A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Manuel Mara

RIEV. Revista Internacional de los Estudios Vascos. Ao 39. Tomo XXXVI. N. 2 (1991), p. 313-338 ISSN 0212-7016 San Sebastin: Eusko Ikaskuntza

PORTICO No desgarro ningn tupido velo si tengo la osada de aseverar que las relaciones entre los nacionalistas vascos, gallegos y catalanes fueron intermitentemente intensas y, en general, caracterizadas por el deseo comn de cambiar la estructura uniformadora y centralista del Estado espaol por un sistema federalista, en que la soberana, depositada en los entes perifricos, ceda voluntariamente competencias a un Centro supranacional, aunador y compromisario. Hasta 1923 en forma bilateral, Euskalherra-Catalunya o Galiza-Catalunya, y desde esa fecha de manera trilateral, los contactos entre las tres naciones fueron constantes, aunque puntuales y cclicos. El 11 de septiembre de 1923 se firmaba en Barcelona el pacto de la Triple Alianza entre casi todas las fuerzas polticas de las tres naciones. Entente de carcter independentista, que incluso apelaba a la va heroica, vio frustado su traslado a la praxis a causa de la incidencia de diversos factores, no siendo desdeable el peso abrumador y coercitivo del golpe de Estado primorriverista del 13 de septiembre de 1923. Entre 1923 y 1930 las amargas hieles del exilio no fueron capaces de cortar estas relaciones, que tuvieron como principal protagonista al lder catalanista Francesc Maci, sempiterno conspirador en la vanguardia de derribar la Dictadura del polainero Primo de Rivera y su amparo legitimador: la monarqua restaurada. La instauracin de un nuevo rgimen, la Segunda Repblica, hara resurgir las justas apetencias trinacionales, que el sistema poltico recin constituido intent colmatar parcialmente al incluir en la Constitucin de 1931 una organizacin territorial basada en la configuracin de regiones autnomas. Semejante articulacin no colmaba las aspiraciones trinacionalitarias, claramente inclinadas hacia posiciones federalistas, opciones por otra parte mayoritarias entre los prohombres republicanos en los albores del nuevo rgimen, que ms tarde bascularan hacia posturas ms hbridas, eufemsticamente denominadas bajo el epgrafe de organizacin integral. Este giro retardatario oblig a resucitar en julio-agosto de 1933 la triple entente, ahora nominada GALEUZCA, de ndole ms administrativo-cultural y menos reivindicativa que su precedente de 1923. Mltiples obstculos violaron la efectividad de este nuevo pacto en el difcil perodo, que transcurre entre septiembre de 1933 y febrero de 1936, aunque dej tras de s una estela de proclividad a la renovacin de alianzas galeuzcanas en posteriores coyunturas. Cuando la discusin en Cortes del Estatuto Vasco era inminente y el Estatuto Gallego, despus de su plebiscitacin el 28 de junio de 1936, se presentaba al Presidente de la Repblica el 15 de julio, las botas militares restallaron de nuevo sobre el suelo hispano. Catalua se converta en acogedor hotel de los gallegos leales, capitaneados por Castelao, y del Gobierno y numerosos refugiados vascos tras la cada del territorio eskaro en manos del ejrcito 315

MANUEL MARIA

sublevado. Catalua honraba del mejor modo posible fa realidad del pacto galeuzcano, inscrito en la solidaridad efectiva de unos corazones mediterrneos. En 1941 el trastierro bonaerense sera el marco idneo para la renovacin del Galeuzca por parte de las tres comunidades: vasca, gallega y catalana, que las homnimas reafirmaran en Mjico a finales de 1944 y retornaran de nuevo en Buenos Aires en el esto de 1945, confirmndolo de nuevo en la misma ciudad en 1959. En el plano cultural las interrelaciones vascogalaicas tambin son dignas de una excursin iluminadora. En el siglo XVIII la admiracin del Conde de Peaflorida por el polgrafo y erudito corus Jos Cornide Saavedra era tan notoria que le llevara a incluir al gallego como miembro preclaro de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del Pas. Aureliano Aguirre Galarraga, ya en el siglo XIX, no poda disimular su ascendencia vasca. Fue ntimo amigo de Rosala de Castro y de su esposo Manuel Martnez Murgua. Est considerado como el Espronceda gallego y precursor del Romanticismo en el Finisterre peninsular. Rosala de Castro en el prlogo a la obra inicitica del Rexurdimento galaico, Cantares Gallegas, publicada en 1863, mencionaba expresa y tajantemente la influencia del vizcaino, Antonio de Trueba, Antn el de los Cantares. Manuel Martnez Mungua, hijo de la oyarzuarra, Concha Murgua Egaa, reconoca taxativamente en el atrio de su libro, Los Precursores: Mi madre, que era de aquella tierra en que ni se teme ni se miente, me dio con su sangre el eterno amor al Pas natal. Curros Enrquez, otro de los adalides del Resurgimiento literario galiciano, pis las calles de la bella Easo como corresponsal del diario madrileo, El Imparcial, durante la ltima Carlistada y emprendi una firme amistad con el egregio bersolari Indalecio Bizcarrondo, Bilintx. Asisti a su muerte y di a conocer su valor literario y las desgraciadas circunstancias de su bito en los mentideros madrileos. El Seminario de Estudios Gallegos, que procuraba realizar una labor semejantea la de La Sociedad de Estudios Vascos y el Institut DEstudis Catalans, a travs de su secretario, Ramn Martnez Lpez, se afili como socio a la entidad vasca, comprobacin que puede afectuarse en el archivo de la S.E.V. Adems del citado Martnez Lpez, una larga lista de galleguistas, Losada Diguez, Antn Villar Ponte, Alvaro das Casas, Alexandre Bveda, el vasco-galaico Cruz Gallastegui Unamuno, Ramn Otero Pedrayo, Vicente Risco, Nez Ba, Paz Andrade, Xerardo Alvarez Gallego, Surez Picallo, Castelao y ms recientemente otro ilustre vasco-finisterral, D. Antonio Odriozola, estuvieron vinculados de distintas maneras a Galicia. Sin olvidar, por supuesto, los nacionalistas eskaros, que amaron y defendieron la tierra de Breogn: Jos Antonio Aguirre, Manuel de Irujo, Joseba y Rufino Rezola, Esteban de Isusi, Julenne Urcelay, M. Carmen Gamarra, Francisco Basterretxea, Lasarte, Jess Doxandabaratz, etc. Un poeta gallego, Jos Mara Daz Castro, falleci en el mes de Octubre de 1990, no negaba su ferviente cario a Esukalherria, cuyo idioma practicaba en sus dilogos con los moradores de Villarreal de Urretxua, villa natal de su esposa, Maite Zubizarreta Bengoetxea. Precisamente Manuel Mara siempre desvela su admiracin por los hermosos versos de esta gran poeta lugus. 316

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

La alborada otoal tambin ha visto la celebracin, con sabor a mar mallorqun, del VII Encuentro Galeuzka, de los escritores vascos, gallegos y catalanes. No me gustara silenciar la extensa gama de obras de la literatura gallega traducidas al euskara, entre ellas dos excelentes piezas teatrales de Manuel Mara: La Berenguela y el Auto do Maio Esmaiolado, caracterizadas por un tono irnico, un sano humor y una aguda crtica contra el poder de cualquier signo. Una Antologa de Sempre en Galiza, Un ollo de vidro, Os vellos non deben namorarse, Alba de gloria, Os dous Sempre, Retrincos y Ns, todas ellas de Castelao han sido versionadas a la lengua lizardiana por Bego Montorio, Koldo Izaguirre, D. Antonio M. Labayen, Ramn Etxezarreta y Gabriel Aresti. Este ltimo traducira, asimismo el Pranto matricial, de Valentn Paz Andrade. Andrs Urrutia realizara la versin euskrica de las Memorias dun neno labrego, de Xos Neira Vilas, y ahora trabaja en la de algunas novelas de Xos Luis Mndez Ferrn. Koldo Izaguirre ha traducido recientemente al idioma arestiano As cousas de Ramn Lamote, de Paco Martn, y Os Eidos de Uxo Novoneyra y Ramn Etxezarreta casi ha culminado la versin de A Esmorga, de Eduardo Blanco Amor. A pesar de la certeza de algunas lamentables omisiones, no alargo el rol de citaciones, porque temo el cansancio del lector de esta introduccin, que se halla ante el fragor tormentoso de sobrepasar los lmites de un elizpe (atrio) y convertirse en indecoroso monumento churrigueresco. Manuel Mara tampoco es ajeno a la savia euskaldn, por su continuada presencia en actos filoeskaros en las comunidades gallegas afincadas en la ridente y acogedora geografa euskadiana, por su ameno, grcil y fcil verbo diseminado por los Congresos Galeuzca de escritores celebrados en Euskadi, por su demostracin de sincero cario hacia el recio pueblo vasco en el pregn del VI Da de Galicia en Euskadi conmemorado en Llodio el 12 de junio de 1990, por su amistad con el gran vate Gabriel Aresti, por su devocin cuasifilial hacia el poeta Francis James, enterrado en el recoleto cementerio de Hasparren, pequeo pueblo de Iparralde, por la ascendencia vasca de su inseparable compaera, Saleta Goi, y por la dedicatoria de sentidos poemas a la lucha de Euskalherra en pro de la conservacin de su personalidad nacional. Entre ellos no tengo ms remedio que insertar ste, extrado de su libro, O camio unha nostalxa (El camino es una nostalgia): ANDIVEN dende Irn a Somorrostro e de Uztarroz a Berguenda Pasei por Gasteiz e por Donostia Crucei o Gran Bilbao ou Gran Babel coa lembranza viva como brasa dunha mxica verba inestinguibel de Gabriel Aresti Segurola, voz varil e clara e neboenta, patria eskara difcil, rexa, combatida. O rumor do mar tia unha msisa fosca, poderosa como a mensaxe dun antergo Deus. A la luz tenra dos vales, sufrindo un ceo gris-tristura, escoaba a labarada das cres da ikurria, smbolo dun povo que non poder ser destruido endexamis.

An a riesgo de provocar disculpas por mi parte, merece la pena saborear este otro poema en que Manuel Mara explaya su admiracin por Francis James y el bello y recndito rincn de Hasparren donde reposan sus restos. 317

MANUEL MARIA

Demoradas lecturas e ensoacis amadas un da levronme a Hasparren, na compaa de Saleta e mis de Lois. O povo pequeno, branco e verde. Perfanse, lonxe, os Pirineos dunha cr entre azul e esmeralda. Hasparren non Francia: os Baixos Pirineos son patria euskera, llase na xente, nas casas, na paisaxe. Nun cantio do pequeno cementerio, que ten algo de horto e de xardn, dorme na paz da terra Francis James.

Derriba da sa lpida deixamos, con fonda tenrura emocioada, as rosas da nosa ademiracin e os carabeles do noso sentemento. Nesta bisbarra, euskera e montaosa, viven os soos do poeta. Sabmolo porque son mis redondos os outeiros que l Iuiu ca sa bondade e agarimou coa luz da sa mirada. E o vento lembra sempre, sempre, como si foran as tordas dunha lira, as sas nevadas barbas patriarcales.

Sin embargo, en este trabajo Manuel Mara, el gran bardo finisterral, a semejanza de nuestro Iparraguirre, desgrana magistralmente la presencia del mar en la poesa gallega. No disimula en l que gallegos y vascos somos dos viejos pueblos con personalidad especfica, que nos identifica ante propios y nos define ante extraos; nos une a ambos un arraigado, ancestral y telrico amor por la Tierra-Madre; nos asalta la saudade ante el desarraigo vital de la lejana; defendemos lo autctono sin despreciar lo ajeno; sentimos una reverencia cuasi sacral por los antepasados, sembradores del presente y precursores del futuro; nos envuelve una solidaridad totalizadora, pantesta, csmica, en la que vivos y muertos, caseros, tierra, mar, aire, fuego, dlmenes y cromlechs realizan en comunin su devenir existencial; manifestamos sin ambages un hiertico cario por nuestras respectivas lenguas como signos fundamentales de nuestra identidad nacional y estimamos entraablemente el beso del mar en los labios de nuestras costas, hosco, lujurioso y pasional en los acantilados cntabros y tierno, rumoroso y embaucador en el regazo amoroso de la ras atlnticas. En ambos, sin embargo, es el mismo acariciador abrazo del mar de Celtia que baaba las siete naciones clticas. De una de ellas, Escocia, recal en Vizcaya el legendario Jaun Zuria. Por este martransitaron los pescadores vascos en bsqueda del bacalao, la sardina, el arenque y la ballena. Sus aguas fueron surcadas por los mercaderes y transportistas vascos, cuyas naves acumulaban en su panzudos vientres la lana mestea y el hierro vasco para surtir los mercados flamencos y de otros pases norteos. Y un gallego, el Conde de Gondomar, en el siglo XVII se encargara de defender como embajador de la Corona Espaola los derechos pesqueros tradicionales de los pescadores vascos, que intentaban ser conculcados por los hijos de la prfida Albin. Este es el mar que asoma en las profundas pginas del sutil anlisis de Manuel Mara. En ellas se ofrecen sugestivas sugerencias para un estudio anlogo sobre la poesa vasca. Xose Estvez

318

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Don Ramn Otero Pedraio comenzou con estas palabras a sa Historia da Cultura Galega: Conta un autor clsico, Floro, como as lexis de Dcimo Xunio Bruto, chegar s praias de Galicia, ollaron cun relixoso arrepo, o solpor no curvo horizonte do Ocano latexante e poderoso. Chegaban confn do lonxano Occidente, Fisterre, onde o mundo se asomaba misterio por unha costa de graves promontorios granticos. O mar descoocido engulase sol e nas praias roibas morra rimicamente a onda cumprida dunha mar inesplicabel... (1). O mar foi e anda o sigue sendo un descoocido e un amigo mesmo tempo. Un enemigo crudel que nunca se cansa de cobrar vtimas hums e un amigo xeneroso que doa os seusfroitos a quen llos demanda. Galicia un pas eminentemente marieiro e martimo. Non se pode falar de Galicia prescindindo do seu mar. A parte mis celebrada de Galicia e a da veiramar. xa un tpico o aludir a beleza, doce e femenina, das Ras Baixas. Mais, en Galicia, compre distinguir entre o mar humanizado, mol e amigo das ras, e o mar alporizado, fero e bruador da Costa da Morte ou do Cantbrco. Dende a Prehistoria a vida dos galegos estivo xunguida sempre mar. A un mar que o home foi coocendo pouco a pouco, a costa de trxicas e arrepiantes esperiencias. Un maxina s galegos da Prehistoria ollando mar con relixoso arrepo tal e como o ollaron as lexis de Dcimo Xunio Bruto. Logo, e despis de cavilalo moito, fronse aventurando a navegar as ondas ergueitas e soantes. O mar foise entregando. O seu misterio deixou de selo paseniamente e o mar pasou a formar parte da vida daqueles primitivos galegos. E rematou sendo, cos anos, o seu xeito de vida. O mar, dende entn, enxertouse no ser de Galicia. E xurdiu todo un xeito de sentir, de vivir e de espresarse. Xurdiu unha cultura marieira, cunha persoalidade moi acusada, que parte fundamental da cultura galega. Tan fundamental que, sin ela, non se pode esplicar nin comprender o que Galicia. O mar est ah, dediante de ns, famento e masculino como escribiu o poeta cubano Nicols Guilln (2). Un mar sempre novo e sempre vello, coocido e descoocido mesmo tempo mais que vai moi metido no fondo de ns, formando parte esencial do nososer. Un mar que nos tn e nos mantn. Un anaco moi fondo de ns mesmos esta... no mar, ino infindo mar que decote escomenza! pra decilo cun verso de Paul Valry (3). A importancia do mare da pesca na economa galega moi grande dende vello. A agricultura e a pesca foron, dende tempos moi recuados, os dous xeitos de vida que tivo e que
(1) Ramn Otero Pedrayo. Historia de la cultura gallega. Emec editores. Buenos Aires, 1939. Px. 15. (2) Nicols Guilln. El son entero. Editorial Losada, S.A., 3. edicin. Buenos Aires, 1963. Px. 89. (3) Paul Valry. O ceminterio mario. Traduccin de Florencio-Manuel Delgado Gurriarn, datada en Guadalaxara, Nova Galicia, mes do Sant-Yago de 1951 e publicada nun xornal galego de Buenos Aires, do que non conservo nin tiduo nin data.

319

MANUEL MARIA

ainda ten o noso povo. Sempre se falou e sguese falando da Galicia labrega e marieira. Incluso estes dous oficios o de labrego e o de marieiro se alternaron e se alternan na veiramar. Non irnos facer unha historia nin este o lugar da evolucin da pesca no noso pas nin das vicisitudes que atravesou longo do tempo. De todos xeitos, pra suliar a importancia do mar na nosa economa, abondan estas palabras de Domingo Quiroga: O feito de que anda en recentes estudos sobre da economa xeral de Galicia se esquenza toda alusin pesca paresce recomendar que unha e outraves repitamos que esa industria figura entre as que mis contribuien na nosa rexin a formacin do produto rexional neto e que tamn unha das que censan maior nmero de brazos. Eisimesmo repetiremos que contamos a Hespaa coma o segundo pas pesqueiro da Europa e que figuramos antre os dez primeiros produtores de peixe do Mundo. Si Galicia pesca algo mis da terceira parte de canto a Hespaa mareiramente pesca, debemos concluir que a nosa rexin mundialmente unhadas mis relevantes (4). O mar, ademis de ser unha fonte de riqueza de primeirsimo orde, tamn unha paisaxe que informa e conforma a siquis das xentes que viven seu p. Por eso a sicoloxa dun montas tan desemellante da dun home da veiramar. O home galego, que viviu perto do mar, non puido furtarse sa influencia, como tampouco se puido furtar ningn outro home medio no que se desenrola. Como consecuencia natural, a literatura galega, tanto a culta como a popular, est chea de mar. Cheira a sal e a carrumeiro. s veces ten a dozura quedadas ras. E por veces a bravura indomabel e alporecida das grandes ondas a bater contra os cons. E mesmo chama a atencin como poetas do interior sentiron fortemente a chamada imperiosa e lonxana do mar, non podendo furtarse seu engado. O mar unha parte tan esencial de Galicia que o noso msimo poeta de tdolos tempos, Rosala, denantes de morrer, as derradeiras palabras que dixo foron: Abride esa xanela que quero ollar o mar. Ns faremos unhas referencias, non un traballo esaustivo, xeito de como os nosos poetas e o noso povo sentiu e espresou todo o que o mar provocou neles. Xa na Idade Media, nas pxinas dos Cancioeiros, podemos achar mostras abundantsimas de poesa marieira. Nestes poemas o sentimento do amor misturbase coa paisaxe mareira. Entre os nosos poetas medievis aludiremos somentes a Martn Codax, cantor do mar de Vigo e a Paio Gmez Chario, almirante do mar, primeiro seor de Rianxo povo onde naceu tamn Manuel Antonio o noso msimo poeta galego do mar, marieiro l mesmo-. Paio Gmez Chario tomou a Sevilla cando era dos mouros, como se pode Ir no seu sartego de San Francisco de Pontevedra. Paio Gmez Chario loitou na Andaluca contra s mouros, invocando a Santiago, que chama patrn sabido e soou con mirar as torres de Jan, Xeen no decir do poeta, esticas e lonxanas, arrodeadas de verdes e escuras oliveiras. Seguramente que o meirande logro da poesa galega do mar de Idade Media, e anda de toda a poesa galega, un poema de Mendio, poeta que viviu posibelmente no sculo XIII, cuio nome doado que siifique mendigo e cuia vida se descooce totalmente, as como a sa obra, ags a cantiga coa que pasou a inmortalidade. Xos Maria Alvarez Blzquez esplicou o argumento e o siificado da cantiga: A namorada est na ermida da illa de San Simn, agardando polo amigo. Namentras agarda, a mar vai rubindo, cun son alastrado de cres(4) Domingo Quiroga. Algunhas relesis en col da economa pesqueira galega in introduccin a economia galega de hoxe. Editorial Galaxia. Vigo, 1969. Px. 57-58.

320

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

cente preamar. A moza non ten barqueiro nen remador que vaia tirala do seu triste isolamento. O amigo non vn, e ela sinte a morte chegar p da ermida, onde ha finar, fremosa e novia. O refrn da cantiga coma trxica chamada espranza que fuxe; o rimo do poema alastra a idea de un de profundis fadal nunha paisaxe que, de lrica e maina, trocouse spetamente en dramtica, pra rematar leixndonos a aceda pesadume de non sabermos o fin da loita. coma un pesadelo que non se afasta de ns, co feitizo doente das trxicas Indas antergas (5). Veleiqu o testo enteiro da famosa cantiga: Sedame eu na ermida de San Simn o cercronme as ondas, que grandes son; ieu atendendo o meu amigo, eu atendendo o meu amigo! Estando na ermida ante o altar e cercronme as ondas grandes do mar; ieu atendendo o meu amigo, eu atendendo o meu amigo! E cercronme as ondas, que grandes son; non hei barqueiro nen remador; eu atendendo o meu amigo, eu atendendo o meu amigo! E cercronme as ondas do alto mar; non hei barqueiro nen sei remar; ieu atendendo o meu amigo eu atendendo o meu amigo! Non hei barqueiro nen remador; morrerei fremosa no mar maior; ieu atendendo o meu amigo, eu atendendo o meu amigo! Non hei barqueiro nen sei remar; morrerei fremosa no alto mar; ieu atendendo o meu amigo, eu atendendo o meu amigo! (6). O mesmo senso da poesa dos Cancioeiros perviviu na poesa popular galega dos chamados sculos escuros, que van dende o XIV deica XIX. O poeta e investigador Xos Mara Alvarez Blzquez recolleu unha cancin popular annima do sculo XV ou XVI, cuio testo como sigue: Meus ollos van por lo mare, mirando van Portugale. Meus ollos van por lo ro, mirando van meu amigo (7).
(5) Xos Mara Alvarez Blzquez. Escolma de poesa galega. I. Editorial Galaxia. Vigo, 1953. Px. 118. (6) Id., id., id. Px. 118. (7) Xos Mara Alvarez Blzquez. Escolma de poesa galega. II. Editorial Galaxia. Vigo, 1959. Px. 96.

321

MANUEL MARIA

Nesta peza potica atopmonos con que o idioma comenza a estar derramado. Mais o xeito paralelstico, anda que falte o refrn, o mesdo da poesa medioeval. E non somentes a forma do poema. O contido o mesmo que o de calqueira cantiga de amigo. Esto quere decir que no sculo XVI ou XVII pervivan as formas poticas antergas, que se resistan a morrer, que o povo non deixaba que morreran. Neste poema o mar somentes un meto, un entorno do sentimento persoal do annimo poeta. No sculo XIX, como ben sabido, tivo lugar o noso Rexurdemento e o idioma galego, conservado teimudamente polo povo, voltou a ser de novo vehculo de espresin literaria. O mar pasou a ser un tema que tentou, como non poda menos de suceder, a atencin dos nosos poetas. As dous precursores de Rosala, Nicomedes Pastor Daz, que naceu en Viveiro, onde o Cantbrico se mostra con toda a sa grandeza e maxestade, e o pontevedrs Xohn Manuel Pintos, cantaron mar, cada n o seu xeito, dunha maneira fonda e apaixoada. A obra potica de Pastor Daz est toda ela sulagada de cheo no misterio romntico do mar. Nos dous nicos poemas escritos en galego que dl se conservan non poda faltar como non falta a presencia do mar. Na Egloga de Belmiro e Benigno, o labrego Belmiro vai chorar as sas coitasfrente mar, compondo un cadro de ardente romantismo que houbera gustado o Vizconde de Chauteaubriand: Cando sentado en unhas altas penas que o mar bata con feroz ruxido, ardendo en lume vivo as sas venas, centellndolle os ollos encendidos, xamis adormecidos, Belmiro, labrador, se lamentaba e os seus gritos alzaba s ceos dos seus males causadores, contndolles s aires seus dolores. Xa tamn revolcndose na area, das sas bgoas empapada e chea, xa as rocas lles contaba os seus amores... (8). Xohn Manuel Pintos cantou o mar da Lanzada cunhas intencis claramente moralizantes: Somente cando soa na Lanzada o crudo vendaval e d o sino da rabia con que berra a fra bogada que home mis valente volve o tino homildes vos poedes? (9) Pintos sulia eiqu a forza irracional e poderosa do mar como unha fatalidade contra a que o home nada pode, utilizando este argumento pra mover a piedade dos marieiros. Moi diferente contido ten o poema, tamn sobor do mar da Lanzada, de Luis Rodrguez Seoane, todo l ateigado de espritu romntico. O poema, pra decilo con palabras do propio poeta, conta unha hestoria de pesar. Trtase do marieiro que perde no mar os seus fillos.

(8) Nicomedes Pastor Daz. Egloga de Belmiro e Benigno. Edicins Monterrey. Vigo, MCMLI. Px. 5-6. (9) Francisco Fernndez del Riego. Escolma de Poesa galega. III. Editorial Galaxia. Vigo, 1967. Px. 22.

322

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

a historia frecuente e arrepiante dun naufraxo. O mar un enemigo, unha forza acarrexadora do mal: Envolto en brtemas fras vinte berrar con furor; vn a mald que encobras que sempre andas as porfas co bote do pescador. Vn a ola que se escarrancha contra barco, feita escuma, cando tragar quere a lancha e nn da bveda ancha siqueira un luceiro aluma. Pese a todo, a tdalas dres e a tdalas desgracias, o mar algo fondo, irrenunciabel, esencial na vida do marieiro, que non se concibe sin o mar: Xa, xunto meu lar non miro a ningun por qun chamar, t seralo meu retiro mar por qun triste suspiro, mar da Lanzada... imeu mar! (10). Na poesa de Rosala o mar ten unha grande presencia, xa dende os primeiros versos de Cantares Gallegos. Rosala comenza por esplicar a razn que a empurra a cantar, decir: a escribir versos. Unhas das razs que d : As mo pediron na veira do mar, p das ondias que veen e van (11). No poema que comenza Nosa Seora da Barca describe, con moita gracia e soltura, s rapazas que acuden a famosa romera de Muxa. Estas rapazas, decir de Rosala, fan naufragar nos seus engados s marieiros que salvaron das tormentas do mar. A Virxe nada fai polos marieiros que naufragan na terra porque eles mesmos son gustosos de naufragar: Mais si salvaron no mare, non se salvarn na terra, marieiros, marieiros, que eiqu tamn hai tormentas que afogan corasoncios sin que Ile vallan ofertas que oie a Virxe s que se afogan no mar entre as ondas feras mais non oie s namorados que de afogarse se alegran (12).
(10) Alvaro Mara de las Casas. Antologa de la lrica gallega. Madrid CIAP, s/a. Px. 82-83 (11) Rosala de Castro. Poesas. Edicins do Patronato. Vigo, 1973. Px. 22. (12) Id., id., id., Px. 46.

323

MANUEL MARIA

Nunha soia ocasin o mar pra Rosala un lugar placenteiro, cheo de fadas e de engados, un mundo mxico, imposibel e soado, unha especie de evasin, de lugar maravilloso que se contrapn, en certo xeito, mundo e a vida de cada da: Hai nas ribeiras verdes, hai nas risoas praias e nos penedos speros do noso inmenso mar, fadas de estrao nome, de encantos non sabidos que s con ns comparten seu prcido folgar (13). As outras visis rosalis do mar son pesimistas e tristeiras. Unha realidade moi dura coa que ten que loitar o marieiro ou un camio de pranto e loito que leva s galegos a emigracin: ... deixo a veiga polo mar (14). Aveiga, que a terra firme, o seguro polo mar que a aventura, o incerto, a inseguridade. Ou este anaco do poema A gaita gallega que no pode ser, certamente, mis desesperanzador nin mis verdadeiro: ... o meu pensamento mira pasar temerosas as sombras deses cen portos que p das ondias moran, e pouco a pouco marchando frxiles, tristes e soias, vagar as naves soberbas al nunha mar traidora. I ai! como nelas navegan os fillos das nosas costas con rumbo a Amrica infanda que a morte co pan lles dona, desnudos pedindo en vao patria misericordia... (15)

A anguria esistencial de Rosala est espresada en poemas como o que comenza Co seuxordo e costante marmuro ou no titulado As Torres do Oeste. Nestes dous poemas espresa a mesma arrepiante idea: a do suicidio. O mar chama coa sa voz poderosa e escura. E moi dificil desoir tal chamada: Co seu xordo e costante mormuro atraime o oleaxen dese mar bravo, cal me atrai das sereas o cantar. Neste meu leito misterioso e fro dime ven brandamente a descansar. El namorado de mn... o deo! eu namorada dl. Pois saldremos co empeo, que si l me chama sin parar, eu teo unhas ansias mortis de apousar nl (16).

(13) (14) (15) (16)

Id., Id., Id., Id.,

id., id., id., id.,

id., id., id., id.,

Px. Px. Px. Px.

249. 69. 127. 172.

324

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Do poema As Torres do Oeste son estesversos que insisten teimudamente na idea espresada no poema anterior: Dende a fonda orela mirei arredore... A marea viva petaba nas torres, orfas entre a lquida sabn que as envolve. Al vou lles dixen Daime morte dose, augas onde as penas para sempre dormen... (17). Curros Enrquez que naceu, como ben sabido, no corazn da Galicia labrega, poucas veces fai referencia mar na sa poesa. No poema Unha noite na eira do trigo fala do emigrante namorado que cruza o mar cara s Amricas nun aleve e negreiro vapor. No poema titulado En corso fai unha chamada s marieiros galegos praque loiten contra os ianquis. E non s pola intervencin dos ianquis en Cuba cando o 98 senn que, como aclarou o profesor Francisco Rodrguez (18), Curros foi o primeiro que denunciou o imperialismo ianqui: Marieiros da Marola, de illas Ces e do Orzn grande pesca vos agarda si sabedes ben pescar; unha lancha de centollas vinte e cinco pesos val, un cargamento de yankees valvos... a inmortalid! (19) Curros adicou unhos versos Orzn, no poema Ao pobo crus: Adis Orzn tempestoso, mestre cantor afamado que presides os concertos dos trovadores cantbricos...! (20). E moi curioso que lembre a Rosala a veira do mar: Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no hico un cantar (21).

(17) (18) (19) (20) (21)

Id., id., id., Px. 304. Francisco Rodrguez. A evolucin ideolxica de Curros Enrquez. Editorial Galaxia. Vigo, 1973. M. Curros Enrquez. Aires da mia terra e outros poemas. Edicins Castrelos. Vigo, 1971. Px. 227. Id., id., id., Px. 244. Id., id., id., Px. 195.

325

MANUEL MARIA

Eduardo Pondal, o bardo de Galicia, cantor civil e barudo, que inventou toda unha mitoloxa basada nun vago e potico celtismo lexendario e que escribiu versos acedos de indiacin cvica, tamn cantou mar. Principalmente mar de Bergantios. Pondal amou a libertade das aves e do mar que, na sa concecin potica, son os smbolos da libertade verdadeira, da libertade total: Muitas veces nos matos nativos, no crepsculo fusco e calado, se escuita das aves o rpido paso; das aves aquelas do pico tamao, que soen retirarse dos rudos traballos, de escollos e praias do fero Ouceno; e van en ringleira gritando e voando en demanda das illas Sisargas seu noto reparo. Qun poidera vivir como elas, nas praias e bancos, nos baixos e furnas, nas sirtes e fachas, nos seos esquivos dos feros peascos! (22). As descricis do mar son moi fermosas e xustas en Pondal. O mar fermoso porque o contemplan ollos hums, ben sean os dun pescador ou os dun bardo: De Camelle os baixos son mui garridos mirar, nun da craro de inverno cando o vento en calma est: Ou: Soando est o bardo cun vago soar, a veira do facha que vrtigo d; que se ergue sublime por cima do mar e os baixos contempra que rompendo estn (24). o pescador dende lonxe, con doce e secreto afn de bruzos sobre da proa os est vendo branquear (23).

(22) Eduardo Pondal. Quexumes dos pinos e outros poemas. Edicins Castrelos. 2. edicin. Vigo, 1972. Px. 16-17. (23) Id., id., id., Px. 21. (24) Id., id., id., Px. 115.

326

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Moi curiosos e orixinais son os versos nos que describe a un cabo como si fora un atleta. Nesta prosopopeia, o cabo est tristeiro e testigo de naufraxos e combates e cumple unha condena como Luzbel. Poucos exemplos como ste se acharn en toda a nosa poesa de humanizacin da naturaleza: De Luzbel compaeiro na derrota, cumpre cecis unha fatal condena. Testigo de naufraxios e combates pensa cecis envolto nas sas brtomas con punxentes recordos saudosos no resprandor da doce ed primeira, cando principio, cheo de hermosura, brotou do seo mrbido da Terra. Cn demudado est daqueles das da xuventude o denodado atleta! (25). Moi minuciosas, espresivas e cheas de vida son as descricis das embarcacis: De bolina, tesa a escota, que os ventos subiar fan, o courel debaixo da auga qu gusto vela avanzar! Qu garrida vai a lancha ca espuma que redor fai... Qu dicha ser pescador que ten por seu todo o mar! (26).

En catro versos est descrita, dun xeito maxistral, unha tempestade: Asuban os ventos, bran as raucas olas, rchanse as brancas velas, fungan as tesas cordas (27). Como nos xogos poticos da Idade Media, Pondal comenzou a escribir unha especie de tensn entre un pescador e un pastor, que discuten si mis fermosa a terra ou o mar. O poema quedou sin rematar. E ns sin saber cal dos dous resultou vencedor neste pintoresco e intil xogo: Un pescador, raps novo e un pastor que en carpo e ed non pasaba compaeiro, fixeron aposta tal: de manifestar cantando (se nos ceos beleza hai) donde hai cousas mis garridas, se na terra, se no mar (28).

(25) (26) (27) (28)

Id., Id., Id., Id.,

id., id., id., id.,

id., id., id., id.,

Px. Px. Px. Px.

33. 38. 195. 211.

327

MANUEL MARIA

Na mitoloxa pondalin, como non poda menos de acontecer, aparecen fadas, que sempre son garridas. E sireas, que son falaces. Chmanos a atencin de que Pondal non tivera simpata polas sireas: A sirte (*) turbulenta e prolongada os seus negros penedos amostrando con roncos cantos sin cesar branquea, cal dentes dunha longa e fea xerpa (*). Esa a morada insidiosa das falaces sirenas (29). Entre os poetas menores do sculo XIX destaca o poema Alal do mar, de Lugrs Freire, que describe un trebn. Trtase dun poema cheo de realismo, escrito cunha tnica espresionista, empregada por outros poetas posteriores: A mareira bra . . . . bra... o vento zoa que zoa; no fondo do mar escuro a morte vai ser ta noiva. O vento sigue zoando! A lancha xa est perdida! (30) No poeta mindoniense Leiras Pulpeiro atopamos unha preocupacin fonda polo traballo dos marieiros. E unha louvanza de Rinlo e Foz, no Cantbrico lugus: Non sallades, marieiros, que bra o mar na Burela! (31). Pra facer ben a costeira, marieiros rinlegos; pra... botar contas, no porto, marieiros focegos (32). O gran amor de Leiras Pulpeiro polo mar quedou refrexado neste fermoso poema: Si quers desmorriarme, levaime pra onde o mar vexa, e os seus airios me cheguen, e o sinta cuando referva; levaime pra onde mis zoupe e mis se esfache nas penas e, ao reventaren as olas, mover os salseiros sexan; ou, de non, levime a donde poida ter a man, siquera, pra espellarme, iunhas pocias entre os xuncos da ribeira! (33).

(*) Sirte = Baixo de areas ou pedras que dificultan a navegacin (*) Xerpa = serpe, serpente. (29) Id., id., id., Px. 210. (30) Francisco Fernndez del Riego. Escolma de poesa galega. III. Editorial Galaxia. Vigo, 1957. Px. 198. (31) Manuel Leiras Pulpeiro. Obras completas. Editorial Galaxia. Vigo, 1970. Px. 197. (32) Id., id., id., Px. 199. (33) Id., id., id., Px. 263.

328

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Leiras, que posea o sagredo do popular, o autor desta impresioante triada: Bagallos do mar bruantes, qun non se pasme de vervos non sabe sentir o grande! (34) Os crticos literarios adoitan asinalar a influencia de Leiras sobor do primeiro Noriega Vareta. Mais na poesa de Noriega apenas hai mar. E o pouco que hai en funcin da Montaa e subordinado a ela: O sol i o mar a Montaa imuito Ile poden querer!, coroalle o sol a testa e bcalle o mar os ps (35). Siificativas son as alusis mar e s marieiros na poesa de Ramn Cabanillas, que por algo era cambads. Dende o poema A trainera" que comenza Mar do coral e a medusa", pasando polo fermoso soneto Na ribeira", que unha axeitada descricin do contraste entre a vida dos que viven do mare a vida repousada que levan na vila marieira o notario, o xues e o arcipreste. Cabanillas, nos seus anos de maturidade, escribiu un poema que ten o son e o arfar amplo e poderoso do Atlntico, do que son estes versos: Mar do coral e a medusa, o dos ventres froitidores e fecundos e as mareas paridoiras, fonte da vida e das formas, primixenio xenitor! Auroch mxico xunguido carro do Setestrelo! Mar dos inotos lindeiros, tenebroso e lexendario, das sireas de cantigas traicioneiras e o barbado, xigantesco Adamastor! (36). Dos poetas da poca de Cabanillas, Victoriano Taibo e Gonzalo Lpez Abente, cabe destacar maiormente a Lpez Abente, pois un dos seus libros ten o siificativo tiduo de Centileos nas ondas". A visin trxica do mar, a sa forza csmica e cega, est fondamente cantada nestes versos de Lpez Abente: O mar! O meu mar! O mar que eu vexo nestes das de inverno, gris, abalante, inquedo, forte e rexo, a clera a roubar do fondo averno e a bater nas orelas, escumante de rabia e de furore, nun pico loitar! (37)
(34) (35) (36) (37) Id., id., id., Px. 366. Antonio Noriega Varela. Do Ermo. Lugo, 1946. Px. 141. Ramn Cabanillas. Obras completas. Ediciones Galicia. Buenos Aires, 1959. Px. 400. Gonzalo Lpez Abente. Nemancos. Ns. Volume XXVII. A Crua, 1929, Px. 104.

329

MANUEL MARIA

Entre os poetas da Xeneracin de 1925 a desiacin de Xos Lus Mndez Ferrn sobresai o rianxeiro Manuel Antonio. Manuel Antonio o gran poeta galego do mar, cuia temtica ocupa a parte meirande e mis importante da sa obra lrica. Como escribiu o crtico Ricardo Carballo Calero: Este mar un mar entranabelemente sentido, tratado con tanta familiaridade como respeto: un mar de verdade, o mar dun marieiro que poeta e que non esprota o mar coa frvola deportividade artstica, senn que sinte solemnemente i austeramente canta a persoal esperencia da sa vida de navegante (38). O mar de Manuel Antonio un mar humanizado e csmico, un mar puro, parte esencial dos mundos, en armua e comunicacin con todo o creado: Todos presentamos que a noite preparaba algn sofisma E o faro estraviado daba o S-O-S clave Orin das estrelas Eses brazos abertos da vela son os mesmos do vento que se desperguizou. Na man do Mar esquecidizo os Ioceiros peteiran a bicada (39).

Do pontevedrs Lus Amado Carballo son estes versos do poemia titulado Taberna, que unha axeitada estampa da tasca marieira do gran porto: Marieiros de Amberes, de Cork e Rotterdam... O acorden borracho fala ingls, alemn. - - - Na folla do coitelo fuxe a luz cal no mar (40). E tamn este poemia breve O que morreu no mar somentes de catre versos: Tia doce netos aquel marieiro, todos eles caben debaixo dun cesto (41). Lus Amado Carballo o autor dos famosos versos que dn: A illa de Ons preada do mar durmiuse no berce que abala o luar (42).
(38) Ricardo Carballo Calero. La poesa gallega del siglo XX. Universidad de Madrid. Facultad de Filosofa y Letras. Madrid MCMLV. Px. 16. (39) Manoel-Antonio. Poesas. Editorial Galaxia. Vigo, MCMLXXII. Px. 175. (40) Lus Amado Carballo. Obras en prosa e verso. Edicins Castrelos. Vigo, 1970. Px. 100. (41) Id., id., id., Px. 102. (42) Id., id., id., Px. 122.

330

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

A prosopopeia, que moi fermosa, de A illa de Ons preada do mar fixo fortuna e foi citada moitsimas veces. Esta unha mostra mis pra comprender deica que punto, entre ns, est humanizado o mar e a natureza en xeral. A illa e o mar, nos versos de Amado Carballo, non s se comportan como persoas, senn que incluso teen fondas paixs hums. De Fermn Bouza-Brey, creador do neotravadurismo, hai varios poemas e anda cantigas adicados mar ou a temas marieiros. Inesquencibeis son estes versos do seu poema Triadas no mar e na noite: Meu navo leva ao vento no mastro eterno da noite o treu do meu pensamento. O faro de Corrubedo co seu ollo largaso, ai amor, pxome medo (42). O tiduo do seu primeiro libro Nao senlleira non pode ser mis marieiro. Tamn o primeiro libro de Alvaro Cunqueiro, Mar ao norde un gracioso, fino e inxenioso poemario de temas relacionados co mar, tema que pasa a outros libros seus como Cantiga nova que se chama Ribeira: Si mia seor a i-alba de Aurosa beilar poereille, belida, un ventio no mar. A dorna vai e ven que meu amor ten! Poereille unha frauta e mis un reiseor unha longa soedade coma a da mar maior. A dorna vai e ven que meu amor ten! Na illa de Cortegada poereille un galn por pastor de mareas co seu remo na man. A dorna vai e ven que meu amor ten! Poereille unha gaita no hico da ra unha abelaneira no medio do da. A dorna vai e ven que meu amor ten! (44). Eduardo Blanco-Amor adicou un dos seus mellores libros de versos mar: Poema en catro tempos, no que se atopa o xerme de moita da sa obra posterior. Trtase dun libro de mar e morte, no que se conxugan elementos modernistas e avangardistas:

(43) Fermn Bouza-Brey. Nao senlleira. Ns, 1933. Volume LIV. Px. 19-20. (44) Alvaro Cunqueiro. Cantiga nova que se chama ribeira. Edicins Monterrey. Vigo, 1957. Px. 49-50.

331

MANUEL MARIA

Cada man un cadeleito acorda pendurado na crus das alboradas, para a xente do mar (45). Outros poetas cantores do mar son: Xulio Sigenza, autor de O pescador de estrelas, fermoso poema de corte modernista; Iglesia Alvario; Augusto Casas; Prieto Marcos; Anxel Sevillano, autor dos libros O amor, o mar, o venta e outros gozos e As dornas da perguiza; Emilio Pita; Daz Jcome; Fabeiro Gmez, Pura Vzquez; Luz Pozo Garza; Xohana Torres, Avils de Taramancos, etc., etc., sin contar os poetas das derradeiras promocis. De todo este grupo de poetas salientaremos da obra de Carballo Calero o gran poema Afogada no mar, no que se nos mostra mar contemplando a beleza morta da sa vtima: E nos seus brazos fros, cinguidos xa de xebras, a morte, a vida, a mar, a mae rguete ao sol, pra que contempre no teu carpo a beleza mortal (46). Deliciosos son os poemas marieiros dos irmaus Alvarez Blzquez. De Xos Mara, ademis do Romance do pescador pelerio, compre citar o poema Mar maior dos namorados: O meu amor un batelo, ben o sabes, amor meu, que anda a navegar de seu sempre cantando ai lerelo... (47) E este poemia de Emilio, titulado Gamela: Mia gamela lizgaira, aparellada de la nas noites de mariada...! A vela como un cantar; os remos como dous versos, ii eu que non sei mariar...! (48) Un importante poeta do mar Valentn Paz-Andrade, que cantou as grandes navegacis dos nosos marieiros, os das e os traballos das xentes de noso por tdalas direcis da Rosa dos Ventos: Rexos abandeirados de horizontes, peregrios dos puntos cardinales en romeira polos sete mares, protoplasma da Terra que desborda os vellos marcos seus e pequenos aps da vosa ollada largaca...
(45) (46) (47) (48) Francisco Fernndez del Riego. Escolma de poesa galega. IV. Editorial Galaxa. Vigo, 1955. Px. 123. Ricardo Carballo Calero. Salterio de Fingoy. Editorial Galaxia. Vigo, 1961. Px. 33. Breve antologa del mar en la lrica gallega. Folleto annimo. Vigo, 1954. Px. 17. Id., id., Px. 17.

332

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Benchegados da costa de Sardao picada nas Berlingas, escola de arriscada patrona onde a xente de Bouzas deprendeu o alfabeto dos ventos e das calmas, do arros, das aves e da ardora, cartilla elemental do mar maior. Benchegados do Norde, da luz e a neve boreal unxidos, parexieros bariles do Grand Sole, adiantados das Hbridas, do Berbs e Cangas boniteiros, forxadores da nova roita cltiga, da misa azuel de San Patrik ouvidores e da Virxe da Barca seaeiros. Benchegados tamn da estremadoura Terra dos Bacallaus as orelas do Polo pendurada, capitns de Palmeira, para Kipling criados, marieiros de Corme e destemidos chs de Corrubedo, na canteira dos rtabros tallados (49). Celso Emilio Ferreiro cantou as saudades da navegacin: Anclados sobre a ourela ns quedamos xordos e escuros a voz dos sete mares que nos chama (50). Do poema llla de Torralla son estes versos: Illa do amor. Eu falo dunha illa de escumas baixo o teito calado dun outono frolecido de frautas (51). Un dos poemas mis fermosos da nosa lrica , sin dbida, Trebn perpetuo, de Cua Novs. O poema unha descricin do trebn no mar. Os medios espresivos son dunha grande orixinalidade e novedade. Asas cons teen a dr do arraigamento, o Istrego verte os seus ouros irados sobor da pel das augas. O marieiro est firme, erguido no cumio da anguria. O poema trascende o seu siificado de trebn marieiro pra convertir a esistencia humana, o destio dos homes, nun incerto e trxico trebn perpetuo: o trebn perpetuo do destio. Toda unha concecin filsofica do vivir humano, sulagada no esistencialismo:

(49) Valentn Paz-Andrade. Sementeira do vento. Editorial Galaxia. Vigo, 1968. Px. 57-58. (50) Celso Emilio Ferreiro. O sono sulagado. Alba. Vigo, 1954, Px. 62. (51) Celso Emilio Ferreiro. Viaxe ao pas dos ananos. El Bardo. Barcelona, 1968. Px. 113.

333

MANUEL MARIA

Revoan as gueivotas cal sotiles agoiros diante das furnas mouras, dos umbraes tremelidos, sulagadas na outura dubidosa sobor das cons que teen a dr do arraigamento. E os ollos vixiantes do marieiro erguido no cimacio da anguria descobren nas foulas rodantes que esgotan os azos do vento nos ronseles de escuma que sialou o Istrego vertendo ouros airados sobor da pel das goas os fondos cadeleitos de anteriores naufraxios. Queixume da calima misturada cos choros largasos das lonxanas campns que alongan o seu tanguido triste nas intranas. Pola anguria das mulleres que esculcan dende as cons o erguido mastro senlleiro, o velamio firme ao trebn perpetuo do destio e que atopan na praia o remo soio ou a faciana descoocida moito tempo ousesa do que ningun contou o istrano acontecer (52). Na impresioante poesa civil de Xos Lus Mndez Ferrn o mar ten unha grande importancia. Conmovedor o poema Aos tres Iideres marieiros que fuxiron na dorna e morreron no Atlntico: Como fuxen os escalos esbarando na area uniforme da foz, vosoutros escollistedes a fuxida. A foz xa nunca mis vos mirar. Nunca mis seredes xente de antre ns. Antre ns unha espranza xurde agora. Pero agora da malo. Malo agora o que nos dan os asesinos. O asesino non conoce o mar. O mar voso. E voso enteiro, todo, sin lindeiros. Sin lindeiros era o voso corazn. No voso corazn caba toda a espranza. Toda a espranza do mundo pra Galicia. Galicia sin vosoutros pequena. A sardina pequena. pequena a espranza que nos deixan (53).
(52) M. Cua Novs. Fabulario Novo. Benito Soto. Pontevedra, 1952. Px. 55-56. (53) Basilio Losada. Poetas gallegos contemporneos. Seix Barral. Barcelona, 1972. Px. 414.

334

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Na poesa de Mndez Ferrn o mar non natureza. Non un lugar que sofre a historia dun xeito pasivo e insensibel. un lugar que tamn participa na historia e por certo dun xeito ben arrepiante. Con todo, oxe o noso grande poeta do mar , meu xuicio, Bernardino Grana. Pra atopar entre ns outro poeta do mar da sa categora habera que remontarse a Manuel Antonio. Pra Bernardino Graa o mar case o mundo, povoado, non somentes polos peixes, carrumeiros, toda unha fauna e vexetacin marina, senn que tamn polos marieiros e afogados: Como horribles fantasmas aparecen dende o fondo, xurdindo, nos sorros estranas ardentas e navos e tristes afogados que amolecen (54). Bernardino Grana canta a un mar poderoso, creador, vivo. E tamn os traballos e calamidades dos marieiros de Cangas, vtimas do mar: Mais al do Cabalo e Cabo de Home, da Negra e deses baixos de Biduido, marieiro de Cangas, vas perdido e o mar un gran misterio que te come (55). Mesmo a terra un anaco de mar. As o poema O gato da tasca marieira ou o Cismando mis na beira? Nos sei por qu clavamos tanto a vista, pinchando inutilmente, por qu o choro, os libros i as ideas, tanta historia. Non sei que pena d no ser nas ondas (56). Bernardino Graa remata por solidarizarse cos traballadores do mar pra berrarlles: Sorguete marieiro! Dende os poemas de amor dos poetas medievais deica os versos de Bernardino Graa hai percorrido un longo e fermoso camio, que vai dende a persoalidade mis intimista e esclusivista deica a solidaridade humn mis comprensiva e fraternal. Na poesa popular hai moitas e moi craras testimuas de como as xentes do comn viviron e espresaron a vida dos marieiros. Veleiqu unha brevsima escolma de cntigas que andan nos beizos do povo: Non te cases cun ferreiro que ten moito que lavar, csate cun marieiro que ven lavado do mar (57)

(54) Bernardino Graa. Profeca do mar. Editorial Galaxia. Vigo, 1966. Px. 44. (55) Id., id., id., Px. 44. (56) Id., id., id., Px. 61. (57) Ramn Cabanillas. Cancioneiro popular galego. Editorial Galaxia. Vigo, 1973. Px. 139.

335

MANUEL MARIA

O peirao non peirao dos marieiros do mar, a praza dos seoritos que veen a pasear (58). O marieiro o domingo b zapato e boa media, O luns pola maancia vai descalzo pola area (59). Ou estoutras cntigas que espresan moi ben, e que son todo un tratado de socioloxa, a dureza, a dificultade, a esclavitude dos homes que traballan no mar, que deixan no mar o seu esforzo e, as veces, a sa propia vida: Ai, Mar do Sol, Mar do Sol, mouro mar de albas escumas! Mar de Morte te chamaras e sin mentira ningunha (60). Arrimadia a unha pena pxenme a considerar os traballios que pasa un marieiro no mar (61). Capitn calquera ; pilotos son os carneiros; qun sofre e fai os traballos son os probes marieiros! (62). A muller do marieiro pdese chamar viuda que cando vai para o mar vaise para a sepultura (63). Non o quero marieiro, nin tampouco pescador que teen o mal por cama, o ceo por cobertor (64). Mar de homes, mar de morte, brava mar de Corrubedo, loba que solo te afartas coas vidas dos marieiros (65).
(58) Id., id., id., Px. 139. (59) Id., id., id., Px. 139. (60) Cantigas sociales, escolma, presentacin e notas de J. Alonso Montero. Edicins Castrelos. Col. O Moucho, nmero 10. Vigo, 1969. Px. 31. (61) Id., id., id., id. (62) Id., id., id., id. (63) Id., id., id., id. (64) Id., id., id., id. Px. 32. (65) Id., id., id., id. Px. 32.

336

A PRESENCIA DO MAR NA POESIA GALEGA

Moitsimo mis material queda na nosa poesa encol do mar e dos marieiros. O tema queda apenas esbozado. A nosa literatura moi rica en motivos do mar. Abonda lembrar, de pasada, as pezas de teatro Mareiras, de Lugrs Freire ou Fiesfra valdeira, de Rafael Dieste, as como os relatos do propio Dieste, as prosas e dibuxos de Castelao ou de Alvaro Cebreiro, entre outros moitos. De Alvaro Cebreiro, por exempro, quedounos moi grabado un debuxo que representa a tres marieiros en primeiro plano, cunha paisaxe de ra fondo. Os marieiros sosteen este dilogo: O noso traballo mas duro que o do labrego. Home, non sei... Crialos cochos d mis traballo que crialos peixes (66). Penso que longo deste traballo, homilde e sin pretensis, fomos ollando como os nosos poetas e o noso povo, a traveso da pesa, sentiu e espresou os sentimentos que lles fixo agromar o mar e a vida dos marieiros. Podemos tirar, polo tanto, estas sinxelas concrusis: a) Nos poetas Medievis o mar, en xeneral, un meto no que se desenrolan os seus propios sentimentos amorosos. b) Nos poetas Prerrosalis, o mar un lugar propio pra escoitar ou facer confidencias personis Pastor Daz ou pra atemorizar as xentes co fin de que se arrepintan das sas falcatruadas Pintos Villar. c) O mar en Rosala varias cousas: 1. Camio dooroso pra emigracin. 2. Unha forza fatal e escura, atentadora contra a propia vida. 3. Un mundo ideal e soado, habitado por fadas e encantamentos. d) En Pondal o mar un lugar ceibe, no que o poeta gostara de realizarse. O mar est poboado de seres mticos que son falaces. As terras que veirean o mar actuan como persoas e estn en loita coa natureza. e) Prs Poetas da Xeneracin de 1925 o mar : 1. Pra Manuel Antonio un mundo pecho en s mesmo, puro, humanizado deica msimo, en contato con outros mundos. 2. Pra Amado Carballo o mar ten paixs hums. 3. Pra Bouza-Brey un espetculo esttico, o mesmo que pra Cunqueiro. 4. Pra Paz-Andrade o mar un lugar de traballo. Salienta o traballo dos marieiros galegos que navegan por tdolos mares. O marieiro est un pouco mitificado. f) Nos Poetas de posguerra o mar concebido de distintos xeitos: 1. Pra Cua Novs o trebn marieiro o mesmo que a vida humn. A vida dos homes un trebn. 2. Pra Xos-Lus Mndez Ferrn o mar un lugar no que se fai a historia. O mar mesmo, como ser vivo, participa da hestoria, sufrindoa. 3. Pra Bernardino Graa o mar unha entidade arredada. E ergue o seu berro alporecido a prol dos marieiros.

(66) Alvaro Cebreiro. Dibuxos. A Crua, 1958. Px. 34.

337

MANUEL MARIA

g) Na poesa popular o mar concebido como un elemento enemigo. Como un lugar ingrato de traballo. O oficio de marieiro considerado como moi duro e perigroso. Despis do esposto coidamos que ainda falta o gran poeta que se identificara de cheo coas loitas e coa problemtica total dos marieiros, como Rosala, Curros, Lamas, Cabanillas e outros moitos poetas nosos se identificaron coa problemtica dos labregos e dos emigrantes. Polo de agora, noso xuicio, somentes Bernardino Graa foi o nico poeta que, en Galicia, ergueu a savoz a prol dos marieiros. Persoalmente coido que cantar soio a beleza do mar non dabondo. A nosa realidade esixe mis dos nosos poetas do mar.

338