Oceny i omwienia

Pozytywista z dusz romantyka. O yciu i twrczoci Edwarda Serwaskiego, pod red. Henryka Olszewskiego, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2008, 235 ss.
W dzisiejszym wiecie zagubionych wartoci, niedostatku autorytetw, daremnych poszukiwa wzorcw osobowych cenne s wszystkie te inicjatywy, ktre przybliaj nam wizerunki osb ciekawych, zasuonych, wartych poznania, choby ich wymiar by zaledwie regionalny. Edward Serwaski nalea do ludzi, ktrych zapa, powicenie z jednej strony, a szerokie horyzonty intelektualne i dorobek naukowy z drugiej, zasuguj na szczegln uwag. Wielkopolanin, onierz wrzenia, organizator i uczestnik wojennego podziemia, powstaniec warszawski, ktrego nie ominy stalinowskie kanie, niemale do koca ycia zwizany z Instytutem Zachodnim w Poznaniu, ktry moe teraz szczyci si dorobkiem naukowym profesora, a take kolekcj dokumentw powsta przy jego ogromnym udziale, doczeka si wreszcie opracowania sobie powiconego. Z inspiracji grona wybitnych badaczy rodowiska poznaskiego, z ktrym profesor by zwizany, powstaa ciekawa publikacja zawierajca eseje, opracowania i naukowe artykuy. Ich punktem odniesienia jest wanie Edward Serwaski. Autorzy prezentowanego tomu, wrd nich historycy, socjologowie, prawnicy i politolodzy, pisz o yciu i dorobku E. Serwaskiego, przedstawiaj problematyk, ktr zajmowa si w swoich badaniach naukowych, ukazuj skomplikowany kontekst historyczny jego dziaalnoci. W efekcie nie jest to tylko praca o profesorze Serwaskim, ale obraz Polski, jej dowiadcze, zakrtw historycznych, nadziei i dramatw wszystkiego tego, czego dowiadczy E. Serwaski. Jest to te obraz historiograi polskiej powiconej dziejom okupacji i konspiracji w Polsce. Tom otwiera wartociowy i wyczerpujcy opis trudnego, ale i barwnego ycia E. Serwaskiego. Ta cz jest niezwykle wymownie zatytuowana: ycie w subie Ojczyzny. Autor Ryszard Wryk przedstawi najwaniejsze etapy ycia oraz niezwyk aktywno tego wyjtkowego czowieka ostrowianina, urodzonego w Hamburgu, ktry na stae osiad w Poznaniu. Ta wnikliwa analiza prowadzona jest na trzech paszczyznach: ycia, dziaalnoci naukowej oraz aktywnoci spoecznej profesora. Autor pokazuje, jak bardzo ycie E. Serwaskiego splatao si z dramatami Polski, jej klskami i chwilami podniosymi. Ten wielki patriota zosta w 1948 r. podstpnie uprowadzony przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa i spdzi blisko cztery lata w stalinowskim wizieniu. Ale to tylko umocnio jego zaangaowanie na rzecz kraju. Przedstawiajc dziaalno naukow profesora susznie R. Wryk podkrela, e najwiksze dokonania odnotowa w badaniach nad okupacj hitlerowsk, o czym wiadczy jego sztandarowa praca Wielkopolska w cieniu swastyki. Zajmowa si rwnie problematyk integracji

268

Oceny i omwienia

Ziem Zachodnich i Pnocnych z reszt kraju oraz stosunkami polsko-niemieckimi. Na kadym z tych pl pozostawi wany i ciekawy dorobek. Wreszcie trzecia sfera dziaalnoci E. Serwaskiego to aktywno spoeczna, wyraona najpeniej poprzez harcerstwo, ktre nauczyo go wiernoci zasadom i wartociom, pasji, wyjtkowego stosunku do ludzi. Harcerstwu profesor pozosta wierny do koca i byo to zawsze autentyczne zaangaowanie. Napisaa o tym jego wnuczka Marta Wryk w piknym wierszu zatytuowanym Pamici Dziadka. Wiersz ten koczy si pytaniem: A ty? Czuwasz? Ta cz ksiki uzupeniona jest cenn not biograczn, zawierajc wyszczeglnienie materiaw odnoszcych si do biograi E. Serwaskiego, s to: opracowania, hasa, noty i wspomnienia o E. Serwaskim. W drugim rozdziale pracy Henryk Olszewski skoncentrowa si na naukowych dokonaniach E. Serwaskiego. Bowiem jego dorobek w zakresie bada nad konspiracj i okupacj niemieck jest nie tylko przebogaty (wiadczy o tym objto tego rozdziau ponad 30 ss.), ale o ogromnej wartoci. Na wielu polach E. Serwaski by pionierem, odkrywa karty nieznane, pomijane lub niedoceniane. Na niwie naukowej okaza si Badaczem rzetelnym i niekonwencjonalnym tak zreszt H. Olszewski zatytuowa swoj analiz. Ta rzetelno to efekt jego yciowych dowiadcze, spoecznego zaangaowania i pedagogicznych skonnoci, dlatego pisze H. Olszewski by wiarygodny, prawdziwy i niekoniunkturalny pisa tylko o tym, na czym si zna. Za niekonwencjonalny dlatego, e by peen pasji i modzieczej werwy. Jedno zdanie na temat warsztatu naukowego profesora warto z opracowania H. Olszewskiego zacytowa, gdy odnosi si ono do wartoci dokumentw, ktre jak dowiadujemy si z prac niektrych historykw, zagbiajcych si w ubeckie teczki zawieraj prawd i tylko prawd. Natomiast profesor Serwaski wykazywa, e na obszarze jego docieka substancji ywej, waga dokumentu nie zawsze posiada cech wiarygodnoci, zwaszcza kiedy chodzi o dokumenty stworzone przez polityk okupanta (s. 37). Warto o tym pamita take w odniesieniu do dokumentw stworzonych przez komunistyczne suby bezpieczestwa. O tzw. myli zachodniej, ktrej w swych badaniach E. Serwaski powici wiele miejsca, pisze wybitny poznaski socjolog Andrzej Kwilecki, sam zreszt badacz tej problematyki. Przedstawia histori tego niezwykego zjawiska naukowego, jakim bya myl zachodnia. Opisuje ludzi, ktrzy je zainspirowali, instytucje i organizacje skupione wok idei zachodniej. Prace Serwaskiego byy wic nawizaniem do owej dugiej poznaskiej tradycji spoecznej i badawczej (tzw. poznaska szkoa zachodnia). To wanie z tego zaangaowania wyrs pomys utworzenia Instytutu Zachodniego. Autor opisuje niezwykle ciekawe epizody zwizane z powoywaniem tej placwki badawczej, w ktrych E. Serwaski odegra znaczc rol, podobnie jak w dziaaniach na rzecz Ziem Odzyskanych. Nastpne artykuy odkrywaj kolejne paszczyzny aktywnoci naukowej i yciowej E. Serwaskiego. Wsppracownica profesora, Maria Rutowska zaprezentowaa jego badania nad stratami inteligencji polskiej w II wojnie wiatowej. Byy to m.in. prace prowadzone w ramach zainicjowanego przez profesora Serwaskiego oglnopolskiego projektu pt. Centralna Kartoteka Strat Inteligencji Polskiej 1939-1945. Profesor koncentrowa si na opracowaniu strat osobowych polskich rodowisk twrczych i artystycznych. To jego te by pomys, aby zwrci si bezporednio do rodowisk twrczych z prob o przekazywanie wszelkich informacji o losach okupacyjnych rnych osb. Powsta z tego pokany zbir korespondencji profesora z takimi postaciami, jak: wybitna skrzypaczka Eugenia Umiska, historyk literatury Jan Jzef Lipski, krytyk muzyczny Jerzy Waldorff. Niektre z tych listw zostay zacytowane w pracy, a cay zbir, cznie z dorobkiem bada E. Serwaskiego znalaz si w Archiwum II Wojny wiatowej IZ.

Oceny i omwienia

269

Wysiek badawczy profesora zosta doceniony w szczeglny sposb. Gdy 1 wrzenia 2006 r. inaugurowano w Warszawie kolejny projekt badawczy pt. Straty osobowe i oary represji pod okupacj niemieck, wczesny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierz M. Ujazdowski z dugiej listy naukowcw zajmujcych si t problematyk wymieni tylko jedno nazwisko Edwarda Serwaskiego (s. 89). Wymowny jest tytu opracowania Aleksandry Pietrowicz: W subie Polskiego Pastwa Podziemnego. Autorka opisuje okupacyjne dzieje E. Serwaskiego, od tworzenia struktur konspiracji modych (gwnie harcerstwa), poprzez tajne nauczanie, konspiracj Pastwa Podziemnego w ramach organizacji Ojczyzna i Gwnej Delegaturze Rzdu, w Szarych Szeregach, wreszcie w Powstaniu Warszawskim. Jest to niezwykle solidne opracowanie, bogato udokumentowane rdowo, jakby wyszo ze szkoy profesora Serwaskiego. Koczy je opis powojennych represji, ktre dotkny E. Serwaskiego. Podzieli on bowiem los wielu innych uczestnikw akowskiej konspiracji i ruchu oporu. Signito do zachowanych w Instytucie Pamici Narodowej dokumentw, raportw i notatek UB oraz SB. Wynika z nich, e Serwaski jako gurant inwigilowany i ledzony by do lat 80. W 1976 r., odnoszc si do faktu zgoszenia kandydatury autora Wielkopolski w cieniu swastyki do nominacji profesorskiej, prowadzcy go kapitan Sylwester Scheffs pisa: Edward Serwaski jest nieprzejednanym wrogiem naszego ustroju o zdecydowanie reakcyjnych nacjonalistycznych pogldach (s. 130). W ksice pojawia si rwnie wtek pracy E. Serwaskiego w Instytucie Zachodnim. Autor tej czci Andrzej Sakson opisuje pocztki tej placwki, wice si tak silnie z osob E. Serwaskiego. Wszak myl powoania Instytutu Zachodniego zrodzia si w rodowisku podziemnej organizacji Ojczyzna, ktrej czonkiem by Serwaski. To on w lutym 1945 r. towarzyszy prof. Zygmuntowi Wojciechowskiemu w spotkaniu z Edwardem Osbk-Morawskim, wczesnym premierem Tymczasowego Rzdu Polskiego, ktrego celem byo przedoenie memorandum o powoaniu Instytutu Zachodniego. W Instytucie pracowa do 1993 r., do czasu przejcia na emerytur. Zgodzi si trzeba z uwag autora, e profesor wypenia swoj osob nie tylko naukowe, ale i towarzyskie ycie w Instytucie (s. 132). By instytutowym patriot, w bardzo osobisty sposb zatroskany o trwanie i harmonijny rozwj IZ. wiadczy o tym chociaby memoria, jaki w 1957 r. magister E. Serwaski skierowa do wczesnego dyrektora Instytutu profesora Kazimierza Piwarskiego. Apelowa w nim o zachowanie bada nad okupacj hitlerowsk jako wanej sfery dziaalnoci naukowej IZ. Co wicej, Instytut Zachodni ze wzgldu na powane osignicia, (...) na powany dorobek Sekcji [Okupacji] Instytutu, powinien (...) odegra rol czoowego czynnika mobilizujcego rodowiska naukowe i polityczne w kraju do sensownej i powanej pracy naukowej na tym odcinku dowodzi Serwaski (s. 140). Rozdzia pt. Maa Ojczyzna: Alma Mater Ostroviensis Jerzego Pietrzaka to obraz czowieka, dla ktrego Ostrw Wielkopolski pozosta niemal centrum wiata, a na pewno ma ojczyzn, obok tej wielkiej Polski. Z Ostrowem profesor pozosta emocjonalnie i naukowo zwizany prze cae swoje ycie, i to pomimo tego, e mieszka i pracowa w Poznaniu. To przywizanie do maej ojczyzny autor pokazuje na przykadzie aktywnoci profesora na rzecz ostrowskiego gimnazjum, zwaszcza jego zabiegi i zaangaowanie zwizane z jubileuszem 125-lecia powstania gimnazjum mskiego w Ostrowie. Zreszt do koca ycia profesor stara si inspirowa wadze i rodowisko ostrowskie do rnych przedsiwzi naukowych i kulturalnych (s. 152). Uzupenieniem ksiki jest wartociowy aneks, zawierajcy fragmenty prac E. Serwaskiego dotyczcych przede wszystkim myli zachodniej i Ziem Odzyskanych. Zabrako publi-

270

Oceny i omwienia

kacji o okupacji hitlerowskiej szkoda, ich warto jest bowiem trudna do przecenienia, warto byoby udostpni to czytelnikowi, choby w maej dawce. Jest te uaktualniony wykaz publikacji E. Serwaskiego, zawierajcy a 324 prace uporzdkowane chronologicznie. S wreszcie ciekawe zdjcia i ryciny, w tym m.in. zdjcie planu tajnego przeszukania pokoju Edwarda Serwaskiego w Instytucie Zachodnim 4 marca 1977 r. przez suby bezpieczestwa (dokument z adnotacj: Tajne specjalnego znaczenia). Ksika o Edwardzie Serwaskim to niewtpliwie cenna i wartociowa inicjatywa wydawnicza. Wszak warto pielgnowa i zachowa pami o niezwyczajnych ludziach, idealistach, stale zatroskanych o losy Polski jak o Edwardzie Serwaskim napisa inny wielki Polak Wadysaw Bartoszewski. Bdzie to cenna lektura nie tylko dla tych, ktrzy osobicie znali profesora, ale take dla czytelnikw jego prac i wychowankw. Warto, aby wiedza o tej postaci dotara szerzej, aby mogli o niej przeczyta modzi Polacy. To m.in. dziki temu nie bd traktowa sw: Polska, ojczyzna, patriotyzm i nard jako rzeczy banalnych, nudnych. Praca ma bowiem charakter niezwykle przystpny i ciekawy. Nie jest tylko okolicznociow laurk, ale rzetelnym i wnikliwym, osobistym i naukowym zarazem opracowaniem, wnoszcym wasny wkad do dorobku historiograi, nie tylko regionalnej, ale i krajowej. Jest swoistym przyczynkiem do naszej pamici historycznej. Jadwiga Kiwerska

WIESAW OLSZEWSKI: Cmentarze na stokach poznaskiej Cytadeli, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008, 596 ss.

Istniejemy, pki kto o nas pamita (Carlos Ruz Zafn Cie wiatru). Sowa hiszpaskiego pisarza mona odnie zarwno do ywych, jak i zmarych. Pki pamitamy o osobach, ktre odeszy one istniej, a przede wszystkim pki wiemy, gdzie s pochowane pami o nich uprzedmiotowiona jest w nagrobkach i mogiach. Istotn zatem rol spenia literatura ewidencyjna i monograczna dotyczca cmentarzy, bardzo w Polsce skromna. Idc za postpem technologicznym, powstaj w Internecie wyszukiwarki cmentarne pozwalajce na dokadne ustalenie miejsca pochwku danej osoby. Strony takie dziaaj midzy innymi w Krakowie,1 Poznaniu2 czy Szczecinie3. O ile internetowe bazy danych s dobrym i szybkim narzdziem poszukiwawczym, to wci istnieje potrzeba kompleksowych prac nad grobownictwem z naciskiem na sprawy inwentaryzacyjne, zwizane chociaby z rosncym lawinowo zainteresowaniem na poszukiwania genealogiczne. Praca Wiesawa Olszewskiego wypenia ogromn luk, jaka istnieje w literaturze cmentarnej dotyczcej Poznania. Pierwsz prb napisania ksiki poczonej z inwentaryzacj cmentarzy na stokach Cytadeli podj w latach 80. XX w. Marian Olszewski, opierajc si na maHttp://www.rakowice.eu/ [dostp 9.10.2008 r.]. Strona stworzona przy wsppracy Universum Spdzielnia Pracy oraz poznaskiego Urzdu Miasta http://www.poznan.pl/mim/public/necropolis/search.html [dostp w dniu 9.10.2008 r.] Inn inicjatyw jest internetowa wystawa z okazji 100-lecia cmentarza jeyckiego w Poznaniu http://main2.amu.edu. pl/~podmostk/cmentarz_nowina/index.php?c=1&sel=1 [dostp w dniu 9.10.2008 r.]. 3 Http://www.cmentarze.szczecin.pl/Cmentarze/chapter_11975.asp [dostp 9.10.2008 r.].
1 2

Oceny i omwienia

271

teriaach gromadzonych przez Czesawa Knolla i Zwizek Bojownikw o Wolno i Demokracj. Brak penych rde (w tym kocielnych) spowodowa zawieszenie prac badawczych. Dopiero w 2005 r. ukaza si pierwszy obszerniejszy artyku na ten temat autorstwa Hanny Haas i Janusza Karwata4 oraz opracowanie w formie przewodnika Jarosawa Bczyka i Arkadiusza Bilskiego5. Na takim tle ksika W. Olszewskiego jest osigniciem pionierskim. Na prawie 600 stronach autor opisuje dzieje nekropolii na stokach Cytadeli, pozostaoci starego cmentarza garnizonowego oraz relikty niemieckiego Cmentarza Honorowego z okresu I wojny wiatowej i niemieckiego cmentarza garnizonowego z czasw II wojny wiatowej. Kolejne rozdziay powicone s poszczeglnym cmentarzom Garnizonowemu, witego Wojciecha, Bohaterw Radzieckich, Bohaterw Polskich, Wsplnoty Brytyjskiej i Prawosawnemu. Autor przeprowadzi szerok kwerend zasobw archiwalnych bdcych w posiadaniu Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Archiwum Pastwowego w Poznaniu, Instytutu Pamici Narodowej w Poznaniu, Zarzdu Zieleni Miejskiej w Poznaniu czy co jest nowoci poznaskiego Urzdu Stanu Cywilnego. Korzysta rwnie z wielu publikowanych wykazw polegych i spisw zarwno polskich, jak i przechowywanych w Wielkiej Brytanii czy chociaby Danii. Nie sposb dokadnie omwi zawartoci wszystkich rozdziaw, ale kilka rzeczy zwraca szczegln uwag. Pierwsz z nich jest naukowe i rdowe potwierdzenie prawa parai p. w. w. Wojciecha do terenw cmentarza na Cytadeli. Zawirowania dziejowe, midzy innymi wybuch II wojny wiatowej, ktra przerwaa proces porzdkowania statusu prawnego tyche gruntw, sprawiy, e teren ten naley obecnie do Skarbu Pastwa. Okres powojenny nie sprzyja tego typu dziaaniom, poza tym nikt nie podj prby odnalezienia dokumentw potwierdzajcych wasno parai p. w. w. Wojciecha. Udao si to Wiesawowi Olszewskiemu, ktry odszuka niezbdne rda. Z przekazw prasowych wiadomo, e proboszcz parai p. w. w. Wojciecha w Poznaniu, ks. kan. Marek Kaiser, prnie i bardzo aktywnie stara si o przywrcenie parai nalenych praw do zarzdzania cmentarzem i wznowienia na nim pochwkw6. Omawiane opracowanie W. Olszewskiego stao si pomocnym rdem w tej sprawie7. Cakowit nowoci w historiograi Poznania jest opisanie przez W. Olszewskiego nieistniejcego ju niemieckiego Cmentarza Honorowego z czasw I wojny wiatowej oraz reliktw niemieckiego cmentarza garnizonowego z czasw II wojny wiatowej. Ten pierwszy uroczycie zainaugurowano 30 IX 1915 r. jako onierski Cmentarz Honorowy (Ehrenfriedhof), na ktrym grzebano oary I wojny wiatowej w sumie okoo 1200 osb. Pooony by pomidzy starym cmentarzem garnizonowym a nekropoli w. Wojciecha. Zachoway si pojedyncze relikty lece obecnie w kwaterach VII-IX Cmentarza Powstacw Wielkopolskich i onierzy Polegych w latach 1918-1920. W Archiwum Pastwowym w Poznaniu zachowaa si dokumentacja tego cmentarza, a W. Olszewski powici mu osobne opracowanie8. Natomiast niemiecki cmentarz
4 H. Ha as, J. Karwat, Nekropolia wojskowa na Cytadeli, Kronika Miasta Poznania 2005, nr 1, s. 282-305. 5 J. B czyk, A. Bilski, Na stoku Cytadeli Poznaskiej. Przewodnik po cmentarzach, Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodlegociowych w Poznaniu, Pozna 2005. 6 F. C zeka a, Przywracaj pami, Polska. Gos Wielkopolski nr 171(19589), 23.07.2008, s. 12. 7 Zapiski z rozmw z ks. kan. Markiem Kaiserem przeprowadzonych w czerwcu 2008 r. w posiadaniu ukasza Jastrzba. 8 W. Olszewski, Garnison Ehrenfriedhof 1914-1918 w Poznaniu, Art Media Studio, Pozna 2008 [wersja tytuu: Garnison Ehrenfriedhof 1914-1918 in Posen].

272

Oceny i omwienia

garnizonowy z okresu II wojny wiatowej powsta najprawdopodobniej jesieni 1939 r. w czci nowego cmentarza garnizonowego na wysokoci obecnych kwater I, II i III. Autor ksiki uzyska dokumentacj z Die Deutsche Dienststelle (WASt Wehrmachtauskunftstelle fr Kriegerverluste und Kriegsgefangene) z Berlina instytucji udzielajcej informacji o onierzach Wehrmachtu. Pochowano ich tam 506 onierzy, w wikszoci zmarych z ran w poznaskich szpitalach, a take czterech jecw wojennych 2 Brytyjczykw, Francuza i Polaka. W latach 90. XX w. Fundacja Pami (Stifung Gedenken) ekshumowaa szcztki 374 onierzy i przeniosa je do kwatery niemieckiej na poznaskim Miostowie. Z caego cmentarza pozosta symbolicznie tylko jeden grb (CG-I-F-1). W monograi kady grb jest oznaczony, naniesiony na plan, ma swj numer. Pisowni nazwisk W. Olszewski porwna z innymi rdami, podajc ich rne wersje. Dane o kadym zmarym posiadaj umocowanie rdowe, dziki czemu autor unikn rozpowszechnionego ostatnimi czasy zjawiska tzw. potograbszczyzny,9 czyli tworzenia indywidualnych wykazw polegych lub uczestnikw wydarze historycznych na podstawie bliej nieznanych wasnych kryteriw i wieci gminnych, bez adnych podstaw rdowych. Na szczegln uwag zasuguje opracowanie kwater onierzy radzieckich, gdzie nazwiska zaprezentowano w cyrylicy i alfabecie aciskim, co niezwykle uatwia poszukiwania. Na kocu ksiki jest te indeks nazwisk (osobny pisany cyrylic) wraz ze wskazaniem konkretnego numeru grobu. Jak susznie zauway W. Olszewski we Wstpie (s. 10) adna praca nie jest bowiem ostateczna, a tylko istnienie wczeniejszego materiau umoliwia jego dalsze doskonalenie. Ot ju po zoeniu ksiki do druku, na stokach poznaskiej Cytadeli nastpiy mae zmiany. Pojawia si tablica nagrobna na zdewastowanym i nieistniejcym grobie Marii Paruszewskiej (1864-1937), poznaskiej dziaaczki kulturalnej i poetki10. Przykad ten pokazuje jak przeomowa i potrzebna jest omawiana ksika, ktra przekazuje wiedz o kilku tysicach nagrobkw i osb w nich pochowanych. Jej waga jest o tyle istotna, e Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, ktre postawio tablic Marii Paruszewskiej, zapowiedziao przejrzenie ksig zmarych z lat 1900-1939 i sprawdzenie, kto jest pochowany na tym cmentarzu11. Z lektury omawianej monograi zaczerpn zatem obcie i szczegowo potrzebne informacje i dowiedz si, e cz ksig nie istnieje w dostpnych archiwach. W zwizku z 90. rocznic Powstania Wielkopolskiego przeniesiony zostanie grb poety Romana Wilkanowicza, a na koronie wau zostanie ustawiony gaz pamitkowy z napisem upamitniajcym wielkopolsk insurekcj. Odnowione te zostan nagrobki Powstacw Wielkopolskich i alejki. Oprcz spraw czysto historycznych W. Olszewski porusza do istotn i problematyczn spraw, ktra dotyczy wikszoci polskich cmentarzy. Chodzi mianowicie o liczne samowole i pozaprawne dziaania jakie dotykaj polskie tereny cmentarne. Przekopywane s groby o wartoci historycznej, objte na przykad przepisami o cmentarzach wojennych12. W przypadku cmen9 Termin pochodzi od autora ksiki o Poznaskim Czerwcu 1956 r. Mariana Jana Potograbskiego (Powstanie poznaskie 1956 roku. Wspomnienia rodzin o zabitych, niektre relacje manifestacji, walki i obrony, Wydawnictwo Bonami, Pozna 1997), ktry zmanipulowa relacjami rodzin i przeprowadzi nierzeteln kwerend rdow. 10 Patrz: Polski Sownik Biograczny, t. XXV, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1980, s. 221-222. 11 F. Czeka a, Przywracaj pami... 12 Ustawa z dnia 28.03.1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. Nr 39 poz. 311 z p. zm.)

Oceny i omwienia

273

tarzy na stokach Cytadeli W. Olszewski zwraca uwag przede wszystkim na swobod w stawianiu nowych pomnikw i remonty ju istniejcych, ktre sprowadzaj si do zniszczenia oryginalnych dzie sztuki cmentarnej. Miao to miejsce w przypadku grobw cywilnych oar Poznaskiego Czerwca 1956 r., gdzie zniszczone zostay nagrobki z lat 50. XX w., bdce przykadem wzornictwa i sztuki nagrobnej tamtego okresu. Dodatkowo przylepiono do nich tabliczki informujce o tym, co powszechnie wiadomo. Zwyczaj dolepiania do nagrobkw nieestetycznych i szpeccych tabliczek to czsty proceder na cmentarzach pooonych na Cytadeli Poznaskiej, tym bardziej e czstokro ich tre nie jest w aden sposb uzasadniona merytorycznie ani nie ma umocowania naukowego. Nie wnikajcy gboko w tre ksiki poznaski dziennikarz nie zrozumia wagi tej sprawy i dopatrywa si spiskowej teorii zwizku pomidzy pogldami politycznymi autora a wyraanymi na kartach ksiki wraeniami estetycznymi o nagrobkach i materiaach zuytych do ich wykonania13. Trudno nie oprze si krytyce widzc postawiony symboliczny grb z granitu o ksztacie i formie jakie masowo stawiane s na komunalnych cmentarzach Poznania. Charakter tego miejsca wymaga podejmowania dziaa zgodnych ze sztuk i zaoeniami estetyczno-konserwatorskimi. W. Olszewski porusza te spraw dewastacji Cytadeli Poznaskiej i znajdujcych si tam cmentarzy, okradania nagrobkw z metalowych elementw na tle koniktu o odpowiedzialno za ten teren pomidzy wadzami miejskimi a wojewdzkimi. Osobnym walorem ksiki, zasugujcym na szczeglne wyrnienie, s zdjcia wykonane przez Konstancj i Adama Pleskaczyskich. W ujmujcy sposb oddaj magi stokw poznaskiej Cytadeli oraz nalen powag tego miejsca. Strona graczna to te mocna strona opracowania papier dobrego gatunku, twarda oprawa, czytelny i przede wszystkim logiczny ukad rozdziaw i treci. Niesamowite wraenie robi mapy cmentarza z dokadnym zaznaczeniem poszczeglnych grobw wraz z ich oznaczeniem numerycznym. Zabieg ten uporzdkuje i ujednolici w literaturze przedmiotu oraz mam nadziej w korespondencji urzdowej spraw oznacze poszczeglnych kwater i grobw. W. Olszewski wykona potn prac inwentaryzacyjn, wyrczajc niejako ustawowo powoane do tego typu zada organy. Co najwaniejsze ta wielka ksiga napisana jest komunikatywnym jzykiem, z elementami swobodnej narracji i osobistych dygresji ubarwiajcych naukowy wywd. Wsparcia nansowego udzieli Rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Fundacja Lanckoroskich oraz Bank Zachodni WBK S. A. Przeprowadzenie inwentaryzacji fotogracznej byo moliwe dziki pomocy Wojewody Wielkopolskiego. Smutnym i niezrozumiaym faktem jest brak zainteresowania poznaskich wadz samorzdowych omawian publikacj. Prezydent Poznania nie wykaza najmniejszego nawet zainteresowania niniejsz monogra. Popieranie inicjatyw badawczych i przede wszystkim inwentaryzacyjnych nie mieci si wida w polityce wadz miejskich, ktre mog stanowi lepsz promocj Poznania ni plakaty z pczkami, zwaszcza, e omawiana ksika upamitnia zmarych obywateli liczcych si geopolitycznie pastw takich jak Rosja czy Wielka Brytania. Cmentarze na stokach poznaskiej Cytadeli autorstwa W. Olszewskiego to praca, w ktr woono ogrom wysiku i czasu. Znakomite udokumentowanie rdowe nadaje tej ksidze due znaczenie, a jednoczenie jest doskonaym wzorem dla innych opracowa dotyczcych cmentarnictwa, ktre musz jeszcze powsta chociaby w Poznaniu. ukasz Jastrzb
P. Bojarski, Wszystkie groby na Cytadeli spisane i opisane, Gazeta Wyborcza nr 229(5839), 30.09.2008, dodatek Pozna, s. 2.
13

274

Oceny i omwienia MACIEJ HEJGER: Przeksztacenia narodowociowe na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Polski w latach 1945-1959, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Supsku, Supsk 2008, 464 ss.

Recenzowana ksika jest prac habilitacyjn podejmujc wany problem przemian narodowociowych zachodzcych na dawnych obszarach niemieckich, po 1945 r. wczonych w granice pastwa polskiego. Przeobraenia te obejmuj zjawiska i procesy zwizane z zapuszczaniem korzeni na nowych terenach przez ludno polsk i zarazem pokazuj olbrzymie problemy, z ktrymi przyszo boryka si spoecznoci niemieckiej, ukraiskiej czy ydowskiej, w nowym polskim ssiedztwie. Zgadzam si z gwn tez pracy, e decydujcym czynnikiem ksztatujcym stosunki narodowociowe na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych bya ideologia pastwa komunistycznego, ktremu niezwykle zaleao na ujednoliceniu terytorialnym i administracyjnym pastwa, a przede wszystkim na uksztatowaniu homogenicznego narodowociowo spoeczestwa (s.5). Dodabym, e ze wzgldw ambicjonalnych i propagandowych PPR (PZPR) i jej akolitom chodzio o pokazanie spoecznoci midzynarodowej, ale i wewntrznym przeciwnikom, e mode pastwo ludowe jest w stanie zagospodarowa Ziemie Odzyskane i narzuci tam odpowiedni model stosunkw spoecznych i narodowociowych. Autor podzieli prac na siedem rozdziaw z rozbudowanymi podrozdziaami, nie liczc Wstpu, Zakoczenia i Bibliograi. Dobrze pod wzgldem edytorskim wydan ksik uzupeniaj streszczenia w jzykach angielskim i niemieckim, Indeksy osb i nazw geogracznych oraz Wykaz waniejszych skrtw uywanych w pracy. Przystpujc do napisania ksiki autorowi udao si zgromadzi olbrzymi materia archiwalny, rda publikowane i opracowania naukowe. Sam zestaw wykorzystanej bibliograi mieci si na 27 stronach. Nie ulega wtpliwoci, e najwikszy ciar gatunkowy miay badania naukowe przeprowadzone w archiwach. Autor dogbnie spenetrowa zasoby Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Stray Granicznej w Szczecinie, Wschodniego, ydowskiego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Wojskowego, IPN w Gdasku. Cenna i pomocna okazaa si zawarto archiww pastwowych w Malborku, Gdasku, Katowicach, Koszalinie, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Szczecinie i Wrocawiu. Archiwalia dobrze uzupeniaj edycje rde drukowanych (w tym take proweniencji niemieckiej), relacje wspomnieniowe, monograe naukowe i artykuy zamieszczane w periodykach naukowych. Autor wykorzysta take 7 tytuw prasowych. Generalnie rzecz biorc caa bibliograa jest reprezentatywna dla wybranego tematu, trudno byoby j uzupeni o nowe pozycje, ale o penej satysfakcji mwi nie mona. Poza rdami autor nie przyblia dorobku niemieckiej nauki choby we fragmentach dotyczcych wysiedle ludnoci niemieckiej, czy losw mniejszoci niemieckiej. Z pewnoci cenna okazaaby si kompleksowa kwerenda prasy ziomkowskiej, z ukazujcym si od 1950 r. tygodnikiem Pommersche Zeitung na czele, cho czsto prezentuje ona skrzywion optyk w sprawach mniejszociowych. Szkoda te, e autor nie przytacza wynikw prac naukowcw ukraiskich (nie chodzi tu o badaczy ukraiskich mieszkajcych w Polsce jak np. Roman Drozd, czy Igor Haagida) coraz intensywniej eksplorujcych kwesti przymusowych wysiedle ludnoci ukraiskiej w ramach Akcji Wisa. Mona te upomnie si o brak fundamentalnej, obszernej pracy pod red. Zbigniewa Mazura o niemieckim dziedzictwie kulturowym na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych, ktra ukazaa si w poznaskim Instytucie Zachodnim w 1997 r. We Wstpie autor zaprezentowa tezy pracy (gwne i czstkowe, cho tych ostatnich mona mie niedosyt) i uzasadni cezury pracy. Jeeli pocztkowa nie budzi adnych wtpliwoci, to cezura roku 1959 ju taka wyrazista nie jest. Racj ma jednak M. Hejger piszc (s. 8), e w tym cza-

Oceny i omwienia

275

sie nastpio zakoczenie gwnych procesw migracyjnych na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych. Sam jednak zastrzega, e procesy migracyjne maj swoj dynamik i trudno mwi o ich gwatownym wygaszeniu w kocu lat pidziesitych. We Wstpie zwrcibym jeszcze uwag na znakomicie sporzdzon ocen dotychczasowego dorobku naukowego, co w caej okazaoci pokazuje, e wiedza autora w zakresie opisywanych zagadnie jest wszechstronna i pogbiona. Pierwszy rozdzia pracy (Osiedlanie ludnoci polskiej na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych) dotyczy procesu osiedlenia na nowych terenach mniej lub lepiej zorganizowanych grup Polakw. Przedstawiono w nim koncepcje zagospodarowania tych ziem podejmowane jeszcze w okresie II wojny wiatowej przez rne ugrupowania i rodowiska polityczne. Szczegowo zaprezentowane plany i organizacj akcji osiedleczej po zakoczeniu dziaa wojennych, problemy adaptacyjne przesiedlecw z Kresw Wschodnich, a take kwestie zwizane z osiedlaniem si na tych terenach Polakw z innych krajw europejskich. W tym dobrze napisanym rozdziale, brakuje akapitw traktujcych o propagandzie i czynnikach motywujcych ludzi do wyjazdu na prastare ziemie piastowskie. Autor wspomina (s.28), e zasiedlanie byo akcj oglnonarodow, wymagajca olbrzymiego wysiku i zabiegw o charakterze prawno-administracyjnym. Przy lekturze tego rozdziau nasuwa si reeksja, e obejmujc w formie swoistej darowizny ziemie zachodnie Polska nie miaa wikszego wyboru. Obojtnie, czy u steru wadzy w Warszawie znaleliby si komunici, czy prozachodni demokraci naleao znale jak ideologi, formu, ktra uzasadniaaby przyczenie Ziem Zachodnich i Pnocnych do Polski i legitymizowaaby to gigantyczne przedsiwzicie. Wykradziona endekom przez komunistw idea powrotu na prastare ziemie piastowskie akurat idealnie nadawaa si do tego celu i co tu duo mwi bya spoecznie akceptowana przez zdecydowan wikszo spoeczestwa polskiego Dwa kolejne rozdziay ksiki (Niemcy na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych; Polska ludno autochtoniczna) poruszaj problemy ludnoci rodzimej. Autor szczegowo zaprezentowa pooenie ludnoci niemieckiej oraz kolejne fazy jej wysiedlania pocztkowo do stref okupowanych w Niemczech, a po 1949 r. do RFN i NRD. Trzeci z kolei rozdzia koncentruje si na ukazaniu ludnoci polskiej i polityki wadz wobec niej. Szczeglnie wana tutaj bya akcja werykacji narodowociowej i repolonizacja tej spoecznoci. W rozdziale czwartym (Mniejszo ukraiska) bardzo ciekawie autor opisuje sytuacj ludnoci ukraiskiej, akcj Wisa i warunki ycia Ukraicw w latach pidziesitych. Z kolei w nastpnym pitym rozdziale (Mniejszo ydowska) pokazuje osiedlanie si ludnoci ydowskiej i nastpnie po zmianie klimatu politycznego jej exodus z Polski. Dwa ostatnie rozdziay monograi (Niewielkie grupy narodowociowe i kulturalno-wyznaniowe; Inne problemy narodowociowe) podejmuj wtek migracji ludnoci czeskiej, Cyganw (Romw), Karaimw, Tatarw, Ormian, Serbouyczan. W kocowej czci pracy autor omawia repatriacje obywateli radzieckich, a take problem uchodcw z Grecji po zakoczonej tam w 1948/1949 r. krwawej wojnie domowej. Przystpujc do oglnej oceny pracy mona powiedzie, e otrzymalimy wartociow prac, ktra jest interesujcym spojrzeniem na proces przeksztace narodowociowych mieszkacw Pomorza, Warmii i Mazur czy lska oraz na ich integracj z pozostaymi czciami pastwa polskiego. Ksika z pewnoci stanowi znaczcy wkad w polskie badania nad powojenn problematyka regionaln. Zaoenia metodologiczne nie budz zastrzee, cho przydaoby si wspomnie o metodach badawczych przydatnych w pracy. Logiczny i spjny jest ukad, konstrukcja, styl pracy i prowadzony wykad. Narracja jest wartka, cho miejscami zanadto przytoczona przypisami. Generalnie utrzymana jest na wysokim poziomie merytorycznym. T ksik po prostu dobrze si czyta.

276

Oceny i omwienia

W tak napisanej i skonstruowanej pracy miejsca na uwagi szczegowe, czy szersz polemik jest niewiele, a ogrom statystyk moe przytacza. Z uznaniem naley podkreli wrcz benedyktysk prac autora, ktry na podstawie materiaw archiwalnych niezwykle pieczoowicie odtworzy akcj osiedlecz, wysiedlecz i olbrzymie problemy z ni zwizane. Z pola widzenia autora ucieka jednak inynieria tego procesu. M. Hejger nie zajmuje si procesem podejmowania decyzji na najwyszych szczeblach i rnymi meandrami z tym zwizanymi. Jeeli ju, to czyni to w sposb zwizy i skrtowy. Z pewnoci dyskusje na ten temat w kierowniczych gremiach PPR czy pniej PZPR s dobrze znane i opisane, wskazane byoby jednak powici tym zagadnieniom nieco wicej miejsca. Bogdan Koszel

ANNA MROEWSKA: Naturrechtsmotive in der Literatur der Weimarer Republik und des Dritten Reiches, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszaliskiej, Koszalin 2007, 188 ss.

Rozprawa Anny Mroewskiej na temat motyww prawa naturalnego w literaturze Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy to cenny tematycznie przyczynek do reeksji take poza obrbem historyczno-literackim nad istot prawa naturalnego w szerokim kontekcie. Wypada take od razu na wstpie podkreli interdyscyplinarny charakter tej publikacji, co niewtpliwie jest jej sporym atutem. Autorka prbuje dokona tu gbokiej analizy tej problematyki skupiajc si wprawdzie gwnie na wybranych tekstach literackich, lecz w polu jej zainteresowa mieci si te wymiar prawno-moralny paradygmatu prawa naturalnego. Cao skada si z piciu rozdziaw. Stanowi one zarazem punkty cikoci tekstu, ktry jednake wykazuje miejscami pewn niespjno. Analiz t otwiera katalog wybranych poj, teorii i zagadnie, ktre wydaj si posiada kluczowe znaczenie dla rozumienia istoty prawa naturalnego. Zaprezentowane zostay tu one w porzdku chronologii historyczno-ideowej, co uatwia czytelnikowi bazow orientacj w tej dziedzinie. Ten rudymentarny katalog poj prawa naturalnego to jednoczenie prba wskazania na jego wieloaspektowo nie tylko w wymiarze historycznych tendencji rozwojowych. Take w kontekcie jego wyprolowania polityczno-etycznego katalog ten uzmysawia, jak szerokie byo i jest zastosowanie poszczeglnych elementw prawa naturalnego w ramach cakiem odmiennych ideologii i systemw etycznych. Natomiast ze wspczesnego punktu widzenia jest w minikatalog rwnie podstawow siatk poj, ktra moe okaza si przydatn w dyskusji nad tak palcymi problemami ponowoczesnoci, jak pastwo (narodowe) czy wsplnoty ponadnarodowe, jak choby Unia Europejska wraz z jej caym zapleczem ideowym. Od razu zwraca uwag fakt, i autorka analizuje wybrane zagadnienia prawa naturalnego z perspektywy Karla Mannheima.1 Przejmujc jego ogld nawietla nastpnie najczciej krytycznie niektre problemy wok tego prawa na przykadach wybranych tekstw pisarzy o zaciciu prawicowo-konserwatywnym doby Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy. Szkoda, e Mroewska nie pokusia si w swej analizie o wasn perspektyw badawcz, w ktrej oba te bieguny zostayby
A. Mroewska powouje si tu na tekst Karla Mannheima, Konservatismus. Ein Beitrag zur Soziologie des Wissens, wyd. przez D. Kettler, V. Meja, N. Stehr, Frankfurt am Main 1984, s. 132-135.
1

Oceny i omwienia

277

ze sob zestawione analitycznie i w miar obiektywnie. W ten sposb powsta w jej rozprawie nieco zbyt uproszczony obraz rzeczywistoci, w ktrej liberalizm staje si naturalnym i wycznym obroc Republiki Weimarskiej, a konserwatyzm zdaje si wycznie torowa drog nacjonalistycznej dyktaturze. Wraenie to wzmacnia dodatkowo dobr niektrych autorw i ich tekstw, ktre wsptworz korpus rozprawy (autorka skupia mianowicie w znacznym stopniu sw uwag na takich z gruntu niechtnych demokracji literatach, jak Ernst von Salomon czy Hanns Johst). Teksty tyche wanie dwu autorw stanowi przedmiot analizy w rozdziale drugim. Jest to powie Ernsta von Salomona Die Gechteten (Wyklci) oraz sztuka teatralna Hannsa Johsta Schlageter. W obydwu przypadkach chodzi najoglniej rzecz ujmujc o motyw impetu rewolucji narodowej skierowanej przeciwko istniejcemu porzdkowi politycznemu demokracji weimarskiej. Obydwaj ci autorzy reprezentuj w perspektywie Anny Mroewskiej przeciwiestwo prawa naturalnego, ktrego ostoj jest w obydwu tych tekstach Republika Weimarska. Rewolucja narodowa jako wycinek ogromnego strumienia pimiennictwa tzw. Rewolucji Konserwatywnej w Niemczech i Austrii lat 1918-1933 zostaa przedstawiona przez autork do pobienie, co nie pozwala czytelnikowi osadzi jej w szerzej rozumianych realiach politycznoideowych. Pewnym mankamentem bibliogracznym tej analizy jest te pominicie bazowego dziea Armina Mohlera o charakterze encyklopedycznym na temat Rewolucji Konserwatywnej w Niemczech, ktre zazwyczaj stanowi punkt wyjcia do rozwaa w tym zakresie2. Wybr tych dwu autorw moe wskazywa zbyt atwo na prosty zwizek mylowy, w ktrym ujmuje si niemiecki konserwatyzm narodowy lat dwudziestych jako ideologi sprzyjajc z denicji idei narodowego socjalizmu. Zapewne tak to wygldao mniej lub bardziej w przypadku choby Salomona i Johsta, lecz dobr innych autorw konserwatywnych z tamtych lat, ktrzy w bardziej intelektualny sposb odrzucali paradygmat prawa naturalnego, mgby rzuci wiato na t problematyk w szerszych i bardziej wysublimowanych ramach. Susznie jednak autorka prezentuje nastpnie przegld podstawowych poj z zasobnika konserwatywnego takich, jak na przykad nard (Volk), wsplnota (Gemeinschaft) czy decyzja (Entscheidung), odnoszc je do dwch wspomnianych tekstw. Stwarza to jasne wyobraenie o semantyce instrumentarium badawczego Mroewskiej. Odnotowa trzeba te przy tym jednakowo, i autorka wysnua z powieci Ernsta von Salomona Die Gechteten zbyt powierzchowny wniosek, e walczcym w formacjach ochotniczych tzw. Freikorpsach chodzio jakoby wycznie o wywoanie stanu powszechnej anarchii w Niemczech, podczas gdy ta anarchia miaa by w ich rozumieniu jedynie faz przejciow po upadku demokracji, a jednoczenie czasem przed powstaniem rzdw autorytarnych. Podkrelajc znaczenie fenomenu wojny, ktry w rozumieniu konserwatywnym odnosi naleaoby przede wszystkim do historycznych dowiadcze I wojny wiatowej, mona byo nieco szerzej wskaza na znaczenie prozy Ernsta Jngera3. Zasadne wydaje si natomiast ze wszech miar odwoanie do teorii partyzantki konserwatywnej (das konservative Partisanentum) Carla Schmitta4. Mroewska susznie konkluduje w tej mierze, e cele tej idei wykraczay daleko poza zniszczenie niemieckiej demokracji.
Por.: A. Mohler, Die Konservative Revolution in Deutschland 1918-1932. Ein Handbuch, Graz, Stuttgart 1999. 3 Por.: E. Jnger , In Stahlgewittern (W nawanicy elaza), Stuttgart 1994. Ten literacko stylizowany dziennik z frontu I wojny wiatowej sta si poprzez swj ogromny rezonans czstym punktem odniesienia wielu dyskusji literacko-politycznych w Republice Weimarskiej. 4 Por.: C. Schmitt, Theorie des Partisanen. Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen, Berlin 1995.
2

278

Oceny i omwienia

Schmitt podkrela w tych ramach take cnoty niemieckiego ducha narodowego, co miao przeoy si na uzasadnienie niemieckiej polityki ekspansji. Rozdzia trzeci tej rozprawy zosta powicony kwestii chrzecijaskiego sprzeciwu i oporu wobec bezbonej wadzy w wybranych tekstach Reinholda Schneidera. Tematyka ta znajduje sw kontynuacj w rwnie dobrze przemylanym rozdziale czwartym, w ktrym autorka rozwija zagadnienie oporu w kierunku ucieczki w irracjonalizm na przykadzie wybranych tekstw Wernera Bergengruena. Analizowana tu tematyka jest szeroko i ciekawie zaprezentowana. Obejmuje ona tak znaczce problematy jak mechanizmy rewolucji w imi Chrystusa oraz jej etycznej legitymizacji, usunicie wadzy tyrana, ktry doszed legalnie do wadzy, etyczne przesanki aktywnego oraz pasywnego ruchu oporu, czy wadza charyzmatyczna a wszystko to zostaje w zajmujcy sposb skomentowane poprzez pryzmat wartoci prawa naturalnego. Cae to spektrum tematyczne moe zosta odniesione do realiw Trzeciej Rzeszy, co stanowi moe przekonujcy wkad do szerszej debaty polityczno-literackiej nad przestrzeni etyki w warunkach dyktatury oraz nad jej legitymizacyjnym ukotwiczeniem w chrzecijaskim systemie wartoci (Reinhold Schneider oraz Werner Bergengruen). Obydwaj ci pisarze poruszali w swych utworach problemy oscylujce wok miejsca jednostki w spoeczestwie, kwestii wadzy i sumienia. U Bergengruena dochodzi do tego silny motyw czowieka rozpitego midzy rzeczywistoci ziemsk i nadziemsk. Rozwaania te zachoway do dzi sw aktualno, co trafnie zauwaa Anna Mroewska konfrontujc te pytania z gwnym tematem swej rozprawy. Pewn jej niedoskonaoci jest natomiast zbytnia skonno autorki do miejscami streszczeniowego ujcia przedstawianych zagadnie. Zbyt atwo moe te pojawia si u niej zarzut o irracjonalizm wobec autorw prawicowo-konserwatywnych. W ostatnim, pitym rozdziale Mroewska zastanawia si nad kwesti uczestnictwa we wadzy w kontekcie dwch wybranych utworw Bergengruena: Am Himmel wie auf Erden, 1940 (Jako w niebie tak i na ziemi) oraz Der Grotyrann und das Gericht, 1935 (Wadca i sd). Pojawiaj si tu take pytania o zasadno denuncjacji w kontekcie destabilizacji systemu politycznego oraz o stygmatyzacj innego. W sumie wypada stwierdzi, e rozprawa Anny Mroewskiej zasuguje na wskro na uwag czytelnika. Autorce udao si skutecznie poruszy wiele problemw daleko wykraczajcych poza zagadnienia historyczno-literackie. Jej tekst wpisuje si te w oglniejszych ramach w wielk debat nad istot prawa naturalnego oraz w wielk polemik midzy dyskursem lewicowo-liberalnym a prawicowo-konserwatywnym w wielu wymiarach. Mimo wspomnianych niedoskonaoci w sposobie prowadzenia narracji rozprawy oraz przy nawet tak kontrowersyjnym i nieco niespjnym doborze autorw jest to pozycja wartociowa i godna polecenia. Szkoda jednak, e konkluzje kocowe wypadaj nader skrtowo i powierzchownie. Rwnie bibliograa nie jest przy tym nadmiernie rozbudowana reasumujc mona jednak zaliczy te publikacj do do udanych. W dobie wielkich debat nad istot demokracji parlamentarnych oraz ich perspektyw na przyszo warto zagbi si w analiz moralnych aspektw sprawowania wadzy typu demokratycznego i niedemokratycznego. Teksty literackie, ktre stay si tutaj przedmiotem reeksji, rwnie i dzi zasuguj na przypomnienie i uwag. Zarwno Reinhold Schneider, jak i Werner Bergengruen nadal nale do kanonu literatury niemieckojzycznej. Natomiast twrczo Ernsta von Salomona czy Hannsa Johsta z pewnoci nadal wnosi element twrczego fermentu do kadej debaty. Maciej Walkowiak