TEMAT MIESICA

CZERWONA
Zielona Gra i wojewdztwo zielonogrskie pozostaway na uboczu wielkich wydarze politycznych PRL. Silne na tym terenie PZPR, administracja pastwowa i SB sprawiy, e stolic regionu nazywano Czerwon Gr. Nie oznacza to jednak, e mieszkacy zawsze bezwolnie akceptowali taki stan rzeczy. Jednym z najwaniejszych protestw spoeczestwa zielonogrskiego bya obrona Domu Katolickiego w Zielonej Grze 30 maja 1960 r. O tym i innych przejawach oporu i walki z reimem komunistycznym przypominamy w niniejszym dodatku.

Z1945IELONA G R A -1981
Repatrianci z ZSRR w dokumentach organw bezpieczestwa PRL
Pawe Kabat, OBUiAD IPN Pozna Jednym ze skutkw II wojny wiatowej byy masowe migracje. Szczeglnie mocno wystpiy w Polsce, ktra w wyniku wojny i inkorporacji Kresw Wschodnich przez ZSRR utracia du cz przedwojennego terytorium. Nowa Polska miaa by jednolita narodowociowo. Dlatego te do ZSRR zostali ewakuowani Ukraicy, Biaorusini i Litwini. Ten narzucony proces dotyczy rwnie Polakw z ziem wschodnich przyczonych do ZSRR i z gbi tego pastwa (deportacje 19391941), ktrych przesiedlono na zachd. Pierwsza fala repatriacji przypada na lata 19441946. Pozostaa w ZSRR ludno polska znalaza si w cikim pooeniu. W 1955 r. czynnik odgrny liberalne decyzje wadz sowieckich przebiegajce w okresie tzw. odwily po mierci Stalina doprowadziy do wznowienia przesiedle, ktre trway do 1959 r. W Instrukcji nr 1/56 z dn. 04.02.1956 r. dyrektora Departamentu III Brystygiera opisano Polakw przybywajcych z ZSRR jako byych winiw obozw i zakadw karnych, dziaaczy delegatury rzdu londyskiego i AK z lat okupacji, czonkw nielegalnych organizacji antyradzieckich oraz jako osoby spord kuactwa zachodniej Biaorusi i Ukrainy, wystpujcych przeciw ZSRR. Powiatowe Urzdy ds. Bezpieczestwa Publicznego, ktre miay najwicej pracy, miay zbiera dane o znaczeniu operacyjnym w punktach repatriacyjnych, zwracajc uwag na aktyw delegatury rzdu
NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.

CZERWONA GRA

Informacje uzyskiwano w duej mierze od osobowych rde informacji, czyli sieci agenturalnej. Kierowano si zasad nierozgaszania zainteresowania organw bezpieczestwa pastwa akcj w celu uniknicia paniki. Wrogiemu nastawieniu repatriantw do pracy w rolnictwie (wynik przykrych dowiadcze kochozowych w ZSRR) przeciwdziaano, mobilizujc pracownikw Wojewdzkiego Zarzdu Rolniczego do werbo wania ludzi do rolnictwa. Informacje uzyskiwano np. od informatora Czarnego, ktry donosi o pracowniku teje instytucji przebywajcym w Przemylu z takim zadaniem. Kempa informowa, e repatrianci wyraaj obawy przed zakadaniem kochozw i sp dzielni produkcyjnych, bo znaj to dobrze z terenw ZSRR. Wyraali te zdanie, e w PGR w ZSRR zarobiliby wicej ni w Polsce i dlatego wol pracowa w przemyle. Takie wypowiedzi zwalczano, przeprowadzajc z ich autorami rozmowy i operacyjnie rozpracowujc. Zanotowano np. wypowied Wiktora Kaniuka, ktry negatywnie wypowiada si o gospodarce kochozowej w ZSRR, utwierdzajc mieszkacw wsi, e kka rolnicze s zalkiem budowy w przyszoci kochozu w Polsce.

Karta ewidencyjna repatrianta londyskiego, oddziaw wojskowych AK, NSZ, NOW. Nie zabrako te cha rakterystyk kandydatw do werbunku najchtniej widziano osoby wpywowe, cieszce si zaufaniem otoczenia, gwnie prowodyrw i wodzirejw z okresu okupacji i pobytu w ZSRR. nych: powiatach Subice, Gubin, ary, Lubsko oraz w wiebodzinie, Nowej So li, Sulechowie i Gorzowie. W powiecie lubskim repatrianci z Irkucka wysie dlecy z Wileszczyzny nie chcieli osiedla si w pasie granicznym i pracowa w rolnictwie (co potwierdzaj mel dunki i sprawozdania). Niechtnie mel dowali si na stae miejsce zamieszkania, tumaczc si chci odnalezienia dawnych znajomych i krewnych. Nie chcieli mieszka w rnych miejscowociach

Nowi w Zielonej Grze Wikszo repatriantw przyjedajcych do wojewdztwa zielonogrskiego osiedlao si w rejonach przygranicz-

powiatu, ale y i pracowa razem. Pniej najczciej pracowali w tartakach, zakadach przemysowych, miejskich przedsibiorstwach remontowo-budowlanych. W powiecie sulechowskim miejscowi odradzali repatriantom przejmowanie indywidualnych gospodarstw rolnych, tumaczc to trudnociami z podatkami i innymi obowizkami nakadanymi przez pastwo. Raportowano zaskakujce wypowiedzi: e na terenie Zwizku Radzieckiego byo nam lepiej pod wzgldem materialnym, poniewa co czowiek chcia, obojtnie w jakiej iloci, mg sobie kupi, czego obecnie nie mona naby w kraju i s pewne ograniczenia. Wojewdzki Urzd ds. Bezpieczestwa Publicznego w Zielonej Grze mia raporty o nastrojach wrd powracajcych Polakw. W punkcie repatriacyjnym w Czerwiesku utworzono nawet niejawne dwa etaty dla starszego oficera i oficera operacyjnego. Dla zakonspirowania ich faktycznej roli ustalono, e podlega oni bd jako pracownicy punktu kierownikowi punktu repatria cyjnego (zna on oglnie ich prawdziw rol). Informacje uzyskiwali dziki analizie kart ewidencyjnych repatriantw. Szczegln uwag zwracali na pkt 15. i 16., dotyczce karalnoci i okolicznoci opuszczenia Polski. Ujawnianiu podejrzanych o wrog dziaalno suyy kontakty z repatriantami godnymi zaufania, ktrzy pomagali dobrowolnie. Funkcjonariusze pracowali te na zasa dach rezydenta z sieci agenturaln przekazan przez Wydzia III KW MO w Zielonej Grze, wykorzystujc take star i wyprbowan agentur. Na podstawie analizy kart ewidencyjnych, rozmw i spotka z agentur opra cowywali notatki o repatriantach podejrzanych o wrog dziaalno. W sprawach subowych kontaktowali si z naczelnikiem Wydziau III w miejscach gwarantujcych konspiracj,

II

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.r.

CZERWONA GRA

w wyjtkowych sytuacjach mogli skorzysta z We cze przy PK MO. Bezpieka bya wiadoma negatywnego stosunku repatriantw do ZSRR i PRL szczeglnie nieprzychylni ZSRR byli ci, ktrych wywoono w gb ZSRR w latach 19391941 i ktrzy uwaali, i tereny wschodnie s niesusznie oddane ZSRR. Szczeglnej inwigilacji poddano karanych w ZSRR za dziaalno antypastwow: podlegali okresowemu przepracowaniu, obserwacji operacyjnej z wykorzystaniem tajnych wsppracownikw i kontaktw obywatelskich. W punktach repatriacyjnych wskazywano na karanych repatriantw mczennikw politycznych, np. o Marii Kuniewskiej pisano: na P.R. robi z siebie bohaterk polityczn, podkrelajc, e na terenach ZSRR walczya sowem o dobre imi Polski.

Wrogowie ZSRR Pojawiay si takie informacje: Jeli chodzi o problem repatriantw ze Zwizku Radzieckiego, to s przewanie osoby, ktre przez organy Zwizku Radzieckiego byy represjonowane i w zwizku z tym osoby te s bardzo ostrone i obawiaj si podj jakkolwiek wrog dziaalno, mimo e s wrogo ustosunkowane do naszego ustroju, a przede wszystkim do Zwizku Radzieckiego. W Punkcie Repatriacyjnym w Czerwiesku pojawiay si podobne opinie o wszystkich repatriantach, ktrzy do Zwizku Radzieckiego ustosunkowani s wrogo, natomiast do Polski Ludowej zachowuj si z rezerw stwierdzaj, e jeszcze si dokadnie ze wszystkim nie zapoznali. Funkcjonariusz, ktry rozmawia z by-

ym onierzem Andersa, mwicym o Polsce, za ktr przelewa krew, w wyniku czego wywieziono go jak psa niepotrzebnego na Sybir, oceni, e w czasie rozmowy z wymienionym bar dzo atwo zauway mona wybitn wrogo do PRL i Zwizku Radzieckiego. Komentarze o sowieckich represjach pojawiay si czsto, zanotowano wypowiedzi o Katyniu: repatrianci mwili, e to robota ZSRR. W jednym ze sprawozda zastpca naczelnika Wydziau III zwrci uwag na Juliana Jarosza, onierza internowanego w 1939 r. i osa dzonego w Kozielsku, ktrego szybko zwolniono. Wypowiada si, e oficerowie polscy, ktrzy przebywali w obozie w Kozielsku, zostali straceni w Katyniu przez wadze radzieckie, gdzie, jak twierdzi, ma na to cay szereg wiadkw.

Represje agentury Wiadomoci o represjach agentury nie brakowao. Ebon podawa, e repatrianci mwili o czonkach Ligi Akademickiej w obozie w Kaudze, skd dziennie wywoono po 60 trupw, e w ten sposb traktowano i traktuje si Po lakw. Informator Borowski ustali, e Wadysaw Wojciechowski opowiada: e w Rosji to nie ma chwili wolnej, aby czowiek mg odpocz, a tylko musi stale pracowa na mrozie, deszczu, a gdy do pracy nie pjdzie, to zaraz go pod sd daj []. e w Rosji ogromne jest zodziejstwo, chuligastwo, tak e w nocy nikogo nie wpuszcza do mieszkania, bo by zaraz skrad, a przewanie kradn onierze przyjedajcy w nocy

samochodami i krzycz otwieraj [], bo przecie sama wadza kradnie. W dokumentach bezpieki wskazywano na antagonizmy polsko-ydowskie wrd repatriantw. Mwiono o antysemityzmie, zachowania te miay jednak podoe ekonomiczne. Wedug funkcjonariuszy antysemityzm powsta wrd Polakw przebywajcych na Punkcie, jak i w Czerwiesku, a Polacy repatrianci paali nienawici do osb narodowoci ydowskiej z tych powodw, e s oni bogaci i mog paci grube sumy za mieszkania we Wrocawiu, Legnicy, Wabrzychu i odzi. Informowano te, e na P.R. w Czerwiesku przebywa 236 osb, wrd ktrych s rwnie obywatele narodowoci ydowskiej, co do ktrych s przejawy antysemityzmu ze strony repatriantw Polakw. Pisano te o antagonizmach wrd ydw gdzie to biedni robotnicy obelywie odnosz si do obywateli narodowoci ydowskiej, ktrzy pracowali w administracji bd na kierowniczych stanowi skach w ZSRR i z tej racji s bogatsi. Zauwaano negatywne wystpienia wobec Sowietw u ydw wyjedajcych do Izraela, ktrzy obelywie wypowiadali si o przedstawicielach ZSRR, szczeglnie o Chruszczowie i Furcowej. W analizie z 1964 r. zwracano uwag na ydw utrzymujcych kontakty z emigrantami w Izraelu i pastwach za chodnich oraz osoby odwiedzajce Ambasad Izraela w Warszawie i korespondujce z osobami z ZSRR. Zakoczono charakterystycznym sfor muowaniem: element ten w wikszoci pozostaje w zainteresowaniu Wydziau II i III tut. Komendy.

Obrona Domu Katolickiego

Jan Miosz, BEP IPN Pozna Pocztkiem nowej wojny komunistycznego pastwa z Kocioem by przeom lat 50. i 60., gdy wadze zapocztkoway ponowne usuwanie religii ze szk oraz placwek owiatowych i kulturalnych diecezji i staray si nie dopuszcza do budowy nowych kaplic i kociow. Jednym z miejsc, w ktrym doszo do otwartego konfliktu wiernych z wadzami, bya Zielona Gra. Na fali walki pastwa z Kocioem na ziemiach zachodnich i pnocnych rozpoczto wprowadzanie w ycie tych regulacji prawnych zapocztkowanych w latach 50., ktre pozostawiyby w rkach pastwa nieruchomoci uzyskane przez Koci w latach 19451947. Podstaw dziaa byo pismo rzdu nr 20 z 23 kwietnia 1959 r. w sprawie poniemieckich majtkw kocielnych na ziemiach zachodnich wadze lokalne powinny rozpocz pobieranie czynszw dzierawnych za te nieruchomoci, naliczajc je od 1 stycz nia 1959 r. Takim obiektem by te Dom Katolicki w Zielonej Grze, przekazany parafii pw. w. Jadwigi w grudniu 1945 r. na podstawie decyzji Tymczasowego Zarzdu Pastwowego nadzorujcego mienie opuszczone i porzucone, w tym mie nie poniemieckie. W dokumencie przekazania byo jednak zastrzeenie, i decyzja niniejsza jest tymczasowa. Dom, ktry suy parafii do dziaalnoci duszpasterskiej i katechetycznej, nawet w okresie gdy usunito z Zielonej Gry proboszcza parafii ks. Kazimierza Michalskiego, cay czas by w uytkowaniu parafii. Ksidz Michalski wrci do parafii przed Boym Narodzeniem w 1956 r. Rozpocz wwczas, korzystajc z moliwoci, jakie dawa Dom Katolicki, ak tywn dziaalno kulturaln, udostpnia sale dla religijnych przedstawie teatralnych, nie zawsze zgaszanych do akceptacji w Wojewdzkim Urzdzie Kontroli Prasy, Widowisk i Publikacji. Takimi gonymi przedstawieniami, powodujcymi wystpienie wadz woje wdzkich do Kurii Biskupiej w Gorzo wie Wielkopolskim, byy Mka Paska, wystawiana na pocztku czerwca 1958 r. przez amatorsk grup aktorw przy zgromadzeniu zakonnym Towarzystwa Chrystusowego, oraz Rozdroe Mioci Jerzego Zawiejskiego, wystawione przez Amatorski Zesp przy Towarzystwie Naukowym KUL z Gorzowa Wielkopolskiego pod koniec czerwca 1958 r. Spowodowao to prze sanie do Kurii Biskupiej pisma z Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej z Zielonej Gry, wzywajce wadze kocielne do powstrzymania ks. Michalskiego od takich dziaa lub usunicia go ze stanowiska i wysania na inn placwk.

Oklnik nr 20 Bya to tylko przygrywka do nastpnych wydarze z pocztkiem 1960 r. wadze Zielonej Gry, realizujc oklnik nr 20, rozpoczy podporzdkowanie sobie tej nieruchomoci. Wydzia Spraw Lokalowych zaplanowa kontrol Domu Katolickiego, mylc o przejciu caego

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.r.

III

CZERWONA GRA

30 maja 1960 r. w rce MO i SB dostay si 144 osoby, m.in. 25 kobiet oraz 30 nieletnich. W kolejnych dniach zatrzymano ok. 200 osb. W licznych procesach uczestnicy walk skazywani byli na kary od szeciu miesicy do piciu lat wizienia. Z 333 zatrzymanych przed sdami stano 196 osb, do kolegiw skierowano sprawy 48 osb, natomiast 89 osb zwolniono z braku dowodw winy. Ksidz Kazimierz Michalski pozosta w parafii w. Jadwigi do padziernika 1960 r., kiedy pod naciskiem Urzdu do spraw Wyzna Kuria Biskupia w Gorzowie powoaa na stanowisko proboszcza tej parafii ks. Wadysawa Nowickiego ze Szczecina. Dom Katolicki sta si po 1960 r. siedzib Filharmonii i jest ni do dzi.

Plac Wielkopolski. Z prawej naronik Domu Katolickiego. Ucieczka przed gazami zawicymi obiektu. Doprowadzio to do konfliktu z ks. Michalskim podwaajcym zasadno kontroli w obiekcie nalecym od 14 lat do jego parafii. W zwizku z tym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej starao si w lutym 1960 r. wezwa do siebie duchownego na rozmow w sprawie rzekomo bezprawnie zajmowanego budynku Domu Katolickiego. Gdy nie przynioso to efektu, a ksidz unika wizyty w Wydziale Spraw Lokalowych, na polecenie Urzdu do spraw Wyzna podjto kolejne kroki przeciwko parafii. Korzystajc z zapisu o tymczasowoci uytkowania w decyzji z 3 grudnia 1945 r., Wydzia Spraw Lokalowych wyda 15 kwietnia 1960 r. nakaz opuszczenia czci pomieszcze w budynku Domu Katolickiego miay zosta przejte przez miasto na cele biurowe. W pi mie z t decyzj wymieniono je: na parterze lokal o pow. 36 mkw. oraz sala widowiskowa (244 mkw.), na I pitrze trudno mwi o pomieszczeniu biurowym. Na opuszczenie pomieszcze parafia otrzymaa 14 dni i moliwo odwoywania si do wadz wojewdzkich. Ksidz Michalski powiadomi o tym przeoonych oraz wiernych w czasie na boestw i wyrazi nadziej, e parafianie pomog w obronie Domu Katolickiego, w ktrym ich dzieci ucz si religii. Po zoeniu odwoania przez ksidza wadze wojewdzkie rozpoczy biurokratyczne korowody, przekazujc spraw ponownie do rozpatrzenia wadzom miejskim. Jednoczenie Prezydium WRN zwrcio si w poowie kwietnia do Ku rii Biskupiej w Gorzowie z wezwaniem o usunicie ks. Michalskiego jedynym zarzutem byo przekazanie informacji o dziaaniach wadz wobec parafii do wiadomoci wiernych i wezwanie ich do obrony Domu Katolickiego. Konflikt w Zielonej Grze wkroczy na kolejny poziom, by ju nie tylko konfliktem o budynek, lecz take o bronicego go ksidza. Kuria Gorzowska odrzucia danie wadz usunicia ks. Michalskiego, podkrelajc jego zasugi dla polskoci na ziemiach zachodnich, a sam zaintere sowany w walce z urzdnikami wykazywa braki prawne i proceduralne w ich postpowaniu. Miejscowe wadze z pocztkiem maja 1960 r. postanowiy ostatecznie rozwiza cignc si spraw Domu Katolickiego i krnbrnego proboszcza. Miejska Komisja Lokalowa 3 maja zdecydowaa o podtrzymaniu nakazu opuszczenia czci pomieszcze w budynku Domu Katolickiego przez parafi w. Jadwigi, a Wydzia Lokalowy Prezydium MRN wezwa parafi do opuszcze-

nia lokali do 27 maja oraz zdecydowa o dokonaniu eksmisji w dniu 28 maja, gdyby parafia nie zastosowaa si do wezwania. Rwnolegle Wojewdzki Urzd do spraw Wyzna przekaza centrali w War szawie spraw, proszc o interwencj w gorzowskiej Kurii z nadziej, e spowoduje to usunicie ks. Michalskiego z Zielonej Gry.

Ostatni akt Ostatni akt dramatu rozpocz si w niedziel 22 maja 1960 r. W trakcie naboestw ks. Michalski wzywa do podpisywania petycji do Rady Pastwa w obronie Domu Katolickiego. Petycja podpisana przez 1200 parafian, wraz z listem bp. Wilhelma Pluty, zostaa wysana 27 maja do przewodniczcego Rady Pastwa Aleksandra Zawadzkiego. Dziaania te nie wstrzymay eksmisji. Jednak urzdnicy Wydziau Lokalowego Prezydium MRN zawahali si w ostat nim momencie i ju rano 28 maja przesunli eksmisj na 30 maja (poniedziaek) na godz. 10. Prawdopodobnie spowodowane byo to tym, e miejscowe siy MO i SB nie byy przygotowane do podjcia dziaa osonowych eksmisji. Dokumenty zatwierdzajce plany dziaa operacyjnych zostay wydane dopiero

Widok na ul. Kasprowicza. Budynek KM MO po 30 maja 1960 r.

IV

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.

CZERWONA GRA

28 maja z wyznaczeniem zada formacjom MO, SB i ZOMO. SB przewidywaa w swoich planach dziaania zabezpieczajce przez dwa dni 30 i 31 maja, w godz. 7.3021.00, plany MO przewidyway dziaania MO i ZOMO tylko w dniu eksmisji w godz. 812. Ksidz Michalski rwnie skorzysta z okazji sprezentowanej mu przez urzdnikw. W niedziel 29 maja poinformowa parafian o zmianie terminu eksmisji. Rankiem (ok. godz. 7) odbyy si narady funkcjonariuszy SB i MO na temat dziaa, ok. godz. 9 w okolicach Domu Katolickiego znalazy si siy ZOMO, ich dowdca namawia znajdujce si wewntrz kobiety do opuszczenia budynku, zacz gromadzi si tum mieszkacw miasta i przyjezdnych. O wyznaczonej porze urzdnicy weszli do Domu Katolickiego. W korytarzach i na schodach modliy si kobiety. Po przybyciu komendanta miejskiego MO kpt. Jakubowskiego i jego perswazjach kobiety i dzieci (ktre uczestniczyy w lekcji religii) wyszy z budyn ku. Kobiety nie day si zastraszy ani usun z miejsca przed budynkiem Domu Katolickiego i gono si modliy. W budynku komisja prowadzia dziaania eksmisyjne, spisujc wyposaenie i gromadzc wasno parafii w jednym miejscu, by j wywie. Gromadzcy si na zewntrz tum ledzi dziaania MO wobec protestujcych kobiet i zacz napiera na usiujcych zamkn okoliczne ulice milicjantw. Miejscowe siy MO i ZOMO okazay si za sabe. Tum zepchn je w stron Komendy Miejskiej MO i prbowa dosta si do wntrza, wybijajc szyby. MO nie uyo broni palnej, ale w uyciu byy paki i granaty z gazami zawicymi. Sytuacja zaczynaa wymyka si spod

Zniszczony samochd milicyjny kontroli. Po wysaniu meldunku do Ko mendy Gwnej MO w Warszawie, podjto tam decyzj o skierowaniu dodatkowych si ZOMO w sile batalionu z KW MO w Poznaniu. Oddziay wyruszyy z Poznania (ok. 120 km) o godz. 13. Sytuacja w Zielonej Grze stawaa si dramatyczna. Po godz. 14 tum protestu jcych zasilony wychodzcymi z zakadw pracy robotnikami i uczniami z dworca autobusw wzrs do prawie 5 tys. O godz. 15. protestujcy podpalili dwa samochody ciarowe MO, a po opanowaniu samochodu-winiarki, jedono ni po miecie, wzywajc do gromadzenia si w okolicy Domu Katolickiego, jak zaznaczono w sprawozdaniach SB, dla obrony Boga i wiary katolic kiej.

Odsiecz z Poznania Sytuacja zmienia si ok. godz. 16.30, gdy do Zielonej Gry dotaro ZOMO z Poznania, szybko wykorzystane do rozproszenia tumu. Wieczorem, gdy w kociele Mariackim zakoczyo si naboestwo majowe i wierni wyszli na ulice, ponownie zaczy gromadzi si tumy wznoszce okrzyki o oddanie Domu Katolickiego. Protestujcy w momencie ataku ZOMO wracali do kocioa. MO prbowaa ich stamtd wygoni, wrzucajc przez okna granaty z gazem zawicym. Trwao to do wprowadzenia na ulice dru giej czci si ZOMO z Poznania. Wwczas MO rozbia wszystkie grupy protestujcych. O godz. 21. sytuacja w Zielonej Grze zostaa opanowana.

Zielonogrska SB wobec elementw antysocjalistycznych w rolnictwie

Elbieta Wojcieszyk, OBUiAD Pozna W latach 19801981 problem gruntw rol nych by jednym z najwaniejszych spor nych kwestii na wsi. Skadano wnioski w sprawie kupna lub zwro tu ziemi chopskiej bezprawnie lub z rac krzywd odebranej w minio nych latach. Zielonogrscy rolnicy domagali si wyjanienia przyczyn wielomilionowych strat w kkach rolniczych oraz zego podzia u rodkw na pokrycie strat z lat poprzednich. Dopiero w maju 1981 r., w wyniku dugotrwaych strajkw i dziki porednictwu duchowiestwa, komunici pozwolili na rejestracj niezalenych zwizkw chopskich. Ze sprawozda i planw pracy SB w tym czasie wynika, e aparat bezpieczestwa przeprowadzi zmiany strukturalne w wydzia ach i skoncentrowa prac tam, gdzie byo najwiksze zagroenie wrog i przestpcz dziaalnoci, w tym take na kwestiach wsi. Zabezpieczano operacyjnie wie przed samorzd noci wiejsk i odradzaniem dziaalnoci prawicowej w ruchu ludowym. W ocenach sytuacji operacyjno-poli tycznej KW MO SB w Zielonej Grze wskazywano tendencje do opanowania przez Solidar no uspoecznionych i pastwowych gospodarstw rolnych oraz denie do przejmowania przez rolnikw indywidualnych ziemi tych gospodarstw. Obawiano si, e przej mowanie przez rolnikw znacznych areaw ziemi z gospodarstw uspoecz nionych prowadzi do zjawiska kapitalizacji wsi.

Konflikt w wiebodzinie Konfliktowa sytuacja zaostrzaa si w sierpniu 1981 r. w okolicach wiebo dzina. Wadze wojewdztwa, lekcewac rolnikw, przez siedem miesicy nie udzielay odpowiedzi i nie zaatwiy wnioskw rolnikw o zwrot ziemi bez prawnie lub z rac krzywd odebranej rolnikom. NSZZ RI S w gminie wie bodzin zorganizowaa akcj protestacyjn w Glisku k. wiebodzina. Do jej or ganizatorw naleeli m.in. przewodniczcy Komitetu Akcji Protestacyjnej Rolnikw Indywidualnych Kazimierz Hukiewicz, a take Leonard Tyc i Konstanty Sudera z Rusinowa. W konflikcie midzy rolnikami a Kombinatem PGR, Zarzd Regionu rodkowego Nadodrza NSZZ S popar stanowisko Komitetu,

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.

CZERWONA GRA

rodkw masowego przekazu dla rolnikw prowadzcych protest w celu przedstawienia okolicznoci konfliktu. W przypadku niezaatwienia da do 10 wrzenia 1981 r. Zarzd Regionalny NSZZ S w Zielonej Grze grozi ogoszeniem gotowoci strajkowej, a Miej sko-Gminn Komisj Koordynacyjn NSZZ S w wiebodzinie upowaniono do podjcia akcji protestacyjnej 4 wrzenia 1981 r.

Protestujcy rolnicy na polach Gliska fotografia z pisma Solidarno Rolnikw rodkowego Nadodrza Zielona Gra, wrzesie 1981 r. wczajc swoich dziaaczy do rozmw mediacyjnych z wadzami. Zarzd Regionu NSZZ S w Zielonej Grze reprezentowali m.in.: Jan Kuda, Maszewski, Nowak i radca prawny NSZZ Solidarno Rolnikw Indywidualnych w woj. zielonogrskim Maciej Otarzewski. Poniewa wojewdzkie wadze oficjalnie stwierdzay, e mona uprawia nieuprawiane pola, a wszelkie formalnoci bd zaatwione w dalszym czasie, 31 sierpnia 1981 r. rolnicy indywidualni zaorali w Glisku cier nisko PGR po jczmieniu ozimym. W odpowiedzi dyrektor Kombinatu PGR w wiebodzinie, Ryszard Skwira, poleci zablokowa cignikami PGR cigniki rolnikw oraz obsypa ludzi wapnem pracownicy PGR wykonali polecenia: taranowano cignikami kombinatu cigniki rolnikw na polu w Glisku. W efekcie uszkodzono jeden cignik, a kilku rolnikw obsypano wapnem. Dyrekcja Kombinatu przekonywaa pracownikw, e jest to inwazja chopskich cignikw, a pracownikom PGR chce si odebra chleb, tzn. zabra ich warsztat pracy ziemi. Kierownictwo Kombinatu namwio cz pracownikw do wasnej akcji strajkowej. Utworzono nawet Komitet Strajkowy, na ktrego czele stan dyrektor pobliskiego Zakadu Rolnego w Lu bogrze, Henryk Leniewski. Komitet Strajkowy zagrozi strajkiem ywnociowym, tj. wstrzymaniem dostaw mleka i ywca dla wiebodzina w przypadku zgody wadz na sprzeda ziemi rolnikom. Powoano take Komitet Obrony Wasnoci Pastwowych Przedsi biorstw Rolniczych. W czasie konfliktu w Glisku du aktywno przejawia KW PZPR w Zielonej Grze: drukowano ulotki zarzucajce rolnikom bezprawie, a zwizkowcom kamstwa. Organ praso wy PZPR Gazeta Lubuska zamieszcza relacje red. Kwanego z wydarze w Glisku, ktre rozmijajc si z prawd doleway oliwy do ognia, eskalujc napicia spoeczne. Z dokumentw KW MO SB wynika, e wykorzystujc napit sytuacj w Glisku, w wyniku waciwej pracy operacyjnej SB spowodowaa wystpienie z S Zygfryda Kapeli czonka Zarzdu Regionalnego NSZZ S oraz wpywaa na dezintegracj i trendy wystpujce w tej organi zacji.

Poparcie z regionu Mimo tych dziaa Solidar no rodkowego Nadodrza nie ulega rozbiciu. Prezydium Zarzdu Regionalnego NSZZ S w Zielonej Grze i przedstawiciele Komisji Zakadowych NSZZ S regionu zielonogrskiego 3 sierpnia 1981 r. podjli uchwa w sprawie konfliktu midzy Komitetem a dyrekcj Kombinatu Rolnego w wiebodzinie, uznajc protest rolnikw za suszny. Stwierdzono, e cakowit odpowiedzialno za konflikt ponosz wadze wojewdzkie. Udzielono penego poparcia rolnikom prowadzcym akcj protestacyjn w Glisku, deklarujc jednoczenie pen pomoc w pracach w ich go spodarstwach, a take wszelkie inne formy pomocy dla uczestnikw akcji. dano natychmiastowego zaprzestania akcji represyjnych wobec protestujcych, potpiono bezprawn i nielegaln akcj strajkow zainspirowan i prowadzon przez Dyrekcj Kombinatu Rolnego PGR w wiebodzinie. dano wszczcia cigania prokuratorskiego przeciwko inspiratorom oraz sprawcom taranowania cignikami kombinatu cignikw rolni kw i sypania wapnem w ludzi. Uchwaa potpiaa nielegalny strajk w kombinacie rolnym PGR w wiebodzinie i stosowa nie nielegalnych form zaopatrzenia w to wary reglamentowane dla uczestnikw bezprawnej akcji strajkowej. dano natychmiastowego odwoania z zajmowa nego stanowiska dyrektora Kombinatu Rolnego w wiebodzinie, Ryszarda Skwi ry, uznanego odpowiedzialnym za konflikt i ukarania osb odpowiedzialnych za publikowanie kamstw o przebiegu konfliktu na amach Gazety Lubuskiej oraz udostpnienia do 7 wrzenia 1981 r.

Porozumienie Odpowiedzi rolnikw na zagroenie wstrzymania dostaw ywnoci dla miasta byo natychmiastowe zwikszenie dostaw ywnoci do wiebodzina. Ostatecznie konflikt w Glisku zaegnany zosta porozumieniem zawartym 6 wrzenia 1981 r. pomidzy Wojewod Zielonogrskim, reprezentowanym przez wczesnego dyrektora Wydziau Rolnictwa UW Tadeusza Frydryka, a Regionalnym Komitetem Akcji Protestacyjnej Rolnikw Indywidualnych NSZZ RI S w obecnoci przedstawicieli Zarzdu Regionalnego NSZZ S w Zielonej Grze oraz naczelnika Miasta i Gminy w wiebodzinie, Czesawa Gordzelewskiego. Wojewoda Zielonogrski zobowiza si rozpatrzy wszystkie wnioski rolnikw indywidualnych wojewdztwa zielonogrskiego w terminie 1 miesica od daty ich wpywu. Uzgodniono, e zwrot ziemi dotyczy bdzie nieruchomoci przejtych na rzecz Skarbu Pastwa lub uspoecznionych jednostek organizacyjnych w sposb krzywdzcy dla rolnikw, niezalenie od daty przejcia i zastosowanej formy prawnej. Wojewoda zobowiza si rozpatrzy poszczeglne sprawy przy udziale przedstawicieli zarzdw gminnych NSZZ RI S. Ziemia miaa by przekazana rolnikom w granicach administracyjnych danych wsi, zgodnie z zapotrzebowaniem rolnikw, a przekazywane do sprzeday grunty miay przylega do kompleksw chopskich lub stanowi jeden odrbny kompleks chopskich gruntw. Przekazaniu lub sprzeday podlega miay grunty niezalenie od faktu ich obsiania lub nie. Przy podpisywaniu Porozumienia by obecny take ks. Henryk Nowik, ktry odprawi w Glisku msz w. polow z ok. tysicem wiernych. W kazaniu ks. Nowik napitnowa administracj Kombinatu, wskazujc na znamiona prowokacji oraz zaproponowa wspprac midzy rolnikami a PGR. Jak informowa Wolny rolnik (18.09.1981 r.) zgrzytem w rozmowach o Porozumieniu bya ingerencja osobnika podajcego si za porucznika Kwiatkowskiego z KW MO w Zielonej Grze, ktrego na oczach
Oceniajc sytuacj w 1982 r., SB prognozowaa, e rolnictwo nie jest zagroone dziaaniami ze strony b. NSZZ RI S. Zdawano sobie spraw, e w przypadku braku poprawy sytuacji w zaopatrzeniu oraz administrowaniu gospodark roln mog nastpi negatywne przewar tociowania postaw.

VI

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.

CZERWONA GRA

dziennikarzy usunito z sali obrad. Gazeta informowaa, e do czasu realizacji wnioskw utrzymana zostaa gotowo strajkowa w zakadach pracy ziemi wiebodziskiej. Wolny Rolnik podawa take do wiadomoci, e 7 wrzenia 1981 r. o godz. 11.15 rozpoczo si przesuchanie w charakterze wiadka Kazimierza Hukiewicza przez funkcjonariuszy MO w wiebodzinie w obecnoci radcy prawnego rolnikw.

Stan wojenny Porozumienia zostay zawieszone w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r., kiedy wprowadzono stan wojenny. SB przystpia do realizacji operacji, w tym o kryptonimie Elewator zabezpieczenia 14 obiektw gospodarki ywnociowej,

decydujcych w produkcji i dystrybucji artykuw spoywczych na terenie wojewdztwa. Wie zelektryzowaa zapo wied gen. W. Jaruzelskiego o ew. wprowadzeniu obowizkowych dostaw. Przewidujc podjcie nielegalnej dziaalnoci przez byych dziaaczy NSZZ S, aparat bezpieczestwa PRL w Zie lonogrskiem prowadzi dziaania prewencyjne: m.in. Maciej Otarzewski by internowany 13 grudnia 1981 r. w ramach akcji Joda. Zwolniony 29 kwietnia 1982 r. wyemigrowa do USA w 1983 r. Nalea do ok. 200 osb, byych dziaaczy S z terenu woj. zielonogrskiego, ktre zmuszone zostay do emigracji. Innym przykadem dziaa SB jest meldunek naczelnika Wydziau IV KW MO w Zielonej Grze kpt.

mgr. Mariana Krajewskiego, ktry 19 sierpnia 1982 r. zatwierdzi wniosek o zaoe nie kwestionariusza ewidencyjnego (kryptonim wistak) Leonarda Tyca. Od 4 maja 1982 r. prowadzono w tej sprawie obserwacj zbieranie informacji od tajnych wsppracownikw: TW Grzegorz nr rej. ZG 14088, TW Sosna nr rej. ZG 14566, KO WJ, KO T.W. i KO S. Dopiero z meldunku z 14 stycznia 1987 r. mjr. mgr. Jerzego Chabierskiego, z-cy szefa Rejonowego Urzdu Spraw Wewntrznych ds. SB w Kronie Odrzaskim, gdzie zamieszka L. Tyc, wynika, e wobec niepodejmowania wrogiej dziaalnoci w ostatnich latach, od lipca 1987 r. proponowa zakoczy spraw o krypt. wistak.

SB przeciwko Solidarnoci
Przemysaw Zwiernik, OBEP IPN w Poznaniu NSZZ Solidarno w wojewdztwie zielonogrskim powstawaa od wrzenia 1980 r. W tym czasie zacz funkcjonowa take Midzyzakado wy Komitet Zaoycielski (MKZ) NSZZ S w Zie lonej Grze (od czerwca 1981 r. Zarzd Regionalny NSZZ S). Od pocztku istnienia niezalenego Zwizku przeciwdziaania operacyjne prowadzia Suba Bezpieczestwa. Na pocztku padziernika 1980 r. zostay one usystematyzowane zgodnie z wytycznymi gen. Ciastonia (dyr. Departamentu III A MSW) rozpracowywaniem S zajmoway si wydziay III A (od grudnia 1981 r. wydziay V) w komendach wojewdzkich MO. Stosownie do zalece Wydzia III A KW MO w Zielonej Grze (kierowany przez mjr. Jana Wonickiego), prowadzi Spraw Obiektow (SO) krypt. Fala rozpracowywania kierownictwa zielonogrskiej S, wsplnie z wydziaami operacyjnymi: II (kontrwywiadem), III i IV. Zielonogrska SB wsppracowaa te z Wojskami Ochrony Pogranicza, Wojskow Sub Wewntrzn i Kontrwywiadem Armii Radzieckiej. Zadaniem SB byo m.in. przenikanie osobowych rde informacji do komitetw zaoycielskich, ujawnianie kontaktw elementw antysocjalistycznych z S i ustalanie miejsc powielania materiaw mogcych zawiera wrogie treci. Departament III A poleci te dziaania ukierunkowane na uzyskanie korzystnych wynikw w wyborach do wadz Zwizku oraz kompromitowanie kandydatw o negatywnych postawach politycznych. Dziaanie przeciwko S kontynuowano zakadano nowe sprawy operacyjne (SOS i SOR), rozpracowywano aktywnych dziaaczy Zwizku lub zajmowano si istotnymi wydarzeniami (np. strajkami, materiaami antysocjalistycznymi). SB zajmowaa si te kontrol korespon dencji, wykonywaniem fotografii operacyjnych, podsuchiwaniem telefonw (np. w siedzibie S krypt. Pegaz, nastpnie krypt. Fala), wykorzystywano agentur m.in. TW Zenek, KO Stefan, TW Sok i TW Anna. Ze wzgldu na zakres dziaa mona przedstawi je tylko na wybranych przykadach. macje o nielegalnych dziaaniach wadzy. Podczas powielania tego rodzaju materiaw robi dodatkowe kopie dla SB. Uzyska te wgld w niektre do kumenty: W Grupie Interwencyjnej jest teczka dot. wojska, druga MO i Prokuratury. W teczce dot. wojska znajduj si materiay o poszczegl nych osobach, co i gdzie wybudowali, prowadzonych uprawach i hodowli pry watnych na poligonach, kusownictwie i nielegalnych polowaniach. W innej teczce, ktr przeglda TW Zenek, byy dokumenty dot. krycia rnych wykrocze i przestpstw popenionych przez aktyw partyjny i administracyjny.

Kontrolowana drukarnia Sukcesem SB bya operacyjna kontrola drukarni znajdujcej si w siedzibie zielonogrskiej S. Dziki zatrudnionemu w niej drukarzowi (TW Zenek) SB nie tylko miaa informacje o sytuacji w MKZ (a pniej Zarzdzie Regionalnym), lecz take realizowaa przedsi wzicia operacyjne. TW Zenek przekazywa drukowane materiay i wpywa na zawarto publikacji, nie dopuszczajc do ukazania si treci niepodanych przez wadze, dokonywa tzw. przej operacyjnych takich jak ukrycie i zniszczenie w maju 1981 r. 500 egz. opracowania Katy. W czasie kryzysu bydgoskiego podczas druku Solidarnoci rodkowego Nadodrza spowodowa spicie w powielaczu i jego unieruchomienie opnio to druk informacji o wydarzeniach w Byd goszczy. TW Zenek ustala rda zaopatrzenia w papier oraz miejsca druku niezalenych publikacji. Jak informowa oficera prowadzcego: Wspiera ich troch papierem [...] kier. drukarni na Pl. Leni na. U niego take wymieniaj papier A4 na A3, ktry jest dobry do ich maszyny. TW Zenek przekazywa SB teksty przed wydrukowaniem, identyfikowa poszukujcych moliwoci drukowania podziemnych wydawnictw, informowa o wyjazdach dziaaczy i rozpowszechnia plotki na temat osb z kierownictwa zielonogrskiej S. TW Zenek zajmowa si te Grup Interwencyjn, gromadzc m.in. infor -

SB zamierzaa wyeliminowa ze skadu MKZ dwch czonkw: Andrzeja Busse (przewodniczcego KZ NSZZ S przy Zakadzie Energetycznym w Zielonej Grze) i Zenona Szachowicza (przewodniczcego KZ NSZZ S przy Inspektoracie PZU w Kronie Odrzaskim). W grudniu 1980 r. Wydzia III A, wraz z wadzami administracyjnymi, podj dziaania zmierzajce do zneutralizowania dziaalnoci A. Bussego i Z. Sza chowicza, a nawet do wyeliminowania ich ze skadu MKZ. Przedsiwzicia te przyniosy efekty: 22 grudnia 1980 r. MKZ wyda Komunikat informujcy o wykluczeniu Busse ze skadu MKZ i rezygnacji Szachowicza. Ponadto Szachowicza zwolniono z pracy w Inspektoracie PZU, SB planowaa osabienie jego wpyww w rodowisku kronieskiej Solidarnoci. SB utrudniaa te druk Solidarnoci Kronieskiej jej zaoycielem i jednym z redaktorw by Szachowicz. Kolejne dziaania SB zmierzay do wytworzenia at mosfery nieufnoci wrd czonkw ZR NSZZ S w Zielonej Grze i dziaaczy S w Kronie Odrzaskim. Szachowicz by jednym z najduej internowanych dziaaczy S zwolniony w grudniu 1982 r., kilka miesicy pniej wyemigrowa z Polski. Naley rwnie doda, e jego dziaalnoci oprcz SB zajmowa si Wydzia Wojskowej Suby We wntrznej 4. Dywizji Zmechanizowanej w Kronie Odrzaskim.

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.

VII

CZERWONA GRA

nek), uzna go za wywrotowca chyba specjalnie tu nasanego, aby utrudnia prace. TW Zenek poinformowa o zdarzeniu oficera prowadzcego. Niebawem Rudzki przesta pracowa w MKZ. Zwolniono go z pracy pod zarzutem m.in. niewywizywania si z obowizkw subowych.

Mczyzna w czarnej kurtce, ktry wchodzi do siedziby ZR NSZZ Solidarno. W/w otwiera gablot ogoszeniow znajdujc si obok ZR NSZZ Solidarno podpis pod fotografi operacyjn wykonan 16 padziernika 1981 r. o godz. 13.40 o ruchach tych wojsk dziaaczy S 15 grudnia 1980 r. SB zacza prowadzi SOS krypt. Reporter, powiadomiono te Kontrwywiad Armii Radzieckiej. Doszo do zagadkowych wydarze, ktre dzisiaj ju trudno wyjani: w pobliu siedziby MKZ przy ul. Wyspia skiego odkryto ciao zamordowanej Ewy G., przy ktrej znaleziono cinki papieru fotograficznego. Milicja wezwaa na przesuchanie... Rudzkiego. Chocia nie mia on nic wsplnego z t spraw, infor macje o przesuchaniu dotary do kie rownictwa zielonogrskiej S, co wg SB wywoao w MKZcie obawy, i Rudzki moe wcign MKZ w spraw kryminaln. Kilka tygodni pniej Rudzki znw narazi si SB by bliski zdemaskowania konfidenta. W czasie scysji z drukarzem (dzisiaj wiemy, e by to TW Ze-

Eliminowanie radykaw Jednym z dziaa SB byo rozpoznawanie tzw. elementw antysocjalistycz nych i eliminowanie ich metodami operacyjnymi, np. paraliowania ich dziaa i osabiania ich autorytetu w rodowisku. Zadania te realizowaa te zielonogrska SB np. dziaania wobec grupy dziaaczy S, ktrzy chcieli uruchomi fili Niezalenej Oficyny Wydawniczej. W ramach SOR krypt. Nowa zielonogrska SB doprowadzia do rozpadu grupy, a TW Zenek otrzyma zadanie utrudniania moliwoci druku w siedzibie S. SB prowadzia dziaania operacyjne wobec Jzefa Rudzkiego. W grudniu 1980 r. do SB dotary informacje, i Rudzki fotografowa jednostki wojsk sowieckich w Szprotawie oraz informowa

Ostatnie tygodnie karnawau Jesieni 1981 r. znaczna cz dziaa SB miaa na celu dezintegrowanie NSZZ S. Szczeglnie byo to widoczne w padzierniku i listopadzie, gdy w Zie lonogrskiem trwa strajk powszechny zwizany z konfliktem w Lubogrze. Dziaania SB, aktywu partyjnego i oficjalnej propagandy zmierzay do zmiany pozytywnych opinii na temat strajku, je go krytycznych ocen i zniechcenia. W pocztkach grudnia 1981 r. dziaania SB koncentroway si na zbieraniu informacji o zamierzeniach kierownictwa Zwizku, ocen sytuacji operacyjnej i politycznej, prowadzeniu dialogw operacyjnych i pozyskiwaniu osobowych rde informacji. W ramach przygotowa do stanu wojennego wydziay wytypoway 43 dziaaczy S przeznaczonych do internowania (Wydz. II 8 osb, Wydz. IV 8 osb i Wydz. V 27 osb). Po 13 grudnia 1981 r. komendant wojewdzki MO w Zielonej Grze oceni, e w wyniku dziaa rozbita zostaa struktura organizacyjna Zarzdu Regionalnego Solidarnoci.

Jednym z dziaa SB byo rozpoznawanie tzw. elementw antysocjalistycznych i eliminowanie ich metodami operacyjnymi, np. paraliowania ich dziaa i osabiania ich autorytetu w rodowisku. Zadania te realizowaa te zielonogrska SB np. dziaania wobec grupy dziaaczy S, ktrzy chcieli uruchomi fili Niezalenej Oficyny Wydawniczej.

Redakcja Rafa Sierchua, Wojciech Muszyski Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa Biuro Edukacji Publicznej IPN, ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa tel. 022 431 83 83, 022 431 83 86 Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej w Poznaniu, ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna tel. 061 835 69 00, faks 061 835 69 56 Sprzeda wydawnictw wasnych Gospodarstwo Pomocnicze IPN tel. 022 581 88 20, 022 581 88 72 Wicej informacji o dziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej: www.ipn.gov.pl

VIII

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 4 stycznia 2008 r.