Zięba - Wspolczesne - Stosunki - Polsko-Rosyjskie

Ryszard ZIBA
Warszawa
Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania, problemy, implikacje
1. Uwarunkowania wewntrzne 1.1. Percepcja wzajemna Polska olskie postrzeganie wspczesnej Rosji zdominowane jest przez pryzmat zych dowiadcze historycznych i znajduje odzwierciedlenie w wizerunku mocarstwa wrogiego pastwu polskiemu i Polakom. Z jednej strony wida tu kontynuacj postrzegania Rosji jako niedemokratycznego i agresywnego imperium z czasw dynastii Romanowych, a z drugiej strony jako kontynuacj komunistycznego ZSRR. Od wojen o Inflanty prowadzonych w drugiej poowie XVI wieku przez Stefana Batorego rozpoczy si wojny polsko-rosyjskie. Od pokoju w Andruszowie (1667 r.) Polska zacza przegrywa rywalizacj z Moskw, a ponad sto lat pniej Rosja przystpia do rozbioru Polski1. Walka Polakw o niepodlego przyczynia si do umocnienia tradycji patriotycznych, a zarazem kompleksw antyrosyjskich. Rosja Radziecka, a potem ZSRR wzmocniy obraz Rosji jako imperium dcego do zniewolenia Polakw. Po odzyskaniu przez Polsk penej suwerennoci w 1989 r. polskie elity polityczne, umacniajc przemiany demokratyczne w kraju, czyniy to w pierwszych latach przy duych obawach czy ZSRR na to pozwoli. Dc do uzyskania swobody w polityce zagranicznej podjy si likwidowania istniejcych wizw dawnej zalenoci imperialnej (wycofanie wojsk rozpadajcego si ZSRR z naszego terytorium). Towarzyszyy temu dania rozlicze z tragiczn histori. Sprawa Katynia pomimo przyznania si do tej zbrodni jeszcze przez ZSRR (owiadczenie prezydenta Michaia Gorbaczowa w marcu 1990 r.), a potem przez Federacj Rosyjsk (owiadczenie prezydenta Borysa Jelcyna w sierpniu 1993 r.), stanowia cigy temat w polsko-rosyjskim dialogu i polemikach. Polska domagaa si kolejnych aktw ekspiacji. Tak byo a do kwietnia 2010 roku. W polskim postrzeganiu Rosji wystpuje szczeglne uwraliwienie na kwestie symboliczne, ich nadmierne wartociowanie, a take wielokrotnie naduywanie pamici tragicznych epizodw i procesw do stawiania Rosji pod prgierz opinii midzynarodowej. Do jesieni 2009 r. bya to postawa niezrozumiaa dla wadz Rosji, szerzej nieznana spoeczestwu rosyjskiemu2, a czsto z zaenowaniem przyjmowana przez naszych sojusznikw
1 Warto zauway, e w trakcie trzech rozbiorw Polski, Rosja nie zaja wikszoci ziem etnicznie polskich. Dokonaa tego dopiero po wojnach napoleoskich. 2 Czyli do udziau premiera Wadimira Putina w obchodach 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej na Westerplatte w dniu 1 wrzenia 2009 r. W relacjach z tej wizyty media rosyjskie szeroko informoway swoje spoeczestwo, e II wojna wiatowa wybucha 1 wrzenia 1939 r., a nie 22 czerwca 1941 r., oraz o podnoszonej przez Polsk kwestii przyczenia si ZSSR do agresji Niemiec hitlerowskich oraz o zbrodni katyskiej, dokonanej przez KGB na rozkaz Jzefa Stalina.
36
Ryszard ZIBA
PP 3 11
z NATO i partnerw z Unii Europejskiej. Jeli zestawimy to z pojednaniem francusko-niemieckim, czy swoistym przejciem do porzdku nad trudn histori w stosunkach niemiecko-rosyjskich, to zachowanie wadz RP odbierane byo w stolicach naszych zachodnich partnerw jako przynajmniej niezrozumiae. Przywizywanie przez Polakw duej wagi do wasnej martyrologicznej historii nie znajduje zrozumienia na Zachodzie. Tym bardziej wic, narzucona w poowie minionej dekady polityce zagranicznej tzw. polityka historyczna3 umocnia tylko w Polsce skonnoci do instrumentalnego wykorzystywania historii do biecej polityki. To odcigno nasze pastwo od patrzenia w przyszo i pozbawio pragmatyzmu dziaania nasz dyplomacj, zwaszcza w latach 20052007. Nie byo take przypadkiem to, e Polska po przystpieniu do Unii Europejskiej nie wczya si do wsptworzenia unijnej polityki zewntrznej. Zamiast zajmowa si sprawami biecymi i przyszymi koncentrowaa si indywidualnym, wspieranym strategi bandwagoning wobec USA4, zabieganiu o nasze interesy narodowe, definiowane przez pryzmat konfliktu z Rosj, a take z Niemcami i Francj. Spotkanie premiera RP Donalda Tuska z premierem FR Wadimirem Putinem w Katyniu w dniu 7 kwietnia 2010 r. oraz katastrofa lotnicza pod Smoleskiem w dniu 10 kwietnia 2010 r. (w ktrej zgin prezydent Polski Lech Kaczyski i 95 innych czonkw delegacji udajcej si z pielgrzymk do Katynia), stanowi wany punkt na drodze rozpoczcia przemiany percepcji Rosjan przez Polakw. Nieskrywane przejawy wspczucia Rosjan dla rodzin ofiar katastrofy i dla caego spoeczestwa polskiego, a take zachowanie si i profesjonalna postawa wadz Federacji Rosyjskiej w likwidowaniu skutkw katastrofy, zostay w Polsce zauwaone i docenione. Po raz pierwszy spoeczestwo polskie zobaczyo (dziki mediom) inny obraz przecitnego Rosjanina, a take normalne ludzkie reakcje przywdcw FR, premiera Wadymira Putina i prezydenta Dimitrija Miedwiediewa. Mona stwierdzi, e pomimo odmiennych i czsto niegodziwych reakcji niektrych polskich politykw i mediw, Polacy i Rosjanie zbliyli si do siebie, po tak tragicznym wydarzeniu jak katastrofa polskiego samolotu prezydenckiego. O tym, e tak si stao wiadcz chociaby stonowane i wyraajce uznanie dla Rosjan wypowiedzi niektrych politykw, wyspecjalizowanych w konfliktowaniu stosunkw midzy Polsk a Rosj, skadane w okresie majczerwiec 2010 r., przed wyborami prezydenckimi w Polsce. Rosja Postrzeganie Polakw w Rosji jest zasadniczo rne od wizerunku z odwrotnej strony. Rosjanie mieli w swojej historii wielu wrogw, a ich tosamo narodowa nie ksztatowaa si pod silnym wpywem wojen z Polakami. Natomiast bardzo wanym elementem samowiadomoci Rosjan jest bycie obywatelem mocarstwa, wielkiego i silnego pastwa. I chocia dzisiejsza kondycja Federacji Rosyjskiej jest o wiele sabsza ni Rosji carskiej w XIX wieku czy ZSRR, to jednak poczucie mocarstwowoci jest niezmiernie istotne dla przecitnego Rosjanina. Czasami zdradza ono syndrom upadego mocarstwa, to jednak wie si z pragnieniem statusu mocarstwowego Rosji. Generalnie Rosjanie nie podjli polemik z Polsk na temat wtkw martyrologicznych. Czasami tylko, niektre media rosyjskie w celu rwnowaenia da penego wyjanienia okolicznoci zbrodni katyskiej, upominay si dodatkowe wyjanienia mierci tysicy jecw
Szerzej zob. A. Wolff-Powska, Polskie spory o histori i pami. Polityka historyczna, Przegld Zachodni 2007, nr 1, s. 344. 4 Zob. J. Zajc, Bandwagoning w polskiej polityce zagranicznej, Przegld Zachodni 2009, nr 3, s. 168178.
3
PP 3 11
Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...
37
onierzy Armii Czerwonej w polskiej niewoli po wojnie 1920 roku. Generalnie przecitny obywatel Rosji nie ma wiadomoci zbrodni popenianych na Polakach i przedstawicielach innych narodw przez reim stalinowski. Nie by o tym do niedawna informowany, a potoczna wiedza na temat milionw (na og bezimiennych) obywateli ZSRR, ktrzy zginli w agrach i wizieniach, nie zachca do specjalnego interesowania si losem innych narodw5. W latach 90., kiedy Polska czynia zabiegi o przystpienie do NATO, a potem ju jako nowy kraj czonkowski Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, w Rosji bya postrzegana jako pastwo niewdziczne, ktre zdradzio Rosj, przechodzc do wrogiego bloku wojskowego, a potem zaczo jej szkodzi. Bardzo negatywnie bya oceniana polska polityka bandwagoning wobec USA, a w ramach tych ocen formuowano opinie o Polsce jako wykonawcy polece z Waszyngtonu. Zwaszcza krytykowano nastpujce dziaania Polski: poparcie ataku NATO na FR Jugosawii w 1999 roku, udzia w interwencji wojskowej w Iraku w 2003 roku, a potem w stabilizacji (okupacji) Iraku, wsparcie dla kolorowych rewolucji w niektrych pastwach WNP (przede wszystkim pomaraczowej rewolucji na Ukrainie) oraz oddanie swojego terytorium na baz dla amerykaskiej tarczy antyrakietowej (w 2008 roku). Przystpienie Polski do Unii Europejskiej nie wywoywao specjalnie negatywnych ocen. Jedynie krytyce poddawano wprowadzenie wiz dla Rosjan udajcych si do Polski, a w wszych krgach z niezadowoleniem przyjto negatywne stanowisko Polski w sprawie wolnego tranzytu Rosjan z i do Obwodu Kaliningradzkiego. Po latach w Rosji dao si zauway, zwaszcza wrd modych ludzi, pozytywne oceny sukcesw ekonomicznych Polski. Szczeglnie z uznaniem przyjto fakt, e Polska poradzia sobie z kryzysem finansowym rozpocztym jesieni 2008 r., utrzymujc jako jedyny kraj w Europie wzrost gospodarczy w 2009 r. o 1,7% PKB, a w 2010 r. o 3,8% PKB. Gratulowa tego osignicia premier Putin na spotkaniu z polskim premierem w Gdasku 1 wrzenia 2009 roku. Dla Rosjan istotne znaczenie ma take to, e Polacy jako Sowianie daj sobie rad w UE, a nawet odnosz w niej sukcesy. W spoeczestwie rosyjskim patrzy si teraz na Polsk jako na kraj skutecznej transformacji (by moe jako model rozwoju), ktrego znaczenie wzroso na arenie midzynarodowej. To stanowi jedn z przesanek uwiadomienia sobie przez Kreml, e Polski nie mona duej ignorowa, lecz trzeba si z ni liczy, e nie da si zbudowa partnerstwa z UE, bez dialogu i wsppracy z Polsk. Przywdcy rosyjscy uwiadomili sobie, e Polska jest wanym krajem dla realizacji strategicznych celw ich polityki zagranicznej. Rwnie nadal Polska jest postrzegana jako konkurent Rosji na obszarze zamieszkaym przez narody ssiadujce midzy granicami UE i Rosji. 1.2. Koncepcje polityki zagranicznej Polska Od 2001 roku Polska nie przedstawia specjalnego programu swojej polityki wschodniej6. Natomiast prowadzona polityka wobec Rosji stanowia pokosie oglnej koncepcji polityki
5 Ambasador Polski w Moskwie Jerzy Bahr tak to ocenia: Jestem przekonany, e kiedy zaczniemy ze sob spokojnie rozmawia, podzikuj nam, e pomoglimy im przy pomocy naszych ofiar przywoa take pami o ich ofiarach. Bo oni maj na swojej ziemi Katyniw dziesitki. A kiedy sobie o nich przypomn, bdziemy musieli si posun, eby zrobi im miejsce w naszej polskiej pamici. Taka jest logika pojednania. Zob. Startujemy, wywiad Teresy Toraskiej z Jerzym Bahrem, Gazeta Wyborcza, 15 stycznia 2011. 6 Po przystpieniu do NATO wypracowano fasadowy dokument programowy zatytuowany Zaoenia polskiej polityki zagranicznej wobec Rosji (przyjty przez Rad Ministrw w czerwcu 2000 r.) i oparty na nim roboczy doku-
38
Ryszard ZIBA
PP 3 11
zagranicznej zorientowanej na realizowanie opcji euroatlantyckiej i wspieranie przemian demokratycznych na Wschodzie, faktycznie poza Rosj. Polska polityka wschodnia do 2007 roku bya oparta na idei jagielloskiej, zaadaptowanej do wspczesnoci koncepcjami Giedroycia i Mieroszewskiego. Odnosia si do wydumanej rzeczywistoci pastw moe i chccych, ale niemogcych zbudowa razem z Polsk przeciwwagi dla Rosji. Zakadaa ona przywdcz rol Polski w Europie rodkowej, wanie wtedy, kiedy Polska po wejciu do UE powinna dokada wysikw, aby w peni si zintegrowa z t wsplnot. Zmiana rzdu w Polsce po wyborach parlamentarnych jesieni 2007 roku zaowocowaa nowym podejciem do polityki zagranicznej w tym do polityki wschodniej. Rzd Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego (PO i PSL) wybra metod pragmatycznego ukadania stosunkw z Rosj, bez stawiania warunkw wstpnych. Zaczto od rozmawiania z Rosj, tak jak ona jest. Oznaczao to powan zmian w stosunku do rzdu Prawa i Sprawiedliwoci (PiS), ktry realizowa, opart na misyjnym podejciu, polityk twardego egzekwowania naszych interesw w kontaktach z Rosj, prowadzenia ostrych polemik i szkodzenia interesom rosyjskim tam gdzie si da. Polityka wspierania demokratycznych przemian na Ukrainie, Biaorusi czy w pastwach Poudniowego Kaukazu nie miaa charakteru samoistnego, lecz powizana bya z deniem do osabiania imperialnych ambicji Rosji. Taka polityka nie moga by skuteczn, zwaszcza, e wychodzia przed szereg Unii Europejskiej jako cao. Jesieni 2008 roku po wyborach prezydenckich w USA okazao si, e Barack Obama przystpi do realizowania polityki resetu w stosunkach z Rosj. Tym bardziej wic zmiana w podejciu do Rosji zainicjowana przez rzd Donalda Tuska bya potrzebna. Jakie elementy w polityce nowego rzdu RP wskazuj na przebijanie si nowych idei w polskim podejciu do Rosji? Po pierwsze, zmiana jzyka, odejcie od agresywnego tonu i przyjcie rzeczowej argumentacji w wypowiedziach politykw rzdowych na tematy stosunkw polsko-rosyjskich i polityki rosyjskiej. Po drugie, rezygnacja z nieskutecznych prb wykluczania Rosji z klubu pastw zwizanych z Zachodem, o czym wiadczyo wycofanie si z blokowania rozmw z Rosj w sprawie przyjcia jej do OECD i wycofanie veta na forum UE w sprawie uzgodnienia mandatu negocjacyjnego dla rozmw na temat nowego ukadu o wsppracy i partnerstwie (PCA), zaprzestanie krytyki Rosji, e nie spenia demokratycznych standardw obowizujcych w Radzie Europy. Po trzecie, zapowied na amach jednej z gazet w kocu sierpnia 2009 r. przez ministra spraw zagranicznych Radosawa Sikorskiego zmiany polskiej polityki wschodniej. Polski polityk stwierdzi, e naley odrzuci jagielloskie ambicje mocarstwowe, zasady rwnowagi si i budowania koalicji przeciw najsilniejszemu pastwu oraz nakaz poszukiwania sojusznikw poprzez kolejn miedz, na gruncie jednoczcej wrogoci do wsplnego ssiada. Opowiedzia si za oparciem polityki wschodniej demokratycznego Zachodu, ktrego Polska jest elementem, na budowaniu partnerstwa strategicznego Unii Europejskiej z Rosj oraz Partnerstwa Wschodniego; Ukrainy nie wymieni ani razu7.
ment pod tym samym tytuem wydany przez MSZ w styczniu 2001 r. Jedynie w wydanym 13 czerwca 2001 r. przez MSZ dokumencie pt. Polityka wschodnia Unii Europejskiej w perspektywie jej rozszerzenia o pastwa Europy rodkowo-Wschodniej polski punkt widzenia znalazy si rzeczowe postulaty wsppracy z Obwodem Kaliningradzkim i pnocno-zachodnimi regionami Rosji. 7 Gazeta Wyborcza, 29 sierpnia 2009 r.
PP 3 11
39
Po czwarte, otwarto na spotkania na najwyszym szczeblu bez warunkw wstpnych, zaproszenie dla premiera W. Putina na obchody 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej na Westerplatte, spotkanie premierw Polski i Rosji w Katyniu 7 kwietnia 2010 r., udzia p.o. prezydenta Bronisawa Komorowskiego na defiladzie w Moskwie dla uczczenia 65. rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej (9 maja 2010 r.), udzia prezydenta FR Dimitrija Miedwiediewa w pogrzebie prezydenta Lecha Kaczyskiego w Krakowie (18 kwietnia 2010 r.) i oficjalna wizyta prezydenta Rosji w Polsce w dniach 67 grudnia 2010 r. Rosja W dokumentach programowych Federacji Rosyjskiej nie powica si miejsca Polsce, podobnie jak innym pastwom redniej rangi. Polska jest traktowana jak czonek zachodnich struktur wielostronnych, NATO i Unii Europejskiej. Naley mie wiadomo, e zmiana rosyjskiej polityki wobec naszego kraju jest czci znacznie szerszej nowej strategii wobec wiata zewntrznego. Od lat 20062007 dokonuje si proces redefinicji koncepcji polityki zagranicznej i bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej. Wyraaj to przemwienia programowe tandemu przywdczego Wadymir Putin i Dimitrij Miedwiediew oraz ministra spraw zagranicznych Siergieja awrowa, a take ostatnio przyjte dokumenty: Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej z 12 lipca 2008 roku, Strategia bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej z 12 maja 2009 roku, Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej z 5 lutego 2010 roku i memorandum rosyjskiego MSZ pt. Program skutecznego wykorzystania na systemowej podstawie czynnikw polityki zagranicznej w celu dugofalowego rozwoju Federacji Rosyjskiej, opublikowane 11 maja 2010 r. w rosyjskim Newsweeku8. Istota ich nowej polityki opiera si na uznaniu wzrastajcej siy Rosji na arenie midzynarodowej i sabncej pozycji Zachodu, w tym fiaska amerykaskiej polityki jednobiegunowoci. Bazujc na rosncej pozycji gospodarczej Rosji oraz uznaniu stopniowego wyaniania si porzdku wielobiegunowego elity przywdcze Rosji s subiektywnie przekonane o potrzebie szerszego wczenia ich pastwa do gry. Dlatego wysuny propozycj zmiany dotychczasowego, uksztatowanego po zimnej wojnie modelu relacji z Zachodem. Istota tej zmiany ma polega na uzyskaniu samodzielnej pozycji na arenie midzynarodowej jako jedno z centrw wyaniajcego si nowego porzdku wielobiegunowego. W wymiarze instytucjonalnym Rosja domaga si zmian w midzynarodowych instytucjach gospodarczych i finansowych tak, aby wzmocni w nich swoj pozycj; proponuje poszerzenie Grupy G8 o Chiny, Indie i Brazyli (tworzce razem z Rosj i Afryk Poudniow grup BRICS)9 lub usankcjonowanie Grupy G20. W kwestiach bezpieczestwa Moskwa niezmiennie deklaruje przywizanie do centralnej roli ONZ i Rady Bezpieczestwa jako gwnego organu odpowiedzialnego za bezpieczestwo midzynarodowe. W swojej wizji policentrycznego porzdku midzynarodowego Rosja chce by niezbdnym elementem rwnowagi globalnej; sytuuje siebie najbliej Zachodu lansujc idee ogra8 Szerzej na temat nowej koncepcji polityki zagranicznej Rosji zob. C. B. Kopyo, Mupoa oumua co puuca, ce pecc, Moca 2010. Warta uwagi jest take koncepcja Zwizku Europejskiego zaproponowana przez doradc prezydenta D. Miedwiediewa Siergieja Karaganowa stworzenia przez Rosj i Uni Europejsk Zwizku Europy. . , : ?, , 5229 (150), 9 2010 . 9 Wczeniej to ugrupowanie wystpowao pod nazw BRIC, po oficjalnym przyjciu do niego 24 grudnia 2010 r. Republiki Poudniowej Afryki, cae ugrupowanie zostao przemianowane na BRICS.
40
Ryszard ZIBA
PP 3 11
niczonej dwubiegunowoci ze Stanami Zjednoczonymi oraz trjkta RosjaUSAUnia Europejska. Nie oceniajc spjnoci tych idei z ogln koncepcj wielobiegunowoci, naley zauway i doceni, e Rosja sytuuje si po stronie cywilizacji europejskiej i wiata zachodniego. Oznacza to, e Moskwa uwaa, i w ten sposb mona bdzie zachowa wpyw cywilizacji europejskiej na ewoluujcy porzdek midzynarodowy. Zmiana koncepcji polityki zagranicznej Rosji polega na redefinicji jej celw, rodkw i metod dziaania na arenie midzynarodowej. Rosja odchodzi od asertywnej postawy ksztatowania swojej pozycji mocarstwowej na rzecz rozwijania konstruktywnej wsppracy z Zachodem. Jest ona wynikiem reorientacji dokonanej po przeprowadzeniu kalkulacji strategicznej, ktra zdaje si uwiadomia przywdcom Rosji, e nie maj oni alternatywy w postaci balansowania midzy Zachodem a Chinami. Std wybr wsppracy z Zachodem, rezygnacja z wyranie definiowanej rosyjskiej odmiennoci i faktycznie przyznanie, e dla Rosjan dcych do dobrobytu i bezpieczestwa, nie ma innej drogi ni ta, ktr rozwija si Zachd oparty na liberalnym kapitalizmie. Jest to wic strategiczny wybr cywilizacyjny. Otwarto spoeczestwa rosyjskiego narastajca od dwch dekad i wymiana elit rzdzcych skonia ich do wyboru prozachodniego i rezygnacji z orientacji na sojusz strategiczny z Chinami, budujcymi azjatycki kapitalizm oparty na kolektywizmie i autorytaryzmie. Do tego Rosja pod przywdztwem prezydenta Wadimira Putina staa si krajem bardziej stabilnym i szybko rozwijajcym si. Wybranie wiosn 2008 r. na prezydenta Dimitrija Miedwiediewa dao now twarz Rosji na arenie midzynarodowej, za skuteczny w rzdzeniu Putin zosta premierem i zaj si porzdkowaniem zarzdzania wewntrznego tym wielkim krajem. Najwaniejsz inicjatyw midzynarodow Rosji jest tzw. plan Miedwiediewa, rozwijany od czerwca 2008 r. (wizyty prezydenta FR w Berlinie), zakadajcy ustanowienie prawdziwie rwnej wsppracy pomidzy Rosj a Uni Europejsk i Ameryk Pnocn, w ramach jednolitej przestrzeni bezpieczestwa w strefie euroatlantyckiej. Rosji chodzi o podjcie zobowizania, e adne pastwo bd organizacja midzynarodowa na obszarze euroatlantyckim nie bdzie umacnia swojego bezpieczestwa kosztem innych pastw lub organizacji z tego obszaru oraz, e kady uczestnik traktatu miaby prawo uwaa atak zbrojny na innego uczestnika jako napa na niego samego. Celem Rosji jest take stworzenie nowej formuy relacji z UE oraz utrzymanie Europy rodkowej jako swego rodzaju regionu przejciowego midzy Rosj a Europ Zachodni (o ograniczonej obecnoci wojskowej NATO oraz szanujcego interesy Rosji w dziedzinie tranzytu surowcw energetycznych). Jak wynika z przedstawionej koncepcji polityki zagranicznej Rosji, jest ona oglna i niedoprecyzowana. Nie odnosi si wprost do relacji z Polsk. To z jednej strony niedogodno w jej ocenie, a z drugiej uatwia wczenie si Polski do dyskusji w celu nakrelenia wsplnego programu ukadania stosunkw polsko-rosyjskich. Najistotniejsza z punktu widzenia interesw Polski jest inicjatywa okrelana mianem planu Miedwiediewa. Pastwa obszaru euroatlantyckiego cho powcigliwie odnosz si do niej, podejmuj dialog na tematy bezpieczestwa. Sam fakt konsultowania z Moskw przez Grup Mdrcw propozycji do nowej koncepcji strategicznej Sojuszu Pnocnoatlantyckiego wiadczy, e dialog jest prowadzony. Trosk pastw czonkowskich NATO jest ich denie do zachowania Sojuszu jako wiodcej instytucji bezpieczestwa strefy euroatlantyckiej. A poniewa uwaaj one, e bez udziau Rosji nie mona zapewni bezpieczestwa w Europie, istnieje zasadniczy punkt zbienoci z nowym kursem polityki Kremla. Zosta on potwierdzony w nowej koncepcji strategicznej NATO przyjtej 19 listopada 2010 roku na
PP 3 11
41
szczycie lizboskim10. Jednak Polska z wyran nieufnoci popara proklamowanie nowego partnerstwa strategicznego midzy NATO a Federacj Rosyjsk. Rekomendacje: Polska powinna odnie si do zmian w polityce zagranicznej Rosji, traktowa to pastwo takim jakim ono jest pod rzdami obecnego tandemu MiedwiediewPutin. Polityka zagraniczna nie powinna by winiem negatywnych dowiadcze historycznych i stereotypw. Wynika to, po pierwsze z potrzeb normalnego rozwijania stosunkw dwustronnych; po drugie z potrzeby i moliwoci wykorzystania szansy rozwinicia pojednania polsko-rosyjskiego, ktre od jesieni 2009 r. zaczyna si zaznacza. Wczy si do dialogu politycznego z Rosj, w tym odnoszc si m.in. do jej propozycji w sprawach bezpieczestwa (planu Miedwiediewa). Trwajcy dialog Rosji z pastwami zachodnimi moe przynie rezultaty, a moe nawet co w rodzaju przeomu geopolitycznego. Jeli my w tym nie bdziemy bra udziau, pozbawimy si wpywu na ewentualne nowe uzgodnienia. Dialog ten nie powinien i nie moe osabi naszej pozycji w NATO i UE; Polska ju w tych strukturach jest, a czy tworzy wsplnie z Rosj nowe instytucje, to kwestia kalkulacji czy nam si to opaci.
2. Uwarunkowania zewntrzne 2.1. Zmiana w Europie W ostatnich latach w Europie dokonay si do istotne zmiany. Unia Europejska rozszerzya si w 2007 roku o Bugari i Rumuni, a w kocu 2009 roku zosta przezwyciony kryzys bdcy psychologicznym skutkiem rozszerzenia i wszed w ycie Traktat z Lizbony. Unia Europejska uzyskaa nowe moliwoci dziaania na arenie midzynarodowej stajc si kompleksow organizacj midzynarodow, w tym zyskujc tosamo wsplnoty bezpieczestwa 27 pastw czonkowskich. Sojusz Pnocnoatlantycki poszerzy si w kwietniu 2009 roku o kolejne dwa pastwa (Chorwacj i Albani), gromadzc w sumie 28 pastw, a Francja powrcia do jego struktury wojskowej. Ale czy to znaczy o umacnianiu si Sojuszu? Wszake z powodu wojny gruzisko-rosyjskiej i wydarze na Ukrainie pod znakiem zapytania stano jego dalsze rozszerzenie. Operacja ISAF w Afganistanie, pomimo zwikszonego zaangaowania wojskowego w niej NATO, jest wyranie przegrywana. Ponadto warto przypomnie, e Sojusz z duym opnieniem uaktualni swoj koncepcj strategiczn z 1999 roku, dopiero 11 lat pniej. Generalnie przywdcy Rosji uwaaj, e NATO znajduje si w kryzysie. W marcu 2010 roku zostaa rozwizana Unia Zachodnioeuropejska, co naley interpretowa m.in. jako zwikszenie spjnoci systemu atlantyckiego na paszczynie bezpieczestwa. Sukcesem Unii Europejskiej, w tym po czci Polski, byo wczenie w maju 2009 roku Biaorusi do Partnerstwa Wschodniego. Popierane przez Zachd: Gruzja, Ukraina i Kirgistan poegnay ideay swoich kolorowych rewolucji sprzed kilku lat. Wywoana w sierpniu 2008 roku przez Gruzj awantura wojenna z Rosj, zakoczya si wojskowym i propagandowym zwycistwem Rosji, co zdaje si
10 Active Engagement, Modern Defence: Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organisation adopted by Heads of State and Government in Lisbon, 19 November 2010.
42
Ryszard ZIBA
PP 3 11
powanie zaszkodzio euroatlantyckim aspiracjom prezydenta Micheila Saakaszwilego. Ponadto, co warto podkreli, konflikt gruzisko-rosyjski rozegra si przy cakowitej biernoci NATO, a wykaza zrczno dyplomacji Francji przewodniczcej wtedy Unii Europejskiej. Po latach konfliktw w obozie pomaraczowych na Ukrainie, ostatecznie poegnali si oni z wadz przegrywajc wybory prezydenckie w styczniu/lutym 2010 roku. Dwa miesice pniej ostatecznie skompromitowaa si tulipanowa rewolucja w Kirgistanie, kiedy w wyniku krwawych zamieszek od wadzy zosta odsunity prezydent Askar Akajew. 2.2. Zmiana w globalnym adzie midzynarodowym Z punktu widzenia interesw Polski i Rosji najwaniejsza zmiana dotyczy spadku pozycji i roli midzynarodowej Stanw Zjednoczonych. Przyjta przez Polsk strategia bandwagoning wobec USA ujemnie odbijaa si na polskich interesach i prestiu midzynarodowym. Zaangaowanie wojskowe Polski w Iraku przysparzao wyranych niedogodnoci i kosztw politycznych11. W rezultacie rzd D. Tuska realnie ocenia sytuacj, cho inaczej uzasadniajc swoj decyzj, wycofa wojsko polskie z Iraku jesieni 2008 roku. Niestety kontynuowa PiS-owsk polityk zwikszania zaangaowania wojskowego w Afganistanie, a take doprowadzi do koca negocjacje i podpisa umow z USA w sprawie instalacji w Polsce elementw amerykaskiej tarczy antyrakietowej12. Globalny kryzys finansowy rozpocz si jesieni 2008 roku w USA, a przede wszystkim by spowodowany polityk ekonomiczn tego pastwa. Kryzys ten powanie podway pozycj Stanw Zjednoczonych w gospodarce wiatowej, a dotkn praktycznie cay wiat zachodni, w tym Rosj. Obronn rk wyszy w pierwszej jego fazie gospodarki nowych wschodzcych mocarstw (a take Polski). Ten kryzys finansowy uwidoczni dokonujc si zmian w adzie globalnym, umocni rosnc pozycj Chin, Indii i Brazylii. Chocia kryzys dotkn take Rosj, to jednak szybki wzrost gospodarczy w poprzednich latach sprawi, e zaliczana ona jest do tzw. grupy wschodzcych mocarstw BRICS. Jedn z konsekwencji dokonujcej si redystrybucji si w systemie midzynarodowym bya zmiana polityki Stanw Zjednoczonych przez nowego prezydenta Baracka Obam, ktry ogosi odejcie od unilateralizmu, powrt do partnerstwa transatlantyckiego i reset w stosunkach z Rosj. O ile dla polityki polskiej cao zmian w pozycji i roli midzynarodowej USA bya negatywnym uwarunkowaniem, to przywdcy Rosji ocenili, e bya to korzystna, oczekiwana zmiana oznaczajca fiasko realizowanej od czasu zakoczenia zimnej wojny strategii jednobiegunowoci (przede wszystkim mia tego dowodzi krach amerykaskiej polityki w Iraku). Bazujc na tej ocenie Moskwa zaproponowaa budowanie adu wielobiegunowego przy wsppracy z Zachodem. Postawmy wic pytanie, czy Polska dokonaa penej redefinicji koncepcji wasnej polityki zagranicznej?
11 Zob. M. Stolarczyk, Kontrowersje wok militarnego zaangaowania Polski w Iraku, Przegld Zachodni 2005, nr 1, s. 6192; J. Zajc, Udzia Polski w misjach pokojowych i stabilizacyjnych na pocztku XXI wieku, Krakowskie Studia Midzynarodowe 2007, nr 4 (IV), s. 200202; M. Laso, Polska misja w Iraku, Krakowska Akademia im. A. F. Modrzewskiego, Krakw 2010, s. 241 i n. 12 Rzd RP podpisa t umow 20 sierpnia 2008 r. Nie wesza ona w ycie, gdy nowa administracja USA Baracka Obamy owiadczya (17 wrzenia 2009 r.), e rezygnuje z planw budowy tarczy antyrakietowej w Polsce i Republice Czeskiej przewidzianej t umow. W nastpnym roku Prezydent USA Obama zaproponowa zbudowanie bardziej nowoczesnego i skutecznego systemu ochrony wszystkich pastw NATO przed rakietami balistycznymi z Bliskiego Wschodu i wczenie do niego Polski i Republiki Czeskiej; zapowiedzia te, e plany nowego systemu uwzgldni wspprac z Rosj.
PP 3 11
43
3. Aktualne problemy w stosunkach polsko-rosyjskich Aktualnie charakter stosunkw polsko-rosyjskich okrelaj trzy okolicznoci. Pierwsz stanowi stare spory i rnice interesw narodowych. Drug do czste kontakty na szczeblu midzyrzdowym, zapocztkowane wizyt premiera Tuska w Moskwie w lutym 2008 roku, po latach polemik i jaowych sporw. Trzeci mentalne zblienie spoeczestw bdce wynikiem przeywania tragedii katastrofy lotniczej w dniu 10 kwietnia 2010 r. Stosunki polsko-rosyjskie od lat s zdominowane przez trzy podstawowe problemy bdce wynikiem odmiennej wzajemnej percepcji oraz rnych interesw narodowych i ich nieelastycznej interpretacji. Pierwszym problemem jest rne postrzeganie historii stosunkw wzajemnych. Dla Polakw historia wicej znaczy i stanowi czynnik nadmiernie czsto wykorzystywany w biecej polityce. Zbyt emocjonalne patrzenie na histori, eksponowanie w niej kart tragicznych nie suy teraniejszoci, a przede wszystkim utrudnia budowanie konstruktywnej wizji przyszoci. Jeli w historii eksponujemy winy Rosjan, to naturalnym wydaje si domaganie przyznania si przez nich do tych win i poddania karze. Tego oczywicie nie jest w stanie zrobi nard, ktry ma odmienn ocen owych win lub w ogle o nich nie wie. Czsto obserwatorzy susznie wskazuj, e wiedza na temat zbrodni katyskiej w spoeczestwie rosyjskim bya niewielka, a odsetek Rosjan, ktrzy o tym syszeli nie przekracza 5%. Podobno emisja filmu Andrzeja Wajdy pt. Katy w kwietniu 2010 roku. Troch poszerzya krg zorientowanych w tej sprawie. Ponadto naley mie wiadomo, e nika znajomo wrd Rosjan tragicznych kart z historii stosunkw polsko-rosyjskich jest elementem szerszego problemu niepenej znajomoci ich wasnej historii, w tym zbrodni stalinowskich popenianych na obywatelach ZSRR. W tym zakresie zaczy si ju zmiany wiadomoci, pod wpywem polskich nalega i katastrofy lotniczej pod Smoleskiem 10 kwietnia 2010 roku. Ta ostatnia wyzwolia wspczucie, solidarno Rosjan z Polakami, przeywajcymi swoj tragedi. Widzielimy wspczujcych nam premiera Putina i prezydenta Miedwiediewa. Tragedia smoleska wywoaa wrcz przeom emocjonalny. Przywdcy Rosji publicznie zaczli mwi wasnemu spoeczestwu o odpowiedzialnoci Stalina i KPZR za zbrodnie popeniane na Polakach, jak i milionach obywateli b. ZSRR13. Powsta jednak powany problem, jak zachowa postpujc normalizacj stosunkw polsko-rosyjskich i szanse na pojednanie oraz uchroni je od negatywnego wpywu sporw i polemik w Polsce na temat przyczyn katastrofy polskiego samolotu prezydenckiego pod Smoleskiem. Te spory i polemiki s przede wszystkim symptomem walki politycznej w Polsce pomidzy PiS a Platform Obywatelsk, ale oddziauj negatywnie na stosunki polsko-rosyjskie. Bardzo wanym krokiem na tej drodze bya uchwaa Dumy Pastwowej Federacji Rosyjskiej z 26 listopada 2010 r. Przypominajc, e zbrodnia katyska zostaa dokonana z bezporedniego rozkazu Stalina i innych radzieckich przywdcw parlament Rosji wyrazi gbokie
13 Doradca prezydenta Rosji Siergiej Karaganow na amach rzdowej gazety tak pisa: Kraj w peni i bez zastrzee przyzna si w kocu do Katynia, okazujc szlachetno i wspczucie dla polskiego nieszczcia. Ale na razie kraj nie moe znale w sobie siy, eby przyzna, e caa Rosja to wielki Katy, usiany przede wszystkim bezimiennymi mogiami milionw ofiar reimu rzdzcego nim przez wiksz cz minionego stulecia. [] W ostatnim roku stalinizm potpi i prezydent, i premier. A jednak my wszyscy nie moemy zdecydowa si na to, by w peni zrezygnowa z tego dziedzictwa, pokaja si za to, e my sami, nasi przodkowie, zncali si nad samymi sob, swoim ludem. Zob. . , , , 5239 (160), 22 2010 .
44
Ryszard ZIBA
PP 3 11
wspczucie wszystkim ofiarom nieuzasadnionych represji, ich rodzinom i bliskim. Owiadczenie dao wyraz przekonaniu, e proces wyjaniania wszystkich okolicznoci zbrodni katyskiej bdzie kontynuowany. Czytamy w nim: Nasze narody zapaciy ogromn cen za zbrodnie totalitaryzmu. Stanowczo potpiajc reim, ktry gardzi prawami i yciem ludzi, deputowani do Dumy Pastwowej w imieniu narodu rosyjskiego wycigaj przyjazn do do narodu polskiego. Wyraaj te nadziej na pocztek nowego etapu w stosunkach midzy naszymi krajami, ktre bd rozwija si na gruncie demokratycznych wartoci14. To bezprecedensowe owiadczenie wskazuje na wol strony rosyjskiej poszukiwania pojednania z Polsk15. Jednak trzeba jeszcze czasu zanim spoeczestwo rosyjskie oswoi si z t now dla niego ocen. Powstaje wic pytanie, czy Polska nadal powinna domaga si kolejnych aktw ekspiacji za zbrodnie stalinowskie? Wariant I Jeli sformuujemy odpowied pozytywn, to znaczy, e naley powrci do polityki polskiej z poprzednich lat, zwaszcza z czasw rzdw PiS. Trzeba tylko si zastanowi, co to da? Wariant II Natomiast, jeli uznamy, e naley ju zaprzesta powracania przez politykw do historii, to damy szans przywdcom Rosji pomylnego przeprowadzenia rozpocztej ju destalinizacji. Mona sdzi, e to bardziej si opaci naszemu pastwu, a przy rwnolegych innych koncyliacyjnych dziaaniach, otworzy drog do pojednania narodw polskiego i rosyjskiego, tym bardziej, e widoczne denie Rosji do poprawy stosunkw z Polsk ma by czci pojednania z ca Europ16. Pojednanie nie moe bowiem polega na tym, e jedna strona nawet ta poszkodowana narzuci drugiej cakowicie swj punkt widzenia. Naley pamita, e narody maj take wasn dum, a z pewnoci dotyczy to Rosjan. Niemniej mwienie o pojednaniu polsko-rosyjskim wydaje si nieco przedwczesne, jako, e najpierw lub rwnolegle naleaoby doprowadzi do zaawansowanej normalizacji stosunkw dwustronnych, polegajcej na rozwizaniu szeregu problemw po drodze oraz naley stworzy nowe instytucje uatwiajce dialog i wspprac. Drugim problemem jest odmienna wizja systemu bezpieczestwa europejskiego. Polska ju w 1992 roku wybraa akces do NATO jako systemu kolektywnej obrony. Gwnym motywem tego bya wyolbrzymiana obawa przed Rosj jako potencjalnym agresorem. Potem Polska opowiedziaa si za poszerzaniem NATO na Wschd, a co jest oczywistym, odrzuca przyjcie do niego Rosji. Z punktu widzenia Moskwy, tak realizowane rozszerzanie
Uchwaa Dumy ws. zbrodni katyskiej, PAP, 26 listopada 2010. Znany brytyjski historyk Norman Davies nastpujco oceni uchwa Dumy FR w sprawie Katynia: Znaczenie tej uchway polega na tym, e ona bya skierowana nie tylko do spoeczestwa polskiego, a take rosyjskiego. Istotny jest sposb, w jaki prawda historyczna przedostaje si do spoeczestwa rosyjskiego. To, e Katy by zbrodni NKWD, przyzna ju Michai Gorbaczow w 1990 r. Potem Borys Jelcyn by w Polsce i przeprasza rodziny katyskie, ale to byy gesty skierowane do Polakw. Rosjanie o tym nie wiedzieli. Teraz Putin jako pierwszy premier Rosji przyjecha do Katynia. Rosjanie zobaczyli w telewizji oglnokrajowej film Andrzeja Wajdy Katy. Obywatele Rosji widzieli na ekranie, jak onierze NKWD strzelali w gowy polskich oficerw. Wiem, e to by dla nich ogromny szok. Dowiadywali si czego nie o historii Polski, ale o historii wasnej. Przecie przed telewizorami zasiedli synowie i wnuki tych, ktrzy zginli, i tych, ktrzy mordowali. Zob. Rozmowa witej Polski ze wit Rosj, wywiad z Normanem Daviesem, Gazeta Wyborcza, 22 grudnia 2010. 16 Por. A. Smolar, Polska, Rosja i mier, Gazeta Wyborcza, 16 kwietnia 2010.
15
14
PP 3 11
45
NATO, oznacza egoistyczne dbanie przez pastwa zachodnie o wasne interesy bezpieczestwa i traktowanie Rosji, jako pastwa, ktrego interesy bezpieczestwa nie s uwzgldniane, a Rosja nie tylko jest odpychana od Zachodu, a moe nawet traktowana jako potencjalny przeciwnik17. Rosja uwaa, e Polska zachowuje si arogancko, czsto wyraa wasne poczucie wyszoci wobec Rosjan i reprezentuje interesy Stanw Zjednoczonych, ktre staraj si zachowa swoj pozycj jedynego wiatowego mocarstwa, jak uzyskay po zimnej wojnie. Domaga si zlikwidowania asymetrii bezpieczestwa i stworzenia nowej architektury bezpieczestwa europejskiego, jak to przedstawia w planie Miedwiediewa. Naczeln zasad, jaka przywieca tej propozycji jest prawne potwierdzenie zasady niepodzielnoci bezpieczestwa europejskiego oraz w pewnym sensie zakonserwowanie status quo poprzez zablokowanie dalszej ekspansji NATO na obszar WNP i jego infrastruktury na terytoria jego rodkowoeuropejskich nowych czonkw, takich jak Polska. Rekomendacja Uwzgldniajc zmiany w sytuacji w Europie, jakie zaszy w ostatnich latach, zasadne byoby yczliwe zainteresowanie si naszej polityki zagranicznej planem Miedwiediewa. Polska ma zabezpieczone najwaniejsze interesy narodowe. Przystpujc do NATO uzyskalimy najlepsze z moliwych grupowe gwarancje bezpieczestwa, a stajc si czonkiem Unii Europejskiej weszlimy na szerok drog rozwoju i awansu cywilizacyjnego. Teraz wyglda na to, e Sojusz Pnocnoatlantycki wyczerpa swoje moliwoci ekspansji na Wschd. W zwizku z tym, mona zrezygnowa z forsowania dla niego polityki otwartych drzwi. Take nie ma potrzeby zwikszania misji ekspedycyjnych NATO, z czego dotychczas Moskwa nie bya zadowolona. Przegrywana wojna w Afganistanie potwierdza wymownie, e naley jak najszybciej z tej polityki si wycofa. Czas wyranie pokazuje, e nie ma lepszych sposobw rozwizywania konfliktw ni dialog prowadzony pod egid ONZ lub/i z udziaem tzw. grup kontaktowych. Rosja jest wic potrzebna Zachodowi, w tym co naley sobie uwiadomi take Polsce jako, pastwu przynalecemu do tego systemu. Jeli nawet nasi decydenci nie s skonni zrozumie tego wymogu, to powinni wczy si do debaty nad rosyjsk propozycj nowej konstrukcji bezpieczestwa europejskiego, czy szerzej euroatlantyckiego18. Trzeba to uczyni zanim Zachd czy NATO nie popadnie w gboki kryzys wewntrzny i stanie si graczem o coraz sabszych atutach. Jeli bdziemy uczestniczy w tej debacie, to uzyskamy moliwo wpywu na ksztatowanie nowej architektury bezpieczestwa midzynarodowego. Mona, np. w zamian za ustpstwa (wobec Rosji)
17 Przyzna trzeba, e Rosjanie mog mie uzasadnione poczucie odpychania lub pozostawienia ich samym sobie. Po zimnej wojnie Zachd zaoferowa pastwom rodkowoeuropejskim przyjcie do wasnych struktur, natomiast Rosji nic, poza pouczeniami jak maj si reformowa. Benjamin Barber twierdzi wrcz, e Rosja po upadku komunizmu bya le traktowana. Zostaa postawiona do kta. Zostaa postawiona pod cian. Uwaa on to za bd Zachodu. (Zob. Koniec wiata dorosych dzieci. Rozmowa z Benjaminem Barberem, Rzeczpospolita Plus Minus, 1112 padziernika 2008 r.). To wywoao tzw. syndrom weimarski w polityce rosyjskiej, ktry przejawia si w tym, e Moskwa dy do uzdrowienia i unowoczenienia pastwa oraz przywrcenia mu godnoci na arenie midzynarodowej. 18 Susznie minister Radosaw Sikorski mwi ju w marcu 2008 r. na Uniwersytecie Warszawskim, e musimy uwzgldnia stanowisko Rosji, nawet jeli si z nim nie zgadzamy. Tez t powtrzy dwa miesice pniej w expose sejmowym.
46
Ryszard ZIBA
PP 3 11
w sprawach nierozmieszczania przez NATO jednostek bojowych na terytoriach swoich nowych czonkw, uzyska podobne zobowizanie si Rosji wobec pastw WNP. Jeli doszoby w przyszoci do stworzenia nowego systemu bezpieczestwa, to nie powinien on ogranicza si tylko do Europy, ale obejmowa take cay obszar byego ZSRR. To umoliwiaoby np. stacjonowanie wojsk czy si pokojowych NATO, take na obszarze WNP. Warto w tym miejscu przypomnie, e tak moliwo dopuszczaa Rosja na pocztku lat 90., zanim kraje rodkowoeuropejskie podjy starania o przystpienie do tego sojuszu. Ponadto, Polska powinna by szczeglnie aktywna w rozmowach z Rosj po to, aby udowodni swoim sojusznikom i partnerom na Zachodzie, e nie jestemy rusofobami, ktr to etykiet przyklejono nam w duej mierze ze wzgldu na nasz asertywn i nieracjonaln polityk, zwaszcza w latach 20052007. Naleaoby take wykazywa si aktywnoci by nie oddawa pola np. Niemcom. To my Polacy, nie mamy mniejszych interesw ni Niemcy w uksztatowaniu dobrych, ssiedzkich stosunkw z Rosjanami. Jeli ostatnio z Niemiec dochodz informacje, e w dalszym cigu wpywowi politycy (np. Volker Rhe) dopuszczaj przyjcie Rosji do NATO19, to nie naley tego krytykowa, ale i do przodu20, i proponowa inne rozwizania, ktre lepiej bd odpowiada naszym interesom narodowym. Rwnie nie powinna nas niepokoi rosyjska idea (planu Miedwiediewa) koordynowania dziaa midzy istniejcymi w Europie organizacjami. W wypowiedziach wielu ekspertw, w tym z Orodka Studiw Wschodnich, oceniana jest ona jako denie Rosji do podporzdkowania w praktyce NATO OBWE, albo jako oglnikowa podobnie jak cay rosyjski plan21. Dzi sytuacja jest ju inna ni w 1993 roku, kiedy minister spraw zagranicznych FR Andriej Kozyriew, postulowa podobne rozwizanie. NATO liczy obecnie, nie 16, lecz 28 czonkw, a Unia Europejska 27. Wszystkie pastwa nalece do obu organizacji stanowi ok. poowy czonkw OBWE i mog wywiera na ni decydujcy wpyw. Jedynie w OBWE obowizuje generalna zasada consensusu. Tak wic decyzje tej struktury s podejmowane demokratycznie. Czego wic obawiaj si przeciwnicy OBWE? Dalsze podtrzymywanie tezy, e najwaniejsz instytucj bezpieczestwa midzynarodowego w Europie jest i powinno pozosta NATO, zdradza tkwienie przy kontestowanej przez Rosj tezie, e pastwa zachodnie s przeciwnikami zasady rwnego bezpieczestwa. Jeli nawet w pewnych krgach politycznych w Polsce utrzymuje si podejrzenie co do intencji Rosji wobec naszego kraju i obawa przed agresj zbrojn, to mona byoby prbowa uzyska w negocjacjach dwu- i wielostronnych specjalne zobowizanie do nieuycia siy. Nie mona bowiem dokona przejcia do partnerskiej wsppracy z Rosj, jeli po naszej stronie (czy tamtej take) utrzymuje si niejasno co do intencji partnera, a nawet jaka faszywa percepcja zagroe. Bezpieczestwo jest dla kadego pastwa najwaniejsz spraw. Tutaj nie
19 W marcu 2010 r. grupa wpywowych niemieckich politykw i generaw opowiedziaa si w artykule opublikowanym w tygodniku Der Spiegel za otwarciem drzwi NATO dla Rosji. Ich zdaniem wstpienie Rosji do NATO, a nawet perspektywa takiej akcesji znacznie wzmocniyby Sojusz Pnocnoatlantycki. Pod artykuem podpisali si byy minister obrony (za czasw Helmuta Kohla) Volker Rhe, byy ambasador Niemiec w Polsce Frank Elbe, a take dwch generaw: byy przewodniczcy Komitetu Wojskowego NATO Klaus Nauman i wiceadmira Ulrich Weisser, ktry wczeniej sta na czele Komitetu Planowania w niemieckim ministerstwie obrony. Zob. Ex-Verteidigungsminister Volker Rhe fordert Aufnahme Russlands in die Nato, Der Spiegel, 6.03.2010. 20 Przykadem tego bya wczeniejsza odwana jak na atmosfer panujc w Polsce wypowied ministra spraw zagranicznych Radosawa Sikorskiego 30 marca 2009 r. w Toruniu na IV Debacie Kopernikaskiej, gdy stwierdzi, e wyobraa sobie przyjcie w przyszoci Rosji do NATO. 21 Zob. np. M. Kaczmarski, Rosyjski rewizjonizm wobec Zachodu / Russias Revisionist Policy Towards the West, Prace OSW/OSW Studies, nr 33, Warszawa, grudzie 2009, s. 35, 77.
PP 3 11
47
mog pozosta jakiekolwiek niedomwienia. A wanie rozmowy na temat nowej architektury bezpieczestwa europejskiego mogy by stanowi ramy do wyjanienia i wyeliminowania wszelkich niejasnoci. Tutaj po naszej stronie trzeba dokona mentalnego przeomu. A to bdzie moliwe dopiero wtedy, kiedy stosunki dwustronne polsko-rosyjskie przejd z fazy normalizacji w faz pojednania obu narodw. Ponadto OBWE pomimo swojej wzgldnej saboci (spowodowanej przede wszystkim rozszerzeniem NATO) zachowaa przydatno w dziedzinie tzw. mikkich aspektw bezpieczestwa22, za NATO nie potrafio uywajc potnej siy wojskowej rozwiza wielu konfliktw. Trzecim problemem jest bezpieczestwo energetyczne. Generalnie polskie wadze s przeczulone na tym punkcie i patrz na problem poprzez pryzmat analizy geopolitycznej. Faktycznie jako kraj jestemy importerem z Rosji wikszoci surowcw energetycznych, ok. 2/3 kupowanej za granic ropy naftowej i prawie 100% gazu ziemnego. W percepcji naszego bezpieczestwa energetycznego jako gwny problem traktowany jest import gazu z Rosji. Tymczasem warto odnotowa, e udzia gazu w produkcji energii w Polsce wynosi ok. 12%, a jeli uwzgldnimy fakt, e ok. 1/3 gazu pozyskiwana jest z wasnego krajowego wydobycia, to zaleno energetyczna od gazu importowanego z Rosji faktycznie mieci si w granicach 68%. Liczby te nie wskazuj na du zaleno energetyczn Polski od dostaw surowcw z Rosji23. Znacznie wysz zaleno od importu nonikw energii ma Unia Europejska jako cao, a przede wszystkim inne kraje Europy rodkowej. Polscy politycy, zwaszcza o tzw. orientacji narodowo-katolickiej, alarmuj z powodu rzekomego niebezpieczestwa przerwania dostaw ropy i gazu z Rosji i proponuj poszukiwanie alternatywnych dostawcw24. Przyjrzyjmy si jednak faktom, czy Rosja zastosowaa wobec Polski szanta energetyczny? Odpowied na to pytanie jest banalnie prosta, bo takiej sytuacji nie byo. Na to politycy i publicyci z trosk wskazuj, e Rosja wstrzymywaa dostawy gazu dla Ukrainy i Biaorusi, a ograniczenia dotkny odbiorcw z UE. Takie fakty rzeczywicie si zdarzyy, ale nawet przy najostrzejszym z kryzysw z pocztku 2009 roku, zablokowane dostawy gazu przez Ukrain w czci skompensowano Polsce Gazocigiem Jamalskim przez Biaoru. Polscy politycy w wikszoci nie chcieli przyzna, e problemy z tranzytem gazu przez Ukrain, byy rezultatem karania tego pastwa za nieopacenie za importowany gaz i za jego kradzie. Histeryczne reakcje na wstrzymywanie przez rosyjski Gazprom wysyki gazu na zachd byy przedstawiane jednostronnie jako uywanie przez Rosj szantau lub broni gazowej, przy ignorowaniu innych okolicznoci wynikajcych z niesolidnoci krajw tranzytowych. Przedstawiane od koca lat 90. pomysy budowy alternatywnych korytarzy transportowych do importu nierosyjskich surowcw energetycznych (np. OdessaBrodyGdask, czy gazocig z Norwegii) nie oparte byy na solidnej kalkulacji ekonomicznej i nie posiaday nawet promesy odpowiedniego zabezpieczenia rde finansowania. Wyraay raczej geopolitycznie motywowane mrzonki, bdce wyrazem pragnienia uniezalenienia si od dostaw z Rosji.
22 Podkrelono to na ostatnim spotkaniu na szczycie w dniach 12 grudnia 2010 r. w Astanie. Zob. Astana Commemorative Declaration: Toward Security Community, Astana 2010, www.osce.org, wrzesie 2011. 23 Por. M. Kaczmarski, Bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 46 i n. 24 W. Unge, M. Zamarlik i in., Polish-Russian Relations in an Eastern Dimension Context, FOI (Sweedish Defence Agency Research), Stockholm 2006, s. 60 i n.
48
Ryszard ZIBA
PP 3 11
Rekomendacja Naley obniy temperatur dyskusji z Rosj na temat bezpieczestwa energetycznego i unika zbdnych emocjonalnych polemik. Odrzuci obdn tez polskich nacjonalistw, ktrzy staraj si wmwi spoeczestwu, e od gazu zaley nasza niepodlego. Na bezpieczestwo energetyczne spojrze nie z tradycyjnej perspektywy geopolitycznej, ale szerzej take w kontekcie biznesowym i klimatycznym. Trzeba wic odpolityczni kwesti bezpieczestwa energetycznego, to uatwi nam szukanie wsplnie z UE korzystnych dla nas rozwiza. Budowa to bezpieczestwo wsplnie z UE i Rosj. Takie s uwarunkowania geograficzne, e Rosja posiada due zasoby surowcw energetycznych, a Polska podobnie jak wikszo krajw europejskich ich nie ma w ilociach wystarczajcych na pokrycie caoci wasnych potrzeb. Na to mona i naley spojrze bez emocji czy geopolitycznych szyneli, a w kategoriach biznesowych. Rosja ma towar jakiego potrzebujemy i chce nam go sprzedawa, a my moemy go kupi. Czyli wida tutaj wspzaleno interesw producenta i eksportera oraz konsumenta i importera. Przecie to taka prosta konstatacja. No chyba, e sami bdziemy nadal komplikowa sobie sytuacj i bdziemy nerwowo szuka alternatywnych dostawcw, bez moliwoci zbudowania sieci przesyowych, a przy tym po wyszych cenach. Ju kiedy rzd Jerzego Buzka podpisa w 2001 roku kontrakt z Norwegi, na warunkach cenowych mniej korzystnych od tych, jakie Polska miaa w umowie z Rosj. Polska nadwraliwo na rzekom niebezpieczn zaleno energetyczn od Rosji nie przysparza nam zrozumienia w Unii Europejskiej. Na Gazocig Pnocny (Nord Stream) niektrzy polscy politycy nadal patrz jak na pewn wersj Paktu RibbentropMootow25. Warto jednak przypomnie, e w genezie tego projektu zaistnielimy jako negatywny czynnik stymulujcy (odmawiajc zgody na budow drugiej nitki Gazocigu Jamalskiego przez nasze terytorium, czy tzw. zczki midzy istniejcym gazocigiem a gazocigiem biegncym przez Sowacj na zachd Europy). Grupy rzdzce w Polsce niesusznie utosamiay interesy Polski i Ukrainy w dziedzinie bezpieczestwa energetycznego, zabiegajc niekiedy bardziej o interesy Ukrainy, ni o interesy polskie. Rwnie z niezrozumiaym uporem odmawiamy Rosji prawa do budowania gazocigu nienaraonego na kaprysy krajw tranzytowych (Gazocigu Pnocnego). Pomimo podtrzymywanej krytyki tej inwestycji, Polska kiedy powinna si do niej przyczy, bo do tego skoni nas konieczno ekonomiczna. Szukanie alternatywnych rde zaopatrzenia w surowce energetyczne nie powinno oznacza wycznie chci (jak to do niedawna przedstawiano) znajdowania innych dostawcw, a powinno liczy si z rachunkiem ekonomicznym. Dlatego budowanie gazoportu w winoujciu, w ktrym ma by magazynowany gaz pynny kupowany po wysokich cenach w krajach Zatoki Perskiej, nie moe by rzeczywist alternatyw dla importu gazu z Rosji (bo innych take nie ma). Ponadto poszukiwanie alternatyw, to take zwikszanie wydobycia krajowego. W perspektywie dugookresowej naley uwzgldnia take, ale nie przecenia, szans na wydobywanie w Polsce gazu upkowego. Ponadto, Polska posiada due zasoby wgla, zwaszcza kamiennego. Naley wic powrci do podejmowanej w latach 70., wsplnie z RFN, gazyfikacji wgla. Wreszcie wielkie znaczenie ma, a tego Polska nie moe ignorowa, czenie kwestii pozyskiwania energii ze rde alternatywnych z wymogami ochrony rodo-
25 Okrelenia tego uy 30 kwietnia 2007 r. Radosaw Sikorski, jako minister obrony narodowej w rzdzie Jarosawa Kaczyskiego. Potem jako szef dyplomacji w rzdzie Donalda Tuska nie powtarza podobnych formu.
PP 3 11
49
wiska. Polska jest wszake sygnatariuszem zintegrowanego programu UE polityki energetycznej i klimatycznej (z marca 2007 roku). Jeli na bezpieczestwo energetyczne kraju spojrzymy kompleksowo, tak jak wyej, to w znaczcy sposb odpolitycznimy problem dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego z Rosji. Niewtpliwie uatwi to nam dialog midzypastwowy, zdejmie jeden z trudniejszych problemw zakcajcych stosunki wzajemne, a dodatkowo Polska zyska uznanie partnerw w Unii Europejskiej26. Nie mniej w sprawach energetycznych z Rosj pozostan problemy. Moskwa zaproponowaa (w kwietniu 2009 roku) Unii Europejskiej zawarcie nowego traktatu, ktry zastpiby Kart Energetyczn. Jej gwnym celem jest zagwarantowanie praw producentw energii (praw pastw do dysponowania wasnymi surowcami naturalnymi) oraz zapewnienie sobie trwaoci popytu. Rosja domaga si niedyskryminacyjnego dostpu do unijnego rynku energetycznego, ale nie zgadza si na udzia kapitau z pastw UE w eksploatacji i przesyaniu surowcw energetycznych. Kilka miesicy potem Rosja wypowiedziaa traktat Karty Energetycznej. Spory w tych sprawach bd si dugo toczy, jako, e Rosja jest tu jako producent nonikw energii stron silniejsz. Polska zyskaa szans odegrania pewnej roli w ramach Unii Europejskiej, w tym zwaszcza w czasie sprawowania prezydencji w drugiej poowie 2011 roku.
4. Wpyw stanu stosunkw polsko-rosyjskich na zdolno realizacji interesw Polski w rodowisku midzynarodowym Minister spraw zagranicznych Radosaw Sikorski zapytany (w grudniu 2010 roku) przez dziennikarza o to jak na zmian w stosunkach polsko-rosyjskich reaguje Zachd, ktrego dyplomaci twierdz, e s ni zaskoczeni, bo do tej pory uwaali Polsk za kraj nieprzychylny Rosji, odpowiedzia Z antyrosyjsk gb trudniej prowadzi polityk i na Wschodzie, i na Zachodzie. Nasz rzd odblokowa stosunki z Rosj nie po to jak mwi opozycja PiS-owska by si komu przypodoba, tylko po to, by mc wicej dla Polski osign. Na Zachodzie Europy powani przywdcy i dyplomaci to dostrzegaj z szacunkiem. Ale s i tacy, ktrzy patrz na to z pewn zazdroci. Bo chcieliby mie monopol na europejskie kontakty z Kremlem i ustawia Polsk w roli awanturnikw27. Pogld ten stanowi trzew diagnoz na temat wpywu stanu stosunkw polsko-rosyjskich na moliwoci realizacji interesw Polski w rodowisku midzynarodowym. Wobec Rosji i WNP Problemy wystpujce w stosunkach z Rosj w znaczcym stopniu wpywaj na moliwoci realizowania interesw Polski wobec Rosji i na obszarze Wsplnoty Niepodlegych Pastw.
26 Sukcesem na tej drodze byo podpisanie 29 padziernika 2010 r. przez wicepremierw Polski i Rosji, Waldemara Pawlaka i Igora Sieczina, umowy w sprawie dostaw gazu do Polski. Umowa przewiduje, zwikszenie dostaw gazu z 7,45 mld m szec. rocznie do ok. 10 mld m szec. do 2022 r., z moliwoci jej przeduenia na kolejne lata. Negocjacje nad t umowa trway ok. ptora roku. W kocowej fazie negocjacji zastrzeenia do umowy zgosia Komisja Europejska, ktra domagaa si dopuszczenia do zarzdzania gazocigiem niezalenych operatorw, tymczasem Polska i Rosja uzgodniy, e bdzie nim Gaz-System. 27 Z Rosj mamy na czym budowa, Gazeta Wyborcza, 6 grudnia 2010.
50
Ryszard ZIBA
PP 3 11
Odmienne podejcia do oceny przeszoci utrudniaj rozwijanie dwustronnej wsppracy na paszczynie spoecznej. Stanowi psychologiczn barier dla partnerstwa miast i regionw, kontaktw organizacji spoecznych i pozarzdowych, wymiany modziey, wsppracy edukacyjnej i naukowej. Istnieje potrzeba pojednania polsko-rosyjskiego ponad skomplikowan histori stosunkw wzajemnych. Istotne znaczenie maj w tym wzgldzie prace, reaktywowanej wiosn 2009 r., Komisji do Spraw Trudnych. To wanie ta komisja odgrywa pozytywn rol w przezwycianiu obcie historycznych. Jej zalecenia powinny by traktowane podobnie jak zalecenia Komisji UNESCO do spraw podrcznikw szkolnych dziaajcej w latach 70. w stosunkach PolskaRFN. Dalsze kroki w zakresie wyjaniania tzw. biaych plam czy rozbienych interpretacji wydarze z przeszoci naley pozostawi wycznie historykom. Pozytywnym krokiem obu stron jest rozpoczcie w poowie lipca 2010 roku prac nad utworzeniem Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Z inicjatyw powoania centrw wystpia Polsko-Rosyjska Grupa do Spraw Trudnych. Inicjatyw t poparli premierzy Polski i Rosji, Donald Tusk i Wadimir Putin28. 6 grudnia 2010 roku, podczas wizyty prezydenta Dimitrija Miedwiediewa w Polsce, podpisano list intencyjny w sprawie powoania placwek. Celem dziaania Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia oraz Centrum Rosyjsko-Polskiego Dialogu i Porozumienia ma by m.in. inicjowanie, wspieranie, podejmowanie dziaa na rzecz dialogu i porozumienia w stosunkach polsko-rosyjskich. Obydwa Centra maj prowadzi badania naukowe i dziaalno wydawnicz, upowszechnia wiedz o stosunkach polsko-rosyjskich, historii, kulturze i dziedzictwie obu narodw, wspiera wymian modziey i studentw, rodowisk naukowych, akademickich, organizacji pozarzdowych, samorzdowych i gospodarczych. Polskie Centrum zostao powoane na mocy ustawy sejmowej z 25 marca 2011 r., a 30 wrzenia tego roku na jego dyrektora zosta powoany Sawomir Dbski. Naley tylko yczy sobie aby do tworzonego Centrum wczeni byli ludzie wiatli i rozumni, przekonani o potrzebie dialogu i pojednania polsko-rosyjskiego, a nie nacjonalici i fundamentalici. Uatwi to moe naszemu pastwu odejcie od polityki historycznej i podjcie pragmatycznej wsppracy prowadzcej do rzeczywistego zblienia Polakw i Rosjan. Rekomendacja Dziaajc w tym kierunku mona byoby podj inne wsplne przedsiwzicie i utworzy polsko-rosyjski uniwersytet, w ktrym udziaowcami powinny by najpowaniejsze uniwersytety polskie i rosyjskie29. Taka wsplna uczelnia powinna mie rone wydziay od humanistycznych, ekonomiczno-spoecznych po przyrodnicze. Uniwersytet polsko-rosyjski mgby cieszy si duym zainteresowaniem modziey z Rosji i innych krajw WNP, a stanowiby wane przedsiwzicie instytucjonalne suce zblieniu Polakw i Rosjan na bazie wsplnego ksztacenia i bada naukowych. Powinien by wolny od polityki, a koncentrowa si na misji edukacyjnej i naukowej.
28 Polityczn decyzj o utworzeniu centrum podjli premierzy Polski Donald Tusk i Rosji Wadimir Putin podczas spotkania w Sopocie 1 wrzenia 2009 r., a polecili jej realizacj podczas spotkania ze wspprzewodniczcymi Grupy ds. Trudnych w Smolesku 7 kwietnia 2010 r. 29 Naley wycign wniosek z trudnoci w tworzeniu uniwersytetu polsko-ukraiskiego, kiedy latem 2010 r. przedstawiciele rzdu Ukrainy poddali krytyce to, e z polskiej strony nie bdzie uczestniczy aden liczcy si uniwersytet, lecz jedna ze sabszych uczelni (UMCS).
PP 3 11
51
Spory historyczne prowadzone przez politykw polskich i rosyjskich utrudniaj take rozwijanie przez Polsk wsppracy z innymi krajami b. ZSRR. Wystpuj tutaj trojakiego rodzaju niekorzystne dla naszych interesw dziaania: a) albo wcigaj nas do prowadzonej gry czy sporw z Rosj (np. Gruzja, Ukraina pod przywdztwem Wiktora Juszczenki), b) albo same unikaj rozliczenia si z niechlubn histori, gdy widz, e Polska stosuje podwjne standardy, dajc ekspiacji za zbrodnie rosyjskie (w Katyniu) a relatywizujc zbrodnie ukraiskie na Woyniu (nazywane rwnie w Polsce tragedi woysk), czy nie reagujc na postpujcy na zachodniej Ukrainie proces nobilitowania zbrodniarzy OUN-UPA, c) albo powstrzymuj niektre pastwa WNP od zacieniania stosunkw z Polsk (np. niech Kazachstanu do udziau w szczytach energetycznych organizowanych przez prezydenta Lecha Kaczyskiego czy faktyczne przyczenie si Ukrainy i Biaorusi do embarga na import ywnoci z Polski (ustanowionego przez Rosj jesieni 2005 roku). Efektem wydawniczym Polsko-Rosyjskiej Grupy ds. Trudnych jest publikacja w padzierniku 2010 r. obszernej ksiki na temat trudnych problemw w stosunkach polsko-rosyjskich w latach 1918200830. Prezentacja tej pracy odbya si w Warszawie przy okazji oficjalnej wizyty w Polsce prezydenta Rosji Dimitrija Miedwiediewa w grudniu 2010 roku. Jak wida intelektualici z obu krajw podjli dialog. Wymaga on kontynuacji, a przede wszystkim dalszego rozwijania dialogu politycznego midzy przywdcami Polski i Rosji. Po to aby mona byo prowadzi dalekowzroczn i stabiln polityk powinnimy jako pastwo posiada dobr i odwan jej koncepcj (strategi). Bez koncepcji, ktra opierajc si na interesach narodowych, formuuje cele i zadania, nie ma dobrej polityki. Rekomendacja Polska powinna wypracowa dokument strategiczny na temat odbudowy i rozwoju stosunkw z Rosj. Powinien on postawi strategiczny cel doprowadzenia do pojednania midzy narodami polskim i rosyjskim. Taki dokument mgby stanowi wstp do ewentualnych prac nad sformuowaniem caociowej koncepcji polityki wschodniej, a wic odnoszcej si cznie do Rosji i innych pastw poradzieckich. Skoro Rosja daje dowody otwarcia na Zachd i partnersk wspprac z nami, a kolorowe rewolucje nas zawiody, zarwno na Ukrainie, jak i w Gruzji, naleaoby wypracowa now spjn koncepcj polityki wschodniej postulujc wspieranie demokracji i stabilnoci w tych pastwach, ale nie przeciwko Rosji. W kocu nam powinno zalee nie na tym, aby mie w Rosji wroga, lecz by bya ona czci demokratycznego Zachodu. Chyba, e chcemy wrci do zbankrutowanej polityki z lat 20052007. Prace nad now caociow koncepcj polskiej polityki wschodniej (odnoszcej si do Rosji i innych pastw poradzieckich) powinny by podjte bezzwocznie, a ponadto Polska powinna zaproponowa, aby Unia Europejska, zamiast kilku programw w jej polityce wschodniej, wypracowaa jedn wspln strategi polityki wschodniej. Jest to zadanie do trudne po latach zastoju i nieporozumie w stosunkach polsko-rosyjskich, tym bardziej, e Unia Europejska nie ma jednej wsplnej strategii wobec Europy Wschodniej i caego obszaru poradzieckiego. U podstaw koncepcyjnych jej dziaa le rne czstkowe strategie/programy odnoszce si do Rosji (w tym Partnerstwo dla Modernizacji),
30 Biae Plamy Czarne Plamy: sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (19182008), red. A. D. Rotfeld, A. W. Torkunow, Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa 2010, ss. 907.
52
Ryszard ZIBA
PP 3 11
europejskich czonkw WNP (Europejska Polityka Ssiedztwa) i pastw Azji rodkowej. W stosunku do Rosji czoowe pastwa czonkowskie Unii preferuj indywidualne dziaania. Wyglda na to, e interesy ekonomiczne i potrzeba niedranienia Rosji skaniaj je do pragmatycznego podejcia. Nie wspomaga to wsplnej polityki wobec Rosji, a w rezultacie utrudnia porozumiewanie si Unii z tym mocarstwem. Uatwia take Rosji kwestionowanie programw unijnych adresowanych wobec innych pastw poradzieckich (jak chociaby zastrzeenia do Partnerstwa Wschodniego). Powstaje wic potrzeba wypracowania nowej i jednej wielkiej strategii UE wobec Rosji i caego obszaru WNP31. Polscy politycy chtnie chc wzmacnia europejsko przede wszystkim Ukraicw i Gruzinw, ale nie Rosjan. Wida to wyranie byo w stosunku Polski do tzw. kolorowych rewolucji na Wschodzie i jest widoczne w rozumieniu Partnerstwa Wschodniego UE. To za mao. Nie uda si wciganie do Europy tylko wybranych naszych wschodnich ssiadw. Wszyscy powinni mie szans i europejsk perspektyw. Rosja jest pastwem europejskim i jej miejsce jest w szerokiej Europie lub wsplnocie euroatlantyckiej. Bez uwiadomienia sobie tej perspektywy, bez wczenia si Polakw do jej przybliania, adne czciowe rozwizanie nie bdzie moliwe. Nie przyniesie sukcesw wspieranie konsolidowania demokracji tylko w wybranych pastwach poradzieckich, bo to nadal bdzie wzbudza podejrzliwo Rosji, wzmacnia w niej siy antyzachodnie i dystansowa j od zintegrowanej Europy. Tymczasem Rosja musi by cile i wielopaszczyznowo powizana z UE. Znajcy bardzo dobrze realia rosyjskie amb. Stanisaw Ciosek powiedzia, e nie wierzy by Rosjanie znaleli inny sposb na swj rozwj ni ten, ktry sprawdzi si gdzie indziej, czyli na Zachodzie. Jego zdaniem rozstrzygnicie kwestii przyszoci Rosji to jedno z najwikszych wyzwa XXI wieku, w pierwszej kolejnoci dla samych Rosjan, ale i dla polityki europejskiej, a w niej polskiej. Apelowa aby nie przegapi momentu widocznej dzi gotowoci Rosji do wsppracy z Zachodem. Dodajmy, e naley postrzega ow gotowo jako szans na perspektyw przyczenia si Rosji do niego, bo jak twierdzi Ciosek nastpny taki moment moe si pojawi za 20 lat albo nigdy. A pomylnie rozwijajca si Rosja z wasnych, ogromnych zreszt zasobw fizycznych i intelektualnych, to rwnie bezpieczestwo ssiadw, Europy i nas przecie, Polakw32. Trzeba wic mie wyobrani w podejciu do Rosji, w kreleniu granic UE, formuowaniu finalit europenne, w rekonstrukcji europejskiego adu bezpieczestwa. Dotyczy to caej Unii Europejskiej i NATO, a przede wszystkim Polakw jako bezporednich ssiadw Rosji. Polska powinna w stosunkach z Rosj cakowicie odej od polityki historycznej a przej do polityki perspektywicznej. Wyzwanie, jakie stoi obecnie przed wiatem zachodnim, w tym przed Polsk, zawiera si w pytaniu: co dalej z Rosj, jakie ma by jej miejsce w adzie midzynarodowym? Tutaj cieraj si dwa alternatywne rozwizania. Pierwsze, ktre Polska do niedawna staraa si urzeczywistni, zakada odpychanie Rosji od demokratycznej Europy33 i warunkowanie wsppracy z ni przyjciem przez Rosj standardw zachodnich w zakresie praw czowieka, ustroju politycznego i zasad gospodarki
31 R. Ziba, Czy w stosunkach polsko-rosyjskich moliwe jest przejcie od polityki historycznej do polityki perspektywicznej?, Przegld Zachodni 2009, nr 3, s. 187188. 32 S. Ciosek, Jest szansa na now szans, Gazeta Wyborcza, 5 maja 2009. 33 Zob. artyku eurodeputowanego PiS (potem ugrupowania Polska Jest Najwaniejsza) Pawa Kowala: Syndrom Telimeny, Rzeczpospolita, 11 czerwca 2010.
PP 3 11
53
rynkowej w myl warunku dopki Rosja nie bdzie taka jak my, to adnej szansy na porozumienie nie ma34. Polityka ta, cho bya i jest popierana przez cz polskiej elity intelektualnej, zdradza szlacheckie poczucie wyszoci wobec Rosjan, a rwnoczenie polityczny anachronizm i prowincjonalizm wynikajcy z nierozumienia wspczesnego wiata. Szczeglnie zawodne wydaje si mylenie w kwestiach bezpieczestwa zakadajce, e mona zapewni nasze bezpieczestwo narodowe i bezpieczestwo wsplnoty atlantyckiej izolujc Rosj, a tym bardziej przeciwko niej. Wielokrotnie krytykowa nieracjonalno tej koncepcji Zbigniew Brzeziski, wskazujc na jedno historyczno-kulturow i strategiczn caej Europy z Rosj wcznie. Drugie rozwizanie zakada, e jeli chcemy mie Europ bezpieczn i prosperujc, to powinnimy dy do jak najcilejszego powizania Rosji z politycznymi i ekonomicznymi strukturami, takimi jak Unia Europejska i NATO. Przyspiesza to bdzie europeizacj Rosji i sprzyja bdzie stopniowej ewolucji jej systemu spoeczno-politycznego w kierunku liberalnej demokracji. Takie podejcie najwyraniej realizuj wobec Rosji Niemcy. W ocenach politykw i ekspertw niemieckich powolny proces demokratyzacji i europeizacji Rosji jest moliwy wycznie dziki wsppracy, a nie w wyniku polityki odgraniczania si bogatej czci Europy35. Wida, e rwnie administracja amerykaska Baracka Obamy skania si do takiego podejcia, a przynajmniej szerszego uwzgldniania interesw bezpieczestwa Rosji. Widzimy wic now korzystn tendencj w stosunkach midzynarodowych. Pastwa mniejsze jeli chc odnie korzyci powinny umie odczyta trend dominujcy i potrafi si w niego wpisa. Tak rekomendacj naleaoby sformuowa pod adresem polskiej polityki wobec Rosji. Postulat ten byby jednak nieco spniony, jako, e rzd D. Tuska, mimo wielu niekonsekwencji i duej ostronoci podj w kocu 2007 r. tak polityk wobec Rosji. Naleaoby tylko yczy polskim wadzom konsekwencji i wikszej odwagi oraz nieulegania epigonom polityki konfrontacji z Rosj. Na forum organizacji midzynarodowych (NATO, UE, Rada Europy, OBWE, ONZ) Wikszo naszych sojusznikw i partnerw z NATO i UE nie bya i nie jest zainteresowana antagonizowaniem stosunkw z Rosj. Spory z Rosj na wszelkie tematy mog ogranicza zdolno realizacji naszych interesw na forum organizacji wielostronnych. Jak pisa (na pocztku 2008 roku) byy minister spraw zagranicznych Stefan Meller, nasze miejsce i rola w Europie, w Unii Europejskiej w znacznym stopniu zale od tego w jaki sposb uoymy sobie stosunki z Rosj36. Ostre polemiki na temat zainstalowania w Polsce elementw amerykaskiej tarczy antyrakietowej nie tworzyy dobrego klimatu dla forsowania na forum NATO postulatu rozszerzania sojuszniczej infrastruktury wojskowej na nasze terytorium. Rosja twierdzi, e takie
34 Doradca premiera D. Tuska, Bartomiej Sienkiewicz pyta Co naprawd chcielimy osign? Przesun granic umownego Zachodu w okolice bramy smoleskiej, czyli tam, gdzie przebiegaa jakie trzy i p wieku temu? Zepchn Rosj pod Ural? Czy dopiero wtedy poczulibymy si bezpieczni? Zarazem ocenia: Przecie to jest polityka strachu, ktrej konsekwencj moe by tylko jeszcze wikszy strach i rozczarowanie. Zob. Poegnanie z Giedrojciem, Rzeczpospolita, 28 maja 2010. 35 M. Stolarczyk, Rola Rosji w polityce bezpieczestwa Polski pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, w: Polska wobec wyzwa bezpieczestwa narodowego, red. K. Budzowski, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Krakw 2010, s. 144. Szerzej zob. A. ada (red.), E. Kaca, K.-O. Lang, J. Peters, Rosja dzi i jutro. Opinie polskich i niemieckich ekspertw, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010. 36 S. Meller, Jak rozmawia z Rosj, Polski Przegld Dyplomatyczny 2008, nr 1, s. 27.
54
Ryszard ZIBA
PP 3 11
dziaania stwarzaj zagroenie dla jej bezpieczestwa, a przy tym powouje si na uzgodnienia z Sojuszem z maja 1997 roku w tej sprawie37. Polska nieufno wobec Rosji, bazujca na resentymentach historycznych i wyraajca si ju wielokrotnie w postaci tzw. syndromu Jaty, utrudniaa zawieranie porozumie o partnerstwie midzy NATO a Federacj Rosyjsk. Tak byo gdy Rosja przystpowaa do programu Partnerstwa dla Pokoju, gdy zawierano ukad stanowicy (z 27 maja 1997 roku), ukad rzymski (z 28 maja 2002 roku) czy gdy dyskutowano nad now koncepcj strategiczn Sojuszu w latach 20092010. Nie wydaje si moliwe skuteczne promowanie wasnych interesw i rozwiza na forum NATO, jeli nadal bdziemy postrzega wspczesn Rosj, tak jak stare imperium dce do zniewolenia Europy rodkowej, a Sojusz Pnocnoatlantycki traktowa jako przeciwwag wojskow dla tego mocarstwa. Dzisiaj sojusznicy oczekuj od nas czego innego, a mianowicie nowych pomysw na zblienie z Rosj, a nie tylko prostego odrzucenia rosyjskiej propozycji rekonstrukcji europejskiego systemu bezpieczestwa. Rekomendacja Skoro Rosja sprzeciwia si angaowaniu sojuszy polityczno-wojskowych w operacje reagowania kryzysowego, a Polska (w dyskusji nad now koncepcj strategiczn Sojuszu) podkrelaa, e NATO powinno przede wszystkim by organizacj kolektywnej obrony, to moe rzeczywicie warto rozway scedowanie tych operacji na inny podmiot jeli nie ONZ, to na OBWE lub jak koalicj midzynarodow z udziaem NATO, Unii Europejskiej i Rosji. Taka propozycja stanowiaby krok naprzeciw planowi Miedwiediewa. Istnieje wiele trudnych spraw w stosunkach midzy Uni Europejsk a Rosj. Polska moe i powinna wykazywa si szczegln inicjatyw w ich rozwizywaniu. Jednym z nich jest problem zniesienia wiz dla Rosjan przekraczajcych granic zewntrzn UE. Jak wiadomo Rosja na spotkaniu na szczycie z UE (w maju 2010 roku) oficjalnie podniosa ten postulat. Rzd PO/PSL zaj w tej sprawie konstruktywne i otwarte stanowisko, opowiadajc si za docelowym zniesieniem wiz dla wszystkich wschodnich ssiadw Unii. Bardzo pozytywnym i rozsdnym gestem Polski byo zaproszenie na ostatnie spotkanie ministrw spraw zagranicznych Trjkta Weimarskiego w Paryu (23 czerwca 2010 roku) take szefa dyplomacji rosyjskiej38. To posuwa spraw do przodu, bo pozwala lepiej zrozumie zgaszany postulat wizowy dwom pastwom, ktrych gos przesdza w wielu sprawach Unii Europejskiej. Polska od lat stara si wywiera wpyw na polityk wschodni Unii Europejskiej, a zauway naley, e jest ona zalena od charakteru stosunkw polsko-rosyjskich. Nie przypadkiem przyjcie przez Uni inicjatywy Partnerstwa Wschodniego miao miejsce dopiero wtedy, kiedy zaczy si polepsza nasze relacje z Rosj39. Rwnie naley uzna, e najskuteczniejsze polskie poparcie dla przyjcia Ukrainy do UE mona bdzie uzyska poprzez dalsz popraw stosunkw z Rosj. Dziaajc wbrew interesom Rosji, zachowujc si z po-
37 Moskwa uzyskaa wtedy zapewnienie w formie deklaracji pastw czonkowskich NATO, e po rozszerzeniu Sojuszu, nie bd przenosi infrastruktury wojskowej na terytoria nowych czonkw. 38 Efektem spotkania byo poparcie ministrw spraw zagranicznych Francji i Niemiec rosyjsko-polskiego wniosku o objcie mieszkacw caego Obwodu Kaliningradzkiego maym przygranicznym ruchem bezwizowym. Zob. Trjkt Weimarski nie chce rozmawia o Rosji bez Rosji, Gazeta Wyborcza, 24 czerwca 2010. 39 Inn, by moe nawet waniejsz przyczyn, byo przekonanie Szwecji do przyczenia si do inicjatywy Partnerstwa Wschodniego.
PP 3 11
55
czuciem wyszoci i arogancko, w rzeczywistoci polscy politycy i wtrujce im media zdradzay zwyczajn ignorancj. Dlatego taka polityka (zwaszcza w czasie rzdw AWS i PiS) bya nieskuteczna. Polska, angaujc si w ksztatowanie polityki wschodniej UE powinna to robi w taki sposb, by unika wraenia, e jej dziaania s antyrosyjskie, za celem dugofalowym polskiej polityki wobec Rosji powinno by doprowadzenie do stanu, w ktrym relacje polsko-rosyjskie zbliyyby si do stanu stosunkw rosyjsko-niemieckich i polsko-niemieckich. Na forum Rady Europy, podobnie jak i Parlamentu Europejskiego, Polska nie powinna podejmowa kampanii w sprawach praw czowieka, bo takie kampanie okazuj si nieskuteczne. Rekomendacja Jeli bdzie powstawa potrzeba reagowania na przejawy naruszania praw czowieka w Rosji, znacznie zrczniejszy wydaje si mechanizm ludzkiego wymiaru OBWE (ustanowiony kiedy, 4 padziernika 1991 r. w Moskwie). Stawianie takich spraw na forum tej najszerszej organizacji w strefie euroatlantyckiej, a do tego preferowanej przez Moskw, moe przynie podobne, a nawet lepsze rezultaty ni na forum Rady Europy. Ponadto bdzie sygnaem dla Rosji, e krytyka nie ma na celu upokarzania Rosji przez pastwa zachodnie. Charakter stosunkw Polski z Rosj moe odbija si na promocji polskich interesw na forum ONZ. Wprawdzie Moskwa nie wykorzystuje tej organizacji do polemik z Polsk, ale takie niebezpieczestwo istnieje. Polska bya oceniana w Moskwie jako kraj realizujcy amerykaskie interesy. Przede wszystkim ocena ta dotyczya naszego zaangaowania wojskowego w Iraku. Take wycofanie si Polski z misji pokojowych ONZ nie byo posuniciem rozwanym. Z punktu widzenia stosunkw polsko-rosyjskich warto zauway, e za decyzj t krya si ch skoncentrowania Polski na obronie terytorialnej w obawie przed atakiem z Rosj40. Tego typu mylenie w polskich krgach decyzyjnych zdradza zwyczajny brak rozpoznania rodowiska midzynarodowego i niestety obsesyjne postrzeganie Rosji jako potencjalnego agresora na Polsk41. W stosunkach dwustronnych z naszymi najbliszymi sojusznikami i partnerami Stosunki polsko-rosyjskie znajduj take rezonans w dwustronnych relacjach Polski z najwaniejszymi sojusznikami z NATO i Unii Europejskiej, a take z krajami partnerskimi. Niemcy Polska krytyka Gazocigu Pnocnego (Nord Stream) po czci odnosia si do Niemiec, ktre byy pierwszym partnerem Gazpromu. Rzd RFN traktowa podjcie tej inwestycji jako
40 Wyraaa to tzw. doktryna dla Europy, przedstawiona przez ministra Sikorskiego w listopadzie 2008 roku, ostrzegajca Rosj (po wojnie z Gruzj w sierpniu tego roku), e wszelkie prby zmiany granic si spotkaj si z proporcjonaln odpowiedzi wsplnoty transatlantyckiej. Jak wynika z przeciekw WikiLiks (opublikowanych w grudniu 2010 r.) w grudniu 2008 r. ambasada amerykaska w Warszawie wysaa do Departamentu Stanu tajn depesz, z ktrej wynikao m.in., e kade nastpne dziaanie Rosji w celu zmiany granic europejskich si lub przez przewrt powinno by postrzegane przez Europ jako zagroenie dla jej bezpieczestwa i pocign za sob proporcjonaln odpowied caego Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Zob. Doktryna Sikorskiego, czyli tajna depesza na temat relacji Polski z Rosj, Polska, 7 stycznia 2011. 41 M. Stolarczyk, Rola Rosji, s. 136. Zob. take B. agowski, Krtka pami, Przegld, 20 kwietnia 2008.
56
Ryszard ZIBA
PP 3 11
swj wkad na rzecz dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Unii Europejskiej. Polska natomiast jako utrwalanie pozycji monopolistycznej Rosji jako dostawcy gazu. Polskie krytyczne oceny wejcia byego kanclerza Gerharda Schrdera do rady nadzorczej utworzonego nowego konsorcjum gazowego wkraczay wrcz do wewntrznych debat niemieckich. Generalnie polskie stanowisko w sprawie Nord Stream, w poczeniu z krytyk ze strony opozycji (PiS) wyraao niezadowolenie z niemieckiego pragmatyzmu bliskich stosunkw niemiecko-rosyjskich. Szczeglnie negatywnie na relacje midzy Polsk a Niemcami kadzie si podejrzliwo partii Prawo i Sprawiedliwo oraz czci mediw, ktre czyy dodatkowo, cho niezasadnie, pragmatyczn wspprac niemiecko-rosyjsk z innymi kwestiami takimi, jak np. krytyczne stanowisko Niemiec i Rosji w sprawie interwencji wojskowej USA w Iraku. Francja Podobne trudnoci w stosunkach polsko-rosyjskich znajduj konsekwencje w stosunkach Polski z Francj. Generalnie siy prawicowo-nacjonalistyczne w Polsce, posugujc si wzorami analiz z odlegej przeszoci, widz we Francji tradycyjnego sojusznika Rosji, tak jak to byo w czasach Ententy przed I wojn wiatow. Na szczcie, co naley odnotowa z satysfakcj, te analizy nie maj wpywu na polityk rzdu D. Tuska, ktry w 2009 r. dokona powanego zblienia z Francj, podpisujc deklaracj o bezpieczestwie i obronie42. Stany Zjednoczone Stosunki polsko-amerykaskie nie s uwraliwione na fluktuacje w relacjach Polski z Rosj. W czasie prezydentury Georgea W. Busha Polska bya raczej podwykonawc polityki jego administracji wobec Rosji. Kiedy nowy prezydent Barack Obama ogosi polityk resetu w relacjach z Rosj, w Polsce i niektrych innych krajach Europy rodkowej przyjto to z dezaprobat. wiadczy o tym list do Obamy podpisany w lipcu 2009 roku przez wielu znanych, w wikszoci byych przywdcw, politykw naszego regionu43. Rzd Tuska, ktry zachowywa si powcigliwie i nie przedstawi Sejmowi do ratyfikacji podpisanej (20 sierpnia 2008 roku) umowy o tarczy antyrakietowej. Zosta za to ostro skrytykowany przez opozycyjny PiS. Dzisiaj czynnik rosyjsko-polski nie stanowi problemu w stosunkach PolskaUSA, a Waszyngton z uznaniem wita powrt Warszawy do dialogu z Moskw, bo to odpowiada jego nowej polityce. Ukraina Stosunki polsko-rosyjskie stanowiy od 20 lat prawdziwe dno polsko-ukraiskiego partnerstwa strategicznego. Polska proklamowaa to partnerstwo w celach wzmacniania niepodlegoci Ukrainy, co jak sdzono (za Zbigniewem Brzeziskim) miao osabia imperialne zapdy Rosji44. Im wiksze trudnoci Polska miaa w relacjach z Rosj, tym wiksze awanse
Deklaracja Francusko-Polskiego Szczytu w sprawie Bezpieczestwa i Obrony, Pary, 5 listopada 2009 roku. W licie tym podpisanym m.in. przez byych prezydentw RP Lecha Was i Aleksandra Kwaniewskiego, byego ministra obrony Janusza Onyszkiewicza i byego ministra spraw zagranicznych Adama Daniela Rotfelda znalaza si do czsto uywana ocena, e Rosja nie zaakceptowaa naszej penej suwerennoci i niepodlegoci przypiecztowanej akcesem do NATO i UE. 44 Zob. Z. Brzeziski, Premature of Partnership, Foreign Affairs, vol. 73, no. 2, MarchApril 1994, s. 80. Szerzej zob. R. Ziba, Gwne kierunki polityki zagranicznej polski po zimnej wojnie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 190 i n.
43
42
PP 3 11
57
czynia Ukrainie, a najwaniejszym wyrazem wsparcia demokratycznych i prozachodnich si na Ukrainie bya polska pomoc dla pomaraczowej rewolucji45. Ukraina na og okazywaa si niesolidnym partnerem, zarwno pod przywdztwem Leonida Kuczmy, jak i Wiktora Juszczenki. Oddanie wadzy przez pomaraczowych w lutym 2010 roku wymusza w sposb oczywisty korekt polityki polskiej wobec Ukrainy. Wida to w dwch niespjnych podejciach. Z jednej strony Polska nadal wspiera prozachodni kurs polityki zagranicznej Ukrainy, ktra ju zrezygnowaa (w lipcu 2010 r.) z przystpienia do NATO, ale podtrzymuje kurs na wejcie do Unii Europejskiej. Warszawa opowiada si za przyjciem Ukrainy do UE nie precyzujc kiedy to mogoby nastpi, wspiera starania Kijowa o zawarcie z Uni umowy stowarzyszeniowej przewidujcej utworzenie pogbionej strefy wolnego handlu46. Z drugiej strony s symptomy tego, e Polska nie traktuje ju Ukrainy w wyjtkowo szczeglny sposb, lecz jako jedno z pastw uczestniczcych w Partnerstwie Wschodnim UE. Jak wskazalimy wyej w sierpniu 2009 r. minister Sikorski opowiedzia si na amach Gazety Wyborczej za rezygnacj z idei jagielloskiej i niewspieraniem jednych pastw przeciwko wikszemu ssiadowi. Rzdy ekipy nowego ukraiskiego prezydenta Wiktora Janukowycza, ktry deklarujc europejski kurs swojej polityki zagranicznej zawar istotne umowy normalizujce stosunki z Rosj47, wskazuj, e Polska nie ma ju zbyt duych szans na rozgrywanie na Ukrainie swojej polityki wobec Rosji. Istotne znaczenie ma rwnie to, e Ukraina, podobnie jak pozostali uczestnicy Partnerstwa Wschodniego (Biaoru, Modowa, Gruzja, Armenia i Azerbejdan) nie stosuje standardw demokratycznego pastwa prawa, co jest przedmiotem ostrej krytyki ze strony naszych unijnych partnerw. Podczas warszawskiego szczytu Partnerstwa Wschodniego (2930 wrzenia 2011 r.) wschodni partnerzy nie przyczyli si do deklaracji pastw czonkowskich UE ostro krytykujcej reim A. ukaszenki, a we wsplnej deklaracji kocowej tego szczytu, przyjtej przez 27 krajw UE oraz pi krajw PW Ukrain, Gruzj, Modow, Azerbejdan i Armeni przywdcy potwierdzili europejskie aspiracje i europejski wybr niektrych partnerw oraz ich zaangaowanie w budow gboko zakorzenionej i zrwnowaonej demokracji, ale nie dali im obietnicy czonkostwa w UE48. Jak donosiy z Warszawy media, premier Francji Francois Fillon sprzeciwi si zdecydowanie, aby obecnie dyskutowa o szansach Ukrainy i Gruzji na przysze czonkostwo w UE. Podczas gdy Polska wraz z innymi krajami Europy rodkowej oraz Wielk Brytani widz w Partnerstwie Wschodnim pierwszy krok w kierunku przyjcia do UE nalecych do niego krajw, inne pastwa jak Francja i Niemcy s temu przeciwne.
45 Zob. krytyczn ocen polskiej mediacji podczas pomaraczowej rewolucji: M. F. Goldman, Polish-Russian Relations and the 2004 Ukrainian Presidential Elections, East European Quarterly, vol. XL, no. 4, December 2006, s. 409428. 46 Podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego w Warszawie w dniach 2930 wrzenia 2011 r. Polska przeforsowaa wprowadzenie do deklaracji kocowej tego spotkania zapisu, e rokowania nad now umow z Ukrain zostan zakoczone w grudniu 2011 r. Przedstawiciele pastw UE wyranie podkrelili, e Ukraina musi stosowa demokratyczne standardy i domagali si odpolitycznienia procesu sdowego oraz uwolnienia z wizienia byej premier Ukrainy Julii Tymoszenko. 47 Najwaniejszym jest porozumienie zawarte przez prezydentw W. Janukowycza i D. Miedwiediewa w Charkowie 21 kwietnia 2010 r., zgodnie z ktrym obowizujca do 2017 roku umowa o dzierawieniu przez Rosj baz wojskowych na Krymie, zostaa przeduona o 25 lat (do 2042 r.) z moliwoci prolongaty o kolejne pi lat. W zamian Ukraina uzyskaa obnienie o 30% ceny gazu importowanego z Rosji. 48 Zob. Wsplna Deklaracja Warszawskiego Szczytu Partnerstwa Wschodniego, Warszawa, 2930 wrzenia 2011 (www.msz.gov.pl, padziernik 2011).
58
Ryszard ZIBA
PP 3 11
* * * Generalnie naley stwierdzi, e istnieje stosunkowo silna zaleno funkcjonalna midzy stanem stosunkw polsko-rosyjskich (polepszanie, pogarszanie, ze stosunki) a zdolnoci realizacji przez Polsk celw polityki zagranicznej poza obszarem tych stosunkw. Dzisiejsza Europa, a nawet wiat, s bardziej wspzalene, ni byo to kilka lat temu. Rosja jest wanym graczem na scenie europejskiej, wyglda na to, e nie tylko mocarstwem regionalnym, jak twierdz przedstawiciele rzdu polskiego, ale czym wicej jednym z czoowych mocarstw wiatowych. W sytuacji, gdy Stany Zjednoczone, pastwa Europy Zachodniej i Unia Europejska stoj przed wyzwaniem sprostania konkurencji nowych wschodzcych mocarstw, traktuj Rosj jako niezwykle wanego partnera, mocarstwo, ktre pod przywdztwem Putina stao si liczc potg ekonomiczn (m.in. dziki wykorzystaniu koniunktury na surowce energetyczne). Pastwa te, a take inne (np. Ukraina) maj na uwadze waniejsze wyzwania ni zajmowanie si rozsdzaniem polsko-rosyjskich sporw o histori i imponderabilia. Nasi gwni sojusznicy i partnerzy oczekuj od nas, po pierwsze, abymy nie sprawiali wicej prob lemw, kcc si z Rosj, a po drugie abymy proponowali nowe rozwizania i formy wsppracy z tym mocarstwem i wczania go do spraw europejskich i atlantyckich49. Najlepszymi forami do prowadzenia takich rozmw powinny by istniejce instytucje, takie jak Rada NATORosja, Rada Partnerstwa UERosja i OBWE. Niewykluczone, e powstanie potrzeba tworzenia nowych struktur, ale z tym nie naley si spieszy.
5. Wpyw stanu stosunkw polsko-rosyjskich na pozycj i rol midzynarodow Polski Na stosunki polsko-rosyjskie naley spojrze jako na czynnik ksztatowania pozycji midzynarodowej naszego pastwa. Pozycja midzynarodowa zawiera w sobie elementy materialne, takie jak np. wielko obrotu handlu zagranicznego czy miejsce w wymianie kulturalnej, ale take wane subiektywnie oceniane elementy, takie jak presti narodu i pastwa, efektywno jego polityki zagranicznej. Niewtpliwie istotnym wskanikiem bdzie wielko obrotw handlu midzy Polsk a Rosj, ktre w 2010 roku wyniosy 24 mld USD. Jest to niewtpliwe osignicie, ale Polsk nie zadowala struktura tego handlu, w ktrej zasadnicze znaczenie ma import z Rosji do Polski ropy naftowej i gazu ziemnego, co powoduje jej duy deficyt handlowy. Stosunkowo niele rozwija si wymiana kulturalna, ale obecnie Polska jest mniejszym eksporterem dbr kultury na rynek rosyjski ni to byo w czasie PRL. Nika jest wymiana modziey, a wyranie stagnacj przeywa wymiana akademicka. Brakuje w tym wzgldzie wsparcia zarwno naszego pastwa, jak i Rosji. atwiej jedynie rozwijaj si kontakty midzy prywatnymi szkoami wyszymi, szkoy publiczne pozostaj daleko w tyle.
49
Byy minister spraw zagranicznych RP i wspprzewodniczcy Polsko-Rosyjskiej Grupy ds. Trudnych Adam Daniel Rotfeld pisa: Zyskamy zrozumienie i poparcie naszych zachodnich partnerw, jeli polskie postulaty bd podyktowane polityczn filozofi wczania Rosji (a nie wyczania); jeli bd zachca do porzucenia przez Rosj zimnowojennej retoryki i opiera si na wsplnym poszukiwaniu sposobw przezwyciania podziaw poprzez wykorzystywanie do tego raczej istniejcych instytucji (jak Rada NATORosja czy OBWE) ni tworzenie nowych struktur. Mnoenie bytw ponad potrzeb nie ma sensu. Nasze stosunki z Rosj moemy i powinnimy oprze na zasadzie wzajemnoci i wspzalenoci, otwartoci, przejrzystoci i przewidywalnoci. Zob. A. D. Rotfeld, Polska Rosja. Czas na zmian!, Gazeta Wyborcza, 5 lipca 2010.
PP 3 11
59
Obecnie wanym elementem polskiego kapitau politycznego s osignicia gospodarcze, ktre swoj genez maj w przyjciu na progu transformacji radykalnej reformy ekonomicznej. Dzi Polska jest krajem sukcesu gospodarczego, dotychczas dobrze radzi sobie nawet z kryzysem finansowym rozpocztym jesieni 2008 roku, okazujc si jedynym krajem UE, ktry w nastpnym roku osign wzrost gospodarczy w warunkach kryzysu. Nie jest to rezultatem stosunkw polsko-rosyjskich, ale stanowi wany atut do ich dalszego dynamicznego rozwoju. Najtrudniej oceni pozycj polityczn (w midzynarodowych stosunkach politycznych) naszego pastwa. W pierwszych latach po zaamaniu si bloku wschodniego w subregionie i caej Europie uznawano wkad Polakw, zwaszcza polskiej Solidarnoci, w zapocztkowanie demokratycznych przemian w pastwach realnego socjalizmu. Z biegiem lat pami o tym zawodzia poza granicami Polski. Obecnie, kiedy mamy osignicia gospodarcze i pewien kapita polityczny, jako czonek struktur zachodnich (NATO i UE) atrakcyjno Polski na Wschodzie jest wiksza. Dla wielu ludzi w Rosji i innych krajach wschodnich Polska jest dobrym przykadem jak naley pomylnie realizowa transformacj ustrojow. Istotne znaczenie dla pozycji midzynarodowej pastwa maj jego osignicia w rozwijaniu dobrossiedzkiej wsppracy. Niestety Polska nie moe si pochwali wielu osigniciami w stosunkach z Rosj, a wystpujce spory, ostre polemiki i incydenty w poprzednich latach obniyy nasz presti. Kilka lat temu Polska zyskaa sobie w Europie Zachodniej niechlubne miano kraju rusofobicznego. Nie wnikajc jak to si stao i jaka w tym bya rola Rosji, to naley wskaza, e nasze konfliktowe stosunki z Rosj nie su umacnianiu pozycji midzynarodowej naszego pastwa. Tak si dziao w wymiarze europejskim i subregionalnym w Europie rodkowej i Wschodniej. Stan stosunkw polsko-rosyjskich wpywa nie tylko na pozycj midzynarodow naszego pastwa, ale take na zdolno odgrywania przez Polsk rnych rl midzynarodowych50. Bardzo wana jest tu percepcja naszego kraju przez rodowisko zewntrzne. Obecnie zdecydowanie przewaaj oczekiwania kooperacyjne na pozytywny wkad Polski do rozwijania wsppracy z Rosj. Pozostaje jednak kwesti wyboru, ktre oczekiwania s dla nas waniejsze i mogce okaza si korzystnymi, Niemiec, Francji i USA czy Gruzji Micheila Saakaszwilego? Te drugie Polska a cilej si wyraajc prezydent L. Kaczyski staraa si realizowa. Nie pomogo to Gruzji, negatywnie wpywao na stosunki polsko-rosyjskie, a przynosio uszczerbek prestiowi Polski, jako pastwu zdolnemu do nieodpowiedzialnych kozackich zachowa. Wanym problemem dyskutowanym obecnie przez polskich politykw i w rodowiskach eksperckich jest kwestia czy Polska powinna odgrywa rol lidera Europy rodkowej, czy moe stawia na rol w Unii Europejskiej. Przywizanie do specjalnej, przywdczej misji Polski w tym subregionie goszone przez PiS, w znaczeniu intelektualnym stanowi kontynuacj pisudczykowskiej idei federalizmu czy prometeizmu. Zdradza nastawienie antyrosyjskie, trci anachronizmem historycznym i powinno by czym prdzej porzucone. Nie ma powanego zainteresowania tak rol Polski w pastwach rodkowoeuropejskich (jest jedynie w Gruzji lecej na Poudniowym Kaukazie), nie ma takiego oczekiwania od nas wrd sojusznikw zachodnich, a Rosja traktuje to jako dziaania zmierzajce do organizowania
Zob. R. Ziba, Poszukiwanie midzynarodowej roli dla Polski konceptualizacja roli pastwa redniej rangi, w: Polityka zagraniczna Polski po wstpieniu do NATO i do Unii Europejskiej. Problemy tosamoci i adaptacji, red. S. Biele, Difin, Warszawa 2010, s. 5270.
50
60
Ryszard ZIBA
PP 3 11
przeciwnego jej frontu. Polska jest za duym i powanym krajem, aby znowu powrci do uprawiania nieodpowiedzialnej i niekorzystnej dla naszych interesw narodowych polityki. Rekomendacja Podstawowym forum do odgrywania przez Polsk konstruktywnej i kooperatywnej roli midzynarodowej powinna by Unia Europejska (w mniejszym stopniu NATO). Nie wypada i nie ma potrzeby ani powanych oczekiwa do uprawiania harcerskich podchodw. Powinnimy ju wydorole i poegna si z syndromem nowicjusza popisujcego si indywidualizmem, a gra na forum midzynarodowym w tym z Rosj przede wszystkim zespoowo w ramach Unii Europejskiej. Trzeba zrezygnowa, przynajmniej w warstwie propagandowej i dyplomatycznej, z tezy o wyjtkowoci Polski i wyjtkowoci sporw polsko-rosyjskich. Powinnimy wreszcie poczu si jako penoprawny i solidny czonek UE, wspksztatujcy jej polityk, ktry nie jest niemiay, bojaliwy, nie potrafi gra zespoowo, a potem skary si, e jego interesy nie zostay zaspokojone. Zasadniczymi wyzwaniami, jakie obecnie stoj w stosunkach polsko-rosyjskich s potrzeby: dialogu, pragmatyzmu i pojednania midzy Polakami a Rosjanami. W 20 lat po przystpieniu do Rady Europy, 12 lat po wejciu do NATO i 7 lat od stania si czonkiem Unii Europejskiej, Polska powinna postawi sobie kolejny ambitny cel zbudowania partnerskich stosunkw ssiedzkich z Rosj. Trzeba to robi ju teraz, kiedy wyranie wida gotowo Rosji do wsppracy. Trzeba mie odwag podj to wielkie wyzwanie, przeamujc narose przez dziesiciolecia wzajemne uprzedzenia i stereotypy oraz wynikajcy z nich brak wzajemnego zaufania. Europa oczekuje tego od nas. Naley wykorzysta nabierajce dynamiki polsko-rosyjskie zblienie i rysujc si szans pojednania w celu zdjcia z naszej polityki bezpieczestwa poczucia zagroenia ze strony Rosji oraz tzw. syndromu Jaty. Polska powinna przyj otwart postaw wobec Rosji rozwija wspprac w kwestiach bezpieczestwa, kierujc si trosk o racjonalne i optymalne zabezpieczenie naszych interesw narodowych. Powinna to zrobi, gdy wyranie ju wida, e Rosja i kraje Europy, Rosja i USA, maj wsplne przeznaczenie, czy tego chc czy nie. Tak pisa niedawno niemiecki historyk i politolog Michael Strmer sugerujc, e Zachd i Rosja musz wsplnie dziaa, gdy nieuchronna wydaje si konfrontacja liberalnego kapitalizmu Zachodu i autorytarnego w Azji51. Podjte przez Putina i Miedwiediewa pojednanie z Polsk jest dodatkowym wyranym sygnaem, e Rosja bierze kurs na akces do zachodniej wsplnoty52. Zblia si wic przeom geopolityczny, a my jeli w nowym porzdku chcemy co znaczy powinnimy go wsptworzy. To powinno te skania nas do przekonywania wszystkich sojusznikw z NATO i partnerw z Unii Europejskiej o potrzebie wypracowania wsplnej strategii polityki wschodniej, zakadajcej wczenie Rosji w europejski system bezpieczestwa.
51 52
M. Strmer, Putin i odrodzenie Rosji, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2010. J. akowski, Cichy koniec II wojny, Polityka, 8 maja 2010.
PP 3 11
61
Summary Contemporary Polish-Russian relations: conditions, issues, implications Contemporary Polish-Russian relations are examined, taking into consideration the broad internal conditions in Poland and in Russia. Negative mutual stereotypes prevail in both countries, shaped in the course of a complicated history of mutual relations, while the concepts of international policies in both states are underdeveloped and divergent. Polish-Russian relations are increasingly more influenced by external conditions, such as the profound change Europe is going through and the evolution of the entire international order. The most important modern issues in Polish-Russian relations concern the persistent differences in the perception of the history of mutual relations, dissimilar concepts of the European security system, and energy security. The conditions of relations between Poland and Russia affect Polands ability to pursue its international interests in many areas: in relations with Russia and the CIS, in the forum of international organizations (NATO, EU, Council of Europe, OSCE and the UN), in relations with Polands closest allies and partners (Germany, France, U.S. and Ukraine). Finally, Polish-Russian relations influence the position and international role of Poland, limiting it when these relations are bad or augmenting it when they are good. Since late 2007 Poland has been trying to conduct a pragmatic policy and normalize its relations with Russia. In general, Polish-Russian reconciliation seems feasible.

Zięba - Wspolczesne - Stosunki - Polsko-Rosyjskie

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Zięba - Wspolczesne - Stosunki - Polsko-Rosyjskie

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Ryszard ZIBA

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania, problemy, implikacje

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Wspczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania...

Vous aimerez peut-être aussi