ZARZDZANIEORGANIZAC J A

9.3. Wiedza laboratorium na temat wkadu poszczeglnych moduw metody badawczej do budetu niepewnoci cakowitej UT caego badania bazuje w praktyce na przernych rdach sigajcych od serii precyzyjnych pomiarw, a po wiedz wynikajc z praktycznego dowiadczenia badacza. Czsto skadowe do budetu niepewnoci uzyskiwane s przy pomocy kilku technik szacowania niepewnoci czstkowych ui typowych dla poszczeglnych moduw metody badawczej i s kombinacj informacji rnego pochodzenia i rnej jakoci. 9.4. Istniejce trudnoci z okreleniem wartoci liczbowych niektrych cech charakterystycznych metod badawczych i trudno liczbowego podania zakresu ich niepewnoci, nie powinny odstrasza, a motywowa do poszukiwa i dalszych bada, a zwaszcza do wymiany wiedzy na ten temat midzy badaczami.
BIBLIOGRAFIA [1] Wyraanie niepewnoci pomiaru. Przewodnik. Gwny Urzd Miar 1999. [2] Midzynarodowy sownik podstawowych i oglnych terminw metrologii. Gwny Urzd Miar 1996. [3] PN-EN ISO/IEC 17025:2001 Oglne wymagania dotyczce kompetencji laboratoriw badawczych i wzorcujcych. [4] PN-EN 10002-1:2004 Metale. Prba rozcigania. Cz 1: Metoda badania w temperaturze otoczenia. PRZYPISY 1 Mgr in. J. Morkowski by szefem Systemu Jakoci w Federalnym Instytucie Bada i Testowania Materiaw EMPA w Szwajcarii. Obecnie reprezentuje firm Q-Consulting & Q-Management Ltd. w Duebendorf / Szwajcaria. 2 Dr in. J. Michaek jest pracownikiem naukowym Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocawskiej.

A R T Y K U Y P R O B L E M O W E

Bezpieczestwo planowania procesu budowy z uwzgldnieniem ryzyka, niepewnoci i zakce

Dr in. Adam Kristowski, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa
Zoone operacje procesu budowlanego charakteryzuj si wystpowaniem warunkw ryzyka i niepewnoci. Ma to miejsce dlatego, e zjawisk losowych nie mona wyeliminowa lub w istotny sposb ograniczy ich negatywnego wpywu na przebieg i efektywno budowy. Niepewno [7,10] oznacza sytuacj, gdy nie mona okreli, jakie elementy (lub przynajmniej cz z nich) skadaj si na ni, jaka jest ich warto lub jakie jest prawdopodobiestwo ich wystpienia. Z ryzykiem [3,7,10] mamy do czynienia, gdy co najmniej jeden z elementw sytuacji nie jest znany, ale znane jest prawdopodobiestwo jego wystpienia (ich wystpienia). Warunki ryzyka mog by zdefiniowane tylko wtedy, kiedy istniejce dowiadczenia z przeszoci, dotyczce podobnych zdarze, mona porwna z obecn sytuacj, tzn. gdy moliwy jest probabilistyczny zapis zjawisk zbadanych. Mwic o zakceniach, naley mie na myli sytuacje, ktre s identyfikowane ze wzgldu na moliwo korekty modelu zasobw, np. czynnych wykonawcy podczas realizacji budowy (np. awarie maszyn, nieobecnoci w pracy robotnikw, itp.) [1,3]. Jako dokumentacji dotyczcej planowania realizacji budowy jest rezultatem umiejtnoci poszukiwania optymalnych rozwiza technologiczno-organizacyjnych. Jako miernik jakoci wykonania budowy mona take przyj stopie zgodnoci wykonania poszczeglnych obiektw i ich elementw z rozwizaniami przyjtymi w projekcie. Naley powiedzie, e jako kadego obiektu i elementu budowli jest wypadkow jakoci projektu i jakoci wykonania. Modelowanie projektowania realizacji budowy jest przedmiotem bada w wielu orodkach naukowych w kraju i za granic. Mona powiedzie, e spord wielu uwidaczniaj si dwie tendencje w tym zakresie: pierwsza ingerujca w koszty przedsiwzicia i tej zmiennej podporzdkowuje si przewidywanie ryzyka (lub niepewnoci) jako stosunek zysku do strat. Druga mwi o niedeterministycznym traktowaniu zasobw ze wzgldu na losow ich dostpno na rynku i ze wzgldu np. na zakcenia podczas transportu. W celu prawidowego i pewnego planowania procesu budowy wielu autorw proponuje powrt do podstawowych metod planowania z uwzgldnieniem losowego charakteru nakadw; np. do metody PERT. Badania procesw budowlanych zwizane z ich opisem matema-

48

PRZEGLD BUDOWLANY 4/2005

Z A R Z D Z A N IEORGANIZACJA
tycznym (take statystycznym) byy publikowane w Polsce i za granic w wielu orodkach naukowych od kilkudziesiciu lat. Prawdopodobnie z powodu braku dogodnych narzdzi komputerowych wstrzymano wtedy ich kontynuowanie. Obecnie wraz z rozwojem technik informacyjnych i potrzeb budowy praktycznych narzdzi decyzyjnych mona zaobserwowa powrt do badania procesw budowlanych, ktre odbywaj si w warunkach niedeterministycznych. Ryzyko naley traktowa jako prawdopodobiestwo wystpienia straty lub zysku. Std wida, dlaczego wystpuje konieczno opracowania narzdzi pozwalajcych skutecznie podejmowa decyzje, w ktrych decydent [8] satysfakcjonujc go suszno bdzie mg oszacowa z odpowiednim wyprzedzeniem. Pytanie: dlaczego w matematyce czy fizyce nie ma pojcia ryzyko tylko pojcie prawdopodobiestwo? Pojcie ryzyko jest konsekwencj uycia pojcia warto. Rnice systemu wartoci prowadz do rnych ocen ryzyka tego samego dziaania na podstawie znanego systemu wartoci. Wydaje si, e niezbdne jest podjcie kolejnych prac badawczych majcych na celu okrelenie zwizku midzy nakadami rzeczowymi, a statystycznym opisem procesu budowy i okrelaniem parametrw jego rozkadw zmiennej losowej. W metodzie PERT rozkad beta zosta przyjty raczej dla potrzeb metody i tak naprawd, mao jest prac udowadniajcych suszno takiego wyboru [5]. Niektrzy autorzy rozpatrywali moliwo uycia rozkadu gamma, logarytmiczno-normalnego i innych. Zastosowanie innych funkcji gstoci rozkadu prawdopodobiestwa moe nie da oczekiwanego zwikszenia dokadnoci oblicze, gdy istotne znaczenie w tym wzgldzie ma nie tylko sposb matematycznego ujcia zmiennych losowych, lecz rwnie waciwa ocena czasu optymistycznego, pesymistycznego i najbardziej prawdopodobnego. To moe by jednym z elementw bezpiecznego planowania nakadw i caego procesu budowy w odniesieniu do przyjtych i proponowanych rozwiza technologiczno-organizacyjnych. Umie przewidywa wielko bdw popenianych na etapie planowania oznacza moe bezpieczestwo po czci finansowe, organizacyjne i technologiczne zarwno dla wykonawcy jak i inwestora. Uwaam, i oglna ocena bada nad zagadnieniami ryzyka, niepewnoci i zakce z punktu widzenia poszukiwania metod bezpiecznego planowania realizacji robt budowlanych w sposb niedeterministyczny pozwala powiedzie, e: jest potrzeba badania np. czasu pracy i prby jego opisu w sposb niedeterministyczny dla kryteriw przyjmowanych podczas planowania i realizacji prac budowlanych; brak jest prostych rozwiza i przykadw praktycznego zastosowania na co dzie normowania i planowania w sposb niedeterministyczny, wykorzystywanych przez technikw i inynierw budownictwa; uwaam, e warto pokusi si o prb przekonania inynierw, planistw, kosztorysantw do tworzenia bazy danych dla potrzeb planowania w sposb niedeterministyczny; uwaam, e naley w sposb naturalny przyjmowa warunki panujce na placu budowy, naley si z nimi pogodzi i nie upraszcza ich wystpowania przez przyjmowanie sztywnych (deterministycznych) nakadw i ich urednianie. To jest jedn z przyczyn tego, e np. kosztorysy i harmonogramy budowy wykonane na etapie planowania rzadko odpowiadaj co do przyjtych wielkoci nakadw pomiarom powykonawczym. Mona uwaa, e nie da si przewidzie wszystkich okolicznoci przebiegu budowy. To wcale nie oznacza, e bdw planowania nie naley minimalizowa. Eliminowanie i minimalizowanie bdw skania do prby poszukiwania metod planowania procesu budowy z uwzgldnieniem ryzyka, niepewnoci i zakce. Ze wzgldu na losowy charakter np. czasu trwania procesw budowlanych dziaania produkcyjne w budownictwie w wikszoci sytuacji powinny by planowane w sposb niedeterministyczny (tzn. e nie ma wspzalenoci zjawisk i nie ma jednoznacznie wyznaczonych warunkw w jakich wystpuj, mona je zapisa nie w postaci sztywnej, ale np. w postaci przedziau rozwiza wynikajcych z charakteru zjawisk losowych). Zaoenie o determinizmie jest moliwe, gdy zjawiska losowe mona wyeliminowa lub w istotny sposb ograniczy ich negatywny wpyw na przebieg i ogln efektywno procesu budowy. Sposb eliminacji zjawisk towarzyszcych procesowi budowy zaley midzy innymi od otoczenia w jakich wystpuj, tzn. rodzaju i rodowiska robt oraz charakterystyki wykonawcy. Wan rol odgrywaj metody stosowane w procesie projektowania, ktre warunkuj elastyczno, niezawodno, realno i wraliwo na zakcenia, poprzez opracowanie i wybr technologii i organizacji procesw budowlanych. Oglnie mona stwierdzi, e ryzyko i niepewno podczas budowy obiektw budowlanych zaley przede wszystkim od: wielkoci i rodzaju robt budowlanych, warunkw zewntrznych i wewntrznych zwizanych z jego realizacj oraz metod projektowania obiektw i robt. Wielko i rodzaj procesu budowy wpywaj na: czas jego realizacji, wspzaleno poszczeglnych czynnoci, prawdopodobiestwo wystpienia zakce oraz wraliwo na losow zmienno zewntrznych i wewntrznych uwarunkowa realizacyjnych. Warunki zewntrzne i wewntrzne s szczeglnie wane z punktu widzenia terminw i jakoci robt, efektywnoci poszczeglnych procesw budowy. W fazie planowania i projektowania ryzyko i niepewno s zwykle naj-

PRZEG L D B U D O W L A N Y 4/2005

49

A R T Y K U Y P R O B L E M O W E

ZARZDZANIEORGANIZAC J A
wiksze. Wynika to z iloci informacji niezbdnych do projektowania oraz ograniczonej przewidywalnoci realizacji budowy. Pen wiedz o poprawnoci projektowania dysponujemy dopiero po zakoczeniu inwestycji. Losowa jest charakterystyka poszczeglnych operacji i charakterystyka samego wykonawcy. Dlatego projektowanie i realizacja budowy ze wzgldu na specyfik wasnoci wymaga opracowania specjalnych metod wyboru rozwiza i poszukiwania sposobu szybkiej analizy wynikw. W zwizku z powyszym dla potrzeb pozwalajcych bezpiecznie (tzn. pewnie lub ze znan wielkoci bdu przewidywania) planowa proces budowy proponuj rozpocz poszukiwania modelowe nowych metod, uywajc nastpujcych poj [na podstawie 2,3,4,9]: ryzyko, jako zjawisko wyniku losowego i wielu czynnikw zakce nieistotnych (w pojedynczym przypadku), ktrych suma stanowi o rozkadzie poszukiwanej zmiennej losowej i o prawdopodobiestwie wyniku kocowego (np. rny wynik tych samych, powtarzalnych czynnoci), niepewno, jako wynik szeregu zjawisk (technicznych, technologicznych, organizacyjnych i rodowiskowych), ktrych nie mona opisa przy pomocy zmiennej losowej i dla ktrych nie mona okreli prawdopodobiestwa wyniku kocowego (np. zmiany pogody, przygotowanie i kwalifikacje wykonawcw), zakcenia istotne, ktre s identyfikowane ze wzgldu na moliwo korekty zasobw czynnych wykonawcy podczas realizacji budowy (np. awarie maszyn, nieobecnoci w pracy robotnikw, itp). Bezpieczestwo planowania odnoszce si do rozwiza deterministycznych zaley od wielu czynnikw, ktrych przewanie w harmonogramie nie uwzgldnia si. Rodzaj i ilo dyspozycyjnych zasobw, kwalifikacje ludzi i ich dyscyplina zawodowa, sprawno i niezawodno dostpnych narzdzi, wpyw otoczenia prowadzonych robt budowlanych i losowo zdarze samych w sobie do tych czynnikw nale. Do czynnikw losowych nale take czynniki atmosferyczne, pynno kadry, rnego rodzaju trudnoci w zaopatrywaniu budw w materiay, sprzt, awaryjno stosowanych maszyn. Wpyw oddziaywania czynnikw losowych na przebieg robt budowlanych powinien by uwzgldniany ju na etapie projektowania przebiegu budowy [6]. Pomijanie tego wpywu powoduje znaczn wraliwo harmonogramw budowlanych na ich czst dezaktualizacj. W przypadku przedsiwzi prostych w realizacji i planowaniu, harmonogram opracowuje si na podstawie prostych oblicze, przy wykorzystaniu odpowiednich norm, z podan wielkoci nakadw. Istnieje obecnie stosunkowo duo komputerowych systemw wspomagajcych harmonogramowanie. Nale do nich midzy innymi: PLANISTA, MS PROJECT, POWER PROJECT, PRIMAVERA, PERTMASTER, PREDICT. Systemy te usprawniaj proces organizacji robt, jednak opracowane na ich podstawie harmonogramy nie szacuj zdefiniowanych warunkw ryzyka, niepewnoci i zakce w celu probabilistycznej oceny np. kosztorysw czy harmonogramw budowy. Problem dobrego i bezpiecznego pod wzgldem jakociowym projektowania realizacji budowy jest problemem wanym i aktualnym. Dlatego sdz, e niezbdnym jest rozpoczcie prac badawczych i wdroeniowych nad opracowaniem systemu planowania uwzgldniajcego losowy charakter czasu wykonywania procesw budowlanych. Uwaa si, e harmonogram w ukadzie niedeterministycznym (gdzie nakady podawane bd np. w formie przedziaw z wyrnion wartoci oczekiwan) pozwoli zminimalizowa straty spowodowane np. przestojami, opnieniami, wysokoci kar za przekroczenie terminw umownych. Podczas planowania realizacji budowy pozwoli na podanie wynikw kocowych ze znanym prawdopodobiestwem, co ma ogromne znaczenie np. przy realizacji procesw budowlanych tworzcych tzw. ciek krytyczn, bd zdeterminowanych czasem wykonania. Powinien by narzdziem minimalizacji kosztw, zharmonizowania dostaw, cigej analizy zaplanowanych scenariuszy i eliminowania bdw. Mona zada sobie pytanie: dlaczego przy opracowaniu katalogw np. KNR pomierzone wartoci nakadw s nastpnie uredniane? rednia jest statystyk, ktr oblicza si atwo, ale ktra potrafi w wielu przypadkach znieksztaca rzeczywisty obraz zdarzenia. Deterministyczne wartoci nakadw nie mwi wtedy nic o losowym charakterze czasu wykonywania procesw budowy. Naley domniemywa, e znamy warto oczekiwan, ale nie znamy np. wielkoci bdu, jaki moemy popeni podczas planowania procesu budowy.
BIBLIOGRAFIA [1] Bauch H., Praca zbiorowa pod redakcj, Budownictwo komunikacyjne, WAT, 2001 r. [2] Benjamin J.R., Cornel C.A., Rachunek prawdopodobiestwa, statystyka matematyczna i teoria decyzji dla inynierw, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1977 r. [3] Findeisen W., Analiza systemowa podstawy i metodologia, PWN, Warszawa, 1985 r. [4] Hellwig Z., Elementy rachunku prawdopodobiestwa i statystyki matematycznej, PWN, W-wa 1975 r. [5] Jaworski K.M., Metodologia projektowania realizacji budowy, PWN, Warszawa, 1999 r. [6] Jaworski K.M., Podstawy organizacji budowy, PWN, Warszawa 2004 r. [7] Kasprowicz T., Scheduling building works under conditions of risk or uncertainty, Archivist Civil Engineering, tom XLIII z. 3, 1997 r. [8] Master of Business Administration MBA 2/2001, 03 04. 2001 r., Pismo Wyszej Szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. T. Komiskiego i Midzynarodowej Szkoy Zarzdzania. [9] Volk W., Statystyka stosowana dla inynierw, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1973 r. [10] Encyklopedia organizacji i zarzdzania, PWE.

A R T Y K U Y P R O B L E M O W E

50

PRZEGLD BUDOWLANY 4/2005