Rys. 8.1.

Azymuty: boku wyjciowego

A
AB
i boku odwrotnego A
BA
A
AB
180
A
BA
A
AB
A
B
Rozdzia 8:
Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych
8.1. Orientacja pomiarw geodezyjnych
W rozdziale 1 przedstawilimy krtk charakterystyk ukadw wsprzdnych
stosowanych w geodezji, w tym wykorzystywane najczciej paskie ukady prawoskrtne:
prostoktny i biegunowy. Orientacj boku osnowy lub kierunku wzgldem osi ukadu
okrela si za pomoc azymutu lub kta kierunkowego, ktre tym rni si od siebie, e
staym ramieniem azymutu jest kierunek pnocy, za w przypadku kta kierunkowego
ramieniem tym jest dodatni kierunek osi x ukadu, ktra nie musi by zorientowana wedug
pnocy. W rachunku wsprzdnych wielkociami wyjciowymi lub szukanymi mog by
zarwno elementy liniowe, do ktrych zalicza si: wsprzdne punktw X, Y, przyrosty
wsprzdnych odcinkw Ax, Ay, dugoci zredukowane (poziome) d, jak i elementy
ktowe: azymuty, kty kierunkowe, kty wierzchokowe w sieciach osnw poziomych
i figurach geometrycznych .
Azymutem A
AB
boku AB nazywamy kt
poziomy, zawarty w przedziale od 0 do 360,
pomidzy kierunkiem pnocy wychodzcym
z punktu A a danym bokiem AB, liczony od
kierunku pnocy w prawo, czyli zgodnie
z ruchem wskazwek zegara (rys. 8.1).
Jeli punktem pocztkowym boku, dla
ktrego okrelamy azymut jest punkt B, wtedy po
wyprowadzeniu z niego kierunku pnocy
i zakreleniu kta w prawo pomidzy pnoc
a bokiem BA otrzymamy azymut boku
odwrotnego, oznaczony symbolem: A
BA
. Zgodnie
z rys. 8.1 azymut ten rni si od azymutu boku
AB o warto kta ppenego:
A
BA
= A
AB
180 (8.1)
W powyszym wzorze znak plus odnosi si do azymutw wyjciowych
mniejszych od 180 (lub 200
g
), za znak minus dotyczy azymutw wyjciowych
przekraczajcych 180.
Kierunek pnocy wystpujcy w definicji azymutu moe by okrelany w rny
sposb, w zwizku z czym wyrnia si kierunki pnocy: geograficznej, topograficznej
i magnetycznej (rys. 8.2).
Kierunek pnocy geograficznej (astronomicznej) wychodzcy z danego punktu
ziemskiego jest kierunkiem pnocnej czci poudnika geograficznego, czcego ten
punkt z geograficznym biegunem pnocnym Ziemi. Wyznaczenie kierunku pnocy
geograficznej i azymutu przedmiotu ziemskiego stanowi jedno z waniejszych zada
astronomii geodezyjnej. Do dokadnie kierunek ten wskazuje Gwiazda Polarna
(o

-Ursae Minoris) w gwiazdozbiorze Maej Niedwiedzicy. Kierunek pnocy
183
magnetycznej jest wskazywany przez ig magnetyczn busoli, umieszczonej w punkcie
pocztkowym A.
Bieguny magnetyczne Ziemi odznaczaj si
zmiennoci pooenia i z reguy nie pokrywaj si
z biegunami geograficznymi, tote kierunki
poudnikw: geograficznego i magnetycznego s od
siebie odchylone o zmieniajcy si w czasie
i przestrzeni kt o zwany deklinacj magnetyczn.
Azymut geograficzny A
g
obliczymy na podstawie
azymutu magnetycznego A
m
i deklinacji po dodaniu
tych ktw do siebie.
Kierunek pnocy topograficznej
(kartograficznej) jest cile zwizany z przyjtym
odwzorowaniem kartograficznym oraz z zalenym od
niego ukadem wsprzdnych prostoktnych. Dodatni
kierunek osi x ukadu pokrywa si przewanie
z kierunkiem pnocy geograficznej (poudnika
geograficznego), lecz dla punktw znajdujcych si
poza osi x, kierunek pnocy topograficznej stanowi prost rwnoleg do posi +x,
natomiast poudniki wyznaczajce pnoc geograficzn w rnych punktach terenowych nie
s rwnolege, lecz zbiegaj si w punkcie N biegunie pnocnym Ziemi, tote odchylenie
kierunku pnocy topograficznej danego punktu A od pnocy geograficznej tego punktu
jest rwne ktowi , zwanemu zbienoci poudnikw (rys. 8.2). Dodajc kt do azymutu
topograficznego A
t
, otrzymamy azymut geograficzny.
Dla uatwienia obliczania azymutu, przyjmujcego wartoci w przedziale od 0 do
360, wygodne jest posugiwanie si ktem ostrym noszcym nazw czwartaka, ktry
jako kt nie przekraczajcy 90 wystpuje tylko w pierwszej wiartce kta penego (std
nazwa czwartak). Wszystkie funkcje trygonometryczne czwartaka s wic dodatnie, za
wyznaczenie wartoci kta na podstawie wartoci tych funkcji ma charakter jednoznaczny.
Czwartak
AB
jest definiowany jako kt ostry zawarty pomidzy lini osi x, czyli jej
dodatnim lub ujemnym kierunkiem, a danym bokiem AB. W wiartkach: I i IV ramieniem
wyjciowym czwartakw jest prosta skierowana na pnoc, natomiast w wiartkach: II i III
rami to stanowi prosta skierowana na poudnie.
Na podstawie rysunku 8.3 mona okreli zestawione w tabeli 8.1 zalenoci
pomidzy azymutem a czwartakiem w poszczeglnych wiartkach ukadu wsprzdnych
prostoktnych. Zalenoci te pozwalaj na ustalenie orientacji dowolnego kierunku, czyli
obliczenie jego azymutu na podstawie wartoci czwartaka i znajomoci numeru lub
oznaczenia wiartki (NE, SE, SW, NW).
184

A
B
o

A
g
A
t
A
m
Rys. 8.2. Azymuty: geograficzny,
topograficzny, magnetyczny
Rys. 8.3. Zalenoci pomidzy azymutem A i czwartakiem w
poszczeglnych wiartkach ukadu wsprzdnych
I w.
A=

A
+x
+y
N
S
W E
O
A
II w. A=180-

A
+x
+y
N
S
W E
O
B
III w. A=180
+

A
+x
+y
N
S
W E
O
C
IV w. A=360-

A
+x
+y
N
S
W E
O
D
Tabela 8.1. Azymut A i czwartak
Nr i oznaczenie
wiartki
Zakres azymutu
Zwizek midzy
azymutem
a czwartakiem
I (NE) 0 90 A =
II (SE) 90 180 A = 180
III (SW) 180 270 A = 180 +
IV (NW) 270 360 A = 360
W geodezji niszej na og nie uwzgldnia si krzywizny Ziemi, a wic wyniki
pomiarw wykonywanych na maych obszarach, odnoszone s do paszczyzny. Z tego
wzgldu linie poudnikw traktowane s jako proste rwnolege do osi x, za rwnoleniki
jako proste prostopade do poudnikw. Linie te naniesione w staych odstpach
wynoszcych 10 cm, tworz na arkuszach mapy siatk kwadratw, zorientowan wzgldem
stron wiata. Opis wsprzdnych X, Y linii siatki umoliwia graficzne okrelenie pooenia
dowolnego punktu na mapie wzgldem ukadu wsprzdnych prostoktnych.
8.2. Podstawowe zwizki w ukadzie wsprzdnych prostoktnych
Dla uproszczenia dalszych rozwaa
zamy, e rozpatrywany bok AB znajduje
si w I wiartce ukadu wsprzdnych
prostoktnych, paskich, za jego azymut A
AB
jest ktem ostrym (rys. 8.4). Po zrzutowaniu
punktw A,B na osie ukadu moemy
odczyta ich wsprzdne: X
A
, Y
A
, X
B
, Y
B
,
natomiast rzuty prostoktne boku AB na obie
osie stanowi graficzn ilustracj tzw.
przyrostw wsprzdnych: Ax
AB
, Ay
AB
,
bdcych rnicami pomidzy
wsprzdnymi punktw: A, B, a wic:
A B AB
A B AB
Y Y y
X X x

=
=

(8.2)
185
+x
B
A
Ay
AB
Y
A
Y
B
+y
A
x
A
B
A
AB
d
AB
K Ay
AB
X
B
X
A
O
Rys. 8.4. Zwizki pomidzy azymutem,
dugoci i przyrostami boku AB
O
Na podstawie wzorw (8.2) mona ustali ogln zasad obliczania przyrostw
Ax, Ay danego boku. Jest ni odejmowanie od odpowiednich wsprzdnych punktu
kocowego boku, wsprzdnych jego punktu pocztkowego. W zapisie symbolu przyrostu
A...AB
zawarty jest zwrot boku, lecz podczas odejmowania wsprzdnych w celu obliczenia
przyrostu kolejno wprowadzania wsprzdnych jako odjemnej i odjemnika jest
odwrotna: tzn. przyrost rwna si: wsprzdna punktu B minus wsprzdna punktu A.
Z wzorw (8.2) i zalenoci geometrycznych w trjkcie ABK (rys. 8.4) mona
okreli nastpujce podstawowe wzory rachunku wsprzdnych:
AB A B
AB A B
y Y Y
x X X

+ =
+ =
(8.3)
tg A
y
x
AB
AB
AB
=
A
A
(8.4)
d x y
AB AB AB
= + A A
2 2 (8.5)
AB AB AB
AB AB AB
A d y
A d x
sin
cos
=
=
(8.6) oraz
AB
AB
AB
AB
AB
AB
d
y
A
d
x
A

sin

cos
=
=
(8.6a)
8.3. Obliczenie azymutu i dugoci boku ze wsprzdnych
Zadanie obliczenia azymutu i dugoci boku AB na podstawie danych
wsprzdnych jego punktw kocowych wystpuje w obliczeniach geodezyjnych bardzo
czsto i opiera si na podanych wyej wzorach: (8.4) i (8.5). Korzystajc z wzoru (8.4)
otrzymujemy jednak tangens azymutu, a wic na podstawie wartoci tej funkcji nie
moemy okreli jednoznacznie wartoci kta A
AB
. Z tego powodu podczas obliczania
wartoci liczbowej azymutu korzystamy ze zwizku pomidzy azymutem boku a jego
czwartakiem wyraonym poprzez jeden z wzorw zawartych w tabeli 8.1. Wybr
odpowiedniego przeliczenia wymaga znajomoci przedziau ktowego (wiartki), w ktrym
wystpuje poszukiwany azymut. wiartk t ustalamy na podstawie znakw przyrostw
Ax, Ay, ktre zgodnie z wzorami (8.6) s takie same jak znaki funkcji trygonometrycznych
azymutu: sin

A, cos

A. Okrelonej wiartce azymutu odpowiada wic tylko jedna
kombinacja pary znakw (tabela 8.2).
Tabela 8.2. Znaki przyrostw w zalenoci od wiartki azymutu
Numer
wiartki
azymutu
Znaki przyrostw
Ax
(cos A)
Ay
(sin A)
Zaleno midzy
azymutem A
i czwartakiem
I + + A =
II + A = 200
g

III A = 200
g
+
IV + A = 400
g

186
O
Przebieg obliczenia azymutu A
AB
i dugoci d
AB
boku AB na podstawie
wsprzdnych punktw A, B: X
A
, Y
A
; X
B
, Y
B
obejmuje nastpujce etapy:
1. Obliczenie przyrostw Ax
AB
, Ay
AB
zgodnie z wzorami (8.2).
2. Obliczenie tangensa czwartaka z zalenoci:
tg
AB
AB
AB
y
x
=
A
A
(8.7)
3. Obliczenie wartoci czwartaka na podstawie jego funkcji tangens.
4. Ustalenie numeru wiartki wedug znakw przyrostw (tabela 8.2).
5. Obliczenie azymutu A z zalenoci midzy azymutem a czwartakiem ,
wybranej zgodnie z ustalonym numerem wiartki azymutu (tabela 8.2).
6. Obliczenie dugoci boku d
AB
w oparciu o wzr (8.5).
7. Wykonanie oblicze kontrolnych azymutu i dugoci.
Obliczenia kontrolne azymutu i dugoci polegaj na ich ponownym obliczeniu
w oparciu o wzory kontrolne. Kontrola obliczenia azymutu opiera si na uzyskaniu
azymutu A powikszonego o kt 45 (50
g
).
Na podstawie wzoru na tangens sumy ktw i wzoru (8.4) moemy napisa:
( ) tg
tg tg
tg tg
A
A
A
+ =
+

45
45
1 45
x
y
x
y

1
1

+
=
,
std:
( )
tg A
x y
x y
AB
AB AB
AB AB
+ =
+

45
A A
A A
(8.8)
Kontrola obliczenia azymutu w oparciu o wzr (8.8) polega na podzieleniu sumy
przyrostw przez rnic przyrostw, a nastpnie po odrzuceniu znaku otrzymanego
ilorazu, uzyskamy warto tg , gdzie jest czwartakiem kta (A+45) tj. azymutu
powikszonego o 45.
AB AB
AB AB
y x
y x
A A
A A

+
= tg
Jego obliczenie odbywa si na tej samej zasadzie co obliczenie azymutu A, tzn.
znaki sumy: Ax+Ay oraz rnicy: AxAy, traktujemy tak samo jak podczas obliczenia
wynikowego znaki przyrostw potrzebne do okrelania wiartki azymutu. Naley
zauway, e wiartka kta (A+45) albo pozostaje bez zmian w stosunku do wiartki
azymutu A albo zmienia si na nastpn.
Po kontrolnym obliczeniu kta (A+45), sprawdzamy, czy otrzymalimy t sam
warto, co po bezporednim dodaniu kta 45do wartoci azymutu z obliczenia
wyjciowego. Dokadna zgodno obydwu wynikw wiadczy o poprawnoci rachunku.
W ramach kontroli obliczenia dugoci d
AB
mona okreli dugo boku AB na
podstawie przeksztaconych wzorw (8.6), czyli:
d
x
A
y
A
AB
AB
AB
AB
AB
= =
A A
cos sin
(8.9)
187
Odpowiednikami wzorw (8.9) s podobne wzory z udziaem czwartaka zamiast
azymutu A:
sin

cos

AB AB
AB
y x
d = =
(8.10)
Uwaga: Wykorzystanie wzorw (8.4) i (8.7) podczas programowania
komputerowego stwarza niebezpieczestwo zatrzymania programu, gdy Ax=0 (bd
dzielenia przez zero). Z tego wzgldu naley wtedy korzysta z wzorw: (8.5) i (8.6a),
obliczajc ze wsprzdnych dugo boku, a nastpnie azymut na podstawie funkcji sin A
lub cos A.
W tabeli 8.3 zostay zamieszczone dwa przykady na obliczenie ze wsprzdnych
azymutw (w stopniach i gradach) oraz dugoci bokw.
Tabela 8.3. Obliczenie azymutu i dugoci ze wsprzdnych
L.p
.
Oznaczeni
a
punktw:
kocowy-B
pocztkowy-A
X
B
Y
B
tg =
A
A
y
x
cos
Kontrola
Ax+Ay
X
A
Y
A
Czwartak

sin AxAy A+45 (50

g
)
Oznaczeni
e
boku:
AB
Ax
AB
=
X
B
X
A
Ay
AB
=
Y
B
Y
A
Azymut
A
AB
Odlego
d x y = + A A
2 2
tg =
+

A A
A A
x y
x y
d
x y
= =
A A
cos sin
1 2 3 4 5 6 7 8
1
B
2
708,63
4 541,15
0,364 483
9
0,939 537 4 -980,29 27
g
74
c
89,1
cc
A
4
251,14
3 978,93
22
g
25
c
10,
9
cc
0,342 446 2 -2 104,73 227
g
74
c
89
cc
A - B
-1
542,51
+562,22
177
g
74
c
89
cc
1 641,776 0,465 7557 1 641,776
2
D
3
978,93
12
561,78
0,804 230
1
0,779 258 4 +144,21 611'33,8
C
+562,2
2
13
154,20
3848'26,
2
0,626 702 8 +1 329,05 611'33,8
C - D
+736,6
3
-592,42
32111'33
,8
945,296 0,108 506 1 945,296
Korzystanie ze wzoru (8.8) do kontroli obliczenia azymutu, opiera si na
wczeniej wyliczonych przyrostach, a wic nie daje moliwoci wykrycia bdu ich
obliczenia. Z tego powodu mona zaleci wykonywanie oblicze kontrolnych azymutu
wedug podanego niej wzoru (8.11), stanowicego atw do wyprowadzenia modyfikacj
wzoru (8.8):
( )
( ) ( )
( ) ( )
tg A
X Y X Y
X Y X Y
AB
B B A A
B B A A
+ =
+ +

45
(8.11)
Ze wzoru (8.11) wynika, e rnic sum wsprzdnych tych samych punktw
naley podzieli przez rnic rnic tych wsprzdnych.
Do czsto w prostych zadaniach zawierajcych obliczanie azymutw ze
wsprzdnych wystpuj okrge wartoci ktw np.: 0, 90, 180, 270. jako azymutw
bokw rwnolegych do osi ukadu wsprzdnych. Wskazuj na to wartoci przyrostw, z
188
ktrych jeden jest rwny zero. Rysunek 8.5
przedstawia kwadrat, ktrego pary bokw s
rwnolege do osi x lub y ukadu. Boki 1-2
oraz 3-4 s rwnolege do osi y, tote ich
przyrosty: Ax
1-2
i Ax
3-4
s rwne zero.
Podczas obliczania funkcji tg A dzielnik jest
zerowy, przez co iloraz stanowi symbol
nieokrelony. Mimo, e warto funkcji tg A
nie daje si wyznaczy, to kt A ma ustalon
warto, zalen od znaku drugiego
przyrostu Ay.
Dla Ay>0, A=90, za gdy Ay<0,
A=270. Dla kwadratu przedstawionego na
rys. 8.5 azymuty bokw rwnolegych do osi
y wynosz: A
1-2
= 90, A
3-4
= 270. Boki
rwnolege do osi x (na rys. 8.5 s to boki: 2-3, 4-1) posiadaj przyrosty Ay = 0, a wic
tangensy azymutw tych bokw s te zerowe, natomiast same azymuty mog przyjmowa
wartoci: 0 (A
4-1
) i 180 (A
2-3
). Azymut boku jest rwny zero, gdy Ay=0, za Ax>0,
natomiast wynosi 180, kiedy Ay=0, za przyrost Ax jest ujemny.
Dla boku 1-3, przektnej kwadratu bezwzgldne wartoci przyrostw s rwne,
lecz Ax ma znak minus, za Ay znak plus, a wic azymut, zgodnie z tabel 8.2 znajduje si
w II wiartce. Otrzymamy zatem:
tg =1; = 45; A
1-3
= 180 45 = 135.
Z kolei dla przektnej 2-4, wartoci obu przyrostw s rwne, lecz ujemne, a wic
azymut, zgodnie z tabel 8.2 znajduje si w III wiartce. Otrzymamy zatem:
tg =1; = 45; A
2-4
= 180 + 45 = 225.
8.4. Obliczenie wsprzdnych punktw posikowych
8.4.1. Obliczenie wsprzdnych punktu na prostej
Zadanie obliczenia wsprzdnych punktu poredniego (posikowego) P,
pooonego na prostej AB, polega na wyznaczeniu jego wsprzdnych X
P
,Y
P
na podstawie
znanych wsprzdnych punktw skrajnych odcinka AB: X
A
,Y
A
; X
B
,Y
B
i
pomierzonej odlegoci punktu P od jednego z tych punktw (l
AP
lub l
BP
). Z
zadaniem tym mamy do czynienia bardzo czsto podczas
zagszczania poziomej osnowy pomiarowej, szczeglnie
za wtedy, gdy do zdjcia szczegw sytuacyjnych
wykorzystuje si metod ortogonaln. Z punktw
posikowych na bokach osnowy mog nastpnie wychodzi
boki linii pomiarowych i cigw sytuacyjnych niszych
rzdw. Zagadnienie to zostanie przedstawione szerzej
podczas omawiania osnowy pomiarw sytuacyjnych (ust.
11.2).
189
+x
X
1
=X
2
O
1
2
+y
X
3
=X
4
Y
1
=Y
4
Y
2
=Y
3
4 3
Rys. 8.5. Azymuty bokw i przektnych
+x
+y
X
B
X
P
X
A
Y
P
Y
B
Y
A
K
Ay
AB
A
x
A
B
Ay
AP
A
x
A
P
A
AB
l
AP
B
A
P
K Ay
AP
Rys. 8.6. Wsprzdne punktu na prostej
O
(8.12
)
Z rys. 8.6 i wzorw (8.3) wynikaj zalenoci:
X
P
= X
A
+ Ax
AP
; Y
P
= Y
A
+ Ay
AP
.
Przyrosty: Ax
AP
, Ay
AP
, zgodnie z wzorami (8.6), wynosz:
Ax
AP
=

l
AP
cos A
AP
; Ay
AP
= l
AP
sin A
AP
Azymuty bokw AP i AB s jednakowe, poniewa oba odcinki znajduj si na tej samej
prostej i maj ten sam zwrot, tote mona zapisa:
cos cos cos A A A
x
d
AB AP
AB
AB
= = =
A
oraz
sin sin sin A A A
y
d
AB AP
AB
AB
= = =
A
Funkcje trygonometryczne azymutu boku AB: sin A, cos A obliczone wg wzorw
(8.6

a) nosz nazw wspczynnikw kierunkowych boku AB.
Ostateczne wzory na obliczenie wsprzdnych punktu posikowego P na prostej
AB przyjm posta:
X
P
= X
A
+ l
AP
cos A
Y
P
= Y
A
+ l
AP
sin A
Odlego l
AP
, stanowi tzw. miar biec punktu P. Po jej zmierzeniu naley
kontynuowa wyznaczanie innych miar biecych do dalszych punktw posikowych
i zakoczy pomiar odlegoci na punkcie B, w wyniku czego otrzymujemy miar
kocow, czyli dugo boku AB - d
AB
pomierzon. Miara ta powinna by zgodna z
dugoci d
AB
obliczon, uzyskan ze wsprzdnych wzorem (8.5). Zgodnie z instrukcj
techniczn G-4
*
rnica pomidzy dugoci pomierzon i obliczon, czyli odchyka f
d
, nie
moe przekracza odchyki dopuszczalnej obliczonej ze wzoru:
2 2
max
c d u f
d
+ =
(8.13)
gdzie: u wspczynnik bdw przypadkowych pomiarw liniowych
(wedug instrukcji G-4: u = 0,0059),
d dugo mierzonego boku wyraona w metrach,
c wpyw bdw pooenia punktw nawizania (wg instr. G-4:
c

=

0,10 m).
Jeli otrzymana odchyka f
d
mieci si w odchyce dopuszczalnej, wtedy
poprawiamy wszystkie miary biece znajdujce si na danym boku o poprawk v
obliczon przy zaoeniu, e bd okrelenia miary biecej wzrasta wprost
proporcjonalnie do jej dugoci. Poprawka v
i
i-tej miary biecej l
i
wyniesie wic:
v
f
d
l
i
d
AB
i
=
(8.14)
*
Instrukcja techniczna o symbolu G-4 nosi tytu Pomiary sytuacyjne i wysokociowe.
190
Pomierzona dugo kocowa, bdca miar biec punktu B, otrzyma zatem
poprawk rwn caej odchyce f
d
ze znakiem minus, przez co zostanie doprowadzona do
dugoci d
AB
obliczonej ze wsprzdnych.
Kontrol obliczenia wsprzdnych punktu P moe stanowi rachunek oparty na
zaoeniu, e punktem wyjciowym do obliczenia wsprzdnych punktu poredniego P
jest teraz punkt B. Do obliczenia wykorzystamy zmodyfikowane wzory (8.12) w postaci:
X
P
= X
B
+ l
BP
cos A
BA

Y
P
= Y
B
+ l
BP
sin A
BA
We wzorach tych wystpuje azymut boku odwrotnego A
BA
, ktrego funkcje: cos,
sin rni si od tych samych funkcji azymutu wyjciowego A
AB
tylko przeciwnymi
znakami, wynikajcymi ze zmiany znakw przyrostw Ax
BA
, Ay
BA
w stosunku do
przyrostw boku wyjciowego AB. Potrzebn do oblicze dugo l
BP
otrzymamy jako
rnic:
l
BP
= d
AB
l
AP
Dla wikszej iloci punktw posikowych pooonych na danym boku AB
stosowanie powyszej metody kontroli rachunku moe okaza si zbyt pracochonne, tote
wygodniej jest korzysta ze sposobu sprawdzania oblicze przedstawionego w tabeli 8.6.
Obliczenia zwizane z wyznaczeniem wsprzdnych punktu poredniego na
prostej zostay przedstawione na przykadzie zamieszczonym w tabeli 8.4.
Tabela 8.4. Obliczenie wsprzdnych punktu na prostej
Oznaczenia
punktw
danych
AB
szukanych
Odcite
l
Miara
kocowa
d
AB
pomierzone
Rzdne h Bok osnowy
Przyrosty punktw na
prostej i domiarach
prostoktnych
Wsprzdne
punktw
w
prawo
+
w
lewo

AxAB
Ay
AB
d
AB
obliczone
Odchyki:
fd,
fd max
Wspczynniki
kierunkowe:
cos A=
Ax
d
AB
AB
sin A=
Ay
d
AB
AB
Ax = l cos A
h sin A
Ay = l sin A
+ h cos A
X Y
Oznaczeni
a
punktw
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
p-45 0,00
-40,95
+133,02
-0,294

223

3
+0,955

749

8
-
-
1
542,15
1
891,90
p-45
Ps28

+1
54,2
139,18 - 15,97 + 51,87
1
526,18
1
943,77
Ps28
p-46
+3
139,15
-0,03
0,12
- -
1
501,20
2
024,92
p-46
8.4.2. Obliczenie wsprzdnych punktu na domiarze prostoktnym
Podczas zagszczania poziomej osnowy pomiarowej mona wykorzysta sposb
utworzenia dodatkowego punktu posikowego P (rys. 8.7), znajdujcego si na
prostopadej (domiarze prostoktnym), wytyczonej wgielnic z punktu poredniego P' na
linii pomiarowej AB utworzonej przez punkty A, B o znanych wsprzdnych:
X
A
, Y
A
; X
B
, Y
B
. Do okrelenia wsprzdnych punktu P naley wyznaczy domiary
prostoktne tego punktu tj.: odcit l rwn dugoci odcinka AP' i rzdn h, ktrej
191
warto bezwzgldna
*
jest rwna dugoci odcinka P'P. Punkt posikowy znajdujcy si na
domiarze prostoktnym moe zastpi czsto stosowan w praktyce konstrukcj cigu
wiszcego z pojedynczym bokiem,
nazywanego popularnie bagnetem.
W przeciwiestwie do wyznaczenia punktu
na domiarze prostoktnym, do czego
wystarcza wgielnica, zaoenie takiego
bagnetu wymaga uycia teodolitu,
ktrym musimy zmierzy kt nawizania
cigu wiszcego.
Z trjkta prostoktnego KP'P
(rys. 8.8) wynikaj nastpujce zalenoci:
KP' = Ax
P'P
= h sin A ; KP = + Ay
P'P
= h cos A
Wsprzdne punktu P wynosz:
X
P
= X
A
+ Ax
AP'
+ Ax
P'P
Y
P
= Y
A
+ Ay
AP'
+ Ay
P'P
a ostatecznie:
X
P
=

X
A

+

l

cos A

sin A
(8.15)
Y
P
=

Y
A

+

l

sin A

+

h

cos A
Dwa pierwsze skadniki wzorw (8.15) zwieraj podane wczeniej obliczenie
wsprzdnych punktu P' na prostej. Kolejny czon wzorw stanowi wyznaczenie wzdu
odcinka PP przyrostw wsprzdnych: Ax
PP
, Ay
PP
.
Podstawiajc do wzorw warto rzdnej h, naley uwzgldni jej znak. Rzdna
w prawo otrzymuje znak plus, natomiast rzdna w lewo



znak minus .
Z rys 8.7 wida, e w stosunku do pooenia punktu P domiar prostoktny
skierowany w prawo od linii AB powoduje zmniejszenie wsprzdnej X, za zwikszenie
wsprzdnej Y. Wynika to rwnie std, e linia pomiarowa AB jest osi odcitych
prawoskrtnego ukadu prostoktnego z pocztkiem w punkcie wyjciowym A, natomiast
dodatni kierunek osi rzdnych tego ukadu skierowany jest w prawo. Domiary prostoktne:
l odcita punktu P oraz rzdna h s wsprzdnymi prostoktnymi punktu P w tym
ukadzie (rys. 8.8).
*
W zalenoci od pooenia wzgldem boku AB rzdna h jest take opatrzona znakiem + lub .
192
X
P
A
AB
K
A
x
P
'
P
A
AB
l
Rys. 8.7. Punkt na domiarze prostoktnym
X
B
X
A
Y
A
Y
B
h(+)
Y
P'
A
B
P
P'
Ay
P'P
Y
P
X
P
O
Ay
AP'
+x
+y
Rys. 8.8 Szkic do zadania z obliczania wsprzdnych punktw na domiarze prostoktnym
+
54 55
54A 22,4
7
2
6
5
,
3
2
1
2
1
,
1
4
0
,
0
0
1
6
,
3
9
X=1205,
93
Y=2359,
X=1111,
95
Y=2607,
+l
Podobnie jak podczas obliczania wsprzdnych punktu na prostej kontrol
rachunku moe stanowi powtrne obliczenie wsprzdnych punktu P po zmianie
kierunku obliczenia na odwrotny.
Tabela 8.5. Obliczenie wsprzdnych punktu na domiarze prostoktnym
Oznaczenia
punktw
danyc
h
AB
szukan
ych
Odcit
e l
Miara
kocowa

d
AB
pomierzone
Rzdne h Bok osnowy
Przyrosty
odcinkw
Wsprzdne
punktw
w
prawo
+
w
lewo

Ax
AB
AyAB
dAB
obliczone
Odchyki:
fd,
fd max
Wspczynniki
kierunkowe:
cos A=
Ax
d
AB
AB
sin A=
Ay
d
AB
AB
Ax = l cos
A -h sin A
Ay = l sin A
+ h cos A
X Y
Ozn
acze
nia
punk
tow
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
54 0,00
-93,9
8
+248,
16
-0,354 160
4
+0,935
182 4
-42,91
+15,33
+113,31
+5,80
1205,93 2359,20 54
54A

+2
121,1
4
-16,39
265,
36
1178,35 2478,31 54A
55
+
4
265,32
-0,04
0,14
1111,95 2607,36 55
55 0,00
KONTROLA
+93,
98
-248,1
6
+0,354
160 4
-0,935 182
4
+51,07
+15,33
-134,85
+5,80
1111,95 2607,36 55
54A 144,20
+16,3
9
265,
36
1178,35
2478,31 54A
54 265,36 1205,93 2359,20 54
Obliczenia wynikowe i kontrolne zostay wykonane w tabeli 8.5 na przykadzie,
ktrego dane wyjciowe zapisano na szkicu (rys. 8.9).
Przy duej iloci punktw posikowych, zwizanych poprzez domiary z danym
bokiem osnowy, podany wyej sposb obliczania ich wsprzdnych i kontroli rachunku
jest zanadto pracochonny. Podobnie jak ma to miejsce podczas obliczania cigu
poligonowego, wystpujce we wzorach: (8.12) i (8.15) przyrosty liczone wzgldem
punktu wyjciowego A, mona w obu rodzajach zada zastpi przyrostami obliczanymi
midzy ssiednimi punktami. Ich obliczenie dotyczy zarwno domiarw prostoktnych l, h
, jak i wsprzdnych X, Y i wykonywane jest na zasadzie: wsprzdna punktu nastpnego
N minus wsprzdna punktu poprzedniego P. Wzory (8.15) przyjm wtedy posta:
Ax
P-N
= Al
P-N
cos A Ah
P-N
sin A
(8.16)
Ay
P-N
= Al
P-N
sin A + Ah
P-N
cos A
Na rys. 8.9 i w tabeli 8.6 przedstawiono dane i przykad obliczenia wsprzdnych
punktw posikowych w oparciu o wzory (8.16).
193
Tabela 8.6. Obliczenie wsprzdnych punktw posikowych
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a

p
u
n
k
t
o
w
Domiary
prostoktne
Przyrosty domiarw Bok osnowy
Przyrosty
wsprzdnych
Wsprzdne
punktw
Odcita
l
Rzdna
h

odcitej
Al

rzdnej
Ah

AxAB
Ay
AB
dAB obl.
f
d
, f
d max
Wspczynnik
i kierunkowe
cos A
sin A
Ax=
Alcos A
Ahsin A

Ay=
Alsin A
+Ahcos
A

X Y
Oz
na
cz
en
ia
pu
nk
to
w
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
5
4
1
0,00
0,0
0
4950,1
2
7251,
84
541
1
-
1
34,7
5
0,0
0
4952,7
7
7217,
20
1
2

-2
47,9
3

15,
68
4938,1
4
7202,
87
2
3
-
2
47,9
3

22,
47
4931,3
7
7202,
35
3
4
-
3
78,1
2
+
23,
94
4979,9
6
7175,
80
4
5

-4
124,
56
+
12,
40
4972,0
0
7128,
62
5
5
4
2

-6
187,
50
0,0
0
SUM
Y:
187,
44
0,0
0
+
14,3
2

186,
89
4964,4
4
7064,
95
542
194
5
1
541
542
4
3
2
15,6
22,47
1
8
7
,
5
0
1
2
4
,
5
6
7
8
,
1
2
1
2
,
4
0
4
7
,
9
3
0
,
0
0
3
4
,
7
5
Rys. 8.9. Szkic do zadania z obliczania wsprzdnych grupy punktw
posikowych
2
3
,
9
4
Nietrudno udowodni, e tak obliczane przyrosty domiarw prostoktnych l, h
i wsprzdnych X, Y musz spenia niej zestawione warunki, ktre mona wykorzysta
do kontroli oblicze
*
: [Al] = d
AB
; [Ah] = 0 ; [Ax] = Ax
AB
; [Ay] = Ay
AB
.
Warto zwrci uwag, e zadanie obliczania wsprzdnych punktw na
domiarach prostoktnych jest tosame z najprostszym przypadkiem transformacji
wsprzdnych przy dwch punktach dostosowania, czyli przeliczania wsprzdnych z
jednego ukadu, zwanego ukadem pierwotnym, na inny ukad, zwany wtrnym. Rol
ukadu pierwotnego peni ukad wsprzdnych l, h linii pomiarowej, natomiast ukadem
wtrnym jest ukad OXY. Punkty A, B speniaj rol punktw dostosowania, ktrych
wsprzdne s znane w obydwu ukadach, za azymut A
AB
jest odpowiednikiem kta
skrcenia ukadu pierwotnego w stosunku do ukadu wtrnego. Wsprzdne punktu A: X
A
,
Y
A
s wsprzdnymi pocztku ukadu pierwotnego w ukadzie wtrnym.
8.5. Obliczenie wsprzdnych punktu zdjtego metod biegunow
Wyznaczenie metod biegunow pooenia sytuacyjnego punktu P wzgldem boku
AB osnowy pomiarowej polega na wyznaczeniu domiarw biegunowych: kta poziomego
BAP

=

o i odlegoci poziomej AP = d
AP
. Kt o jest liczony w prawo od boku osnowy AB
do linii celowania AP (rys. 8.10).
Etapami rozwizania tego zadania s:
1) obliczenie azymutu boku AB ze wsprzdnych,
2) okrelenie azymutu boku AP: A
AP
= A
AB
+ o lub A
AP
= A
BA
+o 200
g
3) obliczenie przyrostw boku AP: Ax
AP
= d
AP
cos A
AP
; Ay
AP
= d
AP
sin A
AP
4) obliczenie wsprzdnych punktu P: X
P
= X
A
+ Ax
AP
; Y
P
= Y
A
+ Ay
AP
Przykad:
Obliczy wsprzdne punktu P dla nastpujcych danych:
X
A
=

Y
A

=

1000,00 m; X
B
=

501,11 m, Y
B
= 645,12 m

;

o = 302
g
54
c
69
cc
; d
AP
=

135,78 m.
Rozwizanie:
tg A
AB
=(354,88)

:

(498,89) = + 0,711339 2 ;
AB
=

A
BA
=

39
g
36
c
19
cc
; A
AB
=

239
g
36
c
19
cc
.
Dalsze etapy obliczenia (od 2 do 4) zamieszczono w tabeli 8.7.
*
Nawias kwadratowy [ ] otaczajcy symbol oznacza w geodezji znak sumy i jest odpowiednikiem znaku E.
195
A
AB
A
B
P
o
Rys. 8.10. Domiary biegunowe: o,d okrelajce pooenie punktu P
N
Rys. 8.11. Kt jako rnica
azymutw ramion
A
CP
A
CL
|
C
L
P
Tabela 8.7. Obliczenie wsprzdnych punktu zdjtego metod biegunow
Pu
nkt
Kt
poziomy
g c cc
Azymut
g c cc
Dugo
boku d
Przyrosty Wsprzdne
Ax Ay X Y
Pun
kt
B 501,11 645,12 B
A 302 54 69 1 000,00 1 000,00 A
P 916,93 1107,41 P
8.6. Obliczenie kta ze wsprzdnych
Zadanie obliczenia wartoci kta | na podstawie wsprzdnych trzech punktw:
C wierzchoka kta, L punktu na lewym ramieniu, P punktu na prawym ramieniu,
sprowadza si do obliczenia azymutw obu ramion kta, czyli odcinkw CL i CP
(rys. 8.11) oraz wyznaczeniu ich rnicy:
| = A
CP
A
CL
(8.17)
Jeli obliczona w ten sposb rnica jest ujemna,
wwczas, to naley do niej doda warto kta penego
(360 lub 400
g
). Zalet powyszego sposobu obliczenia jest
przejrzysto rachunku i mniejsze prawdopodobiestwo
pomyek ni przy korzystaniu ze sposobu wyraonego
wzorem (8.18), natomiast wad sposobu jest konieczno
dwukrotnego wykonania oblicze azymutw ze
wsprzdnych (wraz z kontrol).
Drugi sposb obliczenia kta | ze wsprzdnych
punktw: C, L, P polega na wykorzystaniu niej
wyprowadzonego wzoru (8.18).
Zgodnie z zalenoci (8.17) tangens kta | wyniesie:
( )
tg tg 1
tg tg
tg tg
CL CP
CL CP
CL CP
A A
A A
A A
+

= = |
przy czym:
CP
CP
CP
CP
CL
CL
x
y
A
x
y
A
A
A
A
A
= = tg ; tg
Po podstawieniu powyszych wzorw na tg A
CL
i tg A
CP
do wzoru na tg | otrzymamy:
tg | =

+
=

A
A
A
A
A
A
A
A
A A A A
A A
A A A A
A A
y
x
y
x
y
x
y
x
x y y x
x x
x x y y
x x
CP
CP
CL
CL
CP
CP
CL
CL
CL CP CL CP
CL CP
CL CP CL CP
CL CP
1
Po dokonaniu przeksztace tg | zostanie wyraony wzorem:
196
tg | =

+
A A A A
A A A A
x y x y
x x y y
CL CP CP CL
CL CP CL CP
(8.18)
Znaczne uproszczenie zapisu wzoru (8.18) na obliczenie kta ze wsprzdnych
uzyskamy, stosujc omwione w ust. 8.10 symbole rachunkowe S. Hausbrandta.
Zalet tego sposobu jest obliczenie funkcji tg |, a nastpnie kta | bezporednio
z przyrostw wsprzdnych, bez potrzeby okrelania wartoci azymutw obu ramion,
natomiast wad jest konieczno ustalenia wiartki kta w celu prawidowego obliczenia
wartoci kta, ktra moe mieci si w przedziale od 0 do 360.
Podobnie jak podczas obliczania azymutu ze wsprzdnych mona przy tym
korzysta z porednictwa czwartaka , traktujc znaki licznika i mianownika uamka we
wzorze (8.18) tak samo jak poprzednio znaki przyrostw wsprzdnych.
Przykad:
Obliczy w mierze stopniowej kt | ze wsprzdnych punktw: 21, 22, Ps 13.
Ax
CL
= +250,00 m ; Ay
CL
= 500,00 m ; Ax
CP
= 450,00 m;
Ay
CP
= 600 m.
I sposb:
A
CL
= arc

tg (-2)= 29633'54,2 ; A
CP
= arctg
4
3
= 23307'48,4
Kontrola obliczenia azymutw:
tg (A
CL
+ 45) =
+
=
250
750
1
3
, A
CL
+ 45=34133'54,2 ;
tg (A
CP
+ 45) =
+
=
1050
150
7
A
CP
+ 45=27807'48,4

.
| = 23307'48,4 29633'54,2

+

360 = 296 33 ' 54,2
II sposb:
tg | =
+
+ +
=

+
=
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
250 600 450 500
250 450 500 600
375000
187500
2
(kt w IV w.)
= arctg 2 = 6326'05,8 ; | = 360

= 296 33 ' 54,2
8.7. Obliczenie wsprzdnych punktw przecicia si boku osnowy z ramk
sekcyjn arkusza mapy
Mapa zasadnicza, bdca podstawowym opracowaniem kartograficznym, oraz
wikszo map topograficznych do celw gospodarczych jest sporzdzana w podziale
sekcyjnym, prostoktnym. Pojedynczy arkusz mapy zasadniczej formatu A1 (594841
mm), zwany sekcj mapy, zawiera w sobie prostokt ramki sekcyjnej o wymiarach
500800 mm, ograniczajcej rysunek treci danego arkusza mapy. Rysunek mapy zawarty
wewntrz ramki sekcji biecej jest kontynuowany na sekcjach przylegych, bez powtrze
przedstawianych obiektw oraz luk midzy nimi. Pionowe ramki sekcyjne s rwnolege
do osi x ukadu wsprzdnych prostoktnych, natomiast ramki poziome zachowuj
rwnolego do osi y ukadu.
Podczas sporzdzania mapy naley w pierwszej kolejnoci nanie osnow
geodezyjn, a nastpnie sytuacj i rzeb terenu. Nanoszenie tych elementw na arkusz
nazywa si kartowaniem pierworysu mapy. Pierworys mapy (orygina mapy) jest to
pierwszy jej rysunek wykonany na podstawie wynikw bezporednich pomiarw w terenie.
Oprcz ramki sekcyjnej kolejnym elementem ukadu wsprzdnych na mapie
zasadniczej jest siatka kwadratw znajdujca si wewntrz ramki. Jeden kwadrat siatki ma
197
21
22
Ps
13
|
Szkic kta |
Punkt X Y 21(L)
1000,0010 00,00 22(C)
750 ,001 500,00 Ps
13(P) 300,009 00,00
wymiary 100100 mm, a wic ramka zawiera w sobie 40 (58) kwadratw. Wartoci
wsprzdnych poszczeglnych punktw przeci linii siatki mona okreli na podstawie
skali mapy, oznaczenia (goda) kadej sekcji oraz opisu na kadym arkuszu jednego
punktu, ktrym jest zwykle lewy, dolny naronik ramki sekcyjnej. Poszczeglne punkty
osnowy poziomej s nanoszone na arkusze ze wsprzdnych, za po poczeniu na mapie
liniami prostymi ssiednich punktw osnowy uzyskujemy pooenie bokw osnowy,
z ktrych w nastpnym etapie wykonania pierworysu jest prowadzone kartowanie
szczegw sytuacyjnych.
Czsto zdarza si, e bok osnowy przecina jedn lub nawet dwie ramki sekcyjne
(rys. 8.12), tote aby moliwe byo wykrelenie na arkuszu mapy linii tego boku, naley
obliczy wsprzdne punktu jego przecicia z ramk, a nastpnie nanie jego pooenie
na ramce. Z podobiestwa trjktw ABB, ANN, AMM, widocznych na rys. 8.12,
wynikaj zwizki:
tg A
y
x
y
x
y
x
AB
AB
AB
AM
AM
AN
AN
= = =
A
A
A
A
A
A
(8.19)
Punkty przecicia M lub N z racji pooenia na ramce posiadaj zawsze jedn
wsprzdn znan, rwn staej odlegoci danej ramki od jednej z osi ukadu. Dla
wszystkich punktw lecych na ramce poziomej, rwnolegej do osi y, jest to warto X
R
,
natomiast dla punktw ramki pionowej, rwnolegej do osi x, sta i znan wsprzdn jest
Y
R
. Mona wic zapisa: X
M
=X
R
oraz Y
N
=Y
R
. Po wprowadzeniu tych oznacze do wzoru
(8.19) i prostych przeksztaceniach otrzymamy:
Ay
AM
= tg A
AB
(X
R
X
A
) oraz Ax
AN
= ( )
1
tg A
Y Y
AB
R A

Ostateczny wzr dla przecicia z ramk poziom przybierze posta:
Y
M
= Y
A
+ (X
R
X
A
) tg A
AB
(8.20)
Szukana wsprzdna X
N
dla punktu przecicia boku AB z ramk pionow wyniesie:
X
N
= X
A
+ (Y
R
Y
A
) ctg A
AB
(8.21)
198
+y
+x
prostokt ramki sekcyjnej
M
A
B
N
A
x
A
M
Ay
AM
Ay
AB
X
R
=X
M
Y
R
=Y
N
A
x
A
B
A
x
A
N
Y
M
Y
A
X
N
X
A
Y
B
X
B
Rys. 8.12. Punkty przecicia z ramk sekcyjn
Ay
AN
B M N
A
D
C B
P
Rys. 8.13. Przecicie prostych
Wystpujce we wzorach (8.20) i (8.21) funkcje: tg A
AB
oraz ctg A
AB
obliczymy
z przyrostw boku AB:
AB
AB
AB
x
y
A
A
A
= tg
;
AB
AB
AB
y
x
A
A
A
= ctg
Kontrola naniesienia punktu przecicia boku osnowy z ramk sekcyjn polega na
graficznym sprawdzeniu odlegoci odcinkw AM lub AN wyliczonych uprzednio ze
wsprzdnych.
Przykad: Obliczy wsprzdne punktw M, N przecicia boku 14 15 z obiema
ramkami sekcyjnymi.
Ax
14-15
= +210,00 ; Ay
14-15
=+110,00 ; tg A = 0,523

809

5 ;ctg A = 1,909

090

9
Y
M
= 4900 + (4000 3800) 0,5238095 = 5 004,76 m
X
N
= 3800 + (5000 4900) 1,9090909 = 3 990,91 m
8.8. Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia si dwu prostych
Zagadnienie wymienione w powyszym nagwku wystpuje czsto przy
geodezyjnym opracowaniu inwestycji lub planw zagospodarowania przestrzennego.
Prostymi, dla ktrych poszukiwane s punkty przecicia, bywaj: osie drg, ulic, budowli,
linie obrysw budynkw, granice dziaek itp. Proste te s najczciej zadane przez dwa
punkty o znanych wsprzdnych.
Na rys. 8.13 widoczne s dwie proste: AB i CD,
przecinajce si w punkcie P, wsplnym dla obydwu
prostych. Punkty: A, B, C, D maj znane wsprzdne: X,
Y.
I sposb:
Na podstawie wzoru (8.4) moemy zapisa
rwnania prostych:
Dla prostej 1 (AB):
tg A
Y Y
X X
Y Y
X X
Y Y
X X
AB
B A
B A
P A
P A
B P
B P
= =

(8.22)
Dla prostej 2 (CD):
tg A
Y Y
X X
Y Y
X X
Y Y
X X
CD
D C
D C
P C
P C
D P
D P
= =

(8.22 a)
Funkcje tg A
AB
= oraz tg A
CD
= nazywamy wspczynnikami kierunkowymi
prostych. Z przeksztace rwna (8.22) i (8.22 a) mona uzyska cztery zwizki na
okrelenie wsprzdnej Y
P
, wyraone w oparciu o wielkoci znane i niewiadom X
P
:
199
Punkt X Y 143800, 00
4900,00 154010, 005010, 00
N
M
X
R
=4000,00
Y
R
=
5
0
0
0
,
0
0
14
15
Y
P
= Y
A
+ (X
P
X
A
) ; Y
P
= Y
C
+ (X
P
X
C
) (8.23)
oraz
Y
P
= Y
B
+ (X
P
X
B
) ; Y
P
= Y
D
+ (X
P
X
D
) (8.23

a)
Po zrwnaniu stronami pierwszej pary rwna i wyliczeniu X
P
otrzymamy:
X
Y Y X X
P
C A A C
=
+

(8.24)
Analogiczne czynnoci wykonane na drugiej parze rwna (8.23a) dostarczaj
wzoru:
X
Y Y X X
P
D B B D
=
+

(8.24

a)
Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia si dwch prostych w oparciu
o powysze zalenoci rozpoczynamy od obliczenia wspczynnikw kierunkowych
prostych AB, CD: , , po czym obliczamy wsprzdn X
P
za pomoc wzoru (8.24) i
kontrolujemy poprawno obliczenia korzystajc z drugiego wzoru (8.24 a).
Wsprzdn Y
P
obliczamy i kontrolujemy za pomoc jednej z par wzorw (8.23)
lub (8.23

a), wstawiajc do nich wyliczon wczeniej warto X
P
.
II sposb:
Wychodzc ze wzorw: (8.22) i (8.22 a) moemy take zapisa zwizki:
Y
P
X
P
= Y
A
X
A

Y
P
X
P
= Y
C
X
C
Wyraenia wystpujce po prawych stronach powyszych rwna zawieraj znane
wielkoci, tote przyjmiemy dla nich oznaczenia:
Y
A
X
A
= c
1
(8.25)
Y
C
X
C
= c
2
Po wprowadzeniu tych oznacze zapisany uprzednio ukad dwch rwna (8.25)
o niewiadomych X
P
, Y
P
przyjmie wic posta:
Y
P
X
P
= c
1
Y
P
X
P
= c
2
Po odjciu powyszych rwna stronami dostaniemy zaleno na wsprzdn
X
P
, za po jej podstawieniu do pierwszego rwnania wsprzdn Y
P
.

=
1 2
c c
X
P
(8.26)

=
1 2
c c
Y
P
III sposb:
Podczas obliczania wikszej iloci przeci wygodniej jest posugiwa si
znanymi z geometrii analitycznej, oglnymi rwnaniami prostych w postaci:
200
dla prostej 1 (AB): a
1
X + b
1
Y + c
1
= 0 (8.27)
dla prostej 2 (CD): a
2
X + b
2
Y + c
2
= 0 (8.27

a)
Rwnania prostych (8.22) i (8.22

a) przechodzcych przez dwa znane punkty
mona zapisa w postaci wyznacznikowej:
0 =

AB AB
A P A P
x y
X X Y Y
A A
(8.28)
0 =

CD CD
C P C P
x y
X X Y Y
A A
(8.28

a)
Przejcie do oglnych rwna prostych 1, 2 uzyskamy po czciowym
rozwiniciu powyszych wyznacznikw:
Y x X y
Y X
y x
Y x X y
Y X
y x
P AB P AB
A A
AB AB
P CD P CD
C C
CD
CD
+

= +

= A A
A A
A A
A A
0 0 oraz
Wynikaj std wzory na wspczynniki oglnych rwna (8.27), (8.27a) obu prostych:
a
1
= Ay
AB
; b
1
= + Ax
AB
; c
1
=
Y X
y x
A A
AB AB
A A
(8.29)
a
2
= Ay
CD
; b
2
= + Ax
CD
; c
2 =
Y X
y x
C C
CD CD
A A
(8.29

a)
Wsprzdne punktu P obliczymy po rozwizaniu ukadu rwna (8.27), (8.27a)
np. metod przeciwnych wspczynnikw. Wzory na niewiadome: X
P
, Y
P
w postaci
algebraicznej i wyznacznikowej przyjm posta:
2 2
1 1
2 2
1 1
1 2 2 1
2 1 1 2
2 2
1 1
2 2
1 1
1 2 2 1
1 2 2 1
; (8.30)
b a
b a
c a
c a
b a b a
c a c a
Y
b a
b a
c b
c b
b a b a
c b c b
X
P P
=


= + =


=
(8.30

a)
Kontrola obliczenia wsprzdnych punktu przecicia si dwch prostych polega
na podstawieniu obliczonych wartoci: X
P
, Y
P
do rwna (8.27), (8.27

a) lub (8.28),
(8.28

a) i sprawdzeniu ich spenienia, czyli zerowania si pary rwna algebraicznych lub
obu wyznacznikw. Rozbienoci od zera dla poprawnych wynikw s zwizane z
dokadnoci obliczenia wsprzdnych punktu P. Jeli wynik zaokrglono do 0,01 m,
wtedy rozbienoci zerowania rwna s rzdu 1 m
2
, za przy zaokrgleniach do 0,001 m
odchyki od zera nie przekraczaj na og 0,1 m
2
.
Zalet opisanego wyej sposobu obliczenia jest uzyskiwanie obydwu
niewiadomych X
P
, Y
P
niezalenie od siebie, a nie jak w sposobie I niewiadomej Y
P
za
porednictwem niewiadomej X
P
, obarczonej bdem zaokrglenia wyniku.
201
IV sposb:
Zadanie obliczenia wsprzdnych punktu
przecicia si dwu prostych mona rozwiza w wyniku
zastosowania konstrukcji ktowego wcicia w przd
(rys. 8.14). W tym celu ze wsprzdnych punktw: A,
B, C, D naley obliczy przynajmniej jedn par ktw:
1,

2; 3,

4; 5,

6 lub 7,

8. Kada z nich umoliwia
wykonanie obliczenia zadania pojedynczego wcicia w
przd, ktrego rozwizanie (patrz ust. 8.11.1) dostarcza
wsprzdnych punktu P. Dla kontroli rachunku wskazane jest obliczenie dwch wci,
ktrych wyniki kocowe powinny by jednakowe.
Przykad:
Obliczy wsprzdne punktu 32 powstaego na przeciciu si prostych 121-122 i 45-46.
I sposb:
1. Obliczenie przyrostw:
Ax
45-46
= +50,00 ; Ay
45-46
= +959,60 ; Ax
121-122
= -200,00 ; Ay
121-122
= +859,60
2. Obliczenie wspczynnikw kierunkowych: , :
=
+
+
=
959 60
50 00
19 192
,
,
,
000 ;
= =
+

859 60
200 00
4 298
,
,
,
000
3. Obliczenie X
32
i kontrola obliczenia:
X
32
59 60 19 192 3000 4 298 3100
23 49
= =
+ + , , ,
,
3015,76
0
; X
32
159 60 19 192 3050 4 298 2900
23 49
= =
+ + , , ,
,
3015,76
0

4.
Obliczenie Y
32
i kontrola obliczenia:
Y
32
= 3000 + 19,192(3015,76 3000) = 3302,46
6
;
Y
32
= 2940,40 4,298(3015,76 3100) = 3302,46
4

II sposb:
12. Jak w poprzednim sposobie obliczenia.
3. Obliczenie wspczynnikw c
1
, c
2
na podstawie wzorw (8.25):
c
1
=Y
A
X
A
= 3000,00 19,1923000,00 = 54576,00
c
2
=Y
C
X
C
= 2940,40 + 4,2983100,00 = +16264,20
4. Obliczenie wsprzdnych punktu 32 w oparciu o wzory (8.26):

=
1 2
32
c c
X
=
49 , 23
2 , 70840
= 3015,76
0
;

=
1 2
32
c c
Y
=
49 , 23
8784 , 77574
= 3302,46
4
III sposb:
1. Obliczenie wspczynnikw rwna prostych:
202
Punkt X Y 45 (A)
3000,003 000,00 46
(B)3 050,00395 9,60
121 (C)3100, 00
2940,40 122 (D)
2900,003 800,00
12
1
12
2
45
46
32
Rys. 8.14. Kty wci w przd
A
D
C B
P
1 2
4
3
6 5
7
8
a
1
= -959,60 ; b
1
= +50,00 ;
50 60 , 959
3000 3000
1
+ +

= c = 2

728

800
a
2
= -859,60 ; b
2
= -200,00 ; c
2
=

+
294040 3100
859 60 200
,
,
= 3

252

840
2. Obliczenie niewiadomych:
X
32
=
708 402 000
234 900
= 3015,76
0
m ; Y
32
=
775 748 784
234 900
= 3302,46
4
m
3. Kontrola:
+ +
+ +
302 464 15 760
959 60 50
, ,
,
= -0,096 m
2
~ 0 ;
+
+
362 064 84 240
859 60 200
, ,
,
= -0,096 m
2
~ 0
8.9. Obliczanie cigw sytuacyjnych
8.9.1. Poligonizacja jako metoda zakadania osnw poziomych
Cig poligonowy jest wielobokiem otwartym lub zamknitym, w ktrym zostay
pomierzone kty wierzchokowe i dugoci bokw. Mog one wystpowa pojedynczo lub
tworzy sieci poligonowe. Cigi poligonowe pod wzgldem ksztatu wielobokw dziel si
na cigi zamknite i otwarte.
Sie poligonowa stanowi zesp powizanych z sob cigw poligonowych
czcych si w tzw. punktach wzowych, czyli punktach wsplnych dla kilku cigw,
w ktrych schodz si co najmniej trzy rwnorzdne cigi poligonowe.
Cigi sytuacyjne s cigami poligonowymi speniajcymi wymagania
dokadnociowe przewidziane dla poziomej osnowy pomiarowej.
Poligonizacja stanowi metod i technologi zakadania osnowy poziomej, ktrej
punkty zwane punktami poligonowymi, s wierzchokami wielobokw zamknitych lub
otwartych, w ktrych mierzy si kty i dugoci bokw. Wyniki tych pomiarw oraz znane
wsprzdne punktw nawizania cigw lub sieci poligonowych umoliwiaj okrelenie
wsprzdnych X, Y punktw poligonowych.
Dawniej w zalenoci od dugoci bokw i cigw oraz dokadnoci pomiaru
rozrniano: poligonizacj techniczn i precyzyjn. Obecnie po wprowadzeniu jednolitej
klasyfikacji osnowy poziomej tego podziau ju si nie uywa. Poligonizacja precyzyjna,
zastpujca niegdy triangulacj niszych rzdw, bya gwnie wykorzystywana do
realizowania dokadniejszych sieci osnw szczegowych. Od poligonizacji technicznej
rnia si wysok dokadnoci pomiaru ktw i dugoci, wyduonymi bokami
poligonowymi oraz obliczeniem wsprzdnych punktw poligonowych na drodze
wyrwnania cisego.
Poligonizacja techniczna jest stosowana dla niszej klasy osnowy szczegowej
i osnowy pomiarowej. Do obliczania wsprzdnych punktw cigw sytuacyjnych mona
wykorzystywa omwione dalej metody przyblione.
203
8.9.2. Obliczenie cigw otwartych, wiszcych
W cigu poligonowym, otwartym
wyznaczane punkty poligonowe s jednostronnie
lub obustronnie poczone z punktami nawizania
za porednictwem elementw nawizujcych:
bokw i ktw nawizania.
Bok nawizania (rys. 8.15) jest
odcinkiem zawartym pomidzy punktem
nawizania danego cigu a najbliszym punktem
poligonowym, za kt nawizania (rys. 8.15) jest
ktem mierzonym na bliszym punkcie
nawizania. Jego jedno rami stanowi bok
nawizania, za drugie rami tzw. bok
kierunkowy (orientacyjny) utworzony przez punkt nawizania (wierzchoek tego kta)
i ssiedni punkt osnowy wyszej klasy lub rzdu w stosunku do danego cigu
poligonowego.
Nawizanie cigu poligonowego zawierajce obydwa elementy nawizujce nosi
nazw nawizania penego. Jako obowizujc regu naley dla cigw otwartych przyj
pene nawizanie obustronne, tzn. wymienione pary elementw nawizujcych powinny
znajdowa si po obu stronach cigu. W trudnych warunkach terenowych dopuszcza si
jednak w ramach osnowy pomiarowej zakadanie cigw otwartych, nawizanych
jednostronnie (jednopunktowo), zwanych take cigami wiszcymi (rys. 8.15). Cig
wiszcy nie zapewnia kontroli pomiaru ani oblicze, poniewa nie zawiera obserwacji
nadliczbowych. Z tego powodu ilo punktw i bokw tego cigu (cznie z bokiem
nawizania) nie moe by wiksza od dwch.
W zalenoci od pooenia ktw wierzchokowych po okrelonej stronie cigu
i przyjtego kierunku obliczenia, wyrniamy w cigach poligonowych kty
wierzchokowe: lewe o i prawe |. Zakadajc, e dla cigu przedstawionego na rys. 8.15
bdziemy prowadzi obliczenie w kierunku zgodnym z nastpstwem punktw: B, 1, 2,
wtedy zaznaczone kty wystpuj po lewej stronie cigu, a wic s ktami lewymi.
Obliczenie cigu wiszcego ma przebieg podobny do obliczania wsprzdnych
punktu zdjtego metod biegunow. Kolejno czynnoci rachunkowych jest nastpujca:
1. Obliczenie azymutu boku AB ze wsprzdnych (z kontrol).
2. Obliczenie azymutw bokw: B-1, 1-2.
Z rysunku 8.16 wynika, e:
A
n
= A
p
o oraz o = 180 o ,
std dla ktw lewych azymuty bokw oblicza
si wedug formuy:
A
n
= A
p
+ o 180 (8.31)
Jest to wzr na obliczenie azymutu boku
nastpnego A
n
na podstawie azymutu boku
poprzedniego A
p
i kta lewego o zawartego
midzy tymi bokami. Kt prawy | jest
dopenieniem kta lewego do 360, czyli: o = 360

|, tote po podstawieniu tej
204
B
180
1
A
p
A
n
A
p
o=A
p
-A
n
|
o
Rys. 8.16. Okrelenie azymutu A
n
A
A
B d
B-1
bok
nawizania
kt
nawizania
(lewy)
o
B
kierunek obliczenia
Rys. 8.15. Cig poligonowy, wiszcy
bok
kierunkowy
AB
1
2
o
1
bok
poligonowy
punkt nawizania cigu
punkt
kt
wierzchokowy
punkt
kierunkowy
zalenoci za o, otrzymamy wzr na obliczenie azymutw na podstawie ktw
prawych:
A
n
= A
p
+ 180 | (8.32)
3. Obliczy przyrosty bokw B-1 i B-2 na podstawie wzorw (8.6):
Ax = d cos A ; Ay

= d sin A
4. Przeprowadzi kontrol obliczenia przyrostw.
Obliczone przyrosty Ax ,Ay naley sprawdzi za pomoc jednego z wielu moliwych do
zastosowania sposobw. Jednym z nich jest ponowne obliczenie przyrostw w oparciu
o wzory kontrolne:
Ax = S + C
(8.33)
Ay= S C
przy czym:
S = ( )
d
A
2
45 + sin oraz C = ( )
d
A
2
45 + cos
(8.34)
Uzasadnienie powyszych wzorw jest nastpujce:
sin (A + 45) =
2
2
sin A +
2
2
cos A oraz cos (A + 45) =
2
2
cos A
2
2
sin A
Po dodaniu i odjciu tych rwna stronami otrzymamy:
sin (A

+

45)

+

cos (A

+

45) = 2 cos A oraz sin (A

+

45)

cos (A

+

45)

= 2 sin A ,
Po obustronnym pomnoeniu obydwu powyszych rwna przez
2
d
uzyskamy wzory
na przyrosty:
d
2
sin (A + 45) +
d
2
cos (A + 45) = dcos A = Ax
oraz
d
2
sin (A + 45)
d
2
cos (A + 45) = dsin A = Ay,
Po wprowadzeniu do powyszych zwizkw wielkoci S, C wyraonych wzorami
(8.34), dostaniemy wzory (8.33).
5. Obliczy wsprzdne X
N
, Y
N
punktw nastpnych na podstawie wsprzdnych
X
P
, Y
P
punktw poprzednich i przyrostw midzy tymi punktami wg wzorw
(8.3):
X
N
= X
P
+ Ax
P-N
; Y
N
= Y
P
+ Ay
P-N
Przykadowe obliczenie cigu wiszcego, przedstawionego rys. 8.15
zamieszczono w tabeli 8.8.
Przykad: Obliczy wsprzdne punktw 1, 2 cigu wiszcego, nawizanego do
punktu B, na podstawie nastpujcych danych:
X
A
= Y
A
= 1000,00 m ; X
B
= 850,30 m, Y
B
= 1250,40 m;
205
d
B-1 d
1-2
d
2
-
3 d
3-C
kierunek
obliczenia
1
3
2
A
D
B
C
o
B
o
1
o
2
o
3
o
C
Rys. 8.17. Cig poligonowy otwarty, obustronnie nawizany
o
B
= 149,2857
g
, o
1
= 230,1420
g
; d
B-1
= 121,50 m , d
1-2
= 204,12 m.
Tabela 8.8. Obliczenie cigu sytuacyjnego wiszcego
Ozna
czeni
a
punkt
ow
Kty
poziome
o - lewe, | - prawe
g c cc
Azymuty
A
g c
cc
Dugoci
bokw
d
Przyrosty Kontrola przyrostw Wsprzdne
Ax Ay
d
2
A+50
g
S
C
Ax=S+C
Ay=SC
X Y
Ozna
czeni
a
punkt
ow
Uwagi
szkice
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
A 1000,00
1000,0
0
A
B 149
2
8
5
7
850,30
1250,4
0
B
1 230
1
4
2
0
881,28
1367,8
9
1
2 837,60
1567,2
8
2
Obliczenie azymutu AAB
ze wsprzdnych:
tg A =
(+250,40):
( -149,70)
II w.
=65,6969
g
A=134,3031
g

Kontrola:
tg(A+50
g
)=
+

100 70
400 10
,
,
II w.
=15,6969
g
A+50
g
=184,3031
g
8.9.3. Obliczenie cigw otwartych, obustronnie nawizanych
Obliczenie cigu wiszcego jest zadaniem jednoznacznie rozwizywalnym
poniewa ilo spostrzee n, czyli czna liczba pomierzonych bokw i ktw w tym
cigu, jest rwna iloci niewiadomych u, ktrymi s szukane wsprzdne X, Y punktw
poligonowych. W przeciwiestwie do cigu wiszcego, zadanie obliczenia cigu
obustronnie nawizanego (z nawizaniem penym) odznacza si trzema spostrzeeniami
nadliczbowymi. Cig pokazany na rys. 8.17 zawiera cznie 9 elementw pomierzonych (5
ktw i 4 dugoci), za 3 punkty poligonowe dostarczaj szeciu niewiadomych (X, Y).
Ilo spostrzee nadliczbowych n

u jest wic rwna 3 i dotyczy to kadego cigu
z penym nawizaniem ktowym i liniowym, niezalenie od liczby bokw. Trzy obserwacje
nadliczbowe dostarczaj trzech warunkw, a te z kolei trzech odchyek pomidzy
wartociami pomierzonymi i teoretycznymi. Podczas przyblionego wyrwnania tego cigu
odchyki te dotycz sumy ktw oraz sum obydwu przyrostw.
Cig poligonowy otwarty, z penym nawizaniem obustronnym posiada z kadej
strony po dwa elementy nawizania (kt i bok), ktrymi jest geometrycznie poczony
z punktami osnowy wyszej klasy lub rzdu. Cig pokazany na rys. 8.17 ma zaznaczone
pene nawizanie do punktw: B, C za pomoc elementw o
B
, d
B-1
i o
C
, d
3-C
. Moliwe jest
rwnie obliczenie cigu poligonowego z obustronnym nawizaniem niepenym, w ktrym
brak jednego lub nawet dwch ktw nawizania. W tym ostatnim przypadku obserwacje
cigu zawieraj i tak jedno spostrzeenie nadliczbowe, zapewniajce kontrol wynikw
pomiaru i oblicze.
206
Podany dalej sposb obliczenia cigu otwartego, nawizanego obustronnie
stanowi wyrwnanie przyblione, dopuszczalne do stosowania tylko dla osnowy
pomiarowej. Dla sieci osnw szczegowych wymagane jest wyrwnanie cise, ktrego
zasady zostan podane na zajciach z rachunku wyrwnawczego.
Czynnoci zwizane z wyznaczeniem wsprzdnych punktw cigu otwartego,
obustronnie nawizanego zawieraj omwione wczeniej elementy postpowania
zwizanego z obliczaniem cigu wiszcego, lecz ze wzgldu na trzy warunki wynikajce z
tej samej iloci obserwacji nadliczbowych, obejmuj take obliczenie odchyki ktowej f
kt
i dwch odchyek przyrostw f
x
, f
y
oraz rozrzucenie tych odchyek na wspomniane
elementy, zapewniajc po drodze wielostopniow kontrol rachunkow wikszoci etapw
oblicze. Wartoci odchyek umoliwiaj rwnie weryfikacj wynikw pomiaru na
podstawie porwnania odchyek otrzymanych z dopuszczalnymi (maksymalnymi),
podanymi w odpowiednich instrukcjach technicznych.
W celu obliczenia wsprzdnych punktw poligonowych cigu otwartego,
obustronnie nawizanego metod przyblion trzeba wykona nastpujce czynnoci:
1. Na podstawie dziennikw pomiarowych, szkicu osnowy i wykazw wsprzdnych
wpisa do formularza obliczeniowego (tabela 8.9) dane wyjciowe: oznaczenia
punktw, rednie wartoci ktw wierzchokowych, zredukowane dugoci bokw
i wsprzdne punktw nawizania cigu. W formularzu naley te zaznaczy
jednostki, w ktrych wyraone s kty (stopnie lub grady) i rodzaj ktw
przyjtych do obliczenia (kty prawe albo lewe). W kol. 13 Uwagi mona te
wykona szkic cigu.
2. Obliczy (wraz z kontrol) azymuty bokw kierunkowych: azymut pocztkowy A
P
(A
AB
) i azymut kocowy A
K
(A
CD
), a nastpnie wpisa je w odpowiednich
pozycjach w kol. 3 formularza. Obliczenie azymutw kierunkowych mona
zamieci w kol. 13 Uwagi, szkice.
3. Obliczy sum praktyczn ktw poziomych: lewych [o

]
p
lub prawych [|

]
p
i wpisa j w kol.2 pod wartociami ktw.
4. Obliczy sum teoretyczn ktw [o

]
t
lub [|

]
t
na podstawie odpowiedniego
wzoru:
- dla ktw lewych:
[o ]
t
= A
K
A
P
+ n180 (8.35)
- dla ktw prawych:
[| ]
t
= A
P
A
K
+ n180 (8.36)
gdzie: n liczba pomierzonych ktw.
Wyprowadzenie tych wzorw podamy w oparciu o oznaczenia z rys. 8.17.
Zgodnie ze wzorem (8.29) azymuty kolejnych bokw cigu wynios:
A
B-1
= A
AB
+o
B
180
A
1-2
= A
B-1
+o
1
180
A
2-3
= A
1-2
+o
2
180
A
3-C
= A
2-3
+o
3
180
A
CD
= A
3-C
+o
C
180
Suma: A
CD
= A
AB
+[o

]

n180
207
Po podsumowaniu powyszych rwna stronami i uporzdkowaniu zapisu
uzyskamy redukcj wikszoci azymutw z wyjtkiem azymutw nawizujcych.
Po wprowadzeniu oznacze: A
AB

A
P
oraz A
CD

A
K
,. otrzymamy wzr:
A
K
= A
P
+ [o ]
t
n180,
z ktrego po niewielkim przeksztaceniu wynika wzr (8.35).
Dla ktw prawych zapiszemy zaleno:
[o

] = [

360 | ] = n360 [| ],
a std zwizek:
A
K
= A
P
+ n360 [| ] n180,
ktry po przeksztaceniu daje wzr (8.36) na sum teoretyczn ktw prawych.
5. Obliczenie odchyki ktowej f
kt
otrzymanej jako rnica sumy praktycznej i sumy
teoretycznej ktw cigu.
f
kt
= [o ]
p
[o ]
t
(8.37)
f
kt
= [| ]
p
[| ]
t
(8.37

a)
6. Obliczenie odchyki ktowej dopuszczalnej (maksymalnej) f
kt max.
zgodnie z
wymaganiami instrukcji G-4 i porwnanie z ni odchyki otrzymanej f
kt
. Odchyka
otrzymana nie moe przekracza odchyki dopuszczalnej, czyli:
f
kt
f
kt max
(8.38)
Przekroczenie odchyki maksymalnej wiadczy o nadmiernych bdach
pomiaru, ktry w tym wypadku naley powtrzy. Przy zakadaniu osnowy
pomiarowej na wikszym obszarze dla ok. 30% cigw sytuacyjnych mona
zwikszy tolerancj i uwzgldni odchyki dochodzce do wartoci 2f
kt max
.
Wedug instrukcji G-4 dopuszczalna odchyka ktowa dla cigw
sytuacyjnych jest obliczana na podstawie wzoru:
f
kt max
= m
0
n (8.39)
gdzie: m
0

redni bd pomiaru kta, ktry przyjmuje si jako:
- m
0
= 60 (180
cc
) dla cigw o dugoci do 1,2 km,
- m
0
= 30 (90
cc
) dla cigw o dugoci ponad 1,2 km.
Dugo cigu L jest sum dugoci wszystkich pomierzonych bokw tego cigu
(cznie z bokami nawizania).
Warto dopuszczalnej odchyki ktowej mona rwnie okreli z tabeli
znajdujcej si w zacznikach na kocu instrukcji G-4.
7. Rozrzuci rwnomiernie otrzyman odchyk ktow na poszczeglne kty. Kady
pomierzony kt poziomy uzyska poprawk v
kt
wyraon w sekundach lub
decymiligradach, wynoszc:
v
f
n
kt
kt
=
(8.40)
Jeli dzielenie (-f
kt
):n powoduje powstanie reszty, czyli obliczone poprawki
zawieraj cz cakowit i uamek dziesitny, to zaokrglamy poprawki raz w gr
a drugi raz w d do penych sekund (lub
cc
), lecz przy tym naley doprowadzi
208
sum poprawek dokadnie do wartoci

f
kt
(patrz przykad w tab. 8.9). Poprawki
wpisujemy kolorem czerwonym nad wartociami ktw w kol. 2.
8. Obliczenie wedug wzoru (8.29) lub (8.30) azymutw bokw na podstawie
wartoci azymutu pocztkowego A
P
i poprawionych ktw. Kontrol obliczenia
azymutw jest uzyskanie na kocu rachunku niezmienionego azymutu kocowego
A
K
.
9. Obliczenie przyrostw wsprzdnych Ax, Ay poszczeglnych bokw na podstawie
wzorw (8.6)
10. Kontrola obliczenia przyrostw w oparciu o wzory (8.33) i (8.34).
11. Obliczenie sum przyrostw: praktycznych: [Ax]
p

,

[Ay]
p
i teoretycznych: [Ax]
t

,

[Ay]
t
.
Sumy teoretyczne przyrostw s rwne rnicy wsprzdnych punktw nawizania
(punkty B, C na rys. 8.17) kocowego K i pocztkowego P.
[Ax]
t
= X
K
X
P
(8.41)
[Ay]
t
= Y
K
Y
P
12. Obliczenie odchyek przyrostw: f
x
, f
y
oraz odchyki liniowej f
L
. Odchyki
przyrostw s rnicami pomidzy sumami praktycznymi i teoretycznymi
odpowiednich przyrostw wsprzdnych:
f
x
= [Ax]
p
[Ax]
t
(8.42)
f
y
= [Ay]
p
[Ay]
t
Odchyka liniowa otrzymana w danym cigu jest rwna pierwiastkowi z sumy
kwadratw odchyek przyrostw:
f
L
= f f
x y
2 2
+ (8.43)
13. Obliczenie odchyki liniowej dopuszczalnej f
L max.
i porwnanie z ni odchyki f
L
otrzymanej. Odchyka ta nie moe przekroczy odchyki dopuszczalnej, czyli:
f
L
f
L max
(8.44)
Zgodnie z instrukcj G-4 odchyk dopuszczaln f
L max
naley obliczy na
podstawie wzoru:
f
L max
=
( )( )
2 2
2
0
2
12
2 1
c L
n
n n m
L u
b
b b
+
+ +

|
|
.
|

\
|
+

(8.45)
gdzie:
L dugo cigu wyraona w metrach,
u wspczynnik bdw przypadkowych pomiarw liniowych (wg G-4 u = 0,0059),
n
b
ilo bokw cigu,
c wpyw bdw pooenia punktw nawizania (wg instr. G-4 c = 0,10 m).
Dla ok. 30% cigw mona dopuci odchyki dochodzce do wartoci 2 f
L max

.
Wartoci odchyek liniowych maksymalnych s zestawione w tabeli znajdujcej si
w zacznikach do instrukcji G-4.
14. Rozrzucenie odchyek przyrostw proporcjonalnie do dugoci bokw. Poprawki
przyrostw wynios:
209
a) (8.46 oraz (8.46)
i
y
y
i i
x x
i
d
L
f
v d
L
f
v = =
gdzie: L dugo cigu w metrach,
d
i
dugo i tego boku, dla ktrego obliczana jest poprawka przyrostu.
Poprawki naley zaokrgli do penych centymetrw, za ich suma musi by
dokadnie rwna odchyce przyrostw ze znakiem przeciwnym. Wartoci poprawek
wpisuje si kolorem czerwonym nad przyrostami. Wartoci poprawek przyrostw
mona te oblicza proporcjonalnie do bezwzgldnej wartoci przyrostw
15. Obliczenie wsprzdnych punktw poligonowych: X
N
, Y
N
na podstawie
wsprzdnych punktw poprzednich: X
P
, Y
P
i przyrostw poprawionych: Ax
P-N
,
Ay
P-N
:
X
N
= X
P
+ Ax
P-N
Y
N
= Y
P
+ Ay
P-N
Przykad:
Obliczy wsprzdne punktw: 1, 2, 3 w cigu sytuacyjnym otwartym, nawizanym
obustronnie do punktw: B, C (rys. 8.17).
Tabela 8.9. Obliczenie cigu sytuacyjnego otwartego, nawizanego obustronnie
Oz
n.
pun
ktu
Kty
o lewe
| prawe
g c cc
Azymuty
A
g c cc
Boki
d
Przyrosty Kontrola przyrostw Wsprzdne
Ax Ay
2
d
A+50
g
S
C
Ax=S+C
Ay=S -C
X Y
Ozn
.
pun
ktu
Uwagi,
obliczenia
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
A
2000,0
0
3000,0
0
A
B 245
5
7
+2
5
2
0
2010,0
0
3300,0
0
B
1 154
3
3
+2
4
2
0
1915,4
0
3416,4
1
1
2 254
8
0
+2
5
5
0
1922,3
8
3616,3
2
2
3 170
2
0
+2
4
0
0
1793,3
5
3735,2
9
3
C 230
8
0
+2
5
9
0
1719,5
0
3932,7
5
C
D
1421,1
0
4199,1
0
D
[o]p
[o]t
105
5
105
5
71
73
80
03

Obliczenie azymutu
AAB ze
wsprzdnych:
tg A = (+300,00):
( +10,00)
I w. =97-87-87
A
AB
=97,8787
g
Kontrola:
tg (A+50
g
) =
+

310 00
290 00
,
,
=52,1213
g
A+50
g
= 147,8787
g

tgACD=(+266,35):
(-298,40)
II w. =46,3910
g
ACD=153,60
90
g
Kontrola:
tg(A+50
g
)

=

32 05
564 75
,
,
=3,6090
g
A+50
g
=
203,6090
g
210
A
1-2
|
1
|
2
|
4
|
3
|
5
1
5
4 3
2
d
3-4
d
4-5
d
5-1
d
2-3
kierunek
obliczen
ia cigu
N
Rys. 8.18. Cig poligonowy
zamknity
8.9.4. Obliczenie cigw poligonowych zamknitych
Cig poligonowy zamknity jest wielobokiem
zamknitym, w ktrym zostay pomierzone kty
wierzchokowe i dugoci bokw. Przewanie stanowi on
osnow niezalen, czyli nie nawizan do osnowy
wyszej klasy lub rzdu, zakadan dla pomiaru
sytuacyjnego maego obszaru np. dziaki, kompleksu
budynkw itp., Jest te osnow bardzo czsto
wykorzystywan do celw dydaktycznych. Danymi
wyjciowymi do obliczenia cigu zamknitego oprcz
pomierzonych w terenie ktw i dugoci s wsprzdne
jednego wierzchoka i azymut dowolnego boku. W cigu
zamknitym pokazanym na rys. 8.18 i przykadzie
obliczonym w tabeli 8.10 dane s wsprzdne punktu 1
i azymut boku 1-2.
Przebieg oblicze cigu zamknitego jest podobny do obliczenia cigu otwartego,
nawizanego obustronnie. Rnice wystpuj tylko na etapie okrelania sum teoretycznych
ktw i przyrostw. W cigu zamknitym oprcz dotyczcego wszystkich rodzajw cigw
poligonowych podziau ktw na lewe i prawe mona te wyrni kty wewntrzne
i zewntrzne. Sumy teoretyczne ktw wewntrznych i zewntrznych wieloboku
zamknitego wynosz odpowiednio:
Suma ktw wewntrznych = (n

2)

180 (8.47)
Suma ktw zewntrznych = (n

+

2)

180 (8.47

a)
211
Tabela 8.10. Obliczenie cigu sytuacyjnego, zamknitego
Ozna
czeni
a
punk
tow
Kty
poziome
o - lewe,
| - prawe
'
Azymuty
A
'
Dugoci
bokw
d
Przyrosty Kontrola przyrostw Wsprzdne
Ax Ay
d
2
A+45
S
C
Ax=S+C
Ay=SC
X Y
Ozna
czeni
a
punkt
ow
Uwagi
szkice
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
5 5
1
52
1
1
-5
5
5
5000,00 5000,00 1
2
163
0
8
-5
1
0
4801,17 5030,11 2
3
102
4
8
-5
0
0
4601,96 5001,21 3
4
96
1
6
-5
3
0
4589,96 4850,19 4
5
125
3
5
-5
5
0
4800,39 4809,98 5
1 1
[|]p
[|]t
540
540
00
00
2
5
0
0
fkt
fkt max
+0
2
2
5
1
4
Jeli kierunek obliczenia jest zgodny z ruchem wskazwek zegara, wtedy kty
wewntrzne cigu zamknitego s jednoczenie ktami prawymi (rys. 8.18). Po zmianie
tego kierunku kty wewntrzne stan si ktami lewymi.
Obliczanie przyrostw bokw rozpoczyna si i koczy w tym samym punkcie,
tote sumy teoretyczne obydwu rodzajw przyrostw s w cigu zamknitym rwne zero,
tote ich sumy praktyczne stanowi jednoczenie odchyki przyrostw:
[Ax ]
t
= 0 ; [Ay ]
t
= 0 oraz [Ax ]
p
= f
x
; [Ay ]
p
= f
y
(8.48)
Kontrol obliczenia azymutw bokw cigu zamknitego jest otrzymanie azymutu
kocowego identycznego z danym azymutu boku wyjciowego po wczeniejszym
wyznaczeniu wszystkich szukanych azymutw i dojciu z obliczeniem do boku
pocztkowego. Podobnie przebiega sprawdzenie obliczenia wsprzdnych punktw
poligonowych, poniewa po dokonaniu procesu obliczeniowego dla wszystkich punktw
szukanych dochodzimy z obliczeniem do punktu wyjcia o
znanych wsprzdnych, ktre na tym etapie powinnimy
uzyska w postaci niezmienionej. Wykrycie przy tej kontroli
niewielkiej rozbienoci jest najczciej spowodowane
nieuwzgldnieniem poprawki kta lub przyrostu.
Cig zamknity moe by osnow niezalen lub
stanowi konstrukcj geometryczn nawizan
jednopunktowo z orientacj. W drugim przypadku do
212
Rys. 8.19. Nawizanie
wieloboku zamknitego wcza si punkt nawizania, oraz mierzy kt nawizania zawarty
pomidzy bokiem cigu a bokiem kierunkowym (rys. 8.19). Obliczenie takiego cigu
mona przeprowadzi na zasadzie obliczenia cigu obustronnie nawizanego do tego
samego punktu nawizania i boku kierunkowego.
8.10. Symbole rachunkowe Stefana Hausbrandta
Wiele zada z rachunku wsprzdnych wykazuje pewne powtarzajce si
dziaania, moliwe do ujednolicenia i usprawnienia w wyniku zastosowania symboli
rachunkowych wprowadzonych w tym celu przez Stefana Hausbrandta. Symbole te
znacznie uatwiaj i systematyzuj obliczenia wykonywane za pomoc kalkulatora.
Podstawowym pojciem w symbolice Hausbrandta jest forma rachunkowa prosta,
stanowica czteroelementowy zesp liczb, ujtych w prostoktn tabel:

d c
b a
f
(8.49)
Forma rachunkowa jest tylko sposobem zapisu liczb i nie okrela adnych dziaa
matematycznych prowadzcych do wyznaczenia konkretnej liczby. S one moliwe jedynie
po ustaleniu okrelonej funkcji formy rachunkowej.
Forma rachunkowa zoona skada si z dwch lub wikszej iloci form
rachunkowych prostych zapisanych obok siebie np.
F
a b
c d
a b
c d
a b
c d
n n
n n

1 1
1 1
2 2
2 2
.....
(8.50)
W rachunkach geodezyjnych stosowane s nastpujce funkcje obliczane z form
rachunkowych:
1) Funkcja pierwsza (iloczyn wyznacznikowy) jest to suma wyznacznikw
drugiego stopnia obliczonych z poszczeglnych form rachunkowych
prostych:
F
1
= a
1
d
1
b
1
c
1
+a
2
d
2
b
2
c
2
+...+a
n
d
n
b
n
c
n
= (a
i
d
i
- b
i
c
i
) (8.51)
2) Funkcja druga (iloczyn kolumnowy) jest to suma iloczynw par elementw
znajdujcych si w poszczeglnych kolumnach formy rachunkowej:
F
2
= a
1
c
1
+b
1
d
1
+a
2
c
2
+b
2
d
2
+...+a
n
c
n
+b
n
d
n
= (a
i
c
i
+b
i
d
i
) (8.52)
3) Funkcja zerowa (iloraz gwny) jest to stosunek funkcji pierwszej do drugiej:
F
F
F
0
1
2
=
(8.53)
4) Funkcje wzgldne proste stanowi ilorazy funkcji pierwszej lub drugiej przez sum
elementw dolnego lub grnego wiersza formy rachunkowej. W zalenoci od tego
ktry wiersz podlega sumowaniu, symbol funkcji: (1) lub (2) umieszcza si u dou lub
u gry symbolu formy:
) (
;
) (
;
) (
;
) (
2 (2) 1 ) 1 ( 2
) 2 (
1
) 1 (
i i i i i i i i
b a
F
F
b a
F
F
d c
F
F
d c
F
F
+
=
+
=
+
=
+
=
E E E E
(8.54)
213
5) Funkcje wzgldne kwadratowe s ilorazami funkcji pierwszej lub drugiej przez
sum kwadratw elementw dolnego lub grnego wiersza formy. Podobnie jak
poprzednio w zalenoci od tego, czy sumujemy kwadraty elementw dolnego,
czy grnego wiersza, odpowiedni symbol funkcji jedynk lub dwjk
w nawiasie kwadratowym lub maym kwadracie umieszczamy u dou lub u
gry symbolu formy:
) (
;
) (
;
) (
;
) (
2 2
2 [2]
2 2
1 ] 1 [
2 2
2
] 2 [
2 2
1
] 1 [
i i i i i i i i
b a
F
F
b a
F
F
d c
F
F
d c
F
F
+
=
+
=
+
=
+
=
E E E E
(8.55)
Naley pamita, e oznaczenie formy rachunkowej np. f, g, F, , u itp.
oznacza pewien zapis zespou liczb lub symboli algebraicznych, za dziaania
matematyczne wykonuje si na nich dopiero po wpisaniu symbolu odpowiedniej
funkcji, ktry mona podawa zarwno przy oznaczeniu formy, jak rwnie
poza jej tabel. Za pomoc zdefiniowanych symboli moemy wic zapisa
wzory dla wczeniej omwionych dwch zada z rachunku we wsprzdnych:
a) Wzory (8.15) na obliczenie przyrostw wsprzdnych punktu na domiarze
prostoktnym:
( ) A A x y
l h
A A
AP AP
;
sin cos
,
=
1 2
(8.56)
Zapis obok siebie dwch symboli funkcji oddzielonych przecinkiem
oznacza, e pierwsza z nich odnosi si do Ax
AP
, za nastpna do Ay
AP

.
b) Wzr (8.18) na obliczenie kta ze wsprzdnych:
tg | =
A A
A A
x y
x y
CL CL
CP CP
0
(8.57)
8.11. Obliczanie wci pojedynczych
Wcicia pojedyncze s prostymi, jednoznacznie wyznaczalnymi zadaniami
geodezyjnymi, majcymi na celu okrelenie wsprzdnych X, Y najczciej jednego lub
znacznie rzadziej dwch punktw (w zadaniach Hansena i Mareka). Wynika std, e przy
obliczaniu wci pojedynczych nie wystpuj spostrzeenia nadliczbowe, a tym samym
problem wyrwnania. Zawieraj one tyle spostrzee n, ile jest to konieczne do
jednoznacznego okrelenia u niewiadomych (n

=

u), ktrymi s wsprzdne punktu
wcinanego. Ilo obserwacji przekraczajca ilo niewiadomych wystpuje natomiast
w konstrukcjach wci wielokrotnych.
Gwne zadania wci to zagszczanie poziomej osnowy geodezyjnej, wyznaczenie
pooenia punktw dostpnych i niedostpnych w pracach inwentaryzacyjnych i podczas
pomiarw odksztace i przemieszcze.
8.11.1. Ktowe wcicie w przd
Ktowe wcicie w przd polega na okreleniu wsprzdnych punktu wcinanego
P na podstawie pomiaru ktw poziomych: o, | w trjkcie ABP (rys. 8.20) ze stanowisk
A,B o znanych wsprzdnych. Odcinek AB nazywa si baz wcicia, za celowe czce
punkty znane z punktem szukanym, nosz nazw celowych w przd, od ktrej wywodzi si
nazwa tego wcicia. Rozwizanie zadania ma charakter jednoznaczny, poniewa w
214
trjkcie ABP znane s tylko trzy elementy: dugo
bazy d
AB
okrelona przez wsprzdne punktw A, B
oraz dwie obserwacje ktowe: o, |. Kolejno
czynnoci prowadzcych do obliczenia wsprzdnych
punktu wcinanego jest nastpujca:
1. Obliczy azymut i dugo boku AB ze
wsprzdnych.
2. Obliczy azymuty bokw wcinajcych AP,
BP. Zgodnie z rys. 8.20 azymuty te wynosz:
A
AP
= A
AB
+

o oraz A
BP
= A
BA

| .
3. Obliczy dugoci bokw AP, BP na podstawie
twierdzenia sinusw:
sin
) ( sin
= ; sin
) ( sin
o
| o
|
| o

+

+
=
AB
BP
AB
AP
d
d
d
d
4. Obliczy przyrosty bokw wcinajcych:
Ax
AP
= d
AP
cos A
AP
, Ay
AP
= d
AP
sin A
AP
Ay
AP
= d
BP
cos A
BP
, Ay
BP
= d
BP
cos A
BP
.
5. Dwukrotnie obliczy wsprzdne punktu P na podstawie:
a) wsprzdnych punktu A i przyrostw boku AP:
X
P
= X
A
+ Ax
AP
; Y
P
= Y
A
+ Ay
AP
,
b) wsprzdnych punktu B i przyrostw boku BP:
X
P
= X
B
+ Ax
BP
; Y
P
= Y
A
+ Ay
BP
.
Zgodno obydwu par wynikw stanowi kontrol rachunkow.
5. Dokona kontroli wsprzdnych punktu P polegajcej na dwukrotnym
okreleniu trzeciego kta trjkta :
a) jako dopenienie ktw pomierzonych do 180
pom.
= 180 (o+|

)
b) na podstawie wsprzdnych punktw: A, B, P.
Oba wyniki powinny by z sob zgodne.
Ten stosunkowo przejrzysty przebieg oblicze, polegajcy na rozwizaniu trjkta
ABP jest jednak wieloetapowy i do pracochonny. Zadanie obliczenia wcicia w przd
mona rozwiza szybciej stosujc wzr oparty na pomocniczych symbolach
rachunkowych Hausbrandta:
( , )
( )
X Y
X Y X Y
P P
A A B B
=
+ 1 1
1,2
ctg ctg | o
(8.58)
Zalet oblicze za pomoc wzoru (8.58) jest otrzymywanie wynikw po
podstawieniu danych wyjciowych do formy rachunkowej i wykonaniu jednego cigu
oblicze, bez potrzeby notowania rezultatw etapw porednich. Po przeksztaceniu
symboli rachunkowych Hausbrandta na posta algebraiczn otrzymamy:
215
Rys. 8.20. Ktowe wcicie w przd
A
BP A
BA
N
A
AP
N
A B
P
o
|

d
AB
A
AB
X
X Y X Y
P
A A B B
=
+ +
+
ctg ctg
ctg ctg
| o
o |
(8.59)
Y
X Y X Y
P
A A B B
=
+ + +
+
ctg ctg
ctg ctg
| o
o |
Zestawiajc form rachunkow podan we wzorze (8.58) naley przypisa
punktom znanym i pomierzonym ktom o, |, prawidow konfiguracj zgodn z rys. 8.20,
wedug ktrej punkt A i kt o musz znajdowa si po prawej stronie bazy wcicia. Zmiana
konfiguracji (punkt A z lewej strony) powoduje otrzymanie bdnego wyniku oblicze.
Kontrol wcicia przeprowadzamy tak jak w poprzednim sposobie tj. poprzez
dwukrotne obliczenie kta :
a) z dopenienia ktw o, |
pom.
= 180 (o+|

),
b) ze wsprzdnych punktw A, B, P po dostosowaniu wzoru (8.57):
0
.


tg
PB PB
PA PA
obl
y x
y x
=
Trjkt ABP powinien by tak zbudowany, aby kt zawiera si w przedziale od
30 do 150. Wynik wcicia w przd jest najdokadniejszy, gdy boki wcinajce AP, BP
przecinaj si pod ktem prostym, a wic gdy: =90.
Zalet ktowego wcicia w przd jest moliwo okrelania wsprzdnych
punktw niedostpnych. Z uwagi na to, e omawiane zadanie jest jednoznacznie
wyznaczalne, a wic nie zapewnia kontroli obserwacji, zaleca si pomiar elementu
kontrolnego np. dodatkowego kta, boku, wysokoci trjkta. Jeli wcina si jednoczenie
kilka punktw, wtedy elementami sprawdzajcymi mog by zmierzone w terenie
i obliczone ze wsprzdnych odlegoci midzy punktami wyznaczanymi.
8.11.2. Wcicie liniowe
Wcicie liniowe jest konstrukcj jednoznacznie wyznaczaln, polegajc na
okreleniu wsprzdnych punktu wcinanego P, na podstawie dwu odlegoci
pomierzonych pomidzy punktem P a dwoma punktami znanymi A, B. Konstrukcj wcicia
liniowego stanowi trjkt ABP (rys. 8.21), ktrego podstaw jest baza wcicia utworzona
przez punkty A, B o znanych wsprzdnych, wierzchokiem punkt wyznaczany P, za
ramionami s boki wcinajce o pomierzonych dugociach : d
AP
= b oraz d
BP
= a (rys.
8.21). Wcicie liniowe jest wykorzystywane do zagszczania osnowy pomiarowej
i zdejmowania szczegw sytuacyjnych poprzez same pomiary liniowe, bez potrzeby
uycia wgielnicy i teodolitu.
Obliczenie wcicia liniowego mona zrealizowa poprzez jego zamian na wcicie
ktowe w przd. Po obliczeniu dugoci odcinka AB (c=AB) ze wsprzdnych,
wyznaczymy kty o, | (oraz kt - dla kontroli) z twierdzenia Carnota (cosinusw) na
podstawie znanych dugoci bokw trjkta ABP:
216
cos
cos
cos
o
|

=
+ +
=
=
+ +
=
=
+ +
=
a b c
bc
C
bc
a b c
ac
C
ac
a b c
ab
C
ab
a
b
c
2 2 2
2 2 2
2 2 2
2 2
2 2
2 2
(8.60)
Kontrola: o

+

|

+

=

180
Wyraenia C
a
, C
b
, C
c
nosz nazw karnotianw, za ich suma jest rwna sumie
kwadratw bokw trjkta, co mona wykorzysta do kontroli ich obliczenia:
C
a
+C
b
+C
c
= a
2
+b
2
+c
2
(8.61)
Nieco atwiej mona wyznaczy wartoci ktw trjkta o, |,

, stosujc
twierdzenie Carnota tylko dla okrelenia jednego z nich, za dla pozostaych dwch
twierdzenie sinusowe.
Wygodnym sposobem rozwizania wcicia liniowego w przd jest zastosowanie
pomocniczych symboli rachunkowych Hausbrandta i obliczenie wsprzdnych punktu P
w oparciu o wzr:
( , )
( )
X Y
X Y
P C
X Y
P C
P P
A A
b
B B
a
=
+ 4 4
1,2
(8.62)
Po doprowadzeniu wzoru (8.61) do postaci algebraicznej otrzymamy:
X
X C Y P X C Y P
C C
P
A b A B a B
a b
=
+ +
+
4 4
Y
X P Y C X P Y C
C C
P
A A b B B a
a b
=
+ + +
+
4 4
Wyraz 4P jest poczwrnym polem trjkta ABP, ktre obliczymy na podstawie
karnotianw ze wzoru:
4P C C C C C C
a b a c b c
= + +
(8.63)
Dokadno okrelenia wsprzdnych punktu za pomoc wcicia liniowego
w przd zaley od dokadnoci pomiaru bokw i ksztatu trjkta ABP. Najkorzystniejsze
wcicie ma miejsce wtedy, gdy boki AP, BP przecinaj si pod ktem prostym.
8.12. Obliczenie domiarw prostoktnych ze wsprzdnych
Gwne elementy planw realizacyjnych przed wyznaczeniem w terenie musz
by opracowane geodezyjnie poprzez jednoznaczne okrelenie ich pooenia za pomoc
wsprzdnych. Ze wsprzdnych oblicza si nastpnie miary potrzebne do wyniesienia
projektu w teren i wprowadza je do szkicw dokumentacyjnych, wykorzystywanych
podczas tyczenia obiektw. Jeli metod tyczenia bdzie metoda ortogonalna, to naley
przeliczy wsprzdne lokalizujce obiekty na mapie projektu na domiary prostoktne.
217
B A
P
|
o
Rys. 8.21. Wcicie
liniowe
h
P'
q
b
a

p
c=p+q
Zadanie to jest odwrotnoci zadania, polegajcego na obliczeniu wsprzdnych
punktw na domiarach prostoktnych, omwionego w ust. 8.4. Do wytyczenia metod
rzdnych i odcitych punktu P o znanych wsprzdnych, naley okreli domiary
prostoktne l, h wzgldem boku osnowy realizacyjnej, wyznaczonego przez dwa punkty A,
B o znanych wsprzdnych. Zgodnie z wzorami (8.15) i (8.55) przyrosty wsprzdnych
na odcinku AP wynios:
Ax
AP
= l cos A h sin A
Ay
AP
= l sin A + h cos A
Pomnmy obustronnie powysze rwnania najpierw przez cos A, a nastpnie
przez ( sin A)

. Otrzymamy wtedy dwie pary rwna, ktre dodamy stronami:
Ax
AP
cos A= l cos
2
A h sin A cos A Ax
AP
sin A = l sin A cos A + h sin
2
A
Ay
AP
sin A= l sin
2
A + h sin A cos A +Ay
AP
cos A = +l sin A cos A + h cos
2
A
Ax
AP
cos A + Ay
AP
sin A = l Ax
AP
sin A + Ay
AP
cos A = h
Po uporzdkowaniu rwna sumowych wzory na domiary prostoktne obliczone
ze wsprzdnych punktw: A, B, P przyjm posta:
l = Ay
AP
sin A + Ax
AP
cos A
(8.64)
h = Ay
AP
cos A Ax
AP
sin A
Wzory (8.64) mona zapisa za pomoc symboli rachunkowych S. Hausbrandta:
( , )
sin cos
h l
y x
A A
AP AP
=
A A
1,2
(8.65)
Oznaczenia przyrostw wystpujcych we wzorach (8.64), (8.65) wskazuj na ich
obliczanie wzgldem punktu wyjciowego A. Przyrosty Ax
AP
, Ay
AP
mona zastpi
przyrostami: Ax
P-N
, Ay
P-N
pomidzy ssiednimi punktami rzutowanymi na dan prost AB,
przy czym symbole P,N oznaczaj: P punkt poprzedni , N punkt nastpny. W ten sposb
zamiast domiarw l, h otrzymamy w wyniku oblicze ich przyrosty: Ah
P-N
, Al
P-N
, czyli:
2 , 1
cos sin

) , (
A A
x y
l h
N P N P
N P N P


=
(8.66)
Zalet takiego sposobu rachunku s kontrole obliczanych przyrostw oparte na
nastpujcych poznanych w ust. 8.4.2 zalenociach:
- [Al] = d
AB

, czyli suma przyrostw miar biecych jest rwna dugoci odcinka prostej
AB, na ktr rzutujemy punkty, lece poza prost,
- [Ah] = 0

, czyli suma przyrostw rzdnych jest rwna zero (rzdna w prawo + , rzdna
w lewo ),
- [Ax] = X
B
X
A
oraz [Ay] = Y
B
Y
A
, czyli suma przyrostw wsprzdnych dla
poszczeglnych, bliskich punktw rzutowanych na prost AB, podobnie jak w cigu
obustronnie nawizanym, jest rwna rnicom wsprzdnych (przyrostom)
obliczonym dla punktw kocowych prostej.
218
8.13. Zastosowanie programu WinKalk do oblicze geodezyjnych
8.13.1. Informacje oglne o programie
Spord popularnych programw komputerowych wykorzystywanych do oblicze
geodezyjnych mona wymieni: Geo89, C-Geo, Geonet, WinKalk. Ich wspln cech jest
realizacja typowych geodezyjnych zada, gwnie z rachunku wsprzdnych, w tym
wszystkich oblicze podanych w niniejszym podrczniku.
Program WinKalk, rozpowszechniany przez firm informatyczn Coder,
z siedzib w Komorowie k. Warszawy, jest programem sucym do przeprowadzania
podstawowych oblicze geodezyjnych. Po dokonaniu zakupu programu firma dostarcza
dyskietki instalacyjne, za pomoc ktrych instaluje si program w systemie Windows.
Zaletami tego programu s: atwa i prosta obsuga, praca w rodowisku Windows
(3.1, 95/98, NT), due moliwoci prezentacji graficznej na ekranie monitora i drukarce
w postaci szkicw wykonywanych w skali zadeklarowanej przez uytkownika. Program
skada si z wersji bazowej dla oblicze typowych i moduw do zada specjalnych takich
jak: tyczenie tras, wsppraca z rejestratorami polowymi, wyrwnanie sieci paskich
i niwelacyjnych, obliczanie objtoci mas ziemnych. Zasada dziaania opiera si na uyciu
wielu formularzy (okienek) z ktrych kady realizuje inn funkcje obliczeniow (domiary,
tachimetria itd.). Kada funkcja umoliwia sporzdzenie raportu z oblicze i szkicu
obliczanej konstrukcji geodezyjnej.
Oprcz wersji bazowej uytkownik moe za dopat zamwi kilka moduw
specjalnych:
- Modu Trasy wspomagajcy tyczenie ukw i krzywych przejciowych.
- Modu Rejestrator zawierajcy pakiet funkcji do wsppracy z
rejestratorami polowymi.
- Modu Wyrwnanie pozwalajcy na przeprowadzenie wyrwnania cisego
niewielkich sieci paskich i niwelacyjnych.
a) b)
Rys. 8.22. Zadania geodezyjne programu WinKalk zawarte w menu: Pomiary i Obliczenia
Wersja bazowa programu WinKalk zawiera obliczenie nastpujcych
geodezyjnych zada zawartych w menu Pomiary(rys. 8.22 a) i Obliczenia (rys. 8.22 b):
- wsprzdnych punktw na prostej i domiarach prostoktnych,
- wsprzdnych prostoktnych punktw na domiarach biegunowych,
219
- przecicia prostych,
- przecicia z ramk sekcyjn,
- cigw sytuacyjnych i busolowych,
- wci pojedynczych (ktowego, liniowego, przestrzennego, wstecz,
kombinowanego, w bok i stanowiska swobodnego),
- dziennikw niwelacji technicznej, precyzyjnej i trygonometrycznej,
- objtoci mas ziemnych,
- danych do wyniesienia punktw o znanych wsprzdnych metod ortogonaln,
- danych do analogicznego wyniesienia metod biegunow,
- azymutw i dugoci ze wsprzdnych,
- ktw ze wsprzdnych,
- pl ze wsprzdnych,
- transformacji wsprzdnych.
- projektowania dziaek na zadan powierzchni i wymiary,
- tworzenia bazy dziaek danego obiektu pomiarowego.
a) b)
Rys. 8.23. Okno Wybr obiektu w programie WinKalk
Po instalacji programu, ktrej przebieg opisany jest szczegowo w
instrukcji obsugi, mona rozpocz uytkowanie programu, uruchamiajc go
klikniciem myszk w ikon programu na pulpicie lub w folderze Geodezja
zaoonym podczas instalacji. Wszystkie dane, wyniki pomiarw i oblicze oraz szkice s
grupowane w ramach obiektu pomiarowego o nazwie wybranej przez uytkownika. Po
pierwszym uruchomieniu programu lista obiektw jest pusta (rys. 8.23a), a wic pierwsz
czynnoci jest utworzenie nowego obiektu. Po naciniciu przycisku pojawia si
pole dialogowe (rys. 8.24), w ktrym wpisujemy nazw obiektu np. Krakw i naciskamy
na klawiaturze komputera klawisz [Enter]. Obiekt zostaje utworzony i nastpuje
wywietlenie gwnego okna programu z wybran nazw obiektu na pasku tytuowym oraz
pozycjami menu (rys. 8.25).
Rys. 8.25. Gwne menu programu WinKalk
Z reguy prace wykonywane za pomoc programu
rozpoczynamy od wpisania do bazy danych numerw
i wsprzdnych punktw znanych np. nalecych do
osnowy wykorzystywanej do nawizania pomiarw.
Chcc wprowadzi nowe punkty do bazy danych obiektu
wybieramy z menu Punkty opcj Wpis (rys. 8.26).
Nastpuje wwczas wywietlenie tabeli Nowy punkt
220
Rys. 8.24. Wprowadzenie nazwy
obiektu
(rys. 8.27), w komrkach ktrej wpisuje
si numer punktu, wsprzdne
i ewentualny kod. Przegldanie danych
dotyczcych punktw w oknie Punkty
moe nastpi po uruchomieniu
polecenia: Punkty/Edycja (rys. 8.28).
W oknie tym znajduje si szereg przyciskw, przy uyciu ktrych mona dokona
nastpujcych operacji:
- Raport edycja punktw w postaci stabelaryzowanego pliku RTF lub
drukowanie wykazu wsprzdnych punktw,
- szkic pooenia punktw w wybranej skali,
- wstawianie, usuwanie i odwieanie danych,
- kasowanie wszystkich punktw,
- zamykanie okna,
- filtrowanie punktw na podstawie ich numerw, kodw lub typw,
- wywietlanie punktw bliskich, mieszczcych si w kole o zadanym promieniu,
- poszukiwanie punktu o wybranym numerze,
- zmiana atrybutw: numeru, kodu lub typu punktu,
- statystyka punktw (ilo i zakresy wsprzdnych),
- przegld punktw w dodatkowej bazie danych (po jej podczeniu).
8.13.2. Obliczenie wsprzdnych punktw posikowych
Spord licznych zada z rachunku
wsprzdnych, do rozwizania ktrych moemy
wykorzysta program WinKalk, ograniczymy si do
przykadu obliczenia wsprzdnych grupy punktw
posikowych podanego w ust. 8.4.
221
Rys. 8.26. Opcja Wpis
punktw
Rys. 8.27. Okienko wpisu nowego
punktu do bazy danych
Rys. 8.28. Edycja punktw wpisanych do bazy danych
obiektu
Dane:
Punkt X Y
541
4950,
12
7251,
84
542
4964,
44
7064,
95
Rys. 8.29. Okno Domiary do
wpisu danych i obliczenia
wsprzdnych punktw
posikowych
Po utworzeniu obiektu i
zapisaniu wsprzdnych
punktw nawizania 541, 542 w
bazie danych, w menu Pomiary
otwieramy zadanie Domiary,
po czym w tabeli pokazanej na
rys. 8.29 wpisujemy oznaczenia
punktw: pocztkowego i
kocowego wyznaczajcych lini
pomiarow. Kadorazowe
wprowadzenie numeru punktu i nacinicie klawisza [Enter] powoduje automatyczne
ukazanie si w tych polach si jego wsprzdnych pobranych z bazy. Jeli nie ma
innego punktu zaczepienia (z miar biec 0,00), to zostaje nim domylnie punkt
pocztkowy. Po wpisaniu symbolu punktu kocowego i naciniciu klawisza [Enter]
zostanie obliczona dugo boku 541-542 ze wsprzdnych. Naley take wpisa obok
pomierzon dugo boku 541-542 ( w przykadzie: 187,50 m).
Po wprowadzeniu w komrkach tabeli dla kadego punktu posikowego numeru
punktu, miary biecej i domiaru z odpowiednim znakiem (w prawo +, w lewo ),
nastpuje obliczenie wsprzdnych danego punktu. Dla punktw na prostej nie musimy
przy tym wpisywa rzdnej 0,00. Ostateczne obliczenie zadania nastpi po naciniciu
przycisku Oblicz wszystko, za po uruchomieniu przycisku Raport zostanie
wywietlone zestawienie rozwiza zadania w postaci pliku RTF (zacznik 1). Wrd
wynikw oblicze podawana jest take odchyka pomidzy odlegoci pomierzon i
obliczon ze wsprzdnych i odchyka dopuszczalna. W razie przekroczenia odchyki
maksymalnej na ekranie pojawia si odpowiednie ostrzeenie.
222
5
1
541
542
4
3
2 15,6
22,4
7
1
8
7
,
5
0
1
2
4
,
5
6
7
8
,
1
2
1
2
,
4
0
4
7
,
9
3
0
,
0
0
3
4
,
7
5
2
3
,
9
4
Zacznik 1: Raport zadania Domiary w postaci pliku RTF
Data: 15-06-2002
Obiekt C:\WINKALK\Krakw
Strefa ukadu 65: 1
OBLICZENIE PUNKTW POMIERZONYCH METOD DOMIARW
Punkt pocztkowy: 541 X=4950,12 Y=7251,84
Punkt kocowy: 542 X=4964,44 Y=7064,95
Punkt zaczepienia: 541 X=4950,12 Y=7251,84
Dugo linii pomiarowej 187,50
Odchyka rzeczywista fl=-0,06 Odchyka dopuszczalna fmax=0,13
Nr Bieca Domiar X Y
1 34,75 4952,77 7217,20
2 47,93 -15,68 4938,15 7202,87
3 47,93 -22,47 4931,38 7202,35
4 78,12 23,94 4979,95 7175,80
5 124,56 12,40 4971,99 7128,63
8.13.3. Obliczanie cigw poligonowych
Dla przykadu obliczmy cig
sytuacyjny, obustronnie nawizany (do
tego samego boku kierunkowego)
pokazany na rys. 8.30. Cig zosta
pomierzony na obiekcie o nazwie
Zerwana. W menu System
wybieramy polecenie Zmiana obiektu,
przez co pojawi si znane okienko
Wybr obiektu. Na licie alfabetycznej
wybieramy obiekt (rys. 8.23

b)
i kursorem myszki naciskamy przycisk
[OK.], przechodzc do gwnego okna
programu. Po wprowadzeniu w menu
Punkty/Wpis numerw i
wsprzdnych punktw nawizania
cigu (1055, 1056) wchodzimy do menu Pomiary, po czym uruchamiamy polecenie
Poligon (rys. 8.22 a). W tabeli, ktra si wwczas pojawi (rys. 8.32), wybieramy opcj
Nawizanie 2-stronne oraz rodzaj ktw Lewe. Nad tabel jako nawizanie
pocztkowe (punkt nawizania kierunkowego) podajemy numer punktu 1056, za pod ni
symbol 1055 jako punkt kierunkowego nawizania kocowego cigu. Nacinicie klawisza
[Enter] po wprowadzeniu oznaczenia punktu powoduje kadorazowo automatyczny wpis
jego wsprzdnych z bazy danych. Obecnie przystpujemy do wpisania danych w tabeli,
rozpoczynajc zapis od punktu wierzchokowego (1056) pierwszego kta (98,4672
g
), ktry
zapisujemy obok w tym samym wierszu oraz dugo boku (1056-p 1) 104,28 m.
Podobnie zapisy dla pozostaych danych wprowadzamy do kolejnych wierszy tabeli.
Ostatnim zapisanym punktem jest punkt 1055 z wpisanym ktem 104,2100
g
, lecz bez wpisu
boku. Po wprowadzeniu powyszych danych kursorem myszki naciskamy znajdujcy si
nad tabel przycisk Oblicz wszystko (z wizerunkiem kalkulatora), otrzymujc
odchyki i pytanie czy naley je rozrzuci.
223
pp
1056
pp
1055
p

1
p

2
p

4
p

3
p

5
98-46-
72
187-
37-50
190-82-
30
65-34-
40
194-14-
45
159-
62-40
104-
21-00
Rys. 8.30. Szkic cigu

Rys. 8.31. Okrelenie odchyki ktowej i liniowej cigu oraz potwierdzenie jej rozrzucenia
Po dwukrotnym potwierdzeniu uzyskamy wyrwnane wsprzdne punktw
poligonowych. Zadanie mona take wydrukowa w postaci stabelaryzowanego pliku RTF
(patrz zacznik 2), ktry atwo mona skopiowa do edytora tekstu Word, za za pomoc
klawisza wywietli szkic cigu w wybranej skali (rys. 8.33). Szkic jest kartometryczny
i istnieje moliwo wprowadzania na jego rysunek innych punktw ze wsprzdnych oraz
rysowania dodatkowych elementw sytuacyjnych. Su do tego celu przyciski
narzdziowe pojawiajce si po naciniciu klawisza . Zmiany wprowadzone na
standardowym szkicu trzeba zapisa na dysku, dobierajc dla nowego szkicu odpowiedni
nazw. Ponowny dostp do zmodyfikowanego szkicu uzyskujemy po uruchomieniu cigu
polece: System/Szkic/Szkic/Otwrz.
Rys. 8.32. Okno wprowadzania danych i obliczenia cigu poligonowego
Oprcz cigw obustronnie nawizanych program moe rwnie oblicza cigi
wiszce oraz cigi bez nawizania kierunkowego (bez ktw nawizania na kocach
cigu), przy zastosowaniu metody wliczeniowej. Zmiany opcji nawizania dokonuje si
w polu Typ nawizania okna pokazanego na rys. 8.32.
224
Zacznik 2: Raport zadania Poligon w postaci pliku RTF
Data: 28-05-2002
Obiekt C:\WINKALK\Zerwana
Strefa ukadu 65: 1
OBLICZENIE WSPRZDNYCH PUNKTW POLIGONU
Nawizanie pocztku cigu: 1055 X=5418295,27 Y=4559276,48
Nawizanie koca cigu : 1056 X=5418114,91 Y=4559118,76
Kty: Lewe
Odchyka ktowa: fk = 0,0123
Odchyki liniowe: fx = -0,01 fy= -0,08 fl=0,08
Liczba ktw = 7 Suma bokw = 965,85
Dopuszczalna odchyka ktowa: fk max = 0,0490
Dopuszczalna odchyka liniowa: fl max = 0,24
Nr Kt Bok X Y
1056 98,4672 104,28 5418114,91 4559118,76
p1 187,3750 143,31 5418048,18 4559198,87
p2 190,8230 221,01 5417979,96 4559324,86
p3 65,3440 153,11 5417903,75 4559532,26
p4 194,1445 91,50 5418054,02 4559503,00
p5 159,6240 252,78 5418141,83 4559477,34
1055 104,2100 5418295,27 4559276,48
Rys. 8.33. Szkic obliczonego cigu poligonowego (skala 1:5000)
8.13.4. Obliczanie wsprzdnych punktw pomierzonych metod biegunow
(tachimetria)
Po wybraniu menu Pomiary/Tachimetria program oblicza wsprzdne
prostoktne i wysokoci punktw (pikiet) pomierzonych metod biegunow (np.
tachimetrami elektronicznymi) na podstawie np. kta poziomego Hz, odlegoci poziomej
225
lub skonej i kta pionowego V. Pole wyboru odpowiedniej opcji znajduje si u gry okna
(rys. 8.35).
Rys. 8.34. Pole wyboru wprowadzania danych dla pomiarw sytuacyjno-wysokociowych
Naley rwnie poda wysoko instrumentu i dla danego stanowiska oraz
wysoko celu s (H celu) dla poszczeglnych pikiet. Ich numery, wsprzdne
i wysokoci zostaj po obliczeniu wpisane do bazy punktw, skd mog by pobrane do
wykonania mapy sporzdzanej za pomoc innego programu np. MikroMap. Jeli w terenie
wykonano tylko pomiar sytuacyjny, wtedy zaznaczamy za pomoc myszki opcj bez H,
co powoduje zniknicie z tabeli kolumn zwizanych z pomiarem wysokociowym.
Rys. 8.35. Okno Tachimetria
Rozpoczynajc obliczenie pikiet w ramach okrelonego obiektu z pomiaru
biegunowego, wybieramy menu Pomiary, a w nim polecenie Tachimetria, po czym
wprowadzamy dane definiujce elementy nawizania osnowy pomiarowej tj. stanowisko
i jeden lub dwa punkty ssiednie, na ktre wykonano orientacj stanowiska. Wpisane
zostaj: oznaczenia tych punktw, ich wsprzdne X, Y oraz wartoci kierunkw
nawiza. W przypadku dwch takich kierunkw program podaje odchyk pomidzy
ktem otrzymanym z kierunkw orientacyjnych a ktem obliczonym ze wsprzdnych
punktw osnowy pomiarowej. Nastpnie zapisujemy w tabeli numery kolejnych pikiet i ich
domiary biegunowe: kierunek Hz i odlego zredukowan, co powoduje sukcesywne
obliczanie wsprzdnych prostoktnych zdejmowanych punktw.
226
Rys. 8.36. Szkic pikiet
227
5
5
5
6
6
6
6
6
6
6
5
m 2
4
1
5
3
2
5
5
6
5
5
5
8