ELKLERE UYGULANAN ISIL LEMLER

Zeki TAYAN M.Cemal BAKAYA 25 Ekim 2001

Isl lemin Tarifi Genel anlamda sl ilem, metal veya alamlara istenilen zellikleri kazandrmak amacyla kat halde uygulanan kontroll stma ve soutma ilemleri olarak tanmlanr. Isl ilemin Trk Standartlarndaki (TS 1112) tanm ise; kat haldeki metal veya alamlara belirli zellikler kazandrmak amacyla bir veya daha ok sayda, yerine gre birbiri peine zamanlanarak uygulanan stma ve soutma ilemleri olarak verilmektedir. eliklere uygulanan btn temel sl ilemler, i yapnn dnm ile ilgilidir. Dnm rnlerinin tr, bileimi ve metalografik yaps eliin fiziksel ve mekanik zelliklerini byk lde etkiler. Baka bir deyile; bir eliin fiziksel ve mekanik zellikleri ierdii dnm rnlerinin cinsine, miktarna ve metalografik yapsna baldr.

Isl lemin Genel Uygulamas

Istma Istlan Scaklkta bekletme Soutma

Isl ilem uygulanacak elikleri ierdii karbon oranna gre iki farkl grupta toplayabiliriz; 1-tektoid alt elikler (%C <0,8), 2-tektoid st elikler (%C > 0,8)

ekil 1- Demir Karbon denge diyagram

Geri

eliin sl ilemine ostenitletirme (ostenizasyon) ile balanr. Ostenitletirme; eliin uygun bir scakla kadar yavaa stlp, yapsnn tamamen ostenite dnmesine kadar (yani i yapnn her blgede benzer yap gstermesine kadar) tavlanmas anlamna gelir. Ostenitletirme iin elik malzeme, alt kritik scaklk izgisinin (Ac1) zerindeki bir scakla kadar stlr. ekil 1

tektoid alt elikler, st kritik scaklk izgisinin (Ac3) 40-60C zerindeki scaklklarda ostenitletirme ilemine tabi tutulurlar. Ac3 izgisinin altndaki scaklklarda ise elik ierisinde yumuak blgelerin olumasna neden olur ve bylece malzemenin sertlemesi engellenir. tektoid st elikler ise, Ac1 ile bu eliklere ait st kritik scaklk izgisi (Acm) arasndaki scaklklarda ostenitletirilir. Acm izgisi ani olarak ykseldiinden, btn yapy ostenitletirmek iin ok yksek scaklklara kmak gerekir. Istlan elik, uygulanan sl ilem trne gre bu scaklkta belirli bir sre bekletilir ve belirli bir souma hznda soutulur.

ekil 1

Isl lem Uygulamasnda Dikkat Edilecek Hususlar; eliin belirlenen scakla kadar stlmasnda seilen stma hz, sl ilem evrimindeki dier faktrlere gre daha az nem tar. Ancak, arplmann nlenebilmesi iin souk ekil deiimine tabi tutulmu, yani ar lde i gerilme ieren malzemelerin, gerilmesiz malzemelere gre daha yava stlmas gerekir. Ayrca, kesit deiiklii gsteren paralarn stlmas srasnda ince ve kaln kesitlerdeki snma veya scaklk art hzlar arasndaki farklar da dikkate alnmaldr. Scaklk etkisiyle parada meydana gelebilecek arplmay en aza indirmek iin, ince ksmlar kaln ksmlara gre daha yava stlmas gerekir. Isl ilem srasndaki hasar riskini azaltmak amacyla elikler genelde yava stlrlar.

eliin i yapsnn tamamen deitii bu scaklklara kartlmasnda, elikte arplma, atlama, oksidasyon, dekarbrizasyon (karbon atomlarnn i yapdan kopmas) ve tane bymesi gibi istenmeyen durumlar meydana gelebilir. Bu nedenle elikler olabildiince dk scaklklarda ostenitletirilirler.

Temel Isl lemler

Geri

ekil 2- Alamsz eliklere uygulanan yumuatma, normalizasyon, kreselletirme ve sertletirme ilemleri iin tavlama scaklk aralklar

Temel Isl lemler

1-GERLM GDERME TAVI (STRESS RELIEVING) Gerilim giderme tav ekil verme, dkm veya kaynak ilemlerinden doan i gerilmeleri azaltmak amac ile elik paralar, genellikle 550-650C arasnda stma ve sonra yava yava soutma ilemidir. 2-NORMALZE TAVI (NORMALIZING) Normalize tav elik malzemenin kristal yapsn daha homojen, daha ince bir hale getirmek ve bir sonraki sl ileminde karbrn uygun ekilde dalmasn salamak amacyla eliin kritik scaklnn (yeniden kristalleme scakl) 40-60C stnde tavlanp havada soutulmasdr (ekil 2). ekil 2

Temel Isl lemler

3-SU VERME LEM (QUENCHING) Belli bir scakla kadar (genellikle 850-1100C) stlm eliin cinsine gre su, ya veya tuz banyolarnda soutularak martensit bir yap salamasna su verme ilemi denir. Soutma hz, parann byklne, eliin sertleebilme yeteneine ve su verme ortamna bal olarak deiir. En fazla arzu edilen su verme hz, en uygun sertlik salamaya yarayan en ar soutma hzdr. Soutma hz ok yksek olursa parada atlaklar oluur, ok dk olmas halinde de uygun sertlik elde edilemez (ekil 2).

ekil 2

Temel Isl lemler

4-MENEVLEME (TEMPERING) Menevileme, sl ilem sonucu sertletirilmi bir eliin su verme sonunda soutmadan ileri gelen gerginlikleri gidermek ve eliin sahip olduu martensitik zlln ve direncini arttrmak iin genellikle 150-450C arasnda stlarak ve uygun bir hzla soutularak gevrekliini giderme ilemidir. atlamalar en aza indirebilmek iin menevi ileminin su verme ileminden hemen sonra yaplmas gerekir.

Temel Isl lemler

5-SEMENTASYON (YZEY SERTLETRME) Sementasyon ilemi, dk karbonlu elik parasnn yzeyine karbon emdirilmesi ilemidir. Karbon emdirilmesi ilemi, elik parasnn karbon monoksit (CO) ieren bir ortamda stenit faz scaklna (850-950C) kadar stlmasyla gaz-metal tepkimesi sonucu oluur. elik para, sementasyon scaklnda yzeyden ekirdee doru karbon difzyonunun istenen derinlie kadar ilerlemesi iin yeterli sre tutulur. Bu sreye sementasyon zaman ad verilir. Bu sre iinde elik parann yzeyinden ieriye doru difz eden karbonun ilerleme derinliine sementasyon derinlii ad verilir.

TAVLAMA stenilen yapsal, fiziksel ve mekanik zellikleri elde etmek ve tala kaldrmay veya souk ekillendirmeyi kolaylatrmak amacyla metal malzemelerin uygun scaklklara kadar stlp, gerekli deiikler salanncaya kadar bu scaklkta tutulmas ve sonradan yava soutulmas ilemine tavlama denir (ekil 3).

ekil 3- Tavlama ileminin ematik gsterimi

Yumuatma Tav Yumuatma tav, elik i yapsndaki tane boyutunu klterek sertlii azaltmak, tala kaldrmay kolaylatrmak veya dkm ve dvme paralarndaki i gerilmeleri gidermektir. tektoid alt elikleri Ac3, tektoid st elikleri ise Ac1 izgilerinin zerindeki belirli scaklklara kadar stlr, i yaplarn ostenite dntrdkten sonra frn ierisinde tutarak ok yava soutulur. % 0,2 C ieren iri taneli tektoid alt bir elik parann tanelerinin tavlama ilemi srasnda i yapsnda meydana gelen deiimler u ekildedir; a) lk veya orijinal yap iri ferrit ve perlit tanelerinden olumaktadr (ekil 4).

ekil 4- Dk karbonlu eliin i yaps Geri

ekil 6- tektoid st eliklerin i yaps

ekil 5- %0,2 C ieren eliin i yapsnda tavlama ilemi srasnda meydana gelen deiimlerin ematik gsterimi

b) Ac1 izgisinin hemen zerindeki bir scaklkta perlit ince taneli ostenite dnrken, ferrit yapda aynen kalr. Eer bu scaklktan soutmaya geersek ferrit iri taneleri deimediinden tane boyutunda herhangi bir deime olmaz (ekil 5). c) Ac3 izgisinin zerindeki bir scaklkta yap tamamen ince taneli ostenite dnr (ekil 5). d) Para oda scaklna soutulduunda, ince ferrit taneleri ile kk perlit blgelerini ieren bir i yap oluur (ekil 5).

ekil 5

Buradan; tektoid alt eliklerin yumuatma tavna tabi tutulabilmeleri iin Ac3 izgisinin zerindeki uygun scaklklarda tavlanmalarnn gerekli olduu sonucu ortaya kmaktadr. tektoid alt eliklerin salkl biimde sl ileme tabi tutulabilmeleri iin, nce homojen bir ostenitik yapya sahip olmalar gerekir. Bunun iin, ostenitletirme scaklna kadar stlan elik malzemelerin her 25 mm et kalnl iin 1 saatlik bir sre o scaklkta tavlanmalar tavsiye edilir.

tektoid st elikler Ac3,1 izgisinin yaklak 50C zerindeki scaklklarda ostenitletirme ilemine tabi tutulurlar. Bu scaklklarda tutulan elikler, ostenit ve sementit fazlarn ierir. Bu scaklklardan eliklere su verildiinde sementit paracklar yapda aynen kalr. Yapdaki sementit faz sertlii azaltmad gibi, eliklerin anma direnlerini de artrr. Bu nedenle tektoid st eliklerin tamamen ostenitlemesine gerek yoktur. Bu elikler Ac3,1 izgisinin en az 10C zerindeki bir scaklkta tavlanrlar. Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid st eliklerin i yaplar kaba lamelli perlit alanlar ile bunlar evreleyen tektoid d sementit fazndan oluur (ekil 6). Bu yapdaki perliti evreleyen sementit a sert ve gevrektir. yapda kaln ve sert tane snrlarnn bulunmas, eliklerin talal yntemle ilenmelerini zorlatrr. Bu nedenle yumuatma tav, tektoid st eliklere son ilem olarak uygulanmaz. ekil 6

Normalizasyon (Normalletirme) Tav:

Normalizasyon tav genelde tane kltmek, homojen bir i yap elde etmek ve ounlukla mekanik zellikleri iyiletirmek amacyla tektoid alt elikleri Ac3 ve tektoid st elikleri Acm dnm scaklklarnn yaklak olarak 40-50oC stndeki scaklklara kadar stp ,tavlandktan sonra frn dnda sakin havada soutma ilemidir (ekil 2).

ekil 2

Normalizasyon tavnn belli bal amalar; a) tane kltmek, b) homojen bir i yap elde etmek, c) tektoid st eliklerde tane snrlarnda bulunan karbr an datmak, d) eliklerin ilenme zelliklerini iyiletirmek, e) mekanik zellikleri iyiletirmek ve f) yumuatma tavna tabi tutulmu eliklerin sertlik ve mukavemetlerini artrmak eklinde sralanabilir. Bu nedenlerle normalizasyon tav, eliklere uygulanan son sl ilem olabilir.

Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid st eliklerin yapsnda oluan sementit ann, bu eliklerin mukavemetini drd bilinmektedir. Normalizasyon tav, tektoid st eliklerdeki sementit ann paralanmasn ve baz durumlarda da byk lde giderilmesini salar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin mukavemetinde art grlr. Normalizasyon tavnda, parann havada soutulmas nedeniyle nispeten yksek souma hz elde edilir. Genelde, souma hz arttka ostenitin dnm scakl der ve daha ince perlit elde edilir.

Ferrit ok yumuak, sementit ise ok sert bir fazdr. Normalize edilen eliin yapsnda bulunan sementit katmanlarnn birbirine yakn veya sk olarak dizilmeleri nedeniyle eliin sertlii artar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin sertlik ve mukavemeti, yumuatma tavna tabi tutulan eliklerin sz konusu deerlerinden nemli lde yksek olur. Tablo 1de baz eliklerin yumuatma tavna tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri verilmektedir.

Tablo 1- eliklerin yumuatma tavna tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri

Kreselletirme Tav: Kreselletirme tav, elikleri Ac1 scaklk izgisi civarnda uzun sre tuttuktan ve bu blgede salnml olarak tavladktan sonra, yava soutma ile karbrlerin kresel ekle dntrlmesi ilemidir (ekil 2). Bu ilem, ostenitletirmeden sonra kontroll soutma ile de yaplabilir.Yumuatma tav ileminde belirtildii gibi, tavlanm durumdaki tektoid st elikler i yaplarnda sert ve gevrek sementit tanelerinin bulunmas nedeniyle ilenmeye elverili deildir. Bu tr eliklerin ilenmesini kolaylatrmak ve snekliini artrmak amacyla da kreselletirme tav kullanlr.

ekil 2

Kreselletirme tav aadaki yntemlerden biri ile gerekletirilir. a) elik malzeme Ac1 izgisinin hemen altndaki bir scakla (rnein 700oC) uzun sre (15-25 saat) tavlanr. b) elik malzeme, dk kritik scaklk izgisinin (Ac1) hemen altnda ve stndeki scaklklar arasnda stlp soutulur, yani salnml olarak tavlanr. c) Malzeme Ac1 kritik scaklk izgisinin zerindeki bir scaklkta tavlandktan sonra ya frnda ok yava soutulur, ya da Ac1 izgisinin hemen altndaki bir scaklkta uzunca bir sre tutulur.

Yksek scakltaki tavlama ilemi, eliin iersindeki perlitik yap ile sementit ann paralanarak dalmasna neden olur. Kreselletirme tav sonucunda, ferritik bir matris ile bunun iersinde dalm durumda bulunan kre biimindeki karbrlerden oluan bir i yap elde edilir. Kreselletirme tav sonunda eliin sertlii azalr, buna karlk sneklilii artar. Bu ilem sonucunda, tektoid st elikler ilenmeye elverili hale gelir.

Kreselletirme tav, daha ok yksek karbonlu eliklere uygulanr. Dk karbonlu elikler nadiren kreselletirme tavna tabi tutulurlar. nk; bu tr elikler kreselletirme tav sonunda ok yumuarlar ve bu ar yumuama talal ilem srasnda baz zorluklar dourur. Orta karbonlu elikler ise yeterli lde sneklilik kazanmalar iin plastik ekil verme ileminden nce, bazen kreselletirme tavna tabi tutulurlar. Kreselletirme tav srasnda tavlama sresinin iyi ayarlanmas gerekir. Eer elik, gereinden daha uzun sre tavlanrsa sementit paracklar birleerek uzama gsterirler ve bu durum eliin ilenme kabiliyetini olumsuz etkiler. Yumuatma, kreselletirme ve normalizasyon ilemleri elikleri ilenmeye elverili hale getirmek amacyla uygulanr. Ancak, uygulanacak sl ilem eliin karbon oranna gre seilir.

Gerilim Giderme Tav ve Ara Tav Gerilim giderme tav; dkm, kaynak ve souk ekil verme ilemlerinden kaynaklanan i gerilmeleri azaltmak amacyla, metalik malzemeleri dnm scaklklarnn altndaki uygun bir scakla kadar stma ve sonra yava soutma ilemidir. Bu ilem, bazen dnm scakl veya kritik scaklk alt tav olarak da adlandrlr. elik malzemeler 540oC ile 630oC scaklklar arasnda gerilme giderme tavna tabi tutulurlar. Ara tav ise; gerilme giderme tavna ok benzeyen bir ilem olup, tektoid alt eliklerden sac ve tel yapmnda souk ekillendirmeye devam edebilmek iin elik malzemelerin Ac1 dnm scaklnn hemen altndaki bir scakla (550-680oC) kadar stlp, yeniden kristalleme salandktan sonra yava soutulmas ilemidir.

Su Verme Sertletirmesi Tavlama ileminden sonra, elikler yava ya da orta seviyedeki bir hzla soutulduklarnda, ostenit ierisinde znm durumda bulunan karbon atomlar difzyon ile ostenit yapdan ayrlrlar. Souma hz arttrldnda, karbon atomlar difzyon ile kat zeltiden ayrlmak iin yeterli zaman bulamazlar. Demir atomlar bir miktar hareket etseler bile, karbon atomlarnn zelti iersinde hapsedilmeleri nedeniyle farkl bir yap oluur. Hzl souma sonucunda oluan bu yapya martenzit ad verilir. Martenzitin sertliinin yksek olmasnn en nemli nedeni, kafes yapsnn arptlm olmasdr. Martenzitik dnm srasnda elik malzemelerde bir miktar hacimsel byme meydana gelir. Sz konusu hacimsel byme, ok yksek dzeyde yerel gerilmeler oluturarak eliklerin yapsnn ar lde arplmasna veya plastik ekil deiimine uramasna neden olur. Kafes yapsnn aplmas, su verilen eliklerin sertlik ve mukavemetini arttrr.

Su verme ileminden sonra oluan martenzit mikroskop altnda ine veya diken biiminde gzkr ve bazen saman demetini andran bir grnm sergiler. eliklerin ounda martenzitik yap belirsiz ve soluktur, bu nedenle kolayca ayrt edilemez. Yksek karbonlu eliklerde ise kalnt ostenit arka fonu oluturduundan, martenzitin ine veya diken biimindeki yaps daha belirgin bir grnm kazanr. Martenzitik dnm yalnz souma srasnda meydana gelir. Bu nedenle, sz konusu dnm zamandan bamsz olup, yalnz scakln azalmasna yani soumaya baldr. Martenzitin en nemli zellii, ok sert bir faz olmasdr. eliklerde, sementitten sonra gelen en sert faz martenzittir. Yksek sertlik deerleri, ancak yeterli oranda karbon ieren eliklerde elde edilir.

eliklerde su verme ileminden sonra elde edilen en yksek sertliin karbon oranna gre deiimi ekil 7de gsterilmitir. Bu diyagramdan grld gibi; su verilen (martenzitik durumdaki) alamsz bir elikten elde edilebilecek en yksek sertliin, yanlz eliin karbon oranna bal olduu sylenebilir. Martenzitin sertliinin yksek olmas, martenzit kat zeltisinin zebilecei orandan ok daha yksek oranda karbon iermesi nedeniyle ar doymuluktan kaynaklanan kafes yapsnn arplmasndandr. Sertletirme ileminin temel amac, tamamen martenzitik bir yap elde etmektir. Bunun iin de malzemenin tavlama ileminden sonra, kritik souma ad verilen bir deerden daha yksek hzlarda soutulmas gerekir (ekil 8).

ekil 7- Su verilen karbon eliklerinde elde edilen en yksek sertliin karbon oranna gre deiimi Geri ekil 8- eliklerde kritik souma hznn karbon oranna gre deiimi

Su Verme lemi Srasnda Is Giderme Mekanizmas Su verilen eliin i yaplar, sertlik ve mukavemetleri su verme ilemi srasnda elde edilen gerek souma hzna baldr. Gerek souma hznn kritik souma hzndan yksek olmas durumunda, yalnz martenzitik bir yap elde edilir. Gerek souma hznn, kritik souma hzndan dk olmas durumunda ise tamamen martenzitten olusan bir yap elde edilemez ve bu nedenle para tam olarak sertletirilemez. nk, oluan martenzit d dnm rnleri malzemenin sertlemesini engeller. Bu nedenle su verme srasndaki s giderme mekanizmasnn iyi anlalmas gerekir.

ekil 9da, lk suda su verilen kk bir parann souma erisi grlmektedir. Su verilen parann souma erisi, deiik souma hzlarna sahip farkl devre gsterir. A devresi: Buhar rts veya buhar filmi devresi olarak adlandrlr. Balangta malzemenin scakl ok yksek olduundan, su verme ortam buharlaarak malzemenin zerinde ince bir buhar filmi oluturur ve bu film btn malzemeyi kaplar. Bu buhar filminin sl geirgenlii veya s iletimi iyi olmadndan bu devrede nispeten dk souma hz elde edilir (ekil 9).

ekil 9

ekil 9- Ilk suda su verilen silindirik bir para iin tipik bir souma erisi Geri

B devresi: Buhar tanm devresi olarak adlandrlr. Malzeme buhar filminin kararl olmad bir scakla kadar souduunda B devresi balar. Su verme ortam ile metal yzeyi slanr ve ani kaynama meydana gelir. En hzl souma bu devrede gerekleir (ekil 9). C devresi: Sv souma aamasn gsterir. Malzeme yzeyinin scakl su verme svsnn kaynama noktasna kadar dnce bu devre balar. Bu devrede buhar olumaz ve souma ilemi s iletmi ve tanm ile gerekleir. Ancak, souma hz bu devrede en dk deerindedir (ekil 9).

ekil 9

Su Verme Ortamlar deal su verme ortam, balangtaki souma hznn yksek, malzemedeki arplmann nlenmesi bakmndan da dk scaklklardaki souma hznn dk olmasn salamaldr. Ancak, bu durumu tam olarak salayacak nitelikte bir su verme ortam yoktur. Su ve inorganik tuzlarn sulu zeltileri gibi su verme svlar, balang aamasndaki (A ve B devreleri ekil 9) souma hzlarnn yksek olmalarn salarlar. Ancak, bu souma hzlar dk scaklklarda da devam ettiinden, malzemede arplma veya atlama meydana gelebilir. Geleneksel su verme yalar ile uzun bir A devresi ve dk souma hzna sahip ksa bir B devresi elde edilir. ekil 9

Sanayide kullanlan su verme ortamlar, su verme iddetlerine gre aadaki gibi sralanr. a) Tuzlu su b) Musluk suyu c) Erimi veya sv tuzlar d) Ya ve su karm e) Ya f) Hava Baz ortamlarn souma hzlar Tablo 2deki gibidir;

Tablo 2- ap 12,5 mm ve boyu 63,5 mm olan ubuk biimindeki paslanmaz elik rneine 815C scaklktan deiik ortamlarda su verildiinde rnein merkezinde elde edilen souma hzlar

Su Verme Ortamnn Scakl le Su Verme Ynteminin Soumaya Etkisi Genelde, su verme ortamnn scakl arttka su verilen parann souma hz azalr. Bu durum, scaklk artka buhar filmi devresinin uzamasndan kaynaklanr. Su verme ortamnn scakl buharlama scaklna yaklatka, buhar filmini oluturmak iin daha az s gerekir. Bu kural, zellikle su verme ve tuzlu su ortam iin geerlidir. Su verme ortam olarak ya alnrsa, ya banyosunun scakl arttrldnda yan vizkozitesi azalr, yani akcl artar. Akcl artan yan sl iletkenlii de arttrldndan, yan scakl arttka su verilen parann souma hz da artar. Su verme ortam olarak kullanlan geleneksel yalarda optimum souma hzlar, 49C 66C arasndaki scaklklarda elde edilir.

Su verme ilemi srasnda banyo scaklnn fazla artmamas iin yeterli miktarda su verme banyosu kullanmak gerekir. Baz durumlarda su verme ortamnn scakln kontrol etmek veya sabit tutmak iin su verme banyosuna, ierisinden su geirilen soutma bobinleri yerletirilir. Su verme ortamn kartrmak veya su verilen paray kartrc gibi hareket ettirmek suretiyle soutma hz artrlabilir. Bu ilem, para yzeyinde oluan buhar filminin oluur olumaz yok olmasna, yani parann souma hznn artmasna neden olur. Kartrma ileminin, yada su verilen bir paslanmaz elik rneinin souma erisine etkisi ekil 10de grlmektedir. Bu ekilden grld gibi; su verilen para hzl hareket ettrilerek souma hz byk lde artrlabilir. Deiik su verme ortamlarnn soutma hzlar, soutma iddeti 1 (bir) olarak kabul edilen durgun suya gre belirlenir. Baz su verme ortamlarnn sogutma iddetleri Tablo 3de verilmitir. ekil 10 Tablo 3

ekil 10- Kartrma ileminin, yada su verilen paslanmaz elik rneinin merkez blgesine ait souma erisine etkisi (Ya scakl=52C) Geri

Tablo 3- Baz su verme ortamlarnn deiik su verme yntemleriyle elde edilen soutma iddetleri (durgun su 1 (bir) birim olarak kabul edilirse)

Geri

Su Verme Sertletirmesini Etkileyen Faktrler 1- Parann Yzey Durumu Tavlama ileminde kullanlan frnda bulunan oksijen ve nem nedeniyle elik para oksitlenirse, yzeyinde tufal ad verilen kaln bir demir oksit tabakas oluur. Bu oksit tabakas yaltkan gibi davranarak, su verme ilemi srasnda elik paradan su verme ortamna doru olan s akmn geciktirir. Bylece, baz durumlarda gerek souma hz kritik souma hznn altna der ve martenzitik dnm engellenir. Ayrca para yzeyinin baz blgelerindeki tufal tabakas, frnla su verme ortam arasnda soyularak su verme srasnda para yzeyinin farkl blgelerinin farl hzlarda soumasna da neden olabilir. Bu nedenlerden dolay, tufal ad verilen oksit tabakas elik paralarn sertlemesini zorlatrd gibi yzey sertliinin de deimesine yol aabilir.

Endstride tufal oluumunu nlemek veya en aza indirgemek iin baz nlemler alnr. Bu nlemlere ait yntemler sl ilem uygulanan parann byklne, kullanlan frnn trne ve ekonomik olanaklara baldr. Sz konusu yntemlerden bazlar aada verilmektedir. a) Bakr kaplama yntemi: Tufal oluumunu nlemek iin para bakr kaplanr ve bir ka mikrometrelik kaplama kalnl bu i iin yeterli olur.

b) Koruyucu atmosfer yntemi: Frnda, belli bir basn altnda elie zarar vermeyen veya etki etmeyen hidrojen, ayrm amonyak, yanma art gazlar ve hidrokarbonlu yakt gazlar (metan ve propan) gibi asal gazlar verilir. Bylece, oksitlenme ve tufal oluumu byk lde nlenir. c) Sv tuz banyosu yntemi: Isl ilem uygulanacak para, elie gre ntr durumda olan sv tuz banyosuna iyice daldrlarak oksitlenme ve tufal oluumu nlenir. d) Dkme demir tala yntemi: Para, dkme demir tala bir kaba iyice gmlr. Frna giren oksijen, elie ulamadan nce dkme demirle reaksiyona girer ve bylece parann oksitlenmesi byk lde nlenir.

Su Verme Sertletirmesini Etkileyen Faktrler 2- Byklk ve Ktle Su verme srasnda, yanlz parann yzeyi su verme ortam ile temasta olduundan parann yzey alannn ktlesine oran, gerek souma hzn etkileyen nemli bir parametredir. Parann geometrik eline bal olan bu oran, kresel paralar iin en kk deerdedir. nce levhalar ve kk apl tellerde yzey alannn ktleye oran byk olduundan, su verme srasnda bu paralarn souma hz yksek olur.

Buraya kadar, yanlz paralarn yzey sertlii incelendi. Yzeyler, su verme ortam ile dorudan temas halinde olmalar nedeniyle su verme srasnda parann en hzl souyan ksmn olutururlar. ksmlardaki s ise iletimle (kondksiyon) uzaklatrlr. Is, para gvdesinden geerek yzeye ular ve buradan su verme ortamna iletilir. Bu nedenle i ksmlardaki souma hz, yzeyin souma hzndan daha dk olur.

Su verilen deiik aplardaki ubuklarn eksene dik kesitleri zerinde meydana gelen sertlik deiimi (profil) ekil 11de verilen diyagramlarda gsterilmektedir. Bu diyagramlarda yer alan erilere sertlik-nfuziyet veya sertlik profil erileri denilebilir. nk bu eriler, su verilen eliin hangi derinlie kadar sertleebileceini gsterir. Bir malzemenin sertleme kabiliyeti o malzemenin hangi derinlie kadar sertleebileceini gsteren bir ldr. ekil 11deki diyagramlardan karbon eliinin sertleme derinliinin az ve dolaysyla sertleme yeteneinin yetersiz olduu grlmektedir. Sertlik profilleri, su verilen paralarn yzeylerinin merkezlerinden daha sert olduunu gstermektedir.

ekil 11

Geri

ekil 11- Suda su verilen deiik aplardaki elik rneklere ait sertlik profilleri. (a) SAE 1045 elii (alamsz elik), (b) SAE 6140 elii (alaml elik)

Menevileme eliklerde, su verme ilemi ile elde edilen martenzitik yap gevrek olduundan pek ok uygulama iin elverili deildir. Ayrca mertanzit oluumu elik ierisinde i gerilmelerin meydana gelmesine neden olur. Bu nedenlerden dolay su verilen elikler, hemen hemen her zaman Ac1 izgisinin altndaki scaklklarda uygulanan tavlama ilemine menevileme denir (ekil 1). Menevilemenin amac; su verilen elikteki kalnt gerilmeleri gidermek ve eliin sneklik ve tokluunu artrmaktr. Su verilen elikler menevilendiklerinde sneklilikleri artar, buna karlk sertlik ve mukavemetleri azalr.

ekil 1

Genel olarak, menevileme scakl (200C ile 425C) arttka sertlik der, tokluk artar. ekil 12de az alaml gruba giren AISI 4140 eliinin sertlik ve entik darbe tokluunun menevileme scaklna gre deiimi grlmektedir. AISI 4340 eliinin akma ve ekme dayanmlar kopma bzlmesi deerlerinin menevileme scaklna gre deiimlerini gsteren eriler de ekil 13de grlmektedir. Bu ekillerden grld gibi; menevileme scakl artta su verilen eliklerin sertlik ve mukavemet deerleri azalmakta, buna kar sneklilik ve tokluk deerleri artmaktadr.

ekil 12

ekil 13

Geri

ekil 12- AISI 4140 eliinin sertlik ve entik darbe tokluunun menevileme scaklna gre deiimi (menevileme sresi : 1 saat)

Geri

ekil 13- Yada su verilen AISI 4340 eliinin akma ve ekme dayanmlar ile kopma bzlmesinin menevileme scaklna gre deiimi

Yksek sertlik ve yksek anma direnci gerektiren uygulamada kullanlan elik paralar 205Cnin altndaki scaklklarda, yksek tokluk gerektiren uygulamalarda kullanlan paralar ise 425Cnin zerindeki scaklklarda menevilenirler. Eer parada gerilme ylmasna neden olan entik yoksa, sneklik deiimi tokluk iin iyi bir l olarak alnabilir ve bu durumda 205 le 425C scaklklar arasnda yaplan menevileme ilemi sakncal olmayabilir. Menevileme scakl 205C deerine ulanca, kalnt gerilmeler byk lde giderilebilir. 480C scaklkta ise kalnt gerilmeler tamamen ortadan kalkar.

Menevileme enerjiyi ilgilendiren bir ilem olduundan hem scaklk, hem de sre menevileme ilemini etkileyen nemli parametrelerdir. Yksek scaklkta ksa sre ierisinde veya dk scaklkta uzun sre ierisinde ayn menevileme etkileri elde edilebilir. ekil 14de, menevileme sresinin deiik scaklklarda menevilenen tektoid bileimindeki eliin sertliine etkisi grlmektedir.

ekil 14

Geri

ekil 14- Deiik scaklklardaki menevileme sresinin su verilen tektoid eliin sertlie etkisi

Para Byklnn veya Ktlesinin Su Verme Sertletirmesine Etkisi Su verilen parann farkl ksmlarnn souma hzlar arasndaki fark nlemek olanaksz olduundan, parann bir blm genilerken, dier blm bzlr. Bunun sonunda, parada ekme gerilmeleri oluur. Sz konusu gerilmelerin belirli deerleri amas durumunda parada ciddi arplma veya atlama meydana gelir ve sonuta para kullanlmaz hale gelir. Parann ktlesi attka, merkezi ile yzeyinin souma hzlar arasndaki fark byr ve dolaysyla su verme atlamasnn meydana gelme olasl artar. Bu nedenle baz paralarn sertletirilmesi iin normal su verme yntemi her zaman tavsiye edilmez ve bunun yerine alternatif yntemler uygulamak gerekir. Bunun iin, martemperleme ve ostemperleme olarak adlandrlan kesikli su verme yntemleri gelitirilmitir. Bu yntemler aada aklanmaktadr.

Martemperleme Sertletirilecek para ostenitletirme ilemine tabi tutulduktan sonra, martenzitik dnmn balama scaklnn (Ms) hemen zerindeki bir scaklkta tutulan kurun veya tuz banyosuna daldrlr. Yzeyi ile merkezinin scaklklar ayn oluncaya, yani btn kesit boyunca ayn scaklk elde edilinceye kadar para banyo iersinde tutulur. Daha sonra paraya su verilerek tamamen martenzitik bir i yap elde edilir. Bu ilem sayesinde, souma ile oluan bzlme olay, ostenit-martenzit dnm ile ortaya kan genleme olayndan ayrlarak, hem byk paralardaki su verme atlamas nlenir, hemde para sertletirilir. tektoid bileimindeki elie uygulanan martemperleme ileminin ematik gsterimi ekil 15deki gibidir.

Geri

ekil 15- tektoid bileime sahip elie uygulanan martemperleme ileminin ematik gsterimi

Ostemperleme Sertletirilecek para ostenitletirildikten sonra, martenzitik dnmn balama scaklnn (Ms) zerindeki scaklkta tutulan kurun veya tuz banyosuna daldrlr. Para dnm tamamlanncaya kadar banyoda bekletilir ve sonradan banyodan alnrak havada soutulur.

eliklere Uygulanan Yzey Sertletirme lemleri Baz uygulamalarda kullanlan elik paralarn hem anma direnlerinin, hem de darbe dayanmlarnn yksek olmas istenir. Bunun iin paralarn yzeylerinin sert, i veya merkez blgelerinin nispeten yumuak olmas gerekir. Bu durumu salamak iin paralara yzey sertetirme ilemi uygulanr. elik paralarn yzeyleri sermantasyon (karbrleme), nitrrasyon (nitrrleme), alevle ve endksiyonla sertletirme olmak zere drt ana yntemle sertletirilir. En uygun yntem, parann kimyasal bileimine ve boyutlarna gre seilir.

Sementasyon (Karbrleme) Sementasyon ilemi,%0,20den daha az karbon ieren eliklere uygulanr. Bu ilemin esas, dk karbonlu eliklerin yzeyine karbon vererek yzeyin karbon orannn yeterli dzeye karmaktr. Sz konusu eliklerin sementasyonu, karbon verici bir ortamda ve Ac3 izgisinin zerindeki bir scaklkta uygun bir sre tutulurak gerekletirilir. Semente edilecek elik paralar ostenit blgesinde 900 ile 950C arasndaki bir scaklkta, karbon verici bir ortamda yeterli bir sre tavlanrlar. Karbon verici ortamlar kat, sv veya gaz olabilir. Kat ortam olarak odun kmr ile baryum karbonat karm, sv ortam olarak erimi siyanr banyosu ve gaz ortam olarak da hidrojen ya da azotla kartrlan karbonmonoksit, metan ve propan gibi gazlar kullanlabilir. Semente edilecek paralar ilem sresince bu ortamda tutulur.

Karbon verici ortamda uygulanan tavlama ile karbon oran ykseltilen yzey tabakasnnn sertletirilmesi gerekir. Bu amala izlenebilecek deiik yollardan en kolay, paraya hemen sementasyon scaklndan su vermektir. Ancak bu ilemin baz sakncalar vardr. yle ki; sementasyon ilemi iin yaplan uzun sreli tavlama nedeniyle parann i ksm iri taneli olur ve uygun sertleme scakl ald iin de kabukta iri taneli mertanzit oluur. nemsiz paralara bu ilem uygulanabilir. Byle bir ilemede, paralarn abuk ve kolay bir ekilde dar alnmalarn zorlatran kat semantasyon ortam yerine, sv veya gaz ortanlarn kullanlmas daha elverili olur. Baz durumlarda frn veya havada soutulup, sementasyon maddesinden temizlendikten sonra normalize edilen paraya, sertletirme scaklndan su verilir. Tane incelmesinin nemli olmamas durumunda normalizasyon ileminden vazgeilebilir.

Nitrrasyon (Nitrrleme) Nitrrasyon, ounlukla dk karbonlu ve nitrr oluturma zelliine sahip alam elementleri ieren eliklere uygulanr. Alminyum, krom ve molibden nitrr oluturan elementlerdir. Bu islem, sz konusu eliklerin 500C dolaynda bir scaklkta, azot verici bir ortamda 40-90 saat gibi uzunca bir sre tavlanmas sratiyle yaplr. Azot verici ortam olarak genellkle sodyum siyanr (NaCN) ve potasyum siyanr (KCN) ieren banyolar kullanlr. Nitrrasyonun yaplabilmesi iin balangta dk olan siyanat (NaNCO ve KCN) orannn % 15-20 dzeyine ykseltilmesi gerekir. Bu amala, banyoya ya hava, ya da basn altnda amonyak (NH3) verilir ve banyo 550C scaklkta en az 12 saatlik bir sre beklenir. Nitrrasyon ilemi srasnda meydana gelen sodyum ve potasyum karbonat oran % 25 deerini amamaldr. Zehirleyici etkilerden dolay siyanr banyolarnn byk bir dikkatle kullanlmalar gerekir.

Nitrrleme ileminde, atom halindeki azotun elie yaynmasyla meydana gelen ok ince ve dank haldeki krom, alminyum veya molibden nitrrler para yzeyinde sert bir tabakann olumasn salarlar. Azotun elik ierisindeki yaynma hz dk olduundan, yeterli kalnlkta sert tabaka elde edebilmek iin uzun sreli tavlama yapmak gerekir. rnein; 20 saatlik nitrrasyon sonunda yaklak 3mm kalnlnda sert tabaka elde edilebilir. Buna karlk elde edilen sertlik deeri ok yksektir. Bu ilemde su vermeye gerek olmadndan paralarda arplma tehlikesi ok azdr. Nitrrasyon, eliklerin korozyona kar direncinide artrr.

Siyanr banyolar, hem azot hemde karbon verme zelliine sahiptir. Banyo bileimi ile scakln bu iki reaksiyondan birine gre ayarlamak mmkndr. Bylece, verilen azot oran ok az ise semantasyon, karbon orannn ok az olmas durumunda da nitrrasyon yaplm olur. Hem karbon, hemde azot verici ortamda yaplan yzey sertletirme ilemine de karbonitrrasyon denir. Karbonitrrasyon, karbon verici gaz ve amonyak karm ile de yaplabilir ve daima su vermeyi gerektirir.

Alevle Yzey Sertletirme Bu yntemde, elikler yap dnm sertlemesine yetecek kadar karbona sahiptir. Bu ilem eliklerin yzeylerinden ince bir katmann sertletirilmesi ilemidir. Orta karbonlu eliklere uygulanan bu ilemde, parann yanlz yzeyi alevle stlp ostenitletirildikten sonra su verilerek sertletirilir. Ancak, bu ilem srasnda parann i ksmnda nemli bir scaklk art ve dolaysyla yapsal deiime meydan vermemek gerekir. Youn stma, oksijen yanc gaz (asetilen, propan vb.) alevi yardmyla salanr. Bu ilemde, su verme scakl normal su verme sertlemesi iin gerekli tavlama scaklndan daha yksektir.

Alevle sertletirme ilemi srasnda, eliin kimyasal bileiminde herhangi bir deime meydana gelmez. elik parann istenilen blgesi uygun scakla kadar stlp, ostenitletirildekten sonra su verilerek sertletirirlir. Bu nedenle sz konusu ilem, sertlemeye elverili ve genelde %0,3 ile %0,6 oranlar arasnda karbon ieren eliklere uygulanr. Alevle yzey sertletirme ileminin prensip emas ekil 16da grlmektedir.

Geri

ekil 16- Alevle sertletirme ileminin prensip emas

Sertleme derinlii; alev iddeti, stma sresi veya hareket hznn ayarlanmas ile kontrol edilebilir. Elle altrlan aletlerde, parann ar snmas nlemek iin beceri deneyim gerekir. Ar stma, hem sertletirilen tabakann altnda kalan blgelerde ar lde tane bymesine, hem de su verme ileminden sonra atlamaya neden olabilir. Alevle sertletirme ilemi; (a) hareketsiz, (b) ileri hareketli, (c) dnme hareketli (d) hem dnme hemde ileri hareketli olmak zere drt yntemle yaplabilir. Birinci yntemde para ve fle hareketsizdir. Bu yntem, vana sistemi ve ak azl anahtarlar gibi kk paralarn baz noktalarnn sertletirilmesinde kullanlr.

Hareketli yntemde, oksiasetilen fleyici hareketsiz parann zerinde hareket eder. Bu yntem, torna tezgah paralar gibi byk paralarn yzeylerini sertletirmesinde uygulanr. Ayrca, byk dili arklarn dilerinin sertlemesinde de kullanlabilr. Dnme hareketli yntemde oksiasetilen fleyici hareketsiz olup, para dnmektedir. Bu yntem hassas dililer, kasnak ve makara gibi dairesel kesitli paralara uygulanr. Dnme-ileri hareketli yntemde, fle dnen parann zerinde hareket eder. Bu yntem ise mil ve merdane gibi uzun silindirik paralarn yzeylerinin setletirilmesinde uygulanr.

Btn bu ilemlerde, yzeyi gerekli scakla kadar stlan paraya aniden su verilir. Bu ilem, genelde paraya su pskrtlerek gerekletirilir. Baz durumlarda ise paraya yada su verilebilir. Su verme ileminden sonra paraya 180-205C arasndaki bir scakla kadar stlp, havada soutulmak sratiyle gerilme giderme ilemine tabi tutulur. Bu gerilmegiderme ilemi yzey sertliini pek fazla deitirmez. Alevle sertletirme yntemi ile elde edilen sertleme derinlii 3-6 mm arasnda olup, bu deer genelde sementasyon yntemiyle elde edilen sertleme derinliinden ok daha fazladr. nce paralar iin, stma ve su verme hzn artrmak sratiyle 1,5 mmlik sertleme derinlii elde edilebilir. Bu yntemin belli bal avantaj ve dezavantajlar aada verilmektedir.

Avantajlar: evreye ve koullara uyarlanabilir. yerine tanarak sertletirilmek istenen paralara uygulanabilir. Frnlara smayacak kadar byk olan paralarn yzeyleri oksiasetilen alevi ile sertletirilebilir. Bu ilem srasnda para yzeyinde tufal olumad gibi, karbon kayb, i gerginlik, arplma sorunlarylada karlalmaz. Dezavantajlar: Ar stma sonucunda parann hasara urama olasl vardr. Sertleme derinlii 1,5 mmnin altna indirmek olduka zordur. Yksek karbonlu eliklerede uygulanamamaktadr

Endksiyon Sertletirme

Endksiyon sertletirme ilemi, hzl deien manyetik bir alana yerletirilen bir metal paras ierisinde elektrik akm oluturma esasna dayanr.endksiyonla sertletirme ileminin prensip emas ekil 17de verilmitir.

ekil 17- Endksiyonla sertletirme ileminin ematik gsterimi

Bobinlerin ierisinden yksek frekansl alternetif akm geirilerek, yksek frekansl bir manyetik alan elde edilir. Oluan yksek frekensl akmlara kar gsterdii yksek diren nedeniyle snma salanr ve byelece bir metal parann i ksm stlmadan yzeyi stabilir. Ancak, yzeydeki s merkeze doru iletildiinden, sertleme derinliinin ayarlanmasnda stma sresi nemli rol oynar. Su pskrtlerek yzeyi setletirir. Akm frekensnn sertleme derinliine etkisi Tablo 4da verilmitir.

Tablo 4- Frekansn sertleme derinliine etkisi

Herhangi bir frekansta, stma sresi uzatlarak sertleme derinlii artrlabilir. Endksiyonla sertletirilen yzey tabakas, alevle sertletirilen yzey tabakasna benzer. Ancak, endksiyon yntemiyle daha dk sertleme derinlikleri elde edilebilir. Endksiyon yntemi, alevle sertleme ynteminde olduu gibi orta dzeyde karbon ieren alamsz eliklerin yzeylerinin sertlemesi iin uygulanr. Piston kolu, pompa milleri, aln dilileri ve kamlar genelde endksiyonla sertletirilir.

www.MTT.gazi.edu.tr

MAKNA TASARIM TOPLULUU