Micha Waliski Tadeusz Nowak.

Przegld gosw 1
Prorok ostatnia ksika prozator ska Tadeusza Nowaka wyrniona zostaa liczc si nagrod tygodnika Kultura za rok 1977; za t sam ksik uz yska pisarz w roku biecym Nagrod Literack CRZZ. Autorowi Diab w od lat towarzyszy niesabnce zain teresowanie krytyki literackiej. Pod adresem jego twrczoci paday gosy pene bezkrytycznego entuzjazmu i aprobat y, pojawiay si take sformuowania zarzucajce mu swego rodzaju samoog raniczenie (typu: jak dugo mona pisa t sam powie?). Z samych kluczy interpretacyjnych, ktre dopaso wywano poczwszy, do twrczoci by Nowaka, gdzie od Zmiany warty Boskiego mona utworzy reprezentatywn dla wspczesnego

literaturoznawstwa i krytyki literackiej antologi. Nowak zbiera, by moe, wycinki prasowe, na szczcie jednak pozostaje guchy na pojawiajce si tu i wdzie pouczenia. Po zostaje sob, co nie znaczy, e pozostaje autorem cigle jednej ksiki. Przed tym ostatnim pomwieniem broni go skutecznie nadmiar r aczej, a nie niedomiar jak chc niektrzy samowiedzy literackiej i kulturowej. Do pisarstwa Nowaka, jak do niewielu wspczesnych pisarzy polskich, odnosi si sd H. Berezy, wyraony niedawno w eseju Ziemia pisarza,2 e pisarz powinien by zwizany z ziemi, czyli [...] ze swoim wiatem zewntrznym, ktry go stworzy, tak absolutnie i tak niezbywalnie, e postulowa tu czegokolwiek wicej nie tylko nie trzeba, ale nawet nie mona. Istotne znaczenie dla literatury ma ten wiat zewntrzny, ktry stal wiatem wewntrznym pisarza [...] pisarz jest uwiziony w swoim wewntrznym wiecie pierwszym, wyzwoli si od niego nie moe, choby chcia lub musia, nie powinien zreszt ani chcie, ani musie, powinien go w sobie pielgnowa. uprawia i wzbogaca, powinien strzec jak rda swego ycia i swej twrczoci

Felieton z cyklu przegldw prasy w Literaturze Ludowej. Por. M. Waliski, Nowak. Przegld prasy (16 II - 30 IX 1978), Literatura Ludowa 1978, nr 4- 6, s. 200-207 (w tym miejscu pomijam cz bibliograficzn).
2

H. Bereza, Ziemia pisarza, Regiony 1978, nr 1; przedruk w Tygodniku Kulturalnym 1978, nr 26.

Caa dotychczasowa twrczo Nowaka jest znakomitym podkrel to raz jeszcze odzwierciedleniem formuy Berezy. Autor Pbani nigdy bez szkody dla swej drogi twrczej nie wyrzeknie si zapewne swego wewntrznego wiata pierwszego, co nie oznacza, e nie potrafi, czy nie potrafi, przekroczy wrt mitycznego, na poy baniowego, na poy realistycznego Raju wiejskiego, w ktry wkroczy niegdy debiutanckimi tomikami wierszy (trudno w tym wypadku okreli debiut waciwy). Kolejne utwory Nowaka zwaszcza od A jak krlem, a jak katem bdziesz po Proroka wskazuj na wyranie zarysowujc si w tej twrczoci ewolucj struktur artystycznych i wiatopogldowych; nawet pynne, niby-bezksztatne Pbanie s pewnym znaczcym i wanym dla tej ewolucji krokiem. Mona broni sdu, e Tadeusz Nowak korzystajc z innych, bardziej intersujcych, przyznajmy, rodkw artystycznych zmierza w gruncie rzeczy do tych samych celw i prawd, co socjologizujcy przedstawiciele nurtu ludowego w prozie, szczeglnie reprezentanci tzw. pierwszego pokolenia, np. Kawalec, Morton.3 Oddajmy gos krytykom, zaczynajc wszake nie od okolicznociowego artykuu P. Dybela4 Zbuntowany prorok, lecz od Dwugosu o twrczoci Tadeusza Nowaka we wspomnianym pimie, reprezentowanego wypowiedziami A. Wajsa Przesunicie5 i B. Doparta Dowiadczenie faszu6 na temat najnowszej powieci pisarza. Za cech najistotniejsz pierwszego okresu twrczoci pisarza uwaa A. Wajs literackie zestawienie plemiennego mitu wiejskiego i poetycko zinterpretowanego faktu historyczno-spoecznego, pomidzy ktrymi to elementami istniaa pewna rwnowaga. Niestety pisze w ostatnich latach ta rwnowaca jedno, decydujca o wszystkim, co wartociowe w twrczoci pisarza, zostaa zachowana na rzecz faktycznoci. Z powieci A jak krem, a jak katem bdziesz, ktry to utwr naley mimo wszystko uzna za ostatni autentyczn poetyck wypowied Nowaka, pisarz porzuca do pewnego stopnia idea pierwotnej ekspresyjnoci, wiat pradawnego mitu, by odda si dziedzinie rejestracji przemian historyczno-obyczajowych. [...] Temu tematycznemu przesuniciu towarzyszy w prozie Nowaka modyfikacja osnowy mitologicznej. Starobiblijny, plemienny wtek opowiada zdominowany zostaje na przeomie lat siedemdziesitych przede wszystkim za spraw Diabw, a nastpnie wyparty ciciu towarzyszy w prozie Nowaka motyw pniejszych utworw. [...] Najwaniejszym jednak znakiem przesunicia jest [...] modyfikacja
W tym miejscu warto zwrci uwag na interesujcy, syntetyczny szkic Z. Zitka, Temat wiejski nurt chopski wasna racja istnienia w Tygodniku Kulturalnym, 1978, nr 26. 4 P. Dybel, Zbuntowany prorok, Kultura 1978 nr 27. 5 A. Wajs, Przesunicie, op. cit. 6 B. Dopart, Dowiadczenie faszu, op. cit.
3

stylistyczna. [...] Poczwszy od Dwunastu, a zwaszcza od Pbani, pisarstwo Nowaka opanowuje bez zreszty jaka nieznona maniera stylistyczna polegajca na skonnoci do komponowania zgszczonej, a przy tym, bdmy szczerzy, niezbyt kunsztownej skadni, ktra nie jest w stanie udwign obfitej metaforyki. Pierwotna, ywa ekspresja pisarza wyradza si teraz w zapiew i litani. Rozlewa si tutaj w istny potok zda -opisw. Brakuje im podstawowego akcentu, na ktrym zwykle wspiera si percepcja czytajcego [...]. Wida poza tym, jak Nowak grznie pomau w puapce wasnego bogactwa jzykowego. Z kolei opisuje krytyk swoje osobiste oczekiwania zwizane z kolejn powieci, tj. Prorokiem, by stwierdzi, e utwr ten burzy w stopniu maksymalnym rwnowag jednoci wtku mitologicznego i realistycznego na rzecz tego ostatniego [...] doprowadza do skrajnoci nieprzejrzysto skadni, gubic zupenie ekspresywno i synamizm jzyka [...]. Pisarz porzuca w nim ludowo pierwszych utworw i eschatologiczno nastpnych, by zaj si mitem w nowym wymiarze [...] w utworze dominuje raczej klimat przedmiecia [...], ktre ma by ow stref graniczn oddzielajc wiaty, terytorium refleksji, dziedziny wstpu do ycia [...]. Okolica miasta jest przez Nowaka opisana z pewnym natrtnym w jego ostatnich ksikach upodobaniem do realizmu [...]. Niestety, t urod stylu, t dawn autentyczno wyrazu przymiewa nowy element pisania Nowaka uwidoczniony w tym utworze, a polegajcy na pojawieniu si czego na ksztat podmiejskiego slangu [...]. Ta oglna synteza kodw: wiejskiego, miastowego, podmiejskiego, badylarskiego i Bg wie jeszcze jakiego, nie robi najlepszego wraenia na czytelniku. [...] Czy trzeba wielkiej przenikliwoci, by zauway, e artysta tak wraliwy jak autor Psalmw czuje si w tym otoczeniu nieswojo, e obca jest jego dawnej ekspresji owa mowa trawa Proroka i Dwunastu?. Celowo rozpoczem prezentacj gosw na temat pisarstwa Nowaka od kilku duszych cytatw z artykuu A. Wajsa. A. Wajs reprezentuje typ krytyka niby yczliwego, troskliwie zainteresowanego drog twrcz pisarza, ba, nieszczdzcego nawet celnie (i z pewnym rozmysem) dobranych komplementw i pochlebstw. W rzeczywistoci postawa jego przypomina postaw krytyka-dyktatora i cerbera, niebaczcego na prawo pisarza do wasnych poszukiwa, preferujcego bezwzgldnie wasne gusta literackie. Postawa taka prowadzi do znamiennego p r z e s u n i c i a: krytyk dysponuje nie tylko wasn jedynie suszn ocen dorobku twrczego pisarza, ale i jest w posiadaniu jedynie susznego programu literackiego: [...] nie chcielibymy przecie, by Tadeusz Nowak sta si po prostu zjawiskiem, ktrego lini wzlotu i wygasania mona rejestrowa i ktrego twrczoci prawidowociami mona by syci krytyczny zmys, lecz aby jego kolejne utwory potwierdziy to, co w jego pisarstwie najistotniejsze i czego po prostu zatraci nie wolno grzmi A. Wajs.

Mowa trawa artykuu Wajsa jest skutkiem nieco bdnego i tendencyjnego odczytania kolejnych, zwaszcza ostatnich ksiek Nowaka. O wiele bardziej wnikliw i rozsdn postaw krytyczn zajmuje interlokutor Wajsa B. Dopart. Czyta t proz pisze znaczy rozwizywa parabol. Interpretacja musi wnika w coraz gbsze warstwy, coraz szersze i bardziej szczegowe krgi znacze. Interpretator, jeli pjdzie za stylem pracy hermeneuty-biblisty, nie przychyli si po prostu do jednej z wielu metodologicznych konwencji, lecz bdzie postpowa zgodnie z logik artystyczn powieci, trzeba to podkreli. Skd gnuna monotonia krytyczno-literacka, ktr si tak twrczo otoczyo? Mwi ona niezmiennie o Nowakowym mitycyzmie. Pisarz tworzy eksploatuje? aktualizuje? mit rodowiskowy: plemienny, wiejski, chopski. Konserwuje tradycyjn tre chopskiej kultury. Nieprawda, sami krytycy produkuj jarmarczne twory myli. Trzeba zacz od tego, e pisarz cile odrnia rodowisko socjalno-kulturowe od kulturalnego. Wie i czowiek wsi osigna uniwersalno. zostaa moralnie wybrana i uksztatowana podug intelektualnego zamiaru. Natomiast kulturalny rezerwuar tego pisarstwa rozlewa si daleko poza wiejskie obrzea. Zatopi si w folklorze, ale w bogatej glebie poezji biblijnej, ale te w polskiej tradycji Kochanowskiego, Lemiana. Autor A jak krlem, a jak katem bdziesz dowiadcza i poznaje wiat poetycko. Nie odpowiada mu potoczne dowiadczenie poznawcze. Rozporzdza kultur jako zbiorem emblematw zdobicych i uszlachetniajcych psychologi czowieka, jego narodziny, mio i mier. J e s t p r z y tym p r a w d z i w i e n o w o c z e s n y m k u l t u r o z n a w c [...]7. Punktem wyjcia tej twrczoci a zarazem punktem wyznaczajcym sposb postpowania krytycznego czy metod interpretacji jest w rozwaaniach Doparta koncepcja wsi-Raju, pewien pejza utopijny, co najszlachetniejsz form przyjo w A jak krlem...: Mamy w A jak krlem, a jak katem bdziesz najlepsz ideowo i artystycznie propozycj szlachetnego utopisty. Obcujemy ze wiatem klasycznie utopijnym, bo zamierzonym i wykonanym konsekwentnie i prawidowo, harmonijnie i funkcjonalnie. Za spraw Diabw idzie w ruin aksjologiczny fundament tosamoci. Raj nie wytrzymuje prby identyfikacji [...]. Inna nostalgia trapi grup Dwunastu nalecych do pokolenia wygnacw z Raju. Jak rajsk waciwo miao dla nich dziecistwo, ale ono naley do spraw utraconych. W Pbaniach wiat rozmienia si na drobne fabuy, rozpada si, gubi cigo, a rado epicka ustpuje sceptycyzmowi. Ze sceptycznym dystansem, kiedy indziej
7

B. Dopart, Dowiadczenie faszu, op. cit. [podkr. M. W.].

ze sceptycznym niepokojem, obserwuje pisarz upadek rajskiej mitologii i utopijnych walorw wsi, tej z dziecistwa i wieku modzieczego przeytej Ksigi Snw. Dojrzewa mskie przeycie wsi rzeczywistoci zdegradowanej, dostarczajcej tekstw do aosnej silvy. Bohater Proroka wywodzi si ze wsi nie tyle zdegradowanej, ile kompletnie rozbitej. Ten czowiek wykolei si ze spoecznoci, ktra jak u Nowaka dotychczas bywao pochaniaa uczestnika si swej moralnej atrakcyjnoci. Charakterystyczne jest to podkrela Dopart e jest to bohater o psychice zwonej, bez przeszoci (tj. ugruntowanego w wiadomoci poczucia tradycji) i bez przyszoci, celu, bohater bezwolny. Prorok to znakomity pamflet na zjawiska pogranicza midzy wiadomoci indyferentn a faszywym stylem konsumpcji. W powieci dominuje pejza i rekwizytornia przedmiecia, ktremu podporzdkowany jest konsekwentnie szyfr stylistyczny. Midzy wiatem przedmiecia [...] bohaterem [...] a pisarzem toczy si gra ironii konstatuje Dopart. Nikt nie odmwi Nowakowi braku artystycznego przemylenia, a tym bardziej braku konsekwencji. Zdecydowanie, drastycznie obniy on rang powieciow wiata Proroka. Zostawi sobie poetycko, ale poezji prawdziwej, m e t a f o r y nie dopuci do jzyka. Uzna j moe tym razem za niefunkcjonaln dla pisarskiego celu [...]. Zaaranowa prowokacj artystyczn. Czowiek rozczarowany, pisarz konsekwentny zweryfikowa utopi. Rozbi j doszcztnie. Udzieli rozczarowania czytelnikowi. Krzywym lustrem, negatywn alternatyw obsuy wszystko, czym zdoby wybitn pozycj jako pisarz i myliciel; uczyni to z zimnym wyrachowaniem. Zapewne, postawi sobie teraz za cel napisanie alternatywy pozytywnej. Ma do przemylenia nowego bohatera, musi odbudowa z nim porozumienie i przymierze. Zreferowane tu bardzo skrtowo rozwaania Doparta rozwinite zostay szerzej przez tego krytyka w artykule Raj z dawna utracony (L).8 Tam m. in. wakie uwagi na temat stosunku pisarza do tradycji: Autor Krla i kata nie sdzi, aby wspczesno rozstaa si z tradycj, osdzajc jej rozpad, nieaktualno i niemoc. Nie przeya si na przykad Biblia [...] ani jako najbogatszy katalog moliwych sytuacji ludzkich, ani jako etyczny kodeks, ani jako wielki wzr odczytywania rzeczywistoci i kultury. Kulturowa cigo nie zostaa zerwana, tradycja nadal dostarcza ywych wzorw egzystencjalnych, przeamuje samotno czowieka, dajc mu poczucie tosamoci i nieskoczone moliwoci artykuowania samego siebie. Tame trafna interpretacja symbolu w twrczoci pisarza, w krej peni on funkcj przede wszystkim antropologiczn (...zagadnienie symbolu rozwiza Nowak na terenie poezji, a rozstrzygnicie przenis do prozy). Jest rzecz niewtpliw, i kade odczytanie

B. Dopart, Raj z dawna utracony, ycie Literackie 1977, nr 38.

pisarstwa Nowaka skazane jest z gry na niepeno i powierzchowno, jeli pomija bdzie osignicia dwudziestowiecznej teorii kultury, co nie znaczy, i praca krytyka winna przeksztaca si w rejestr rozszyfrowanych przez niego symboli i znacze, co nie oznacza rwnie, i krytyk musi koniecznie zagbia si w muliste otchanie jungowskoeliadowskich archetypw (nieco niejasnych konstatacji na temat wiadomoci archetypowej nie unikn take Dopart). Ze spostrzeeniami Doparta cile w wielu miejscach koresponduj uwagi P. Dybela we wspomnianym ju artykule napisanym na okoliczno nagrody Kultury. Obaj krytycy zgodni s przede wszystkim w jednym: e antropologicznych odniesie i uwika twrczoci Nowaka szuka naley w pierwszym rzdzie w jego poezji, poczwszy od pierwszych tomikw: struktury tego pisarstwa jzykowe, mityczne, tematyczne. egzystencjalne itp. s w cigym ruchu naprzd, przepostaciowuj si [...] zachowujc podstawowe konstrukcyjne rysy, za kadym razem z n a c z co innego. w ruch przepostaciowywania zawarty jest ju immanentnie w pierwszym zbiorku pisze P. Dybel9. Zwrmy jeszcze uwag na sd o pisarzu wyraony w rzetelnym i wanym dla oglnych rozwaa na temat tzw. nurtu ludowego artykule Magorzaty Gierycz Nie o chlopsko mi tutaj chodzi10. Wyodrbniajc na obszarze nurtu dwa rne modele prozy, pisze ona: w modelu pierwszym, szczeglnie w ujciu folkloryzujcym i quasirealistycznym, odwoania do tradycji kultury chopskiej pojawiaj si na wszystkich paszczyznach utworu, od formy wypowiedzi artystycznej i typu ekspresji jzykowej poczwszy, na ksztacie wizji czowieka i kultury skoczywszy. Jak wykazuje analiza, nawet w obrbie twrczoci jednego pisarza nie ma mowy o niezmiennym traktowaniu ludowoci. Gdy w pierwszych utworach Nowaka chopsko rozpatrywana jest gwnie na paszczynie estetyczno-filozoficznej i zostaje sprowadzona do sposobu mylenia widzenia i uporzdkowania wiata, do swoistego typu wyobrani, do charakterystycznych dla folkloru form narracyjno-fabularnych, to ju w kolejnych utworach okazuje si zespoem wartoci etycznych, domen ludzkiej wiedzy i mdroci, caociowym systemem spoecznym okrelajcym zwizki jednostki ze zbiorowoci [...]. Ludowo u Nowaka staje si [...] no nikiem treci nie tylko estetycznych, ale take ideologicznych11. Dochodzimy do drugiej wanej paszczyzny pisarstwa Nowaka, cile sprzonej z paszczyzn antropologiczn zawartej w twrczoci autora Proroka i Psalmw
9

P. Dybel, Zbuntowany prorok, op. cit. M. Gierycz, Nie o chlopsko mi tutaj chodzi, Tygodnik Kulturalny 1978, nr 3. 11 M. Gierycz, ibid.
10

koncepcji ludowoci. Mona chyba zaryzykowa tez pisze R. Sulima w szkicu Ludowo a wiadomo wspczesna e literatura nurtu ludowego traktowanego [...] jako wybrana przykadowo klasa zjawisk wzgldnie jednorodnych, niebdca jedynym wykadnikiem ludowoci w kulturze wspczesnej posiada zdolno scalania rozproszonych w najrniejszych przejawach wspczesnej kultury refleksji o ludowoci. Syntetyzujc oraz intensyfikujc refleksje o ludowoci staje si sama jej nonikiem, a przekraczajc krg zakltych alternatyw przybiera znaczenie p o s t u l a t u h u m a n i s t y c z n e g o 12. Tak czy inaczej, kady kolejny tom Nowaka cieszy si niesabncym zai nteresowaniem krytyki, staje si wydarzeniem literackim. Tak byo z niedawnymi Pbaniami, na temat ktrych gos zabierali m. in. E. ubowicz (Odra 1977, nr 2), R. Sil (Opole 1977, nr 3). J. Z. Brudnicki (Literatura 1977, nr 12) i A. Zawada (TK 1977, nr 8). Mona powiedzie pisa ten ostatni i trzeba to powiedzie e Pbanie dokonuj bardzo wspczesnej, wrcz antropologicznej rekonstrukcji systemu kultury ludowej w przekadzie na jzyk chopskiej gawdy. Zreszt inna postawa wobec kultury ludowej, rwnie w literaturze, nie jest ju dzisiaj moliwa, jeli nie chcemy cofn si do etapu chopomanii, powierzchownej fascynacji chopem bajecznie kolorowym. Tak jest z ostatnim tomem poetyckim pisarza Nowymi psalmami (1978). Recenzujc go zwraca J. Z. Brudnicki szczegln uwag na zagadnienia jzykowe, cilej sposb traktowania jzyka. Znaczce jest bowiem czste powoywanie si Nowaka na patrona Psalmw, Jana Kochanowskiego, ale w swoistym sensie. Mianowicie chodzi o w sawetny przekad, w ktrym renesansowy poeta poradzi sobie z kwadratur koa poetyckiego tumaczc liryk uniwersaliw na niewyksztacony nawczas jzyk polski. Nowak robi co podobnego raz z efektami znakomitymi, innym razem mniejszymi prbujc dowiadczenie wspczesnego czowieka, a nawet filozofi potoczn naszych czasw, wypowiedzie cile jzykiem i, niejako, dowiadczeniem kultury chopskiej, literatury ludowej [...]. Nowak buntuje si przeciw obecnej konwencji groteskowej. Grozi wrcz tragicznymi konsekwencjami tego typu kultury niezupenie-na-serio. Wydaje si mu ona przeraajco smutna, odraajca. Chciaby czystego smutku i penej radoci w miejsce czego, co nie wiadomo czym jest. Wydaje mu si, e podkult ura

12

R. Sulima, Ludowo a wiadomo wspczesna, Regiony 1978, nr 1.

chopska jest jeszcze w stanie broni zasobw jednoznacznego jzyka, bliskiego czowiekowi, oswojonego i wyposaonego terapeutycznie13. Szersz interpretacj poezji autora Psalmw odnajdziemy we wnikliwym eseju J. Z. Brudnickiego Tadeusza Nowaka marzenie o tosamoci14: Bohater Nowaka ma do zaoferowania mitologi i etyk ludow, ktrej trudno jest si przebi w wiecie wspczesnym. Jest to mitologia ja chopskiego, wynikajca z procesu spoecznego i kulturowego dojrzewania, procesu rozcignitego ogromnie w czasie historycznym. Ten trway byt jak okrela go Roman Ingarden zostaje skonfrontowany z teraniejszoci, uomnoci przemijania jednostki, jej cielesnoci poddan wpywowi czasu, w ktrym wiecznie si owa jednostka tylko staje i prawie nic nie wie o swoim ja, nie wie, czym jest, bo zaledwie mo na orzeka, czym bya. Tu si nie koczy kopot z istnieniem, ale zaczyna si niezawiniony dramat wiadomoci bohatera lirycznego Nowaka. Stracia ona bowiem oparcie w sacrum, staa si wiadomoci wieck. Stracia te kontakt z biecym dowiadczeniem swej spoecznoci chopskiej, wesza natomiast w kontakt z dowiadczeniem innym: inteligenckim i miejskim, na ktre nie godzi si, jeli nie w caoci, to w znacznej czci, ale jednoczenie wie, e tego nawizanego kontaktu duchowego straci jej nie wolno, bo jeli si go zbdzie straci grunt pod nogami, zaplecze kulturowe, wyobraniowe i mitologiczne. Szkic Brudnickiego wnosi warto podkreli sporo nowych i trafnych szczegw interpretacyjnych (m. in. subtelna analiza porwnawcza Baczyskiego i Nowaka; uwagi na temat funkcji i znaczenia postaci matki w poezji Nowaka, szczeglnie tej cechy jego poezji, ktra polega na utosamieniu trjcy: matka-natura-wasne ciao15). Wiele istotnych spostrzee zawira take ciekawy szkic M. Krassowskiego Zycie stos caopalny. O poezji Tadeusza Nowaka16. Szczeglnie wiele miejsca powica krytyk bogactwu wczesnego Nowaka oraz pniejszemu wyborowi poetyckiemu i wiatopogldowemu: Ta osobliwa podr w czasy niegdysiejsze jest wic wdrwk w krain mitologii, penetracj sfery mitw, bani i magicznych zakl, odczytywaniem starej i tworzeniem nowej bani. Pierwsze sygnay owych pasji mitycznych, najpeniej chyba wypowiedziane tomem Prorocy ju odchodz, nie miay jeszcze wsparcia systemowego; byy zaledwie rekonesansem poczynionym midzy innymi na prawach rozrachunku z was-

13

J. Z. Brudnicki, Literatura 1978, nr 29. J. Z. Brudnicki, Tadeusza Nowaka marzenie o tosamoci, Literatura 1977, nr 38; jest to fragment ksiki Brudnickiego Tadeusz Nowak, Warszawa 1978, ktra otrzymaa nagrod Miesicznika Literackiego (por. nr 9; tame recenzja K. Rutkowskiego z tej pracy). 15 J. Z. Brudnicki, ibid. 16 M. Krassowski, ycie stos caopalny. O poezji Tadeusza Nowaka, Tygodnik Kulturalny 1978, nr 25.
14

n przeszoci. Obecnie nie istnieje ju waciwie inna perspektywa patrzenia na wiat, mit zagarnia wszystko: wada fabu i akcj, opanowuje jzyk i skadni, rzdzi ludzkimi, zwierzcymi i rolinnymi losami wedle wasnej woli i chci. Jest to przecie dziedzina cako witej nieokrelonoci, cykl zdarze wyzwolonych z wszelkich racji i ogranicze. W micie pisze Lvi-Strauss wszystko moe si zdarzy; wydaje si, e nastpstwo zdarze nie jest tam podporzdkowane adnej regule logiki ani zasadzie cigoci, [...] kady dajcy si pomyle stosunek jest moliwy. W mitach zwierzta rozmawiaj ludzkimi gosami, a czowiekowi mowa bywa odebrana, tutaj porozumienie midzy ryb i ptakiem, mrwk i kretem jest tak samo realne, jak midzy poszczeglnymi egzemplarzami tego samego gatunku; nawet wiat rolin nabiera jakby cech ludzkich albo odwrotnie (jak w mitach rolinnych): to czowiek schodzi do poziomu natury, stapia si z reszt istnienia w jeden organizm yjcy w bezwiadomej bogoci i temporalnej pustce, cech bowiem temporaln mitu jest bezczasowo, cile za powiedziawszy, przynaleno do przeszoci, teraniejszoci i przyszoci, ktre czyni ze struktur o zasigu trwaym i totalnym17. Z kolei szeroko omawia Krassowski rol Biblii i polskiej tradycji renesansowo-barokowej w poezji autora Psalmw.18 Przegld gosw nt. twrczoci Tadeusza Nowaka warto podsumowa w pewnym sensie wypowiedzi samego pisarza; signijmy do wywiadu udzielonego z okazji Nagrody Literackiej CRZZ: Nie jestem zwolennikiem sentymentalnego chopomastwa, jednake zafascynowaa mnie ta ludowa kultura majca tysicletnie tradycje [...]. Chciaem ukaza peniej czowieka yjcego na wsi. Chciaem, by mj czytelnik wiedzia, e chop wie, co to Ojczyzna nie przypadkiem narodzia si na wsi partyzantka e ma peni wiadomoci zachodzcych zdarze, e np. tam pojcie r o d z i n a jest nieodczne od ycia, codziennoci, nie wymaga definiowania. Reagowa na dzi to nie tylko patrze jak rosn bloki, jak buduje si nowe miasta, ale take stara si eliminowa niebezpieczestwo odhumanizowania wspczesnoci, odrywania si od tradycji, od uznanych wartoci. Obowizkiem pisarza jest mwi prawd o yciu, prawd o sobie, o nas. Przez mwienie tych przemylanych, pogbionych prawd o sobie, przez poznawanie siebie poznajemy take prawdy oglniejsze. Obowizkiem pisarza jest towarzyszenie narodowi, towarzyszenie klasie, z ktrej si wyszo, wspuczestnictwo w tworzeniu nowej rzeczywistoci. Literatura powinna by natchnieniem

17 18

M. Krassowski, ibid. O Nowych psalmach pisz H. Siewierski (ycie Literackie 1978, nr 1380) i A. ak (Pogldy 1978, nr 17).

naszej wyobrani, powinna j wspiera, pobudza. Tylko czowiek z wyobrani uwaam moe widzie zachodzce procesy szeroko19. [] Micha Waliski

19

T. Nowak, wypowied dla Gosu Pracy; przedruk w Tygodniku Kulturalnym 1978, nr 22.

10