Desperackie Lekarstwo" Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wobec Kwestii Sudetoniemieckiej" (Paz Dziernik 1938 - Grudzien 1945)

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2
MARTIN D. BROWN Martin D. Brown Londyn
DESPERACKIE LEKARSTWO BRYTYJSKIE MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH WOBEC KWESTII SUDETONIEMIECKIEJ DZIERNIK 1938 - GRUDZIEN 1945) (PAZ Desperackie lekarstwo 1 lutego 1945 r. do Departamentu Po nocnego brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych dotar list od sudetoniemieckiego emigranta osiadego w Londynie, dniko Wenzela Jakscha, adresowany do jednego z ministerialnych urze w, Franka Robertsa. W. Jaksch prosi o udostepnienie czasu antenowego na falach rozgos ni cej dla okupowanej Europy, gdyz cic BBC nadaja chcia zache niemieckich mieszkan co w dawnej Czechosowacji do wywoania powstania przeciw nazistom jeszcze przed zakon czeniem wojny 1. Pech chcia, z e F. Roberts nigdy nie otrzyma tego listu. Was nie zosta oddelegowany do ambasady brytyjskiej w Moskwie 2, a pod odrzucic W. Jakscha 3. Ta jego nieobecnos c koledzy z dziau zdecydowali sie pros be wymiana listo w oznaczaa kres kontakto w wadz brytyjskich z W. Jakschem, tych wkro rozpocze tce po podpisaniu ukadu monachijskiego 29 wrzes nia 1938 r. d brytyjski wzia wtedy na siebie ekonomiczne i polityczne zobowia zania Rza cy antynazistowskich, sudetoniemieckich uchodz w stosunku do kilku tysie co w, kto rzy szukali schronienia w Zjednoczonym Kro lestwie. Jednoczes nie zas stale dowi czechosowackiemu na uchodz odmawia rza stwie w Londynie, kierowanemu przez byego prezydenta Czechosowacji dr. Edvarda Benea, prawa do sprawowania nad nimi wadzy 4. Przez pewien czas bowiem Foreign Office uwaz ao
The National Archives of the UK: Public Records Office, London: Foreign Office files (dalej: FO) 371 47083 N180113312 W. Jaksch to F. Roberts, 1 February 1945; M. Cornwall, Stirring Resistance from Moscow: The German Communists of Czechoslovakia and Wireless Propaganda in the Sudetenland, 1941-1945, German History 24, May 2006, nr 2, s. 212-242. 2 F. Roberts, Dealing with Dictators. The Destruction and Revival of Europe, 1930-70, London 1991, s. 62-63, 78-77. 3 FO 371 47083 N180113312 F. Gatehouse minute, 24 February, W. Allen reply to Jaksch, 4 March 1945. 4 Home Office files (dalej: HO) 213 292 Original of deed for Czech Refugee Trust Fund, 21 July 1939; FO 371 24289 C7646212 Lord Halifax to E. Bene, 18 July 1940; FO 371 26394
1
46
Martin D. Brown
W. Jakscha za niemal oficjalnego przedstawiciela, o ile nie de facto rzecznika, sudeckich Niemco w. za nieche cia brytyjskiego MSZ do Stosunkowo proste przyczyny kryy sie tku 1945 r. rza d spenienia pros by kogos , komu niegdys pomagano. Na pocza brytyjski we wspo pracy z amerykan skimi i radzieckimi sojusznikami sposobi sie do zaakceptowania masowego transferu sudetoniemieckiej mniejszos ci z Czechocy po z niej to desperackie lekarstwo 6 zaakceptowali sowacji 5. Siedem miesie wszyscy trzej czonkowie Wielkiej Koalicji na konferencji w Poczdamie jako zanie takie deus ex machina s rozwia rodkowoeuropejskich problemo w mniej7 de z wielkich mocarstw miao juz za soba szos ciowych . Co ciekawe, kaz dos wiadczenie we wprowadzaniu podobnych technik przesiedlania ludnos ci na cych pod jego kontrola 8. O ile wie c Foreign Office uwaz ziemiach pozostaja ao poczatkowo W. Jakscha za poz yteczny nabytek, to teraz traktowao go jak z cany W. Jaksch bynajmniej nie zachowywa sie biernie. kopotliwy cie ar. Odtra cz odwrotnie, wcia z Wre pro bowa oponowac przeciw proponowanym trans okazao, rozpocze ta przez niego podczas II wojny s wiatowej ferom 9. I jak sie cy, dugotrway wpyw na historiografie kampania propagandowa wywara decyduja . zachodnia t lat po przymusowym usunie ciu Niemco Szes c dziesia w sudeckich z Czechosowacji i przesiedleniu ich do okupowanych Niemiec i Austrii, powstay dwie ce do przedstawiania prawdy o tym, co paralelne historiografie obydwie aspiruja stao 10. Podczas zimnej wojny, pod wpywem wypaczonej polityki konfrontacji sie
C7992132012 Letter from A. Eden to Bene, 18 July 1941; Treasury files (dalej: T) 210 3 Treasury brief for second reading of the Czecho-Slovakia (Financial Claims and Refugees) Bill, January 1940; House of Commons Debates (dalej: HC Deb.), 5th Series., Vol. 356, Cols. 436-473, 23 January 1939, Col. 1174, 31 January 1940; Financial Times 18 I 1940. 5 FO 371 50658 U 31113970 J. Masaryk to European Advisory Committee, 14 August 1945; FO 371 38946 C16563134712 P. Nichols to Foreign Office, Czechoslovak memorandum on The Problem of the German Minority in Czechoslovakia, 28 November 1944; FO 371 38946 C16563134712 Northern Department minutes, 3 to 12 December 1944, A. Eden to P. Nichols, 15 January 1945. 6 Archives of the Royal Institute of International Affairs (dalej: ARIIA) 2011 J.D. Mabbott, unpublished study on National Minorities, manuscript, section C, s. 5. 7 FO 9341 to 6 Potsdam Conference 1945 (Terminal), U.K. delegation archives, Vols. 1 to 6. 8 N. Canny, The Ideology of English Colonization: From Ireland to America, William and Mary Quarterly 30, October 1973, nr 4, s. 575-598; M. Cocker, Rivers of Blood, Rivers of Gold: Europes Conflict with Tribal Peoples, London 1998, s. 3-24, 117-126, 140-153, 187-223; T. Marti n, The Origins of Soviet Ethnic Cleansing, The Journal of Modern History 70, December 1998, nr 4, s. 813-861. 9 F.D. Raka, The Treuegemeinschaft Sudetendeutscher Sozialdemokraten and Its Struggle against Czechoslovak Plans for German Transfer, Kakanien revisited 31 III 2004, s. 1-11, http: www.kakanien.ac.atbeitrfallstudieFRaska1.pdf. 10 Z. Bene, V. Kural (red.), Facing History. The Evolution of Czech-German Relations in the Czech Provinces, 1848-1948, Praha 2002, s. 210-233; D. Brandes, Der Weg zur Vertreibung, 1938-1945. Plne und Entscheidungen zum Transfer der Deutschen aus der Tschechoslowakei und aus Polen, Mnchen 2001, s. 377-417; A. de Zayas, A Terrible Revenge. The Ethnic Cleansing of the East
Desperackie lekarstwo
47
ce ze soba , zmitologizowane interpretacje przeszos forsowano te rywalizuja ci 11. ce ze soba wersje skrystalizoway sie woko Kontrastuja dwo ch termino w: transfer zana z nim (transfer), kto ry kadzie nacisk na legalnos c procesu i bagatelizuje zwia przemoc i wygnanie (expulsion), kto ry kwestionuje prawomocnos c procesu liczbe s sie do tego i akcentuje wielka miertelnych ofiar. Obydwa terminy odnosza gu wydarzen zanie do ro samego cia , ale ich uz ycie wskazuje na przywia z nych sa dzi, z zdarzyo 12. upolitycznionych interpretacji tego, o czym sie e sie Na przykad sudetoniemieckie ziomkostwa, powstae w latach 50. ubiegego y tworzyc wieku w Niemczech Zachodnich, zacze i rozpowszechniac z pomoca wersje historii, wywieraja c znaczny wpyw na polityke niemiecpan stwa wasna 13. W 1951 r. Narodowy Komitet dla Wolnej Europy (National Committee for ka cych na a Free Europe), zaoz ony i utrzymywany przez CIA, wzywa przebywaja Zachodzie antykomunistycznych emigranto w z Czechosowacji do zaakceptowania du na jej wiarygodnos tezy o wygnaniu bez wzgle c w zamian za pomoc 14. Pierwsza generacja emigranto w z okresu zimnej wojny odmo wia finansowa pnie w usunie ciu ws ro d nich wiele oso b brao udzia w przygotowaniach, a naste sudeckich Niemco w. Z kolei po z niejsza generacja czechosowackich dysydento w a te interpretacje , poniewaz od z lat 70. XX w. przyje diametralnie ro z nia sie stanowiska wadz komunistycznych 15. Zaro wno po zakon czonej w 1989 r. zimnej wojnie, jak ro wniez podczas pienia Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej negocjacji na temat przysta
European Germans, 1944-1950, New York 1994, s. 33-124; B. From mer, National Cleansing. Retribution against Nazi Collaborators in Postwar Czechoslovakia, Cambridge 2005, s. 228-223; E. Hahnov, Sudetone mecky problm: Obtn louc en s minulost, st nad Labem 1999, s. 336-376; R. Lua, The Transfer of the Sudeten Germans. A Study in Czech-German Relations, 1933-1962, London 1964, s. 279-292; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam, London 1963, s. 420-439; J. Korbel, Twentieth Century Czechoslovakia: The Meaning of its History, New York 1977, s. 186-187. 11 C. Buffet, B. Heuser (red.), Haunted by History. Myths in International Relations, London 1998, s. IX. 12 M.D. Brown, Forcible Population Transfers A Flawed Legacy or an Unavoidable Necessity in Protracted Ethnic Conflicts? The Case of the Sudeten Germans, The Royal United Services Institute for Defence Studies Journal 148, August 2003, nr 4, s. 81-87. 13 P. Ahonen, After the Expulsion. West Germany and Eastern Europe, 1945-1990, Oxford 2003, s. 24-53, 92-200, 266-279; M.D. Brown, E. Hahn, The Sudeten Dialogues (parts I & II), Central Europe Review 3, 7 V 2001, nr 16: www.ce-review.org; E. Hahn, H. H. Hahn, Between Heimat and Expulsion: the Construction of the Sudeten German Volksgruppe in Post-war Germany, w: E. Breuning, J. Lewis, G. Pritchard (red.), Power and the People. A Social History of Central European Politics, 1945-56, Manchester 2005, s. 79-95. 14 V. Houvic ka, Nvraty sudetsk otzky, Praha 2005, s. 348-354; F.S. Saunders, Who Paid the Piper? The CIA and the Cultural Cold War, London 1999, s. 130-132. 15 B. Adams, Morality, Wisdom and Revision: The Czech Opposition of the 1970s and the Expulsion of the Sudeten Germans, East European Politics and Societies 9, 1995, nr 2, s. 234-255; ei: Sousedstv ve str R. Hil f, Ne mci a C edn Evrope , jeho vy znam a prome ny, Praha 1996, s. 183-202; V. Houvic ka, Nvraty sudetsk otzky..., s. 354-363.
48
Martin D. Brown
kontynuowano zaz arte dyskusje, kto re juz powinny zostac ostatecznie zakon 16 z najwaz zdominowanie niejszych konsekwencji tej debaty stao sie czone . Jedna wydarzen przez sudetoniezachodniej historiografii przez wersje przedstawiana mieckich wygnan co w, kto rej pionierem by W. Jaksch 17. Dopiero od niedawna to zaste powac zacze terminy transfer i wygnanie nowym wyraz eniem: czystka w konteks etniczna (ethnic cleansing), kto re pojawio sie cie konflikto w na ziemiach byej Jugosawii w latach 90. XX w. 18 Tak oto przebieg stosunko w brytyjskiego MSZ z W. Jakschem pokazuje, jak gnie sie nieprzerwanie od II wojny s kwestia sudetoniemiecka cia wiatowej wojne az poprzez zimna do dzisiaj. W celu zbadania tych kontakto w oraz ich konsekwencji musimy przeanalizowac nastawienie Foreign Office zaro wno do rza du E. Benea, jak i W. Jakscha w latach 1938-1945, rozwaz yc zaangaz owanie sie brytyjskiego w rozwo j plano w transferu Niemco w sudeckich z Czechosowacji oraz szczego owo opisac , jak w Wielkiej Brytanii po raz pierwszy wyonia sie opozycja wobec tych propozycji.
16 U. Bernitz, J. Frowein, lord Kingsland, Independent Legal Opinion on the Bene Decrees and the Accession of the Czech Republic to the European Union, DGIV working paper PE 323.374 (Oktober 2002), http:www.europarl.eu.intstudiesdefault en.htm; E. Hahnov, Sudetone mecky problm..., s. 23-59, 318-335; V. Houvic ka, Nvraty sudetsk otzky..., s. 381-466; A. Stroehl ein, Czechs and the Czech-German Declaration: The Failure of a New Approach to History, Glasgow 1998; J. Tampke, Czech-German Relations and the Politics of Central Europe from Bohemia to the EU, London 2003, s. 143-155. 17 M. Burleigh, The Third Reich. A New History, London 2000, s. 798-799; T. Garton Ash, The Uses of Adversity. Essays on the Fate of Central Europe, Cambridge 1989, s. 60, 167; R. G. Hughes, Unfinished Business from Potsdam: Britain, West Germany, and the Oder-Neisse Line, 1945-1962, The International History Review 27, June 2005, nr 2, s. 264-265, 285; J. Jenkins, The Sudeten Germans Forgotten Fate, BBC News 7 II 2004, http:news.bbc.co.uk1hiworldeurope3466233.stm; M. Mazower, Dark Continent. Europes Twentieth Century, London 1999, s. 220-221, przyp. 12-13, s. 449; T. W. Ryback, Dateline Sudetenland: Hostages to History, Foreign Policy nr 105, Winter 1996-1997, s. 162-178; H. Seton-Watson, The East European Revolution, London 1952, s. 360-361; tenz e, Introduction, w: H. Ripka, Eastern Europe in the Post-war World, London 1961, s. VIII-IX. 18 E. Glassheim, National Mythologies and Ethnic Cleansing: The Expulsion of Czechoslovak Germans in 1945, Central European History 33, 2000, nr 4, s. 463-487; J. Jackson Preece, Ethnic Cleansing as an Instrument of Nation-state Creation: Changing State Practices and Evolving Legal Norms, Human Rights Quarterly 20, November 1998, nr 4, s. 820-822; M. Mann, The Dark Side of Democracy. Explaining Ethnic Cleansing, Cambridge 2005, s. 11, 353-354; N. M. Naimark, Fires of Hatred. Ethnic Cleansing in Twentieth Century Europe, London 2001, s. 2-5, 108-122, 187, 189, 191-192; por. A.J. Ri eber, Repressive Populations Transfers in Central Europe, Eastern and South-eastern Europe: A Historical Overview, The Journal of Communist Studies and Transition Politics. Special Issue 16, March, June 2000, Nos.1-2, s. 3-4.
Desperackie lekarstwo BRYTYJSKA POLITYKA WOBEC KWESTII SUDETONIEMIECKIEJ W LATACH 1938-1945
49
Kontakty brytyjskiego MSZ z W. Jakschem poprzedziy zaro wno wybuch zanie bezpos wojny, jak i nawia rednich stosunko w dyplomatycznych przez Wielka z rza dem czechosowackim na uchodz Brytanie stwie. Korzenie tej specyficznej Zjednoczonego Kro sytuacji tkwiy w uwikaniu sie lestwa w ukad monachijski, na mocy kto rego zdecydowano o przekazaniu Trzeciej Rzeszy kontroli nad czecho ludnos zycznej (Sudetenland tzw. sowackimi obszarami z przewaga ci niemieckoje Sudety). Zgodnie z artykuem 7. porozumienia, czterech sygnatariuszy zgodzio sie na uatwienie wymiany ludnos ci i wyjas nienie zasadniczych kwestii, kto re z tej wymiany 19. Ta klauzula dotyczya dziesia tek tysie cy czechosowacwynikna li opuszczac kich obywateli, zaro wno Czecho w, jak i Niemco w, kto rzy zacze 1938 r., aby zda z regiony pograniczne jesienia yc przed nastaniem administracji zano z wczes nazistowskiej 20. Poniewaz o w masowy ruch ludnos ci wia niejszymi cymi ochrony uchodz ustaleniami dotycza co w, do czego namawiaa w okresie dzywojennym Liga Narodo d Nevillea Chamberlaina uzna, z mie w, rza e ma prawo w pomoc przy ich przesiedleniu 21. zaangaz owac sie s zan Cze ciowo z powodu tych zobowia N. Chamberlain i minister spraw na poz restrukturyzacyjna zagranicznych, wicehrabia Halifax, wyrazili zgode yczke y sie rozmowy bilateralne, rza d znalaz sie dla Czechosowacji 22. Kiedy rozpocze ca presja dobrze zorganizowanej kampanii w mediach i kre gach polityczpod rosna kszenia pomocy humanitarnej. W skad lobby wchodzili nych na rzecz zwie dziennikarze, posowie do parlamentu i ro z ne wpywowe osoby publiczne, kto rych motywem dziaania byo przekonanie, z e Wielka Brytania ma moralny dug wobec mieszkan co w Czechosowacji z powodu Monachium 23. W kon cu listopada 1938 r.
19 E.L. Woodward, R. Butler i in. (red.), Documents on British Foreign Policy; 1919-1939 (dalej: DBFP), seria 3, t. 2, London 1949, s. 628. 20 Imperial War Museum Archives (IWMA), Robert J. Stopford papers, RJS 04141 21 unpublished manuscript, Prague, 1938-1939, Part II, s. 6; J. Bart o, Mnichov a c eskoslovensk echu z pohranic , Praha 1998, s. 16-18; pohranic v roce 1938, w: K. Zeleny (red.), Vyhnn C W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 328-331; E. Wi skermann, Czechs and Germans after Munich, Foreign Affairs 17, January 1939, nr 2, s. 291-304. 21 HC Deb., 5th Series, Vol. 339, Cols. 462-464, 6 October 1938; J. Hope-Simpson, The Refugee Problem. Report of a Survey, London 1939, s. 1-28, 191-261; C. M. Skran, Refugees in Inter-war Europe. The Emergence of a Regime, Oxford 1995, s. 31-61, 71-73, 124-130, 205-214, 237-238. 22 Cabinet files (CAB) 2395 48(38) 3 October 1938; FO 371 22903 C1720172012 Annual Report on Czechoslovakia 1938, prepared by the British Legation in Prague, 14 January 1939; DBFP, 3rd series, Vol. 3, s. 629-638. 23 CAB 2395 48 (38) 3 October 1938; 49 (38) 19 October 1938; 52(38) 2 November 1938; 55(38) 16 November 1938; 60(38) 21 December 1938; T 160 1324 (Box 1) C129751189612 Memorandum by Sir John Hope Simpson, Chatham House, 20 October 1938; HC Deb., 5th Series, Vol.340, Col. 66, 1 November, Cols. 369-370, 379, 3 November 1938; Vol.341, Col. 163, 9 November 1938; Vol.345, Cols. 1484-1485, 23 March 1939, Col. 3009, 6 April 1939; Manchester Guardian 3-17 X 1938; News
d Zachodni 2008, nr 2 4 Przegla
50
Martin D. Brown
dowa organizacja zwana Brytyjskim Komitetem dla powstaa ro wniez pozarza Uchodz co w z Czecho-Sowacji (The British Committee for Refugees from dzy reprezentantami Wielkiej Brytanii i CzeCzecho-Slovakia) 24. Negocjacje mie poz chosowacji zostay uwien czone gwarancja yczki wartos ci 8 mln funto w i darem 4 mln funto w w goto wce (tzw. Gift Fund), aby wspomo c przesiedlenie uchodz co w z regiono w pogranicznych 25. czDo koordynacji tego procesu wysano do Pragi brytyjskiego oficera a cym nikowego, Roberta Stopforda. Wspo pracowa on blisko z przewodnicza sudeckiej partii socjaldemokratycznej (Deutsche Sozialdemokratische Arbeiterpartei in der Tschechoslovakei), deputowanym do czeskiego parlamentu, dzy paz W. Jakschem 26. Mie dziernikiem 1938 a marcem 1939 r. wadze brytyjskie wyday okoo 7000 wiz wjazdowych dla uchodz co w z pomonachijskiej Czechocznie osobom niemieckoje zycznym sowacji. Przydzieli je niemal wya W. Jaksch, akredytowany przy R. Stopfordzie i wspierany przez Brytyjski Komitet dla Uchodz co w z Czecho-Sowacji 27. Wiele oso b z tej grupy przesiedlono po z niej na ro z ne tereny Commonwealthu, zwaszcza do Kanady i na terytorium tki tysie cy czeskoje zycznych mandatowe Palestyny. W tym samym czasie dziesia obywateli z regiono w pogranicznych zostao przesiedlonych do kadubowego, pomonachijskiego pan stwa czecho-sowackiego 28. c pienia dze podatniko Wykorzystuja w, by pomo c uchodz com, wadze brytyjskie y na siebie finansowa i prawna odpowiedzialnos cej, aby wzie c za ich los 29. Co wie cej po czesku i po niemiecku ludnos pomo c w przemieszczeniu mo wia ci z tzw. d brytyjski nies forme rejonu Sudeto w, rza wiadomie zainaugurowa podstawowa dzynarodowej transferu ludnos usankcjonowanego po z niej na arenie mie ci. A koChronicle 4-12 X 1938; H. Nicholson, After Munich, Nineteenth Century and After 124, October 1938, nr 741, s. 513-524; J. Wheeler-Bennett, Knaves, Fools and Heroes. In Europe Between the Wars, London 1974, s. 141-144. 24 HO 29439 The British Committee for Refugees from Czecho-Slovakia (BCRC), 1938-1939; HO 2945 History of Czech Refugee Trust Fund, 1939-1956; The Times 4-12 X 1938. 25 T 160 1324 (Box 1) C13128118961 Revised brief on refugees from Czechoslovakia by R. Makins, 31 October 1938; FO 371 22894 C1128312 Final text of Anglo-Czechoslovak agreement, 23 January 1939. 26 HC Deb., 5th Series, Vol.340, Cols. 77-79, 1 November 1938; Vol.341, Cols. 1313-1317, 21 November 1938; Vol.343, Cols. 25-26, 31 January 1939. 27 HO 29444 R. Stopford memorandum Situation of the British Fund for the Emigration of Refugees from Czecho-Slovakia, as at 13th May 1939, 19 May 1939; IWMA, RJS 04141 21 Prague, 1938-1939, Part II, s. 57. 28 CAB 2396 49 (38) 19 October 1938; CAB 2399 27(39) 10 May 1939; HO 294121-150 for a complete list of all the refugees ultimate destinations; T 160 1324 (Box 1) C 7135770502 memorandum of meeting at the Dominions Office, 24 November 1938; (Box 2) C151731189612 minutes of meeting at the Dominions Office, 19 December 1938; A. Am statt er, Tomslake. History of the Sudeten Germans in Canada, Saanichton 1978; L. Ri thkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia: Facing the Holocaust, Lincoln, Jerusalem 2005, s. 77-82, 161-168. 29 CAB 23100 37 (39) 12 July 1939.
51
c te dziaalnos w stoordynuja c z W. Jakschem, Foreign Office zaangaz owao sie 30 tku 1945 r. sunki, kto re miay potrwac do pocza poowe Czechosowacji zaje a Trzecia Rzesza 15 marca 1939 r. zachodnia dem la rza d i Berlin proklamowa powstanie Protektoratu Czech i Moraw z rza Quislinga. Dzien wczes niej Sowacja proklamowaa niezalez nos c . Liczba ludnos ci cej cay region dramatycznie wzrosa 31. Rankiem w dniu inwazji opuszczaja W. Jaksch szuka schronienia w Brytyjskim Poselstwie w Pradze, a po z niej uciek i Szwecje ) za wiedza , o ile nie z bezpos pomoca , do Londynu (przez Polske rednia wiez a fala emigranto w uciekaja R. Stopforda i brytyjskiego MSZ 32. Do kwietnia s z cych przed nazistami nadwyre ya finanse Brytyjskiego Komitetu dla Uchodz co w du o pomoc. Ministerstwo Spraw z Czecho-Sowacji, kto ry zaapelowa do rza trznych (Home Office) zaakceptowao zaduz Wewne enie Komitetu i w lipcu utworzyo Fundusz Powierniczy dla Czeskich Uchodz co w (Czech Refugee Trust 3,5 mln funto Fund), aby nadzorowac dystrybucje w, kto re pozostay z pierwotnego d aktywnie rza tzw. Gift Fund, utworzonego wczes niej w tymz e roku 33. Poniewaz zycznych emigranto wspiera niemieckoje w, Foreign Office co zrozumiae zao uznawac cze W. Jakscha za ich przedstawiciela 34. Latem 1939 r. ro wniez E. Bene przyby z USA do Zjednoczonego Kro lestwa rywalizowac i wkro tce zacza z W. Jakschem, aby zdobyc brytyjskie poparcie e jego najdla wasnego programu politycznego 35. E. Bene nie ukrywa, z waz niejszym celem jest odrodzenie Czechosowacji w przedmonachijskich
30 M.D. Brown, A Munich Winter or a Prague Spring? The Evolution of British Policy Toward the Sudeten Germans from October 1938 to September 1939, w publikowanych materiaach z konferencji: 100 Jahre Sudetendeutsche vlkische Bewegung, 1-4 czerwiec 2005, Uniwersytet w Oldenburgu, Niemcy. 31 ervinkov (red.), DBFP, 3rd series, Vol.4, s. 100-209, 171-173, 219-246; L. Othalov, M. C Dokumenty z historie c eskoslovensk politiky. Vztahy mezinrodn diplomacie k politice c eskoslovensk emigrace na Zpade , t. 2, Praha 1966, s. 417-420. 32 IWMA RJS 04141 21 Prague, 1938-1939, Part II, s. 33-35; FO 371 30835 C795132612 F. Roberts memorandum on Sudeten Germans, 30 July 1942; B. Wasserstein, The British Government and German Immigration, 1933-1945, w: G. Hirschfield (red.), Exile in Great Britain. Refugees from Hitlers Germany, Leamington Spa 1984, s. 74-75; P. Wil kinson, Foreign Fields. The Story of an SOE Operative, London 1997, s. 58. 33 HO 213 292 Original of deed for Czech Refugee Trust Fund, 21 July 1939; HC Deb., 5th Series, Vol. 356, Cols. 436-473, 23 January 1940, Col. 1174, 31 January 1940. 34 FO 371 24291 C182353412 Jaksch to R. Makins, 1 February 1940, C182353412 Makins to Jaksch, 29 February 1940, C891753412 Makins minute, 29 August 1940; FO 371 26392 C1326063912 P. Nichols letter to Central Department on negotiations between Bene and Jaksch, 28 November 1941, and Roberts & Makins minutes on 3 and 10 December respectively; E. Tborsky , Pravda zvte zila. Denk druhho zahranic nho odboje, Praha 1947, s. 134-135, 143; K. Young (red.), The Diaries of Sir Robert Bruce Lockhart, t. 2, London 1980, s. 73; A. Glees, Exile Politics During the Second World War: The German Social Democrats in Britain, Oxford 1982, s. 46-47. 35 R. Bruce Lockhart, The Second Exile of Eduard Bene, Slavonic and East European Review 28, November 1949, nr 70, s. 39-41.
4*
52
Martin D. Brown
granicach 36. Natomiast W. Jaksch by zwolennikiem tzw. IV planu, sformuowane tzw. Sudetom 37. Te go po raz pierwszy w 1938 r., kto ry gwarantowa autonomie wykluczaja ce perspektywy zmusiy brytyjskie MSZ do ro z ne, wzajemnie sie sformuowania wasnego stanowiska w kwestii sudeckich Niemco w. dnicy stane li przed wieloma trudnos c skonstruowac Brytyjscy urze ciami, usiuja polityke . Po pierwsze, rza d brytyjski de facto zaakceptowa rozpad Czechospo jna du, jak tez sowacji i uzna istnienie niemieckiego Protektoratu i jego rza nominalnie 38 z funkcji niepodlegej Sowacji . Po drugie, E. Bene wczes niej zoz y dymisje prywatna 39. Po trzecie, Wielka Brytania prezydenta i wedug prawa by osoba dotrzymywaa nadal postanowien ukadu monachijskiego. I wreszcie,wojna z Niem bliska 40. W takiej sytuacji Foreign Office nie paao szczego cami wydawaa sie l nym entuzjazmem do angaz owania sie w odbudowe pan stwa, kto re was nie przestao istniec 41. ro zanie formalnych stosunko Brytyjskie MSZ nie zgodzio sie wniez na nawia w kolwiek czechosowacka organizacja emigracyjna . W przeciwien z jaka stwie do do cych po d norweski innych rza w na uchodz stwie rezyduja z niej w Londynie, jak rza czy polski, obywatelom Czechosowacji nie przyznano automatycznie oficjalnego statusu uchodz co w, poniewaz podzia ich pan stwa by wczes niejszy niz wybuch zdawac ca, dziaan wojennych 42. Chociaz ta ro z nica moga sie dyskryminuja , z dokumenty wskazuja e po z niejsza polityka brytyjska w tym zakresie bya zasadniczo pragmatyczna, zamierzona tak, by pozostawic sobie moz liwos c wyboru cych sie , niepewnych warunkach mie dzynarodowych 43. ro z nych opcji w zmieniaja John Troutbeck, kto ry by pierwszym sekretarzem Brytyjskiego Poselstwa w Pradze 44, wystosowa memorandum na ten temat 1 wrzes nia 1939 r. Argumendziemy naciskani zaro towa, z e najprawdopodobniej be wno przez dr. Benea, jak cze s i pewna c brytyjskiej opinii publicznej, aby proklamowac jako jeden z naszych
36 FO 371 22899 C14548712 Halifax memorandum, 19 September 1939; E. Bene, Pame ti. Od Mnichova k nov vlce a k novmu vte stv, Praha 1947, s. 156-157; E. Bene, est let exilu a druh sve tov vlky, Praha 1947, s. 38-52. 37 F. Prinz (red.), Wenzel Jaksch Edvard Bene Briefe und Dokumente aus dem Londoner Exil, 1939-1943, Kln 1975, s. 55-80, 83-90; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 348. 38 CAB 21589 Cabinet Conclusions, 15 March 1939; FO 371 22897 C3548712 H. Malkin minutes, 20 March 1939; FO 371 22898 C7813712 Draft Foreign Office answer to a Parliamentary question on Slovak recognition, 26 May 1939; HC Deb., 5th Series, Vol.345, Cols. 885-891, 20 March 1939; Vol.347, Cols. 2701-2760, 26 May 1939. 39 C. Mackenzie, Dr. Bene, London 1946, s. 236-241; The Times 5-6 X 1938. 40 DBFP, 3rd series, Vol.4, s. 360-588, 611-622. 41 FO 371 22898 C12826712 G. Jebb minute, 22 August 1939. 42 FO 371 29899 C12865712 J. Troutbeck minute, 24 August 1939, additional comments by R. Leeper, 25 August 1939. 43 L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, t. 1, London 1962, s. XIX-IV; t. 5, London 1976, s. 63-64. 44 P. Vyny , The Runciman Mission to Czechoslovakia, 1938: Prelude to Munich, London 2003, s. 131.
53
celo w wojennych przywro cenie niepodlegej Czechosowacji. Niemniej istnieja liczne zastrzez enia w stosunku do takiego stanowiska... Dr Bene ze swej strony przedmonachijska ... A dla nas prorozumiaby, z e chodzi o Czechosowacje klamowanie restytucji Czechosowacji jako celu wojennego oznaczaoby, z e poddanie Niemco naszym zadaniem staoby sie w sudeckich z powrotem pod czeskie 45. jarzmo jes li trzeba, to sia Dokument J. Troutbecka by szeroko rozpowszechniany w Foreign Office zaniami wobec sudetononiemieckich uchodz i wraz z wczes niejszymi zobowia co w gu okres la zasady brytyjskiej polityki wobec E. Benea i W. Jakscha w cia pnych trzech lat. Wtedy to po raz pierwszy i zarazem ostatni Foreign Office naste polityke usiowao wyrazic swoje stanowisko na ten temat. Po z niej brytyjska zdeterminoway decyzje podejmowane ad hoc, w odpowiedzi na nage bodz ce trzne. zewne NiemPodczas gdy J. Troutbeck przewidywa, kiedy Brytania wypowie wojne du 46. Jego go com, E. Bene zabiega o pomoc brytyjskiego rza wnym celem byo zdobycie brytyjskiego uznania dla politycznego przedstawicielstwa, kto re mogoby wesprzec powojenne odrodzenie Czechosowacji. Tymczasem w kwestii uznania miec gu dotrzymywaa zacza wpyw fakt, z e Wielka Brytania w dalszym cia zan postanowien ukadu monachijskiego oraz innych zobowia w stosunku do Niemco w sudeckich 47. W tym momencie brytyjska wadza uznaa, z e E. Bene taka sama legitymacje do reprezentowania byych obywateli i W. Jaksch maja i stosownie do tego ich traktowaa. Kiedy urze dnicy czechosowackich za granica dzyForeign Office spostrzegli, z e dos wiadczenie polityczne E. Benea, jego mie tek, kto dza, znacznie przewyz moz narodowe kontakty i maja rym rozporza szaja zache cac liwos ci, jakie ma do dyspozycji W. Jaksch, zdecydowali sie emigranto w z Czechosowacji do utworzenia wspo lnego frontu 48. To by kluczowy moment, trzne spory mie dzy osiadymi w Brytanii poniewaz MSZ susznie uznao, z e wewne szkodliwe dla wyniku wojny. Od 20 grudnia Europejczykami mogyby okazac sie d N. Chamberlaina uzna Czecho-Sowacki Komitet Narodowy, 1939 r., kiedy rza kolwiek dalsza poprawe statusu politycznego E. Benea dopo wstrzymywano jaka ty, dopo ki przedstawiciele Niemco w sudeckich (i inni dysydenci 49) nie zostana czeni do aparatu wadzy 50. Do czasu osia gnie cia tego celu brytyjskie MSZ nadal wa
45 FO 371 22899 C13304712 Troutbeck memorandum Our attitude towards the Czechs and Slovaks in time of war, 1 September 1939. 46 FO 371 22899 C13303712 E. Bene to N. Chamberlain, 3 September 1939, Chamberlain to Bene, 9 September 1939. 47 M.D. Brown, Dealing with Democrats. The British Foreign Office and the Czechoslovak migrs in Great Britain, 1939 to 1945, Frankfurt am Main 2006, s. 109-149. 48 FO 371 22899 C17089G R. Bruce Lockhart memorandum, 21 October 1939, W. Strang minute, 26 October 1939, C17805712 Roberts minute, 8 November 1939. 49 esk a slovensk protibeneovsk opozice v Londy J. Kukl k, J. Ne m ec ek, Proti Beneovi! C ne , Praha 2004, s. 99-182. 50 FO 371 22900 C202702712 Halifax letter to Bene, 20 December 1939; HC Deb., 5th Series,
54
Martin D. Brown
grupe (w odro traktowao Niemco w sudeckich jako oddzielna z nieniu od Czecho w , aby Komitet Narodowy odgrywa jaka kolwiek role i Sowako w) i nie zgadzao sie dzaniu Funduszem Powierniczym dla Czeskich Uchodz w zarza co w lub w organizowaniu ws ro d sudeckich Niemco w poboru do brygady czechosowackiej tworzonej we Francji 51. Brytyjskie MSZ chciao ro wniez zachowac bliskie stosunki z W. Jakschem, aby wykorzystac jego kontakty do zbierania informacji o sytuacji w Niemczech i aby nie zaskoczyc c dac sie (jak w roku 1918), gdyby Trzecia Rzesza nagle upada 52. Patrza z tej perspektywy, utrzymywanie dialogu z W. Jakschem stanowio sprytny s rodek c ostroz nos ci dla udaremnienia caego spektrum moz liwych sytuacji. Byo wie tku lutego 1940 roku powaz oczywiste, z e na pocza nie rozwaz ono pros be W. Jakscha, kto ry poprosi Foreign Office o takie samo uznanie dla jego Powiernictwa Sudetoniemieckich Socjaldemokrato w (Treuegemeinschaft Sudetendeutscher Sozialdemokraten formalna reprezentacja sudetoniemieckich emigranto w), jakie zagwarantowano juz Komitetowi Narodowemu E. Benea. W nie do kon ca znanych danie 53. okolicznos ciach i z niejasnych powodo w W. Jaksch po z niej wycofa swe z a kilkakrotnie w latach 1939-1942, jakkolwiek E. Bene i W. Jaksch spotykali sie sie mie dzy soba 54. Brytyjskie ich wspomnienia o wzajemnych kontaktach ro z nia MSZ wiedziao o tych spotkaniach i przewidywao, z e obydwaj panowie zaczna wspo pracowac 55. Do ich aktywnej wspo pracy nigdy jednak nie doszo. Naj to ze prostszym wytumaczeniem jest fakt, z e E. Beneowi nie opacao sie do chcia zaoferowac wzgle w politycznych. Nawet gdyby naprawde co jest tpliwe grupie W. Jakscha jaka s w rza dzie (albo obieca mu miejsce wa role w Czechosowackiej Radzie Pan stwowej), nieprawdopodobnym jest, aby jego wspo pracownicy, jak tez ludnos c w kraju, w Protektoracie, zaakceptowali takie zanie 56. W rzeczywistos cej z tych rozwia ci, wyraz nie pod wpywem presji pyna
Vol. 356, Cols. 551-552, 24 January 1940; E. Tborsky , The Czechoslovak Cause in International Law, London 1944, s. 70-84. 51 FO 371 24287 C2683212 Roberts minute, 21 February 1940; FO 371 24365 C6284141912 Czechoslovak memorandum on the general mobilisation of Czechoslovak migrs, Bene to A. Cadogan, 26 April 1940; FO 371 24365 C6284141912 Roberts minute, 5 May 1940; FO 371 30835 C795132612 Roberts memorandum on Sudeten Germans, 30 July 1942; E. Bene, Pame ti..., s. 298; R. Bruce Lockhart, Comes the Reckoning, London 1947, s. 187. 52 FO 371 24291 C53453412 R. Makins to Captain M. Jeffes, passport control, 12 January 1940; Special Operations Executive files (HS) 413 SOEs German section memorandum on contacts with Jaksch and other Sudeten Germans, 22 December 1941; A. Glees, Exile Politics..., s. 45; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 364, 375. 53 FO 371 24291 C182353412 Jaksch to Makins, 1 February 1940, Makins to Jaksch, 29 February 1940, Jaksch to Makins, 26 March 1940. 54 E. Bene, Pame ti..., s. 317-319, 325-326; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 356-366. 55 FO 371 26392. 56 ervinkov (red.), Dokumenty z historie c L. Othalov, M. C eskoslovensk politiky..., t. 1, s. 256; B. From mer, National Cleansing..., s. 231-233.
55
go zki a cza ce go z W. Jakschem. kre w, E. Bene zerwa w kon cu wszelkie zwia 57 tumaczy . Albo przynajmniej w taki sposo b sie d brytyjski nie przestawa nalegac Pomimo wszelkich trudnos ci rza , aby obydwaj zali wspo . Po miesia cach wyczerpuja cych negocjacji rza d panowie nawia prace d czechosowacki na uchodz Winstona Churchilla uzna w kon cu tymczasowy rza c jednak trzy kluczowe zastrzez stwie w dniu 21 lipca 1940 r., utrzymuja enia. angaz granic w powojennej Europie Wielka Brytania nie chciaa sie owac w kwestie rodkowej; odrzucia koncepcje cia gos S ci prawnej Republiki Czechosowackiej, przez E. Benea (tzn. z sformuowana e pan stwo nigdy nie przestao istniec w mys l dzynarodowego od 1938 r.); nadal nie zgadzaa sie , z d tymprawa mie eby rza nad sudetoniemieckimi uchodz czasowy sprawowa w Brytanii wadze cami 58. Ponowiono te zastrzez enia po to, aby Wielka Brytania moga zachowac a zobowia zan cych sie elastycznos c w podejmowaniu decyzji i aby unikne , nie daja dotrzymac po wojnie, zwaszcza w sytuacji, kiedy jej czechosowaccy i polscy laska wpla tali we wzajemna , dugotrwaa dyskusje na temat S alianci juz sie s Cieszyn skiego 59. Jak zobaczymy, im duz ej trwaa wojna, tym cze ciej w stosundzy aliantami zacze y dominowac kach mie spory o granice, bynajmniej nie tylko dan d brytyjski w odniesieniu do stalinowskich z a co do polskiego terytorium 60. Rza trzymac jak mo g najduz ej pro bowa sie od tych dyskusji z daleka 61. zek Radziecki rza d czechosowackich Bezpos rednio po inwazji Niemiec na Zwia du na uchodz emigranto w uzyska status w peni akredytowanego rza stwie. E. Beneowi i jego wspo pracownikom zagwarantowano takie same przywileje inni alianci osiadli w Londynie (z wyja tkiem dyplomatyczne, jakimi cieszyli sie Komitetu Wolnej Francji 62). Mianowano tez brytyjskiego ambasadora przy tym dzie, Philipa Nicholsa 63. Niemniej minister spraw zagranicznych Anthony Eden rza
ARIIA 8714, W. Jaksch, Potential revolutionary forces in central Europe, 22 April 1941, s. 3; FO 371 24289 C8159212 Bruce Lockhart memorandum, 7 August 1940; F. Prinz (red.), Wenzel Jaksch Edvard Bene Briefe und Dokumente..., s. 151-153. 58 FO 371 24289 C7646212 Halifax to Bene, 18 July 1940; FO 371 24291 C891753412 Makins minute, 29 August 1940; HC Deb., 5th Series, Vol.363, Cols. 614-615, 23 July 1940. 59 FO 371 26422 C93181462 War Cabinet conclusions, 18 August 1941; FO 371 30828 C1138115112 P. Nichols to W. Strang, 17 November 1942; DBFP, 3rd Series, Vol. 3, s. 211-220; P. Mantoux, Les Dlibrations du Conceil des Quatre, 24 mars-28 juin 1919, Paris 1955, s. 149, 232; H. Ni colson, Peacemaking 1919, London 1933, s. 257-258, 273-277. 60 Foreign Relations of the United States (dalej: FRUS), The Conferences at Malta and Yalta, 1945, Washington 1955, s. 202-236, 508-509, 973-974; Sikorski Historical Institute (red.), Documents on Polish-Soviet Relations, 1939-1943, t. 2, London 1968, s. 425-641; S. Meiklejohn Terry, Polands Place in Europe: Sikorski and the Origin of the Oder-Neisse Line, 1939-1943, Princeton 1983, s. 136-144; L. Woodward, British Foreign Policy..., t. 1, s. 249-255, 278-290, 298-313, 493-501. 61 R. Hughes, Possession is Nine Tenths of the Law: Britain and the Boundaries of Eastern Europe since 1945, Diplomacy and Statecraft 16, December 2005, nr 4, s. 723-728. 62 Ch. de Gaulle, War Memoirs: The Call to Honour, 1940-1942, tum. J. Griffin, t. 1, London 1955, s. 213-263; L. Woodward, British Foreign Policy..., t. 1, s. 74-77, 91-119, 219-224. 63 HC Deb., 5th Series, Vol.373, Col.861, 23 July 1941.
57
56
Martin D. Brown
podtrzyma wyz ej wymienione zastrzez enia 64. E. Bene nie mia wyboru i musia , jakkolwiek skarz gorzko A. Edenowi, z wyrazic na nie zgode y sie e kon cowy gu pozbawia rza d czechosowacki wadzy nad paragraf postanowienia w dalszym cia sytuacje pozostaos polityki monasudeckimi Niemcami. E. Bene nazwa te cia pomina c chijskiej 65. Po lunchu z E. Beneem A. Eden ostatecznie zgodzi sie ten paragraf w publikowanej wersji notyfikacji 66. duz Dziaania A. Edena byy cichym przyznaniem, z e nie da sie ej kontynuowac dotychczasowej polityki brytyjskiej w kwestii sudetoniemieckiej. A to dlatego, z e od lata 1941 r. zaro wno pozycja polityczna E. Benea, jak i W. Jakscha zmieniy sie d Foreign Office traktowa ich obu jako ro dnych przedzasadniczo. Dota wnorze stawicieli emigranto w z Czechosowacji. Tymczasem czeski wkad w wysiek to teraz poczytywac cy, wojenny sojuszniko w zacze za o wiele bardziej znacza 67 du na bliskie kontakty z wadza radziecka . Brytyjska opinia zwaszcza ze wzgle publiczna ro wniez zmienia swoje nastawienie. W 1938 r. ciepo przywitano ca atmosfera ksenofobii spowodowaa, z sudetoniemieckich uchodz co w, ale rosna e s du na ich antynazistowskie coraz cze ciej we wszystkich Niemcach, bez wzgle referencje, widziano wrogo w 68. c sie do artykuu drugiego W. Jaksch pro bowa bronic swej pozycji, odwouja anglo-amerykan skiej Karty Atlantyckiej 69, kto ra jak argumentowa chronia c karte , rza d czechoprawo Niemco w sudeckich do samookres lenia 70. Podpisuja czy jednak sprzeciw, kto klauzule 71. sowacki zaa ry skutecznie uniewaz ni te W. Jaksch mia ro wniez problemy ze swymi wspo pracownikami. W kon cu 1940 r. powstaa konkurencyjna frakcja, co umoz liwio po z niej E. Beneovi zaproszenie bardziej elastycznych przedstawicieli Niemco w sudeckich do Czechosowackiej Rady Pan stwowej 72.
FO 371 26394 C7992132012 Eden to J. Masaryk, 18 July 1941. FO 371 26394 C4078132012 Benes memorandum for Churchill, 18 April 1941. 66 ervinkov (red.), Dokumenty z historie c L. Othalov, M. C eskoslovensk politiky, t. 1, s. 248, 255-256; E. Bene, est let exilu..., s. 456-459; R. Bruce Lockhart, Comes the Reckoning..., s. 120; E. Tborsky , The Czechoslovak Cause in International Law, s. 95; The Times 19 VII 1941. 67 M. D. Brown, Dealing with Democrats..., s. 178-191, 283-293. 68 FO 371 24292 C7993799312 Letter from Miss B. Hesford to R. A. Butler, 24 June 1940; A. Gl ees, Exile Politics..., s. 62, 120; C. Holmes, John Bulls Island. Immigration and British Society, 1871-1971, London 1988, s. 185-192; M. Seyfert, His Majestys Most Loyal Internees, w: G. Hirschfeld (red.), Exile in Great Britain..., s. 163-193. 69 L. Woodward, British Foreign Policy..., t. 1, s. 429-431; The Times 15 VIII 1941. 70 FO 371 26392 C1000263912 Makins memorandum, 4 September 1941; F. Prinz (red.), Wenzel Jaksch Edvard Bene Briefe und Dokumente..., s. 157; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 366. 71 FO 371 26423 C97961462 Roberts minute, 29 August 1941; E. Bene, Pame ti..., s. 465-466. 72 FO 371 30835 C904832612 G. Beuer, A. Peres & J. Zinner to Eden, 15 September 1942; British Library collection (BL), Sudeten Germans and Czechs. A Condensed Report of the First National Conference of German Anti-fascists from Czechoslovakia, London, 16-17 October 1944.
64 65
57
Wszystkie moz liwos ci, jakie pozostay jeszcze Brytyjczykom do zbudowania dzy E. Beneem i W. Jakschem, upady, kiedy we wrzes zbliz enia mie niu 1941 r. genera Reinhard Heydrich zosta mianowany protektorem (Reichsprotektor) Czech zdecydowana (i zakon sukcesem) kami Moraw 73. R. Heydrich rozpocza czona amania oporu i zwie kszania produkcji przemysowej w regionie 74. Wtedy panie dwo ch czeskich spadochroniarzy, wyszkolonych przez Brytyjczyko w, wysano z Anglii do Pragi, gdzie zaatakowali i s miertelnie ranili R. Heydricha 27 maja tkowy, prze1942 r. 75 W odpowiedzi niemieckie wadze wprowadziy stan wyja prowadziy masowe aresztowania i egzekucje oraz zlikwidoway czeskie wioski Lidice i Leky wraz z niemal wszystkimi mieszkan cami 76. Te represje uwage , wywouja c wiele sympatii dla kwestii (heydrichida) skupiy s wiatowa czechosowackiej i stajac sie penym wymowy symbolem nazistowskiego barbarzyn stwa 77. Od tego momentu osaby szanse na wynegocjowanie porozumienia dzy czeska i sudetoniemiecka ludnos w Protektoracie, a na czoo wysune y mie cia bardziej radykalne rozwia zania problemu mniejszos sie ci w Czechosowacji wa cznie z transferem ludnos ci 78. d brytyjski do zrewidowania Te dramatyczne wydarzenia zmusiy takz e rza swojego stosunku do tzw. kwestii czechosowackiej i w lipcu Foreign Office przedstawio gabinetowi wojennemu szczego owe memorandum w tej sprawie 79. Zawierao dwa go wne punkty: Wielka Brytania wypowie ukad monachijski rodkowej. skale z Europy S i powaz nie rozwaz y transfer mniejszos ci na wielka 5 sierpnia A. Eden oficjalnie wypowiedzia ukad monachijski w Izbie Gmin 80. cie, z d Wielka Nie byo to cakowite anulowanie traktatu, lecz przyje e odta zuja ce jego terytorialnych skutko Brytania nie uznaje za obowia w 81. Okazao to nie lada wydarzeniem dla E. Benea, a jednoczes sie nie znacznie osabio W. Jakscha 82. pozycje
73 ervinkov (red.), Dokumenty z historie c L. Othalov, M. C eskoslovensk politiky..., t. 2, s. 625-629. 74 HS 7108 F.E. Keary, Major P.W. Auster and Major G.I. Klauber, SOE Country History, Czechoslovakia, 1940-45, p10; C. MacDonal d, The Killing of S.S. Obergruppenfhrer Reinhard Heydrich, 27 May 1942, London 1989, s. 107-117. 75 HS 439 SOEs report on Anthropoid mission by P. Wilkinson, 30 May 1942. 76 L. Rithkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia..., s. 151-157. 77 CAB 1951 War Cabinet minutes, W.M. (42) 74th meeting, 15 June 1942; M. D. Brown, Dealing with Democrats..., s. 307-308, 318-323. 78 ervinkov (red.), Dokumenty z historie c L. Othalov, M. C eskoslovensk politiky..., t. 2, s. 442-443, 475-477, 553-554; R. Lua, The Transfer of the Sudeten Germans..., s. 188-222; J. Tampke, Czech-German Relations..., s. 77-78; J. F. Zacek, Nationalism in Czechoslovakia, w: P. Sugar, I. Lederer (red.), Nationalism in Eastern Europe, London 1969, s. 196-198. 79 FO 371 30834 C667132612, Edens War Cabinet memorandum, 2 July 1942. 80 HC Deb., 5th Series, Vol.382, Cols.1004-1005, 5 August 1942. 81 FO 371 30834 C721032612 Eden to Masaryk, 5 August 1942; The Times 6 VIII 1942. 82 FO 371 30835 C780932612 Roberts minute on talks with Jaksch, 7 August 1942, C811932612 Jaksch to Eden, 19 August 1942; E. Bene, Pame ti..., s. 293-312.
58
Martin D. Brown
dotycza ca O wiele bardziej niespodziewanie gabinet zaakceptowa propozycje 83 koncepcje cia (removal) Niemco usunie w sudeckich z Czechosowacji . Taka E. Bene przedoz y po raz pierwszy brytyjskiemu MSZ dwa lata wczes niej, gaja c rozstrzygaja cych rezultato nie osia w 84. Ambasador Ph. Nichols zosta pod jest goto w sprawie informowany, z e brytyjski rza w zaakceptowac pros be informacje E. Beneowi 85. zasad transfero w ludnos ci, i dyskretnie przekaza te d brytyjski, pomimo wczes zan Rza niejszych zobowia wobec uchodz co w sude radziecka ) pratoniemieckich, uzna, z e mieszkan cy Czechosowacji (z pomoca ponownie terytorium swojego kraju w granicach przedwdopodobnie obejma pnie wygnaja licznych Niemco monachijskich i z e naste w sudeckich, za zgoda wolte w stosunku Wielkiej Brytanii lub bez niej 86. Decyzje te stanowiy jawna do dotychczasowego, rozwijanego od 1938 r., kierunku brytyjskiej polityki w kwestii sudetoniemieckiej. Brytyjskie MSZ utrzymywao sporadyczne kontakty z W. Jakschem w 1943 i 1944 r., go wnie za pos rednictwem F. Robertsa, jakkolwiek w ich stosunkach czeniu wojny, pod presja nigdy juz nie powro cio wczes niejsze zaufanie 87. Po zakon du czechosowackiego, wadze brytyjskie odmo rza wiy W. Jakschowi zgody na powro t na kontynent europejski ze Zjednoczonego Kro lestwa 88. Ostatecznie osiad w polityke i zosta on w Niemczech Zachodnich, gdzie aktywnie zaangaz owa sie cym Zwia zku Wygnan dzonych (Bund der Vertriebenen) 89. przewodnicza co wWype Jest jeszcze jeden aspekt tej nagej zmiany w polityce brytyjskiej, kto ry wymaga d W. Churchilla, udzieliwszy poparcia sudetoniemieckim zbadania: dlaczego rza zgodzic transferu ludnos uchodz com, by skonny sie na zasade ci. OWANIE WIELKIEJ BRYTANII W KSZTATOWANIE PLANO W ZAANGAZ TRANSFERU scy alianci zgodzili sie na przymusowa deportacje Niemco Zwycie w sudeckich z Czechosowacji w 12. artykule Deklaracji poczdamskiej z sierpnia 1945 r. (tekst
CAB 1951 War Cabinet minutes, W.M. (42) 86th meeting, 6 July 1942; FO 371 30834 C667132612 Edens War Cabinet memorandum, 2 July 1942, s. 2. 84 FO 371 24289 C10776212 Roberts minute, 14 October 1940, Makins minute, 14 October 1940, Strang minute, 17 October 1940. 85 FO 371 30835 C686732612 Makins minute, 11 July 1942, Roberts to Nichols, 17 July 1942. 86 FO 371 30835 C811932612 Roberts minute, 1 September 1942; W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 372-373. 87 FO 371 34330 C65939612 Roberts minute, 9 June 1943, C117249612 Nichols to Roberts, 6 October 1943; FO 371 38921 C1105316312 Jaksch to Eden, 18 August 1944, Gatehouse minute, 1 September 1944; FO 371 38923 C96086312 Roberts minute, 2 September 1944. 88 FO 371 47154 N4465444012 Nichols to Eden, 10 April 1945, Ward minute, 2 May 1945. 89 B. Frommer, National Cleansing..., s. 239; K. Kren (red.), Wenzel Jaksch. Sucher und Knder, Mnchen 1967, s. 7-74; J. Tampke, Czech-German Relations..., s. 105-106, 127.
83
59
zaro dzynarodowa odwouje sie wno do transferu, jak i wygnania) 90. Ta mie ugoda bazowaa na wczes niejszych porozumieniach, jak tez na bezpos rednich daniach rza du czechosowackiego (kierowanego nadal przez E. Benea), kto z a ry cy do tej konteraz wro ci do wyzwolonej Pragi 91. Dugi proces, prowadza c nie ma potrzeby powtarzac trowersyjnej decyzji, by juz szeroko badany, wie tu szczego o w 92. c sie o zycznymi, moz , Kieruja wczesnymi z ro dami angloje na postawic hipoteze z e autorem plano w transferu by E. Bene. Byy one istotnie nowoczesnym konceptem (i tym samym analogicznym do czystki etnicznej) i stanowiy rezultat dzy europejskim nacjonalizmem i ideologia totalitarna 93. Taka pojedynku mie dami W. Jakscha, jakkolwiek szed on interpretacja wspo gra z osobistymi pogla puja cym komunizowaniem wschodniej dalej i wyraz nie aczy wygnania z poste 94 zek Radziecki i wiele innych Europy . Chociaz Trzecia Rzesza podobnie jak Zwia tpienia cze s do przymusowych przesiedlen pan stw bez wa ciej uciekaa sie dnia starszej genezy tych metod, tkwia cej ludnos ci 95, to takie wyjas nienie nie uwzgle w europejskim kolonializmie 96.
90 Cmd. 7087, Misc. No. 6 (1947), Protocol of the Proceedings of the Berlin Conference, p13; The Times, 7 i 8 VIII 1945. 91 FO 371 46811 C 38849518 Nichols, Prague, to Foreign Office, Czechoslovak Governments note on the transfer of the Sudeten Germans, 5 July 1945. 92 Z. Bene, V. Kural (red.), Facing History..., s. 116-191, 302-331; D. Brandes, Der Weg zur Vertreibung..., s. 171-206, 243-273, 290-314, 401-417; V. Houvic ka, Nvraty sudetsk otzky..., s. 245-316; R. Lua, The Transfer of the Sudeten Germans..., s. 228-249; A.F. Noskova, Migration of the Germans after the Second World War: Political and Psychological Aspects, The Journal of Communist Studies and Transition Politics. Special Issue 16, March, June 2000, Nos.1-2, s. 96-114; eskoslovenska, Praha 1996; J. Tampke, K. Novotny (red.), Edvard Bene. Odsun Ne mcu z C Czech-German Relations..., s. 73-94; J. B. Schechtman, Postwar Population Transfers in Europe, 1945-1955, Philadelphia 1962, s. 32-39, 55-79. 93 P. Ahonen, After the Expulsion..., s. 1-2, 16-20; A. de Zayas, The German Expellees: Victims in War and Peace, New York 1993, s. 27-31, 33; M. Cornwall, Bene and Czechoslovakias German Minority, 1918-1943, w: J. Morrison (red.), The Czech and Slovak Experience, Basingstoke 1992, s. 186-194; I. Kershaw, War and Political Violence in Twentieth-Century Europe, Contemporary European History 14, February 2005, nr 1, s. 107-123; M. Mann, The Dark Side of Democracy..., s. 1-54; N. M. Naim ark, Fires of Hatred..., s. 108-116. 94 W. Jaksch, Europes Road to Potsdam..., s. 380-428; H. Seton-Wat son, The East European Revolution..., s. 180. 95 A. Noble, The First Frontgau: East Prussia, July 1944, War in History 13, April 2006, nr 2, s. 208-210. 96 E. Barkan, Genocides of Indigenous Peoples: Rhetoric of Human Rights oraz I. Hull, Military Culture and the Production of Final Solutions in the Colonies: the Example of Wilhelminian Germany obydwa w: R. Gellately, B. Kierman (red.), The Spectre of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective, Cambridge 2003, s. 117-162; P.A. Kramer, Race-making and Colonial Violence in the U.S. Empire: The Philippine-American War as Race War, Diplomatic History 30 April 2006, nr 2, s. 169-210; F. Jennings, The Invasion of America: Indians, Colonialism, and the Cant of Conquest, New York 1975; B. Madl ey, From Africa to Auschwitz: How German South West Africa Incubated Ideas and Methods Adopted and Developed by the Nazis in Eastern Europe, European History Quarterly 35, July
60
Martin D. Brown
Imperium brytyjskie miao dugie dos wiadczenie w stosowaniu ro z nych technik ludnos , wa cznie z cze sta przymusowa sprawnego administrowania poddana cia krna brnych tubylco relokacja w 97. Jak w 1937 r. wyjas nia historyk Arnold Toynbee dza cej tkwi w posiadaniu wysubpo wizycie w Sudetach: sekret roli rasy rza Brytyjczycy limowanej s wiadomos ci wrodzonej wyz szos ci 98... Ta cecha kto ra wre cz w odpychaja cym stopniu nie jest moz , ale z pewnos posiadaja e zaleta cia stanowi warte wzmianki udogodnienie, jes li czyims zadaniem jest zarzadzanie innymi ludz mi 99. cej, Foreign Office byo zainteresowane znalezieniem definitywnego (i Co wie wynegocjowac zania problemu europejskich granic i kwestii dajacego sie ) rozwia dzywojenny przekona wiele oso mniejszos ci, zwaszcza z e okres mie b, iz wczes niejsze pro by rozwiazania tych zagadnien byy nieefektywne i w kon cu dodnicy i politycy w Whitehall zacze li wie c traktowac prowadziy do wojny 100. Urze opcje 101 przynajmniej kiedy miaa transfer ludnos ci jako najbardziej praktyczna czona z federalizacja Europy 102. byc poa cie Istniay przeciez inne nowoczesne (a nie totalitarne) precedensy, jak usunie 103 przez Francje Niemco w znad Mozeli i z Alzacji po 1918 r. , grecko-turecka wymiana ludnos ci w latach 20. XX w. 104 czy ustalenia komisji Peela na temat czenia z moz liwos ci roza ydowskich i arabskich wspo lnot na terytorium man2005, Nr 3, s. 429-464; O. Arne Westad, The Global Cold War. Third World Interventions and the Making of Our Times, Cambridge 2005, s. 396-397; J. Schechla, The Ideological Roots of Population Transfer, Third World Quarterly 14, June 1993, nr 2, s. 239-275; S. Smith, Comment on Kershaw, Contemporary European History 14, February 2005, Nr 1, s. 124-130. 97 T.C. Barnard, Cromwellian Ireland. English Government and Reform in Ireland, 1649-1660, Oxford 1975, s. 10-11, 47, 74-75, 123; M. Cocker, Rivers of Blood, Rivers of Gold..., s. 117-126, 150-153; J. Faragher, A Great and Noble Scheme. The Tragic Story of the Expulsion of the French Acadians from their American Homeland, New York 2005, s. 313-364; L. Hughes, Moving the Maasai: A Colonial Misadventure, London 2006, s. 23-58, 171-174. 98 W.H. McNeil, Arnold J. Toynbee: A Life, Oxford 1989, s. 21. 99 A. Toynbee, Czechoslovakias German Problem, The Economist 1284898, 10 VII 1937, s. 72. 100 FO 371 24289 C10776212 Strang minute, 17 October 1940; E.H. Carr, The Twenty Years Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study of International Relations, London 1939; D. Dri nkwater, Sir Harold Nicholson and International Relations. The Practitioner as Theorist, Oxford 2005, s. 117-160; C.A. Macartney, National States and National Minorities, London 1934, s. 421-422. 101 HC Deb., 5th Series, Vol.406, Cols.1483-1484, 1574-1575, 15 December 1944. 102 FO 371 24292 C11838853112 Roberts minute, 6 November 1940; FO 371 30827 eskoslovensko-polsk C89715112 Roberts minute, 22 January 1942; I. tovc ek, J. Valenta (red.), C jednn o konfederaci a spojenectv, 1939-1945, Praha 1995; HC Deb., 5th Series, Vol.367, Col.73, 26 November 1940; The Times 27 XI 1940 i 16 I 1942. 103 C. Grohmann, From Lothringen to Lorraine: Expulsion and Voluntary Repatriation, Diplomacy and Statecraft 16, September 2005, Nr 3, s. 571-587. 104 R. Hischon (red.), Crossing the Aegean. An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange Between Greece and Turkey, Oxford 2003; D. Pentzopoulous, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact on Greece, London 2002, s. 51-119.
61
d brytyjski rozpocza datowym w Palestynie 105. W kon cu, jak widzielis my, rza sponsorowane przez pan stwo przesiedlenia uchodz co w w paz dzierniku 1938 r. Trzeba podkres lic , z e brytyjskie MSZ nie przedstawiao swoich zalecen bez nalez nego rozpatrzenia sytuacji. Quasi-oficjalny Serwis Badan Zagranicznych i Prasy (Foreign Research and Press Service), na czele z A.J. Toynbeem, zbada ce z deportacji ludnos potencjalne korzys ci pyna ci 106. Podobne badania wykonywali niezalez nie emigranci z Czechosowacji w okresie, kiedy brytyjska polityka aktywnie popieraa W. Jakscha i zanim E. Bene po raz pierwszy poruszy te w brytyjskim MSZ. materie grant badawczy Fundacji Rockefellera (z siedziba Cay proces rozpocza w USA) dla Kro lewskiego Instytutu Spraw Zagranicznych (Royal Institute for s International Affairs Chatham Hause) we wrzes niu 1939 r. Cze c dotacji bya przekazana na badania w ramach programu Transplantation of Minorities (Przesiedlenie mniejszos ci) 107. Pracy wprawdzie nigdy nie zrealizowano, lecz wasne badania na ten temat. Pod koniec Serwis Badan Zagranicznych i Prasy podja maja 1940 r. oksfordzki nauczyciel akademicki, John David Mabbott, zakon czy studium The Transfer of Minorities (Transfer mniejszos ci) 108. J.D. Mabbott nie moz c, z tylko sugerowa, z e przymusowe deportacje ludnos ci sa liwe (podkres laja e tkowane przez Trzecia Rzesze ), lecz ro zostay zapocza wniez konkludowa, z e sa zaniem wielu s stosownym rozwia rodkowoeuropejskich sporo w mniejszos cio wczas oficjalnie zaaprobowana. Ale wych 109. Praca J.D. Mabbotta nie zostaa wo z powodu wyjas nia po z niej sir John Hope-Simpson z Chatham House zlecono ja zapytania ministra spraw zagranicznych. Studium jest wprawdzie poufne doda ale, jak moz na by powiedziec , zostao bezpos rednio skierowane do grona d taki jak ten implikowaby, z e Halifax osobis wpywowych osobistos ci 110. Dowo cie zainicjowa te badania. Foreign Office zamo wio kolejne 2 memoranda na ten sam temat u J.D. Mabbotta i obydwa byy szeroko rozpowszechniane w Whitehall 111. W rezul105
B. Morris, The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited, Cambridge 2004, s. 45-49,
56-57.
106 ARIIA 217a Files on the formation of the FRPS and the Foreign Office Research Department (FORD), May 1938 to March 1943; HC Deb., 5th Series, Vol.353, Cols.1037-1040, 21 November 1939; W. H. McNeill, Arnold J. Toynbee..., s. 179-182. 107 ARIIA Publications committee, agenda and minutes, 80th meeting, 19 November 1939. 108 R.W. Seton-Watson Archives, School of Slavonic and East European Studies, London (SEW), 1311 J.D. Mabbott, The Transfer of Minorities, 29 May 1940; D. Brandes, Der Weg zur Vertreibung..., s. 20; J. Rychlk, Memorandum Britskho krlovskho institutu mezinrodnch vztahu esky c asopis historicky 91, 1993, nr 4, s. 612-631. o transferu nrodnostnch menin z rok 1940, C 109 ARIIA 2011 J. D. Mabbott. Unpublished study on National Minorities, correspondence, 1940-1942. Confidential minutes of meetings held on 20 and 24 May 1940; SEW 1311 Mabbott, The Transfer of Minorities, s. 1-3, 10-25. 110 ARIIA 2011 Hope Simpson to M. Cleeve, 15 June 1940. 111 FO 371 30930 C216724118 A. Toynbee to N. B. Ronald, Foreign Office, Memoranda on Frontiers of European Confederations and the Transfer of German Populations, 12 February 1942, C216724118 Harrison minute, 2 March 1942, Roberts minute, 2 March 1942, Gladwyn Jebb to
62
Martin D. Brown
cza cych tacie brytyjskie MSZ zostao dobrze poinformowane o teorii transferu i a 112 cie J.D. Mabbott konkludowa: Moga sie z nim kosztach . W omawianym teks tpliwos istniec niewielkie wa ci, z e mimo najlepszego nawet przeprowadzenia cie z zasady okrutne i nieludzkie. (...) Tylko gdyby nacjonalizm jest to posunie powro ci w swojej najbardziej agresywnej formie lub gdyby nie byo z powodo w gnie cie jakiegokolwiek cienia porozumiehistorycznych czy innych szansy na osia dzy mniejszos a wie kszos , wo zastosowac nia mie cia cia wczas powinno sie takie desperackie lekarstwo [kursywa dodana przez M.D.B.] 113. d brytyjski zdecydowa, z Do lipca 1942 r. rza e powyz sze kryteria zaistniay c na uwadze (przynajmniej w zasadzie) w przypadku Niemco w sudeckich, maja zanie kwestii wschodnich granic Niemiec. kompleksowe rozwia da kopii pierwszego Ro wnie waz ne jest, jak teraz wiemy, z e E. Bene zaz a dzy nim memorandum J.D. Mabbotta i z e moz na dostrzec podobien stwa mie d na uchodz a planem transferu uoz onym przez czechosowacki rza stwie. dzy tymi dwoma dokumentami musi zostac Bezpos rednia zalez nos c mie jeszcze wa tpliwos , z udowodniona ponad wszelka c , ale wydaje sie e E. Bene wykorzysta zaakcepdokument J.D. Mabbotta do sformuowania wiarygodnej polityki, kto ra 114 pracownicy towayby wadze brytyjskie . W tych zabiegach E. Bene i jego wspo gne li po cze s osia ci sukces, nawet jes li gabinet W. Churchilla odmo wi jednostronnego ogoszenia swojej decyzji na forum publicznym. d brytyjski w dalszym cia gu zajmowa sie zagadnieniem organizacji Rza dzyresortowy Komitet ds. transfero w ludnos ci. W grudniu 1943 r. powsta Mie Transferu Ludnos ci Niemieckiej (Interdepartamental Committee on the Transfer of pnego roku German Populations), kierowany przez J. Troutbecka, i w maju naste zanie kwestii mniejszos przedoz y swo j raport. Ro wniez Komitet popar takie rozwia ci 115 na pracy J.D. Mabbotta . w Europie, a jego zalecenia w duz ym stopniu opieray sie W lipcu 1944 r. Komitet ds. Zawieszenia Broni i Okresu Powojennego (Armistice and Post-war Committee) na czele z wicepremierem Clementem Attlee zbada ten raport. dzie ogrom ludzkich cierpien Zauwaz ono, z e towarzyszyc im [transferom] be , odbyc jakkolwiek konkludowano, z e transfery powinny sie , aby zapewnic poko j i bezpieczen stwo w regionie 116.
Toynbee, 10 August 1942; FO 371 39012 C1768918462 Mabbott to Central Department, 14 December 1944. 112 FO 371 47085 N 3308 20712 O. Harvey minute, 30 March 1945. 113 ARIIA 2011 J. D. Mabbott. Unpublished National Minorities manuscript, section C, s. 2, 5. 114 M. D. Brown, Dealing with Democrats..., s. 271-281. 115 FO 371 34462 C1458127918 Minutes of 1st meeting of the Interdepartmental Committee on the Transfer of German Populations, 7 December 1943, 11 December 1943; FO 371 39092 C504925012 Minutes of 3rd and 4th meetings of committee, 11 April 1944, C639122018 Final report of the committee, 13 May 1944, C865422018 War Cabinet Office Transfer of German Populations final draft, 26 June 1944. 116 CAB 123235 Armistice and Post-war Committee, note for Deputy Prime Minister, C. Attlee, from Sir Gilbert Laithwaite and Brigadier E. Jacob, 8 July 1944, agenda for meeting to be held on 20 July 1944.
63
Wraz z powoaniem w kon cu 1943 r. tro jstronnej Europejskiej Komisji Doradcego wypracowac czej (European Advisory Commission) ciaa maja plany , z przedmiotem powojennej odbudowy okazao sie e kwestia transferu staa sie dzy aliantami 117. 24 sierpnia 1944 r. rza d czechosowacki na uchodz dyskusji mie stwie przedoz y Komisji memorandum na temat transferu, a jego kolejne kopie wadzom amerykan skim, brytyjskim, francuskim i radzieckim 118. Nawet wo wczas W. Churchill i A. Eden nie chcieli dac E. Beneowi z adnych pewnych gwarancji, sprawy i nie zsynchronizuja dziaan dopo ki nie przedyskutuja zaro wno z Waszyng119. Biora c pod uwage coraz bardziej podrze dna pozycje tonem, jak i z Moskwa dnym Wielkiej Brytanii w koalicji okresu wojny, byo to nadzwyczaj rozsa y sie dopiero w lipcu 1945 r. po stanowiskiem 120. Wspo lne konsultacje rozpocze 121 , z zwoaniu konferencji poczdamskiej . Jej uczestnicy zgodzili sie e Sojusznicza Rada Kontroli (Allied Control Council) w okupowanych Niemczech powinna sie c strona deportacji 122. Rozstrzygnie to, z zaja techniczna e Rada rozmies ci przewaz aca cze s ja c transferowanych Niemco w sudeckich w sektorach amerykan skim, francuskim i radzieckim, w kaz dym razie poza sektorem brytyjskim 123. Wadze bezpos ciu i integracji brytyjskie nie odegraja redniej roli w deportacji, przeje wygnan co w. absolutnie jasno powiedziec Powinno sie , z e zaangaz owanie brytyjskiego MSZ propozycji transferowych byo zawsze marginalne, a studia wykonalw ewolucje na oficjalna polityke nos ci, kto re zlecao, automatycznie nie przekaday sie cej, niezalez Wielkiej Brytanii. Co wie ne brytyjskie rozwaz ania na temat wykonalte zostay po dugim czasie, ksztanos ci przymusowej deportacji ludnos ci podje pod wpywem brytyjskich dos toway sie wiadczen imperialnych, byy przeznaczone
117 FO 366 1331 X1225911509503 On establishment of EAC, 1 December 1943; FO 371 50657 U1021370 Minutes of 7th EAC meeting with Czechoslovak representatives, 14 February 1945. 118 FO 371 50658 U 31113970 Masaryk to EAC, 14 August 1944; FO 371 38946 C16563134712 Nichols to Foreign Office, including Czechoslovak memorandum on The Problem of the German Minority in Czechoslovakia, 28 November 1944; J. B. Schechtm an, Postwar Population Transfers in Europe, s. 35. 119 FO 371 47085 N 212320712 Nichols to Warner, record of a meeting between Bene, Masaryk and Churchill, 27 February 1945, Allen minute, 3 March 1945, N 2254 20712 FORD to Northern Department, The German Minority in the Czech Lands, 1 March 1945, N 2546 20712 Nichols to Foreign Office, 8 March 1945. 120 M. D. Brown, Dealing with Democrats..., s. 169-179. 121 FRUS, The Conference of Berlin (Potsdam Conference) 1945, Washington 1960, Vol.1, p225, pp242-243, Vol.2, s. 643-649. 122 FO 371 46811 C44159518 J. Harrison, British delegation in Berlin, to Troutbeck, 1 August 1945; FO 371 46812 C58059518 Troutbeck to Prime Minister Attlee, 13 September 1945; FO 371 46815 C78629518 Allied Control Authority, Coordinating Committee, preliminary overall plan for Transfer of Population, 24 October 1945, C88509518 Strang to Foreign Office, 23 November 1945, C88769518 Allied Control Authority, Plan for Transfer of German Populations, 17 November 1945. 123 HC Deb., 5th Series, Vol.417, Cols.1469-1471, 19 December 1945; J. B. Schechtm an, Postwar Population Transfers..., s. 79-82, 92-95.
64
Martin D. Brown
zania europejskich problemo do rozwia w mniejszos ciowych i rozwijay sie ro wnolegle do schemato w opracowywanych przez rzad czechosowacki na uchodz stwie. ogosic By jeszcze inny powo d, dla kto rego wadze brytyjskie wahay sie swoje poparcie dla transfero w. Wiedziay, jak mao jest prawdopodobne, z eby odbyy w sposo sie b dobrze zorganizowany i ludzki (jak zastrzega 12 art. Deklaracji wpywem, kto Poczdamskiej) i niepokoiy sie ry takie cierpienia mogyby wywrzec publiczna w pan na opinie stwach sojuszniczych 124. W TRANSFERU PUBLICZNA DEBATA BRYTYJSKA NA TEMAT PLANO Decyzja Nevillea Chamberlaina, by wspomo c antynazistowskich uchodz co w z pogranicznych regiono w Czechosowacji, bya motywowana znacznym wspo z czuciem, jakie spoeczen stwo brytyjskie okazao dla ich cie kiej doli po wrzes niu 1938 r. Z tego powodu podczas II wojny s wiatowej brytyjskie MSZ obawiao reakcji opinii publicznej na plany alianto ce powojennej reorganizacji sie w dotycza cia y zwaszcza kwestia zmiany granic Polski i usunie Europy 125. Kiedy szczego y wychodzic z rosna cym z niej niemieckiej mniejszos ci zacze na jaw, spotkay sie cho rem krytyki w mediach i parlamencie. Sprzeciwy nie byy powszechne, y ze strony stosunkowo maej, jednak bardzo wpywowej grupy, raczej pyne cej elite tworza ca brytyjska polityke zagraniczna 126. Wo wczas rozstanowia a sie tez dzy W. Jakschem a E. Beneem pocze gorzka wojna na sowa mie oraz ich zwolennikami na temat proponowanego transferu Niemco w sudeckich. c, te dyskusje antycypoway i nakres Ogo lnie mo wia liy ramy po z niejszych debat w okresie zimnej wojny. d brytyjski nie chcia sie zobowia zywac Jakkolwiek rza do konkretnych celo w sce Niemiec, jednak jego polityka wojennych, kto re miayby byc realizowane po kle nie zapobiega rozwaz aniu ro z norodnych propozycji na bardziej nieformalnych w Chatham House w styczniu 1940 r. forach 127. Na jednym z takich spotkan s E. Bene po raz pierwszy przedstawi moz liwos c przesiedlenia cze ci ludnos ci gu naste pnych 12 miesie cy w konserwatywnym czasosudetoniemieckiej 128. W cia dwa artykuy, w kto pis mie Nineteenth Century and After pojawiy sie rych przymusowego przesiedlania sprawiaja cych kopoty mniejro wniez popierano idee
FO 371 34462 C1458127918 Minutes of 1st meeting of the Interdepartmental Committee on the Transfer of German Populations, 11 December 1943. 125 P. Bell, John Bull and the Bear: British Public Opinion, Foreign Policy and the Soviet Union, London 1990, s. 1-24. 126 D. Cam eron Watt, Personalities and Policies. Studies in the Formation of British Foreign Policy in the Twentieth Century, London 1965, s. 1-15. 127 HC Deb, 5th Series, Vol.365, Cols.595-597, 15 October 1940; N. Nicolson (red.), Harold Nicolson, Diaries and Letters, 1939-1945, London 1967, s. 139. 128 ervinkov (red.), Dokumenty z historie c L. Othalov, M. C eskoslovensk politiky..., t. 1, s. 83-84, 101-103.
124
65
szos ci. Pierwszy z nich napisa Lewis B. Namier, drugi wydawca czasopisma, o prowadzic wasne badania Fredrick Voigt 129. Akurat wtedy Foreign Office zacze d czechosowacki na temat wykonalnos ci transferu ludnos ci. To samo czyni rza na uchodz stwie, kto ry w trakcie kolejnych dwo ch lat przedstawi i upowszechni wiele wasnych propozycji 130. W tym czasie W. Jaksch poinformowa wadze zrozumiaym, sprzeciwie wobec podobnych brytyjskie o swoim, zupenie zreszta sze dziaania nie wywoay wprawdzie powszechnej debaty sugestii 131. Powyz wie kszego kre gu oso cych opinie publicznej, ale zwro ciy uwage b ksztatuja na termin transfer. publiczna na forum publicznym Pierwszy sprzeciw wobec plano w transferu pojawi sie dopiero w kon cu 1943 r. Artyku w paz dziernikowym wydaniu Political Quarterly te propozycje, krytykowa nacjonalistyczne podstawy, na kto rych opieray sie i ostrzega, z e mogyby wprowadzic precedens dla eksmisji biaych osadniko w cy z Rumunii w artykuu, pochodza z europejskich kolonii 132. Jeden z autoro z Serwisem Badan akademik David Mitrany, niedawno rozsta sie Zagranicznych c sie na jego instrumentalne traktowanie spraw zagraniczi Prasy, nie godza d owany w przygotowania memorandum J.D. Mabbotta i sta nych 133. By zaangaz 134 cej, artyku D. Mitranyego odzwierdokadnie wiedzia, co zawiera . Co wie cymi sie powojennymi planami alianto ciedla obawy przed wyaniaja w, wyraz ane teraz przez kilku innych eksperto w. Ws ro d nich byli i A. J. Toynbee i F. Voigt. Ten dy w kwestii transferu i stawa sie ostatni zrewidowa swoje wczes niejsze pogla coraz bardziej krytyczny wobec stanowiska Moskwy w stosunku do Polski 135.
129 L.B. Nami er, From Vienna to Versailles, The Nineteenth Century and After 127, February 1940, Nr 756, s. 162; red., The Situation, The Nineteenth Century and After 129, February 1941, Nr 768, s. 117. 130 E. Bene, The New Order in Europe, The Nineteenth Century and After 130, September 1941, Nr 775, s. 154; tenz e, The Organization of Postwar Europe, Foreign Affairs 20, January 1942, nr 2, s. 226-242; J. Rychlk, T.D. Marzik, M. Bielik (red.), R.W. Seton-Watson and his Relations with the Czechs and Slovaks: Documents, 1906-1951, t. 1, Praha i Martin 1995, s. 601-615; Central Europe Observer 30 V 1941; E. Tborsky , Politics in Exile, 1939-1945, w: V.S. Mamatey, R. Lua (red.), A History of the Czechoslovak Republic, 1918-1948, Princeton 1973, s. 334-335; J. B. Schechtm an, Postwar Population Transfers..., s. 58-64. 131 FO 371 26392 C1000263912 Makins minute, 4 September 1941; F. D. Raka, The Treuegemeinschaft Sudetendeutscher Sozialdemokraten..., s. 3-5. 132 A. Fisher, D. Mitrany, Some Notes on the Transfer of Populations, The Political Quarterly 14, October-December 1943, Nr 4, s. 363-371. 133 London School of Economics, David Mitrany papers (LSEMitrany), League of Nationals and proposals leading to 1944, Box 1; J. Drinkwater, Sir Harold Nicholson and International Relations..., s. 171-173; D. Mitrany, A Working Peace System, Chicago 1966, s. 14, 36-54. 134 ARIIA 2011 Confidential minutes of meeting held on 20 May 1940; LSEMitrany, Human Rights Box, copy of Mabbott Memorandum (1940), note from Mitrany to Mabbott, undated. 135 P. Bell, John Bull and the Bear..., s. 88-105; S. Orwell, I. Angus (red.), The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, t. 3: As I Please, 1943-1945, London 1968, s. 122; W. H. McNeill, Arnold J. Toynbee..., s. 183-185, 198-199; F. Voigt, Integration or Disintegration?, Nineteenth Century and After 134, September 1943, Nr 799, s. 97-106; tenz e, Constants in Russian
d Zachodni 2008, nr 2 5 Przegla
66
Martin D. Brown
W rezultacie kwestia polska bardziej niz kwestia sudetoniemiecka wprowadzia na forum publiczne temat przymusowej relokacji mniejszos ci. li powaz dania Stalina, domagaja cego sie W 1943 r. alianci zacze nie traktowac z a dnym przesiedleniem wie kszej liczby polskich zmiany polskich granic wraz z niezbe d brytyjski czu sie zobowia zany do przedstawienia i niemieckich cywilo w. Rza 136 tres ci tych narad parlamentowi . W styczniu 1944 r. New Statesman and Nation artykuo cych podobne rozwia zania i pie tnuja cych opublikowa serie w atakuja wygnanie mniejszos ci jako niecywilizowane 137. The Times wkroczy do boju c wste pniak takz cy ostre sowa przeciw transw lutym, zamieszczaja e zawieraja ferom. Artyku napisa D. Mitrany na zamo wienie E.H. Carra 138. Czechosowacki d na uchodz kampania , kto rza stwie odpowiedzia na ataki skoordynowana ra miaa spowodowac publiczne poparcie dla jego plano w. Listy napisano, mowy wygoszono, a jeden z ministro w E. Benea, Hubert Ripka, przedstawi stanowisko du w sprawie transfero zycznej publikacji The Future of Czechorza w w angloje slovak Germans (Przyszos c czechosowackich Niemco w), w kto rej bezpos rednio W. Jakscha 139. zaatakowa polityke sama opinie W. Jaksch by ro wnie zdeterminowany, aby wykorzystac te do zapobiez publiczna enia jakimkolwiek transferom 140. Podziela obawy i razem z nim przekaza kopie F. Voigta co do kontakto w E. Benea z Moskwa du czechosowackiego do New York Times 141. W sierpniu The propozycji rza Economist skrytykowa poparcie W. Churchilla dla pokoju kartagin skiego zaproponowanego Niemcom, poniewaz zawiera odszkodowania, reparacje, aneksje terytorialne i transfer ludnos ci 142. Tymczasem dowodzio czasopismo
Foreign Policy (Parts One and Two), Nineteenth Century and After 134, November, December 1943, Nos. 800, 802, s. 193-200, 241-247; tenz e, Pax Britannica, London 1949, s. 118-152, 152-162, s. 506, 512. 136 HC Deb., 5th Series, Vol.395, Cols.1424-1438, 14 December 1943; Vol.397, Cols.679-795, 22 February 1944. 137 Niepodpisany, Captives and Exiles, New Statesman and Nation 27671, 1 I 1944, s. 3; Niepodpisany, The Future of Poland, New Statesman and Nation 27673, 15 I 1944, s. 35; H. N. Brailsford, Reflections on Frontiers, New Statesman and Nation 27674, 22 I 1944, s. 54-55; Niepodpisany, Post-war Europe, New Statesman and Nation 27674, 22 I 1944, s. 102. 138 LSEMitrany, Human Rights Box, typed draft of Transfer of populations editorial; The Times 16 II 1944. 139 ARIIA 81020 Private discussion meeting, Dr. F. V. Van Der Bijl, member of the Czechoslovak Ministry of Foreign Affairs, 26 April 1944, s. 2; List opublikowa Edvard Tborsky w: The Times 18 II 1944; H. Ripka, The Future of the Czechoslovak Germans, London 1944, s. 13-16, 21-28; E. Bene, Pame ti..., s. 312-331. 140 FO 371 34330 C117249612 Nichols to Roberts on H. Ripkas complaints about Jakschs activities, 6 October 1943; FO 371 38945 C13142134712 copy of Ripkas reply to Jakschs statement of his policies 1 August 1944, 30 August 1944; BL, pamphlet, W. Jaksch, Mass Transfer of Minorities, London 1944 (reprinted from Socialist Commentary); D. Brandes, Der Weg zur Vertreibung..., s. 206-214, 314-329; W. Jaksch, Europes road to Potsdam, s. 393-404. 141 The New York Times 10 VIII 1944. 142 Niepodpisany, Terms for Germany, The Economist 1475268, 12 VIII 1944, s. 205-207.
67
wymagac cego na warunkach Karty powinno sie umiarkowanego pokoju bazuja zaniem opowiada sie W. Jaksch. Atlantyckiej z 1941 roku. Za takim samym rozwia pogla do Wymiane w uwien czya debata w Izbie Gmin 15 grudnia 1944 r., podczas kto rej W. Churchill i A. Eden w kon cu ogosili swoje poparcie dla cia wszystkich Niemco usunie w z Polski i ogo lnie dla transfero w byo to du na ten temat 143. Posowie podzielili sie na pierwsze publiczne os wiadczenie rza propolskie i proradzieckie stronnictwa, a jeden z czonko w Izby Gmin nawet , z ne oskarz y kolege e jest z aosnym sugusem polskich reakcjonisto w 144. Rozbiez juz kierunki po z niejszych zimnowojennych dyskusji zarysoway sie wo wczas jasno, znamienne dla rosna cej w Wielkiej Brytanii a o wczesne komentarze stay sie zku Radzieckiego i ideologii komunistycznej, zwaszcza opozycji wobec Zwia cej sie sytuacji w Polsce i Grecji 145. ws wietle pogarszaja c do pocza tku 1945 r. koncepcji transferu pos cono znaczna uwage Tak wie wie dwie spo w mediach brytyjskich. Pojawiy sie jne szkoy mys lenia. Pierwsza, z propozycjami proczechosowacka i jednoczes nie antyniemiecka, zgadzaa sie transferu. Druga, o pierwotnym nastawieniu antykomunistycznym i humanitarcej, jakkolwiek wadze brytyjskie udzieliy nym, bya im przeciwna. Co wie E. Beneowi tymczasowego poparcia w kwestii transfero w w lipcu 1942 r., nie chciay rozgaszac tego faktu. Obrone tej polityki pozostawiono czechosowacdowi na uchodz a sie wia zac kiemu rza stwie. W kon cu caa sprawa zacze ze cym napie ciem w stosunkach mie dzy Wschodem a Zachodem. wzrastaja Po zakon czeniu wojny w Europie pierwszym zadaniem alianto w miao byc ustanowienie wadz okupacyjnych w Niemczech i Austrii, zapewnienie tym regionom podstawowych s wiadczen i uatwienie repatriacji okoo 7 mln tzw. tych celo dipiso w 146. Realizacje w komplikowa fakt, z e miliony niemieckich cywilo w w s rodkowej i wschodniej Europie zostao ro wniez zmuszonych do to szybki opuszczenia swoich domo w. W wyzwolonej Czechosowacji wzie sto niei brutalny odwet na Niemcach sudeckich, kto rych Czesi uwaz ali (cze ta kolumne i kolaboranto ce z nich bezpodstawnie) za pia w nazistowskich. Tysia zostao wygnanych i zabitych podczas penego spontanicznych dziaan i chaosu lata 1945 r. 147
HC Deb., 5th Series, Vol.406, Cols.1483-78, 1563-1578, 15 December 1944. HC Deb., 5th Series, Vol.406, Col.1548, 15 December 1944. 145 HC Deb., 5th Series, Vol.406, Cols.164-170, 30 November, Cols.356-365, 5 December, Cols.908-1010, 8 December 1944; H. Richter, British Intervention in Greece: From Varkiza to Civil War, February 1945 to August 1946, London 1985, s. VIII-XI, 1-7, 536-539; H. Vlavianos, Greece, 1941-49: From Resistance to Civil War, Oxford 1992, s. 43-54, 248-254. 146 FO 1052302 Co-ordination liaison notes from Director Displaced Persons (DP) branch, Brigadier A.G. Salisbury-Jones, 14 July-5 October 1945; War Office files (WO) 202620 Weekly Reports by the Combined Displaced Persons Executive (CDPX), July to November 1945; M.J. Proudfoot, European Refugees, 1939-52. A Study in Forced Population Movement, London 1957, s. 158-188, 228-240; The Times 8 VIII 1945 i 13 IX 1945. 147 J. B. Schechtm an, Postwar Population Transfers..., 1945-1955, s. 50-98; T. Stane k, Odsun eskoslovenska, 1945-1947, Praha 1991, s. 52-86; J. Tampke, Czech-German Relations..., Ne mcu z C s. 89-93.
144 143
5*
68
Martin D. Brown
tkach Wies ci o tych wydarzeniach dotary do Wielkiej Brytanii juz w pocza czerwca. Kiedy The Times relacjonowa sytuacje w Czechosowacji, W. Jaksch , z pcy wojenni otrzymali wie ksza ochrone ze strony skarz y sie e nazistowscy przeste e czeskie alianto w niz niewinni niemieccy cywile 148. The Economist ostrzega, z powania z Niemcami sudeckimi stwarzaja ryzyko powto metody poste rzenia rasispoway opowies ci w Manchester towskich wypaczen hitleryzmu 149. Za tym naste Guardian i Daily Mail o domniemanych czeskich potwornos ciach popenianych canie sie nad nimi z niej oskarz enia o zne w stosunku do Niemco w sudeckich 150. Po dzy soba w dziale korespondencji New Statesmana Wenzel wymieniali mie cy sie Jaroslav Csar Jaksch, wydawca czasopisma i czeski emigrant podpisuja 151. Foreign Office bardzo uwaz nie s ledzio te wydarzenia i nawet zapewniao W. Jakscha o swojej trosce. W tym czasie brytyjski ambasador w Pradze, na P. Nichols, informowa Londyn, jakie skutki te negatywne relacje wywieraja jego gospodarzy 152. d brytyjski zosta po raz pierwszy wzie ty Po szes ciu latach od chwili, kiedy rza w Izbie Gmin w krzyz owy ogien pytan na temat sudetoniemieckich uchodz co w, ich ponownie przedmiotem debaty. Nowo wybrany rza d laburzystowski los sta sie w trudnej sytuacji, poniewaz Clementa Attlee znalaz sie musia bronic alianckiej polityki transfero w. Oskarz enia o antykomunizm paday pod adresem tych parlamentarzysto w, kto rzy, jak Eleanor Rathbone 153 i Richard Stokes, sprzeciwiali sposobowi traktowania Niemco sie w przez Czecho w i Polako w. Zaro wno E. Rathbone, jak i R. Stokes cytowali raporty (otrzymane z ich wasnych, nieujawnionych sudetoniemieckich z ro de) o masakrach, masowych zgonach spowodowanych godem, gwatach i podych warunkach w czechosowackich obozach internowania 154. Informacje brytyjskiego MSZ na ten temat byy jednoznaczne, co wytyczne dla ministro cych na pytania R. Stokesa: otrzyukazuja w, odpowiadaja ce raporty, aby dac malis my wyczerpuja jasno do zrozumienia, z e prawda jest
148 HC Deb., 5th Series, Vol. 411, Cols.1632-1633, 1686-1687, 13 June 1945; The Times 7 VI 1945; List Wenzela Jakscha, Eugena De Witte, Franza Katza w: The Times 14 VI 1945. 149 The Economist 1485312, 16 VI 1945, s. 807-808. 150 Manchester Guardian 3 VIII 1945; Daily Mail 6 VIII 1945. 151 Czeski korespondent, Report from Prague, New Statesman and Nation 29749, 30 VI 1945, s. 418; Korespondent ostatnio w Czechosowacji, Czechs and Germans, New Statesman and Nation 30755, 11 VIII 1945, s. 90-91; Wenzel Jaksch, list, New Statesman and Nation 30757, 25 VIII 1945, s. 127; Jaroslav Csar , list, New Statesman and Nation 30759, 8 IX 1945, s. 161. 152 CAB 1953 War Cabinet minutes, C.M. (45), 7 August 1945; FO 371 46810 various files, 4 January to 11 July 1945; FO 371 46814 C70019518 , W. H. McNeill to Jaksch, 23 August 1945, C73179518 Nichols, Prague Embassy, to Foreign Office, 19 October 1945. 153 S. Pederson, The Member for Refugees, History Today 54, May 2004, Nr 5, s. 42-49. 154 HC Deb., 5th Series., Vol.414, Cols.247-8, 360-370, 10 October, Col.1816, 22 October, Col.2009, 24 October, Cols.2351-2454, 26 October 1945; Vol.415, Cols.416-418, 31 October, Cols.986-1018, 5 November, Cols.1448-1450, 8 November 1945; Vol.416, Cols.10-11, 19 November, Cols.430-31, 21 November, Cols.544-545, 21 November, Cols.871-873, 26 November, Col.1495, esky ch zemch, 1945-1948, 28 November, Cols.2320-21, 5 December 1945; por. T. Stane k, Tbory v C Tillia 1996.
69
d publikowane prawdopodobnie o wiele gorsza niz to wszystko, co byo dota w brytyjskiej prasie.... To, co sie dzieje we Wschodnich Niemczech, jest prawdopodobnie ro wnie okropne jak wszelkie europejskie katastrofy od stuleci 155. du byo jasne: niemiecka mniejszos Niemniej stanowisko rza c w s rodkowej Europie miaa zostac transferowana i temu procesowi nic nie mogo zapobiec i nie zapobiego 156. zime 1945 r. Ro bronic Dyskusje trway przez caa z ne osobistos ci staray sie dz powania z Niemcami sudeckimi. ba atakowac czechosowacki sposo b poste Ws ro d nich Shiela Grant-Duff popara deportacje, a Bertrand Russel, G.E.R. Gedye, cie biskup Chichester, i F. Voigt byli im przeciwni ale byo juz za po z no na podje dzojakichkolwiek dziaan , aby zapobiec temu, co w istocie zostao z go ry przesa ne 157. 5 grudnia czechosowacki minister spraw zagranicznych, Jan Masaryk, dziemy sie z nimi poinformowa The Times: Skon czylis my z Niemcami... Be c po sie pod nadzorem z niej rozpocza cakowicie rozwodzic 158. Niecay miesia dzynarodowym transfer Niemco mie w sudeckich z Czechosowacji do okupowanych Niemiec 159. Wiele kluczowych zagadnien , o ile nie wszystkie, o kto rych dyskutowano tych jeszcze przed kon w trakcie minionych szes ciu lat, zostao podje cem 1945 r. ca mu Z tamtego okresu moz na wywodzic spory o legalnos c transferu, towarzysza s tku uz przemoc, o liczbe miertelnych ofiar. Ponadto od samego pocza ywano dz termino w transfer lub wygnanie, aby wyrazic poparcie ba sprzeciw wobec tej w oczy cakowita nieobecnos dziaalnos ci, podczas gdy rzuca sie c w dyskursie terminu czystka etniczna.
KONKLUZJE
Brytyjska polityka wobec Wenzela Jakscha i kwestii sudetoniemieckiej od doraz paz dziernika 1938 r. do grudnia 1945 r. ksztatowaa sie nie, krok po kroku. raczej w odpowiedzi na nieprzewidziany rozwo Wypracowywano ja j wypadko w dzynarodowej i w reakcji na wewne trzna opinie publiczna niz w sytuacji mie z go strategia . Z tych powodo zgodnie z wytyczona ry, spo jna w sudetoniemieckim
155 FO 371 46814 C70059518 Foreign Office brief prepared for the Minister, H. McNeil, 10 October 1945. 156 HC Deb., 5th Series, Vol.416, Cols.763-764, 23 November; Vol.417, Cols.1470-1471, 19 December 1945. 157 ARIIA 81154 Private disscussion meeting, Impressions of a visit to Prague by Miss Shiela Grant-Duff, 22 November 1945, s. 3-7; The Times 8 X 1945; Daily Herald 9 X 1945; Manchester Guardian 11 X 1945; H. N. Brailsford, list, New Statesman and Nation 30765, 20 X 1945, s. 262-263; List Bertranda (Lorda) Russella w: The Times 23 X 1945; S. Grant-Duff, list, New Statesman and Nation 30766, 27 X 1945, s. 280-281; F. Voigt, Opinion and Policy, Nineteenth Century and After 138, October 1945, Nr 824, s. 145-155; F. Voigt, Orderly and Humane, Nineteenth Century and After 138, November 1945, Nr 825, s. 193-205. 158 The Times 5 XII 1945. 159 eskoslovenska..., s. 169-239. T. Stane k, Odsun Ne mcu zC
70
Martin D. Brown
tuz uchodz com zaoferowano pomoc finansowa po ukadzie monachijskim. Decyzja cia pewnych zobowia zan ta zobligowaa wadze brytyjskie do podje prawnych i do zainicjowania politycznych stosunko w z W. Jakschem. Po wybuchu wojny cao W. Jakscha i E. Benea do ustanowienia w 1939 r. brytyjskie MSZ zache wspo lnego frontu, ale bez efektu. Zastrzez enia, kto re Brytyjczycy wysuwali wobec du czechosowackiego na uchodz uznania rza stwie, nie odzwierciedlay bynajmniej ich ukrytej sympatii do Niemco w sudeckich, ale byy raczej rezultatem zawartych d E. Benea okaza sie bardziej wczes niej porozumien . Po pewnym czasie jednak rza c przydatnym sojusznikiem niz W. Jaksch ze swymi wspo pracownikami, wie z udzielania pomocy sudetoniemieckim brytyjskie MSZ po cichu wycofao sie uchodz com w Wielkiej Brytanii. o zamawiac Foreign Office zacze analizy na temat ewentualnej przydatnos ci cego transferu ludnos ci juz w 1940 r., co stanowi typowy przykad wyprzedzaja pragmatyzmu tej instytucji. Alianci mogli przeciez w kon cu uznac to desperackie zanie. Niezalez lekarstwo za najbardziej korzystne rozwia nie od tego, jak bezdny i brutalny moz dzis zac wzgle e sie wydawac o w plan, transfery miay rozwia kwestie mniejszos ci w Europie i poprawic regionalne bezpieczen stwo. Chociaz transfero w sudeckich Niemco w z Czechosowacji nie moz na uznac za dobrze s usankcjonowanych w polityce mie dzyzorganizowane i ludzkie, byy one cze cia narodowej i nadzorowanych proceso w w odro z nieniu od czystek etnicznych w Jugosawii w latach 90. ubiegego wieku. W. Jaksch bez powodzenia usiowa zapobiec planom przesiedlen . Jednak c je, pomo oso cych brytyjska opinie kwestionuja g wraz z grupa b ksztatuja pooz , kto wojne publiczna yc fundamenty pod dyskusje ra przetrwaa zimna i trwa nadal.
Tumaczenie Dorota Les niewska
ABSTRACT British policy towards W. Jaksch and the Sudeten German issue from October 1938 to December 1945 was shaped on a short-term basis in response to developments on the international scene and the voice of the public opinion. Following the signing of the Munich Pact, the British authorities offered the Sudeten German refugees financial aid, established political contacts with W. Jaksch and assumed a number of legal obligations. When the government of E. Bene turned out to be a more useful ally, the Foreign Office quietly backed out of providing assistance to the Sudeten Germans in Great Britain. The author presents the involvement of the British government in the development of plans to transfer the Sudeten Germans from Czechoslovakia: from 1940 the Foreign Office commissioned analyses on the usefulness of human transfer. Ultimately, the allies came to recognize this desperate medicine as the most advantageous solution of the minority issue in Europe and improvement of regional security. The author describes the emergence of an opposition against those proposals in Great Britain. He shows how W. Jaksch unsuccessfully tried to prevent the plans of the relocation and how by putting them into question, together with a group of people who shaped the British public opinion he managed to have a decisive impact on Western historiography, initiating a debate that survived the cold war and continues even today.

Desperackie Lekarstwo" Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wobec Kwestii Sudetoniemieckiej" (Paz Dziernik 1938 - Grudzien 1945)

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Desperackie Lekarstwo" Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wobec Kwestii Sudetoniemieckiej" (Paz Dziernik 1938 - Grudzien 1945)

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2

MARTIN D. BROWN Martin D. Brown Londyn

Desperackie lekarstwo BRYTYJSKA POLITYKA WOBEC KWESTII SUDETONIEMIECKIEJ W LATACH 1938-1945

d Zachodni 2008, nr 2 4 Przegla

d Zachodni 2008, nr 2 5 Przegla

Vous aimerez peut-être aussi