Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
1. Iriburiro Ikinyarwanda gifite umwanya ukomeye mu mibereho yAbanyarwanda. Ni rwo rurimi ruha Abanyarwanda ubushobozi bwo kuranga isi, kugaragaza imbamutima, gushyikirana baganira, bungurana ibitekerezo, bagezanyaho ubutumwa Ururimi rwikinyarwanda rufite uruhare rukomeye mu guhamya Umunyarwanda udafite isoni nubwoba byumuco we kandi utisuzugura. Umuco wu Rwanda ukeneye abawurinda nabawubungabunga ngo hato imico yamahanga itawumira. Iyo nshingano rero ni iyAbanyarwanda ubwabo. Inzira ya mbere iriho ni ukwigisha ikinyarwanda nimiterere yacyo. Kwigisha ikinyarwanda bihamye rero ni ugushimangira ubunyarwanda. Ni ugushyikiriza umwana wu Rwanda ibyo abakurambere bahanze bakabisigira Umunyarwanda wese ho umurage. Bityo kwiga ikinyarwanda bikaba guhura nibyo kibumbatiye: uko giteye, ubugeni gihetse, umuco nimyumvire yAbanyarwanda. Ibi bisobanura ko kwigisha ikinyarwanda ari ugufasha umwana wu Rwanda kugicengera ari mu miterere yacyo no mu bwiza bwacyo: uko cyemerera ukivuga gutaka imvugo ye. Kwigisha ikinyarwanda rero bikwiye kuba umwanya wo guha Umunyarwanda ubushobozi bwo kwirinda kumirwa namahanga, ibyiza agisangamo akabyamamaza, ibyo anenga akabikosora, akagikungahaza ngo gihangane niterambere isi ihorana.
2. Ibigamijwe mu kwigisha ikinyarwanda Mu kwigisha ururimi kavukire hari ibintu bine byingenzi biba bigamijwe ari byo: 1. Ubuhanga : Ururimi kavukire ni rwo fatizo ryo kumva no gusobanura isi. Ururimi kavukire ni intangiriro yo kumenya izindi ndimi. Ururimi kavukire ruduha uburyo nububasha bwo gutekereza, kunguka ubwenge , guhirika inkuta zubujiji. Ururimi kavukire ni rwo dutekerezamo iyo tuvuga : kumenya ururimi rwawe ni ko kumenya imitekerereze yabo murusangiye. Imyitozo irukorwamo yisesengura ninozamvugo ituma abanyeshuri bagira imitekerereze itunganye. Kwiga ururimi rwawe bigaragaza ukwiyubaha, ugushyira mu gaciro nubuhame bwibitekerezo. Umuntu wize ururimi rwe agira ubushobozi bwo kururinda mu ruhando rwizindi ndimi. Atahura ko imiterere yihariye yarwo ari yo ituma ruba ururimi rutandukanye nizindi kandi rufite ingingo zose nububasha bwose nkibyizindi ndimi maze akarushaho kurukungahaza. 2
2. Ubusabane : Ururimi kavukire ni inzira yo gushyikirana nabandi. Umunyeshuri agomba rero kugira ubushobozi bwo kugeza ku bandi vuba kandi neza ibyifuzo bye, imbamutima ze nibyo yungutse. Mu rurimi rwe kavukire, umunyeshuri agomba kwiga kuganira, kumva abandi ndetse rimwe na rimwe akagerageza kwemera igitekerezo runaka kuko ari cyo yumva gitunganye. Uwo mwanya wo kwiyumva mu bandi ushimangira intego yo guhamya ubunyarwanda. 3. Ubukesha Mu kumwigisha ururimi rwe kavukire, icyifuzwa ni uguha umunyeshuri uburyo bunyuranye bwo kwitegereza, kugereranya, gusesengura, gucishiriza no guhitamo mu byitegererezo binyuranye dusanga mu myandiko inyuranye. Imyandiko ahura na yo, yaba ifite imizi mu buvanganzo nyarwanda yaba imyandiko isanzwe, igira uko imufasha guhindura inyifato ye. Imyandiko rero igomba kwerekeza umunyeshuri aheza. 4. Ubuhanzi Kwigisha ururimi kavukire biba bigamije gukangurira abanyeshuri ubugeni nubuvanganzo igihe cyose biga imyandiko ngo na bo babe bahera ku ngeri bize maze bahange. Kwigisha ikinyarwanda ni ugutoza umwana umuco wigihugu cye kugira ngo atitwara nkigihuindugembe. Mu kwigisha ururimi kavukire, umwarimu agena uburyo butunganye bwo kubahugurira kwisobanura badategwa igihe bavuga cyangwa bandika bikurikije ubuhanga buriho bwo kwandika imyandiko inyuranye ; kumva no kwiyumvikanisha, gusesekaza imbamutima zabo ; mbese kuvuga, gusoma no kwandika. Bityo kwigisha ururimi kavukire bigomba kongerera uwiga ubushobozi bwo kurukoresha birambuye mu gushyikirana nabandi. Ni ngombwa rero kumwongerera amagambo nubumenyi byo kumufasha gushyikirana nabandi tutirengagije kumufasha gusobanukirwa imiterere nimikorere yururimi rwe. Iyi nteganyanyigisho yikinyarwanda yateguwe dushingiye kuri ibi byose bimaze kuvugwa. Twanashingiye kandi ku ivugurura ryakozwe ku nteganyanyigisho yikinyarwanda igenewe amashuri abanza nicyiciro rusange ngo habeho ukunguruza kwinyigisho. 3. Imiterere yiyi nteganyanyigisho Iyi nteganyanyigisho yihatiye gukemura ibibazo iyari isanzwe yateraga birimo nko kuba: itagaragazaga ibikorwa numunyeshuri igihe yiga icyigwa runaka mu gihe twemera ihame rivuga ko imyigishirize inoze igomba gushingira ku wiga bityo ikamuha urubuga rukwiye mu kongera ubumenyi bwe; 3
itoroherezaga umwarimu kuko ititaga ku masaha inyigisho yikinyarwanda yagenewe mbere yo kugena ibyo azigisha. Abarimu bakaba barakomeje kutugaragariza impungenge ko kugena ibyigwa utitaye ku gihe bizigishirizwamo ari ukubakorera umuzigo ugoye itwara; Ku bijyanye nibiyikubiyemo hari ibyahindutse. Nyuma yo gusuzuma integanyanyigisho nshya yikinyarwanda cyamashuri abanza nicyiciro rusange, twasanze hari ibyakuwe mu mashuri abanza kuko abarimu bamashuri abanza batugaragarije ko byagoraga abanyeshuri bo muri icyo cyiciro cyamashuri bityo byimurirwa mu mashuri yisumbuye (amategeko yigenamajwi). Hari ibyigwa byatangiraga kwigwa mu mashuri yisumbuye ubu byinjijwe mu mashuri abanza: amasaku nihangamyandiko (amabaruwa, amatangazo, raporo...). Hari insanganyamatsiko zijyanye nubumenyi ngengabuzima zitabaga mu nyigisho yikinyarwanda cyamashuri yisumbuye kandi ubu zarinjijwe mu mashuri abanza zigomba kugarukwaho kugirango habeho ukunguruzanya kwinyigisho: uburenganzira bwa muntu, uburinganire nubwuzuzanye, ikoranabuhanga, ubumwe nubwiyunge, kubungabunga ibidukikije, gukunda igihugu, umuco wamahoro, kwirinda ibiyobyabwenge, kwirinda sida nizindi ndwara...Izi nsanganyamatsiko zigomba kugaragara mu nyigisho zinyuranye harebwe ibihe u Rwanda rwanyuzemo nibyo rugezemo Mu rwego rwo gukuraho impungenge twagaragarijwe nabarimu ko integanyanyigisho iba irimo ibintu byinshi bityo umwaka ukarangira ibyagenwe byose bitarangiye, iyi nteganyanyigisho igena ibyigwa mu gihe. Umwaka wamashuri ugizwe nibihembwe bitatu. Igihembwe kimwe kigira hagati yibyumweru cumi na kimwe nibyumweru cumi na bitatu. Hakuwemo ibyumweru byamasuzuma, twasanze muri rusange igihembwe kibamo ibyumweru umunani byo kwigisha. Ibyigwa byateganyijwe muri iyi nteganyanyigisho byafatiye kuri ibyo byumweru umunani. Ibisigaye bizaba umwanya wo kunononsora ibyigwa bitumvikanye neza no gukoresha amasuzuma arimo nibizami. 4. Ishusho yumunyeshuri urangije amashuri yisumbuye Mu bijyanye ninyigisho yikinyarwanda, umunyeshuri urangije amashuri yisumbuye yarakurikiye amashami yindimi agomba kuba afite ubumenyi, ubumenyingiro nubukesha bituma: atekereza mu buryo bwubuhanga no mu buryo bwinyurabwenge, nta kubogama cyangwa se kubanyamujyiyobijya; ashobora gusoma no gusesengura ubuvanganzo nyemvungo cyangwa nyandiko bwanditse mu kinyarwanda; ashobora kugaragaza ibitekerezo bye adategwa mu rurimi rwikinyarwanda; ashobora kwandika nta kosa ikinyarwanda no kucyandikamo inyandiko zinyuranye; asobanukirwa imiterere yururimi rwikinyarwanda akoresha mu buryo buboneye ururimi rwikinyarwanda; agira inyota yo gushaka ubumenyi mu byanditswe no guhanga mu kinyarwanda; agira inyota yo gushishikarira ibifite uburanga, ibibyutsa inyiyumvo nibinogeye ubwenge; agira ubushobozi bwo kubungabunga ibidukikije; agaragaza imyifatire ituma ubuzima bwe busugira yirinda ibiyobyabwenge, sida nizindi ndwara zibyorezo; arangwa nubushake bwo kwifashisha ikoranabuhanga mu buzima bwe bwa buri munsi; 4
yimakaza umuco wamahoro, ubworoherane nuburenganzira bwikiremwamuntu; agira imyifatire irangwa no gukunda igihugu; asobanukirwa nibyiza byuburinganire nubwuzuzanye; arangwa no gukunda umuco nyarwanda no kuwuha agaciro. 5. Imbonezanyigisho rusange Inyigisho yikinyarwanda iba ikubiyemo ibintu bitatu byingenzi bikurikira: Ubuvanganzo, iyigandimi nubumenyi ngengamibereho. Mu buvanganzo uwiga ahura ningeri zinyuranye zigize ubuvanganzo nyarwanda. Mu iyigandimi umunyeshuri asobanukirwa imitere yururimi rwe. Ku bijyanye nubumenyi ngengamibereho, uwiga yunguka ubwo bumenyi asoma imyandiko inyuranye yaba iyubuvanganzo, yaba nimyandiko isanzwe nkinkuru, amabwiriza, amatangazo nindi. Ibiri muri iyi nteganyigisho rero bikubiye muri izo ngingo eshatu: 1. Ingeri zubuvanganzo Mu cyiciro rusange, hazigwamo imyandiko ifite imizi mu buvanganzo nyarwanda nimyandiko isanzwe. Mwarimu azafasha abanyeshuri gutahura ibiranga buri ngeri ku buryo abanyeshuri banaheraho bagahanga imyandiko migufi yo mu ngeri bize. Bahereye ku bivugwa mu myandiko, Mwarimu afasha abanyeshuri kuwusesengura ari na ko bunguka ubumenyi bunyuranye: imvugo iboneye, ibiranga umuco nyarwanda, imibereho yAbanyarwanda ubu no mu gihe cyahise.... 2. Ikibonezamvugo Mu isomo ryikibonezamvugo, mwarimu akwiye gushishikariza abanyeshuri kumva akamaro ko kwiga ikibonezamvugo kuko ari wo mwanya wo gusobanukirwa imiterere yururimi rwabo kandi ko kuruha agaciro bihera ku kuba rwarizwe bityo imiterere yarwo ikaba izwi. Ikinyarwanda rero ni rumwe mu ndimi zo muri Afurika zakozweho ubushakashatsi mu rwego rwo kurusesengura hagamijwe kugaragaza imiterere yarwo. Ibyigishwa rero mu kibonezamvugo ni ibyavuye mu bushakashatsi bwakozwe ku kinyarwanda bityo kutabigira ibyabo bikaba byafatwa nko kutiha agaciro. 3. Ubundi buhanga Muri iki gice, umunyeshuri azigishwa ubumenyi bunyuranye burimo ubujyanye no guhanga yandika akurikiza amategeko yimiterere yumwandiko runaka. Ubu bumenyi ni gikwira kuko bwigwa hose hagamijwe guhanga imyandiko iberanye nubumenyi rusange. Abanyeshuri bazigishwa ubuhanga bwo guhina imyandiko, kurambura ingingo bubahiriza imbata, gutahura ingingo zingenzi nizingereka zikubiye mu mwandiko, kwandika ikinyarwanda uko amabwiriza yimyandikire abiteganya, kwandika amabaruwa, gukora umwirondoro nibindi. 5
6.Isuzuma Kuri buri gace kisomo umwarimu asuzuma ubushobozi bwumunyeshuri kugira ngo abone gukomeza isomo. Igihe umwarimu asuzuma ahera ku ntego zihariye zagenewe buri gace kisomo. Amasuzuma agamije gutanga amanota azajya akorerwa ku gace kisomo runaka bitewe nuko umwarimu ashaka kugashimangira. Ikizamini cyo kigomba kuba kireba buri gace kugira ngo intego zose zisuzumwe. 7. Imbata rusange yo kwigisha umwandiko Ibikorwa bya mwarimu Ibikorwa byumunyeshuri Kubaza abanyeshuri imyandiko bize Kuvuga imyandiko bize Kubwira abanyeshuri kwitegereza amashusho Kwitegereza no gusubiza ibibazo y`umwandiko. Gusoma bucece Gusomesha bucece Gutega amatwi Gusoma byintangarugero Gukora amatsinda Gushyira abanyeshuri mu matsinda atarengeje abana 8 buri Kwakira ibyo bari bukore tsinda Gukorera mu matsinda Guha buri tsinda ibyo riri bukore Gukusanya ibyakorewe mu matsinda Gutanga amabwiriza yakazi ko mu itsinda Kugenzura ibiganiro mu itsinda Gushyira hamwe ibyakorewe mu matsinda 8. Abateguye iyi nteganyanyigisho Iyi nteganyanyigisho yateguwe nabarimu bakurikira: 1. 2. 3. 4. 5. 6. NDANDALI DIDACEe, Petit Sminaire de Rwesero MUTEMBEREZI Franois, Collge APPEC, Remera-Rukoma UMUHOZA Immacule Bernadette, Collge APE Rugunga KUBWIMANA Fortune, Inspection Gnrale HATANGIMANA Patrice, E.S. Rukozo. BACUMUWENDA Nhemiah, NCDC, Kigali
IBIKUBIYE MU NTEGANYANYIGISHO UMWAKA WA KANE Igihembwe cya mbere Icyumweru Intego zihariye Ibyigwa cya mbere Kuvuga uturango twinkuru Inkuru ngufi ngufi Kuvuga muri make ibivugwa mu nkuru ngufi Gusobanura inkuru ngufi icyo ari cyo Guhanga inkuru ngufi Imbonezamasomo Ibikorwa numunyeshuri Gusomesha bucece Gusoma bucece Gusoma byintangarugero Gutega amatwi umwarimu Gusomesha bubahiriza utwatuzo niyitsa Gusoma inkuru ngufi yose Kubaza ibibazo rusange ku bubahiriya mwandiko utwatuzo niyitsa Gukosora no kunoza ibisubizo Gusubiza ibibazo bitanzwe nabanyeshuri ku nkuru ngufi Kubaza muri make ibikubiye mu Gushaka nkuru ngufi amagambo Kubaza uturango twinkuru akomeye akubiye ngufi mu nkuru ngufi Kubwira abanyeshuri gutahura Gusobanura inkuru ngufi icyo ari cyo amagambo Kubwira abanyeshuri guhanga akomeye akubiye inkuru ngufi bagendeye ku mu nkuru ngufi turango twayo Kuvuga muri make ibikubiye mu nkuru ngufi Gushaka uturango twinkuru ngufi 7
cya kabiri
Kuvuga bimwe mu bidukikije nakamaro kabyo Kuvuga ingaruka ziterwa no kwangiza ibidukikije
Umwandiko ku bidukikije
Gutahura inkuru ngufi icyo ari cyo bagendeye ku turango twayo Guhanga inkuru ngufi agendeye ku turango twayo Gukoresha ibikorwa biganisha Kumva umwandiko ku kumva umwandiko (gusoma, gutahura uturango gusobanura no gusesengura twubuvanganzo nyemvugo umwandiko) na nyandiko Kubwira abanyeshuri gutahura Gutahura inshoza uturango twubuvanganzo yubuvanganzo nyemvugo na nyandiko Gutandukanya Kubwira abanyeshuri gutahura ubuvanganzo nyemvugo na inshoza yubuvanganzo nyandiko bahereye ku turango twubuvanganzo. Kubwira abanyeshuri gutandukanya ubuvanganzo nyemvugo na nyandiko Gukoresha ibikorwa biganisha Kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, ku kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusengura. gusengura. Kuvuga ibidukikije Kubwira abanyeshuri kuvuga ibidukikije nakamaro kabyo. nakamaro kabyo. Kubwira abanyeshuri Kugaragaza ingaruka kugaragaza ingaruka ziterwa no ziterwa no kwangiza kwangiza ibidukikije ibidukikije Kubwira abanyeshuri gushaka Kuvuga ingamba ingamba zihamye zo kwita ku zihamye zo kwita ku bidukikije. bidukikije. 8
Kugaragaza imivugirwe yamagambo muri muhundwanota Kwerekana amasaku yinteguza namasaku muzi Gusoma hubahirizwa ubutinde namasaku Kwandika hagaragazwa ubutinde namasaku
cya gatatu
Gushushanya muhundwanota Gusomesha amagambo yanditse hubahirizwa ubutinde namasaku Kugaragaza amasaku yinteguza namasaku muzi Gusaba abanyeshuri gushaka amagambo maremare no kuyandika bagaragaza ubutinde namasaku
Kugaragaza imivugirwe yamagambo muri muhundwanota Gusoma yubahiriza ubutinde namasaku Kugaragaza amasaku yinteguza namasaku muzi Kwandika amagambo maremare yubahiriza ubutinde namasaku Kumva umwandiko Kugaragaza ingingo zivuga ku muco namateka byu Rwanda.
Kugaragaza ibiranga umuco nyarwanda mu migenzo, mu myifatire no mu mibereho bivugwa mu mwandiko Gutahura no gusobanura ingingo zamateka ziri mu mwandiko
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko:gusoma, gusobanura, gusesengura Gusaba abanyeshuri kugaragaza ingingo zivuga ku muco namateka. Kubwira abanyeshuri kurondora ibyo umuco nyarwanda ugaragariramo. Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yumuco.
Gusobanura amategeko agenga ubutinde namasaku mu nteruro Kwandika akurikiza amategeko agenga ubutinde namasaku mu nteruro
Gusomesha interuro hubahirizwa ubutinde namasaku Kubwira abanyeshuri gutahura amasaku yaje mu myanya atari asanzwemo Kubwira abanyeshuri gutahura
Kuvuga inshoza yumuco nyarwanda. Kugaragaza ingamba bafata ngo uburinganire nubwuzuzanye bigerweho. Gusoma interuro bubahiriza ubutinde namasaku Gutahura amasaku yaje mu myanya atari asanzwemo ( Urugero: mwana 9
cya kane
Kuvuga ibiranga igitekerezo cyingabo Gutahura indangamuco ningingo zamateka zikubiye mu gitekerezo Gusobanura igitekerezo cyingabo icyo ari cyo.
Ibitekerezo byingabo
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusesengura. Gusaba abanyeshuri gutahura uturango twigitekerezo cyingabo. Gusaba abanyeshuri kuvuga inshoza yigitekerezo cyingabo. Kumvisha abanyeshuri amajwi atandukanye: (kuvuza ingoma, gukoma amashyi, inyoni zirimba...)
Kumva umwandiko Gutahura uturango twigitekerezo cyingabo. Gutanga inshoza yigitekerezo cyingabo bahereye ku turango twacyo. Kumva amajwi atandukanye
Gusobanura ijwi icyo ari cyo Kwerekana amajwi yinyabumwe aboneka mu kinyarwanda Gutandukanya ijwi ninyuguti Kwandika mu nyandiko nyejwi amagambo agizwe namajwi yinyabumwe
Gusaba abanyeshuri kuvuga amajwi atandukanye bumva uburyo amajwi avugwa. Kubwira abanyeshuri gutahura itandukanyirizo riri hagati yijwi ninyuguti (urugero: ikibindi [ikyiindi] ) Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yijwi Kwandikisha mu nyandiko nyejwi
Kuvuga amajwi biyumvisha neza uburyo asohoka mu ntangamajwi. Gutahura itandukanyirizo riri hagati yijwi ninyuguti Gutahura inshoza yijwi Kwandika mu nyandiko nyejwi. 10
cya gatanu
cya gatandatu
Insigamigani Gutahura indangamuco ningingo zamateka zikubiye mu nsigamigani Gutandukanya insigamigani nindi myandiko Gusobanura insigamigani icyo ari cyo Gukoresha insigamigani mu buzima busanzwe Iyigamvugo Kwerekana amajwi shingiro yikinyarwanda Kwerekana uburyo amajwi shingiro atandukanya amagambo Kwandika mu nyandiko nyemvugo amagambo afite amajwi yinyabumwe
Gukoresha ibikorwa biganisha kumva umwandiko: gusoma, gusobanura no gusesengura Gusaba abanyeshuri gutahura uturango twinsigamigani Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yinsigamigani Kubwira abanyeshuri gukoresha insigamigani Gusaba abanyeshuri gushaka amagambo atandukanyijwe nijwi rimwe: umurimo/ umuriro; kurira / kurora; Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yijwi shingiro Kubwira abanyeshuri kwandika mu nyandiko nyemvugo amagambo afite amajwi yinyabumwe
Kumva umwandiko Gutahura uturango twinsigamigani Gutanga inshoza yinsigamigani Gukoresha insigamigani mu mvugo no mu nyandiko
Gushaka amagambo atandukanyijwe nijwi rimwe Kwerekana ko amajwi atandukanya amagambo Gutanga inshoza yijwi shingiro Kwandika mu nyandiko nyemvugo amagambo afite amajwi yinyabumwe
cya karindwi
Gusobanura icyivugo
Ibyivugo
Kuvuga ibiranga ibyivugo byamahomvu Gusobanura icyivugo cyamahomvu Kwivuga Guhanga ibyivugo
Ibyivugo byamahomvu
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva icyivugo cyamahomvu: gusoma, gusobanura, gusesengura Kubwira abanyeshuri gutanga uturango twicyivugo.
Kumva umwandiko Gutahura uturango twicyivugo Gutanga inshoza yicyivugo Kumva icyivugo Kuvuga uturango twicyivugo cyamahomvu Gutanga inshoza yicyivugo 11
byamahomvu
Kuvuga icyivugo cyiningwa icyo ari cyo Gusobanura imyubakire yicyivugo cyiningwa Kwivuga Guhanga ibyivugo byiningwa
Ibyivugo byiningwa
Gutahura mu mwandiko izina mbonera gakondo Kugaragaza uturemajambo twizina mbonera gakondo Gusobanura izina mbonera gakondo cya munani Gutahura imigani migufi mu mwandiko Kwerekana uturango twumugani wumugenurano Gutanga inshoza yumugenurano Gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko
Ntera
cyamahomvu Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yicyivugo Guhanga ibyivugo cyamahomvu. byamahomvu Kubwira abanyeshuri guhanga ibyivugo byamahomvu. Gukoresha ibikorwa biganisha ku Kumva icyivugo kumva icyivugo cyiningwa: gusoma, Kuvuga uturango gusobanura, gusesengura. twicyivugo cyiningwa Kubwira abanyeshuri gutanga Gutanga inshoza uturango twicyivugo cyiningwa. yicyivugo cyiningwa Kubwira abanyeshuri kuvuga Guhanga ibyivugo inshoza yicyivugo cyiningwa. byiningwa Kubwira abanyeshuri guhanga ibyivugo byiningwa. Gusomesha umwandiko Gusoma umwandiko Gutahura uturango twizina Kubwira abanyeshuri gutahura uturango twizina mbonera gakondo mbonera gakondo Kubwira abanyeshuri gusobanura Gutanga inshoza yizina izina mbonera gakondo bagendeye ku mbonera gakondo turango twaryo bagendeye ku turango twaryo Gusomesha umwandiko Gusoma umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura Gutahura imigani migufi imigani migufi iri mu mwandiko iri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza Gukoresha imigani migufi yumugani mugufi inyuranye Kubwira abanyeshuri gukoresha Gutanga inshoza imigani migufi mu nyandiko. yumugani mugufi/imigenurano Gukoresha imigani yimigenurano mu mvugo no mu nyandiko Gusomesha umwandiko. Gusoma umwandiko. 12
Kugaragaza uturemajambo twa ntera Gukoresha amategeko yigenamajwi muri ntera Gutandukanya ntera nizina
Kubwira abanyeshuri gutahura ntera. Kubwira abanyeshuri gusesengura ntera ( uturemajambo, amategeko yigenamajwi). Kubwira abanyeshuri kuvuga uturango twa ntera.
Gutahura ntera. Gusesengura ntera. Gutahura uturango twa ntera Gutandukanya ntera nizina mu mbonerahamwe.
Umwaka wa kane Igihembwe cya kabiri Icyumweru cya cya mbere Intego zihariye Gutahura inshoberamahanga mu mwandiko Gusobanura inshoberamahanga Gukoresha inshoberamahanga mu mvugo no mu nyandiko Gutandukanya inshoberamahanga nimigani migufi Kuganira asetsa Guhimba utwandiko dusekeje Icyigwa Inshoberamahanga Imbonezamasomo Ibikorwa byumunyeshuri
Gusomesha umwandiko Gusoma umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura Gutahura inshoberamahanga ziri mu inshoberamahanga ziri mu mwandiko mwandiko Kubwira abanyeshuri Gutandukanya gutandukanya inshoberamahanga inshoberamahanga nimigani migufi nimigani migufi Kubwira abanyeshuri inkuru isekeje. Kubwira abanyeshuri gutahura ibisekeje biri mu nkuru babwiwe. Kubwira abanyeshuri guhimba utwandiko dusekeje Gusomesha interuro cyangwa umwandiko birimo amazinantera. Kubwira abanyeshuri gusesengura Gutega amatwi. Gutahura ibishekeje biri mu nkuru Guhimba utwandiko dusekeje Gusoma interuro cyangwa umwandiko. Gutahura amazinantera. 13
Urwenya na byendagusetsa
cya kabiri
Izinantera
ntera
amazinantera. Kubwira abanyeshuri kugereranya izinantera na ntera/izina. Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yizinantera. Kuvumbura ibihuza izinantera na ntera nibirihuza nizina. Ikinamico Gukoresha ibikorwa byo kumva umwandiko (gusoma, gusobanura no gusesengura) Kubwira abanyeshuri gufata mu mutwe ikinamico. Kubwira abanyeshuri gukina bahuza imvugo ningiro kandi bashyiramo isesekaza. Kubwira abanyeshuri guhanga ikinamico mu matsinda Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko:gusoma, gusobanura, gusesengura Gusaba abanyeshuri kugaragaza ingingo zivuga ku buringanire nubwuzuzanye. Kubwira abanyeshuri Kuvuga ingaruka zivangura ku muryango nyarwanda. Kubwira abanyeshuri kugaragaza ingamba bafata ngo uburinganire nubwuzuzanye bigerweho byuzuye. Gusomesha interuro cyangwa umwandiko birimo ibisantera.
Gusesengura izinantera. Kugereranya izinantera na ntera / izina. Gutanga inshoza yizinantera. Kwerekana ibihuza izinantera na ntera/izina Kumva umwandiko Gufata mu mutwe ikinamico Gukina bahuza imvugo ningiro kandi bashyiramo isesekaza. Guhanga ikinamico mu matsinda Kumva umwandiko Kugaragaza ingingo zivuga ku buringanire nubwuzuzanye ziri mu mwandiko. Kuvuga ingaruka zivangura ku muryango nyarwanda. Kugaragaza ingamba bafata ngo uburinganire nubwuzuzanye bigerweho byuzuye. Gusoma interuro cyangwa umwandiko. 14
cya kabiri
Cya gatatu
Umwandiko ku Gutahura ingorane ningaruka biterwa nikandamiza rishingiye buringanire nubwuzuzanye ku gitsina Kuvuga ibyiza byuburinganire nubwuzuzanye
Igisantera
cya kane
Kubwira abanyeshuri gusesengura ibisantera. Kubwira abanyeshuri kugereranya ibisantera na ntera/izina. Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yigisantera. Kuvumbura ibihuza igisantera na ntera Ikomorazina: Gutahura mu nteruro Gusomesha umwandiko. - Ikomorazina amazina yaturutse ku Kubwira abanyeshuri mvazina ikomora. bagatahura amazina Rishingiye Gusesengura amazina akomoka ku yandi mazina. ihindurantego: akomoka ku yandi Kubwira abanyeshuri - iyitirira mazina gusesengura amazina Urug. Umuntuakomoka ku yandi mazina. Gutanga inshoza ubumuntuubuntu yikomorazina Kubwira abanyeshuri - ipfobya, kuvuga inshoza Kugaragaza amategeko yigenamajwi akoreshwa - amazina akomoka ku yikomorazina tubimbura, mu ikomorazina Kubwira abanyeshuri - amazina akomoka ku kugaragaza amategeko misuma. yigenamajwi akoreshwa mu ikomorazina. Guhuza amashusho nibivugwa mu nkuru Kugaragaza inyigisho ikubiye mu nkuru Guhanga inkuru ishushanyije Inkuru ishushanyije
cya gatanu
Gutahura ibisantera. Gusesengura igisantera. Kugereranya igisantera na ntera / izina. Gutanga inshoza yigisantera. Kwerekana ibihuza igisantera na ntera Gusoma umwadiko. Gutahura amazina akomoka ku yandi mazina. Gusesengura amazina akomoka ku yandi mazina. Kuvuga inshoza yikomorazina. Kugaragaza amategeko yigenamajwi akoreshwa mu ikomorazina. Kwitegereza Gutanga amabwiriza yo amashusho gusoma inkuru ishushanije Kumva inkuru Kunoza ibisobanuro ishushanyije(gusoma byatanzwe nabanyeshuri bahuza amashusho Kuyobora abanyeshuri mu ninkuru, gusobanura buryo bwo guhanga inkuru amagambo no gusesengura ibitekerezo) Guhanga inkuru 15
cya gatandatu
Gutahura indangahantu mu nteruro Kwerekana inteko zindahantu Gutahura imihindukire yindangahantu: kukuri mumuri Kugereranya inteko zindangahantu nizamazina Kurondora inteko zindangahantu nimikoreshereze yazo -Kuvuga uburyo sida yanduriramo -Gusobanura uburyo bwo kuyirinda
cya karindwi
ishushanije. Indangahantu Gusomesha interuro Gutahura indangahantu mu Gusaba abanyeshuri nteruro gutahura indangahantu Kwerekana inteko Kuyobora imirimo zindahantu yisesengura ryindangahantu. Gutandukanya amoko yindangaha Kugereranya inteko zindangahantu nizamazina Kurondora inteko zindangahantu nimikoreshereze yazo Umwandiko kuri sida Gukoresha ibikorwa Kumva biganisha ku kumva umwandiko:gusoma, umwandiko(gusoma, gusobanura, gusobanura, gusesengura) gusengura Gusaba abanyeshuri kuvuga Kuvuga inzira Sida inzira Sida yanduriramo yanduriramo nuburyo bwo kuyirinda Kuvuga uburyo bwo kwirinda Sida Imigereka Gusaba abanyeshuri gutahura Gutahura imigereka mu imigereka mu nteruro no kwiga nteruro ( wahantu, wuburyo, ku miterere numumaro byayo. Gusesengura imiterere winshuro, wigihe...) yumugereka Kuyobora abanyeshuri mu gutanga inshoza yumugereka Kugaragaza umumaro bahereye ku miterere numumaro wumugereka mu nteruro byawo. Gutanga inshoza yumugereka. Inyandiko Gutegura impapuro zo kuzuza Kwitgereza impapuro zo zubutegetsi kuzuza Gukoresha ibikorwa bigamije 16
cya munani
Kugaragaza ibice byinteruro Gutahura inyangingo mu nteruro Kwerekana mu nteruro inyangingo yihagije Gutandukanya mu nteruro inyangingo ngaragira na ngaragirwa
Gusesengura interuro Gukora igiti cyinteruro Umwaka wa kane Igihembwe cya gatatu Icyumweru cya mbere Intego zihariye Kugaragaza akamaro ko kwitabira umurimo
kumva ibyanditse ku mpapuro zo (impapuro zo kuzuza: kuzuza. icyemezo cyamavuko; Kubwira abanyeshuri kuzuza icyemezo kiranga impapuro zubutegetsi umuntu.) Iyiganteruro: Kubwira abanyeshuri kugaragaza Ibice byinteruro ibice byinteruro Inyangingo Kubwira abanyeshuri gutahura inyangingo mu nteruro cyangwa mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza inyangingo yihagije mu nteruro. Kubwira abanyeshuri kuvuga ibiranga inyangingo Kubwira abanyeshuri gutandukanya inyangingo ngaragira na ngaragirwa Isesenguranteruro Guhitamo interuro zisesengurwa Gukoresha igiti cyinteruro
Gusoma no gusobanura amagambo agaragara kuri izo mpapuro. Kuzuza impapuro zubutegetsi Kugaragaza ibice byinteruro Gutahura inyangingo mu nteruro cyangwa mu mwandiko. Kugaragaza inyangingo yihagije mu nteruro. Kuvuga ibiranga inyangingo Gutandukanya inyangingo ngaragira na ngaragirwa. Gusesengura interuro Gukora igiti cyinteruro
Imbonezamasomo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusengura. Kubwira abanyeshuri kuvuga akamaro ko gukunda umurimo. Kubwira abanyeshuri kugaragaza ingaruka
Ibikorwa numunyeshuri Kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusengura. Kuvuga akamaro ko gukunda umurimo. Kugaragaza ingaruka ziterwa no kudakunda umurimo. Gushaka ingamba 17
Gusobanuza amagambo impuzanyito, impuzashusho, imbusane, .. Gutanga inshoza yimpuzanyito, imbusane, ingwizanyito, impuzashusho, inyito mbonera, nimvugo shusho...
cya kabiri
Cya gatatu
Gusobanura ibiranga umuvugo ku miterere yawo no ku birimo (imyubakire nimvugo ikoreshwa) Gutandukanya umuvugo nindi myandiko Guhanga umuvugo Inshoza yikeshamvugo Gutahura mu mwandiko uturango
Umuvugo
ziterwa no kudakunda umurimo. Kubwira abanyeshuri gushaka ingamba zihamye zo kwita ku murimo. Gusomesha umwandiko. Kubwira abanyeshuri gushakira amagambo impuzanyito, imvugakimwe, imbusane, ingwizanyito, impuzashusho... byamagambo ari mu mwandiko. Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza y impuzanyito /imvugakimwe, imbusane, ingwizanyito, impuzashusho Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umuvugo ( kwitegereza, gusoma, gusobanura no gusesengura). Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga umuvugo. Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yumuvugo Kubwira abanyeshuri guhanga umuvugo. Gusomesha umwandiko urimo uturango twikeshamvugo.
Gusoma no kumva umwandiko. gushakira amagambo impuzanyito, imbusane, ingwizanyito, impuzashusho... byamagambo ari mu mwandiko. Gutanga inshoza y impuzanyito, imvugakimwe, imbusane, ingwizanyito, impuzashusho... Kumva umuvugo ( gusoma, gusobanura no gusesengura). Gutahura ibiranga umuvugo. Kuvuga inshoza yumuvugo. Guhanga umuvugo.
cya kane
Inyandiko yikinyamakuru
Cya gatanu
Kugaragaza ingingo zingenzi zigize umwandiko. Gutegura imbata yumwandiko runaka Guhina umwandiko ahereye ku ngingo zingenzi
Imbata yumwandiko
Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yikeshamvugo Kubwira abanyeshuri gutahura uturango twikeshamvugo mu mwandiko. Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yikeshamvugo. Kubwira abanyeshuri gukoresha uturango twikeshamvugo mu mvugo no mu nyandiko. Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva inyandiko yikinyamakuru (gusoma, gusobanura no gusesengura) Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga inyandiko yikinyamakuru Gusaba abanyshuri gutegura inyandiko yikinyamakuru. Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko : gusoma, gusobanura, gusesengura. Kubwira abanyeshuri gutahura ingingo zingenzi zigize umwandiko. Kubwira abanyeshuri gutahura ibice byingenzi bigize umwandiko. Kubwira abanyeshuri
yikeshamvugo Gutahura uturango twikeshamvugo mu mwandiko Kuvuga inshoza yikeshamvugo. Gukoresha uturango twikeshamvugo mu mvugo no mu nyandiko.
Kumva inyandiko yikinyamakuru. Gutahura ibiranga ikinyamakuru. Kurondora ibiranga inyandiko yikinyamakuru. Gutegura inyandiko yo gusohora mu kinyamakuru. Kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusesengura.. Kugaragaza ingingo zingenzi zigize umwandiko. Gutegura imbata yumwandiko runaka. Guhanga umwandiko mu buryo bwinyurabwenge bubahiriza imbata yumwandiko 19
gutegura imbata yumwandiko bahawe. Ihinamwandiko Kwerekana imiterere yindirimbo Kuririrmba yubahiriza injyana Kubwira abanyeshuri guhina umwandiko bahereye ku ngingo zingenzi Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva indirimbo: gusoma, gusobanura no gusesengura. Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga indirimbo Gufatisha mu mutwe indirimbo Kuririmbisha indirimbo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko : gusoma, gusobanura, gusesengura. Kubwira abanyeshuri gutanga ingingo zingenzi zigize umwandiko. Kubwira abanyeshuri gutegura imbata yumwandiko. Kubwira abanyeshuri guhanga umwandiko bubahiriza imbata yumwandiko. Gukoresha ibikorwa bigamije kumva Guhina umwandiko bahereye ku ngingo zingenzi. Kumva indirimbo: gusoma, gusobanura no gusesengura gutahura ibiranga indirimbo. Gufata mu mutwe indirimbo Kuririmba akurikiza injyana (amanota) yindirimbo.
Cya gatandatu
Indirimbo
Guhanga umwandiko aboneza ingingo kandi akoresha uturango tuberanye numwandiko ahanga
Ihangamwandiko
Kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusesengura.. Kugaragaza ingingo zingenzi zigize umwandiko. Guhina umwandiko ahereye ku ngingo zingenzi. Gutegura imbata yumwandiko runaka. Guhanga umwandiko mu buryo bwinyurabwenge bubahiriza imbata yumwandiko.
Cya karindwi
Kugaragaza ibiranga
Inyandikomvugo
kumva inyandikomvugo 20
Cya munani
Gutanga igitekerezo cye akacyumvisha abandi Kumva ibitekerezo byabandi akabishyigikira cyangwa akabisenya mu kinyabupfura
inyandiko mvugo:gusoma, gusobanura, gusesengura. Gusaba abanyeshuri kuvuga ibiranga inyandiko mvugo Gusaba abanyeshuri gukora inyandikomvugo. Impaka ku Gutanga insanganyamatsiko nsanganyamatsiko Gukoresha ibikorwa zikurikira: biganisha kumvikanisha - Indangagaciro insanganyamatsiko ( gusoma, zAbanyarwanda, gusobanura no gusesengura ). ubupfura, kurwanya Kurema amatsinda ruswa,... yabanyeshuri - Uburinganire nubwuzuzanye Gusaba buri tsinda kwitoramo - Imiyoborere myiza umuvugizi - Umuco wamahoro... Gutanga amabwiriza agenga impaka Kubasaba kuganira ku nsanganyamatsiko yatanzwe mu buryo bwimpaka Gusaba buri muvugizi gutangariza abandi imyanzuro yagezweho.
(gusoma, gusobanura amagamabo, gusesengura) gutahura ibiranga inyandikomvugo Gukora inyandiko mvugo bahereye ku turango twayo.
Kumva insanganyamatsiko no kuyisobanukirwa. Kwegeranya ibitekerezo mu matsinda ( brain-storming) Gusaba ijambo mbere yo kuvuga Kuvugana umutuzo, nta gasuzuguro nta namahane. Gukoresha imvugo iboneye Gutanga ibitekerezo ku nsanganyamatsiko. Gusubiza ibibazo bya bagenzi babo bashimangira ibitekerezo byabo. Gutangaza imyanzuro yagezweho mu mpaka.
21
UMWAKA WA GATANU Igihembwe cya mbere Icyumwer u cya mbere Intego zihariye Gusobanura ibiranga inkuru ndende ( imiterere, ibivugwamo) Gutandukanya inkuru ndende nandi moko yimyandiko Ibyigwa Inkuru ndende Imbonezamasomo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva inkuru ndende Kubwira abanyeshuri kuvuga ibiranga inkuru ndende bagendeye ku miterere yayo nibivugwamo Kubwira abanyeshuri gutandukanya inkuru ndende nandi moko yimyandiko Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura amazina yurusobe mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga izina ryurusobe Kubwira abanyeshuri gusesengura amazina yurusobe Ibikorwa numunyeshuri Kumva umwandiko (gusoma, gusobanura, gusesengura) Kuvuga ibiranga inkuru ndende bagendeye ku miterere yayo nibivugwamo Gutandukanya inkuru ndende nandi moko yimyandiko
Cya kabiri
Gutahura amazina yurusobe mu mwandiko Gusesengura izina ryurusobe Gusobanura izina ryurusobe
Gusoma umwandiko Gutahura amazina yurusobe mu mwandiko Kugaragaza ibiranga izina ryurusobe Gusesengura amazina yurusobe Gutanga inshoza yizina ryurusobe
22
Cya gatatu
Gusesengura imigani migufi Gusobanura imigani migufi Gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko
Imigani migufi
cya kane
Gutahura uturango twigisingizo Gusesengura igisingizo Gusobanura inshoza yigisingizo Guhanga igisingizo Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa kandi agaragaza isesekaza ( ijwi, ingendo, indoro, amarenga,...)
Ibisingizo
Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yizina ryurusobe Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza imigani migufi iri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gusesengura imigani migufi Kubwira abanyeshuri gusobanura imigani migufi Kubwira abanyeshuri gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko .Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga igisingizo Kubwira abanyeshuri gusesengura igisingizo Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yigisingizo Kubwira abanyeshuri guhanga ibisingizo Kubwira abanyeshuri
Gusoma umwandiko Kugaragaza imigani migufi iri mu mwandiko Gusesengura imigani migufi Gusobanura imigani migufi Gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko
Kumva umwandiko: (gusoma, gusobanura no gusesengura) Gutahura ibiranga ibisingizo Gusesengura ibisingizo Gutanga inshoza yigisingizo Guhanga igisingizo Kubwira abandi ibyo bafashe mu mutwe
23
Gutandukanya amazina gakondo nayamatirano Gusesengura amazina yamatirano Gusobanura amategeko agenga itira ryamazina
Amazina yamatirano
cya gatanu
Urwenya
Ibyungo
kuvugira imbere yabandi ibyo bafashe mu mutwe Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura amazina yamatirano ari mu mwandiko Kubaza abanyeshuri itandukaniro riri hagati yamazina yamatirano namazina gakondo Kubwira abanyeshuri gusesengura amazina yamatirano Kubaza abanyeshuri kugaragaza amategeko agenga itira ryamazina Gusomesha urwenya Kubaza abanyeshuri ibiranga urwenya Kubwira abanyeshuri kuvuga urwenya icyo ari cyo Kubwira abanyeshuri kuvuga basetsa bagenzi babo Kubwira abanyeshuri guhimba urwenya Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza mu mwandiko
Gusoma umwandiko Gutahura amazina yamatirano ari mu mwandiko Gutandukanya amazina yamatirano namazina gakondo Gusesengura amazina yamatirano Kugaragaza amategeko agenga itira ryamazina
Gusoma urwenya Gutahura uturango twutwenya Kuvuga urwenya icyo ari cyo Kuvuga basetsa bagenzi babo Guhimba urwenya
cya gatandatu
Gusesengura igisigo cyubuse Kuvuga inshoza yubuse Kugaragaza umumaro wibisigo byubuse mu muco nyarwanda Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa kandi agaragaza isesekaza ( ijwi, ingendo, indoro, amarenga, ...)
Ibisigo byubuse
Cya karindwi
interuro zirimo ibyungo ibyungo Kubwira abanyeshuri Gutahura ibyungo biri mu gutahura ibyungo biri mu nteruro nteruro Kugaragaza imiterere Kubwira abanyeshuri yibyungo kugaragaza imiterere Kuvuga amoko yibyungo yibyungo bahereye ku miterere Kubwira abanyeshuri yabyo kuvuga amoko yibyungo Kuvuga inshoza yicyungo bahereye ku miterere yabyo Kuvuga imimaro Kubwira abanyeshuri yibyungo kuvuga inshoza yicyungo Kubaza abanyeshuri imimaro yibyungo Gukoresha ibikorwa Kumva igisigo:gusoma, biganisha ku kumva gusobanura, gusesengura. igisigo. Gutahura uturango Kubwira abanyeshuri twikeshamvugo gutahura uturango Kuvuga inshoza yubuse twikeshamvugo nakamaro kinganzo yubuse mu muco Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yubuse nyarwanda nakamaro kinganzo Kubwira abandi ibyo yubuse mu muco yafashe mu mutwe nyarwanda adategwa agaragaza Kubwira abanyeshuri isesekaza kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa agaragaza isesekaza Gusomesha umwandiko Gusoma umwandiko Kubwira abanyeshuri Gutahura mu mwandiko inshinga gutahura mu mwandiko zitondaguye. 25
Cya munani
Gutahura uturango twikeshamvugo mu ndirimbo Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa kandi agaragaza isesekaza aririrmba ( ijwi, ingendo, indoro, amarenga,...)
inshinga zitondaguye. Kubwira abanyeshuri kuvuga igihe igikorwa kibumbatiwe ninshinga cyabereye. Kubwira abanyeshuri kurondora ibihe bitandukanye byinshinga. Indirimbo Gukoresha ibikorwa bigamije kumva indirimbo Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga indirimbo Kubwira abanyeshuri kwerekana uturango twikeshamvugo turi mu ndirimbo Kubwira abanyeshuri kuvugira imbere yabandi ibyo bafashe mu mutwe aririmba Uturemajambo Gusomesha umwandiko. twinshinga: utuno, Kubwira abanyeshuri indanganshinga, gutahura ibigize inshinga. indangagihe, Kubwira abanyeshuri indangacyuzuzo kurondora uturemajambo (inyibutsacyuzuzo), umu- twinshinga zi, ingereka, umusozo, agakomezo,..
Gutahura igihe igikorwa kibumbatiwe ninshinga cyabereye kurondora ibihe bitandukanye byinshinga.
Kumva indirimbo (gusoma, gusobanura, gusesengura.) Kugaragaza ibiranga indirimbo Kwerekana uturango twikeshamvugo turi mu ndirimbo Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe aririmba
26
Umwaka wa gatanu Igihembwe cya kabiri Icyumwer u cya mbere Intego zihariye Kugaragaza ingingo zingenzi zumwandiko yisomeye Gutahura ingingo zuburenganzira bwikiremwamuntu Kugaragaza ibibangamira uburenganzira bwikiremwamuntu Ibyigwa Umwandiko ku burenganzira bwikiremwamuntu Imbonezamasomo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ingingo zikubiye mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura mu mwandiko ingingo ku burenganzira bwikiremwamuntu Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibibangamira uburenganzira bwikiremwamuntu Gusomesha umwandiko/interuro Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga zitondaguye Kubwira abanyeshuri gusesengura inshinga Kubwira abanyeshuri gutahura imisozo yinshinga Ibikorwa numunyeshuri Kumva umwandiko Kuvuga ingingo zikubiye mu mwandiko Gutahura mu mwandiko ingingo ku burenganzira bwikiremwamuntu Kugaragaza ibibangamira uburenganzira bwikiremwamuntu
Imisozo yinshinga Kurondora amoko itondaguye yimisozo yinshinga itondaguye Gutanga inshoza numumaro wa buri musozo Gutahura amategeko yigenamajwi akoreshwa ku misozo
Gusoma umwandiko/interuro Kurobanura inshinga zitondaguye mu mwandiko Gusesengura inshinga Gutahura imisozo Kuvuga inshoza numumaro wa buri 27
cya kabiri
Inyandiko nyejwi: Gutahura amajwi yibihekane amajwi yibihekane mu magambo Kwerekana amajwi yibihekane aboneka mu kinyarwanda Kwandika mu nyandiko nyejwi amagambo agizwe namajwi yibihekane
Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza numumaro wa buri musozo Kubwira abanyeshuri kugaragaza amategeko yigenamajwi akoreshwa ku misozo Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza amagambo afite amajwi yibihekane Gusaba abanyeshuri kuvuga amajwi yibihekane atandukanye bumva uburyo asohoka mu ntangamajwi Kwandikisha amajwi yibihekane mu nyandiko nyejwi.
Cya gatatu
Gusobanura imvano yinganzo yamazina yinka Gusesengura inganzo yamazina yinka Kugaragaza umwanya winganzo yamazina yinka mu buvanganzo nyarwanda Gutahura inshoza yamazina yinka
Gukoresha ibikorwa bigamije kumva umwandiko wamazina yinka Kubwira abanyeshuri gutahura imvano yinganzo yamazina yinka Kubwira abanyeshuri gusesengura inganzo yamazina yinka Kubaza abanyeshuri umwanya winganzo
Gusoma umwandiko Kugaragaza amagambo afite amajwi yibihekane Kuvuga amajwi biyumvisha neza uburyo asohoka mu ntangamajwi Kwandika mu nyandiko nyejwi Kurondora amajwi yibihekane banayandika mu nyandiko nyejwi Gusoma, gusobanura, gusesengura Gutahura inganzo yimvano yamazina yinka Gusesengura inganzo yamazina yinka Kuvuga umwanya winganzo yamazina yinka mu buvanganzo nyarwanda 28
Cya kane
Guseruka mu ruhame ashize amanga, yigana ibikorwa, imico nimyifatire bijyanye numwandiko Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa kandi agaragaza isesekaza ( ijwi, ingendo, indoro, amarenga Kugaragaza uburyo bwo guhanira uburinganire nubwuzuzanye(gender ) Kugaragaza akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu iterambere.
yamazina yinka mu buvanganzo nyarwanda Kubwira abanyeshuri gutahura inshoza yamazina yinka Kubwira abanyeshuri kwigana ibikorwa nimyifatire byo mu mazina yinka
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga uburinganire nubwuzuzanye icyo ari cyo Kubaza abanyeshuri uburyo bwo guharanira uburinganire nubwuzuzanye Kubwira abanyeshuri kugaragaza akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu iterambere.
Kumva umwandiko Kuvuga uburinganire nubwuzuzanye icyo ari cyo Kugaragaza uko bashobora guharanira uburinganire nubwuzuzanye Kuvuga akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu iterambere
29
Gutahura inshoberamahanga mu Inshoberamahanga mwandiko Gusobanura inshoberamahanga Gukoresha inshoberamahanga mu mvugo no mu nyandiko Gutandukanya inshoberamahanga nimigani migufi
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura inshoberamahanga ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gusobanura inshoberamahanga Kubwira abanyeshuri gukoresha inshoberamahanga Kubwira abanyeshuri gutandukanya inshoberamahanga nimigani migufi Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva ikinamico Kubwira abanyeshuri kugaragaza uturango twikinamico Gukinisha abanyeshuri bahuza imvugo ningiro , bashyiramo isesekaza Kubwira abanyeshuri guhanga ikinamico bagendeye ku turango twayo Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura inyigana mu mwandiko Kubaza abanyeshuri
Gusoma umwandiko Gutahura inshoberamahanga mu mwandiko Gusobanura inshoberamahanga Gukoresha inshoberamahanga Kuvuga itandukaniro ryinshoberamahang a nimigani migufi
cya gatandatu
Ikinamico
Inyigana
Kumva ikinamico Kugaragaza uturango twikinamico Gutahura uturango twubuvanganzo mu ikinamico Gukina ikinamico bahuza imvugo ningiro kandi bashyiramo isesekaza Guhanga ikinamico Gusoma umwandiko Gutahura inyigana mu mwandiko Kuvuga inshoza yinyigana 30
Utumamo
cya karindwi
Gutahura indangamuco ningingo zamateka Kugaragaza ibiranga igitekerezo cyingabo Gutandukanya igitekerezo cyingabo nibindi bitekerezo
Ibitekerezo byingabo
cya munani Kugaragaza inkomoko zamakimbirane Kwerekana akamaro ko gukemura amakimbirane mu mahoro
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva igitekerezo cyingabo Kubaza abanyeshuri uturango twikeshamvugo turi mu gitekerezo cyingabo Kubwira abanyeshuri gutahura indangamuco ningingo zamateka mu gitekerezo cyingabo Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga igitekerezo cyingabo Kubwira abanyeshuri gutandukanya igitekerezo cyingabo nibindi bitekerezo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusengura. Kubwira abanyeshuri kuvuga inkomoko zamakimbirane. Kubwira abanyeshuri kugaragaza ingaruka
Kumva igitekerezo cyingabo Kugaragaza uturango twikeshamvugo mu gitekerezo Gutahura indangamuco ningingo zamateka mu gitekerezo cyingabo Kugaragaza ibiranga igitekerezo cyingabo Gutandukanya igitekerezo cyingabo nibindi bitekerezo
Kumva umwandiko: gusoma, gusobanura, gusengura. Kuvuga inkomoko zamakimbirane. Kugaragaza ingaruka kugaragaza ingaruka zamakimbirane ku 31
zamakimbirane ku iterambere. Kubwira abanyeshuri kuvuga akamaro ko gukemura amakimbirane mu mahoro. Gutanga insanganyamatsiko igibwaho impaka Kubwira abanyeshuri gusobanura insanganyamatsiko Kubwira abanyeshuri gutanga ibitekerezo ku nsanganyamatsiko yatanzwe Kubwira abanyeshuri guhererekanya ijambo ntawe ubangamiye undi
iterambere. kuvuga akamaro ko gukemura amakimbirane mu mahoro. Gusobanura insanganyamatsiko igibwaho impaka Gutanga ibitekerezo ku nsanganyamatsiko Guhererekanya amagambo nta wubangamiye undi
Gutanga igitekerezo cye ashize amanga Guhererekanya nabandi ijambo, ntaryiharire cyangwa ngo abace mu ijambo
Impaka
Umwaka wagatanu Igihembwe cya gatatu Icyumwer u cya mbere Intego zihariye Gutahura ubwoko bwumwandiko Gusobanura umuvugo Gusobanura amagambo akoresheje iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kuvuga adategwa agaragaza Icyigwa Umuvugo Imbonezamasomo Gukoresha ibikorwa bi ganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura ubwoko bwumwandiko Kubwira abanyeshuri Ibikorwa byabanyeshuri Kumva umwandiko Gutahura ubwoko bwumwandiko Gusobanura amagambo bakoresheje iyigankomoko, 32
isesekaza Gutahura mu mwandiko ingingo zihariye ziwuryoshya nuturango twikeshamvugo Guhanga umuvugo
Cya kabiri
Itondaguranshinga: Ingereka
Cya gatatu
gusobanura amagambo inkoranya bakoresheje iyigankomoko, nigereranya inkoranya nigereranya Kuvuga umuvugo badategwa kandi Kubwira abanyeshuri kuvuga umuvugo bagaragaza badategwa kandi isesekaza bagaragaza isesekaza Kugaragaza Kubaza abanyeshuri uturango uturango twikeshamvugo twikeshamvugo turi mu muvugo mu muvugo Gukoresha ibikorwa Kumva umwandiko biganisha ku kumva Gutahura umwandiko indangamuco ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura indangamuco Gutahura ingingo ziri mu mwandiko zamateka mu mwandiko Kubaza abanyeshuri ingingo zamateka ziri mu mwandiko Gusomesha Gusoma umwandiko umwandiko Kubwira abanyeshuri Gutahura inshinga gutahura inshinga zirimo ingereka zirimo ingereka mu mu mwandiko mwandiko Gutahura ingereka mu nshinga Kubwira abanyeshuri gutahura ingereka ziri Gutandukanya mu nshinga ingereka zinyuranye mu Kubwira abanyeshuri gutandukanya ingereka nshinga zinyuranye mu nshinga Gusomesha Gusoma umwandiko umwandiko 33
hakoreshejwe ingereka)
cya kane
Kumenya no kwirinda icyorezo cya sida Kumenya ingaruka zicyorezo cya sida ku muryango, ku gihugu ndetse no ku isi yose
Amarangamutima
Kubwira abanyeshuri gutahura inshinga zikomoka ku zindi ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gusesengura inshinga zakomotse ku zindi Kubwira abanyeshuri kurondora uturemajambo twinshinga zasesenguwe Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga sida icyo ari cyo Kubaza abanyeshuri uburyo bwo kwirinda icyorezo cya sida Kubwira abanyeshuri kurondora ingaruka za sida ku muryango, ku gihugu no ku isi yose Gusomesha umwandiko Kubaza abanyeshuri amarangamutima ari mu mwandiko
Gutahura inshinga zikomoka ku zindi ziri mu mwandiko Gusesengura inshinga zakomotse ku zindi Kurondora uturemajambo twinshinga zasesenguwe
Kumva umwandiko Kuvuga sida icyo ari cyo Kugaragaza uburyo bunyuranye bwo kwirinda sida Kurondora ingaruka za sida ku muryango, ku gihugu no ku isi yose Gusoma umwandiko Gutahura amarangamutima 34
Kurondora amarangamutima.
cya gatanu
Umwandiko ku bidukikije
Kugaragaza ibice bigize interuro. Kugaragaza isano iri hagati yamagambo agize interuro. Gutahura uburyo ijambo ryisanisha mu nteruro Kugaragaza inzira zinyuranye zisanisha
Kubwira abanyeshuri kuvuga inshoza yamarangamutima Kubwira abanyeshuri kurondora amarangamutima Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubaza abanyeshuri kuvuga ibidukikije icyo ari cyo bahereye ku mwandiko basomye Kubwira abanyeshuri kuvuga bimwe mu bidukikije Kubaza abanyeshuri uburyo bunyuranye bwo kubungabunga ibidukikije Kubaza abanyeshuri ibyangiza ibidukikije Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibice bigize interuro
mu mwandiko Kuvuga inshoza yamarangamutim a Kurondora amarangamutima Kumva umwandiko Kuvuga ibidukikije icyo ari cyo Kuvuga bimwe mu bidukikije Kuvuga uburyo bunyuranye bwo kubungabunga ibidukikije Kuvuga ibyangiza ibidukikije
Gusoma umwandiko Kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Kugaragaza ibice bigize interuro Kugaragaza amagambo 35
Cya gatandu
Ihangamwandiko
Kubwira abanyeshuri kugaragaza amagambo afitanye isano mu nteruro Kubwira abanyeshuri gutahura uburyo ijambo ryisanisha mu nteruro Kubwira abanyeshuri kugaragaza inzira zinyuranye zisanisha Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abnyeshuri gutahura ingingo ziri mu mwandiko Kubaza abanyeshuri ibibangamira amahoro bahereye ku mwandiko Kubaza abanyeshuri uburyo bunyuranye bwo kubungabunga amahoro Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga ingingo zingenzi ziri mu
afitanye isano mu nteruro Gutahura uburyo ijambo ryisanisha mu nteruro Kugaragaza inzira zinyuranye zisanisha
Kumva umwandiko Gutahura ingingo ziri mu mwandiko Kuvuga ibibangamira amahoro bahereye ku mwandiko Gusobanura uburyo bunyuranye bwo kubungabunga amahoro Gusoma umwandiko Kuvuga ingingo zingenzi ziri mu mwandiko 36
cya karindwi
Gutahura uturango twibyivugo byimyato Gusobanura amagambo hakoreshejwe iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu
Ibyivugo byimyato
mwadiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza imbata yumwandiko Kubwira abanyeshuri guhanga umwandikontekerezo ahereye ku nsanganyamatsiko no ku mbata ye bwite Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga uturango twibyivugo byimyato Kubwira abanyeshuri gusobanura amagambo bakoresheje iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kubwira abanyeshuri kugaragaza uturango twikeshamvugo mu byivugo byimyato Kubwira abanyeshuri kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu
Kugaragaza imbata yumwandiko guhanga umwandikontekere zo ahereye ku nsanganyamatsiko no ku mbata ye bwite Kumva umwandiko Kuvuga uturango twibyivugo byimyato Gusobanura amagambo bakoresheje iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kugaragaza uturango twikeshamvugo mu byivugo byimyato Kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu kumva iyandikomvugo: 37
Cya munani
Inyandikomvugo
Gukora inyandikomvugo
Gutahura ibiranga raporo Gukora raporo Kugereranya inyandikomvugo, raporo nizindi nyandiko zubutegetsi
Raporo
inyandikomvugo: Gusoma, gusobanura no gusesengura. Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga inyandikomvugo. Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibice bigize inyandikomvugo. Kubwira abanyeshuri gutanga inshoza yinyandikomvugo. Kubwira abanyeshuri gukora inyandiko mvugo. Kubwira abanyeshuri gusoma Raporo Kubwira abanyesuhuri kuvuga ibiranga Raporo Kubwira abannyeshuri gukora raporo Kubwira abanyeshuri kugereranya inyandikomvugo, raporo nizindi nyandiko zubutegetsi
gusoma, gusobanura, gusesengura. Gutahura ibiranga inyandikomvugo Kugaragaza ibice bigize inyandikomvugo Gutanga inshoza yinyandikomvugo Gukora inyandikomvugo
Gusoma inyandikomvugo na Raporo Kuvuga ibiranga Raporo Gukora raporo Kugereranya inyandikomvugo, raporo nizinda nyandiko zubutegetsi
38
Umwaka wa gatandatu Igihembwe cya mbere Icyumweru Intego zihariye cya mbere Gusesengura igisigo nyabami Kugaragaza ingingo zigisigo Kugaragaza uturango twikeshamvugo Kugaragaza ubwoko bwigisigo Gusobanura amagambo hakoreshejwe iyigankomoko, inkoranya nigereranya
Imbonezamasomo Kubaza abanyeshuri kuvuga ubuzima bwumuhanzi Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva igisigo nyabami Kubaza abanyeshuri ibiranga igisigo nyabami Kubwira abanyeshuri kuvuga ingingo ziri mu gisigo Kubaza abanyeshuri uturango twikeshamvugo turi mu gisigo Kubwira abanyeshuri gusobanura amagambo hakoreshwejwe iyigankomoko, inkoranya nigereranya
Ibikorwa numunyeshuri Kuvuga muri make ubuzima bwumuhanzi Kumva umwandiko Gutahura uturango twibisigo nyabami Kuvuga ingingo ziri mu gisigo Kuvuga uturango twikeshamvugo turi mu gisigo Gusobanura amagambo hakoreshejwe iyigankomoko, inkoranya nigereranya
39
Cya kabiri
Kuvuga inshoza yigisigo Gutahura ibiranga ibisigo nyabami Kugaragaza ubwoko bwibisigo nyabami Kuvuga amateka yibisigo.
cya gatatu
Kurondora ingeri zose zubuvanganzo nyarwanda(nyemvugo na nyandiko) Kugaragaza uturango twa buri ngeri
cya kane
Kurondora imimaro yamagambo mu nteruro Gusesengura interuro yerekana imimaro yamagambo ayigize Kugaragaza amoko ya ruhamwa nayibyuzuzo
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva ibiranga ibisigo nyabami Kubaza abanyeshuri kugaragaza amoko yibisigo nyabami Gusaba abanyeshuri gutahura inshoza yigisigo. Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko (gusoma, gusobanura no gusesengura umwandiko) Kubwira abanyeshuri kurondora ingeri zubuvanganzo nyarwanda Kubwira abanyeshuri gutahura uturango twubuvanganzo Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza imimaro yamagambo agize interuro Kubwira abanyeshuri gusesengura interuro
Gukora ibikorwa biganisha ku kumva ibiranga ibisigo nyabami kugaragaza amoko yibisigo nyabami gutahura inshoza yigisigo
Gusoma umwandiko Kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Gutahura imimaro yamagambo agize interuro Gusesengura interuro berekana imimaro yamagambo ayigize Kugaragaza amoko ya ruhamwa nayibyuzuzo 40
berekana imimaro yamagambo ayigize cya gatanu Gutahura imigani migufi mu mwandiko Gusesengura imigani migufi ahereye ku buryo bubiri yumvikanamo (uburyo bwamarenga nuburyo bwa kamere) Gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko Imigani migufi Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura imigani migufi mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gusesengura imigani migufi ahereye ku buryo bubiri yumvikanamo Kubwira abanyeshuri gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura inyangingo ziri mu nteruro Kubwira abanyeshuri kugaragaza amoko yinyangingo Kubwira abanyeshuri kwerekana imimaro yinyangingo mu nteruro Gusoma umwandiko Gutahura imigani migufi iri mu mwandiko Gusesengura imigani migufi ahereye ku buryo bubiri yumvikanamo Gukoresha imigani migufi mu mvugo no mu nyandiko
Gusoma umwandiko Kugaragaza interuro zuzuye zivuye mu mwandiko Gutahura inyangingo ziri mu nteruro Kuvuga amoko yinyangingo Kwerekana imimaro yinyangingo mu nteruro
41
Icya gatandatu
Gutahura uturango twibyivugo byimyato Gusobanura amagambo hakoreshejwe iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu
Ibyivugo byimyato
Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga uturango twibyivugo byimyato Kubwira abanyeshuri gusobanura amagambo bakoresheje iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kubwira abanyeshuri kugaragaza uturango twikeshamvugo mu byivugo byimyato Kubwira abanyeshuri kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu
Kumva umwandiko Kuvuga uturango twibyivugo byimyato Gusobanura amagambo bakoresheje iyigankomoko, inkoranya nigereranya Kugaragaza uturango twikeshamvugo mu byivugo byimyato Kugaragaza imiterere yingeri zibyivugo mu gihe cyahise nicyubu
42
Cya gatanadatu
Gutahura ibinyazina mu mwandiko Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura ibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Cya karindwi
Kuvuga muri make ku buzima Inkuru ndende bwumuhanzi Gusobanura mu mvugo no mu nyandiko ibitabo ninyandiko yisomeye Gutahura ibiranga inkuru ndende Gutandukanya inkuru ndende ninkuru ngufi
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ibinyazina biri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga ikinyazina icyo ari cyo Kubwira abanyeshuri kurondora amoko yibinyazina Kubwira abanyeshuri gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kubwira abanyeshuri kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva inkuru Kubwira abanyeshuri kuvuga muri make ku buzima bwumuhanzi Kubwira abanyeshuri kuvuga muri make ibitabo nimyandiko bisomeye Kubaza abanyeshuri ibiranga inkuru ndende Kubwira abanyeshuri kugaragaza uturango twikeshamvugo mu nkuru ndende Kubwira abanyeshuri gutandukanya inkuru
Gusoma umwandiko Gutahura ibinyazina biri mu mwandiko Gutanga inshoza yikinyazina Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Kumva inkuru Kuvuga muri make ku buzima bwumuhanzi Kuvuga muri make ibitabo nimyandiko bisomeye Gutahura ibiranga inkuru ndende Kugaragaza uturango twikeshamvugo mu nkuru ndende Gutandukanya inkuru ndende ninkuru ngufi
43
ndende ninkuru ngufi Cya munani Kurondora amoko yinshinga Gusobanura uturango twayo Itondaguranshi nga Amoko yinshinga Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga amoko yinshinga Kubaza abanyeshuri ibiranga buri bwoko bwinshinga Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga ziri mu mwandiko Kubwira abaneyshuri gutahura inshinga idasanzwe Kubaza abanyeshuri ibiranga inshinga idasanzwe Kubwira abanyeshuri gutandukanya inshinga isanzwe nidasanzwe Kubwira abanyeshuri kurondora amoko yinshinga zidasanzwe Kubwira abanyeshuri gusesengura inshinga zidasanzwe Gusoma umwandiko Kugararagaza inshinga ziri mu mwandiko Kuvuga amoko yinshinga Kuvuga uturango twa buri bwoko bwinshinga
Gutahura uturango twinshinga zidasanzwe Gutandukanya inshinga isanzwe nidasanzwe Gusesengura inshinga zidasanzwe
Gusoma umwandiko Kugaragaza inshinga ziri mu mwandiko Gutahura inshinga idasanzwe Gutahura ibiranga inshinga idasanzwe Gutandukanya inshinga isanzwe nidasanzwe Kurondora amoko yinshinga zidasanzwe Gusesengura inshinga zidasanzwe
44
Gusomesha inyandiko zubutegetsi yahitiyemo abanyeshuri Kubwira abanyeshuri gutandukanya inyandiko zubutegetsi Kubwira abanyeshuri guhanga inyandiko zubutegetsi
45
cya kabiri
Insano/ Ikinyanshinga
Cya gatatu
Ikinamico
cya kane
Kugaragaza ibiranga umuco nyarwanda mu migenzo, mu myifatire no mu mibereho bivugwa mu mwandiko Gutahura ingeri zumuco mu mateka yu Rwanda Gusobanura imihindukire yumuco
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza insano mu nteruro Kubwira abanyeshuri gusesengura insano Kubwira abanyeshuri kuvuga ibiranga insano Kubwira abanyeshuri gusobanura insano icyo ari cyo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva ikinamico Kubaza abanyeshuri ibiranga ikinamico Kubwira abanyeshuri gusesengura ikinamico bagaragaza uturango twikeshamvugo Kubwira abanyeshuri gukina bahuza imvugo ningiro kandi bashyiramo isesekaza Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga umuco nyarwanda biri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ingeri zumuco mu mateka
Gusoma umwandiko Kugaragaza insano mu nteruro Gusesengura insano Kwerekana uturango twinsano Gutanga inshoza yinsano
Kumva ikinamico Kuvuga ibiranga ikinamico Gusobanura ikinamico bagaragaza uturango twikeshamvugo Gukina bahuza imvugo ningiro kandi bashyiramo isisekaza Kumva umwandiko Gutahura ibiranga umuco nyarwanda biri mu mwandiko Gutahura ingeri zumuco mu mateka bahereye ku mwandiko Gusobanura imihindukire 46
mu bihe binyuranye
Kugaragaza uburyo inshinga itondaguyemo - Kuvuga uturango twa buri buryo inshinga itondaguyemo
cya gatanu
Gutahura uturango twikeshamvugo mu ndirimbo Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe adategwa kandi agaragaza isesekaza ( ijwi, ingendo, indoro, amarenga,...)
Indirimbo
Kubwira abanyeshuri gusobanura imihindukire yumuco mu bihe binyuranye Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga zitondaguye ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kurondora uburyo bunyuranye bwinshinga itondaguye Kubaza abanyeshuri uburyo inshinga zitondaguyemo Kubwira abanyeshuri kugaragaza uturango twa buri buryo bwinshinga itondaguye Gusomesha indirimbo Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga indirimbo Kubwira abanyeshuri kwerekana uturango twikeshamvugo turi mu ndirimbo Kubwira abanyeshuri kuvugira imbere yabandi ibyo bafashe mu mutwe aririmba
Gusoma umwandiko Kugaragaza inshinga zitondaguye mu mwandiko Kurondora uburyo bunyuranye bwinshinga itondaguye Gutahura uburyo inshinga zitondaguyemo Kugaragaza uturango twa buri buryo bwinshinga itondaguye Gusoma indirimbo Kugaragaza ibiranga indirimbo Kwerekana uturango twikeshamvugo turi mu ndirimbo Kubwira abandi ibyo yafashe mu mutwe aririmba
47
Icya gatanu
Gutahura ibinyazina mu Ibinyazina: mbanziriza, mwandiko mpamagazi Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura ibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Icya gatandatu
Amatangazo
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ibinyazina biri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga ikinyazina icyo ari cyo Kubwira abanyeshuri kurondora amoko yibinyazina Kubwira abanyeshuri gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kubwira abanyeshuri kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri gutahura ubwoko bwumwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga itangazo Kubwira abanyeshuri kwandika itangazo
Gusoma umwandiko Gutahura ibinyazina biri mu mwandiko Gutanga inshoza yikinyazina Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Gusoma umwandiko Gutahura ubwoko bwumwandiko Kugaragaza ibiranga itangazo Kwandika itangazo
48
Icya gatandatu
Icya karindwi
Amategeko yigenamajwi
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga zitondaguye ziri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana uturemajambo tunyuranye twinshinga itondaguye Kubwira abanyeshuri kugaragaza umumaro wa buri karemajambo Gusomesha umwandiko. Kubwira abanyeshuri kugaragaza inshinga ziri mu mwandiko. Kubwira abanyeshuri gusesengura inshinga Kubwira abanyeshuri kugaragaza amategeko yigenamajwi yakoreshejwe. Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga uburinganire nubwuzuzanye icyo ari cyo Kubaza abanyeshuri uburyo bwo guharanira
Gusoma umwandiko Kugaragaza inshinga zitondaguye mu mwandiko Kwerekana uturemajambo tunyuranye twinshinga itondaguye Kugaragaza umumaro wa buri karemajambo
Gusoma umwandiko. Kugaragaza inshinga ziri mu mwandiko. Gusesengura inshinga. Kugaragaza amategeko yigenamajwi yakoreshejwe.
Cya munani
Kugaragaza uburyo bwo guhanira uburinganire nubwuzuzanye(gen der) Kugaragaza akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu
Kumva umwandiko Kuvuga uburinganire nubwuzuzanye icyo ari cyo Kugaragaza uko bashobora guharanira uburinganire nubwuzuzanye Kuvuga akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu iterambere 49
iterambere.
Gutahura ibinyazina mu Ibinyazina: kibaza , ndafutura mwandiko Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura ibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
cya munani
Kuvuga ibiranga igitekerezo cyingabo Gutahura ingingo zumuco namateka ziri mu gitekerezo cyingabo
Ibitekerezo byingabo
uburinganire nubwuzuzanye Kubwira abanyeshuri kugaragaza akamaro kuburinganire nubwuzuzanye mu iterambere. Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ibinyazina biri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga ikinyazina icyo ari cyo Kubwira abanyeshuri kurondora amoko yibinyazina Kubwira abanyeshuri gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kubwira abanyeshuri kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva igitekerezo cyingabo Kubwira abanyeshuri kuvuga ibiranga igitekerezo cyingabo Kubaza abanyeshuri ingingo zumuco namateka biri mu
Gusoma umwandiko Gutahura ibinyazina biri mu mwandiko Gutanga inshoza yikinyazina Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Kumva igitekerezo cyingabo Kuvuga ibiranga igitekerezo cyingabo Gutahura ingingo zumuco namateka ziri mu gitekerezo cyingabo
50
gitekerezo cyingabo
Umwaka wa gatandatu Igihembwe cya gatatu Icyumweru cya mbere Intego zihariye Kugaragaza uburyo bwo kwirinda sida Kugaragaza ingaruka za sida ku muryango, ku gihugu no ku isi yose, Ibyigwa Umwandiko kuri sida Imbonezamasomo Gukoresha ibikorwa biganisha ku kumva umwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga sida icyo ari cyo Kubaza abanyeshuri uburyo bwo kwirinda icyorezo cya sida Kubwira abanyeshuri kurondora ingaruka za sida ku muryango, ku gihugu no ku isi yose Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ibinyazina biri mu mwandiko Kubwira abanyeshuri kuvuga ikinyazina icyo ari cyo Kubwira abanyeshuri kurondora amoko yibinyazina Kubwira abanyeshuri gusesengura buri bwoko bwibinyazina Ibikorwa numunyeshuri Kumva umwandiko Kuvuga sida icyo ari cyo Kugaragaza uburyo bunyuranye bwo kwirinda sida Kurondora ingaruka za sida ku muryango, ku gihugu no ku isi yose Gusoma umwandiko Gutahura ibinyazina biri mu mwandiko Gutanga inshoza yikinyazina Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura buri bwoko bwibinyazina Kwerekana amategeko 51
Gutahura ibinyazina mu mwandiko Kurondora amoko yibinyazina Gusesengura ibinyazina Kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina
Cya kabiri
Kubwira abanyeshuri kwerekana amategeko yigenamajwi akoreshwa mu binyazina Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ingingo zo mu mwandiko zigaragaza umuntu ukunda igihugu Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza amagambo maremare ashyirwaho amasaku Kubwira abanyeshuri gushyira amasaku ku magambo yatoranyijwe Kubwira abanyeshuri kurobanura interuro zuzuye mu mwandiko Kubwira abanyeshuri gushyira amasaku ku ntereuro Kubwira abanyeshuri gushyira amasaku ku magambo agize umwandiko
yigenamajwi akoreshwa mu binyazina Gusoma umwandiko Kugaragaza ingingo zo mu mwandiko zigaragaza umuntu ukunda igihugu Gusoma umwandiko Kugaragaza amagambo maremare ashyirwaho amasaku mu mwandiko Gushyira amasaku ku magambo bakuye mu mwandiko Kurobanura interuro zuzuye mu mwandiko Gushyira amasaku ku nteruro Gushyira amasaku ku magambo agize umwandiko
Amasaku
52
cya gatatu
Umwandiko ku Gutahura ibiranga ikoranabuhanga ikoranabuhanga ryabanyarwanda bo hambere Kugaragaza uruhare rwikoranabuhanga mu iterambere
Ibyegeranshinga
Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kugaragaza ibiranga ikoranabuhanga ryabanyarwanda bo hambere Kubwira abanyeshuri kwerekana uruhare rwikoranabuhanga mu iterambere Gusomesha umwandiko Kubwira abnyeshuri kugaragaza ibyegeranshinga mu mwandiko Kubaza abanyeshuri ibiranga ibyegeranshinga Kubwira abanyeshuri kuvuga icyegeranshinga icyo ari cyo Gusomesha umwandiko Kubwira abanyeshuri kwerekana ibintu bihungabanya amahoro Kubwira abanyeshuri kugaragaza uburyo bunyuranye bwo kubungabunga amahoro
Gusoma umwandiko Gutahura ibiranga ikoranabuhanga ryabanyarwanda bo hambere Kwerekana uruhare rwikoranabuhanga mu iterambere
cya kane
Kwerekana ibintu bihungabanya amahoro Kugaragaza uburyo butandukanye bwo kubungabunga umuco wamahoro
Gusoma umwandiko Gutahura ibyegeranshinga mu mwandiko Kugaragaza uturango twibyegeranshinga Gutanga inshoza yicyegeranshinga Gusoma umwandiko Kwerekana ibintu bihungabanya amahoro Kugaragaza uburyo bunyuranye bwo kubungabunga umuco wamahoro
53
Cya gatanu
Gutanga igitekerezo cye akacyumvisha abandi Kumva ibitekerezo byabandi akabishyigikira cyangwa akabisenya mu kinyabupfura
Gutanga insanganyamatsiko igibwaho impaka no gukoresha ibikorwa biganisha kuyumvikanisha ( gusoma, gusobanura no Imiyoborere: Demokarasi cyangwa gusesengura ). nyakiboko Kurema amatsinda Umuco : yabanyeshuri imyambarire, ... Gusaba buri tsinda kwitoramo umuvugizi Guharanira uburenganzira bwawe Gutanga amabwiriza mu mahoro cyangwa Kubasaba kuganira ku mu ntambara... nsanganyamatsiko yatanzwe mu buryo bwimpaka Gusaba buri muvugizi gutangariza abandi imyanzuro yagezweho.
cya gatandatu Gutahura mu mwandiko uturango twigihangano nyabugeni Kurondora ibihangano nyabugeni byahererekanyijwe mu nyandiko Umwandiko nyabugeni: Gukoresha ibikorwa bigamije kumva umwandiko: gusomesha, gusobanura no gusesengura Kubwira abanyeshuri gutahura ibiranga igihangano nyabugeni Kubwira abanyeshuri kuvuga ibihangano nyabugeni byariho mbere yumwaduko wabazungu na nyuma yaho.
Kumva insanganyamatsiko no kuyisobanukirwa. Kwegeranya ibitekerezo mu matsinda ( brainstorming) Gusaba ijambo mbere yo kuvuga Kuvugana umutuzo, nta gasuzuguro nta namahane. Gukoresha imvugo iboneye Gutanga ibitekerezo ku nsanganyamatsiko. Gusubiza ibibazo bya bagenzi babo bashimangira ibitekerezo byabo. Gutangaza imyanzuro yagezweho mu mpaka. Gusomesha, gusobanura no gusesengura umwandiko Gutahura ibiranga igihangano nyabugeni Kuvuga ibihangano nyabugeni byariho mbere yumwaduko 54
wabazungu na nyuma yaho. Guhanga umwandiko ntekerezo Ihangamwandiko Gusaba abanyeshuri kwibukiranya imiterere yumwandiko unoze (imbata yawo) Gutanga insanganyamatsiko Gufasha abanyeshuri kubona ingingo zijyanye niyo nsanganyamatsiko Kugaraza ingingo zingenzi nizingereka Gusaba abanyeshuri guhanga umwandiko Kwibukiranya imiterere yumwandiko unoze. Kumva insanganyamatsiko Gukusanya ingingo zingenzi zijyanye ninsanganyamatsik o yahawe. Guhanga mu buryo bwinyurabwe- nge yubahiriza imbata yumwandiko nimyandikire yemewe yikinyarwanda Gusoma imbwirwaruhame, kuyumva no kuyisesengura Gutahura mu mbwirwaruhame uvuga, ubwirwa nikivugwa Gutahura inkurikizo yakoreshejwe nuvuga
Icya karindwi
Gutandukanya ubwumvane bushingiye ku rurimi nubushingiye ku bindi bimenyetso Kwerekana amafatizo yubwumvane Gusobanura amafatizo yubwumvane
Ururimi nubwumvane: Amafatizo yubwumvane: Nyakuvuga Nyakubwirwa Inkurikizo: ururimi, amarenga, ibimenyetso Ikivugwaho Inzira: umurongo wa telefone, insakazamajwi, Ingambo
Gusomesha umwandiko wimbwirwaruhame Gusaba abanyeshuri gutahura mu bwirwarume amafatizo yubwumvane Kubaza abanyeshuri inkurikizo yakoreshejwe no kuvuga izindi nkurikizo Kubwira abanyeshuri gutahura imimaro yururimi no kuyisobanura
55
cya munani
Imimaro yururimi: nyakuvuga, nyakubwirwa, nkurikizo, nyakuvugwaho, nzira, ngambo Indanguruzi yubwumvane Ikivugwaho Nyakuvugwa Nyakubwirwa inzira Ingambo inkurikizo
Gusomesha umwandiko. Kubwira abanyeshuri gutahura imimaro yururimi no kuyisobanura mu mwandiko. Kubwira abanyeshuri Gutanga umwandiko ugaragaramo amafatizo yubwumvane Gusaba abanyeshuri kurobanura amafatizo yubwumvane no kugaragaza amasano ari hagati yayo
Gusoma umwandiko. gutahura imimaro yururimi no kuyisobanura mu mwandiko. Gutahura amasano amasano ari hagati yamafatizo yubwumvane. Gushushanya ku ndanguruzi amasano ari hagati yamafatizo yubwumvane Gutahura ibintu bya ngombwa kugira ngo habeho ubwumvane Kwerekana amategeko ubwumvane bushingiraho
-Gutahura amategeko ngombwa no kuyakoresha kugira ngo habeho ubwumvane nyabwo bushingiye ku rurimi
Amategeko ngombwa agenga ubwumvane: Guhuza inkurikizo Guhurira ku kivugwa Guhuza inzira
Gusaba abanyeshuri kugaragaza ibikenerwa kugira ngo habeho ubwumvane Kubwira abanyeshuri gukoresha ayo mategeko kugira ngo ubwumvane bushoboke hagati yayo.
56
IBITABO NINYANDIKO BYIFASHISHIJWE/ MINISITERI YUBUREZI, 1996, Integanyanyigisho zikinyarwanda zicyiciro rusange, Ncdc, Kigali. MINISITERI YUBUREZI, 2004, Integanyanyigisho zikinyarwanda mu mashuri abanza: Icyiciro cya kabiri, Ncdc, Kigali. MINISITERI YUBUREZI, 2007, Integanyanyigisho yikinyarwanda mu cyiciro rusange, Ncdc, Kigali. MINISITERI YUBUREZI, 2008, Ikinyarwanda:Imyandiko mfashanyigisho. Igitabo cyumunyeshuri, umwaka wa mbere,Ncdc, Kigali. , umwaka wa kabiri,Ncdc, Kigali. , umwaka wa gatatu,Ncdc, Kigali. , umwaka wa kane,Ncdc, Kigali. , umwaka wa gatanu,Ncdc, Kigali. , umwaka wa gatandatu,Ncdc, Kigali. GAGN, G., PAG,M. na TARRAB, E, 2002, Didactique des langues maternelles. Questions actuelles dans diffrentes rgions du monde, De Boeck Universitgions du monde, De Boeck Universit, Bruxelles. MURAYI, A.,1986, Ubumenyi bwo kwigisha: bigisha bate mu mashuri abanza?, Editions Printer Set, Kigali. HAMELINE, D., 1983, Les objectifs pdagogiques (4me dition), Editions ESF, Paris. MINISITERI YAMASHURI ABANZA NAYISUMBUYE, 1990, Ikinyarwanda. Ikibonezamvugo: Iyigantego.Inshoza yinshinga nyarwanda. Isomo ryatguwe na Igiraneza Tewodomiri, Kigali. NDEKEZI, S., 1981, Imyuga yAbanyarwanda, INADES-formation-RWANDA, Imprimeri de Kabgayi. CONFRENCE DES MINISTRES DE LEDUCATION DES ETATS DEXPRESSION FRANAISE, Promotion et intgration des langues nationales dans les systmes ducatifs, 1986, Librairie Honor Champion, Paris. IKIGO CYUBUSHAKASHATSI MU BYUBUHANGA NIKORANABUHANGA(IRST),Imiterere yIkinyarwanda , Igitabo I,1998, Pallotti-Presse, Kigali. EVELINE CHARMEAUX, La lecture lcole, 1975, Cdix, Paris.
57