Vous êtes sur la page 1sur 105

Ali Yaar Sarbay _ Siyasal Sosyoloji SYASAL SOSYOLOJ AL YAAR SARIBAY Ali Yaar Sarbay (1952), ilk ve orta

renimini Tarsus'ta (1969), yksek renimini .. ktisat Fakltesinde (1973) tamamlad. Ayn fakltede doktora yapt (1979). Iowa niversitesinde (ABD, 1980-1981) misafir retim yesi, Ohio State niversitesinde Fulbright burslusu olarak bulundu (1988-1989). 1984'te doent, 1990'da profesr oldu. 1976 ylndan beri alt Uluda niversitesinde Sosyoloji, Sosyoloji Tarihi, Siyasal Sosyoloji ve Siyasal Psikoloji derslerini vermekte ve Kamu Ynetimi Blm bakanln yrtmektedir. Ali Yaar Sarbay'n daha nce yaynlanm kitaplar unlardr: Trkiye'de Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek olay (Alan: istanbul, 1985) Trk Siyasal Hayatnn Geliimi (Ersin Kalaycolu ile beraber) (Beta: stanbul, 1986) KISALTMALAR APSR : The American Political Science Review CPS : Comparative Political Studies HFD : Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi UMES : International Journal of Middle Eastern Studies FM : iktisat Fakltesi Mecmuas SBFD : Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Prof.Dr. Ali Yaar SARIBAY SYASAL SOSYOLOJ Bir zmleme erevesi GNDOAN YAYINLARI Tlin'e Prof. Dr. Ali Yaar Sarbay Siyasal Sosyoloji Gndoan Yaynlar : 92.51 Siyaset / Sosyoloji Dizisi : 02.15 Dzelti: A.Yaar Sarbay / Nuran Demir Kapak Dzenleme : Gndoan Grafik Dizgi : Gndoan Macintosh LC Dizgi sistemi Bask, cilt : Zirve Ofset Tel : 229 66 84 Yayn Haklar : Gndoan Yaynlar Bilinci Basm : Temmuz 1992 Adakale Sok. 25/37 Tel / Fax : (4) 433 49 85 Kzlay / Ankara Yazma Adresi: P.K. 271 Yeniehir /Ankara ekil ekil ekil ekil liki ekil ekil ekil Yurttaln EKLLER Siyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt Disiplinler Siyasal Sosyolojik Paradigma: Grnen ve Grnmeyen Siyasal nan eleri Aktrn deolojik ve Pragmatik Tutumlar Arasndaki Sekin-Kitle nan Sistemleri Fark Sembol-laret-Dil likisi Bat Avrupa'da Uluslama-Demokratikleme Sreci ile likisi ekil 8 ekil 9 ekil 10 ekil 11 Blnme ve atma Trleri Blnme Trlerine Tekabl Eden Kartlklar atmalara Tekabl Eden Parti Tipleri : Merkez-Kenar, Devlet-Kilise ve Tarm-Endstri atmalarnn Dourabilecei Parti Sistemi Tipleri ekil 12 ekil 13 ekil 14 ekil 15 ekil 16 ekil 17 ekil 18 ekil 19 ekil 20 Tarihsel Blnmeler ve Sosyo-Pohtik Oluumlar Yapsal atmalar ve zmler Toplumsal Evreler ve atmalar elikiler. atmalar ve Blnmeler

ok Parti rntleri. Snflar ve Tipleri Tek Parti Trleri ve ltleri Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki Gei} Devletin Toplum Karsnda zerklik Dereceleri Kontroln Tesisi Bakmndan Devlet-Toplum likisi TABLOLAR: Tablo 1 : zmir'de Yerel Parti rgtlerinin Patronaj Faaliyetleri Tablo 2 : Parti Liderlerinin Alglarna Gre Semenlerin Yerel Parti rgtlerinden Bekledikleri Tablo 3 : i Partilerinin Kolektif yelikleri Tablo 4 : Partilerin Gelirleri inde Kamu deneinin Pay NSZ........................................................................... ..........9 GR........................................................................... ...........11 1. SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER, ALANI ve KAPSAMI...............................................................14 I. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri : Avrupa.........................16 II. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Amerika.......................19 III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyaset Bilimi ile Olan Snn.......................................................................21 IV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri Temelleri..................26 V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji Aratrmalarnn lgi Alanlar.....................................................................30 Blm Dipnotlar...................................................................46 2. ZMLEME EREVES..............................................:....49 I. Sosyolojik Paradigma....................................'....:.................49 II. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik Toplum Kavramlatrmas.............................................................. 53 III. Sembolik Toplum ve Siyaset..............................................57 IV. ncelenecek Konular..........................................................62 Blm Dipnotlar..........................................;........................64 3. SYASAL KLTR............................................................. 67 I. Siyaset Yaznnda Siyasal Kltr Kavram ve eitli Kullanlar.................................................................... ....67 II. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kltr...............................69 A. Psikolojik Temel...........................................................69 B. Sembolik at.................................................;.............72 III. Siyasal Kltr, deoloji ve Siyasal nan Sistemi likisi..................................................................'..... .....73 IV. Sekin Siyasal Kltr - Kitle Siyasal Kltr.....................77 V. Siyasal Kltr ve Dil.........................................................80 Blm Dipnotlar..................................................................83 4. YURTTALIK VE KATILMACI DEMOKRAS.........................87 I. Kavramsal liki.................................................................87

A. Yurttalk....................................................................87 B. Katlmac Demokrasi..................................................... 90 II. Tarihsel Arkaplan: Ulus-Devlet Kurma Sreci ve Yurttalk...................................................................... ..91 III. Yurttaln Boyutlar: Sivil, Siyasal ve Sosyal......................96 IV. Katlmac Demokrasi, Yurttalk ve Sosyal Hareketler.....................................................:........ 99 Blm Dipnotlar............................................................ 101 5. SYASAL PARTLER...........................................................103 I. Siyasal Parti Kavram: Kapsam ve Tanm..............................103 II. Siyasal Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri...................... 110 A. Tarihsel Temel: Partilerin Kkeni....................................110 B. Sosyal Temel: Sosyal Blnmeler ve Siyasal Gruplamalarn Nitelii.................................................114 III. Patronaj Arac Olarak Partiler............................................123 IV. Partilerin rgtsel Yaplar ve Katlmac Demokrasi..............128 V. Parti Sistemleri...............................................................138 Blm Dipnotlar.................................................................148 6. DEVLET.......................................................................... ...151 I. Siyasal zmlemede Devlet: Literatre Geri Dn................151 II. Devletin Kkeni...............................................................154 III. Devlet-Toplum likisi.....................................................158 IV. Farkl Devlet Kavramlatrmalar................;......................165 V. Devlet ve Katlmac Demokrasi..........................................167 Blm Dipnotlar.................................................................168 7. SYASAL DEME............................................................173 I. Kavramlatrma: Siyasal Gelime mi. Deime mi?.................173 A. Yerleik Kavram : Siyasal Gelime...................................173 B. Seenek Kavram : Siyasal Deime...................................178 II. Siyasal Deimenin Nitelii...............................................181 III. Siyasal Deime ve Kontroln Kurumsallamas...................185 IV. Siyasal deime ve Kontrol Mcadelesi...............................186 Blm Dipnotlar.................................................................188 SONU........................................................................... .......191 KAYNAKA........................................................................ ...193 EK KAYNAKA: Trkiye'de Siyasal Sosyolojinin lgi Alanlarna likin Baz almalar..........................................202 NSZ Siyaisete ilikin deiik bir sosyolojik zmleme erevesi nermek amacyla kaleme alnan bu kitap, aslnda kapsaml bir alma projesinin bir blmdr. Kitapta gelitirmeye altmz siyaset olgusuna topluluk dzeyinde makro bak, daha ilerideki bir almamzda birey dzeyinde yaplacak tahlillerle tamamlamaya giriilecektir. Szkonusu alma projemiz siyasetin daha aklayc

zmlemesinin ancak makro (sosyolojik) ve mikro (psikolojik) dzeylerin bireimi sayesinde mmkn olaca anlayna dayanmaktadr. Bu anlay zaten kitabn baz blmlerinde yer yer yanstlmaktadr. Kitabn baz blmleri daha nce baka yerlerde yaymlanan makalelere dayanmaktadr. rnein, "Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam" blm hocam Prof.Dr. Nermin Abadan-Unat ile birlikte kaleme aldmz ve "Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi" (Trk Sosyal Bilimler Demei Yayn, 1986) kitabnda yer alan almann ok az deitirilmi eklidir. "Siyasal Partiler" blm, ksmen "iktisat ve Sosyal Bilimler" (C.3, S.l, 1982) dergisinde yaymlanmtr. "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi" blm ise, "Birikim" (S.32,1991) dergisinde yer almtr. Bu almay gerekletirmede baz deerli mesai arkadalarmn manevi kalklan olmutur. Bu adan zellikle Dr. Sleyman Seyfi Ogn'n desteini sevgiyle anarm. Kaynakann hazrlanmasnda 9 yardmc olan Ar.Gr. Sertar Serdar'a teekkr ederim. phesiz en byk kran borcum, eim Tlin Sanbay'adr. Her almamda olduu gibi, bunda da skntlarm paylat, desteini ve yardmlarn hi bir zaman esirgemedi. Bu almam ona ithaf etmekle borcumun sadece bir ksmn demi oluyorum. Nihayet, meslekdalanmdan ve okuyucularmdan gelecek olan eletiriler, almamn mutlaka varolan eksiklerim gidermede katkda bulunacandan, onlan memnuniyetle karlayacam imdiden belirtmek isterim. 10 GR Siyaset bir ok boyutuyla akademisyenlerin merakn ekegelmi; bazen birbirine zt, bazen birbirini tamamlayc yaklamlarla zmlemeye tbi tutulmutur. Bu yaklamlarn en ok rabet grenlerinin banda sosyolojik olan gelmitir. Sosyolojik yaklam, belirli bir sre sosyologlann siyasete duyduklan akademik ilginin ifadesi olmutur. Bir baka anlatmla, siyaset olgusunun kendisine "sosyolog" denen biri tarafndan zmlemesinin yaplmas, yaklamn kendi bana "sosyolojik" saylmas iin yeterli saylmtr. Dolaysyla, siyasetin eitli zmlemelerinin arasndaki farkn, epis-tcmolojik/teorik olarak deil, zmlemeyi yapan kiinin formasyonuna bakarak saptanmas det haline gelmitir. M.Duverger'nin u szleri sylediklerimizi kantlayc niteliktedir: "Siyasal bilim ve siyasal sosyoloji szckleri hemen hemen e anlamldr. ou Amerikan niversitesinde, ayn sorunlara, eer bunlar bir Siyasal Bilim Blm tarafndan ele alnmsa 'Siyasal Bilim' eer bir Sosyoloji Blm erevesinde incelenmi ise 'Siyasal Sosyoloji' denmektedir. Fransa'da ise 'Siyasal Sosyoloji' deyii ou zaman, siyasal bilimde uzun sre egemen olmu olan hukuksal ve felsef yntemlerden bir kopma ve daha bilimsel yntemlerle bir zmleme getirme isteini yanstmaktadr. Bu farklarn uygulamada nemi yoktur". 0> Bu saptama, ksmen geerlidir, nk uzun bir sre Duverger'nin szn eitii geveklik siyaset incelemelerinde hkim bir tutum olmutur. Bununla beraber, szkomsu tutuma yol aan bir baka se11 bepten de szetmek gerekir. Bu, "sosyoloji"nin veya "sosyolojik" olann genelletirilmi olmas, dolaysyla zgl (specific) olarak iinin doldurulmamasdr. Bylece, sosyoloji "sosyal" ile zdetirilmi, "sosyal" olarak nitelenen herey genelde "sosyolojik" nitelemesine maruz kalmtr. Bunda da geerli saylan mantk u olmutur: "Sosyal" olann tezahrne bakp, "sosyolojik" olan belirleme. rnein, bu manta gre sosyal diye nitelenen cinsiyet, ya, stat, snf, v.d. eklindeki tezahrne bakp, bunlardan biri veya hepsi ile siyasetin ilintisini saptamaya giritiimizde; siyaseti sosyolojik olarak zmlemi saylabiliyoruz. Oysa, "tek" bir sosyolojiden szetmek mmkn olmadndan, diyelim snf olgusuna veya sos-yal'in dier tezahrlerine her sosyoloji yapan ayn ekilde bakmamak-, tadn Marx'a dayananlar ayr, Weber'e dayananlar ayr, Goffman'a dayananlar ayr eyler sylemektedirler. nk, de sosyal olan farkl grnglerle

zdeletirmiler ve onun iin de farkl "sosyoloji" yapmlardr. . O halde, Duverger'nin aksine, sadece sosyolog olmaktan veya sadece sosyal deikenlere dayanmaktan dolay siyaseti zmlemenin-"siyasal sosyoloji" yapmak iin yeterli olmadn syleyebiliriz. phesiz, sosyal olann tezahrleri nemlidir. Ama bundan daha nemli olan, sosyal'in nasl kurgulanddr. Genel olarak bu kurgulamada (construction) iine siyaseti oturtabileceimiz yeri saptamamz asl sosyolojik olarak onu zmlememiz anlamna gelecektir. Sosyal'in nasl kurguladna bakarken, bizim kalk noktamz, onun en nemli grngs saydmz kltrdr. nk, Wunt-how'un da vurgulam olduu gibi, inceleme konumuz ister devlet, ister retim aralar veya baka bir ey olsun; nesne bizatihi kltrel bir kurgulamadr. Yani bizim ona verdiimiz anlama tbidir ve farkl ekillerde yorumlanabilirlii szknusudur/2) Bu itibarla, kitabmzda esasen yorumsamac (hermeneutic) sosyolojinin bir tr olan fenomenolojik sosyolojinin ncllerine (premises) dayanan bir zmleme ekli gelitirmeye alm bulunuyoruz. Bunun yannda psikolojinin yardmndan mahrum bir sosyolojinin aklayclk gcnn zaafa urayaca kansnda olduumuz iin; bize 12 gre nclleri fenomenolojik sosyolojinin nclleriyle tamamlayclk arzeden bilisel (cognitive) psikolojinin yardmna bavurmak gerekli grlmtr. Kitap, bu bakmdan nispeten szkonusu iki disiplinin sentezinin ne derecede mmkn olabileceinin arayn da iermektedir. Byle bir arayn esaslar Blm 2'de "zmleme erevesiMinde belirtilmitir. "Siyasal Kltr" (Blm 3), "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi'' (Blm 4), "Siyasal Partiler" (Blm 5), "Devlet" (Blm 6) ve "Siyasal Deime" (Blm 7) temalar" zmleme erevesi" dahilinde sylenenlerden hareketle aklamaya giriilmitir. Kitap'ta vurgulanan temel hususlardan birisi, "Siyasal Sosyolojimin Siyaset Bilimi denen geni ailenin paradigma konumunda bulunan yeni bir yesi olduudur. Szkonusu konumun nasl bir deime/ gelime sonucu ortaya kt ise, Blm l'de "Siyasal Sosyoloji'nin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam" bal altnda incelenmitir. Blmler erevesinde yaptmz incelemeler, siyasetin sosyolojik zmlemesine dair belirli bir anlay formle etmek denemesidir. Dolaysyla, sylenenler birer nerme niteliinde olup, belki fazlasyla tartmaya muhtatr. GRN DPNOTLARI: (1) M. Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev. .Tekeli), stanbul, 1975 s.5 (2) R. Wuthnow, Meaning and Moral Order: Explorations in Cultural Analysis, Berkeley, 1987, s.17 13 I SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER ALANI VE KAPSAM Siyaset olgusuna ilikin sistematik incelemelerin yaklak yirmi-be yzyllk bir gemii vardr. Bu sre iinde siyaset farkl yaklamlara kapsamlara ve adlara sahip disiplinler tarafndan incelenmi, ancak son iki yz ylda bu disiplinler arasndaki iblm giderek zgllemi, nihayet yirminci yzyldaikayetlere bile yol aan-sofistike bir uzmanlama gereklemitir. Onsekizinci ve yirminci yzyllar arasnda meydana gelen toplumsal deimeler ve bunlara ilikin problemler mevcut toplumsal incelemelere hkim olan anlay da etkilemitir. Her eyden nce, toplumsal deimeye kout olarak toplumsal gerekliin brnd ok boyutlu ve girift grnm karsnda olgular olmas gereken gibi ele alan ve bunun ilke ve kurallarn aratran sosyal felsefeciliin yetersizlii anlalmtr. Bu ise, olgular olduu gibi irdelemeye ynelik bilimsel yaklamn gelimesinde bir hareket noktas oluturmutur. Bylece, o gne kadar genel bir kabul grmeyen sosyal yasa ve bamsz sosyal bilim anlay onsekizinci yzyldan itibaren kabul edilmeye balam; bu yeni anlay yanstan yaptlarn says giderek artmtr. Geri, onsekizinci yzylda da sosyal olgularn felsefi yaklamla deerlendirilmesine, toplumsal rgtlerin ve insan ilikilerinin ne ve nasl olduklarna deil, nasl olmalar gerektii sorununa nem verilmeye devam

edilmitir. Ancak, gene bu yzylda sosyal olgularn dzenli bir karakteri olduu, bundan dolay fiziksel evreni ynetmelere benzeyen doal yasalara bal bulunduu dncesine de varlmtr. Ayn zamanda, ideal bir sosyal dzenin ilkelerini ve kurallarn saptamak iin, nce varolan sosyal rgtlerin incelenmesinin gereklilii, toplum felseficilerini sosyal bilime yneltmek zorunda brakmtr.C1) nk, toplumsal deimenin toplumsal gereklie kazandrd girift niteliini anlamadan, nasl bir ideal dzene ynelineceini belirtmenin pek kolay olmayaca anlalmtr. Bylece, bir yandan gzleme dayanan almalar geliirken (rnein, Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu, (1784) adl almas), 14 br yandan "toplumsal yasa" anlaynn ilenmesi (rnein bu hususta, zellikle A.Comte'un katklar nemlidir), hatta genel bir sosyal bilim kuram oluturma giriimleri (rnein K.Marx'in almalar) hz kazanmtr/2) Onsekizinci yzylda meydana gelen bu gelimelerin sosyal bilim anlaynda yol at iki farkl ynsemeye tank oluyoruz. Bunlardan birincisi, btncl diyebileceimiz sosyal bilim ynsemesidir. Bu ynsemede hakim olan dnceye gre, sosyal bilim bir btndr, nk eer sosyal olgularn bal olduklar doal yasalar varsa, bu tm olgular iin ayndr ve bunlar bulup ortaya karmak tek bir sosyal bilimin grevidir. Bu anlayn bata gelen temsilcisi A. Comte'dur. Comte sosyolojiyi btncl sosyal bilim olarak takdim ederken, bir yandan da bu yeni bilim dalnn pozitif ynn vurguluyor ve ona zellikle tarihsel gelimenin yasalann inceleme grevini yklyorduP) Burada btncl sosyal bilim anlayn daha fazla inceleyecek deiliz. Sylemek istediimiz, sosyal bilim anlayndan nce nasl ki toplumsal gereklie ilikin tm incelemeler felsefe emsiyesi altnda toplanyor idiyse(4), ayn eyin, sosyal bilim kavramnn ortaya atlndan sonra, bu kez sosyoloji emsiyesi altnda yaplmak istenmesidir. Comte'un da asl amalad bu idi. Ne var ki, Comte bu abasnda btnyle sosyal felsefeden arnabilmi de deildir. O kadar ki, Aron Comte'u "filozoflar arasnda bir sosyolog, sosyologlar aTasnda bir filozof"*5 > diye tanmlayabilmektedir. Belirtmek gerekir ki, bu durumda bulunan tek kii Comte deildir. Belki ayn tanm ondan ncekiler (rnein bir Saint-Simon Proud-hon) iin olduu gibi, sonrakiler (rnein bir Marx, Durkheim) iinde yapmak mmkndr. Hatta diyebiliriz ki, hem olan, hem olmas gerekeni bir arada inceleme istei, yirminci yzyl balarna kadar yaplan sosyal bilim almalarnda yaygn bir ekilde bulunmaktayd. . Yirminci yzyl ise, onsekizinci ve ondokuzuncu yUzyllardaki 15 btncl sosyal bilim ynsemesine kar gelien bir tekilci sosyal bilim ynsemesinin olduu kadar, bununla ilintili olarak sosyal bilimler arasnda gelien bir iblmnn ve uzmanlamann balangcn da simgelemektedir. Tekilci sosyal bilim ynsemesinde hakim olan dnce, toplumsal gerekliin btn olarak anlalabilmesi iin, fr btn meydana getiren blmlerin tek tek ve derinlemesine incelenmesi gerektii idi. Bu ise, ancak toplumsal gerekliin her bir blmne (rneSin din, kltr, siyaset, v.d.) tekabl eden uzmanlam sosyal bilim disiplinlerinin yardmyla baarlabilirdi. Siyasal sosyoloji znde bu dncenin rn olarak ortaya kan. bir disiplindir. Geri siyasi fikirler tarihinin a aan byk dnrlerinden Aristo, Machiavelli ve Montesquieu gnmz siyasal sosyolojisinin kapsamna giren konulan ele alp incelemilerdir; ondo-kuzuncu yzylda ise Saint-Simon, greceimiz gibi, zellikle Marx ve Weber ada siyasal sosyolojiye temel malzeme niteliinde yaptlar sunmulardr. Ama uzmanlam bir disiplin olarak siyasal sosyolojiyi yukanda deindiimiz nedenlerle, yirminci yzyln bir dnce rn saymakta isabet vardr. O tarihe kadar kimi zaman toplumsal/siyasal felsefe kimi zaman genel sosyoloji iinde eritilme tehlikesi ile kar karya kalan bu disiplin, ancak yirminci yzyda ada siyaset bilimi emsiyesi altnda zgn kimliine kavumaya balamtr. imdi bu sreci, belirli aamalar ve bu aamalar ynlendiren etkenler erevesinde daha yakndan izlemeye alalm. /. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Avrupa

Siyasal sosyolojiyi douran en nemli etken sadece yukarda genel hatlaryla deindiimiz felsefi yaklamdan sosyolojik yaklama - geiin toplumsal gereklii incelemedeki Problemstellung'n (sorunu ele al biimini) deitirmesi deildir: Kukusuz en iyi sosyal/siyasal dzenin doal koullarnn ne olduunu sormaktan ok, sosyal siyasal dzenin koullarn ve mekanizmasn onu oluturan eleri, bu 16 dzenin genelde ve zelde devamllm ve deiimini zmleme^ siyasal sosyolojinin doumunda nemli bir rol oynamtr. Ancak, T siyasal sosyoloji Avrupa siyasal dnnde devlet ve toplum ayrannn kavramlatrlmas zerine ina edilmi bir disiplindikSo-syolojik Problemstellung, bu ina oluun salam ekilde tamamlanmasnda nemli bir ileve sahip olmutur. /Devlet ve toplum arasndaki ayrm, modern devlet fikrinin domasndan sonra gndeme gelmitir. Bu ayrmla birlikte siyasal -dn en ok megul eden konu.devletin mi toplumu biimlendirdii, yoksa toplumun mu devleti biimlendirdii tartmasyla ilgili olmutur^. O kadar ki, genelde sosyal ile siyasal alanlar arasndaki ayrmn ne olduundan kaynaklanan bu tartma. bugn ada siyasal sosyolojinin kurucu babalar arasnda iki ulu hir kutuplamaya bile yol amtr. Bir uta, siyasal alann, bu alanlardaki kurumlarn ve srelerin zglln ve zerkliini kmseyenler toplanmtr. Bu ucun temsilcilerinin banda Marx gelmektedir, br uta ise, siyasal alann hkim alan oluturduu, sosyal alann ikincil nitelikte olduunu savunanlar toplanmtr. Temsilcileri arasnda Pare-to, Mosca (bir lde Schumpeter) gibi adlar bulunmaktadr^. Siyasal ve sosyal alanlar arasndaki farkllamaya ilikin kutuplama, madalyonun br yzndeki dier bir kutuplamayla ilintili bulunmaktayd., fiu, devletten vana olanlar ile (Hegel ve izleyicileri jle vo^Stein) toplumdan yana olanlar (Saint-Simon. Proudhon ve Marx) arasndaki ideolojik bir atmann da ifadesiydi. Birinciler toplumun devletin egemenlii altna girmesini, ikinciler ise, devletin toplum tarafndan snrlanmasn, denetlemesini veya tamamyla ortadan ^kaldrlmasn savunmaktaydlar/9) kinci gr savunanlar arasnda gerek tezlerinin zgnl ve kapsaycl. gerek siyasal sosyolojiye katklar bakmndan Marx'in ayn bir yeri vardr. Geri Marx dorudan siyaset zerine yazmamtr. Bununla beraber yapt zmlemelerde siyaseti ekonomik kar atmasnn ve bu atmaya dayanan sosyal snflar arasndaki mcadelenin biimlendirdii bir glge olgu olduunu vurgulam; bylece siyasetin toplumsal kkenlerine dikkatleri ekmitir. Marx'a 17 gre siyaset, yneten-ynetilen ilikisinde bask, kabul veya iknay salamada, ksacas hkim olmay veya tbi olmay belirlemede gce dayanan en nemli arat. Bununla beraber Marx, hkimiyetin (veya tbi olmann) tpk atma gibi insan ilikilerinin doal bir paras olmadn, her ikisinin de snfl toplumlara zg olduunu, bu tUr toplumlarn retim biimlerinin zgl ve somut zelliklerinden kaynaklandn savunuyordu"0). Devleti de bu balamda hkim sosyal snf(lar)m hkimiyetini srdrme gayesi zerine ina olmu bir yap olarak gryordu; bu ise devletin toplum tarafndan biimlendirildiinin ak bir ifadesi idi. /Ne var ki, hem Marx'ta hem dierlerinde "devlet mi toplumu biimlendirir, toplum mu devleti" tartmas, Lipset'in belirttii gibi, sanki devletle toplum birbirinden bamsz iki organm gibi els.^. alndndan yanl bir soru zerine oturtulmu bir tartmayd/11 ) . Buna karlk, szkonusu tartma siyaseti devletle zde gren geleneksel siyasal bilim anlaynn eksikliini sergilemek gibi olumlu J>ir' jatkda bjjujmutujt Bu katk sayesinde devletin toplumdaki bir ok siyasal kurumdan sadece biri olduu: siyasal kurumlarn da toplumsal kurum kmelerinden yalnzca birini oluturudu gr geneJ kabul grmeye balamt ki, bu siyasal sosyolojinin veni bir disiplin olarak etkinlik kazanmasnda da belirleyici olmutur. nk o zamandan itibaren, toplumsal kurum kmeleri arasndaki ilikiyi irdeleme grevini genel sosyoloji stlenirken, siyasal kurumlarla dier kurumlar arasndaki ilikiyi irdeleme grevi siyasal

sosyoloji disiplinine braklmtr*12). Bylece siyasal sosyoloji genel sosyolojinin uzmanlam bir kolu haline gelirken, geleneksel siyasal bilimden de ok farkl bir yaklam temsil etmi oluyordu. Bu gelime balamnda siyaset devletle snrl bir olgu olmann ok daha tesine geiriliyor; bu kez, bir devlete sahip olsun veya olmasn, tm toplumlarda varolan iktidar olgusuyla zde klnacak evrensel bir nitelie brndrlyordu. Siyasetin evrensel bir olgu olarak kavranmaya balamasnda yeber'in yapt katk son derecede nemlidir. Bu katk. Weber'in genel sosyolojinin yaptnn tersini yapm olmasnda, iktidar olgu18 sunu "siyasal kertede" ele almay baarmasnda belirir/Weber, "belirli -bir toprak snrlan dahilinde buyruklarn idar bir rgt aracl ile fiziksel zora bavurma yeteneine sahip olarak yerine getiren her egemen grup siyasal bir gruptur" tanmyla, siyaseti ("toprak", "idari rgt" ve "fiziksel zor" elerine yer vererek) devletle badatrmaya almasna karn, zellikle iktidar esi zerinde durarak, siyasete bak* klsik kurumsal ve hukuksal perspektiften koparmtr^3) zellikle Marx'in ve Weber'in derin etkileriyle"4), 1930'larda Avrupa'da tam anlamyla kendi zgn kimliine kavuan siyasal sosyoloji"5). Avrupa'dan beyin gnn etkisiyle farkl gelime izgisine Amerika'da sahip olmutur. //. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Amerikal Avrupa kkenli sosyal teorinin 1930'larda B.Amerika'ya girmesi, bir yandan Amerikan sosyolojisinin dar ufkunun genilemesine,"6) br yandan Amerikan siyasal biliminin yeni ve deiik bir boyut kazanmasna"7) yol amtr. Geri daha nceleri 1920-1930 yllar arasnda Amerikan siyasal biliminde yeni bir ynseme belirmeye balamt: Chicago niversitesinden C.Merriam'n ban ektii bir grup siyasal bilimci, klsik siyaset bilimine kar cephe alm, yntem olarak hukuksal ve tarihsel yaklam arka plana itip. bulgularn sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve ekonomi gibi disiplinler yardmyla zmlemeye girimilerdi. Daha sonra bu ynseme dier bilim adamlarn da etkilemi, nihayet davranlk ad altnda yeni bir ekole dnmtr. Nitekim. H.Lasswell, V.O.Key, Jr.D.Truman, H.Simon, G.Almond ve G.E.G. Catlin almalarn disiplinleraras bir yaklam kullanarak grgl bilgi ve verilere dayandrmaya balamlardr. Bu gelimeyi R.Dahl yle ifade etmektedir: "Tarihsel olarak belirtmek gerekirse, davran yaklam siyasal bilim iinde hir protesto hareketi idi. Bir ok Amerikal siyasal bilimci, gelenfk-sel jgereveden, zellikle tarihsel, felsefi ve betimleyici kurumsal ereveden tatmin olmuyordu! Bu adan davran yaklam daha geni siyasal birimlerden bireylerin incelenmesine ynelen bir ereve olarak belirdi: siyasal hayatn rgl yanlarn yntemler ve kuramlar 19 aracl ile anlama giriimi olarak karmza kt"/18) Bylece semen ve oy verme davran, siyasal-katlma ve kamuoyunun oluumu gibi srelerle; siyasal partiler, kar gruplar ve kamu ynetiminde karar alma mekanizmalarna ilikin ok sayda aratrmann gerekletirilmesi mmkn olabilmitir. Avrupal gmen bilim adamlar ABD'nde sosyoloji ve siyaset bilimi blmlerinde nemli pozisyonlara sahip olmulard Bunlar zellikle siyaseti anlamak iin sosyolojik ve psikolojik kuramlara eilmek gerekliliini vurguluyorlar, Marx'm, Durkheim'n Pareto'nun, Mosca'nm, Weber'in ve Michels'in v.d. nemine dikkati ekiyorlard. , Bu abalarn davranln Amerikan siyaset biliminde 1930'larda bir dnm noktas oluturmasnda; 1950'lerde ise yaygnlamasnda bir hayli katks olmutur. Buna karlk, szkonusu bilim adamlar iinde bir grup, davranla kar giderek eletirel bir tutum taknmaya balamlardr. Bu grup (F.Neumann, S.Neumann P.Lazarsfeld, H.Speier, H.Gerth, R.Bendix) davran yaklam ok dar buluyor^19) ve siyasetin zmlenmesinde sosyolojiden ok daha fazla yararlanlmasn istiyorlard. B.Amerika'da siyasal sosyoloji bylece belirmeye ve gelimeye balad; szkonusu sosyolog grup siyaset bilimcisi meslekdalarnn alanlarna hzla ve vukufla girdi/20) Bunun yannda, siyasal sosyolojinin A.B.D.'nde gelimesinde baz kurumsal etkenlerin pay da vardr.

rnein "Uluslararas Sosyoloji Dernei" (The International Sociological Association ISA) (20) 1950'lerde "Aratrma Komiteleri" (Research Committees) oluturmu; "Siyasal Sosyoloji Komitesi" (The Committee on Political Sociology) ISA'nn bu giriimi dorultusunda ortaya kmtr. Aslnda byle bir komitenin kurulmas iin ilk teklif, italya'nn Stresa kentinde 1959 ylnda toplanan "4.Dnya Sosyoloji Kongresinde, bir grup sosyal bilimci (S. Eisens-tadt, MJanowitz, S.M.pset. S.Rokkan) tarafndan yaplm, ancak komite 1960'da faaliyete geirilmitir. 1963'de ise, "Karlatrlmal Siyasal Sosyoloji" zerine ilk uluslararas konferans dzenlenmi (Tampere): bunu 1965'te (Cambridge'de) dzenlenen ikincisi izlemitir. 1968'de dzenlenen nc konferans, siyasal sosyolojiye 20 ilikin uzmanlk konularnn belirlenmesi bakmndan ayr bir neme sahip olmutur. Nitekim bu konferansta "Siyasal Sosyoloji" Komitesi iinde be ayr alma grubu oluturulmu, bu gruplarn ileyecekleri u uzmanlk konulan saptanmtr: 1- Karlatrmal seim davran, 2-Karlatrmal renci siyaseti, 3- Karlatrmal ulus kurma sreci, 4r Silhl kuvvetler ve toplum, 5- Karlatrmal topluluk incelemeleri/21\ Hi kukusuz bu tr kurumsal faaliyetler bir yandan uzmanlar arasndaki karlkl bilgi alveriini, dolaysyla mukayeseli aratrmalar zendirmi; br yandan siyasal sosyolojinin uluslararas dzeyde kabul grmesinde son derecede faydal olmutur. Bir dier yarar, dolayl olarak siyasal sosyolojinin siyaset bilimi ile olan snrlarnn belirlenmesinde, giderek ieriinin saptanmasnda ortaya kmtr. Bir ok siyaset bilimcisi ve sosyololou bu dorultuda yaptklar almalarla siyasal sosyolojinin bugnk grnmn kazanmasnda nemli katkda bulunmulardr. III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyasal Bilim ile Olan \Sinin t-------------------------: ' : ~~ Siyasal Sosyolojinin ve siyaset biliminin ayn inceleme nesnesi (siyaset) zerine eilmeleri iki disiplin arasndaki snr mulaklatrd gibi, kapsamlarn da hemen hemen ayn klmaktadr. Bu durumun en nemli sebebi, siyasal sosyolojinin k noktas itibariyle sosylojinin bir dal olduu kadar, bugn sosyoloji gibi bir genel sosyal bilim haline gelmi olan ada siyaset biliminin^22* de bir esi saylmasdr. Nitekim S.Rokkan, siyasal sosyoloji iin, kimlii ak ve seik olmayan karma(melez) bir disiplin demekte; bunun bir zaaf olduunu, ama gllnn ve yeniliinin de bu noktadan kaynaklandn vurgulamaktadr/23* Ancak, hemen belirtelim ki, iki disiplin arasndaki snrn 21 mulakl, inceledikleri konular bakmndan kapsamlarnn hemen hemen ayn oluu, aralarnda hi fark olmad anlamna da gelmemektedir. Nitekim, gerek siyasal sosyolojide, gerek siyasal bilimde gnmzde otorite saylan kiilerin yazdklarna baktmzda, bu farkn hangi noktalarda belirdiini grebiliyoruz. rnein, S .M. Lipset. 1959 ylnda yazd bir makalede siyaset bilimini "devlet disiplini" olarak tanmlam ve yle demitiry" Siyaset bilimi siyasal kurumlarn pozitif ve ak ilevleriyle ilgilenir. Siyaset sosyolojisi ise, toplumsal atma ve toplumsal deime zerinde duran 'radikal' bir disiplindirffiyasetin izli ilevlerini, ekl lmayan ynlerini, disfonksiyonel boyutlarn siyaset biliminden daha alr ve vurgular. Bundanjlolav. si ynetimi, veya ynetsel rgtlerin nasl etkin klnaca ile, siyaset sosyolojisi ise brokrasi, zellikle brokrasinin doasnda varolan bask (stress) ve zorlama (strain) eleriyle ilgilenir. Daha sonra, R.Bendix ile S.M.Lipset'in beraber kalem aldklar bir intan sn r^'Me-hfilir' incelemede ise, iki disiplin arasnd set bilimi gibi Siyaset Sosyolojisi de iktidarn toplum-

daki dalm ve kullanm ile ilgilenir. Fakat, siyaset sosyolojisi, iliminden farkl olarak, iktidar dalmnn ve kullanmnn 1 ynlerle ugras'maz; bunlar veri alr.? Bu sa siy_agjjQl_j_Ldevletten hare___. devleti nasl etkilediini aratrr. devleti nasl etke ketle devletin toplumu nasl etkilediini irdeler?Z L.Coser, sosyolojinin bir dal olarak grd siyasal sosyolojiyi, bir toplumda mevcut iktidar dalmnn sosyal sebepleri ve sonularyla olduu kadar, iktidar dalmndaki deiimlere yol aan toplumsal ve siyasal atmalarla da ilgilenen bir disiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyaset bilimin zgl olarak siyasal alan zerinde younlamasna karlk siyasal sosyoloji siyasal sreci anlamay ve toplumsal yap ile siyaset arasndaki ilikiyi aklamay kendine konu edinir. Bu adan, toplumsal katmanlama ile siyasal davran arasndaki veya etnik blmlerle siyasal sre arasndaki ilikiler siyaset sosyologunun bata gelen uradr/26) 22 Hamilton ve Wright, siyaset sosyologlarnn ve siyaset bilimcilerinin siyasal sistemi farkl kuramsal vurgulamalarn nda inceleyen iki ayr grup olduunu belirtmekte ve yle devam etmektedirler: "Siyaset sosyologlar toplumdaki blnmeler zerinde dururlar, bu blnmelerin siyasal yapy nasl etkilendiklerini ve ondan nasl etkilendiklerini aratrrlar. Siyaset bilimcileri ise, blnmeleri ihmal ederek daha ok 'Siyaset Oyunu' (Game of Politics) zerinde dururlar. Ksacas birinciler toplumdaki atma zerinde durarak, bu atmay douran ve zen aralar; ikinciler istikrar ve bunu salayan deerleri ve tutumlar incelerler" Z27) Baz sosyal bilimciler ise, iki disiplin arasndaki snr izgisinin incelenen olgunun bamsz veya baml deiken kabul edilip edilmemesine gre ekilebileceini sylemektedirler. Buna gre, sosyolog iin baml deiken siyasal yap; siyaset bilimcisi iin ise sosyal yapdr. Dolaysyla, genelde sosyoloji sosyal-yapsal durumlar, siyaset bilimi de siyasal-yapsal durumlar aklayc deikenler olarak kabul eden disiplinler olmaktadr. Bu balamda, siyasal sosyoloji dediimiz zaman, her eyden nce, kavram erevemizin, yaklammzn veya inceleme biimimizin odak noktasnn sosyolojik olduunu belirtmi oluyoruz/28) M.Duverger'nin dile getirdii ekliyle, "Siyaset bilimi siyasal olaylarn hem hukuksal kurumlar, .tarih, insan corafyas, iktisat, demografi vb. gibi alardan, hem de dorudan doruya sosyolojik bir adan ele alnd geni bir bilimsel yaklam benimsemektedir. Siyaset sosyoloji ise aksine, zellikle bu son yaklam benimser"/29) Nihayet, tartlagelen konuda sistemli aklamalardan birini R.G^ jkaungarj yapmtr. Yazar, siyasal sosyolojiyi siyasal toplumu anlama ve aklama giriimi olarak niteleyerek, toplum ve siyaset arasndaki-ilikiyi inceleyen bir disiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyasal sosyolojinin ilgi alanna giren analitik konu udur: 1. Siyasetin toplumsal kkenleri 2. Siyasetin yaps veya siyasal sre 3. Siyasetin toplum ve kltre olan etkileri/30) 23 Braungart, bu noktadan hareketle, siyasal sosyolojinin kavramsal kapsamn, esasen toplum ve siyaset etkileimini meydana getiren nedenler asndan modelletirerek aklamaya girimektedir. Model 1. Toplum ve siyaset arasndaki basit etkileim sistemine (simple exchange system) dayanmakta ve yle formle edilmektedir: S (Toplum)----------------->P (Siyaset) Model 2. ki deikenli nedensel etkileimleri (Bivariate causal arangements) esas almaktadr: (S------->P), (P------->P), (P------> S) Model 3. Ardk ok deikenli iliki (Sequential multivariate relationship) zerine kurulmaktadr: (S -> Pj-------->S) Yazar ayrca bu modeli ilgilendikleri konularn odak noktalar asndan adlandrmaktadr. Buna gre: Model 1. "Siyasetin toplumsal Jcokenleri"ne: Model

2, "Siyasetin siyasal yaps"na; Model 3, "Siyasetin toplunla olan etkileri"ne tekabl etmekledir. ^ (^'Siyasetin Toplumsal Kkleri" (S >P), Braungart'a gre, siyasal sosyoloji alannda hl en popler yaklamdr ki, toplumsal yapnn iktidar organizasyonu ve dalmn nasl etkilemekte olduunu aratrr. nceleme alanlar ise unlardr: "Topluluk ktidar", "Toplumsal Yapnn Siyasete Etkisi" (Siyasal Katlmann Mevcut Toplumsal Temelleri; Siyasal Davrann Toplumsal ve Psikolojik Boyutlar), "Toplumsal ve Siyasal Deimenin Kaynaklan"/3-' '^Siyasetin Yaps" (P j>P), ileilgilenen bir yaklamdr: Siyasal alanda yrtme, yasama ve yarg erklerinin iktidarn yapsn, oluumunu ve dalmn ne ekilde etkilediini ele alr. "Siyasal Sekinler ve Siyasal Sistemler", "Siyasal Gelime", "Siyasal Sistem Tipleri" bu yaklamn inceleme alanalrn oluturur/33' Giderek hem sosyologlar hem siyaset bilimcileri arasnda popler olan "Siyasetin Topluma Etkileri" (P >S) yaklam, hangi ynlerden siyasetin toplum" ptL-ip<lij /erinde younlar. Bu yaklamn en ok uyguland alanlar, "Siyasal Ekonomi". "Kamu -Siyasa Deerlendirmesi" ve "Siyasa analizidir"/34) 24 Bu yaklam esas almakla beraber, Braungart, znde toplum ve siyaset arasndaki dngsel bir modelden yana kmakta ve yle demektedir." Siyasal Sosyoloji paradigmasnda esas olan toplumsal etkenlerin siyasal sreleri ve siyasalar etkilemeleri, bunlarn da sonra dnp toplumu_etkilemeleri(tir"j3_j^.unun u ekilde formle edildiini gryoruz: (S _->P >1_ Dikkat edilirse, Braungart'n siyasal sosyolojiyi deerlendirii G.Sartori hari-kendisinden nce deindiimiz bir ok yazarn erevesini olduka am grnmektedir. O sadece toplumdan siyasete ynelen bir etkiden sz etmemekte, siyasetin siyaseti (The Politics of Politics) ara deikeniyle siyasetten topluma yansyan etkiler zerine eilme gereini vurgulamaktadr. Ayn nokta zerinde 1969'da yazd bir makalede G.Sartori de durmutur. Satori, siyaset(in) sosyolojisi (Sociology of Polilics)inden farkl olarak siyasal sosyoloji (Political Sociology) diye yeni bir paradigmadan sz etmi ve bunun toplumbilimsel (sociological) ile siyasalbilimsel (politological) alanlar arasndaki noktalar birletiren bir disiplin olduunu eklemitir. Ancak Sartori, bu yeni paradigmann disiplinler aras ibirlii asndan gelecee ynelik bir amac simgelediini anmsatarak, yle demitir: "Bugn, gerekte olan, siyasal sosyoloji dediimiz giriim, siyaset biliminin yadsnmas eklindeki siyaset(in) sosyolojisinden baka bir ey deildir. Eer disiplinleraras baarlarla ilgileniyorsak, siyasal sosyolojinin, bir alt alan olduuna dair gr silmeliyiz ve siyasal sosyolojiyi siyaset(in) sosyolojisinden ayr tutmalyz"/36) Grld gibi, sahip olduu yaklam ve kapsam asndan siyasal sosyoloji siyaset biliminden bir ok nemli noktada ayrlmaktadr. Buna karlk, gnmzde sosyal bilimler arasnda ortaya kan ibirlii erevesinde "Siyaset sosyolojisi" de kimliini deitirmektedir. Henz tam anlamyla yerlemi saylmamakla beraber, bu yeni kimlii siyasal sosyoloji temsil etmektedir. Sartori'nin belirttii gibi, "Eer siyaset('in) sosyolojisi, siyasal davranlarn siyasal olmayan (sosyal) nedenlerine eiyorsa, siyasal sosyoloji ayn davranlarn siyasal olan nedenlerini de kapsamak zorundadr. O halde, gerek bir siyasal sosyoloji, disiplinleraras her bir parann verilerini 25 deikenler eklinde tekrar ele alan, geniletilmi modellerle disiplinle-raras duvarlar aprazlamasna kesecek eklide aratrma yapan disiplin olacaktr"/37) IIV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri Tetnelleri Gemii o kadar eski olmasa bile, Trkiye'de genelde sosyal bilim almalarnn geliim izgisi bir anlamda Avrupa'dakine benzemektedir. Avrupa'da olduu gibi Trkiye'de de balangta toplumsal felsefe-cilik olumu, olgulara ynelik incelemeler yaplmamtr. Bu trde ilk almalar ancak Ziya Gkalp'n

katksyla ortaya km; ksmen verilere dayanan bir sosyal olgudan szedilir olmutur/38^ Ne var ki, Gkalp de, tam anlamyla kendisini toplumsal felsefecililikten kurtara-mam, hatta giderek "resmi" bir ideologa dnmtr. Gkalp'n sosyolojiyi bir disiplin olarak 1914'te stanbul niversitesine sokmas, aslnda toplumsal felsefccilie ilgiyi azaltmam, Avrupa'nn eitli lkelerinde olgulara dnk olmayan yaklam uzun yllar bizde de devam ettirilmitir. O kadar ki, Kray'n belirttii gibi, 1940'lara kadar temelde bir bnye deiiklii geirmemize karn, niversitelerimizde bunlarii aratrlmas diye bir ey szkonusu olmamtr. Ancak 1940'larda Ankara niversitesinde byle bir aba balamtr/39^ zgl olarak siyasete dair incelemelerde de durum pek farkl deildir. "Trkiye'de siyasi dnce ve siyasi yazlarn inanlmayacak kadar gelimi bir tariheye sahip "olmasna; hatta" Osmanl mparatorluu sresince yazlm eserlerin en orjinallerinin siyasi alanda" bulunmasna karn^40) felsefi yaklamn bu incelemelerde de hkim olduunu gryoruz. nk esas itibariyle Osmanllarda siyasal dnce siyasal gcn kullanlmas ve otoritenin kabul iin gerekeler yaratma sorunu ile ilgili olmutur^41') ki, bunun znde yatan yaklam siyasi felsefeciliktir. Gerek ttihat ve Terakki dneminde, gerek Milli Mcadele ve Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda "Siyasi ilimlere konu olacak bir ok malzeme ortaya kmakla beraber siyasi ilimlerin ilim olarak gelimesinde byk 26 baar salanamamasnn"^42) bizce en nemli sebebi, szkonusu yaklamn hakimiyetin knlamam olmasdr. Bu bakmdan nemli bir aama "Siyasal Bilgiler Okulu"nun (SBO) 1948 ylnda Ankara niversitesi bnyesine Faklte olarak kabul edilmesiyle gereklemitir. Okul bundan byle "Siyasal Bilgiler Fakltesi" adn tamaa balamtr. Bylece, hem "siyasi ilimler"in bilimsellemesini salayacak, hem de szkonusu kurum iinde ileriki yllarda siyasal sosyolojiyi bir disiplin olarak ortaya kartacak sre balam oluyordu. Bu sre iinde 195O'li yllarda, kinci Dnya Savandan sonra artmaya balayan Amerikan siyasal etkisi ve kltrel rolnn Trkiye'de de younlamasyla beraber, S.B.F. ders programnda kkl deiiklikler yapma gereksinmesini duymu, bu dorultuda ilk adm atmtr. Bu tarihe kadar S.B.F. tad isme karn Avrupa niversitelerinin klsik hukuk retimi programlarnn, ekonomi ve maliye disiplinlerinin bir karmasnn uygulaycs olmutur. 1859 ylnda Fransa'dan esinlenerek kurulmu olan bu yksek retim kurumu, kamu ynetiminin st kademe yneticilerini, diplomatik temsilcilerini v.d. yetitirme ilevini stlenmiti. niversiteler bir kurum haline gelince, bu defa personel yetitirmenin tesinde bilimsel aratrmalara girime zorunluluunu duymutu. Bylece, 1950'lerin banda Anayasa Hukuku, Kamu ynetimi gibi dersler okutan Bahri Savc ve Yavuz Abadan bu derslere daha ok siyaset bilimine ynelik bir ierik kazandrmaya girimilerdir. rnein Y. Abadan yaymlad Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri (1952), adl kitabnn birinci ksmn "kamu hukuku kavram", "devletin unsurlar ve ilevleri" gibi konulara ayrrken, ikinci ksmda "parti doktrinleri"ne yer vermitir. Hi kukusuz bu tr eklektik bir yaklamn siyaset bilimini tam anlamyla yerletirdiini syleyemeyiz. Yine de lkemizde siyasetin salt hukuki bir yaklamla incelenemeyecei dncesinin belirmesi bu tr erken dnem almalarnn katksyla olmutur. Bu noktada belirtmek gerekir ki, S.B.F.'de olsun, dier kurumlarda olsun, hukuk yaklamn benimseyenleri siyaset bilimi ierikli almalara ynelten nemli etken, 1950'de ok partili siyasal hayata 27 geile yaanlan rejim deiikliinin dourduu yeni toplumsal ve siyasal oluumlarn zorlamasdr. Hukuk erevesinin bu olumulan tam anlamyla kavramada yetersiz kalm olmas, siyaset bilimi erevesine bir rabet yneltmitir. Nitekim Trk siyaset bilimini salam temellere oturtmada byk emei geen Tark Zafer Tunaya 1952 ylnda Trkiye'de Siyasi Partiler adl kapsaml kitabnn "nsz"nde bu durumu yle aklamaktadr: "...Memleketimiz tarihinin hi bir devresinde rastlamad demokratik inkiaflar iinde

bulunmaktadr. Ve asl bu senelerde, hayli ge kalm olmakla beraber bizim iin yeni hadiselerin imdiye kadar karlamadmz zorluklar tevlid ettii ve edecei buhranl senelerde, memleketimizin siyasi partilerini ve dokunulmam taraflarn, ileriki inkiaflarn tayin ve tahmin bakmlarndan bilmek lzumu ve mecburiyeti vardr... Siyaset lmi (Political Science-Science Politique) adnda yeni bir brann niversite krslerinde inkr edilmez ve muzafferane bir gelime kaydetmekte bulunmas, bizim de kendi sahamzda bu modern gidie ayak uydurmak ve yardm vazifemizi meydana karmaktadr". Tunaya'nn szn ettii bu modern gidie "ayak uydurmak" abalan SBO'nun faklteye dntrlmesinden sonra daha da hz kazanmtr. Bu kurum yeni kimliine kavuunca da, Avrupa'daki kame-ralist bilim anlayna uygun olarak lisans dzeyinde belirli uzmanlk alanlarnn gelimesine olanak tanyan uzmanlk ubeleri sistemine de son vermemitir. Bylece yksek okul bulunduu srada kurulmu olan Maliye, Diplomasi, idari Bilimler ubelerinin gelimesi yeni boyutlar kazanm; ada bilimsel gereklere uygun yeni uzmanlk dallan tek bir ana konu etrafnda rgtlenmi bulunan fakltelere kyasla daha kolay yerlemitir. Dolaysyla, SBFde "Siyaset Bilimi", "Siyasal Teoriler", "Mukayeseli Devlet tdareleri", v.d. dallar bu sayede kkleebilmitir. Belirtmek gerekir ki, bu geliimi hzlandran bir takm d etkenler de rol oynamtr. SBFnin 1952'de Birlemi Milletlerin nerisi zerine kendi bnyesinde "Trkiye ve Ortadou Amme tdaresi Enstits'n kurmas, bu etkenlerin banda gelenlerden bir tanesidir. Szkonusu Enstitnn kurulmasyla beraber bir grup Anglosakson bilim adamnn gayretiyle normatif anlamda idare hukuku 28 anlaynn tesinde devlet mekanizmasnn ileyiini siyaset bilimi kavramlaryla anlamaya alan yeni bir disiplin olarak "Kamu Ynetimi" poplerlik kazanmaya balamtr. Yine SBFnin 1955-59 yllan arasnda "Amerikan Yardm Program'nm bir sonucu olarak New York niversitesi ile organik bir ibirlii oluturmas ve ders programn bu erevede gelen uzmanlarla birlikte gzden geirmesi Anglo-Amerikan siyaset bilimi kavramlarnn ve anlaynn iyiden iyiye yerlemesine yol amtr. 1960'dan sonra ise, bu kez UNES-CO'nun yardm ile yine SBFne bal olarak Basn Yayn Yksek okulunun kurulmas, zorunlu olarak siyasal iletiim kavram ve ku-ramlarna yeni alanlar amtr. Aynca gene bu dnemlerde SBF dari limler Enstitsne bal "Halkoyu Aratrma Grubu (SHAG)", Semen davran, kitle iletiim aralarnn etkinlii, vb. konularda snrl da olsa grgl aratrmalarn yaplmasna olanak salamtr. rnein Nermin Abadan-Unat'n 1966 ylnda yaynlad Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili adl kitab bu erevede ortaya kan ilk kapsaml alma olmutur. Yazar bu almada, bir yandan seimin hukuki temellerini ve siyasal sre olarak seim mcadelesinin eitli aamalann; br yandan Eskiehir ve Diyarbakr'da 270 kanaat nderini kapsayan bir grgl aratrma ile siyasal partilerin profilini ve siyasal parti adaylarnn sosyal kkenlerini ayrntl bir ekilde incelemitir. Abadan-Unat'n bu almas, ayn zamanda SBF iinde siyasal sosyolojiyi temel alan bamsz bir krs kurulmasnn da gerekesini oluturmutur. Ancak bu krs "Siyasal Sosyoloji" adl altnda deil, "Siyasal Davran" ad allnda kurulmutur. Trk niversiteleri arasnda ilk defa SBFde kurulan byle bir krsnn ad-hakl olarak-eitli eletirilere hedef olmutur. Nitekim, ayn yllara rastlayan ve ayn ierii tayan dersin BYY'ndaki ad "siyaset sosyolojisi" idi. Hi kukusuz, belirtmek gerekir ki, szkonusu farkllk, davran okulu egemen klma gibi bir tercihten kaynaklanmamtr. O halde, farkll yaratan gereke nedir? En nemli gereke, SFB'deki krs sistemi uyannea Siyasal Sosyolojiyi, Sosyoloji Krssnn bir alt dal haline getirilmesini nlemek, ona genci sosyolojiden bamsz bir kimlik 29 kazandrmakt ki, bu da deiik adla yeni bir krs kurmakla mmkn olabilmitir. Buna bal olarak, elbette siyasal sosyolojinin genel sosyolojinin bir paras olarak varln srdrmesinde belirebilecek olan siyasetin sosyolojik redaksiyonunun, siyaset biliminin alan geniletme abalarn durgunlatraca hususundaki endieden de . szetmeliyiz. Bu ise, akademik

personel devirmede bir takm darboazlar douracak; belki siyaset incelemelerinin ok uzun sre sosyologlarn tekelinde kalmasna yol aacakt. SBF'de bu ekilde bir gelime seyri gsteren siyasal sosyoloji, dier kurumlarn retim programlarnda da yer edinmitir. rnein, ODT'de stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde, Trk ynetimine getikten sonra Boazii niversitesinde, nihayet 1975'te Bursa (Uluda) niversitesinde (stanbul ktisat Fakltesi Siyaset lmi Krssnn patronoj altnda) siyasal sosyolojinin kapsamna giren konularda dersler konulmu, aratirmalar yaplm ve konunun uzmanlarnn yetitirilmesine balanmtr. Bu arada, rgtsel dzeyde "Trk Siyasi limler Demei" ve "Trk Sosyal Bilimler Dernei"nin dzenledii toplantlar, yaptrtt aratrmalar ve evirilerin de siyaset bilimi ve sosyolojisinin geliiminde yapt katklar anmsatmak gerekmektedir. Bugn lkemizde siyasal sosyolojinin kapsamna giren konularda azmsanmayacak bir aratrma yazn olutuu gibi, uluslararas dzeyde de etkinlikleri olan bir ok uzman yetimi bulunmaktadr. V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji Aratrmalarnn ilgi Alanlar Bendix ve Lipset ilk kez 1957'de yaynladklar ortak yazlarnda, o zamanlar hemen hemen genel kabul gren bir ekilde siyaset sosyolojisinin ilgi alann oluturan konulan yle sralamlard:^-^ 1. Oy verme davran (tutum ve kanaat aratrmalar) 2. ktisadi iktidarn temerkz ve siyasal karar alma 3. Siyasal eylemlerin ve kar gruplarnn ideolojileri 4. Siyasal partiler, gnll dernekler, oligari sorunu ve siyasal 30 davrann psikolojik boyutlar. 5. Ynetim ve brokrasi sorunu Aradan geen aa yukar otuz yl gibi uzun zaman iinde yeni toplumsal ve siyasal oluumlarn bu listeyi olduka geniletmi olmas doaldr. Nitekim, bugn siyasal sosyoloji disiplinine ilikin belli bal ders kitaplarna (textbook'lara) yle bir bakmak bile bunu anlamaya yetecektir. Bu nedenle, konularn sistematik bir ekilde gruplandrarak snrlanmasnda yarar vardr. Bunun iin biz burada Trkiye'deki siyasal sosyoloji aratrmalarn ait olduklar ilgi alanlar asndan deerlendirirken. Braungart'n daha nce deindiimiz "Siya; setin Toplumsal Kkleri", Siyasetin Siyasal Yaps" ve "Siyasetin ^topluma Olan Etkileri" adlar altnda ypt|~gruplanay' esas ^lacaSz Bununla beraber belirtelim ki, bu gruplama altnda Braungart'n saptad konulara tamamen sadk da kalmayacaz. Hem Trkiye'nin zgl koullar, hem de gncel oluumlar asndan nem arzeden baz konulan da ekleyeceiz. Bir baka husus, Trkiye'de ilgili yazna bakarken sadece Trke'de yazlm yaptlarla (kitap ve makalelere) kendimizi snrlamayacamz, Trk bilim adamlar tarafndan yazlan yabanc dillerdeki yaptlara da bakacamzdr. A. SYASETN TOPLUMSAL KKLERNE LKN ARATRMALAR . il. Toplumsal Yap ve Siyaset /Ufkisi zerine Yaplan almalar Bu grup altnda yer alan almalar bir yandan siyaseti genel olarak toplumsal gerekliin bir esi olarak zmleyen, br yandan daha zgl ekilde siyasetin problem alanlarn derinlemesine ele alan almalardr. Toplumsal gerekliin bir esi olarak nemli almalar yapanlarn banda erif Mardin gelmektedir. Mardin 1967'de*x) eski Trkler'de ve zellikle Osmanllar'daki tabaklma olgusu balamnda siyasetin ald biimi irdelemitir. *) Siyasal sosyoloji yaznna ilikin ele alnan almalar iin Kitabn "Ek Kaynaka" blmne baknz. ' 31 "Stat farkndal (status awareness), "tabaka (stratum) farkmdah", tabaka ball (affiliation)," "tabaka bilinci" ve "tabaka eylemi" gibi kavram kategorileri ile alarak, Trkler'de ilk tabaka elerini, "toplumsal snflarn Osmanl modelleri'ni ve "Osmanl mparatorluu'ndaki 'snf bilinci"ni zmleyerek; bu elerin zellikle ekonomi ve siyaset eleri

balamnda onsekizinci ve ondo-kuzuncu yzyldaki gelimelere nasl yansdna bakmtr. Mardin baka bir almasnda (1969) Osmanl toplumunda, batda olduu gibi, bireyle devlet arasnda aracl salayan kurumlann veya gcn pazar ekonomisinden ve zel mlkiyetten alan ve bu unsurla badaacak kltr ve davran kalplarna sahip bamsz kent ynetimleri, meslek rgtleri gibi ikincil yaplardan oluan Sivil Top-lum'un bulunmayn zmlemitir. Nihayet Mardin'in dier bir yazsnda da (1973) ayn ekilde siyaset olgusuna toplumsal yapsal, elere arlk vererek baktn gryoruz. Benzer bir alma Metin Heper'e (1980) aittir. 2. Siyasetin zgl Problem Alanlarna ilikin almalar a. Siyasal Kanlna, Oy verme ve Semen Davranlar I-----------------;-------------------------------------------Bu konuda siyaset yaznmz hayli zengin klan sayda almalar bulunmaktadr. 1950 seimleriyle balayan yarmac parti sistemi erevesinde toplum bireyleri siyaseti etkilemede etkin bir konuma gelmilerdir. Bu nedenle o zamana kadar karlalmayan oluumlara sahne olan Trk siyasal hayat semen davranlar ve siyasal katlma asndan da gerek yabanc gerek Trk bilim adamlarnn youn ilgisini kazanmtr. Ne var ki, bu konudaki ilk almalar sadece seim olayn kavrama ve ona normatif bir aklama getirme abalaryla ykldr ve anayasa hukukunun bir problem alandr. Batl anlamda konuya yaklaan almalarn ortaya kmas iin 1960'lar beklemek gerekmitir. Nitekim, bu yllarda Abadan-Unat'm (1965'a) "Siyasi faaliyetlerin mihrak noktas olan Ankara'da "kent nfusunun genel siyasal bilgi derecesini ve buna bal olarak beliren eilimleri lerek eitli toplumsal tabakalarn tutumunu ortaya koyan almas ilk akla gelen 32 almadr. Ayn yazarn Ahmet Ycekk ile birlikte yapt (1967) ve Trkiye'nin dokuz byk kentinde rnek alnan semen gruplarnn sosyo-ekonomik statleri asndan seimlere (1961-1965) katlma oranlan ve bu oranlann farkllama deerlerinin; partilerin oy ortala-malarnn ve farkllama deerlerinin ele alnd bir dier alma da belirtilebilir. Nihayet, AbadanUnat'm 1965 seim verilerini esas olarak yaynlad bir baka makale ile (1966 a) daha nce belirttiimiz kitab (1966 b) anlmas gereken katklardr. Bir baka katk ise, 1966 ksmi Senato seimleri zerine yapt zmleme ile Bahri Savc (1966 a)'ya ait bulunmaktadr. Semen davran konusundaki yazn, daha sonraki seimler zerine deiik boyutlarda zmlemeler yapan aratrmalarla zenginlemitir. Bu aratrmalarn bulgular, Trk semen davrannn ve seim olaynn siyasal sreci ne ekilde etkilediinin anlalmas bakmndan nemli katklar getirmitir. rnein, Ergun zbudun'un (1974 a) 1973 seim'cri zerine yapt bir aratrmada"..., 1973 seimlerinin Trk parti sisteminde nemli deiimlerin bir iareti olduu" ve "Trk toplumunun iinde bulunduu hzl ehirleme ve endstrileme srelerine paralel olarak, partilerin sosyal tabanlar(nn) hzla dei(tii), semen ktlesinin yeni bir gruplama iinde bulun(duu)" sonucuna varlm; bu siyasal deiimin "zellikle byk ehirlerde btn aklyle kendisini gster(dii)", "kylerde ise deiimin ana izgileri(nin) bu derece belirgin (olmad)" vurgulanmtr. zbudun (1977 a) ayn seimler zerine yapt bir baka aratrmada ise, bu kez nceki aratrmasnda gzlemledii semen kitlesinin iinde bulunduu yeni gruplama veya kritik saflama zerinde, sosyo-ekonomik modernleme, siyasal katlma ve siyasal kurumlama deikenleri arasndaki ilikileri inceleyerek ayrntl bir ekilde durmutur. Yazarn bu aratrmasnda vard sonu Trkiye'de sosyo-ekonomik modernleme ile, siyasal kurumlama dzeyi arasnda ak bir olumlu ilikinin olduu ve yeniden saflamann byk lde merkez-kenar blnmesine dayanan "eski" Trk parti sisteminin yerini sosyo-ekonomik blnmelere dayanan "yeni" bir parti sistemine brakmaya baladdr. Ayn tez 33 zbudun'un Frank Tachau (1975) ile yazd bir baka makalede de ilenmitir. Baz aratrmalarda ise, semen davranlar sosyal snf deikeni esas'alnarak incelenmitir. rnein, Muzaffer Sencer'in (1974) Bahat-tin

Akit'in (1976) ve Yksel Glmen'in (1979) aratrmalar bu trdendir. Ancak, Akit'inki hari dier iki almada da semenlerin siyasal davran ile snfsal konumlar (Glmen'in kavram daha dar tuttuu ekliyle, sosyo-ekonomik statleri) arasndaki iliki zayf bulunmutur. Glmen bunun bata gelen sebepleri arasnda "semen tercihinde birincil gruplarn etkinliinin geleneksel toplumlarda sosyal hareketliliin youn olduu toplumlardan ok daha fazla olmasn" gstermektedir. Siyasal sosyoloji bakmndan bu, yani semenlerin kendi iradeleri dorultusunda tercihte bulunup bulunmamalar nemli bir sorundur ve bugn siyasal katlma almalarnda merkezi bir yer tutmaktadr. Siyasal katlma, her eyden nce, bireyin kendi iradesi dorultusunda meydana getirdii davranlarla siyaseti etkileme olaydr, bu bakmdan seimlerde.oy verme katlmann sadece bir boyutunu oluturur. Bir baka deyile, siyasal katlma seimlerde oy vermekten ibaret deildir. Nitekim, bizde bu alanda yaplan almalarn ilki olan Deniz Bay-kal'n (1970) kitabnda, siyasal katlmann seimlerde oy vermenin ok tesinde bir kapsama sahip olduu vurgulanm; bir 'siyasal davran' olarak eitli deikenlerle (sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal) olan balants aklanm; nihayet bir tipoloji oluturulmutur. Baykal'n almasndan sonra yaplan almalarda ise, siyasal katlmay kavramlalrma abalan grgl verilerin desteinde srdrlmtr. rnein, zbudun (1974, b 976 b) sosyo-ekonomik deime asndan 1961. 1965 ve 1969 seim verilerine dayanarak siyasal katlmada blgesel farklar, ehir-ky farklarn incelemi; ayrca krsal blgelerde ve byk ehirlerdeki siyasal katlma rntlerini ortaya karmtr. Yazann buHulanna gre, Trkiye'de illerin sosyo-ekonomik gelime dzeyleri ile seime katlma oranlan arasnda ters bir orant vardr. Bunun en nemli sebebi, gelime 34 dzeyleri dk olan illerde siyasal katlmann "mobilize" katlma olmasdr. Krsal yrelerimizde aalk ve eyhlik kurumlarnn varl byle bir durumun domasnda en nemli etkendir. Ersin Ka-laycolu'nun (1983) yapt aratrmada ise, kentsel/krsal yaamn siyasal katlmay hem artrabilecei hem azaltabilecei gibi iki tr etkide bulunduu ve bu etkinin bugne kadar incelendiinden ok daha etrafl bir ekilde incelenmesi gerektii sonucuna vanlmaktadr. Nitekim yazar, Kenya. Kore ve Trkiye'de gerekletirilen bir aratrmann grgl verilerinden karlatrmal olarak yararlanarak Trkiye'de siyasal katlmann u zelliklerini gstermektedir: "...Trkiye'de erkekler, grece olarak yksek SES (Sosyo Ekonomik Stat)ye sahip olanlar, kk yerleme birimlerinde ikamet edenler, kitle iletiim aralarn dzenli olarak izleyenleri siyasal olaylara ilgi duyanlar, siyasal rejim ve olaylar hakknda grece olarak bilgili olanlar ve siyasal etkinlik duygusuna sahip olanlar, bu nileliklere sahip olmayanlara oranla daha sk ve youn bir ekilde siyasal yaama katlmaktadrlar." Bu alanda belirteceimiz son bir alma Birkan Uysal'n (1984) iki imento fabrikasnda yapt grgl aratrmasdr. Bu aratrmada katlma, otorite ve karar ilikileri erevesinde ele alnmakta ve demokratik deer ve srelere bireylerin btnlemesi balamnda irdelenmektedir. Yazar, ailenin etkisinin srekliliine ilikin varsaymn grgl bulgularn doruladn belirtmektedir. Siyasal katlma zerine yaplan aratrmalarda yaplan zmlemelerde hemen hemen daima oy kullanan kitle gznne alnmaktadr/44^ Oysa eitli nedenlerle sandk bana gitmeyen semenlerin ve siyaseti etkilemede bilinli olarak pasif kalan bireylerin varolduu bir gerektir. Dolaysyla, siyasal katlma olaynn bu bakmdan irdelenmesinde de yarar vardr. Ancak, belirtmek gerekir ki, Trkiye'de bu konuda yaplan aratrmaktan says pek azdr. Bu hususta belirtebileceimiz sadece iki alma bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Cenap Nuhrat'n (1971) krsal alanda hi oy kullanmayan baz kyleri inceleyen aratrmasdr, ikincisi, konuyu "siyasal yabanclama" olarak daha kapsaml ekilde ele alan Dou Ergil'in (1980 a), grgl aratrmasdr. .35 b. Siyasal Davrann Psikolojik Boyutlarna ilikin almalar Siyasal davran gdleyen psikolojik etkenler zerine yaplan almalar daha ok

bireyin siyasal benliinin ve siyasal inan sistemi veya ideolojisinin nasl olutuu zerinde younlaan almalardr. Bu tr almalar, psikolojik kuramlardan yararlanarak bireyde hangi psikolojik mekanizmalarn hkim olduunu ve bireyin bu mekanizmalar siyasal hayat iindeki davranlarna ne ekilde tadn aklamaya ynelmektedir. Bilindii gibi, bat yaznnda bu gibi almalarn banda gelen H.D.Laswell'in Psychopathology and Politics, (1930) yapt ile R.Lane'in Political Ideology, (1962) ve Political Man (1972) adh yaptlardr. Gerek kuramsal, gerek grgl dzeyde yaplan ve saylar hayli kabark dier almalar ise burada belirtmeye olanak yoktur. Bizde ise, maalesef en az alma bu alana ilikin bulunmaktadr. Bunlarn banda erif Mardin'in (1969 a) "Trkiye'de halk katnda dinsel inanlarn siyasal eylemi etkilendirmesine ilikin "yapt alma gelmektedir. Dier bir alma Trkler Alkan'a (1979) aittir. Alkan'n irdelemeye yneldii sorun ise bireyin siyasal bilincinin gelimesinde ailenin okulun ve toplumsal smf(lar)n ne dereceye kadar etkin olduudur. Yazar bu sorunu ayn zamanda Cumhuriyet dneminde Trkiye'de rejimin meruiyetinin salanmas, srdrlmesi ve kar ideolojilerin denetim altnda tutulmas sreleri balamnda ele almaktadr. Alkan (1983) bir dier almasnda, psikolojik kuramlardan daha ok yararlanmtr. Yazar bu almasnda kiilik zmlemeleri balamnda "faizm ve iddet" "nyarg ve yabanc dmanl" "terrizm"... gibi konulara eilmitir. Bu arada belirtelim ki. Ergilin (1980 a) daha nce andmz almas da bir blmyle siyasetin psikolojik zmlenmesine rnek gsterilebilir. 36 c. Toplumsal ve Siyasal Deime Sorunlarna ilikin almalar Toplumsal deime olgusu Trkiye'de Cumhuriyetin kuruluundan bu yana toplumun bir ok alann, bu arada siyasal sistemi ok eitli ve karmak sorunlarla kar karya brakmtr. Nitekim bu durum siyaset incelemelerinin de ilgi alann oluturmu: szkonusu sorunlar bu incelemelerde siyasal sistemin deiimi ve istikrar asndan irdelenmitir. Bu adan dinin toplumsal ve siyasal deiim karsndaki konumu ve siyasetle olan ilikisi en ok ilgiyi eken sorun olmutur. (B.Dver, 1955, 1967; B.Savc, 1959; T.Z.Tunaya 1962; S. Mardin, 1969, 1971, 1977 a, 1977 b, 1981, 1983; M.Sencer, 1968: N.Abadan-natA.N. Ycekk. 1969, 1970; Ycekk, 1971: B.Toprak, 1978, 1981: N.Vergin, 1977: M.Heper, 1981 M.A.Aaoullar, 1982; I.Sunar-B. Toprak, 1983: A.Y.Sarbay. 1985) Bir dier sorun, ordunun siyasal hayata mdahalesidir. Ordunun hangi koullarda, hangi gdlerle ve hangi tarihsel sebeplerle siyasete kart konusunda, Trkiye'nin kez deneyim geirmi bir toplum olmasna karn, yaplan aratrmalarn says ok deildir (B. Savc, 1961; E. zbudun, 1966; A. T.Klal, 1967, 1974 b: N.Abadan-Unat 1970; t.Turan. 1974; G.ayian, 1978; K.H.Karpal, 1981; M.Bozdemir, 1982; F.Tachau-M.Hcper, 1983) renci hareketleri ve rencilerin siyasal davranlar da zerinde nemle durulan sorunlardan olmutur (N.Abadan-Unat, 1965, b; 1971: .Ozankaya, 1966; l.Turan, 1969 a: A.T.Klal. 1974 a; T.Ate. 1976). 1970-1980'ler Trkiyesinde siyasal hayat terr ve iddet olgusunu yaad. Sosyal bilimcilerimiz elbette buna kaytsz kalamazlard. Nitekim yaplan aratrmalarda, terr ve iddet konusu yapsal ve kltrel kaynaklan ve dier boyutlaryla ele alnp incelendi, anlalmasnda ve zlmesinde ksmen de olsa ipular sunuldu. Ne var ki, siyasal hayat bu kadar ok etkilemi olmasna karn, bu sorun zerinde yaplan aratrmalarn says ok azdr145'. Bu almalarn da byk ksm (Turan, 1978 a: S.Mardin, 1978: .Ozankaya. 1979; M.Bozdemir, 1981: G.B.Isen. 1983: S.Vaner, 1985) soruna kavramsal 37 dzeyde yaklamakta, ancak ok az (D.Ergil, 1980 b; R.Kele-AJnsal, 1982) grgl veriler erevesinde zmlemeler yapmaktadr. Nihayet, toplumsal deime srecinde ortaya kan nemli sorunlardan biri de, kadnlarn toplumsal ve siyasal hayatta oynadklar role ilikindir. Son yllara gelinceye kadar Trk toplumunda kadn sorunu, tmyle kadnlara tannan yasal haklar bakmndan incelenmise de, bugn bu sorunun toplumun her kesiminde varolduu ve ok boyutluluk gsterdii anlalmtr. Nitekim bu husus. Sosyal Bilimler Derneinin yaynlad kitapta (Abadan-Unat. 1979 a) yetesiye

vurgulanmtr. Kadnn siyasal hayattaki yeri ise balbana ayr bir konudur. Bu konuda gze arpan ilk olgu. Trkiye'de siyasal karar alma mekanizmalar iinde kadnlarn-oran biraz deimekle beraber-dn olduu gibi bugn de az sayda bulunmasdr. Hatta, bu seimlere katlmada da geerli bir gzlemdir. Nitekim, az sayda da olsa. baz sosyal bilimcilerimiz bu olgunun nedenleri zerine eilen aratrmalarda bulunmulardr (N.Abadan-Unat. 1981; .Tekeli, 1979, 1982; Yeim Arat. 1983) rnein Tekeli'ye gre, sorunun sebepleri arasnda kadnlarn benimsedikleri veya kendilerine benimsetilen ideoloji nedeniyle, siyasetin kendilerini ilgilendiren bir mcadele alan olarak grmemeleri bata gelmektedir ki, bunun da kaynanda kapitalist toplumlardaki iblm bulunmaktadr. Bu toplumlarda esas olarak yeniden retimden sorumlu tutulan kadnlarn alma ve yaama alanlar evleri olmaktadr. Bununla beraber, siyasal iletiimin etkisiyle, bir ok kadnn siya-sallaarak. bir anlamda siyaseti kendilerini de ilgilendiren bir olgu olarak grdn ortaya karan grgl bir aratrmay burada belirtebiliriz (O.Tokgz, 1979). B. SYASETN SYASAL YAPISINA LKN ARATIRMALAR Siyasetin siyasal yapsna ilikin aratrmalar, iktidar olgusu etrafnda toplanan sorunlar irdeleyen aratrmalardr, tktidann ne ekilde, hangi ara v& yntemlerle ele geirildii ve korunduu: iktidarn toplumun hangi kesimleri tarafndan kullanld, hangi yntemlerle el deitirdii, nihayet iktidarn nasl bir kurumlama 38 sreci izledii bu grup aratrmalarn aklamaya yneldii temel sorulardr. Sorulara aranan yantlarda odak niteliindeki konular ise unlardr: "Siyasal Partiler ve Bask Gruplar". "Siyasal Sekinler". "Parlmentolar". "Sivasal Gelime" ve "Siy?)l Sistem 1. Siyasal Partiler ve Bask Gruplarna likin almalar Siyasal iktidar ele geirmek veya paylamak amac sivasal partilerin varlk nedenleridir. Bu nedenle siyasal partiler zellikle oulcu yapdaki siyasal sistemlerin ba aktrleridir. Trkiycde oulcu siyasal hayata geildikten sonra siyasal partilerin nemi ve etkinlii artm, ayn zamanda bu konudaki siyaset yazn zenginlemeye balamtr. Partiler konusunda ilk yaplan alma 1946 ylnda ortaya km ve bir sosyolog tarafndan yaplmtr. Niyazi Berkes (1946) almasnda modern parti'yi "siyasi mcadeleyi gayri ahsi ekle sokan mekanizma" olarak tanmlayarak, iktidar mcadelesinin kurumsal erevesine dikkati ekmektedir. Kukusuz iktidar mcadelesinin kurumsal bir erevede vuku bulmasnda hukuki dzenlemelerin rol byktr. Nitekim bu konu da hayli ilgi uyandrm ve bir ok yazar partileri byk lde bir hukuk olgusu olarak incelemilerdir. (B. Savc, 1958, 1964, 1965 a: Y.Abadan. 1959; D.Perinek, 1968). Bunun yannda, partileri tarihsel, siyasal ve sosyolojik birer olgu olarak gren almalar yaplm (T.Z. Tunaya. 1952; A.Payaslolu, 1952; N.Abadan-Unat, 1966; M.Sencer, 1971; S.Akin. 1971, 1980; E.Onulduran, 1974: K.H.Karpat, 1975; S.Sayar, 1975, 1978; E.zbudun. 1976 a, 1977 b, 1981; .Ergder, 1980: M.Tuncay. 1981: . Yetkin. 1982): ayrca partilere ilikin zgl sorunlar da incelenmitir (t.Turan, 1968: S.Sayar, 1976). Trkiye'de partiler konusunda yaplan baz aratrmalar ise, monografi trndedir. (C.Eroul, 1970; S.K1, 1976; A.Y.Sanbay, 1985) _Siyasal iktidar ele geirmek kadar olmazsa bile gene de nemli bir hareket onu etkilemektir. Bu ilevi demokratik toplumlarda bask gruplar yerine getirir. Kukusuz bask gruplar bu ilevlerin yerine getirirlerken siyasal partilerle olduu kadar, siyasal iktidarla da dzenli 39 bir iliki gelitirebilirler ve bu iliki demokratik siyasal hayatn ilerliinde nemli katklarda bulunabilir. Trkiye'de yaplan almalar, baz kavramlatrma giriimlerinin dnda (Y.Abadan. 1959; N.Abadan-Unat, 1959) meseleye bu ynyle bakan zmlemeler iermektedir (Y.K.Zabunolu 1969; M.Akad, 1976). 2. Siyasal Sekinlere ilikin almalar

Siyasal iktidarn kimler tarafndan elde tutulduu veya toplumun kimler tarafndan ynetildii konusu, siyasal iktidar mcadelesini anlamak bakmndan ok nemlidir. Hele Trkiye gibi yenileme hareketlerinin hep sekin gruplarnca gerekletirildii, siyasal sekinlerin et-kinliklerini uzun sre koruyageldikleri toplumlarda bu nem daha da artmaktadr. Trkiye'de siyasal sekinler zerine dorudan yaplan almalarn says ok azdr. Bu almalar da daha ok k nunun kavramsal dzeyde irdelenmesi veya mevcut kuramlarn snrl bir erevede karltmlmasndan ibarettir. (B.Dver, 1965: M.Kapani, 1977; T.Alkan. 1977; M.Turhan, 1984). Bu konuda F.W.Frey'in I965'te yaynlad The Turkish Political Elite adl klasiklemi almasna benzer nitelikte bir baka alma bizde henz gerekletirilmi deildir. Bunun bir istisnas olarak belki A.nsal'n (1976) yazm olduu makale gsterilebilir. Buna karlk, brokrasi ile ilgili almalarda dolayl olarak siyasal sekinler konusunun da ilendiini gryoruz. Bu tr almalarn banda M.Heper'in (1974) yapt belirtilebilir. Yaptnda zellikle Osmanl Trk sivil brokrasisinin siyasal hayatta oynad rol zerinde duran Heper, ayn zamanda konuyu siyaset sosyolojisi yaklamyla kapsaml bir ekilde ilk inceleyenlerdendir. Yazar, "Osmanl-Trk devletinin geliiminde genellikle siyasal sistemin sosyo-ekonomik sisteme etkin olduu "ve" Osmanl-Trk devletinde temel siyasal atmalarn likleme temas etrafnda gelimesi ve bu atmay srdrenlerin bir sosyo-ekonomik snf temelinden yoksunluklar(nn) bu gr kantlad" varsaymndan hareketle zmlemelere girimekte ve grgl bulgularla bu temel varsaym snamaktadr. 40 zmlemelerin yazar ulatrd sonu ise; eitli aamalar izleyerek oluan bir "brokratik ynetim geleneinin siyasal etkinliinin giderek zayflam olmasdr: "Sivil brokrasi, artk homojen bir en-telleklel elitin paras olmad gibi glenen sosyo-ekonomik gruplar brokrasiyi etkilemek durumundadr." Nitekim, Heper'in yaptyla ayn yayn yln paylaan bir baka yapt ise (G.aylan, 1974) Trkiye'de endstriyel topluma gei ynnde toplumsal deiimin "giriimci snfn nderliinde yrtldnn; Cumhuriyetin ilk yllarnda burjuva snfnn gszl nedeni ile etkisiz kalan giriimciliin giderek glenmesi ve nderlik fonksiyonunu yrtegelmesinin yksyle ilgilidir. Bu almada grgl bulgularn destei ile bize gsterilen, iktidar mcadelesinde ekonomik sekinlerin siyasal sekinlerden daha etkin bir konum kazandklardr. Bu gzlem dier baz almalar tarafndan da dorulanmaktadr. (M.Heper, 1976 a; I.Turan, 1984)f46). 3. Parlmentoya ilikin almalar Siyasal iktidar ilikisi, ayn zamanda bir hkmettne-tbi olma ilikisidir. Bu ilikinin znde baz genel kabul grm ve meruiyetini yasalardan alan kurallar bulunur. Siyasal sistemlerde kural yapm parlmento veya meclislerin bata gelen grevidir ki, bu insanlk tarihinin kaydettii nispeten yeni bir olgudur. Trkiye'de ise parlmentonun gemii yz on yllk bir zaman dilimini kapsamaktadr. Bu sre iinde demokratik siyasal hayat besleyen nemli bir kurumsal gelenek olumu bulunmaktadr. Ne var ki. Trk siyasal hayatnn geliim sreci iinde parlmentonun konumu, ilevi ve yapsn zmleyen aratrmalar snrl sayda yaplmtr. Bu almalarn ounluu parlmento olgusunun ya hukuki boyutlaryla ele alm (T.Gne. 1956: E.zbudun, 1962; T.Karamustafaolu, 1965; S.Armaan,1978) veya tarihsel boyutuna arlk vererek incelemi (I.Ortayh, 1976, 1978; S.Akin, 1970 a, 1970 b): pek az toplumsal ve siyasal boyutlar zerinde daha arlkl olarak durmutur (A.T.Klah. 1967: G.aylan. 1976: .Turan, 1978 b: E.Kalaycolu, 1980; A.N.Ycekk 1982: I.Turan, 1985). Siyasal hayatta "kural 41 yapmndan", "temsil ilevi"ne; "merulatnna-emniyet subab-k yolu" olmadan, "siyasal eitim ve toplumsallatrma ilevi"ne, denetleme ilevi"nden "hkmet danmanl", hatta "yarg ilevi"ne kadar uzman roller oynayan

parlmentoyu derinlemesine anlamak, bu tr almalarn artmasyla mmkn olabilir. 4. Siyasal Gelimeye ilikin almalar Siyasal gelime, ok boyutlu, deiik ekillerde tanmlanan bir kavramdr*47'. Bununla beraber 1950'lerde ortaya atldnda bu kavramla amalanan, kinci Dnya Savandan sonra Afrika ve Asya'ya yaylan yeni devletlerin ..oluturduueitli siyasal kurumlarn, gruplarn ve srelerin aklanmas ve gelimelerinin tahminidir. Bu nedenle, bat yaznnda bu alanda yaplan ilk almalarda hem yeni siyasal sistemler, hem de bunlarn iinde bulunduklar yap "geleneksel" olarak ifade edilmi, bunun kart olarak da Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'da rnekleri grlen "modern" siyasal sistemlerin ve toplumsal yaplarn bulunduu ileri srlmtr. Bylece, siyasal gelime, modernlemeye baml olarak, geleneksel toplumsal yap ve siyasal sistemden modern olanlara gei olarak kabul edilmitir148'. Geri 1960'larda siyasal gelime olayna bu ekilde yaklam eletirilere uram; kavrama aklk getirme abalarna kout olarak onun ok boyutluluuna dikkat ekilmitir. Buna karlk, kavramn zgn (orijinal) eklindeki kullanlna gsterilen rabet gnmzde de devam etmektedir. Dolaysyla, bugn "siyasal gelime" dendiinde, u oluumlar kastedilmektedir(49):l. Yksek dzeyde farkllam bir siyasal yapnn varolmas, 2. Genel olarak, merkezin hukuki ve idari alannn genilemesi; siyasal faaliyetlerin toplumun tm alanlarna yaylmas, nfuz etmesi. 3. Geleneksel sekinlerin etkinliinin krlmas ve geleneksel meruiyet anlaynn zayflamas. Bu oluumlar, Cumhuriyet'in kurulmasyla beraber, ulus-devlet kurma aamasnn nemli meseleleri arasnda yer almtr. Bu balamda, bir yandan ulusal bir siyasal kimlik yaratma, siyasal katlm geniletme; te yandan merkezi siyasal bir otoriteyi temsil etme ve eitli sosyal gruplar arasndaki iktidar mcadelesini kurumsal 42 bir ereveye oturtma giriimleri Cumhuriyet dnemi siyasal gelimesinin nemli ynleri olarak belirmitir. Trkiye'nin siyasal gelimesi zerine yaplan almalara bu adan bakldnda ortaya yle bir grnm kmaktadr: Bu almalarn ou Trk siyasal geliimimin arka plann (Osmanl dnemi batljama giriimlerini) sorgulayan ve bunun tarihsel boyutuna daha ok'arlk verir niteliktedir (B.Savc, 1965 b, 1966 b: T.Z.Tunaya, 1960. 1970); bir ksm uzun bir modernleme srecinin aamalarn sosyolojik ve siyasal bilimsel kavramlatrma giriimleridir. (K.H.Karpat. 1959, 1967, 1973; N.Berkes, 1964 a. 1964 b, 1965. 1973; S.Kili, 1968. 1981: A.N.Ycekk, 1968; .Turan, 1969 b; T.Timur, 1971; t.Suriar, 1974: E.Akarh, 1975; M.Hepcr, 1976 b, 1977; E.Kongar, 1979, 1981; N.Abadan-Unat, 1979 b; .Mardin, 1983 b). Szkonusu almalarda kullanlan kavramsal erevelerde ok byk oranda bat siyasal gelime yaznnn etkisi grlmekle beraber, olgularn aklanmasnda eletirel bir tutum ve yeni kavram araylar da gzden kamamaktadr. 5. Siyasal Sistem Trlerine ilikin almalar Yneten-ynetilen ayrmn ald biim, bir toplumdaki siyasal iktidar olgusunun kurumsal erevesinin anlatmn da ierir ki. hu SgJgyg. "siyasal sistem" olarak adlandrlmaktadr. Bir baka devile. siyasal sistem, herhangi bir toplumda iktidar, hkmetmeyi ve otoriteyi ieren kurumsallam insan ilikileri biimidir. Bu biimler zerine yaplan incelemeler, batda Aristo ile balar ve gnmz sosyal bilimcilerine kadar gelir. Bu kadar ilgi ekmi ve ekmekle devam eden bir alana siyaset bilimcilerimizin gsterdikleri ilgi yok denecek kadar az olmutur. Bu konuda yaplan bir ka alma da (E.am. 1976; Y.Grbz, 1980: G.ayian. 1981) genel olarak dnyann belli bal siyasal sistemlerini betimlemeye ynelik almalardr. lgin olan, baz Anayasa Hukuku kitaplarnda ayrlan blmler dnda, siyaset sosyolojisi asndan Trk siyasal sistemini anlamaya ynelik irdelemelerin de hemen hemen bulunmamasdr. Bunun bir istisnas, C.Oktay'n (1983) 43 yaptdr. Oktay, bu yaptnda Trk siyasal sistemini evre koullannda vuku bulan deiimler balamnda ele almakta ve bunun sistemin alt esini oluturan kamu brokrasisinin ileyiinde ne gibi sorunlara yol atn tartmaktadr.

Bir dier istisna ise, A.nsal'n (1980) Trk siyasal sistemini alt sistem etkileimi asndan inceleyen almasdr. Yazar bu almasnda bir alt sistem olarak Anayasa Mahkemesinin Trk siyasal sisteminde oynad rol kuramsal ve grgl dzeylerde irdelemektedir. Siyasal sistem trleri zerinde yaplan aratrmalarn yok denecek kadar az sayda bulunmas, belki, Trk sosyal biliminde olgulara karlatrmal olarak bakma alkanlnn henz tam anlamyla yerlememi olmasna balanabilir. C. SYASETN TOPLUMA ETKLERNE LKN ALMALAR Siyasetin toplum zerine etkilerini irdeleyen almalar, esas itibariyle ynetsel kurumlarn, programlarn ve siyasalarn hizmet sunulan kurum veya gruplar zerindeki etkinliini deerlendirmeye ynelmektedirler. "Siyasal ekonomi" (political economy), "siyasa .deerlendirmesi" (policy evaluation) ve "siyasa analizi" (policy analysis) alanlarnda yaplan incelemeler bu trdendir(50). Bizde ise bu tr almalar hem az. hem de kapsam olarak snrl bulunmaktadr. rnein, siyasa deerlendirmesi ve siyasa analizi siyaset aratrmaclarmzn hi ilgisini ekmemi konular olarak durmaktadr. Siyasal ekonomi greli olarak daha ilgi ekmi bir alan grnmndedir. Ne var ki. bu alana ilikin almalar da siyasal sistemin toplumdaki sosyal ve siyasal kaynaklar ne ekilde ve nasl toplad, dntrd ve datt sorunu ile pek az ilgilenmi olan almalardr. Bunlarn bir ksm sadece iktisadi etkenlerin ileyiine nasl yansdna bakan almalardr. (T.Bulutay-N.Yldrm, 1968 T.Bulutay, 1970; .Tekeli, 1977). Ancak pek az sosyal ve siyasal kaynaklarn nasl topland, dntrld ve datld sorununu irdelemektedir. (E.zbudun, A.Ulusan. 1980: .Ergder. 1981). Oysa, hem siyasal sistemin alt-sistemlerle olan ilikisinin, hem de siyasal srecin btnselliinin anlalmasna bu tr aratrmalarn art44 mas olduka katkda bulunabilecektir. Bu blmde gttmz ama, bir yandan sosyal bilimler arasndaki uzmanlama olgusunun bir rn olan siyasal sosyolojinin geliim izgisini, kapsamn ve ilgi alanlarn saptamak: br yandan bunlarn Trkiye balamnda sahip olduu grnme bakmak olmutur. Bu adan, belirtilmesi gereken ilk husus, Trkiye'de siyasal sosyolojinin ilgi alanlarnda aznsanmayacak bir yaznn karmza km bulunmasdr. Yaptmz gruplandtrmalara gre en ok sayda alma "Siyasetin Toplumsal Kkleri" altnda toplanmaktadr. Buna karlk, "Siyasetin Siyasal Yaps" ve "Siyasetin Topluma Etkileri" bal allnda toplanan almalar daha az saydadr. "Siyasal sosyoloji paradigmas"n gznne aldmz da, az sayda olan bu son grup almalarn artmasnn, siyaset olgusunu ok deikenli bir model eklinde zmlemeye katks byk olacaktr. Bir baka husus, incelediimiz almalarda kuramsal ve grgl olmayan aratrmalarn okluudur ki, bunlar da 1960'lara kadar yabanc yazn (zellikle Anglo-Amerikan yaznn) tantc veya bu yazndaki ynsemeleri yanstc almalardr. Ancak 1960'lardan sonra gerek kuramsal, gerek grgl zgnl olan almalar ortaya kmaya balamtr*5n. Kukusuz, bu tr almalarn artmas da siyasal sosyolojinin geliiminin hzlanmas asndan son derecede gereklidir. Nihayet, nemli bir husus da, incelenen almalarn ounda siyaset sosyolojisi ve siyaset bilimi arasndaki snrn tam anlamyla be-lirlenmemesi. hatta zaman zaman iki disiplinin zde grlmesidir. Bu ise. siyaset sosyolojisinin zerk ve uzmanlam bir kimlie brnmesini engelleyici niteliktedir, oysa disiplinler aras iblm ve uzmanlamaya gerekli duyarllk gsterilirse hem kavram, kuram ve yntem kargaas son bulacak, hem de siyasal sosyoloji Trkiye'de salkl bir gelecee sahip olacaktr. 45 1 BLM UN DIPNOTIARI (I) M.Duverger, Sosyal Bilimlere Giri, (ev., .Oskay), 1973, s.9/14 <2) Ayn eser, s.14/19 . (3) R.Aron, Main Currents in Sociological. Thought, I, New York. 1968, s.102.

(4) Bu sadece sosyal inceleme dallan iin deil, do|a incelemeleri, pozitif disiplinler iin de szkonusudur: yani tm disiplinler felsefe emsiyesi altnda toplanmaktayd. Ancak, pozitif bilimlerin bu emsiyenin altndan kmalar, sosyal disiplinlerden nce olmutur. Bu konuda bkz. C.Yldrm, Bilim Felsefesi, stanbul, 1972 2.b. s.25. (5) ron, a.g.e., s. 114. (6) S.N. Eisenstadt, "General Introduction: The Scope and Development of Political Sociology, Political Sociology: A. Reader, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1971, s.5. (7) W.G. Runciman, Social Science and Political Theory, Cambridge, 1969, Second edition, s.25 (8) Eisenstadt, a.g.e., s.6 (9) S.M.Lipset, "Political Sociology," Sociology Today, V.I., Ed.R.K.Merton ve dierleri, New York. 1959, s.82, (10) R.Miliband, Marxism and Politics, London, 1977, s.17-18 (II) Lipset, a.g.e., s.82. (12) Lipset, a.g.e., s.83. (13) N.Vergin, Siyaset Sosyolojisi, Istanbul, t.y.,s.l5 (14) MJanowitz, "Political Sociology", International Encylopedia of the Social Sciences, V.I 1-12, Reprint edition, 1972, s.299. (15) R.Bendix-S.M.Lipset, "The Field of Political Sociology", Political Sociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966, s.9/10. (16) R.Bendix, "Introduction", State and Society: A Reader in Comparative Political Sociology, Ed.R.Bendix ve dierleri, Berkeley, 1973, s.3. (17) R.a.Dahl, "The Behavioral Approach in Political Science", Contemporary Political Thought, Ed.J.A.Gould-V.V.Thursby, New York, s.121. (18) Ayn eser, - 124 (19) Davranlk, sadece bu grup tarafndan deil, Amerikal siyaset bilimcileri tarafndan da eletirilmitir ki bunlarn banda D.Easton gelmektedir. Geri Easton siyaset biliminde teorinin unutulduu yerden kartlp gelitirilmesini 'davranlk devrimi'ne balamaktadr; buna karlk, davranl 'ar olguculuk' (hyper factualism) ile malul bulmakta ve bunun burada belirtemeyeceimiz bir ok sebebini sralayarak davranl eletirmektedir. Bk..Tekeli, David Easton'm Siyaset Teorisine Katks zerine Bir nceleme, istanbul, 1976, s.28, 72/78. (20) Dahi, a.g.m., s.121. (21) Bu bilgiler iin bkz., S.Rokkn, "International Cooperation in Political Sociology", Mass Politics: Studies in Political Sociology, Ed.E.Alladt-S.Rokkan, New York, 1970 (22) Greer, gnmz siyaset bilimini toplumun siyasal-ynctsel boyutuna uygulanan bir genel sosyal bilim olarak grmektedir. Ayn gre Braungart da sahiptir. Bkz., S.Greer. "Sociology and Political Science", Politics and the Social Sciences, Ed.S.M.Lipset, New York, 1969, s.62, R.G. Braungart, "Political Sociology: History and Scope", Handbook of Political Behavior, Vol.5, S.Lohg, New York, 1981, s.3. (23) Rokkan, a.g.m., s.19 Ayn eyi Bendix de sylemektedir. Bkz, Ben-dix ve dierleri, a.g.m.,s.lQ. (24) Lipset, a.g.m.,s.S3. (25) Bendix-Lipset, a.gm., s.26. (26) L.A.Coser, "Introduction", Political Sociology: Selected Essays, a.g.e., s.1/3. (27) R.F.Hamilton-J.Wright, New Directions in Political Sociology, Indiapolis, 1975 s.5. (28) Bkz., C.Sartori, "From the Sociology of Politics to Political Sociology", Politics and Social Sciences, a.g.e., s.65/67 A.Effart, "Power to the Paradigms: An Editorial Introduction", Perspectives ih political Sociology, Ed.A.Effart, New York, t.y.,s.7. (29) M.Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev., .Tekeli), istanbul, 1982, 2 b.. s.5,

(30) Braungart, a.g.m., s.3. (31) Ayn makale, s.25/60. (32) Ay/u makale, s.36/40. (33) Ayn makale, s.40/47. 47 46 (34) Ayn makale, s.47/55. (35) Ayn makale, s.68. (36) Sartori, a.g.m., s.67/69. Bu konuda ayrca u yazya baklabilir: A.Y.Sanbay. "Siyaset (in) Sosyolojisi, Siyaset (in) Bilimi, Siyasal Sosyoloji", ktisat ve Sosyal Bilimler, C.2, S.2., 1981 (37) Sartori, a.g.m., s.92. (38) M.Kray, "Sosyal Deime ve Sosyal Bilimler", Trkiye'de Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. s.9. (39) Ayn makale, s.9. (40)K.Karpat, "Siyasal limer Aratrmalar", Trkiye'de Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, a.g.e.. s.67. (41) Ayn makale, s.67. , (42) Ayn makale, s.67/68. (43) Bendix-Lipset, a.g.m., 10, (44) A.T.Klal, hakl olarak bu durumun Trkiye'de seim sonularnn tahliline ynelmi aratrmalarda daha balangta nemli bir hatann kayna olduunu belirtmektedir. Bkz., "Rejim Asndan Aratrlmas Gereken ki sorun: Genlik Hareketleri ve Sandk Bana Gitmeyen Semenler". Trkiye'de Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, a.g.e., s.80. (45) I.Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul, t.y.. 2b.. s.166 (46) Ayn eser, s. 167/178. (47) E.Kalaycolu, "Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii," Prof.Dr.nit Yaar Doanay'n Ansna Armaan 2, istanbul, 1^982, s.509. (48) Ayn makale, s.511. (49) S.N.Eisenstadt, "Breakdowns of Modernization", Readings in Social Evolution and Development, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1970, s.423. (50) Braungart, a.g.m., s.47. (51) Benzer bir sonuca bir baka incelemede de varlmtr. E.Kalaycolu, "Siyaset Biliminde Davransal Yaklam ve Nicel Aratrma: Trkiye rnei", "Atatrk Trkiyesinde adalama ve Siyasal Bilim Konferansna sunulan tebli, stanbul, 1984. s. 14. 48 .2 ZMLEME EREVES 1. Sosyolojik Paradigma Blm l'de Siyasal Sosyoioji'nin yeni bir paradigma olarak siyaset olgusunu toplumsal gerekliin btnl iinde kavrarken boyutlu bir zellik ierdii vurgulanmt. Burada ksa bir hatrlatma yaparsak, bu boyutlu paradigma'nn: 1- Siyasetin, toplumsal kklerini, 2- Siyasetin siyasal yapsn, > 3- Siyasetin topluma olan etkilerini dngsel olarak irdeleyerek siyaset olgusunu blnmez olan toplumsal gerekliin btnl iine oturttuu sylenebilir. O halde, Siyaset bilimi ile Siyasal sosyoloji arasndaki fark da her eyden nce bu noktada aranabilir. "Siyaset Bilimi" ad altnda imdiye kadar yaplan almalar daha ok Siyasal Sosyoloji.paradigmasnn "Siyasetin siyasal yaps" boyutuna tekabl etmekte. Siyaset Bilimini sadece bundan ibaret saymaktadr. Bu, deyim yerinde ise, siyasetin" siyasalbilimsel" olarak incelenmesidir. Ama, siyaseti sosyolojik olarak incelemek istiyorsak ve bu incelemeyi yaparken indirgemecilik (reduetionism) tuzana dmek istemiyorsak, incelememiz "siyasal sosyoloji" olarak adlandrdmz boyutlu bir paradigma olmak zorundadr. Bu noktada akla yle bir soru gelebilir: Acaba siyasal sosyoloji yeni bir siyasal bilim olarak m neriliyor? Byle bir nerme sz konusu deil. Daha nce

de deindiimiz gibi, siyast bilimi siyaset olgusunu eitli ynleriyle zmleyen farkl disiplinleri (Siyasal ekonomi. Siyasal antropoloji, Siyasal sosyoloji, Siyasal felsefe. Siyasal tarih, uluslararas politika gibi) ereveleyen tpk sosyoloji gibi genel adlandrma. Ama, bu genel adlandrma farkl yntemsel anlaylar ve paradigmalar iermektedir. Siyaseti nasl ki sosyolojik olarak ince-leyebiliyorsak, ekonomik ve antropolojik olarak ta inceleyebiliriz. Bunlarn hepsi de siyaset bilimi incelemeleri olup, farkl paradigmalar iermekledir. _Bu bakmdan, siyasal sosyoloji-siyaset bilimi yerine ikame edilen 49 bir disiplinden ok, genel bir disiplin altnda yer alan yeni bir paradig.madr.Bu durum ekil l'de gsterilmektedir. Genel ereve ncelenen Olgu Paradigma zel Disiplin S .1 Y A S E T B 1 L 1 M I S I Y A S E T Sosyolojik Siyasal Sosyoloji Ekorromik Siyasal Ekonomi Tarihsel Siyasal Tarih Antropolojik Siyasal Antropoloji Felsefi Siyasal Felsefe Uluslararas Uluslararas Siyaset ekil 1 Siyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt-Disiplinler ekil l'de tasvir edilen ayrmlama balamnda daha iyi anlam-landrabiirhek iin, paradigma'dan ve sosyolojik'ten neyi kastettiimizi de belirtmek gerekiyor. ^Paradigma bilim tarihisi ve felsefecisi Thomas S.Kuhn'un(1) so. sval bilimlere kazandrm olduu bir kavramdr. Gevek bir tanm ^yaplacak olursa, paradigmann dnyaya bakma tarzn, buna dayanarak , ne tr bir bilimsel incelemenin yaplacan ve hangi tr tercihin kjjbul edileceini bilmeyi ifade ettiini syleyebiliriz. Bu tanm erevesinde paradigmamzn "sosyolojik" olmas ne anlama gelmektedir? "Sosyolojik" olmak, par excellence, sosyolojik soru sormaktr. Bu soru, her eyden nce, insan eyleminin genel kabul gren ve resmen tanmlanm olan amalarnn arkasnda yatana bakmay zorunlu klar (2). Bunu yaparken de insani olaylarn farkl anlam dzeylerine sahip olduklarn ve onlarn bazlarnn gnlk hayatn bilincinden gizlenmi 50 olduklanni kabul ediyoruz. O halde, sosyolojik bak, esas itibariyle sosyal yaplarn, ilikilerin d yzne deil, bu yzn ardnda yatan belirleyicilerine eilmektir. Bu bakmdan, sosyologun ilgilendii problem, dierlerinin problem dedii ey olmayabilir. nk, sosyolojik problem, znde sosyal etkileim (social interaction) bakmndan ne olup bittiine bakmaktr. Otoritelerin veya dier resmi grevlilerin bakna gre yanl olan ey deildir sosyolojik problem'31. Bu balamda, su yerine kanun; boanma yerine evlilik; rk ayrm yerine rklara dayanan katmanlama; ihtilal yerine hkmet sosyolojik problem olarak nitelenebilir/4' Bundan hareketle, siyasetin sosyolojik incelemesinin, esas itibariyle siyasal yaplarn, ilikilerin veya daha teknik deyimle siyasal etkileimin ardnda yatan etkenlere bakmak olduu sylenebilir. Yalnz, bu etkenlere bakmz, bir kere daha vurgulayalm ki, boyutlu ve dgsel olmak zorundadr. Sadece grnenin altnda yatan grnmeyen etkenlere (Siyasetin toplumsal kkleri) bakmamalyz. Grnene de (Siyasetin siyasal kkleri) ve bu ikisi arasndaki etkileimi de dikkate almalyz. nk, temel varsaymmz toplumsal gerekliin blnmez bir btn olduu ve siyasetin bu btn iinde yer alddr. Daha somut olabilmek amacyla yle bir rnek verebiliriz: nceleme konumuz devlet olsun. Devletin iblm ve toplumsal snflarla olan ban ortaya kardmzda onun toplumsal kklerine eilmi oluruz ve phesiz bu sosyolojik bir incelemedir. Ama bununla devletin grnmeyen ynne bakm oluyoruz. Ancak, devletin bir de onu meydana getiren personelinde (cumhurbakan, bakanlar, brokratlar), kontrol aralarnda (polis, jandarma) ve kurumlarnda (yasama, yarg, yrtme) somutlam grnen yz

vardr. Bunlardan sadece birine bakmak, hem eksik bir bak olur; hem de baktmz yn ile onu zdeletirme gibi bizi indirgemecilik tuzana drebilir (*) Siyasal sosyolojik paradigma szkonusu olduunda, devlet hem toplumsal kkleriyle hem de siyasal kkleriyle, nihayet bunlar arasndaki etkileimle beraber incelenmek durumundadr. * Devlet rneimizde siyaset olgusunun bir unsuru olarak ele alndndan ona ilikin bir indirgemecilikten szedilmitir. phesiz daha st dzeyde bir indirgemecilik siyaseti devletle zde klmak olabilir. 51 ekil 2: Siyasal Sosyolojik Paradigma: Grnen ve Grnmeyen ekil 2, siyasal sosyolojik paradigmann siyasetin grnen ve grnmeyen ynlerini nasl kapsadn gstermektedir. ekildeki ok iaretleri yukarda szn ettiimiz dngsellii ifade etmektedir. Mevcut paradigma ile ilgili olarak bir hususu daha belirtmek yerinde olacaktr. Kesien dairelerin sol yan Sartori'nin Blm l'de aktardmz sosyolojik indirgemecilik; sa yan ise, siyasal bilimsel (politicological) indirgemecilik dedii anlaylar temsil etmektedir. phesiz, indirgemecilik ada sosyal bilimlerdeki uzmanlama gznne alndnda tercih edilir olmasa dahi, byk bir gnah da deildir; bir tarzdr. Siyasal sosyoloji bu tarzn almas gerekliliini vurgulayan ou siyaset incelemecilerini buna ikna ettiini sandmz bir paradigmadr. Yoksa siyaseti, rnein onu sadece toplumsal kklerine indirgeyerek zmlemek mubah ve hl ok yaygndr. "Siyaset Sosyolojisi" (The Sociology of Politics) dediimizde, tekrar edelim ki, bakmzn sosyolojik olduu kadar indirgemeci olduunu da belirtmi oluyoruz. "Siyasal Sosyoloji" (Political Sociology) dediimizde ise indirgemeci olmayan bir sosyolojik baka sa'hip olduumuzu ifade etmi bulunuyoruz. Diyoruz ki, bakmz yukardaki satrlarda tanmladmz anlamda kalk noktas olarak ncelikle sosyolojik olmayan deikenleri de dikkate alyor ve siyaseti 52 toplumsal gerekliin blnmez btnl iinde anlamdrabilmek iin her deiken arasndaki etkileimi varsayyor. Bu adan, siyasal sosyoloji'nin ne kan bir baka zellii onun disiplinleraras entel-lektel bir faaliyet olmasdr. //. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik Toplum Kavramlatrmas Sosyolojik bakn doasn belirleyen, phesiz bak sahibinin dayand toplum anlay ve kavramlatrmasdr. Genel olarak toplumdan neyi anladmz formle edebiliyorsak, olgularn toplumsal gereliin btnl iindeki yerini ve anlamn belirleyebiliyoruz demektir. Bu ksmda, siyasete sosyolojik bakmz belirleyen toplum modelimize dair aklamalarda bulunacaz. Bunu yaparken de paradigmann disiplinleraras doasna uygun olarak belirli bir sosyoloji (Fe-flomenolojik) ve Psikoloji (Bilisel) arasndaki sentez denemesine girieceiz. josyal ve siyasal dnce tarihinde toplum kavramlatrmalan iki temel kategoriye ayrlabilir'5'. (Tj Doal toplum kavramlatrmas Sembolik toplum kavramlatrmas Poal toplum kavramlalrmas. toplumsal hayatn dayand ilikiler ann, doal drt ve zorunluluklar zerine ina olduunu ileri srer; toplumsal hayatn ierdii dn, deer ve anlam sistemlerini pratik neden ve etkinliklerin bir trevi olarak zmler. Bu balamda, toplum, pratik ilikilerin bir yansmas veyaiasanmidir^ Doal toplum kavramlatrmas pozitivist sosyal bilim anlaynn bir .rndr. . Sembolik toplum kavram [astrmasnda, toplumsal hayat oluturan .ilikiler ag sembolik nitelik tar ve toplum yelerinin eylemleri ancak sembolik bir btnlk iinde yer ald zaman anlam kazanr. Bir baka deyile, toplum yelerinin eylemi, sembolik bir temellendir-jneye tbi olduu zaman eylem niteliine brnr. Bu kavram-latrmaya gre, toplumsal hayat sembolik olarak kurulmutur. Sembolik toplum kavramlatrmas yorumsamac/hermntik sosyal bilim jgayna dayanr. 53

Bizim burada gerekletirmeye altmz zmleme erevemiz. sembolik toplum kavramlattrmasn esas ald iin, bunun zerinde biraz daha durmamzda yarar vardr. Sembolik toplum kavramlarmas, toplumsal varl olan (being) deil, oluturan olarak gren ve nemli olann biim (form) olduunu jyrgulayan bir teorik anlaya dayanr. Bu adan, gerek fiziksel doann gerek insan doasnn sosyal hayata yansyan etkileri, olduktan gibi hissedilir. Bu noktadan hareketle, oluturduu biimin dnda doann anlamsz olduu ve doann ancak sembolik bir sistem iinde yorulduu zaman bir anlama kavuaca ileri srlebilir. Bu sebeple, "gerek"in ve "bilgi"nin farkl ve ayr dnyalar olduu sylenebilir<6). Ju noktada epistemolojik olarak ortaya kan udur: Doal dnyann aksine, toplumsal ilikilerin yaps ve sosyal olaylarn anlam, bilim adamnn teorisinin fonksiyonu deildir. Sosyal bilimcjr nin. kar karya olduu birincil dzen deil, ikincil dzen (second order) gerekliktir. Bu ise, zneler aras paylalm sembollere daya-^ nan mantksal olarak dzenlenmi bir dnyadr. Bu bakmdan, sembollerin aydnlatlmas aklamann zdr. Bir baka deyile, gnlk hayatn sembolik dnyas, sosyal bilim incelenmesinin nesnesidir. O Jalde, diyebiliriz ki, sosyal bilimde teorinin (paradigma diye okuyun) jgsas amac, bir sosyal balamdaki sembolik dnm ve gerekliin kurgulanmasnn niteliini belirlemektir!7*. Bu tr bir sosyal gereklik ve bilim anlay, fenomenolojik olarak adlandrdmz lde insann aktr (act'te bulunan) olduu nermesinden hareket eder, yani insan sosyal gereklik karnda seyirci kabul etmez. Bununla balantl bir baka nerme, bir proje sahibi olarak insann eyleminin, nceden dnlm olan bir plana dayanddr'8'. Bu adan, insan aktr olarak nceden verili ve organize bir gnlk hayatn (life world) iinde hareket eder. rendii dil, edindii kltr ve iinde yaad sosyal yaplar onun bu gnlk hayat yorumlamasna ve buna dayanarak eylemde bulunmasna yarayacak tanmlarn ve tiplemelerin stounu meydana getirir. nemli bir nokta, gnlk hayatn sadece nceden yaplanm olmayp, bu dnyann ierdii elerin anlamlarnn da 54 nceden verili olduudur. Bu anlamlar, sembolik olarak belirlenir, insanlar, iinde yaadklar toplumu karmak ve anlalmas zor bulduklarndan, olgular daha basite indirgeme zorunluluu duymaktadrlar. Toplum da kendilerine hazr bir semboller dizisi vererek bu zorluklan amada yardmc olmaktadr. Mardin'in belirttii gibi. "toplum hayatnn sembolik ieriini destekleyen yn insann doal olarak iinde yaad nesnelerin zelliklerine balanmas, soyutlamalar bile somut rneklere gre yapmasdr. rnein devlet soyut bir kavramdr, fakat jandarma veya polis devleti sembolletirir, dolaysyla somut hale getirir/10' Semboller zihni kurgulardr: insanlara anlamlandrma aralar salarlar. Bunu yaparken de, kendileri iin topluluun sahip olduu zel anlamlan ifade elmenin yollarn da belirlerler".01 * Daha nce, gnlk hayatn anlaml nesnelerin ve ilikilerin bir dnyas olduunu belirtmitik. Anlamlar bu dnyada olduu gibi yaanr. Bu bizim dnyay alglamamzdr. Yalnz, alglama duygular aracl ile alnan eylerle snrl deildir: alglanan, algladn an-lamlandnr da. Bu balamda, yle bir nermeye varabiliriz. Genel olarak sosyal eylem, aslnda anlam ihtiva etmez; eyleme ilikin yaplan vo/wmlara dayanr ve dolaysyla anlamlarn etkileimini' ierir<U). Bu doru ise, farkl kiilerin ayn fenomeni farkl yorumlayacaklar da ileri srlebilir. nsanlar evrelerini anlamlandrma srecinde sembollere bavururlarken iki temel etken tarafndan vnlendirilirlevBunlar: 1. Duygusal (emotive) 2. Bilisel (cognitive) etkenlerdir04'. Duygusal etken, bireyin o nesneye ynelik duygu^ Jarn ynn ve younluunun ifade eder. Bilisel etken ise, bireyde nesnenin artrd anlam ifade eden Bu erevede bireyin o nes neye ait tm bildiklerini/bilgilerini kapsar. Burada "bildikleri" ile kastedilen nesnel (objektive) bilgiler deil, doru (true) kabul edilen bilgilerdir.

Sembollere bavurmada duygusal ve bilisel etkenlerin roln daha ayrntl olarak belirlemek iin. bilisel psilcoloji'nin (cognitive psyc55 yardmna ihtiyacmz vardr. Sosyal bilisi, insanlarn kendilerini ve dier insanlar nasl anlamlandrdklar ile urar, insanlarn sosyal dnyay anlamalar, nce onlara dier insanlar nasl anlamlandrdklar sorularak renilebilir. Bu, tam da femomenolojiye giden yoldur(15). nk, burada anlamlandrmada teorisyenin yorumu deil, eylemde bulunann rol ve yorumu szkonusu edilmektedir. Bu anlamda, sosyal bilii dnyay alglayann kendi yorumunu bize salamaktadr06'. Dnyay alglama ve yorumlamay aklamada sosyal biliinin sahip olduu nemli kavramlardan birisi izeni (Schemata)dir. izem. bir tip/kii veya kavram hakknda organize bilgiyi ieren bilisel bir yapdr. izem hem kavramn atfettii eyleri, hem de bu atflar arasndaki ilikileri ierir0 7). Herhangi bir insan (Profesr, asker, politikac, sanat) ve durum hakknda genel ve nceki bilgi, alglayan kiiye yeni karlat eyleri anlamlandrma imkn tanr. izem kavram, kii ve durum hakknda soyut ekilde depolanm enformasyonu ierir. rnein, Trk'lerin izeminde Cumhurbakannn ciddi tavrl ve mesafeli bir kii olduu sylenebilir. Bu Cumhurbakan izemi zgl (Specific) Cumhurbakan rneklerinden soyutlanm genel rnek olarak hafzaya depolanmtr. Cumhurbakan Turgut zal'n, Askeriyeyi bir zamanlar tirt giysili olarak denetlemesi, bir ok insan artm, hatta basnda tartmalara yol amt. Bu tartmalar, her eyden nce, yeni karlalan durumlar anlamlandrmada izemin oynad roln bir gstergesi saylabilir. Buraya kadar anlatlanlarla, sosyal etkileimin ardndakilere sosyolojik bak resmetmeye alm bulunuyoruz. zetlersek, sosyal etkileim, sembollerde ifadesini bulan bir anlamlar dnyasn temsil etmektedir. Bu anlamlar dnyas, sosyal etkileimde bulunan her aktrn izemi dahilinde yaplan bir yorumlamann rndr. Farkl yorumlar farkl anlamlandrmalarda, farkl anlamlandrmalar da sembollerde ifade bulduundan etkileen de grnrdeki aktrler deil, onlarn izemleri iine yerletirmi olduk56 lan. anlam dnyalar ve semboller dizisi olmaktadr. Bu erevede siyaset olgusunu nasl zmleyebiliriz? Aadaki girieceimiz aklamalarla bu sorunun cevabn vermeye alacaz. /// Sembolik Toplum ve Siyaseti JPaha nce de belirttiimiz gibi, eer siyasetin sosyolojik incelemesi esas itibariyle siyasal etkileimin ardnda vatan etkenleri ortaya karmak ise: bu noktada nem kazanan soru, bu etkenlerin neler .olduudur? Bu soru phesi/, dolayl olarak "Sivaset nedir" sorusu ile. zde saylabilir. Eski Yunan siyasal dnnden bu yana "siyaset nedir" sorusuna eitli cevaplar verilegelmitir. Bu cevaplar burada tartmayacaz. Bunun yerine yapacamz. siyaset olgusunu bizim ne ile zde grdmzn aklamasna girimek olacaktr. Bize gre, siyasal etkileimin ardnda vatan etken, kontroldr. Dolaysyla, buradaki zmlemelerimiz itibaryla, siyaseti bir kontrol . ilikisi olarak gryoruz. Kontrol, her eyden nce, kabul edilmi sosyal kurallara dayanan sosyal bir iliki trdr. Bu ilikide hir ahs vffya grnhnn rliger hir. ahs veya grup zerindeki bir haktan veya faydadan yararlanmasdr. rnein; kadnlarn kocalarna tbi olmalar, bu balamda bir kontrol ilikisidir ve bu iliki iin de kocalar oturulacak evin yerinin kararlatrlmas veya ocuklarn hangi okula gideceklerinin belirlenmesi hakkna sahip olabilirler'181. Ayn ekilde, retmenlerle renciler, iverenlerle iiler, polislerle sulular arasndaki bir kontrol ilikisinden szedebiliriz. Hemen belirtelim ki, bir kontrol ilikisinin "uygun" veya ".rasyonel" olup olmamas nemli deildir. nemli olan bu tr bir ilikide kontrol gerekletiren aktrn eyleminin o toplamdaki kabul edilmi saylan bir kurala dayandrlmas Ve bu kuraln gylemdeki "hak"llg meru gstermeye yarama^ltf.

Jpntrol iktidar ve otorite kavramlaryla yakndan balantldr. JHgr iki kavram da kontroln birer biimidir. ktidar bir aktrn eylemi ile dierinin rzas olmakszn, onu kendi iradesine ragmen ynlendirmesidir. Otorite ise meru iktidardr; iktidarn kurumsal 57 erevesidjr. Daha zgl olarak, otorite bir aktrn dierinin bilinli rzasna dayanan kollektif amalan belirleme eylemine ynelik bir kontroldr.091 Jir kyaslama yaparsak: iki aktr arasndaki ilikide, bu iliki aktrlerden birisinin iradesine kars gelinmesi halinde dahi srdrlebiliyorsa bir kontrol ekli olarak iktidar szkonusudur. Ama, szkonusu iliki iki aktrn kolektif amalan, oydamas (consensus) ^e ibirlii dahilinde vuku buluyorsa otoriteden szedebiljriz. Kontroln ak veya rtk iki aktrn arasnda haklarn veya faydalarn edinilmesinin kolektif bir eylem eklinde tezahrne dayanmas a0) iktidar ve otorite dnda bir baka kontrol biimi olarak patro-nafdan szetfnemizi gerektirmektedir. Patronaj, aktrler arasnda vzyze ve ahsi nitelikli, formel otorite bana dayanmayan mtekabiliyet zerine kurulu sosyal bir ilikidir. Bu ilikide genellikle eit olmayan iki taraf vardr. Bu iki taraf arasndaki eitsizlik greli refah, iktidar ve stat farkllna dayanr. Taraflardan biri patronaj belirleyen (patron), br tbi olan (client/ yanama)dr. likinin zellii, patronun daima yanamasnn hayatnn idamesi ve refah iin mal ve hizmet arz eden konumda olmasnda belirir/2" Patronaj ilikisinin mtekabiliyet (karlkllk) esasna dayanmas: patronun yanamaya mal ve hizmet arzederken, yanama zerinde bir hakk ve fayday elde etmesini de ierir. Patronajn- tamamen ahsi ve eitsizlie dayanan nitelikte oluu, kolektif bir sosyal eylem nitelii tamamas onu tam anlamyla kontrol ile zde klmamakta, kontroln zgl bir ekline brndrmektedir. * .Buraya kadar anlatlanlar erevesinde siyasal etkileimi yle tanmlayabiliriz: Siyasal etkileim, tm somut biimleri ile (iktidar, otorite, patronaj) veya bunlardan biri yoluyla bir ahsn/grubun, dier bir ahs/grubun zerinde kontrol kurma mcadelesi, olup: bu mcadeleyi ve sonularn bir topluluk'^ ve/veya toplum'a meru kabul ettirmesi srecidir. Kontroln bir ahsn/grubun dier bir ahs/grubun zerindeki bir hakk veya fayday (bunlara genel olarak kar diyebiliriz) salamaya ynelik olduu hatrlatldnda; siyasal etkilesiii, sosyal etkileim trlerinden ayrabilmek iin bir kstasa ihtiyacmz olduu aktr. Bu kstas, kontrol mcadelesinin ve sonularnn topluluk vc/veya toplum yelerince meru grlmesi ve bu meruluun son tahlilde zor-. laya bir tarzda bile salanabileceinin kabul edilmi olmasdr. Bununla beraber, bizim burada gelitirmeye altmz zmleme bakmndan, bakalarn kontrol etmeyi baarmada esas olan, onlara kendi gizemlerimizi ikna yolu ile kabul ettirmektir. Eer, dier insanlar kendi gereklerimizi paylamaya ikna edebilirsek, onlar istediimiz tarzda eylemde bulunmaya da yneltebiliriz02'. phesiz, b ikna etmenin g kullanma tehdidinden psikolojik yaptnmlara; geleneklerden sadakat duygusuna kadar toplumdan topluma deien ok eitli yollar kapsamas mmkndr'23'. Hangjj^olla gerekleirse gereklesin, siyasal etkileimin u muhtemel sonuca ynelik olarak ileyebileceini sylemek mmkndr'24': 1. Siyasal etkileim, bir ahs/grubun bir dier ahs/grup zerinde hali hazrda sahip olduu bir hak,veya faydadan yoksun kalmasn dourabilir. 2. Siyasal etkileim, bir ahs/grup zerinde yeni bir hak veya fayda elde etmesini nleyebilir. 3. Siyasal etkileim, baz ahs/gruplara hak veva fayda salarken. dier ahs/gruplan bundan dlayabilir. ,, Bu bakmdan, bize gre siyasal hayat sz konusu muhtemel sonuca ynelik kontrol mcadelesini kapsayan bir eylem btndr.

Gelitirmeye altmz zmleme erevemizin temel kavram-lanndan biri olan siyasal etkileimi aklam bulunuyoruz. imdi de. siyasal etkileimin vuku bulduu esas ortam ifade eden dier bir temel kavrammz olan siyasal topluluu (political community) aklamaya girielim. Bundan nce, hemen belirtmemiz gerekir ki, bizim siyasal topluluk kavrammz D.Easton'u kulland siyasal topluluk kavramndan farkldr. Easton, kavram, siyasal sistemin siyasal bir iblmyle birarada tutulan ahslar grubuna atfen kullanmaktadr123'. 59 58 Kendi kavrammzn, farkn aklayabilmek iin, nce genel olarak topluluktan ne anladmz belirtmemiz yerinde olur. Topluluu ahsn aidiyet hissettii bir varlk olarak anlyoruz. Bu varlk, hsmlk/akrabalktan daha byk, fakat toplumdan hemen nceki bir soyutlamay ifade etmektedir. Topluluk, insanlarn en temel ve gerek, sosyal hayat deneyimlerini edindikleri evi dndaki ortamdr. Bu balamda, topluluk insann nasl sosyal olunacan rendii ve bunu devaml uygulad bir alandr.'26' Buradan hareketle, siyasal topluluk dediimizde de, analitik olarak __ insanlarn siyasal hayat deneyimlerini edindikleri-bunlan renip uy-,, guladkiar-bir ortam kastediyoruz. Topluluun belirleyici esi snr (boundary)dr. Snr ahsn kimlii gibi, topluluun kimliini de iine alr ki, bu kimlik, sosyal etkileimin bir gerei olarak ortaya kar. Yalnz tm snrlar veya herhangi bir snrn tm eleri, objektif olarak ortaya kmaz: o topluluun insanlarnn zihniyetinde de belirir (gerek ayn tarafta gerek kar tarafta olsun). Bu balamda snr, sembolik bir nitelie sahiptir. (27) O halde, insanlarn siyasal olmay renmeleri de, her eyden nce, onlarn kendilerini donatan siyasal sembolleri araclyla toplulua duygusal balarla balanmalar, dier insanlarla anlamlar deerler bakmndan bir dayanma iinde bulunmalardr. Dolaysyla, sembolik anlamda siyasal topluluk, bir soyutlamadan daha ok bilincin bir rndr. Topluluk bilinci ise, ait olunan topluluun alglanmasnda ikindir ve snrlar bu bilince dayanarak etkileim iindeki insanlar tarafndan oluturulur128'. Daha nce kontrol salamann koulunun kendi izemimizi dierlerine kabul ettirmek olduunu belirtmitik. Bu, son tahlilde, izemlerin biimlendii farkl siyasal topluluklarn sembolik olarak etkileimi anlamna geleceinden; topluluk sembollerinin anlamnda da deiime yol aabilir. Yeni ve farkl semboller daha nce oynanan rol benimseyecekleri gibi, eski semboller de yeni amalar iin kullanlabilir. Dolaysyla, siyasal sembollerin anlamndaki deiim siyasal sembollerin oynad roldeki deiime elik edebilir. rnein, din60 sel sembollerin (ran'da, Lbnan'da, KJrlanda'da) yeni siyasal anlamlar edinmesi gibi... Sz konusu deiimle birlikte, gelen yeni bilgilerin entegrasyonu temel inanlar sorgulamaya, sembolleri yeniden dzenlemeye sebep olabilir. nk, aktrn izemi sosyal ve siyasal dnyann bu sembolik dzenlemesi zerine ina olur*30'. J.Piaget'den esinlenerek, bu dzenlemenin u mekanizmaya dayandn belirtebiliriz''1': 1. zmseme (Assimilation) 2. Uyarlama (Accomodation) 3. Dengeleme (Equilibration) Bu mekanizmalar, birbirleriyle balantl olarak u ekilde iler: Aktrn siyasal topluluk iinde gnlk hayattan rendii, ksmen onun bu rendiklerini bilisel olarak nasl sunduu ve organize ettii ile belirlenir. Bu da, gnlk hayata uygulamaya hazr bir izemin varl ile mmkndr. imdi, dier bir siyasal topluluktan gelen yeni bir enformasyon karsnda aktr iki tr davran gsterilebilir: Ya mevcut izemine uygun hale getirmek iin gelen yeni enformasyonu deitirir; ya da gelen enformasyonu uygun hale getirmek iin

izemini deitirir. lki (enformasyonu deitirme) zmseme; ikincisi (izemi deitirme) uyarlamadr. Piaget. amacn daima zmseme olduunu belirtmekle beraber, zmseme ile uyarlama arasndaki bir denge mekanizmasnn nemini vurgular: Uyarlamann tamamlanmasyla yeni bir izem oluur, bu yeni izem'e yeni girdiler dahil edilir ve zmsenir. Bu noktada bir dngsellikten sz edebiliriz: Siyasal topluluk aktre izemini oluturmasna ve dolaysyla ait olduu topluluu dierlerinden ayrmasna yarayacak bir ilev grmekledir. Fakat, topluluklar aras etkileim de, aktrn izemini deitirme yoluyla onun ait olduu topluluu yeniden tanmlamasna yol aabilmektedir. Bu blmde son bir husus olarak analiz birimi bir kavram olarak neden toplumu deil de topluluu tercih ettiimiz zerinde de ksaca duralm. "Toplum" yaygn olarak bir ulus-devletin snrlarn ifade etmekte 61 kullanlmaktadr. Bununla beraber, toplum her zaman siyasal snrlara tekabl etmeyebilir. rnein, gnmzde Sovyetler Birlii iinde "Trk toplumu" dediimizde bir ulus-devletten sz etmi oluyoruz. le yandan, burada zmlememiz sosyolojik olacaksa ve sosyal olann analiz birimi de sosyal ise; sosyal'i toplum ile muadil gremeyiz. ki kiinin etkileiminden eitli gruplara, geni organizasyonlara ve tabii toplumlara varncaya kadar eitli dzeylerde sosyal'i bulmamz szkonusudur. Bir topluluk, farkll, blnmeleri (cleavages) ounluu artran bir anlamla ykldr. Toplum, bu farkllklarn, blnmelerin ve oulcuun erevelendii bir btnselliin ifadesidir. Sosyolojik bakmak bu farkllklara/blnmelere bakmay ierir. Bu sebeple, topluluu siyasal etkileimin vuku bulduu esas ortam olarak almak, szkonusu baka daha uygun olacaktr(32). IV. incelenecek Konular Kitabn kapsayaca inceleme konularn belirlemek iin bavurulacak temel kstasn kullandmz zmleme erevesi olmas gerektii kansndayz. nk, bylece neyin dikkate alnp neyin alnmayacana daha net karar yerebiliriz. zmleme erevemiz dahilinde siyasetin ardnda yatan temel belirleyicinin esasen kontrol olduunu belirtmi, dolaysyla bu kontroln siyasal etkileimi ynlendiren bir dinamik olduunu vurgulamtk. yleyse, kontrol eksen olarak hangi konularn incelemeye ncelik hakettiini belirleyebileceiz. Bu mantktan hareketle, aada gerekeleriyle beraber incelenecek konulan sunuyoruz. Siyasal Kltr: Hangi haklarn ve faydalarn (genel olarak karlarn) kontrole konu olacan belirlemede, onlar merulatrmada ve ifade etmede en bata gelen kaynak siyasal kltrdr. te yandan, gerek siyasal topluluun sembolik olarak ina edilmesinde, gerek toplulua mensup aktrlerin izemlerinin ekillenmesinde siyasal kltrn etkisi son derecede nemlidir. nk, en geni anlamyla kltr, dnyay nasl algladmz, sembolleri nasl dzenlediimizi ifade eder. 62 Yurttalk ve Katlmac Demokrasi: phesiz, siyasal etkileimin temel birimi aktrdr. Ama, aktr bir soyutlama deil, gerek topluluk, gerek toplum dzeyinde hukuki bir erevede hak ve devlere sahip somut bir kontrol sjesidir. Yurttal inceleyerek aktrn dahil olduu szkonusu ereveyi ve bu ereveyle ilintili olan dierlerini anlamaya girieyeceiz. Bunu da amzn en nemli siyasal gerei olan katlmac demokrasi balamna oturtarak yapmak daha aklayc olacaktr. Siyasal Partiler: Farkl toplumsal blnmeler temelinde rgtlenmi olmalar ve o blnmeleri temsil ilevini grmeleri, siyasal partileri devletle toplum arasnda bir kpr yapmakta; dolaysyla. makro dzeyde bir kontroln esi durumuna sokmaktadr. Bu sebeple, nemli bir inceleme konumuz siyasal partiler olacaktr. Devlet: Toplumu bir btn olarak .ynelmeye, son tahlilde mevcut topluluklarn tm zerinde kontrol yccneine sahip bir st-topluluun varl, bir ok yerde devlet olarak adlandrlmakla ve onu bu yzden ba kontrolr olarak incelememizi gerekli klmaktadr.

Siyasal Deime: Kontroln ierii, biimi, yneldii aralar zaman iinde deiebilir. Bu deiimin sebepleri ve sonular bizim iin nemlidir. Bu bakmdan, siyasal deime gibi bir inceleme konusu belirlememiz uygun olacaktr. ilerideki blmler, belirttiimiz bu inceleme konularna ilikin zmlemeleri ayrntl ekilde iermektedir. 63 BLM 2'NNDPNOTLARI (1) T.Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps, (ev.: N.Kuya), istanbul, 1982 (2) P.Berger, Invitation to Sociology, Harmondsworth, 1978, s.41. (3) Ayn eser, s.50 (4) Aym yer (5) l.Sunar, Dn ve Toplum, Ankara, 1979, s.45 (6) Aym eser, s.45 (7) J.Gunnel, "Social Science and Political Reality: The Problem of Explanation", Social Research, 35/1 (1968). (8) H.Y.Jung, "A.Critique of the Behavioral Persuasion in Politics: A Phenomenological View", Phenomenology and the Social Sciences, ed., M.Natanson, Vol.2, Evanston, 1973, s.1'46 (9) G.Psathas, "Introduction", Phenomenological Sociology, ed., G.Psathas, New York, 1973, s.8-9 (10) .Mardin, ideoloji, Ankara, 1982. 2.b, s.96 (11) A.P.Cohen, The Symbolic Construction of Community, London, 1985, s.20. (12) Psathas, a.g.m., s.14. (13) Cohen, a.g.e., s.17. (14) C.D.Elder-R.W.Cobb, The Political Uses of Symbols, New York, 1983, s.37. (15) S.T.Fiske-S.E.Taylor, Social Cognition, New York, 1987, s.l. (16) Ayn eser, s.5. (17) Ayn eser, s.140 (18) A.J.Belanger, Framework for a Political Sociology. Toronto, 1985 (19) P.M:Hall, "A Symbolic Interactionist Analysis of Politics" Perspectives in Political Sociology, ed., A.Effrat, New York, t.y.s.47 (20) Belanger, a.g.e., s.20. ; (21) J.Scott. "Patronage or Exploitation?", Patrons and Clients in Medii lerrancan Societies, ed., E.Gelkier-J.Waterbury, London, 1977, s.22. 64 (22) Belanger, a.g.e., s.51 (23) D.Easton, A Framework for Political Analysis, Chiago, 1979 (Phoe- nix Edition), s.50 (24) Bu sonular iin D.Easton'dan (bk., ayn eser, s.50) esinlenmekle beraber kendi terminolojimize dayanan, ondan farkl bir formlasyon neriyoruz. (25) D.Easton, A Systems Analysis of Political Life, Chicago, 1979 (Phoenix Edition), s.177 (26) Cohen, a.g.e., s.15 (27) Ayn eser, s.l2 (28) Easton, bu anlamda "sosyal" bir topluluktan szedilebileceini ve siyasal topluluun bundan farkl olduunu; bu topluluu meydana getiren ahslarn topluluk duygusuna sahip-olup olmamalarnn nem ar-zetmediini belirtiyor. Bk., Easton, A Systems Analysis.....a.g.e., s. 177:182-183 (29) Cohen, a.g.e., s.13 (30) Elder-Cobb, a.g.e., s.140. (31) "Taking a Piagetian Point of View". Political Reasoning emd Cognition: A. Piagetian View, S.Rosenberg-D.Ward-S.Chilton, Durham 1988. (32) Toplum kavramnn eitli boyutlar ve toplulukla olan ilikisi iin bk., D.Frisby-D.Sayer. Society, London, 1986. 65 j MYASAL KLTR /.Siyaset Yaznnda Siyasal Kltr Kavram ve eitli Kullanlar Siyaset yaznnda (literatrnde) siyasal kltr (Political culture) kavramn esas olarak zmleme yapanlarn yneldikleri ama aslnda ortaktr: incelenen siyasal sistemin ileyegitmesine katkda bulunan kltr tipinin belirlenmesi.

Bununla beraber, siyasal kltr ad altnda farkl anlamlara dayanan tanmlar yaplmaktadr. rnein, siyasal kltr denildiinde: bazen bir ulusun siyasal gelenekleri veya kamu kurumlarna ruh veren zellikleri anlatlmaktadr. Bunun yannda, siyasal hayata damgasn vuran resmi olmayan kurallara; o toplumda hakim olan siyasal ideolojinin dile getirdii amalar da siyasal kltr kavram iinde dnlmektedir. O kadar ki, bu balamda, siyasal n yarglardan siyasal sluba: siyasal ruh halinden neyin meru olup neyin meru olmadna varncaya kadar bir ok zellik siyasal kltre atfedilmektedir. G.M. Patrick, siyasal kltrn siyaset yaznnda esas itibariyle drt farkl tanma dayanan, drt farkl kavram[atrmasnn bulunduunu sylemektedir. Bunlar0': 1. D.Easton'un yapm olduu "nesnel" (objective) kavram-latrma, 2. G.AImond. B.Powell ve S.Verba'nn "psikolojik" veya "znel" (subjective) kavramlatrmalar. 3. L.W.Pye'in "bulgusal" (heuristic) kavramlatrmas. 4. R.R. Fagen ve R.C. Tucker'in "ilemsel" (comprehensive) kav-ramlatrmasdr. * - Siyasal kltrn "nesnel" kavramlarmas. tamda ileyegitmekte olan siyasal sistem (nesnel) ile uygun olan siyasal kltr arasndaki iliki temeline dayanr. jBurada nesnelikten kast, bireylerden hazmsz. onlar aan, fakat ayn zamanda onlar birarada tutan bir btnlk|jr. Nitekim, Easton'a gre, bu anlamda her toplum amalar ve varsaymlar ok kutsal ve ihlal edilemez olan kendi siyasal-kltrel totem ve tabularna sahiptir. Bunlar tartma d olup belirli bir saygy gerektirir. Bu erevede, siyasal kltr belirli bir dnme. 67 hissetme ve davranma rntsn amir, inanlar, fikirler, normlar ve deerler dizisidir. Siyasal sistemin girdileri (inputs) ve baarm (performance) sistemi yeleri otoriter veya balayc bir g eklinde algladklar iin siyasal kltr tarafndan etkilenir. Dolaysyla, nesnel rolarak, belirli bir sistemin baarm, belirli bir siyasal kltrle uyumlu olmaya baldr(2). ~0-~ Siyasal kltrn psikolojik veya znel kavramlatmlmas, nesnel kavramlatrlmasnn tam tersidir. Yani bireylerden bamsz, onlar aan bir siyasal kltr kavram deil, aksine birey (zne) de temellen-dirilen bir kltr kavram sz konusudur. rnein, G.Almond, B.Powell ve S.Verba eitli bireysel ve ortak almalarnda yaptklar , kavramlatrma balamnda, siyasal kltr; bir siyasal sistemin eri arasnda siyasete kar bireysel tutum ve ynelimlerin bir kld el yeleri arasd y rnls olarak tanmlanmaktadiL. Bu adan, siyasal kltrden sz ettiimizde, esasen bir siyasal sistemin yelerinin biliilerinde (cognitions), duygularnda ve yarglarndaki iselletirmeye atfta bulunuyoruz demektir(V). 3 " Bulgusal (heuristic) kavramlatrma, bir anlamda grgl bir temellendirmeye dayanr. Buna gre, siyasal kltrn ne olduu ancak aratrma yaplarak bulunur. rnein, L.W.Pye'n siyasal kltr kav-ramlatnnasna hkim olan gr budur. Pye'a gre, siyasal kltr bir toplumun geleneklerini, kamu kurumlarnn ruhunu, yurttalk ban kolektif akl yrtmeyi, liderlerin slubunu ve kodlann ierir. Bunun iin de o topluma ilikin bir aratrma yapma gerei, Pye'm en fazla vurgulad yntemsel hususlarn banda gelir. Geri Pye bu vurguyu yaparken znel kavramlatrmanm iaret ettii, psikolojik eilimlerin nemini ve deerini inkr etmiyor. Ama onlar kadar o toplumun kol-lcktif tercihinin neminin de altn iziyor. Dolaysyla bu adan bakldnda, siyasal kltr, bir siyasal sistemin hem kollektif tarihinin bir rn, hem de o sistemi meydana getiren bireylerin ahsi hayat tarihlerinin bir rn olmaktadr'41. Pye. bu noktadan hareketle, in, Burma gibi baz toplumlar zerine yapt aratrmalarla, siyasal kltrn somut olarak nasl bulgulanabileceini de bize gstermitir. (5) 68

.. tj -Siyasal kltrn ilemsel (comprehensive) kavramlatnnas: "Siyasal kltr" dendiinde, bu kavram meydana getiren nitelik ve zelliklerin tmn anlar. Nitekim, gerek R.R. Fagen'in<6), gerek R.C.Tucker'in(7) almalarnda bu tr kavramlatrma balamnda siyasal kltr, bireylerin davranlar ile zihin yaplan arasndaki bahlal (conjunction) belirleyen hereydir. Bu anlamda, hem rtk (covert) hem ak (overt) davranlar ve bunlar ynlendirmede etkili psikolojik etkenlerin tm siyasal kltr kapsamnda deerlendirilmekledir. Kapsam en geni siyasal kltr kavram-latrmas budur. Yukarda belirtilen drt kategori kavramlatrma arasnda Siyaset Biliminde en yaygn olarak kullanlan, dolaysyla bir ok almann etkilendii "znel" veya "psikolojik" siyasal kltr kavramjatrnasdr. Bu almann benimsenmi olduu semboller sistemi olarak siyasal kltr kavramlatrmas da. psikolojik kavramlatrmanm baz yanlarndan etkiler tamakta, hatta bu etkiler sayesinde bir btnsellik gstermektedir. Bu itibarla aada siyasal kltr semboller sistemi olarak aklamaya giriirken, psikolojik kavram-latrmay kalk noktas olarak almak uygun olacaktr. //. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kltr - Psikolojik Temel w. Hatrlanrsa, psikolojik kavramlatrma. siyasal kltr znede le-mellend irmekteydi. Bu noktadan hareketle, bir ulusun siyasal hayatna dair o ulus bireylerinin tulum, inan ve duygularnn btn siyasal kltr olarak adlandrlmaktadr. Bununla beraber, o ulusun tarihinin mevcut sosyal, ekonomik ve siyasal kltr biimlendirmede bir paynn olduu da kabul edilmektedir. Gemi deneyimler tarafndan biimlendirilen tutumlar gelecekteki siyasal davranlar zerinde de nemli etkilere sahip olmaktadrlar. Bu adan, sonu itibariyle, bireylerin renerek eylemde bulunmalar kadar, eylemde bulunarak renmeleri de mmkn olmaktadu\(9) Bireyin siyasal nesnelere kar tutumunu oluturmaya katkda bu69 lunan etken avrdediiebilir. Bunlar00*: 1. Bilisel (Cognitive) 2. Duygusal (Affective) 3. Yargsal (Evaluative) etkenlerdir. Birey, siyasal sistemin ileyiine onun nde gelen ahslarna ve mevcut politika sorunlarna dair belirli bir bilgiye sahip olabilir. Bu_ bilgi, hi phesiz, bireyin btn olarak sisteme uymasnn tamamlayc bir paras ilevini grebilir. te yandan, birey, sistemi, ailesinin ve/veya arkadalarnn etkisiyle duygusal olarak reddedebilir. Otoriteler tarafndan kendisine empoze t edilenlere duygusal olarak uymayabilir. Nihayet, birey, sistemi moral bir deerlendirmeye tbi tutulabilir. Szgelimi, bireyin demokratik normlar onu sistemin siyasal taleplere yeterli dzeyde yant vermedii sonucuna gtrebilir; veya ahlki normlar kayrmacl knamasna yol aabilir. Bireyin sisteme kar tutumu ister bilisel, ister duygusal, ister yargsal olsun; bu etken birbiriyle bir i baa sahiptir: Sistemin bir deerlendirmesini yapmak iin, phesiz onun hakknda baz bilgilere sahip olmak gerekir. Bu bilgiler duygularmz tarafndan ynlendirilmi olabilir. Nihayet bilgilerimiz duygularmz ynlendirebilir*1 u. Bununla beraber, kabul etmeliyiz ki, yarglarmzn ve/veya duygularmzn tcmellenecei asgari bir bilgi en byk ih-tiyacmzdr. Bilginin sahip olduu nem derecesi siyasal kltr tipini de belirleyici niteliktedir. phesiz meseleye tersinden de baklabilir: Siyasal kltr tipi, bilginin sahip olabilecei nem derecesini belirleyebilir, onun duygusal ve yargsal etkenlerle olan ilintisini ynlendirebilir. Psikolojik kavramlatrma tr kltr tipi ngrr. Bunlar; 1. Yresel (Parochial) 2. Uyruk (Subject) 3. Katlmac (Participant) nitelemeleriyle ayrdedebiliriz.(12) -| - Yresel nitelikli siyasal kltrde, birey ky veya kabile grubunun dnda siyasal sistem denen daha kapsaml bir varln ok az farkndadr veya hi farknda deildir. Dahas, bu tip kltrde birey ne

syasa sisteme ynelik muhtemel etkisinin, ne de ona kar ykmllklerinin bilincindedir. Dolaysyla, bireyin siyasal sisteme (onun girdi ve ktlarna) ve siyasal aktr olarak kendi kendine ynelik bilisel, duygusal ve yargsal ynelimleri sfra yakndr^. Buna ramen, ekonomik olarak gelimi lkelerde okur-yazar orannn ykseklii, kitle iletiim aralarnn yaygn nfuzu gibi etkilerle saf (pure) yresel siyasal kltr tipine rastlamak zor olduundan; bu tip, geleneksel ve gei toplumlarna zg kalmaktadr. -2, 'Uyruk siyasal kltr tipinde birey yaantsnda ulusal siyasal sistemin etkisini veya potansiyel etkisini idrak eder ve kendini onun bir paras olarak grr. Fakat, siyasal hayattaki rol pasiftir ve hkmet tarafndan ynlendirilir. Politika tercihlerine, ynetime dair pozitif veya negatif beklentilere, rejim ve otoriteler hakknda meruluk anlayna veya ondan yabanclama duygusuna sahip olmakla beraber, siyasal katlmac deildir. 3 - Katlmac siyasal kltrde ise birey, sistemin girdi srecinin farkndadr ve siyasete katlmaya isteklidir. Daha nemlisi, bu kltr tipinde birey katlm iin frsatlarn kullanmn deerlendirme vete-^peSine ve dolaysyla etkinlik duygusuna sahiptir. Grld gibi, hangi tip siyasal kltr yrrlkte olursa olsun, son tahlilde bireylerin hep tutum, inan ve deerleri n plnda tutulmaktadr. Bu, psikolojik kavramlatrmanm nemli bir eksiidir. nk, bir kltrden bahsedebilmemiz, bir kollektivitenin varln zorunlu klar. Baka bir deyile, bireylerin inandan, deerlen ve tutumlar vardr ama, kltrleri yoktur. Kltr, ulus, blge snf, etnik topluluk, formal organizasyon, parti gibi bir kollektivite ftzelligine dayanr.a4) Grup veya topluluk hayatnn kolektif tasarm (collective representation) ise sembollerdir. Semboller btnletirici gler olarak alr; dolaysyla bireyleri birlemi bir btne birlikte balayarak, kollektivitenin nkoulu olan dayanmay da yaratr. Dahas, semboller aktr ynlendirir, ona kark ve belirsiz siyasal dnyay anlamlandrmada yardm eder. Zaten siyasal kltr en iyi anlamlarn sistematik zmlemesini 71 70 sistemi olarak grmektir.07' O halde, bireyin inan, tutum ve deerler temeli zerine kolektif tasarm olan sembolleri atmadan siyasal kltr tam olarak anlamaya, hatta ondan sz etmeye olanak yoktur. Semboller zihni kurgular olarak insanlara anlamlandrma a salarken, onlar iin ayn zamanda, topluluun sahip olduu zel anlamlar ifade etmenin yollann da belirler. 1. Zihinsel Ekonomi Yapmak: zetleme, bilgiyi ve yaanan olay indeksleme faaliyeti. rnein, ABD'de Bakan Ronald Reagan dneminde uygulanan ekonomik politikalar tm anlamlaryla "Reaga-neconomics" eklinde tek bir kelimeyle artrmak gibi. Ayn ekilde Trkiye'de "24 Ocak," 12 Eyll" rnek olarak belirtilebilir. 2. letiim ihtiyacmz Karlamak: rnein, mezun olunan bir okulun yakaya taklan rozeti, tutulan bir futbol takmnn amblemi; birbirini hi tanmayan iki insann bile ilk anda iletiim kurmalarna vesile olabilir. 3. Toplumsal/Siyasal Kimlikleri Belirlemek veya Onamak: Ulusal marn, bayrak treninin ulusal liderin lm yldnmnn, devletin kurulu yldnmnn grdkleri ilevi bu kategoride deerlendirebiliriz. te yandan, semboller, insanlar gnlk hayatn dnyevi havasndan alr. kolektivite ile yeniden birletirir ve siyasal toplulua olan inanc yeniden onar(19). Bunu yaparken de, toplumsal hayatn karmak gerekliini organize ederler ve bilisel yol haritalar roln grrler^20'. Dolaysyla, siyasal hayatta aktr bu bilisel yol haritasna bakarak ynlenir ve iinde bulunduu siyasal dnyay anlam72 landnr. rnein, "Muhafazakr" ve "Liberal", "Solcu" ve "Sac" ayrmlar ve sfatlan bu anlamlandrmay kolaylatran yaftalar olarak belirtilebilir. Bu tr

yaftalarn oynad roln etkisine dair somut bir rnei Trkiye'den verebiliriz. erif Mardin, bir makalesinde'21' Trkiye'de eskiden beri en ciddiye alnan radikalizm eklinin din aleyhtarl olduunu belirtmektedir. Dolaysyla, Mardin'e gre, geni kapsaml sosyal reform isteyen bir kimse, bunu bir din esasna oturtabilirse "solcu" saylmamakta; fakat zel mlkiyetin ve giriimin en ateli savunucusu din aleyhinde ise "sol"cu olmaktadr. rneimiz, sembollerin (burada "din aleyhtar" olup olmama) bilisel yol haritalar olarak etkileimde bulunduumuz insanlar nasl anlamlandrbileceimizi gstermenin yansra, sembollerin ideolojilerle ve inan sistemleriyle olan ilikilerine de bir lde iaret etmektedir. Bu itibarla, bu noktada sembollerin hangi koullarda ideolojilere veya inan sistemlerine dnebilecei sorusu nem kazanmaktadr. Aada bu sorunun cevabn vermeye alacaz. ///. Siyasat Kltr, I Jeoloji ve Siyasal inan Sistemi ilikisi Daha nce, sembollerle ynelmenin hem duygusal, hem de bilisel boyutlar olduunu belirtmitik (Bk.Blm 2). Hatrlanrsa, duygusal boyut, aktrn sembole ynelik duygularnn ynn ve younluunu: bilisel boyut ise, aktrde nesnenin artrd anlam ifade etmekteydi. Aktr sembollere iki tr bilisel anlam ykleyebilir/22'. 1. Bamsz (Substantive) 2. armsal (Association) Bams: anlam, bir aktrn d dnyaya ve onun ileyi tarzna ilikin iselletirilmi inanlarna ve deerlerine dayanr. Bunlar ise toplumsallamann ve hayat deneyimlerinin rndr. armsal anlam ise, aktrn kendini kavramlatrmasnn (self-concqptinn) vr. kendini zdeletirmi olduu grup veya topluluun ortaya kardji anlamdr. Kendini kavramlatrmadan kasteddigimiz, aktrn "ben 73 kimim" sorusuna verdii cevaptr. Bu balamda, armsal anlam, aktrn referans noktas olarak; kulland dier aktrler ve gruplarla ilikisinin dourduu konumlann ifadesi olarak nitelenebilir. j*u adan bakldnda, bir aktrn herhangi bir sembole ynelmesi, nemli derecede bilisel nitelik tayorsa, sembolpt gsterilen balln ideolojik olduu ileri srlebilir.(23) Ba anlamda, ideolojiyi sembolik kurgulamalarn (constructions) kolektif olarak paylalm anlamlarn ifade edilmesine ve aktarlmasna ara olarak hizmet eden bir alt-kategorisi saymak mmkndr.(24) te yandan, ideolojinin moral ykmllklerin belirlenmesindeki l'-^, onun inan sistemi ile olan ilikisini de tesis eder. Burada inan sisteminden kastdmz ise, eleri arasndaki ilevsel karlkl balar sayesinde bir arada bulunan fildrlerin ve tutumlarn oluturduu btndr(26). Siyasal inan sistemi dediimizde de, siyasete ilikin inanlarn btnn belirtiyoruz. Siyasal inan sistemleri aktrlere ne tr siyasal eyjemin ahlaki veya hakl olaca konusunda yol gsterirler. rnein; otoriteye itaat etmek iin, gerekli olan onun eylemlerinin hakll veya yerindelii aktrn inan sistemi yardmyla deerlendirilir ve bunun sonucunda aktr otoriteye itaate devam edip etmeyeceine karar verir*27'. O halde, siyasal inan sistemi, siyasal toplulua dair moral ykmllklerin ifa ediliinde bir meruluk lt olarak kabul edilebilir ve bu adan da ideolojinin kapsamnda yer ald sylenebilir. inan sistemi de bilisel ve duygusal olmak zere iki boyuta sahiptir. Bilisel boyut; kapal, yani ne kantlara ne de tartmalara tbi olmay veya ak, yani, kant ve tartmalara tbi olu eklinde belire-bilir. Duygusal boyut ise, gl veya zayf nitelikle olabilir. phesiz bu iki boyut arasnda sk bir balant sz konusudur; bu. siyasal inan sisteminin tipini de belirleyici niteliktedir. G.Sartori, R.Dahl'dan esinlenerek sistemin sz konusu iki boyutu ve bu boyutlarn ierdii zellikler arasndaki apraz ilikilere gre drt tip siyasal inan esi belirlemektedir. ekil 3 bu tipolojiyi gstermektedir. 74 ecu i Siyasal nan eleri

Duygusal ^. Boyut 1; Gl ^ Zayf Bilisel 7} Kapal Sabit Esnek Olmayan Boyut ^""-SkAk Salam Deiken G.Sartori, "Politics, Ideology and Belief Systems", American Political Science Re\iew, 63 (1969), s.4(Wden uyarlanmtr. ekil 3'e gre, rnein bilisel boyutu kapal, fakat duygusal boyutu gl olan bir siyasal inan sistemi esi sabit; ama bilisel boyutu ak, duygusal boyutu gl olan sistem esi ise, salam tipe tekabl etmektedir. te yandan, sabit (fixed) tipte bir siyasal inan esi kat, dogmatik, kanta ve tartmaya itibar etmeyen zellikler tar. Esnek olmayan (inelastic) tip, halen tartmaya ve kanta itibar gstermesine karlk dk dinamizm gsterir. Salam (firm) tip ge, pekimitir ama, kant ve tartmaya aktr: dolaysyla ilke olarak deiebilir zellik arzeder. Nihayet, deiken (flexible) tip ge, zayf bir zellik gstermekle beraber, kant ve tartmaya ak olup deiebilili hiti(28) r. (28) p g y zelik gste tartmaya ak olup, deiebilirlie sahiptir.() nan sisteminde eler arasndaki ilevsel karlkl balam, fikirlerin ve tutumlarn bir btn oluturmasndaki katksna yukarda deinmitik. Bu itibarla, aktrn sahip olduu bilisel eler, siyasal tutumlar ve beklentileri arasnda uyum kurmaya, elikiye dmemesi ve mantksal bir tutarla ynelmesi beklenir. Fakat, aktrn sahip olduu iki farkl inan sisteminin var olmas halinde mantksal hir_ "elikinin ortaya kmas da mmkndr. nk aktrn znel duru. 75 sylenemez.(29) ftu durumda, aktr ideolojik tutum ile pragmatik tutum arasnda bir salnm gsterir, divebiljnz. Bunu anlamak iin, gene aktrn inan sisteminin bilisel ve duygusal eleri arasndaki ilikinin niteliine bakmak gerekmektedir. Sartori'den ilhamla bu durumu aada ekil 4'te grld gibi izah edebiliriz. ekil 4 Aktrn deolojik ve Pragmatik Tutumlar Arasndaki iliki Duygusal^. ge Gl Zayf Bilisel * Kapal ge Mk deoloji Pragmatizm Sartori.a.g.m.,s.405'den uyarlanmta-. ekil 4'ten de anlalaca zere, aktr siyasal inan sistemi dahilinde bir sembole ynelik olarak kapal bir biliiye (cognition), fakat ide y gl bir duyguya sahip ise, konumu itibariyle ideolojiktir. Daha dorusu, bu durumda aktrn inan sistemi bir ideolojiye dnmtr. Buna karlk, ak bir biliiye. ayn zamanda zayf bir duyguya sahip aktrn sembolik ynelim iinrtek-i konumu k< praomatiktir. lna sisteminin mantksal tutarll ve snrlar o toplumdaki sekinler (elit) tarafndan belirlendiinden; siyasal etkileime giren aktrleri bu itibarla sekinler ve kitle olarak iki genel kategoriye ayrabiliriz. Genel olarak siyasal kltr balamnda bu iki kategori arasnda eitli alardan faiklar vardr ve bu faiklar nemli etkilere sahiptir. 76 ; IV. Sekin Siyasal Kltr-Kitle Siyasal Kltr I Sekin siyasal kltr ile kitle siyasal kltr arasndaki nemli fark bilii dzeyi belirler. Sekinler, kitleye gre daha yksek bir bilii dzeyine sahiptirler. Bu husus, kendini siyasal kltrn nemli bir boyutu olan inan sisteminde zellikle gsterir: Sekinlerin inan sistemini meydana getiren elerin ilevsel karlkl baklan ak seik bellidir. Oysa kitlenin inan sistemi bu zellii ielrmez. Bir baka deyile, aktrn sekinlik konumu azaldka, sahip olduu inan sisteminin yapsal btnl de azalmakta,

dolaysyla aktrn hangi dnce esinin hangisiyle balantl olduu hususu belirsiz-lemektedir. Sonu itibariyle de aktrn bilii kapasitesi azalmakta ve dnya gr giderek daralmaktadr. O kadar ki, birok aynnfah bilgiyi birletiren geni apl inan sistemleri yerine, mantksal snrlanmasnda bile bahsedemeyeceimiz ok ufak apl inan sistemi demetleri kendini gstermekledir.1301 Sartori, bu adan, sekinlerin inan sistemlerinin (dolaysyla siyasal kltrlerinin) daha zengin, kit-leninkinin ise fakir olduunu belirtmektedir. ekil 5 aada bu durumu ifade etmektedir. ekil 5 Sekin-Kitle nan Sistemleri Faik tnan Sistemleri Zencin _____ nan Tabakas Sekinler Fakir. Ara Tabaka I I v__ zellikler i kendini snrlama I Snrlama Ayr cins Snrlama Sartori, a.g.n.. s.408'den uyarlanmtr. 77 Sekin ve kitle arasndaki fark, her eyden nce, eitim dzeyinin c>rtaya\ kard bir sonutur. Sekin tabaka toplumdaki ounlua gre da ha uzun sre eitim grm kiilerden meydana gelir. Bilii dzeylerinin yksek olmasna bal olarak sekin tabakaya mensup kiiler; soyu t dnebilme ve buradan mantksal yarglara ulama yeteneine sahiptirler. Bu itibarla, bu kiiler sembolleri ynlendirirler (manipi ile ederler) ve kitleye kendi yorumlarn empoze ederler. L.Dittmer,! sekinlerin bu faaliyetini ereveleme (framing) olarak ad-landrmakjtadr(31'. ereveleme, esas itibariyle sembollerin dsal ve isel ortarjnnn bakalatrlarak oaltmasdr. Bu itibarla, bir semboln dsal ve isel olarak erevelenerek sekinler tarafndan kitleye aktarlma S mmkndr. Dsal ereveleme, ayinsel nitelikli trenler ve kutsan tn biimler-ki bunlar dili gnlk hayatn ierdii karlarn ifadesi ollmaktan yaltmaya yneliktir-kullamlarak yaplr. Bylece sembol ta imamen farkl bir yapya brndrlr, daha etkileyici, gl ve byk: la'Je getirilir, isel ereveleme ise, zgl (specific) veya saygn bi x kfelime haznesiyle (vocabulary) fiziksel jestlerin birarada kullanlmasyla yaplr ve bylece sembollere ek bir g ve kutsallk ihsan edi m i olur. Seki nlfr erevelemeyi kurumsallatrarak kitle zerinde kontrol salarlar veya mevcut kontrollerini pekitirirler. Bunda ise ayin-letirme (ritualization)nin rol son derecede nemlidir. Ayinletirme, sembol sistemini, dolaysyla siyasal kltr yalan karabilecek ngrlmeyen d olaylardan mmkn olduunca tecrit etmeye ynelir ve bu itityarla siyasal kltr inananlar topluluu iine adeta hapseder. Bu sayedej; kontrol tesis edilmi ve istenen bir toplumsal/siyasal dzen mmkn hale gelmi olur/32' Burada belirtmek gerekir ki, sekinlerin bu ekilde roln tayin eden tek e iken olarak eitimden szetmek yanl olur. Eitimin dzeyi ok dk plan bir aktr de. siyasete duyduu ilgi, siyasal olaylar izleme dolaysyla srekli ve dzenli siyasal faaliyette bulunarak da eitime benzer bir avantaj elde edebilir; bu bakmdan eitim dzeyindeki bamsz olarak gl bir inan sistemine sahip olabilir. (33) Kald ki, sekin tabaka da ideolojileri, inan sistemleri, nihayet 78 siyasal kltrleri bakmndan kendi iinde bir derece farkll gsterebilmektedir. rnein, daha ok ideolojik sekinlere rastlayabileceimiz gibi, daha ok pragmatik veya daha az ideolojik olanlarna da rastlayabiliriz(34). / Sekin-kitle siyasal kltr ayrmna somut rneklerdendi toplumumuzdan verilebilir.

erif Mardin'e gre, Osmanl imparatorluunda bir yanda ssl dil ve deerleriyle 'ynetici snf (sekinler olarak okuyunuz), br yanda tarann halka mahsus kltr ve bu kltrde ikin canl bir dil vard(-'5). Bu balamda. Trk siyasal kltr zerine yaplan baz aratrmalarda varlan sonu; bu kltrn "biz"- "onlar", bir baka deyile, "dost"- "dman" ayrm zerine temellendiidir. Bu zellik, grup-ii dayanmay, fakat ayn lde grup-d eletiriyi en duyarl konular haline getirmii; doal olarak da hogr yokluunu ortaya karmtr(37>. Trkiye'de sekinlerin kitle zerindeki kontrollerini pekitirmede yardmc ge, Mardin'in vurgulad gibi, onlarn demokratik teorinin z olarak tslmi siyasi dncelerine de uygun olma gibi bir avantaja sahip bir kavramlatrmayd: Topluluun genel uyumu(38). Topluluun genel uyumunu salamaya ynelik olarak dsal sembolik ereveleme ise blclk eklinde karmza kmaktadr. Bu klie, her toplum kesiminin karsnda tehlikeli grd kesime kar kulland gzde bir sulama arac ilevini grmtr.*391 te yandan, sekinlerin topluluun genel uyumu iin kulland isel sembolik ereveleme ise, devlet olmutur. Siyaset, iktidar, hatta ulusal hayatn hemen her yn devlet sembol etrafnda toplanm; sekinler kendi kaderlerini devlete sadakatle zdetirmiler*40* kitleden de "yce" ve "gl" devlete kar ayn sadakati istemilerdir. Buna ramen, Trk siyasal kltrnn sekinci niteliinin zellikle ok partili hayata geiten sonra krlma srecine girdiini syleyebiliriz. Nitekim, yaplan baz grgl almalar bu krlmay, burada ayrntlarna giremeyeceiz bulgularla ispatlamaktadr14". Sekin-kitle siyasal kltr ayrmnda ok belirgin olmasa da dilin sembolleri ynlendirmede (maniple etmede) oynad role bir miktar 79 iaret ett * Gerekten de, semboln zel bir tr olarak dil, dier sembollerin temsil edemedii gereklii temsil edebildiinden, siyasal kltr balamnda nemli bir yere sahiptir. Bunun iin, bu yerin zerinde aynba durmakta yarar vardr. V. Siyasal Klt.'' ve Dil Dil aslnda insann temel semboldr*42'. O kadar ki, dier tm sembol sistemleri sadece dil aracl ile yorumlanabilir. Dilde ifadesini bulmayan herhangi bir nesnenin herhangi bir anlama sahip olmas da mmkn deildir*43'. Dil1, gerekliin bir parasn temsil etmekte veya ona gnderme yapmakta kullanlr. Gereklere sembollerle yaklatmz; neyi greceimizi, neye dikkat edeceimizi ve nasl yorumlayacamz sembolere gre yaptmz anmsanrsa; dilin sosyal etkileime girmemizi, dolaysyla kltrle btnlememizi salayc rol ortaya kar. Bu itibarla, dil araclyla paylalm olan sembolik ifadeler toplumsallama aracdr ve aktrle topluluk arasndaki sosyal ba yaratr, diyebiliriz*44'. phesiz, bu ban yaratlmasnda dil basit bir ara olmayp; sz konusu ba temcllendiren olaylarn anlamna ekil veren, hatta onlarn bizatihi bir parasdr. Semboller ancak kelimelerle tasvir edildiklerinde bize bir anlam ifade ederler. Dahas, sembolik olan eylemleri ve tm nesneleri kelime kullanarak tanmlarz. Dolaysyla, bir tr anlatm esi olarak kelimeler, gerekte btn sembolleri mmkn klan bir neme sahiptir <45'. O halde, genel olarak kllr, zel olarak da siyasal kltr, esasen dilsel olarak organize edilmi yorumsal rntler btn olarak yaadmz'46' ve bu yaadklarmz kelimeler eklinde anlatp aktardmz syleyebiliriz. Bu s;ayede bir durumu tanmlam, yani somut olarak dile getirmi oluyoruz. Fakat, bir de mevcut bir durumun soyut bir ekilde anlatm sz konusudur ki, bunda da bize iaretler (signs) yardmc olmaktadr. aretler, esas itibariyle znel anlamlan indckslemede ilev gren soyutlamalardr. Bir rnek vermek gerekirse: bir silahn esasnda hay80 valan avlamak amac ile retildii aikrdr; ama bu silahn genel olarak saldrganln ve iddetin bir iareti haline gelmesi de pekala mmkndr.*47' Burada silahn iaret olarak grd ilev, biraz da dolayl bir arm eklinde karmza kmaktadr. Sz konusu arm her zaman ayn iaretle

beraber ise, sembolden sz etmek mmkndr. Bu bakmdan, bir nesnenin z itibariyle iaret ilevini grebileceini sylemekle beraber: iaretin dolayl armsal bir anlam olmasnn, onu sembol haline getireceini de belirtebiliriz, ikinci durumda, iaret nesnel olarak paylalan bir gereklikle dolayl bir iliki iindedir ve bunun iin sembol niteliindedir*48'. Szgelimi, krmz trafik bir iarettir ve armsal bir durumu ifade etmektedir ve armsal bir anlam yoktur. Oysa kzl bayrak bir ok armlara sahiptir; bazlar iin sevin, dier bazlar iin hzn eklinde paylalan bir gerekliin paralaryla ilintili olduundan semboldr*49'. iaretlerin sembollere dnm, aslnda kullandmz dilin dnmne de yol aar. rnein "kzl" iaret niteliini tayan bir kelimedir ve nesne diC'm bir esini oluturur. Fakat "kzl bayrak" ihtilali, "kzl elma" ise Ziya Gkalp'in "Turanclk" idealini artran bir semboldr ve meta dil'in bir esidir. Bu durumu ekil 6 yardmyla aadaki gibi izah edebiliriz. t ekil 6 Sembol-Iaret-Dil tlikisi Meta Dil Nesne Dil Sembol aret arm aret eden aret edilen L.Dittmer. "Political Culture and Political Symbolism", World Politics, 29/4 (1977), s.568'den uyarlanmtr. 81 Sembollerin yaratm olduu Meta-Dil (st-dil) olgusu, dilin yalnzca bir iletiim arac olmadn, ayn zamanda bir kontrol arac olabileceine dair bir dnceyi de zihnimizde uyandrmaktadr. yle ki; sembollerin en nemli ilevleri insanlara anlamlandrma aralarn salamalaryd. Bu, syleyegeldiimiz gibi, dilde yansmaktayd. Yani dilde ifadesini bulmayan nesnenin herhangi bir anlama sahip olmas mmkn olmamaktayd. Dil ise, son tahlilde, dnya hakknda temel ilkelere ve varsaymlara dayanan kategoriler ve kurallar sistemidir*50'. Bu anlamda, dil nesnel gerekliin bir aynas olmayp, onu karmak ve artc dnyadan soyutlam anlaml alglamalar organize ederek yaratr*51'. O halde, dil benim algladm dnyay tasvir eden semboller dizisi olmaktadr. Bu itibarla, bir dili kullandmda, yani sembollerden oluan bir meta dil meydana getirdiimde, sadece anlalmak gayesi gtmyorum: tnsanlann itaat etmelerini, sayg duymalarn deer vermelerini, vs. de salamak istiyorum'52'! Ksacas, kullandm dil, dier insanlar zerinde kontrol salama isteini de bir arac olarak belirtiyor'53'. Bu balamda, gerekliin dilsel olarak yaratlmas, geliigzel ve rastlantsal deildir; siyasal eyleme uygun gelen anlamlarn yaratlmas sreci, gerekliin dilsel olarak kurgulanmasn snrlar. Anlamlandrma, aktrlerin duygusal talepleriyle ilgili olduu zaman ortaya kar<54'. Bir baka deyile, duygusunu temsil ettii lde de anlam ifade ederler. Bu da, bir anlamda, siyasal kltrn zdr: Aktrlerin siyaset hakknda hissettikleri'55'. Dolaysyla, sekin tabakaya veya kitleye mensup olsun, bir aktrn siyaset hakknda ne hissettiini anlamann nemli bir yolu, onu iinde gml olduu siyasal kltrn en nemli esi olan dili nasl konutuuna bakmaktr. 82 BULUM 3VN DPNOTLARI: (1) G.M. Patrick, "Political Culture". Social Science Concepts: A Systematic Analysis, Ed.G.Sartori Beverly Hills, 1984, s.,271-280 (2) D.Easton, A Systems Analysis of Political Life, New York, 1965 (3) G.Almond, Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston 1966, G.Almond-B.Powell, Jr. (Eds), Comparative Politics Today: A World View, Boston, 1980. G.Almond-S.Verba, The Civic Culture, Princeton, 1963. (4) L.W.Pye, "Introduction: Political Culture and Political Development". Political Culture and Political Development; Eds, L.W.Pye-S.Verbe, Princeton. 1965. (5) Bk., L.W.Pye, Politics, Personality, and Nation Building: Burma's Search for Identity, New Haven, 1962; The Spirit of Chinese Politics. Cambridge, 1968. (6) R.P.Fagen, The Transformation of Political Culture in Cuba, Stanford,

1969. (7) R.C.Tucker, "Culture, Political Culture. Communism", Political Culture and Communist Studies Konferansnda sunulan tebli, 19-21 Kasm 1971. (8) G.M.Patrick, a.g.m., s.266. (9) G.A.Almnd-B.Powll, Jr., Comparative Politics: System, Process, and Policy. Boston, 1978, 2nd Edition, s.25. (10) Ay m eser, s.26. (11) Ayn eser, s.26. (12) Ayn eser, s.35. (13) S.P.Huntington-J.l.Dominquez, Siyasal Gelime (ev: E.zbudun), Ankara, 1986, s.20. (14) D.J. Elkins-R.E.B.Simeon, "A Cause in Search of Effect, on What Does Political Culture Explain?" Comparative Politics, 11/2 (1969). s.129. (15) R.E.Klatch, "Of Meanings and Masters: Politicl Symbolism and Symbolic Action", Polity, 21/1(1988), s.139. , (16) Ayn makale, s. 140. (17) L.Dittmer, "Political Culture and Political Symbolism". World Politics, 29/4 (1977), s.566. 83 1983, $.31-32 (19) R.E.Klatch, a.g.m., s.139. . (20) C.Geertz, "Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture", The Interpretation of Cultures iinde. New York, 1973. (21) .Mardin, "Siyasal Szlmzn zellikleri: 1. 'Faizm', Siyasal ve Sosyal Bilimler: Makaleler 2 iinde, istanbul. 1990, s. 142. (22) Elder-Cobb, a.g.e, s.42. (23) Elder-Cobb, a.g.e., s.59. (24) R.Wulhnow, "Comparative Ideology", International Journal of Comparative Sociology, 22/3-4 (1981), s.121. (25) Ayn makale, s. 123. (26) P.E. Converse, "The Nature of Belief Systems in Mass Publics", Ideology and Discontent, Ed., D.Apter, New York, 1964.S.207. (27) E.Kalaycolu, ada Siyasal Bilim, istanbul, 1984, s.191. ' (28) G.Sartori, "Politics. Ideology and Belief Systems", American Political Science Review, 63 (1969), s.404-405. (29) E.Kalaycolu, a.g.c. s. 187. (30) E.Kalaycolu, a.g.e., s.189. Kr..,P.Converse. a.g.e., s.213-217. (31) L.Dittmer, a.g.e., s.575. (32) L.Dittmer, a.g.m., s.575. (33) E.Kalaycolu, a.g.e., s. 190. (34) Sartori, a.g.m., s,408. (35) .Mardin, "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", .Mardin, Trk Modernlemesi: Makaleler 4 iinde, istanbul, 1991, s.186. (36) F.W.Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965. (37) Mardin, "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", a.g.m. (38) Mardin, ayn makale, s.188-189. (39) Ayn makale, s.192. (40) F.W.Frey, "Patterns of Elite Politics in Turkey", Political Elite in tlte Middle East. Ed., G.Lenczowski. Washington, 1975, s.45. (41) Bk., I.Turan, "Trkiye'de Siyasal Kltrn Oluumu", Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Eds, E.Kalaycolu-A.Y.Sarbay, istanbul, 1986. E.Kalaycolu, "Political Culture and Regime Stability: The Case of 84 < I Turkey", Ekonomi ve dari Bilimler Dergisi, 2/3 (1988). (42) E.Cassirer, nsan stne Bir Deneme, (ev: N.Arat), istanbul 1980, s.107131: S.K.Langer, Philosophy in New Key, Cambridge, 1971, Third Edition, s. 103143 (43) O.Hertzler. A Sociology' of Language,y.y. 1965, zikredilen : J.M.Charon, Symbolic Interaclionism. Englewood Cliffs, 1989, 3rd.Ed, s.4445" '

(44) K.Pekonen, ''Symbols and Politics as Culture in the Modern Situation: the Problem and Prospects of the 'New', Contemporary Political Culture. Ed, J.R. Gibbins. London, 1989, s.132. (45) J.M.Chron, Symbolic Interaclionism, Enlevood Cliffs, 1989, 3rd, Ed, s.44. ' (46) Pckonen. a.g.m. s. 128. (47) P.Berger-t.Luckmann, The Social Construction of Reality, Harmond-sworth. 1981, s.50, (48) .Mardin. deoloji, a.g.e., s.89-90. (50) G.Kress-R.Hodge, Language as Ideology, London, 1979, s.5. (51) M.Edclman, Politics as Symbolic Action. New York. 1971, s.66. (52) J.B. Thompson, Studies in the Theory of Ideology. Cambridge, 1984, s.47; P.Bourdicu'ye atfen. (53) Dilin toplumsal ilikilerde, zellikle toplumsal similar bakmndan oynad kontrol rolnn ayrntl zmlemesi B.Bcrnstein'in almalarnda mevcuttur. Bk.. Class. Codes and Control. Vol.1, London, 1971. (54) Edelman. Politics as Symbolic Action, a.g.e., s.66. (55) Dittmer, a.g.c.. s.568. 85 4 YURTTALIK VE KATILMACI DEMOKRAS /. Kavramsal iliki A.Yurttak Ltince (civis) ve Yunanca (polities) kkenleri itibariyle, yurtta, en basit anlamda bir siyasal topluluun yesi demektir" K zellikle eski Yunan'da ehir devletinde (polis) yurtta; klelerden ve meteklerden, yani yabanclardan ayrcalkl olarak ehrin siyasal hayatna katlma hakk olan zmreyi ifade eden bir kavramd. Eski Yunan'da yurttalarn elde ettikleri katlma hakk doutan kazanlan bir hakl; bu da. Yunanllarn ana ve babalarnn yesi olduklar ehirlerin yurtta olarak kalmalanndan kaynaklanmaktayd. Buna bal olarak, yurttaln dourduu hak; asgaride siyasal bir etkinlii veya kamu ilerine katlma hakkn ieren yelik hakk idi. Buna gre, yrrlkte olan demokrasi derecesine gre, szkonusu katlma hakknn ehir Kurulu toplantlarna katlma hakkndan ibaret kalmas kadar, daha dar veya daha geni bir grevler silsilesine seilmek hakk da olabilirdi. Bu balamda, nemli olan husus, bir Yunanl iin yurttaln daima, byle bir katlmay az veya ok gerekli kldyd'2. Bir baka nemli husus da uydu: Yunanl, yurttaln sahip olduu bir ey olarak deil, daha ok aileye ye olmak gibi pavlat bir ey olarak dnrd'3'. phesiz, yurttan eski Yunandaki bu konumu, ok daha sonraki dnemlerde siyasal dnrlerin kavram (atrmalarnda etkisini gstermitir. rnein, J J. Rousseau'nun siyasal dncesinde yurtta olmann belirleyici zellii btnn bir paras olarak varolmak; bu sayede deerinin de btne, yani toplulua bal olmak eklinde belir-mesiydi(4). Bu noktadan hareketle, Fransz Devriminin Rousseau dncesinin hayli etkili olduu Jakoben dneminde, yurttalk din. zmre (estate), aile ve blge gibi alternatif kimliklere kar her Franszn hkim (dominant) kimlii olarak yerletirme gayretinin konusu olmutur. yle ki, o dnemin yaygn onursal unvan olan MonS; sicur (bay/bey)'n tamamen evrensel citoyen (yurtta) ile ikame edilmesi szkonusu gayreti sembolize etmekteydi. Yurttaln yaygnlk kazand lde erdemli davrann temel gds saylan dinsel inan ve ailevi sadakat arka plna itilmitir. Dolaysyla, Jakoben ideolojide yurttalk, herkesin toplulua hizmetle ykml olduu evrensel bir grev haline gelmitir'5'. Bununla beraber, grevin lykiyle ifas iin Jakobenler yurttalara zgr, zerk ve karar alc zellikler de atfetmilerdir. Bu anlamda, Fransz devriminin rn olan yurtta, ehir -devletinin yurttana gre daha aktif konuma sahip olmutur. nk, Fransz devriminin yurtta, ehir devletinin yurtta gibi yrrlkte olan demokrasinin derecesine bal bir katlma hakkna sahip deildi. Tersine, kendi zgr, zerk ve aktif konumu, yrrlkteki

demokrasinin derecesini belirlemekteydi: Bu anlamda, ada demokrasilerin yurtta tipinin atas Fransz devriminde domutur demek yanl olmayacaktr. Dolaysyla, ehir-devletinden balayp gnmze kadar geen srede "yurtta" kavramyla kastedilen iki farkl anlay etkili olmutur. Bunlardan birincisi, yurttal bir grev, bir sorumluluk, gururla kabul edilmi bir yk olarak tanmlar. kincisi ise, yurttal bir stat, bir yetki, bir hak veya pasif ekilde kullanlan haklar manzumesi olarak grr. Birinci anlayta yurttalk hayatimizin ekirdeini oluturur; ikincisinde hayatmzn dsal erevesi olarak belirir. Hayatmzn ekirdei olarak yurttalkta aktrlerin bir dierine sk skya ball szkonusudur. Dsal ereve olarak yurttalkta bu sk baa rastlanmaz; aktrlerin ayr ballklar vardr. Bu itibarla, yurttal bir grev olarak tanmlayan anlay yurtta ayn zamanda siyasal hayalm ba aktr olarak grr; o hem kanun yapcdr, hem de kendi gnlk ilerinin ynetimini ifa eder, Oysa, stat olarak yurttalk anlaynda kanun yapma ve ynetim bakalarnn iidir; yurt-ta'n ii zeldir(6). Hi phesiz, gnmz demokrasilerinin dayand, yukarda szn ettiimiz birinci tr yurttalk anlaydr. Zaten, ada demokrasiler zerine yaplan aratrmalarda da ortaya konmutur ki. bir demokrasinin baanmn (performance) belirleyen, tm yurttalarn siyasete katlmalar ve aktif olmalar; ksacas yurttalk kltr (civic culture)'nn o toplumda egemen olmasdr'7*. Bu noktada bir hususu vurgulamakta yarar vardr: ada demokrasiler, grld gibi, yurttaln temelini siyasal kontroln salanmasna katlmak olarak kabul ediyorlar. Bunun ise, seim yoluyla gerekleeceine hi phe yoktur. Oysa bir baka phe edilmeyecek husus, ada demokrasilerin seime indirgenemiyeceidir. Seim, siyasal katlmann hukuki boyutudur. nki, seim yoluyla siyasal katlma evrensel oya dayanan siyasal topluluun yasal yeliini icap ettirir. Seimlerin her demokraside dnemsel olarak (4-5 ylda bir) yapldn gz nne aldmzda, seimlerin yaplmad4" zamanlar yurttalarn siyasal kontrol salamaya ne ekilde, nasl katlacaklarna karar vermemiz zorlaacaktr. Bu sebeple, katlmay seimlerle snrl tutmak, yurttaln alann fazlasyla daraltmak, ayrcalkl gruplara o grevi tanmak olur. Byle olursa da ehirdevletinin yurttalk anlayndan ileri gidememi saylrz. Hatrlanrsa, ehir-devletinde yurtta o topluluun ynetici grubunun ayrcalkl statlere sahip olanlarna denirdi. Buna ramen, ilgili yaznda yaygn olan tanm, yurttaln bir toplulua katlma veya ona ye olma eklinde yaplandr. rnein, almas klasiklemi, olan T.H.Marshall'n tanim bu trdendir. Ona gre, yurttalk bir topluluun tam yehinin dourduu bir statdr. Ayrca, bu statye sahip olanlar, statye ilikin haklar ve grevler bakmndan eittirler'8"". Burada tanm itibariyle, yurttalk, sadece bir topluluk iinde ilev kazanan, ancak bu sayede belirli haklara ve grevlere sahip olmay ieren bir statden ibarettir. Bu sebeple, yurttaln aktif ve katlmac boyutu adeta ortadan kalkm grnmekledir. Dolaysyla, zellikle aktif ve katlmac boyutlar dikkate alan daha baka bir tanma ihtiyacmz bulunmaktadr. Byle bir tanm G.A.Kelly'den esinlenerek, fakat onunkini genileterek'9' u ekilde yapabiliriz: Yurttalk bir toplulua katlarak veya ve olarak ve bu yelik erevesinde edinilen hak ve grevlere dayanarak kendilerinin ve gruplarnn karlarn ieren zel alanda olduSu kfiflnr knmn _alamnda_da eylemde (act) bulunma hakktdr,(*) Tanmmza gre, yurttahn ifa edilmesi, her eyden nce, *) Kamu/zel alan ayrmna "Devlet" blmnde deinilecektir. 89 katlmay ve aktif olmay tevik eden bir demokrasiyi zorunlu klar ki*, bu katlmac demokrasi (Participatory democracy)'dir. Bu zorunluluu aklayabilmek iin biraz da "katlmac demokrasi" kavram zerinde durmak uygun olacaktr. . .* B. Katlmac Demokrasi Bilindii gibi, demokrasi kelime kkeni itibariyle halkn (demos) iktidar (kratos) anlamna gelmektedir. Fakat, halk kavramnn mulak oluu yznden, Sartori'nin belirtmi olduu gibi, "demokrasi halkn iktidardr" nclnden

kesin ve yararl sonular karmak gtr*10'. nki, Sartori'ye gre, "halk"n anlamlarnn mulaklktan kurtarlmas, bir tarihi dayanaklar sorununu da ortaya karr: "... Demok-ratia terimi ortaya atld zaman sz konusu halk, bir kollektil karar verici organ olarak i gren kk, bir birine bal bir topluluk, bir lojik demokrasi teorisi 'halkn kim olduunu1 gya elde tutulur bir ekilde gstermeyi kalkt zama* Yunan demos'u akla gelmekledir, dier yandan bir siyasal sistem bydke halk kavramnn gerek bir topluluu daha az belirtisi ve daha fazla bir mantki yapya veya mantki kurguyu gstermeye ynelii olay ile ya hi ya da ok az il-gilenilmektedir'1". Sonu itibariyle de, "halk" herkesin yerini almaya balayan bir terim olmu ve bu herkes gittike artan bir ekilde kaygan ve ekilsiz toplum (Gesellschaft) zellii daima artan ve topluluk (Gemeinschaft) zellii daima azalan bir yn haline gelmitir.1'2' O halde, bu balamda, demokrasinin temel siyasal aktr halktr, dediimizde aslnda hi bir ey ifade etmemi oluyoruz. Oysa, katlmac demokraside temel siyasal aktr topluluk olduundan113 halk'n yerini yurtta alm olur ve bylece kavramsal bir mulaklk da ortadan kalkar. te yandan, katlmac demokrasi ile kasdettiimiz ise sudur: Yurttalarn kendilerini etkileyen tm kararlarn alnmasna etkin olarak eitli ekillerde katlmalar ve bu katlmann toplumun tm sektrlerinde olduka yksek bir ademi merkeziyetilik araclyla gereklemesi"4'. Bu balamda katlmac demokrasinin sahip olduu zellikleri ise yle sralyabiliriz^'5': ~ 90 _ Tm bireyler kendijeriyle ilgili tm kolektif karar almalara arzuladklar genilikte katlmalarm salayacak frsatlara tamamen sahip olmaldrlar. _ Kollekf karar almaya katlma oy vermeyle snrl olmamaldr, ok eitli baka faaliyetleri de kapsamaldr. -Kolektif karar almakdaki sorumluluk geni bir ekilde dalmaldr, sadece resmi grevlilerle ve/veya uzmanlarla snrlandrlmamal, bu kararlardan etkilenecek tm ahslar kapsamaldr. - Siyasal olmayan alanlarda kolektif alanlardaki kolektif kararlara katlma, bireylere siyasal hner ve normlar retici ve onlar daha geni siyasal meselelere katlmay gdlcyici nitelikte olmaldr. Bu zellikler, gstermektedir ki; katlmac demokrasi iin gerekli olan yuttalarn bilincinde bir deiimin gereklemesi: kendilerini aktif olarak grmeleri, bunun iin kapasitelerini arttrmaya gayret etmeleri ve gelitirmeleridir516). Dolaysyla, yurtta ancak zerk olduu ve kendini gelitirdii oranda katlmac demokrasi gerekleebilir; katlmac demokrasinin gerekletii oranda da yurtta zerk olup kendini gelitirebilir.';7 Gnmzde katlmac demokrasiye dair esas problem, onun nasl iledii deil, ona nasl ulalacadr*18'. Bu da, phesiz katlmac demokrasinin henz tam gereklememi bir ideal olmasndan kaynaklanan bir sorundur. Soruna zm nermenin yeri buras olmamakla beraber: aslnda genel olarak tarihsel sre iinde demokrasinin tm trleri iin bir idealin ngrld ve bunun realite ile ekimesi sz konusu olmutur09'. Bizim iin nemil olan. ideal kabul edilse de, katlmac demokrasinin tarihsel srete varlan en son aamay ifade etmesi ve yurttala kazandrd yeni anlamlar iermesidir. Bu sebeple, aada bu blmde aklayageldiimiz kavramsal ilikinin tarihsel arkaplanna aynca bakmak faydal olacaktr. //. Tarihsel Arkaplan: Ulus-Devlet Kurma Sreci ve Yurttalk Ortaa kentlerinde de eit yurttalk olgusunun rneklerine rastlanmaktayd ama, bu kentlerde zgl hak ve grevler yerel olarak Mnrlyd. Ancak ulusdevlet olgusunun ortaya kmasyla yurttalk \ 91 hak ve grevleri yerel olmaktan km, ulusal nitelie brnm, giderek evrensellemitir.'2"' Dolaysyla, modem veya ulusal-demokratik yurttaln bat kapitalizminin gelimesine paralel bir tarihi vardr'2". Tarihsel, olarak, ulus kurmann ve demokratiklemenin ekirdek esi, esas itibariyle "Yurtta" olarak snflanan tm yetikinlerin haklarnn ve grevlerinin yasallatrlmasdr(22). Kapitali/.m bu balamda yurttal u zellikleriyle tevik etmitir:

Kapitalizm, her eyden nce, mbadele ilikileri araclyla evrensel kltrn bymesini salam, tketicinin zerkliine fazlasyla nem vererek bireyselliin domasna katkda bulunmutur. Genel olarak, kapitalizm stat hiyerarisinden daha ok szlemeye dayanan ilikileri esas aldndan; hkmetin de toplumsal bir szleme temeli zerine ina olmas gereklii fikrini benimsemitir. Bu fikir, hem tamamen kapitalist ekonomik ilikilerle uyumun bir ifadesi; hem de yurttal ortaya karacak kurumlar manzumesinin bir zeminiydi.123' Bu bakmdan, Bat Avrupa toplumlarnda ulus-devlet kurma sreci dn aamada tamamlanmtr'24': -V- Birinci aama, onbeinci yzyldan Fransz devriminin yapld onsekizinci yz yla kadar ok uzun bir sreyi kapsar ve devletin oluumunu ierir. Bu aamann ortaya kard nemli sonu, sekinler dzeyinde ekonomik, siyasal ve kltrel adan btnlemenin gereklemesidir. -2 - kinci aama, kitlelerin giderek artan oranda sisteme dahil olmasn ifade eder. Bunda asker ocann, okulun, yeni kille iletiiminin merkezin sekinleriyle kenar arasnda temas salayan kanallar olarak oynad rol etkili olmutur. Bir dier nemli etken, ayn kanallarn kitleler nezdinde yaratt yeni kimlik duygusudur. Bu yeni kimliin, kiliseler, mezhepler veya yerel seimler taralndan yaratlm, olan egemen kimlikle alma iine girmesi, ikinci aamann ortaya karm olduu nemli sonutur. /i-nc aama, toplum yelerinin siyasal sistemin ileyiinde tebalktan aktif yurtta kavramna gemelerini ierir. Bu, muhalefete tannan gvencenin kurumsallamas; temsil organlar yelerinin seiminde daha geni bir semen kitlesine hak tanmas; siyasal partilerin rgtlenip karlarn birletirilmesi, ve ifadesi ilevlerini grmelerine paralel olarak gereklemitir. Bu aamaya tekabl eden nemli iki oluum; endstriyel ve ulusal devrimelrin baarlmas ve bunlarn yaratm olduu atmalardr: Ulusal devrimle beraber bir yandan kenar blgelerdeki aznlk kltryle hakim kltr arasnda; br yandan merkezi devlet otoritesiyle kilise(ler) arasnda atmalar gndeme gelmitir. Endstriyel devrimin rn olan atmalar ise, zelde topnktaki mlkiyet karlarndan vcut bulan hakim snf ile doum halindeki burjuvazi arasndaki; genelde mlk sahipleri ve iverenlerle, kiraclar ve iiler arasndaki blnmelerden kaynaklanmtr. Bu aamada, deerlere dayanan yerel atmalardan, daha ok karlara dayanan ilevsel atmalara geilmesi ok nemli bir deiim olarak ortaya kmtr. ~4 - Drdnc aama, devletin idari aygtlarnn geniletilmesine ilikin sreci kapsar. Bu aamada yeniden datm aralarnn artmas; kamu refahn salamaya ynelik hizmetlerin geniletilmesi; ulusal apta ekonomik koullar eitlemeye ynelik politikalarn uygulanmas (mterakki vergileme, zengin snflardan ve blgelerden, fakir snflara ve blgelere kaynak aktarm gibi), devlet nfuzundaki artn gstergeleri olarak belirmitir. Sz konusu drt aama balamnda, Bat Avrupa toplumlarnda merkez (Center) ile kenar (periphery) arasndaki etkileim, hukuk, ordu (g), kltr ve ekonomi gibi drt kanal aracl ile ve boyutla olarak gereklemitir*25'. Merkez-Kenar arasndaki etkileimin birinci boyutu, teba konumunda olan kenarn ilevsel farkllama dzeyi ve merkeze bahlyla ilintilidir. Bu adan ortaya kan nemli husus, sz konusu bamll salayan kurum veva aralarn neler olduudur. Bunlar ordu, yerel ynetimler, kentler gibi kurumlar; dil veya din gibi aralardr. kinci boyut, merkezin temel elerini meydana getiren isel ve dsal kaynaklarla ilintilidir. Bu adan zerinde durulmas gereken husus ise; hangi tr ittifaklarn sistem iinde hakim olduu ve siste93 min dsal kaynaklan harekete geirme yeteneklerinde sekinler arasnda hangi trden farkllklarn varolduudur. Nihayet nc boyut, deiim srecinin toplumdan topluma gsterdii farkllklar veya benzerlikleri ierir. Bu erevede, ilk kurulan merkez-kenar balantsnn hangisi olduu ve ilki dier hangi tr balantlarn izledii:

merkezden gelen basklara kenarn verdii yantlarn ne gibi zelliklere sahip olduu nem kazanmaktadr. Merkez - Kenar arasnda salanan etkileim, tarihsel sre iinde belirli bir yap ve ilev farkllamasn da beraberinde getirmitir. Bu farkllamalar, ekonomik-teknolojik; askeri-idari: yargsal-yasamasal; dinsel-sembolik trlerde ortaya kmlardr. Bu erevede, ekonomik-teknolojik farkllama, yerel endstriyel-ticari organizasyonlar barndran bir yap olarak kentleri doururken; dier farkllama trleri, srasyla d atmalar kontrol rgt olarak orduyu; i atmalar zc bir kurum olarak yargy; yerel dinleri temsil eden bir yap olarak kiliseleri ortaya karmtr*26'. Ulus-devlet kurmada bir yandan ilevsel farkllamann, bryandan Merkez-Karar arasndaki etkileimin nitelii, Bat Avrupa toplumlarnda tarihsel sre iinde beliren sosyo-ekonomik, kltrel-ideolojik ve siyasal oluumlar; bu oluumlarn ierdii eitli sorunlar ve sorunlarn zmnde uygulanan politikalar da belirlemitir. ekil 7 btn bunlar zet olarak ifade etmektedir. ekil 7'den de grld zere. Bat Avrupa toplumlarnda ulus-devlet kurma sreci, nfuz etme (devletin belirmesi), stat/arlama (ulusal kimliin olumas), katlma (siyasal yurttaln yerlemesi),, nihayet kaynaklann/frsatlann yeniden dalm (sosyal yurttaln yerlemesi) gibi oluumlar iermektedir. Bunlar, ayn zamanda Bat Avrupa toplumlarnda uygulanan demokrasilerin de arka plann ifade etmektedir. Bu noktada, sz konusu toplumlarda demokrasinin domasnda ve geliip pekimesinde merkezin sahip olduu nemli .olanaktan sz etmek gerekmektedir. Bunlar*27': X Uzman brokrasilerin ve hukuk kurumlarnn gelimi olmas (Bu byk lde kilise ile merkez arasndaki i birlii sayesinde salanmtr). 04 ekil 7 Bat Avrupa'da Uluslama-Demokratikleme Srei ile Yurttaln ilikisi BATI AVRUPA'DA ULUSLAMA-DEMOKRATKLEME SREC LE YURTTALIIN LKS Merkez-kenar etkileimi LEVSEL FARKLILAMALAR G Kltr Hukuk Ekonomi Kenarn kana Standarfatrc Yerel hukuki Temel ekonominin btnleme kurumlarn kurumlarn geleneklere kent a 9e derecesi: gc. Bu gc. kar merkezin btnlemesi, Girdi deikenleri kurumlara kar Kart kurumlarn empoze ettiklerinin ayrlmas. potansiyel ifade muhalefetin ap. gc. gc. deikenleri Merkez belirleyicilik derecesi: kt deikenleri. Askeri kurumlarn dsal ve isel kaynaklar arasndaki denge (ittifaklar, ktasal tahrikler). Dinsel ve/veya dilsel standartlarn birliine kar farkll. lke hukuk sisteminin btnlne kar farkll. lke ekonomisinin kapallna kar akl. Sistem kurma sureci: Sadakt deikenleri. Nfuz etme: Devlet kurma. Standartlama: Ulus kavram. Katlma haklan nn eit haklar haline getirilmesi: Siyasal yurttaln yerlemesi. Kaynaklarn, frsatlarn yeniden dalm: Sosyal yurttaln yerlemesi. S.Rokkan. -Onuna of Stal. Formation and Naion-BuMtg-. Tl FonmHon ol Natlontf SUM* n totom Euraeo, od.. C.TVy. Nm Jersey, 1975, s.567'dw uya/tamut. dogmas, 3. Ulusal alfabenin ortaya kmas ve bylece kenarn kltrel olarak i iletiimin standart bir arac etrafnda birletirilmesi. Bat Avrupa toplumlarnn ulus-dcvlet kurma, dolaysyla, kendi demokrasilerini pekitirmede baz ortak sonular karmak gerekirse, unlar sylenebilir: Sz

konusu toplumlarda, her eyden nce, toplum kesimlerine nfuz etmede kullanlan devlet gcnn, kenar zerinde btnyle bir tahakkm kurma eklinde tezahr ettiine rastlanmamaktadr. Devletin belirdii andan itibaren snrlandrlmas kenarn merkez karsndaki zerkliinin ifadesi olmutur. Bunun yannda. Bat Avrupa toplumlarnn gerek dil, gerek din asndan eitlilik gsteren kltrleri; belirli lde bir kartln varlna ramen blnerek btnleme iinde ortak bir erevenin eleri olabilmilerdir. Bu sayede ulusal kltrlerinin standartlamasn gerekletirmiler ve ulusal kimlik krizini aabilmilerdir. phesiz, ulusal kimlik krizinin almas, ayn zamanda deer almalarnn nemini de nispeten azaltmtr; bunun yerine kaynaklarn ve frsatlarn yeniden dalm zerinde younlaan kar atmalar gndeme gelmitir. Bu balamda ortaya kan nemli bir sonu da karlarn farkllnn meru grlmesi ve savunulmas iin ncelikle toplumsal ve siyasal ortamn yaratlm olmasdr. Yurttalk (siyasal ve sosyal boyutlaryla) byle bir ortamn rndr. Ancak gene tarihsel olarak bu rn tek boyutlu bir zellie de sahip deildir. zellikle katlmac demokrasi asndan yurttaln sahip olduu btn boyutlar zerinde ayrca durmak yararl olacaktr. ///. Yurttaln Boyutlar: Sivil, Siyasal ve Sosyal Buraya kadar anlatlanlardan, tarihsel olarak yurttaln biri sosyal, br siyasal iki boyutu olduu anlalmaktadr. Fakat, T.H.Marshall, daha nce andmz almasnda yurttaln bir de sivil (civil) boyutu olduuna dikkatlerimizi ekmektedir. Dolaysyla, burada biz de Marshall'n snflamasn esas alp, yurttaln sivil, sosyal ve siyasal boyutu zerinde duracaz'281. Sivil boyut, konuma, dnce ve inan, mlk edinme hakk gibi 96 bireysel zgrlkler iin gerekli olan haklardan meydana gelir. Mahkemeler bu haklan savunan ve koruyan kurumlardr. Siyasal boyut, siyasal iktidarn kullanmna katlma hakkn ierir. Parlmento ve yerel ynetim meclisleri yurttaln siyasal boyutunu sembolize eden kurumlardr. Sosyal boyut ise, ekonomik refah ve gven hakkndan toplumda geerli standartlara gre yaama hakkna kadar geni bir haklar yelpaze-sn kapsar. Eitim ve sosyal hizmet kurumlarn bu haklarn salanmasna ynelik alan kurumlar olarak belirtebiliriz. Tarihsel olarak, sivil haklar 18.yy. siyasal haklar 19.yy. ve sosyal haklar 2O.yy.'daki gelimelerin rndrler<29). Yurttalk hakk olarak, btn bunlar bir ulus-devlet iindeki toplulua yeliin kazandrm olduu haklar olduundan, niha olarak devlet tarafndan gvence altna-alnacaklardr. Buna ramen devlet gvencesi bu haklarn sahip olduu tek zellik deildir. Genel olarak szkonusu haklar her ahs iin onlar kullanma grevini de ierir. Bu bakmdan yurttalk haklan devletin yelerine kar yerine getirdii grevler eklinde de nitelenebilir*30). O kadar ki. haklarn sivil, siyasal ve sosyal olarak snflamasna, dolaysyla yurttaln boyutlarna devletin yelerine kar olan bu grevleri veya ykmllkleri asndan da yaklaabiliriz, rnein, Macpherson'un yapm olduu gibi, sivil haklan devlete kar olan haklan sosyal haklan da devlet tarafndan garanti edilmi, talep edilen faydalar olarak grebiliriz. Bu adan diyebiliriz ki; bireyler iin yurtta olarak eylemde bulunmak devletin mdahele edemeyecei zgrlkler manzumesini kapsamaldr, te yandan, bireyler iin yurtta olarak tketmek devletin salad bir olanak olmaldr (31), Siyasal haklara gelince: Yurttaln hem bir stat, hem de bir haklar manzumesi olarak karakterize edilmesi, siyasal haklarn esas itibariyle statlerin sosyal zelliinden trediini ortaya koymaktadr. rnein, 19. yy.'da kapitalizm siyasal haklan sivil haklann bir yan rn olarak grmekteydi. Oysa. 2O.yy.'da siyasal haklar, dorudan ve bamsz olarak yurttalkla irtibatlandmlmtr<32>. nk, sivil haklar, rekabeti pazar ekonomisi iin esas olduundan, bunun her bireye

bireysel statsnn bir paras eklinde ekonomik rekabette bamsz birim olarak katlma gcn verdii varsaylmtr*33). Fakat kapitalizmde ekonomik rekabetin dourduu snfsal eitsizlik, siyasal srece katlmada bireysel zgrln bu eitsizlie dayanarak gereklemesinin gln gstermitir. Dolaysyla, siyasal haklarn statden bamszlaarak ve hukuki-bir gvence kazanarak, bir devletin, bu devlet iinde bir topluluun yesi olmakla elde edilmesi gereklemitir. Bu anlamda yurttaln siyasal boyutu, bireyin mensubu olduu devletle yeliini ifade eden resmi bir kimlik niteliini jas.iT*34'. Ancak, yeri gelmiken hemen belirtmek gerekir ki, resmi kimlik olarak siyasal yurttalk, ulusal kimlikten farkldr. Ulusal kimlik, biT reyin devletle deil, toplumla olan ban ifade eder ve hukuki olmakjtan ok zneldir. Ulusal kimlik, evde, okulda renilir; bireyler tarafndan seilir. Fakat, yurttalk devlet tarafndan verilir, Bunun iin ilci kavram birbiriyle snrda deildir1;"'. Buraya kadar yaplan aklamalar, yurttaln szkonusu boyutuyla katlmac demokrasi arasndaki ilikilendirmeyi de gndeme getirmektedir. Bu balamda diyebiliriz ki, eer katlmac demokrasiyi sivil, siyasal ve sosyal boyutlaryla yurttaln gelimesi iin bir ortam olarak esas alyorsak; hereyden nce siyasal ve sosyal eitlie kar daha duyarl olmak, devleti ve siyasal sreci buna uyarlayarak yurttaln toplumu eitliki bir siyasal ereveye sokmasna frsat ve imkn tanmak gerekir. Eer yurttalar siyasal srece etkin ekilde katlma iin frsat ve imknlarn varolduunu grrlerse, katlmaya atfettikleri deer ve nem de artar. Bylece, kolektif kararlarla kendileri arasnda daha sk bir psikolojik ba kurarak katlmac demokrasinin hayata geirilmesinde nemli aktif ilevler grrler. Tersi durum, onlarn kendilerini pasif konumda grmelerine yol aar, dolaysyla katlmac demokrasinin ilemesini aksatr. Fakat gnmzdeki sosyal hareketler eitli boyutlaryla yurttalarn esas itibariyle katlmac demokrasinin gereklemesinde ne kadar ok aktif olduklarnn nemli gstergeleridir. Bunun iin szkonusu hareketler zerinde biraz durmak uygun olacaktr. 98 IV. Katlmac Demokrasi, Yurttalk ve Sosyal Hareketler Sosyal hareketler zerinde durmak katlmac demokrasinin yurttalk iin ngrd snrlar saptamak bakmndan nemlidir. nk, Turner'in da vurgulad gibi, sosyal hareketler saladklar (veya zorladklar) katlm olanaklaryla yurttalk kavramn genileten "dalgalar"(36) niteliindedirler. Sosyal hareketler, esas itibariyle, retim, bilgi, etik kurallar gibi belli bal kltrel kaynaklara uygulanan sosval tahakkm (dnmina-jion) ilikilerini dntrmeyi amalayan eylemlerdir*37'. Bu anlamda jsosyal hareketler, toplumun "hasta" addedilen bir esine (bir deere, bir norma, bir otorite ilikisine veya toplumun bizatihi kendisine) jynelik kltrel bir sorgulamay ve bu sorgulama sonucu sosyal ilikileri yeniden tesis etmeyi ierir*38'. Dolaysyla bu hareketler, siyasal hareketlerden farkl olarak, siyasal iktidar (veya kontrol) ele geirmeye ynelmezler; bunun yerine sosyal kollektivitenin, karlar, deerler ve normlarla ilgili isteklerini dile getirirler. Bu bakmdan da, ncelikle sosyal katlmann nelerden oluacann yeni bir tanmn yaparlar*39'. Zaten, eski sosyal sistemin ve kontrol (otorite) ilikilerinin artan bir meruluk krizine maruz kald durumlarda sosyal hareketler geni bir kltrel meydan okuma veya sosyal ba kaldn eklinde ortaya kmaktadrlar^40'. Ancak vurgulamak gerekir ki, sosyal bir duruma yant tekil ettiine dair bir yaklam, sosyal hareketlerin tek tanmlayc esi olamaz. Tersine, sosyal bir durum, sosyal hareketlerin yeni kltrel modellere ynelik mcadelesi ile bu mcadelenin siyasal sistemde yol aabilecei bozulma arasndaki atmann ortaya kard bir sonutur*41'. Bu sebeple, sz konusu hareketler sosyal bir durumun sonucu deil, o durumlarn yaratcsdrlar da. Sosyal hareketler ile yurttalk arasnda ift ynl bir iliki vardr: Sosyal hareketler yurttaln gelimesini tevik eder, ama yurttalk haklan da sosyal hareketlerin meydana gelmesini kolaylatrr.

rnein, birlik olma ve ifade zgrln ieren sivil haklarn sosyal hareketlerin domasnda geni bir katks olmutur. Buna karlk, 99 sosyal hareketler de yeni tip yurttalk haklarnn domasnda ve yurttaln boyutlarnn geniletilmesinde rol oynamtr.'42', Nitekim, ada sosyal hareketlerin tiplerine baktmzda; bu hareketlerle yurttalk arasndaki ift ynl ilikiyi daha iyi anlayabiliriz. ada sosyal hareketlerin be genel tipini saptamak mmkndr. Bunlar/43': Kentlerde ki aznlk gruplarn mcadeleleri, evreci hareketler, Kadn ve ecinsel zgrl hareketi, Ban hareketi, Genlik ve renci hareketleri, Burada bu hareketler zerinde aynnth olarak durma olanamz bulunmamaktadr. Bununla beraber, sosyologlann, sosyal psikologlarn, nihayet siyasal bilimcilerin almaln,'44' anlan sosyal hareketlerin yurttaln boyutlarn genilettii gibi, bu sayede artarak oaldklarn da gstermektedir. Yalnz, geerken yukardaki listeye nemli bir tanesini daha, dinsel hareketleri de eklememiz gerekmektedir. Bu hareketler de dierleri gibi son tahlilde meru yeni bir dzen yaratma, bu anlamda mevcut sosyal ilikileri ve tahakkm biimlerini dntrmeyi amalamaktadr. Bu arada u hususu eklemek yerinde olacaktr: B.Turner, yurttaln ve seklerizasyonun birbirine paralel gelitiini; dolaysyla yurttaln gelimesiyle dinin kimlik tanmlayc ge olmaktan ktn belirt-mektedir'45'. Oysa, baz almalar*46', tam tersine, sosyal hareketlerin, sosyal hareketlerin, o arada dinsel hareketlerin inan hrriyetinin nemini ortaya koyarken, dinsel kimlii yeniden canlandrdn savunmaktadrlar. Bunu da, sosyal hareketlerin yurttaln boyutlarn geniletmesi bakmndan; ayn zamanda katlmac demokrasinin tm topluluklan kendi kimlikleri altnda kolektif kararlara katlmasn ngrmesi bakmndan daha doru ve doal kabul etmek gerekmektedir. Hatta, bu adan katlmac demokrasi balamnda sosyal hareketler yurttalk ilikisine baktmzda, bir baka gerek daha karmza kmaktadr; o da "oul yurtta" (pluralist citizen) gereidir. Wal100 zer'in ortaya att bu kavram, Almond ve Verba'nn The Civic Culture kitaplarnda tanmlanan duruma tekabl etmektedir: Gayri resmi ve gnll topluluklara birden fazla yelik'47'. Gerekten de, yurttalk bir toplulua yelii anlatyorsa; sosyolojik olarak birden fazla topluluun varlnn bir olgu olmas birden fazla yelii de beraberinde getirecektir. Bunun teorik olarak ne derecede mmkn olaca bir yana'48', katlmac demokrasinin katmerli bir ekilde gereklemesine katkda bulunaca beklenebilir. BLM 4 'N DPNOTLARI: (1) M.Walzer. "Citizenship". Political Innovation and Conceptual Change, ed.. T.Ballet. al, New York. 1989. s.211. (2) G.M. Sabine-T.L.Tharson. A Histoiy of Political Theory, Hinsdale. 1973. 4 th Edition, s.21. ' < (3) Ayn eser. s.21. (4) G.Savran. Sivil Toplum ve tesi. stanbul. 1978. s.65. (5) Walzer-. a.g.m.. s.211-212. (6) Ayn makale, s.216. (7) G.Almond, S.Verba. The Civic Culture, Newbury Park, 1989 Sago printing, tm. (8) T.H.Marshall. Class. Citizenship, and Social Development, Garden City, 1965. Anchor Books Edition, s.92. (9) G.A.Kelly. "Who Needs a Theory of Citizenship?". Daedalus. 108/4 (1979), s.27. (10) G.Sartori, Demokrasi Kuram, (ev: D.Baykal). Ankara, t.y., s.ll. (W) Ayn eser, s.13. (12) Ayn yer

(13) M.E.lsen. Participator)- Pluralism, Chicago, 1982, s.23-24. (14) Ayn eser, s.26. (15) Ayn yer. Bu zellikler iin bk; D.Held. Models of Democracy. Stamford. 1987, s.262. (16) C.B.Macpherson. The life and Times of Liberal Democracy Oxford. 1977, s.99. (17) zerklik ve kendini gelitirmenin 20. yzyl demokrasi teorisinde yurttaln ngerei olduuna dair aklamalar iin bk: D.F:Thompson. The Democratic Citizen, Cambridge, 1970.S.13-15. (18) Macpherson. a.g.e.. s.98. (19) Bu konuda bk: Sartori, a.g.e., s.4-8. Katlmac demokrasi sz konusu olduunda ideal ile gerek arasndaki ekimelerden doan problemleri Olsen, u ekilde sunmaktadr: 1. nsanlar kolektif karar almaya katlmak istiyorlar m? 2. Ev veya i yeri gibi kk evrelerde renilen katlma hnerleri ve tutumlar daha geni topluluklara ve toplumsal meselelere katlmay gerekli klar m? 3. Oy sandnda ek olarak bireyler karar alclar veya dier bireyler D zerinde etki salayacak hangi kaynaklan kullanabilirler? 4. Bireyin kolektif karar almaya katlmasn kolaylatracak hangi yntemler yerletirilebilir? 5. rgtler karar alma srecini daha iler klmak iin yapsal olarak nasl ademi merkeziletirilebilir? 6. Katlmac demokrasinin uygulanaca en uygun rgtsel birim nedir? 7. Katlmac demokrasi kamu karna uygun hizmet edecek kolektif kararlarla sonulanacak m? Bk:. Olscn. a.?.e., s.27-28. (20) Marshall, a.g.e,. s.79. (21) J.M. Barbalet. Citizenship. Minneapolis. 1988. s.32. (22) R.Bendix. Nation-Building and Citizenship. Garden City 1969 (Anchor Books Edition), s.90. (23) B S.Turner. Citizenship and Capitalism. London. 1986. s.23. (24) Bk., S.Rokkan, "Dimensions of State Formation and Nation-Building: A Possible Paradigm for Research on Variations within Europe", The Formation of National States in Western Europe ed C.Tilly New Jersey. 1975. s.570-572. (25) Ayn makale, s.565-567. (26) Ayn makale, s.564. (27) Ayn makale, s.597 (28) Bu ayrm ve, anlamlan iin bk: Marshall, a.e.e s 78-79 (29) Ayn eser. s.86. (30) Barbalet, a.s.e.. s.18 (31) Zikreden Barbalet. a.g.e.. s.20. (32) Marshall, a.g.e.. s.86. (33) Bendix. a.g.e., s.96-97. ' (34) RI. Pranger The Eclipse of Citizenship. New York. 1968. s 9-10 (33) M.Weiner, "Changing Conception of Citizenship in a Muiti Ethnic Society , The Citizen and Politics: A Comparative Perspective ed S.VerbaL.W.Pye. Stamford. 1978, s.108. (36) Turner, a.g.e., s.97-98. l37) R (CV: MGodzich>Minneapolis, (38) Ayn eser. s.63:66;68. (39) Barbalet. a.g.e., s.97. (40)iQBSgS' SoCal Movements and Political Power. Philadelphia. 1986. s.21. ' (41) Touraine, a.g.e.. s.66. (42) Barbalet, a.g.e.. s.98-99. (43) Boggs, a.g.e.. s.39-47. (44) Bu almalar iin bk: F.D.Ramirez. "Comparative Social Move-ments , Institutional Structure: Constituting State, Society and Individual, eds, G.M.Thomas. Newbury Park, 1987.

(45) Turner, a.g.e., s.18. (46) rnein bk: G.M.Thomas, "Revialism. Nation-Building, nd Institutional Change", ed., Thomas, vd.. a.g.e. (47) Zikreden: Kelly, a.g.m.. s.33. (48) Bu tartma iin bk: ayn ver. 102 S SYASAL PARTLER /. Siyasal Parti Kavram: Kapsam ve Tanm ada siyasal hayatn en nemli kurumlarndan birisi olmalarna ramen, siyasal partilerin neminin anlalmas ve aratrmaya konu olmalar uzun zaman almtr. Ondokuzuncu yzyln ortalarna kadar siyasal bilimciler/ sosyologlar, partiler konusunda nemli saylacak incelemeler yapmamlard. Ancak bu zamandan sonra partilerin ilevleri ve rgtleri zerine zgl (specific) incelemeler yaplm; r/u incelemelerin says giderek artm ve siyasal partiler siyasal bilim/sosyoloji almalarnda nemli bir konu haline gelmitir. Parti incelemelerinde grleri bu gelime, hi phesiz sadece incelemecilerin zel meraklarndan kaynaklanmamtr. Bunda baz sosyo-politik oluumlar asl nemii rol oynamtr. Sosyal hareketliliin artmas, siyasal bilincin ykselmesi, kitlelerin siyasete katlmnn genilemesi szkonusu oluumlarn banda gelmektedir(1>. zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde, gerek demokratik gerek totaliter/otoriter rejimlerde partiler siyasal katlmay organize eden; parti sistemi de katlmann geniliini etkileyen faktrler olmulardr^. Bununla beraber, demokratik.siyasal rejimler iin partilerin ifade ettii anlamn totaliter/otoriter rejimlerinkinden apayr olduu incelemecilerin zerinde en ok durduklar konulardan biri olmutur. Hatta uzun sre parti incelemelerinde rekabeti olmayan rejimler ihmal edilmitir. Bu ihmalin byk lde siyasal partileri incelemenin demokrasinin sorunlann gereki biimde anlamak iin bir gereklilik olduu varsaymndan kaynakland sylenebilir'3'. Bu itibarla baz yazarlar, demokrasiyi yaratan etkenin siyasal partiler olduunu vurgulamlar; hatta ada anlamda demokrasinin partilerin dnda dnlemeyeceini sylemilerdir. rnein, Fransz hukuku G.Burdeau'ya gre "gnmzde halk iradesinin en etkili organlar anayasann ngrd kurumlardan ok siyasal partilerdir".(4) Demokrasi iin bu kadar nemli olan siyasal partilerin kavram ola103 rak gemii ortaya ktklar 19.yy'dan ok fazla gerilere, Roma mparatorluu dnemine gider. Roma mparatorluunda "parti" kavram, Senato tarafndan kontrol edilen eref payelerini, cretleri ve terfileri tartmak zere asillerin (Optimates) ve halkn (Populares) bira-raya gelmelerini anlatmakta kullanlrd*5', O zamandan onyedinci yzyla kadar olan sre iinde kavram deiiklie urayarak, zellikle hizip (bir ihtilftan kaynaklanan blnme) ve kar grubu gibi anlamlar da ierir olmutur. Baz tarihiler bugnk anlamda parti kavramnn 1660 Restorasyonu ile 1832 Reform Yasasn kapsayan dnemde ngiltere'de Whig'ler ve Tory'lerden kaynaklandn ileri srmektedirler*6'. Bilindii gibi, Tory ve Whig gruplar ngiltere'de onyedinci yzylda ortaya kan ve ayn lkede bugnk Muhazafakr ve Liberal partilerin atalar saylan gruplardr. Ancak, szkonusu gruplar gerek anlamda siyasal partilerden daha ok birer hizip niteliindeydiler. Bu arada belirtmek gerekir ki, ngiltere'de gerek anlamda siyasal partilerin ortaya kmas 1832 Reform Yasas dnemine rastlamaktadr. Szkonusu Yasa ok sayda semeni olan kentsel seim evrelerinde bir seim kampanyasnn yrtlmesini zorunlu kldndan, bu kampanyay yrtecek siyasal bir rgte de gereksinme duyuruyordu.'7' Ondokuzuncu yzyl, parti, hizip ve kar grubu kavramlarnn birbirinin yerine ve kamu otoriteleriyle ilikili gncel fikirleri ve/veya ortak amalar (rgtlenmi olsun ya da olmasn) kasdetmekte kullanld bir dnem olmutur'8'. Ancak bu dnemde partiler konusunda yazan yazarlarn hemen hepsi, partileri siyasal rgtlenmenin yapsal bir ekli olarak grmemilerdir. Partilerin bu ekilde alglanmas iin Siyaset Biliminin bamsz bir disiplin olarak domasn beklemek gerekmitir. Bylece, zellikle 1950'lerden sonra,

gerek ABD'de, gerek Avrupa'da siyasal partiler zerine yaplan ve farkl kavramlatrmalara dayanan almalar gndeme gelmitir. Bu incelemelerden bir ksm, partiyi, znde sosyopsikolojik bir grup ve seimlerde belirli tutumlara sahip kiilerin biraraya geldii bir kurulu olarak nitelemilerdir. Dier bir ksm ise (rnein Duverger ve Truman'n ' almalar) partiyi kiiler aras ilikiler a olan bir birlik eklinde 104 grmlerdir. Ostrogorski, Michels ve Schattschneider gibi yazarlarn incelemelerinde hkim olan bak ise, partinin bir organizasyon olduu eklindedir*9'. Siyasal partiler zerine yaplan karlatrmal incelemelere baktmzda partinin ne olduu hususunda ileri srlen benzer grler unlardr*101: 1. Siyasal parti, bireysel ya da kolektif olarak kendilerini belli bir siyasal etiketle zdeletiren ("Demokratlar" "i Partililer", vb. gibi) kiilerin biraraya gelmesi olaydr. 2. Bu kiilerden bazlar hkmetin iinde ya da dnda partinin amalarn gerekletirme eyleminde bulunurlar. 3. Bu kiilerin rgtlenme haklar ve parti amalar iin almalar yasaldr. Bu bakmdan, resmen yasaklanm olan ve iktidar iin mcadele eden gruplar, partiden ok, "cunta" ya da "gizli rgt" diye adlandrmak daha uygundur. 4. Siyasal parti temsili hkmet mekanizmalaryla ilgilenir; iktidar iin adaylar saptar; semenlerin desteini salar. Dolaysyla, seimlerin yaplmad yerlerde partilerin de varolmayaca aktr. Bu hususlar, siyasal parti zerine alma yapanlar arasnda genel kabul grmekle beraber, baz yazarlar u sorunu gndeme getirmektedirler: Otoriter tek parti rejimlerinde resm parti, yasal rekabetin bulunduu rejimlerdeki partilerle ayn grlebilir mi? Bir baka deyile, tek-parti gerek anlamda parti saylabilir mi? Soruya olumsuz yant verenler, u grleri ileri srmektedirler: "Parti" szc, blm (ksm), para anlamna gelmektedir. eitli paralarn biraraya gelmesi btn oluturur. Btnle para ayn ey ise, yani btn tek bir paradan oluuyorsa, eitli paralardan szetmenin olana kalmayacaktr. Dolaysyla, bu anlamda tek-partiyi gerek bir parti saymak mmkn deildir. Bu noktadan hareketle, baz yazarlar (bunlarn banda Sartori'vi sayabiliriz), ilevsel olarak, aralarnda rekabet bulunan partilerin amacnn kamuoyunun dileklerini serbeste dile getirmek olduunu; oysa, rekabete (yani paralar arasndaki etkileime) dayanmayan tek-partinin amacnn kamuoyunun dileklerini serbeste dile getirmeyi 105 bastrmak olduunu sylemektedirler. Bunun iindir ki, kamuoyunun dileklerinin aa vurulmasn engelleyen bir kuruluu siyasal parti olarak nitelemenin yanl olacan vurgulamaktadrlar. Fakat, baz yazarlar da grdkleri ilevler asndan yaklaldnda, rekabeti sistemdeki partilerle tek-partililer arasnda benzerliklerden szedilebilecei kansn tamaktadrlar. Gerekten de, grdkleri bir ok siyasal ileve baktmzda (rnein menfaatlerin birletirilmesi, halkla ynetim arasnda kpr olma, siyasal devirme, siyasal toplumsallama gibi) tek parti ile rekabeti patiler arasndaki benzerlii teslim etmek zorundayz. Ve bu adan tek-partiyi de parti olarak kabul etmek durumundayz^0. Ne var ki, bir kez daha vurgulayalm, bu benzerlik ilevsel adan sz konuudur. Farkl ideolojilerin zgr bir ortam iinde dile getirilip getirilmedii asndan baktmzda, oulcu (pluralist) sistemler iin partinin ifade ettii anlam ile teki (monist) sistemler iin ifade ettii anlam elbette ok farkldr. Hatta, diyebiliriz ki, bu balamda ilevsel dzeydeki "benzerlik" bile yzeyseldir. yle ki: Teki bir sistemde parti sz gelii siyasal toplumsallama ilevini tek olan hakim ideolojiyi esas alarak grecektir. Bunun ise, son ^zmlemede, tek tip insan yaratmaya ynelik olduu tartma gtrmez. Oysa, ideolojilerin birbiriyle yart oulcu bir sistemde ^partinin grd ilevler eitlilie dayanacaktr.

phesiz, siyasal partilerin ne olduu hususunda beliren gr ayrlklar, sadece yukarda belirttiimjz sorundan ibaret deildir. rnein, bazlar siyasal partiden sz etmenin nkoullarndan birinin, sreklilik ve istikrar olduunu sylemektedirler. Onlara gre, srekli ve istikrarl'l olan rgtler parti niteliindedir. Oysa, kulp, hizip... gibi guruplamalar bu iki unsura sahip olmadklar iin parti olarak ad-landnlamazlar. Baz yazarlar ise, kendisine parti ad veren her siyasal gruplamann ya da kuruluun bunu yapmalarnn parti saylma's iin yeterli bir lt olduu grndedirler. Bu grte olanlar, bir rgtn varln siyasal partiden sz etmek iin zorunlu bir n koul saymamaktadr. O kadar ki, rnein Epstein'e gre, "belli bit etiket altnda devlet yneticilerini setirmeye alan her grup, ne kadar gevek biimde 106 rgtlenmi olursa olsun" bir partidir.02) Bir baka husus, siyasal partiyi menfaat ve bask gruplarndan nasl ayrtedebileceimizdir. phesiz, bu hususta en belirgin lt, siyasal partilerin iktidar iin dorudan yanan, dolaysyla kendi adlarna aday gsterebilen kurulular olduudur. Oysa, menfaat ve bask gruplar iin bu sz konusu deildir. Daha nemli olan, partilerin grd ilevlerin tm siyasal nitelikte olduu halde, dier gruplarn siyasal olmayan ilevleri de vardr. Partiler konusunda yaplan son bir tartma, kimlerin parti yesi saylacana ilikindir. Bir baka deyile, parti yelii konusunda uygun ltn ne olacadr. Hemen belirtmek gerekmektedir ki, bu tartma, Avrupal ve Amerikal siyasal bilimcilerin kendi siyasal sistemlerinin meydana kard farkl bak asndan kaynaklanmaktadr. yle ki: Bir partiyi meydana getiren unsurlar ylece sralamak mmknd/13*: 1. Liderler 2. Faal yeler (militanlar) 3. Sradan yeler 4. n semenler (yalnz A.B.D.'nde var) 5. Destekleyiciler 6. Kendilerini partiyle zdeletirenler (partizanlar) tte, hangi lkeden olursa olsun, hemen hemen tm siyasal bilimciler ilk unsuru (Liderler, Faal yeler, uadan yeler) tartmasz kabul etmektedirler. Ancak, Avrupal siyasal bilimciler, genellikle parti kavramlatrmalannda bu ilk U kategoriye arlk verirken, dier kategorinin (n semenler. Destekleyiciler, Partizanlar) dlanmasnda hemfikirdirler. Buna karlk, Amerikal siyasal bilimciler son kategorinin parti kavramlatnlmasnda gznne alnp alnmamasnda hemfikir deildirler. 1951 ylnda Duverger'nin Siyasi Partiler kitabnn yaynlan. parti kavramlatrmasnda nemli bir dnm noktasn simgelemektedir. Geri Duverger"den nce Ostrogorski ve Michels gibi yazarlarn yapt katklar da biliyoruz. Ama, bu iki yazarn szkonusu katklar 107 parti kavramlatrmalan konusunda deil, partilerin sahip olduklar yapsal sorunlar zerinde toplanmaktadr. Oysa, Duverger'nin yapt parti kavramlatrmas asndan bir yenilik getirdii gibi, siyasal partiler konusunda genel bir kuramn ana hatlarn da ortaya koymaktadr. Szn ksas, parti kavramlatrmalan amacyla yaplan tanmlara Duverger ile balamak yerinde olacaktr. Duverger, andmz nl yaptna u szlerle girmektedir: "Kelime benzerlii bizi yanltmamak. 'Partiler' kelimesini, modern demokrasilerde kamuoyuna biim veren geni halk rgtlerini olduu kadar, ilka Cumhuriyetlerini blen hizipleri, Rnesans talya'snda bir komutann etrafnda toplanan ordular, devrim meclisi yelerinin biraraya geldikleri kulpleri ve anayasal monarilerin mlkiyet esasna dayanan seimlerini hazrlayan komiteleri anlatmakta kullanyoruz. Ancak isim zdeliini hakl gsterecek sebepler de yok deil; nk bu zdelik, yakn bir hsml yanstyor. Btn bu kurumlarn fonksiyonu, siyasal iktidar ele geirmek ve kullanmak deil mi? Ama her eye

ramen bunlarn zde olmadklar da grlyor. Dorusu istenirse, gerek partiler ortaya kal yzyl bile olmamtr."<14) Dahas, Duverger, 1850'lerde Amerika dnda dnyann hi bir lkesinde kelimenin bugnk anlamnda siyasal partilerin varolmadn sylemektedir. O halde, sormak gerekmektedir: Kelimenin bugnk anlamnda (ya da modem anlamda) partileri ayrdeden zellik nedir? Duverger'ye gre, "modern partiler, programlarndan veya yelerinin mensup olduu sosyal snftan ok, rgtlerinin mahiyetiyle yrdedilebilirler. Bir parti, belli bir yapya sahip bir insan topluluudur. Modem partilerin balca ayrc zelliini, bunlarn anatomileri tekil eder. Gemi alarn tek hcreli yaratnn yerini, karmak ve farkllam yapsyla, yirminci yzyl partisi almtr/15'" Grld gibi, Duverger, partiyi karmak ve farkllam bir yapya sahip insan topluluu olarak tanmlamaktadr. Duverger'nin kitabnn yaynlanmdan bir yl sonra, 1952'de Trkiye'de Prof.Tunaya yapt u parti tanmn tartmaya ayordu: '^Siyasal parti, belli bir siyasal program zerinde birlemi kiilerin, bu program normal seim yoluyla gerekletirme amacn gderek kurmu olduklar bir topluluktyi""6' Tunaya'nm kendisinin de belirttii gibi, tanm u unsuru iermekteydi: 1. Belli bir siyasal program, 2. Normal seim yoluyla gerekletirme, 3. Bu amala kurulmu bir topluluk. Burada, yaplan tanma ilikin olarak belirtilmesini gereken husus udur: Tunaya, "belli bir siyasal program zerinde bireilmi olduunu sylemektedir. Bizce, bu, partiyi "mtecanis" (trde) bir yap olarak grmektir ki, buna katlmak mmkn deildir. zellikle oulcu siyasal sistemler asndan. Demokratik sistemlerde dncelerin eitlilii phesiz partilere de yansyacaktr. Hatta, partilerin varolma nedenlerinden en nemlisi budur. Ne var ki. partinin program zerinde tartmasz, bir birlemeyi varsaymak, hem partiyi duraan (statik) bir varlk olarak "grmek; hem de parti ii demokrasi olgusunu yadsmak olur. Dahas, partiyi ideolojik bir grup olarak alglamaktr bu. Unutmayalm ki, insanlar bir parti altnda toplayan tek nemli faktr ideoloji deildir. J. La Palombara ve M.Weiner, 1966'da Siyasal Partiler ve Siyasal Gelime adl derlemelerinde "Siyasal Partilerin Kkeni ve Geliimi"ne ilikin yazdklar bir yazda, partileri tanmlamada u drt ltn esas alnmasn nermilerdir'17': 1. Yneticilerin mrleri ile snrl olmayan srekli bir rgtn varl, 2. Bu rgtn merkezle dzenli ilikiler iinde faaliyet gsteren yerel kurululara sahip olmas, 3. Tek bana ya da bakalaryla ortaklaa olarak karar alma iktidarn ele geirme ve elde tutma hususunda bilinli bir abann gsterilmesi, 4. Semenler arasnda taraftar kazanmaya ya da herhangi bir ekilde halkn desteini salamaya ynelik griiimlerin yaplmas. Bu ltler balamnda yazarlarn yaptklar parti tanm udur: "Siyasal parti, al amalan iktidara gelmek ve bunu srdrmek olan, hkmet aygtn tek bana ya da koalisyon eklinde kontrol etmeyi 109 108 isteyen kiilerin kendi bilincleriyle oluturduklar resmi bir 2 Tanmda partinin resmi bir rgt olduuna dair vurgulanan husus, gizli faaliyette bulunan ve dolaysyla yasa d olan partileri dlamaktadr. Buna ramen, K Janda gibi baz aratrmaclar yasa d partileri de parti saymaktadr.(19) Sunmaya altmz tanmlarn ortaya kard tartmalar aklda tutarak kendi benimsediimiz tanm vermek gerekirse. E.zbudun'u izleyerek, unlar syleyebiliriz: "Siyasal partiler, halkn desteini salamak suretiyle devlet mekanizmasmm kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluklardr. "(20). zbudun'un vurgulad gibi, bu tanmn en bata gelen zellii halkn desteini salamay ngrm olmasdr. Ancak, destein salanmasnda seim tek yol olmad iin, tek partiler ile oulcu sistemlerdeki ihtilalci partiler de bu tanm kapsamna girmektedir. Bununla beraber, halk desteine gerek duymakszn

devlet mekanizmasnn kontroln ele geirmeye alan siyasal gruplar phesiz bu tanmn dnda kalmaktadr. Benimsediimiz tanm ne olursa olsun, ondan daha nemli olan, partileri hangi dinamiklerin ortaya kard sorusuna verilecek cevaptr. Aada bu konu zerine eileceiz. //. Siyasal Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri A. Tarihsel Temel: Partilerin Kkeni LaPalombara ve Weiner, andmz ortak almalarnda partilerin douunda rol oynayan dinamikleri aklayan farkl kuramdan szetmektedirler. Bunlar01*: Kurumsal Kuram, Tarihsel Kriz (Durum) Kuram, Gelimeci Kuramdr. 110 Kurumsal Kuram: Bu tr kuramlar, genellikle siyasal partilerin parlmentolar iinden jasllyktklarn aklarlar. B kuramn bata gelen temsilcisi MDuverger'dir. fverger, daha nce de andmz Siyasal Partiler adl eserinin "Giri"inde "Partilerin Kkeni" zerinde dururken; 1850'lili yllara kadar Amerika'nn dnda dnyann hi bir lkesinde bugnk anlamda siyasal partilerin olmadn vurgular ve yle devam eder: "Buralarda, fikir akmlar, halk kulpleri, felsefi demekler ve parlmento gruplar vard; fakat gerek partiler yoktu. 1950'de ise, partiler, uygar uluslattn ounda faaliyet gstermekte, dier uluslar da bunlar taklide almaktadr*225. ite, Duverger'nin bu balamda yant arad soru, 1850'deki durumdan nasl olupta I95Odeki duruma geildiidir? Yazarn soruya verdii yant yledir "... Genellikle partilerin geliimi, demokrasinin yetkilerinin geniletilmesine bal grnmektedir. Siyasa^ meclisler fonksiyonlarnn ve bamszlklarnn genilediini grdke, bu meclislerin yeleri, eylemlerinde ahenk salayabilmek iin, ortak niteliklerine gre gruplama gereini duymulardr. Oy hakk geniletilip yaygnlatrldka adaylar tantabilecek ve oylar bunlara yneltebilecek komiteler yoluyla semenlerin rgtlendirilmesi zorunluluu artmtr. Dolaysyla, partilerin douu, parlmento gruplarnn ve seim komitelerinin douuna baldr'*. Bu noktadan hareketle, Duverger, doular asndan "seimlerde ve parlmentoda doan partiler" ve "Parlmento dnda doan partiler" ayrmna girmektedir. Ancak, yazar unu da eklemektedir: Kural haline gelen partilerin parlmentolarn dnda kurulmalardr. Bir baka deyile, partilerin parlmento iinde domalar gnmzde istisna tekil etmektedir*24. Kurumsal kuram, phesiz ondokuzuncu yzyl Bat Avrupasmda partilerin doularn doru olarak yanstmaktadr. Ne var ki, gnmz koullarnda yant veremedii sorular da bulunmaktadr, rnein, zbudun'un da vurgulad gibi, modern otoriter ve totaliter siyasal 111 sistemlerde partilerin douu hangi etkenlerle aklanabilir, diye sorduumuzda, yantn "seimler ve parlmentolar" olmayaca aktr. nk, szkonusu sistemlerde, bilindii gibi, seimlerin 've parlmentolarn rol pek nemli deildir*25). Bu bakmdan, siyasal partilerin douuna siyasal' katlmann genilemesi gibi daha geni bir adan bakmak uygun olur. nk, zbudun'un vurgulam olduu gibi: "Parlmentonun yetkilerinin artmas ve zellikle oy hakknn geniletilmesi, bu olgunun belli bir tarihsel dnemde belli siyasal sistemlerde ald bir yn, bir biimdir. Ayn olgu, baka dnemlerde ve baka siyasal sistemlerde, farkl biimlerde kendini gstermektedir. Aslnda, oy hakknn geniletilmesi de, kendi kendine ortaya kveren bir olgu deil, artan siyasal katlma ihtiyacnn zorunlu kld kurumsal bir tedbirdir"*26). Tarihsel Kriz (Durum) Kuram:

Tarihsel kriz kuram, partilerin douunu hazrlayan etkenleri, bir lkede siyasal sekinlerin kar karya olduu belirli sorunlar ve bu sorunlardan hareketle yneldikleri amalar balamnda aklamaktadr. LaPalombara ve Weiner, partilerin dousunu hazrlayan ve bir ok lkenin siyasal sekinlerinin kar karya bulunduu c tr tarihsel kriz saptanmaktadrlar. Meruluk, btnleme ve katlma krizleri. - Meruluk krizi, siyasal sistemin ynetiminde kimlerin sz sahibi olacan ve bu kiilerin sistemi nasl ynetecekleri konusunda doan anlamazl ifade eder. Baz partilerin kkeni, bu tr bir anlamazla dayanmaktadr. rnein, onsekizinci yzyl Fransa'snda olduu gibi. O zamann Fransa'snda ihtillci gruplar, monarik egemenlik yerine halk egemenliinin geirilmesi iin mcadele etmiler ve bir ok siyasal parti bu mcadele iinde vcut bulmutur. Ayn ekilde, bizde merutiyet rejiminin kurulmas mcadelesi iinde jnTurkler'in oluturduu ittihat ve Terakki frkas (partisi), monarik egemenlie kartl simgeleyen bir kurulu olarak ortaya kmtr. Btnleme krizi, uluslama srecini ya da ulusal bir devlet yarat112 ma giriimlerinin kar karya geldii sorunlar dile getirmekti <5ft7 toIici ah a:~-------- Bu unsurlardan biri zerine temellenen aznlk grupl devlet yaratma giriimine kar koymak; bazen de ulusal devlet iinde kendi kltrel konumlarn korumak amacyla parti olarak rgtlenme _______________ _____............ mnov-ja parti * ______ yoluna gitmektedirler. ou Afrika lkesinde kabileler arasndaki atmalardan kkenlenen siyasal partiler gnmzn; 1938 yl ekoslavakya'sndaki eitli etnik unsurlardan (Alman, Macar, Slovak) vcut bulan partiler, gemiin rnekleri olarak belirtilebilir. Katlma krizi ise, siyasal sekinlerin siyasal sisteme katlma isteindeki kii ve gruplarn bu istek ya da abalarn onaylamamasndan, meru grmemesinden kaynaklanan bir kriz trdr. Tarihsel sre iinde bu kriz tr gerek Bat'da, gerek bizde bir ok partinin douunda etken olmutur. Daha sonra da greceimiz gibi, katlma krizi balamnda siyasal hayata doan partilerin bir ksm snfsal atmalardan (htillci, .sol partiler rnei) vcut bulurken; dier bazlar (muhafazakr, sa ya da dinci partiler rnei) kltrel ve ideolojik atmalar temeli zerine kurulmutur. Gelimeci Kuram: Bu kuram, siyasal partilerin douu ile modernleme sreci arasndaki ilinti zerine younlar. Daha akas, gelimeci kuram, siyasal partilerin douunu modernlemenin bir sonuu olarak grr. _E>olaysyla, modernlememi geleneksel toplumlarda siyasal partilerden sz edilmeyeceini syler. Gerekten de bugn modernlemi-sanayilemi toplumlara baktmzda, en azndan bir tane siyasal parti grebilmekteyiz. Ancak, partisiz sistemlere, az gelimi gelenkesel toplumlarda rastlamaktayz. Yalnz burada Amerikal siyasal bilimci Huntington'un her toplum iin siyasal gelime (modernleme) kadar siyasal gerileme (bozul113 ma)nn da sz konusu olabileceine ilikin tezini anmsarsak1 "': partilerin douunu modernleme srecinin belli aamalar gz nne alnarak aklanmas doru olmayacaktr. Bu bakmdan, varlan modernleme dzeyini esas alarak lkelerin parti sistemlerine bakarken yaplacak daha doru bir ayrm, u olmaldr: (1) Partilerin hi ortaya kmam olduu lkeler; (2) Partilerin sonradan bastrlm ve yasaklanm olduu lkeler. Buna gre, birinci durum gereklen en az gelimi toplumlara zgdr. kinci durum ise, belirli bir modernleme dzeyine ulam da olsa, siyasal bozulma iinde bulunan toplumlar iin sz konusudur. B. Sosyal Temel: Sosyal Blnmeler ve Siyasal Gruplamalarn Nitelii Siyasal parti kavramnn evrimine deinirken, parti kelimesinin blm/para anlamna geldiini belirtmitik. O halde, bu noktadan hareketle, denilebilirki,

siyasal partiler her eyden nce bir toplumdaki blnmeleri, dolaysyla atmalar temsil eden kurululardr. Burada elbette tm sosyal blnme tiplerinin siyasal parti eklinde ifade bulduunu sylemek istemiyoruz. Amacmz, hangi tr sosyal blnmelerin siyasal gruplamalara yol atn belirtmeye almakta-. Bunu yaparken de, nce Upset ve Rokkan'n sosyal blnmeler-siyasal gruplamalar ilikisine dair tipolojisine daha sonra Seiler'in ayn paralelde, fakat deiik yaklama dayanan zmlemesine deineceiz. Amerikal siyaset sosyologu Lipset nce 1964'de yazd bir yazda sosyal blnmeler-siyasal gruplamalar ilikisini ele alm ve hem batl toplumlarn, hemde gelimekte olan lkelerin tabakalama olgusu asndan partileri ve parti sistemlerini incelemitir*28*. Fakat Lipset, bu konuda yetkin bir modeli Rokkan'la birlikte yapt bir derlemenin giriinde gelitirmitir*291. Yazarlarn modellerindeki varsaym, atmalarn partileri oluturacak ekilde bir yansma gcne sahip olmasdr. Etimolojik olarak "Parti" szcnn "para"dan ve paralanmadan trediini vur114 gulayan yazarlar, sosyal atmalarn partilere dntklerini kabul etmenin, partilerin btnletirici ilevlerini yadsmak olmadn da vurgulamaktadrlar. Modelde, sosyolog Parsons'un dikotomileri kullanlm olup, bunlar yerel (territorial) ve ilevsel (functional) eksenler eklinde ifade edilmilerdir. Yerel ve ilevsel eksenlerde temsil edilen atmalar farkldr. Yerel eksenin bir yannda yresel-blgesel atmalar yeralmaktadr. Bu atmalar, ulusal devletin ulusal birlii glendirmeye ynelik merkeziyeti eilimlerine kar tepki olarak doan, eitli etnik, dinsel, dilsel ya da kltrel aznlklarn kendi karlar ve .zelliklerini ulusal devlet iinde koruma isteklerini ifade etmektedir. Yerel eksenin dier ucunda, ulusal elit-ii atmalar temsil edilmektedir. Bu atmalar, sistemin kimin tarafndan nasl rgtlendirileceini, hangi amalan izleyeceini iermektedirler. Benzer sosyo-ekonomik karlara ya da benzer deerlere sahip olan bireylerin bir arada bulunduu varsaymn simgeleyen ilevsel eksenin bir ucunda zgl ve snrl nitelikte ekonomik karlar gibi zgl kar atmalar; dier ucunda ise, temel deerlere ynelik ideolojik atmalar yer almaktadr. Sylenenleri Lipset ve Rokkan'a dayanarak ematik olarak belirtecek olursak, ortaya u grnm cikmaktadj;: (30> ekil 8: <31> Blnme ve atma Trleri Dsal- Amasal Ulusal elit iindeki atmalar zgl kar atmalar ilevsel l-.ksen > delojik atmalar I Yresel-Blgescl atmalar tsel-Amasal 115 Lipset ve Rokkan, bu atma eksenleri balamnda tarihsel rneklerle modellerini somutlatrmaktadrlar. Yazarlar, daha sonra Bat Avrupa tarihinde Ulusal ve Endstriyel devrim gibi ok nemli iki olgunun dourduu sosyal blnme trlerine ve bu blnme trlerinin ekonomi, siyasal sistem, btnleme ve yerel dzeyde yarattklar kartlklar zerinde younlamaktadrlar. Aadaki ekil bu kartlklar (dolaysyla atmalar) yanstmaktadr: ekil 9: Blnme Trlerine Tekabl Eden Kartlklar*325 Siyasal Sistem verenlere mlk Hkmete kar (4) sahiplerine kar kjliseler (2) iiler Ekonomi' kincil ekonomik (3) (sektr)e kar birincil ekonomik (sektr) Btnleme Hkim kltre kar alt kltrler (1) Blgesellik, Haneler Ulusal devrimin ortaya kard kartlk (ya da blnme) bir yandan kenar blgelerdeki aznlk kltrleriyle hakim kltr arasndaki; br yandan merkezi

devlet otoritesiyle kilise(ler) arasndaki atmalara yansmtr. Endstriyel devrimin rn olan atmalar ise topraktaki mlkiyet karlarna dayal olan snfla, domakta olan giriimci snf arasndaki; mlk sahipleriyle ve iverenlerle, kiraclar ve isiler arasndaki blnmeyi iermektdjr. Ksaca belirttiimiz modellerinde bu blmler ve atmalarn par116 uuuujuu suiuu Uicnuc yugumaan Ve KOKKan, SS&U j ygaan Lipsei Ve KOKKan, SS&U Avrupa partilerinin douunu aklamaya girimektedirler. Bu adan bakldnda, modelin temel nermelerinden biri; tarihsel sre nde ele alndnda, belirtilen sosyal blnmelerin en sonucusu olan ii-iveren kartlnn en etkin atmalara yol amasdr. Bu blnme, btn partileri az ok benzer bir ekilde etkilemitir. O halde, niin baz sosyal blnmeler parti atmalar halinde ifade buluyorlar da, dierleri bulamyorlar sorusuna yant ararken, ii-iveren blnmesi dnda kalan dier blnme tipini irdelemek gerekecektir. Bunlar irdeleme partilerin farklann ortaya karan etkenleri de verecektir bize. Lipset ve Rokkan, tarihsel rneklere bavurarak birinci aamada hangi parti tiplerinin hangi blnme ve atmalara tekabl ettiini saptamlardr. Yazarlarn eksenlerini betimleyen emay Profesr zbudun'un uyarlad parti tiplerini de ieren ekle evirirsek u grnm ortaya kmaktadr: ekil 10: atmalara Tekabl Eden Parti Tipleri<33> (2) Ulusal elit ierisindeki atmalar I Mahafazakr ve Liberal Partiler Sosyalist ve Komnist ve Dinsel Partiler Faist Partiler (3) zgl kar atmalar levsel Eksen ifti Partileri Blgesel Partiler (D - ideolojik atmalar (4) Ayrlk Partiler Yresel-Blgesel atmalar 117 uaa soira yazarlarn iiiuucnuuc scvcuc. iuuhmoi vawauv -liances) ve muhalefetler esas alnarak Avrupa partileri karlatmlmaktadr. Bu karlatrmann ortaya kard grnm gene zbudun'un uyarlanm emas araclyla sunuyoruz. ekil 11: Merkez-Kenar, Devlet-Kilise ve Tanm Endstri atmalarnn Dourabilecei Parti Sistemi Tipleri(34> M'nin Balantlar K'nin Tepkisi Tip. En Yakn Amprik rnekler Dinsel cephe Ekonomik cephe lke M Partil. K. Parti. Alternatif Koullar I UK UK hkim T K-A-E ngil. Myh. Lib. 1 II UK UK hkim E K-A-T skand. Muh "Sol" 1 III UK UK gl T Kl-L-EPrusya/ReichMuh. Bavyer 1 aznlk K2-KK Lib. j IV UK KK gl E Kl-A-T Hollanda Lib Kalvi. 1 aznlk K2-KK-T Katol. V L T K-E ispanya Lib Lliga ; K2-KK Karlist \ VI L E K-KK-T Fransa Lib./ Rad. Muh 1 talya Katolik 1 VII KK T K-L-E Avusturya Katolik Lib. M

VIII KK

E K-T Flamanl A

Belika il : T

Kato/Lib.Ayrlk

jfl

KISALTMALAR: A: Merkeziyetiler | K: i KK i

Aznlk Mezhepleri : Tanmsal karlar

Aznlk Kltrleri Katolik Kiliseler E

: Endstriyel karlar

UK:Ulusal Kiliseler L : Lik ', ''i 118 ekil 11'de grlen lkeleraras farkllklar tarihsel olarak anlamlandrabilmek iin, temel tarihsel blnmeyi (dichotomy) de belirtmek gerekmektedir. Aadaki ekil bu blnmelerin dourduu oluumlara ilikin bulunmaktadr. ek 12: Tarihsel Blnmeler ve Sosyo - Politik Oluumlar*35) Tir Birinci Blnme: REFORMASYON I-- IV Devlet kontrolleri Ulusal Kilise kinci Blnme: "DEMOKRATK DEVRM" VVIII Devlet Katolik Kilisesi ile ittifak Ulusal Kilise Hkim III--IV Gl Aznlk (Katolik) V--VI Likletirici Devrim nc Blnme: ENDSTRYEL DEVR M VII-VIII Devletin Kilisesi ile ittifak Ka tolik Kr 1 ehir karlan ba II Kr ehir karlar ba III IV Kr ehir kartan ba VI Kr | ehir karlar ba VII VIII Bu temel blnme tarihsel sre iinde giriilen ittifak ve muhalefet seeneklerini belirleyici rol oynamtr. rnein, Reformasyo-nun baarl olduu Protestan lkelerde Ulusal Kiliseler, Katolik Kilisesinin etkisinden kmlar, devlet kontrol altna girmilerdir. Bu lkelerde merkeziyetiler daima Ulusal Kilise ile ittifak iinde hareket etmilerdir. I-IV bu durumu ifade etmektedir. Gl bir katolik aznln bulunduu lkelerde daha deiik bir durum sz konusudur. Bu lkelerde (Hollanda rneinde olduu gibi) ittifak seenekleri eitli ve parti sistemleri karmak bir nitelik gstermektedir. ounluu Katolik olan lkelerde ise (ispanya, talya ve Fransa) Merkeziyetilerin sahip olduu seenekler iki ekilde belirmektedir: Ya lik bir tutum taknacaklar ya da Katolik Kilisesi ile ittifak halinde hareket edeceklerdir. Tablodaki bu seeneklerden VII-VIII birincisini V-VI ise ikincisini dile getirmektedir. zbudun'un da belirttii gibi, Lipset ve Rokkan'n modelinin. Av-

119 rupa partilerindeki eitlilie k tutmas ve ok karmak bir gereklii bir lde basitletirmesi bakmndan yararl olduu sylenebilir. Bunun yannda model, parti tiplerindeki farklarn kaynann, ii-iveren arasndaki snfsal blnmenin ortaya kmasndan nceki blnmeler olduunu belirtmekle de bir gerei ifade etmekte ve partilerin incelenmesinde ou zaman ihmal edilen tarihsel boyutun nemini aka ortaya koymaktadr'36'. Gerekten de Fransz siyaset sosyologu D.L.Seiler'e gre de. partileri ve parti sistemlerini snflamann en iyi yolu toplumsal blnme. ye atmalarn tarihini incelemektir. nk Seiler'e gre, parti olgusunun oda olan siyaset, toplumsal atmalarn ve uzlamalarn ifa-, desinden baka bir ey deildir. Seiler de, Lipset ve Rokkan gibi, btn atmalarn toplumsal boyut kazanmayabilecei; kazansa bile her zaman siyasal alanda ifade bulamayaca nermesinden hareket etmektedir. rSeiler atmalar nce konjonktrel ve yapsal olmak zere ikiye ayrmaktadr. Konjonktrel atmalar siyasal partilerin dousunda bir _. neme sahip deillerdir. Partileri douran asl atmalar yapsal nite-_ J'ikte olanlardr. Yapsal atmalar, radikal zme (devrim) ve~-uzlatnc zme (yumuatma) ynelik bir dinamizme sahiptirler. Bu bakmdan toplumsal deiim sreci iinde ortaya kan "atmac" ve "uzlamac" toplum aamalar blnmelerin yapsn da belirlemektedir. Bu durumu Seiler aadaki ekil 13'de olduu gibi gstermektedir: ekil 13: Yapsal atmalar ve zmler*37* atmac Toplum course) dze- deolojiyi elimeler dzeyi Mcadeleler^ jCjjma_ Eylem dzeEnforma yi grup-~^> rgtler a 120 Uziammc Toplum Aamas.......... Doktrinler -* Programlar i Sis. Siyasal Partiler ^ Bask Gruplar seuer aana sonra moDiizasyon evresi" (st yaplar dzeyi) ve "Endstrileme evresi" (alt yaplar dzeyi) ayrmna giderek aadaki ekilde grld gibi bu evreler iinde ortaya kan oluumlar irdelemektedir. ekil 14: Toplumsal Evreler ve atmalar'38' Mobilizasyon evresi st yaplar dzeyinde) Endstrileme evresi (Alt yaplar dzeyinde) ilevsel olmayan etmenler Devletin bask aygtlar devletin ideolojik aygtlar Sermaye /Emek atmas Organik ve kesim-sel etmenler Devlet/ Ulus atmas Birinci Sektr/ ikinci Sektr atmas Nihayet yazar, bir baka emada tarihsel sre iinde burjuva devrimi ile ortaya kan elikileri, atmalar, ve blnmeleri ele almakta ve bunlar yle belirtmektedir. ekil 15: elikiler. atmalar ve Blnmeler:'39' elikiler Devletin bask aygtlar/Devletin ' ideolojik aygtlar atmalar Blnmeler Felsefi Kilise/Devlet Mobilizasyon < Burjuva Devrimi ' Devlet/Ulus . Cemaatsal Merkez/Kenar j. Sermaye /Emek Snfsal Mlk sahipleri/ Emekiler

Endstrileme <T * Birinci , kinci Sektr ' Sektr "sal/Kentsel-Kyl/Kentli ekil 15, Seiler'in modelini bir btn olarak ok ak bir ekilde gstermektedir. Seiler'in modelinin Lipset ve Rokkan'nkinden pek farkl bir yan yoktur. Modelde yeni saylabilecek hususlar, atmalarn st yapsal dzeyde ve alt yapsal dzeyde ayr ayr ele alnmas ve bunlarn belirli evrelere ayrlmasdr. (atmac toplum aamas/uzlamc toplum aamas; mobilizasyon evresi/endstrileme evresi gibi). Ayrca, atmalarn konjonklrel ve yapsal olarak nitelendirilmeleri de, partileri douran nedenler olarak blnmelerin hangi trnn belirleyici olduunu ortaya koyma asndan daha aklayc bir gce sahiptir. Gerek Lipset ve Rokkan'n, gerek Seiler'in modelleri, zellikle Bat Avrupa partilerini tarihsel sre iinde douran sosyo-politik ve ekonomik nedenleri ve bu sistemlere vcut veren atma tiplerini ok iyi aklamaktadrlar. Ne var ki, ayn eyi gelimekte olan lkeler asndan rahatlkla syleyemiyeceiz. Her eyden nce, gelimekte olan lkelerdeki sosyal blnme tipleri, dolaysyla siyasal atmalarn nitelii, bu lkelerin gelimi lkelerle girdikleri ilikiler erevesinde belirlenmektedir. yle ki: Gnmzde, gelimekte olan lkeler iin gelimi lkelerin dzeyine ulamann "genel bir eilim olmayp iddetle arzu edilen bir nesne" olduunu sylemek'mmkndr. Bu, gelimekte olan lkelerin toplum yapsnn her alannn grlmedik hzda ve yaygnlkta bir deiim srecine girmesi demektir. yle ki, bu sre iinde baz yeni sosyal gler modern toplum yapsna zg zlemlerle ortaya karken; geleneksel yapnn deerleriyle bezenmi eski sosyal gler de deiimin yaratt alkantlar karsnda eski yapnn korunmasnda direnmektedirler. ite bu durum, gelimi lkelerden farkl olarak gelimekte olan lkelerde siyasal atmalarn, yeni bir toplumsal yap kurmak isteyenlerle eski toplumsal yapy korumak isteyenler arasnda younlamasna neden olmaktadr. Bir baka deyile, Lipset ve Rokkan'n tipolojisine gre, gelimekte olan lkelerdeki siyasal atmalar kltrel nitelikteki sosyal blnmelere dayanmakta ve yerel eksen 122 zerinde yer aImaktadr.(40) Oysa, yine Lipset ve Rokkan'm vurgulad gibi, gelimi lkelerdeki siyasal atmalar, daha ok kar atmalar niteliinde olup, ilevsel eksen zerinde yer almaktadr. Bu ksa karlatrmadan sonra, u hususun zellikle vurgulanmas gerekmektedir: Gelimekte olan lkelerdeki siyasal atmalar, kaynan gelimi bir lke gibi olma zleminden almaktadr. Bu lkelerde szkonusu zlemi douran, dolaysyla siyasal atmalar yaratan gelimi lkeyle kurulan ilikidir. Geri tarihsel sre izlendiinde gelimi lkelerde de ilk sosyal blnme tipinin deerler sistemine ynelik, dolaysyla kltrel nitelikte olduu gzlenebilir. Ne var ki. o lkelerde bu blnme tipini yaratan etken, kendi i dinamizmleriydi. Oysa, gnmzde gelimekte olan lkelerin i dinamizmi byk lde gelimi lkelerle girdikleri ilikilerin nitelii tarafndan belirlenmektedir. phesiz, deiim srecinde ilerledike, gelimekte olan lkelerin dinamizm etkeni daha n plana gemekte ve bu lkelerde de siyasal atmalar yerel eksenden ilevsel eksene kaymaktadr. HI. Patronaj Arac Olarak Partiler Daha nce, patronaj, aktrler arasnda yz-yze ve ahsi nitelikli: formel otorite bana dayanmayan, mtekabiliyet rerine knnton sosyal bir iliki olarak tanmlamtk. Ayrca bu ilikide eit olmayan iki tarafn varln ve bu iki taraf arasndaki eitsizliin greli refah, iktidar ve stat farkllndan kaynaklandn belirtmitik. Bu anlamda patronaj, dinsel statnn veya toprak sahipliinin salad geleneksel etkiye dayanarak patronun yanama zerinde stnlk kld ve geleneksel kliyantalizm denen ekilden, daha modern ekil olan parti patronajna kadar geni bir ilikiler trn kapsar. Bizim burada zerinde duracamz tr modern olandr: Parti patronaj.

Parti patronaj, siyasal partilerin yandalarnn desteini harekete geirmek zere, onlara belirli yardmlar ve eitli arac hizmetler salamaya ynelik giriimlerdir/4') 123 Parti patronaj, A.B.D.'de maddi kar temelleri zerine ina olmu ve "makina" diye adlandrlan parti rgtlerinin ortaya karm olduu bir olgudur. nk, bu lkede makinelerin etkin ve disiplinli faaliyet gstermelerini mmkn klan en nemli etkenlerin banda patronaj veya ganimet (spoils) sistemi gelmektedir.'42 Burada, zgl olarak A.B.D'de parti patronajn ortaya karan koullar zerinde durmaktan daha ok^43), onu meru klan manta deinecek olursak unlar syleyebiliriz: V.Q.Key'in belirtmi olduu gibi, parti patronajn meru klan en nemli mantksal sebep, parti kademelerinde hakim olan." dier hususlarn eit olmas halinde, kamu grevlerine ncelikle partililerin at^Q-mas" dncesidir. Bu dnceden hareketle, parti faaliyetlerine mali kaynak salamann en ucuz yolunu bulma isteidir. nk, parti rgt bir ok iinin hizmetini gerektiren faaliyetlerle ykldr ve bunlarn hepsinin karlnn denmesi partinin mali gcn aabilir. Bunun iin partilileri faaliyetlere kanalize etmenin en bata gelen yolu onlar kamu grevlerine atamak olmaktadr.<44) Grld gibi, parti patronajnda da dier geleneksel trlerinde olduu gibi, patronun (parti) yanamaya (her dzeyde partililer) mal ve hizmet arzederken yanama zerinde bir hakka veya faydaya sahip olmas szkonusudur. Nitekim, rnein Amerika'da Bakan, sahip bulunduu geni tayin yetkilerini Kongre yelerine kar bir pazarlk silah olarak kullanabilmektedir: Baz makamlara Kongre yelerinin istedikleri kiileri tayin etmek iin yelerden de bir takm yasama konularnda kendisini desteklemelerini ,steyebilmektedir.(45> - Bununla beraber, gerek mesleki uzmanlamann artm olmas, gerek liyakat esasna dayanan uygulamalarn genilemesi ve yerlemesi patronajn etkinliinin gnmz Amerikasnda azadn gstermektedir.*46 Patronaj, belki gelimi lkelerde parti hayatn belirleyici ok nemli bir etken olmaktan km olabilir. Ama bugn gelien lkelerin ounda siyasal partiler, dier zelliklerinin yannda en ok patronaj arac olarak dikkatimizi ekmektedirler^47*. Bu husus, ayn zamanda, sosyo-ekoomik gelime dzeyi ile patronaj arasndaki ilikiyi 124 de gndeme getirmektedir. Nitekim, baz Siyasal Bilimcilere gre byle bir iliki vardr ve bize gre de gelimekte olan lkelerdeki parti patronajn anlamamz bakmndan zerinde durmaya deerdir. Scott'a gre, sosyo-ekonomik gelimelerinin ok dk aamasnda olan toplumlarda siyasal ballklar belirleyen, yerleik otoritelere kar duyulan geleneksel sayg ve itaat duygulandr. Dolaysyla, semenlerin desteini salamak iin bu aamada onlara somut maddi karlar arzetmek gerekli deildir. Hzl kentlemenin ve otarik ekonomiden pazar ekonomisine geiin hakim olduu orta dzeyde bir sosyo-ekonomik gelime aamasnda karmza kan olgu, geleneksel sayg ve itaat balarnn zayflamasdr. Bu aamada semenlerin desteini salamak, onlara ksa sreli, somut, maddi karlar vermeye bal olduundan; ktidar sahipleriyle semenler arasndaki iliki karlkl tavizlere gre belirlenen iki yanl bir nitelik kazanr. Bu durumda, hkmet grevlerine atama, hkmetle ilikilerde ayrcalkl ilemlerde bulunmas, hatta parayla mkafatlandrma gibi belli bireylere ynelik karlar arzedilecei gibi; bunlar bayndrlk hizmetleri getirmek, okul yaptrmak eklinde belli semtlere, kylere veya yrelere de arzedilebilir. Patronaj esas itibariyle en ok sosyo-ekonomik gelimenin bu aamasnda ortaya kan olgudur. Gerekten de, bunun byle olduunu Trkiye'ye bakarak daha iyi anlayabiliriz. Trkiye'de otoriter tek parti ynetiminden ok partili siyasal hayata geile beraber, patronajn modern tr olarak parti patronaj, zellikle Demokrat Parti (DP)nin iktidara gelmesinden sonra etkinlik ka-zanmtr(49>. DP'nin krsal alanda makina ilerini etkili bir ekilde grmesi, kyl semenlerin oylarnn byk ounluunu alarak iktidara gelmesini de salamtr. nk, DP'nin zellikle yerel kadrolar, yrenin tccarlarndan, iadam-esnaf ve

zanaatkarlarndan olumaktayd ve bunlar rakip Cumhuriyet Halk Partisi (HP)nin sekin ve brokrat kadrolarndan arac roln daha iyi bir ekilde ifa edebilmilerdir. DP dneminde parti patronaj, yollar, su kanallar, camiler, eitli hkmet ileri yapmak suretiyle semenin desteini salamaya ynelmiti. Szkonusu destek iin vaadedilen hizmetler, rnein fabri125 ka kurmak gibi bazen bir yreye (il veya ile) bazen de parasal demeler, tarm kredileri, i bulma veya baz brokratik zorluklan zme eklinde ahslara ynlendiriliyordu. Belirtmek gerekir ki, DP parti makinesi, sadece krsal alanda deil, kentlerde de etkili bir ekilde, almaktayd. Kentlerde, zellikle kente yeni g etmi olan insanlara i bulmadan ev kurmaya hatta evlenmeye varncaya kadar parti makinesi hizmet arzetmekteydi.(50) Parti patronaj DP'nin iktidardan dt yllardan sonra bata CHP olmak zere DP'nn halefi Adalet Partisi (AP) tarafndan da uygulanmtr. Burada bir fikir vermek zere zbudun'un zmir'de 1968'de yapm olduu bir aratrmann yerel parti rgtlerinin patronaj faaliyetlerine ve parti liderlerinin alglarna gre semenlerin parti rgtlerinden bekledikleri patronaj hizmetlerine ilikin bulgulara bakmakta yarar vardr. Szkonusu bulgulardan AP'nin, CHP'nin ve Trkiye i Partisi (TP)nin zmir l rgtlerinin patronaj faaliyetleri aada Tablo l'de; semenlerin bu rgtlerden bekledikleri patronaj hizmetlerinin tr ise Tablo 2'de grlmektedir'515. Tablo: 1 ; zmir'de Yerel Parti rgtlerinin Patronaj Faaliyetleri (Yzde olarak) AP CHP TP lapan Hizmetler Sk Arasra Hi Sk Arasra Hi Sk Arasra Hi Kent 7 Kredi Kr 69 Toplam 29 34 22 59 31 49 5 15 9 21 23 22 70 62 66 10 3 93 90 92 Kent 45 stihdamKr 69 Toplam 53 38 19 31 17 13 16 30 23 16 44 31 28 26 46 39 7 5 37 20 32 52 80 59 Kent 14 Ruhsat Kr 50 Toplam 27 17 11 69 50 62 9 23 14 21 19 20 67 58 64 10 3 4 10 5 93 80 89 Kent 14 Polis Kr 44 Yardm Toplam 24 24 13 20 62 44 56 19 12 16 23 8 17 53 81 64 10 3 15 10 13 81 80 81 126 Tablo:2 Parti Liderlerinin Alglarna gre Semenlerin Yerel Parti rgtlerinden Bekledikleri Patronaj Hizmetleri (Yzde olarak) i AP CHP TP Hizmetler Kent Kr Toplam- Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam stihdam 28 25 27 29 15 24 Hkmet yar19 17 18 22 28 24 dm(Polis, mahkeme, ruhsat) Sosyal refah 17 31 22 18 18 18 (Kredi, nakid deme, salk) Topluluk Pro28 19 24 16 26 20 jelen Siyasal Eitim -Belirsiz 9 8 9 1 1 13 13 13 13 9 10 8 9 7 25 12 10 17 12 20 50 29 40 29 Toplam(%) Tablo l'e gre, patronaj hizmetlerini en ok arzeden parti AP'dir. Aratrmacnn belirtmi olduu gibi, bunun en nemli sebebi, aratrmann

yapld yl AP'nin iktidarda olmasdr. Bununla beraber, AP'nin makine-tipi parti rolne rnein CHP'ye gre daha uyarlanm olmas bir baka nemli sebep olarak belirtilebilir. Hangi partinin en ok hangi hizmeti patronaja konu ettiine baktmzda; i bulmann hem AP hem de CHP iin birinci srada yer aldn gryoruz. AP'nin zellikle krsal alan rgtleri tarm kredisi salamada youn bir hizmet vermektedir. te yandan, kr-kent ayrmna dayanarak parti rgtlerinin patronaj hizmetlerini karlatrdmzda unu grmekteyiz: AP'nin krsal alandaki rgtleri kentlerdeki rgtlerine gre ok daha fazla patronaj hizmetinde bulun127 maktadr. Buna karlk, CHP iin byle bir fark szkonusu deildir. Tablo 2 partilerin yerel liderlerinin semenlerin patronaj hizmetleri iin beklentilerini alglamalar bakmndan AP ve CHP arasnda ve bu partilerin krsal vekentsel rgtleri arasnda herhangi bir farkn olmadn gstermektedir. Fakat, hem AP'nin hem de CHP'nin yerel liderleri semenlerin parti rgtlerinden baz tr patronaj hizmetlerini her zaman bekledikleri kansndadrlar. Gnmz Trkiye'sine ilikin elimizde herhangi bir aratrma bulgusu bulunmamakla beraber; gzlemsel olarak parti rgtlerinin maki-ne-tipi iler grmelerinin, dolaysyla parti patronajnn giderek etkinliini yitirmesinin szkonusu olacan syleyebiliriz. nk, Trkiye'de sosyal blnmeler ve atmalar asndan ilevsel eksen zerinde yer alanlarn arl yerel eksende yer alanlara gre ok daha fazladr(52). Bu, her eyden nce, siyasal ballklarda snfsal veya mesleksel konumlarn daha fazla rol olacana iarettir. Byle ise, parti patronaj ile salanacak karlar da daha ok sosyal snflara ve meslek gruplarna ynelecek; dolaysyla yzyze ve ahsi, formel otoriteye dayanmayan ilikiler arka plana geerek makine-tipi partiler ilevlerini yitireceklerdir. IV. Partilerin rgtsel Yaplan ve Katlmac Detnokrasi Siyasal Partilerin organizasyonlar ile demokrasi arasndaki iliki siyaset bilimcilerini megul edegelen nemli bir konudur. Siyasal partiler zerine yaplan ilk sistematik incelemelerde, bu konuyu dorudan ele alanlar, siyasal partilerin i organizasyonlar ile demokrasi idealinin hangi noktalarda badaabileceini; bir baka deyile, partilerin rgtsel yaplar ile demokrasinin gerekleri arasnda ne derecede bir uyum olduu konusunu zmlemeye girimilerdir. rnein, M.Ostrogorski, bu zmlemeyi 1902 ylnda yaynlad Democracy and the Organization of Political Parties adl kitabnda(53) ngiliz ve Amerikan partileri iin yapm ve ilgin saptamalarda bulunmutur. Ostrogorski'nin zmlemelerinde vard sonu; parti rgtlerinin demokrasi anlayna aykr olduu ve bunun iin srekli parti rgtlerinin Kaldrlarak, her seim iin gncel nemli sorunlar zerinde belirli tutumlar alacak geici rgtlerin kurulmasyd. nk, ona gre, genel oy hakknn profesyonel politikaclarn egemenlik arac olarak ortaya kard parti rgtlerinin giderek brokratiklemesi, rgtsel amalar ideolojik amalarn nne geirmekteydi: Dolaysyla, rgt parti hayatnn temel gc olmakta bireylerin gcn bastrmakta, hatta partiler arasndaki ideolojik ayrlklar azaltarak, onlarn birbirlerine benzemelerine yol amaktayd. lgin olan nokta, Ostrogorski'nin yukarda belirttiimiz dncelerinin o zamanki ngiliz ve Amerikan partilerinin pratikte yaadklar somut sorunlarn ifadesi oluudur. Demokrasi ve partilerin organizasyonlar konusunda Ostrogors-ki'den daha ok tannan kii R.Michels'dir. Michels, genel olarak rgtlerin yaplarnda oligarik bir eilimin varln gzlemi ve bu eilimin sadece sa partilerde deil, sol partilerde de mevcut olduunu ileri srmtr. 1915'te ngilizce'ye evrilen (Almanca ilk basks 1911) Political Parties: A Sociological Study of , the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy (Siyasal Partiler: Modern Demokraside Oligarik Eilimlerin Sosyolojik lncelehrcsi) a kitabnda1541 siyasal partilerdeki bu eilimi, "Oligarinin Tun Kanunu" olarak adlandrmtr. Michels'in bununla ifade etmek istedii olgu, partilerin i yaplarnda rgtl, uyumlu, bilinli ve trde

"tek" bir elit grubun hakim olduu ve bu grubun bir eit kooptasyon yntemiyle partinin gelecekteki lider kadrolarn da kontrol altnda tuttuudur. phesiz ki, parti rgtlerini demokrasi asndan olumsuz olarak niteleyen sadece Ostrogorski ve Michels deildir. A.Downs, J.Schumpeter gibi daha bir ok yazar belirtmemiz mmkndr. Bu konu zerinde dnm olan btn bilim adamlarnn ortaya att teorik soru, burada ileyeceimiz konumuz iin de rehber niteliindedir. nceleme erevemizi belirleyecek olan soru udur: Katlmac demokrasinin gerekleriyle uyumlu bir parti organizasyonu tipinden gnmzde szedebilir miyiz? Szetme imkanmz yoksa, hangi sebepler dolaysyladr? Soruya verebilecek cevabn ak olmas 129 128 lunmas gerektii phesizdir. Aada yapacamz aklamalar bu ltlerin nelerolduu ile ilgilidir. Eer ada demokrasi ayn zamanda partiler demokrasisi ise, siyasal partilerin gl ve etkili rgte sahip olmalar mantksal olarak kanlmazdr. nk, Duverger'nin belirtmi olduu gibi, modern partilerde yelerin faaliyetlerinin genel erevesini, onlarn dayanma biimini, liderlerin seim mekanizmalarn ve yetkilerini belirleyen rgtdr. Dolaysyla, aada belirteceimiz.rgtsel zellikleri asndan partiler ne kadar az probleme sahipse, o kadar istikrarl bir demokrasinin yaratcs olabilirler, diyebiliriz. Bu balamda, siyasal partilerin organizasyonu ile demokrasi arasndaki ilikiyi u rgtsel zellikleri esas alarak inceleyebiliriz: 1. Parti zerklii 2. rgtlenme Derecesi 3. iktidarn Merkezileme Derecesi 4. rgtn Tutarllk Derecesi 5. rgtn Katlma Anlay Bu ltler, Amerikal siyaset bilimcisi K.Janda tarafndan gelitirilmi olup(55), aratrmalarda yaygn olarak kullanlmtr. imdi bunlar ayrntl olarak grelim. 1. Parti zerklii , ._ rgtn dier rgtlerden bamsz fonksiyon grme derecesinde toplumda igal ettii bamsz yerdir. Bu anlamda bir partinin zerk Qup olmad esas itibariyle parti yelerinin hangi kaynaktan devirildiine baldr. Bu adan, rnein Duverger, bireysel yelikten oluan Dolaysz, kollektif yelikten oluan Dolayl partiler ayrm _ yapmaktadr'56'. Ona gre, Dolayl partiler. Dolaysz partilere gre daha az zerktirler. Bunun demokrasi asndan ifade ettii anlam nedir? Meseleye yle bakabiliriz. Eer demokrasi bireyin zgrln ve zerkliini esas alan bir rejim ise-ki aayukan tm klasik demokrasi tanmlar bu hususu vurgular- Dolaysz Parti tipi, phesiz bireyin 130 zgr iradesine dayanan bir yelik anlayn simgeledii iin demokrasiye daha uygundur. Fakat, demokrasi modem anlamda rgtlenmeyi ve rgtlenme zgrln, hatta toplumdaki eitli rgtler arasndaki organik ba esas alan bir rejim olarak tanmlanrsa, Dolayl parti tipi, demokrasiye daha uygun kabul edilebilir. Nitekim, amzda kalnac demokrasi tipine sahip lkelerin partileri daha ok kolektif yelie dayanan partilerdir. Tablo 3 bu durumu gstermektedir. Tablo:3 i Partilerinin Kolektif yelikleri*57' lke Bireysel ye Says (Bin) Toplam ye Says (Bin) Britanya (1982) 602.000 6.282.000 irlanda (1977) 8.000 208.000 Norve (1976) 93.000 143.000 sve (1977) 300.000 1.161.000 Parti zerkliinin bir baka gstergesi, mali zerkliktir. Bat demokrasilerinde parti finansman asndan yntem szkonusudur:

a. finansman: ye aidatlar, parti yatrmlarndan, yaynlardan partinin dzenledii eitli faaliyetlerden elde edilen gelirlerden oluur. rnein, ngiliz ii Partisi'nin 1976'da 1.21 milyon sterlin olan toplam gelirinin 1.15 milyon sterlinini yelik aidatlar oluturmaktadr. Sadece 51.000 sterlin teberrulardan elde edilmektedir. Muhafazakar Parti'nin 1.7 milyon sterlin olan toplam gelirinin ise 1.1 milyon sterlini teberrulardan elde edilmitir. F.Almanya'da Parlamentodaki partilerin yelerinden elde ettikleri aidatlar 1981 ylnda parti gelirlerinin FDP iin %9.1, CDU iin 13.5'ini oluturmaktadr. Partinin dzenledii faaliyet ve yapt yaynlardan elde edilen gelirlere mek olarak da, 1979'da Alman Komnist Partisinin gelirlerini rnek gsterebiliriz. Bu partinin belirttiimiz faaliyetlerinden elde etlii gelir toplam gelirlerin %2.8'i kadardr. Bu oran italyan Komnist Partisi iin 1980'de %20'dir<58>. b. D Finansman: zel ahslardan, irketlerden ve kar grup131 lanndan salanan teberrulardan oluur. Baz lkelerde bu finansman trne getirilen snrlamalar szkonusudur. rnein, F.Almanya'da 1983'te sunulan bir kanun tasarsnda byk irketler tarafndan yaplanlar dahil, balanan miktarn bata bulunann gelirinin %5'ini amamas ve bu miktarn vergiden dlmesi ngrlmtr (59)_ c. Devlet Tarafndan Salanan Mali Destek: 1959 ylnda F.Almanya'da uygulamaya konulan bir usuldr. 1967'de Finlandiya, 1969'da srail, 1970'te Norve, 1974'te talya, 1975'te Avusturya 1977'de spanya ayn usul uygulamaya balamtr. Kamu fonlar araclyla partileri finanse etmenin, onlarn yasal durumlarn glendirdiinde hemfikir olan siyaset bilimcileri, bu adan partilerin aslnda devletin kendilerinin i ilerine karmas gibi (hesaplann denetimi ve dier yollardan) bir bedeli dediklerine dikkatlerimizi ekmektedirler^. Aada Tablo 4, Avrupa ve Amerika'da eitli partilerin gelirleri iinde kamu deneinin pay hakknda bir fikir vermektedir. 2. rgtlenme Derecesi Parti iindeki ilikilerin biimsel usul kurallar ya da yazsz kural ve gelenekler yoluyla ak ve belirli davran kalplarna ballanm olun olmamasdr, Bu ilikiler m ratlar iraipi^m^ dzenlenmi-ve yapsallamsa, partinin rgtlenme derecesi o kadar yksek demektir. Tablo:4 _______Partilerin Gelirleri inde Kamu deneinin Pay (%)(61) Partiler Avusturya Belika Kanada Finlandiye FAlmanya talya spanya sve ABD Sosyalist/ Sosyal Demokrat Komnist Libaral

39 54

27 29

78 26 65

23.9 1.9 32.9

48.5 30.2 92

Muhafazakar 23 62 88.8 Hristiyan Demokrat 32 51 74 21.5 59.9 132 te yandan, rgtlenme derecesine partinin yapsal balants (partiyi meydana getiren eitli unsurlar ve organlar arasndaki ilikilerin dzenleni tarz) ile rgtn younluu (ok sayda yeyi yakn ve sk bir iliki iinde bir araya getirme) lt oluturabilir. rnein, Duverger'ye gre, Sosyalist, Katolik, Komnist ve Faist Partiler kuvvetli balantya sahip partilerdir. Zayf balantl partiler ise gnmzde istisnadr*62'. rgtn younluu bakmndan yaplan ayrm ise, Kadro ve Kitle Partileri eklindedir. Kitle partileri byk lde topladklar aidat sayesinde yaamaya alan partilerdir. Gnmzde, modern seim kampanyalarnda kitle haberleme aralarnn kazand nem ok sayda yeden kurulu bir kitle rgtn gereksiz klmaktadr. ABD'deki partiler buna rnek gsterilebilir. Parti rgtnn younluunu saptamada u kriterler de nemlidir: -Merkez ve yerel toplantlarn yaplma skl,

90.0 54.2 43.6 77.9 79.2 Her iki parti 19 88.8 55.6

-Dzenli bir kayt sisteminin varl, -Aidatlarn dzenli bir ekilde toplanp toplanmad. Bunun yannda, rgtn alan (parti rgtnn lkeye ne ide yaylm olduu) ile rgtn yaygnl (partinin normal rgtlerine ek olarak yan veya yardmc rgtler kurup kurmad, mvcul dier rgtlerle ilikiye girip girmedii) kriterlerine de bakmak gerekmektedir. 3. iktidarn Merkezileme Derecesi JParti-ii iktidarn ne lde dalm veya bir merkezde toplanm olduunu ifade eder. phesiz modern anlamda demokrasi ikfidann paylalmas ilkesini esas alr. Bu bakmdan, demokrasiye uygun bir parti organizasyonu iktidarn merkezileme derecesinin optimal noktada olduu bir modele dayanr, diyebiliriz. 4. rgtn Tutarhk Derecesi rgt yeleri arasndaki tutum ve davran birliini ifade eder. Bir partinin yelerinin tutumunun ne olduunu saptamamz ok kolay bir 133 i deildir. Belki anket tekniine bavurarak tutumlara ilikin tutarlln saptanmas nispeten daha kolaydr ve u ltlere dayanr. a. Yasama Tutarll b. Parti disiplini c. Hizipleme Bu U ll asndan bakldnda, bir parti ne kadar ok yasama tutarllna sahipse, ne kadar ok disiplinliyse ve ne kadar az hiziplere sahipse, o kadar davran birlii iindedir, denebilir. 5. rgtn Katlma Anlay Bu bakmdan partileri ikili bir ayrma tbi tutmak mmkndr. Duverger'in ayrm Snrl ve Totaliter parti tiplerine dayanr. Neu-. mann ise Bireysel Temsil ve Sosyal Btnleme Partileri ayrm yapar. Bizim burada kullanacamz tipoloji Neumann'nkidir, Bireysel Temsil Partileri, abalarnn hemen tamamn seim kam-, panyalar, parlamento ye hkmet almalar gibi salt siyasalfaaHyet-lerden zerinde toplayan partilerdir. Partinin amac sadece ve sadece siyasal iktidar ele geirmektir. Sosyal Btnleme partileri ise, faaliyetleri sadece siyasal alana inhisar eden partiler deil parti yelerinin btn siyasal, sosyal ve bazen kiisel hayatlarn da kapsayan partilerdir. Tarihsel bakmdan en eski tip Bireysel Temsil Amerika'daki Demokrat ve Cumhnuriyct Partiler ile Fransa'daki Sosyalist Partidir. Neumann'n tipolojisi iinde demokrasi ile daha badar nitelikte olan parti tipi, phesiz ki, Bireysel Temsil Partisi tipidir. Yukarda belirtmeye altmz kavramsal ereveyi Trkiye'deki duruma uygulayacak olursak unlar sylememiz mmkndr: Trkiye, siyasal parti hayatn hukuki dzenlemeye tbi tutan ilk lkelerden biridir. Dolaysyla, Trkiye'de siyasal partilerin rgtsel zelliklerinin katlmac demokrasinin gerekleri ile ne derecede uyumlu olduunu saptayabilmek iin, ncelikle szkonusu hukuki dzenlemelere bakmak gerekmektedir. phesiz, bir lkede hukuki dzenlemelerin temel erevesi o lkenin anayasasdr. nk, anayasa mevcut siyasal rejimin 134 snrlarm belirleyerek dier dzenlemelere yol gsterici ilkeleri de ortaya koyar. Bu bakmdan, Trkiye'de siyasal partilerin katlmac demokrasi erevesindeki konumunu belirleyebilmek iin, 1982 Anayasasnn baz zelliklerine bakmak gerekmektedir. Hemen vurgulamak gerekir ki. 1982 Anayasas katlmac bir demokrasi modelini tam anlamyla benimsemi grnmemektedir. nk, Profesr Ergun zbudun'un belirtmi olduu gibi, 1982 Anayasas tamtamna olmasa bile, daha snrl bir katlma ve oulculua dayanan; halkn esas roln kendisine ynetecek olanlar belli aralklarla semekten ibarel sayan bir demokrasi anlayn simgelemektedir. Bu adan, belli lde siyasetten uzaklamay amalayan bir zellie sahiptir*641. Nitekim, bu anlay, siyasal partilere ilikin olarak Anayasann eitli maddelerinde somutlat gibi, siyasi partiler kanunu'na da yansmtr. Greceimiz gibi, siyasal partilere batan getirilen hukuki kstlamalar onlarn rgtsel zellikleriyle katlmac demokrasi arasndaki ilikiyi analiz

edeceimiz zemini Bat lkelerinkinden farkl klmaktadr. Gerekten de 1982 Anayasasnn ilgili maddelerine baktmzda, Bat demokrasilerinkinden hayli farkl dzenlemelerle karlamaktayz. rnein, 1982 Anayasasnda siyasal partilerin "yurt dnda tekilatlanp faaliyette bulunamayacaklar, kadn kolu, genlik kolu ve benzeri ekilde ayrcalk yaratan yan kurulular meydana getiremiyecekleri, vakf kuramayacaklar" (md.68/6) belirtilmektedir. Bir dier maddede ise (d.69/2) "siyasi partiler kendi siyasetlerini yrtmek ve glendirmek amacyla dernekler, sendikalar, vakflar, kooperatifler ve kamu niteliindeki meslek kurulular ve bunlarn st kurulular ile siyasi iliki ve bir i birlii iinde bulunamazlar", denilmektedir. te yandan, sendikala, dernek ve vakflarn siyasi amalan da Anayasada hkme balanmtr, (md.52/1, md.33/4, md.34/son fkra). Bu balamda, siyasal partilerin rgtlenmelerine ye almalarna ilikin dorudan getirilen dier dzenlemelerin varlna da dikkat ekmek yerinde olacaktr. rnein gerek Anayasada, gerek Siyasi Partiler Kanunu (SPK)unda partilerin hangi kesimlerden ye kaydede-meyecekleri hkme balanmtr. Buna gre, "hakimler ve savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksek retim kurumlarndaki 135 retim elemanlar. Yksek retim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, rencileri ve silahl kuvvetler mensuplar siyasi partilere giremezler. Bunun yannda; -Siyasi partiler, tzk ve programlar dnda faaliyette bulunamazlar. -Siyasi partilerin parti ii almalar ve kararlan demokrasi esaslarna aykr olamaz. -Siyasi partiler Anayasa Mahkemesi'nin mali denetimine tbidir. -Siyasi partiler, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan, yabanc lkelerdeki dernek ve gruplardan herhangi bir suretle ayn ve nakd yardm alamazlar, bunlardan emir alamazlar ve bunlarn Trkiye'nin bamszl ve lke btnl aleyhindeki karar ve faaliyetlerine katlamazlar*65'. Belirtmeye gerek yok ki, bu dzenlemelerin bazlar, "demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsurlar" saylmalarna ramen, siyasal partilerin serbeste faaliyette bulunmalarn ve rgtlenmelerini Bat demokrasilerinde grldnden ok farkl ekilde erevelendirmektedir. phesiz bunda lkemizin gemi yllarda yaad ac tecrbelerin pay inkr edilemez. Fakat sonu itibariyle, Trkiye'de siyasal partilerin organizasyonlarnn dsal erevesi, zellikle Bat lkeleri ile kyaslandnda, katlmac demokrasinin gereklerine baz aykrlklar iermektedir, diyebiliriz. Bat demokrasilerinde kitle partilerinin rgtsel canllklarn korumalarnda sendikalar ve derneklerle kurduklar balarm rol inkr edilemez. Bizde ise, partilerin dier sosyal organizasyonlarla ban kstlayan hukuki h"kmler, her partinin doutan kadro partisi tipinde olmasn fleta _zorunlu hale getirmektgdjj Ayn hkmler bakmndan, Trk siyasal partilerinin rgtsel zellikleri konusunda da fikir yrtmemiz imknsz gibidir. Belki sadece finansman asndan bu konuda bir eyler sylememiz mmkn grnmektedir. SPK, siyasal partilerin u gelirleri elde edebileceklerini . belirtmektedir*66'. 136 -Parti yelerinden alnacak giri aidat ile yelik aidat. -Partili milletvekillerinden alnacak milletvekillii aidat. -Milletvekili aday adaylarndan alnacak zel aidat. -Parti bayra, flamas, rozeti ve benzeri rumuzlarn satndan salanacak gelirler. -Parti yaynlarnn sat bedelleri. -yelik kimlik kartlarnn ve parti defler, makbuz ve ktlarnn salanmas karlnda alnacak paralar. -Partice tertiplenen balo, elence ve konser faaliyetlerinden salanacak gelirler. -Parti mal varlndan elde edilecek gelirler. -Balar. -Devlete yaplan yardmlar.

Grld gibi, Trkiye'de partilerin daha ok i finansman kaynaklar ile yaamalar ngrlmektedir. nemli bir d finansman kayna olarak Devlet belirtilmektedir. Burada da phesiz Bat demokrasilerinden bir farkllama szkonusu olmaktadr, te yandan, kavramsal erevimizi izerken belirttiimiz baz ltler (rgtlenme Derecesi, Parti rgt Younluu, iktidarn Merkezileme Derecesi, rgtn Tutarlk Derecesi, rgtn Katlma Anlay) asndan Trk siyasal partilerini (burada szkonusu olan partiler Parlmentoda 1987'de temsil edilen partilerdir: Anavatan Partisi, Sosyaldemokrat Halk Parti ve Doru Yol Partisi) deerlendirdiimizde baz benzerlikleri saptamamz mmkndr. rnein. rgtlenme Derecesi esas alndnda Trk partilerinin kuvvetli balantya sahip ve kadro partisi olma nitelii ar basan partiler olduunu gryoruz. Parti rgt Younluu bakmndan btn partilerin tzklerinde merkez ve yerel toplantlarn sklk derecesinin dzenli kayt tutma ilkesinin ve aidatlarn dzenli toplanma isteinin hemen hemen ayn younlukta olduu gzlenmektedir, iktidarn Merkezilemesi szkonusu olduunda, ANAP, SHP ve DYP pek farkllk gstermemektedir; her partide de derecesi yksek bir merkezileme gze arpmaktadr. rgtn Tutarll esas alndnda ise, her partide de yasama tutarl ve parti disiplini kuvvetli olmamakla beraber, 137 hiziplerin etkinlii bakmndan benzerlikler dikkatimizi ekmektedir. Nihayet, rgtn Katlma anlay lt asndan baktmzda, Trk siyasal partilerinin tmnn (ANAP, SHP, DYP) daha nce deindiimiz Bireysel Temsil Partileri tipine uygun dt sylenebilir. Siyasal partiler, ada demokratik dzenlerin vazgeilmez unsurlar olup, siyasal katlmay gerekletiren en nemli kurumlardr. Bu bakmdan partiler, demokratik oulcu dzenin ilkelerini toplumun her kesimine benimsetmek ve toplumsal zm bu zemin zerinde aramakla ykmldrler. Dolaysyla, partilerin bu ykmll esas alndnda, onlarn katlmac demokrasinin gereklerine uygun bir organizasyon tipi gelitirmekte duyarl olmalar da beklenir. Katlmac demokrasinin gereklerinin neler olduunu buraya kadar yaptmz aklamalarda belirtmi bulunuyoruz. Bu gerekler partilerin ayn zamanda varlk sebepleridir de. Unutmamak gerekir ki, demokrasi siyasal partilerin zgrce rekabet edebilmelerinin gvencesidir: ama siyasal partiler de demokrasiyi yaatan ve kalc klan kurumlardr. V. Parti Sistemleri 1. Parti Sistemlerinin Tasnifinde Temel Alnan ltler ve Baz Metodolojik Sorunlar Siyaset yaznnda parti sistemleri zerine yaplan incelemelerin says, genel olarak, partiler zerine yaplan incelemelerin says yannda dk kalmtr. Bu az saydaki incelemeler de, daha ok seim sistemleriyle partilerin says arasndaki iliki zerine younlamtr. . Bilindii gibi, bu tr incelemelerin en nemlisi Duverger'in Siyasi Partiler kitabdr. Duverger, kitabnda parti sistemlerini douran, bir ksm her lkenin kendisine zg; bir ksm ise, genel nitelikte olan bir ok karmak etkenlerden szeder. Her lkenin kendine zg etkenleri arasnda, gelenekleri ve tarihi, dinsel inanlar, etnik bileimi, ulusal rekabetleri belirtir. Btn lkelerde ortak olan genel etkenler arasnda 138 ise, sosyo-ekonomik, ideolojik ve teknik nitelikte olanlar sralar. -Yazar, her iki gruptaki etkenlerin arlk derecesine kabaca deindikten sonra, "en nemli teknik etken" olarak niteledii ve kitabnda zellikle inceledii seim sistemi zerinde durur. Duver-ger'ye gre, seim sisteminin, partilerin says, kuvvetleri, ittifaklar ve temsili zerindeki etkileri nemlidir. Ancak, bunun tersi de geerlidir; yani, parti sistemi de, seim sistemi zerinde hayati bir rol oynayabilir. Dolaysyla, bu adan, parti sistemi ile seim sistemi, birbirlerine zlmez ekilde bal ve bazen zmleme yoluyla bile ayrlmalar g iki gerekliktir. Duverger'ye gre, seim sisteminin genel etkisi, aadaki

ac emalatrlabilir: 1. Orantl temsil sert, bamsz ve (cokusal akmlar dnda) istikrarl partilerden kurulu bir ok-parti sis-temini temsil eder; 2. iki trl ounluk usul, yumuak, baml ve (btn durumlarda) nispeten istikrarl partilerden oluan bir ok partili sistemi tevik eder; 3. Tek trl basit ounluk sistemi, iktidarn Jmyk bamsz partiler arasnda el deitirdii bir iki parti sistemini jgy.ik eder. Ancak, Duverger'ye gre, "bu pek genel nitelikteki nermeler, sadece temel eilimleri belirtmekte olup, seim sisteminin parti sistemleri zerindeki btn etkilerini kapsamaktan uzaktr1671." Bununla beraber, yazar, yine de, tek turlu ounluk sisteminin iki-parti sistemini tevik etmesini, kitabnda belirtilmi olan btn varsaymlar arasnda gerek bir sosyolojik kanuna en ok yaklaan olarak niteler ve yle devam eder: "Tek turlu ounluk usul ile iki parti sistemi arasnda hemen hemen tam bir korelasyon gzlemlenebilir: iki partili lkeler, ounluk sistemine sahiptir; ounluk sistemine sahip olanlar da iki partilidir, tstisnaslar ok nadirdir ve zel koullarla aklanmalar genellikle mmkndr.'68'" Burada, ne Duverger'nin kendi varsaymlarn dorulayan somut rneklere, ne de Duverger'ye yneltilen eletirilere deineceiz. Belirtmek istediimiz, sadece, bugn de parti sistemlerini tasnif etmede en ok kullanlan ve zellikle Duverger tarafndan savunulan saysal ltn niteliidir. 139 Bu lt, sistemdeki partilerin saysn esas alarak parti sistemlerini tasnife girimekte ve l bir ayrma gitmektedir: Tek-parti, iki parti ve ok parti sistemleri. Belirttiimiz gibi, saysal ltn kullanlmasnda ve bu lte dayanlarak yaplan l tasnifin savunulmasnda Duverger nemli bir yere sahiptir. Buna karn, yine de, Duverger'nin temel parti sistemleri tasnifinin sadece partilerin saysna dayandrdn ileri srmek pek doru saylmaz. Yazann, parti sistemlerini tasnif etmede nem verdii dier hususlarn neler olduu aadaki szlerinden de anlalmaktadr "Tek-parti devletleri dnda, her lkede bir okpartir, bir arada bulunurlar. Bu birlikte yaayn ekil ve artlar, incelenen lkenin 'parti sistemini belirler. Bu tanmda iki eit unsur vardr. Birincisi sistemi meydana getiren partilerden her birinin i yapsnda gzlemlenebilecek benzerlik ve farklardr; buna gre, merkeziyeti ve ademi merkeziyeti partilere, totaliter ve snrl partilere, yumuak ve sert partilere, vb. sahip olan sistemler, birbirinden ayrlabilir. kincisi, eitli partilerin karlatrlmas, tek olarak her parti topluluu baknttndan mevcut olmayan yeni zmleme unsurlarnn belirtilmesine imkn verir: Say, karlkl kuvvet dereceleri, ittifaklar, corafi yreselleme, siyasal dalm, vb. gibi. Bir parti sistemi, btn nitelikler arqsmdaki belli bir iliki eklinde tanmlanr"i69). Bununla beraber, Duverger'nin tasnifinin ierdii baz kusurlar (szgelii, tekparti sistemi gibi ok deiik tipleri iine alan, fazla geni ve geni olduu iin de nispeten anlamsz kategoriler nermesi) baz yazarlarca saysal ltn yetersiz oluuna dair grler ileri srlmesine yol amtr^70'. Parti sistemlerinin tipolojisi konusunda bugn, en ayrnth zmleyici ereveyi talyan siyaset bilimcisi Giovanni Sartori gelitirmitir. Sartori. zellikle parti sistemlerine ilikin bu ayrntl zmleyici erevesini eitli tarihlerde yaynlad yazlarnda ksmen sunmutur. Daha sonra bunlar genileterek bir araya toplam ve bir kitap halinde . 140 yaynlamtr: Partiler ve Parti Sistemleri: zmleyici Bir ereve. Sartori nce, klasik tasnifin olduka dnda u yedili snflamay yapmaktadr^. 1. Tek parti sistemi 2. Hegemonyac parti sistemi 3. Hakim parti sistemi 4. ki parti sistemi 5. Snrl oulcu parti sistemi 6. Ar oulcu parti sistemi 7. Atomlam parti sistemi.

Yazann bu snflamayla klsik l tasnife ekledikleri, geleneksel ok parti kategorisinde yapt deiikliklerde; tek parti kategorisi iinde yeniden yapt ayrmlarda; ve yeni bir kategori olarak "atomlam parti sistemi" tipi nerisinde grlmektedir. Dolaysyla, biz de nce bu eklemelerden balayarak, yazarn zmleyici erevesini deerlendirmeye alacaz. artori, ilk nce, siyasal sistemler dzeyinde bir ayrm yapmakta, bunlar yarmac ve yarmc olmayan dive snfjandrpnalctarir gre, yarmac sistemler kendi iinde kutuplam oulculuk ve Ilml oulculuk kategorilerini iermekte: iki, parti sistpmi ve hakim parti sistemi lml oulcu sisteme zg tipleri oluturmaktadr. Yarmac olmayan sistemler ise, tek parti sistemi ve hegemonyac parti sistemi tiplerini iermektedir. Bunlar da totaliter tek parti, otori-ler tek parti, pragmatik tek parti; ve ideolojiklegemonyac, pragmatik ^hegemonyac parti sistemleri diye alt kategorilere aynlmaktadriar. ok parti sistemlerini yarmac kategori iinde ele alan Sartori, bu sistemleri incelerken rgtleri, snflar ve tipleri arasndaki ayrntya da dikkatimizi ekmektedir. Aadaki ekil bu ayrm gstermektedir: 141 ok parti rntleri, Snflan ve Tipleri(72) rnt Snf Tip Dk Paralanma (Fragmentation}->Snrl oulculuk----> Ilml oulculuk (5 partiley kadar) B l nme( Segmentation)------------------------Yksek paralanma (5 partinin zerinde) ->An oulculuk----> Kutuplam oulculuk Yarmac sistem iinde ilk incelenen tip kutuplam oulculuktur. Bu tipi ilemselletirmede Sartori'nin saysal ve ideolojik olmak zere iki lte bavurduunu gryoruz. Bu ltlere gre, kutuplam oulculuktan sz edebilmek iin 5 ya da 6 civarnda partinin bulunmasna ve partiler arasnda belirli bir ideolojik mesafenin varlna ihtiya vardr. Bavurulan ltler asndan kutuplam oulculuk u zelliklere sahiptir*73': 1. Sistem d partilerin bulunmas. Bu tr partiler arasnda zellikle faist ve komnist partiler szkonusudur. 2. ki tarafl muhalefetin varl. 3. Merkezde bir partinin (italya) ya da partiler grubunun (Fransa, Weimar) bulunmas. Bu durumda sistem ok kutupludur. Sol, merkez ve sadan oluan bir eksene sahiptir. 4. Partilerin ideolojileri arasnda farklln bulunmas: Oydama dk, blnmeler derin ve siyasal sistemin meruluu tartmal. 5. Merkez-ka eilimlerin etkin olmas. 6. ideolojik rntnn varl. 7. Sorumsuz bir muhalefetin varl. 8. Pazarlk politikasnn varl. Ilml oulcu sistemlerin sahip olduklar zellikler ise unlardr*74': 142 1. Partiler arasnda greceli kk ideolojik mesafelerin varl. 2. tki kutuplu bir koalisyon grnm. 3. Merkezcil rekabetin varl. Belirttiimiz gibi, lml oulculuk altnda, iki parti ve hakim parti sistemleri, szkonusudur. Sartori, iki parti sistemi szkonusu olduunda biim ile ileyi arasnda bir ayrm yapmaktadr. Buna gre, herhangi bir lkede iki parti sisteminden szederken. ya o lkede iki parti bulunduunu (biim olarak) ya da o lkede parti sisteminin ileyiinin iki parti sisteminin ileyiini andrdn kastediyor olabiliriz. Ancak, burada, nc partilerin etkisini de dikkate almak gerekmektedir. Sartori parti biimi diye bir kategori kabul ediyor grnmesine karn, baz yazarlarn yapt, rnein "iki buuk parti" sistemi gibi kategorileri reddetmektedir. Ona gre, szgelii ingiltere'de olduu gibi nc parti, iki parti sisteminin ileyiini etkilemedii srece iki parti

sisteminden szetmek gerekecektir'75', iki parti sisteminin varlnn bal olduu koullar ise uhlardr*76': ' 1. Parlamentodaki sandalyelerin ounluu iin yarn iki parti arasnda szkonusu olmas, 2. Bu yarta partilerden birinin ounluu kazanmakta baarl saylmas, 3. ounluu kazanan partinin hkmet kurabilmesi, 4. iktidar ile muhalefet arasnda yer deitirme (rotasyon) olaslnn varolmas. Bu koullar asndan baktmzda ingiltere, Amerika, Yeni Zelanda, Avustralya ve Kanada iki parti sistemine sahip olan beili bal lkeler olmaktadr, iki parti arasnda ok az bir oy farkyla ounluk salanabilecei gibi, bu oy fark ok byk de olabilir. Bu durumda partilerden biri ok uzun sre iktidarda kalma olanana sahip olabilecek ve iktidarla muhalefet arasndaki yer deitirme olasl oran dk dzeyde kalacaktr, iki parti arasndaki oy farknn bir dierinin aleyhine ok byk oranlara ulat durumlarda ise, gl partinin iktidarda kalmas neredeyse bir srelilik kazanr ki bu durumda, Hakim parti sisteminden szetmek doru olur. 143 Sartori, hakim parti sistemini bir ok yazardan farkl balamda kullandn belirtmektedir. Bu nedenle, hakim parti kategorisinden szedebileceini, fakat hakim parti sistemi snf ya da tipinden szedilemeyeceini vurgulamaktadr. rnein italya'da Hristiyan Demokratlar, israil'de Mapai, Danimarka'da Sosyal Demokratlar birer hakim parti kategorisine sokulabilirler ama, bu lkelerde hakim parti sisteminden szedilemeyebilir(77>. Sartori'nin hakim parti sisteminden anlad udur: ok partili bir dzen iinde partilerden biri hakim durumda, dier partiler yasal ve meru olarak mevcuttur ve hakim olan partinin bamsz hasm konumuna sahiptirler, iktidara gemede rotasyon szkonusu deildir. Ayn parti seimleri st ste kazanmakta ve parlamentoda sandalyelerin mutlak ounluuna sahip olmaktadr(78>. Yazar, Hakim parti sistemine sahip lkeleri hakim partinin hakimiyet dnemine gre snflandrd bir tabloda Trkiye'yi de (1950-1960; 1965-1973 dnemlerinde) bu snfa sokmaktadr*79). Sartori, tek parti sistemi tiplerini genel olarak yarmac olmayan sistemler kategorisi altnda toplamaktadr. Yazar, tipler arasnda bir ayrma giderken de bask ve yaptrm (meyyide) ltlerine bavurmaktadr. .A^nm-yapj tek parti sistemi tipleri c eittir*80^. 1. Totaliter tek parti 2. Otoriter tek parti 3. Pragmatik tek parti Totaliter tip zorlayc bir ideolojiye sahiptir ve tek partiden baka hi bir partinin varlna izin vermez (Sovyetler Birlii). Otoriter tip, tm toplumu kapsayan bir ideolojiye sahip deildir, ama otoriter bir ynetim uygular (Portekiz, ispanya). Pragmatik tip ise, ideolojik bir rntye sahip olmad gibi, etkisi de snrldr (Trkiye). Eer tipleri ve alnan ltler asndan karakterize edilecek olursa, tek parti sistemlerine ilikin aadaki grnm ortaya kmaktadr. 144 Tek parti trleri ve ltleri <81> lt Totaliter Tek Parti Otoriter Tek Parti Pragmatik Tek Parti deoloji l ve kaplayn Daha zayf ve kapsayc deil nemsiz ya da ok zayf Yaptrm Zorlama mobiliz-asvon Yksek Orta Daha dk Dtaki gruplara kar si-vasalar Ykc Dlayc ine alc Alt-grup bamsz Yok l Siyasal olmayan gruplarla snrl zin verilmi ya da ho grlm l Keyfi hareket Snrsz ve ngrlemez ngrlebilir snrlar iinde Snrl Yarmac olmayan kategori iinde bir baka snflandrma hegemonyac parti sistemleridir. Bu tip, bir anlamda, fiili tek parti durumunu dile getirmektedir: Birden fazla partinin bulunduu, buna ramen iktidar ele geirmede tek partinin dnda ne grnrde (biimsel olarak) ne de fiilen dier partilere olanak tannan bir sistem szkonusudur. Bir baka deyile, jnrden fazla parti

bulunmasna ramen, ne partiler aras gerek bir yarmadan ne de iktidarn el deitirmesinden szetmek mmkndr. Hegemonyac tipi Sartori su alt tiplere ayrmaktadr. 1. deolojik-hegemonyac parti sistemi. 2. Pragmatik-Hegemonyac parti sistemi. Polonya, birinci alt-tipe rnek olutururken (Birleik i Partisibin dnda bulunan dier partiler birer "peyk" partiler niteliginrieriiri; Meksika, ikinci alt-tipi simgelemektedir. Sartori'nin tasnifi iinde ksaca deineceimiz son kategori atom145 my/.nj. y/j[i,uuMUr. ju nmtguil lit OOIIUII 1I1II IliaUIlitK. ISlCUlgl, genel olarak an ve kutuplam oulculua dahil edebileceimiz belirli bir zaman aralnda Asya ve zellikle Afrika lkeleri parti sistemleri tipidir. Bu lkelerin partileri genellikle tek partililikle ok par-tililik arasnda bir salnm gsterirler: ok sayda, fakat kristalize olmam partilere sahip bu toplumlar, kurumsallama olgusu da yksek oranda olmadndan tr, tek partiden ar oulculua getikleri halde tekrar tek partili sisteme dnerler*82'. Sartori, parti sistemi tiplerinin zmlemesinde yalnzca ayrntl,, analitik bir ereve salamakla kalmam, ayn zamanda belirttii tipler arasndaki gei sorunuyla da ilgilenmitir. Bu sorunu ele alrken, "deiim", "gerileme", "sreklilik" ve "duraklama" gibi kavram kategorilerine bavurmutur. rnein, hegemonyac vehakim parti sistem? lerinin bir duraklama olmadan ve isel bir dinamizmle birbirlerini nasl dnebilecekleri, yazarn zerinde nemle durduu sorunlardan biridir. Bu balamda, yazar, Trkiye ve Meksika'y tek merkezcilikten oulculua geite, isel etkenlerin ynlendirdii bir olgu olarak ele almakta ve bu olgunun siyaset yaznnn ierdii tek rnek olduunu belirtmektedir*83'. ekil 18, sistem tipleri arasndaki bu geileri gstermektedir. Burada, hemen belirtelim ki, kitab metodolojik titizliin en bata gelen rnei olan; ve izdii erevenin ok kapsaml oluu yannda, amprik verileri de hayli zengin olan bir yazara yneltebilecek eletiriler ok snrldr. Herkesten nce yazarn kendisi tasnifine yneltilmesi muhtemel eletirileri u noktada toplamaktadr*84': 1. Snflamalarnn ve tipolojilerinin fazla soyut olduu, , 2. Bunlarn statik nitelikte olduu, 3. Bunlarn lmenin yerini ald (ki bu en nemli olan eletiri saylabilir, diyor Sartori). Bu muhtemel eletiriler bir yana asl zerinde durmak istediimiz baka bir sorun bulunmaktadr. Sartori'nin erevesi ok aklayc olmakla beraber, bir bulankl da iermektedir. Szkonusu bulanklk sistemd partiler formlasyonunda belirmektedir. nce de belirtildii gibi Sartori sistem d partiler ile Avrupadaki faist ve komnist partileri kastedmektedir. Oysa bugn Avrupa'nn 146 bir ok lkesinde (talya, ispanya, Fransa vb.) tam tersine zellikle komnist partiler sistemin idamesinde bir ileve sahip grnmektedirler. O halde, teoride sistem-d olarak nitelenen bu partiler pratikte nasl oluyor da sistemin idamesini salayabiliyorlar? Soruya, Fransz siyaset bilimcisi Georges Lavau Amerikal sosyolog R.K.Merton'un ak ve gizli ilevler ayrm balamnda bir cevap vermektedir. Lavau'ya gre, rnein Fransz Komnist Partisinin Roma'daki Pleb tribnleri gibi gizli olarak temsil ettii pleb unsurlar onlarn savunmasn, szcln stlenerek kar kt sistemle btnletirir. Bylece pleb unsurlarn devrimci atlmn daha snrl taleplere ynelterek sistemi glendirir, sistemin ilemesini salar. Lavau bu noktada bu ilevin yerine getirilmesinin siyasal sisteme bir katk olup olmad sorusunun nem kazandn sylemekte; bu sorunun cevabn hem "hayr" hem "evet" olduunu vurgulamaktadr: Hayr: nki sistemin ileyii zerind bozucu etki yaratr... Evet, nk devrimci ynelimleri ynnden saptrr ve

baz patlayc durumlarda, bu blnmelerde birarada yaamann bir arac olr*84). Hemen belirtelim ki, Avrupa komnist partilerinin sistemin idamesi ilevi grd fikrinde olan yalnz Lavau deildir. Dier bir ok yazar, ilev asndan Sartori'nin formlasyonunu reddetmektedir*851. ekil 18: Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki doci* rfW ____________________Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki Gei Parti Devlet Sistemleri (Yarmac olmayan) Tek Parti . Hegemonyac Totaliter Otoriter Parti Sistemleri (Yarmac) Hkim Parti lki Parti"rr Ilmh ok Kutuplam '"" partililik """"ok partililik t lilik Pragmatik deolojik Pragmatik Siyasetleri Atnmlam Si ok partililik IJ Tek merkezcilik oulculuk 1 Maksimum Bask Minimum Maksimum kitle aldatmas Minimum fade Ptme Maksimum kitle t asks Maksimum s 1 BLM 5'N DPNOTLARI: (1) S.P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New Hawen, 1975, g.b., s.5 (2) Ayn eser, s.398;401. (3) A.Leiserson, "The Place of Parties in the Study of Politics",/Political Parties: Contemporary Trends and Ideas, Ed., R.C. Macridis, New York, 1967, s.33. (4) Zikreden: N.Abadan, 1965 Seimlennin Tahlili, Ankara, 1966, s.4. (5) A.Ranney, "The concept of Party, Political Research and Political Theory,'Ed., O.Garceau, Cambridge, 1968, s.145. (6) Ayn yer. (7) E.zbudun, Siyasal Partiler, Ankara, 1979. 3.b., s.33 (8) Ranney, a.g.e., s.146. (9) Ayn eser, s.147 (10) Ayn eser, s.149-150. (11) zbudun, a.g.e., s.2 (12) Ayn eser, s.3. (13) Ranney, a.g.e., s.151-152. (14) M.Duverger, Siyasi Partiler, (ev: E.zbudun), Ankara, 1974,-2.b., s.15 (15) Ayn eser, s.10 (16) T.Z.Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, istanbul, 1952 s.3 (17) J.LaPalombara-M.Weiner. "The Origin and Development of Political Parties", Politial Parties and Political Development, Eds., LaPalom-bara-M.Weiner, Princeton, 1966, s.6. (18) Ayr eser, s.29 (19) K.Janda, A.Conceptunal Framework for the Comparative Analysis of Political Parties, Beverly Hills, 1970 (20) zbudun, a.g.e.. s.4. (21) LaPalombara-Weiner, a.g.e., s.7-21 (22) Duverger, a.g.e., s.15 (23) Ayn eser, s. 16 ' 148 (24) Ayn eser, s.16-23 (25) zbudun, a.g.e., s.20-21 (26) Ayn eser, s.21.

(27) S.P.Hungtington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma", (ev: E.zbudun), HFD., 22-23/1-4 (1967). (28) Bk., S.M.Lipset, "Political Cleavages in 'Developed' and 'Emerging' Polities" Cleavages, Ideologies and. Party Systems, Eds., E.Allardt-Y.Littunen. Turku, 1964 (29) Bk.. SfM.Lipset-S.Rokkan, "Cleavages Structures, Party Systems, and Voter Alignments: An Introduction", Eds., S.M.Lipset-S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignments, New York, 1967 (31) Ayn makale, s. 10 (32) Ayn makale, s.14 (33) zbudun. a.g.e., s.38 . (34) Ayn eer. s.53. Kr.: Lipset-Rokkan, a.g.m., s.37 (35) Lipset-Rokkan. a.g.m., s.38 (36) zbudun, a.g.e.. s.54 (37) D.L.Seiler. Parties et Familes Politigues, Paris, 1980, s. 107-108. (38) Ayn eser, s.119 (39) Ayn eser, s. 127. (40) Bk., V.Randall. "Introduction", Political Parties in the Third World. Ed.. V.Randall, London. 1988. (41)S.Sayan. "Political Patronage in Turkey" Eds.. E.Gellner-J.Waterbury. Patrons and Clients in Mediterranean Societies. Lo'ndon, 1977, s.103. (42) zbudun, a.g.e.. s.78 (43) Bk., ayn eser. s.79 (44) V.O. Key. Politics. Parties, and Pressure Groups. New York. 1964, Fifth Edition, s.348 (45) E.zbudun. Parti Disiplini. Ankara, 1968, s.36 (46) Ayn yer. (47) Randall, a.g.m., s.l (48) Zikreden: zbudun. Siyasal Partiler, a.g.e..sM (49) Bk., Sayar, a.g.m.. s.l 10-111: E.zbudun, "Turkey Politics of Poli149 tical Clientelism", Eds., S.N. Eienitadt-R Lemarchand, Political Clientelism, Patronage and Development, London. 1981, .260 (50) zbudun, "The Politics...", aynt yer. (51) Ayn eser, s.262-263 (52) Bk.. E.zbudun. Trkiye'de Sosyal Defame ve Siyasal Katlma, Ankara, 1975, Blm 2. (53) M.Ostrogorski. Democracy and Organization of Political Parties, Garden City, 1964. (54) R.Micbels, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy; Glencoe, 1958. (55) Janda, age., Beverly Hills. 1970, s.102-112 Kr.: zbudun. Siyasal Partiler, s.58-77. (56) Duverger. a.g.e., s.38-51 (57) K.von Beyme, Political Parties in Western Democracies, Aldersbot, 1985, s.195 (S%) Ayn eser, s.197-199 ' (59) Ayn eser, s.201 (60) Ayn eser, s.203 (61) Aynt eser, s.206. (> 2) Duverger, a.g.e., s. (i>3) S.Neumann, "Toward a Comparative Study of Political Parties. "Ed.. S.Neumann Modern Political Parties, Chicago, 1975 (Midway reprint), s.404-405. (64) E.zbudun. Trk Anayasa Hukuku, Ankara. 1986.S.53 (65) S.Canbolat-B.Canbolat, Seim Kanunlar ve Siyasi Partiler Kanunu, Ankara, 1987. (66) Ayn eser. (67) Duverger, a..*., s.274 (68) Ayn eser, s.20 (69) Ayn eser. s.272. (70) Bk., E.zbudun, "M.Duvergernin 'Siyasi Partileri ve Siyasi Partilerin incelenmesinde Baz Metodolojik Problemler". HFD, 21/1-4 (1964)

(71) G.Sartori, Parties and Party Systems, New York, 1976, s. 125 (72) Ayn eser, s. 127 (73) Ayn eser, s.132-140 (74) Ayn eser, s. 179 (75) Ayn eser, s. 185 vd. (76) Ayn eser, s.188 (77) Ayn eser, s.195 (78) Ayn eser, s.195 (79) Ayn eser, s. 198 (80) Ayn eser, s.222 (81) Ayn eser, s.227 (82) Ayn eser, s.248-266; 284 (83) Ayn eser, s.277 (84) Zikreden: R.G.Schwartzenberg, Sociologie Potitigue, Paris, 1974. s.480481. (85) Bk., J.LaPalombara, Politics Within Nations, New Jersey. 1974. s.513/dipnot 13 (86) Sartori, a.g.e., s.283 151 6 DEVLET / Siyasal zmlemede Devlet: Literatre Geri Dn Amerika'da 1930'larda Siyasal Bilimde davranlk akmnn hkimiyet kazanmasyla beraber, siyasal zmleme biriminin kurumdan bireye kaydn daha nce belirtmitik. Bu, ayn zamanda, Kara Avrupas siyasal zmleme geleneinde en nemli kurum olan devletin teoride uzun sre ihmal edilmesi sonucunu da dourmutur. Gerekten de siyasal incelemelerde baat iki lke konumunda olan ngiltere'de olsun Amerika Birleik Devletlerinde olsun teoride devlete ilikin herhangi bir tartmaya rastlamak ok uzun bir sre mmkn olmamtr. Szkonusu lkelerdeki almalarn etkisiyle, dier lkelerde de devlet zmleme birimi ve konusu olmaktan km, onun yerine hkmet (government) ve daha yaygn olarak da siyasal sistem (political system) kavramlar kullanlmaya balamtr1". Devlet kavramnn kullanm d kalarak yerini baka kavramlara brakmasnda, Netll'n belirtmi olduu gibi, ngiltere'de, fakat zellikle ABD'de devlet geleneinin (stateness) olmay nemli rol oynamtr12'. Bir baka deyile Siyaset Biliminde baat olan bu toplumlarda devlet geleneinin olmay. Siyasal teoride de bu olgunun ilgi d kalmasna yol amtr. Buna karlk, ayn tophmlarn oulcu yaplarnn ortaya karm olduu siyasal partiler, bask gruplar ve kille iletiim aralar gibi kurumlar siyasal zmlemelerin gndemini daha ok megul etmitir. Dolaysyla, devlete tekabl eden bir kavram olarak siyasal sistem, hem szn ettiimiz bu partiler, bask gruplar, kitle iletiim aralar gibi siyasal kurumlan ve yasal ve meru kontrol aralarn; hem de siyasal sreci etkiledikleri oranda aile, okul, kilise gibi toplumsal kurumlan kasdet-mede kullanlagelmitir*3'. Uzun sre siyasal zmlemede ihmal edilen devlet, 1980'lcrde literatre geri dnmtr*4'. Devletin geri dnnn nemli bir sebebi, Rockman'a gre, 1980'lerde liberal neoklasik iktisadn yeniden canlan sdr: Devlet faaliyetlerinin yeniden dzenlenmesi, toplumun zmlenmesinde devleti bizatihi rgtleyici bir kavram olarak yeniden ortaya karmtr. Dolaysyla, kamu otoritesi ile zel kar arasndaki iliki siyaset incelemecilerinin gndemine yeniden girmi; bylece devlet-merkezli zmleme tekrar canlanmtr*5'. te yandan, Easton'a gre ise, devletin geri dnnn sebebi, 1980'lerde Marksizmin yeniden canlandr*6'. Aslnda gerek Rock-man'n gerek Easton'un ileri srd sebep birbirini tamamlayc niteliktedir: Temelde liberal gelenek ile Marksist gelenek birbirine kart tezlere sahiptirler. Liberalizme gre bireyler maksimum zerklie ve zgrle sahip olmal, dolaysyla devlet her ne surette olursa olsun zgrl kstlamamaldr. Bununla beraber, devletin ekonomik hayata mdahale derecesi hususunda liberallerin hem fikir olduu sylenemez. rnein, M.Rotbard'da ifadesini bulan Anarko-kapitalitlere gre, temel kamu mallarnn temin edilmesinde devlet minimum dzeyde bile mdahale

etmemelidir. Hatta, yol yapm ve savunma dahil tm hizmetler zel olarak finanse edilmelidir. Buna karlk, N.Nozick'in temsil .etlii yaklama gre ise, devlet beki roln stlenmeli, zel veya kiisel mlkiyet hakkn glendirici mdahalelerde bulunmaldr17'. Marksizme gre ise, devlet, esas itibariyle toplumdaki hkim snfn hkimiyetini devam" ettirme ve sosyo-ekonomik ve siyasal dzeni bu. hkimiyet temeli zerine yanltc olarak ortak kar imaj vererek kurma aracdr18'. phesiz, Marksistler arasnda da devletin rol ve nitelii zerine bir fikir birlii olmamakla beraber*9'; devlet, Marksist teoride son tahlilde, ii snfnn hkimiyetini tesis eden ve bu hkimiyeti toplumun ortak karna hizmet ekline dntren bir geici aratr*10'. Grld gibi, gerek liberalizm iin gerek Marksizm iin birbirlerine kart anlaylar asndan devletin toplum hayatndaki rol nemlidir. Dolaysyla, bu balamda devletin liberalizmin 1980'lerde ykseliine paralel olarak nem kazandn ileri srmek de, Marksizmin yeniden canlanna dayanarak literatre geri dndn ileri srmek de birbirinden ilintisiz deildir. 1980'ler gerekten de liberaliz154 min ykseliine tank olmutur. Bu itibarla zel karlarn maksimize edilmesi iin devlet mdahalesinin en aza indirilmesi; veya devletin mdahalesinin sadece zel karlarn maksimize edilmesi iin gerekli saylmas gndemin en nemli konusu olmutur. Fakat, akabinde devlet mdahalesinin esas itibariyle kolektif karlar maksimize etmek iin gerekli olduunu ileri sren kart tez olarak Maksizm yanklanmtr. Sonunda her iki tezin atmas, aratrmaclarn dikkatlerini devlet zerinde younlatrmalarna yol amtr. Bata da dediimiz gibi, devlet literatre geri dnmtr. Burada hemen "devlef'ten neyi kasdettiimiz veya devleti nasl kavramlatrdmz zerinde durmayacaz. Bundan nce devletin hangi koullarda ortaya ktna; onun kkenine bakacaz. //. Devletin Kkeni nsanlk tarihinin byk bir ksm devletsiz olarak gemitir. Gerekten de Homo sapiens'e ilk rastlandndan bu vana krk hin yl gemi olmasna ramen, devlet kabul edebileceimiz bir olguya Mezopotamya'da M..3000 yllarnda rastlamaktayz. Devletin ortaya kna dair Siyasal Antropolojinin salam olduu veriler*1", devletin kkeni konusunda klsik sosyal kuramclarn evrimci gre itibar etmelerine imkn vermitir. Hem liberal, hem Marksist kuramclara gre, avclktoplayclk hayat tarz ortadan kalktktan sonra, tarmn kefi, ile beraber neolitik devrim , yaanmtr. Neolitik devrimin ortaya kard nemli bir oluum,' kan bandan kabile hayatna geiin hzlanmasdr. Buna paralel olarak da toplumsal karmaann (complexity) artmas gndeme gelmi; giderek girifleen sosyal ilikilerin ortaya kard problemleri nihai karara balayacak siyasal bir organizasyona ihtiya duyulmutur. Devlet bylece ortaya kmtr. Her ikisi de evrimci bir baka sahip olmalarna ramen, Liberalizmin ve Marksizmin devleti ortaya karan faktrlere verdikleri arlk farkldr: Liberalizm, devletin ortaya kn ilevsel ekilde aklar. Buna gre, ortak amalarn bir organ tarafndan gerekletirilmesine 155 duyulan ihtiya, devleti gerekli klmtr. Marksizm ise, tersine, devleti snfsal bir temele oturtur, dolaysyla ortak amalarn gerekletirilmesinden ok ekonomik ve siyasal snfsal tahakkm olgusunun devlete yol atn ileri srer. Bu itibarla, eitliki ilkel top-lumda snflama olmad iin devlet de yoktur. Ama bu eitliinbjfc zulup sosyal snfn ortaya kmasyla devlet bu snf tarafndan ve bu_ snf iin yaratlmtr*12'. te yandan, devletin douunu hem Liberalizmden, hem de Marksizmden farkl aklayan ve Alman sosyal kuramclarnn temsil ettikleri ve "realist" olarak adlandrabileceimiz baka yaklamlar da vardr. Realist yaklamn en tannm ad, F.Oppenheimcr'dr. Oppen-heimc.'a gre, devlet esas itibariyle askeri fetih sonucu, nomadlann tarmsal nfusun yerleik olduu alanlar fethetmelerini takiben domutur. Bununla beraber, tarihte her devlet bir snf devletiydi, tpk zamanmzn devletinin olduu gibi, Devletin snfsal nitelii, onu ya

rtbe, mertebe ya da mlk farkllklarna dayanan st ve alt toplumsal gruplardan oluan bir hiyerarik olgu olarak karmza karr*13'. Grld zere, realist yaklam devletin snfsal yanna arlk vermekle Marksizme paralellik gstermektedir. Ancak, bu yaklam, snf(lar)n devletin ortaya knda deil, onun yerlemesinde oynad rol vurgulayarak Marksizmden aynimaktadr. Bu husus, Op-penheimer'n u szlerinde de belirgindir "Devlet oluumu srasnda tmyle, varlnn ilk aamalarnda ise znde ve neredeyse tmyle, zafer kazanm bir insan grubunun, (bu grubun) yendikleri zerindeki egemenliini bir dzene balamak ve kendini, iten gelecek ayaklanmalara ve dtan gelecek saldrlara kar gvenceye almak amacyla, yendii gruba zorla kabul ettirdii bir toplumsal kurumdur. Bu egemenliin sonul amac, yenilenlerin yenenler tarafndan ekonomik alanda smrlmesinden baka bir ey deildir. Tarihte bilinen hi bir ilkel devlet baka bir biimde domamtr"*14'. Yukarda belirtilen kuramlarn hi biri ada sosyal kuramclar tarafndan tamamiyle Uesteklenmemektedir. Bu kuramclarn hemfikir 156 olduklar husus; devletin oluumuna yol aan sosyal surece dair bir genellemenin yaplamyacadr. nk, devletin ilk oluumuna dair mek olaylar azdr ve bunlar taklit edilemez niteliktedir. Bu bakmdan, ilk devlete rastladmz, Mezopotamyann ve Meso-Amerika'nn dier toplumlarla herhangi bir temas olasl zayft. Ayn ey, in'de ve Peru'da rastlanan ilk devletler iin de geerliydi. Bununla beraber, be-' lirli bir yaylmann etkisiyle rnein Msrda grld gibi, taklit ikincil devletlerin ortaya kmas mmkn olmutur*15'. Evrimci grn Liberal yorumu, toplumsal yapdaki karmakln artnn uzmanlamay beraberinde getirerek, kan bandan-kabileye, eflikten-devlete geii mmkn kld ynndedir. Buna karlk, Marksizm, avcilk-toplaychkla itigal eden toplumlarn devleti ortaya karacak yeterli elere sahip olmadn vurgular. Her iki teorinin deerlendirilmesinden burada ortaya kan husus; devleti yaratan gelimelerin, eitli tiplerde merkezi-lemi efliklerin oluumu balamnda srekli bir ynetimin idrak edilmesine paralel gittiidir. Eer yle ise, devlet doal bir srecin jrn deil, Badie ve Birnbaum'un deyimiyle bir "icat" (invention)^16'. nk, devletin kkenine ilikin aklamalar, bizim her eyden nce insanlarn neden aniden bask (coercion) unsuru srekli bir rgte tabi olduklarn anlamamz gletirmektedir. Antropolojik bulgular, devletin "icat" edilmesini, dolaysyla insanlarn bu icat karsnda gnll boyun emelerinin iki aklamasnn olabileceine iaret etmektedir. Bunlardan birincisi, alvyonlu tarmsal faaliyet ile devletin icad arasndaki balanty n plana karr: Sulama almalar, tarmsal rn reticilerini topraa balayarak eitli hizmetlerin ve yardmlarn organize edilmesini zorunlu hale getirmiti. Nitekim, sulama, ticaret, depolama gibi faaliyetler, hem bunlar organize edecek, hem de bunlarn gerekli kld hizmetleri temin edecek sellerin ve efliklerin olumasna yol amtr. Faaliyet ve hizmetlerin giderek karmaklamas ve younlamas merkezi bir otoritenin yaratlmasn zorunlu hale getirmitir.'17' kinci aklama, insanlarn baskya boyun emeleri, bu basky ancak kutsal saymalaryla mmkndr grnden hareketle, devletin 157 dinsel kkenine arlk verir. Mezopotamya tarihi de bu aklamann gsterdii nemli bir kanttr: Mezopotamya ilk devletin(18) esas amac tanrlar beslemek iin mabed ekonomisini gerekletirmekti. Bu balamda nemli olan husus, sosyal iblmnn devletin yaratlmasndan sonra olumasna ramen, o zamanda sosyal eitsizliin kayda deer bir kant mevcut deildi. En belirgin toplum zellii, tm insanlarn tanrlardan aa olular, tamamen onlara hizmetle ykml bulunularyd. Dolaysyla, bu hizmeti salamakla grevli ilk devlet de, kutsal addedilmekte ve insanlara boyun edirmekteydi'19*. Buraya kadar belirtilen aklamalardan karlabilecek ortak sonu, ilk devletin toplumda en stn kontrol kurumu olduudur. Nitekim bu zelliiyle devlet daha sonraki gelimeler iinde toplumsal, siyasal ve ekonomik olaylar ynlendirici rol oynam ve kurumsallamas giderek artmtr. zellikle feodal gelenek ve greneklerin zayflamasyla, siyasal kontroln yaps ve snrlar; hukuk,

haklar ve itaat gibi olgular Avrupa siyasal dncesini megul etmeye balamtr. Bylece, devletin kurumsallama dzeyi de onaltnc yzyln sonlarndan itibaren ykselmeye ynelmitir(20). Kurumsallama dzeyinin artmasna paralel olarak devletin stn ve emredici meyyideler koyan ve bunlarn ierdii kurallara uymay salayan bir g olma vasf pekimitir. Nitekim, bu vasfn iktidar ve otorite zerine ina olmas, ilk devlete ilikin olarak yukarda belirttiimiz en stn kontrol kurumu niteliine modern devletin de sahip olduunu gstermektedir'21;. Zaten bizim "devletin kkeni" zerinde durmamzn temel sebebi de antropolojik ve tarihsel bilgilendirmeden ok, onun en stn kontrol kurumu olarak nasl belirdiine dikkat ekmekti. En stn kontrol kurumu olarak devletin, bu kontrol uygularken, topumla nasl bir ilikiye girdii ise ayrca deinilmesi gereken bir baka konudur. ///. Devlet-Toplum likisi Klsik Siyasal Sosyolojinin douunda toplum mu nce gelir, 158 yoksa devlet mi eklinde nemli bir entellektel tartmann rolne daha nce ksaca iaret edilmiti. (Bk.; Blm 1). Szkonusu tartma esas itibariyle Ortaalarda ayn bnye iindeki hem siyasal hem sosyal kurumlara ilikin dinsel oydamanm (consensus) bozulmasndan kaynaklanmtr. Kilise, bu alarda siyasal olsun veya olmasn toplumdaki tm kurumlar zerinde bir egemenlie sahipti. Burjuvazinin douu, mutlakiyeti devlet ve ulusal kiliselerin ortaya k devletin farkllamasna ve meruluuna dair bir krize sebep olmutu. SJyasal dnrlerin ou devlet otoritesinin meruluunun sekler bir temelini aramaya balamlard. By/lnrlerden bir ksm, Jean Bodin'in dncelerinde ifadesini bulan devletin egemenliinin ve karlarnn nemini vurgularken; dier bir ksm toplumun ve yurttalarn karlarnn devletinkilerinden daha stn olduunu belirtiyorlard. Bu bakmdan, devletin toplumu kontrol etmesi yerine ona hizmet vermesi; glendirilmesi yerine gcnn azaltlmas gerektiine iaret ediyorlard. Ondokuzuncu yzyl Avrupa'snda daha nce de belirtildii gibi, Saint-Simon, Proudhon ve Marx gibi dnrler topluma ncelik tanmaktaydlar. Onlar iin toplum glendirilmesi gereken bir vap idi. Buna karlk devlet, toplum tarafndan snrlandrlmas ve kontrol edilmesi gereken bir kurulutu. Hegel ve Von Stein gibi ^dnrler ise, toplumun devlet egemenliine tbi olmasn savunmaktaydlar. Gerekten de, Hegel ve izleyicileri devletin egemenlik alan dnda kalan yaplanmann, yani sivil toplumun bireysel tikel karlarn atma alan olduundan bireyin yalnzca kendi zel amacna yneleneceini ileri srmekteydiler. zel ama ve/veya karlarn egemenlii sivil toplumun zlmesi ve dalmas demekti ki, bu da Hegel'e gre bu alann 'sefaleti'ni iermekteydi(22). Bu "sefalet"e meydan vermemek devleti gerekli klmaktayd. Nasl ki, sivil toplum tikel amalarn/karlarn gereklemesine ynelik eylemler zerine ina olmaktayd; devlet de sivil toplumu organize ederek toplumun stn karlarn ve bireylerin zel karlarn uzlatrabilirdi(.23). te yandan Marx, devletin sivil toplumdaki atmalar ortadan kaldracak, genel karlar hakim klacak stn bir yeri olmadna dik159 O c-1 iiucuo, ivsmm liaymm K3J1IU VC UC1 'Aliilll'dl katleri ekmitir. Ona gre, sivil toplum devlet ilikisi, iki terimin birbirine isel olarak bal olduu ve bu terimlerden ilkini, yani sivil toplumun belirleyici olduu dialektik bir ilikidir. Bu sebeple, genelde devlet-toplum ikileminin zm sivil toplumun kkl bir ekilde dntrlmesiyle ortadan kalkacaktr.'241 Devlet-toplum ilikisine dair bu entellektel tartma gnmzde bile sonulanm deildir. zellikle A.Gramici'nin ekledii yeni boyutlar*25' sebebiyle tarma Marksistler arasnda yeni bir yn alm ve genilemitir.

Fakat, Lipset ve Scheider'in belirtmi olduklar gibi, tartma yanl sorulmu bir soru etrafnda dnmtr: Devlet mi, toplum mu nce gelir sorusu, her ikisini potansiyel olarak bamsz iki organizma gibi grdnden hangisi daha nemlidir grne dayandrlan hatal bir soruvdu.(26) Soru, bizim zellikle kitabn birinci blmnde aklamaya altmz "Siyasal Sosyolojik Paradigma" bakmndan da yanl formle edilmitir. nk, hatrlanrsa, szkonusu paradigma, devletle toplum, siyasal kurumlarla sosyal kurumlar arasndaki karlkl isel balar incelemeyi esas aldndan, bunlardan birine ncelik tanyan bir anlay reddeder. Nitekim, bugn modern toplumun gelimesinin ve devletin yaplanmasnn kamu ve zel alanlarn (klasik tartmadaki devlet-siyasal toplum/sivil toplum dikotomisT iice gemesine ve karmaklamasna paralel olduu gr yaygndr. Bu gre gre, sadece devletin ihlal etmesine kar deil, dier tm gruplarn ve bireylerin ihlallerine tedbir olarak da hukukun yaygnlamas yoluyla bamsz bir kamu alannn varl olmakszn, ailelerin, geni akrabalk ilikilerinin ve dier sosyal balarn kolektif niteliinden kkenlenen zel alann olumas ne kadar imkansz ise, bunun tersi de yledir. zel alann ve bu alan iinde vuku bulan faaliyetlerin gelimesi, bireylerin ve gruplarn birbirleri zerinde kontrol salamaya ynelik mcadelenin zemini olmutur. Bu da. yeni kurallarn formle edilmesini, kaynaklarn yeniden tahsisini, yani devleti oluturan sektrler arasndaki etkileimin yeni elerinin belirmesini gerekli klmtr. mcadeleyi kapsadn ileri srmek; dolaysyla bunlardan birini "iyi" dierini "kt" kabul etmek, bunlarn ikisinin de madalyonun ters yzleri olduunu, yani tamamen farkl olmadklarn gzden karmaktadr.*27' Bu bakmdan, kamu alan (res publica) ile zel alan (res privata) arasndaki ayrmn bugnk anlam, Eski Roma'dakinden ve zellikle Yunanca kkenli kategorilerden ok farkldr. Habermas'n belirttiine gre, olgun Yunan kent devletinde, zgr yurttalarn ortak kulland (koine) polis'in alan, tek tek kiilere ait olan (idia, okios'un alanndan kesin olarak ayrlmt. Kamu alan (veya kamusal hayat), bios politi-faw.pazar meydannda, agora'da cereyan ederdi, fakat mekansal olarak buraya bal deildi. Dolaysyla, kamu, mahkemedeki istiarelerdekine benzer biimler alabilen konumalarda olduu gibi, savata veya sava oyunlarndaki gibi ortak eylemlerde de oluurdu. te yandan, zel alan, Ytnancadaki kelime kkeni itibariyle de eve bal anlamn simgelemekteydi. Ev hayat yoksullua veya kleden yoksulua dayand srece polis'e kabul edilmek mmkn deildi. O kadar ki, dolamdaki bir servete veya emek gcne sahip olunsa dahi, bu ev ekonomisi ve aile zerindeki egemenliin yerini alamyordu. Bu bakmdan, zel alanda bir evin beyi olarak zerk olan kii kamu alanna katlabilmekteydi.(28> Nitekim Habennas'a gre Bat toplumlarnn zellikle onaltnc ve onsekizinci yzyllar arasndaki siyasal gelimesinde, zel alan dendiinde akla gelen anlam, kamusal grevi olmayanlarn oluturduu alan veya devlet aygtnn alan dnda olmay ifade et^ mektedir. nk, "kamusal" mutlakiyetilikle birlikte egemenin kiiliinden bamszlaarak nesnellemekte olan devlete ilikin anlamna gelmektedir. Buna karlk, kamu alan devlet faaliyetlerinin veya devlete hizmet eden kiilerin oluturduu alandr(29). Gnmzde ise, kamu ve zel alanlarn veya devletle toplumun ayrmasndan ok, iielii szkonusudur. Nitekim bu iieliin rneklerini her toplumun gnlk hayatnda grmek mmkndr. Ekonomik faaliyetlerin yapsn ve gidiatn kontrol etmeyi amalayan 161 160 maliye ve para, endstri ve ticaret politikalaryla devletin ekonomiye mdahalesi ilk akla gelen rnektir. te yandan, refah devletinin gelimesi iilerin, kadnlarn orta ve alt-snflarn hayat tarzn ve beklentilerini biimlendirme politikalaryla toplumun dolaysz olarak etkilenmesi, devlet ve toplumun iieliinin nemli ve ak gstergeleridir/30?

B erevede, devlet-toplum ilikisini bir kartlk olarak deil, bir iielik olarak alglyoruz ve bu iielikte iki alann birbiri iine ne kadar girdiinin, yani birbiri karsndaki zerklik derecelerinin ne olduunun daha nemli olduuna inanyoruz. m Devletle toplumun iielii u iki zellii iermektedir: '* 1. Toplumda kontrol ifa eden topluluklar, hem eklen (rnein kk aile veya byk kabile gibi) hem de kurallann uygulanmasnda (rnein kiisel sadakate dayanma veya kr maksimizasyonunu esas alma gibi) farkllklar gsterebilirler. *- 2. Toplumda kontroln dalm devlete ilikin kurumlardan ok, eitli baka zerk gruplarn/topluluklar arasnda gereklemi olabilir. Bir baka deyile, toplumdaki otorite total olarak yksek dzeyde grnebilir ama, bu otoritenin kullanm bir blnml ierebilir. Bu iki zellik gz nne alndnda, devletin toplumdaki bir ok organizasyondan (etnik gruplar, sosyal snflar, vd.) biri olduu anlalr.'31 Bununla beraber, bu organizasyonlar oyunun fakl kurallarn belirlemede birbiriyle atma halinde olabilir. Bu atmada temel problem, uygun insan davrannn ne olduu veya toplumun nasl dzenlenmesi gerektiidir. Szkonusu atmann bu balamda ynelik olduu ama ise bellidir: eitli topluluklara mensup 4nsanlar zerinde kontrol salamak. Devlet geliimi ve rgtlenmesi itibariyle atmada stn avantajlara sahip bir kurumdur.'32 Bu zellii dolaysyla devlet, eitim ve toplumsallama kurallarna ilikin olarak aileyle; toprak btnlne ilikin olarak etnik gruplarla; toplumsal hayata yn veren yaptrmlara ilikin olarak da dinsel topluluklarla atmaya girebilir'331. te devletin dier organizasyonlar, dolaysyla toplum karsndaki zerklik derecesi de bu nokta162 da ortaya kmaktadr: Bir devlet, kendi tercihlerini otoriteye dayanan uygulanr.alara ne kadar ok dntrehiliyorsa, o kadar zerkli^34'. Aadaki ekil 19, devlet-toplum iieliinde devletin sahip olabilecei zerklik derecelerini tasvir etmektedir. ekil 19: Devletin Toplum Karsndaki zerklik Dereceleri'35 Devletin zerklii Yksek! Orta Yksek Orta Dk Gl Devletler Mukabeleci Devletler Bamsz Devletler Zayf Devletler Dk Devlete gsterilen toplumsal destek ekilden de anlalaca gibi, gl devletler yksek zerklie ve toplumsal destee sahip olanlardr. Bunlar hem kendi tercihlerini uygulamaya dntrme yeteneine sahiptirler, hem de bnu yaparken toplumdan destek grmektedirler, bamsz devletler zerklik dereceleri yksek, ama toplumsal destekleri zayf devletlerdir. Toplumsal tercihlerin farkllna ramen, bu devletler kendi tercihlerini kamu politikalarna dntrme yeteneine sahiptirler. Toplumsal tercihlerin zoria-masna gre eylemde bulunan mukabeleci devletler, dk zerklii. yksek toplumsal destei olan devletlerdir. Zayf devletler iseT hem 163 zerklik hem destek bakmndan dk dzeyde olan devletlerdir. Bu devletler, toplumsal tercihlerin farkllna ramen zerk davranmaya gayret ederler, fakat bunu baaramazlar*36'. Devletin yksek derecede zerk olmas, dolaysyla kontrol tesis etmesi phesiz her eyden nce yksek dzeyde bir toplumsal destee sahip olmasna baldr. Ama devlet bu destei hangi yollardan salayabilir? Devlet di er sosyal organizasyonlar zerinde kontrol tesis etmeyi u yoldan salayabilir: 1. Rza, 2. Katlma, 3. Meruluk'37'. Rza'y temin etmede devletin uygulayaca en basit yaptrm, g kullanmakr. Devleti toplumdaki dier sosyal organizasyonlardan ayran bir zellik de bu noktada kendini gsterir: Devlet, toplumda g kullanmas meru addedilen tek organizasyondur. phesiz sadece g kullanarak kontrol tesis etmek mmkn olmadndan, devletin toplumun tm kesimlerinin geni onayna/kabulne

dayanmas, yani meru grlmesi arttr. Devletin meruiyetini salayan mekanizma ise, toplum kesimlerinin kolektif karar alma srecine katlmasnn gereklemesidir. Bu itibarla, rza, katlma ve meruluk ne kadar yksek ise, devletin amalarn gerekletirmeye ynelik kontroln tesisi de o.-4cadar ^mmkn pjur. Bununla beraber, dier organizasyonlar devletin toplumun her alanm kontrol etmesini istemiyecekleri iin, ayn elere (rza, katlma, meruluk) dayanarak kendi kontrol alanlarn korumaya ve/veya geniletmeye ynelecekler; onlar da sosyal/siyasal hayatn ne ekilde dzenlenmesi ve oyunun kurallarnn neler olmas gerektiini belirlemeye girieceklerdir.131" Bunun douraca atmadan kontrol nihai olarak tesis eden "gl" km olacaktr. Nitekim, tarihsel olgular bazen devletin toplum karsnda gl, bazen de toplumun devlet karsnda gl olduunu bize gstermektedir. Migdal'n bu adan yapt inceleme, ekil 20'da somutlamaktadr. ekil 20: Kontroln Tesisi Bakmndan Devlet Toplum llikisi(39) Devlet Gl Toplum Zayf Gl Zayf Yaygn (Sierra Leane) Piramitsel (Fransa, israil) Anarik (in, 1939-1945 Meksika, 1919,1920) 164 ekil 20'deki tipoloji asndan Trkiye'de devlet-toplum ilikisine t baktmzda; lkemizi Fransa ve srail'in bulunduu kategoriye dahil edebiliriz. nk, Trkiye'de devletin toplum karsndaki zerklii hl son derecede yksektir veya devlet topluma gre son derece gldr. O kadar ki, devlet Trkiye'de toplum kesimlerinin somut karlarndan daha ok bazen de ne olduu belli olmayan soyut genel karlara nem verir. Bunu yaparken de, devlet yneticileri (askeri ve brokratik elitler) iin ynlendirici dnce, kar gruplarnn uzlatrlmas gerei deildir; onlar asndan bunun yerine lke iin neyin en hayrl olduunu aratrmak daha elzemdir.'40' Szkonusu dncenin formle edilii yledir "Toplum ynetilmelidir, bunu yapacak olan devlettir, devleti temsil eden de brokrattir"(41). Buraya kadar anlatlanlar erevesinde klasik Siyasal Sosyolojiyi megul etmi olan devlet mi toplumdan, toplum mu devletten nce gelir sorusuna verilecek cevabn -aslnda herhangi bir problemi zmeyecei ak olsa gerektir. nk, esas sorun devlet veya toplumdan birine ncelik tanmak deil, her ikisini btnsel bir karlkl iliki a iinde dnmektir. Bu noktadan hareketle de, hangisinin dierinin iine daha fazla girmi olduunun toplumdan topluma deien sosyolojik sebeplerini saptamaktr. 165 deien sosyolojik sebeplerini saptamaktr. IV. Farkt Devlet Kavramlatnnalar Devletin farkl kavramlatrmalar, aslnda yukarda aklamaya altm/ devlet-toplum ilikisinden kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile, szkonusu ilikinin niteliinin alglan devletin tanmn da belirleyici niteliktedir. phesiz bu kavramlatrmalann ok eitlilik gsterecei kanlma/dr^ izim burada zerinde duracamz kavram-lalrinalar, Rockman'n belirtmi olduu temel kategoriyi kapsamakladr1^. Bu kategoriler; 1. devletin otoriteye dayanan karar alc roln vurgulayan karar alan devlet (decisionmaking stale) kavramkjsjrmasni; 2. devletin kolektif mal ve hizmetleri salayc rotn n jlana karan retim yapan devlet (production state) kavram-Jatrmasn; nihayet 3. devletin toplumsal karlar birletirici, yaratc ve arac roln esas alan arac devlet (intermediary state) kav-ramlatrmasn kapsar. Karar alan devlet, devletin unsurlar ile karar alma yetenei arasndaki otorite ilikilerinin toplum iindeki grnmn ifade eden bir kavramlairmadr. Karar alma yetenei, aslnda devletin siyasal yete K'idir ve kendini en ak ekilde anayasal dzende ve kurumlarn organizasyonunda gsterir, j^arar almayla ilgili devlet mekanizmalarndaki yapsal birlik ne kadar fazlaysa toplum yararna karar almada etkinlik o kadar fazla olacaktr. Buradaki mantk, esasen birlii gl olan devletin karar almada hzl hareket edecei anlayna dayanmaktadr. te yandan, birlii gl devlet, rakip karar odaklarn bertaraf edici bir zellie sahiptir, diye dnlmekledir. Aksi takdirde, yani karar almada devletin

unsurlar arasnda bir birliin olmamas durumunda, alternatif karar alma odaklarnn g kazanmasna paralel olarak bir kriz szkoiusu olabilecektir. Dolaysyla, devletin unsurlar ile karar alna yetenei arasndaki otorite ilikisi toplum tarafndan ne kadar ok birlemi olarak alglanyorsa bu kararlara uyma da o kadar sorunsuz olacaktr. relim yapan devlet kavramlatrmas, devletin alan, ilevleri, hacmi, faaliyetleri ve btn bunlarn ne ekilde organize olduu 166 zerinde younlar. Bu kavramlatrma asndan nemli olan, devletin toplumsal mal ve hizmet retirken ulaabilecei st snrn ne olduuna bakmaktr. Bu balamda, rnein serbest pazar taraftan liberaller, devletin toplumsal mal ve hizmet retiminin genilemesinin aslnda devletin topluma sinsice tecavz olduunu ileri srerler. te yandan, komuta ekonomisi taraftarlarna gre, toplumsal mal ve hizmetleri retmede devlet en st snra ulamal, hatta toplumu tamamen ynlendirmelidir. Fakat, devletin varabilecei en st snra kadar genilemesi onun "gl" olmasn kanlmaz klmaktadr. Tam tersine bu tipler, karar alma yetenei olmayan "iirilmi" devletler eklinde nitelenmektedir. Buna karlk, kendisi "kk" olup karar alma yetenei byk devletler de bulunmaktadr. Arac devlet kavramlatrmas ise, devlet-toplum ilikisini evreleyen pazarlk ve kontrol ortamn tanmlar. Siyasal otorite ile toplumsal karlar temsil eden geni organizasyonlar arasnda kontroln tesis edilme ekline ynelik bir pazarlk aslnda her zaman gndemdedir. Szkonusu pazarlk devletin retim ilevlerinin niteliini etkileyerek, rnein sosyal politikalarn nasl uygulanacana, bunlar iin hangi aralarn daha uygun olduuna, ve nihai olarak ekonominin nasl ynetileceine dair bir tartmay davet edebilir. Bu tartmalar, esasen mevcut devlet-toplum ilikisinden kkenlenmesine ramen, daha sonra devlet-toplum ilikisini yeniden ekillendirir, hatta bazen devletin karar alma ve retim yapma ilevlerini yeniden yaratr. Bu itibarla, devlet bir anlamda kendi ilevlerini erveleyen pazarlk ve kontrol ortamn ekillendirmeye ynelir, ama ayn zamanda ilevleri itibariyle bu ortamdan etkilenir, kendisi de yeniden ekillenir. Grld gibi, devleti kavramlatrmamiz veya onu tanmlamamz, ancak devlettoplum ilikisinin niteliine bakarak yapmak; devleti soyut, dolaysyla herhangi balamdan kopuk tanmlamaktan daha uygundur. Bylece, kavramlatrdmz devletten hareketle nasl bir devlet-toplum ilikisi tesis edildiini; veya devlet-toplum ilikisinin niteliinden hareketle nasl bir devlete sahip olduumuzu daha iyi anlayabiliriz. V. Devlet ve Katlmac Demokrasi 167 Devlet-toplum ilikisinin ortaya kard nemli bir gerek, devletin kendiliinden bir meruiyetinin olamayacadr. Toplumun kabulne veya onayna dayanmayan bir devlet meru olamaz. Devletin toplumun onayn almasn ne salar? Sorunun cevab Bat toplumlarnn tarihsel geliim srecinde yatmaktadr. Yurttalkla ilgili aklamalarda bulunurken; Bat'da hukuk sisteminin pekimesine paralel olarak toplumdaki farkllklarn merkezi iktidar karsnda gvence altna alndn; bylece katlma hakknn herkese eit ekilde tannmasyla da siyasal yurttaln yerletiini ve demokrasinin kurumlatn belirtmitik. Bu noktadan hareketle, Bat'da btn farkl ve oulcu yapsyla toplumu gvence allna alan hukuk kurallarna riayet ettii srece devletin meru addedildiini ileri srebiliriz. Bat'nn bu balamda verdii ders hukuka riayette duyarl bir devlet iin her eyden nce, temel hak ve zgrlkler bakmndan "devlet" karlarnn n planda olamayacadr. te yandan, soyut bir "toplum kar" da szkonusu deildir. Bunun yerine devlet ile toplum arasnda kpr nitelii gren eitli rgtlerde temsil edilen her topluluun birbirinden farkl somut karlar vardr. oulcu bir yap iinde karlarn birbirine ncelii demokrasinin mantna aykr olduundan, bunlarn eit olduunun telakki edilmesi gerekir. Fakat, bir de topluluklar arasnda fiili bir kar atmas vardr ve bunun sonunda bir topluluun kar "stn" konuma girebilir. Hukuk sisteminin ilevi de tam bu noktada belirir: Bu

"stnl" geici klacak, dier topluluk karlarna ayn ans tanyacak yollar amak, bu yollarda ilerlemeyi onlar iin gvence altna almak. O halde, topluluklarn rgtlenmesi, nihai olarak toplumsal rgtlenme ne kadar ok gvence altna alnmsa, farkllklar potansiyel olarak eitleme o kadar hayata geirilmi demektir. nk, demokrasi, her eyden nce, "haklara sahip olma hakknn tannd .yerde vardr"(43). zetle, bir forml eklinde belirtirsek: Haklara sahip olma hakk katlma ile elde edilir. Katlmann herkese eit olmas hukukun gvencesini gerektirir. Hukuk gvencesinin varl devleti toplun: 168 karsnda duyarl klar ve onun meruluunu pekitirir. Meruluu. pekimi bir devlet ise, toplumla yatay bir iliki iinde olur. Yurttalarn kendilerini etkileyen tm kararlarn alnmasna etkin olarak katlmalar ve bunun toplumun tm sektrlerinde olduka yksek bir aden-i merkeziyeti ekilde gereklemesi ancak byle mmkn olur. BLM6'NINDPNOTLARI: (1) G.A.Almond, "The Return to the State" APSR, 82/3 (1988). s.855 (2) J.P.Nettl. "The State as a Conceptual Variable", World Politics, 20 (1968), s-561 (3) Almond, a.g.in., s.855 (4) Bk.. P.B. Evans-D.Rueschemeyer-T.Skocpol, Bringing the State Back In, New York, 1985. (5) B.A.Rockman, "Minding the State-or a State of Mind?", CPS, 23/1 (1990) s.25-26. (6) Zikreden: Almond, a.g.m., s.868 (7) D.S.King. The New Right, Chicago. 1987. s.12-13. (8) P.Abrams, "Notes on the Difficulty of Studying the State", Journal of Historical Sociology, 1/1 (1988). s.64 (9) Marksist teorideki devlet tartmas iin bk.: R.Miliband N.Poulantzas-E.Laclau, Kapitalist Devlet Sorunu, (ev.: Y.Berkman) istanbul. 1977. Ayrca Marksist yaklama gre devleti inceleyen Trke alma iin bk.: C.Erolu. Devler Nedir"?. Ankara, 1990 (10) Bk.. M.Rakovski. "Capitalist and Socialist States: A Critigue of the Convergence Thesis" States and Societies. Ed., D.IIeld et al. New York. 1983. (11) Bu konuda bk.. T.C.Lewellen, Political Anthropology, South Halley, 1983. Bol.3 (12) J.A.Hall-G.J. Ikenberry. The State. Minneapolis, 189. s.16 (13) F.Openheimer. Devlet, (ev.: A.enel-Y.Sabuncu), Istanbul 1984, s.40 (14) Ayn eser, s.46 169 (S) Hall-Ikenberry. a.g.e., s.17 (16) B.Badie-P.Brinbaum. The Sociology of the State, (Franszca'dan ev.: A. Goldhammer), Chicago. 1983, s.61 (17) Hall-Ikenberry, a.g.e.. s.18 (18) lk devlet zerine nemli bir alma H.Claessen ve P.Skalnik'in derlemeleridir: The Early State. The Hague, 1978. Bu derlemenin bir deerlendirmesi iin bk.: .Hassan, "'tik Devlet' Neye yarar?". Yapt. 49/4 (1984), s.84-98 (19) Hall-Ikenberry. a.g.e., s.19 (20) Feodal ynetimin zelliklerinin devletin kurumsallamasna olan etkileri iin bk.: G.Poggi. The Development of the Modern State, Stanford, 19878, Blm II. (21) G (force), iktidar (power) ve otorite (authority) arasndaki organik ba ve bunun devletle olan ilikisi iin bk.: A.P. d.Entreves, The Notion of the State, Oxford, 1969 (dzeltilmi yeni bask), s.9 (22) G.Savran, Sivil Toplum ve tesi, istanbul. 1987, s.141 (23) K.Bumin. Sivil Toplum ve Devlet. stanbul, 1981. s.33-34 (24) Savran. a.g.e., s. 182

(25) Gramscinin tartmaya getirdii yeni boyut, sivil toplumun sadece maddi ilikilerin deil, ideolojik ve kltrel alann da tmn kapsa-masdr. Gramsci'ye gre. devlet, g ve bask alann temsil eden "siyasal loplum'dur. "Sivil toplum" ise. karmak bir eitsel ve ideolojik ilevler adr. Bk.:. M.A.Macciocchi. "Hegemonya, Tarihi Blok. Devlet". (ev.: .Tekeli) Birikim. 26 (1977) s.47 Gramsci'de sivil toplum kavram iin ayrca u iki almaya bk.: N.Bobbio-J.Texier, Cramsci ve Sivil Toplum. (ev.: A.tpek-K.Smer). Ankara. 1982: H.Portelli, Gramsci ve Tarihsel Blok, (ev.: K.Somer), Ankara, 1982. (26) S.M.Upset-W.Schneider. "Political Sociology", Sociology: An Introduction. Ed..N.J. Smelser. New York. 1973, s.401 (27) P.G.Cerny. The Changing Architecture of Politics, London 1990, s.188 (28) J.Habermas, "Kamusal Alann Yapsal Dnm", (ev.: T.Bora), Defter 16 (1991). s.55 (29) Ayn Makale, s.62. 170 (30) Cerny, a.g.e., s.187-188 (31) J.S. Migdal, Strong Societies and Weak States, Princeton, 1988. s.28-29. (32) Ayn eser, 29 (33) Ayn eser. 30 (34) E.A.Nordlinger, "Taking the State Seriously", Understanding Political Development. Eds.. M.Weiner S.P.Hungtington, Boston, 1987, s.361. . (35) Ayn eser, 370 (36) Ayn eser. 369 (37) Migdal, a.g.e.. s.32 ' (38) Migdal, a.g.e., s.33 (39) Migdal. a.g.e.. s.35 (40) Trkiye'de devletin bu nitelii iin bk.: M.Heper. State Tradition in Turkey. North Humberside, 1985. Blm 5. (41) .Mardin. '"Kontrol Felsefesi' ve Geleceimiz'', Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2). stanbul, 1990, s. 112 (42) Geni lde yararlandmz bu kavramlatrntalar iin bk.: Rock-man. a.g.m.. s.30-47. (43) B.alar. Anayasa Bilimi, Istanbul. 1989. s. 126. 171 / SYASAL DEME /. Kavram/atrma: Siyasa! Gelime mi, Dei me mi? A. Yerleik Kavram: Siyasal Gelime "Siyasal Gelime" (Political Development) kavram Siyaset Biliminde nispeten, yeni bir kavram olmakla beraber; bu kavram altnda tanmlanabilecek almalarn kkleri 1950'lere uzanr. Bir baka deyile, kkleri 1950'lere kadar uzanan bu aratrmalarn bilinli olarak kavramlatrlmalar daha sonra, zellikle 1960'larda olmu; nihayet 1970'lerde siyasal gelime kavram Siyaset Bilimi szlne girmi :, ve ok sayda yeni yaynlara sebep olmutur0 >. \ [ Huntington ye Dominguez'in belirttiklerine gre, bu yeni yaynlar jI tevik eden iki bilimsel faaliyet akmnn bir araya gelii olmutur.'2' ' Birincisi, 1940'larn son yllarnda ve 1950'lerde blge aratrmalarnn (area studies) gelimesiydi. kinci Dnya Savandan nce. Siyaset Bilimcileri, o gnn koullarnn etkisiyle, dikkatlerini daha ok Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlar zerine younlatrmlard. Savatan sonra ise, bu kez genileyen Amerikan nfuzunun etkisiyle, Asya, Ortadou, Latin Amerikave Afrika toplumlar bilimsel merak konusu oldu. Belli bal niversitelerde, bu toplumlar hakknda Amerikallarn bilgi ve anlayn artrmaya ynelik blgesel aratrma porgramlan beliriverdj. Siyasal gelime aratrmalarn tevik eden ikinci bilimsel faaliyet, daha nce de deinmi olduumuz, davranlk akmdr. Akma yn veren, "teorik salamlkla ampirik aratrmay birletirme" anlay blge aratrmalarna da yansd. zellikle Sosyolojiden yararlanmann getirdii kuramsal olanaklarlar yeni kavramlar (ilev, girdi, kt, sistem, yap, geri besleme) takmyla

Siyaset Bilimcileri farkl lkelerin siyasal rejimlerinin tahliline ve karlatrmasna yneldiler. Bu ynde G.Almond ve J.Coleman'n editrln yaptklar ve 1960'da yaynlanan The Politics of Developing Areas (Azgelimi lkelerin Siyasal Sreleri) adl kitap ilk kapsaml aratrma oldu. Almond ve Coleman'm kitaplarnn Siyasal Bilim evrelerinde ya173 ratt ilgi. Siyasal gelime olgusunun ne olduuna dair tanmlanl "rktc hzla oalmasna" yol at. Bunun byle olmasnn en bata gelen sebebi ise. "siyasal gelime" denildiinde olumlu anlamlarn akla gelmesi, dolaysyla Siyaset Bilimcilerinin zellikle Stenilir grdkleri eylere bu kavram uygulama eiliminde olmalaryd(3). nk, onlara gre, esas itibaryla istenen Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlarnn iinde bulunduu ve "modernleme" olarak ad-landrlan duruma; bu durumda bulunmayan ve "geleneksel" (veya azgelimi) toplumlarn ulamasyd. Siyasal gelime ise. bu istein/ hedefin siyasal alana yansmasyd. Nitekim jjk__aias.trmalara baktmzda bunu net olarak grebiliyoruz: Bunlarn oSu. siyasal gelimeyi siyasal modernleme ile zdeletirmekte ve hemen hepsi, siyasal gelimeye, geleneksel-krsal-tanmsal toplumdan. modern-_ kentsel-endstrivel topluma gei erevesinde bakmaktaydlar.'4' Siyasal gelimenin ilk aratrmalarda bu ekilde alglan birbirine bal u iki sonucu dourmutur: 1. Tarafllk, 2. Mulaklk. Kavramn tarafll, analitik bir ilevden ok, merulatnc bir ilev grmesinde belirmitir. Deinildii zere, siyasal gelime almalar iin, nemli olan genel olarak "modern" toplum olmay azgelimi toplumlar iin hedef olarak gerekelendirmek, zel olarak da bir siyasal hayat modeli olarak demokrasiyi toplumlarn gznde merulatrmakt. Gerekten de 1950'lerin sonlarnda ve 1960'larn balarnda siyasal gelime almalarnn ilgilendii temel konular. Bat ipi demokrasilerin ngerekleri ve gelime koullaryd.'5' Bunlar ise, azgelimi toplumlarn gelimeleri iin alnacak dersler niteliindeydi ve bylece merulatrlmak istenen de uydu: __iyasal eiimeyi salamak iin modernlemek gerekir: modernlemenin yolu ise Bat toplumlar gibi olmaktr. Siyasal gelimeden anlalann normatif olarak temellendirilmesi, onu kavramlatrmada mulakla da sebep olmutur. Nitekim Hun-tington ve Dominguez kavramn drt farkl olgusal kategoriyi tanmlamada kullanldn belirtmektedirler. Yazarlara gre, siyasal gelime kavram, hereyden nce, corafi bir olguyu tanmlamakta kullanlmaktadr. Bu anlamda kavram, Asya, Afrika ve Latin Ameri174 ka'daki gelimekte olan lkelerin siyasal srelerini anlatmaktadr. Modernleme srecinin siyasal ynlerini ve sonularn anlatmaya giritiimizde ise, siyasal gelimeyle trevsel olgulara iaret etmi oluyoruz. Eer siyasal sistemin ama ve durumlarndan birine vaya bazlarna doru bir deiimi kastediyorsak, kavram amasal olgular iin kullanmaktayz. Nihayet, siyasal gelime kavramlatrmas olgular ilevsel olarak tanmlamakta da kullanlmakta; bu balamda modern- bir sanayi toplumuna zg bir siyasal sre ynndeki deiim anlamna gelmektedir^6'. Btn bu kategoriler balamnda siyasal gelime, "belli bir toplum tipinde grlen, belli bir sebepten kaynaklanan, belli amalara ynelen, veya belli sosyal ve ekonomik artlarn fonksiyonel adan gerekli kld bir deiim rnts" gibi, eitli ekillerde tanmlanmtr"*71. Uygulamada eitli ekillerde beliren tanmlara baktmzda ise, siyasal gelime kavramlatrmasna hkim olan mulaklk daha da gze arpmaktadr. Bu kavramlalrmalardan bir ksm, siyasal gelime olgusunun kendinden ok onun elerine veya belirtilerine dayanarak yaplmaktadr. rnein, Huntington'un kavram latrmas<8) byledir. Ona gre. siyasal gelime, siyasal rgtlerin ve usullerin kurumsal-lamasdr. Benzer bir kavramlatrma K.Deutsch'da(9) da grlmektedir. Deutsch'a gre. siyasal gelime, belli bal eski toplumsal, ekonomik, ve psikolojik ballklarn erimesi veya krlmas ve insanlarn yeni bir toplumsallama ve davran rntleri iin uygun hale gelmesidir. Grld

gibi, her iki kavramlatrmada szkonusu olan siyasal gelimenin kendisi deil, onun kurumsallama ve yeni toplumsallama/davran eleri veya belirtileridir. te yandan, bir ksm kavramlatrmalar da siyasal gelimenin sonularna dayandrlmaktadr. D Apter'n'101 ve D.Goulet'in(I1) yaptklar bu tre rnektir. Apter'a gre, siyasal gelime, "tercih" yapmay etkileyen bir sretir. Goulet'ye gre ise siyasal gelime, "iyi hayat" salamann en nemli aracdr. Her iki tanmda da kavram-latrlan, kavramn kendisi olmamakta, onun sonular tanmlanmaktadr. Buna gre, "tercih yapma" olgusunun olduu toplu175 mu veya "iyi hayaf'n salanm olduu toplumu siyasal bakmdan gelimi saymamamz gerekmektedir. Grlmektedir ki. yukardaki kavramlatrmalarn tm hem mulak, hem de keyfi niteliktedir*12>. Nitekim, L.Pye'n saptam olduu kavramlatrmalan sadece balk olarak belirtmek bile, bu mulakl ve keyfilii daha net plarak gstermeye yetecektir. Pye'a gre Siyaset Bilimcilerinin "siyasal gelime" kavram altnda yaptklar tanmlar balklar itibariyle unlardr<3): 1. iktisadi kalknmann siyasal ngerei,,2. Sanayilemi toplumlara zg siyaset tipi, 3. Siyasal modrenleme, 4. Bir ulus-devletin ileyii, S.Idari ve hukuki gelime, 6. Kitle seferberlii ve katlm, 7. Demokrasinin kurulmas, 8. stikrar ve dzenli deime, 9. Seferber olma ve iktidar kullanm, 10. ok boyutlu sosyal deime srecinin boyutu. Pye'n kendisi ise, Huntington ve Deutsch gibi, siyasal gelimenin eitlik, kapasite ve farkllama gibi nemli belirtisi zerinde durmakta ve bunlarn gelimenin kalbinde yattn vurgulamakta ve kav-ramlatrmasn bu anlaya dayandrmaktadr*14'. Siyasal gelime kavramnn ierdii mulaklk, belki Siyaset Bilimi szlnde bulunan dier kavramlar iin de az veya ok szkonusu olabilir. Fakat asl sorun kavramn mulaklndan ok, normatif olarak temellendirilmi olmasdr. Bu erevede az-gelimi veya gelenek-s_el toplumlar iin Bat toplumlarnn benimsenmesi gereken modeller olarak dayattnlmas, phesiz siyasal gelime kavramn jtgleolojik klmaktadr: Bat-d toplumlarn varacaklar son aamann da belli olduu bir yol izlemesinin ak veya rtk kabul edilmi olmas. E.Kalaycolu'nun yerinde olarak dikkatimizi ektii gibi, byle bir kabuln yaratt en nemli saknca, siyasal gelime olarak nitelenebilecek olan olaylarn trn ve biimini snrlandrmasdr. Bir baka deyile, Bat gibi olmayan toplum siyasal bakmdan gelimi saylmayacaktr. Dahas, tm yeni siyasal sistemlerin eski ve yerleik siyasal sistemler gibi ve/veya onlann gemi olduu yollara benzer yollardan geerek gelimek zorunda kalacaklardr.'15) Vurgulayalm ki, yukardaki mantkta szkonusu olan dz-izgisel (unilinear) bir gelime anlaydr. Oysa bu anlav. zellikle 3MV p\J t 4 UX sebep, gelime srecinin tersine de ileyebileceinin dikkate alnmasdjr.Buna gre, siyasal gelimenin, rnein halkn siyasete katlmas olarak anlalmas, tersi bir durumu gzard etmitir: bu, halkn siyasetten uzaklatrabileceidir. Ayn ekilde, bir siyasal sistemde yapsal farkllama grlebilecei gibi, yapsal trdeleme de (structural homogenization) grlebilir. Ulusal paralanma, ulusal btnleme kadar gerek bir olgu olabilir. Dolaysyla, siyasal gelime kavramnn dz izgisel olarak grlmesi yanltr ve toplumlar iin siyasal bozulma (political decay) da szkonusudur. Bu konuda Hungtington yle yazmaktadr: "Gerekten de, ou zaman 'siyasal geliim' kavram iine sokulan eilimlerden ancak bir ksmnn,' gelime halindeki blgelere zg nitelikler olduu grlmyor. Bu blgelerde, yanmachk ve demokrasiye doru bir gelime yerine, 'demokrasinin anmas', otokratik askeri rejimler ve tek-parti rejimleri ynnde bir eilim gze arpyor, istikrar yerine, birbirini izleyen hkmet darbeleri ve isyanlar mahade ediliyior. Birletirici bir milliyetilik ve millet kurma yerine, tekrarl etnik atmalara ve i savalara tesadf olunuyor. Kurumsal farkllama ve rasyonelleme yerine, ou zaman, smrge dneminden miras kalan ynetim rgtlerinin bozulmas ve bamszlk mcadelesi

srasnda gelimi siyasal rgtlerin zayflayp paralanmas olayna rastlanlyor". Siyasal gelime kavnmlalrmalarnda d/izgisel anlayn . deimesinde ikinci sebep. Bat toplumlarnn Bat d toplumlara model olarak dayattrlmasnm bizzat bu toplumlar taralndan reddedil-meinin yaygnlamas, dolaysyla giderek Batllamadan uzaklama (de-Westernization) olgusudur"7>. Bu balamda nemli bir baka husus da. toplumlarn modernletikye geleneklerin zayflayacana dair varsaymn ampirik olarak yanllanmas, dolaysyla ".uelencksel-modern" dikotomisinde ikin kat ayrmdan va/.cilmesidir. Buraya kadar anlatlan yeni anlaylarn dorultusunda, dikkatler siyasal gelime kavramnn ilcvselsizlii zerine evrilmi, hatta onu ikame edecek kavramlar ortaya atmaya giriilmitir. 177 176 B.Seenek Kavram: Siyasal vegme Belirttiimiz gibi, siyasal gelinme kavramnn normatif niteliinin siyasal zmleme asndan sorunlara yol amas, normatif nitelikli olmayan, veya tarafllktan arnm seenek bir kavrama gereksinim duyurmas yeni tartmalar gndeme getirmitir. Bu tartmada bir ksm Siyaset Bilimcileri, kavram olduu gibi koruyup ieriini deitirmeyi ve bunu evrensel olarak temellendir-meyi nermektedir. H.S.Park'n almas buna rnek gsterilebilir. Park'a gre, "gelimi" olsun, "az gelimi" olsun tm toplumlar iin esas ve evrensel olan insan ve insann ihtiyatandr. Her rejimin amac bu ihtiyalar karlamaktr ve ihtiyalar karlayabildii lde o rejim siyasal olarak gelimitir. nsan ihtiyalar ise. yazara gre, u kategorilerde toplanabilir: 1. Hayat devam ettirmek, 2. Aidiyet (be-' longingness) duymak, 3. Bo zaman ve 4. Kontrol etmek. Park'a gre, insanlar bu ihtiyalarn optimum olarak tatmin etme ynnde hareket etlikleri gibi; bir toplumun gelime amalan da insanlarn hakim nitelikteki ihtiyalarnn bir ilevi olarak belirlenecektir. te yandan, bir hkmetin meruluu ise halkn ihtiyalanm tatmin etmesine yapaca katkya bal olacaktr. Buna gre. ihtiyalarnn optimum dzeyde saland ve bunu salad iin meru olan bir hkmetin bulunduu toplum siyasal bakmdan gelimi addedilecektir/18' Parkn nerisinin siyasal gelime kavramn ne mulaklktan ne de tarafllktan kurtard sylenebilir. Bir kere ihtiyalarn optimum noktas nedir, bunu kim saptayacaktr, ve toplumdaki her snf veya grup iin bu ayn mdr? sorularna cevap vermek zordur, (kincisi, Park. bu ihtiyalann hiyerarik olduunu sylemekle beraber, bu hiyerarinin mahiyetinin azgelimi, gelimekte olan ve gelimi toplumlara gre deieceini ematik olarak gstermektedir/1?) Dolaysyla, Park'a gre de siyasal gelime ideolojik ve dzizgisel bir nitelik ar-zetmektedir: Gelimi saylmak, mevcut ihtiyalar hiyerarini bu nitelii haiz toplumlara gre deitirmekle mmkn olacaktr. P.A.Conng ve S.M. Hines, Jr. gibi, bir ksm siyaset Bilimcisi ise, siyasal gelime kavramnn terkedilerek, yerine siyasal evrim (Political evolution) gibi baka bir kavram kullanlmasn 178 nermektedirler. Corning ve Hines, Jr. bir benzetme yaparak, siyasal gelime ile siyasal evrim arasndaki farkn, ontogeny (canlnn meydana gelii) ile phytogeny (canlnn gelimesi) arasndaki fark olduunu sylemektedirler : Canlnn meydana geliini siyasal getime.onun gelimesini ise siyasal evrim simgelemektedir. Bu adan, siyasal gelime duruma-zg bir olgu; siyasal evrim ise, tarihsel ve evrensel bir olgu saylmaktadr. Yazarlara gre, siyasal evrim u durumlarda vuku bulabilir: 1. Yeni bir ilev (ama) kabul edildiinde ve uygun yeni siyasal pratikler, mekanizmalar veya yaplar yaratldnda; 2. Varolan bir ilevin tmn veya bir ksmn ifa etmek iin yeni bir pratiin veya yapnn yaratldnda: 3. Gerileme olduunda-varolan bir siyasal pratiin veya yapnn uyarlayc nitelikteki basitletirilmesi veya zlmesi durumu. Bu balamda, siyasal evrim eitli siyasal srelerde ve kurumlarda zaman iinde ilevsel olarak anlaml yapsal yenilenmelerden ibaret saylmaktadr. te yandan, yazarlara gre, siyasal gelime, rgtsel yetenekleri veya sosyal

amalar gerekletirme yeteneklerini kapsamaktadr. Bu adan bakldnda, siyasal gelimenin daha fazla karmakl, modernlemeyi, demokratik ku-. rumlan artrmas gerekli deildir. Bu itibarla, siyasal gelime sadece sibernetik bi st yapnn kurulmasna iaret eden bir kavram olmaktadr.'2^ Corning ve Hines. Jr.'n nerileri, kavramsal mulakl gidermek bir yana bize kalrsa daha da artrmakladr. Kendileri geri siyasal evrimin dzizgisel olmadn, yani belirli bir ilerleme veya bymeye doru ynelmenin szkonusu edilmeyeceini vurgulamaktadrlar. Bunu da Darwin'ci evrim anlayna dayandrarak; anormal gelimi canllarda gelimemi beden blmlerine de rastlanr (descent with modification) diye tanmlamaktadrlar.'2" Bununla beraber, nerdikleri kavram tanm itibariyle ilerlemeyi artrmaktadr: Bir canlnn evrimi, hele Darwin'in Trlerin Kkeni kitabndaki tezleri hatrlandnda kelimenin tam anlamyla ilerlemeyi anlatmaktadr. stelik Darwin'in canllarn evriminin doal seme yoluyla, yani yaam savan kazanmann varolaca ve evreye uyum salayaca tezi, evrimin esas itibariyle azgelimilik-gelimilik dikotomisini ve dolaysyla 179 atmasn ierdiini aikar klar. Yazarlarn tm evrimlerin zorunlu olarak daha iyiye ynelik deimeleri iermesi gerekmez demeleri kavramlar siyasal evrimi, siyasal gelimeden daha az mulak ve keyfi klmaya yetmemekledir. stelik siyasal evrimi daha geni bir biyolojik evrim srecinin bir boyutu olduunu srarla vurgularken. Nitekim, yazarlarn makalesi zerine ayn dergide R.H.Chilcote, R.A. Packenham ve F.W.Riggs tarafndan yaplan yorumlarda da siyasal evrim kavramnn siyasal gelimenin yerine nerilmesiyle hi bir eyin halledilemedii belirtmektedir<22). Siyasal gelime almalarnda nde gelen otoritelerden'olan S.P. lluntington, siyasal gelime kavramnn normatif yann bertaraf etmek amacyla siyasal deime (political change) gibi baka^ir kav: ram daha kullanlmasn nermektedir. Ancak, Huntington, literatrdeki yerleiklii gznne alndnda siyasal gelime kavramnn yine de tamamen terkedilmesinden yana deildir^23'. Gerekten de, Huntington, siyasal gelime kavramnn dzizgisel . ve ideolojik oluuna ilk dikkati eken Siyaset Bilimcisi olmu; siya-sal olarak sacjeee ilerlemenin deil, bozulmann da szkonusu olabileceini vurgulamtr. Bu itibarla, ona gre, siyasal deSisme dediimizde, hem gelimeden hem de bozulma veya gerilemeden sz retmemiz mmkn olabilecek; bylece belirli bir yn tayin etmemiz de gndemden kacaktr. Somut bir rnek vermek gerekirse, unu belirtebiliriz: Trkiye'nin 1945'te ok partili hayata gemesi de, 12 Eyll 1980'de partisiz siyasal hayat yaamas da siyasal deimedir. Bu rnekte siyasal deiim kavram, genel olarak bir durum farkllamasn ifade etmekte kullanlmakta, ama deer yargs iermemektedir. Kavramn normatif zellik kazanmas, o dnemde duruma maruz kalan toplum bireylerinin kendi siyasal kltrlerinin ynlendirdii izemlerinin (Bk.Blm 2) dnya toplumlarnn kltrel birikimlerinden ve dnya kon-joklrnden etkilenme dereceieri tarafndan belirlenecektir (Aada bu hususa yeniden dneceiz). Bu bakmdan belki daha arpc bir rnek eski Sovyetler Birlii'nin 180 durumudur. 1917 Sovyet devrimi olduunda bir siyasal deime yaand. O gnk dnya konjonktrnde bu deime Ruslar tarafndan kendi tarihlerinde ok ileri bir aama olarak algland ve dnya toplumlarna da insanlk idealleri bakmndan ilerlemenin tek ve kanlmaz yolu olarak sunuldu. Gnmzde Sovyetler Birliinin dalmas da ok byk bir siyasal deiimdir ve dnya konjonktrne bal olarak gene ilerlemediye alglanyor. O kadar ki; 1917 deiiminin kurumlar, deerleri ve sembolleri byk ounluk tarafndan lanet okunarak yerle bir edilebiliyor. O halde, 1917'de mevcut siyasal kltrn biimlendirmi olduu izeme sahip olanlar iin. bugn Rusya'da olup bitenler bir gelime deil, bozulma saylacaktr. Ama, 1917 izemine sahip olmayanlar da, gn ilerleme, gemii bozulma olarak niteleye-ceklerdir. Dolaysyla, burada grld zere, normatif olan deimenin kendisi deil, onun yorumlan veya ona yklenen anlamdr.

.zetle belirtmek gerekirse, siyasal gelimenin ierdii normatif boyut; toplumlar birbirleriyle kyaslayarak, onlar bir hiyerari iine yerletirip alt srada olanlara bir yn belirlemek veya hedef gstermekle ortaya kmaktadr. Oysa bu hedefi tayin eden dnva konjonktrdr. Toplumlar bu konjonktrn dayatmasyla siyasal nl.rnk mevcut durumlarndan baka bir duruma gemek isteyebilirler. Bu siyasal durum farkllamasna, "siyasal deime" diyoruz ve belli bir hedefi veya yn iaret etmedii iin (nk szkonusu durum farkllamas gene konjonktrel olarak "ilerleme" seklinde de. "bozulma" eklinde de alglanabilir) siyasal gjjpe kavramna tercih ediyoimdi bu kavramla neyi anlatmak istediimizi aklamaya girielim. II. Siyasal Deimenin Nitelii Siyasal deime kavram, siyasal zmlemelerde aslnda, siyasal gelime surecine girmi olan toplumlarn siyasal sistemlerinde meydana gelen deimeleri anlatmak zere zaman zaman kullanlan bir kavramdr. Szkonusu deiimler daha yaygn olarak siyasal modernleme 181 (political modernization) kavram ile ifade edilmektedir. "Siyasal deime", dendiinde siyasal zmlemede bir siyasal sis-teme zr iki tr deime kastedilmektedir: Sistem va kendi iinde I deimektedir, ya da o sistemin yerini baka bir sistem almaktadr. Eer bir siyasal sistemin lider kadrosu ve kamu politikalarnn ierii deimi olsa bile, o sistemin yaplrT, inan sistemi ve temel politi-"kiT(policy) meselelerine yaklam znde ayn kalyorsa sistem-ii deime szkonusudur. Buna karlk bir sistemin yaplarnda, inan < sisteminde ve temel politika meselelerine yaklamda kfikln bir deiim varsa, sistemler-aras deiim gndemdedir. Zaten asl siyasal deime ve siyasal aratrmaclarn ilgi oda da bu ikinci tr deimedir. rnein D.Apter, tercihte bulunma (choice) olgusunu esas alarak, sanayi toplumlarnn siyasal yapsnn buna dayandn, dolaysyla bu toplumlann tercih seenekleri yaratan toplumlar olduunu sylemektedir. Buna karlk, gelien veya modernleen toplumlar byle bir yapsal olgudan yoksundurlar. Dolaysyla, her iki toplum tipinin siyasal sorunlar ayrdr ve bunlar fakl inan sistemlerini ve politika yaklamlarn gerekli klarlar. rnein, Apter'a gre, modernleen toplumlarn inan sistemleri anlatmsal (consummately) dr. yani davran rntlerinin ouna dinsel bir anlam ve deer atfedilir. Buna karlk, sanayilemi toplumlarn inan sistemleri arasal (instrumental)dt, yani davran rntlerine akn anlamlar asndan deil, daha dar, zgl ve pratik anlamlar asndan baka dayanr. te yandan, modernleen lkelerin yaplan, genel olarak hiyerarik nitelik gsterirken, sanayilemi lkelerin yaplan pramidal zellikler ierir. Apter, bu erevede siyasal deiimin inan sisteminde veya normatif yapda meydana gelecek kkl deiim ile siyasal yapda meydana gelecek kkl bir deiimin kombinasyonu sonucu ortaya kacan belirtmektedir. Buna gre. rnein bir toplumun inan sisteminin sabit kalmasna ramen, siyasal yaps deitiinde veya tersi olduunda siyasal deime meydana gelmi saylacaktr. phesiz, bu deime bir sistem tipinden dierine olacaktr ve Apter sistem tiplerini drde ayrmaktadr: Hareketlendirici sistem, brokratik sistem, teokratik sistem, uzlamac sistm<24). 182 Burada szkonusu sistemlerin ayrntlarna girmeyeceiz. Sadece unu sylemek istiyoruz: Apter. deime kavramn kullanmakla beraber, aslnda teleolojik bir aklama rneini vermektedir Bir kere, onun da deiimden anlad, modernlemeye/sanayilemeye doru giditir. kincisi, bu anlamda bir toplumun deiimini kanlmaz olarak dzizgisel ekilde grmekte ve izginin dorultusunu da nceden belirlenmi bir hedefe (modern toplumun ideal sistemi olan uzlamac tip) gre saptamaktadr. Nitekim, Apter'n sistem tiplerini sralarken yapt derecelendirme, onun siyasal deimeden esasen dzgizisel bir gelimeyi anladn bize net olarak gstermekledir: Apter'a gre teokratik sistem geleneksel toplumlara: hareketlendirici sistem, sanayileme aamasna girmi modernlemenin ge aamasndaki toplumlara; nihayet uzlamac sistem, ileri sanayilemi toplumlara tekabl etmektedir.(25)

Apter'n siyasal deime anlayna sahip baka aratrmaclar da vardr. Bunlardan biri C.F.Andntin'dir. Ajdrain de esas itibariyle sis-jemler-aras deimeyle ilgilenmekte ve bir sistemin yapsnda, inan .isteminde ve temel politika meselelerine yaklamndaki kkl leiimlerin bir sistem tipinden dierine geie yol aacan ifade et-nektedir. Nitekim. Vietnam, Kba, ili, Nijerya ve ran rnek olay-arn irdeleyerek bu deiimlerin hem sistem-iinde, fakat esasen sis-emleraras ne ekilde meydana geldii zerinde younlamaktadr. \ndrai'in almas zerinde ayrntl olarak durmamz gerekmernek-edir. almann bizi asl ilgilendiren yn, onun da Apter gibi, inceden belirli sistem tiplerini (Folk. Brokratik-Otoriter, Uzlamac, iareketlendirici) saptamas ve bunlar arasndaki geii gene teleolojik >larak deime diye aklamasdr. Bu adan, modeli, analitik olarak Vptcr'nkinden daha kapsaml olsa bile, son tahlilde nermelerinin >nun yaklamndaki yanlglarla malul olduu sylenebilir*26'. Buraya kadar Apter'n ve Andrain'in almalaryla ksaca Emeklemeye altmz husus: gemite siyasal gelime kavramnn ormatifliinin sebep olduu yaygn ikayetlerden hareketle, daha son-aki almalarda ikame edilen siyasal deime kavramnn da aslnda iiyasal gelimeden baka bir eyi ifade etmedii ve ayn normatifiii 183 ierdiidir: Zarf deimi, ama mazruf ayn kalmtr. 4 Oysa, bizim bu almada siyasal deime ile kasdettiimiz baka C^oir olgudur:^aha nce de belirttiimiz gibi, siyasal deime, her eyden nce, bir toplumun iinde bulunduu siyasal durumdan (buna siyasal hayat da diyebiliriz) dnya konjoktrnn de dayatmasyla, baka bir siyasal duruma gemesi veya buna ynelik bir srece girmesidir. Deimeyi gerekli klan faktr, o toplumun siyasal kltrnn dnya toplumlar siyasal kltrleriyle temasa gelmesidir'27*. Siyasal durumu o toplumun siyasal etkileim rntsnn somut grnm olarak alglyoruz. Hatrlanaca gibi (Bk.Blm 2), siyasal etkileim tm somut biimleri ile (iktidar, otorite, patronaj) veya bunlardan biri yoluyla bir ahsn/topluluun dier bir ahs/topluluk zerinde kontrol kurma mcadelesi olup; bu mcadeleyi ve sonulann topluma meru kabul ettirmesi srecidir. Kontrol salamak, aslnda kendi izemimizi bakalarna kabul ettirbilmektir. izemimizin ise siyasal kltrmz tarafndan biimlendiini biliyoruz. Bu balamda, belirli bir kontrol yapsna dayanan mevcut siyasal durum ile siyasal kltr arasnda bir uyumsuzluk varsa, o toplumda siyasal deime belirir. Siyasal durum ile siyasal kltrn uyumsuzlua dmesine asl sebep, o toplumun dier toplumlarn kltrleri ile temasa gelmesi ("dnya konjoktrnn dayatmas" diye buna diyoruz) ve bu temas aracbla toplum bireylerinin izemlerinin deimesidir. O halde, "siyasal deime" dediimizde, bir toplumun siyasal kltrnn dier toplumlarla temas sonucu deiimi araclyla toplum bireylerinin izemlerinin deiimini: bu deiim sonucunda da mevcut kontrol yapsnn artk meru grlmeyerek alternatif bir c^-yapnn tesisine ynelmeyi anlyoruz. Burada hemen somut bir rnei Trkiye'den verebilen/: 1930'larda kontroln en st kapsaml kurumu olarak devlete atfedilen nem ve tannan rol had safhadayd. 1980'lerin sonuna doru, toplumumuzda hemen her kesimin zerinde anlat husus, "devletin kltlmesi" gerektiidir. Otuz yl zarfnda dnya konjonktrnn Trk siyasal kltrne dayatt izem deiimi, sonunda kontrol yapsnn deiimini de bylece gndeme getirmi oluyor. Bu siyasal t 184 deimenin ortaya kmasndan baka bir ey deildir. Siyasal deimenin iki ynnden szedebiliriz: 1. Deime hak ve faydalann daha geni apta dalmna yol aan ynde olabilir. Bylece kontrol aralar daha geni ekilde paylalr ve kitlelerin siyasete katlm artar. 2. Deime statkonun rijid bir ekilde pekimesini salayacak bir ynelim ierebilir. Bu bir anlamda ne pahasna olursa olsun tamamiyle istikrar'-8' salamaya ynelik bir deimedir ve faizan ynelimler bu tre rnektir. Siyasal deimenin bu zellii, onun siyasal gelime gibi nceden belirlenmi bir hedefe ynelik bir sre olarak alglanmasn da nlemektedir.

///. Siyasal Deime ve Kontroln Kurumsallamas Siyasal deime toplum bireylerinin izemlerinin deimesi araclyla gerekletiine gre; gerek deime srecinin, gerek deime sonucu ortaya kan yeni siyasal durumun meru kabul edilmesi nasl gerekleebilecek, dolaysyla ortak bir izem nasl oluacaktr? Soruya cevap ararken, daha nce sekinler ile kitle arasnda siyasal kltr balamndaki aynm hatrlamamz gerekecektir. Sekinlerin sembollerin maniplasyonu yoluyla kitleye kendi yorumlarn veya izemlerini empoze ettiklerini ve bylece onlar zerinde kontrol tesis ettiklerini biliyoruz. Bunu yaparken de sekinlerin sembollere kutsanm ve ek bir g vermeyi amalayan isel ve dsal ereveleme yaptklarn hatrlyoruz. te yandan, ideolojinin kolektif olarak paylalm anlamlarn ifade edilmesine ve aktarlmasna ara olarak grd hizmet de akhmzdadr (Bk.Blm 3). /imdi, bu balamda dnecek olursak, Jem siyasal deimenin V gerekliliinin kabul ettirilmesinde, hem de ortaya kan yeni siyasal durumun meruluunun salanmasnda sekinlerin en etkili ara olarak ideolojiyi kullanacaklarn syleyebiliriz. Apter, sekinlerin bavurduu ideolojik arac siyasal din olarak adlandrmaktadr129'. Bu kavramla Apter, sekinlerin ideolojiyi sembolik bir g olarak; 1. devleti ve rejimi kutsal/dokunulmaz zelliklere dayandrmakta, 2. bu kut185 sal niteliklerin topluluk dayanmasn srdrmeye esas tekil etmede kullandklarn vurgulamaktadr130*. Sekinler bu sayede topluluu bi-rarada tutmay baardklar lde, kontroln kurumsallamasn da gerekletirmi bulunuyorlar. nk. Huntington'un da belirttii gibi, topluluk sadece biraraya gelmek demek deildir: dzenlenmi olarak, srekli ve dengeli olarak biraraya gelmedir ve bunun bir moral oydamaya ve karlkl kara dayanmas arttr*31'. Siyasal dinin rol bu noktada da belirir: Moral oydamay salar ve bunun iin iyi ve kt, dost ve dman ayrm yaparak(32) topluluu ortak sembollere yneltir ve ortak izemi tesis etmelerine yardmc olur. Bu balamda, kontroln kurumsallamasnn, eski siyasal durumun meruluunun bozulma, yeni siyasal durumun meruluun salanma derecelerine bal olduu sylenebilir. Bu bakmdan siyasal deimeyi gerekletirenler konlrollarn kurumsallatrmada ortak izem oluturmada yeni semboller yaratma zorunluluunu hissedecek-Ijjerdir. IV. Siyasal Deime ve Kontrol Mcadelesi Siyasal deiine temel ve marjinal niteliklerde olabilir'331. Temel siyasal deimenin zellii, kontrol yapsn btnsel olarak dntrerek, mevcut meruluu bozmasdr. Buna karlk marjinal siyasal deime, yeniden merulatrc bir sretir: Yeni topluluklarn siyasal etkileime katlarak kontrol kurumlarnda ksm yeniden yaplanmaya yol amalardr. rnein, kadnlara oy hakk tannmas veya oy verme yann indirilmesi marjinal nitelikte bir siyasal deimedir. Ama, kontrol kurumu olarak iktidar veya otorite yapsnn btnsel olarak dnmesi, temel nitelikte bir siyasal deimeye tekableder. Bu iki tr siyasal deime de konjonktrel olarak hem bar yollardan, hem de iddete dayanarak gerekleebilir. nk, gerek mevcut meruluun bozulmas, gerek yeniden merulatrma: siyasal sreten dlanan eski topluluklar ile siyasal srece yeni katlan topluluklar arasnda btnsel veya ksm atmalar, dolaysyla kontrol ele geirme mcadelesini douracaktr. 186 Eer kontrol mcadelesinde bir topluluun fayda ve haklara ilikin ak bir talepte bulunmas karsmda, dier topluluklann veya yerleik kontrol kurumlarnn (rnein hkmetin) duyarsz kalmas; veya szkonusu talebe direnmesi durumunda kolektif iddete bavurma olasl vardr*341. Bu itibarla, kontrol mcadelesine dahil olan topluluklann ne tr kaynaklar seferber ederek nasl kolektif siyasal eyleme geecekleri, bavuracaklar eylem tr, iinde bulunduklar kontrol mcadelesinin nitelii tarafndan belirlenecektir. Ayn ekilde bar yollar m. yoksa siyasal iddeti mi tercih edecekleri de. giriecekleri siyasal eylem biimine ve hkmetten grecekleri tepkilere bal

olacaktr^. Buna somut mek 26 Aralk 1991 genel seimlerinin ilk turundan sonra Cezayir'in iine dt durumdur. Seimlerin ilk turunun sonularnda lslmi Selmet Partisi (FlS)nin tek bana iktidar olma olaslnn belirmesi zerine, mevcut hkmet ikinci turu iptal etmi, ordunun siyasal hayata mdahalesi gndeme gelmitir. Hemen ardndan FIS'n halk derinmeye armas kontrol mcadelesini bar yollardan saptrm ve kolektif iddet olasln dourmutur. Yalnz hemen belirtmek gerekir ki. iddet olasln douran sadece hkmetin, islamclarn taleplerine kar durmas deildir. Seimlerin sonucunda kontrol ele geirdiklerinde islamclarn, kendileri dndaki topluluklann varlklann tehdit etmi olmalandr Ama. hkmetten seimlerin iptal edilmesi yoluyla grdkleri tepki, slamclar iddete bavurarak direnme gibi bir siyasal eylem seenei ile kar karya brakmtr. Tekrar soyut zmlemelere dnecek olursak; siyasal deimenin kontrol mcadelesini hangi koullarda daha ok bar yollara kanalize edebilecei sorusu da nem kazanmaktadr. ' %. .^Bugn dnya konkjonktrnn dayatmasyla, toplumlarn siyasal 4> gndemlerindeki en nemil mesele, nceki blmlerde de sk sk deindiimiz gibi, katlmac demokrasidir. Dolaysyla, siyasal deimenin ap, yn, nitelii ve gerekleme yollar ne olursa olsun; insanlarn kontrol paylamalar ve kendilerini ifade etme zgrlne ve olanaklarna sahip olmak taleplerinin kontrol 187 mcadelesi sonucunda hayata geirilme ekli nemlidir: Her topluluun kendini ifade etme ve kontrola katlma zgrln elde etmesi kontrol tekelleme riskinden kurtaracaktr. Hibir topluluun tekelinde olmayan kontroln ifa edilmesine gsterilen meruluk phesiz yaygn olacaktr. Bununla beraber, kontroldan pay almada gene bir mcadele olacaktr ama, topumdaki yaygn sosyolojik meruluk bu mcadelenin bar yollarla yaplmasn salayacaktr. Yeni durumda, meruluun bozulmas: ne kadar kontroln bir topluluk tekeline alnm olmasndan kaynaklanyorsa, dolaysyla dier topluluklar ne kadar ok siyasal sreten dlyorsa, kontrol mcadelesinde bar yollara itibar etmeme olasln davet edecek, kolektif iddete bavurma gndeme gelecektir. Bylece deimenin "f douraca yeni siyasal durum da fiili g dengesine dayanacaktr. < BLM 7'NN DPNOTLARI (1) S.P. Huntington-J.I. Dominguez, Siyasal Gelime, (ev.:E.zbudun), Ankara (1986), s.l. (2) Ayn eser, s. 1-3. (3) Ayn eser, s.4 (4) Ayn eser, s. 123 (5) S.P.Huntington, "The Goals of Development", Understanding Political Development, Eds., M.Weiner-S.P.Huntington, Boston, 1987 s.5 (6) Huntington-Dominguez, a.g.e., s.5-6 (7) Huntington-Dominguez, a.g.e., s.6 (8) S.P.Huntington, Political Order in Changing Societies, New Howen 1975, 9th Printing (9) K.W.Deutsch, "Social Mobilization and Political Development", Pol-litical Development and Social Cliange, Eds., J.L.Finkle-R.W.Gable, New York, 1971 (10) D.Aptcr, The Politics of Modernization, Chicago,* 1965 188 (11) D.Goulet, "Development for What?" Comparative Political Studies. 1 (1968) (12) Siyasal gelime kavramnn mulakln ve keyfliini dipnot 8,9,10,11 'deki almalara atfta bulunarak yaptmz deerlendirme erevesinde ele alan bir alma iin bk.: S.Chilton, Defining Political Development, Boulder, 1988, s.4-10. (13) L.W.Pye, Aspects of Political Development, Boston, 1966, 3rd Printing, s.33-44 . (14) Ayn eser, s.45-48

(S) E.Kalayctolu, "Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii" Prof.Dr.mit Yaar Doganay'n Ansna Armaan, istanbul, 1982, s.513. (16) S.P.Huntington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma", (ev.: E.zbudun), AHFD 1/4 (1967), s.62-63. (17) Huntington, "The goals of Development", a.g.m., s.26-27 (18) H.S.Park, Human Needs and Political Development, Cambridge, 1984. Blm III. , (19) Ayn eser, s.66 (20) P.A.Corning-S.M.Hines, Jr. "Political Development and Political Evolution", Politics and the Life Scienes. 6/2 (1988). (21) Ay m makale, s. 145 (22) Bk., Politics and the Life i.eience, 6/8 (1988), s.157-163 (23) Zikreden: Chilton, a.g.e., s.6 (24) D.E.Apter, "Why Political Systems Change". Government and Opposition, 3/4 (1968) s.414-415. (25) Ayn makale, s.416. (26) C.F. Andrain, Political Change in tlie Third World, Boston, 1988, zellikle Blm 1,2,3,4. (27) Bu konuda bk: J.S.Migdal. "Why Change? Toward a New Theory of Change Among Individuals in the Process of Modernization", World Politics, 26/2 189 (1974). (28) "Istikrar"dan neyin anlalaca konjonktrel olarak ve o toplumun siyasal izemine gre deiik olabilir. Kavramn zaten yeterince mulakl konusunda bk.: B.Hekimolu, "Modernleme ve Siyasal istikrarszlk". Toplum ve Bilim, 46/47 (1989). (29) O.E. Apter, "Political Religion in the New Nations", Old Societies and New States, Ed., G.Geertz. New York, 1963, s.61. (30) Ayn makale, s.87. (31) Huntington, Political Order ... a.g.c, s.10. (32) Apter, "Political Religion", a.g.m., s.99 (33) Bu ayrm in bk.: K.M. Dolbeare, Political Change in the United States, New York. 1974.S.6-7. (34) Kolektif iddetin belirme koullan iin C.Tilly'nin dncelerinden yararlanyoruz. Bu dnceler daha nce E.Kalaycolu'nun aadaki kitabnda tartld ve eletirildii iin; gndermeleri bu kitaba yapyoruz: Bk., E.Kalaycolu, ada Siyasal Bilim, stanbul, 1984, s.305-313. (35) Kalaycolu, ayn eser, s.308. SONU Bu almamzda, siyaset olgusunu belirli bir erevede zmlemeye tbi tutmu bulunuyoruz. zmlemelerimize yn veren kavram kontrol olmutur. nerdiimiz zmleme erevesi, bir toplumda topluluklar arasndaki siye/sal etkileimin kontrol amalar, aralar ve kurumlan tarafndan nasl biimlcndirildiinin aklamalarna dayanmaktadr. Aklamalarmzn dayand temel ncl ise: kontrol tesis etmenin dourduu fiili siyasal durumun ne olduunun saptanmasndan daha nemlisinin, o fiili duruma her topluluun kendi izemi dahilinde ykledii anlam eklinde formle edilebilir. Bunda siyasal lailtrn oynad roln nemine ayrca sk sk.dikkat ekilmitir. nk yukarda belirtilen ncln ynlendirmesiyle, gerek kontroln yneldii amalarn, gerek kulland aralarn son tahlilde birer kltrel kurgulanma olduu anlay aklamalarmz belirlemitir. Bu anlay, ayn zamanda, "sosyolojik" olann iinin doldurulmasnda da ilev grmtr. Bylece, siyaseti sosyolojik olarak zmlemenin ncelikle ne tr bir sosyoloji yapldyla ilgili olduunu gstermeye giriilmitir. 190 191 KAYNAKA Abadan, N. : 1965 Seimlerinin Tahlili, Ankara, 1966. Abrams, P. : "Notes On The Difficulty Of Studying The State", Journal Of Historical Sociology, 1/1, 1988.

Almond, G-Verba, S. : The Civic Culture, Princeton, 1963. Almond, G. : Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston, 1966. Almond, G.-Powell, Jr.,B; : Comparative Politics: System, Process And Policy. Boston, 1978, Second Edition. Almond, G.-Powell, Jr.,B.(E-ds.) : Comparative Politics Today: A World View. Boston, 1980. Almond, G.A. : "The Return To The State". APSR, 82/3, 1988. Andrain, C.F. : Political Change In The Third World, Boston, 1988. Apter. D.E. : "Political Religion In The New Nations", Old Societies And New States, Ed.G.Geerlz, New York, 1963. Apter, D. : The Politics Of Modernization, Chicago, 1965. Apter, D.E. : "Why Political Systems Change", Government And Opposition,3/4. 1968. Aron, R. : Main Currents In Sociological Taught, I, New York. 1968. Badie, B.-Brinbaum,P. : The Sociology Of The State, (Franszca'dan ev.: A.Goldhamncr), Chicago. 1983. Barbalet, J.M. : Citizenship, Minneapolis, 1988. Belanger, A.J. : Framework For A Political Sociology, Toronto, 1985. Bendix, R.-Lipset, S.M. : "The Field Of Political Sociology". Political Sociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966: Bendix, R. : Nation-'Building And Citizenship, Garden City. 1969, (Anchor Books Edition). Bendix, R. : Nation-Building And Citizenship, Garden City, 1969, (Anchor Books Edition). Bendix, R. : "Introduction". State And Society: A Reader In Comparative Political Sociology, Ed.R.Bendix ve Dierleri, Berkeley, 1973. Berger, P. :' Invitation To Sociology, Harmondsworth, 1978. Berger, P.-Luckmann, T. : The Social Construction Of Reality, Harmondsworth, 1981. Bernstein, B. : Class, Codes And Control. Vol.1, London, 1971. Beymc, K.von : Political Parties In Western Democracies, Alders-hoi. 1985. Bobbio, N.-Texier, J. : Gramsci ve Sivil Toplum, (ev.: A. pek193 K.Somer), Ankara, 1982. Boggs, C. : Social Movements And Political Power, Philadelphia. 1986. Braungart, R.G. : "Political Sociology: History And Scope", Handbook Of Political Behavior, Vol.5. S.Long, New York, 1981. Buinin, K. : Sivil Toplum ve Devlet, Istanbul, 1981. Canbolat, S.-Canbolat, B. : Seim Kanunlar ve Siyasi Partiler Kanunu, Ankara, 1987. Cassirer, E. : insan stne Bir Deneme, (ev.: N.Arat), stanbul, 1980. Ccrny, P.G. : The Changing Architecture Of Politics, London, 1990. -^-Charon, J.M. : Symbolic Interdctionism, Englewood Cliffs, 1989, Third Edition. Chilton, S. : Defining Political Development, Boulder, 1988. Claessen, H.-Skalnik, P. : The Early State, The Hague, 1978. Cohen, A.P. : The Symbolic Construction Of Community, London, 1985. Converse, P.E. : "The Nature Of Belief Systems In Mass Publics". Ideology And Discontent, Ed. D.Apter, New York, 1964. Corning, P.A.-Hines, Jr., S.M. : "Political Development And Political Evolution", Politics And The Life Sciences,. 6/2, 1988. Coser, L.A- : "Introduction", Political Sociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966. alar, B. : Anayasa Bilimi, Istanbul., 1989. Dahi, R.A. : "The Behavioral Approach In Political Science". Contemporary Political Thought. Ed.J.A.Gould-V.V.Thursby. New York. 1966. Deutch, KW. : "Social Mobilization And Political Development". Political Development And Social Change, Eds.J.L.Finkle, K.W.Gable, New York, 1971. Dittmer, L. : "Political Culture And Political Symbolism", World-Politics, 29/4, 1977. Dolbeare, K.M. : Political Change In The United States, New York, 1974. Duverger, M. : Sosyal Bilimlere Giri. (ev.:.Oskay). 1973.

Duverger, M. : Siyasi Partiler, (ev.:E.zbudun), Ankara, 1974, tkinci Bask. Duverger, M. : Siyaset Sosyolojisi, (ev.: .Tekeli), stanbul, 1975. Easton, D. : A Systems Analysis Of Political Life, New York, 1965. " 194 Easton, D. : A Framework For Political Analysis, Chicago, 1979, (Phoenix Edition). Easton, D. : A Systems Analysis Of Political Life, Chicago, 1979, (Phoenix Edition). Edelman, M. : Politics As Symbolic Action, New York, 1971. Effarl, A. : "Power To The Paradigms: An Editorial Introduction", Perspectives In Political Sociology, Ed.A.Effart, New York, t.y. Eisenstadt, S.N. : "Breakdowns Of Modernization", Readings In Social Evolution And Development, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1970. Eisenstadt, S.N. : "General Introduction: The Scope And Development Of Political Sociology", Political Sociology: A Reader, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1971. Elder, C.D.-Cobb, R.W. : The Political Uses Of Symbols, New York, 1983. Elkins, DJ.-Simeon, R.E.B. : "A Cause In Search Of E/fect, On What Does Political Culture Explain?", Comparative Politics, 11/2, 1969. Entreves, A.P. : The Notion Of The State, Oxford, 1969, (Dzeltilmi Yeni Bask). Erolu, C. : Devlet Nedir?, Ankara, 1990. Evans, P.B.-Rueschemeyer,D.- Skocpol,T. : Bringing The Slate Back In, New York, 1985. Fagen, R.P. : The Transformation Of Political Culture In Cuba, Stanford, 1969. Fiske. S.T.-Taylor, S.E. : Social Cognition. New York, 1987. -Frey, F.W. : The Turkish Politial Elite, Cambridge. 1965. Frey, F.W. : "Patterns Of Elite Politics In Turkey" Political Elite In The Middle East, Ed.G.Lenczowski, Washington, 1975. Frisby, D.-Sayer,D. : Society, London, 1986. Geertz, C. : "Thick Description: Toward An Interpretive Theory Of Culture", The Interpretation Of Cultures, New York, 1973. Goulet, D. : "Development For What?", Comparative Political Studies, I, 1968. Greer, S. : "Sociology And Political Science", Politics And The Social Sciences, Ed.S.M.Lipset, New York, 1969. Gunnel, J. : "Social Science And Political Reality: The Problem Of Explanation", Social Research, 35/1, 1968. Habermas, J. : "Kamusal Alann Yapsal Dnm", (ev.: T.Bora), Defter, 16,1991. Hail, J.A.-Ikenberry. G.J. : The State, Minneapolis, 1989. Hall, P.M. : "A Symbolic Interactionist Analysis Of Politics" Perspectives In Political Sociology, .Ed.A. Effrat, New York, t.y. 195 I Hamilton, R.F.-Wright, J. : New Directions In Political Sociology. Indiapolis. 1973. Hassan, 0. : lk Devlet Neye Yarar?11. Yapt, 49/4, 1984. Hekimolu, B. : "Modernleme ve Siyasal stikrarszlk". Toplum ve Bilim, 46/47, 1989. Held, D. : Models Of Democracy, Stamford, 1987. Heper, M. : Stale Tradition In Turkey, North Humbersidc, 1985. Hertzler, O. : A Sociology Of Language, y.y., 1965. Huntington, S.P. : "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma", (ev.:E.zbudun), HFD, 22-23/1-4 1967. Huntineton. S.P. : Political Order In Changing Societies, New Haven, 1975, g.b. Huntington. S.P.- Dominguez, J.L. : Siyasal Gelime, (ev.:

E.zbudun), Ankara, 1986. Huntington, S.P. : "The Goals Of Development", Understanding Political Development, Eds.M.Weiner-S.P.Huntington, Boston, 1987. Janda, K. : A Conceptual Framework For Tlie Comparative Analysis Of Political Parties, Beverly Hills, 1970. Janowitz, M. : "Political Sociology", International Encylopedla Of The Social Sciences, Vol.11-12. Reprint Edition. 1972. Jung, H.Y. : "A critique Of The Behavioral Persuasion In Politics: A Phenomcnological View", Phenomenology And The Social Sciences, Ed.M.Natanson, Vol.2, Evanston. 1973. Kalaycolu, E.:"Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii". Prof.Dr.mit Yaar Doanay'n Ansna Armaan 2, istanbul, 1982. Kalaycolu, E.ada Siyasal Bilim, stanbul, 1984. Kalaycolu, E.:"Siyaset Biliminde Davransal Yaklam ve Nicel Aratrma: Trkiye rnei". "Atatrk Trkiyesi'nde adalama ve Siyasal Bilim Konferansna sunulan tebli, stanbul, 1984. Kalaycolu, E.:"Political Culture And Regime Stability: The Case Of Turkey", Ekonomi ve dari Bilimler Dergisi, 2/3, 1988. -Karpat, K. : "Siyasal ilimler Aratrmalar", Trkiye'de Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. Kelly, G.A.:"Who Needs A Theory Of Citizenship?". Daedalus, 108/4, 1979. Key, V.O.:Politics, Parties And Pressure Groups. New York, 1964, Fifth Edition. Kr ay, M. :"Sosyal Deime ve Sosyal Bilimler", Trkiye'de Sosyal. Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. Klal. A.T. : "Rejim Asndan Aratrlmas Gereken ki Sorun: Genlik Hareketleri ve Sandk Bana Gtimeyen Semenler". Trkiye'de Sosyal Arsalirmalanq Gelimesi, Ankara, 1971. 196 King. D.S. : The New Right, Chicago, 1987. Klatch, R.E. : "Of Meaings And Masters: Political Symbolism And Symbolic Action", Polity, 21/1, 1988. Kress, G.-Hodge, R. : Language And Ideology, London. 1979. Kuhn, T. : Bilimsel Devrimlerin Yaps, (ev.:N.Kuya), Istanbul. 1982. Langer, S.K. : Philosophy In A New Key, Cambridge, 1971. Third Edition. LaPalombara, J.-Weiner,M. : "The Origin And Development Of Political Parties", Political Parlies And Political Development, Eds.J.LaPalomhara-M.Weiner, Princeton, 1966. LaPalombara. J. : Politics Within Nations, New Jersey, 1974. Leiserson, A. : "The Place Of Parties In The Study Of Politics", Political Parlies: Contemprory Trends And Ideas, Ed.R.C.Macridis, New York, 1967. Lewellen, T.C. : Political Anthropology, South Hadley, 1983. Lipset, S.M. : "Political Sociology", Sociology Today, Vol.1. Ed.R.K.Mcrton ve dierleri. New York, 1959. Lipset S.M. : "Political Cleavages In Developed' And 'Emerging'. Polities", Cleavages. Ideologies And Party Systems, Bd.E.Allardt -" Y.Liltunen, Turku, 1964. Lipset, S.M.-Rokkan. S. : "Cleavages Structures, Party Systems And Voter Alignments: An Introduction", Eds. S.M.Lipsel-S.Rokkan, Party Systems And Voter Alignments, New York, 196,7. Lipset, S.M.-Schneider. W. : "Political Sociology", Sociology: An Introduction, Ed.N.J.Smelser. New York. 1973. Macciocchi, M.A. : "Hegemonya, Tarihi Blok, Devlet", (ev.:.Tekcli), Birikim, 26. 1977. Macphcrson, C.B. : The Life And The Times Of Liberal Democracy, Oxford, 1977. Mardin, . : ideoloji, Ankara. 1982, ikinci Bask. Mardin, . : "Kontrol Felsefesi ve Geleceimiz", Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2), istanbul, 1990. Mardin; . : "Siyasal Szlmzn zellikleri: 1. 'Faizm', Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2), istanbul. 1990.

Mardin, . : "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", Trk Modernlemesi: Makaleler 4, istanbul, 1991. Marshall, T.H. : Class, Citizenship And Social Development, Garden City, 1965, Ancher Books Edition. Michels, R. : Political Parties: A Sociological Study Of The Oligarchical Tendencies Of Modern Democracy, Glcnce, 1958. Migdal, J.S. : "Why Change? Toward A New Theory Of Change Among Individuals In The Process Of Modernization", World Politics, 197 Strong Societies And Weak States, Princeton. Kapitalist Devlet So26/2, 1974. Migdal, J.S. 1988. Miliband, R.-Poulantzas, N.-Laclau, E. runu, (ev.: Y.Berkman), Istanbul, 1977. Miliband, R. : Marxism Politics, London, 1977. Netti, J.P. : 'The State As A Conceptual Variable", World Politics, 20, 1968. Neumann, S. : "Toward A Comparative Study Of Political Parties", Ed.S.Neumann, Modern Political Parties, Chicago, 1975, (Midway Reprint). Nordlinger, E.A. : "Taking The State Seriously", Understanding Political Development, Eds, M.Weiner-S.P.Huntington, Boston, 1987. Olsen, M.E. : Participatory Pluralism, Chicago, 1982. Openheimcr, F. : Devlet, (ev.: A.enel-Y.Sabuncu), Istanbul, 1984. Ostrogorski, M. : Democracy And Organization Of Political Parties, Garden City, 1964. zbuduri, E. : "M.Duverger'nin 'siyasi Partiler'i ve Siyasi Partilerin ncelenmesinde Baz Metodolojik Problemler", HFD, 21/1-4, 1964. zbudun, E. : Parti Disiplini, Ankara, 1968. zbudun, E. : Trkiye'de Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, Ankara, 1975. zbudun, E. : Siyasal Partiler, Ankara, 1979, 3.b. zbudun, E.:"Turkey Politics Of Political Clientelism", Eds.S.N.EisenstadtR.Lemarchad, Political Clientelism, Patronage And Development, London, 1981. zbudun, E. : Trk Anayasa Hukuku, Ankara, 1986. Park,H.S. : Human Needs And Political Development, Cambridge, 1984. Patrick, CM. : "Political Culture", Social Science Concepts: A Systematic Analysis, Ed.,G.Sartori, Beverly Hills, 1984. Pekonen, K. : "Symbols And Politics As Culture In The Modern Situation: The Problem And Prospects Of The 'New'", Contemprory Political Culture, Ed.J.R.Gibbins, london, 1989. Poggi, G. : The Development Of The Modern State, Stanford, 1978. Portelli, H. : Gramsci ve Tarihsel Blok, (ev.:K.Somer). Ankara, 1982. Pranger, R.J. : The Eclipse Of Citizenship, New York 1968. Psathas, G. : "Introduction", Phenomenological Sociology, Ed.G.Psathas, New York, 1973. Pye, L.W; : Politics, Personality And Nation Building: Burma's 198 Search For Identity, New Haven, 1962. Pye, L.W. : "Introduction: Political Culture And Political Development", Political Culture And Political Development, Eds.L.W.Pye-S.Verba, Princeton, 1965. Pye, L.W. : Aspects Of Political Development, Boston, 1966, Third Printing. Pye, L.W. : The Spirit Of Chinese Politics, Cambridge, 1968. Rakovski, M. : "Capitalist And Socialist States: A Critique Of The Convergence Thesis", States And Societies, Ed.D.Held et al, New York, 1983. Ramirez: F.D. : "Comparative Social Movements", Institutional Structure: Constituting State, Soiety. And Individual, Eds, G.M.Thomas, Newbury Park, 1987. Randall, V. : "Introduction", Political Parties In The Third World, Ed.V.Randall, London, 1988. Ranney, A. : "The Concept Of 'Party', "Political Research And Political Theory, Ed. O. Garceau, Cambridge, 1968. Rockmann, B.A. : "Minding The State-Or A State Of Miid?", CPS, 23/1, 1990.

Rokkan, S. : "International Cooperation In Political Sociology", Mass Politics: Stmlies In Political Sociology, Ed.E.Alladt-S.Rokkan, New York, 1970. Rokkan, S. : "Dimensions Of Stase Formation And National Building: A Possible Paradigm For Research On Variations Within Europe". The Formation Of National States In Western Europe, Ed.C.Tilly, New Jersey, 1975. Rosenberg, S.-World, D.-Chilton.S. : "Taking A Piagetian Point Of View", Political Reasoning And Cognition: A Piagetian View, S.Rosenberg - D.Ward S.Chilton. Durhan, 1988. Runcima, W.G. : Social Science And Political Theory, Cambridge, 1969, Second Edition. Sabine, G.H. - Tharson, T.L., : A History Of Political Theory, Hinsdale, 1973, Fourth Edition. Sanbay, A.Y. : "Siyaset(in) Sosyolojisi, Siyaset(in) Bilimi, Siyasal Sosyoloji", iktisat ve Sosyal Bilimler, C.2, S.2. 1981. Sartori, G. : "Politics, Ideology And Belief Systems", American Political Science Review, 63, 1969. Sartori, G. : "From The Sociology Of Politics To Political Sociology", Politics And The Social Sciences,. Ed. S.M.Lipset, 1969. Sartori. G. : Parties And Party Systems, New York, 1976. Sartori, G. : Demokrasi Kuram, (ev.: D.Baykal), Ankara, t.y. Savran. G. : Sivil Toplum ve tesi, Istanbul, 1978. Sayar. S. : "Political Patronage In Turkey", Ed. E.Gellner 199 J.Waterbury, Patrons And Clients In Mediterranean Societies, London, 1977. Schwartzenberg. R.G. : Sociologie Poliiique, Paris, 1974. Scott, J. : "Patronage Or Exploitation?", Patrons And Clients In Mediterranean Societies, Eds.E.Gcllner - J.Waterbury, London, 1977. Seiler. D.L. : Parties et Families Politiques, Paris, 1980. Sunar, 1. : Dn ve Toplum, Ankara. 1979. Tekeli, . : David Easton'un Siyaset Teorisine Katks zerine Bir nceleme, istanbul, 1976. Thomas, G.M. : "Revivalism. Nation-Building And Institutional Change", Institutional Structure: Constituting State, Society And Individual, Ed.G.M. Thomas, Newbury Park, 1987. Thompsno, D.F. : The Democratic Citizen, Cambridge, 1970. Thompson, J.B. : Studies In Theory Of Ideology, Cambridge, 1984. Touraine, a. : Return Of The Actor. (Cev.: M.Godzich), Minneapolis, 1988. Tucker, R.C. : "Culture, political Culture. Communism", Political Culture And Communist Studies Konferansi'nda Sunulan Tebli, 19-21 Kasm 1971. Tunaya, T.Z. : Trkiye'de Siyasi Partiler, istanbul. 1952. Turan, I. : "Trkiye'de Siyasal Kltrn Oluumu". Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Eds. E.Kalaycolu - A.Y.Sarbay. istanbul. 1986. Turan I. : Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, istanbul, t.y., kinci Basm. Turner, B.S. : Citizenship And Capitalism, London, 1986. Vergin, N. : Siyaset Sosyolojisi, istanbul, t.y. Walzer. M. : "Citizenship". Political Innovation And Conceptual Change, Ed.T.Ballot, New York, 1989. Weiner, M. : "Changing Conception Of Citizenship In A Multi Ethnic Society", The Citizen And Politics: A Comparative Perspective, Ed.S.Verba - L.W. Pye, Stanford. 1978. Wuthnow, R. : "Comparative Ideology", International Journal Of Comparative Sociology, 22/3-4. 1981. Wuthnow, R. : Meaning And Moral Order: Explorations In Cultural Analysis, Berkeley, 1987. Yldrm, C. : Bilim Felsefesi, Istanbul, 1972, ikinci Basm. 200 Trkiye'de Siyasal Sosyolojinin ilgi Alanlarna ilikin Yaplan Baz almalar Abadan, Y. : Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri Ankara. 1952. Abadan, Y. : "Trkiye'de Siyasi Partiler ve Tazyik Gruplar", SBF. 100"iincii Yldnm Armaannda, Ankara 1959, SBF. yayn 97-79. Sh. 77-118.

Abadan, Y. : "Das Trkische Partcingesctz" (Trk Siyasi Partiler Kanunu) Hrgb. K.B. Bracher. C.Dawson. W.Geiger, R.Smend. Die moderne Demokratic nd ihr Recht. (Modern Demokrasi ve Hukuku), Tubingen 1966, Sh.283-304. Abadan-Unat. N. : "Devlet idaresinde Menfaat Gruplarn Rol", SBFD. 1 (1959). Abadan-Unat, N. : "Ankara ehir Nfsunun Siyasi Eilimlerinden Baz rnekler". SBFD, 2 (1965)a Abadan-Unat, N. : "Trk Genliinin Deer Yarglar ve Siyasi Davran" SBFD, 1 (1965)b Abadan-Unat. N. : "Turkish Elections 1965 "Government and Opposition. 3 (1966)b j Abadan-Unat. N. : Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili, Ankara, 1966 a Abadan-Unat. N.-Ycekk, A.N. : "1961-1965 Seimlerinde Oy verme Davranlaryla ilgili Baz Yorumlar "SBFD 4 (1967) Abadan-Unat, N.-Ycckk. A.N. : "Religious Pluralism in Turkey" Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, 1969-1970 Abadan-Unat, N. : "Die Trkische Dcmokratie seit 1960". Mittei-lngen der Sdot-Eupa-Gescllscltafl, Het'tz. 1970 Abadan-Unai. N. : "Trk niversite rencileriyle Gen ilerin Siyasal Eilimleri" SBFD, 1 (1971) Abadan-Unat, N.(Derleyen): Trk Toplumunda Kadn, Ankara, 1979 a Abadan-Unat, N. : "Patterns of Modernization and Turkish Democracy" Milletleraras Mnasebetler Trk Yllm, XVIII (1979)b Abadan-Unat, N. : "Women in Government as Poliycnakers and Bureucrats: The Turkish Case". Women, power and Political Systems Ed.M.Rendel, London, 1981. Aaoullar. M.A. : L'lslam Dans La Vie Poliiique De La Turquic, Ankara, 1982 Akad, M. : Bask Gruplarnn Siyasal iktidarla ilikileri, stanbul, 1976 Akarl, E.D. : "The State as a Socio-Cultural phenomenon and Poli201 Ed.E.D. Akarh-G.Ben-Dor. Istanbul, 1975 Alkan, T. : Aydnlar Ve Siyaset, Ankara, 1977 Alkan, T. : Siyasal Toplumsallama, Ankara, 1979 Alkan, T. : Saldrganlk, nyarg ve Yabanc Dmanl, stanbul, 1983 Akit, B. : "Trkiye'de Siyasal ve ideolojik Grlerin Toplumsal ve Snfsal Belirleyicileri: iller ve Mahalleler Dzeyinde Bir inceleme". Gelime Dergisi, 13 (1976) Aksin, S. : "Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan", SBFD, 1 (1970)a Aksin, S. : "Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan'mn Ele Ald Balca Sorunlar-Il" SBFD, 2 (1970)b Aksin. S. : "ittihat ve Terakki zerine", SBFD, 1 (1971) Aksin, S. : Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1980 Arat, Y. : Women in Turkish Politics, Princeton University 1983,yaynlanmam doktora tezi Armaan, S. : "Memleketimizde ilk Parlamento Seimleri" Arnanaa: Kanun-u Esasi'nin lOO.Yh, Ankara, 1978 Ate. T. : "I..I.F. rencilerinin Demokrasi Anlay zerine Bir Aratrma Deerlendirmesi", IFM L/4 (1976-1977) Aybay, R. : The Role and Position of Political Science in Turkey", The Turkish Yearbook of International Relations, 1977, Sh. 13-20 Aybay, R. : "Yasama Meclislerin tzkleri", Kanun-u Esasinin 100. Yl Sempozyumu, Hazrlayan: Siyasi ilimler Trk Dernei, Ankara, 1977. S.283-326 Aybay, R. : "The Constitution and Judical Review in Turkey", SBF. Yayn. Armaan, Kanunu Esasinin 100. Yl, Ankara, 1978, Sh. 331-351 Baykal, D. : Siyasal Katlma: Bir Davran ncelemesi, Ankara 1970, SBF yayn' Berkes, N. : Siyasi Partiler, Ankara, 1946 iki yz Yldr Neden Bocalyoruz. stanbul, 1964 a The Development of Secularism in Turkey, Montreal, Berkes, N. Berkes. N. 1964 b Berkes. N. 1965 Berkes, N M. : 1981 Bozdemir, M.

1982 Bulutay, T.Yldrm, N. Batclk Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Ankara, Trkiye'de adalama, Ankara. 1973 Bozdemir, "Terr(m) ve Terrrizm(mi)?" Yllk (SBF, BYYO). C.V1, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklan, Ankara, "Trk^ Semenlerin Oy Verme 202 Eilimlerinde iktisadi Sebepler" SBFD, 23 (1968) Bulutay, T. : "Trk Toplumsal Hayatnda ktisadi ve Siyasi Gelimeler", SBFD, 2 (1970) am, E. : Devlet Sistemleri, stanbul, 1976 Da ver, B. : Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara, 1955 Daver, B. : "Az Gelimi lkelerde Siyasal Elit", SBFD, 2 (1965) . Davcr, B. : "Secularism in Turkey: A Dilemma in Turkish Politics SBFD, 1 (1967) Ergil, D. : Yabanclama ve Siyasal Katlma, Ankara, 1980 a Ergil, D. : Trkiye'de Terr ve iddet, Ankara, 1980 b Ergder, . : "Changing Patterns of Electoral Behavior in Turkey" Boazii niversitesi Dergisi, VII/IX (1980-1981). Ergder, . : Trkiye'de Tarm Fiyat Destek Siyasas ve Si\aset, stanbul, 1981 ' Erolu, C. : Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1970 Geyikda, M.Y. : Political Parties in Ttrkey-The Role of islam. New York 1984, Praegcr Special Studies" Glmen, Y. : Trk Semen Davrannda Ekonomif ve Sosyal Faktrlerin Rol, stanbul, 1979 Gne, T. : Parlamenter Rejimin Bugnk Manas ve ileyii, stanbul, 1956 Grbz, Y. : Siyasal Sistemle/-. stanbul, 1980 Hepcr, M. : Brokratik Ynetim Gelenei, Ankara, 1974 Heper, M. : "The Recalcitrance of the Turkish Public Bureucracy to 'Bourgeois Politics'in Turkey: A Multi-Factor Political Stratification Analysis", The Middle East Journal, Autumn 1976 a Hepcr. M. : "Political Modernization as Reflected in Bureaucracy and a 'Historical Bureaucratic Empire' Tradition". IJMES, 7 (1976) b Heper, M. : "Atatrklk: Karizmann Emredice Siyasal ereveye Dnm", Prof.Dr. Blent N.Esen'e Armaan, Ankara, 1977 Heper, M. : "Osmanl Siyas Hayatnda Merkez-Kenar likisi" Toplum ve Bilim, 9/10 (1980) Heper, M. : "slam. Polity and Society in Turkey: A Middle Eastern Perpective", The Middle East Journal, 3 (1981) Heper, M.-Tachau, F. : "The State, Politics, and the Military in Turkey" Comparative Politics, October, 1983 sen, G.B. : "Terrizm: Deiik Boyutlaryla ada Bir Sorun" Dicle tuv.Ilukk Fakltesi Dergisi, 1 (1983) Kalaycolu, E. : "Siyasal Katlmann Koullarna Genel Bir Bak," IFM, C.37, 1979 Kalaycolu, E. : "Why Legislatures Persist in Developing Count203 rics: The Case Of Turkey" Legislative Studies Quarterly, (1980) Kalaycolu. E.-Turan. 1. : "Measuring Political Participation: A.Cross Cultural Application". Comparative Political Studies, 1 (1981) Kalaycolu, E. : Karlatrmal Siyasal Katlma: Siyasal Eylemin Kkenleri zerine Bir nceleme, stanbul, 1983 Kapan, M. : "Demokratik Teori Alannda Baz Yeni Gr ve Tartmalar". Prof.Dr.Blent N.Esen'e armaan, Ankara. 1977 Karamustafaolu, T. : Yasama Meclisinde Komisyonlar, Ankara 1965 Karpat, K.H. : Turkey's Politics. Princeton, 1959 Karpat. K. : Trk Demokrasi Tarihi, istanbul, 1967 Karpat, K.H. : "Structural Change, Historical Stages of Modernization and the Role of Social Groups in Turkish Politics" Social Change and Politics in Turkey, Ed.K.H.Karpat, Leiden. 1973

Karpat, K.H. : "The Politics of Transition: Political Attitudes and Party Affiliation in Turkish Shantytowns", Political Participation in ' Turkey, Ed.E.D.Akarh-G.Ben-Dor, Istanbul, 1975 Karpat, K.H. : "Turkish Demokracy at Impasse: Ideology. Party Politics, and the Third Military Intervention" International Journal of Turkish Studies, 2/1 (1981) Kele, R.-Unsal, A. : Kent ve Siyasal iddet, Ankara. 1982 SBF Yayn Klal, A.T. : Forces Politiaues dans la Turquie Moderne. Ankara, 1967 Klal, A.T. : renci Ayaklanmalar, Ankara, 1974 a Klal, A.T. : "Trk Ordusunun toplumsal Kkeni zerine bir Aratrma, SBFD. 3/4 (1974) b Kili, S. : Turkey: Case of Political Development Istanbul. 1968 -Kili. S. : Kemalism, Istanbul, 1969 Kili, S. : 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, istanbul, 1976 Kili. S. : Atatrk Devrimi: Bir adalama Modeli, Istanbul1981 Kongar, E. : imparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps, stanbul. 1976 Kongar. E. : Atatrk ve Devrim kurumlar, istanbul, 1981 Mardin. . : "Historical Determinants of Social Stratification: Class and Class Consciousness in Turkey" SBFD, 4 (1967) Mardin, . : "Power. Civil Society and Culture in the Ottoman Empire". Comparative Studies in Society and History, 1 (1969) a Mardin. . : Din ve deoloji, Ankara. 1969 b Mardin, . : "Ideology and Relgion in the Turkish Religion, 204 1JMES, 2/3 (1971) Mardin, . : "Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics", Daedalus, Winter, 1973 Mardin, . : "Laiklik deali vs Gerekler", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar Sempozyumu, stanbul, 1977 a __Mardin, . : "Religion in Modern Turkey", International Social Science Journal, 24 (1977) b __Mardin. . : "Yout and Violence in Turkey". Archives Europenennes de Sociologie, 2 (1978) __Mardin. . : "Religion and Secularism in Turkey, Atatrk: Founder of a Modern State, Ed.A Kazancgil E.zbudun. London, 1981 __Mardin, . : "Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri Trkiye'de Toplumsal Snf ve Snf Bilinci" (ev.: N.Yavuz) Felsefe Yazlar. 5. Kitap 1983 a Mardin, . : "Religion and Politics in Modern Turkey", Islam and Political Process, Ed.J.P.Pascotori, London, 1984 Mardin, . : "Merkez-evre ilikileri: Trk Siyasasn Aklayabilecek Anahtar", (ev.:.Gnen). Dn ve Bugn Felsefe, Kitap 1. 1985 Nuhrat, C. : "Trkiye Kylerinde Olaand Oy Verme", SBFD, 1 (1971) __Oktay, C. : Ykselen stemler Karsnda Trk Siyasal Sistemi ve Kamu Brokrasisi, stanbul, 1983 __Onulduran, I. : Political Development and Political Parties in Turkey, Ankara. 1974 __Ortayl. I. : "Ilk Osmanl Parlamentosunun Yapsnda Eyalet dare Meclislerinin Rol'", Trk Parlamentoca/uunun lk Yz Yl, Ankara, 1976 __Ortayl. 1. : "lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl Milletlerinin Temsili". Armaan: Kanun-u Esasinin 100. Yl, Ankara, 1978 __Ozankaya. . : niversite rencilerinin Siyasal Ynelimleri, Ankara, 1966 __Ozankaya. . : Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr. Ankara, 1971 Ozankaya. . : "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar", SBF, 1/4 (1979) " __zbudun, E. : Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hkmeti Murakabe Vastalar. Ankara. 1962

zbudun, E. : The Role of The Military in Recent Turkish Politics, (Harward Occasional Paper, No. 14). 1966 zbudun, E. : Bat Demokrasilerinde ve Trkiye'de Parti Disiplini, Ankara, 1968 zbudun, E. : "Sosyal Deime, ve'Oy Verme Davranlar: 1973 Seimleri", zgr nsan, 15 (1974) a zbudun, E. : Trkiye'de Sosyal Deime Ve Siyasal Katlma, Ankara, 1974 b zbudun, E.F.tachau : "Social Change and.Electoral Behavior in Turkey: Toward a 'Critical Realignment'?", International Middle East Studies, 6 (1975) zbudun, E. : Siyasal Partiler, Ankara, 1976 a zbudun, E. : Social Change and Political Participation in Turkey, New Jersey. 1976 b zbudun, E. : "1973 Seimleri zerinde Bir inceleme". Prof.Dr.Blent N,Esene Armaan, Ankara, 1977 a zbudun, E. : "Izmirde Siyasal Parti Yneticilerinin Sosyo-Ekonomik Nitelikleri", Prof.Dr. Osman Ferki'ye Armaan, Ankara, 1977 b zbudun, E.-Ulusan, A. (Eds) : The Political Economy of Income Distribution in Turkey, New York, 1980 zbudun, E. : "Turkey: The Politics of Political Clientelism" Political Clienlelism, Patronage and Development, Ed.S.N.Eiscnstadt-R.Lemarchand, London, 1981 Payaslolu, A. : Siyasi Partiler, Ankara, 1952 Perinek, D. : Trkiye'de Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas Rejimi. Ankara, 1968 Sarbay, A.Y. : Trkiye'de Modernleme Din ve Parti Politikas, stanbul, 1985 Sayar, S. : "Some Notes on the Beginnings of Mass Political Participation", Political Participation in Turkey, Ed.E.D.Akarh-G.Ben-Dor, Istanbul, 1975 Sayan, S. : "Aspects of Party Organization in Turkey", The Middle East Journal, 30 (1976) Sayan, S. : "The Turkish Party System in Transition", Government and Opposition, 1 (1978) Savc, B. : "Partilerimizde Tabakalamann Gerek Mahiyeti ve Sosyal Muhteval Siyaset Meyli" SBFD, 13 (1958) Savc, B. : "Cumhuriyetin1 Tehlikede Kurumu: Laiklik", SBF Yznc Yl Armaan, Ankara, 1959 Savc, B. : "Trkiye'de Devlet Hayatnda Askeri Mahiyetin ve Tesirin Seyrine Bir Bak", SBFD, 3 (1961) Savc, B. : "Siyasi Partiler Kanun Tasars Dolaysyla Baz Mtelalar," SBFD, 1 (1964) Savc, B. : "Trkiye'nin artlan Asndan Siyasal Partiler Rejimine Bak", SBFD, 1 (1965) a Savc, B. : "Trkiye'de Reform Hareketlerinin Bir Analizi", SBFD, 4 (1965) b 206 Savc, B. :1966 Ksmi Senato Seimleri Tahlili", SBFD, 3 (1966) a Savc, B. : "Osmanl Trk Reformlarnn (Trk slhat Hareketlerinin) Bir Bat Demokrasisi Dourma abalar", SBFD, 1966 b Sencer, M. : Dinin Trk Toplumuna Etkileri, istanbul, 1968 Sencer, M. : Trkiye'de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, istanbul, 1971 Sencer, M. : Trkiye'de Snfsal Yap ve Siyasal Davranlar, istanbul, 1974 Sunar, t. : State and Society in the Politics of Turkey's Development, Ankara, 1974 Sunar, I.-Toprak, B. : "Islam in Politics", Government and Opposition, 4 (1983) ayian, G. : Trkiye'de Kapitalizm, Brokrasisi ve Siyasal deoloji. Ankara, 1974 ayian, G. : "Parlamentonun Mesleki Adan Kurulu Biimi", Trk Parlamentoculuunun lk Yz Yl, Ankara, 1976 ayian, G. : "Ordu ve Siyaset", Armaan: Kanunu-u^sasi'nin 100. Yl, Ankara, 1978

ayian, G. : ada Siyasal Sistemler, Ankara, 1981 Tekeli, . : "Ekonomik Bunalmlarn Siyasal Sistemler zerinde Yaratabilecei Baz Etkiler", Prof.Dr.Blent N.Esen'e Armaan, Ankara. 1977 Tekeli, . : "Trkiye'de Kadnn Siyasal Hayattaki Yeri, zm Yollan ve neriler", Trk Toplumunda Kadn, Deri. N.Abadan-Unat, Ankara, 1979 Tekeli, . : Kadnlar ve Siyasal/Toplumsal Hayat, stanbul, 1982 Timur, T. : Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Ankara, 1971 Tokgz, O. : Siyasal Haberleme ve Kadn, Ankara. 1979 Toprak, B. : "Trkiye'de Dinin Denetim levi", SBFD,. 1/2 (1978) Toprak, B. : slam and Political Development in Turkey, Leiden, 1981 Tunaya, T.Z. : Trkiye'de Siyasi Partiler, Istanbul, 1952 Tunaya, T.Z. : Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, istanbul, 1960 Tunaya, T.Z. : slamclk Cereyan, istanbul, 1962 Tunaya, T.Z. : Trkiye'nin Siyasi Gelimeleri, istanbul, 1970 Tuncay, M. : Trkiye Cumhuriyetinde' Tek Parti Ynetiminin Kurul-, mas (1923-1931), Ankara, 1981 Turan, I. : "Parti Disiplini: Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler", FM- 1/4 (1968-1969) 207 Turan. t. : "Osmanl mparatorluunun Son Dneminde renci Siyasal Faaliyeti", FM. 1/4 (1969-1970) a Turan, 1. : Cumhuriyet Tarihimiz, istanbul, 1969 b Turan, 1. : "Silahl Kuvvetler, Koalisyonlar ve Bakanlarn zellikleri", FM, 1/4 (1974-1975) Turan, I. : "The Development of Violence as a Future of Turkish Political Life". The Reavaluation of Existing Values and the Search for Absolute Values, ICUS, Boston, 1978 a Turan, I. : "Parlamenter Demokraside Denetim levi ve Trkiye". SBFD, 1/2 (1978)b Turan, I. : "Continuity and Change in Turkish Bureaucracy: The Kemalist Period and After", Atatrk and the Modernization of Turkey, Ed.J.M.Landau, Colorado, 1984 Turan, I. : "Changing Horses in Midstream: Party Changers in the Turkish National Assembly", Legislative Studies Quarterly 1 (1985) Turhan, M. : "Siyasal Elit Deiim Kuram", Dicle niv.Hkuk Fakltesi Dergisi, 2 51984) Uysal, S, : Siyasal Katlma DAvran$ma Ailenin Etkisi, Ankara, 1984 TODAE yaym Onsal, A. : Siyaset ve Anayasa Mahkemesi, Ankara. 1980 Unsal, A. : "Orgines Professioncllcs Des Elites Politiques Turqucs: Les Elus de 1977" SL.Mcray'a Armaan, Cll, Ankara, 1982 Vaner. S. : "Etat, Societe ct Violence Politique en Turquie (1975-1980), Bulletin de Liaison, 2 (1985) Vergin, N. : "Toplumsal Protesto ve Dinsel Hareketler", FM, 1/4 (1977-1978) Vergin, ti.:Si\aset Sosvolojisi (Ders Notlar), stanbul, 1980,Filiz Y. Yetkin, . : Serbest Cumhuriyet Fkras Olay, stanbul. 1982 Ycekk. A.N. : "The Process Of Political Development in Turkey", Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, IX (1968) Ycekk, A.N. : Trkiye'de rgtlenmi Dnin Sosyo-Ekonomik Taban, Ankara, 1971 Ycekk, A.N. : Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiye'de Parlamentonun Yeri, Ankara, 1983 Zabuolu. Y.K. : Bask Gruplar, Bask Gruplar Siyasi Partiler likisi, Ankara, 1969. 208 Prof.Dr.Ali Yaar Sarbay SYASAL SOSYOLOJ Siyaseti sosyolojik olarak zmlemek, sadece sosyal deikenlere dayanarak yaplamaz. phesiz "sosyal" olann grngeleri nemlidir.; ama ondan daha nemli olan, "sosyaF'in nasl in edildiidir. Genel olarak bu in etmede

siyaseti oturtabileceimiz yeri saptamamz; sosyolojik olarak onu zlmeye gidecek asl yolu da aacaktr. Sosyal'in nasl in edildiine bakarken, kalk noktamz onun en nemli grngs saydmz kltr olmaldr. nk, inceleme konumuz ister devlet, ister siyasal parti veya bir baka ey olsun; nesne son tahlilde bizatihi bir kltrel in etmedir. Yani bizim ona verdiimiz anlama tbidir; dolaysyla farkl ekilde yorumlanabilirlie aktr. Kitap, b anlaya dayanan bir zmleme erevesi nermektedir. zmleme erevemiz; bir toplumda topluluklar arasndaki siyasal etkileimin kontrol amalan, aralar ve kurumlan tarafndan nasl biimlendirildiinin aklamalanna dayanmaktadr. Aklamalanmzn dayand temel ncl ise udur ; Kontrol tesis etmenin dourduu fiili siyasal durumdan daha ok, o fiili duruma her topluluun kendi zihinsel alglamalan dahilinde ykledii anlam nemlidir. Bu balamda Kitapta siyaset belli bir dorultuda zmlenmeye tbi tutulurken, fe-nomenolojik sosyoloji ile bilisel psikoloji arasnda bir sentez denemesi de yaplmaktadr.

Vous aimerez peut-être aussi