PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 3

JANUSZ T. HRYNIEWICZ Warszawa

POLITYKA WIELOKULTUROWOCI I IMIGRANCI

DOWIADCZENIA PASTW EUROPEJSKICH I WNIOSKI DLA POLSKI

Polityka wielokulturowoci staa si elementem polityki spoecznej w pastwach niejednorodnych etnicznie i kulturowo. Polityk tak staraj si prowadzi m.in.: Australia, Stany Zjednoczone, Kanada oraz pastwa Europy Zachodniej. I tak np. w Kanadzie, w 1981 r. za gwny cel uznano przeciwdziaanie nierwnociom rasowym i uatwianie integracji spoecznej. Uznano take, e nie ma jednej gwnej kultury i tosamo kanadyjska jest mozaik kultur i ras. Wydatki pastwa na polityk wielokulturowoci, w przeliczeniu na jednego mieszkaca, wynosz jeden dolar kanadyjski rocznie1. Polityk wielokulturowoci prowadz take samorzdy. Jakkolwiek mwi si tu o integracji, to w praktyce wikszoci pastw ma ona do powierzchowny charakter i na plan pierwszy wysuwa si nacisk na pomoc w kultywowaniu wasnej kultury. W Europie Zachodniej polityka wielokulturowoci posiada dwa aspekty. Pierwszy wie si z renesansem regionalizmw i etnicznych osobliwoci lokalnych2 oraz z europejskimi mniejszociami etnicznymi powstaymi w efekcie tworzenia granic midzypastwowych. W tym opracowaniu skupi si na drugim aspekcie polityki wielokulturowoci, ktry wie si z licznym napywem imigrantw z krajw islamskich, tj. z Afryki Pnocnej i Turcji. W 2005 r. stanowili oni 10% mieszkacw Francji (ok. 6 mln), 5,6% mieszkacw Holandii (900 tys.), 4,2% mieszkacw Austrii (340 tys.), 3,9% mieszkacw Niemiec (3,2 mln) i 3,4% mieszkacw Wielkiej Brytanii (2 mln)3. Realizowana dotychczas w Europie Zachodniej polityka wielokulturowoci polega na neutralnoci kulturowej pastwa. Idealne pastwo neutralne kulturowo unika dziaa i decyzji, ktre mogyby sprawia wraenie, e s motywowane lub powizane z kultur jakiej grupy spoecznej zamieszkujcej dane pastwo. I tak np.
1 Multiculturalism in Canada, 2007 http://www.mta.ca/faculty/arts-letters/canadian_studies/english/about/multi/index.htm 2 Np. w Hiszpanii Katalonia, Baskonia, we Francji Normandia, Bretania, Korsyka, we Woszech Sycylia, w Polsce Kaszuby, Podhale, w Niemczech Wyspy Fryzyjskie, w Szwecji i Finlandii Laponia itp. 3 Intiada na przedmieciach, Forum 14-20 XI 2005.

232

Janusz T. Hryniewicz

w Holandii w 2005 r. robiono wszystko, aby imigrant nie musia nawet opanowa jzyka. W urzdach czy subie zdrowia zatrudniano tumaczy. Uatwienia w sprawie czenia rodzin i zawierania maestw w kraju pochodzenia sprzyjay odtwarzaniu, w Europie, macierzystego rodowiska, czsto dotknitego analfabetyzmem4.

POLITYKA WIELOKULTUROWOCI A EUROPEJSKI SYSTEM PRAWNY

Wraz z pojawieniem si w Europie Zachodniej emigrantw z Azji i Afryki pojawiy si masowo, odmienne od europejskich, wzory kulturowe prowadzce do do zaskakujcych zachowa i dylematw skaniajcych do ponownego przemylenia koncepcji rwnowanoci kultur i polityki wielokulturowoci. I tak np. norweska minister odpowiedzialna za integracj imigrantw stwierdzia, e rwno praw kobiet i mczyzn, obywateli Norwegii, stoi w sprzecznoci z odgrnym aranowaniem maestw w rodowiskach islamskich5. We Francji, z kolei w rodowiskach islamskich praktykuje si obrzezanie dziewczt, co z punktu widzenia francuskiego prawa jest bezprawnym okaleczaniem. Zdarza si take, e w europejskich rodowiskach islamskich praktykuje si poligami. Natomiast na gruncie prawa pastw europejskich wieloestwo jest przestpstwem. Jeeli jakie zachowania poddajemy sankcjom prawnym, to oznacza to ni mniej ni wicej tylko to, e uznajemy je za gorsze i godne skarcenia, nawet jeeli w niektrych grupach s one norm kulturow. Karzc za bigami uznajemy, e wzr kulturowy nakazujcy monogami jest lepszy ni wzr kulturowy sankcjonujcy poligami. Tak postpujc odrzucamy zasad rwnowanoci kultur. Co wicej stosowanie rwnowanoci kultur do analizy zachowa z punktu widzenia ich zgodnoci z prawami czowieka prowadzi do sprzecznych wnioskw. Wemy wspomniane wczeniej rwne prawa kobiet mczyzn w kontekcie aranowania maestw osb nieletnich. I tak, na podstawie art. 2 Protokou Dodatkowego do Konwencji o Ochronie Praw Czowieka (ustanowionej przez Rad Europy) rodzice maj prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania zgodnie z ich wasnymi przekonaniami religijnymi i lozocznymi6. Z kolei art. 8 Konwencji mwi o poszanowaniu ycia prywatnego i rodzinnego 7. Jak wida rodzice maj prawne gwarancje do nadzoru nad wpajaniem i egzekwowaniem zachowa rodzinnych, narzeczeskich i maeskich zgodnych z preferowanymi wzorami kulturowymi. Takie uprawnienia rodzicw s bezsporne do czasu osignicia przez dzieci penoletnoci. Jeeli tak, to mona sensownie argumentowa, e aranowanie maestw czy obrzezanie dziewczt najzupeniej mieci w uprawnieniach rodzicw
M. D e m e t z, Fiasko multikulti, LExpress 27 X 2005, cyt. Za Forum 21-27 XI 2005 Zmodernizujmy islam. Gazeta Wyborcza 7 XI 2003. 6 Council of Europe. Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, wersja polska, Kancelaria Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, 1998. 7 Tame.
4 5

Polityka wielokulturowoci i imigranci

233

nadanych im przez prawa czowieka. Wiemy jednak, e wniosek taki, cho logicznie poprawny, jest nie do przyjcia. Osoby ukarane za zmuszanie do maestwa mog argumentowa, e kara jest przejawem dyskryminacji religijnej i kulturowej oraz sprzeczna z gwarancjami dla poszanowania ycia rodzinnego. Moe si take zdarzy, e pojawi si argumentacja na rzecz jakich regulacji sprzecznych z duchem praw czowieka, ale dajca si uzasadni przez odwoanie si do konkretnych postanowie zawartych w Konwencji o Prawach Czowieka. Pomocny, dla lepszego zobrazowania wzajemnych relacji midzy omawianymi kategoriami, bdzie fragment paryskiej kroniki sdowej. Na pocztku 2007 r. w Paryu toczy si proces przeciwko redaktorowi naczelnemu pisma satyrycznego za zamieszczenie karykatur Mahometa. Pozew sformuoway organizacje muzumaskie8. Na gruncie polityki wielokulturowoci pozew moe by uzasadniony tym, e religia jest najwaniejszym fragmentem kultury. Ludzie maj prawo do waciwego danej kulturze sposobu przeywania wasnej religii. Religia zabrania odtwarzania wizerunku Proroka. Publikowanie wizerunku, a co gorsza karykatur jest dla ludzi kultury islamskiej obraliwe. Wniosek: publikacja ponia kultur islamu, jest sprzeczna z polityk wielokulturowoci i powinna by zakazana. Jak si to ma do praw czowieka? Prawa czowieka zawieraj w art. 9 Konwencji gwarancje dla wolnoci sumienia i wyznania, ale w artykule 10 zawieraj gwarancje wolnoci wyraania opinii9. Mona sdzi, e dotyczy to take opinii krytycznych albo sprzecznych z jak religi. Co zatem jest waniejsze wolno religijna czy wolno wyraania opinii? Prawa czowieka reguluj to w ten sposb, e w art. 9 pkt. 2 i w art. 10 pkt. 2 oba te rodzaje wolnoci mog podlega ograniczeniom ustawowym koniecznym w spoeczestwie demokratycznym10. W przypadku sporu o to, jaki rodzaj wolnoci jest waniejszy, naley odwoa si do zewntrznego (wobec wolnoci) kryterium, jakim jest logika funkcjonowania instytucji demokratycznych. Trwao i stabilno instytucji demokratycznych jest arbitrem w sporze o rne rodzaje wolnoci. Oddzielno religii od polityki i prymat obywatelstwa nad przynalenoci religijn skaniaj do odrzucenia wspomnianego pozwu i tak si te stao. Nie sposb jednak nie zauway, e mamy tu do czynienia z obron wolnoci krytyki przez odwoanie si do wolnoci i demokracji. Od razu wida, e jest tu i tautologia (wolno krytyki, bo wolno) i nierozstrzygalno logiczna. Ta druga polega na tym, e prawa czowieka nie daj podstawy do logicznej argumentacji, na rzecz wyboru jednej wartoci wolno krytyki kosztem innej wolnoci przeywania wasnej religii. Zawsze mona zada pytanie, dlaczego akurat ta warto jest lepsza od innych? Dlatego e jest europejska, ale jest to imperializm kulturowy. Mona dalej argumentowa, e skoro Europa jest taka demokratyczna, to niech o dominacji wartoci rozstrzyga arytmetyka polityczna. I np. w tych dzielnicach
. U n g e r, Proces z innych czasw, Gazeta Wyborcza 13 II 2007. Council of Europe ... 10 Tame.
8 9

234

Janusz T. Hryniewicz

miejskich, w ktrych jest wikszo imigrantw z krajw islamu powinny obowizywa islamskie wartoci, a nie prawa czowieka. Po raz kolejny wida, jak trudno jest pogodzi prawa czowieka z polityk wielokulturowoci. Przykady te prowadz nieuchronnie do postawienia pytania o to, czy Konwencja o Prawach Czowieka wraz z dodatkowymi protokoami jest wewntrznie sprzeczna? Odpowied na to pytanie zaley od tego czy i w jakim stopniu jestemy skonni uzna prawa czowieka za uniwersalne. Jeeli prawa czowieka s uniwersalne, to Konwencja o Prawach Czowieka nie zawiera sprzecznoci. Jeeli natomiast prawa czowieka nie s uniwersalne i s rwnowane roszczeniom do kultywowania specyki kulturowej, wtedy Konwencj trzeba uzna za wewntrznie sprzeczn. Przyjrzyjmy si zatem nieco bliej tej problematyce. Regulacje prawne dotyczce praw czowieka wystpuj w dwu postaciach. Pierwsza w postaci wspomnianej wczeniej Konwencji Rady Europy. Druga w postaci dziewiciu konwencji ONZ. Konwencje te pokrywaj si z Konwencj Rady Europy i dotycz: dyskryminacji rasowej, kobiet, praw dzieci, praw (ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych), eliminacji tortur i niehumanitarnych kar11. Za uniwersalizmem praw czowieka moe przemawia to, e ich przeciwnikom zdarza si do czsto szuka ocalenia w pastwach je respektujcych. Tak byo z Chomeinim przed rewolucj w Iranie, tak jest z aktywistami islamskimi, ktrzy uciekaj przed opresj rzdw bliskowschodnich do pastw demokratycznych. Std mog rozpowszechnia swoje pogldy na swoje ojczyzny i na cay Bliski Wschd12. Warto zauway, e argument o partykularyzmie praw czowieka jest czsto wysuwany przez rzdy oskarane o opresyjny stosunek do wasnych obywateli. Odpowiedzi na te oskarenia s argumenty o nieprzystawalnoci praw czowieka do narodowej specyki. Na gruncie takiego rozumowania mordownie przeciwnikw politycznych jest narodow specyk i kwestionowanie praw rzdu do takiego postpowania jest uznawane za zamach na suwerenno narodow. Jak wida argumentacja na rzecz partykularyzmu praw czowieka jest do pokrtna, ale w niektrych przypadkach empirycznie trafna. W tym sensie, e kontestatorzy szukaj osony w prawach czowieka i wtedy s uniwersalne, natomiast gdy dochodz do wadzy s dobre tylko dla Europy i wtedy s partykularne. Empiryczna trafno krytyki praw czowieka polega na tym, e sia tradycji, rodowy kolektywizm i sabo instytucji prawnych sprawiaj, e oparcie systemu prawnego na prawach czowieka jest w niektrych krajach bardzo trudne. wiadczy o tym przykad Iraku czy Afganistanu, gdzie mimo silnej zewntrznej presji i zarazem zacht nie udao si wdroy instytucji demokratycznych. W wielu przypadkach rewolucjonici postpuj zgodnie z tez Tocquevillea wyoon w ksice Stary ustrj a rewolucja (1994),
ONZ, 2007 http://www.poznajmyonz.pl/index.php?document=96 Due skupisko tego typu imigrantw politycznych ulokowao si w Wielkiej Brytanii, gdzie znaleli oni dobre warunki do dziaania. Std te czsto spotyka si w prasie wiatowej ironiczne okrelenie Londonistan.
11 12

Polityka wielokulturowoci i imigranci

235

w myl ktrej rzdy porewolucyjne s bardziej opresyjne od rzdu, przeciwko ktremu toczya si rewolucja w imi walki o wolno. I tak np. wspomniany wczeniej Chomeini wyemigrowa z Iranu, uchodzc przed okrutn policj polityczn szacha o nazwie SAVAK, ale po rewolucji, gdy doszed do wadzy, rzdzi przy pomocy jeszcze bardziej okrutnej PASDARAN. Zdarza si, e pod wpywem presji bogatych krajw demokratycznych rzdy krajw Afryki czy Azji ratykuj rne midzynarodowe regulacje odwoujce si do praw czowieka, jednak niewiele std wynika dla praktyki spoecznej. Potwierdzaj to badania zrealizowane na prbie 153 krajw. Obserwacj objto lata 19781999, za publikacj wynikw bada zatytuowano Paradoks pustych obietnic. W trakcie bada, wykryto przypieszenie w ratykacji konwencji praw czowieka po zakoczeniu zimnej wojny. Z tym jednak, e wykryto co wicej, a mianowicie e represyjno pastw pozostaa taka sama. Co wicej zaobserwowano, e wrd krajw sygnatariuszy jest wicej narusze praw czowieka ni w krajach, ktre nie ratykoway konwencji praw czowieka. Na respektowanie praw czowieka dobrze robi uczestnictwo pastwa w procesach globalizacji. Take i te badania potwierdzaj uniwersalno praw czowieka na poziomie deklaracji elit wadzy, z jednoczesnym brakiem uniwersalizmu na poziomie praktyki politycznej. Najwaniejsze moim zdaniem odkrycie bada mwi o tym, e istnieje silny pozytywny zwizek midzy uczestnictwem obywateli danego pastwa w rnorodnych organizacjach pozarzdowych a przestrzeganiem praw czowieka w danym pastwie13. Odnotujmy zatem, e im wikszy jest poziom samoorganizacji spoecznej obywateli danego pastwa tym bardziej przestrzegane s w nim prawa czowieka. Umiejtnoci ponadrodzinnego samoorganizowania si s pochodn dugiego cigu wydarze zwizanych z ksztatowaniem si spoeczestw demokratycznych. Procesy te zostay zapocztkowane w Europie i dlatego prawa czowieka oraz nacisk na ich przestrzeganie s silnie zakotwiczone w kulturze europejskiej i jej pochodnych. Po tej konkluzji moemy przej do rozwizania problemu wewntrznych sprzecznoci w prawach czowieka. Prawa czowieka s spjne, ale tylko wtedy, gdy stosujemy j do oceny zachowa ludzi uksztatowanych w kulturach europejskich. Moemy stwierdzi, e zgodno praw czowieka i rwnowanoci kultur jest w Europie moliwa dlatego, e kultury narodw europejskich s mimo istniejcych rnic do podobne.

MODYFIKACJA POLITYKI WIELOKULTUROWOCI

Twrcy polityki wielokulturowoci oczekiwali, e diaspora islamska stanie si kulturowym porednikiem midzy Europ a krajami islamu. Sdzono, e porwE. M. H a f n e r-B u r t o n, K. T s u t s u i, Human Rights in a Globalizing World; The Paradox of Empty Promises, American Journal of Sociology vol. 110, No. 5, March 2005, pp. 1373-1411.
13

236

Janusz T. Hryniewicz

nanie europejskiego dobrobytu i wolnoci z sytuacj istniejc w krajach pochodzenia zaowocuje poczuciem zadowolenia z dokonanego wyboru i identykacj z instytucjami tworzcymi to, czego brakowao w ojczynie. Konstatacja, i wikszemu dobrobytowi i wolnoci towarzysz dramatycznie odmienne wzory kulturowe, powinna skoni elity imigranckie do gbokich przemyle nad dostosowaniem wasnej kultury i religii do wyzwa wspczesnoci. Mona byo oczekiwa, e w europejskich rodowiskach islamskich dokona si co w rodzaju europejskiej Reformacji czy Owiecenia i std bdzie promieniowa na reszt wiata islamskiego. Tak si jednak nie stao. Jak pisze F. Fukuyama, zderzenie imigrantw z krajw islamskich z Zachodem doprowadzio do silnego kryzysu tosamoci. Radykalny islamizm i dihadyzm to prba okrelenia nowej tosamoci przez przynaleno do ummy, wiatowej wsplnoty islamskiej14. Jak na razie poszukiwania tosamoci nie id w kierunku wypracowania syntezy islamu, demokracji i nowoczesnej gospodarki. Wrcz przeciwnie, do wyranie widoczna jest wrogo imigrantw islamskich wobec Zachodu i waciwych mu instytucji. I tak np. w Holandii w 2005 r. wadze zaday od imamw podpisania konwencji w sprawie walki z ekstremizmem: poza kilkoma wyjtkami, wszyscy odmwili15. Dotychczasowe poszukiwania nowej tosamoci islamskiej nie doprowadziy do oddzielenia sfery sakrum od profanum. Skania to wiernych muzumanw do uznania, e stan spoeczestwa, gospodarki i polityki powinien by wyprowadzony z nakazw boskich oznajmionych w Koranie. Pojawia si jednak problem polegajcy na tym, e w krajach Zachodu regulacje gospodarcze i polityczne nie pochodz od Boga, ale daj ludziom wicej dobrobytu ni instytucje islamskie. Mona sdzi, e elity islamskie, stojc wobec objanienia wiata, w ktrym niewierni maj wicej dobrych rzeczy ni wierni, mog doj do kilku wnioskw. Moe by tak, e wiara niewiernych jest lepsza i dlatego wicej nagrd boskich ich spotyka. Jednak taka interpretacja z oczywistych wzgldw jest dla elit islamskich nie do przyjcia. Mona take pomyle, e wyznawcy islamu s grzeszni, za to, e brak im tych dobrych rzeczy, ktre maj niewierni jest nastpstwem kary boskiej. Jednak to te jest niemoliwe do zaakceptowania, poniewa z natury rzeczy niewierni nie mog by mniej grzeszni od wiernych. Jeeli bardziej grzeszni maj wicej dobrych rzeczy od mniej grzesznych oznaczaoby to, e wyroki boskie s niesprawiedliwe. Pozostaje kolejna moliwo mwica o tym, e wikszy dobrobyt niewiernych jest nastpstwem ich paktu z szatanem. Taka odpowied jest moliwa do przyjcia i sdzc z pobienych obserwacji akceptowana przez znaczna cz elit islamskich i opinii publicznej. Z tego wida, e niech do Zachodu, znacznej czci rodowisk islamskich, nie zaley od tego, czy Zachd co zrobi albo czego nie zrobi, czy pole wojska czy nie pole. Zachd jest znienawidzony, dlatego e jest.
14 15

F. F u k u y a m a, Klska wielokulturowoci, Gazeta Wyborcza witeczna 3-4 II 2007. M. D e m e t z, Fiasko multikulti ...

Polityka wielokulturowoci i imigranci

237

Trzeba jednak zauway, e idee antyzachodnie, niemniej gwatowne od islamistycznych powstaway i nada powstaj take w Europie. I jak twierdz Ian Buruma i Avishai Margalit, najwaniejszym krajem europejskim tworzcym tego typu idee byy Niemcy16. Kontestacja Zachodu znalaza odzwierciedlenie w myli spoecznej lub praktyce politycznej wielu krajw europejskich i rozcigaa si od lozoi, poprzez literatur lm, polityk i religi a po kultur masow. Komunizm, nazizm, niektre nurty kontestacyjne z lat 70. to najnowsze przykady masowego manifestowania antyzachodnioci. W latach 60. i 70. europejscy przeciwnicy Zachodu rwnie tworzyli grupy terrorystyczne i tu prymat nalea do Wochw i Niemcw17. Terroru europejskiego nie mona chyba uzna za zamknity rozdzia, skoro 12 lutego 2007 r., we Woszech aresztowano 15 czonkw terrorystycznej Komunistycznej Partii Polityczno-Wojskowej, kontynuatorki Czerwonych Brygad18. Wrmy teraz do gwnego wtku naszych rozwaa. Uporczywe trwanie przy rygorystycznie rozumianej polityce wielokulturowoci rzdw europejskich i elit intelektualnych przynosi wiele negatywnych skutkw ubocznych, ktre wyranie przewyszaj komfort psychiczny rodowisk imigranckich, wynikajcy z wolnoci kultywowania wasnych praktyk kulturowych. Rygorystyczna wielokulturowo polega na wiadomej rezygnacji z oddziaywania na postawy i zwyczaje imigrantw. W efekcie utrwala si dystans kulturowy midzy imigrantami i tubylcami. Z punktu widzenia zewntrznego obserwatora mona odnie wraenie, e negatywne skutki sabego zintegrowania imigrantw takie, jak konikty na tle odmiennoci stylu ycia czy przestpczoci ulicznej, s kolejnym, nowym wymiarem podziau klasowego19. Elity polityczne, intelektualne i gospodarcze przeniosy si do dzielnic willowych i przestrzennie odseparoway od miejsc, w ktrych negatywne nastpstwa braku integracji imigrantw s najbardziej dokuczliwe. Miejsca te zamieszkuje klasa robotnicza i ubosza cz klasy redniej. W efekcie jzyk rygorystycznej wielokulturowoci nie dostarcza miejskim klasom ludowym kategorii, za pomoc ktrych mona by opisa dowiadczenia trudnego ssiedztwa i sformuowa programy naprawcze. Prowadzi to do tego, e kolejne pokolenia imigrantw s nieprzystosowane oraz sfrustrowane i rwnie niezadowoleni s tubylcy. Nic wic dziwnego, e w klasach ludowych do du popularno
16 I. B u r u m a, A. M a r g a l i t, Okcydentalizm. Zachd w oczach wrogw, prze. A. Lipszyc, Krakw 2005. 17 Nie chodzi tu o terror jako taki, realizowany w Europie w latach 60. i 70. Historycznie rzecz biorc pierwszestwo naley do francuskiej OAS, nie bya to jednak struktura antyzachodnia. Antyzachodnie byy Czerwone Brygady, Komrki Armii Proletariackiej i Pierwsza Linia we Woszech oraz Frakcja Czerwonej Armii znana take jako grupa Baader-Meinhof w Niemczech. Inne wspczesne ugrupowania terrorystyczne jak ETA czy IRA s co prawda lewicowe, ale trudno je nazwa antyzachodnimi, ich cele maj charakter narodowowyzwoleczy. 18 Sztafeta skrytobjcw, Forum 26 II-4 III 2007. 19 I tak np. w Holandii liczba przestpcw wrd modziey pochodzenia tureckiego jest od dwch do trzech razy wiksza ni wrd rdzennych Holendrw, a w przypadku modych Marokaczykw wskanik ten jest pi do szeciu razy wyszy. M. D e m e t z, Fiasko multikulti ...

238

Janusz T. Hryniewicz

zdobywaj ruchy antyimigranckie, na og skrajnie radykalne i antydemokratyczne. Jest tak dlatego, e jednym z waniejszych elementw ich oferty ideowej jest opis negatywnych nastpstw braku integracji imigrantw. Nie jest to oczywicie jedyny powd popularnoci ruchw radykalnych. Mona przypuszcza, e niech liberalnie nastawianych elit do dyskusji nad sabymi stronami polityki wielokulturowoci bierze si z uzasadnionej obawy, e nie byaby to tylko dyskusja merytoryczna. Wczenie si publicystw i politykw mogoby zaowocowa eksplozj demagogii. Mogyby take odrodzi si teorie rasistowskie. Grozioby to wzrostem natenia koniktw spoecznych midzy tubylcami i imigrantami. Z tego wzgldu, w mediach gwnego nurtu propaguje si polityk wielokulturowoci, susznie napominajc ludno, e nie powinna by rasistowska i ksenofobiczna. Jak do tej pory krytyczna analiza polityki wielokulturowoci jest realizowana gwnie przez ruchy radykalne i quasi faszystowskie. Dobrze byoby przerwa ten monopol i doprowadzi do tego, eby do opinii publicznej docieray realistyczne przekazy, zawierajce argumenty krytyczne, ale take argumenty podkrelajce poytki spoeczne i polityczne zwizane z tolerancj dla odmiennoci kulturowej. Symptomy cofania si wielokulturowoci s widoczne w rnych sferach. Do czsto przybieraj one posta restrykcji wobec nielegalnej imigracji. Do najbardziej charakterystycznych nale zmiany polityki poszczeglnych rzdw i Komisji Europejskiej w tym zakresie. Komisja Europejska planuje wydanie nowych regulacji, ktre przewiduj nawet kary wizienia dla przedsibiorcw i osb prywatnych za zatrudnianie nielegalnych imigrantw. Jednoczenie przewiduje si kontrolowan imigracj opart na wizach terminowych i dalsze uszczelnianie granic UE20. Z kolei senat francuski planuje wydanie ustawy nakazujcej robienie testw DNA dla osb ubiegajcych si o wjazd do Francji w ramach czenia rodzin21. Uzyskanie obywatelstwa coraz czciej jest wizane z przejciem egzaminw jzykowych oraz z historii i kultury danego kraju. Te regulacje podejmowane przez europejskie elity polityczne do dobrze wspgraj z nastrojami ludnoci krajw europejskich. Uwaa si, e obawy i resentymenty wobec imigrantw wrosy po 2001 r. z racji oglnowiatowego wstrzsu wywoanego zamachami na USA. Tak jednak nie byo. Z bada zrealizowanych w 12 krajach Zachodniej Europy wynika, e wzrostowe tendencje ksenofobiczne zarysoway si ju wczeniej. W latach 1988-2000 wskanik niechci wobec obcokrajowcw wyliczony dla 12 krajw zachodnioeuropejskich wzrs z 25,9 do 52,6. W latach 80. najmniejsze natenie postaw antycudzoziemskich byo w Irlandii 9,3, ale do 2000 r. wzroso ponad piciokrotnie do 51,1. Najwyszy poziom natenia niechci w 2000 r. odnotowano w Grecji 71,9, podczas gdy w 1988 r. wskanik grecki by podobny do przecitnego dla dwunastu krajw i wynosi 26,6. Do due
20 21

Bicz Unii na nielegalnych, Gazeta Wyborcza 17 V 2007, wydanie waw. Testy DNA dla imigrantw, Gazeta Wyborcza 6-7 X 2007, s. 10, wydanie waw.

Polityka wielokulturowoci i imigranci

239

wartoci wskanik osign w Belgii 64,7 i Francji 57,0. Do niski by w Hiszpanii 37,1 w 2000 r. i tylko 14,3 w 1988 r. Analizy regresji wykazay, ze przyrost resentymentw antyimigranckich ma charakter krzywoliniowy o zwikszajcych si przyrostach rocznych. Uzyskane rezultaty pokazuj, e istnieje zwizek midzy liczebnoci imigrantw spoza UE w danym kraju a resentymentami staych mieszkacw wobec imigrantw22. Jednak zastosowanie bardziej wyranowanych statystyk skonio autorw do stwierdzenia, e o wiele wiksze znaczenie dla wspczesnej ksenofobii miay wczeniej uksztatowane przesdy. Due znaczenie autorzy przypisuj take klimatowi politycznemu, czyli duej popularnoci grup i pogldw skrajnie prawicowych23. Nie mona jednak wykluczy odwrotnej zalenoci, niedocenianie przez elity trudnych problemw wspycia na przedmieciach pchao ludno tubylcz ku skrajnej prawicy. Ta rosa w si i jej propaganda coraz czciej i szerzej traaa do obiegu publicznego. Coraz wicej ludzi stykao si z argumentacj odwoujc si do ich dowiadcze codziennych i coraz bardziej rozszerzaa si liczba osb skonnych do politycznego popierania partii mwicych o tym, czego inne nie dostrzegay. wiadczy o tym przypadek Belgii i Francji, gdzie mamy najwikszy udzia imigrantw spoza UE, bardzo wysokie natenie wskanikw niechci i due poparcie wyborcze dla skrajnej prawicy. Negatywne nastawnie wobec imigrantw, mieszkacw danego kraju, jest czsto tumaczone bied albo wrcz pogarszaniem si sytuacji gospodarczej. Jak jednak wytumaczy, e w dwunastu krajach Zachodniej Europy, w latach 1988-2000, wzrost produktu krajowy brutto per capita szed w parze ze wzrostem natenia niechci wobec imigrantw. Szczeglnie wymowny jest przykad Irlandii, gdzie PKB per capita wzrs z 11,387 do 24,055 euro, liczba emigrantw spoza UE wzrosa z 0,5 do 0,8%, za wskanik niechci do imigrantw z 9,3 do 51,1. Z kolei w Luksemburgu liczebno emigrantw spoza UE wzrosa z 2% do 3,8%, PKB per capita z 22,739 do 41,682 euro, a wskanik niechci z 23,4 do 43,924. Jak wida liczby mwi o tendencji odwrotnej, silny wzrost PKB wspwystpuje z silnym wzrostem niechci do imigrantw. Czy to oznacza, e im bardziej biedny kraj tym postawy wobec imigrantw s bardziej pozytywne? Raczej nie. Oto z bada zrealizowanych w 24 krajach Europy wynika, e najsilniejsze uprzedzenia wobec imigrantw spotykamy w krajach Europy prawosawnej i tak si skada, e s to kraje najbiedniejsze25.
22 M. S e m y o n o v, R. R a i j m a n, A. G o r o d z e i s k y, The Rise of Anty-Foreigner Sentiment in European Societies 1988-2000, American Sociological Review June, vol. 71, 2006, Issue 3, s. 433. 23 Tame, s. 444. 24 Tame, s. 433. 25 D. C a r d, Ch. D u s t m a n, I. P r e s t o n, Understanding Attitudes to Immigration: The Migration and Minority Module of the First European Social Survey; Centre for Research and Analysis for Migration CreAM, Department of Economics University College London, Discussion Paper Series No. 3, 2005 www.econ.ucl.ac.uk/cream/pages/CDP/CDP_03_05.pdf

240

Janusz T. Hryniewicz

Prawdopodobnie najwaniejszym czynnikiem tumaczcym przyrost niechci do imigrantw jest wzrost ich liczebnoci. Liczby pojawiajce si w badaniach s co prawda niewielkie, ale oznaczaj zwikszenie liczby imigrantw w Luksemburgu prawie o 60%, a w Irlandii o ponad 60%26. Mona sdzi, e tak duy przyrost imigrantw w cigu 12 lat sprawia, e staj si oni bardziej dostrzegalni. Potwierdzaj to wyniki bada zrealizowanych wiosn 2008 r. nad stosunkiem do Romw w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej (Polska, Wgry, Sowacja i Czechy). Najmniej niechci wobec Romw stwierdzono w Polsce. Skdind wiadomo, e stosunek spoeczestwa polskiego do obcych jest podobny jak w innych tu wspomnianych krajach. Wytumaczenia naley szuka w arytmetyce ludnociowej. W Polsce odsetek ludnoci romskiej jest niewielki i wielokrotnie niszy ni w pozostaych badanych krajach. O tym, e liczebno ma znaczenie, przekonuje przykad jednego z miast Dolnego lska, z licznym udziaem ludnoci romskiej, gdzie na przeomie lat 2007/2008 doszo do licznych awantur (nieomal zamieszek) polsko-romskich. Prawdopodobnie mona by wyznaczy jak bardzo ma graniczn liczebno imigrantw, ktra by wizaa si z ich postrzeganiem w kategoriach tolerancji, obojtnoci czy ciekawostki kulturowej. Po przekroczeniu tej wielkoci granicznej odmienno imigrantw budzi uczucia rezerwy i nietolerancji. Jak wida stosunek do imigrantw w maym stopniu ksztatuj zjawiska ekonomiczne, a wiksze znaczenie wydaj si mie czynniki kulturowe. Zanim to udokumentuj, zobaczmy czy tendencje z lat 90. znajduj przeduenie po 2001 r. I tak np. w USA uwaa si, e imigracja per saldo jest poyteczna (60% respondentw), ale gdy przejdziemy do szczegw, obraz ulega zmianie. W latach 2001-2007 spad z 58% do 40% udzia osb twierdzcych, e imigranci wzbogacaj zwyczaje ywieniowe, muzyk i sztuk, z 32 do 46% wzrs udzia osb twierdzcych, e imigracja dziaa le na gospodark jako cao a z 50 do 58% wzroso natenie opinii, e imigracja pogarsza stan przestpczoci27. W badaniach europejskich po 2001 r. np. w Norwegii zaobserwowano, e stosunek do imigrantw jest zrnicowany i zaley od rasy i etnicznej przynalenoci (cho rnice nie s due). I tak liczebno osb akceptujcych osiedlanie si ludzi tej samej rasy wynosi i spada do 6/10, gdy pytanie dotyczy ludzi odmiennej rasy czy grupy etnicznej. Zgromadzone wskaniki z lat 2002-2006 dowodz, e per saldo stosunek Norwegw do imigrantw zmieni si minimalnie na mniej restrykcyjny lub pozosta taki sam. I tak np. odsetek osb twierdzcych, e imigranci naduywaj systemu opieki spoecznej zmniejszy si z 41% do 36%, spada take liczebno osb twierdzcych, e naley utrudni wjazd azylantom i uciekinierom z 53% do 45%, ale wzrosa niech do maestw mieszanych z 53% do 62%, a np. przekonanie, e imigranci powinni mie takie same prawa na rynku pracy utrzymywao si na poziomie 68%28.
26 27 28

Tame, s 433. Gallup, 2007 http://www.galluppoll.com/content/default.aspx?ci=1660 Statistic Norway 2006 http://www.ssb.no/english/subjects/00/01/30/innvhold_en/

Polityka wielokulturowoci i imigranci

241

Przyjrzyjmy si teraz stosunkowi do imigrantw odmiennych kulturowo i rasowo od europejskiej wikszoci. Z bada zrealizowanych w 13 krajach Europy Zachodniej nad stosunkiem do imigrantw islamskich wynika, e postawy niechci co najmniej si nie zmniejszaj. Trudno je jednak wytumaczy zachowaniami imigrantw islamskich w danym kraju. I tak przekonanie, e wyznawcw islamu cechuje skonno do przemocy wyraa 60% Hiszpanw, 52% Niemcw, 41% Francuzw i tylko mniej ni 1/3 Brytyjczykw. Za to muzumanie brytyjscy s znacznie bardziej antyzachodni ni muzumanie w innych krajach Europy Zachodniej i najbardziej podobni w postawach do krajw islamu na Bliskim Wschodzie i w Azji29. Wyjanieniem takiego stanu rzeczy moe by synna angielska tolerancja (czy te obojtno), wiksza ni tolerancja Hiszpanw czy Niemcw. Nawet w statecznej i bardzo bogatej Szwajcarii problem imigrantw (gwnie bakaskich) sta si znaczc, cho nie jedyn, dwigni polityczn dla Christiana Blochera, przywdcy Szwajcarskiej Partii Ludowej. W ostatnich latach partia podwoia notowania i staa si najwiksz si polityczn Szwajcarii. W 2007 r. partia zmierzaa do przeprowadzenia referendum wydaleniowego. Nieletni obcokrajowcy, ktrzy dopucili si powanych przestpstw, mieliby by wydalani razem ze swoimi rodzicami 30. Po raz kolejny wida, e stopa yciowa jest zawodnym wskanikiem wyjaniajcym postawy wobec imigrantw. Podobne wnioski wynikaj z bada zrealizowanych w 24 krajach Europy. W krajach, relatywnie biedniejszej, Europy Wschodniej (Polska, Wgry) postawy wobec imigrantw s co prawda bardziej restrykcyjne ni na Zachodzie, ale szczegowe wyliczenia dowodz, e poziom ycia i stopa bezrobocia maj bardzo mae znaczenie wyjaniajce dla narodowych wskanikw. W Polsce postawy te s mniej restrykcyjne ni na Wgrzech, Austrii, Finlandii i Grecji, czyli w krajach o troch lub wyranie wyszej stopie yciowej31. Jakkolwiek problemy metodologiczne nie s gwnym wtkiem tych analiz, nie sposb nie zauway, e redukcjonizm epistemologiczny okazuje si bardzo zawodny w wyjanianiu narodowych postaw wobec imigrantw. Z oblicze wykonanych przez autorw bada w 24 krajach wynika, e ludzie biedniejsi i bezrobotni maj bardziej restrykcyjne postawy wobec imigrantw32. Naley zatem oczekiwa, e im bardziej biedny dany kraj i im wicej w nim bezrobotnych, tym wiksza bdzie warto narodowego wskanika niechci wobec emigrantw. Tak jednak nie jest. Cechy jednostek s czym innym ni cechy grupy, do ktrej te jednostki nale. Bogate kraje maj relatywnie wysokie narodowe wskaniki niechci. W ten sposb dochodzimy do potwierdzenia zapisanej wczeniej tezy, e na postawy wobec imigrantw czynniki kulturowe wywieraj znacznie wikszy wpyw od czynnikw ekonomicznych ksztatujcych indywidualn stop yciow.
29 30 31 32

Guardian, 2006 http://www.guardian.co.uk/international/story/0,,1803922,00.html M. R o h r, Koniec kompromisw, Der Spiegel 16 X 2007, cyt za Forum 22-29 X 2007. D. C a r d, Ch. D u s t m a n, I. P r e s t o n, Understanding Attitudes to Immigration..., s. 20-23. Tame.

242

Janusz T. Hryniewicz

Bardzo wyranie wida, e postawy Europejczykw coraz silniej rozmijaj si z polityk wielokulturowoci. Dysfunkcjonalno polityki wielokulturowoci jest coraz bardziej widoczna take dla elit politycznych. I tak np. Angela Merkel na zjedzie CDU w 2004 r. uya sformuowania traktujcego o asku polityki wielokulturowoci33. Przewodnictwo Francji w UE rozpoczo si w lipcu 2008 r. w Cannes od zaproponowania ministrom spraw wewntrznych pastw UE paktu na rzecz: zakazu masowych legalizacji pobytu imigrantw, wyrzucania sabo wyksztaconych nielegalnych imigrantw i przycigania profesjonalistw. Z przebiegu spotkania wynikao, e pakt zostanie przyjty34. Regulacje te s zgodne z oczekiwaniami opinii publicznej w pastwach UE. Z cytowanych bada wynika, e dostrzegana jest potrzeba uzupeniania europejskiej siy roboczej, z tym jednak, e powinno to opiera si na do selektywnej polityce. Nie naley przyjmowa wszystkich, ale ludzi o cile okrelonych cechach. Jakich? W 24 krajach zadano pytanie o to, jakie cechy powinni mie imigranci. Pytano m.in. o: styl ycia, znajomo jzyka, kwalikacje, przynaleno do biaej rasy, bogactwo i zwizek z chrzecijastwem. Okazao si, e zdecydowanie najwaniejszy jest styl ycia, potem znajomo jzyka i kwalikacje. Reszta okazaa si mniej wana35. Czy oznacza to, e koncepcj wielokulturowoci naley odrzuci? Nie naley, poniewa szkody byyby nie do oszacowania, ale naley j powanie zmodykowa. Na gruncie nauk spoecznych powinno si podj dyskusj nad sabymi stronami tej koncepcji. Dyskusja taka powinna mie na celu nie odrzucenie, ale doskonalenie koncepcji wielokulturowoci poprzez realistyczne ograniczenie oczekiwa, co do jej uniwersalnoci. Uzna naley, e kultura jest odpowiedzi grupy na warunki, w jakich ona yje. Grupy A i B miayby takie same kultury, gdyby yy w identycznych warunkach. Caociowe porwnywanie kultur jest rwnie mao wartociowe poznawczo jak porwnywanie ich rodowisk geogracznych i przyrodniczych. Czym innym jest porwnywanie poszczeglnych elementw kulturowych z punktu widzenia jakiego zewntrznego kryterium. Np., jakie wzory kulturowe i wartoci sprzyjaj, a jakie przeciwdziaaj: wolnej konkurencji, demokracji, innowacyjnoci, biurokracji, autokracji itp.? Polityka wielokulturowoci to nic innego jak nazwa polityki prowadzonej przez instytucje pastwowe, czyli zbir zasad postpowania wobec ludzi rnych kultur i podobnie jak kady inny rodzaj polityki moe i powinna podlega krytyce, jeeli ma by doskonalona. Jakie przesanki skaniaj do zmiany polityki wielokulturowoci? Najwaniejszymi s te, ktre odwouj si do potencjalnych korzyci i strat. Zamy, e dwie grupy rni si wyranie stanem posiadania atrakcyjnych dbr rwnie silnie podanych przez czonkw obu grup. W takiej sytuacji czonkowie grupy biedniejszej,
33 34 35

Forum 23-30 VI 2008. UE uszczelnia si, Gazeta Wyborcza 8 VII 2008, s. 8. Tame, s. 18.

Polityka wielokulturowoci i imigranci

243

jeeli chc mie te same dobra, mog albo wywoa wojn, albo prbowa u siebie wyprodukowa to samo, albo przenikn do pierwszej grupy i sta si jednymi z nich, czyli wyemigrowa do innych krajw, gdzie podane dobra s bardziej dostpne. Wykluczmy na razie wojn. Zamy, e druga grupa chciaaby mie wicej samochodw, telefonw komrkowych, lodwek i innych dbr. Rzeczy te trzeba jako wyprodukowa, ale eby tak si stao trzeba wicej fabryk, wicej ludzi wykwalikowanych, wicej szk etc. Musieliby wszyscy wzi si do wspdziaania w dziele stawania si dobrobytu. Jest to jednak niemoliwe, poniewa kobiety musz siedzie w domu i nie mog si ksztaci. W ten sposb ze wspdziaania wsplnego eliminuje si poow czonkw grupy. Eliminuje si nie tylko rce, ale i gowy, ktre mogyby wspomc wsplny trud nowymi pomysami, ideami, usprawnieniami. Wida wyranie, e w drugiej grupie wydajno pracy musi by mniejsza i w obecnym stanie rzeczy grupa ta nie bdzie miaa tylu rzeczy, ile posiada pierwsza grupa. Chyba, e zmieni dotychczasowe przyzwyczajenia na inne bardziej zgodne z logik tworzenia wszystkich tych rzeczy, ktre s przedmiotem podania czonkw grupy. Grupa druga powinna zatem upodobni si do pierwszej grupy, w ktrej instytucje i wzory kultury sprzyjaj wytwarzaniu dbr spoecznie podanych. W tym celu grupa ta powinna dokona importu kulturowego, czyli wkomponowania we wasn kultur tych instytucji i wzorw kulturowych, ktre sprzyjaj osiganiu tego, co czonkowie grupy chcieliby mie. Te same dylematy towarzysz tym czonkom grupy biedniejszej, ktrzy emigruj do grup odmiennych kulturowo w poszukiwaniu uatwie yciowych. Powstaje teraz pytanie o import kulturowy jako kategori moraln. Czy np. z punktu widzenia imigrantw jest on powinnoci czy niepotrzebn szykan pogbiajca dyskomfort psychiczny. W celu rozstrzygnicia tych wtpliwoci wrmy raz jeszcze do opisanego na wstpie przykadu dwu grup. Masowa emigracja z grupy drugiej do pierwszej jest odbiciem faktu, e czonkowie grupy drugiej w ramach swoich instytucji i wzorw kulturowych nie s w stanie wytworzy rnych dbr, ktre by chcieli mie. Po to, eby je mie staraj si wej do grupy pierwszej. W grupie pierwszej dobrych rzeczy jest rzeczywicie wicej i nowo wchodzcy do niej poprawiaj swj poziom ycia. W grupie pierwszej, wytwarza si dlatego wicej takich rzeczy, e istniej tam inne instytucje i wzory kulturowe bardziej sprzyjajce tworzeniu materialnych i ideowych dbr spoecznie podanych. Nowo wchodzcy do grupy pierwszej mog nie chcie zmieni wasnych przyzwyczaje kulturowych, poniewa czy si to ze znacznym wysikiem. Wtedy w grupie pierwszej bd dwie podgrupy. Pierwsza to ludzie, ktrzy yj w ramach kultury sprzyjajcej tworzeniu dbr powszechnie podanych i druga podgrupa, ktra yje w ramach kultury niesprzyjajcej. Wkad drugiej podgrupy w tworzenie rzeczy podanych jest per capita mniejszy, a podgrupy pierwszej wikszy. W efekcie w caej grupie liczba rzeczy dobrych jest mniejsza ni mogaby by, wtedy gdyby czonkowie drugiej podgrupy posiedli sprzyjajce wzory kulturowe. Import kulturowy ley w interesie wszystkich zarwno tubylcw, jak i imigrantw. Prawidowo ta moe

244

Janusz T. Hryniewicz

by przeksztacona w zasad moraln o nastpujcej treci: dostosowanie kulturowe jest powinnoci nowo przybyych, poniewa jego brak uszczupla dostp tubylcw, jak i imigrantw do tych dobrych rzeczy, ktre s rwnie cenne dla obu grup. Akceptacja tej zasady moralnej nakada na wadze pastwowe ograniczenie chaotycznej wielokulturowoci i egzekwowanie praw czowieka oraz prawa krajowego wobec imigrantw w identycznym stopniu jak wobec tubylcw. Uzasadnienie sprowadza si do nastpujcej argumentacji: prawa czowieka i prawo krajowe tworz i podtrzymuj instytucje tworzce rne dobre rzeczy, po ktre przybywaj imigranci. Odwrt od prawa europejskiego spowoduje proporcjonalne defekty w instytucjach i taki sam spadek liczby tych rzeczy. Naley bardzo wyranie zdeklarowa prymat praw czowieka i jego pochodnej w postaci prawa krajowego nad polityk wielokulturowoci. Opisane wczeniej dowiadczenia zachodnioeuropejskie skaniaj do wniosku, e mamy tam do czynienia z chaosem wielokulturowym, ktrego immanentn cech jest wzrastajca samoizolacja imigrantw, wzrost postaw wrogoci wobec nich i wycofanie si administracji i wadzy sdowej z rozwizywania problemw polegajcych na sprzecznoci zachowa motywowanych kulturowo z prawami czowieka i prawem krajowym. Realizowana przez pastwo polityka wielokulturowoci powinna mie wyranie ustalony cel strategiczny polegajcy na tworzeniu wsplnoty politycznej i gospodarczej. Oznacza to wkomponowywanie imigrantw w instytucje rynkowe i polityczne oraz promowanie kultury podtrzymujcej efektywne funkcjonowanie obu tych sfer. Nie oznacza to rzecz jasna denia do likwidowania wszelkich rnic kulturowych. Z wielokulturowoci naley zostawi to, co jest zgodne z prawami czowieka, zachowania obojtne tolerowa, a sprzeczne ciga. Zwolennicy nieograniczonej wielokulturowoci mog jednak argumentowa, e taka polityka jest antyskuteczna, dlatego e wyzwala postawy obronne i wzmacnia skonno do izolacji od spoecznego otoczenia. Ponadto takie nastawienie wadz pastwowych wzmacnia wrd tubylcw postawy dyskryminacji imigrantw i niejako wymusza ich izolacj. Jakkolwiek powysze wnioskowanie opiera si na realistycznych przesankach i logicznie poprawnej argumentacji, to nie jest uniwersalne i wyjania mniejsz liczb przypadkw ni wnioskowanie odwrotne. Posuymy si przykadem liczcego 60 lat pastwa Izrael. W pastwie tym mamy wielosettysiczn spoeczno tzw. ydw ortodoksyjnych. Kultura tej spoecznoci jest pochodn zasad religijnych. Wsplnota jest wrogo nastawiona do pastwa izraelskiego (ktremu odmawia prawa do istnienia), prawdopodobnie tak samo silnie jak imigranci z Maghrebu do pastwa francuskiego36. Nie przeszkadza to jednak wsplnocie korzysta z izraelskich wiadcze i programw socjalnych.
Nawizuj tu do wygwizdania hymnu francuskiego granego na francuskim stadionie z okazji meczu pikarskiego Francja-Algieria 15 X 2008 r. przez urodzonych we Francji potomkw emigrantw z Afryki Pnocnej.
36

Polityka wielokulturowoci i imigranci

245

Kultura religijna wsplnot ortodoksyjnych zabrania rnego rodzaju prac i nakazuje powstrzymanie si od wszelkich czynnoci 2 dni w tygodniu. Kultywowanie takiej kultury nie moe by praktykowane w rozproszeniu, co w naturalny sposb prowadzi do skupiania si tego typu ludnoci i odizolowanych dzielnicach miejskich. Dzielnice te zamieszkuj wielodzietne i relatywnie bardzo ubogie rodziny yjce w zagszczonych mieszkaniach. Rnice midzy dzielnicami ortodoksw a innymi izraelskimi dzielnicami miejskimi s mniej wicej takie same jak rnice midzy dzielnicami niemieckimi i tureckimi w RFN. Pastwo izraelskie zaludnione zostao w znakomitej wikszoci przez powojennych imigrantw z Europy, gwnie Wschodniej. Nie mona stwierdzi, e ydzi ortodoksyjni wywodz si z jakiego konkretnego kraju, w ktrym kultura ydowska znaczco by si rnia od kultury rodowisk ydowskich w innych krajach Europy Wschodniej. Znakomita wikszo imigrantw z krajw Europy Wschodniej wytworzya nowoczesn kultur polityczn i organizacyjn. Inni spord nich utworzyli rodowiska ortodoksw. Jak wida izolacja rodowisk ortodoksyjnych i zamieszkane przez nich getta s nastpstwem swobodnego wyboru kulturowego. Prawdopodobnie nie da si znale powanych argumentw na rzecz tezy, e powstanie tych gett jest nastpstwem postaw dyskryminacyjnych ze strony pozostaych mieszkacw Izraela. Niewtpliwie niech ze strony czci opinii izraelskiej wobec rodowisk ortodoksyjnych motywowana zwolnieniem ich od obowizku wojskowego i ponadprzecitnym korzystaniu ze wiadcze socjalnych sprzyja zwikszeniu poczucia obcoci wrd mieszkacw gett. Jednak absurdalne jest oczekiwanie, e zanik postaw dyskryminacyjnych spowoduje w rodowiskach ortodoksyjnych ch wyjcia z izolacji. Sprbujmy teraz wyprowadzi kilka wnioskw z tych obserwacji. 1. S takie sytuacje, w ktrych izolacja spoeczna jest nastpstwem swobodnego wyboru izolowanej zbiorowoci. 2. Im bardziej specyczne i im bardziej odmienne od kultury wikszoci s jakie praktyki kulturowe, tym wiksze s trudnoci w ich indywidualnym i izolowanym od reszty wyznawcw realizowaniu. 3. Skupianie si wyznawcw specycznych praktyk kulturowych jest naturaln konsekwencj ich odmiennoci. 4. Dobrowolna izolacja kulturowa idzie w parze z przecitnie niszym wkadem w gospodark (nisze wyksztacenie, nisze kwalikacje, sabo zinternalizowane wzory nowoczesnej kultury gospodarczej). Jak to si ma do naszej dyskusji nad wielokulturowoci? Przykad izraelski pokazuje, e dyskryminacja lub jej brak nie maj znaczenia dla powstania wielu spoecznie izolowanych grup zasiedlajcych dzielnice relatywnej biedy. Jest moliwe, e w Europie Zachodniej postawy dyskryminacyjne maj znacznie wiksz ni w Izraelu moc wykluczajc. Jednak w odniesieniu do imigrantw islamskich zjawisko dobrowolnego wyboru kulturowego wyjania znacznie wicej przypadkw izolacji spoecznej i nieprzystosowania ni postawy dyskryminacyjne ze strony tubylcw.

246

Janusz T. Hryniewicz

Jak wida argumenty zwolennikw nieograniczonej wielokulturowoci s chybione. Z obserwacji krajw zachodnioeuropejskich wynika, e jak dotychczas polityka wielokulturowoci dominuje nad prawami czowieka. Ma to miejsce m.in. wtedy, gdy instytucje pastwowe ignoruj dyskryminacj kobiet w rodowiskach imigranckich. Realizowana dotychczas polityka wielokulturowoci sprzyja utrwaleniu izolacji rodowisk islamskich, a nawet do czsto j umacnia.

EKONOMICZNE ASPEKTY MIGRACJI W KRAJACH NOWEJ UE I WNIOSKI DLA POLSKI

Demograczne problemy Europy zwizane ze zbyt niskim przyrostem demogracznym dotycz take jej wschodniej czci, w tym take Polski. W cigu najbliszych lat napyw zagranicznej siy roboczej do Polski bdzie wanym czynnikiem albo wrcz warunkiem rozwoju gospodarczego. Jak wynika z dotychczasowych obserwacji, masowy napyw imigrantw rodzi tym wiksze problemy im wiksze rnice kulturowe istniej midzy tubylcami a imigrantami. Jest jeszcze jedna wana okoliczno potgujca trudnoci wspycia. Chodzi tu o zrnicowanie motywacji emigrantw ekonomicznych. Jedni szukaj pracy i wysokiej stopy yciowej, inni, pochodzcy z biednych krajw, poszukuj moliwoci przeycia. Dla tych drugich bycie benecjentem zachodnioeuropejskiej pomocy spoecznej oznacza skok konsumpcyjny i sukces yciowy, niedostpny w kraju urodzenia. Std te oczekiwa moemy zrnicowanej aktywnoci na rynku pracy obu tych grup imigrantw. Dokumentuj to badania zrealizowane w Wielkiej Brytanii w 2007 r. I tak poziom aktywnoci zawodowej imigrantw (zatrudnieni) wynosi dla osb urodzonych w: Francji 86%, Polsce 85%, Woszech 75% i Portugalii 70%. Najniszy odsetek pracujcych odnotowano wrd imigrantw z: Somalii 19%, Turcji 41%, Bangladeszu 44% i Pakistanu 45%. Odsetek nieaktywnych zawodowo, tzn. niepracujcych i nieposzukujcych pracy, najwyszy by wrd imigrantw z Somalii 71%, Turcji 52%, Bangladeszu 48% i Pakistanu 50%. Wrd imigrantw z Europy analogiczny odsetek wynosi wrd Francuzw 12%, Polakw 11%, Wochw 19% i Portugalczykw 22%. Podobnie ksztatoway si odsetki imigrantw korzystajcych z pomocy spoecznej. Spord imigrantw z Somalii 39%, z Turcji 21% oraz z Bangladeszu, Pakistanu i Iranu po 10-11%, z Australii, Francji, Filipin, Polski i USA po 1% imigrantw zgaszao si po pomoc nansow. W dotowanych mieszkaniach zamieszkiwao: 80% imigrantw z Somalii, 49% z Turcji, z Bangladeszu i Portugalii 40-41%, z Francji i Australii po 5% i z Polski 8%37. Mona sdzi, e due rnice w aktywnoci zawodowej s nastpstwem niszych kwalikacji. Po czci tak jest. Jednak trzeba wzi pod uwag, e czas uczestnictwa w systemie szkolnym jest mao zrnicowany i dla wszystkich grup narodoBritains Immigrants. An economic prole. A Report for Class Films and Channel 4 Dispatches, Institute for Public Policy Research, September 2007.
37

Polityka wielokulturowoci i imigranci

247

wych, poza Portugalczykami, rwny lub wikszy ni wiek opuszczenia szkoy przez Brytyjczykw, wynoszcy 17, 5 roku. Dla porwnania wynosi on dla imigrantw z: Ghany 20 lat, Iranu 21 lat, Filipin 20 lat, Polski 20,5 roku i Francji 21,5 roku38. Jest do prawdopodobne, e waniejsze s tu czynniki kulturowe. Wemy np. zestawienie procentowego udziau pracujcych na wasny rachunek wrd mieszkacw Wielkiej Brytanii urodzonych w rnych krajach. Najwicej pracujcych na rachunek wasny w przeliczeniu na aktywnych zawodowo jest wrd urodzonych w: Turcji 35%, Pakistanu 33%, Iranu 31%, Bangladeszu 21%. Dla porwnania ten sam wskanik dla urodzonych we Francji wynosi 9%, a w Polsce 13%. Wida tu wyran niech wrd imigrantw spoza Europy do podejmowania pracy najemnej i przywizanie do gospodarki rodzinnej. Mona argumentowa, e imigranci ze wspomnianych krajw masowo przywo ze sob na tyle duy kapita, e wystarcza on do zaoenia rmy. Gdyby tak byo, to aktywno zawodowa byaby taka sama u tych czonkw grupy, ktrzy maj kapita i u tych, ktrzy go nie maj. Wtedy duemu odsetkowi pracujcych na rachunek wasny powinien odpowiada podobny odsetek pracownikw najemnych. Co w sumie powinno dawa w przypadku Turkw okoo 70% i Pakistaczykw okoo 66%, ale tak nie jest, co dobitnie dokumentuj przytoczone wczeniej liczby. Tak nie jest. Pracuje co 10 Turek i co 5 Pakistaczyk. Tak wic nie o kapita tutaj chodzi. Nie bez znaczenia jest zapewne dyskryminacja rasowa na rynku pracy, ale take samoizolowanie si rodowisk imigranckich. Dochodzi take do tego kolejny czynnik kulturowy, skaniajcy kobiety ze rodowisk islamskich do niepodejmowania aktywnoci zawodowej. Std duy udzia osb krtko pracujcych oraz niepracujcych i nieszukajcych pracy. Jak wida emigranci z krajw europejskich lepiej przystosowuj si do rynku pracy, na og s aktywni zawodowo, rzadko korzystaj z pomocy spoecznej, a ponadto atwiej si przystosowuj do nowych warunkw kulturowych. Nie ulega wtpliwoci, e demograczna sytuacja Europy sprawia, e imigracja jest koniecznoci. Zrbmy teraz dygresj o trendach demogracznych. We Francji, gdzie na pocztku lat 90. wskanik urodze by jednym z najniszych w Europie, ostatnio tendencja si odwrcia. W 2006 roku na statystyczn Francuzk przypadao dwoje dzieci, a np. na Polk 1,23. Mitem jest natomiast opinia, e najliczniejsze s rodziny imigrantw. Tylko 20% z dzisiejszego wyu demogracznego, stanowi dzieci tych, dla, ktrych Francja staa si nowa ojczyzn 39. Jedn z przyczyn tych zmian jest wieloletnia polityka rodzinna, np. orodki opieki nad dziemi, przywileje podatkowe, przepisy prawa pracy oraz rnego typu zasiki (np. za urodzenie dziecka 885 euro). Drugi czynnik to powszechna akceptacja nowego modelu rodziny i jego umocowanie prawne. Abstrahujc od przemian kulturowych chodzi przede wszystkim o organizacj i pienidze. Jest moliwe, e inne pastwa Europy zechc
38 39

Britains Immigrants. An economic prole..., s. 20. A. Napirkowska, Dlaczego Francja ma tyle dzieci?, Gazeta Wyborcza 30 X 2007.

248

Janusz T. Hryniewicz

pj podobn drog. Dla pastw wschodniej czci UE bdzie to trudniejsze z racji relatywnie mniejszych budetw pastwowych. Realistyczna ocena korzyci i kosztw migracji ponoszonych przez pastwa przyjmujce jest niezwykle trudna, poniewa jest oparta na szacunkach. W gospodarce rynkowej rachunek taki komplikuje si, poniewa widoczne korzyci odnosz pracodawcy, natomiast koszty w postaci mieszka, kursw jzykowych i przystosowania kulturowego lub jego braku ponosi pastwo i samorzdy. Cytowane badania dowodz, e niski poziom kulturowego przystosowania i maa aktywno na rynku pracy kumuluj si w przypadku imigrantw z krajw islamskich i afrykaskich. Opisane wczeniej poraki polityki wielokulturowoci powoduj, e w pastwach europejskich prowadzona jest coraz bardziej restrykcyjna polityka imigracyjna, poczona z coraz wiksz selektywnoci. Zapraszani s hinduscy informatycy do Niemiec i polscy lekarze do Wielkiej Brytanii i Irlandii. Z drugiej strony media donosz o wywracajcych si dkach niechcianych imigrantw z Afryki. Z bada rodkowoeuropejskiego Forum Bada Migracyjnych wynika, e w poowie XXI w. ludno Polski moe si zmniejszy do 31 mln, co oznacza, e liczba aktywnych zawodowo zmniejszy si o ponad 4 mln. W przyszoci wskanik urodze wzronie, ale podniesie si najwyej do poziomu ptora dziecka na kobiet40. Tendencj wzrostow mona by przypieszy, ale tylko wtedy gdyby np. skopiowano dowiadczenia francuskie. To jednak wymaga duych nakadw nansowych i zmian organizacyjnych oraz otwartoci intelektualnej na nowe wzory rodzin i rol kobiet w spoeczestwie. Jest mao prawdopodobne, aby przemiany takie dokonay si w cigu najbliszych kilku lat. W Polsce ju obecnie odczuwany jest decyt na rynku pracy w zawodach robotniczych. Decyt ten bdzie si pogbia z racji wyjazdw do lepiej patnych prac do krajw starej UE. Braki na rynku pracy s zmniejszane przez pracownikw zza wschodniej granicy Polski, gwnie z Ukrainy (ich liczb w 2005 r. szacowano na 300-400 tys.)41. Sowiascy imigranci z terenw byego ZSRR s grup szczeglnie podan. Z dwu powodw. Przyjedaj, eby zarabia oraz z racji bliskoci kulturowej atwo si integruj; s to gwnie imigranci czasowi. Jedn z najwikszych grup imigranckich w Polsce, nastawion na stae osiedlenie, stanowi Ormianie. Wykazuj najwiksz z pord wszystkich grup imigranckich skonno do pozytywnej integracji. W niektrych miejscowociach Ormianie zdominowali bazarowy handel (gwne oferowane produkty to odzie i buty). Nastpuje przy tym podzia pracy, polegajcy na tym, e pewna grupa zajmuje si zaopatrzeniem, a inna (zwykle o wiele liczniejsza) handlem42. Stosunkowo najtrudniej przebiega integracja Czeczecw, znaczona buntami w orodkach dla uchodcw. Podobiestwa do sytuacji w Europie Zachodniej s uderzajce, z tym e widoczne tam problemy przebiegaj w Polsce w mikroskali.
A. Ho dys, Zabraknie rk do pracy, Gazeta Wyborcza 5 XI 2005, s. 11. J. Pawlicki, Francuska choroba a sprawa polska, Gazeta Wyborcza 14 XI 2005, s. 24. 42 A. Paszko, Imigranci w Polsce. Zarys problematyki, Inforeigner, 2007. Zarys informacyjny dla imigrantw, http:/inforeigner.wbp.krakow.pl/?m=46&a=1&l=pl&p=1
40 41

Polityka wielokulturowoci i imigranci

249

Poniewa przyrostu urodze nie da si znaczco przypieszy, rysuje si konieczno wypracowania polityki imigracyjnej. Powinna ona by selektywna, podobnie jak to ma miejsce w coraz wikszym stopniu w pastwach Europy Zachodniej. Pamita jednak naley, e podobnie jak wczeniej w tym opracowaniu zaprezentowano stratykacj emigrantw ze wzgldu na korzyci i koszty ich integracji, potencjalni imigranci maj wasn stratykacj pastw ze wzgldu na oferowane korzyci. Pomijajc wspomnian wczeniej imigracj niechcian, a pamitajc o sytuacji demogracznej Europy, moliwe jest wytworzenie zupenie nowej sytuacji. W cigu najbliszych lat moemy by wiadkami swoistej rywalizacji pastw europejskich o napyw siy roboczej, z krajw bliskich kulturowo, czyli gwnie z Europy Wschodniej. W tej rywalizacji Polska nie ma znaczcych atutw poza bliskoci jzykow i baaganem instytucjonalnym polegajcym na tym, e restrykcyjne przepisy dotyczce zatrudnienia obcokrajowcw nie s skutecznie egzekwowane, ale podobnym atutem dysponuj Wochy, gdzie jednak s o wiele wysze pace. Po przystpieniu do strefy Schengen w grudniu 2007 pozycja Polski znacznie si pogorszya, poniewa zachodnia granica Polski ju nie jest przeszkod w poszukiwaniu wyszych ni w Polsce zarobkw. Prawdopodobnie pogorszy si jeszcze bardziej, dlatego e prezydencja francuska UE stawiaa sobie za cel (w 2008 r.) m.in. wypracowanie wsplnej polityki imigracyjnej, ktra ma polega na okreleniu staej rocznej akceptowanej liczby imigrantw dla UE jako caoci. Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e wraz ze wzrostem liczby imigrantw stosunek polskiego spoeczestwa zmieni si na wyranie bardziej negatywny, podobnie jak w innych opisanych wczeniej krajach, w ktrych opinia publiczna jest bardziej tolerancyjna ni w Polsce. Jest to tym bardziej prawdopodobne, e ju obecnie notuje si niepokojco duo aktw chuligaskich na tym tle. Liczy si naley take z politycznym wykorzystaniem resentymentw antyimigranckich, podobnie jak to ma miejsce w Europie Zachodniej. Nasilenie tych zjawisk bdzie tym wiksze im wikszy bdzie dystans kulturowy midzy imigrantami a Polakami. W trybie pilnym przemyle naley sposoby znoszenia restrykcji, a nawet wprowadzenia bodcw pozytywnych dla imigrantw z krajw kulturowo bliskich.

PODSUMOWANIE

Dotychczas realizowana w Europie Zachodniej polityka wielokulturowoci polega na neutralnoci kulturowej pastwa. Idealne pastwo neutralne kulturowo unika dziaa i decyzji, ktre mogyby sprawia wraenie, e s motywowane lub powizane z kultur jakiej grupy spoecznej zamieszkujcej dane pastwo. Pocztkowo, tzn. do lat 60. XX w., polityka wielokulturowoci do dobrze wspgraa z prawami czowieka i prawem krajowym pastw zachodnioeuropejskich. Wraz z przybyciem do Europy znacznych rzesz imigranckich z krajw o odmiennych wzorach kulturowych sytuacja zacza si komplikowa. Rygorystyczna

250

Janusz T. Hryniewicz

wielokulturowo uzyskaa prymat nad prawami czowieka. Jednak nie spowodowao to integracji spoecznej rodowisk imigranckich. Samoizolacja odmiennych kulturowo islamskich rodowisk imigranckich nie zmniejsza si, a wraz ze wzrostem liczebnoci imigrantw w danym kraju ronie natenie postaw antyimigranckich wrd ich mieszkacw. Do czynnikw ksztatujcych postawy wobec imigrantw nale: liczebno imigrantw, stopa wzrostu ich liczebnoci, odmienno rasowa, odmienno kulturowa, poziom stopy yciowej, pozycja na rynku pracy i wyksztacenie. Najwaniejsze s jednak czynniki kulturowe. Niepowodzenia polityki wielokulturowoci skaniaj do jej daleko idcej rekonstrukcji z wyranym okreleniem celu strategicznego zdeniowanego jako tworzenie wsplnoty politycznej i gospodarczej. Polityk wielokulturowoci naley podporzdkowa prawom czowieka.

ABSTRACT Multiculturalism is a kind of social policy that consists in the cultural neutrality of the state. In Western Europe it has shaped huge environments of immigrants derived from non-European cultures. Because of a great cultural distance between European societies and immigrants, assimilation of the latter turned out to be more difcult than had initially been expected. In response to such a situation, European states began to implement a multicultural social policy. In effect, a huge number of immigrant behaviors proved to stand in contradiction to human rights but consistent with multiculturalism. Nowadays we can observe a contestation (but not abandonment) of a multicultural policy and growth of anti immigrant attitudes. There is a tendency to gradually diminish multiculturalism and place more emphasis on human rights.