PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 1

MARCIN DBICKI Wrocaw

SOWENIA UNIJNO-BAKASKI POMOST

Wrd pastw przyjtych do Unii Europejskiej w maju 2004 r. wyrni mona te, ktre w wiadomoci przecitnego Polaka zajmuj jakie miejsce (Czechy, Sowacja, Litwa i Wgry), te, o ktrych niemal nic nie wiemy (otwa i Estonia) oraz te, o ktrych zdaje nam si, e co wiemy (Cypr, Malta i Sowenia). Sowenia wydaje si by krajem niby oczywistym, cho jednak nieznanym; sowiaskim, ale i z istotnym pierwiastkiem Zachodu; o powojennej przeszoci, ktrej charakter wywodzi si z tych samych korzeni systemowych, co w przypadku PRL, i wspczesnoci, w ktrej tego typu paralele staj si ju bardziej wtpliwe. Gdy zajrzymy do przewodnika po Sowenii popularnego w Polsce wydawnictwa Pascal, na wstpie znajdziemy swoiste uczulenie, e Sowenia to nie Sowacja. Pomyk t nagminnie popenia wielu obywateli Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych, co zdarzyo si nawet prezydentowi George W. Bushowi. Ponadto, w niewielki kraj nie stanowi nigdy geogracznie, historycznie czy mentalnie czci niespokojnych Bakanw. Sowenia nigdy nie bya niebezpieczna ani dla swoich mieszkacw, ani dla goci1. Co do zbienoci nazw, mogaby ona, szczeglnie w jzyku angielskim, skutkowa jeszcze wiksz liczb nieporozumie, gdyby niepodlego ogosia Slawonia dzi cz Chorwacji. Niewtpliwie jednak kwestia podobiestwa nazwy zdaje si rzeczywicie by nie lada problemem, gdy niedawno Soweni ze Sowacj pomyli take brytyjski tygodnik The Economist, i to wpisujc bdne nazwy w kontury obu pastw przedstawionych na mapie Europy2. Jeli chodzi o relacje midzy Soweni a Bakanami to naley zauway, e istotnie, za spraw krwawych wojen toczonych w byej Jugosawii w latach 90. ubiegego stulecia, ale take wielu innych, do dzi nierozwizanych kwestii, termin Bakany bywa wyczany z zakresu cywilizowanej europejskoci, sama za bakanizacja jest niekiedy po prostu synonimem krwawej jatki oraz zaprzeczeniem cech, ktre traktowane s jak fundament Unii Europejskiej. Z drugiej strony,
1 2

N. Wi l s o n , S. F a l l o n , Praktyczny przewodnik. Sowenia, Bielsko-Biaa 2001, s. 2. In the nick of time, The Economist 31.05.2008.

102

Marcin Dbicki

wspczenie chyba zbyt czsto jednak mwi si o Chorwacji, ale take Serbii cho w tym przypadku horyzont czasowy wydaje si by bardziej odlegy jako o przyszych czonkach UE, by przypuszcza, e pastwa byej Jugosawii miayby trwale pozosta poza Wsplnot. Std te w tytuowy pomost metafora, ktra wydaje si trafnie opisywa sytuacj Sowenii.

PRYMUS NOWEJ EUROPY

Jeszcze przed majem 2004 r. Sowenia zapracowaa sobie na miano prymusa w grupie pastw nowej Europy i pozycj t utrzymuje do dzi. Obszarem, ze wzgldu na ktry Sowenia zdobya szersze uznanie, jest przede wszystkim gospodarka. Jak pokazuj statystyki, pastwo to plasuje si najwyej spord tych, ktre w 2004 r. przystpiy do Unii Europejskiej, gdy chodzi o warto produktu krajowego brutto na mieszkaca, a na wysokim poziomie utrzymuj si take inne wskaniki ekonomiczne. W styczniu 2007 r. Sowenia jako pierwsza spord owej dziesitki wprowadzia wspln walut europejsk, czemu towarzyszy ponadpartyjny konsensus i szerokie poparcie wrd obywateli. Wiksze znaczenie ni symbolika narodowa czy obawy przed nieuprawnionymi podwykami cen, odegray tu korzyci, a wrd nich co nie jest zreszt sowesk specyk m.in. atwo w dokonywaniu zakupw przez uywajcych euro ssiadw czy eliminacja ryzyka zwizanego ze zmianami kursw walut. Wychodzc za poza kontekst ekonomiczny, warto wspomnie o tym, e pastwo to znajduje si w cisej europejskiej czowce pod wzgldem liczby publikacji i czytelnictwa na jedn osob3. Wprawdzie, rzecz jasna, rzeczywisto tego niewielkiego kraju nie jest wolna od problemw, powysze fakty mog imponowa. W styczniu 2008 r. Sowenia, jako prekursor nowej Europy, podja kolejne wyzwanie, obejmujc przewodnictwo w Unii Europejskiej. Do gwnych zada, jakie Lublana postawia przed wasn prezydencj, naleay m.in. kwestie regionalne, zwyczajowo promowane przez aktualn unijn prezydencj, do ktrych w tym przypadku naley integracja z UE bakaskich ssiadw czy przyspieszenie chorwackiej akcesji do Wsplnoty. Wrd priorytetw pierwszego procza 2008 r. wymieniano take problemy oglnoeuropejskie, przede wszystkim dialog pomidzy rnymi kulturami i spoeczestwami, a take postp w pracach 27. Warto przy tym zauway, e soweska prezydencja ju na starcie musiaa zmierzy si z komentarzami pyncymi z niektrych rejonw starej Europy, podajcymi w wtpliwo moliwoci sprostania przez to pastwo podjtemu wyzwaniu.
3 A. Ba l c e r, A. R o s o n e k , Sowenia, w: Nowa dziesitka Unii Europejskiej, D. Jdrzejczyk (red.), Warszawa 2005, s. 516.

Sowenia unijno-bakaski pomost

103

DWA PNIE SOWESKIEJ TOSAMOCI

W rozwaaniach na temat soweskiej tosamoci przede wszystkim warto zwrci uwag na znaczenie dwch odmiennych nurtw: zachodniego (ze znaczcym wkadem pierwiastkw germaskich) i poudniowego, ktry mona te nazwa bakaskim bd jugosowiaskim. Wprawdzie nie ma wtpliwoci co do prymatu pierwszego z nich, to jednak mwic o istocie soweskoci, stajemy wobec koegzystencji przey wyrastajcych z emanacji materialnych i niematerialnych komponentw obu wiatw. Mwic cilej, dzisiejsza wyrazista orientacja polityczno-kulturowa Sowenii dodatkowo wzmacniana jest negatywnymi dowiadczeniami wyniesionymi z czasw jugosowiaskich. Pierwsze w dziejach narodowe pastwo soweskie utworzone przez Napoleona tzw. Prowincje Ilirskie skadao si z fragmentw ziem dzisiejszej Sowenii, Chorwacji, Austrii i Woch. Nie zostao ono jednak przez wiadomy nard wywalczone, lecz spado na niedojrza politycznie spoeczno jako dar niespodziewany i nie przez wszystkich dobrze przyjty4. Sam termin Sowenia, jako jednostka jednoczca Sowecw, po raz pierwszy pojawi si dopiero w XIX w. Oglnie za rzecz biorc, im bardziej cofamy si w histori, w tym mniejszym stopniu spoeczno ta jest typu soweskiego5. Dziewitnaste stulecie to zreszt dla Sowenii okres trudny, co przejawiao si w rnych sferach. Marek Waldenberg wspomnia w tym kontekcie m.in. o niedostatkach ekonomicznych, niekorzystnym skadzie narodowociowym i takiej te strukturze zatrudnienia, saboci rodzimego kapitau czy niewielkiej dynamice demogracznej (z emigracj jako istotn tego przyczyn). Std autor ten stwierdza: Stan narodu dawa podstawy do niepokoju i budzi znaczne obawy o jego przyszo. Niekiedy mwiono wrcz o jego agonii. Sytuacja jednak zacza ulega zmianie pod koniec XIX w., kiedy to nastpi rozwj na paszczynie ekonomicznej, politycznej, spdzielczej czy kulturowej; dla przykadu, na tle Polakw, Ukraicw czy innych poudniowych Sowian niszy by wrd Sowecw poziom analfabetyzmu6. Chocia Prowincje Ilirskie utrzymay si tylko przez kilka lat (18091813) w okresie wietnoci Napoleona, to jednak twr ten przyczyni si do rozwoju myli o samostanowieniu. Inne echa jego istnienia day si za sysze w nastpnym wieku. Mowa o iluzorycznoci pomysu wsplnego pastwa poudniowych Sowian, ktra powanie ujawnia si w okresie midzywojennym, kiedy to istnia organizm o nazwie SHS (Serbia, Chorwacja, Sowenia), w 1929 r. przemieniony na Jugosawi. Oto komentarz M. Bobrownickiej: Rozczarowania wyhodowan w XIX stuleciu ide ilirsko-jugo4 M. Bo b ro w n i c k a , Patologie tosamoci narodowej w postkomunistycznych krajach sowiaskich. Uwagi o genezie i transformacjach kategorii tosamoci, Krakw 2006, s. 43. 5 V. B a j t , Slovenian Nationalism, Sprawy Narodowociowe. Seria Nowa z. 2425, 2004, s. 11. 6 M. Wa l d e n b e rg , Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzieje koniktw i idei, Warszawa 2000, s. 68.

104

Marcin Dbicki

sowiask day o sobie zna wkrtce po roku 1918. Stae zaostrzanie si koniktw wewntrznych wynikao nie tylko z rozbienoci interesw poszczeglnych narodw, ale co waniejsze z lekcewaonej niegdy, a teraz jaskrawo widocznej kontrastywnoci obu stref kulturowych, ktrym przyszo si spotka we wsplnym pastwie (). Ju bowiem w czasach habsburskich serbskie pojcie jugoslawizmu byo jednoznaczne z panserbizmem. Realizacja tej idei nie powioda si take w ramach projektu, ktry zaproponowa Tito, pomimo podjtych przeze wysikw7. Bogaci w wiedz pync z dramatycznych wydarze ostatniej dekady ubiegego stulecia, z ca ostroci dostrzegamy, e soweska obecno w ramach Jugosawii moga mie miejsce tylko w realiach antydemokratycznych. Odmienno owego pnocno-zachodniego cypla Federacji od jej pozostaych skadnikw zauwaalna bya na wielu paszczyznach. Niemal cakowita jednorodno etniczna Sowenii oraz obawy przed marginalizacj jzykow byy blisko zwizane z zagroeniem imigracj z innych republik. Marnotrawiy one na dodatek wsplny budet, ktrego Sowenia bya najwikszym patnikiem. Te i inne rnice prowadziy mieszkacw tych alpejskich ziem do przekonania, e bdc czci wsplnego pastwa, trac. Niezadowolenie to po raz pierwszy zostao wyraone w 1957 r. w czasopimie Revija, za co zreszt autor tych sw zosta skazany na 9 lat wizienia. Inn ciekawostk stanowi fakt, i Sowenia, jako najbogatsza republika, bya bardziej powizana gospodarczo z Wochami i Austri ni z reszt Jugosawii8. Niemaym zaskoczeniem jest take opowie Martina Pollacka, ktry ju w 1985 r. (!) opisywa Soweni jako miejsce, w ktrym jak to okreli pewien rozmwca pisarza Homoseksualizm zosta zaakceptowany niejako w jedn noc, w zwizku z czym owa jugosowiaska republika wyrosa na niemale awangard ruchu gejowskiego, przynajmniej na tle wczesnej Polski, Wgier, NRD czy te Serbii, Boni bd Macedonii9. Powysze okolicznoci zdaj si jednoczenie by wanym sygnaem w kwestii odmiennoci midzy ow Federacj a pastwami cile uzalenionymi od Moskwy, gdzie zarwno tak silne powizania z kapitalizmem, jak i w swoisty ferment kulturowy byy czym nieznanym. W typowy dla siebie sposb spojrza na Soweni Andrzej Stasiuk, wiadomie lub nie wyznaczajc zarazem fragment granicy midzy rnymi czciami Europy. Pisa: przyjechaem tutaj, eby zobaczy kraj, od ktrego zacza si ostatnia wojna na Bakanach. Trwaa (tutaj) dziesi dni i zgino na niej szedziesiciu szeciu ludzi. Bardzo moliwe, e jugosowiaska armia wycofaa si tak prdko, poniewa Serbowie poczuli, e znajduj si w kraju naprawd obcym (). Maa Sowenia okazaa si zbyt dua dla Wielkiej Serbii. Co w kocu mieliby robi Serbowie w tym uadzonym, uporzdkowanym kraju, ktry przypomina habsburski sen o cywilizacyjnej misji Cesarstwa? I inna reeksja z podry: Kraj wyglda na cakiem gotowy, starannie

7 8 9

M. B o b r o w n i c k a , op. cit., s. 128. A. Ba l c e r, A. R o s o n e k , op. cit., s. 506. M. P o l l a c k , Dlaczego rozstrzelali Stanisaww, Woowiec 2009, s. 129130.

Sowenia unijno-bakaski pomost

105

wykonany i dobrze wykoczony. Nie mogem znale w krajobrazie adnych pkni, w ktre mogaby si wlizgn wyobrania. Nic tu nie przypominao stron, z ktrych przybywaem. Wszystko byo w sam raz uywane i zarazem przyzwoicie nowe10. Nawet wic gdy signiemy po wydawnictwa o innym charakterze ni tylko przewodnikowe, dostrzeemy, e mwic o Sowenii, nie da si cakowicie uciec od kontekstu bakaskiego. Nie chodzi tu bynajmniej o jaki niebywale konstruktywny wpyw, jaki wywar on na istot soweskoci. Mowa tu raczej o tym, e poprzez zasadnicz odmienno swego charakteru perspektywa ta staje si wyrazistym czynnikiem odrniajcym Sowecw od tu posumy si uoglnieniem ich poudniowych ssiadw. Skrt ten jednak moe okaza si niebezpieczny, poniewa przeprowadzenie w tym wzgldzie wyranej granicy jest wielce problematyczne. Na przykad Dubravka Ugresi, chorwacka eseistka i publicystka, napisaa, e niektrzy z obywateli byej Jugosawii zgadzali si na kulturowe bractwo z Europ rodkow (gwnie Chorwaci i Sowecy, przekonani, e nie ma tam miejsca dla Serbw)11. Nie jest to zreszt wtek nowy; jak wszake pokazuj dowiadczenia w zmaganiu si z wasn tosamoci narodow spoeczestw rodkowoeuropejskich, poprowadzenie granicy pomidzy sfer kultury uznawan za wasn a t, ktr traktuje si jako obc czsto utosamian ze Wschodem, a wic przynalen do innego porzdku jest kwesti zalen m.in. od tego, kto lini t wyznacza. Najkrtszy wniosek byby wic taki, e decydujc si na wyjcie z Federacji, bliska jednorodnoci narodowociowej Sowenia potwierdzia, e bardziej ciy ku Zachodowi, ni cywilizacyjnym klimatom multietnicznych Bakanw, zabarwionym wielowiekowym oddziaywaniem tureckim. Owe bakaskie klimaty naley jednak odpowiednio zrozumie, co uatwia, streszczona przez Krzysztofa Czyewskiego, postawa soweskiego eseisty Drago Janara: Kocha (on) Jugosawi, jej geogra i wielokulturow symbioz, ale nienawidzi jugoslawizmu, ideologii, ktra si prbowaa decydowa o losach ludzi i narodw12. W przedstawionym wyej sensie antybakasko, jako pierwiastek swego rodzaju tosamoci negatywnej, moe wic by dla Sowecw potnym orem w walce przeciw nieprawidowemu umiejscawianiu ich pastwa i narodu na kulturowej mapie Europy przez tych, ktrzy przedkadaj kilkudziesicioletnie funkcjonowanie tych ziem w ramach podmiotu o nazwie Jugosawia nad fakt, i w pastwie ze stolic w Lublanie w 1991 r. dziaania zbrojne miay charakter defensywny i epizodyczny. Mwic o soweskiej tosamoci w wymiarze pozytywnym, przywoa naley kontekst habsburski. Poza licznymi elementami, tradycyjnie traktowanymi jako ilustracja wpyww danego krgu (np. budowle wieckie czy sakralne, trendy kulturalne czy mody intelektualne), wspomnijmy tu np. o linii kolejowej czcej Wiede

10 11 12

A. S t a s i u k , Jadc do Babadag, Woowiec 2004, s. 104107. D. U g re s i , Kultura kamstwa (eseje antypolityczne), Woowiec 2006, s. 398. K. C z y e w s k i , Linia powrotu. Zapiski z pogranicza, Sejny 2008, s. 301.

106

Marcin Dbicki

z Lublan, wybudowanej wczenie, bo ju w 1849 r. (a po kilku latach doprowadzonej do Triestu), gdzie miao niektrych rozwiza technicznych przekonuje o determinacji w osigniciu celu o niemaym znaczeniu dla cesarstwa. Pozostajc przy tym wtku, zwrmy te uwag na inn z rzadka podnoszon kwesti architektur dworcw kolejowych (czsto z lokalem gastronomicznym, niemal przylegajcym do torw), budowanych w Sowenii w stylu, jaki znamy z Galicji, ziem czeskich czy sowackich. Silne powizania z Austro-Wgrami dostrzec mona take w yciorysach soweskich warstw owieconych, w ktrych wan rol odgrywaj dowiadczenia z uczelniami czy innymi c.k. instytucjami. Tradycje germaskie zdaj si te by tymi, na ktrych w czasach Jugosawii mogli si oprze antykomunistycznie nastawieni Sowecy. To bardzo wane, e przy braku cakowicie wasnej pastwowoci spoeczestwo posiada zbir pozytywnych idei, do ktrych mona si odwoa, a ktre w ssiednich krajach maj swych kontynuatorw. Mniejsza tu o konkrety czy strony ujemne; w tym trudnym dla ludzi czasie wany by bowiem przede wszystkim budujcy, choby i nieco wyidealizowany, punkt odniesienia. O znaczeniu tych wyobrae dla spoeczestwa w 1991 r. do pewnego stopnia wiadczy frekwencja (85%) i wynik referendum w sprawie niepodlegoci Sowenii, za ktr opowiedziao si 88% gosujcych. (Jednoczenie mona si zastanawia nad trwaoci owej tendencji, gdy w referendum w sprawie przystpienia do NATO i UE, ktre odbyo si w 2003 r., udzia wzio jedynie 60% obywateli). Po 1991 r. swoistym przedueniem prymatu komponentw zachodnich nad poudniowymi by kontekst euroatlantycki. Jak zauway L. Hansen w artykule Slovenian Identity. State Building on the Balkan Border (ktry przywoano tu za innym autorem), habsburska przeszo artykuowana bya jako decydujca cz soweskiej europejskoci, a wpywy habsbursko/germaskie, w przeciwiestwie do jugosowiasko/sowiaskich, w ostatnich kilkunastu latach postrzegane byy nie jako zagroenie, lecz wiadectwo soweskiej tosamoci europejskiej13. Nawet jednak tak jednoznaczna deklaracja nie oznacza jednotorowoci mylenia. Warto odwoa si tu do znanego z psychologii spoecznej mechanizmu wskazywania tzw. koza oarnego majcego na celu redukcj poczucia winy lub wraenia niemonoci wasnego konstruktywnego dziaania, co zastosowanie swe znalazo take w kontekcie Sowenii. W cytowanym powyej opracowaniu czytamy wic, e w toku przygotowa do czonkostwa tego kraju w Unii Europejskiej, organizacja ta staa si wygodnym alibi dla podejmowania niepopularnych wrd spoeczestwa decyzji. W konsekwencji recepcja UE po czci przypominaa wwczas postrzeganie dawnej Jugosawii, tyle e popularne niegdy powiedzenie wicie za to Belgrad czsto zastpowano teraz innym wicie za to

K. P l a v a k , Coming Home to Europe: The Reconstruction of Slovene National Identity in Relation to Europe, w: National and European Identities in EU Enlargement. Views from Central and Eastern Europe, P. Drulk (ed.), Prague 2001, s. 82.
13

Sowenia unijno-bakaski pomost

107

Bruksel14. Okoliczno ta z jednej strony wskazuje na fakt, e rwnie Sowenia zdaje si podziela dylematy innych pastw (m.in. Polski), ktrych spoeczestwa po kilkudziesicioletniej przynalenoci do bloku socjalistycznego dosy szybko musz si oswoi ze standardami UE (a trzeba tu pamita, e tego typu szybkie przejcie, nawet jeli w stopniu zadowalajcym dokonuje si w sferze standardw politycznych czy gospodarczych, wymaga wicej czasu w sferze mentalnej). Z drugiej strony, przywoana obserwacja raz jeszcze wskazuje na dwa orodki odpowiedzialne za soweskie postrzeganie wiata zewntrznego. W powyszym kontekcie warto raz jeszcze nawiza do zasygnalizowanej w tytule metafory pomostu, stwierdzajc, e jej zasadno potwierdza take wspczesno. Simona krabec, ktra przyjrzaa si soweskiej literaturze powstaej poczwszy od lat 90. XX w., zwraca uwag na to, e mona tam znale lady traktowania Bakanw jako wanego zjawiska symbolicznego dziedzictwa pozostaego po upadku Jugosawii. Bakaskie potrawy, muzyka czy charakterystyczne wraenia tworz bogat mozaik, ktr spoeczestwo soweskie traktuje jako rodek zapobiegajcy dehumanizacji grocej ze strony przesadnie prozachodniej mentalnoci. Bakaska kultura podja si wic jakby wywrotowego zadania odrzucania kulturowych modeli lansowanych przez ocjalne krgi15. Nie mniej wymowna jest sytuacja polityczna, ktrej ilustracj stanowi mog np. wysiki Sowenii dotyczce pogodzenia ze sob obu typw realiw unijnego i bakaskiego. Warto przypomnie, e na pocztku 2008 r. Lublana stana przed nie lada dylematem: czy uzna niepodlego Kosowa, pogarszajc w ten sposb relacje z Serbi, bdc dla Sowenii blisk zagranic, czy nie uznawa, co z kolei oznaczaoby sprzeciw wobec decyzji podjtej przez wikszo pastw czonkowskich Unii, na czele ktrej staa wwczas Sowenia. Jako paradoksaln mona za okreli sytuacj zwizan z planami dotyczcymi chorwackiej akcesji do UE. Z jednej strony, ze zrozumiaych wzgldw jest to priorytet Sowenii, z drugiej strony, z racji nierozstrzygnitej kwestii przebiegu linii granicznej midzy oboma pastwami na Zatoce Piraskiej, to wanie Lublana jako jedyna blokuje aspiracje Zagrzebia.

POLACY I SOWECY

Podejmowanie rozwaa na temat zbiorowego wizerunku danego narodu i zestawianie go z przecitnym reprezentantem innego jest kwesti nieco ryzykown. W przypadku polsko-soweskim sprawa jest jeszcze trudniejsza, gdy midzy oboma
Ibidem, s. 94. S. k ra b e c , Krg z ruchomym rodkiem, w: Krakw i Lublana a mit Europy rodkowej. Materiay midzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Midzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie w dniach 1112 grudnia 2006, J. Purchla (red.), Krakw 2007, s. 22.
14 15

108

Marcin Dbicki

spoeczestwami nie byo dotychczas, i nie ma obecnie, zbyt oywionych kontaktw. Jakkolwiek odczucia spoeczne bywaj czym innym ni relacje polityczne, to jednak rwnie i ta sfera nie uatwia zadania. Spore jest wic niebezpieczestwo ferowania ocen nietraonych, a przecie nawet w generalizacjach formuowanych w odniesieniu do obiektw lepiej znanych obserwatorowi zawarta jest pewna doza uproszcze. Mimo powyszych zastrzee, sprbujmy wskaza na kilka punktw. W Sowenii dostrzegalne s lady wielowiekowego wspycia z Austri. Tyczy si to zarwno wygldu miast (np. Lublany), jak i sfery mentalnej obywateli, w ktrej wyrniaj si pracowito, oszczdno i zamiowanie do porzdku16. Ostatnia z tych cech, stereotypowo rzecz ujmujc, nie jest uznawana za mocn stron mieszkacw kraju nad Wis, a w kontekcie wspczesnych danych, mwicych, e Polacy nale do najbardziej zapracowanych narodw w Europie, cytowana opinia mogaby rodzi przypuszczenia na temat analogii midzy oboma spoeczestwami. Wiksz jednak warto anieli zwyka licytacja, zdaje si tu mie opinia, e mieszkacy Europy rodkowej i Wschodniej oduczyli si pracowa. Po czci jest [ona] suszna. Ale w ich wiecie wszelkie wysiki byy bezowocne. Jeli przykadnie wypeniali obowizki, te nic nie funkcjonowao17. I chocia w szczegle z myl t mona dyskutowa, rodzi ona pewne pytania m.in. o przemiany mentalne Polakw, rodkowoeuropejsko Sowenii czy wspczesn kondycj tej czci kontynentu jako wsplnej przestrzeni kulturowej. Majc na uwadze rzeczywisto polsk, interesujca jest rwnie kwestia soweskiej religijnoci. W tym wzgldzie cenne s obserwacje Jana Tombiskiego, byego ambasadora RP w Lublanie, ktry kilka lat temu zauway: To, e z katolicyzmem utosamia si 80 proc. Sowecw nie ma nic wsplnego z preferencjami politycznymi. Poza tym, tamtejszy katolicyzm pozbawiony jest skadnika narodowego. W Sowenii czsto mona usysze krytyk Chorwacji, gdzie wszystkim witom narodowym i uroczystociom towarzysz sztandary kocielne. By moe da si to poczy z tym, e jak kontynuuje J. Tombiski Katolicyzm soweski jest przede wszystkim katolicyzmem wewntrznym, nie demonstratywnym. Potrzeba chodzenia do kocioa nie wynika z potrzeby wpisania si w tradycj narodow czy spoeczn. Sam udzia w liturgii jest wyranym opowiedzeniem si za przynalenoci do Kocioa. Std w czasie Mszy do komunii przystpuje 90 proc. wiernych18. Soweskie realia skaniaj take do reeksji natury turystyczno-stowarzyszeniowej. Z informacji przedstawionych przez autorw przewodnika (wyd. Bezdroa) wynika, e w tym 2-milionowym zaledwie kraju w jednej tylko orga16 E. G o w i s k a , Ukochana Sowecw, Gazeta Wyborcza (dodatek Turystyka) 89.12.2001. 17 R. S z u b s k a , Wariacje rodkowoeuropejskie. O rnorodnoci i wsplnocie, w: Ra Wiatrw Europy. O rodkowoeuropejskiej tosamoci kulturowej, A. Tyszka (red.), Warszawa 1999, s. 29. 18 Katolicyzm dyskretny. Z Janem Tombiskim rozmawia Jarosaw Makowski, Tygodnik Powszechny 26.09.1999.

Sowenia unijno-bakaski pomost

109

nizacji turystycznej dziaa aktywnie ponad 80 tys. czonkw, podczas gdy w 38-milionowej Polsce wszystkie tego typu orodki skupiaj ich cznie ok. 130 tys.19 Jeli trzyma si wspczesnych standardw pastw demokratycznych, gdzie akcentuje si rol stowarzysze, mona powiedzie, e oba spoeczestwa dzieli powana rnica. (Przy okazji zreszt warto te zastanowi si nad charakterem preferowanych nad Wis typw aktywnoci turystycznej). Wrmy jeszcze na moment do wtku promocji dialogu midzy rnymi kulturami, zadeklarowanego jako jeden z priorytetw soweskiej prezydencji w UE. Z polskiej perspektywy mogoby si wydawa, e w kraju tak niewielkim, o niezbyt bogatych dowiadczeniach zwizanych z niepodlegoci, przy okazji, jak otworzy stycze 2008 r., na czoo stara wybije si ch podkrelenia pierwiastkw cile rodzimych, zawiadczajcych np. o niesprawiedliwoci czy stratach, z jakimi musieli si Sowecy w przeszoci zmaga. Oczywicie, mona tu odpowiedzie, e nie taki jest sens rotacyjnej prezydencji, cho gdyby si uprze do pomylenia s przecie prby przeforsowania tego typu przekazw w jakiej zrcznie (albo niezrcznie) zawoalowanej formie. Sowecy jednak wybrali promocj, tyle e osigan przy uyciu innych narzdzi. Czy scenariusz taki byby moliwy, gdyby prezydencja unijna miaa zagoci nad Wis w czasie politycznej dominacji ugrupowa europejsko wstrzemiliwych? Niczego nie przesdzajc, a jednoczenie nawizujc do kwestii rozwoju soweskiej literatury, warto zwrci uwag na pewn osobliwo. Chocia w pracy nad emancypacj lokalnej kultury kwestia jzyka zaja () pierwszoplanowe miejsce, to jednak nie stawiano tu pyta o kryterium przynalenoci do narodu, a tym samym nie eliminowano z niego nikogo, nawet poetw publikujcych swe utwory po niemiecku, jeli tylko sami uwaali si za Sowecw20. Tymczasem w tradycji polskiego romantyzmu, ktrego pierwiastki zdaj si niekiedy tak wiele way w debacie na temat istoty polskoci, to wanie jzyk traktowany by jako jeden z najwaniejszych jej larw. Czy potramy sobie wyobrazi powszechn akceptacj twrczoci (silnie przy tym na nas oddziaujc) najwikszych dzie rodzimych wieszczw, napisanych jednake w jzyku obcym? Przywoane kwestie zdaj si rzuca na Rzeczpospolit niekorzystne wiato, tworzc zarazem obraz niemale perfekcyjnego soweskiego spoeczestwa, ktry z oczywistych wzgldw nie moe by prawdziwy. Dc jednak do obiektywizacji przekazywanych treci, naley odwoa si w tym miejscu take do obserwacji Ivana olovicia, ktry wspominajc o micie autentycznoci serbskiej kultury u swych rodakw (Serbw), pisze, e w odpowiedzi na to m.in. w Sowenii oywiony zosta mit o tym, i w kraju tym zakorzeniona jest autentyczna kultura europejska, kultura katolickiego Zachodu, ktra od wiekw opiera si nachalnemu barbarzystwu poudniowych ssiadw. w serbski etnolog dostrzega rwnie wrd niektrych
19 20

M. D o b rz a s k a -Bz o w s k a , K. Bz o w s k i , Sowenia. Soneczna strona Alp, Krakw 2005, s. 275. M. B o b ro w n i c k a , Pogranicza w centrum Europy, Krakw 2003, s. 104.

110

Marcin Dbicki

soweskich autorw ch ponownego okrelenia etnogenezy ich narodu poprzez manifestacj oddzielenia si od poudniowosowiaskich korzeni i pokazania prawdziwych rde soweskiej etnonarodowej tosamoci21. Powysze opinie zdaj si wic wspiera tez o istnieniu wrd pewnej grupy Sowecw potrzeby potwierdzenia wasnej pozycji. Nie s oni zreszt adnym wyjtkiem. Warto te przyjrze si elementom zbienym, ktre dostrzec mona na paszczynie polsko-soweskiej. Na takowe wskazywa kilka lat temu wspomniany wczeniej D. Janar, mwic polskiemu dziennikarzowi, e Przestrze, tworzona przez Polsk, Czechy, Wgry, Soweni, Chorwacj, by moe take Serbi, to nie jest Europa Zachodnia, to jest wschodnia poa Europy rodkowej. Przez ostatnie p wieku zgromadzilimy wiele dowiadcze, z ktrych Zachd moe skorzysta. Precyzujc sw wypowied, dodawa: Dowiadczenie totalitaryzmu i oporu wobec niego. Przecie Pan Cogito z wierszy Zbigniewa Herberta mgby by Sowecem, ale nie Francuzem22. W tym miejscu nasuwaj si wane pytania, choby o to, czy Zachd rzeczywicie jest zainteresowany takimi dowiadczeniami, ale take o pierwiastki, ktre mogyby wspczenie zawiadcza o owych wsplnych rodkowoeuropejskich korzeniach obu krajw. Interesujcych informacji dostarczaj take wyniki zrealizowanych przez CBOS bada nad sympatiami i antypatiami Polakw wobec innych narodw. Okazuje si, e w ostatnich kilku latach nad Wis stosunek do Sowecw by raczej pozytywny: 3037% respondentw deklarowao tu sympati, przy 1823% wyraajcych niech. W sierpniu 2007 r. redni poziom sympatii, ujmowany na skali od +3 (skrajna sympatia) do 3 (skrajna niech), osign poziom +0,35. Wynik ten pozwoli Sowecom uplasowa si na miejscu 16. spord 34 poddanych ocenie narodw. Z cytowanych bada wynika jednoczenie, e Polacy darz Sowecw wiksz sympati ni np. rwnie sobie nieznanych otyszy czy Estoczykw, na ktrych wci zdaje si ciy przynaleno do ZSRR, i tylko nieznacznie mniejsz ni posiadajcych nad Wis dobry, i to pod wieloma wzgldami, wizerunek Finw. Tak wic zajmowan przez Sowecw pozycj mona okreli jako troch lepiej ni redni, a o trafnoci tej tezy moe wiadczy rwnie i to, e w sumie niemal 45% badanych albo deklaruje tu obojtno, albo te skania si ku opcji trudno powiedzie23. Jest to zarazem typowa postawa wzgldem narodu, ktry w niewielkim stopniu istnieje w wiadomoci przedstawicieli grupy oceniajcej. Konsekwencj owego braku zdania znale zreszt mona w kolejnym badaniu CBOS na temat sympatii Polakw do innych narodw (grudzie 2008), w ktrym zrezygnowano ze Sowenii jako przedmiotu oceny.
I. o l o v i , Bakany terror kultury. Wybr esejw, Woowiec 2007, s. 1112, 141142. Pan Cogito mgby by Sowecem. Rozmowa z Drago Janarem, w: Europa z paskostopiem, A. Kaczorowski (red.), wsppraca T. Makowiak, Woowiec 2006, s. 204. 23 Por. komunikaty z bada na temat stosunku Polakw do innych narodw, zrealizowanych przez CBOS w latach 20032007.
21 22

Sowenia unijno-bakaski pomost

111

Warto nadmieni, e rda owej obojtnoci czy te niewiedzy Polakw wzgldem Sowenii i jej mieszkacw tkwi duo gbiej ni czasy nam wspczesne. Interesujcych w tym wzgldzie obserwacji dostarcza Antoni Cetnarowicz, wskazujc, e pocztki zainteresowania Polakw tym kierunkiem sigaj przeomu XVIII i XIX w., cho jednoczenie przywoany przeze Roman Zmorski pisa w 1867 r., e spord wszystkich Sowian (...) adne plemi nie pozostao (...) tak zupenie dotd nam nieznane, jak Sowecy. Wspczenie baczniejsz uwag Polakw zwrci rozpad Jugosawii i powstanie niepodlegej Sowenii24. Jak si wydaje, brak zainteresowania, nie pozostaje bez zwizku z faktem, i nieporwnanie wiksz popularnoci ni Sowenia cieszy si nad Wis ssiednia Chorwacja. Najwyraniej mniejsze znaczenie ma tu fakt, e pastwo to byo powanie zaangaowane w wojny bakaskie w latach 90. XX w.; e to na terenie Sowenii wznosz si alpejskie szczyty (wysze zreszt ni chorwackie po czci Gry Dynarskie); e to rwnie Sowenia ma dostp do ciepego Morza Adriatyckiego, a take zaskakujco wiele, jak na kraj zajmujcy jedynie 20 tys. km2, innych nietuzinkowych atrakcji turystycznych. Pomimo tego Polacy pomijajc nieodlege Czechy i Sowacj na narty jed przede wszystkim do pastw wyraziciej kojarzonych z tym sportem (Austria, Wochy, Francja), cho s one drosze ni kraj najbardziej nas tu interesujcy. W poszukiwania soca i kpieli wybieraj si za oni raczej do Chorwacji, jakby w obawie, e 47 kilometrw soweskiego wybrzea moe si okaza niewystarczajce... Warto zda sobie przy tym spraw z tego, e dystans (mierzony w linii prostej) midzy Katowicami czy Krakowem a wschodnimi (najbliszymi Polsce) rubieami Sowenii jest porwnywalny, z tym, jaki miasta owe dzieli od Suwak. Popularno Sowenii odmiennie rysuje si natomiast w oczach Czechw, ktrzy chtnie odwiedzaj to podalpejskie pastwo. Z pewnoci jest w tym pewna doza szacunku, jakim poudniowo-zachodni ssiedzi RP obdarzaj Sowecw prymusw dziesitki, o ktr rozszerzono Uni Europejsk. Nie s to zreszt tylko lady wspczesnoci. Josef Kroutvor, czeski eseista, ju przed dekad w obliczu niejasnej sytuacji u swych byych federacyjnych partnerw spod Tatr, stwierdzi, e w przyszoci znacznie atwiej bdzie o wspprac Czech ze Soweni ni Sowacj. Dzi Sowecy s nam blisi ni Sowacy25. Owo zainteresowanie Soweni ze strony mieszkacw ziem Korony w. Wacawa przekada si na ich rozpoznawalno w tym pastwie. Odbywa si to poniekd kosztem tych nielicznych Polakw, ktrzy zdecydowali si na pobyt w Sowenii, gdy opierajc si na podobiestwie midzy jzykami, jakich uywa si po obu stronach sudeckich grzbietw, klasykowani s przez Sowecw wanie jako Czesi. Ciekawostk stanowi take ladowa co najwyej obecno na rodzimym rynku soweskich win jednej z chlub tego niewielkiego kraju. Pewnym tropem interpre-

A. C e t n a ro w i c z , Polsko-soweskie zwizki polityczne w XIX wieku, w: Krakw..., s. 124, 123. Czy Czechy s samotn wysp? Rozmowa z Josefem Kroutvorem, Gazeta Wyborcza 24.04.1998.
24 25

112

Marcin Dbicki

tacyjnym tego zjawiska moe by rozcignicie tej obserwacji take na wina czeskie czy sowackie. Wolno przypuszcza, e raczej nie chodzi tu o nadzwyczaj szlachetne podniebienie wikszoci Polakw, dajce o sobie zna podczas powszednich konsumpcji (mowa zatem o trunku w cenie 1520 z za butelk), nakazujce im zrezygnowa z produktw rzekomo gorszej jakoci. Czyby wic nie byli oni zainteresowani tym, czym rozkoszuj si blisi i dalsi poudniowi ssiedzi RP tylko dlatego, e inne kraje o tradycjach winiarskich lepiej zadbay o promocj swojej oferty?

SOWENIA W OCZACH MODYCH POLAKW

W deniu do stworzenia bogatszego obrazu Sowenii nad Wis postanowiono take pokusi si o prb jego rekonstrukcji w wiadomoci modego pokolenia. W tym celu, na uytek niniejszego artykuu, pod koniec 2007 r. przeprowadzono mini sonda. Zrealizowano go jednak na specycznej prbie badawczej studentw historii i socjologii Uniwersytetu Wrocawskiego (214 osb, roczniki IIII) a wic grupie wskiej i w duym stopniu jednorodnej. Std te prawidowoci wyaniajce si z uzyskanych wynikw nie naley traktowa jako pewny materia dowodowy. Maj one raczej ambicj by wstpn ilustracj pewnego zjawiska czy te prb zwrcenia na uwagi. Na pytanie, czy Sowenia jest czonkiem Unii Europejskiej odpowiedzi twierdzcej udzielio niecae 69% ankietowanych, przeczcej za 21,5%, przy czym pozostali ok. 10% wybrali opcj trudno powiedzie (co w tym akurat przypadku rwna si niewiedzy). Nastpne pytanie dotyczyo ocjalnie obowizujcej w tym pastwie waluty (euro). Poprawnie wskazao j 27,0% badanych, a prawie co sidmy przyzna si w tej kwestii do niewiedzy. Niewaciwej odpowiedzi udzielio tu 3,3% respondentw, a wszyscy inni czyli ok. 55% ankietowanych pominli to pytanie. Nieco lepiej orientowano si, gdy chodzi o stolic Sowenii, gdy nazw Lublana wpisao 42,5% ankietowanych, chocia niemal 48% zostawio tu wolne miejsce, a wrd 9% odpowiedzi niewaciwych najczciej pojawiaa si Bratysawa (skojarzenia ze Sowacj). Duo lepiej przedstawiaj si wyniki na pytanie o grup, do jakiej naley jzyk soweski: odpowiedzi waciwe stanowiy tu 63% caoci, jednak wg 11% badanych studentw, jest to jzyk romaski. Dosy trudne natomiast okazao si pytanie o populacj Sowenii, jako e najwikszy odsetek odpowiedzi (po ok. 30%) odnosi si do opcji ok. 5 mln oraz nie wiem. Na waciw wielko ok. 2 mln tak, jak i na odpowied ok. 10 mln zdecydowa si za co pity respondent. Ostatni kwesti badajc poziom wiedzy byo pytanie o pastwo, w skad ktrego Sowenia wchodzia przed 1991 r. Sowo Jugosawia pojawiao si tu mniej wicej w co szstym kwestionariuszu, jedna czwarta ankietowanych zostawia puste miejsce, a 15% podao tu odpowied bdn (przede wszystkim Czechosowacja i ZSRR). Na marginesie dodajmy, e we wszystkich punktach wiksz wiedz (czasami zdecydowanie) dysponowali studenci historii.

Sowenia unijno-bakaski pomost

113

Gdy zatem spojrze oglnie na poziom wiedzy, uzyskany materia nie tworzy obrazu optymistycznego. Jeliby wszake posuy si zabiegiem mocno ujednolicajcym uzyskane deklaracje (ktre zreszt odnosiy si do kwestii o rnym poziomie trudnoci), uzyskano by redni wynik ok. 47% odpowiedzi waciwych, co w realiach kolokwium bd egzaminu nie zapewnioby oceny pozytywnej nawet w uczelniach pod tym wzgldem najbardziej liberalnych. Patrzc jednak z drugiej strony uwzgldniajcej okoliczno, i jedynie na nielicznych kierunkach studiw Sowenia pojawia si jako przedmiot rozwaa by moe powysze dane winny by interpretowane w sposb mniej restrykcyjny. O tym, e wiedza na temat Sowenii wrd ankietowanych nie jest zadowalajca, wiadcz take wyniki pytania o skojarzenia wywoane nazw tego pastwa (mogy one odnosi si do dowolnej sfery). Chocia jakiekolwiek asocjacje pojawiy si w co sidmym kwestionariuszu, co jawi si jako rezultat cakiem dobry, to jednak blisza analiza udzielonych odpowiedzi ocen t kae widzie w nieco innym wietle. Statystyczna deklaracja skada si z 1,7 elementw (a wic uzyskany obraz jest do ubogi), przy czym najwiksz czstotliwoci wyrniay si skojarzenia sportowe (przede wszystkim skoki narciarskie, w czym zapewne spory udzia maj czasowo nieodlege sukcesy Adama Maysza); fakt, i Sowenia wchodzia w skad Jugosawii; turystyczna atrakcyjno tego kraju (najczciej jednak charakteryzowana oglnikami typu gry, morze) oraz wskazywanie na pozbawiony gbszej treci atrybut zwizany z pooeniem geogracznym. Owe cztery skojarzenia pokrywaj a 42% odpowiedzi, a kolejne 17% stanowi wzajemnie sprzeczne oceny ekonomicznej kondycji Sowenii (pozostae 40% ulego istotnemu rozproszeniu na du liczb elementw, z ktrych najwaniejsze to: sowiasko oraz odniesienia do Sowacji). Zarysowany powyej obraz nie powinien jednak zaskakiwa. Za bogactwo skojarze z danym miejscem odpowiedzialne s wszake przede wszystkim dwa czynniki: wiedza szkolno-publicystyczna, w tym historia, i osobiste dowiadczenia. Jak ju wspomniano, treci przekazywane modym Polakom w toku nabywanej przez nich wiedzy nawizuj do Sowenii w stopniu co najwyej minimalnym, rwnie skromny charakter ma obecno tego pastwa w nadwilaskiej publicystyce. Odwiedziny Sowenii zadeklarowao za jedynie 13% badanych, przy czym w ich poczet zaliczono take tych, ktrzy w kraju tym byli tylko przejazdem. Jakkolwiek jednak przedstawia si wiedza, skojarzenia czy poziom zainteresowania Soweni ze strony badanych studentw, obywateli tego kraju postrzegaj oni w sposb korzystny. Jeli przyj, e maksymalna sympatia wyraa si wartoci +2, a maksymalna niech wartoci 2, otrzymamy bardzo korzystn redni +1,16 punktu. I chocia od razu doda naley, e bardzo duo, bo a 131 osb (ponad 61% badanych), wybrao w kwestii sympatii odpowied brak mi podstaw do oceny (a szczero ta sama w sobie jest rwnie godna uznania), to jednak niemal co czwarty respondent wzgldem tego, co obce i nieznane, nie deklarowa ani niechci, ani nawet emocjonalnej obojtnoci. Jest to wic rezultat wyranie korzystniejszy ni w przypadku reprezentatywnej prby Polakw (badania CBOS), o czym bya mowa wczeniej.

114

Marcin Dbicki

SOWENIA RNORODNA

Mwic o Sowenii, naley te zaakcentowa nietuzinkow rnorodno na stosunkowo maej powierzchni. Oprcz duego bogactwa treci przyrodniczych czy zasygnalizowanych wyej prdw kulturowych, pyncych z ziem pooonych na zachd bd pnoc od dzisiejszych granic tego pastwa, w jego wspczesnej rzeczywistoci bez trudu odnajdujemy take pierwiastki poudniowe. Ich geograczn emanacj jest Morze Adriatyckie, chocia mowa tu take o specycznym klimacie spoecznym, w ktrym wyranie zaznacza si obecno goci z poudnia Europy, czy spotykanego gdzieniegdzie zwyczaju sjesty, podczas ktrej zamykane s niektre sklepy bd muzea. Wedug informacji przytoczonych za raportem Eurobarometru, Sowecy uwaaj si za szczliwych i wyrniaj si na tle unijnej 27 nadzwyczajnym optymizmem co do przyszoci, jednoczenie (po raz kolejny) przodujc krajom, wraz z ktrymi Sowenia przystpia do UE. Z kolei wedug The Readers Digest, Lublana jawi si jako najuczciwsze miasto na wiecie; co ciekawe, wniosek taki wysnuto na podstawie liczby zwrconych nowych telefonw komrkowych, celowo zagubionych przez reporterw wydawnictwa w kilku miastach na wiecie26. *** Unia Europejska, przyjmujc w 2004 r. dziesiciu nowych czonkw, w wikszoci przedstawicieli Zachodu porwanego, uczynia spory krok na drodze do peniejszego uwolnienia si przez tamtejsze spoeczestwa od tego, co kojarzyo si z owym Kunderowskim atrybutem. Akcesja, jako e w odniesieniu do omiu postkomunistycznych krajw miaa miejsce w tym samym czasie, stworzya w miar rwne szanse na przyszo, cho oczywicie ju wczeniej widoczne byy powane niekiedy rnice. Obecnie kade pastwo realizuje obrany przez siebie scenariusz. Na soweskim przykadzie obserwowa mona praktyczne konsekwencje jednego z nich.

ABSTRACT The article attempts to characterize the socio-cultural specicity of Slovenia. Attention has been drawn to the coexistence of selected elements that apparently inuence the shape of the contemporary identity of the inhabitants of this small country, such as the Habsburg and Yugoslavian legacy or successes in the process of European integration. Separate reection has been devoted to reasons of a lack of interest in Slovenia among Poles despite relatively close geographical distance between the two countries. The results of research on Poles attitude to Slovenians have also been analyzed and the emergent picture is complemented by results of a mini-survey on the image of Slovenia among university students.

26

J. Te rp i n c , Land of the Happy and Home of the Honest, The Slovenia Times 3.08.2007.