Vous êtes sur la page 1sur 103

1

www.ebooksbrasil.org
2

Do Progrcsso Sua Lci c Sua Causa
Hcrlcri Scnccr
Traduao
Eduardo Salguciro

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

Fonic-lasc Digiial
Digiializaao dc cdiao cn acl
Ediiorial Inqucriio, Lisloa, 1939

2002 Hcrlcri Scnccr
3

NDICE
Noia Ediiorial. 5
NOTA. 7
I En quc consisic o rogrcsso. 12
II O rogrcsso na naiurcza. 16
III O rogrcsso no nundo organico. 22
IV O rogrcsso na socicdadc. 30
V O rogrcsso na linguagcn c nas lclas arics.
37
VI Naiurcza ncccssaria da causa do rogrcsso.
Enunciaao da lci c sua univcrsalidadc. 57
Noias. 102
4

DO PROGRESSO
SUA LEI E SUA CAUSA

or
HEFDEFT SPENCEF
TFADUO DE
EDUAFDO SALCUEIFO
5

Nota Editorial

Esia cdiao, alcn dc iornar accssvcl ao
cvcniual lciior una olra dc Scnccr quc, clas
csquisas quc fiz, iornou-sc rara, icn alguns
oljciivos quc gosiaria dc dciar aqui assinalados.
En rinciro lugar, cIanar a aicnao das
novas gcracs ara un auior quc icvc una
inoriancia nuiio grandc cnirc nos nos fins do
scculo XIX c incio do scguinic.
En scgundo, scndo Scnccr rcuiado
(ncsno clos quc so o conIcccn or icrcciros,
ou or rodacs, cono sc csia iornando usual}
cono un darwinisia social", sua noao dc
rogrcsso" c nuiio nais rica c insiiganic do quc
a noao vulgar quc o icrno ionou nos dias dc
Iojc.
Isso, cscro quc fiquc claro na caa" do
rcscnic volunc.
algo quc fica clarssino cn TIc Fst
Pnccs, cn quc roc, crcssancnic, UM
SISTEMA DE FILOSOFIA", nao dc Sociologia, cono ja
cIcguci a lcr, consiiiuindo Os Princios dc
Sociologia" acnas una das arics da olra.
6
Adcnais, longc dc dcfcndcr un dcicrninisno
do rogrcsso", dciava anla nargcn ara a
aao Iunana, cn dircao ao rogrcsso ou
dcgradaao, cono dcclara crcssancnic nos
cnsaios quc virian a consiiiuir o TIc Mun Vcsus
TIc Stutc.
Lcr ou rclcr Scnccr Iojc, quando, nais quc
nunca anics, acs Iunanas odcn rcsuliar na
roria cicrninaao das nais lasicas condics
da cisicncia Iunana no lancia, quando a fc na
Cicncia c no Progrcsso arciais sulsiiiuiran
junio a nuiios o rcsciio dcvido Naiurcza c
Unidadc csscncial do Todo, c, clo ncnos, un
lon anidoio.
Alcn do icio dc Scnccr, oianos or
nanicr ncsia cdiao, cn fair usc" a Noia do
Traduior, Eduardo Salguciro, da Ediiorial
Inqucriio c concnic das lciras cn Poriugal,
cla rclcvancia do icio ara lcncfcio do lciior.
Tcotono Snocs
Invcrno, 2002
7

NOTA

Hcrlcri Scnccr, filosofo c sociologo dos nais
noiavcis da Inglaicrra, nasccu cn Dcrly (27 dc
Alril dc 1820} c norrcu cn DrigIion (8 dc
Dczcnlro dc 1903}.
Eis un filosofo singular quc nada dcvc s
univcrsidadcs quc nao frcqucniou ncn ao
cIanado cnsino classico, quc nunca rccclcu.
Scnccr c aoniado cono un arguncnio dccisivo
conira os quc sulordinan ao cnsino classico ioda
a discilina ncnial c ioda a caacidadc dun
lalor vcrdadcirancnic sisicnaiico. Tudo isio,
con cfciio, sc cnconirou cn Scnccr, aliado a
una inicligcncia infaiigavcl anic as nais arduas,
causiivas c ara ianios ouiros
dcsalcniadoras iarcfas.
Scnccr, dcsdc nuiio ccdo, scniiu-sc airado
clas Iioicscs cvolucionisias, c, dcsdc as
rinciras inicrrogacs da sua inicligcncia anic o
fcnncno do Univcrso, nao c difcil adivinIar nclc
una organizaao ncnial aliancnic doiada ara,
nos donnios nciafsicos, rcalizar iralalIo
cssou. Nao c ousado, orcn, afirnar quc na
sua olra sc cnconiran claros vcsigios da
influcncia dun Siuari Mill, dun DcniIan, dun
Hanilion, dun Adan SniiI, dun MaliIus, a
8
quc nao foi csiranIa a sua icndcncia filosofico-
sociologica.
Aic aos 40 anos Scnccr considcra quc a sua
vida foi acnas nsccuncu. Enircianio, quc
aiividadc singular a sua, dcsdc o losqucjo Social
Esiaiics" (1830}, assando or TIc dcvcloncni
IyoiIcsis" (1852}, A ncw iIcory oi oulaiion"
(1852}, Manncrs and fasIion" (1854}, TIc
gcncsis of Scicncc" (1854}, Educaiion Iysical,
iniclcciual and noral" (1861}, Firsi Princiics"
(1862}, TIc classificaiion of Scicncc" (1864},
Princiics of Diology" (1867}, TIc Siudy
Sociology" (1873}, TIc noral of iradc" (1874},
cic.!
O cnsaio agora includo nos Cadcrnos
Inqucriio (Progrcss, iis law and causc"} c dc
1857 c nclc sc cnconira, cn grandc aric, a
csscncia das concccs scnccrianas.
Para Scnccr, a filosofia c o salcr ioialncnic
unificado, c na cvoluao dcvc luscar-sc a lci
fundancnial do Univcrso. O rinciro csiado
univcrsal c a nassa Ionogcnca, infornc c
confusa. a fasc nclulosa, quc sc difcrcncia cla
condcnsaao, quc da origcn ao sisicna
lanciario cn quc a Tcrra sc inicgra, inicialncnic
cn csiado gnco. Pclo csfriancnio gradual,
aarccc a rincira canada icrrcsirc a crosia
, os coniincnics, os narcs, cic.
9
A vida, na sua forna rudincniar o
otousnu roduz-sc no nundo univcrsal,
or conlinacs qunicas indcfinidancuic
conlcas. Pcla ininicrruia difcrcnciaao c
conccniraao, o roiolasna dcscnvolvc-sc c da
lugar vida organica, vcgcial c aninal.
Pcla narcIa coninua do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco, os scrcs iornan-sc cada vcz nais
difcrcnciados c conlcos. A sua cisicncia,
rclacionada con os ncios dc conscrvaao,
dcscnvolvc-sc sulnciida a crnancnic luia, cn
quc iriunfan os nais aios.
O aarccincnio do sisicna ncrvoso nos
organisnos assinala o onio culninanic da
cvoluao aninal, dondc o Ioncn roccdc.

Nao rcicndcnos fazcr una snicsc da
filosofia dc Scnccr, ncn scria ossvcl fazc-la cn
iao acanIados noldcs cono os csialclccidos clo
oljciivo dos Cudcnos Inqucto. Algunas noias,
orcn, cran ncccssarias, ara nclIor
conrccnsao do quc o rcscnic cnsaio dc
Scnccr significa no conjunio da sua olra.
Para Scnccr o Univcrso cvoluciona; c
cvolucionar c ogcd; rogridc, no scu
conjunio, cono rogridcn as ccuus, quc o
consttucn ou IuItun. E scndo a causa
10
dcicrninanic dcssc rogrcsso, cn iodas as
ordcns, asironnica, gcologica, organica,
social, cconnica, cic. conun a iodas clas,
dcvc odcr crinir-sc cn funao dcsic airiluio;
dcvc Iavcr un caraicr conun a iodas as
iransfornacs. A coninua assagcn do
Ionogcnco ara o Icicrogcnco dcvc asscniar
nuna lci quc odc dcnoninar-sc da
tunsonuuo c cnunciar-sc dcsic nodo. todu u
cuusu oduz nus dc un ccto" ou todu u ou
utuu oduz nus dunu nodcuuo". E cono
cada nodificaao roduzida c causa douiras,
icrcnos os cfciios, con o icno, nuliilicados
indcfinidancnic aic ao invcrosnil.
Mas Scnccr c un filosofo Ioncsio, c salc
quc, dcois da sua icsc, ncn iudo sc csclarccc.
Nao c un filosofo cIcio dc ccriczas, dognaiico
c iniransigcnic. Por isso icn o cuidado, cauicloso
c angusiiado, dc nos dizcr. As gcncralizacs
rcccdcnics icn valor, nao ara a gcraao das
coisas cn si ncsnas, nas ara a sua gcncsc, ial
cono sc arcscnia conscicncia Iunana. Dcois
dc iudo o quc ficou diio, o dcrradciro nisicrio fica
iao oculio cono danics". E a scguir. O Ioncn
dc cicncia, conicnic con scguir a vcrdadc,
convcncc-sc nais rofundancnic, a cada nova
dcscolcria, dc quc o Univcrso c un rollcna
insoluvcl.
11
Ncsic caso, o Ioncn dc cicncia c o filosofo
confundcn-sc. E cniao Iavcra qucn,
ncfisiofclicancnic, crgunic.
Podc cniao salcr-sc ara quc scrvc a
filosofia?...
Ao quc nuiios odcrao rcsondcr.
Para confirnar quc nada salcnos...
E. S.
12

DO PROGRESSO
SUA LEI E SUA CAUSA

I
EM QUE CONSISTE O PROGRESSO

PECA or indcfinido c vario o concciio quc
Ialiiualncnic sc faz do ogcsso. Dcsigna,
unas vczcs, ouco nais quc un sinlcs
crcscincnio, cono quando, ao iraiar-sc duna
naao, sc aicndc ao nuncro dos Ialiianics c
cicnsao do icrriiorio; ouiras, rcfcrc-sc
quaniidadc dos roduios naicriais. ial ocorrc
quando nos dcicnos no adianiancnio da
agriculiura ou da indusiria; Ia casos, ainda, cn
quc o criicrio aicndc qualidadc sucrior dcsics
roduios ou aos novos c aos nclIorcs ncios dc
olic-los. Por ouiro lado, quando falanos dc
rogrcsso iniclcciual c noral, rcfcrino-nos ao
csiado dos indivduos ou do ovo ondc sc roduz;
nas, ao aludir aos rogrcssos dos
conIccincnios, da cicncia, das arics, icnos
rcscnics ccrios rcsuliados alsiraios do
cnsancnio c da aiividadc Iunana.
13
Nao olsianic, a conccao vulgar do
rogrcsso nao so c nais ou ncnos vaga nas aic
crrnca cn alio grau. Aicndc ncnos rcalidadc
do rogrcsso do quc s circunsiancias accssorias
quc o aconanIan. da ncnos inoriancia
sulsiancia do quc sua sonlra. O rogrcsso quc
sc olscrva na inicligcncia da criana, quando
csia sc iransforna cn Ioncn, ou na do sclvagcn
quando sc civiliza, faz-sc consisiir vulgarncnic
no naior nuncro dc faios conIccidos ou dc lcis
conrccndidas; cn rigor, orcn, o rogrcsso
consisic nas nodificacs inicriorncnic
ccrincniadas, das quais o dcscnvolvincnio da
inicligcncia c ncra crcssao.
Suc-sc quc o rogrcsso social consisic na
naior c nais variada roduao dos oljcios
ncccssarios saiisfaao das nossas ncccssidadcs,
na crcsccnic scgurana cssoal c da roricdadc
c na anliiudc conccdida lilcrdadc dc aao.
Todavia, o rogrcsso social, rigorosancnic
cnicndido, consisic nas iransfornacs dc
csiruiura do organisno social, causa dondc
dcrivan as conscqucncias quc sc olscrvan. A
idcia conun c iclcologica. Os fcnncnos
considcran-sc acnas na sua rclaao con a
fclicidadc Iunana; c cnsa-sc quc so dcvcn
rcuiar-sc rogrcssivas aquclas iransfornacs
quc, dircia ou indirciancnic, icndcn a auncniar
csia fclicidadc, fazcndo, or conscguinic,
dccndcr o scu caraicr, na rclaao a quc nos
14
circunscrcvcnos, da rcfcrida icndcncia. Nao
olsianic, ara lcn sc conrccndcr o rogrcsso,
dcvcnos invcsiigar a naiurcza dc iais
iransfornacs, con alsoluia indccndcncia da
nossa individualidadc.
Dciando, or ccnlo, dc olscrvar as
succssivas rcvolucs gcologicas roduzidas na
icrra cono iransfornacs quc gradualncnic
nclIoran as suas condics dc Ialiialilidadc
ara o Ioncn, c orianio, cono un ogcsso
gcologico, dcvcnos rocurar disccrnir o caraicr
conun dcsias iransfornacs, isio c, a lci a quc
olcdcccn. E assin cn rclaao a iodos os ouiros
casos. Dciando dc lado as conscqucncias
conconiianics c lcncficas, dcvcnos invcsiigar o
quc c o rogrcsso cn si ncsno.
Fclaiivancnic ao rogrcsso dos organisnos
individuais no dccurso da sua cvoluao, o
rollcna foi rcsolvido clos alcnacs. As
invcsiigacs dc Wolf, Cocic c Von Dacr
conrovaran quc as nudanas, vcrificadas con
a iransfornaao da scncnic na arvorc c do ovulo
no aninal, consisicn na assagcn da csiruiura
Ionogcnca ara a csiruiura Icicrogcnca. No scu
csiado riniiivo, o gcrnc c uniforncncnic
Ionogcnco, ianio cn coniciura cono cn
conosiao qunica; nas nao iarda a aarcccr
una difcrcna cnirc as arics da sulsiancia quc
o forna ou, cono sc diz cn linguagcn fisiologica,
15
una dccncuuo. Cada una dcsias diviscs
difcrcnciadas conca a nanifcsiar algun
conirasic dc arics, c csias difcrcnciacs
sccundarias cIcgan a scr iao lcn dcfinidas
cono a rincira. Esic roccsso rccic-sc
coniinuancnic; rcaliza-sc, ao ncsno icno, cn
iodas as arics do cnlriao cn crcscincnio, c,
ncdianic inicrninavcis difcrcnciacs, roduz-sc,
finalncnic, a conlinaao conlcia dc iccidos c
orgaos quc consiiiucn a lania ou o aninal
adulio.
Esia fora dc qualqucr discussao o faio dc o
rogrcsso organico consisiir na assagcn do
Ionogcnco ara o Icicrogcnco.
Assin, roono-nos dcnonsirar, cn
rinciro lugar, qnc csia lci do rogrcsso organico
c a lci dc iodo o rogrcsso; qucr sc iraic das
iransfornacs da icrra, do dcscnvolvincnio da
vida sua sucrfcic ou do dcscnvolvincnio das
insiiiuics oliicas, da indusiria, do concrcio,
da lngua, da liicraiura, da cicncia, da aric, da-sc
scnrc a ncsna cvoluao do sinlcs ara o
conlco, ncdianic succssivas difcrcnciacs.
Dcsdc as nais rcnoias iransfornacs cosnicas,
dc quc ainda cisicn sinais, aic aos nais
rcccnics rcsuliados da civilizaao, vc-sc quc o
rogrcsso consisic csscncialncnic na assagcn
do Ionogcnco ara o Icicrogcnco.
16

II
O PROGRESSO NA NATUREZA

SE a Iioicsc da nclulosa c vcrdadcira, a
gcncsc do sisicna solar dar-nos-ia una
clicaao dcsia lci; suonIanos quc a naicria
cononcnic do sol c dos lancias csicvc duranic
algun icno cn forna difusa c quc, cla
graviiaao dos scus aionos, sc foi condcnsando
gradualncnic. Scgundo ial Iioicsc, o sisicna
solar, no csiado nasccnic, cisiiu cono un ncio
indcfinidancnic cicnso c quasc Ionogcnco cn
dcnsidadc, cn icncraiura c nouiros airiluios
fsicos.
O rinciro asso ara a consolidaao dcrivou
duna difcrcnciaao cnirc o csao quc a nassa
nclulosa cniao ocuava c o csao quc
rincirancnic ocuou; daqui rovcio,
sinuliancancnic, un conirasic cn dcnsidadc c
ouiro cn icncraiura, cnirc a aric inicrna c a
aric cicrna dcssa nassa; ao ncsno icno, a
nassa icvc novincnios dc roiaao, cujas
vclocidadcs variarian, scgundo as disiancias ao
ccniro das suas irajciorias. Esias difcrcnciacs
auncniaran cn nuncro c grau, aic sc
dcscnvolvcr o gruo organizado do sol, dos
lancias c dos saicliics, ial cono Iojc c
17
conIccido, gruo quc arcscnia nuncrosos
conirasics na csiruiura dos scus ncnlros c na
aao rccroca duns solrc ouiros.
Ha, cn rinciro lugar, o incnso conirasic
cnirc o sol c os lancias, cn volunc c cso, cono
ianlcn o conirasic sulordinado cnirc uns c
ouiros lancias c cnirc csics c os scus saicliics;
dcois, o conirasic lcn niido cnirc o sol, quc c
quasc csiacionario, c os lancias quc giran sua
volia con grandc vclocidadc; sao igualncnic dc
noiar os conirasics sccundarios cnirc as
vclocidadcs c os crodos dc rcvoluao dos
lancias, c ainda cnirc as sinlcs rcvolucs
dcsics c as dulas dos scus saicliics, arrasiados
or aquclcs no scu novincnio dc roiaao. Maior
c ainda o conirasic cnirc o sol c os lancias no
rcfcrcnic icncraiura, c Ia razcs ara suor
quc os lancias c saicliics difcrcn cnirc si nao
ncnos clo scu rorio calor do quc clo quc
rccclcn do sol.
Quando sc cnsa quc a csics conirasics
dcvcnos acrcsccniar quc os lancias c saicliics
ianlcn difcrcn nas disiancias quc scaran uns
dos ouiros, c cada un do sol, da ncsna forna
quc na inclinaao solrc o rcscciivo cio, no
crodo da sua rcvoluao, nos csos csccficos c
na consiiiuiao fsica, vc-sc o alio grau dc
Icicrogcncidadc quc o sisicna solar arcscnia
cn conaraao con a Ionogcncidadc quasc
18
alsoluia da nassa nclulosa a quc c airiluda a
sua origcn.
Saindo dcsic ccnlo Iioiciico, quc so dcvc
scr considcrado clo quc valc, scn rcjuzo do
arguncnio gcral, ficno-nos nouira ordcn dc
rovas nais scguras. Hojc, gcralncnic, os
gcologos concordan cn quc a icrra foi cn
rincio una nassa dc naicria cn fusao c quc
sc cnconira ainda cn csiado fluido c
incandcsccnic a oucos quilnciros da
sucrfcic. Na sua origcn, ois, a icrra cra
Ionogcnca cn consisicncia, c or viriudc da
circulaao quc sc da nos fluidos qucnics, dcvia
scr conaraiivancnic Ionogcnca cn
icncraiura; arccc, ianlcn, quc a cnvolvia
una ainosfcra, conosia, cn aric, dc ar c dc
agua, c, cn aric, douiros clcncnios quc ionan
a forna gasosa a icncraiuras clcvadas.
O coninuo arrcfccincnio or irradiaao,
nais raido a rincio do quc agora, nas scnrc
rclaiivancnic lcnio, dcvia ncccssiiar dc nuiio
icno ara roduzir una iransfornaao
considcravcl c, or fin, conduzir solidificaao
da aric nais aia ara lilcriar-sc nais
raidancnic do scu calor, isio c, a sucrfcic. Na
icnuc crosia assin fornada, icnos a rincira
difcrcnciaao inorianic. Un naior
arrcfccincnio, o conscqucnic auncnio da crosia
c o faio dc ncla sc dcosiiarcn os clcncnios
19
solidificavcis coniidos na ainosfcra, dcvia scr
scguido, or fin, da condcnsaao da agua, anics
cn csiado dc vaor. Eis a scgunda difcrcnciaao;
c cono a condcnsaao sc vcrificaria nos onios
nais frios da sucrfcic, isio c, nos olos, aqui
dcvia aarcccr a rincira disiinao gcografica dc
arics.
A csics ccnlos dc Icicrogcncidadc
crcsccnic, quc, cnlora dcduzidos dc conIccidas
lcis da naicria, odcn considcrar-sc nais ou
ncnos Iioiciicos, a Ccologia acrcsccnia una
longa scric dc ouiros, lascados cn faios
csialclccidos or induao. As invcsiigacs
gcologicas nosiran, con cfciio, quc a icrra foi
auncniando coniinuancnic cn Icicrogcncidadc,
or viriudc dos csiraios quc fornan a sua crosia;
quc a Icicrogcncidadc dcsics csiraios foi cada vcz
naior, orquc cada un dclcs, fornando-sc dos
dciriios dos anicriorcs, sc iorna nais conlco
do quc clcs dcvido nisiura dos naicriais quc
conicn; c quc csia Icicrogcncidadc auncniou
considcravclncnic cla aao do nuclco fluido quc
ainda cisic sol a crosia icrrcsirc, dondc rovcio
nao so grandc varicdadc dc rocIas gncas nas
ianlcn a inclinaao dos csiraios scdincniados
cn iodos os angulos, a fornaao dc fcndas c dc
filcs ncialicos, c inicrninavcl nuncro dc
dcslocacs c irrcgularidadcs.
20
Os gcologos cnsinan-nos ianlcn quc a
sucrfcic variou nuiio a rcsciio da clcvaao dc
cada aric; quc os nais aniigos sisicnas dc
nonianIas sao os dc cordilIciras nais laias;
quc os Andcs c o Hinalaia sao os nais nodcrnos;
c quc, ossivclncnic, Iouvc iransfornacs
corrclaiivas no fundo do Occano. Cono
conscqucncia dcsias coninuas difcrcnciacs,
vcnos quc nao Ia duas orcs considcravcis da
sucrfcic icrrcsirc scnclIanics no coniorno, na
csiruiura gcologica c na conosiao qunica, c
quc nuiias vczcs sao difcrcnics, dc quilnciro
ara quilnciro, iodos csics caracicrcs.
Por ouiro lado, sinuliancancnic a iais
iransfornacs, ocra-sc, nos clinas, una
difcrcnciaao gradual. ncdida quc a icrra
arrcfccia c sc solidificava a sua crosia,
roduzian-sc considcravcis difcrcnas dc
icncraiura cnirc as arics da sua sucrfcic
nais cosias ao sol c as ncnos cosias.
Cradualncnic, auncniando o arrcfccincnio,
csias difcrcnas iornaran-sc naiorcs, aic quc,
or uliino, aarcccran os accniuados conirasics
cnirc as rcgics do gclo c as ncvcs crciuas,
aquclas cn quc alicrnan o vcrao c o invcrno,
scgundo crodos quc dccndcn da laiiiudc, c
ouiras cn quc o vcrao sc scguc ao invcrno con
variaao ouco crccivcl.
21
Enircianio, os succssivos novincnios dc
clcvaao c dcrcssao das difcrcnics orcs da
crosia icrrcsirc, dc quc dcrivou a aiual
disiriluiao irrcgular da icrra c da agua, criaran
circunsiancias quc nodifican o clina,
indccndcnicncnic da laiiiudc, circunsiancias
cssas quc auncniaran cn nuncro cla divcrsa
clcvaao quc os icrrcnos aiingiran, scndo csia a
causa dc quc cn ccrias aragcns cocisian, nun
csao dc oucos quilnciros, a icncraiura
ariica c a dos iroicos. E cono conscqucncia
gcral dc iais iransfornacs, aarccc o faio dc
ioda a rcgiao cicnsa icr condics
ncicrcologicas rorias, c o dc as difcrcnics
localidadcs dc cada rcgiao difcrircn, nais ou
ncnos, cnirc si, ncsias condics, na sua
csiruiura, nos scus coniornos c no scu solo.
Por conscguinic, cnirc a icrra aiual cuja
crosia ofcrccc iao variados fcnncnos ao
gcografo, ao gcologo, ao nincralogisia, ao
ncicorologo, c o glolo cn fusao, dondc
roccdc, Ia un conirasic cn Icicrogcncidadc
quc fica suficicnicncnic assinalado.
22

III
O PROGRESSO NO MUNDO ORGNICO

QUANDO da icrra assanos s lanias c aos
aninais quc vivcran ou ainda vivcn solrc a sua
sucrfcic, irocanos con algunas dificuldadcs
cla auscncia dc faios. Quc iodo o organisno
cisicnic sc dcscnvolvcu scguindo a rogrcssao
do sinlcs ara o conlco, c, cfciivancnic, o
rinciro rincio ccrio csialclccido, c quc os
organisnos quc ja nao cisicn dcvcn icr-sc
dcscnvolvido dc nodo analogo, cis una induao
quc ncnIun fisiologo sc ncgara a adniiir. Mas
quando nos clcvanos das fornas individuais da
vida ara a vida cn gcral, c crgunianos sc a
ncsna lci rcgcu o conunto das suas
nanifcsiacs, sc as lanias c os aninais dos
nossos dias sao dc csiruiura nais Icicrogcnca
quc a dos aniigos, c sc a flora c a fauna do nosso
icno sao nais Icicrogcncas quc a flora c a
fauna dos icnos assados, so disonos dc
rovas fragncniarias, scnrc susccivcis dc
discussao.
As duas icras arics da sucrfcic da icrra
csiao colcrias cla agua; grandc aric do rcsio c
inaccssvcl ao gcologo ou acnas foi visiiada or
clc; una ouira aric, nao cqucna, do quc rcsia,
23
foi nuiio incrfciiancnic clorada, c ncsno as
rcgics quc nos sao nais faniliarcs, cono a
Inglaicrra, csiao iao longc dc scr lcn conIccidas
quc ncsics uliinos quairo anos sc dcscolriu una
nova scric dc csiraios. Tudo isio c suficicnic ara
quc nao ossanos afirnar, con caiidao, quc
scrcs cisiiran ou nao cn cada crodo
dcicrninado. Tcndo cn conia a iransiioricdadc
das fornas organicas infcriorcs, as ncianorfoscs
dc nuiios csiraios scdincniarios c os vazios quc
Ia cnirc os rcsianics, dcvcnos dcsconfiar das
nossas dcducs. Por un lado, as dcscolcrias
coninuas dc rcsios dc vcriclrados cn csiraios
ondc nao sc julgaria cnconira-los, dc rcicis ondc
so sc julgava quc iivcssc Iavido cics, c dc
nanfcros ondc sc inaginava nao icr Iavido
scrcs sucriorcs aos rcicis, cvidcncian cono c
cscasso o valor das rovas ncgaiivas no rollcna
dc quc sc iraia.
Por ouiro lado, c igualncnic claro quc nao Ia
noiivos ara crcr quc sc dcscolriran ja os rcsios
organicos riniiivos ncn nada quc sc lIcs
conarc na aniiguidadc. incgavcl quc as
rocIas scdincniarias nais aniigas quc sc
conIcccn sc nodificaran considcravclncnic cla
aao gnca, c csia icra iransfornado or conlcio
ouiras ainda nais aniigas. E adniiindo o faio dc
quc os rinciros csiraios scdincniarios quc
conIcccnos sc dcsiruran, icnos quc adniiir
24
ianlcn o dc quc nao nos c ossvcl dizcr quando
sc vcrificou csia dcsiruiao.
Assin, a dcsignaao dc ucozco alicada
aos nais aniigos csiraios fossilfcros dc quc sc
icn noicia, cnvolvc una ctto nc; c dc ial
nodo, quc c lciio dizcr quc so cIcgaran aic nos
os uliinos caiulos da Iisioria da icrra. En
ncnIun dos casos, orianio, a rova c
concludcnic. Mas, acsar disso, nao sc odc
ncgar quc os faios, or raros quc scjan, ionados
cn conjunio, icndcn a nosirar quc os nais
Icicrogcncos organisnos sc dcscnvolvcran nos
uliinos crodos gcologicos, c quc a vida, cn
gcral, sc foi iornando nais Icicrogcnca ncdida
quc o icno dccorrcu. Ciicnos, cono ccnlo, o
caso dos uctcIudos. Os rcsios dos nais aniigos
vcriclrados quc conIcccnos sao os dos cics; c
sao, rccisancnic, os cics os scrcs nais
Ionogcncos do gruo dos vcriclrados.
Mais rcccnics c ianlcn nais Icicrogcncos
sao os rcicis, c nais nodcrnos ainda, c
igualncnic nais Iciorogcncos, sao os nanfcros
c as avcs. Sc sc diz, c a oljcao c ooriuna, quc
nao cra rovavcl quc os dcosiios ucozcos,
nao scndo dcosiios csiuarios, coniivcsscn
rcsios dc vcriclrados icrrcsircs, os quais,
iodavia, udcran cisiir na ncsna coca,
rcsondcrcnos quc nos liniianos a aoniar os
25
faios rinciais, tus cono Ioc sc nos
ucscntun.
Mas ara cviiar csia criica dcicnIano-nos
unicancnic na suldivisao dos nanfcros. Os
nais aniigos rcsios dc nanfcros quc sc
conscrvan sao os dos cqucnos narsuiais, quc
ocuan o lugar infcrior na cscala dos nanfcros,
cnquanio o iio nais clcvado da cscala o
Ioncn c o nais rcccnic. A rova dc quc a
fauna vcriclrada, visia cn conjunio, arcscnia o
ccnlo duna Icicrogcncidadc crcsccnic, c dc
grandc inoriancia. Mas, ao arguncnio dc quc a
fauna vcriclrada do crodo alcozoico, quc
consisiia, cono salcnos, cclusivancnic cn
cics, c ncnos Icicrogcnca quc a fauna
vcriclrada nodcrna, quc conrccndc ctcs,
uucs c nuncos dc nuncrosos gcncros, odcra
rcsondcr-sc quc os dcosiios csiuarios quc
ossan cnconirar-sc ialvcz conicnIan ouiras
ordcns dc vcriclrados; nas csia oljcao carccc
dc fora conira o arguncnio dc quc os
vcriclrados nariinos do crodo alcozoico sc
rcduzcn a cics cariilaginosos, cnquanio os
vcriclrados nariinos dos crodos nais rcccnics
conrccndcn nuncrosos gcncros dc cics con
csquclcio ossco; dc forna quc a Icicrogcncidadc
dcsia fauna c naior quc a da anicrior.
Tanouco sc odc ncgar o faio dc quc as
ordcns c gcncros dc nanfcros, cujos rcsios sc
26
conscrvan, scjan nuiio nais nuncrosos nas
fornacs icrciarias quc nas sccundarias. Assin,
firnando-nos na inicrrciaao nais favoravcl,
odcranos ciiar a oiniao do douior Carcnicr
quc diz. Os faios gcrais da alconiologia
confirnan, ao quc arccc, a conviao dc quc o
ncsno uno quc rcsidc udu gcu do goIo
rcgc a udu nduduu dc cada una das fornas
dos scrcs organizados quc aiualncnic o ovoan".
Tanlcn odcranos ciiar, cono dccisivo, o juzo
do rofcssor Owcn, ao dizcr quc, cn gcral, os
ccnlarcs nais aniigos dc cada gruo dc scrcs
sc afasian ncnos do scu arquciio do quc os
nais rcccnics, scndo naior a sua scnclIana
con a forna fundancnial conun ao gruo; scra
isio dizcr quc consiiiucn una ordcn ncnos
Icicrogcnca. Por ouiro lado, Owcn dcfcndc a
douirina do rogrcsso liologico. Mas or
dcfcrcncia ara con una auioridadc quc nos
insira o nais rofundo rcsciio a qual
considcra quc as rovas aduzidas nao jusiifican
ainda un vcrcdiio no scniido cosio
dciarcnos csic rollcna alcrio discussao.
Scja ou nao o rogrcsso do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco lasianic visvcl na Iisioria liologica
do glolo, clc aarccc, con rclcvo suficicnic, no
dcscnvolvincnio do scr nais nodcrno c nais
Icicrogcnco, o Honcn. incgavcl quc, dcsdc o
crodo cn quc a icrra foi ovoada, auncniou a
Icicrogcncidadc do organisno Iunano cnirc os
27
gruos civilizados da csccic; ianlcn a
Icicrogcncidadc dcsia uliina, considcrada cono
un iodo, auncniou or viriudc da nuliilicaao
das raas c da sua difcrcnciaao cnirc si.
Cono rova da rincira icsc, odcnos ciiar o
faio dc quc no dcscnvolvincnio rclaiivo dos
ncnlros, os Ioncns civilizados sc afasian nuiio
nais dos iios laccniarios quc as raas
Iunanas infcriorcs. As crnas dos uuus, quc
icn frcqucnicncnic os lraos c o coro lcn
dcscnvolvidos, sao nuiio curias, lcnlrando os
quadrunanos, quc nao ofcrcccn grandc
conirasic no iananIo das circnidadcs ioraicas
c das aldoninais. Nos cuocus, clo conirario, c
nuiio visvcl o naior conrincnio c rolusicz das
crnas, arcscniando-sc nclcs, orianio, una
naior Icicrogcncidadc cnirc csias circnidadcs c
as sucriorcs. Ouiro ccnlo da ncsna vcrdadc
c a difcrcnic rclaao quc cisic cnirc o
dcscnvolvincnio dos ossos do cranio c os da facc,
no sclvagcn c no Ioncn civilizado.
Nos vcriclrados, cn gcral, o rogrcsso
nanifcsia-sc cla Icicrogcncidadc crcsccnic da
coluna vcriclral c, solrciudo, cla
Icicrogcncidadc das vcriclras cn quc asscnia o
cranio, disiinguindo-sc as fornas nais clcvadas
clo iananIo rclaiivancnic naior dos ossos quc
colrcn o ccrclro conarados con os nailarcs,
cic. Pois lcn, csic caraicr, nais accniuado no
28
Ioncn do quc cn ncnIun ouiro indivduo do
gruo, accniua-sc nais no curocu do quc no
sclvagcn. Por ouiro lado, a julgar cla naior
cicnsao c varicdadc das funcs quc
dcscncnIa, odcnos infcrir quc o Ioncn
civilizado ossui ianlcn o sisicna ncrvoso nais
conlco ou Icicrogcnco do quc o Ioncn nao
civilizado, faio quc corrcsondc naior rclaao
quc o ccrclro do rinciro icn con os ganglios
suljaccnics.
Sc fossc ncccssario dilucidar nais csic icna,
lasiaria fiarno-nos nas crianas. A criana
curocia icn nuiios onios dc scnclIana con a
das raas infcriorcs, cono sc vc no acIaiancnio
das asas do nariz, na dcrcssao dcsic, na
divcrgcncia c alcriura das narinas, na forna dos
lalios, na disiancia cnirc os olIos c na cqucncz
das crnas. Pois lcn, cono o roccsso cvoluiivo
quc iransfornou csics iraos nos do adulio
curocu, c a coniinuaao do rcccdcnic
dcscnvolvincnio do cnlriao, asscrao
adniiida or iodos os fisiologos, daqui rcsulia
quc o roccsso aralclo, cn viriudc do qual os
iraos scnclIanics das raas larlaras sc
convcricran nos das civilizadas, foi ianlcn a
coniinuaao da nudana do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco.
A vcrdadc da scgunda icsc, quc o gcncro
Iunano, considcrado cono un iodo, auncniou
29
dc Icicrogcncidadc, c iao aicnic quc nal
ncccssiia dc clicaao. Todas as olras dc
cinologia, nas suas diviscs c suldiviscs das
raas, dao icsicnunIos disso.
Mcsno quando sc adniia a Iioicsc dc quc o
gcncro Iunano rovcn dc varios ironcos
indccndcnics, scra scnrc vcrdadc quc, dc cada
un dclcs, nasccran ranos difcrcnics, quc,
scgundo sc dcnonsira con fundancnio nos
caracicrcs filologicos, icn una origcn conun;
dondc sc conclui quc a raa, na sua ioialidadc, c
nais Icicrogcnca do quc a rincio o foi.
Acrcsccnic-sc a isio quc nos anglo-ancricanos
icnos o ccnlo duna varicdadc quc sc fornou
cn ouqussinas gcracs, c quc, sc danos
crcdiio s olscrvacs dc alguns viajanics,
icrcnos cn lrcvc, na Ausiralia, ouiro ccnlo
scnclIanic.
30

IV
O PROGRESSO NA SOCIEDADE

PASSANDO do Ioncn cono indivduo, ao
Ioncn cn socicdadc, cnconiranos novos c nais
variados ccnlos da lci gcral. A assagcn do
Ionogcnco ara o Icicrogcnco vcrifica-sc
ianlcn nos rogrcssos da civilizaao, visia cn
conjunio, do ncsno nodo quc nos dc cada naao
ou irilo. Cono sc olscrva nas irilos larlaras
aiuais, a socicdadc, nas suas fornas riniiivas c
infcriorcs, c un agrcgado Ionogcnco dc
indivduos quc icn o ncsno odcr c ccrccn
idcniicas funcs. a unica difcrcna olscrvada
ncsias uliinas c a quc aconanIa a difcrcna dc
scos. Todos os Ioncns sao gucrrciros,
caadorcs, cscadorcs, falricanics dc uicnslios,
consiruiorcs; iodas as nulIcrcs sc ocuan cn
iguais scrvios; cada fanlia sc lasia a si ncsna,
c, fora dos casos dc agrcssao ou dc dcfcsa, odc
vivcr aaric das dcnais.
En lrcvc, orcn, no rogrcsso da cvoluao
social sc cnconira una difcrcnciaao inciicnic
cnirc o govcrno c os govcrnados. Ccria csccic dc
cIcfaiura arccc cocva do rinciro asso do
csiado dc fanlias crranics c scaradas ara o da
fornaao das irilos nnadas. A auioridadc do
31
nais foric cn lrcvc sc faz scniir cnirc os
sclvagcns, do ncsno nodo quc nun rclanIo dc
aninais ou nun gruo dc raazcs. Todavia, a
rincio, csia cIcfaiura c indcfinida, inccria;
dcla ariician ianlcn aquclcs cujo odcr c
ouco infcrior ao do nais foric c nao sc
aconanIa dc qualqucr difcrcna dc ocuaao
ou dc gcncro dc vida; o quc a ccrcc naia or si
ncsno a caa quc Ia-dc consunir; falrica as
suas arnas, consiroi a sua calana, c,
considcrado nas condics cconnicas da vida, c
cono qualqucr ouiro indivduo da irilo.
Cradualncnic, ncdida quc a irilo rogridc, vai
auncniando o conirasic cnirc o govcrnanic c os
govcrnados. O odcr surcno crciua-sc nuna
fanlia, or via dc Icrana; o cIcfc dcsia fanlia,
dciando dc rovcr s suas rorias
ncccssidadcs, c scrvido clos ouiros c conca a
nao icr ouiro ofcio quc nao scja o dc govcrnar.
Sinuliancancnic, aarccc una csccic dc
govcrno, coordcnado ao anicrior, o da rcligiao.
Scgundo conrovan iodos os aniigos rclaios c
iradics, os rinciros cIcfcs sao iidos cono
crsonagcns divinas. As nainas c nandaios
quc incn duranic a vida sao iidos or
sagrados dcois da sua noric c rccclcn fora dc
scus Icrdciros, quc sc julgan dcsccndcnics dos
dcuscs c quc, or sua vcz, assan ao anicao da
fanlia, ondc sc lIcs iriluia o ncsno culio c as
ncsnas oracs quc aos scus anicccssorcs. o
32
nais aniigo dc iodos c o dcus surcno c os
ouiros sao dcuscs sulalicrnos. Duranic nuiio
icno, csias duas fornas dc govcrno civil c
rcligiosa nascidas da ncsna origcn,
coniinuan csirciiancnic unidas. Por csao dc
nuiias gcracs, o rci c o onificc naino c os
saccrdoics dcvcn cricnccr fanlia rcal.
Duranic idadcs iniciras, a lci rcligiosa conicn
rccciios rclaiivos vida civil, a lci civil ariicia,
nais ou ncnos, do caraicr rcligioso c, ainda Iojc,
nas nacs nais adianiadas, nao sc difcrcncian
ioialncnic csics dois odcrcs.
Proccdcndo da ncsna raiz, nas scarando-
sc ouco a ouco, aarccc ouiro agcnic dircior,
o dos cosiuncs ou do ccrinonial. Os iiulos dc
Ionra, na sua origcn, sao iodos noncs do dcus-
rci; dcois, do dcus c do rci; nais adianic, dos
crsonagcns dc alia caicgoria; finalncnic, alguns
dclcs cIcgan a usar-sc nas rclacs dc Ioncn
ara Ioncn. Todas as fornas dc coricsia foran,
a rincio, crcsscs dc sulnissao dos
risionciros ara con o vcnccdor, ou dos vassalos
ara con o cIcfc, fossc csic Iunano ou divino;
dcois usaran-sc ara caiar a voniadc das
auioridadcs sulalicrnas, aic quc, ouco a ouco,
adquiriran o caraicr dc uso gcral. Todos os
nodos dc saudar foran, rincirancnic,
Ioncnagcns iriluiadas ao nonarca c sinal da
adoraao quc sc lIc rcndia dcois da noric; nais
iardc, saudaran-sc igualncnic ouiros indivduos
33
quc cricncian a csia raa divina, gcncralizando-
sc, or fin, alguns dclcs,
Vcnos, orianio, quc nao sc dcsiaca,
rigorosancnic, a rincira difcrcnciaao cnirc
govcrnanic c govcrnados no coro social.
Originariancnic Ionogcnco, aarccc ouira
difcrcnciaao inciicnic no scio do rorio
govcrno, cnirc as ordcns civil c rcligiosa, cnirc o
Esiado c a Igrcja, ao ncsno icno quc concava
a difcrcnciar-sc, dc anlos, aqucla ouira csccic
dc govcrno ncnos dcfinida, quc rcgula as nossas
rclacs diarias c quc, cono vcnos nos colcgios
dos arauios, nos livros dc Icraldica c no
ccrinonial, nao dcia dc icr significado rorio.
Cada una dcsias csccics dc govcrno sc
divcrsifica cn succssivas difcrcnciacs, aic quc,
con o dccorrcr do icno cono ocorrcu cnirc
nos sc clalora una organizaao oliica
ciraordinariancnic conlca, consiiiuda clo
nonarca, clos ninisiros, clos lordcs c conuns,
clos dcariancnios adninisiraiivos
corrcsondcnics, irilunais, crario, cic.,
organisnos quc, nas rovncias, icn a sua
rcrcscniaao nos nunicios, nas junias dc
frcgucsia, consclIos rovinciais, cic.
Enircianio, auncnia a conlcidadc da
organizaao cclcsiasiica, ondc aarcccn varios
graus, dcsdc os arcclisos aos sacrisiacs, c
colcgios, asscnllcias, irilunais, cic., a quc sc
34
dcvcn acrcsccniar as nuliilas sciias
indccndcnics, con as suas auioridadcs gcrais c
locais. Ao ncsno icno, dcscnvolvc-sc un
conjunio, aliancnic conlco, dc cosiuncs,
nanciras c nodas iransiiorias, quc a socicdadc
sanciona c rcgcn as rclacs sccundarias quc
nao sao do donnio da lci civil ncn rcligiosa.
Dcvc noiar-sc, alcn disso, quc csia
Icicrogcncidadc crcsccnic, nas insiiiuics dc
cada as, c igual nas insiiiuics dc varios
ascs, conaradas cnirc si, o quc origina
difcrcnas, naiorcs ou ncnorcs, no sisicna
oliico c na lcgislaao, nas crcnas c insiiiuics
rcligiosas, nos cosiuncs, usos c ccrinnias.
Sinuliancancnic, aarccc ouira difcrcna dc
naiurcza nais faniliar, or viriudc da qual a
nassa social sc dividc cn classcs disiinias c
caicgorias dc iralalIadorcs. Enquanio na aric
govcrnanic sc roduziu a conlicada cvoluao
aic agora cosia, cnirc os govcrnados roduziu-
sc o ncsno fcnncno, dondc dcriva a
ciraordinaria divisao dc iralalIo quc caracicriza
as nacs adianiadas. Nao c ncccssario scguir
csic rogrcsso, asso a asso, dcsdc a divisao das
casias, no Oricnic, c dos grcnios na Euroa, aic
ao conlicado organisno dc roduao c
disiriluiao dos nossos dias. A Econonia Poliica
ja dcscrcvcu cssa cvoluao, quc concando na
irilo, ondc cada indivduo cccuia os iralalIos
35
ara si rorio, conclui na conunidadc civilizada,
ondc cada indivduo cccuia un iralalIo
difcrcnic ara os dcnais, c assinalou ianlcn
cono o roduior isolado dun oljcio sc
iransforna nuna conlinaao dc roduiorcs quc,
unidos sol a dircao dun cIcfc, ionan aric
disiinia na olra conun.
Ha, orcn, ouiras fascs nais clcvadas, ncsic
rogrcsso do Ionogcnco ara o Icicrogcnco, na
organizaao indusirial da socicdadc.
Muiio icno dcois dc rcalizados
considcravcis rogrcssos na divisao do iralalIo
cnirc as difcrcnics classcs ocrarias, cla c
cqucna, sc alguna cisic, cnirc os varios gruos
da conunidadc. a naao coniinua a scr
rclaiivancnic Ionogcnca, sol o concciio dc quc
as difcrcnics circunscrics cccuian o iralalIo
rorio; nas, quando os caninIos c ouiros ncios
dc conunicaao sc iornan lons c nuncrosos,
concan a ccrccr difcrcnics funcs c a
dccndcr unas das ouiras. A nanufaiura do
iccido dc algodao csialclccc-sc nuna rovncia, a
dos iccidos dc la, nouira; aqui, roduzcn-sc
scdas; ali, rcndas ou ncias; nouira aric,
saaios; a falricaao dc ariigos dc larro,
quinquilIaria, cuiclaria, circunscrcvc-sc a
dcicrninadas cidadcs; finalncnic, cada
localidadc sc disiinguc, nais ou ncnos, cla
csccic dc ocuaao a quc sc dcdica.
36
Esia suldivisao dc funcs nao sc liniia a
una naao; assa as froniciras c csicndc-sc aos
difcrcnics ascs. A iroca dc roduios, quc o
livrc-canlio roncic auncniar dc nodo iao
considcravcl, icra cono rcsuliado csccializar, cn
naior ou ncnor grau, a indusiria dc cada ovo.
Assin, concando nas irilos larlaras, ondc, sc
nao Ia Ionogcncidadc alsoluia cnirc as funcs
dos indivduos, ouco falia ara quc cisia, o
rogrcsso foi inclido c coniinua ainda no
scniido dc dcicrninar a associaao cconnica dc
ioda a raa Iunana, noiando-sc, cada vcz nais,
naior Icicrogcncidadc nas varias funcs
dcscncnIadas or cada naao, nas
dcscncnIadas clas difcrcnics rcgics do
ncsno as, nas quc csiao a cargo dos difcrcnics
gruos dc ocrarios c ncgocianics dc cada cidadc
c, or uliino, nas corrcsondcnics aos
iralalIadorcs quc sc ocuan na roduao dc
dcicrninado oljcio.
A lci gcral quc sc dcscolrc na cvoluao do
organisno social ianlcn aarccc, con a ncsna
cvidcncia, na cvoluao dos roduios do
cnsancnio c da aiividadc dos Ioncns, scjan
concrcios ou alsiraios, scjan rcais ou idcais.
Ficno-nos, cono rinciro ccnlo, na
linguagcn.
37

V
O PROGRESSO NA LINGUAGEM E NAS
BELAS ARTES

A cclanaao c a forna nais clcncniar da
linguagcn. con cla sc crinc vagancnic una
idcia ioial, airavcs dun unico son, cono ocorrc
cnirc os rorios aninais infcriorcs. Nao Ia
rovas ara afirnar quc a linguagcn Iunana so
icnIa consisiido, a rincio, cn cclanacs, c,
or conscguinic, quc icnIa sido rigorosancnic
Ionogcnca con rcsciio s arics da oraao.
Mas c faio ja csialclccido quc, nas fornas
riniiivas da linguagcn, cniraran cono unicos
clcncnios os noncs c os vcrlos. Na gradual
nuliilicaao das arics do discurso, a ariir das
rcfcridas, na divisao dos vcrlos cn aiivos c
assivos, c na dos noncs cn alsiraios c
concrcios; na disiinao dc nodos, icnos,
nuncros, cssoas c casos; na fornaao dos
vcrlos auiliarcs, dos adjciivos, advcrlios,
rononcs, rcosics c ariigos, assin cono na
divcrsidadc dc ordcns, gcncros c varicdadcs
dcsias arics, con as quais as raas civilizadas
crincn as nais dclicadas nodificacs do
cnsancnio; cn iudo isio, rcciinos, sc vc a
assagcn do Ionogcnco ara o Icicrogcnco. E
odc olscrvar-sc quc, csccialncnic dcvido a icr
38
lcvado csia suldivisao dc funcs a un alio grau
dc cicnsao c dcicrninaao, c a lngua inglcsa
sucrior a iodas as ouiras.
Sol ouiro asccio, odcnos considcrar o
dcscnvolvincnio da linguagcn, isio c, o da
difcrcnciaao das alavras dc scniido analogo. A
filologia dcscolriu Ia nuiio icno quc cn iodas
as lnguas sc odcn agruar as alavras cn
fanlias con una origcn conun. Un nonc
riniiivo, alicado indirciancnic a una classc dc
coisas ou acs nal dcfinidas, nodifica-sc,
dcois, dc difcrcnics nanciras, ara crinir as
diviscs fundancniais da classc. Esics varios
noncs, dcrivados duna unica raiz, sao, or sua
vcz, origcn douiros, c assin succssivancnic. E
graas a csic sisicna dc fornar, or dcrivaao c
conosiao, icrnos quc crincn as difcrcnas
nais incrccivcis, fornan-sc gruos dc
alavras iao Icicrogcncas quc, ao nao-iniciado,
arccc incrvcl quc icnIan a ncsna origcn.
Cruos scnclIanics nasccran ao lado douiras
razcs aic ao onio dc roduzircn una lngua
con nais dc scsscnia nil alavras difcrcnics quc
crincn ouiros ianios oljcios, qualidadcs c
aios.
A nuliilicaao dc lnguas da ianlcn
icsicnunIo da assagcn do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco. Scja cono cnsan Ma Mullcr c
Dunscn, quc iodas as lnguas dcrivan do ncsno
39
ironco, scja cono cnicndcn ouiros filologos, quc
roccdcn dc duas ou nais, scra scnrc ccrio
quc, sc nuncrosas fanlias dc lnguas cono as
indo-curocias icn a ncsna filiaao,
cIcgaran a difcrcnciar-sc cnirc si or un
roccsso dc coninua divcrgcncia. A roria
roagaao dos Ioncns cla sucrfcic da icrra,
dando lugar difcrcnciaao das raas, roduziu
sinuliancancnic a difcrcnciaao das lnguas,
vcrdadc quc sc jusiifica con o ccnlo dos
dialcios ariicularcs quc sc falan nas difcrcnics
rcgics dc cada naao. Porianio, o rogrcsso da
linguagcn conforna-sc con a lci gcral, ianio na
cvoluao das lnguas cono na cvoluao das
fanlias dc alavras c na cvoluao das arics do
discurso.
Passando da linguagcn falada ara a cscriia,
cnconiranos varias scrics dc faios quc inlican
a ncsna vcrdadc. A linguagcn cscriia icn
csirciia concao con a iniura c a csculiura c,
cono csias, a rincio, dccndc da arquiiciura
quc, or sua vcz, sc liga csirciiancnic con a
riniiiva forna dc iodo o govcrno, a icocracia.
Mcncionando, dc assagcn, o faio dc varias raas
sclvagcns cono, or ccnlo, a ausiraliana c
as irilos da Ancrica do Sul dccorarcn con a
iniura dc crsonagcns c aconiccincnios os
nuros das cavcrnas, quc rovavclncnic olIan
cono lugarcs sagrados, ficnos a aicnao no
ovo cgcio. Esic, cono o assrio, usava iniuras
40
nurais ara dccorar os icnlos dos dcuscs c os
alacios dos rcis, cnirc cujos cdifcios, a
rincio, nao Iavia difcrcna, c cn ial concciio
sc iinIan as rcfcridas iniuras quc, cono as
ccrinnias ullicas c as fcsias rcligiosas, cran
coisas rorias do govcrno, con ianio naior
noiivo quanio c ccrio quc rcrcscniavan a culio
do dcus, o iriunfo do dcus-rci, a sulnissao dos
vassalos c o casiigo dos rclcldcs, alcn dc
crinircn as nanifcsiacs duna aric adorada
clo ovo c considcrada un nisicrio sagrado.
Do uso Ialiiual das rcrcscniacs
icioricas, nasccu, naiuralncnic, o uso da
cscriia-iniura, quc c una ligcira nodificaao
daquclas, c quc ainda sulsisiia cnirc os
ncicanos quando o scu as foi dcscolcrio. Por
alrcviaiuras scnclIanics s quc ainda
cnrcganos na nossa linguagcn, falada ou
cscriia, foran-sc sinlificando succssivancnic as
nais faniliarcs das figuras iniadas, aic quc, or
fin, sc fornou un sisicna dc snlolos, nuiios
dos quais so conscrvan rcnoia scnclIana con
os oljcios quc riniiivancnic rcrcscniaran.
A induao dc quc os Iicroglifos dos cgcios
sc roduziran dcsic nodo, confirna-a o faio dc a
cscriia-iniura dos ncicanos icr dado ianlcn
origcn s fornas idcograficas da ncsna fanlia;
c ncsic ovo, cono no cgcio, os rcfcridos
caracicrcs difcrcnciaran-sc cn ntutuos c
41
snIcos, os quais, nao olsianic, sc usavan
conjuniancnic nas inscrics. No Egiio, a
linguagcn cscriia arcscnia ainda ouira
difcrcnciaao, dondc rovcn a cscriia Icutcu c
a cstoogucu, una c ouira dcrivadas da
Iicroglfica riniiiva. Olscrva-sc quc, ao ncsno
icno, sc cnrcgavan snlolos fonciicos ara
crinir os noncs quc nao odian rcrcscniar-
sc douiro nodo; c cnlora os cgcios nao
cIcgasscn a criar a cscriia alfalciica, odc
acciiar-sc quc os snlolos fonciicos cnrcgados
or clcs, cono auiliarcs dos idcograficos, foran
o gcrnc daqucla. Una vcz scarada a cscriia
fonciica da Iicroglfica, nuliilicaran-sc os
alfalcios airavcs dc succssivas difcrcnciacs;
cnirc iodos clcs, nao olsianic, c facil dcscolrir
rclacs nais ou ncnos csirciias, c cada naao
civilizada conia ja, ara a rcrcscniaao duna
scric dc sons, una scric corrcsondcnic dc sinais
cscriios; finalncnic, or una difcrcnciaao ainda
nais inorianic, vcio a inrcnsa quc, unifornc a
rincio, ionou dcois variadas fornas.
Enquanio a linguagcn dava os rinciros
assos no caninIo do scu dcscnvolvincnio, a
dccoraao nural, quc foi a sua origcn,
difcrcnciou-sc cn iniura c csculiura. Os dcuscs,
os rcis, os Ioncns c os irracionais rcrcscniados
figuravan-sc, a rincio, con linIas csculidas c
a corcs, c or vczcs cran iao rofundas c o oljcio
circunscriio or clas avuliava dc ial nodo, quc
42
fornava una csccic dc olra inicrncdia cnirc o
cnialIado c o laio-rclcvo. Da-sc, dcois, un
novo rogrcsso. lcvania-sc con o cinzcl a aric do
nuro siiuada cnirc as figuras, da-sc cor a csias c
nascc o laio-rclcvo iniado. A arquiiciura
assria rcsiaurada, quc sc vc cn SydcnIan,
rcvcla cssc csiilo lcvado naior crfciao. nas
cssoas c coisas rcrcscniadas, cnlora o
colorido scja larlaro, Ia nuiia vcrdadc c grandc
rofusao dc orncnorcs; c nos lccs c iouros
alados dos angulos dos vcsilulos odcnos noiar
rogrcssos cvidcnics no scniido da figura
conlciancnic livrc, quc, nao olsianic, sc inia
ainda c faz aric do cdifcio.
Mas sc na Assria a cusio sc cnconira una
vcrdadcira csiaiua, na aric cgcia, cn
concnsaao, c facil iraar, ara a figura
csculida, a sua gradual scaraao do nuro
rcscciivo. Un asscio clo Muscu Driianico faz-
nos conrccndcr isio clarancnic, ao ncsno
icno quc nos roorciona ocasiao ara olscrvar
sinais cvidcnics dc quc as csiaiuas rovcn dos
laios-rclcvos, ois cn quasc iodas clas nao so
aarccc a uniao dc iodos os ncnlros con o
coro, quc c o quc caracicriza o laio-rclcvo, nas
ianlcn as cosias da csiaiua csiao unidas, dcsdc
a calca aic aos cs, a un lloco dc cdra quc
ocua o lugar do nuro riniiivo.
43
A Crccia scguc o ncsno caninIo no scu
rogrcsso. Cono na Assria c no Egiio, a iniura
c a csculiura csiivcran unidas cnirc si c con a
sua nac conun a arquiiciura , scndo
auiliarcs da rcligiao c do govcrno. Nos frisos dos
icnlos grcgos vcnos laios-rclcvos iniados
quc rcrcscnian sacrifcios, laialIas, rocisscs,
jogos, ccnas iodas clas, dc ccrio nodo,
rcligiosas. Nos fronics Ia csculiuras iniadas,
ligadas nais ou ncnos ao inano, cujos
assunios sao os iriunfos dos dcuscs c dos Icrois.
Pinian-sc as csiaiuas, ncsno dcois dc
dcfiniiivancnic scaradas da arcdc, c so nos
uliinos crodos da civilizaao grcga sc conclui a
difcrcnciaao cnirc a csculiura c a iniura.
Na aric crisia olscrva-sc narcIa aralcla
quc ficou dcscriia. Todas as iniuras c csculiuras
da Euroa rcrcscnian asssunios rcligiosos,
cono Crisios, crucifios, virgcns, sagradas-
fanlias, aosiolos, sanios. Consiiiuan aric
inicgranic da arquiiciura das igrcjas c figuravan
cnirc os ncios dc cciiar a dcvoao, cono ainda
sc vc nos ascs caiolico-ronanos. As rinciras
csculiuras dc Crisio crucificado, da Virgcn c dos
Sanios sao csculiuras iniadas, c lasia rccordar
as nudonus c os crucifios coloridos, quc ainda
alundan no Coniincnic cn igrcjas c saniuarios,
ara sc vcr quc a iniura c a csculiura
coniinuan cn csirciia rclaao, sulsisiindo o
44
ncsno lao cnirc una c ouira c a nac conun, a
arquiiciura.
Ainda dcois dc cnanciada da iniura, a
csculiura crisia coniinuou a scr rcligiosa c
govcrnancnial nos assunios, scndo usada nos
sculcros, nas igrcjas c nas csiaiuas dos rcis, c a
iniura, or sua vcz, ao dciar dc scr urancnic
cclcsiasiica, alicou-sc dccoraao dos alacios,
rcrcscniando crsonagcs rcais c,
rincialncnic, lcndas sagradas. So nos uliinos
scculos a csculiura c a iniura cIcgaran a scr
arics conlciancnic sccularcs. so dcsdc algunas
ccniurias ara ca c quc a iniura sc dividc cn
Iisiorica, dc aisagcn, dc gcncro, arquiicinica,
cic., ao ncsno icno quc auncnia a
Icicrogcncidadc da csculiura con rcsciio aos
assunios rcais c idcias quc a insiran.
Por csiranIo quc arca, c ccrio quc iodas as
fornas da linguagcn cscriia, da iniura c da
csculiura icn raiz conun nas dccoracs dos
aniigos icnlos c alacios. Por cqucnas quc
scjan as suas scnclIanas aiuais, o lusio quc
dcscansa na consola, a aisagcn da arcdc, o
nuncro do Tncs quc icnos solrc a ncsa sao
arcnics afasiados, nao so or sua naiurcza nas
ianlcn or sua origcn. A figura dc lronzc da
aldrala da oria quc o cariciro acala dc lcvaniar
icn csirciia afinidadc con a Iustuuo Ingcsu,
irazida clo corrcio, c con a caria quc a
45
aconanIa. Ha arcnicsco rcal cnirc a jancla
iniada, o livro dc dcvoao quc ilunina c os
nonuncnios adjaccnics. As cfgics da nossas
nocdas, as ialulcias das lojas, as figuras quc
adornan os livros dc concrcio, os lrascs
iniados nas carruagcns, os cnllcnas dos
nilus, dcrivan, do ncsno nodo quc as lonccas
das crianas, os ucs uzus c o acl ara as
Ialiiacs, das rudcs csculiuras iniadas con
quc os cgcios rcrcscniavan os iriunfos dos
scus dcuscs-rcis c o culio quc lIcs rcndian.
Talvcz nao Iaja ccnlo quc nclIor dcnonsirc a
nuliilicidadc c Icicrogcncidadc dos roduios
quc odcn nasccr dun ironco conun, no
iranscurso dos icnos, or ncio dc
difcrcnciacs succssivas.
Anics dc assar a ouira ordcn dc faios, dcvc
olscrvar-sc quc a cvoluao do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco nao sc vcrifica soncnic na scaraao
da csculiura c iniura da arquiiciura, c dc una
da ouira, ou na naior varicdadc dc assunios
rcrcscniados, nas ianlcn na csiruiura dc cada
olra. Una iniura ou una csiaiua nodcrna sao
dc naiurcza nais Icicrogcnca quc una iniura
ou una csculiura aniigas.
Un frcsco csculiural cgcio rcrcscnia iodas
as figuras no ncsno lano, isio c, a igual
disiancia do olscrvador, clo quc c ncnos
Icicrogcnco do quc una iniura quc as
46
rcrcscnic a difcrcnics disiancias. Aarcccn
iodos os oljcios, no rinciro, cono cosios ao
ncsno grau dc luz, dondc dcriva una olra
ncnos Icicrogcnca do quc aarcccndo os
difcrcnics oljcios c as arics dc cada un
cosios a grau dc luz variado. Os cgcios nao
usavan ouiras corcs alcn das fundancniais, c
csias na sua naior inicnsidadc; orianio as
iniuras cran ncnos Icicrogcncas do quc as
nodcrnas, ondc, cnlora nalguns casos sc
cnrcgucn as corcs uras, sc lana nao dc
ciraordinario nuncro dc iinias inicrncdias,
cada una dc difcrcnic conosiao c difcrcnic das
dcnais cn qualidadc c inicnsidadc.
Alcn disso vcnos naquclas olras riniiivas
grandc unifornidadc dc conccao,
rcroduzindo-sc crciuancnic a ncsna
disosiao das figuras, as ncsnas aiiiudcs, os
ncsnos rosios c vcsiidos. No Egiio cra iao
consianic o nodo dc rcrcscniar, quc sc
considcrava cono un sacrilcgio a iniroduao dc
qualqucr novidadc; c ccriancnic so cla
olscrvancia dcsic rccciio cIcgou a scr ossvcl
un sisicna dc Iicroglifos. Nos laios-rclcvos
assrios dcscolrcn-sc idcniicos caracicrcs.
Dcidadcs, rcis, scrvidorcs, figuras c aninais
alados inian-sc cn osics scnclIanics, con
os ncsnos adornos, cccuiando o ncsno aio,
con idcniica crcssao no rosio. Sc cnira a
alncira na conosiao, iodas as arvorcs Iao-dc
47
icr a ncsna aliura c o ncsno nuncro dc folIas,
c csiar cquidisianics. Quando sc iniia a agua,
cada onda c igual s rcsianics, c os cics, quasc
scnrc do ncsno gcncro, disirilucn-sc
uniforncncnic sucrfcic. As larlas dos rcis,
dos dcuscs c das figuras aladas sao iodas
scnclIanics, o ncsno succdcndo con as julas
dos lccs c as crinas dos cavalos. O calclo
rcrcscnia-sc scnrc cn forna dc caracol; as
larlas do rci sao urancnic arquiicinicas,
disosias cn linIa dc caracois uniforncs quc
alicrnan con iranas iransvcrsais, disiriludas
con a naina rcgularidadc; c dc igual nodo sc
rcrcscnian os clos das caudas dos iouros. Nao
nos dcicrcnos a cvidcnciar os caracicrcs
cosios na aric crisia riniiiva, ondc, cnlora
ncnos narcados, sao, iodavia, visvcis; ara
noiar quc ncla sc nanifcsia clarancnic a narcIa
ara a Icicrogcncidadc, lasia olscrvar as
iniuras dos nossos dias, ondc a conosiao c
circnancnic variada, disscnclIanics as
aiiiudcs, a fisiononia c a crcssao, difcrcnics
cn iananIo, forna, osiao c coniciura, ondc
os oljcios sao sulordinados c nuiio grandc o
conirasic nos orncnorcs. Sc conararnos una
csiaiua cgcia rigidancnic scniada nuna
cdra, con as naos solrc os joclIos, os dcdos
csicndidos c aralclos, os olIos inovcis, olIando
ara a frcnic, c a figura crfciiancnic sincirica
cn iodas as suas arics, con una csiaiua da
48
Crccia civilizada ou dos icnos nodcrnos, na
qual nao Ia cunon quc rcgulc a osiao da
calca, do coro c dos ncnlros, ncn a
disosiao do calclo, do vcsiido, dos accssorios, c
quc, or ouiro lado, sc Iarnoniza ioialncnic con
os oljcios quc a circundan, olscrvarcnos un
ccnlo clarssino da iransiao do Ionogcnco
ara o Icicrogcnco.
Na origcn coordcnada c na difcrcnciaao
gradual da ocsia, da nusica c da dana,
cnconirarcnos ouira scric dc ccnlos. A
linguagcn, o son c o novincnio rinicos cran, a
rincio, arics da ncsna ca; so clo dccurso
dos icnos cIcgaran a scr coisas difcrcnics.
Enconirano-las unidas nas varias irilos
larlaras quc ainda cisicn. Os sclvagcns fazcn-
sc aconanIar, nas suas danas, or una
csccic dc canio nonoiono, dc alnadas c dc
ancadas solrc rudcs insiruncnios. o novincnio
c conassado, cono as alavras c os sons, c a
ccrinnia, quc gcralncnic sc rcfcrc gucrra ou
rcligiao, c dc caraicr govcrnancnial. Nas nais
rcnoias noicias quc conscrvanos das raas
Iisioricas, cnconiran-sc ianlcn unidas, nas
fcsiividadcs rcligiosas, as ircs fornas da aao
ncirica. Nos livros Iclrcus lc-sc quc a odc
iriunfal quc Moiscs cons, or ocasiao da
dcrroia dos cgcios, foi caniada con
aconanIancnio dc danas c dc cnlalos. Os
isracliias danaran c caniaran dianic do lczcrro
49
dc ouro, c sc, cono gcralncnic sc crc, csia
rcrcscniaao da divindadc sc adoiou dos
nisicrios dc is, c rovavcl quc a dana sc
iivcssc coiado daqucla a quc os rorios cgcios
sc cnircgavan cn scnclIanic ocasiao". Havia un
lailc anual cn SIiloI, or causa da fcsiividadc
rcligiosa, c David danou dianic da arca.
As ncsnas rclacs cnirc as rcfcridas arics
sc olscrvan or ioda a Crccia, scndo aqui o iio
original, cono rovavclncnic nos ouiros ascs, a
rcrcscniaao nnica da vida c avcniuras do
dcus con un canio sinulianco. En Esaria, as
danas aconanIavan-sc con Iinos c canios; c,
cn gcral, na Crccia nao Iavia fcsias ncn
rcunics rcligiosas ondc nao sc danassc c
caniassc"; a dana c o canio cran as fornas do
culio quc sc iriluiava aos dcuscs. Tanlcn cnirc
os ronanos Iouvc danas sagradas c a csic
gcncro cricnccn as dos salios c as lucrcais.
Ainda nos ascs crisiaos, cono succdia cn
icnos nao nuiio rcnoios cn Linogcs, o ovo
danava no coro cn Ionra do Sanio. A scaraao
inciicnic dcsias arics cnirc si c da rcligiao,
dcrcssa sc iornou visvcl na Crccia.
As riniiivas danas ariiciavan do dulo
caraicr gucrrciro c rcligioso; nasccran dcois, or
difcrcnciaao, as gucrrciras roriancnic diias,
cnirc as quais as Iouvc dc varias csccics, c
csias dcran origcn s rofanas. Por csia forna, a
50
ocsia c a nusica, ainda unidas, cIcgaran a
scarar-sc da dana. Os nais aniigos ocnas
grcgos, rcligiosos or scu assunio, nao sc
rcciiavan, caniavan-sc; c cnlora a rincio o
canio do ocia fossc aconanIado da dana do
coro, icvc dcois vida indccndcnic. Todavia,
nais iardc, quando o ocna sc dividiu cn cico c
lrico c sc iniroduziu o cosiunc dc rcciiar o
rinciro c caniar o scgundo, nasccu rcalncnic a
ocsia.
Cono sinuliancancnic sc foran
nuliilicando os insiruncnios nusicais,
dcvcnos rcsunir quc a nusica sc cnanciou da
alavra, c cniao, ianio csia aric cono a ocsia
concaran a ionar ouiras fornas, alcn dc
rcligiosa. Podcn ciiar-sc faios analogos,
arrancados Iisioria dos icnos c dos ovos
nais rcccnics. Assin, os nossos aniigos
irovadorcs caniavan, aconanIando-sc da
Iara, cancs Icroicas, cuja nusica c lcira clcs
rorios conunIan, ondc aarcccn unidos
nuna so cssoa o ocia, o conosiior, o nusico
c o insiruncniisia. Do cosio sc iorna cvidcnic,
scn ncccssidadc dc nais ccnlos, a origcn
conun da dana, da nusica c da ocsia.
O rogrcsso do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco nao so sc arcscnia na scaraao
dcsias arics cnirc si c da rcligiao, nas ianlcn
nas nuncrosas difcrcnciacs osicriorcs dc cada
51
una dclas. Nao nos dcicndo a ncncionar as
nuncrosas csccics dc danas quc no dccurso do
icno csiivcran cn uso, c scn nos ocuarnos
ianlcn cn orncnorizar os rogrcssos da
ocsia, nanifcsiados no dcscnvolvincnio das
varias fornas do nciro, da rina, da csiruiura,
cic., fiarcnos a nossa aicnao na nusica,
considcrando-a cono iio dc iodo o gruo.
Scgundo afirna o douior Durncy con o
icsicnunIo dos cosiuncs aiuais dc algunas
irilos larlaras, os riniiivos insiruncnios
nusicos foran, scn duvida, dc crcussao,
aus, calaas, ton-tons, quc sc usavan
sinlcsncnic ara narcar o conasso na dana;
c ncsia rcciiao consianic dun ncsno son,
aarccc-nos a nusica sol a sua forna nais
Ionogcnca.
Os cgcios iinIan una lira con ircs cordas;
c na lira riniiiva dos grcgos Iavia quairo. o
iciracordio. Os grcgos auncniaran, nalgunas
ccniurias, o nuncro dc cordas da sua lira aic
oiio, c, dccorridos nil anos, cIcgaran ao scu
grandc sisicna" da dula oiiava. Airavcs dc
iodas csias iransfornacs a nclodia crcsccu cn
Icicrogcncidadc. Usaran-sc sinuliancancnic
difcrcnics nodulos. o dorico, o jonico, o colio, o
frgio, o ldio, quc corrcsondcn s nossas clavcs,
odcndo coniar-sc, or fin, uns quinzc. Acsar
disio, a Icicrogcncidadc da nusica cra cscassa
cnquanio ncdida.
52
Nao sc cnrcgando a nusica insiruncnial,
duranic csic crodo, nais do quc cono
aconanIancnio da vocal, c cnconirando-sc csia
uliina conlciancnic sulordinada s alavras,
ois o canior-ocia acondicionava a duraao das
suas noias aos cs dos scus vcrsos, rcsuliava iao
grandc unifornidadc na ncdida quc, cono
olscrva o douior Durncy, cra inossvcl quc
qualqucr rccurso nclodico a oculiassc". falia dc
riino conlco, quc nos olicnos con a
igualdadc dos conassos c a dcsigualdadc das
noias, roduzia-sc un riino dcvido difcrcnic
quaniidadc dc slalas, o qual, or ncccssidadc,
cra conaraiivancnic nonoiono. Dcvc olscrvar-
sc ianlcn quc, ncsias circunsiancias, o canio,
scnclIanic a un rcciiaiivo, sc difcrcnciava,
nuiio ncnos do quc Iojc, da alavra falada.
Nao olsianic, or viriudc das cscalas usadas,
das varicdadcs dos nodulos, das difcrcnas
ocasionadas nos icnos cono conscqucncia das
iransfornacs dc nciros c da nuliilicaao dc
insiruncnios, a nusica alcanou, no uliino
crodo da civilizaao grcga, considcravcl
Icicrogcncidadc, nao ccriancnic sc a
conararnos con a nossa nusica, nas
conarando-a con a dos icnos anicriorcs. E
coniudo, na Crccia, nao sc assou da nclodia; a
Iarnonia foi coisa dcsconIccida ara cla.
Enquanio a nusica crisia nao aiingc ccrio
dcscnvolvincnio, csics dois clcncnios nao
53
concan a scarar-sc; nas a sua dcicrninaao
ocra-sc lcniancnic. Por nais difcil quc scja
concclcr u o cono sc vcrificou o rogrcsso da
nclodia ara a Iarnonia scn qualqucr
dcscolcria rccniina, c ccrio quc csia dcscolcria
nao cisiiu. A circunsiancia quc rcarou o
caninIo ara o diio rogrcsso foi o cnrcgo dc
dois coros, quc caniavan alicrnadancnic a
ncsna aria. Vcio dcois a raiica, ialvcz dcvida a
un crro, dc quc o scgundo coro concassc anics
do rinciro acalar, con o quc sc roduziu una
fuga.
Con as arias sinlcs, cniao cn uso, nao c dc
csiranIar quc rcsuliassc una fuga csccialncnic
Iarnoniosa, c csia fuga nao dciaria dc scr
agradavcl aos Ioncns daquclc icno; ainda
conIcccnos ccnlos disio. Dada a idcia, dcvia ir
auncniando naiuralncnic a conosiao dc arias
quc roduzisscn fugas Iarnnicas, cono ja dc
ccrio nodo sc iinIa conscguido con a alicrnaiiva
dos coros canianics. E foi ja facil a iransiao das
fugas ara os conccrianics dc ircs, quairo ou
nais arics. Scn orncnorizar a conlcidadc
crcsccnic quc rcsulia dc iniroduzir noias dc
duraao disiinia, da nuliilicaao das clavcs, do
uso dos lcnois c susicnidos, da varicdadc dos
icnos, cic., lasia conarar a nusica dc Iojc
con a nusica dc ouiras cras ara nos
convcnccrnos do grandc rogrcsso ara a
Icicrogcncidadc. Isio vc-sc clarancnic quando sc
54
cncara a nusica no scu conunto cnuncrando os
scus difcrcnics gcncros c csccics, considcrando
as suas diviscs cn vocal, insiruncnial c nisia,
olscrvando as nuliilas fornas da nusica
rcligiosa, o sinlcs Iino, o canio, o cunon, o
noicic, a anifona, cic., c as nais nuncrosas da
rofana, dcsdc a lalada scrcnaia, c dcsdc o solo
insiruncnial sinfonia.
Por ouiro lado, dcscolrc-sc a ncsna vcrdadc
conarando un irccIo dc nusica riniiiva con
ouiro dc nusica nodcrna; con cfciio, c cnlora
csic scja un canio conun ara o iano, vcr-sc-a
quc c rclaiivancnic nuiio nais Icicrogcnco quc
o rinciro, nao so no rcsciianic varicdadc dc
ions c duraao das noias, no difcrcnic nuncro
dcsias quc soan ao ncsno icno,
aconanIando a voz c na disiinia fora con quc
sc ioca c cania, nas ianlcn nas nudanas dc
clavcs, dc icnos, dc iinlrc dc voz c dc nuiias
ouiras nodificacs dc crcssao. Assin, cnirc a
riniiiva dana-canio, iao nonoiona, c una
grandc ocra dos nossos dias, con a sua
orqucsira iao conlicada c as suas conlinacs
vocais iao conlcas, o conirasic a rcsciio da
Icicrogcncidadc c iao ciraordinario, quc so a
cusio odc crcr-sc quc una scja a origcn da
ouira.
Sc iivcsscnos ncccssidadc dc nais ccnlos,
facilncnic odcranos ciia-los. Pariindo dos
55
icnos riniiivos cn quc as faanIas do dcus-
rci, caniadas c ninicancnic rcrcscniadas or
danas cn iorno do aliar, sc rcfcrian dcois,
uiilizando a cscriia-iniura, nas arcdcs dos
icnlos c alacios, ondc aarcccn os
rinciros gcrncs duna rudc liicraiura, odc
iraar-sc o dcscnvolvincnio dcsia airavcs dc
ccrias fascs, nas quais, cono succdc nos livros
Iclrcus, csiao confundidas a icologia, a
cosnogonia, a Iisioria, as liografias, as lcis civis,
a noral c a ocsia, c dc ouiras, cono sc vc na
Iudu, ondc sc cnconiran nisiurados, dc nodo
scnclIanic, clcncnios rcligiosos, Iisioricos,
cicos, dranaiicos c lricos, aic cIcgar ao scu
csiado rcscnic, cn quc a Icicrogcncidadc c iao
grandc quc dos scus inuncravcis ranos nao odc
fazcr-sc una classificaao conlcia.
Mcsno assin, scr-nos-ia facil dcscrcvcr a
cvoluao da cicncia, concando clo quc cra
quando nao sc difcrcnciava da aric c unida a csia
sc cnconirava ao scrvio da rcligiao, assando
dcois coca cn quc as cicncias cran iao
oucas cn nuncro c iao rudincniarcs quc
odian scr culiivadas sinuliancancnic or un
so filosofo, c considcrando, or uliino, o crodo
aiual, cn quc a cicncia sc ranificou ianio quc
oucos odcn cnuncrar os scus gcncros c
csccics c ningucn c caaz dc alarcar, or
conlcio, qualqucr das suas dirccs. O ncsno
56
odcranos fazcr con a arquiiciura, o drana, o
vcsiuario.
Mas ccriancnic o lciior csiara ja cansado dc
ianios ccnlos, c cla nossa aric julganos icr
cunrido, anlancnic, a nossa roncssa.
Suonos icr dcnonsirado quc a lci do
dcscnvolvincnio organico, fornulada clos
fisiologos alcnacs, c a lci dc iodo o rogrcsso.
Vinos a iransiao do sinlcs ara o
conlco, airavcs dun roccsso dc succssivas
difcrcnciacs, nas riniiivas nodificacs do
Univcrso, quc a razao auioriza a suor, cono nas
ouiras quc una induao lcgiina crniic afirnar;
assin, na cvoluao gcologica da icrra c no
rcfcrcnic aos clinas cono nos organisnos quc sc
cnconiran sucrfcic do glolo; nao ncnos no
dcscnvolvincnio da Iunanidadc, cnlora a
considcrcnos cono individualidadcs civilizadas
ou cono agrcgacs dc raas, scja na organizaao
oliica, rcligiosa ou cconnica da socicdadc; c,
do ncsno nodo quc cn iudo isio, nos
nuncrosos roduios concrcios c alsiraios da
aiividadc Iunana quc, or ioda a aric, nos
rodcian na coca aiual. Dcsdc os icnos nais
rcnoios a quc a cicncia odc cIcgar, aic s
novidadcs dc onicn, o rogrcsso consisiiu,
csscncialncnic, na iransfornaao do Ionogcnco
no Icicrogcnco.
57

VI
NATUREZA NECESSRIA DA CAUSA DO
PROGRESSO. ENUNCIAO DA LEI E
SUA UNIVERSALIDADE

DA unifornidadc dos faios dc quc icnos
iraiado, nao odcrcnos infcrir alguna
ncccssidadc fundancnial dondc rcsulic csia
unifornidadc? Nao nos scra dado rocurar algun
rincio dc gcral alicaao quc dcicrninc csia
narcIa univcrsal das coisas? Nao inlica a
univcrsalidadc da c una causa ianlcn
univcrsal? Nao dcvc suor-sc quc ossanos
dcscolrir csia causa, considcrada cono nncno.
O ncsno cquivalcria a suor quc odc aclarar-sc
o uliino nisicrio quc Iavcra scnrc ara a
inicligcncia Iunana. Mas ialvcz scja ossvcl
clcvar a lci dc iodo o rogrcsso, ja csialclccida,
da condiao dc gcncralizaao cnrica ao csiado
dc gcncralizaao racional. Por idcniica nancira
or quc foi ossvcl inicrrciar as lcis dc Kclcr
cono conscqucncias ncccssarias da lci da
graviiaao, assin ialvcz o scja inicrrciar a lci do
rogrcsso, nas suas nuliilas nanifcsiacs,
cono conscqucncia ncccssaria dc ouiro rincio,
igualncnic univcrsal. Do ncsno nodo quc odc
vcr-sc na graviiaao u cuusu dc iodos os gruos
dc fcnncnos fornulados or Kclcr, assin ialvcz
58
ossanos vcr nalgun airiluio sinlcs das coisas
a causa dc cada un dos gruos dc fcnncnos
arcscniados nas aginas rcccdcnics. Talvcz
scja facil rcfcrir iodas as difcrcnics c conlcas
cvolucs do Ionogcnco ara o Icicrogcnco cn
ccrios faios sinlcs dc ccricncia incdiaia, os
quais, or viriudc da sua consianic rcciiao,
considcrcnos cono ncccssarios.
Conccdida a rolalilidadc duna causa
conun c a ossililidadc da a fornular, scra lon,
anics dc ir nais longc, invcsiigar quais dcvcn scr
os scus caracicrcs c cn quc dircao dcvc scr
rocurada. Podcnos rcdizcr, scn rcccio dc
crrar, quc Ia-dc icr un alio grau dc gcncralidadc,
ois ja vinos quc c conun ao infiniio nuncro dc
fcnncnos, c a univcrsalidadc das suas
alicacs Ia-dc scr roorcional ao alsiraio do
scu caraicr. Nao cscrcnos cnconirar ncla facil
soluao dcsia ou daqucla forna dc rogrcsso;
orquc Ia-dc alicar-sc igualncnic a fornas dc
rogrcsso quc icn cnirc si nuiio ouca
scnclIana aarcnic. a sua associaao con
ordcns nuliiforncs dc faiorcs scara-a dc una
dcicrninada ordcn dc faios.
Scndo a causa dcicrninanic do rogrcsso,
cn iodas as ordcns, asironnica, gcologica,
organica, cinologica, social, cconnica, arisiica,
cic., dcvc conicr algun airiluio fundancnial,
conun a iodas clas, c odcr crinir-sc cn
59
funao dcsic airiluio. O unico caraicr aicnic
clo qual sao scnclIanics iodos os gcncros dc
rogrcsso, c o dc consisiir, scn cccao, nuna
scric dc tunsonuocs; c orianio a soluao
dcscjada dcvc cnconirar-sc cn algun caraicr
conun quc icnIan as nodificacs cn gcral. Ha
noiivos ara crcr u o quc a iransfornaao
univcrsal do Ionogcnco ara o Icicrogcnco
asscnia cn alguna lci da iransfornaao.
Fiadas csias rcnissas, asscnos a
cnunciar a lci quc c a scguinic. Todu u ou
utuu oduz nus dc unu tunsonuuo. todu u
cuusu oduz nus dc un ccto".
Para lcn conrccndcr csia lci, arcscnicnos
alguns ccnlos. quando un coro cIoca con
ouiro, rcrcscnianos o cfciio do cIoquc,
ordinariancnic, na nudana dc osiao ou dc
novincnio dun dos diios coros ou dos dois.
Mas, lasia un noncnio dc rcflcao ara nos
convcnccrnos dc quc csia c una visia sucrficial
c nuiio inconlcia da qucsiao. Alcn disso o
rcsuliado nccanico visvcl roduz un son, ou,
ara falar nais roriancnic, una vilraao nun
dos coros ou cn anlos c no ar quc os circunda,
dc ial nodo quc, cn dcicrninadas
circunsiancias, isio c o quc considcranos cono
cfciio. Mas, o ar nao so vilrou, cono sc
roduziran nclc varias corrcnics cla assagcn
dos coros. Por ouiro lado, as ariculas dos
60
coros, roinas do onio do cIoquc, nudan dc
lugar, condcnsando-sc nalguns casos
visivclncnic, s vczcs con lilcriaao dc calor.
Nao c raro quc sc lilcric una fasca, isio c, quc
sc roduza luz cla incandcsccncia do onio cn
quc sc dcu o cIoquc, c csia incandcsccncia
cosiuna associar-sc a conlinacs qunicas.
Assin, ois, a fora nccanica inicial
cnrcgada no cIoquc roduziu cinco csccics dc
nodificacs, c aic nais, cn ccrios casos.
Accndanos una vcla. O rinciro fcnncno quc
sc olscrva c una conlinaao qunica dcvida
clcvaao dc icncraiura. Iniciado o roccsso dc
conlinaao Ia fornaao coninua dc agua, acido
carlnico, cic., iudo isio nuiio nais conlco do
quc o calor quc c a sua rincira causa. Esic
roccsso dc conlinaao c aconanIado dc calor
c luz; origina-sc ianlcn una coluna asccndcnic
dc gascs qucnics c ouiras corrcnics no ar
circundanic.
A dcconosiao duna fora cn ouiras foras
nao ara aqui. cada una das nodificacs
roduzidas c, or sua vcz, causa douiras. O acido
carlnico roduzido conlina-sc con divcrsos
gascs, ou, sol a influcncia dos raios solarcs, da o
scu carlono s folIas dc alguna lania. A agua
nodifica o csiado Iigroncirico do ar quc a rodcia
c, sc as corrcnics dc gascs qucnics quc conicn
cIocan con un coro frio, condcnsar-sc-ao,
61
alicrando a icncraiura c, ossivclncnic, o
csiado qunico da sucrfcic quc colrcn. O calor
roduzido fundc o sclo suljaccnic c dilaia iudo o
quc aquccc. A luz, incidindo solrc difcrcnics
coros, nodifica a sua cor. Esias acs
sccundarias ranifican-sc nouiras aic quc sc
iornan inarcciavcis, c assin succssivancnic.
NcnIun caso odc ciiar-sc cn quc una fora
aiiva nao dcscnvolva ouiras dc difcrcnics
csccics, ncn quc dcic dc r cn novincnio
cada una dcsias cn novos gruos dc foras. O
cfciio c scnrc nais conlco do quc a causa.
O lciior icra rcvisio ja, scn duvida, o runo
da nossa arguncniaao. Esia nancira dc sc
nuliilicarcn os rcsuliados quc sc olscrvan cn
qualqucr aconiccincnio aiual, dcvc icr cisiido
dcsdc o rincio, c ianio nos grandcs fcnncnos
do univcrso cono nos nais insignificanics. A lci,
scgundo a qual cada fora aiiva roduz nais dc
una iransfornaao, nascc cono corolario
incviiavcl dc quc cn iodos os icnos icnIa
Iavido una crcsccnic conlicaao dc faios.
Dcsdc ja odcnos vcr quc Iouvc scnrc na
criaao una iransfornaao inccssanic do
Ionogcnco no Icicrogcnco, c quc cssa
iransfornaao ainda coniinua. Dcvcnos, orcn,
caninar a vcrdadc cosia, cn iodos os scus
orncnorcs (1}.
62
Scn dar Iioicsc da nclulosa nais valor do
quc o dcvido, nao olsianic as suas nuiias
rolalilidadcs dc ccricza, volicnos dc novo a
nossa aicnao ara o dcscnvolvincnio do sisicna
solar (2}. A nuiua airaao dos aionos duna
nassa difusa cuja forna nao c sincirica, roduz
nao so a condcnsaao nas ianlcn a roiaao,
ois a graviiaao gcra sinuliancancnic as duas
foras ccnircia c ccnirfuga. Enquanio a
condcnsaao c o novincnio dc roiaao
auncniavan rogrcssivancnic, a aroinaao
dos aionos cra causa ncccssaria duna consianic
clcvaao da icncraiura. Elcvando-sc ainda nais
csia icncraiura aarccc a luz, c, or fin,
aarccc una csfcra dc rcvoluao conosia dc
naicria fluida quc irradia inicnso calor c luz,
un sol.
Ha loas razcs ara crcr quc, cono
conscqucncia da grandc vclocidadc iangcncial c
da conscqucnic fora ccnirfuga adquiridas clas
arics cicriorcs da nassa nclulosa, ao
condcnsar-sc, dcvcrian dcsrcndcr-sc
criodicancnic ancis giraiorios quc, ao roncr-
sc, dcran origcn a novas nassas; csias, no
roccsso da sua cvoluao, rcciiran os ncsnos
fcnncnos ja cosios, roduzindo-sc dcsic nodo
os lancias c os scus saicliics, Iioicsc nuiio
vcrosnil sc aicndcrnos aos ancis dc Saiurno.
63
Sc cIcgassc a dcnonsirar-sc,
saiisfaioriancnic, quc os lancias c os saicliics
sc fornaran cono disscnos, icr-sc-ia una rova
inorianic dos nuncrosos cfciios Icicrogcncos
roduzidos or una causa rinaria Ionogcnca;
cn qualqucr caso, orcn, lasia-nos consignar o
faio dc quc a airaao nuiua das ariculas da
nassa nclulosa irrcgular roduz os fcnncnos
da condcnsaao, da roiaao, do calor c da luz.
Scguc-sc, cono conscqucncia da Iioicsc da
nclulosa, quc a icrra, a rincio, dcvia
cnconirar-sc cn csiado incandcsccnic; nas scja
csia Iioicsc vcrdadcira ou nao, a
incandcsccncia riniiiva da icrra odc
csialclcccr-sc, or induao, con ianias
rolalidadcs dc accrio quc c douirina Iojc
gcralncnic adniiida clos gcologos.
Considcrcnos, cn rinciro lugar, os airiluios
asironnicos dcsic glolo fundido. Dcvido ao
novincnio dc roiaao, acIaia-sc-lIc a forna c
alicrnan o dia c a noiic, ao ncsno icno quc
aarcccn, sol a influcncia da lua, as narcs
aquosas c ainosfcricas. A inclinaao do scu cio
roduz a rcccssao dos cquinocios c a difcrcna
dc csiacs quc cocisicn c sc succdcn,
sinuliancancnic, na sucrfcic da icrra. Porianio
c aicnic a nuliilicaao dos cfciios. Varias
difcrcnciacs dcvidas gradual dininuiao do
calor foran ja consignadas, cono a fornaao
duna crosia, a solidificaao dc clcncnios
64
sullinados, a rcciiiaao da agua, cic., clo quc
so dcvcnos rccorda-los ara fiar quc sao cfciios
sinuliancos duna causa unica, a dininuiao do
calor.
Todavia, crniia-sc-nos agora olscrvar as
inuncravcis iransfornacs quc dcrivan da
crsisicncia dcssa causa unica. O arrcfccincnio
da icrra rovoca a sua coniraao. Eis orquc a
crosia solida, rincirancnic fornada, c
dcnasiado grandc, c, cono nao odc susicniar-sc
or si ncsna, scguc o nuclco. Mas una canada
csfcroidal nao odc adaiar-sc a un csfcroidc
nais cqucno scn sc roncr; solrcvcn, ois,
rcgas c roiuras, cono sc olscrvan na clc
duna naa quando a aric carnosa dininui or
causa da cvaoraao. Confornc o frio auncnia c
sc vai iornando naior a crosia, as rugas
roduzidas clas novas coniracs sao cada vcz
naiorcs aic sc lcvaniarcn cn forna dc valcs c
nonianIas; c os uliinos sisicnas dc nonianIas
assin fornados nao so Iao-dc conrccndcr as
cordilIciras nais alias nas as nais cicnsas, c
ial c, con cfciio, o quc cnconiranos ao csiudar a
orografia icrrcsirc. Assin, rcscindindo douiras
foras quc ianlcn roduzcn nodificacs,
vcnos a grandc Icicrogcncidadc quc na
sucrfcic da icrra una so causa a crda dc
calor originou; Icicrogcncidadc quc sc
dcscnvolvcu ianlcn, scgundo nos nosira o
65
iclcscoio, na sucrfcic da lua, ondc falian os
agcnics aquosos c ainosfcricos.
Tcnos ainda quc ncncionar ouira csccic dc
Icicrogcncidadc na sucrfcic da icrra,
dcscnvolvida sinuliancancnic c dc nodo
scnclIanic. Enquanio a crosia da icrra foi nuiio
dclgada, as rugas roduzidas clas suas
coniracs scrian nuiio insignificanics c os
csaos cnirc clas adaiar-sc-ian facilncnic ao
csfcroidc lquido inicrno, clo quc a agua, ao
condcnsar-sc nas rcgics ariicas c aniariicas, sc
disiriluiria igualncnic. Mas dcsdc quc a crosia,
adquirindo nais cscssura, auncniou
roorcionalncnic cn rcsisicncia as linIas dc
fraiura ncla roduzidas, dc quando cn quando,
dcvcrian iornar-sc cada vcz nais scaradas; a
surcfcic inicrncdia adaiar-sc-ia ao nuclco con
ncnos unifornidadc, c, dcsic nodo, aarcccrian
arcas nais cicnsas dc icrra c agua.
Sc ionarnos una laranja c a cnvolvcrnos
con acl dc scda, olscrvarcnos a cqucncz das
rugas c a igualdadc das sucrfcics inicrncdias;
nas sc fizcrnos uso dun acl foric, noiarcnos
naior clcvaao das rugas, ao ncsno icno quc
naior cicnsao dos csaos cn quc o acl nao
sc adaia laranja. Ncsia ccricncia sc vc
clarancnic cono, ncdida quc a canada solida
da icrra sc iornou nais cscssa, iivcran dc scr
naiorcs as arcas dc clcvaao c dcrcssao. En
66
lugar dc ilIas, csalIadas nais ou ncnos
Ionogcncancnic nun nar quc iudo cnvolvc,
aarcccria gradualncnic a disiriluiao
Icicrogcnca dc coniincnics c occanos quc Iojc
conIcccnos.
Esias dulas nodificacs na cicnsao c na
clcvaao dos icrrcnos acarrciou ouira
Icicrogcncidadc dc nova csccic. qucrcnos
rcfcrir-nos s orlas nariinas. A rincio, a
igualdadc da sucrfcic icria fornado nos liniics
do occano cosias sinlcs, rcgularcs; nas nais
adianic, as cnincncias, rocIas c cadcias dc
nonianIas fornadas, arcscniarian, ao cncrgir
do nar, un coniorno nuiio irrcgular ianio no
asccio gcral cono nos orncnorcs.
Olscrvc-sc o scn-nuncro dc fcnncnos
gcologicos c gcograficos, lcniancnic roduzidos
or una causa unica, a coniraao da icrra.
Quando, dos agcnics quc os gcologos
cIanan gncos, assanos aos aquosos c
ainosfcricos, vcnos a ncsna conlicaao dc
cfciios scnrc crcsccnic. A aao dcsiruiora do ar
c da agua nodificou, dcsdc o rincio, a
sucrfcic da icrra, roduzindo inuncras c
difcrcnics nodificacs. A oidaao, o calor, o
vcnio, as gcadas, as cIuvas, as ncvcs, os rios, as
narcs, as ondas originaran dcsinicgracs
coninuas, divcrsas cn csccic c inoriancia, dc
67
acordo con as circunsiancias locais. Produzida
nun solo graniico, a aao dcsics agcnics c ouco
arcciavcl cn ccrios onios; nouiros, roduzcn-
sc croscs, dc quc dcrivan nonics dc rcsduos c
calIaus; c, cn alguns, dcois dc dcconor o
fcldsaio cn argila lranca, arrasia-a juniancnic
con o quarizo c a nica c dcosiia-a cn lciios
qucr fluviais qucr nariinos. Quando o icrrcno c
sinuliancancnic dc fornaao gnca c
scdincniaria, o fcnncno roduz nodificacs
nais Icicrogcncas. Cono a dcsinicgraao sc
roduz cn graus difcrcnics, sao cada vcz naiorcs
as irrcgularidadcs na sucrfcic. Nao scndo igual
a consiiiuiao dos icrrcnos lanIados clos rios,
csic arrasian ara o nar clcncnios divcrsos, cn
difcrcnics conlinacs, c assin sc fornan novos
csiraios dc conosiao difcrcnic.
Aqui odcnos vcr un ccnlo nuiio sinlcs
da vcrdadc, quc dcois caninarcnos cn casos
nais conlcos, scgundo a qual a
Icicrogcncidadc dos rcsuliados c roorcional
Icicrogcncidadc do oljcio ou oljcios solrc os
quais a fora ocra. Un coniincnic dc csiruiura
conlicada, con nuiios csiraios irrcgularncnic
disiriludos, dc nvcl disiinio c inclinados cn
iodos os angulos, dcvc ofcrcccr, sol a aao das
ncsnas causas dcsiruioras, grandc sona dc
cfciios variados. cada rcgiao scra nodificada dc
nancira divcrsa; cada rio arrasiara difcrcnic
csccic dc dciriios; as corrcnics, as narcs c as
68
ouiras foras quc aiuan nas cosias disiriluirao
dc nancira divcrsa cada dcosiio; c a
nuliilicaao dos cfciios scra cvidcnicncnic
naior ondc naior scja a conlcidadc da
sucrfcic.
Nao nos incunlc orncnorizar a gcncsc das
inicrninavcis c conlicadas nodificacs
dcscriias cla gcologia c cla gcografia fsica; nao
olsianic, odcnos noiar cono a vcrdadc gcral dc
quc ioda a fora aiiva roduz nais do quc una
alicraao c conrovada clos cfciios das narcs,
das corrcnics nariinas, da disiriluiao do calor
c das cIuvas, cic.; c, cono clanaao dcsia
vcrdadc cn rclaao ao nundo inorganico,
crniia-sc-nos considcrar quais scrian as
conscqucncias dc alguna rcvoluao cosnica
inorianic, or ccnlo a sulncrsao da Ancrica
Ccniral.
As conscqucncias incdiaias dcsia
criurlaao scrian, or si ncsnas,
suficicnicncnic conlcas. Alcn das
inuncravcis dcslocacs dc csiraios, das
irrucs dc naicria gnca, da roagaao das
vilracs dos icrranoios cn nilIarcs dc
quilnciros dc circunfcrcncia, dc icrrvcis
closcs c da lilcriaao dc gascs, o Ailaniico c o
Pacfico rcciiiar-sc-ian a cncIcr o csao
vazio, cIocando cnirc si ondas cnorncs quc
airavcssarian anlos os occanos c roduzirian
69
nilIarcs dc nodificacs ao longo das cosias; ao
ncsno icno, as ondas ainosfcricas
corrcsondcnics, sofrcrian a influcncia das
corrcnics fornadas cn iorno dc cada vulcao c
das dcscargas clciricas quc aconanIarian iais
fcnncnos. Mas csics cfciios iransiiorios scrian
insignificanics conarados aos crnancnics. As
conlicadas corrcnics do Ailaniico c do Pacfico
nodificar-sc-ian cn dircao c cn oicncia.
Modificar-sc-ia a disosiao das linIas
isoicrnicas, nao so nos coniincnics vizinIos nas
ianlcn na roria Euroa. Alicrar-sc-ian as
narcs. Modificar-sc-ia a criodicidadc, a fora c a
dircao dos vcnios. A cIuva nao cairia,
rovavclncnic, nas ncsnas cocas ncn na
ncsna roorao quc Iojc, cn iodos os ascs.
En suna, as condics ncicorologicas alicrar-sc-
ian, nais ou ncnos, cn iodas as dirccs, nun
csao dc nilIarcs dc quilnciros.
Assin, rcscidindo do infiniio nuncro dc
iransfornacs quc as nudanas clinaiologicas
roduziran na flora c na fauna, ianio nariinas
cono icrrcsircs, o lciior conrccndcra a incnsa
Icicrogcncidadc dc rcsuliados quc dcrivan duna
fora unica quando csia sc roduz nuna arca
anicriorncnic conlca, c facilncnic dcduzira
quc, dcsdc o rincio, a nuliilicidadc dc
fcnncnos auncnia con raidcz crcsccnic.
70
Anics dc nosirar cono o rogrcsso organico
dccndc ianlcn da lci univcrsal, quc csialclccc
quc ioda a fora roduz nais dc una
nodificaao, scra convcnicnic fiarno-nos na
nanifcsiaao dcsia lci nouira csccic dc
rogrcsso inorganico, ou scja o rogrcsso
qunico. As causas gcrais dondc dcrivou a
Icicrogcncidadc da icrra, fisicancnic
considcrada, roduziran sinuliancancnic a sua
Icicrogcncidadc qunica. Scn insisiir no faio
gcral dc quc as foras rovocadoras da varicdadc
c conlcidadc das fornacs gcologicas unIan
cn coniaio, ao ncsno icno, clcncnios quc
anicriorncnic nao csiavan cn condics
favoravcis ara unir-sc, con o quc sc
nuliilicava o nuncro dc conosios qunicos,
asscnos a considcrar as conlicacs nais
inorianics, dcrivadas do arrcfccincnio da icrra.
Ha odcrosas razcs ara crcr quc os
clcncnios nao sc odcn conlinar a un calor
cccssivo. Con as icncraiuras clcvadas quc
ariificialncnic sc odcn roduzir dcsaarcccn
ccrias afinidadcs, cono, or ccnlo, a do
oigcnio c a do Iidrogcnio, c a naior aric dos
conosios qunicos rcsisic nuiio ncnos.
Mas dciando dc lado a induao nuiio
rovavcl dc quc, no rinciro csiado dc
incandcsccncia da icrra, ncnIuna conlinaao
qunica ncla Iavia, lasia ao nosso roosiio
71
olscrvar quc os conosios quc rcsisicn s nais
clcvadas icncraiuras c quc, orianio, dcvian
icr-sc fornado rincirancnic, quando a icrra
arrcfcccu, sao ianlcn os nais sinlcs. Os
roioidos, incluindo ncsic nonc os alcalis, as
icrras, cic., sao cono classc, os nais noiavcis
conosios quc sc conIcccn; nuiios dclcs
rcsisicn ao calor nais inicnso quc odcnos
roduzir. Fornados csics coros cla uniao dc
un aiono dc cada un dos clcncnios
cononcnics, sao as conlinacs nais sinlcs c
so nun grau ncnos Ionogcncas do quc os
rorios clcncnios. Mais Icicrogcncos quc clcs,
ncnos csiavcis c ianlcn osicriorcs na Iisioria
da icrra, sao os lioidos, os irioidos, os
croidos, cic., ondc dois, ircs, quairo ou nais
aionos dc oigcnio sc uncn con un aiono dc
ncial ou dc ouiro clcncnio.
Maior c a Icicrogcncidadc dos Iidraios.
ncsics, unc-sc un aiono dc Iidrogcnio con un
dc ouiro coro c os aionos do conosio conicn
clo ncnos clcncnios dc quairo csccics
difcrcnics. Ainda nais Icicrogcncos c ncnos
csiavcis sao os sais quc nos arcscnian aionos
conosios cada un dc ouiros cinco, scis, scic,
oiio, dcz, dozc ou nais, quc corrcsondcn a ircs
csccics, clo ncnos. Mas, rccisancnic os sais
Iidraiados, cuja Icicrogcncidadc c iao grandc,
sao os ncnos csiavcis c ccrincnian una
dcconosiao arcial a nais laias
72
icncraiuras; cn scguida vcn os solrc-sais c os
sais dulos, nais Icicrogcncos c, ao ncsno
icno, ncnos csiavcis.
Porianio, scn cnirar cn orncnorcs, ara os
quais nos falia csao, crcnos quc ncnIun
qunico ncgara quc c lci gcral das conlinacs
inorganicas quc a sua csialilidadc dininua
ncdida quc auncnic a sua conlcidadc,
suondo quc as ouiras condics scjan iguais.
Sc assanos a caninar os conosios
organicos, vcnos ianlcn conrovada cn naior
nuncro dc ccnlos a lci dc quc naior
Icicrogcncidadc corrcsondc ncnor csialilidadc.
Un aiono dc allunina, or ccnlo, consia dc
quairoccnios c oiicnia c dois aionos dc coros
difcrcnics; a filrina, dc consiiiuiao nais
conlca, conicn, cn cada aiono, 298 dc
carlono, 40 dc azoio, 2 dc cnofrc, 228 dc
Iidrogcnio c 92 dc oigcnio, isio c, 660 aionos,
ou, ara falar con nais roricdadc,
cquivalcnics. E csias duas sulsiancias sao iao
insiavcis, quc sc dcconcn a icncraiuras
ordinarias, cono aqucla a quc sc cc a carnc
quc sc qucira assar. Assin, c cvidcnic quc a aiual
Icicrogcncidadc qunica da sucrfcic icrrcsirc
auncniou or graus, na ncdida cn quc o
arrcfccincnio o crniiiu, nanifcsiando-sc sol
ircs fornas. rincira, nuliilicaao dos
conosios qunicos; scgunda, conlcidadc
73
crcsccnic dcsics conosios, con rcsciio ao
nuncro dos scus clcncnios; icrccira, varicdadc
rogrcssiva nas nuliilas roorcs cn quc
csics clcncnios sc conlinan.
Scria ir nuiio longc afirnar quc o rogrcsso
na Icicrogcncidadc qunica sc dcvc acnas a
una so causa a dininuiao do calor ois c
ccrio quc ara cla ianlcn coniriluran os
agcnics aquosos c ainosfcricos, cono ianlcn a
afinidadc cnirc os rorios clcncnios. Dcvc icr
Iavido nais dc una causa, scndo o arrcfccincnio
a nais gcral ou a nais influcnic dc iodas; c noia-
sc, con cfciio, quc nos faios cosios
(ccciuando ialvcz o rinciro}, assin cono nos
quc vanos agora arcscniar, as causas sao nais
ou ncnos conosias. Muiio oucas
iransfornacs Iavcra quc ossan airiluir-sc
or conlcio, con scgurana logica, a un so
agcnic, rcscindindo-sc das condics
crnancnics ou iransiiorias sol as quais csic
ocra. Mas cono csia olscrvaao nao afcia, na
rcalidadc, o nosso arguncnio, rcfcrinos, ara
naior sinlicidadc, crinir-nos scgundo o uso
corrcnic.
Sc nos oljciarcn quc a causa quc aonianos
nas iransfornacs rcfcridas crda dc calor
nao c una fora nas a auscncia duna fora,
rcsondcnos quc c vcrdadc. Proriancnic
falando, as iransfornacs dcvcn airiluir-sc s
74
foras quc cniran cn aao quando as
aniagnicas dcian dc aiuar. Mas, cnlora Iaja
falia dc caiidao quando sc diz quc a congclaao
da agua sc dcvc crda do scu calor, disio nao
dcriva qualqucr crro raiico; dc forna quc lcn sc
nos odc crniiir a ncsna lilcrdadc dc
crcssao ao rcfcrirno-nos nuliilicaao dos
cfciios. No cnianio, a oljcao scrvc ara quc
aicndanos ao faio dc quc assin cono a aao
duna fora roduz nais dc una iransfornaao, o
ncsno succdc con a sua ciinao; c isio sugcrc-
nos a idcia dc quc ialvcz a crcssao nais corrcia
do nosso rincio gcral dcva scr. ioda a
iransfornaao c scguida dc nuiias ouiras.
Fcaiando o fio da nossa cosiao,
canincnos cono no rogrcsso organico incra
o ncsno rincio, dcvcndo advcriir-sc quc
icnos aqui nais dificuldadc cn dcnonsirar a sua
cisicncia, acsar dc icr sido ondc rincirancnic
sc conrovou a cvoluao do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco. O dcscnvolvincnio da scncnic aic
sc convcricr cn lania, c do ovulo aic sc
iransfornar cn aninal, caninIa or graus iao
inscnsvcis, c as foras quc o dcicrninan sao iao
oculias c difccis dc arcciar, quc nal sc odc
noiar a nuliilicaao dc cfciios, or ouiro lado
nuiio visvcl. No cnianio, guiando-nos or rovas
indircias, cIcgarcnos ccriancnic conclusao dc
quc ianlcn aqui incra a lci dc quc iraianos.
75
Noicnos, cn rinciro lugar, cono sao
nuncrosos os cfciios quc una iransfornaao
lcn niida roduz, or ccnlo, nun scr
Iunano. Un rudo alarnanic, a visia dc ccrios
oljcios, alcn das inrcsscs conscqucnics nos
scniidos c nos ncrvos, odcn roduzir un
csircnccincnio, una alicraao na fisiononia, un
ircnor dcvido rclaaao nuscular, un suor
lrusco, aliiacs no coraao, a sulida do
sanguc calca c ialvcz a aralisaao dos
novincnios do coraao c aic una sncoc; c sc o
icncrancnio c dclil, ialvcz una indisosiao
con o scu grandc coricjo dc sinionas
conlicados. O ncsno succdc nos casos dc
docna. Pcqucnssina orao dc vacina
iniroduzida no organisno, cn ccrios casos, no
rinciro crodo, roduzira rigidcz, calor na clc,
acclcraao no ulso, sujidadc na lngua, crda dc
aciiic, scdc, nal-csiar no cigasiro, vniios, dor
dc calca, dorcs nas cosias c nos ncnlros,
dclilidadc nuscular, convulscs, dclrios, cic.; no
scgundo crodo, cruao cuianca, cicnuaao,
oniadas, dor dc gargania, incIaao das
angdalas, salivaao, iossc, rouquidao, disncia
cic., c no icrcciro crodo, inflanacs
cdcnaiosas, ncunonia, lcurisia, diarrcia,
inflanaao do ccrclro, ofialnia, crisicla, cic.,
scndo, or ouiro lado, cada un dos sinionas
cnuncrados, nais ou ncnos conlco. Os
ncdicancnios, ccrios alincnios c a nudana dc
76
arcs odcn ianlcn ciiar-sc cono ccnlos dc
coisas quc roduzcn nuliilos cfciios.
Dasia considcrar quc as nuiias
iransfornacs assin roduzidas or una so
fora nun organisno adulio, dcvcrian, cn aric,
scr aralclas quc sc odc vcrificar nun
organisno cnlrionario, ara nos convcnccrnos
dc quc ianlcn ncsic a cvoluao do Ionogcnco
ara o Icicrogcnco sc dcvc airiluir roduao dc
nuncrosos cfciios or cada causa sinlcs. O
calor cicrior c ouiros agcnics quc dcicrninan as
rinciras difcrcnciacs do gcrnc odcn,
aiuando solrc csias, dar origcn a ouiras, quc,
or sua vcz, sc divcrsificarao, c assin
succssivancnic; or ial forna quc cada orgao quc
sc dcscnvolvc conirilui ara auncniar, con as
suas acs c rcacs solrc os ouiros, a
conlcidadc do conjunio. As rinciras
aliiacs do coraao dc un fcio favorcccn o
dcscnvolvincnio dc iodos os ncnlros. Cada
iccido, ao crcsccr, ionando do sanguc ccrios
clcncnios cn roorcs dcicrninadas, icn quc
nodificar, ncccssariancnic, a consiiiuiao do
ncsno sanguc, c nuiio nais a Ia-dc nodificar a
nuiriao dc iodos os iccidos. A aao do coraao
rcssuc ccrias crdas c iorna ncccssario o
auncnio, no sanguc, dos clcncnios consunidos,
faio quc Ia-dc influir no rcsio do sisicna, c dar
origcn, ialvcz, cono alguns sucn, aos orgaos
ccrciorios. As rclacs quc os ncrvos
77
csialclcccn cnirc as vsccras nuliilicarao as
influcncias rccrocas dcsias, c assin cn iodo o
rcsio.
Cono nais rovavcl ainda, aarccc-nos csia
idcia ao rccordar o faio dc quc un ncsno gcrnc
odc rcalizar a sua cvoluao dc forna disiinia,
confornc as circunsiancias. Assin, duranic o
rinciro crodo, o cnlriao carccc dc sco, c c
dcois nacIo ou fcnca, scgundo as foras quc
aiuan solrc clc. Por ouiro lado, rovou-sc quc a
larva dc una alclIa odc iransfornar-sc cn
alclIa ncsira, sc a icno sc sulsiiiui o scu
alincnio clo quc sc da s larvas dcsias uliinas
alclIas. Mais noiavcl c ainda o caso dc alguns
cniozoarios. O ovo duna icnia osio na sua
rcgiao naiural, quc c a dos inicsiinos, adquirc a
forna lcn conIccida das suas congcncrcs; nas
sc sc aloja, cono succdc con frcqucncia nouira
aric do organisno, iransforna-sc nuna csccic
dc lolsa, a quc os naiuralisias cIanan o
cqunococcus, iao difcrcnic da icnia no asccio c
csiruiura quc so dcois dc cuidadosas
invcsiigacs sc conscguiu rovar quc una c
ouira iinIan a ncsna origcn. Todos csics
ccnlos rcssucn quc cada rogrcsso no
cnlriao dcriva da aao dc foras incidcnics
aiuando solrc a conlcidadc anics
dcscnvolvida.
78
rcalncnic facil cnconirar u o razcs
quc induzan a crcr quc a cvoluao scguc csia
narcIa. Salcnos quc ncnIun gcrnc, qucr
aninal qucr vcgcial, conicn o nais lcvc
rudincnio, sinal ou indicaao do scu
dcscnvolvincnio fuiuro; Iojc, con o nicroscoio,
salcnos quc o rinciro roccsso quc sc
dcscnvolvc cn iodo o gcrnc fccundado c o da
divisao c suldivisao csoniancas dcsic gcrnc,
roccsso quc icrnina con a roduao duna
nassa dc cclulas c ncnIuna das quais arcscnia
caraicr csccial; vcrificados csics faios, nao nos
fica ouiro rccurso quc nao scja o dc suor quc a
organizaao arcial quc nun ccrio noncnio
sulsisic no cnlriao cn dcscnvolvincnio, sc
iransforna, or viriudc das foras quc aiuan
solrc clc, na fasc scguinic dc organizaao, c csia
nouira, c assin succssivancnic, auncniando
inccssanicncnic cn conlcidadc, aic alcanar a
uliina forna. Assin, acsar da dclicadcza das
foras c da lcniidao dos rcsuliados incdircn a
dcnonsiraao dc nodo dcto, dc quc as fascs dc
Icicrogcncidadc crcsccnic, or quc assa o
cnlriao, dcrivan das nuncrosas iransfornacs
originadas or una causa unica, iodavia, Ia
odcrosas rovas ndctus dc quc, con cfciio,
assin succdc.
Ja noianos a grandc quaniidadc dc cfciios
quc una fora c caaz dc roduzir nun
organisno adulio, c quc igual fcnncno sc
79
vcrifica cn iodo o organisno, no icno do
crcscincnio, icno-lo olscrvado cn varios casos
lcn significaiivos; icnos noiado, alcn disso, quc
a roricdadc quc gcrncs scnclIanics icn dc sc
convcricr cn fornas dcsscnclIanics rcssuc
quc as iransfornacs succssivas dc diios gcrncs
consisicn cn novas nudanas quc rccacn
nouiras nudanas anicriorcs, c vinos, or
uliino, quc, carcccndo os gcrncs dc una
csiruiura originaria, scria inconrccnsvcl o scu
dcscnvolvincnio osicrior, dcsdc quc nao sc
clicassc do nodo cosio. Todavia, nao sc crcia
quc, con o quc fica diio, sc clica a roduao
duna lania ou dun aninal; cnconirano-nos
ainda nas ircvas a rcsciio dcssas nisicriosas
roricdadcs or viriudc das quais o gcrnc,
sulnciido a divcrsas influcncias, sofrc nudanas
cscciais, ondc conca a scric das suas
iransfornacs. Tudo o quc sc odc dizcr c quc,
dado un gcrnc quc ossua csias roricdadcs
nisicriosas, a sua cvoluao dccndc,
ossivclncnic, dcssa nuliilicaao dc cfciios, or
nos rcconIccida, clo ncnos nas csfcras
olscrvadas, cono causa do rogrcsso.
Sc dciarnos o dcscnvolvincnio individual
das lanias c aninais c assarnos a considcrar o
da fauna c da flora icrrcsircs, a nossa
arguncniaao volia a scr clara c sinlcs. Por
nuiio quc, confornc afirnanos na scgunda aric
do nosso iralalIo, os faios fragncniarios quc a
80
alconiologia aic agora acunulou nao nos
auiorizcn, cn alsoluio, a dizcr quc no dccurso
dos crodos gcologicos aarcccran,
succssivancnic, organisnos c sisicnas dc
organisnos cada vcz nais Icicrogcncos, vanos
vcr, iodavia, cono scnrc dcuc tc Iuudo una
icndcncia ara quc ial sc roduzissc. O faio dc
nasccrcn nuncrosos cfciios duna causa unica,
or viriudc da qual auncniou, succssivancnic, a
Icicrogcncidadc da icrra, roduziu ianlcn a
Icicrogcncidadc crcsccnic da sua flora c da sua
fauna, ianio individual cono colciivancnic
considcradas. Un ccnlo lasiara ara
cvidcncia-lo.
SuonIanos quc, or una scric dc
criurlacs cono as quc salcnos roduzidas
dc longc a longc, sc lcvaniassc, ouco a ouco, o
arquiclago ndico aic fornar un coniincnic, con
una cadcia dc nonianIas ao longo do cio dc
clcvaao. A rincira criurlaao, as condics
fsicas cn quc sc dcscnvolvcn as lanias c os
aninais dc Dorncu, dc Sunaira, da Nova Cuinc,
cic., ccrincniarian ligciras nodificacs. O
clina, cn gcral, sofrcria alicracs na
icncraiura, na Iunidadc c na criodicidadc das
suas nudanas, ao ncsno icno quc sc
nuliilicarian as difcrcnas locais.
En rinciro lugar, csias nodificacs
afciarian dc nodo quasc inarcciavcl a flora c a
81
fauna da rcgiao. A nudana dc nvcl roduziria
novas nodificacs nas lanias c nos aninais,
nodificacs quc sc csicndcrian a csccics
iniciras ou a difcrcnics ncnlros da ncsna
csccic, confornc as circunsiancias. As lanias
quc so crcsccn na orla do nar, cn localidadcs
dcicrninadas, dciarian dc cisiir. Ouiras, quc
so odcn vivcr cn siios nuiio unidos, no caso
dc sulsisiircn, sofrcrian noiavcis nodificacs
no asccio. Por ouiro lado, scrian ainda naiorcs
as difcrcnas nas lanias quc gradualncnic
aarcccsscn nos icrrcnos sados do nar. Os
aninais c os inscios quc sc alincniasscn dcsias
lanias, assin nodificadas, sofrcrian alicracs
dcrivadas da alincniaao c do clina; c as
alicracs quc sofrcsscn auncniarian quando,
cla ciinao duna csccic dc lanias, iivcsscn
quc cdir o susicnio a ouira csccic scnclIanic.
No dccurso das nuiias gcracs quc sc
succdcrian, aic sc roduzir nova criurlaao,
organizar-sc-ian as nodificacs roduzidas nas
varias csccics, adaiando-sc csias, nais ou
ncnos, s novas condics. A criurlaao
scguinic causaria nodificacs organicas nais
rofundas, dondc nasccrian divcrgcncias nuiio
naiorcs cn rclaao s fornas riniiivas, o
ncsno sc vcrificando con as succssivas
criurlacs.
82
Olscrvc-sc agora quc a rcvoluao rcsulianic
nao sc liniiaria sulsiiiuiao dc nil csccics,
nais ou ncnos nodificadas, or ouiras nil
csccics riniiivas. cn vcz dcsias nil csccics
riniiivas aarcccrian nilIarcs dc csccics ou
dc varicdadcs ou dc fornas difcrcnics.
Disiriluindo-sc cada csccic nuna arca dc
alguna cicnsao c icndcndo, coniinuancnic, a
colonizar csia nova arca, os scus indivduos
csiarian sujciios a difcrcnics scrics dc
iransfornacs. As lanias c os aninais quc sc
dirigisscn ara o cquador nao scrian afciados do
ncsno nodo quc os quc scguisscn cn dircao
oosia. Os quc sc aroinasscn das novas
cosias ccrincniarian iransfornacs
difcrcnics daquclcs quc sc aroinasscn das
nonianIas. Porianio, cada raa riniiiva dc
organisnos scria o ironco dc ouiras raas, nais
ou ncnos difcrcnics dcla c difcrcnics cnirc si; c
sc lcn quc algunas dcsias cIcgasscn a
ciinguir-sc, nuiias solrcvivcrian criurlaao
scguinic, divcrsificando-sc, or sua vcz, cono as
anicriorcs. s nodificacs originadas cla
nudana dc alincnios c dc condics fsicas,
Iavcria quc acrcsccniar, cn nuiios casos, as
dcvidas nudana dc cosiuncs. A fauna dc cada
ilIa, ovoando, asso a asso, os icrrcnos
novancnic aarccidos odcria r-sc cn coniaio
con as faunas dc ouiras ilIas, c alguns ncnlros
dcsias ialvcz nao fosscn arccidos aos
83
corrcondcnics das rinciras. Os Icrlvoros,
cnconirando-sc ao lado dc novas fcras, icrian
quc cnrcgar ncios dc dcfcsa ou dc fuga
difcrcnics dos anics usados, c sinuliancancnic
as fcras nodificarian a sua nancira dc crscguir
c dc aiacar. Salcnos quc, quando as
circunsiancias o cigcn, sc ocran nos aninais
iransfornacs dcsia naiurcza, cono ianlcn
quc, sc iais iransfornacs cIcgan a scr
doninanics, odcn alicrar cn ccrio grau a sua
organizaao.
Noicnos agora una nova conscqucncia. Alcn
da icndcncia dc cada raa dc organisnos ara sc
difcrcnciar nouiras raas, dcscolrc-sc a
icndcncia ara a roduao ocasional dc
organisnos sucriorcs. Tonadas cn conjunio, as
varicdadcs nascidas das novas condics fsicas c
dos novos Ialiios, nosiran nuncrosas
iransfornacs cn gcncro c cn grau; nas csias
iransfornacs nao Iao-dc consiiiuir,
ncccssariancnic, un rogrcsso. Provavclncnic,
na naior aric dos casos, o iio nodificado nao
scra ncn nais ncn ncnos Icicrogcnco quc o
riniiivo. s vczcs, scndo os novos Ialiios dc
vida nais sinlcs quc os anicriorcs, aarcccra
una csiruiura ncnos Icicrogcnca, c Iavcra,
orianio, rciroccsso. Mas dcuc aconicccr quc
cnconirando-sc algun gruo da csccic cn
condics quc o sulncian a circunsiancias nais
conlcas c rcclancn, or conscguinic, una
84
aiividadc nais dcscnvolvida, alguns dos scus
orgaos sc difcrcncicn nais c a sua csiruiura
cIcguc a scr nais Icicrogcnca.
Daqui rcsulia quc, no curso naiural das
coisas, Iavcra, dc icnos a icnos, un ccrio
auncnio na Icicrogcncidadc da flora c fauna
icrrcsircs, c nas raas individuais nclas
conrccndidas. Oniiindo clicacs dc
orncnor c scn csqucccr quc Ia ariicularidadcs
quc nao odcnos rccisar agora, julganos
cvidcnic quc as nuiacs gcologicas icndcran
ara iornar cada vcz nais conlcas as fornas
da vida, qucr as considcrcnos cn scarado qucr
colciivancnic. As ncsnas causas quc originaran
a cvoluao da crosia icrrcsirc, no scniido do
sinlcs ara o conlco, dcicrninaran una
cvoluao aralcla na vida quc cisic sua
sucrfcic. Ncsic caso, cono nos rcccdcnics,
vcnos quc a assagcn do Ionogcnco ara o
Icicrogcnco sc conforna ao rincio univcrsal dc
quc ioda a fora aiiva roduz nais quc una
iransfornaao.
As dcducs anicriorcs, fundadas nas
vcrdadcs adniiidas na gcologia c nas lcis gcrais
da vida, ganIan ciraordinariancnic, cn crcdiio,
quando sc olscrva quc csiao dc Iarnonia con
una induao quc sc aoia cn ccricncias
dircias. Prccisancnic, a difcrcnciaao duna raa
cn nuiias, quc suonos sc vcrificou duranic os
85
crodos gcologicos, salcnos quc sc vcrificou
ianlcn nos crodos rc-Iisiorico c Iisiorico,
ianio no Ioncn cono nos aninais doncsiicos. A
nuliilicaao dc cfciios quc suonos icr sido
roduzida clo rinciro fcnncno, ianlcn foi
roduzida clo uliino. Causas ariicularcs cono
a fonc, o cccsso dc oulaao, c a gucrra
ocasionaran, criodicancnic, discrscs do
gcncro Iunano c dos scrcs quc dclc dccndcn,
dando origcn, cada una dclas, a novas
varicdadcs dc iios. Quc sc dcrivcn ou nao iodas
as raas Iunanas dc un so ironco, a filologia
nosira clarancnic quc cada un dos gruos dc
raas quc Iojc c facil disiinguir rovcn duna so
raa, c quc a discrsao duna raa cn clinas c
condics dc cisicncia difcrcnics originou
nuiias fornas nodificadas da ncsna.
Ouiro ianio odc dizcr-sc dos aninais
doncsiicos. Enlora nalguns casos cono o dos
cacs ialvcz ossa scr discuiida a conunidadc
dc origcn, nouiros, coniudo cono o dos
carnciros c gado do nosso as c cvidcnic quc
as difcrcnas dc clina, dc alincniaao c dc
iraiancnio iransfornaran una raa riniiiva
cn nuiias ouiras iao disiinias quc roduziran
varicdadcs Ilridas. Alcn disso c facil olscrvar,
airavcs dc cfciios nascidos dc causas unicas, un
auncnio, scgundo inIanos infcrido, nao so da
Icicrogcncidadc gcral nas ianlcn duna
Icicrogcncidadc csccial. Nas diviscs c
86
suldiviscs da raa Iunana, Ia iransfornacs
quc nao consiiiucn un rogrcsso; algunas
rcssucn anics un rciroccsso; nas c incgavcl
quc nuiias criaran iios Icicrogcncos. O Ioncn
civilizado scara-sc nuiio nais do arquciio do
scu gruo quc o sclvagcn. Assin, a fornula da lci
c causa do rogrcsso quc, or falia dc rovas, sc
dcvc csialclcccr, Iioiciicancnic, con rcsciio
s fornas riniiivas da vida no nosso glolo, odc
conrovar-sc con os faios rcfcrcnics s uliinas
fornas.
Sc o rogrcsso do Ioncn ara una naior
Icicrogcncidadc sc clica cla nuliilicaao dc
cfciios dcvidos a una causa unica, iodavia c nais
facil alicar csic rincio ao rogrcsso social.
Considcrcnos o dcscnvolvincnio duna
organizaao indusirial. Quando algun indivduo
duna irilo nosira csccial aiidao ara falricar
un oljcio dc uso gcral, cono, or ccnlo, una
arna, quc anics cada un falricava ara si, nascc
ncsic indivduo una icndcncia ara a
difcrcnciaao, cono consiruior dc arnas. Os scus
conanIciros, gucrrciros c caadorcs, scnicn
quanio lIcs inoria o icr as nclIorcs arnas
ossvcis, c, cono conscqucncia, nao dciarao dc
ofcrcccr a csic Ioncn Ialil o quc icnIan, ara
quc falriquc arnas ara clcs. Elc, or scu iurno,
icndo nao so aiidao csccial nas ianlcn
inclinaao ara as consiruir, ois o ialcnio ara
una coisa c o dcscjo dc sc ocuar ncla caninIan
87
gcralncnic unidos, scnic-sc nuiio rcdisosio
ara acciiar scnclIanics cncargos, quando lIc
ofcrcccn alguna rcconcnsa adcquada c,
solrciudo, orquc sc scnic lisonjcado no scu
anor rorio. Una vcz iniciada, csia
csccializaao da sua aiividadc accniua-sc nais,
dc dia ara dia; c cnquanio clc sc acrfcioa cla
raiica coninua, a aiidao dos scus
conanIciros dininui na ncsna roorao, or
falia dc ccrccio. Dc forna quc as influcncias
quc dcicrninan csia divisao dc iralalIo sao cada
vcz naiorcs duna c douira aric, c a
Icicrogcncidadc inciicnic sulsisic, cn nuiios
casos, duranic ioda a gcraao ou ialvcz nais.
Olscrvc-sc quc csic roccsso nao so dividc a
nassa social cn duas arics, una quc
nonooliza ou quasc nonooliza o ccrccio
duna funao dcicrninada, c ouira quc crdcu o
Ialiio c, dc ccrio nodo, a faculdadc dc a
dcscncnIar, nas quc ao ncsno icno c
ianlcn o onio dc ariida douiras
difcrcnciacs. O rogrcsso quc dcscrcvcnos
suc a iniroduao da iroca, ois o falricanic dc
arnas qucrcra scr ago con os ariigos quc nais
lIc convcnIan cn cada caso, c Ialiiualncnic
nao ncccssiiara dc ariigos dc una so csccic nas
sin dc varias csccics; nao ncccssiiara so dc
csiciras, clcs ou uicnslios dc csca, nas sin
duns c dc ouiros, c cdira scnrc aquilo dc quc
nais ncccssiic.
88
Quc rcsuliara daqui? Sc cnirc os ncnlros da
irilo Ia difcrcnas dc aiidao ara falricar csias
varias coisas, cono c quasc ccrio, o arnciro
cdira a cada un os oljcios quc nclIor saila
fazcr, a csic rcdcs, quclc csiciras. Mas o quc
irocou as suas csiciras ou as suas rcdcs icra quc
fazcr ouiras ara scu uso, c cada vcz nais sc
dcscnvolvcra a sua cculiar aiidao. Porianio, as
aiidcs singularcs quc, cn cscasso grau,
disiinguirian, a rincio, cada indivduo da
irilo, ncccssariancnic sc Iao-dc ir
dcscnvolvcndo. Sc as iransacs sc rccicn, as
difcrcnas dc Ialilidadc cIcgarao a scr
arcciavcis. E acalcn ou nao or iransfornar
dcicrninados indivduos cn unicos consiruiorcs
dc ccrios ariigos, c claro quc csias difcrcnciacs
influcn na nancira dc scr da irilo. a causa unica
riniiiva roduz nao so o dulo cfciio indicado,
nas ianlcn nuncrosos cfciios sccundarios
scnclIanics cn gcncro, cnlora ncnorcs cn
grau.
Esic roccsso, cujos sinais odcn olscrvar-
sc nos gruos dc cscolarcs, nao roduzira
conscqucncias crnancnics nuna irilo quc nao
icnIa lugar fio; nas quando sc dcscnvolvc nuna
irilo ja csialclccida c nuncrosa, os scus
rcsuliados crciuan-sc c auncnian dc gcraao
cn gcraao. A una naior oulaao corrcsondc
naior cdido dc cada oljcio, con o quc crcscc, dc
dia ara dia, a conlcidadc dc funcs nos
89
indivduos c nas classcs, adquirindo a
csccializaao caraicr nais dcfinido ondc ja
cisic c fiando-sc ondc acnas csicja iniciada.
Esics rcsuliados nuliilican-sc con a
crcsccnic ncccssidadc dos ncios dc sulsisicncia
nuna oulaao nuncrosa, vcndo-sc cada
cssoa olrigada, nais ou ncnos, a ocuar-sc
daquilo ara quc icn nais aiidao; o rogrcsso
indusirial ganIa con isso, asscgura-sc a
roduao fuiura c favorccc-sc o dcscnvolvincnio
da oulaao, faio quc volia a influir no ncsno
scniido quc anics, dc forna quc c cvidcnic a
nuliilicaao dc cfciios. Craas a csics csinulos
nasccn novas ocuacs. Fivalizando cnirc si, os
roduiorcs rocuran ofcrcccr nclIorcs ariigos, o
quc os lcva a dcscolrir roccssos acrfcioados
ou nais ccclcnics naicrias rinas. Na
falricaao dc arnas ou dc folIas corianics, a
sulsiiiuiao da cdra clo lronzc auncnia
considcravclncnic o cdido fciio ao rinciro quc
cnrcga csic ncial c o arificc vc-sc olrigado a
consagrar iodo o scu icno rcaraao do
lronzc dc quc ncccssiia ara os ariigos quc
vcndc, icndo quc cncarrcgar ouiros da falricaao
dos ncsnos. A roduao do lronzc, a quc
cvcniualncnic icvc dc dcdicar-sc, vai-sc
difcrcnciando, or graus, das rcsianics
ocuacs c cIcga, so or si, a scr un ofcio.
90
Vcjanos agora as iransfornacs quc
nasccn dcsia ouira, c cono sc ranifican.
Dcrcssa sc sulsiiiui a cdra clo lronzc, nao so
nos ariigos ondc rincirancnic sc usou nas
ianlcn cn nuiios ouiros, cono, or ccnlo,
arnas, insiruncnios corianics, c uicnslios dc
varias csccics, rcflciindo-sc, or conscguinic, a
influcncia do scu cnrcgo cn divcrsas
nanufaiuras. Origina ianlcn novos roccssos
ondc csics uicnslios sc cnrcgan, lcn cono
nos roduios rcsulianics, nodificando a
cdificaao, as olras dc cariniaria, o vcsiuario c
os adornos das cssoas. Por ouiro lado, da
origcn a nuncrosas nanufaiuras, quc anics
cran dcsconIccidas, or nao Iavcr naicria
aroriada ara falricar as fcrrancnias
ncccssarias. Todas csias iransfornacs clcvan a
nassa, auncniando a Ialilidadc nanual, a
inicligcncia c o lcn csiar dos iralalIadorcs, c
nclIorando os Ialiios c os gosios gcrais. Assin,
a iransfornaao duna socicdadc Ionogcnca
nouira Icicrogcnca c, scn duvida, conscqucncia
do rincio cnunciado, scgundo o qual nasccn
nuiios cfciios duna so causa.
Os liniics do aiual cnsaio nao nos crniicn
scguir csic roccsso airavcs da sua inciicnic
conlcidadc. Nouiro caso, scr-nos-ia facil fazcr
vcr cono s ncsnas causas sc dcvc a localizaao
dc indusirias cscciais cn dcicrninados onios
dun as, assin cono a ciraordinaria
91
suldivisao do iralalIo na falricaao dc cada
oljcio. Procurando ccnlos alicavcis ao caso,
odcranos rcgisirar grandc nuncro dc
iransfornacs, ianio naicriais cono iniclcciuais
c norais, irazidas cla inrcnsa, c as nao
cqucnas ncn cscassas roduzidas cla
dcscolcria da olvora. Mas dciando dc lado as
fascs inicrncdias do dcscnvolvincnio social,
indiqucnos alguns ccnlos dc casos rcccnics.
Para aconanIarnos, or ccnlo, os cfciios do
vaor nas suas difcrcnics alicacs s ninas,
navcgaao c a ioda a indusiria, rccisaranos dc
cnirar cn orncnorcs inuncravcis; or isso nos
circunscrcvcrcnos uliina cncarnaao do scu
odcr, a loconoiiva.
Esia, cono causa incdiaia do nosso sisicna
dc caninIos dc fcrro, iransfornou o asccio do
as, os runos do concrcio c os Ialiios gcrais.
Olscrvcnos, rincirancnic, a conlicada scric
dc nodificacs quc rcccdcn a consiruao dun
caninIo dc fcrro. os rcaraiivos, as rcunics
ullicas, os csiudos das sccs, a inicrvcnao
arlancniar, os lanos liiografados, as ncnorias,
as noicias c dcosiios locais, as infornacs,
cic., coisas quc dcicrninan inuncras iransacs
c a ncccssidadc do iralalIo dc nuiias cssoas,
cono cngcnIciros, insciorcs, liiografos, agcnics
arlancniarcs, cic., c aic a criaao dc ocuacs
novas, cono a dos cncarrcgados das acs c
ouiras.
92
Ficno-nos, dcois, nas iransfornacs quc
nasccn do caninIo dc fcrro cn consiruao. Ia
quc fazcr os iraados, as nivclacs, alcriuras dc
iuncis, csiudos dc curvas, consiruao dc onics c
dc csiacs, insialaao do lalasiro, das iravcssas
c dos carris, falricaao dc naquinas, tcndcs,
carruagcns c vagcs; iudo isio infui cn
nuncrosos ranos do concrcio, no auncnio da
inoriaao dc nadcira, na cloraao dc cdra,
no falrico dc fcrro, na ciraao do carvao, nos
fornos dc iijolo, criando-sc una varicdadc dc
indusirias cscciais, cujos anuncios sc
cnconiran scnanalncnic no Huuu Tncs", c
inuncras ocuacs novas, cono scjan as dc
naquinisias, foguciros, cncarrcgados dc lincza,
agulIciros, fiscais da via, cic.
Olscrvando, a scguir, as nodificacs ainda
nais nuncrosas c conlicadas quc, ao fin
dalgun icno, sc roduzcn na conunidadc con
un caninIo dc fcrro cn cloraao, vcnos quc,
cla sua influcncia, sc nodifica, nais ou ncnos,
a organizaao dc iodos os ncgocios. a facilidadc
das conunicacs crniic quc o rorio
inicrcssado faa aquilo quc ouirora confiava a
conissionados; csialclcccn-sc agcncias ondc
anics nao odcrian sulsisiir; rccclcn-sc os
gcncros dos csialclccincnios quc vcndcn or
junio, cnlora csicjan disianics, cn vcz dc sc
rccclcrcn dos csialclccincnios dc rcialIo nais
roinos, c c ossvcl usar ariigos cujo uso sc
93
iornava difcil anics, or falia dc ncios raidos dc
iransoric. Por ouiro lado, a raidcz c o laio
cusio dos orics, icndcn a csccializar cada vcz
nais as indusirias rorias dc cada rcgiao, c
fazcn quc cada nanufaiura sc csialclca ondc
as vaniagcns locais lIc roncian naior
roscridadc.
Dcsia forna, a dininuiao dos rcos dos
iransorics, faciliiando a disiriluiao dos
roduios, nivcla c laia os rcos, dc forna quc
sc iornan accssvcis, a nuiias cssoas, divcrsos
ariigos quc anics csiavan fora do scu alcancc or
causa do rco clcvado, auncniando-sc, dcsic
nodo, as conodidadcs quc iodos disfruian. Por
ouiro lado, gcncraliza-sc o cosiunc dc viajar.
Pcssoas quc nunca iinIan cnsado cn sc
dcslocar dun ccrio onio fazcn ccurscs anuais
s raias, visiian os anigos quc vivcn longc,
cnrccndcn viagcns dc rccrcio, o quc c nuiio
lcncfico ara a saudc, ara a scnsililidadc c ara
a inicligcncia. Alcn disso, a iransnissao nais
raida das carias c das noicias nuliilica as
irocas c odc dizcr-sc quc, assin, sc acclcra o
ulso da vida nacional. Mas nao c so isio;
ianlcn daqui dcriva una anla difusao da
liicraiura laraia cn viriudc das lillioiccas dos
caninIos dc fcrro c dos anuncios afiados nas
carruagcns, faio quc rcara o caninIo ara
ulicriorcs rogrcssos.
94
Todas as nuncrosas iransfornacs
lrcvcncnic indicadas sao conscqucncia da
invcnao loconoiora. O organisno social
auncnia cn Icicrogcncidadc or causa das
nuiias ocuacs novas quc sc crian c da
csccializaao dc ouiras quc ja cisiian; nao Ia
concrcianic quc nao icnIa quc nodificar, nais
ou ncnos, os scus cosiuncs ncrcaniis, c ouca
gcnic Iavcra a qucn a nudana roduzida nao
afcic nos scus aios, cnsancnios c cnocs.
Podcria ciiar-sc grandc quaniidadc dc ouiros
ccnlos ara confirnaao da ncsna vcrdadc.
Qualqucr influcncia quc vcnIa a aiuar solrc a
socicdadc roduz nuncrosos cfciios, aos quais sc
dcvc o auncnio da Icicrogcncidadc social. assin
o conrova a Iisioria do concrcio, dos cosiuncs
c das crcnas; nao julganos ncccssario, iodavia,
acunular nais rovas.
Ha, orcn, un faio cn quc dcvcnos insisiir.
Fcfcrino-nos afirnaao quc anics fizcnos
scgundo a qual os cfciios sc nuliilican ianio cn
nuncro cono cn csccic, na ncsna roorao
quc crcscc cn Icicrogcncidadc a arca a quc una
fora sc alica. Enirc as irilos riniiivas quc
rinciro conIcccran o cauicIu, csia dcscolcria
roduziu nuiio oucas iransfornacs; clo
conirario, dcran-sc ianias cnirc nos, quc ara
fazcr a sua Iisioria foi rcciso un livro csccial
(3}. Sc sc csialclcccssc o iclcgrafo clcirico na
95
Ionogcnca c ouco nuncrosa conunidadc das
Hclridas, ouco rcsuliado sc olicria, ao asso
quc foran incnsos os oliidos na Inglaicrra. A
organizaao rclaiivancnic sinlcs da socicdadc,
sol a qual vivian os nossos anicassados dc Ia
cinco scculos, icria sofrido nuiio ligciras
nodificacs con un aconiccincnio scnclIanic
ao ocorrido rcccnicncnic cn Caniao; nas as
ncdidas lcgislaiivas adoiadas Iojc, or causa
dcsic aconiccincnio, darao lugar a nilIarcs dc
nodificacs conlcas, cada una das quais
originara nuiias ouiras.
Sc o csao dc quc disonos o crniiissc,
rosscguiranos a arguncniaao, condo os
nais dclicados rcsuliados da vida civilizada.
Assin cono vinos quc a lci do rogrcsso, a quc
olcdcccn o nundo organico c o inorganico, c
ianlcn a quc rcgc a linguagcn, a csculiura, a
nusica, cic., odcranos dcnonsirar agora quc
cssa lci c ianlcn a vcrdadcira causa quc
dcicrnina o rogrcsso cn iodos os casos quc
acalanos dc ncncionar. facil dcnonsirar,
dcialIadancnic, quc o rogrcsso duna cicncia
inulsiona as rcsianics; a asirononia, or
ccnlo, arovciiou-sc das dcscolcrias da oiica,
dando origcn asirononia nicroscoica c
auiliando o dcscnvolvincnio da fisiologia;
ianlcn a qunica, indirciancnic, fcz rogrcdir
os nossos conIccincnios accrca da clciricidadc,
do nagnciisno, da liologia c da gcologia, ao
96
asso quc a clciricidadc, or sua vcz, influiu nos
csiudos qunicos, nos do nagnciisno, nas
dcscolcrias rclaiivas luz, ao calor c a nuiias
lcis da aiividadc ncrvosa.
O ncsno succdc na liicraiura. Por ccnlo.
os Mstcos sao a origcn do nosso drana
nodcrno c influcnciaran a ocsia c a ficao; o
riniiivo diario dc noicias dcu nascincnio
infinidadc dc fornas da liicraiura criodica, quc,
or sua vcz, originaran rogrcssos noiavcis
nouiras nanifcsiacs liicrarias.
A influcncia ccrcida or una nova cscola dc
iniura, cono a dos rc-rafaclisias, solrc as
dcnais, os rccursos quc a aric iciorica iira da
foiografia, os conlcos rcsuliados das novas
douirinas criicas, cono as dc Fuslin, sao ouiros
ianios ccnlos dcsia nuliilicaao dc cfciios.
Mas scria alusar da acicncia do lciior o
crscguir, nas suas divcrsas ranificacs, iodos
csics agcnics iransfornadorcs, con ianio naior
noiivo quanio c ccrio quc, dcsdc ial onio,
concan a scr dc ial nodo conlicados c suiis
quc c nuiio difcil orncnoriza-los.
Crcnos icr concludo a nossa cnrcsa. As
incrfcics c a incviiavcl falia dc dados quc nos
ins a lrcvidadc do csiudo nao dcsirocn a
nossa icsc. Os orncnorcs oniiidos nao
invalidarian as nossas inducs. Por nais quc
97
nun caso nao Iaja rovas suficicnics ara
dcnonsirar a lci do rogrcsso, iodas as
rolalilidadcs concorrcn, nao olsianic, ara
fazcr rcsunir quc lIc c alicavcl o ncsno quc
ao rcsio da criaao. Enlora, ao iraar a gcncsc
do rogrcsso, rccisasscnos dc falar, con
frcqucncia, dc causas conlcas cono sc fosscn
causas sinlcs, c incgavcl, coniudo, quc iais
causas sao nais Ionogcncas do quc os scus
rcsuliados. A criica dos orncnorcs nada afirna
conira o nosso arguncnio gcral.
Una scric inicrninavcl dc faios dcnonsira
quc iodo o rogrcsso, scja dc quc naiurcza for,
aric do Ionogcnco ara o Icicrogcnco, assin sc
vcrificando quc una iransfornaao c causa dc
ouiras. E c nuiio significaiivo quc, ondc os faios
sao nais ccquvcis c cn naior nuncro, scja
nais visvcl csia vcrdadc.
Nao olsianic, con o fin dc nao ir nais alcn
do onio a quc nos lcvan as nossas rovas,
conicniar-nos-cnos con dizcr quc iais sao a lci c
a causa dc iodos os rogrcssos conIccidos. Dcsdc
quc sc csialclca, solidancnic, a Iioicsc da
nclulosa, scra cvidcnic quc o Univcrso iniciro, do
ncsno nodo quc cada organisno ariicular, foi
riniiivancnic Ionogcnco; c, qucr scja
considcrado cono un iodo, qucr sc olscrvc nos
scus orncnorcs, dcscnvolvc-sc,
inccssanicncnic, no scniido duna
98
Icicrogcncidadc naior quc auncnia scn ccssar.
Eniao sc vcra quc, nas nodificacs a rincio
vcrificadas, a dcconosiao dc ioda a fora
cnrcgada sc rcsolvcu, cono agora ocorrc, cn
varias foras quc, dia a dia, sc iornaran nais
conlicadas; quc csic auncnio da
Icicrogcncidadc coniinua c Ia-dc rosscguir; c
quc, dcsic nodo, o rogrcsso nao c un acidcnic,
nao csia sujciio ao odcr Iunano, nas, sin, c
una ncccssidadc lcncfica.
Acrcsccniarcnos algunas alavras ara fiar
o alcancc oniologico do nosso raciocnio.
Provavclncnic, alguns vcrao no cosio una
icniaiiva ara rcsolvcr as grandcs qucsics cn
quc, airavcs dos icnos, a filosofia sc icn
cnlrcnIado. Nao os dcicnos cnganar-sc; so os
quc nao conIcccn ncn o fin ncn os liniics da
cicncia odcn cair cn crro iao gravc. As
gcncralizacs rcccdcnics icn valor, nao ara a
gcraao das coisas cn si ncsnas, nas sin ara
a sua gcncsc ial cono sc arcscnia conscicncia
Iunana. Dcois dc iudo o quc ficou diio, o
dcrradciro nisicrio fica iao oculio cono anics. O
conIccincnio dc iudo o quc c clicavcl nao odc
forncccr-nos ouira coisa alcn duna luz nais
clara ara vcr o nuiio dc inclicavcl quc Ia or
dciras. Por nuiio quc rcduzanos a cquaao aos
scus icrnos nais sinlcs, nunca odcrcnos
rcsolvc-la; clo conirario, aarccc nais cvidcnic a
inossililidadc dc dcscnlaraar a incogniia.
99
Enlora rincira visia o nao arca, a
invcsiigaao livrc rocura dar aliccrcc nais firnc
a ioda a vcrdadcira rcligiao. Os inidos scciarios,
alarnados anic os rogrcssos do conIccincnio,
olrigados a alandonar, una or una, as
sucrsiics dos scus avos c vcndo, diariancnic,
as suas anadas crcnas nais alaladas, icn o
ncdo sccrcio dc quc algun dia ossan clicar-
sc iodas as coisas; daqui nascc o Iorror quc a
cicncia lIcs insira, con o quc dao nosiras do
ncnos jusiificado dc iodos os icnorcs, o dc quc
a vcrdadc scja na. Mas o vcrdadciro Ioncn dc
cicncia, conicnic con scguir as insiracs da
vcrdadc, convcncc-sc nais rofundancnic, a
cada nova dcscolcria, dc quc o Univcrso c un
rollcna insoluvcl. Assin, no nundo inicrior
cono no cicrior, cnconira-sc no ncio dc
crciuas nodificacs, das quais nao odc
dcscolrir ncn o fin ncn o fundancnio. Sc,
avcniurando-sc a cnsar na cvoluao das coisas,
sc crniic acciiar a Iioicsc dc quc a naicria
cisiiu, rincirancnic, cn forna difusa, vc, cn
scguida, a inossililidadc dc concclcr cono
cIcgou a scnclIanic csiado; sc, igualncnic,
rcflciona solrc o fuiuro, nao cnconira liniics
incnsa succssao dc fcnncnos quc sc
arcscnian sua conicnlaao. Sc sc volia ara
o scu inicrior, crcclc quc os dois circnos do fio
da conscicncia csiao fora do scu alcancc; nao
odc salcr quando ncn cono concou csia
100
conscicncia, ncn caninar cono a icn nun
noncnio dado, ois so quando o csiado dc
conscicncia assou c quc odc scr oljcio dc
cnsancnio c nao no noncnio cn quc sc
roduz.
Quando, dcois, iransfcrc a sua aicnao,
da succssao dos fcnncnos, inicrnos ou
cicrnos, ara a sua naiurcza csscncial,
rcconIccc a ncsna inoicncia. Enlora rcsolva
iodas as roricdadcs das coisas cn
nanifcsiacs dc foras, nao odc dcicrninar a
naiurcza dcsias foras; clo conirario, quanio
nais sc csfalfa or conscgui-lo, nais sc confundc;
do ncsno nodo, cnlora a analisc das acs
ncniais o lcvc, cn uliino icrno, s scnsacs,
cono os clcncnios riniiivos ondc nascc iodo o
cnsancnio nada adiania con isio; orquc
nao lIc c dado, cn uliina insiancia,
conrccndcr o quc c scnsaao ncn ncsno cono
csia c ossvcl.
Por conscguinic, no cicrno cono no inicrno,
vc nisicrios incscruiavcis cn sua naiurcza c cn
sua gcncsc fundancniais. Por isso olscrva quc a
discussao cnirc naicrialisias c csiriiualisias c
sinlcs gucrra dc alavras; uns c ouiros cacn no
alsurdo dc suor quc conrccndcn o quc ao
Ioncn c inossvcl dccifrar. As suas
invcsiigacs, qualqucr quc scja a dircao quc
ioncn cn facc do incognoscvcl, fazcn-lIc
101
crcclcr, cada vcz nais clarancnic, a
inossililidadc dc cncirar iao rofundos
nisicrios. Convcncc-sc, ao ncsno icno, da
grandcza c da cqucncz da inicligcncia Iunana,
do scu odcr cn iudo o quc csia dcniro da csfcra
da ccricncia, c da sua inoicncia cranic o
quc iransccndc csia csfcra. Scnic, nais
vivancnic do quc ningucn, o inconrccnsvcl do
faio nais sinlcs, considcrado cn si ncsno.
Acnas uc quc o conIccincnio alsoluio c
inossvcl; acnas conIccc quc, sol iodas as
coisas, aliia un nisicrio incnciravcl.

FIM
Esic cadcrno foi conosio nas oficinas da
EDITOHIAL INUEHITO, Lida., c acalou dc
inrinir-sc, aos 25 dc Fcvcrciro dc 1939, na
Socicdadc Ediiorial A D C", Lida." Fua da
Luia, I-C LISDOA
102

Notas

(1} Ouira vcrdadc corrclaiiva quc dcvc icr-sc
cn conia c quc o csiado dc Ionogcncidadc nao
consisic nun cquillrio crnancnic. Para
csclarcccr csic onio con ccnlos adcquados,
icranos quc inicrroncr o nosso raciocnio.
Prcfcrinos rcncicr o lciior ara o nosso csiudo
solrc a Fsoogu Tunsccndcntu.
(2} A idcia dc quc a Iioicsc da nclulosa
crdcu fora ao iransfornarcn-sc, cn gruos dc
csirclas, nuiias nassas quc sc iinIan or
vcrdadciras nclulosas, c crrnca. A o c ja
inrovavcl quc ficasscn ainda nclulosas cn
csiado difuso, quando Ia nilIcs dc anos ouiras
sc condcnsaran.
(3} Nuutuu cssou du ogcn do cuutcIu ou
do uIco du IoucIu custcu nu Ingutcu", or
Tonaz Hancocl.
103

2002 Hcrlcri Scnccr
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
Scicnlro 2002
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
Edics cn df c cDoolLilris
cDoolsDrasil.org
__________________
Maro 2006

Vous aimerez peut-être aussi