg religii orfickiej) przez Czas (Chronos), z ktrego to jaja wyklu si prabg Mioci i wiata (ErosFanes). Oznacza te ..aosne. nuce Kolo", tj. los czowieka: konieczno przechodzenia przez wiele kolejnych wciele. Zero niekiedy warto najwysza. Grupa zerowa (zabytkw) oznacza obiekty podlegajce ochronie midzynarodowej ze wzgldu na najwysz w skali wiatowej warto art. i hist. Kino zeroekranowe premierowe, w ktrym wywietla si nowe filmy, gdzie bilety wejcia kosztuj najdroej. Zerwka pop. najwysza klasa przedszkola. przygotowujca do szkoy podstawowej. ZBY Zby symbolizuj Czas. przemijanie, zanik; zim; kamienic, pery, gwiazdy; si. witalno: podanie; jad. nienawi, zawi. zo, plotki, obmow, uraz, zgryzot, niewdziczno, ktni, agresywno, wojn. okruciestwo, cierpienie, unicestwienie, obron; mdro, wrb. Zby bro zaczepna drapiecw aktywno, ywotno, pewno siebie, potencja seksualna, energia, okruciestwo. Plemiona prymitywne zdobiy si zbami i pazurami pokonanych nieprzyjaci i upolowanych drapiecw. Utrata a. zamanie zba strach przed klsk yciow, obawa przed kastracj, pozbawienie modoci, agresywnoci. moliwoci obrony, frustracja, sabo. Uzbrojony po zby tj. a po ostateczn

bro, ,,Trzeba nieraz mie zby tygrysie" {U trumny Wieszcza 70 Jana Kasprowicza). Zb sia, potga. W mit. gr. trzy Graje, uosobienia staroci i potworw morskich, straniczki gorgon, posugiway si jednym wsplnym zbem, w ktrym zawieraa si ich sia; skrad go im Perseusz, aby wymusi na nich wiadomo o miejscu pobytu gorgony Meduzy. Zby (u gnostykw) palisada, mur obronny wntrza ciaa czowieka, podobnie jak spojrzenie jest obron duszy ludzkiej. Stranicy jzyka, sowa, mowy. Jakie to sowo (...) wymkno si z zagrody twych zbw?" (Odyseja 1,64 Homera, t. Jana Parandowskiego; podobnie 23,70; Iliada 4,350; 14,83). Trzyma jzyk za zbami, zob. Jzyk. Przysowie szkockie: Dobrze, e zby s przed jzykiem. Zb czas poerca rzeczy", tac. tempus edax rerum (Metamorfozy 15,234 Owidiusza). Zb czasu, wieku upyw niszczcy wszelk materi, yw i martw (wyraenie antyczne, np. u Simonidesa z Keos). Nie tylko sztuki twoje, znikomy czowieku, lecz martw pier ywiow przetrawia zb wieku" (Na pokj grecki 2930 Mickiewicza). Zby wa-smoka zob. Smok. Zgrzytanie zbw zo, wcieko, rozpacz. Achilles zgrzyta zbami z wciekoci na Trojan" (Iliada 19, 3634 Homera t. I. Wieniewskiego). ,,Bdzie pacz i zgrzytanie zbw" (Ew. wg Mat, 22,13). Zb Teonowy (Teona), ac. dens Theo-nina skonno do potwarzy, oszczerstwa (Listy l, 18, 82 Horacego). Teon, poeta satyryczny, oszczerca. Zb w szczypcach atrybut legendarnej mczennicy, w. Apolonii z Aleksandrii, patronki dentystw i ich pacjentw, ktrej miano wyrwa wszystkie zby przed spaleniem jej na stosie za to, e nie chciaa zoy ofiary bogom olimpijskim (p. III w.). Jest take wita Apolonia od zbw" (Krzyacy 1,12 Henryka Sienkiewicza). Zb za zb zob. Oko (za oko). Zbki Oblubienicy zob. Owca. Zby synw cierpy" zob. Wino (grona kwane). Vagina dentata ac. 'zbata', w mitach rnych plemion (m.in. Indian pd.amerykaskich) pomieszanie sfery genitalnej z oraln, projekcja mskiego strachu przed kastracj.

Zby pery, gwiazdy, gradziny (bryki lodu gradowego), zby alabastrowe, z koci soniowej porwnania miosnej poezji perskiej i europejskiej. Zby kamienie. W mit. skand, z zbw olbrzyma Imira trzej Azowie uksztatowali skay i kamienie. Zby wrba. Bohater poudniowego (modszego) cyklu legend irl., poeta Fionn (Finn), gotujc pewnego dnia obiad swemu panu, ugryz kawaek ososia Mdroci; odtd umia przewidywa przysze wypadki, gdy tylko dotkn swych zbw kciukiem. Zby mdro. Zby mdroci zakoczenie okresu dojrzewania; ostatnie tylne zby trzonowe, wyrastajce po 16. roku ycia. Zb mdroci suy w Irlandii do zaklcia zwanego teinm laegda 'natchnienie do pieni': poeta a. bohater kad kciuk na zbie mdroci, przygryza, po czym piewa czterowiersz i skada ofiar bogom. Zby mio niebiaska, ll si zbw mio w ciebie wpija?" (Boska Komedia, Raj 26,51 Dantego, tl. E. Porbowicza). Zb cierpienie. Przysowie fr.: Cierpi si, gdy si wyrzyna, cierpi si, gdy si go leczy, cierpi si, gdy si go traci. Jeszcze nie byo dotd filozofa, ktry by cierpliwie wytrzyma bl zbw" (Wiele haasu o nic 5,1 Szekspira). Zb niewdziczno. Zimne wiatry od pnocy, dmijcie, dmijcie z caej mocy, zb wasz ksa mniej gboko ni zb krwawy niewdzicznika" (Jak wam si podoba 2,7 (Pie) Szekspira, t. L. UIricha). Zb zgryzota, smutek. Zb smutku wtedy najsroszy, gdy bodzie, a nie przebija jadu w penym wrzodzie" (Ryszard II 1,3 Szekspira, t. S. Komiana). Zb zawi. Serce mnie boli na myl, e zasuga nie moe obsta przed zbem zawici" (Juliusz Cezar 2,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Zb wa jad. Zb wa jadem zaprawny nie przestaje grozi biednej niecnocie naszej" (Makbet 3,2 Szekspira, wg t. J. Paszkowskiego). Zb nienawi. Rzu te przyjaznym okiem na mj rym ubogi, a ju go nienawici zb nie ruszy srogi" (Do Adama Narusze-wicza o maym ludzi uczonych powaaniu Oda 678 Kajetana Wgierskiego). Zby zima. Zima szczerzya szczerbate zby" (Poezje 154 Bolesawa Czerwieskiego; Lww 1881).

Zby wojna. Wstpili w kraj zbami wojny wieo poszarpany" (Ogniem i mieczem 4,11 Henryka Sienkiewicza). Dugozby ambitny. Siady zbw na naskrku kochanka a. kochanki potga podania miosnego. Zb instrument brania w posiadanie. arna trce, aby nasyci aknienie. Zb uraza, zo. Mie zb na kogo mie do niego pretensje, gniewa si na niego. Zby grabarze. Przysowie fr.: Smakosze kopi sobie grb zbami, Les gourmands font leur fosse avec lew dents. Zby plotki, obmowa. Popa na zby sta si celem plotek, obmowy. Wzi kogo na zby zacz go obmawia, szkalowa. Zby sobie kim wyciera oczernia kogo. Trudno si zoliwego zebu ustrzec trudno si uchroni przed obmow, po-twarz. Zby mleczne dziecistwo, dziecictwo. Zote zby (w folklorze) chepienie si bogactwem; bogactwo; moc magiczna. Ani w zb zupenie nic (nie rozumie, nie wiedzie, nie umie). Cho zby wbij w cian bieda, gd. Na jeden zb mao, skpo. Nosi koszul w zbach jest maym dzieckiem. Na zb pooy, zby przetrze poywi si, zje co, zaspokoi pierwszy gd. Ostrzy sobie zby: na co mie na co ochot, apetyt; na kogo szykowa si do rozprawy z kim; na kim obmawia kogo; o kogo poniewiera kim. Pokaza komu (wyszczerzy na kogo) zby (psie, wilcze zby. ky) grozi, okazywa zo, niewdziczno. Suszy (szczerzy) zby umiecha si zalotnie, wdziczy si, kokietowa. Szczka (dzwoni) zbami z zimna. ze strachu. Szlachta, skuta w kodzie, siedziaa rzdem, dzwonic zbami na chodzie" (Pan Tadeusz 9. 967 Mickiewicza). Urosy mu zby na moim chlebie okaza swoj niewdziczno, zo. W zby go kuje (kole ) gardzi jakim prostym jadem, grymasi, nie w smak mu ju. W zby zaglda (patrze) ocenia, szacowa. Przysowie: Darowanemu koniowi nie zaglda (patrzy) si w zby. Wzi na zb, chwyci na kie chcie postawi na swoim, zawzi si. Wyszczerzy zby umar.

Zaciska, zacina zby wytrzymywa co, znosi dzielnie, cierpliwie (np. bl); zawzi si, nie ustpowa, obstawa (trwa) przy swoim, zacina si w uporze. Zb na zb trafi nie moe komu dygocze, trzsie si z zimna a. strachu. Zb za zb kci si, sprzecza zawzicie, uparcie, zajadle. Zby pokazywa grozi, stawia si. Przysowie w.: Gdy nie umiesz gry, nigdy nie pokazuj zbw, Se non puoi mordere, non monstrar mai i denti. Zby policzy (porachowa) komu zbi go, spra, stuc. Zby sobie poama na czym, na kim nie da (czemu, komu) rady. Zjad zby na tym jest praktykiem, specem, dowiadczonym znawc przedmiotu. W marzeniu sennym: (zb zepsuty) choroba; (wypadajcy) mier przyjaciela a. krewnego; (wyrastajcy) cia, pord, ejakulacja spermy; (biay) powodzenie. ZIELE Ziele jest symbolem przyrody, ycia, podnoci, wegetacji, wody, morza, nocy, wiosny, odrodzenia, lici, traw, rozkadu (pleni), mierci, zmartwychwstania, niemiertelnoci; mioci, pci eskiej, wieoci, modoci, radoci, gocinnoci, zdrowia, wolnoci, obfitoci, trwaoci, bogactwa; pokoju, harmonii, rwnowagi, spokojnego ta, wspczucia, wsplnoty, wiernoci, wiary, pamici, cnoty, niewinnoci, przystosowania si, posuszestwa, biernoci (przeciwiestwo czynnej czerwieni), niezdecydowania; mdroci, wiedzy, rozmyla, intuicji, wtajemniczenia, oczekiwania, nadziei; melancholii, strachu, zazdroci, zawici, trucizny; niedojrzaoci, niedowiadczenia, niewiedzy. Ziele nadzieja; wiosenna ziele rolinno, ktra powinna przynie obfite plony. Wdziku i piknoci da oko twoje, ale nad oboje wyej jest ziele zasieww" (Eklezjastyk 40.22). Ukwiecona ziele bya strojem weselnym panien jerozolimskich; dawaa im nadziej podnoci, szczcia maeskiego i chronia przed demonicznymi wpywami osb nieprzyjaznych. Ziele bya barw szmaragdowej Izydy, Horusa i Ozyrysa. Afrodyty zrodzonej z seledynowej fali, Apollina (wawrzyn). Ateny (oliwka, w), Hermcsa (jako wysannika

mierci), walkirii Brunhildy, Szkocji, Irlandii (Szmaragdowa Wyspa i emblemat koniczyna), Walii (emblematpor), wieszczek, zoliwych skrzatw, koboldw, przybyszw z Marsa (maych, zielonych ludzikw), kolorem wicym si z wem, fallusem i noem. Ziele w chrz. kolor liturgiczny na dzie powszedni, wyraz nadziei zbawienia, zmartwychwstania, zwycistwa nad mierci, walki z Szatanem, czystoci, medytacji. pokory. Matki Boskiej, w. Michaa, w. Jerzego, murw Nowego Jeruzalem, Boego Narodzenia, Trzech Krli, Wielkanocy. W Objawieniu w. Jana Najwysza Istota jest podobna do jaspisu i krwawnika, a tcza wok tronu podobna do szmaragdu" (4,3), symbolizujcego nadziej; std te zapewne bierze pocztek legenda o Graalu jako naczyniu ze szmaragdu lub zielonego krysztau, do ktrego zebrano krew Ukrzyowanego. Kolor bladozielony wyobraa chrzest. Muzumaski sztandar Proroka, zielony jak jego paszcz zbawienie; dla koczownikw pustynnych ziele jest obrazem lub miraem ycia, odwieajcego zdroju oazy. Ziele jest barw neutraln (zob. Barwa, kanon Lotaria hr. Segni), tac. color medius, poredni midzy ciepem i zimnem, wyyn i nizin, niebiaskim bkitem i piekieln czerwieni, barw odwieajc, uspokajajc, barw rolinnoci, wd morza (tak jak czerwie jest barw ognia). Zielone, gorzkie zioa" na stole sede-rowym (paschalnym) u ydw: seler, pietruszka, rzepa lub inne warzywa w stanie surowym (korpus), maczane w occie lub sonej wodzie nadchodzca wiosna i odnowienie ycia. Ziele barw wegetacji, rolinnoci, nazwa urobiona od ziele, zioo. Zwiedzi duchem na przeaj ziele sam w sobie" (Topielec 6 Lemiana). Wz nurza si w zielono i jak dka brodzi" (Stepy Akermanskie 1 Mickiewicza), Zielone puca wielkiego miasta parki i ogrody miejskie. Ziele wyzwalajca si z gruntu, z pkw drzew na wiosn. symbolizuje rwanie wizw, wyzwolenie z niewoli. Gra w zielone: wiosenna gra zn.ina taki w Polsce i opiewana przez poetw od XVI w.: kto z grajcych nie ma przy sobie zielonego listka lub choby dba trawy, daje fant.

zwykle niewinnego causa. Ta gra tym si prawem chlubi: komu zwidnie, kto je zgubi lub go zbdzie inszym ksztatem opaca zakad ryczatem" (Zielone 2528 Wespazjana Kochowskiego). Gra w zielone jest tak stara, jak ludzkiego serca bicie" (W zielone I, l2 Marii Konopnickiej). Zielony niedojrzay, mody (owoc, czowiek): ..Zna w zielonym, co ma by w dojrzaym" przysowie. Niedojrzaej zbywszy si kory zielone przypomnisz lata" (Oda do miodosci 589 Mickiewicza). Ziele barwa ycia. Wszelka teoria jest szara, drogi przyjacielu, a zieleni si tylko drzewo ycia" (Faust, Fragment Goethego), Mefistofeles do Ucznia. Ziele zazdro. O strze si tego potwora zielonookiego" (Otello 3,3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego). ,,Zazdro z renic zielon" (Kupiec wenecki 3,2 Szekspira, t. L. Uiricha). Kady (nowy poeta) (...) w oknie duszy ma zielone szyby" (Beniowski 3, 356 Sowackiego). Zwizek zieleni z medycyn w redniowieczu kolor stroju (togi) lekarzy, do dzi jeszcze barwa farmaceutyki, apteki (zioa). Zielone poczochy nosia w redniowieczu starsza, niezamna siostra na lubie modszej. Zielony frak (fr. habit vert) strj czonka Akademii Francuskiej, z wyhaftowanymi zielonymi palmami akademickimi, wprowadzony w 1801 r. Mie zielono w gowie by lekkomylnym, niestatecznym, niepowanym. Pj (posa kogo) na zielon trawk straci prac, posad (pozbawi kogo pracy, posady, stanowiska). Przechodzi przez zielon granic, przez granic pastwow nielegalnie, omijajc stra graniczn i celnikw. Zielone palce palce ogrodnikw, ktrym wszystko, co zasadz, kwitnie i owocuje. Zielone sukno st obrad, bilardowy, karciany. Zielony karnawa okres zabaw tanecznych midzy kocem Wielkanocy a pocztkiem wakacji. Zielony stolik (od zielonego sukna nakrywajcego stolik) przen. (hazardowa) gra w karty, w ruletk. Zielone wiato dla kogo, czego sygna pierwszestwa przejazdu, otwartej drogi. rwnie przen.

Ludzie lubicy ziele s jakoby mili, chodni, stali, gadcy, unikajcy skandali, ale lubicy plotkowa, odwani, ale z rozwag, dobrzy ssiedzi, rozumiejcy cudze problemy. W heraldyce: wolno, mio, rado, obfito, wiosna, pikno, szczcie, przyja, zdrowie, nadzieja, agodno; barwa zwizana ze szmaragdem; skone kreski z prawa na lewo. W muzyce koresponduje z nut F naturaln. W astrologii kolor zwizany z planet Merkury, pniej z Saturnem, kolejno podzcym i poerajcym swoje potomstwo;

wytrwao .
W sztuce nadzieja, rado, modo, wiosna (u Grekw i Maurw zwycistwo). Kamienie: szmaragd, jadeit, jaspis, malachit. turkus itd. ZIEMIA Ziemia symbolizuje zasad biern. Wielk Macierz, genitalia eskie, dawc ycia, podno, ork, siew. niwa, skarbnic ycia i bogactw, odrodzenie; nieruchomo, gsto, kondensacj, przeciwiestwo nieba, witoci, duchowoci; ciemno, wiat podziemny, mier, grb, niemiertelno, wieczno; wol i potg bosk, chwa Pana, podnek Boga, gniew bstwa, wito; cykliczno istnienia; uczuciowo; mdro; zmys praktyczny, materializm; wiadka, gwaranta. Ziemia dyskiem wspierajcym si na supach, zob. Kolumna. Mwi Pan do Hioba: Na czym osadzone s filary ziemi, kto zaoy jej kamie wgielny?" (Hiob 38,6). Ziemia podnkiem Boga. To mwi Pan: (...) ziemia podnkiem ng moich" (Iza-jasz 66,1). Ziemia wieczno, niemiertelno. Pokolenie przemija i pokolenie nadchodzi, a ziemia na wieki stoi" (Ektezjastes 1,4). Ziemia cykliczno: narodziny, rozkwit, dojrzao i widnicie. Ziemia wito. Przysowia: Nie wart, aby go wita ziemia nosia. Czarny jak wita ziemia. W mitach o genealogii czowieka jego ciao i koci stworzone zostaj z ziemi i gliny, z prochu ziemi, z kamieni (uwaanych przez mit. gr. za koci Matki Ziemi). Utworzy tedy Pan Bg czowieka z muu ziemi" (Gen. 2,7); zob. Proch i py.

Ziemia schronienie, ukrycie, azyl. Schowa si pod ziemi b. dobrze. Chcie zapa si pod ziemi (np. ze wstydu) chcie znikn, sta si nieobecnym. Pod ziemi w konspiracji, w ukryciu. Podziemie tajna organizacja. Ziemia grb czowieka. Wszystko, co jest z ziemi, do ziemi si wrci, a wszystkie wody powrc do morza" (Eklezjastyk 40,11). ,,Ziemia zabiera wszystko, co zrodzia", tac. capit omnia tellus quae genuit (Phar-salia 7,818 Lukana). Pj do ziemi umrze. Niech ci ziemia lekk bdzie!, tac. sit tibi terra levis! (czsto na rz. nagrobkach w formie inicjaw STTL). Gry ziemi nie y. Odda kogo ziemi pochowa go. Droga wszystkiej ziemi mier (Jozue 23,14). ,,Grobem sawnych mw jest caa ziemia" (Wojna peloponeska 2,43 Tukidydesa, t. K. Kumanieckiego). Gar ziemi rozstanie ze zmarym, wi zmarego z ojczyzn. Dawnym zwyczajem wrzuca si garstk ziemi do grobu na trumn zmarego. Kady gar ziemi polskiej w zaszyciu wynosi, a konajc wrd bojw towarzysza prosi, by t ziemi ojczyst zasu mu powieki" (Wiersz pisany na Alpach 746 K. Brodziskiego); zob. Proch i py. Ziemia praktyczna zaborczo, materializm, przeciwiestwo uduchowienia, boskoci, nieba. Spada, zstpowa na ziemi, stpa po ziemi porzuci bezpodne marzenia, zyskiwa praktyczne poczucie rzeczywistoci. ciga kogo z obokw na ziemi odrywa od ponnych roje, sprowadza do realnego wiata. Kto nie dotkn ziemi ni razu, ten nigdy nie moe by w niebie" (Dziady cz. II 4767 Mickiewicza), o Zosi, ktrej myl gonia za motylkiem, za barankiem, ale nigdy za kochankiem". Ziemska mdro, w przeciwiestwie do niebieskiej zazdro, pycha, ktliwo, kamstwo: nie jest to mdro z gry zstpujca, ale ziemska, cielesna, diabelska" (List w. Jakuba 3, 1415). Stworzenie wiata w wielu mitologiach: Ziemia zapodniona przez Niebo rodzi ycie, albo nawet, jak u Hezjoda, Ziemia rodzi Niebo i nastpnie dopiero, zapodniona przez nie, wydaje na wiat wszystko, co yje. Na pocztku stworzy Bg niebo i ziemi" (Gen. 1,1); przeciwiestwa wiat niewidzialnych duchw i nasze codzienne otoczenie. Nago

wyszedem z ywota matki mojej i nago si tam wrc" (Hiob 1.21) porwnanie Ziemi z onem matki. Wmit.gr. Ziemia-Gaja-Matka (gr. Gala. GS Meler. tac. Tellus-Maler). zaplaciniana przez Uranosa (Niebo) i przez swe liczne dzieci, staa si z czasem matk-bogini urodzaju Demcter. czczon pniej jako Kybele. Orka. siew i niwa wi si cile w wyobrani poetyckiej z zapodnieniem. ci i porodem kobiety, lemies/ pugu kojarzy si zallusem. wyorana bruzda z genitali;inii eskimi, orka /c stosunkiem pciowym, zbir owocw / karmieniem piersi ild. ..Demcter (...) dzielia mio i loe / .liizjonem na niwie trzykro zoranej" (Ody-seja 5.125 Homera, li. J. Parandowskiego). ..Kobiety wasze s dl;i was zaoran. gotow do zasiewu rol" (Koran 2.223). ..Ksiyc (...) niebo i ziemi owieci. One teraz (...)clrzem;lly obok siebie juko maonkowie szczliwi: niebo w c/ysle objo ramiona ziemi pier" ll'cin Tadeusz 8. 5560 Mickiewicza). Zicmiii matk;i. macica metali i innych kopalin, przeciwniczka wody. Ziemi;! skarbnic;! ycia i dobrobytu. ..Chowajcie przykazani;! moje (...). aby wam /iemiu rodzia owoce moje. ktrych bycie uywali ;i do sytoci" [l.ev. 25. 1819). Ziemia dotkniciem udziela sil i zdrowia. Antcusz. syn Gai i Posejdona. by niezwyciony dopty, dopki dotyka Matki-Ziemi; pokona go Herakles unisszy go w gr. W folklorze wielu krajw uoenie na goej /iemi u;itwi;i noworodkowi przystosowanie si do samodzielnego ycia, a konajcym udziela lekkiej mierci. Ziemia wiadek i gwarant przysig i rytuaw braterstwa. Jeli (...) ziemia otworzy sw czelu i pochonie ich (...)i ywcem zstpi do otchani, poznacie, e ci mowie bluniU P;inu" (Num. 16.30). ..Niech sucha /icmi;i stw ust moich \" (Deul. 32.1) pie Mojeszu. Dawne przysigi n;l ziemi i dzi znajduj echo w wyraeniach: Niech mnie ziemia pochonie, jeli ! Niech si ziemia pode mn zapadnie, jeeli to nieprawda. Niech raczej w ziemi wrosn! Ziemi;! ojczyzna-matka. Dla ydw ojczyzna bya krlestwem Mesjasza, ..now ziemi" (Apok. 21.1). ..krain yjcych" (la. mr vivenlitim}. w przeciwiestwie do ziemi pogaskiej, wygnaczej albo do krlestwa zmarych, ..ziemi zapomnienia" (la. lerra oblivionis). Emigrantowi, wygnacowi, po

wrt do kraju, gdzie si urodzi, do ziemi ojczystej, do Matki-Ojczyzny. przynosi odrodzenie duchowe; std szczeglny rodzaj tsknoty nostalgia (od gr. nstos 'powrt'). Sl ziemi najwartociowsze jednostki. najcenniejsi ludzie (Ew. wg Mai. 5.13). Raj ziemski wg poj rdw. istniejc;! gdzie na wiecie kraina wiecznej szczliwoci. pikna, niemiertelnoci, spoczynku. radoci. umicszcz;in;i zwykle n;i kracach znanego wiata. pr/cw;inic LI wybrzey Chin ;l. Indii, Trzsienie ziemi wg poj staroytnych oznaczao, e bstwo ;i. zwicr/ podtrzymujce Ziemi (np. skarabeusz w Egipcie, w w Indiach, so w Azji Poludniowo-Wsch.. wiclk;i ryb;i w Japonii) porusza si (w Clin;ich powiadano o trzsieniu ziemi: ..Ziemski byk przekad;! swj ciar n;i drugie rami") albo e bstwo si gniewu lub porusz;! ziemi. aby przysposobi gleb do sieww, albo e bg si narodzi, lub e nowo narodzony jest bstwem. Grecy i Rzymianie przypisywali trzsienia ziemi niespokojnemu zachowaniu si olbrzymw z;iniknilych przez Zeusa pod ziemi i przywalonych grami (wulkanami). W marzeniu sennym: (trzsienie ziemi) groba, zapowied niebezpieczestw;!. Ziemia wasno ziemsk;!. obszar, terytorium. kraina, kraj. ojczyzn;!. Ziemia obiecana. ziemi;i mlekiem i miodem pync;i. Ziemia witu K;in;i;m. Palestyn;!. Kamienisty grunt bezpodno. j;ilo-wo. ugr. Ziemia noszon;i j;iko amulet dodajcy sil. zapewniajcy rozwj dziecka, uatwiajcy pijakom zerwanie z naogiem. Ziemi symbolizuj: szecian, kula. jabko krlewskie, w: kolory: czerwony, ty. zielony brzowy i brunatny. Ziemia jeden z czterech ..pierwiastkw" staroytnoci: pozostae to: woda. powietrze. i ogie. W alchemii: pramatcria. oddzielona od wd (Gen. 1.9). W astrologii Ziemia czy si ze znakami zodiaku: Byk. Panna. Kozioroec.

ZOTO Zoto jest symbolem boskoci. boskiej ligencji. niemiertelnoci, niczniszczalnoc inte-

i. chway (zwl. niebieskiej), doskonalenia i

owiecenia duchowego, wszystkiego, co wane i wartociowe (rwnie w sferze ducha), mdroci, wiedzy ezoterycznej, tajemnicy Ziemi, doskonaoci, staoci, niezmiennoci, czystoci; milczenia; godnoci, majestatu. krlewskoci. potgi, bogactwa, obfitoci; soca, wiata sonecznego, ognia, ukrytych skarbw, witu, ziarna zb. ywotnoci. podnoci, mioci, eliksiru ycia; serca, krwi; pienidzy, doczesnoci, chciwoci, zniszczenia, degradacji, zawici, pokusy, zdrady; zob. te Barwa. Szlachetno, niezniszczalno. odporno na ogie, rdz. wod. powietrze, wikszo kwasw, jego niezwyka kowalno i plastyczno. wreszcie jego rzadko uczynia zoto od najdawniejszych czasw wyobraeniem rzeczy piknej, cennej, przydajcej szacunku, wyobraeniem skondensowanego bogactwa. Zoto powszechnie czono ze Socem, z uwagi na barw wiata sonecznego. i z niebem; dlatego czsto pozacano dachy paacw i wity (do dzi kopuy cerkwi), dawano zote to witym obrazom (np. na mozaikach bizantyjskich); zoto reprezentowao tam splendor rajskiej wiatoci. przestrze idealn, bosk. Wizerunki bstw i witych ozdabiano zotym nimbem. aureol itd. Zoto na obrazach Buddy oznacza wiato prawdy i doskonaoci. W Egipcie trony, posgi, grobowce, naczynia faraonw sporzdzano z masywnego zota lub pozacano. Biblijny Abram. gdy wyszed z Egiptu, ..byt bardzo bogaty w posiado zota i srebra" (Gen. 13,2); na staro. ju jako Abraham, wysyajc sug po on dla Izaaka. dal mu dla niej ..nausznice zote, wace 2 sykle i 10 nausznikw wagi dziesiciu syklw" (Gen. 24.22). Lud izraelski wychodzc z Egiptu mia ze sob wiele zota uytego pniej na zote sprzty przybytku (Ex. 25. 1040). na ozdoby szat kapaskich (Ex. 28. l43). wreszcie na zotego cielca. posg witego byka odlany przez Aarona jako przedmiot kultu dla Izraelitw w czasie. gdy Mojesz na grze Synaj rozmawia z Bogiem (Ex. 32. 135). Zote cielce odlewa kaza take krl Izraela Jeroboam I w X w. p.n.e. (3. Ks. Krl. 2. 2832); stay si one symbolami bogactwa, pienidzy, mamony. Salomon sprowadza dla swej wityni, paacu i tronu zoto z Ofiru (3. Ks. Krl. 9. 2628; 10.14).

Czyste, wypraone w ogniu z zanieczyszcze zoto ludzie, ,,ktrych Bg dowiadczy i uzna ich za godnych siebie. Jak zoto w piecu wyprbowa ich i jak ofiar caopalenia ich przyj" (Ks. Mdroci 3, 56). Zote jabka na srebrnych czaszach zob. Jabko. Zoty wiek w mit. gr. i rz. pierwszy okres dziejw wiata, wiek patriarchalny, pod wadz Kronosa (Saturna), kiedy bya wieczna wiosna i pyny strugi mleka i sodkiego nektaru (por. Prace t dnie Hezjoda. Metamorfozy 1.89 Owidiusza); przen. najlepszy okres, np. Aten (za Pizystrata. za Peryklesa), cesarstwa rzymskiego (za Antoninw), w lit. aciskiej (70 p.n.e.18 n.e.: Cicero. Wergiliusz. Horacy. Liwiusz) itd. ..Miny czasy szczliwej prostoty, trzeba si uczy. upyn wiek zoty" (Monachomachia 3,940 Ignacego Krasickiego). Zota ga niemiertelno. Ga cudowna. uamana przez Eneasza. ktra zapewnia mu powrt na Ziemi z podry do wiata cieni (Eneida 6,137 i nast. Wergiliusza). Zote runo cel wyprawy Argonautw, symbol zdobywania rzeczy nieosigalnych lub niewyobraalnych. Zote umiarkowanie (ac. aurea mediocritas), najlepsza porednia droga midzy skrajnociami (Pieni 2. 10. 5 Horacego). dza zota. ..Przeklta dzo zota (ac. auri sacra fames\}. do czeg to nie popychasz serc miertelnikw!" (Eneida 3.56 Wergiliusza). Chciwy krl Frygii. Midas. wg. mit. gr. poprosi Dionizosa: ..Czegokolwiek si dotkn. niech si zotem stanic", a gdy bg prob speni, krl byby umar z godu. gdyby go Dionizos tej waciwoci litociwie nie pozbawi, kac mu si wykpa w Paktolu. rzece odtd zotodajnej. ..Cauj. ciskaj zimne zoto!" (Dziady cz. IV 967 Mickiewicza). Gorczka zota ywioowy pd do poszukiwania zota, zw. w piasku rzek zotodajnych (Kalifornia. Newada. Alaska. Australia. Pd. Afryka itd.): przen. do bogacenia si; pogo za zyskiem. Gry zota, zote gry wielkie korzyci, Obiecywa zote gry (Phormio. l. 2, 68 Terencjusza). Zoto z Tolozy rzecz przynoszca pecha, nieszczcie, bo niesprawiedliwie zagarnita. zagrabiona; konsul rzymski Ouintus Senilius Caepio w 106 p.n.e. skrad, a potem

utraci skarbiec zota i srebra wityni ApoIlina celtyckiego w Tolozie (dzi Tuluza). Zote jabka Hesperyd, Atalanty, Iduny, zob. Jabko (niemiertelnoci). Zoty osioek zob. Osio. Zoty pas zob. Pas. Zoty acuch zob. acuch. Zoty puchar zob. Puchar. Zote jajo zob. Jajo. Zoty deszcz w mit. gr. Zeus zapadniajcy Danae ukryt w spiowej wiey (poczcie Perseusza). Zoto w chrz. duch boy, wiara triumfujca, chwaa, rado, mio; jako najcenniejsza warto doczesna byo ofiar najbardziej godn bstwa. Trzej magowie przynosz w darze nowo narodzonemu Mesjaszowi zoto, kadzido i mirr. Por. Srebro (w symbolice chrz.). Zote ulice w Nowej Jeruzalem (Apok. 21,21); ,,Ulice miasta to zoto czyste jak szko przezroczyste". Zotousty (gr. chrysstomos} przydomek w. Jana (ok. 347407), ojca wczesnego Kocioa, egzegety biblijnego, arcybiskupa Konstantynopola, nadany mu jako synnemu z wymowy kaznodziei. Zote ostrogi symbol stanu rycerskiego w redniowieczu. Id zoto do zota!" wg pop. legendy Bolesaw Krzywousty wysa w 1109 roku wojewod Skarbka z Gry z poselstwem do krla nm. Henryka V, a gdy ten ukaza Skarbkowi swj skarbiec i powiedzia: Tym pokonamy Polakw", pose rzuci swj zoty piercie do skrzyni z klejnotami, mwic: Id zoto do zota, my Polacy wolimy elazo". Zoto Renu. W epopei germaskiej (ok. 1200) Pie o Nibelungach zawistny o chwa Zygfryda Hagen zabija go, kradnie krlowej Krymhildzie zdobyty przez Zygfryda skarb Nibelungw i topi go w Renie, aby wydoby go w odpowiedniej chwili, ale zostaje zabity przez Krymhild. Zoto doskonao, czwarte stadium" po pierwszych trzech: czarnym (grzech i skrucha), biaym (odpuszczenie grzechw i nie-wino) i czerwonym (uwzniolenie i arliwo). Chrysaor, magiczny zoty miecz Artegalla, rycerza sprawiedliwoci najwyszy stopie wzniosoci duchowej (Krlowa wieszczek Edmunda Spensera, poety ang. XVI w.).

Zoto doczesno. Jeli masz umrze, a c ci po zocie?" (Z Anakreonta, Kiedy by worek bogatego zota... 8 Jana Kochanowskiego). ,,Spytaj (...) jak lalk wypikszon (...), co jest szczcie (...), odpowie: Mio z cnot a pomyli: Zoto, zoto"." (Doywocie 3,4 Aleksandra Fredry). Brudne zoto! Ohydne, wstrtne, ale wspaniae" (Homo sapiens, Na rozstaju II S. Przyby-szewskiego). ,,Zoto jest przyrzd, ktrym si strca gwiazdy na ziemi" (Zoto Tadeusza Rittnera). Potga zota. Czy (to miasto) jest tak trudne do zdobycia, e nawet osio obadowany zotem nie bdzie mia do dostpu?" (Moralia, Powiedzenia krlw, 178B Plutarcha). Tak pyta krl Filip II Macedoski, gdy szpiedzy donosili mu, e jakie miasto jest nie do zdobycia. Zoto caym wiatem wada i najkrcej ludziom gada" (Trzy panny do wybrania... 1920 F. Karpiskiego). ,,Zoto wnet zbani burmistrza i rajc, zoto uczyni zodzieja i zdrajc" (Apoftegmata 23, O bogaczu a o mniejszym stanie 534 Reja). Od zota zaley, do zota biey wiat cay" (Faust I, Wieczr, Magorzata Goethego). Na wag zota o czym bardzo cennym, rzadkim, b. poszukiwanym. Szczere zoto o czowieku dobrym, rozumnym. Zote kajdany niewola w dobrobycie. Zote myli aforyzmy, sentencje, maksymy. Zota modzie zamona, wielkomiejska, lekkomylna, gonica za uciechami (pierw. o dandysach roku 1714, fr. jeunesse doree). Zota ndza (bieda) ukryta pod pozorami zamonoci. Zota ni zob. Ni. Zota regua nie czy drugiemu, co tobie nie mio. ,,A jak chcecie, aby wam ludzie czynili, tak i wy im czycie" (Ew. wg uk. 6,31; por. Ew. wg Mat. 7,12). Zota wolno (tac. aurea libertas) prawa i przywileje wywalczone przez szlacht w dawnej Polsce. Zote gody (wesele) 50. rocznica lubu. Zoto milczenie; zob. Srebro (Mowa jest srebrem). Zoty rg dany przez Wernyhor, rg, ktry mia zabrzmie na znak do boju o niepodlego kraju, do Czynu, prowadzi do zwycistwa (Wesele 3,37 S. Wyspiaskiego).

W heraldyce: wznioso umysu, szlachectwo, wielkoduszno; cnota, godno, inteligencja, doskonao, szacunek; wie si z topazem. Darmo mie zoto w herbie, darmo i w tytule, kiedy za cikie prace wiatr tylko w szkatule" (Bera zote 56 Jana Kochanowskiego). W marzeniu sennym: strata pienina. W alchemii: cel dziaania uzyskanie zota z poledniejszych metali; skoczone dzieo, najwysza mdro; la. aurum po-labile, zoto (Soi, duch boski) i srebro (Luna, duch ludzki) lek uniwersalny.

chorobami, tpiciela myszy. Wg Herodota koczownicy libijscy budowali swe szaasy

z odyg asfodelow ZOTOW ych. OS (Asfodel)

Zotowos symbolizuje mier, wieczno, wiat zmarych, smutek, melancholi, al, monotoni; pokor; sentymentalizm. Zotowos, asfodel (Asphodelus) rodzaj z rodziny liliowatych, rolina o niemiym, smutnym wygldzie; szarawy kolor lici i tawy kwiatw skojarzyy prawdop. Grekom t rolin z bladoci zmarych i wyobraeniem melancholii zawiatw. Zotowos w mit. gr.-rz. mier, wieczno, podziemny wiat zmarych; uywany w kulcie Persefony i jej maonka Hadesa, chtonicznej Artemidy-Hekate i chtonicznego Dionizosa, ktrego matk, Semele, rwnie obdarzano kwiatami zotowosa. Jeden z kwiatw (obok kwiatu lotosu, hiacyntu i krokusa) wycieajcych oe maeskie Zeusa i Hery. ki asfbdelowe rozcigajce si szeroko w Hadesie miay by miejscem (wg Odysei 11,539 Homera), gdzie przechadzaj si cienie zmarych skazanych na bezradosn, monotonn pegzystencj. Grecy sadzili asfodele na grobach, co wynikao, by moe, z mniemania, e zmarym take naley si jakie poywienie, mianowicie mae bulwy na korzeniach roliny, jadane dawniej w Grecji przez wszystkich, a pniej tylko przez biedakw. Std asfodele byy take symbolem pokory. Nam raczej wiece z trupich asfodeli" (W Olympii 29 Lucjana Rydla). (Pomponia Grecyna) wyglda jakby za ycia jeszcze chodzia po ce porosej asfodelami" (Quo vadis? 1,1 Henryka Sienkiewicza). Zotowos uwaany by w folklorze za odtrutk przeciw jadowi ww, obron przeciw czarom i robactwu, za afrodyzjak, lek na suchoty i konwulsje, ochron wi przed

Zotowos w chrz. atrybut Madonny. Zotowos w rdw. czono z planet Saturn. Zotowos w jzyku kwiatw al.

ZWIERZ Mimo wielu tysicy lat obserwacji zwierzt, zachoway one u ludu (i a do czasw nowoytnych take u osb wyksztaconych) wiele cech zagadkowych, tajemniczych, niepojtych, nasuwajcych myl. e s one nosicielami demonicznych mocy kosmicznych lub boskich, mogcych oddziaywa na ludzi zarwno korzystnie, jak szkodliwie. Usiowano wic magicznymi sposobami uruchamia te domniemane waciwoci przez zaklcia, gesty, tace, ktre nabiera miay tym wikszej mocy. gdy uczestnicy przystrajali si w zwierzce futra, pira, rogi, zby i maski. Wspaniae sceny z ycia zwierzt malowane i rytowane na cianach i sklepieniach jaski okresu kultury oryniackiej i magdaleskiej (jak w Altamirzc lub Lascaux) miay prawdop. znaczenie magiczne a. religijne, zwizane z mylistwem. Symbolika zwierzca wywodzi si moe z. totemizmu (totem zwierz, rolina a. przedmiot, suce jako godo rodziny lub klanu, uwaane czsto za przodka a. opiekuna, otaczane czci relig.) lub kultu zwierzt. Rwnie obecnie, w epoce robotw i komputerw, przetrway cise i ywe zwizki czowieka ze zwierztami. Towarzysz mu one od najwczeniejszego dziecistwa jako zwierzta domowe, bohaterowie bajek, historyjek obrazkowych, wierszy i opowiada, jako zwierzce zabawki. S ywymi symbolami namitnoci, uczu i cech ludzkich, nosicielami ukrytych prawd o nas samych. Ich cechy, prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, yj te w jzyku, gdy np. mwimy o kim, e tchrzy, gzi si, zbaranial, zacietrzewi si, zaspi, rozwydrzy, win-tuszy, myszkuje, mapuje, rozbestwi si itd. Bogw wielu religii wyobraano sobie w ksztatach zwierzcych lub 7. gowami zwierzt (sonia w Indiach, szakala. ibisa. kota, krowy w Egipcie, w chrzecijastwie Ducha Sw. jako gobicy), a liczne stwory i potwory o postaciach zwierzco-ludzkich. wylge w wyobrani czowieka, mog stano

wi wcielenia dwoistej jego natury: centaury, satyrowie, trytony, syreny, harpie, gryfy, hipogryfy, chimera, jednoroec, ami, Minotaur, Echidna, Skylla, Kekrops, Erechte-usz, sfinks itd. Mogy te zrodzi si w wyobrani ludzkiej na widok zwierzt autentycznych wprawdzie, ale nie poddajcych si prymitywnej klasyfikacji staroytnych, jak np. koniki morskie, nietoperze, ryby latajce, jee morskie itd. Cechy bogw i ludzi przypisywane w mitach i folklorze zwierztom znalazy bogate odzwierciedlenie w symbolicznych postaciach bajki zwierzcej, przywarach ludzkich w zwierzcym przebraniu. W plastyce staroytnego Bliskiego Wschodu walka zwierzt wyszych z niszymi, potniejszych ze sabszymi oznacza moga walk wyszych instynktw ludzkich z niszymi, dnia z noc, dobra ze zem itd. (np. walka ora z wem, lwa z bykiem). W wielu mitach zwierzta wystpuj jako podpory nieba a. wiata: sonie, wie, we, krowy itd., jako stranicy czterech stron wiata a. czterech naronikw Ziemi. Do korabia Noego weszy wg Biblii (Gen. 7, 1416) wszystkie zwierzta i ptaki (po parze, samiec i samica) z wyjtkiem stworze morskich. Ksiga Kapaska dzieli ju jednak zwierzta na czyste i nieczyste (r. li): pierwsze mona je i skada w ofierze Bogu, drugich nie wolno. Czyste s parzystoko-pytne przeuwacze oraz zwierzta wodne majce skrzela i uski. Nieczyste s rwnie zwierzta, z apami lub bez ap, ktre czogaj si po ziemi na piersi a. brzuchu. Zwierzta czyste: bawoy, baanty, bki (owady), bekasy, bydo domowe, daniele, drozdy, gobie, jarzbki, jelenie, jelonki, komary, kozy, kuropatwy, kury, majki lekarskie, mole, motyle, mrwki, ortolany, oryksy, osy, owce, pajki, przepirki, pszczoy, sarny, skowronki, synogarlice, szaracza, szerszenie, trzmiele, wieloryby, wrble i yrafy. Zwierzta nieczyste: bki (ptaki), biao-zory, bociany, dudki, dziki, hieny, ibisy, jaszczurki, jednoroce, jeozwierze, kameleony, kanie, konie, koty, krety, krogulce, krokodyle, krliki, kruki, lamparty, lisy, lwy, abdzie, asice, mapy, muchy, muy, myszy, niedwiedzie, nietoperze, nosoroce, nury, ory, osy, pantery, papugi, psy, puszczyki, ropuchy, rozgwiazdy, ryjwki, rysie, spy, skorpiony, sonie, sokoy, sowy, sroki, strusie,

winie, tygrysy, wielbdy, wilki, zajce, aby i urawie. Od pradawnych czasw kojarzono zwierzta w nienawidzce si pary lub pary, w ktrych jedna strona czuje irracjonalny lk przed drug. I tak np. jaszczurka boi si wa, ko wielbda, lew koguta, mapa wia, pantera hieny, pies wilka, puszczyk wrony, so wini, zajc psa, zaskroniec nagiego czowieka, mija ichneumona; z tego prawdop. tylko 4 pary zestawiono na podstawie obserwacji natury. Oglna symbolika zwierzca klasyfikuje je w porzdku zstpujcym jako: l) suce do jazdy wierzchem, 2) skadane na ofiar bogom, 3) reprezentujce nisz form bytu. Nie ma dowodw na to, aby staro. Grecy i Rzymianie uprawiali kult zwierzt, mimo zwierzcych epitetw bogi u Homera (wolooka Hera, sowiooka Atena), mimo e liczne zwierzta byy atrybutami bogw (np. ania Artemidy, w Asklepiosa, w i sowa Ateny, orze Zeusa, paw Hery, wilk, gryf i kruk Apollina, w i pantera Dionizosa, ania Heraklesa i Izydy, g i owca Junony, pies larw, ko i sp Aresa, kogut Hermesa, byk Posejdona, zimorodek Tetydy, gob, abd i wrbel Afrodyty, lew Hefajstosa, wilk i dzicio Marsa, wie Pana na grze Partenion itd.), mimo e nieraz bogowie, aby oszuka boginie lub miertelniczki, przeobraali si w zwierzta, jak np. Zeus w byka, aby porwa ksiniczk fenick Europ, lub w abdzia, aby uwie krlow spartask, Led. Kiedy indziej przemieniali si na czas pewien w ora, niedwiedzia, konia lub wilka. Apollo zmienia si w spa i delfina, Atena w jaskk, Dionizos w byczka, kol i lwa, Acheloos w byka, Posejdon w byka i rumaka, Artemida, krlowa zwierzt", w ani, Hermes w barana, a Pan w koza. W znacznie liczniejsze natomiast gatunki zwierzt zmieniali bogowie ludzi, poczwszy od wierszczy (Titonos) i pajkw (Arachne), przez jaskki, sowiki i jastrzbie (Filomela, Prokne, Tereus), a do jeleni (Akteon), a (lo) i niedwiedzic (Kallisto). Pojawienie si zwierzt w micie suy zwykle jako symbol siy i namitnoci, jako prba odwagi bohatera, jako narzdzie kary a. ucieczki lub przemiany. We polizay uszy Melamposa, aby mg rozumie mow ptakw. Byk Posejdona spodzi z kr-

Iow kretesk Pasifae Minotaura. c/lowieka i. gow byka. l.cto. ona krla Sparty Tyndareosa. matka Apoliina i Artemidy, przeobrazia si w wilka, aby uciec przed zemst Hery. Krla Arkadii. Likaona, Zeus przemieni w wilka, aby go ukara za skadanie ludzkich ofiar. Zwierzta cmblematycznc rzymskich sztandarw wojskowych (la. signum): orze, wilk. byk, ko i dzik. symbolicznie ustawiane na szecianach (Ziemia) i kulach (niebo, wszechwiat). Zwierzta pozostajce w zwizku z. czterema ,,elementami": ziemia pazy, ogie ssaki, woda we i smoki, powietrze ptaki. Cztery zwierzta dobroczynne w mit. chiskiej: jednoroec, feniks, w i smok. Podstawowe symbole zwierzce chrzecijastwa: baranek, gobica, ryba. Hwangelistw: ukasza w. Jana orze. Marka lew. w. Piotra kogut. Zwierzta najczciej przedstawiane przez plastyk romask: paw, wl, orze, zajc, lew, kogut, uraw, kuropatwa, szaracza. Plastyka rdw. i Odrodzenia wyraa przez przedstawiane zwierzta ogromny, skomplikowany wiat symboli (np. Hieronim Bosch. Piter Brueghel), czciowo ju tylko dla nas zrozumiay. Zwierzta wzbogaciy te symbolik heraldyczn mnstwem fantastycznych ksztatw zoologicznych, ujtych wszake w cile okrelone prawida. Bardzo rozpowszechnione bestiariuszc zawieray ju poczwszy od IV w. niezliczone opowieci o prawdziwych i fikcyjnych zwierztach, .a od XI w. rzeba i architektura kocielna wprowadzia je na kapitele kolumn i archiwolty portali kocielnych. Rwnie XX-wieczny nadrealizm zapeni wyobraenia plastyczne tumem zwierzt i potworw zwizanych z gbokimi pokadami psychiki czowieka. Zwierzta o fantastycznych waciwociach to np. latajce konie bogw i bohaterw jak Pegaz, konie Heliosa. Feba, Al Borak Mahometa, Sleipnir Odyna. Pelikany w okresach godu rodzieray jakoby wasn pier i karmiy swe dzieci wypywajc krwi. Salamandra, wg Pliniusza (10.86), mieszka w ogniu i potrafi go gasi przenikliwym chodem swego ciaa. Zwierzta i raj Mahometa. Dziewicioro zwierzt przyjto do muzumaskiego raju:

s to: Al Rakim. pies muzumaskiej wersji Siedmiu picych z Efezu (zob. Siedem); olica Balaama (zob. Osio); mrwka Salomona. o ktrej powiedzia: ..Id do mrwki. leniwczc. a przypatruj si drogom jej i ucz si mdroci" (Ks. Przypowieci 6.6); wieloryb Jonasza (zob. Wieloryb); baran ofiarowany przez Abrahama na caopalenie zamiast Izaaka (Gen. 22,13); ciel uwarzone przez Abrahama na przyjcie Boga i dwch aniow (Gen. 18.7); Al Adha. najciglejszy z wielbdw Mahometa, i Al Borak. jego rumak. szybki jak byskawica; kukuka Bilkis, muzumaskiej krlowej Saby; gobica Noego (zob. Gob). Zwierzta jako symbole cech ludzkich i boskich, zob. w odpowiednich hasach, a ponadto: buldog symbolizuje upr. zawzito, cykada poezj, kawka zarozumialstwo, chepliwo, kret lepot, tpot, krlik podno, mul upr, papuga gadatliwo, naladownictwo, sjka bezsensowne gadulstwo, sroka gadatliwo, wierszcz staro, turkawka wierno maesk. Zwierzta nie nauczyy si kama, tac. mentiri na didicere ferae (Liber spectaculorum ep. 30 Marcjalisa). Zwierz szlachecki. ,,W jzyku strzeleckim dzik. niedwied, o, wilk. zwany by zwierzem szlacheckim" (Pan Tadeusz l. 800 801 Mickiewicza). Zwierz w czowieku. ,,Ktre zwierz nasrosze moe by w tych czasach? Zy hodyniec, zy tygrys, zy lew w gstych lasach, zjadlejszy zwierz dwunogi. z blinich szkod, franci, hipokryci pokryci, zdradni syko-fanci" (Zjade zwierz Wespazjana Kochow-skiego). ,,Jedno jest tylko zbawienie na ziemi: zatumi w sobie dzikie ludzkie zwierz" (Na pamitk 1314 Kazimierza Tetma-jera). ,,Marz czsto o tym wieku, gdy zwierz ginie w czowieku" (Pochwaa wieku dojrzaego l 2 T. Boya-eleskiego). ,.Spi w piersi tumu straszny zwierz o kach stu krwawych pyskw" (Szkoa 81 2 L. Staffa). Zwierzta stworzone s dla ludzi. ,,Niech (czowiek) panuje nad rybami morskimi i nad ptactwem powietrznym, i nad zwierztami (...), i nad wszelkim pazem, ktry peza po ziemi" (Gen. 1,26). ..Nic oezywistszego ni to. e wszystkie zwierzta stworzone jedynie i wycznie na uytek czowieka"

(Headlong Hali rozdz. 2 Thomasa L. Peacocka, 1816). Ze zwierz. Cet animal esl Ires mechant, quand on 1'attaaue ii se defend" fr. 'Zwierz to jest bardzo ze: napadnite broni si!" (La Menagerie, Theodore P.K., anonim. 1868). Rwno zwierzt. Wszystkie zwierzta s rwne, ale niektre s rwniejsze od innych" (Ferma zwierzca, rozdz. 10 George'a Orwella, 1945). W alchemii: l) feniks, 2) jednoroec. 3) lew. 4) smok. Astronomia czerpaa obficie ze wiata zwierzt. Na dwanacie konstelacji zodiaku osiem jest zwierzcych: Baran, Rak, Kozioroec, Lew, Ryby, Skorpion, Byk i Strzelec (centaur a. jedziec na koniu). Z pozostaych 76 gwiazdozbiorw a 37 nosi nazwy zwierzt, prawdziwych lub mitycznych. W symbolice astrologicznej staroytnym planetom" odpowiadaj pewne zwierzta. A wic np.: Soce orze, lew, byk, kogut, jele, ko. skowronek. Ksiyc ryba, ostryga, sowik, aba. zajc, limak, sowa. Merkury mapa, kot,.lis, papuga, zaskroniec, wiewirka. Wenus gob, baant, kuropatwa, turkawka, jagni, koza, wrbel. Mars wilk. dzik, sp. byk. ko. w. stru, skorpion, kania, pies. Jowisz sok, paw, daniel, jele, so. Saturn ropucha, nietoperz, sowa, skarabeusz, kruk, osio, w, niedwied, szczur, kret, pajk, RDO (Krynica, Zdrj) rdo symbolizuje prawd, wiadomo duchow, mdro, erudycj, rozsdek, sprawiedliwo. wraliwo, obraz duszy, wyroczni, wol ludu, natchnienie poetyckie, zapomnienie, pami; Boga, pokut; rado i gorycz: ycie, si yciow, wieczny ywot; zasad esk; vulv; modo, odmodzenie, ozdrowienie, cudowne pokrzepienie, odnow, oczyszczenie; pragnienie, czyst wod. Zob. Rzeka, Studnia, Woda. rdo rdo si yciowych czczone jako symbol czystoci, podnej obfitoci, krwi boskiej, spermy niebiaskiej, macierzystwa.

rdo obraz duszy jako rda ycia wewntrznego, niewyczerpanej energii duchowej, osobowoci, wasnego ja" (zwaszcza jeli znajduje si w rodku zamknitej przestrzeni, np. basenu, patia, kruganku). rdo w tradycji yd. pokuta, oczyszczenie: pociecha, zaspokojenie pragnienia; odrodzenie, ycie wieczne. rdo ycia, radoci, mdroci. Nauka mdrego zdrojem ywota" (Ks. 'Przypowieci 13,14). Zdrojem ywota nauka tego, ktry j ma, a nauk gupich szalestwo" (jw. 16.22). rdem ycia usta sprawiedliwego" (jw. 10,11). Boja Paska zdrojem ycia" (jp. 14,27). ,,rdo nog zmcone i zdrj zepsuty sprawiedliwy upadajcy przed bezbonikiem" (jw. 25,26). ..rdo woajcego (wg Biblii) wytryso z. paszczki olej, gdy Pan otworzy w uchwie trzonowy zb, aby umierajcy z pragnienia Samson mg si napi" (Ks. Sdziw 15, 1819). rdo wody ywej (wg Biblii) Bg; przeciwiestwo zbiornika na wod, tj. bawochwalstwa. Mwi Pan: Bo dwie zoci uczyni lud mj: opuci mnie, rdo wody ywej, a wykopa sobie cysterny rozwalone, ktre nie mog zatrzyma wody" (Jeremiasz 2,13). U Boga jest zdrj ywota" (Psalm 35 10), rdo kobieta, on. Niech bdzie zdrj twj bogosawiony, wesel si z on modoci twojej (...), piersi jej niech ci upajaj na kady czas, a mioci jej rozkoszuj si ustawicznie" (Ks. Przypowieci 5, 1819). Zdrj zapiecztowany, zdrj ogrodw Oblubienica (Pie nad pieniami 4, 1215) niedostpna nikomu, prcz swego Oblubieca; Matka Boska. rdo vulva. W Grecji rda, nieraz otoczone fallicznymi kolumnami, tworzyy razem zesp dwupciowy oznaczajcy podno, urodzaj. U Grekw (i wielu innych ludw) rdo uosobione jako eskie bstwo, a. znajdujce si pod opiek najad, nimf rdlanych. rdo wytryskujce z podziemnego wiata zmarych mier, ycie przysze, narodziny i zmartwychwstanie. Czczone jako istota ywa i boska. Wizao si z pomiertnym sdem nad dusz w krlestwie podziemnym; dlatego sdziowie suchali wrebnych rad rde a nimf rdlanych.

rda lecznicze zob. Woda. rdo wrba, wyrocznia. rda wrebne w najsynniejszych wyroczniach, jak Apollina w Delfach (rdo Kassotis), w Didymajonie na pd. od Miletu itd. rdo natchnienie poetyckie; rda powicone muzom, jak Aganippe w Beocji u stp Helikonu, jak Hippokrene, tame, ktre wytrysn miao pod uderzeniem kopyta Pegaza, jak kastalskie w Delfach u stp Parnasu. rdo zapomnienie; pami. Wg orfikw u wejcia do Hadesu znajduj si: rdo zapomnienia, a nieco gbiej rdo pamici; kto si napije wody z drugiego, bdzie przebywa wiecznie midzy bohaterami, zachowujc wiadomo. Nawet rdom doskwiera pragnienie" ac. fontes ipsi sitiunt (Ep. ad Quint. 3, l, 4 Cicerona). W rdle radoci gorycz. Z samego rda radoci wytryska kropla goryczy, ktra dokucza nawet w kwiatach" (O naturze wszechrzeczy, 4,1133 Lukrecjusza). rdo w Banduzji, tac. fons Bandusiae rdo natchnienia, inspiracji, opiewane przez Horacego (Pieni 3, 13. l): O fons Bandusiae splendidior vitro" 'O rdo w Banduzji janiejsze od szka!" rdo dziewiczej, ywej wody (w tradycji chrz.) Niepokalane poczcie NMP; Chrystus. Ja dam pragncemu darmo ze rda wody ycia" (Apok. 21,6). Baranek (...) poprowadzi ich do rde wd ycia" w. 7,17). rdo krwi Emanuela (tj. Mesjasza) w ktrym chrz, grzesznik, po zanurzeniu si, otrzyma ma odpuszczenie grzechw. rdo Mimira (Mimisbrunnr) mdro wiata, proroctwa, poezja. Mimir, skand. bg mdroci, pozwoli Odynowi napi si z tego rda, ale wyupi mu jedno oko; Odyn sta si najmdrszym z bogw. rdo czysta woda. Przysowie w.: Chi vuol dell'acqua chiara, vada alla fonie 'kto chce czystej wody, niech idzie do rda'. rdo Vaucluse'y, fr.fonfainede Yaucluse, uniemiertelnione przez poezj Francesca Petrarki. rdo modoci ustawiczne odmadzanie si. Napoje boskie a. ofiarne, jak gre-cjca ambrozja, indyjska soma i amrita to take rda modoci zapewniajce modo

i dugowieczno, podobnie jak eliksiry ycia alchemikw. Wg mit. rz. Jowisz zmieni nimf Iuventas w rdo, ktre odmadza wszystkich kpicych si w nim (pod okiem figury Kupida); ac. fons iuventutis: w Powieci o Aleksandrze Aleksandra de Bernay (fr. fontaine de jouvence). rda wiecznej modoci poszukiwa mia, wg legendy, konkwistador i odkrywca hiszp. Juan Ponce de Leon na Florydzie (ktr odkry w 1513); w rzeczywistoci szuka penej skarbw' wyspy Bimini, o ktrej sysza od Kari-bw. rdo sprawiedliwo. S w naturze pewne rda sprawiedliwoci, z ktrych, jak strumienie, wypywaj wszystkie prawa cywilne" (Adyancement of Learning 2, 23, 49 Francisa Bacona). Owcze rdo, zob. Owca. Wieczne rdo rozsdku Geoffrey Chaucer (przedmowa do Bajek Johna Drydena). rdo wraliwo. .,Droga wraliwoci! niewyczerpane rdo wszystkiego, co cenne w naszych radociach, co kosztowne w naszych zmartwieniach!" (Podr sentymentalna. The Bourbonnais Laurence Ster-ne'a). rdo autor naladowany. Sawmy autora, z ktrego bierzemy; gdy wod pijem, rdo uwieczajmy!" (Myszeidos 10. 1234 Ignacego Krasickiego). ,,Sobie bd rdem, by innym by winem" (Igrzysko 1,592 Leopolda Staffa). rdo sodkich ez serce (Gniazdo wrbla Williama Wordswortha). Siedzie przy rdle na waciwym, korzystnym, lukratywnym miejscu. Z dobrego rda (informacja, produkt itd.) z pierwszej rki, otrzymany bezporednio; od osoby godnej zaufania, gwarantujcej prawdziwo wiadomoci. ABA aba symbolizuje podpor wiata. Soce, Ksiyc, wiosn, wod, deszcz, wyroczni, wrb, nadziej; lubieno, chu, rozpust; zmartwychwstanie, powtrne narodziny, podno, akuszerk; chwa, natchnienie; czowieka, kobiet, mio, bel canto, gadatliwo, czcze przechwaki, prno, kamliwo, lekkomylno; zawi, nadmierne ambicje; niezdecydowanie, dwuznaczno,

herezj, prozelityzm: oszustwo, wcibstwo: plag, zaraz, mier, trupi czaszk, diaba. czarownic, szkarad. plugastwo. nieczysto. brzydot; niezdarno. bezczynno: lenistwo, beztrosk: sabo, bezbronno. ograniczono. aba w staro. Egipcie wodny ywio pramuu. wylew Nilu. zmartwychwstanie. atrybut Izydy (noszono amulety wyobraajce ab. aby zapewni sobie aski bogini. m.in. podno). Niektrych bogw wyobraano z gow aby. np. czterech prabogw; byli to: Nun (woda). Huh (nieskoczono). Kuk (ciemno). Amon (niewidzialno a. powietrze). ktrzy, wraz ze swymi wogowymi onami: Naunct. Hauhet. Kaukct i Amaunet. stworzyli wiat, ktrym dugo wadali nim zeszli do podziemi, skd rzdz Nilem i ruchem Soca. Heket. dawna bogini wody. bogini-aba. bogini szczliwych porodw, dugiego ycia i zmartwychwstania. udzielaa ycia ludziom i zwierztom uksztatowanym przez Chnuma. aba zmartwychwstanie; ze wzgldu na dramatyczne przeobraenia w kolejnych stadiach rozwojowych kijanki. Zielona aba nadzieja; zmartwychwstanie. aba w staro. Izraelu ambicja (siga wysoko chwytajc owady); niemiao poniona. sigajca po wiedz i mdro; stan niezdecydowania: prozelita. neofita: bdnie rozumujcy niszczyciel mdroci; zwierz nieczyste. aby plaga. Druga plaga egipska (Ex. 8. 115). aba w hinduizmie Soce spoczywajce na widnokrgu; podpora wiata; ycie materialne; Matka Ziemia; deszcz; podno. aba lubieno. zmysowo, podno. Samica aby. dziki swej olbrzymiej podnoci. otwartoci i dugotrwaoci aktu seksualnego odbywanego bez wyboru z rnymi partnerami, z reguy mniejszymi od niej. bya ulubienic Wielkiej Macierzy. Jako symbol podnoci bya czst ofiar wotywn skadan Herze w Herajonie na wyspie Samos i Artemidzie w jej wityni Orthia v. Sparcic. aby wieniacy; mil. gr.: Bdzca po wiecie, przeladowana przez zazdrosn Her Latona. w ciy z Apollinem i Artemid. spragniona, nachylia si nad strumieniem. aby si napi wody. ale przeszkodzili jej

w tym wieniacy tncy ozin. Latona zmienia ich w aby. Ulubiony temat malarstwa i rzeby ogrodowej XVII w., zw. we Francji. aba wyrocznia, przepowiednia, zwierz sfery apolliskiej, ulubione przez lud gr.; jednak w komedii Arystofanesa aby (406 p.n.e.) chr ab towarzyszy do piekie Dionizosowi. aba potga gosu i bezsilno ciaa (Bajka 44 Ezopa). aba prno, zarozumiao, pycha. Gdy aby poprosiy Zeusa o krla, zrzuci im kij, ktry by jednak zbyt nieruchawy dla ich ambicji; zaday wic potniejszego wadcy; wtedy bg zesa im wa wodnego, ktry je wszystkie poar (Bajka 42 Ezopa). Przysowie: Chciay aby krla, dostay bociana. aba nadymaa si, pragnc przerosn wou, a pka (Bajka 1,42 Fedrusa). Konia kuj, a aba nog nadstawia. aba sabo, bezbronno, bezsilno, wto. aba i mysz postanowiy rozstrzygn pojedynkiem, ktra z nich ma by gospodarzem pewnego bagienka; nadleciaa kania i poara obie rywalki \Bajka 168 Ezopa). aba beztroski ywot. Dobrze by ab. chopcy: yje bez frasunku, do szklenie nie nalewa, do ma wok trunku" (Sielanka 10, 523 Teokryta). aby w Styksie. Dzi nawet dzieci (...) nic wierz w brednie o duchach, podziemnych krlestwach i rzekach, i czarnych abach rechoccych w wodach Styksu" (Satyra 2, 148150Juwenala). aba ziemnowodno; ambiwalencja, dwuznaczno. Przejcie z prawd Chaosu. z elementu wodnego, w ziemski i na odwrt. aba (i ropucha) zwierz ksiycowe, sprowadzajce deszcz i odrodzenie jako istota ziemnowodna: zmiana rodowiska odpowiada fazom Ksiyca a. zmianom pogody z suchej na mokr, deszczow, i odwrotnie; znikanie w wodzie i pojawianie si aby zwizane z ide mierci, stwarzania i zmartwychwstania. W wielu legendach aba na Ksiycu. Przysowie starofr.: Kto kocha ropuch, przypomina Ksiyc. aba kobieta, jako przeciwiestwo fallicznej ryby i takiego wa. aba naturalna ofiara wa. aba w chrzecijastwa herezja; niestateczno, pocho, pogo za doczesnymi

uciechami (za muchami), nieczysto, rozpusta, prno, kamliwo; diabe. aby nieczyste duchy czartw. ,,I widziaem z paszczy smoka i z pyska bestii, i z ust faszywego proroka trzy nieczyste duchy na ksztat ab. Albowiem s to duchy czartw" (Apok. 16, 1314). aba czowiek, anatomiczna antycypacja czowieka; std czsto w legendach i bajkach przemiana aby w piknego ksicia. aba z gow starca na tacy niesionej przez Murzynk przedstawia najwysze stadium ewolucji w obrazie Boscha Kuszenie w. Antoniego (Egipcjanina). aby oszuci. Oszuci jak aby w bocie kryj si w gorcej smole na dnie fosy w piekle (Boska Komedia, Pieko 22. 1628 Dantego). aba kropielnicy bigot trzscy si przed herezj, przesadnie i powierzchownie religijny. W wielu dawnych kocioach umieszczano w kropielnicy ma rzeb aby a. ropuchy wyobraajc demona egzorcyzmowa-nego wod wicon. aba talizman, amulet. Rne czci ciaa aby (i ropuchy) uwaano za potny talizman magiczny przeciw nieszczciom, chorobom i zemu oku" a. sprowadzajcy choroby i bied na wrogw. aba bezczynno, lenistwo. aby wygrzewajce si w promieniach Soca. aba parafiaszczyzna, ograniczono. Przysowie jap.: aba w studni nic nie wie o wielkim oceanie. aba rechocca, kumkajca, skrzeczca, . dukajca paplanina, gadatliwo, plotkarstwo. Polskie aby wirtuozeria. adne aby nie graj tak piknie jak polskie" (Pan Tadeusz 8.581 Mickiewicza). aba, ropucha szpetota, szkarada, paskudztwo. plugastwo, brudy, boto, bagno. Przysowia: aba odrzeka si bota, a lezie w nie. Posad ropuch na zotym stole, a ona na to: Do bota wol! abie oczy wyupiaste, wypuke. abi skok bardzo blisko; bardzo krtki. aby, abojady Francuzi, a zw. paryanie, dla ktrych abie udka s przysmakiem. Rwnie aluzja do trzech ropuch heraldycznych Chlodwiga, zob. Ropucha. W marzeniu sennym: nieogldno, niedyskrecja.

ELAZO elazo symbolizuje niezmienno, niezawodno, twardo, spoisto, odporno, trwao; krzepko, nieustpliwo, nieugito, si; upr, cierpliwo; okruciestwo; kar, niewol; bro. U staroytnych ydw elazo byo emblematem utrapienia, niewolnictwa; hartu ducha, stanowczoci i zdecydowania. Jedno z przeklestw rzucanych na nieposusznego Bogu: ,,Niechaj niebo nad tob bdzie z miedzi, a ziemia, ktr depczesz, z elaza" (Deut. 28,23), albo odwrotnie: I dam wam niebo z wierzchu jak elazo, a ziemi miedzian" (Lev. 26,19), tj. niebo bez deszczu, a ziemi nieurodzajn. Bdziesz nimi rzdzi lask elazn, a jak naczynia garncarskie pokruszysz ich" (Psalm 2 9). Zwykle jednak tradycja biblijna przeciwstawia elazo miedzi i spiowi: metal pospolity metalom szlachetnym, tak jak wod ogniowi, czer czerwieni, pnoc poudniu. W tradycji ludowej elazo jest najlepsz obron przeciw zym duchom, czarnej magii, demonom, wampirom, czarownicom i przynosi szczcie, zwaszcza elazo w postaci podkowy, gwodzia wbitego do koyski, do ka rodzcej, noyczek; moe to by te elazny a. osinowy k, ktrym przebija si serce nieboszczyka, aby si nie sta upiorem (por. Dziady cz. III 462481 Mickiewicza). ,,Pierwsze rzeczy potrzebne do ycia ludzkiego s: woda, ogie i elazo" (Eklezja-styk 39,31). W tradycji ludowej i biblijnej elazo jest take metalem demonicznym, nieczystym, szataskim narzdziem mierci i wojny, brutalnej siy, materializmu, niewiadomoci. Metal pochodzcy zarwno z nieba (z meteorytw), jak i z rud podziemnych, z domeny bstw chtonicznych, piekielnych. Przy budowie wityni Salomona mota i siekiery i wszelkiego narzdzia elaznego nie byo sycha w domu" (3. Ks. Krl. 6,7); druidzi nie posugiwali si narzdziami elaznymi, cinali wit jemio zotymi sierpami. elazny wiek w mit. gr. ostatni, najgorszy okres w dziejach wiata: wg Hezjoda {Prace i dnie 42,201) pity, pod wadz Plutona, wg Owidiusza (Metamorfozy l ,89) czwarty, wiek zbrodni, chytroci, zdrady

i przemocy. elazo odkryto na szkod ludzi" (Dzieje 1,68 Herodota). Epoka elaza, trzecia po epoce kamienia i epoce brzu; cho pocztek jej datuje si zwykle okoo 1200 r. p.n.e., w europejskim redniowieczu elazo zajo pierwsze miejsce, przed miedzi i brzem, dopiero wraz z wprowadzeniem eliwnych luf armatnich. W Ameryce przedkolumbijskiej elaza nie znano. elazo bro, miecz. elazo bowiem cignie ma ku sobie" (Odyseja 16,294; 19,13 Homera, t. J. Parandowskiego). Ogniem i elazem, tac. ferro et igni, ogniem i mieczem, zob. Ogie. Kto rany nie odebra. artuje z elazem" (Romeo i Julia 2,2 Szekspira, t. A. Mickiewicza). elazo ostrzy si elazem", ac. ferrum ferro exacuilur (Ks. Przypowieci 27,17). elazo, elaza kajdany. ,,Siedzieli w ciemnoci i mroku, zwizani ndz i elazem" (Psalm 106 10). Zaku w elaza. Ju w gruzach le Maurw posady, nard ich dwiga elaza" (Konrad Wallenrod, Ballada Alpuhara" 6767 Mickiewicza). elazne oe Oga, krla Basanu z rodu olbrzymw, miao dziewi okci wzdu i cztery wszerz" (Deut. 3,11). elazny wz konny staroytnego Wschodu, wz zaopatrzony w noe, miecze i sierpy przymocowane do osi, k i dna, ktry wjeda w gstwin nieprzyjaci tnc, kujc i rac; zob. Wz. elazna korona Lombardii zob. Korona. Rozpalone elazo w sdownictwie rdw. narzdzie prby, sposb dowodzenia winy a. niewinnoci oskaronego; np. przejcie boso po rozpalonych do czerwonoci lemieszach elaznych bez szwanku dla stp wiadczy mogo o niewinnoci kobiety posdzonej o zdrad maesk. elazny czowiek" rdw. android (automat naladujcy pewne czynnoci czowieka) w. Alberta Wielkiego (ok. 120080). figura witajca goci. elazne mury. Grd Disa w pitym krgu pieka otoczony jest murem barwy elazistej (Boska Komedia, Pieko 8,78 Dantego); przest. flota wojenna jako puklerz imperium brytyjskiego. List elazny list bezpieczestwa, konwojowy, opany, glejtowy, glejt, ac. salvus conductus, dawn. dokument gwarantujcy nietykalno posiadajcej go osobie.

,,elazna Rka" rycerz nm. z Frankonii, Gtz von Berlichingen (14801562), ktry utraci praw rk i nosi zamiast niej elazn; bohater tytuowy dramatu Goethego (1773). elazna rka rzdy energiczne, despotyczne, w karnoci i dyscyplinie. Trzyma, rzdzi elazn rk. elazna rka w aksamitnej rkawiczce symbol twardych rzdw z zachowaniem cywilizowanych form. Frankowie ,,wtedy stoj na chway i potgi szczycie, gdy ich trzyma elazna rka w aksamicie" (List do Jdrzeja syna... 778 Kajetana Komiana). elazna rkawica bstwo, potga, sia; atrybut skand, boga piorunw, Thora. elazna miota kto. kto brutalnie wprowadza porzdek, usuwa zbdnych a. nieudolnych pracownikw. elazny papie" przydomek papiea Sykstusa V (Felice Perretti 152190). elazna dziewica" z Norymberg! elazne pudo z kolcami sterczcymi do wewntrz, XVII-wieczne narzdzie tortur. ,,elazna maska" tajemniczy fr. wizie stanu z ostatniej wierci XVII w., osadzony w twierdzy w Pognerol; przewoony do Bastylii, musia nosi czarn mask. elazny ksi" przydomek bryt. dowdcy i polityka Arthura Wellesleya, ksicia Wellington (17691852). elazny krzy, nm. Eisernes Kreuz, pruskie odznaczenie wojskowe ustanowione w 1813. odnowione w 1870 i 1914. a w 1939 jako odznaczenie nm. elazny kanclerz" przydomek kanclerza nm. Ottona von Bismarck (181598). elazny wilk, zob. Wilk. elazny kapita pienidze nienaruszalne a. odoone na specjalny cel. elazny repertuar lista utworw, do ktrych wznowienia teatr (opera, filharmonia itp.) jest stale przygotowany w danym okresie. elazna racja, porcja ywno zachowywana na czarn godzin, na wypadek odcicia od wszelkich rde zaopatrzenia np. w wojsku w czasie wojny. Kuj elazo, pki gorce zaatwiaj spraw korzystajc z pomylnej chwili, z okazji. ze sposobnoci. Droga elazna przest. kolej (elazna). komunikacja kolejowa. ..Mio jest spieszcemu tym elaznym szlakiem kilka mil na

godzin przelatywa ptakiem" (Majtek albo imi 4,6 Jzefa Korzeniowskiego). W astrologii: planeta Mars, czerwona jak rdza, jak krew (czerwona dziki zawartoci atomw elaza w hemoglobinie). CIE cie jest symbolem wiecznoci, bram nieba, witoci, ducha, potgi (boskiej). Prawdy objawionej (paszcz w. Piotra), staoci (wiary); energii, wiata, jasnoci. Soca, ognia, wschodu, witu, ciepa, powietrza, ziemi, owocowania, dojrzaego owocu, lici jesiennych, zota; oddechu, radoci, dobroci, szczcia, godnoci, mioci, natchnienia, wspaniaoci, wspaniaomylnoci, chway, uznania, nagrody, bogactwa; domu, gocinnoci, maestwa, podnoci, urodzaju. obfitoci, jednoci, delikatnoci, wzniosoci, dobrodziejstwa, pokoju, czystoci (duchowej); intelektu, wiedzy, rozpowszechniania wiedzy, osdu, wszechstronnych uoglnie, dojrzaoci duchowej, intuicji, natchnienia; ambicji, arogancji, pogoni za sensacj, chytroci. obudy, skpstwa, wrogoci, zdrady (maeskiej), zazdroci, niestaoci, tchrzostwa, choroby, melancholii, mierci, rozkadu. cie na staroytnym Wschodzie wiato i majestat. Otrzymywany z wysuszonych znamion supkw i prcikw szafranu (krokusa) uprawnego barwnik (zwany take szafranem), uywany by do barwienia wykwintnych strojw w krlestwach Babilonii. Medw i Persw. Frygw, ubiorw greckich . dostojnikw i dziewic; by take strojem bogw (Apollo, Dionizos) i bogi (Atena). Jak kolor ci wie si z kniciem z zazdroci, zawici, z gorycz, z taczk, przeciw ktrej uywano w rdw. ubiorw, wstek i amuletw tych. U ydw barwa baldachimu lubnego, u Rzymian barwa welonu (por. jednak Czerwie) i obuwia panny modej. Przeciwiestwo bkitu (w redniowieczu take bkitnej krwi). Barwa kapaska hinduistw, buddystw, kapanw birmaskich. cie jest barw chtoniczn, barw ziemi i jej podw, lata i jesieni, dojrzaych kosw i jesiennych lici, staroci i mierci. ty kolor zazdro, niestao, zdrada, rwnie maeska. We Francji drzwi mieszkania osoby skazanej za cudzostwo sma

rowano t farb. W XVI wieku prostytutki hamburskie musiay nosi te szale. W niektrych krajach w redniowieczu zmuszano ydw do noszenia tego kapelusza.' paszcza, tej aty na odzieniu, co symbolizowao zdrad Judasza (rudowosego?); rwnie ofiary hiszpaskich stosw inkwizycji ubierano na to jako zdrajcw i heretykw. ta Ksiga (fr. livre jaune) zbir dokumentw dyplomatycznych rozpowszechnianych w parlamencie fr. w tej okadce. Nazwa tomu rosyjskich praw wojennych, ktrym Litwa podlegaa od 1812 do 1830 (nazwa od barwy okadek). A czy Sdzia, rzek Major, t Ksig czyta?" Co to za ta Ksiga?" pan Sdzia zapyta. "Ksiga. rzek major, lepsza ni wasze statuty, a w niej pisze co sowo: stryczek. Sybir, knuty"" (Pan Tadeusz 9, 1658 Mickiewicza). ta Haga sygna choroby zakanej (albo kwarantanny) na statku morskim. W redniowieczu (wraz z czerwieni i czerni) barwa Zarazy, Czarnej mierci, dumy. ta prasa sensacyjna, szowinistyczna. skandalizujca; nazwa powstaa w USA ok. 1898 z powodu panikarskich artykuw w prasie brukowej na temat tego niebezpieczestwa". zagraajcego rzekomo Zachodowi (a zwaszcza jego handlowi) ze strony Chin i Japonii. ty diabe (ro. ioltyj diawof) potga zota; z opisu Nowego Jorku w szkicu Miasto witego diabla (1906) Maksyma Gor-kiego. todzib osobnik mody, niedowiadczony, nowicjusz, smarkacz. Kolor ty uwaany jest w teatrze za przynoszcy pecha, np. w scenografii, kostiumach itd. W alchemii siarka, kolor kamienia filozoficznego. Kamie ty beryl, heliodor. chryzoberyl, topaz, chryzopraz, diament, jaspis, bursztyn itd. W heraldyce i symbolice eklezjastycznej, czsto zamiast barwy zotej, oznacza wiar, stao, mdro, chwa; pole kropkowane. W sztuce wiato myli; zazdro, fasz, zdrada, niestao, niepowcigliwo. Metal zoto. Planeta Soce, Merkury. W muzyce nuta E naturalna.

Ludzie lubicy barw t s rzekomo nieustraszeni, idealici, intelektualici, reformatorzy, godni zaufania, nietowarzyscy, skonni do kpin.

W
w symbolizuje podpor nieba a. wiata, ogie, wod, noc, Ksiyc; dugowieczno, niemiertelno; materializm, gnuno, powolno, ostrono, bezpieczestwo, powcigliwo, ascez, czysto; mio, lubieno, fallusa, obojnactwo, podno; wasny dom, bierny opr, tarcz, zbroj, wytrwao, si; postp, pilno; medytacj, mdro, przewidywanie. w w mit. ind. kosmofor, dwigacz wiata, niekiedy podpierajcy praocean, wyspy bogosawionych, tron niebiaski a. sonia dwigajcego wiat; gdy w si porusza, aby zmieni uciliw pozycj, nastpuje trzsienie ziemi; awatar (wcielenie) bodhi-sattwy a. boga Wisznu podtrzymujcy wiat w czasie, gdy inni bogowie czerpi amrit (eliksir ycia i niemiertelnoci, rodzaj ambrozji) z oceanu mlecznego. U Japoczykw podpora nieba, grskiej siedziby bogw. w maestwo Nieba z Ziemi: wypuky karapaks (pancerz grzbietowy) sklepienie niebieskie; paski plastron (pancerz brzuszny) ziemia (wg wczesnych poj paska). w noc. Ksiyc, praocean. w, kosmofor wynurzajcy si z prawd, wie si z noc. Ksiycem i jego fazami. w mdro. Tajemnicze znaki na pancerzach wi poczytywano czsto za jakie pismo, ktrego treci usiowano si domyla. w ostrono i przewidywanie. Podobnie jak krokodyl i rak, w zachowaniem swym zapowiada uyniajce wylewy Nilu. w staroegip. i grecki symbol podnoci i urodzaju. Cho niektre gatunki skadaj w jednym lgu tylko jedno jajo, inne, zw. morskie, skadaj ich przeszo dwiecie. w w ogrodzie ochrona kwiatw i owocw przed gradem i burz (wg wierze ludowych). w mio, lubieno, obojnactwo (hermafrodyta, atrybut Hermesa i Afrodyty, kobieco okrge ciao i falliczna gowa), atrybut Apollina i Pana. Greczynki nosiy

kolczyki w ksztacie wi. W plastyce niekiedy wierzchowiec bogi mioci, bstw wodnych. Wenus na wiu stoi" (Kolda pannom l Wespazjana Kochowskiego). Nimfa Chelone (gr. chetone 'w') wymiewaa maestwo Zeusa z Her nieustannie zdradzan przez ma; za kar zostaa zmieniona w wia morskiego. Podnki w wityniach Afrodyty oznaczano wizerunkiem wia jako wasno wityni. w w wielu mitach zwierzcy Prometeusz, nauczyciel uytku z ognia. w dugowieczno, zdrowie, niemiertelno. wie yj niekiedy znacznie duej ni sto lat; dlatego uywano kawakw pancerzy jako amuletw dugowiecznoci i obrony przeciw czarom. w powcigliwo, wstrzemiliwo. koncentracja, medytacja, samotno, czysto. W razie potrzeby zwierz chowa pod pancerz gow, apy i ogon, rezygnujc czasowo z kontaktu ze wiatem zewntrznym; chroni si w swojej ,,wiey z koci soniowej". Atrybut bogini Skromnoci (gr. Aids, la. Pudicitia), bo milczy i nie opuszcza domu, jak przystao gr. pannie. w, ac. testudo ruchomy dach drewniany, ktry zasania przed pociskami obrocw legionistw rz. szturmujcych mury miasta; sklepienie ze sczepionych ze sob puklerzy nad gowami szturmujcych mury legionistw rzymskich. Gos wia w tradycji chrz. gos Ducha Sw. w zwierz demoniczne, zwizane z ciemnymi, chtonicznymi siami; w plastyce przedstawiano walk koguta (herold Dnia) z wiem (Noc), np. dwukrotnie na mozaikowej posadzce starochrzec. bazyliki w Ak-wilei (w pn.-wsch. Woszech). Siedzie jak w w skorupie izolowa si od otoczenia, by zamknitym w sobie, skrytym, milczcym. w wasny, przenony dom i zbroja. e zamknity w skorupie niewygodnie siedzia, aowaa mysz wia; w jej odpowiedzia: Miej ty sobie paace, ja mj domek ciasny; prawda, e nie wspaniay szczupy, ale wasny"" (w i mysz Ignacego Krasickiego). w wcielenie transcendentnych si ywotnych, zob. Rak. w pilno, nieustanne pokonywanie trudnoci.

w wiat widzialny, egzystencja ma- jcy dusze zmarych na miejsce przeznaczenia. terialna, przeciwiestwo transcendencji; gruby Dwugowy uraw dobrobyt. Wg tradycji materializm. egip. mia pojawi si nad Nilem za panowania w powolno, przeciwiestwo skrzyde; Menesa I, zaoyciela l. dynastii (ok. 2800 lenistwo, bezczynno; napuszono, niejasno, p.n.e.), zapowiadajc okres dobrobytu. stagnacja; maa ruchliwo i powolny chd uraw atrybut bogw i bohaterw, np. typowy dla wikszoci gadw. w z wydtym egipskiego Totha, Hermesa jako boga aglem na grzbiecie impresa Cosima podrnych, wdrowcw i pielgrzymw, dc'Medici z mottem la. Festina lenie 'spiesz si Demeter, Artemidy, Ateny, Perseusza, gaelpowoli'. Bo wy to, o wie, leniwni, skiego boga Manannana, opiekuna eglarzy i bezczynni, o dzieci sennoci i podej bojani" kupcw. (wie 212 Romana Zmorskiego). uraw alfabet. Wg mitu gr. Palamedes, w w plastyce Pracuj powoli!" rysunki mdry doradca Grekw pod Troj, uzupeni na murach w okresie okupacji nm. w Polsce alfabet literowy Kadmosa, biorc za wzr do 193945, wezwanie do biernego oporu, do liter ksztaty kluczy urawi (wg innych uczyni maego sabotau" gospodarki okupanta. to Hermes); std zwizek urawi i Hermesa z W heraldyce: odporno, niewraliwo na pismem i z poezj; i Hermes, i urawie, to ciosy; powolny, ale trway postp; tarcza protektorzy poetw. urawie! (...) wycie mi obronna wadcy; liczna i szczliwa rodzina. W byy niegdy ukochane, wycie jesienn moj astrologii: Chaos; znak zodiaku Rak. W byy harf!" (Grb Agamemnona 325 alchemii: massa confusa tac. 'mieszanina'; Sowackiego). materia Sztuki: Hermes sporzdzi ze skorupy uraw taniec. Gdy co wprawia urawie wia kitar i ofiarowa j Apollinowi w w podniecenie, biegaj i skacz z rozpozamian za skradzione mu bydo; std w tradycji startymi skrzydami, przypominajc nieco chrz, moralna przemiana grzesznego ciaa uczestnikw dyskoteki. Wg mit. gr. taniec pod wpywem dziaania ducha. Soca, naladujcy zawioci Labiryntu kreW marzeniu sennym: osoba nica. teskiego i radosne plsy Tezeusza i towarzyszy po zabiciu Minotaura, prawdop. na cze Wielkiej Bogini, ktrej liczb jest dzieURAW witka. uraw musi jakoby uczyni 9 krokw, uraw symbolizuje wznioso, niemiertelno, aby wzbi si w powietrze. urawie w mit. gr. wrogowie bajecznego szczcie; podr, wdrwk, taniec, wiosn, poranek, deszcz; wyroczni, wrb, pilno, ludu karw Pigmejw w pd. Egipcie a. w czujno, bystro, wcibstwo, ostrono; Etiopii; ich krlow Geran Junona pokonaa w dugowieczno, dz, mio, podno; pojedynku i zmienia w urawia (gr. geranos). pobono, miosierdzie, wierno, czysto, urawie, co z wielkim klangorem w podniebne dobrobyt; arystokratyzm, zarozumiao, bezkresy wzlatuj w ucieczce przed zim (...), snobizm, skpstwo, gupot, nie-zgrabno; na skrzydach za nios zagad i mier plemieniu Pigmejw" (Iliada 3, 36 Homera, paplanie, trajkotanie, zdrad; I. Wie-niewskiego), mieszkajcych dobroduszno, sprawiedliwo, lojalno, tl. inteligencj, mdro; alfabet, poezj. Por. najbardziej na poudnie w oikumene (obszarze zamieszkanym przez czowieka). Bocian. uraw w Indiach zdrada. Bogini Bal- uraw skpy gospodarz, zob. Lis. urawie gala-muchi o gowie urawia to oszustka, Ibikosa nieoczekiwani wiadkowie zbrodni. Jedynym wiadkiem mordu popenionego na uosobienie-sadyzmu i zniszczenia. uraw pobono. uraw przestrzega poecie i piewaku gr. Ibiko-sie z Region by pory swego przylotu, lecz mj lud nie chce przelatujcy klucz urawi; mordercy zdradzili si, kiedy na tumnym zna praw Pana" (Jeremiasz 8,7). uraw niemiertelno. Ptak wdrowny. rynku jeden z nich, na widok leccych urawi, wykrzykn: urawie Ibikosa!" w mitach psychopomp odprowadza

uraw w chrzecijastwie religijno. lojalno (pielgrzymuje w lad za swoim przewodnikiem), ycie klasztorne; dobroczynno; uczciwo. uraw czujno, spostrzegawczo. Jego czujno i pochliwo wesza w przysowie: Czujny jak uraw. Stoi jak uraw na stray. Sygnalizuje dononym gosem wszystko, co go zaniepokoi: aby nic zasn, uraw-war-townik stoi na jednej nodze, a w drugiej trzyma kamie. Pozycja ta daje jednak ptakowi rwnie opini gupca i niezgrabiasza. Oczy ptaka, osadzone po bokach, maj;) zasig widzenia 360; wznosi gow wysoko i wid/i swym doskonaym wzrokiem na terenie otwartym wszystko. uraw niedyskrecja. Zapuszcza urawia niedyskretnie zaglda. uraw wiosna. Przylatuje z ciepych krajw z pocztkiem wiosny. Dla staro/. Grekw klangor urawi by hasem do siewu (i do niw). uraw wit. Stojc w wodzie urawie (i czaple) pierwsze witaj wschd Soca. uraw wznioso: niebotyczne wyyny, na jakie si wzbija; przebywanie w czystym ,,eterze" napowietrznym. uraw mio, podanie; rado ycia. Dugi dzib symbolem fallicznym. Taniec urawi uwaano za przejaw pobudzenia pciowego w okresie godowym. uraw wrba; podno. Zapowiadaj deszcz a. burz i ich skutek urodzaj. Pojawienie si urawia to dobry omen (tak jak ora a. spa); moe obwieszcza koniec wojny. uraw w folklorze wielu krajw sprawiedliwo; dobroduszno; mdro, inteli

gencja cechy przypisywane mu przez lud, a do niedawna take przez ornitologw, cakiem bdnie. uraw dugowieczno. Wg ludu uraw, zw. czarny, ma y do tysica lat, pogld usprawiedliwiony wielkimi trudnociami obserwacji ycia urawi z bliska, w gszczach, zarolach, wrd bagien, W plastyce c/ono go z dugowiecznymi cyprysami i sosnami. uraw arystokratyczne maniery, wiatowy styl ycia towarzyskiego, zadzieranie nosa wobec innych stworze, eleganckie zachowanie si we wasnym gronie; cechy przypisywane mu z powodu piknych, wysmukych ksztatw ciaa, muskania pir, wytwornych ruchw i elastycznego chodu. uraw dobroczynno, miosierdzie. Jak bajeczne urawie nad dzikim ostrowem, nad zakltym paacem przelatujc wiosn i syszc zakltego chopca skarg gon, kady ptak chopcu jedno piro zruci, on zrobi skrzyda i do swoich wrci" (Pan Tadeusz, Epilog 102 6 Mickiewicza). ,,Przynios mi chleb wdrowne urawie" (Krl-Duch 2.422 Sowackiego). Zbarczony (tj. postrzelony w skrzydo) uraw melancholia, tsknota. Smutek, zniechcenie s treci mojej duszy... Z skrzydy zamanemi myl ma (...) wc/.y si jak zharczonc urawie po ziemi" (Zamylenia II l4 Kazimierza Tetmajcra). Wdrowny uraw scudzozicmczay Polak. ,,0, jake wiele jest u nas urawi!" (Cudzoziemczyzna 1,4 Aleksandra Fredry). W .heraldyce: czujno, stra; pomysowo; zapowied wielkich wydarze.