Estetyka i Krytyka 21 (2/2011)

ARTYKUY

JERZY LUTY

ESTETYKA EWOLUCYJNA: SZTUKA JAKO ADAPTACJA W UJCIU MIDZYKULTUROWYM

Pamici Denisa Duttona

Badajc rne aspekty sztuki i gustw estetycznych, ewolucyjni humanici nie maj wtpliwoci, e sztuka jest czci ludzkiej natury, e mamy j we krwi jak mwio si kiedy, czy te w mzgu i w genach jak mona by powiedzie dzisiaj. Podajca tropem wyznaczonym przez Arystotelesa, Humea i Darwina, wspczesna estetyka ewolucyjna (sigajc po dokonania psychologii ewolucyjnej) rozwija si w trzech gwnych obszarach: (1) antropologiczno -etologicznym (E. Dissanayake, brytyjscy estetycy ewolucyjni przeomu XIX i XX wieku: H. Balfour, A.C. Haddon, G. Allen), (2) filozoficzno-estetycznym (Dutton i kontynuatorzy) i (3) ewolucyjnej teorii literatury (B. Boyd, J. Carroll, J. Gottschall, D.S. Wilson). Niniejszy artyku stanowi rodzaj wprowadzenia w meandry estet yki ewolucyjnej w oparciu o koncepcje E. Dissanayake i D. Duttona.

__________________________________________________________

Sztuka z perspektywy teorii ewolucji

Rosnca popularno ewolucjonizmu oraz rozwj tzw. evolutionary studies w naukach humanistycznych (w tym rwnie w naukach o sztuce)1 sprawiaj, e pojawia si potrzeba opisu ich ram teoretycznych i pojciowych. W niniejszym artykule chciabym pokaza najbardziej charakterys1 Wrd przedstawicieli wspczesnej estetyki ewolucyjnej (w tym ewolucyjnej teorii literatury), ktrzy maj znaczcy wpyw na obecny ksztat tej dyscypliny, na ley wymieni nastpujce postacie: E. Dissanayake, G. Miller, J. Carroll, R. Storey, J. Gottschall, D.S. Wilson, B. Boyd, D. Dutton.

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

tyczne i moim zdaniem najbardziej istotne momenty ekspansji teorii Darwina na tereny filozoficznej refleksji nad sztuk. Z jednej strony pragn przedstawi, w sposb moliwie najbardziej syntetyczny, pogldy teoretyka sztuki E. Dissanayake na temat adaptacyjnych (w sensie darwinowskim) rde sztuki, z drugiej za przybliy czytelnikowi dokonania autora The Art Instinct2, D. Duttona, formuujcego wstpne zaoenia ewolucyjnej estetyki filozoficznej. Chciabym zaznaczy, e niniejsze opracowanie przynajmniej z dwch powodw ma charakter sprawozdawczy. Po pierwsze, ewolucyjna myl estetyczna jest w zasadzie nieobecna na krajowym rynku idei. Nakada to na piszcego te sowa miy, cho obarczony ciarem gatunkowym obowizek przyblienia jej polskiemu czytelnikowi, si rzeczy skrtowego (z uwagi na formu publikacji) i moliwie wiernego jej zrekonstruowania. Po drugie, idee ewolucyjne, ktre maj swe rdo w naukach przyrodniczych, s czsto opacznie interpretowane na gruncie humanistyki. Wspczesne nauki humanistyczne z uwagi na dominujce w nich nurty i tendencje, obierajc za przedmiot swych bada okrelone fakty, interpretuj je w oparciu o paradygmat zaczerpnity z nauk spoecznych, okrelany czsto jako kulturowy albo konstruktywistyczny. Sprawia to, e jak si wydaje nie dysponuj one wystarczajco rozb udowan (i elastyczn) aparatur pojciow, ktra byaby w stanie zasymilowa dane i fakty nauk przyrodniczych. Pokutujce nawyki pojciowe, ktre, wyksztacane latami, powoduj u humanistw wraenie nieprzekadalnoci i niewspmiernoci obu dziedzin (oraz zarzut redukcjon izmu), nie sprawiaj jednak bynajmniej, e nachodzenie na siebie pozornie nieprzystajcych dyskursw nie moe by twrcze i oywcze, a porozumienie niemoliwe do osignicia. Dynamiczny rozwj studiw biokulturowych (biocultural studies) pokazuje, e traktujc przejawy ludzkiego dowiadczenia nie tylko naturalistycznie, ale i zdroworozsdkowo, mona pozostawa wiernym zarwno humanistycznej skonnoci do uwypuklania rnic, jak i postulatowi naukowej cisoci. Jak pisa najsynniejszy bodaj estetyk-naturalista ubiegego wieku, J. Dewey: Teorie, ktre izoluj sztuk, oraz sdy o sztuce przez uznawanie ich za dziedzin odrbn, oderwan od innych przejaww dowiadczenia, nie wi si w sposb istotny z przedmiotem jakim si zajmuj3. Z tego istotnego zaoenia wychodz rwnie estetycy ewolucyjni, ktrzy tym jednak rni si od pragmatystw, e wnioski, ktre formuuj na gruncie swej teorii,
D. Dutton The Art Instinct. Beauty, Pleasure and Human Evolution Bloomsbery Press 2009. 3 J. Dewey Sztuka jako dowiadczenie A. Potocki (t.) Wrocaw 1975 s. 14.
2

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

wywodz bezporednio z interpretacji danych empirycznych nauk ewolucyjnych o czowieku4.

Estetyka i psychologia ewolucyjna

Podejcie ewolucjonistyczne w naukach humanistycznych jest naturalistyczne w tym sensie, e korzysta z osigni nauk przyrodniczych i traktuje je jako podstaw do interpretacji wiata ludzkich dziaa i decyzji. Fundamentem Darwinowskiego zwrotu w badaniach i nauce jest zwaszcza psychologia ewolucyjna. Ta nowa nauka, majca swe rda w latach 80. ubiegego wieku, bada mechanizmy psychologiczne kierujce ludzkimi zachowaniami w aspekcie ich ewolucyjnej adaptatywnoci. W odrnieniu od psychologii poznawczej przyjmuje ona, e ludzki umys i jego produkty (strategie zachowa, preferencje) powstay jako biologiczne adaptacje do rozwizywania problemw yciowych, z jakimi mieli do czynienia nasi przodkowie ewolucyjni, a badacze staraj si zrozumie kierujce nimi mechanizmy poprzez identyfikacje funkcji, ktre speniay one w przeszoci ewolucyjnej w kontekcie przetrwania i reprodukcji5. Pojcie adaptacji ewolucyjnej, ktre mona zdefiniowa jako cech dziedziczn i podlegajc rozwojowi, bdc wynikiem doboru naturalnego, poniewa pomoga w przetrwaniu lub sprzyjaa reprodukcji organizmu u naszych przodkw, jest je dnym z najwaniejszych zaoe nie tylko psychologii ewolucyjnej, ale i caej teorii ewolucji. Inn spraw jest teza, e dana czynno musi mie znaczenie adaptacyjne (odziedziczone po naszych przodkach z epoki Plejstocenu), jeeli zwizane jest z ni uczucie przyjemnoci, blu oraz emocjonalne dowiadczenie podobania si, wstrtu, strachu, mioci i szacunku. Np. przyjemno jedzenia sodkich oraz tustych pokarmw jest przystosowaniem do odywiania si i przetrwania, a przyjemno ze stosunkw pciowych jest przystosowaniem do prokreacji: nasi przodkowie, ktrzy jedli i uprawiali stosunki pciowe, mieli wiksze szanse posiadania potomstwa i przekazania mu tych cech. Odwrotnie jest ze wstrtem: jedn z najniebezpieczniejszych trujcych substancji w yciu codziennym czowieka jest bakteria znajdu4 Do nauk tych nale przede wszystkim: genetyka zachowania, neurobiologia, kognitywistyka, paleoarcheologia, antropologia, biologia i psychologia ewolucyjna. 5 Por. J.H. Barkow, L. Cosmides, J. Tooby (eds.) The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture New York: Oxford University Press 1992; B. Pawowski, D. Daniel Psychologia ewolucyjna nauka o adaptacjach i ewolucyjnej inercji ludzkiego umysu Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych Nr 3-4 (284-285) 2009 s. 573-574.

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

jca si w zepsutym misie; nie jest ewolucyjnym przypadkiem, e gnijce miso jest dla czowieka jednym z najbardziej odpychajcych zapachw. Wrd zachowa, ktre tumaczone s przez psychologi ewolucyjn, mona wymieni rwnie takie, jak emocjonalne wizi z innymi osobnikami; reakcje na otoczenie, zwierzta i roliny, ciemno nocy oraz naturalne krajobrazy; zainteresowanie w tworzeniu i suchaniu opowiada na okrelone tematy, np. historii o grocych nam niebezpieczestwach oraz przezwycianiu przeszkd w mioci; rado z rozwizywania problemw; upodobanie do wsplnych dziaa oraz uznanie dla przejaww umiejtnoci i wirtuozerii6. Psychologowie ewolucyjni, badajc zoone aspekty tego typu reakcji, wkraczaj chtnie na tereny zarezerwowane dotd dla estetykw i teoretykw sztuki. Jak pisze harwardzki psycholog Steven Pinker: Sztuka jest czci naszej natury mamy j we krwi, jak kiedy mawiano, czy te w mzgu i w genach, jak mona by powiedzie dzisiaj (...) Dzieci zaczynaj uczestniczy w tych [artystycznych] zajciach w wieku dwch lub trzech lat, a sztuka zajmuje by moe nawet odrbne miejsce w strukturze mzgu dorosego czowieka uszkodzenie neurologiczne moe nie wpyn na zdolno danej osoby do syszenia i widzenia, czynic j jednak niezdoln do czerpania przyjemnoci z odbioru muzyki bd wizualnego pikna7. Nietrudno zauway, e autor tej wypowiedzi jest w zasadzie przekonany, e sztuka jest jedn z owych czynnoci adaptacyjnych lub okooadaptacyjnych, o ktrych mwi ewolucyjna psychologia umysu i ktre s nieodcznym skadnikiem ludzkiego wyposaenia umysowego. Dla potwierdzenia swej tezy przywouje powszechnie znane fakty: ludzie tacz, piewaj, zdobi puste powierzchnie oraz opowiadaj i odgrywaj historie we wszystkich znanych spoeczestwach; malarstwo, biuteria, rzeba oraz instrumenty p ojawiy si w Europie co najmniej 35 tysicy lat temu, a w innych czciach wiata prawdopodobnie znacznie wczeniej i istniej w nich do dzi8. Jeli fakty te potraktujemy powanie (oraz uznamy, e wymienione formy aktywnoci maj zwizek ze sztuk), to jak si wydaje, nie ma przeszkd, aby argumenty, ktre za nimi stoj, uzna za jeli nie rozstrzygajce na rzecz adaptacyjnej funkcji sztuki, to z pewnoci zawiadczajce, e sztuka jest fenomenem trwaym, uniwersalnym, naturalnie
6 Por. D. Dutton Aesthetics and Evolutionary Psychology [w:] J. Levinson (ed.) The Oxford Handbook for Aesthetics New York: Oxford University Press 2003 s. 695696. 7 S. Pinker Tabula rasa. Spory o natur ludzk A. Nowak (t.) Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 s. 576. 8 Por. tame, s. 576-579; E. Dissanayake Homo Aestheticus: Where Art Comes From and Why Seattle: University of Washington Press 1995 s. 10-11.

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

obecnym i spontanicznie ujawniajcym si w historii gatunku ludzkiego. Na ich trafno mog wskazywa rwnie rda, z ktrych psychologowie ewolucyjni czerpi sw wiedz. Ot jak si wydaje, dysponuj oni cakiem szerok gam metod empirycznej weryfikacji formuowanych przez siebie hipotez ewolucyjnych (np. porwnywanie biologii rnych gatunkw czy tych samych osobnikw w rnych kontekstach), posikujc si m.in. danymi ze znalezisk archeologicznych, ze spoeczestw owiecko-zbierackich, z obserwacji zachowa i zwyczajw ludzi, a take ze ladw wszelkich historycznych wytworw pracy ludzkiej i in. 9. Z kolei w warstwie pojciowej nawizuj przede wszystkim do kognitywistyki, z ktrej czerpi rwnie zagadnienia inspirujce do dalszych bada. W estetyce ewolucyjnej (rozumianej tu jako ewolucyjna teoria sztuki)10, ktra skupia si na wyjanianiu adaptacyjnych walorw rnych form dziaalnoci artystycznej, mona wyrni obecnie trzy gwne nurty: (1) antropologiczno-etologiczny, (2) filozoficzno-estetyczny i (3) ewolucyjn teori literatury. W dalszej czci omwione zostan (1) i (2), natomiast nurt (3), najbardziej dynamicznie rozwijajca si ga darwinowskich bada na sztuk, zasuguje z pewnoci na osobne, szersze omwienie.

Sztuka jako adaptacja ujcie antropologiczno-etologiczne Ellen Dissanayake

Prekursorem podejcia adaptacjonistycznego we wspczesnej estetyce ewolucyjnej jest Ellen Dissanayake, niezalena badaczka zwizana z Washington University w Seattle. Dissanayake od wielu lat jest zwolenniczk pogldu goszcego, e sztuka zarwno w sensie tworzenia, odbioru, jak i zachowania jest adaptacj11 na rwni ze strachem przed pajkami czy zdolnoci do widzenia gbi, czyli cech dziedziczn ludzkiego wyNa temat metod i rde danych do testowania hipotez ewolucyjnych, a take sposobw identyfikowania problemw adaptacyjnych przez psychologw ewolucyjnych zob. D. Buss Psychologia ewolucyjna M. Orski (t.) Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2001 s. 79-91; Por. B. Pawowski, D. Daniel, Psychologia ewolucyjna, wyd. cyt. 10 Mianem estetyki ewolucyjnej okrela si te czasem neuroestetyk, ktra jest jednak dyscyplin szersz, obejmujc badania dotyczce biologicznej natury wsze lkiego wartociowania estetycznego, a nie tylko wartociowania sztuki. 11 Por. E. Dissanayake The Arts After Darwin. Does Art Have Origin and Adaptive Function [w:] K. Zijlmans, W. van Damme World Art Studies: Exploring Concepts and Approaches Amsterdam: Valiz 2008 s. 242-243.
9

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

posaenia umysowego. Ujcie Dissanayake zaproponowane w trzech ksikach: What is Art For? (1990) , Homo Aestheticus: Where Art Comes From and Why (1992) i Art and Intimacy: How the Arts Began (2000) oraz w serii artykuw charakteryzuje si tym, e w przeciwiestwie do poprzednich uj sztuki, ktre definioway j jako zbir przedmiotw, idei lub wasnoci, traktuje sztuk jako z a c h o w a n i e adaptacyjne. Zachowanie12 to Dissanayake nazywa artyfikacj (artification) albo nadawaniem rzeczom szczeglnego charakteru (making special)13, a swoje podejcie teoretyczne etologicznym. Argumentujc za tym, e zdolno nadawania rzeczom szczeglnego charakteru jest adaptacyjna, Dissanayake formuuje trzy tezy. Po pierwsze, twierdzi ona, e czowiek posiada wrodzone predyspozycje estetyczne, ktre ujawniaj si w kontaktach niemowlcia z matk. Owe predyspozycje estetyczne stanowi z kolei (druga teza) zbiornik dla zachowa artyfikacyjnych, ktre to zachowania, bdc konsekwencj rozwinitych w czowieku predyspozycji psychobiologicznych (lecz nie kulturowych, przeciwstawianych w tradycyjnej teorii antropologicznej biologii), s swoist reakcj obronn na sytuacje yciowe generujce niepewno i niepokj. Po trzecie wreszcie, co jest konsekwencj wczeniejszego zaoenia, sztuki w tradycyjnych spoeczestwach przybieraj posta rytuaw a wic kontrolowanych, sformalizowanych, powtarzanych, przejaskrawianych, skomplikowanych, rnorodnych dynamicznie dziaa ktre wzmacniaj wsplnotowo i solidarno midzy czonkami grupy14. Dissanayake zakada zatem, e istniej w czowieku pewne wrodzone predyspozycje do zwracania uwagi na przedestetyczne bodce wzrokowe i suchowe, czego dowodem jest ujawniajce si w zachowaniu matki wzgldem nowo narodzonego dziecka specjalne zachowanie, przykuwajce uwag dziecka poprzez rytmiczne ruchy ciaa matki (dotykanie, klepanie, gaskanie, przytulanie i caowanie dziecka), przejaskrawion mimik (dugie spojrzenia, przeduany umiech, rozszerzone oczy, podniesione brwi) oraz charakterystyczne, niemal zrytualizowane ruchy gow (kiwnicia, ukony) (D, 250-51). Wedug Dissanayake, te wokalizacje, wyraenia i ruchy s czsto powtarzane, czasem ze zrnicowan
Por. ta Homo Aestheticus wyd. cyt. s. 33-38. Termin making special, pomimo nikego zainteresowania twrczoci E. Dissanayake w polskiej literaturze estetycznej, doczeka si ju kilku rnych tumacze. Stosuj jego wersj zaproponowan przez M. Koraszewsk w ksice G. Millera Umys w zalotach Pozna 2004 s. 315. 14 E. Dissanayake Sztuka jako ludzkie uniwersalium: podejcie adaptacjonistyczne S.S. Nowak (t.) Estetyka i Krytyka Nr 15/16 (2/2008-1/2009) s. 257. Dalej jako D z podaniem strony.
13 12

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

dynamik (goniej i ciszej, szybciej i wolniej) w sposb, ktry mona nazwa multimedialnym przedstawieniem (D, 251). Owe predyspozycje estetyczne uksztatowane w tak wczesnym stadium rozwoju osobniczego stanowi nastpnie rodzaj zbiornika, z ktrego mogli czerpa ludzie pierwotni na pniejszym etapie ewolucji, kiedy zaczli celowo artyfikowa (D, 252), czyli tworzy sztuk. Zachowania artyfikacyjne (jak i inne zachowania kulturowe oraz religijne) w kulturach pierwotnych i prehistorycznych pojawiay si zwykle przy okazji istotnych kwestii biologicznych ludzkiego ycia, takich jak osiganie dojrzaoci, wychowywanie dzieci czy podtrzymywanie wizi spoecznych, i miay za zadanie wpywa na konsekwencje tych wanych i niepewnych sytuacji. Zdaniem Dissanayake, towarzyszyy te zabiegom i troskom o rezultat biologicznie istotnych i wanych zdarze generujcych niepewno: bezpieczestwa, dobrobytu, podnoci, zdrowia i zwycistwa, a take skutecznego radzenia sobie ze zmianami w obrbie wasnego ciaa; emocji towarzyszcych dojrzaoci pciowej, ciy, naro dzinom i mierci (D, 253). Funkcj tych zachowa byo zapewnienie dobrego samopoczucia i redukowanie napicia w obliczu niepewnoci, a speniay one swoj rol zwaszcza wtedy, gdy wczali si w nie wszyscy czonkowie grupy (D, 254). Dlatego te czynnoci takie jak odgrywanie powtarzajcych si, lecz zmodyfikowanych gosw, koysanie si, rytualizacja ruchw i czynnoci, ich formalizowanie i przejaskrawianie mogy by znaczenie bardziej doniose, ni wskazywayby na to ich bezporednie konteksty. Jak przekonuje Dissanayake i jest to, jak si wydaje, najwaniejsze novum jej behawioralnej analizy sztuki jednostki, ktre w stresujcych okolicznociach reagoway takimi praktykami, zyskiway wiksz zdolno do przetrwania ni ci czonkowie grupy, ktrzy ich unikali. Tego typu ujednolicone zachowanie grupowe, znane nie tylko psychologom, ale i antropologom (np. Margaret Mead), bardziej ni indywidualne tworzy bowiem iluzj, e poradzono sobie z trudn sytuacj i jest bez znaczenia, czy pojedyncza ceremonia osigna swj konkretny czy przybliony cel (powiedzmy, zabezpieczenie chorego, uagodzenie potnego ducha czy wyraenie wasnego postanowienia), poniewa jej najwaniejszym efektem byo uwolnienie jednostki od uczucia niepokoju poprzez wprowadzenie iluzji radzenia sobie, co z kolei miao wpyw na przetrwanie i sukces reprodukcyjny (D, 257). Dzi zachowanie takie okre la si mianem rytuau, a badacze s w zasadzie zgodni, e jego funkcja polega na redukowaniu zoonoci i zmiennoci odbieranych przez ludzki umys dowiadcze yciowych i zapewnieniu mu poczucia cigoci tych dowiadcze.

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Hipoteza Dissanayake o artyfikacji w obliczu niepewnoci znalaza potwierdzenie w badaniach paleoarcheologw, ktrzy dysponuj obecnie przekonujcymi dowodami na znaczcy wzrost twrczoci artystycznej w okresach zagroenia ze strony otoczenia (D, 255). Jak pisze jeden z nich: wygaszanie kaza i piewanie poczone z rytmicznymi ruchami jest szczeglnie widoczne w czasach niepokoju i w spoeczestwach dotknitych cierpieniem (D, 255).

Preferencje estetyczne odnonie krajobrazw a adaptacyjny walor wyboru siedliska

Prezentowane przez Dissanayake adaptacjonistyczne wyjanienie rde sztuki, pomimo pewnych ambicji filozoficznych, pozostaje podejciem antropologicznym i etologicznym. Rni si zatem od ujcia Duttona, ktre z kolei stara si by cile estetyczne, cho nie unika odwoa interdyscyplinarnych. Uwag Duttona, ktry jako pierwszy prbuje czy nauki ewolucyjne o sztuce z filozofi sztuki, a jzyk antropologiczny zastpuje zdyscyplinowanym dyskursem akademickim, odwoujcym si stale do kontekstu historyczno-filozoficznego15, przykuwa pocztkowo kwestia z pozoru baha: rda preferencji estetycznych w malarstwie pejzaowym. Filozof powouje si na synny eksperyment artystyczny V. Komara i A. Melamida, opisany po raz pierwszy przez Dissanayake16, polegajcy na stworzeniu ulubionych obrazw dla ludzi z rnych czci wiata w oparciu o wyniki bada ankietowych17. Ot ci dwaj rosyjscy artyci mieszkajcy w USA prz eprowadzili w latach 90. badania socjologiczne ludzkich preferencji estetycznych w dziesiciu rnych, oddalonych od siebie krajach. W ramach badania pytali swych respondentw m.in. o ulubiony kolor, por roku, zwierzta, roliny, ksztaty oraz p osta historyczn. Okazao si, e bez wzgldu na miejsce, w jakim badani si wychowali, wszyscy wykazywali estetyczne upodobanie do krajobrazu zawierajcego przedstawienie zieleni, wody, zwierzt i ludzi, a take otwarte przestrzenie pokryte nisk (lub skoszon) traw, na ktrej znajduj si kpy krzeww i drzew, widoczny w centralnym miejscu naturalny zbiornik wodny, jak staw lub jezioro, przynajmniej z jednej strony krajobraz obejmujcy otwarty, przestrzenny
Horyzont pisarstwa Duttona wyznaczaj takie postacie, jak I. Kant, L. Tostoj, C. Bell, A. Danto, a przede wszystkim Arystoteles i D. Hume. 16 Por. E. Dissanayake Komar and Melamid Discover Plaistocene taste Philosophy and Literature 22 s. 486-496. 17 D. Dutton The Art Instinct wyd. cyt. s. 13-18.
15

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

widok a po horyzont, zawierajcy take wiadectwo obecnoci zwierzt i ptakw oraz rozmaite roliny, w tym kwiaty i roliny owocowe. W 1993 r. obaj artyci zaprezentowali publicznoci obraz pt. Americas Most Wanted, ktry zgodnie z wynikami sonday odzwierciedla najpowszechniejsze upodobania estetyczne Amerykanw (podobne dziea stworzyli rwnie dla dziewiciu innych krajw)18. Powstay przemiewcze, emanujce kiczem obrazy (np. na amerykaskiej wersji obrazu George Washington na tle Hudson River dzieli miejsce z hipopotamem), karykaturujce to, co mona zobaczy na niemal kadym ilustrowanym kalendarzu ciennym pod kad szerokoci geograficzn (sawannopodobny krajobraz z szeregiem powtarzajcych si elementw). Dziea dwjki artystw wywoay ogromn dyskusj w gronie estetykw i filozofw sztuki, skonsternowanych nie tyle niskim poziomem artystycznym najbardziej podanych dzie czy wtpliw jakoci ujawnionych gustw estetycznych, ile stopniem ich midzykulturowej powszechnoci. W rny sposb starano si j uzasadni. A. Danto poda nastpujce wyjanienie: powszechno gustw zwizana jest z powszechnoci procesw globalizacyjnych, a konkretnie popularnoci przemysu kalendarzowego, ktry dociera do ludzi na caym wiecie i pomimo lokalnych rnic kulturowych i europejskiej konwencji wszczepia im zamiowanie do okrelonej formy przedstawienia krajobrazu. Jak wykazay bowiem inne badania, wikszo Kenijczykw posiada wprawdzie w swoich domach kalendarz, ale jednak mieszkacy tego kraju preferuj widoki wygldajce bardziej jak te z Nowego Jorku ni z Kenii19. Z kolei Dutton, ktrego nie zadowolio uzasadnienie Danto, poda wyjanienie, ktre tylko na pierwszy rzut oka wydawao si niedorzeczne. Argumentowa on, e ludzkie reakcje na pejzae ujawnione w eksperymencie Komara/Melamida charakteryzuj si zdumiewajc uniwersalnoci, poniewa wynikaj z utrwalonych w toku ewolucji gatunku ludzkiego instynktw, uksztatowanych w okresie Plejstocenu, ktre to instynkty, ukazujce gboko zakorzenione w czowieku preferencje, miay kluczowe znaczenie dla jego przetrwania w tym okresie20. RedukcjonisMona je obejrze na stronie internetowej: http://www.diacenter.org/km/homepage.html. 19 Por. A. Danto Can It Be the Most Wanted Even if Nobody Wants It [w:] J. Wypijewski (ed.) Paintings by Numbers: Komar and Melamids Scientific Guide to Art New York: Farrar, Straus & Giroux 1997 s. 124-140. 20 Por. D. Dutton Aesthetics and Evolutionary Psychology wyd. cyt. s. 696-697; tene Lets Naturalize Aesthetics Internet 2004 aesthetics-online.org (official web site of the American Society for Aesthetics) (wyd. pol. Znaturalizujmy estetyk J. Luty (t.) internet, padziernik 2009 racjonalista.pl, s. 6870); tene The Art Instinct wyd. cyt. s. 13-18.
18

10

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

tyczny charakter tego wyjanienia byby moe jego wad, gdyby nie fakt, e znalazo ono potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych kilka lat wczeniej przez psychologw Oriansa i Heerwagen21. W jednym z testw przedstawili oni ludziom z rnych krajw i w rnym wieku kilka klasycznych rodzajw krajobrazw, m.in. las liciasty, las tropikalny, otwart sawann z drzewami, las iglasty oraz pustyni. Wrd ludzi dorosych adna z wyej wymienionych kategorii nie zostaa wskazana jako ulubiona (wyjtkiem by krajobraz pustynny, ktry by najniej w rankingu), natomiast po przeprowadzeniu eksperymentu wrd maych dzieci wyranie preferowanym krajobrazem okazaa si sawanna z drz ewami a dokadnie krajobraz ze wschodniej Afryki, gdzie miaa miejsce wczesna ludzka ewolucja. Poza upodobaniem do sawanny (wyniki bada stay si podstaw do sformuowania tzw. hipotezy sawanny) stwierdzono rwnie ogln preferencj do krajobrazw zawierajcych wod, otwarte i zalesione powierzchnie (sygnalizujce miejsca do ukrywania si oraz do gry w chowanego), drzewa z rozgazieniami usytuowanymi tu nad ziemi (dajce moliwo ucieczki), z owocami rosncymi metr lub dwa nad ziemi, z bezporedni obecnoci lub wmieszaniem w krajobraz zwierzt ownych oraz zrnicowanymi ksztatami chmur. Wyniki eksperymentu wydaj si nieprzypadkowe rwnie w kontekcie artu rosyjskich artystw. Krajobraz sawanny jest preferowany, poniewa w czasach prehistorycznych by gwarantem przetrwania unikania drapienikw i zdobywania poywienia a jako preferowany i podany zapisa si w naszej gatunkowej pamici ewolucyjnej ciepymi kolorami: dobrze si kojarzy, wywouje pozytywne emocje, zwaszcza u dzieci, nieskaonych socjalizacj i edukacj z zakresu estetyki. Jak zauwaa Dutton, to wanie elementy tego, a nie innego krajobrazu powtarzaj si nie tylko w serii Most Wanted, ale s nieustannie powielane zarwno w kalendarzach ciennych, jak i np. w projektach parkw publicznych na caym wiecie. S te szczegln form pogardzanego przez akademikw, elitarnych artystw i znawcw kanonw kiczu, objawu erozji smaku i zaniku dystansu estetycznego, ktry na gruncie psychologii ewolucyjnej jawi si jako pochodna pewnego wrodzonego mechanizmu umysowego, odpowiadajcego nie tylko za dobre samopoczucie naszych ewolucyjnych przodkw, ale i za ich sukces adaptacyjny i reprodukcyjny. Co wicej, naturalna dziecica skonno do tej formy (pseudo)artystycznego wyrazu, jak jest kicz, z ktrej niektrzy z nas nigdy nie wyrastaj, objawiajca si chociaby w popularnoci seriali telewizyjnych,
G.H. Orians, J.H. Heerwagen Evolved Responses to Landscapes [w:] J.H. Barkow, L. Cosmides, J. Tooby (eds.) The Adapted Mind... wyd. cyt.; D. Dutton The Art Instinct wyd. cyt. s. 23-28.
21

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

11

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

kreskwek, programw w rodzaju Taniec z gwiazdami czy romantycznych komedii, nie tylko nie przemija, ale wydaje si stanowi mocny fundament spoeczestwa konsumpcyjnego i wyposaenie umysowe kadego pokolenia odbiorcw mediw (tylko z niewielk przewag pokolenia maoletnich)22. Tu jednak wkraczamy na teren zarezerwowany dla ewolucyjnej psychologii popkultury i wychodzimy poza zakres i intencje analiz Duttona23.

Uniwersalne kryteria sztuki ujcie filozoficzno-estetyczne Denisa Duttona

Uniwersalistyczna interpretacja preferencji pejzaowych wywiedzi ona z eksperymentu Komara/Melamida jest dla autora The Art Instinct wstpem do bardziej oglnych rozwaa na temat ewolucyjnych rde sztuki. Przywoujc ustalenia bada dotyczcych ludzkich preferencji, pragnie i zdolnoci, Dutton ustanawia tym samym kontekst nowej dyscypliny teoretycznej. Jego zdaniem, ewolucyjni teoretycy sztuki, otwierajc si w badaniach na naturalistyczne opisy dowiadczenia estetycznego, powinni przedkada dowd empiryczny nad czyst spekulacj, starajc si dowiedzie, dlaczego sztuka, pomimo maej wartoci praktycznej, potrafi dostarcza intensywnej przyjemnoci zarwno twrcy, jak i odbiorcy24. Ich refleksj teoretyczn, wspart nastawieniem empirycznym, powinien wyznacza okrelony horyzont problemowy, skupiony wok nastpujcych pyta: Czy dana zdolno tworzenia i odbierania tworw artystycznych znajduje si wrd uniwersalnych cech adaptacyjnych ludzkiego umysu? Jeeli jest ona czci uniwersalnej ludzkiej psychiki, to czy stanowi skadnik ludzkiej natury? I jak owa niezmienna natura ujawnia si w midzykulturowych preferencjach dotyczcych sztuki? Zdaniem Duttona, formuujc odpowiedzi na te pytania, estetycy ewolucyjni zamiast skupia si na rnicach historyczno-kulturowych, d do znalezienia uniwersalnego, midzykulturowego podoa rnych sztuk, albowiem wedug dostpnej nam wiedzy, sztuka jest cech wrodzon25, efektem koCiekawe w tym kontekcie wydaj si wyniki pionierskich bada w naszym kraju K. Podlaszewskiej na temat gustw estetycznych dzieci i modziey. Por. T. Szlendak Naga mapa przed telewizorem. Popkultura w wietle psychologii ewolucyjnej Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 s. 116-117. 23 Por. tame. 24 D. Dutton Znaturalizujmy estetyk wyd. cyt. 25 Wrodzona oznacza ujawniajca si w sposb naturalny przy niewielkiej z achcie ze strony otoczenia lub zupenie bez zachty.
22

12

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ewolucji genowo-kulturowej, a nie jak twierdz kulturowi konstruktywici wycznym produktem kultury i historii warunkw, w ktrych poszczeglne jednostki dorastaj, yj i tworz. Przeciwko stanowisku wskiego determinizmu kulturowego odnonie funkcji i rde sztuki wiadcz, zdaniem Duttona, dwa fakty26: jej powszechna zdolno do wywoywania emocji i sprawiania przyjemnoci oraz uniwersalno. Nie oznacza to bynajmniej, e wszystkie kultury winny posiada wszystkie formy sztuki. Poszczeglne jej odmiany rni si czsto w zasadniczy sposb wanie w zalenoci od kultury i epoki historycznej (zwykle rwnie rni si znacznie w obrbie tej samej kultury), co stanowi o ich swoistoci i niepowtarzalnoci. Nie powinno zatem dziwi, e japoska ceremonia picia herbaty, powszechnie uwaana za sztuk, nie ma adnego odpowie dnika na Zachodzie, a np. ludzie z Sepik River w Nowej Gwinei, ktrzy s zapalonymi rzebiarzami, cakowicie rni si od swych bliskich ssiadw z Wyyn, ktrzy rzebiarstwem nie interesuj si wcale, powicajc z kolei wiele czasu i siy na dekorowanie ciaa oraz wytwarzanie ozdobnych tarcz obronnych27. Majc jednak na uwadze fakt, e zarwno tworzenie dzie sztuki, jak i ich podziwianie jest wspln cech wszystkich ludzkich spoeczestw (rwnie Japoczykw i ludzi znad rzeki Sepik), Dutton proponuje uniwersalistyczn wykadni sztuki. W tym celu tworzy list dwunastu kryteriw rozpoznawczych (recognition criteria) sztuki (wystpujcych midzykulturowo i ponadhistorycznie), ktra jego zdaniem uatwi zrozumienie tego, czym jest sztuka jako uniwersalny ludzki fenomen w swej rnorodnoci i nieokrelonoci. Kryteriami tymi s: (1) bezporednia (niepraktyczna) przyjemno ( direct pleasure ), (2) biego i wirtuozeria (skill and virtuosity), (3) styl (style), (4) nowatorstwo i kreatywno (novelty and creativity), (5) krytyka (criticism), (6) przedstawianie (naladownictwo) (representation, imitation), (7) szczeglne miejsce (special focus), (8) wyraanie indywidualnoci (expressive individuality), (9) nasycenie emocjonalne (emotional saturation), (10) wyzwanie intelektualne (intellectual challenge), (11) tradycje i instytucje sztuki (art traditions and institutions) i (12) wyobrania (imaginative experience)28. Jak zauwaa autor, powysza lista co wynika, jego zdaniem, z charakteru umieszczonych na niej kryteriw nie zostaa stworzona po to, aby suy formuowaniu jakiej z gry przyjtej perspektywy teoretycznej, ktra konkurowaaby z innymi stanowiskami, lecz jedynie wyraeniu
26 27

Por. D. Dutton Aesthetics and Evolutionary Psychology wyd. cyt. s. 695-696. Por. tame; tene The Art Instinct wyd. cyt. s. 30. 28 Tame, s. 51-59.

Estetyka ewolucyjna: sztuka jako adaptacja w ujciu midzykulturowym

13

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

zwyczajowych, powszechnych, przedteoretycznych sposobw widzenia okrelonych przedmiotw czy dziaa jako artystycznych, ktre to sposoby widzenia, odwoujc si do ludzkich instynktw i intuicji, s podzielane przez ludzi midzykulturowo na caym wiecie. Dlatego lista stworzona w oparciu o to, co jest (i w tym sensie empirycznie ugruntowana), a nie o to, co i jakie powinno by, odzwierciedla, zdaniem Duttona, ogromn sfer dowiadczenia tego, co ludzie spontanicznie, w poprzek dziejw i kultur, identyfikuj jako sztuk, a nie to, co teoria uznaje bd wyklucza ze sfery sztuki. Jak podkrela on, lista nie precyzuje, co jest sztuk29, lecz stanowi neutraln podstaw do teoretycznej sp ekulacji na temat tego uniwersalnego ludzkiego fenomenu. Ma w tym pomc niewtpliwe nawizanie do Searleowskiego pojcia-skupiska (cluster concept), ktre do definiowania sztuki wykorzystywali ju wczeniej, kady na swj sposb, m.in. E.J. Bond, J. Moravcsik i B. Gaut30.

Zakoczenie
Oryginalne podejcie Dissanayake do analizy fenomenu sztuki, okrelane przez ni jako etologiczne traktujce sztuk jako form zachowania, a nie, jak to zwykle czyniono dotychczas, jako wasno lub cech danego przedmiotu niesie z sob okrelone konsekwencje teoretyczne. Pozwala uzna sztuk za element wyposaenia psychicznego czowieka oraz za rdo i cel jego motywacji intelektualno-emocjonalnych, a take opisywa j przy pomocy poj zaczerpnitych z psychologii. Z kolei autor Instynktu sztuki, czerpic z szerokiego repertuaru tych poj, stara si wyposay nas w narzdzia do estetyczno-ewolucyjnej analizy sztuki, pojmowanej naturalistycznie i uniwersalistycznie. Jego midzykulturowe, ponadhistoryczne ujcie sztuki w oparciu o kryteria rozpoznawcze zaczerpnite z naturalnego, statystycznego, przedteoretycznego jej ogldu, w poczeniu z niezwykym wyczuciem estetycznym i nieskrywanym podziwem dla wspaniaych dzie Wielkich Mistrzw, jest wanym przy29 Dutton zauwaa (przywoujc koncepcj podobiestw rodzinnych Wit tgensteina), e trudno sformuowa cis definicj pojcia sztuki z tego samego powodu, dla ktrego trudno o cis definicj np. pojcia gry. 30 Por. E.J. Bond The Essential Nature of Art, American Philosophical Quarterly 12, 1975 s. 177-183; J. Moravcsik Why Philosophy of Art in a Cross-Cultural Perspective? The Journal of Aesthetics and Art Criticism 51, 1993 s. 425 -436; B. Gaut Art as a Cluster Concept [w:] N. Carroll (ed.) Theories of Art Today University of Wisconsin Press 2000 s. 25-44.

14

Jerzy Luty

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

czynkiem do dyskusji na temat miejsca teorii estetycznej w polu teoretycznym dyscyplin humanistycznych i stanowi kamie milowy w rozwoju naturalistycznej refleksji nad sztuk31.

Summary tytu angielski

When studying various aspects of art and aesthetic tastes, contemporary evolutionists have no doubt that art is part of human nature, we have it in the brain and in the genes, as we might say today. Following the path set out by Aristotle, Hume, Darwin and his followers, evolutionary aesthetics (inspired by evolutionary psychology) develops in its three main branches: (1) anthropological-ethological (E. Dissanayake, 1890s Darwinian art theorists: H. Balfour, A.C. Haddon, F. Clay), (2) evolutionary aesthetics (Dutton and continuators) and (3) literary Darwinism (B. Boyd, J. Carroll, J. Gottschall, D.S. Wilson). The article examines the theoretical proposals of D. Dutton, the author of The Art Instinct as well as the views of his predecessor, E. Dissanayake. Jerzy Luty e-mail: eik@iphils.uj.edu.pl

Zmary pod koniec ubiegego roku Dutton oprcz tego, e by uznanym fil ozofem i wpywowym akademikiem, by te niezwykle cenionym znawc sztuki (przez wiele lat prowadzi autorskie programy radiowe powicone muzyce klasycznej) oraz jej zapalonym koneserem. Wida to dobrze w The Art Instinct, gdzie w przeciwiestwie do E. Dissanayake skupia si przede wszystkim na sztuce wysokiej rozwinitych cywilizacji na tym, co Clive Bell okrela mianem chodnych szczytw szt uki rzucajc nowe ewolucyjne wiato na kwestie omijane z reguy przez bad aczy o nastawieniu naturalistycznym.

31