Przegla d y i k o m e n t a r z e

Przegla dy i komentarze SOCJOLOGIA NIEMIECKA

CZESNYCH WYZWAN CYWILIZACYJNYCH WOBEC WSPO

33. KONGRES NIEMIECKIEGO TOWARZYSTWA SOCJOLOGICZNEGO W KASSEL

zyku W ostatnich latach socjologia niemiecka jest coraz bardziej obecna w Polsce. W je obecnie wiele rozpraw. Dotyczy to zaro polskim ukazuje sie wno klasyko w (Georg Simmel, Max Weber, Ferdinad Tnnies), jak i wybitnych przedstawicieli wspo czesnej socjologii niemieckiej (np. Jrgen Habermas, Renate Mayntz, Ulrich Beck, Dirk Kler). Coraz bardziej wspo dzy socjologami polskimi i niemieckimi. Wyrazem tego sa nie poszerza sie praca mie tylko wspo lne konferencje, ale takz e wspo lna realizacja projekto w badawczych. Nalez aoby socjologo realizowano od pocza tku wspomniec tutaj wspo prace w miast Polski i RFN, kto ra lat 80. XX w. W tej sytuacji warto przes ledzic aktualny stan dyskusji prowadzonych dzisiaj ws ro d socjologo w niemieckich, w czasie obrad kongresu Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego (Deutsche Gesellschaft fr Soziologie) w paz dzerniku 2006 r. Przy tej okazji nalez aoby najpierw us wiadomic sobie specyficzne cechy procesu instytucjonalizacji i profesjonalizacji socjologii w Niemczech. Przebieg tych proceso w oddziauje bowiem do dzisiaj na sposo b funkcjonowania socjologii w s wiadomos ci publicznej, jest on ro wniez przedmiotem oz ywionych dyskusji prowadzonych ws ro d samych socjologo w. Socjologia niemiecka po z niej niz socjologia amerykan ska czy francuska podlegaa procesom instytucjonalizacji i profesjonalizacji. Przypomnijmy, z e juz w 1892 r. Albion Small zaoz y na Uniwersytecie w Chicago wydzia socjologii, zas w 1895 r. powstao w Bourdeaux czasopismo American Journal of Sociology, w 1896 r. Emile Durkheim obja katedre socjologii, a naste pnie zaoz pierwsza y LAnnie Sociologique. W tym samym znacznie mniejszym autorytetem, pozostawiaja c czasie socjologia w Niemczech cieszya sie was ciwe w cieniu niemieckiej szkoy historycznej. Podstawy filozoficzne i metodologiczne socjologii, co podnosili jej krytycy (np. Wilhelm Dilthey, Ernst Troeltsch, Georg von Below), tpliwe. Cze sto podkres byy niejasne i wa lano (np. Heinrich von Treitschke), z e socjologia z socjalizmem i krytykowanym w Niemczech os kojarzy sie wieceniem francuskim. W sensie c nie do zrealizowania, socjologia bya ponadto metodologicznym program socjologii by wie politycznie podejrzana. Takie okres lenia jak monstrum nauki, metafizyka, czy miejsce stosunek humanisto igraszek poowicznej nauki oddaja w niemieckich z kon ca XIX w. do tej cej sie wo Maksa Webera, kto tworza wczas nauki 1. Warto w tym miejscu przytoczyc opinie ry
1

S. Ci es la, Georg Simmel i podstawy jego socjologii, Lublin 1993.

282

dy i komentarze Przegla

kszos w swojej poz egnalnej mowie w Heidelbergu jednoznacznie stwierdzi: Wie c tego, co pod nazwa socjologii jest oszustwem 2. W Niemczech profesury z socjologii byy kryje sie czeniu z innymi dyscyplinami (ekonomia, etnologia, psychologia moz liwe jedynie w poa c ponad 20 lat po ludo w). W 1919 r., a wie z niej niz w USA czy we Francji, zostaa utworzona przez Leopolda Wiesego pierwsza katedra ekonomii i socjologii na uniwersytecie w Kolonii. to wydawac Od 1921 r. zacze w Kolonii pismo socjologiczne Klner Vierteljahrshefte fr Soziologie, kto rego tytu zosta przemieniony w 1947 r. na Klner Zietschrift fr Soziologie und Sozialpsychologie. W latach 20. w Niemczech funkcjonowao nawet okres lenie, z e socjologia to z ydowska sekta 3. Was ciwie do dzisiaj w s wiadomos ci niemieckiej nadal pokutuje krytyczne podejs cie do socjologii. Wyrazem tego jest funkcjonucy w mowie potocznej termin Soziologendeutsch okres cy wypowiedzi pseudonaukowe, ja laja ce powszechnie znane prawdy lub po prostu nieprawdziwe. nieprecyzyjne, banalne, zawieraja role w procesie instytucjonalizacji socjologii jako nauki Warto podkres lic , z e ogromna w Niemczech odegra Georg Simmel. By on bowiem jednym z pierwszych badaczy caego zyka niemieckiego, kto obszaru je ry prowadzi systematyczne wykady z socjologii (od w proces 1884 r. na Uniwersytecie Berlin skim). Georg Simmel aktywnie zaangaz owa sie zakadania Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego (Deutsche Gesellschaft fr Soziologie). By wspo autorem jego programo w i celo w dziaania. Towarzystwo powinno socjologiczna , wskazywac jego zdaniem propagowac i popularyzowac wiedze znaczenie puje w ro cych z problematyki socjologicznej, kto ra przeciez wyste z nych naukach badaja ycie spoeczne: etyce, etnologii, nauki o kulturze ekonomii itd. Socjologowie powinni w swoich dnic badaniach uwzgle podstawowe warunki spoecznego bytu i zmiany spoecznej. Uzasadc potrzebe zaoz niaja enia Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego, wskazywa Simmel puja we wszystkich znacza cych pan w 1908 r., z e tego typu towarzystwa wyste stwach, cych wysoki poziom kultury 4. posiadaja Niemieckie Towarzystwo Socjologiczne zostao zaoz one w Berlinie 3 I 1909 r. Ws ro d zaoz ycieli Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego byli nie tylko klasycy socjologii, np. Georg Simmel, Ferdinad Tnnies, Max Weber, ale takz e filozofowie, statystycy, prawnicy, lekarze, a nawet teologowie. Pierwszy zjazd Niemieckiego Towarzystwa Socjologicz, pod przewodnictwem Georga Simmla, we Frankfurcie nad Menem. nego odby sie cony by przede wszystkim problemom metodologicznym socjologii. (21-22 X 1910). Pos wie dziaalnos Towarzystwo to dziaao do 1933 r. i wznowio swoja c po 1945 r. Owa przerwa w dziaalnos ci DGS oceniana jest w Niemczech niejednoznacznie. Od wielu lat toczy sie w niej udzia oz ywiona dyskusja na temat socjologii i socjologo w w III Rzeszy. Biora prominentni socjolodzy: Ralf Dahrendorf, Rainer Lepsius, Ottheim Rammstedt, Rene Knig bnic i Helmut Schelsky. Moz emy w niej wyodre przynajmniej dwa skrajne stanowiska. Helmut Schelsky wielokrotnie podkres la, z e socjologia w Niemczech, jeszcze przed 1933 r. intelektualnie, nie bya w stanie zabierac wypalia sie gosu na temat z ywotnych problemo w zanie DGS byo naturalna konsekwencja o wczesnego spoeczen stwa. W tej sytuacji rozwia zanie DGS i okres III Rzeszy tego stanu rzeczy 5. Rene Knig podkres la natomiast, z e rozwia
2 3

W. Lepenies, Trzy kultury. Socjologia mie dzy literatura a nauka, Poznan 1997, s. 345. R. Knig, Soziologie in Deutschland. Begrnder. Verchter. Verfechter, Monachium, Wieden G. Simmel, Briefe 1880-1911, Gesamtausgabe, t. 22, Suhrkamp 2005, s. 710. H. Schelsky, Rckblicke eines Anti Soziologen, Opladen 1981, s. 23.

1987.
4 5

dy i komentarze Przegla

283

boka tragedia niemieckiej socjologii, kto by upadkiem i ge ra w tym okresie utracia swoich najwybitniejszych przedstawicieli 6. na niekto Chciabym w tym miejscu zwro cic uwage re proponowane zakresy badan cego sie Towarzystwa Socjologicznego. Program tych badan tworza jest bowiem, z jednej strony odbiciem stanu socjologii i spoeczen stwa u progu XX w., z drugiej zas s wiadczy o kontynuacji badan socjologicznych w Niemczech. Wiele zaproponowanych wo wczas zagadnien jest do dzisiaj przedmiotem oz ywionych dyskusji, analiz i kolejnych kongreso w. dzie przedostatni kongres w Monachium (4-8 X 2004) na temat Przykadem niech be niero wnos ci spoecznych. Zgodnie z pierwszym programem dziaan Towarzystwo powinno prowadzic badania dzy socjologia a takimi z zakresu metodologii socjologii, zwaszcza analizowac relacje mie naukami jak na przykad filozofia, ekonomia, historia czy nauki przyrodnicze. W tym konteks cie waz ne jest zagadnienie charakteru uogo lnien i praw socjologii. Problematyka cze s pien metodologiczna stanowi do dzisiaj doniosa c dyskusji i wysta w czasie kongreso w niemieckich socjologo w. Moz na ro wniez wskazac takie dziedziny, jak komunikacja, media, opinia publiczna, system wartos ci, religia, moda, zwyczaje, obyczaje, zagadnienia stratyfikacji spoecznej. Georg Simmel proponowa dalej zbadanie takich zagadnien , jak problematyka puja cego demograficzna, podnos c , przemiany rodziny, zwaszcza w czasach szybko poste gu badan : miasto, procesy migracji i adaptacji procesu migracji rodzin. Do tego kre nalez a dzy rola dziedziczenia i znaczeniem s robotniko w, obcokrajowco w, relacje mie rodowiska, t. Do socjologia kobiet (pozycja kobiet i ich rola w rozwoju spoecznym), spoecznos c zwierza waz nych obiekto w badan nalez aa problematyka ras (Rassenfrage Rassenkampf und Entwickelung) co jest typowe zdaniem wspo czesnych niemieckich interpretatoro w dla pozycje zajmuje ro wczesnej fazy rozwoju socjologii 7. Waz na wniez problematyka narodowa. wczes s zki mie dzy rasa a narodem (Rasse ni uczeni uwaz ali bowiem, z e istnieja cise zwia O kszos c przytoczonych tu zagadnien byo omawianych w czasie kolejnych und Nation) 8. Wie kongreso w socjologicznych do 1933 r. i po z niej od 1946 r. (we Frankfurcie nad Menem). zywa do idei programu sformuowanego na pocza tku XX w. Dla Takz e ostatni zjazd nawia przykadu wymien my takie zagadnienia, jak: migracje, problematyka demograficzna, przedzy struktura biologiczna miany rodziny, niero wnos ci spoeczne, socjologia ciaa, relacja mie i oddziaywaniem s rodowiska itd. Obecnie Niemieckie Towarzystwo Socjologiczne jest aktywnym uczestnikiem z ycia naukowego w Niemczech, powaz nym partnerem dyskusji na temat najwaz niejszych prob waz lemo w wspo czesnego spoeczen stwa. Kongresy Towarzystwa stay sie nym wydarze w nich udzia nie tylko najwybitniejsi socjologowie niem w z yciu naukowym Niemiec. Biora gaja one takz niemieccy, przycia e znanych uczonych z caego s wiata. Pod koniec 2006 r. Towarzystwo liczyo 1699 czonko w. W ostatnich latach obserwujemy wyraz ny wzrost liczby czonko w (w 1998 1250 oso b). Liczba absolwento w socjologii wyraz nie przekracza sie bardzo krytyczne 20 tys. oso b. Nalez aoby jednak podkres lic , z e nadal w mediach zdarzaja one niemalz wypowiedzi na temat socjologii i jej moz liwos ci poznawczych. W tonie sa e , z podobne do cytowanej juz wypowiedzi M. Webera. Wydaje sie e prestiz socjologii w Polsce jest znacznie wyz szy niz w Niemczech.
6 7 8

R. Knig, op. cit., s. 388. G. Schl lgen, Max Weber, Monachium 1998, s. 105. G. Simmel, op. cit., s. 711.

284

dy i komentarze Przegla

w Kassel 33. Kongres Niemieckiego W dniach od 9 do 13 X 2006 r. odby sie Towarzystwa Socjologicznego. Temat kongresu brzmia Natura spoeczen stwa (Die Natur o w nim udzia ponad 1500 socjologo der Gesellschaft). Wzie w niemieckich, a takz e gos ci z caej Europy (Francji, Anglii, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Austrii, Ukrainy, Rosji) USA, tak zwanych gos Izraela. Od 2004 r. organizatorzy zapraszaja ci specjalnych kongresu. W Monachium byy to Indie. Do Kassel zaproszono natomiast Chiny (delegacja Chin Ludowych, jak i Tajwanu). Spoeczen stwo chin skie jest bowiem doskonaym przykadem podstawowych proceso w i problemo w spoeczen stwa globalnego. Chiny to kraj przez ywaja bokie przemiany gospodarcze, spoeczne, polityczne, kto swoje odzwiercy ge re znajduja ciedlenie w funkcjonowaniu rodziny, dynamice przyrostu naturalnego, migracjach, sysc stanowic temach wartos ci. Dos wiadczenia chin skie miay wie istotne odniesienie do cych relacji mie dzy natura i spoeczen dyskusji dotycza stwem. Warto w tym miejscu przytoczyc motywy, argumenty i racje, kto re uzasadniay cie takiego tematu kongresu wynika z jednej susznos c wyboru tematu kongresu. Przyje strony z diagnozy aktualnego stanu spoeczen stwa i socjologii, a z drugiej z faktu ogromnego rozwoju nauk przyrodniczych, zwaszcza biologii i ich konsekwencji dla powao na socjologii. Obserwujemy obecnie zjawisko podobne do tego, kto re wyste tku XX w., kiedy biologia a zwaszcza teoria ewolucji Darwina w sposo pocza b istotny uksztatowaa obraz s wiata, model czowieka i kultury. Takz e dzisiaj socjologia do nauk przyrodniczych. Mamy wie c do czynienia z kolejnym przewrotem odwouje sie biologicznym (biopolitische Wende). Jestes my ro wniez s wiadkami ogromnego rozwoju techniki i moz liwos ci komunikacji. Jednym z wyrazo w obecnego przeomu w naukach biologicznych jest ujmowanie spoeczen stwa jako zjawiska natury (a nie jak dotychczas jako zjawiska kultury). Dominacja biologii (natury) jest widoczna w dyskusjach filozoficznych, teologicznych, antropologicznych, a takz e socjologicznych. Znajduje ona ro wniez wyraz w stanie s wiadomos ci spoecznej, od ro puje kulture . w kto rej geny waz niejsze sa l spoecznych, w kto rej biologia zaste natomiast traktowane jako mao zadowalaja ce. Coraz cze s Wyjas nienia socjologiczne sa ciej mechanizmy dziaan cznie na podstawie badan opisuje sie czowieka wya mo zgu. Podnosi , z sie e coraz trudniej mo wic o odpowiedzialnos ci dziaan oso b, o wolnos ci woli, o od albo lekcewaz powiedzialnos ci karnej itd. Kwestionuje sie y aspekt kulturowy dziaan ludzkich. Warto w tym konteks cie wskazac na badania nad kodem genetycznym czowieka inteligencja . Z drugiej i ich konsekwencje w dziedzinie choro b lub badania nad sztuczna , z w uje ciach kulturowych, podobnie strony podnosi sie e de facto mamy do czynienia z natura w konteks zania z natura (nowy sposo jak kultura cie powia b definiowania s mierci i z ycia). Stan dotychczasowej dyskusji sugeruje koniecznos c rezygnacji z dotychczasowej dychotomii dzy natura i kultura . Rzeczywistos mie c czowieka (das Humane) powinna byc w nowy dzy natura i kultura byo sposo b zdefiniowana. Warto przypomniec , z e rozro z nienie mie cecha niemieckiej socjologii humanistycznej, a was istotna ciwie caej humanistyki niemiecdzy naukami o kulturze i naukami o naturze (Kultur- und kiej (rozro z nienie mie cej obecna dyskusja mie dzy genetyka i neurobiologia moz Naturwissenschaften). Co wie e cia socjologiczne, dotycza ce na przykad roli s zrewidowac klasyczne uje rodowiska czy dziedziczenia w funkcjonowaniu i rozwoju osobowos ci. W czasie obrad kongresu stawiano dzy innymi naste puja ce pytania. Na ile osobowos , a na mie c jest zdeterminowana przez nature . Jak w tym konteks ile przez kulture cie nalez y ujmowac fenomen two rczos ci, ksztacenia? relacje mie dzy fizjologicznymi i spoecznymi uwarunkowaniami kreatywnos Jakie sa ci?

dy i komentarze Przegla

285

c moz Uogo lniaja emy pytac co jest waz niejsze geny czy rola spoeczna. Czy w ogo le ? uprawianie socjologii ma dzisiaj sens, czy nie nalez y uprawiac raczej socjobiologie wzajemne powia zania mie dzy natura Najnowsze badania coraz mocniej konstatuja . i kultura sie obecnie takz Pojawiaja e nowe zjawiska i problemy, z kto rymi spoeczen stwo s wiatowe zanie wymaga nowego sposobu mys cia jest konfrontowane, kto rych rozwia lenia, nowego uje to takie zjawiska, jak na przykad: zmiany klimatu, katastrofy spoeczen stwa, nowej polityki. Sa bokie zmiany demograficzne, drastyczny spadek liczby naturalne i zagroz enia ekologiczne, ge urodzin, migracje, nowe podejs cie do choroby i zdrowia (diagnostyka preimplantacyjna, c problemy klonowanie, transplantacja, chirurgia plastyczna), AIDS itd. Kongres omawia wie swo wspo czesnego s wiata, kto re znajduja j wyraz w sferze ekologicznej, demograficznej, w procesach migracji, w przemianach rodziny, przemianach zdrowotnych, funkcjonowaniu ciaa i przestrzeni i wreszcie przemocy terrorze i wojnie. pan stwa, socjologie zywa do diagnozy spoecznej Ostatni kongres socjologo w w niemaym stopniu nawia z i analiz, kto re zawar w swej rozprawie Ulrich Beck. Jego ksia ka Spoeczen stwo ryzyka. nie tylko wielkim bestsellerem socjologii W drodze do innej nowoczesnos ci (1986) staa sie ce aktualnej kondycji spoeczen niemieckiej, ale i s wiatowej. Jego rozwaz ania dotycza stwa przedmiotem oz wspo czesnego stay sie ywionych dyskusji, wielu badan w tej dziedzinie. dzy natura a spoeczen dzy natura a kultura Dysproporcja mie stwem, przeciwien stwo mie U. Becka konstrukcja dziewie tnastego wieku. Suz jest zgodnie z teza yo ono opanowaniu czona w industnatury i jej ignorowaniu. W takim sposobie mys lenia natura zostaa wa , w system gospodarki rynkowej. Przynajmniej od czaso rializacje w katastrofy w Czarnobylu spoeczen stwo s wiatowe us wiadomio sobie, z e wobec natury czowiek jest bezsilny. W czasach wspo czesnych us wiadomiono sobie bowiem, z e produkcja bogactwa idzie produkcja ryzyka. Was w parze ze spoeczna ciwe potraktowanie ryzyka jest warunkiem wie c reflekprzetrwania spoeczen stwa globalnego. Obecnie proces modernizacji staje sie s syjny, czyli jest dla siebie samego problemem i tematem. Ryzyko jest obecnie najcze ciej ono teraz elementem niewidoczne, otwarte na spoeczne procesy definiowania. Staje sie polityki, przedmiotem opinii publicznej. W spoeczen stwie ryzyka mamy do czynienia z politycznym potencjaem katastrof, obrona przed katastrofami moz e oznaczac koniecznos c reorganizacji wadzy i kompetencji, koniecznos c wspo dziaania w skali spoeczen stwa globalnego. Spoeczen stwo ryzyka jest spoeczen stwem katastrof. Warto podkres lic , z e problem natury i kultury by ro wniez przedmiotem oz ywionej dyskusji i rozwaz an wybitnych polskich socjologo w. Wystarczy wspomniec nazwiska Floriana Znanieckiego, Tadeusza Szczurkiewicza czy Stanisawa Ossowskiego. Podstawowym celem kongresu bya analiza przyczyn, form, funkcji i konsekwencji oczywis obecnego przeomu biologicznego. Nie da sie cie omo wic wszystkim zagadnien , cone byy obrady. Ostatni kongres, podobnie jak poprzednie, by wielkim kto rym pos wie ponad 160 imprez wydarzeniem naukowym i organizacyjnym. W jego ramach odbyo sie naukowych (posiedzen plenarnych, posiedzen sekcji, grup ad hoc, foro w, spotkan wieczornych), w czasie kto rych wygoszono ponad 700 wykado w. Wygaszali je opro cz socjologo w demografowie, historycy sztuki, ekonomis ci, politolodzy, urbanis ci, specjalis ci z dziedziny medycyny. W tej sytuacji moz na naszkicowac tylko niekto re zagadnienia, zane z tematem kongresu. Celem takiej kro najs cis lej zwia tkiej prezentacji byoby bardziej okres lenie nowych zakreso w badan niz relacja z wyniko w tychz e badan . Powstaje pytanie, nature , co oznacza dla nich badanie natury? jak w praktyce socjologowie niemieccy pojmuja

286

dy i komentarze Przegla

Wykad inauguracyjny kongresu pod tytuem Natura przemocy jako problem socjologii wygosi profesor Jan Philips Reemtsma, dyrektor i zaoz yciel Hamburskiego Instytutu Badan Spoecznych. Podkres li, z e przemoc nalez y do natury spoeczen stwa. O z adnej kulturze nie moz na z go ry powiedziec , z e jest ona albo cakowicie pozbawiona przemocy, albo wprost przemocy. Bogate dos przeciwnie jest po prostu kultura wiadczenia historyczne sugeruja i nieprawomocna . Poszczego natomiast, z e kaz da kultura wyro z nia przemoc prawomocna lne czyny zakazane i dozwolone. Inaczej takz kultury w ro z nym czasie odmiennie definiuja e pewne role spoeczne: wojownika, z z okres laja onierza, pikarza, me czyzny. Nie da sie trzne hamulce przeciw mordowaniu. Moz udowodnic tezy, z e czowiek posiada wewne na natomiast wykazac , z e czowiek posiada hamulce w stosowaniu przemocy jedynie w miejs do tego przeznaczone. Niesusznym jest takz cach, kto re spoecznie nie sa e wyobraz enie, z e dla stosowania przemocy czowiek musi najpierw obiekt przemocy pozbawic cech czowie onierz nie jest zabijany sie ofiarami przemocy was czen stwa. Ludzie staja nie jako ludzie. Z , lecz jako wro spoecznie i kulturowo jako zwierze g. O stosowaniu przemocy decyduja zdefiniowane strefy nakazanej albo przyzwolonej przemocy. Zakres tych stref podlega staym zane zmianom w zalez nos ci od czasu i kultur. Przemoc jako zjawisko natury jest s cis le zwia i spoeczen z kultura stwem. Jako zjawisko natury moz e byc zrozumiana tylko w konteks cie spoeczen stwa i kultury. bnic puja ce grupy zagadnien cych sie bezpos Moz na wyodre naste odnosza rednio do zane z funkcjonowaniem s tematu kongresu. Byy to, po pierwsze, problemy zwia rodowiska naturalnego, tak jak na przykad: ekologia, katastrofy przyrodnicze, przemiany demograficzpna grupa zagadnien zana bya z funkcjonowaniem pan ne, migracje. Naste zwia stwa rodzinna , choroba i zdrowiem. Ciao, ro dobrobytu, przemianami rodziny, polityka z nice zane z pcia , przestrzen grupe tematyczna zwia to kolejny blok zagadnien . Wreszcie ostatnia wysta pienia pos cone przemocy, terroryzmowi i wojnie. Warto ro stanowia wie wniez wspocych komunikacji przez Internet, natury polityki i instytucji mniec o analizach dotycza politycznych, religii, spoecznych warunko w funkcjonowania szkolnictwa wyz szego. W je cie natury jest wieloznaczne, obejmuje ono nature jako przyrode , zyku niemieckim poje jako istote rzeczy. Tym moz s a takz e nature na tumaczyc fakt, z e cze c grup roboczych zana z podstawowym tematem konferencji. Do tej grupy i referato w bya tylko pos rednio zwia na przykad wypowiedzi pos cone przemianom spoeczno-politycznym w Europie nalez a wie rodkowo-Wschodniej i Rosji, blok referato conych socjologii muzyki, czy analizy S w pos wie ce poziom integracji europejskiej. omawiaja Omo wmy niekto re z przedstawianych zagadnien . Jednym z temato w wielokrotnie bokich poruszanym w czasie obrad byy problemy wspo czesnej rodziny. Pomimo ge instytucja naturalnej reprodukcji. przemian rodzina podkres lano nadal pozostaje go wna bokiego kryzysu demograficznego, wyste puja cego nie tylko w spoeczen W sytuacji ge stwach postindustrialnych, ale takz e industrialnych, badanie funkcjonowania rodziny odgrywa role dla teorii i polityki spoecznej. W czasie obrad na okres istotna lenie tego kryzysu czasem cia katastrofa demograficzna. Omawiano badania dotycza ce uwarunkowan uz ywano poje dzy z , zakadania rodziny, decyzji o dziecku, zalez nos ci mie yciem zawodowym i rodzina . Wiele rozwaz conych byo relacji mie dzy jakos z indywidualizacja an pos wie cia ycia a zmia model reprodukcji, miejsce nami demograficznymi. Podkres lano, z e obecnie zmieni sie a reprodukcja spoeczno-kulturowa, a wie c podstawa reprodukbiologicznej reprodukcji zaje cji jest nie tyle fizyczny wzrost liczby ludnos ci, lecz rozwo j ludnos ci zdolnej do rozzywania problemo c motywowana takimi wia w spoecznych. Reprodukcja dzisiaj jest wie

dy i komentarze Przegla

287

wartos ciami, jak skutecznos c w dziedzinie ekonomicznej, mios c w rodzinie i wadza w sferze politycznej. Spoeczne konsekwencje kryzysu demograficznego znalazy swo j wyraz na przykad w takich tematach, jak: staros c , aktywizacja spoeczna i zawodowa ludzi cej sie Europie, ro zania starszych, praca w starzeja wnouprawnienie jako droga rozwia problemu demograficznego (kobiety jako wykwalifikowana sia robocza), zjawisko kur miast (koniecznos czenia sie c zmiany dotychczasowego paradygmatu w rozwoju miast), funkcjonowanie suz by zdrowia w warunkach wolnego rynku. takie Osobnym przedmiotem rozwaz an byo ciao. W tym obszarze znalazy sie pciowa , zagadnienia jak na przykad: zro z nicowanie spoeczne wyznaczone przynalez nos cia z socjologia kobiet, toz samos c kobiet i me czyzn i jej uwarunkowania, funkcjonowanie kna, percepcja i postawy wobec ciaa, szeroko rozumiana higiena ciaa, ciao jako ideao w pie podstawa identyfikacji w ro z nych grupach wieku (modziez , ludzie starsi), rola sportu. Dalej moz emy wskazac analizy ciaa jako obiektu modernizacji zwrotnej, postawy wobec nowych cych zmiane wygla du i funkcjonowania ciaa (transhumanizm, Anti technologii umoz liwiaja pien Aging Medicine). Wiele wysta w tej dziedzinie obejmowao ro wniez socjologiczna mierc s analize mierci, umierania, samobo jstw, eutanazji. S jest w spoeczen stwach zachod ona nich coraz rzadziej ujmowana w kategoriach religijnych, coraz bardziej staje sie natomiast towarem i obiektem dochodowej dziaalnos ci gospodarczej z rocznym obrotem prawie 10 miliardo w euro (w Niemczech). Natomiast przestrzen i stosunki przestrzenne byy dzynarodowych proceso analizowane w konteks cie mie w migracji, globalnej mobilnos ci. ludnos Szczego lnie waz nym byo okres lenie wpywu migracji na liczbe ci w Niemczech, na dzy me z i kobieta ), na rynek pracy. wzory kulturowe (szczego lnie relacja mie czyzna Osobnym problemem byy uwarunkowania proceso w adaptacji. ce problematyke s Badania referuja rodowiska naturalnego obejmoway takie zagad i typologie rolniko cych nienia, jak: przemiany na wsi i w rolnictwie, pozycje w uprawiaja cymi rolnictwo ekologiczne. rolnictwo tradycyjne w poro wnaniu z rolnikami uprawiaja cych rolnictwo Chodzio o okres lenie postaw, celo w i systemo w wartos ci rolniko w uprawiaja ekologiczne. Te same badania dotyczyy takz e rynku i konsumento w produkto w ekologicznych. Badania na po nocy Niemiec (Hamburg, Kilonia) wykazay, z e stosunek do konsumpcji produkto w ekologicznych w duz ym stopniu jest pozytywnie skorelowany z poziomem cych relacje zwierze wyksztacenia. Warto tez wspomniec o caym bloku referato w omawiaja c aspekty prawne, historyczne i ekonomiczne tego zagadnienia czowiek. Omawiano wie t, konsekwencje epidemii BSE ws (np. analiza pozycji i statusu prawnego zwierza ro d kro w). dzy rolnikiem i zwierze ciem, czego przykadem byy Podkres lano zoz onos c relacji mie przez ycia traumatyczne rolniko w w wypadkach epidemii. Badania nad lasem traktowano dzy natura a spoeczen jako przykad relacji mie stwem. Postawy i opinie ludnos ci wobec lasu ro ciu tradycyjnym las to przede wszystkim dobro kultury i jego produkto w sa z ne. W uje i dobro uz ytkowe, natomiast w percepcji warstwy s redniej las to przede wszystkim zagroz ony system ekologiczny. Waz nym zagadnieniem jest odpowiednia popularyzacja wiedzy o lesie, da widoczne dopiero w przyszos kto rej konsekwencje be ci. ro To do tej grupy zagadnien nalez a wniez badania nad klimatem i katastrofami przyrodniczymi. Chodzio o okres lenie percepcji czy szerzej postaw wobec zmian klimatycz sie ze nych i ich uwarunkowan , o odpowiedz na pytanie, jak spoeczen stwa obchodza do nowej interpretacji zmianami klimatu i katastrofami naturalnymi? Zjawiska te prowadza dzy spoeczen stosunko w mie stwem i s rodowiskiem naturalnym, do nowej spoecznej . Coraz wie ksze znaczenie uzyskuje wo refleksji nad natura wczas s wiadomos c ryzyka, a takz e

288

dy i komentarze Przegla

te jest gotowos c do partycypacji w obliczu katastrof. Im bardziej w danym obszarze rozwinie ksza gotowos cych negatywne spoeczen stwo obywatelskie, tym wie c do dziaan zmniejszaja konsekwencje katastrof (przede wszystkim moz liwos ci przez ycia). Badania w USA (huragan Katrina), a takz e w czasie powodzi w Mozambiku i na Odrze empirycznie potwierdziy te zalez nos c . Widoczne jest to ro wniez w wypadku rozprzestrzeniania i konsekwencji AIDS. dzy Europa i Afryka sa w tym wzgle dzie bardzo istotne. Wspomnijmy w tym Ro z nice mie cych sie ochrona s konteks cie badania ro z nego typu organizacji zajmuja rodowiska. Ochrona s rodowiska bya analizowana ro wniez jako elementarny wymo g sprawiedliwos ci spoecznej (Einviromental Justice Umwelgerechtigkeit). Tak rozumiana sprawiedliwos c przedmiotem oz staa sie ywionych dyskusji od lat 80. Obejmuje ona takie dziedziny, jak ubo stwo, deprywacja, bezrobocie, mieszkanie i s rodowisko mieszkalne. Odpowiednia jakos c zana z negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia s rodowiska jest bezpos rednio zwia jednostek lub grup spoecznych (na przykad poziom zanieczyszczenia powietrza). Jak dem jakos wykazay badania szczego lnie niekorzystne pod wzgle ci s rodowiska regiony sa z reguy zamieszkiwane przez niz sze warstwy spoeczne i obcokrajowco w. ce relacje mie dzy natura Przytoczmy w tym miejscu dwie wypowiedzi omawiaja podsumowanie dyskusji kongresu. a spoeczen stwem, kto re w pewnym sensie stanowic moga Jest to wypowiedz profesora medycyny, badacza mo zgu z uniwersytetu w Getyndze Geralda Hthera, oraz profesor Reante Mayntz wybitnej przedstawicielki wspo czesnej socjologii, Niemieckiego Towarzystwa Sokto ra w czasie kongresu zostaa uhonorowana nagroda na podstawowe cjologicznego za caoksztat dziaalnos ci naukowej. Referaty te odpowiadaja pytanie kongresu, czy uprawianie socjologii dzisiaj ma sens, czy socjologia powinna byc piona naukami biologicznymi, kto mechanizmy zasta re w sposo b adekwatny i peny opisuja zachowan czowieka? Jes li socjologia ma sens, to co ma byc przedmiotem socjologii? na koniecznos Najnowsze badania z dziedziny neurologii wskazuja c poszerzenia badan c socjologie , pedagogike i psychoterapie ). Funkcjonuja ce nad mo zgiem o nauki spoeczne (a wie duz w mo zgu wzory zachowania podkres la G. Hther sa o bardziej plastyczne w stosunku do one pod duz nowych dos wiadczen niz do tej pory zakadano. Pozostaja ym wpywem nowych one s zane z reakcjami wraz en z yciowych, czyli takz e s rodowiska spoecznego. Sa cis le zwia cej wasne dos emocjonalnymi i reakcjami ciaa. Co wie wiadczenia uzyskane w trakcie najwaz stosunko w spoecznych sa niejszymi czynnikami ujmowania w struktury zoz onych zane z nimi aktywizacja wzoro w neurologicznych w mo zgu ludzkim. Subiektywne oceny i zwia o rodzaju i zakresie proceso systemo w emocjonalnych decyduja w adaptacji w mo zgu. Te z drugiej strony zalez zanych subiektywne oceny sa ne od wczes niejszych dos wiadczen zwia zywaniem problemo cych postaw i orientacji. Najnowsze badania wykazuja z rozwia w dotycza ponadto, z e sposo b dziaania mo zgu jest wyraz nie uwarunkowany takz e czynnikami trznymi, s one moz zewne rodowiskiem, w kto rym czowiek wzrasta. Wyznaczaja liwe decyduja ce dla indywidualnego rozwoju. Przebiega on w powia zaniu dos wiadczenia, kto re sa z czynnikami spoecznymi, spoeczno-ekonomicznymi czy spoeczno-kulturowymi. wie c w sposo Funkcjonowanie i struktura mo zgu (natura) opisuja b niekompletny, cznie na ich podstawie nie moz niedokadny wzory zachowan . Wya na sformuowac penej na koniecznos teorii zachowania. Analizy G. Hthera wskazuja c poszerzenia badan nad gotowa , lecz mo zgiem o problemy socjologiczne czy psychologiczne. Mo zg nie jest struktura , pozostaja ca w staym rozwoju. plastyczna sie podkres Wspo czesna genetyka i neurobiologia zdaja lia R. Mayntz kwesce z wolnej woli czowieka. Rezygnuja one z koncepcji tionowac dziaania wynikaja

dy i komentarze Przegla

289

czowieka, kto ry dziaa na podstawie spoecznie uksztatowanych wartos ci. Nauki przyrodni mie dzy natura i spoeczen na korzys cze relacje stwem przesuwaja c natury. Niekto re badania czowieka jako autonomiczny podmiot dziaan z zakresu neurobiologii kwestionuja i traktuja c pytanie s wiadomos c jako epifenomen proceso w organiczno-neurologicznych. Powstaje wie podstawy teorii socjologicznej. Jednakz czy wyniki badan nauk przyrodniczych burza e przy , z cy jako przedmiot socjologii jest dokadniejszym badaniu okazuje sie e czowiek dziaaja w duz ym stopniu produktem socjalizacji w historycznie uksztatowanym spoeczen stwie. trzna granice ksztatowania form spoeczGenetyka definiuje tylko najbardziej zewne no-kulturowych. Warto ro wniez podkres lic , z e dla socjologii wykazywaa R. Mayntz wolna wola nie jest jednak aksjomatem teorii dziaania. Dla Vilfredo Pareto na przykad dziaanie ludzkie jest nawet wprost kierowane niewidocznymi stanami biopsychicznymi. Dla socjologii waz ne jest nie to, z e czowiek dziaa s wiadomie, lecz wedug jakich regu czowiek dziaa. powania s Was nie te reguy powinny byc przedmiotem socjologii. Warunek wyste wiadomos ci w dziaaniu nie jest warunkiem socjologicznie istotnym. Badania nad mo zgiem wykazay, z e zdeterminowane genetyczzaprogramowane w dojrzaym mo zgu tendencje do reakcji nie sa nauczone w interakcji ze s wzmacniane lub nie, lecz sa rodowiskiem, albo przez nia hamowane. sens i potrzebe socjologii. Wprawdzie Wypowiedzi te jeszcze raz zgodnie uzasadniaja zania mie dzy natura i spoeczen w czasie kongresu wskazywano na wielorakie powia stwem, kszos dychotomie mie dzy to jednak zdecydowana wie c autoro w kwestionowaa klasyczna i spoeczen zanianatura stwem. De facto mamy bowiem do czynienia ze wzajemnymi powia ca mi: natura ujmowana jest w konteks cie kultury (w tym sensie na przykad las jest znacza ) zas (choroba, s natura kultura jest wyznaczona przez nature mierc , katastrofy naturalne). puje w roli zewne trznej W wielu dziedzinach jak podkres laa to R. Mayntz natura wyste powaa was granicy form spoeczno-kulturowych. W referatach kongresu natura wyste nie rodowisko, stosunki spoeczne, w kto w tej roli. S rych czowiek tkwi i kto re wspo tworzy najwaz role w wyjas odgrywaja niejsza nianiu ludzkich zachowan . Kultura jest natomiast ta , przy pomocy kto instancja rej realizowany jest proces selekcji. Nieco inne stanowisko prezentowa wybitny socjolog frankfurcki Karl Otto Hondrich, kto ry podkres la, z e natura ze soba s zane, natomiast natura nie jest czyms trznym wobec i kultura sa cis le zwia zewne dzy natura i kultura . Podstawe natury czowieka czowieka. Nie ma z adnej sprzecznos ci mie c jednoznaczna odpowiedz stanowi sfera moralna. Mamy wie na zasadnicze pytanie kongresu. przez przedstawiciela nauk przyrodniczych i socjologii. Zostaa W dodatku sformuowana ona w istocie powszechnie zaakceptowana, bez wielkich sporo w. Kongres by wielkim wydarzeniem organizacyjnym. Oferowa jednak zbyt wiele imprez, za duz o referato w. Uczestnik kongresu by w stanie bezpos rednio uczestniczyc w znikomej s zaledwie cze ci oferowanych imprez. Zdecydowanie powyz ej 95% spotkan musia opus cic . cych liczby imprez W tym sensie bya to impreza masowa. Poro wnanie danych dotycza tendencje do mnoz kongresu w Monachium (2004 r.) us wiadamia wyraz na enia liczby imprez (w Monachium byo 550 wykado w, zas w Kassel ponad 700). Organizatorzy dali ponadto swobode przy interpretacji tematu kongresu, w efekcie kaz uczestnikom zbyt duz a dy tekst cy sie aktualnymi problemami spoecznymi mo zajmuja g byc zaprezentowany jako referat kongresu, w konsekwencji go wny temat kongresu pozostawa niekiedy jakby na drugim planie. na temat natury spoeczen zku Utrudniao to porozumienie i dyskusje stwa. Powstaje w zwia z tym pytanie, czy zjazdy socjologo w organizowane jako masowa prezentacja s rodowiska przyszos negatywna odpowiedz socjologicznego maja c . Dos wiadczenia z Kassel sugeruja .
d Zachodni 2007, nr 2 19 Przegla

290

dy i komentarze Przegla

cych wypowiedzi prasowych na temat kongresu. Na koniec kilka uwag dotycza Nalez aoby podkres lic , z e obrady w Kassel byy dostrzez one przez wszystkie s rodki masowego przekazu zaro wno lokalne, jak i krajowe (radio, telewizja, Internet, prasa). do rzeczowych informacji o obradach Z reguy relacje z kongresu sprowadzay sie czonych z komentarzami. Wpywowa Frankfuter Allgemeine Zeitung (17 X 2006) poa bardzo krytycznie ocenia zjazd socjologo w. Zdaniem tego dziennika temat kongresu by ogo lnikowy, w czasie obrad wygaszano wiele kontrowersyjnych, czasem s miesznych, z banalnych lub po prostu bezsensownych tez. Tego typu kongresy nie penia adnej funkcji, . Socjologowie, konkluduje chyba z e jest to funkcja ukryta, o kto rej uczestnicy nic nie wiedza do tej pory speniac c autor tekstu, nie nauczyli sie wymo g standardo w naukowych. Mamy wie zanie do tradycyjnie krytycznego w Niemczech stosunku do socjologii 9. wyraz ne nawia Stanisaw Cies la Warszawa

J. Laube, Naturbulent. Inklusionsparty: der Soziologentag in Kassel, Frankfurter Allgemeine Zeitung 17 X 2006, s. 39.