Vous êtes sur la page 1sur 163

Pamitnik warszawski

Sabina Duniewska

Spis treci
Od autorki ................................................................................................................................................ 4 Obrona Warszawy ................................................................................................................................... 4 Alarm dla miasta Warszawy ................................................................................................................ 4 Klska................................................................................................................................................. 10 Chaos ................................................................................................................................................. 14 Kataklizm ........................................................................................................................................... 19 Noc..................................................................................................................................................... 24 W zamknitym miecie...................................................................................................................... 29 Rezygnacja ......................................................................................................................................... 31 Zagada .............................................................................................................................................. 34 Kapitulacja ......................................................................................................................................... 41 Cmentarz ........................................................................................................................................... 44 Okupacja ................................................................................................................................................ 45 Inicjatyw bior w rce kobiety ........................................................................................................ 45 Caa Polska przed plutonem egzekucyjnym!.................................................................................. 46 Nic nie wida - tylko ciemnoci ......................................................................................................... 48 I znw dziaaj kobiety ...................................................................................................................... 50 Listy bez kopert i powrt rodziny ...................................................................................................... 52 Gwiazdy cierpienia ............................................................................................................................ 56 Szpital inwalidzki ............................................................................................................................... 58 Polowanie na ludzi Nekrologi Fabryka namiastek ywnociowych ................................................... 61 Getto i Owicim ............................................................................................................................... 65 Bimber ............................................................................................................................................... 67 22 czerwca 1941 roku........................................................................................................................ 69 Zwyczajna mier Jzka Wawra......................................................................................................... 69 Rodzina Kierskich ............................................................................................................................... 71 Konfident ........................................................................................................................................... 72 Jecy Niemieckie szkoy .................................................................................................................... 73

Wesele Piotra i ciotka Wanda w drewniakach .................................................................................. 76 Moskwa Kennkarty ............................................................................................................................ 78 niegowe bawanki Numer na rku i stare zawiadomienie o lubie ................................................. 80 wiat Eli ............................................................................................................................................. 82 Szofer Kazimierz ................................................................................................................................ 83 Warszawa 23 lipca 1942 roku............................................................................................................ 84 List poegnalny matki rozstrzelanej w Palmirach Pidziesiciu powieszonych............................... 86 Kompas .............................................................................................................................................. 88 Jeeli zgin...................................................................................................................................... 89 Dodatek nadzwyczajny Depesza po niemiecku ................................................................................. 89 Mio tej, co podpisaa na siebie wyrok mierci Lidia ratuje ma .................................................. 91 Przesiedlenie ..................................................................................................................................... 93 Synek Michaa i inne dzieci................................................................................................................ 95 Herr Direkor von Heind i jecy ......................................................................................................... 97 Strefa zakazana.................................................................................................................................. 98 Sezam .............................................................................................................................................. 100 Pocig - upir ................................................................................................................................... 102 Rodzina znw si skupia .................................................................................................................. 103 Rce na rozpalonej kracie................................................................................................................ 103 Jeszcze Stalingrad, telefony i wie................................................................................................ 105 Sen maej Wandzi i proroctwo naszego dozorcy............................................................................. 105 Stasiek Kotusiewicz, syn Heleny, ucieka spod luf plutonu egzekucyjnego...................................... 107 Neseser w szarym pokrowcu ........................................................................................................... 109 Pamitam pikny czerwcowy dzie... ............................................................................................. 112 U Gerlacha... .................................................................................................................................... 113 Gazeciarze ....................................................................................................................................... 114 Plac Kercelego na Woli i koci witego Floriana na Pradze ........................................................ 115 Zwyke wydarzenia .......................................................................................................................... 117 Oktober 1943 roku ....................................................................................................................... 118 Wigilia .............................................................................................................................................. 120 Pani Marta i ostatni raz o Teci ......................................................................................................... 121 Fioki i czerwone godziki ................................................................................................................ 123 Ludzie, zapomnijcie cho na dwa tygodnie, e jest Bg! ............................................................. 126 U schyku wojny................................................................................................................................... 129 Powstanie ........................................................................................................................................ 129 Wczga ......................................................................................................................................... 137

Nadzieja i wielkie obawy ................................................................................................................ 141 Zdradziecka rka.............................................................................................................................. 147 Wyzwolenie ..................................................................................................................................... 148 Na kolanach do witej Warszawy............................................................................................... 153 Stuk motka...................................................................................................................................... 155 Wiosna 1945 roku w Warszawie ..................................................................................................... 159

Od autorki
Moje warszawskie wspomnienia z okresu od wybuchu wojny do wyzwolenia nie maj ambicji literackich czy historycznych. Zamiarem moim byo tylko pokazanie Warszawy i warszawiakw widzianych oczyma jednego czowieka, yjcego w okrelonym otoczeniu i rejestrujcego na swj sposb rozgrywajce si wok niego wypadki. Mona powiedzie, e w ujciu tym Warszawa pokazana jest jakby przez jedno okno. I bdzie to bliskie prawdy - tyle tylko, e o Warszawie tamtych czasw podobne wspomnienia mona by napisa z kadego okna, i myl, e potwierdzayby si wzajemnie. Jeeli nie dopisaa mi - niedoskonaa przecie - pami, cho zadaam sobie znaczny trud, by wywoa obraz tamtych dni - czytelnik mi wybaczy. Staraam si opisa wszystko tak, jak widziaam i odczuwaam.

Obrona Warszawy
Alarm dla miasta Warszawy
Najpierw zalaa Warszaw fala plotek o wojnie, szeptanych, komentowanych na rne sposoby. Nikt nie mia wypowiada ich gono, bo nazywano to sianiem paniki. W Centralnej Przychodni Wojskowej I Szpitala Okrgowego wszyscy byli dobrej myli: i sprztaczki, i szoferzy, i lekarze. Niech tylko Niemcy zaczn, a za dwa tygodnie damy sobie z nimi rad. I istotnie wczesne wojskowe wadze sanitarne, jak gdyby liczc rzeczywicie, e wojna, gdyby wybucha, potrwa dwa tygodnie, zajmoway si zgoa czym innym ni przygotowywaniem szpitali. Do 1 wrzenia nie urzdzono ani jednego dodatkowego szpitala, na adnym oddziale nie przybyo nawet ani jedno ko. Znamienn jest rzecz, e szef Departamentu Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych, genera Rouppert, oraz szef II oddziau szpitalnictwa i lecznictwa w tym departamencie, pukownik Czy, na

dziewi miesicy przed wybuchem wojny usiowali odebra robotnikom zatrudnionym wwczas w tzw. przemyle wojennym prawo do leczenia w Ubezpieczalni Spoecznej. Wprawdzie pocztkowo Ubezpieczalnia bronia praw tych robotnikw do ubezpieczenia, ale w kocu wyrazia zgod. Chodzio o przelanie na rzecz Departamentu Zdrowia MSW kilku milionw zotych - skadek z funduszu ubezpiecze. Nie naley przypuszcza, e chodzio tu o zasilenie w jakim sensie wojskowego budetu sanitarnego albo o polepszenie warunkw leczenia pracownikw przemysu zbrojeniowego. Przeciwnie, w przededniu wojny genera Rouppert narzuci leczenie tych pracownikw szpitalom wojskowym, na czym oczywicie zyskali lekarze wojskowi, gdy zwikszyo si przez to ich wynagrodzenie. Sobie za, jako szefowi caej akcji, oraz innym wyznaczy wysokie honoraria. Nawet kierownikowi Centralnej Przychodni Wojskowej, w ktrej urzdzono jeden z orodkw leczenia robotnikw, wypacono znaczn sum tytuem odszkodowania za lokal.

Zaczo si od plotek. Niektre plotki przenikay rwnie do nas. Mwio si, e mamy wspaniae gazy... e nie oddamy ani pidzi ziemi... e jestemy doskonale uzbrojeni... Wiele ludzi zgosio si na ywe torpedy... listy ich ogaszano w codziennej prasie. W domach powoano komitety, ktre zapoznaway lokatorw z dziaaniem gazw trujcych, informoway, jak naley si zachowywa w razie ataku i w jaki sposb zabezpiecza ywno. Mimo e mieszkacy miasta rzucili si do wykupywania ywnoci, jako jej nie zabrako. Sklepy w czarodziejski sposb byy codziennie zaopatrywane od nowa. Na ulicach panowa normalny ruch - nie byo podniecenia. W tramwajach i autobusach ludzie patrzyli na siebie jak zwykle, obojtnie, tylko sprzeczki na temat popychania i waenia na nogi jako si szybko uryway, nie podtrzymywane przez nikogo. Zarzdzenie o obowizku kopania roww i oklejania paskami papieru szyb w oknach nie pozbawiy jeszcze warszawiakw niefrasobliwoci. Mieszkalimy z mem w niewielkiej willi przy ulicy Ostrobramskiej na Grochowie. W dzielnicy tej rowy kopali dozorcy i suce, dzieci i jacy najemni ludzie. Ssiednia willa przy ulicy ukiskiej naleaa do braci Lejbrandt - inynierw. Juliusz Lejbrandt by komendantem kolonii. Wydawa zarzdzenia, kierowa przygotowaniami do samoobrony i w sposb bezduszny zachca do udziau w pracach. Autobus, ktrym jedziam do szpitala z placu Szembeka, by od kilku dni stale przepeniony. Wszyscy, nie wiadomo po co, zaczli nagle jedzi do rdmiecia, nawet niepracujcy i dzieci. Uliczki kolonii wieciy w dzie pustkami. W ogrdkach kwity jeszcze re, w socu wylegiway si rasowe psy. Autobus odjedajcy do Warszawy z Alei Waszyngtona musia dokonywa nie lada akrobacji, eby przecisn si wskim tunelem porodku rozkopanej jezdni. Do dzi nurtuje mnie pytanie, kto dosownie na kilkanacie dni przed wybuchem wojny wyda zarzdzenie rozkopania ulicy majcej tak ogromne znaczenie w pierwszych dniach wrzenia, ulicy, przez ktr wycofyway si wojska i przez ktr przeleway si na wschd miliony uchodcw z Warszawy i zachodniej Polski. Tak bardzo nie w por rozpoczto tu budow nowej linii tramwajowej. Pierwszy niepokj posiao radio przez jakie tajemnicze nawoywania: Czekolada... czekolada, Ojciec szary wzywa do powrotu syna... Pniej patetyczna mowa Rydza... i te szyderstwa

niemieckie w jzyku polskim z Wrocawia: A polskim generaom si zdaje, e sid na koniki i pogalopuj do Berlina - zaczy straszy. Brzmiao to ju gronie. Nikt si nie udzi. Wszyscy zrozumieli, e wojna jest nieunikniona, e rozpocznie si za kilka dni... Ale optymizm wynikajcy z niewiadomoci mas, odsunitych od spraw pastwowych, by naprawd zadziwiajcy. Zarwno inteligencja, jak i prosty lud wierzyli niezachwianie, e Niemcy musz przegra wojn, gdy nie zdyli wyszkoli oficerw ani zbudowa czogw. Na dwudziestokilkoosobowy personel przychodni, w ktrej pracowaam jako urzdniczka, tylko Basia Kimlowska wyrazia obaw, e moe nie doceniamy ich siy, i sierant Stefan Grynfelder, zawsze maomwny, dowodzi teraz, e wojny nie wygramy, najwyej p roku zdoamy stawi opr. Pewnego dnia ukazao si zarzdzenie o zasanianiu okien. Potem 31 sierpnia rozklejono plakaty o mobilizacji. Niektre kobiety pakay. Matki i ony nie orientoway si, czy karty mobilizacyjne ich mczyzn maj zielone, czy te czerwone paski. Spieszyy do domu sprawdzi. W przychodni, jak spod ziemi, wyroli nagle rezerwici. Jeszcze w cywilnych butach, w cywilnych marynarkach, ale ju w wojskowych czapkach, rozprawiajcy o tym, gdzie szuka swoich oddziaw, e nie wiadomo, kiedy pocig... Dopytywali si, czy nie podawano jakich informacji przez radio, bo na og nie wiedzieli, co z sob pocz. Towarzyszyy im czsto stroskane kobiety. Pielgniarki zatrudnione w Centralnej Przychodni Wojskowej zaczy szepta, e lekarz cywilny, doktor Grzegorz A., Gruzin-emigrant, jest szpiegiem. Czowiek ten by bardzo towarzyski, mia mie obejcie. Przed kilkunastu laty by w Grodnie czy Biaymstoku lekarzem wojskowym, po czym wystpi z wojska i jako emigrant z Rosji przenis si do Berlina. Na krtko przed wojn wrci do Polski. Zamieszka w Warszawie. Urzdza u siebie jakie czwartkowe przyjcia, na ktrych bywali wysokiej rangi wojskowi. Wiem to na pewno, gdy telefon stojcy na moim biurku suy mu czsto do umawiania si z generaem Litwinowiczem. Pamitam dokadnie rozmow prowadzon przez doktora A. na kilka tygodni przed wojn. Zamwi wtedy pokj w hotelu dla swego pacjenta, ktry przyjecha z Berlina. Rozmowa taka nawet czowiekowi nie bardzo orientujcemu si w polityce moga wyda si podejrzana. Doktor A. by w jak najlepszych stosunkach z generaem Rouppertem. Kiedy pojawili si w przychodni pierwsi rezerwici z kartami mobilizacyjnymi, doktor A., chocia nie naleao to do jego kompetencji, wyrywa onierzom karty z rk; wypytywa, skd przyjechali i dokd odjedaj. Uwanie przeglda karty. Rozszyfrowywa puki, co nie byo trudne, bo do numeru puku dodawano tylko 100 lub 200, tak na przykad cyfra 136 lub 236 oznaczaa warszawski 36 puk piechoty. Po naradzeniu si z koleank postanowiam zapyta pracujcego rwnie w przychodni lekarza cywilnego, nieyjcego ju dzi doktora Kucleba, co robi - podajc mu przyczyn moich podejrze. Przyzna si nam, e od duszego czasu nie darzy doktora A. najmniejszym zaufaniem, pamita bowiem jak dawn jego afer poborow, ale czowiek ten posiada tak rozlege stosunki, e nie ma komu przekaza sprawy. Trzeba na razie jeszcze poczeka. Wypadki jednak potoczyy si z zawrotn szybkoci. Po wkroczeniu Niemcw do Warszawy doktor A. zaofiarowa im swoje usugi1. W urzdach pastwowych i wojskowych zaczto w chaotyczny sposb wydawa maski gazowe. W Warszawie byo niewiele sklepw, w ktrych mona by je naby. Oblono te sklepy, powybijano szyby, lecz bardzo mao osb maski zdobyo.

Jak mi wiadomo, syn jego wstpi do armii Wasowa w stopniu oficera.

Otrzymaam mask w szpitalu; nie wiedziaam, czy odda j matce, czy te mowi, rekonwalescentowi po zapaleniu puc. Razem z nami przy Ostrobramskiej mieszkaa moja matka z najmodszym bratem, Piotrem, ktry jako podchory rezerwy koczy szeciotygodniowe wiczenia w Lublinie. Suba jego dobiegaa koca. Matka baa si o niego. A jednak 1 wrzenia wojna si zacza. Dowiedziaam si o tym w autobusie, jadc do pracy. Po raz pierwszy ludzie z kolonii, doskonale znajcy si z widzenia, lecz nie kaniajcy si sobie, rozmawiali, jak gdyby przyjanili si od lat. W Alei Waszyngtona przy rozkopanym tunelu zrobi si zator. Zapanowao powszechne podniecenie, lecz nie bya to jeszcze trwoga. Autobus musiaam opuci. Dostaam si na Grnolsk tramwajem przez most Kierbedzia. W tramwaju zwrciam uwag, e pasaerowie przysuchuj si w milczeniu paczcej kobiecie. Ta szlochajc przeklinaa tego, kto wymyli samolot. O wicie rzucono na Grochowie bomb, jedno jej dziecko i matka ma zostay zabite. M jej wwczas by na nocnej zmianie w gazowni czy elektrowni. Jechaa teraz z dwojgiem dzieci do niego. W przychodni zabrako sieranta Stefana Grynfeldera oraz dwch lekarzy2: Jana Faleskiego, pediatry, i Witolda Mitkusa, neurologa. Wyruszyli oni w nocy na wyznaczone posterunki, a tymczasem tum onierzy i rezerwistw rs z kad minut. Przybywali z daleka. Pocigi ju nie kursoway, na piechot docierali do Warszawy. Mieli poranione nogi, w oczach kryo si przeraenie. Byli i tacy, co przychodzili informowa si, gdzie maj si uda, bo nie stawali na adnej komisji. Z powodu choroby s niezdolni do transportu - a z ogosze wynika, e s powoani. Wtedy zjawi si mody podporucznik3, ktry powanym gosem rozkaza im ustawi si w wielkiej sali i wyznaczy, kto ma si uda do I Szpitala Okrgowego, kto do Ujazdowskiego, a kto do cytadeli na zbirk itd. Otrzymane od podporucznika polecenia sprawiy, e onierze, a nawet personel przychodni, jak gdyby si ocknli. Wzilimy si do normalnych zaj i do wykonywania naoonych nowych obowizkw; do pracy na przykad przy byskawicznie zaprojektowanych kartotekach przydzielono czterdziestoletniego magistra farmacji. Nie byo czasu dziwi si i oburza. Ju wczesnym popoudniem 1 wrzenia 1939 roku opado mnie zwtpienie i trwoga. Byo to na podwrzu I Szpitala Okrgowego przy ulicy 6-go Sierpnia, dokd przybiegam, aby si przekona, czy prawd jest, e rzeczywicie przywo tam rannych. (Nasza przychodnia miecia si przy Szpitalu Ujazdowskim). Osupiaam. Pierwsz osob, ktr spotkaam, bya sprztaczka - Jzia. Paczc wskazywaa na chopskie furmanki stojce w podwrzu i rozrzucon wszdzie som. Rannych przywo wozami! A gdzie s samochody? - woaa. - Nie ma ju chleba dla tych biedakw. Pierwszego dnia wojny zabrako chleba. Chleb by, ale nie byo czym przywie! Przeraona i pena najgorszych przeczu wrciam do domu. Przy mocie Poniatowskiego zaryczay syreny alarmowe. Przemkn odkryty samochd, z ktrego modzi ludzie alarmowali: Gaz! Jak wygldali przechodnie, jak si zachowywali - nie pamitam. Leaam czy siedziaam na schodach wiaduktu, a w gowie huczao: Rannych przywo wozami... A gdzie samochody... Gaz!
2 3

Obaj zginli na wojnie. Podporucznika tego widziaam jeszcze raz w dwadziecia pi dni pniej na dzie przed kapitulacj Warszawy, w sali operacyjnej na uniwersytecie. Koledzy wnieli go w agonii - odebra sobie ycie.

Pod wieczr dotaram do domu. Wstpiam do matki. Bya bardzo zmieniona. Bez sowa otworzya drzwi do pokoju. Na okrgym stole, na koronkowej serwecie, staa zakurzona dua waliza Piotra, a na niej leaa jego onierska, pokojowa czapka z junacko podniesionymi rogami. W walizie spoczywa troskliwie zoony prywatny mundur pgalowy, mundur, w ktrym tak beztrosko paradowa w czasie urlopu po ulicach Warszawy. Rzeczy te zdy jeszcze wida odesa poczt, jako ju zbdne. Do przesyki doczonych byo kilka sw na kartce, niby to wesoych, ktre jednak raniy matczyne serce. Jan nie wrci z Warszawy. Nie niepokoio mnie to, bo umwilimy si z mem, e jeeli bd trudnoci w komunikacji, zostanie u swoich rodzicw. Bya to ostatnia noc naleca jeszcze do tamtego, przedwojennego wiata. Siedziaam samotna na tarasie. By spokj. Miliony gwiazd migotay na niebie. Na kolonii cichy goniki, a zasonite czarnym papierem okna nie dopuszczay do mieszka powietrza w ow skwarn, cho wrzeniow noc. Po raz ostatni z tego tarasu spogldaam poprzez Wis na miasto, w ktrym pogasy neony. Jak dziecko, ktre z alem patrzy na ostatnie iskry dogasajcego zimnego ognia na choince - tak ja z przykroci stwierdziam, e zgas zawsze widoczny od nas jele wietlny w kole, reklama myda na placu Trzech Krzyy. Po pnocy przed will Lejbrandtw zajechaa takswka. Z gonych, pijackich rozmw zorientowaam si, e w Caf Kaukaskiej taczono jeszcze lambeth walka. Kiedy samochd ju odjecha, z pustej ulicy dobiegy mnie dziwne odgosy. Zrazu przerywane, potem sprawiay wraenie dudnienia i szumu. Daremnie wytaam such, na prno usiowaam zrozumie, co to moe by. Dudnienie stawao si coraz wyrazistsze, ale si nie zbliao. Udao mi si tylko wyowi rne oddalone klaksony samochodowe. Nocy tej prawie nie spaam. Rano, jak zwykle spieszc ku Grochowskiej, przekonaam si, e dudnienie to nie ustao, tylko jak gdyby jest sabsze. To, co ujrzaam, i wszystko to, co nastpio potem, pogbio tylko moje zwtpienie. Ulic Grochowsk ku wschodowi suny samochody. Limuzyny obok ciarwek, fordy przy sanitarnych wozach, wypenione wszelakim dobrem do prywatnego uytku. Niektre samochody miay pozasaniane okna, a na dachu eleganckie walizy, a nawet przerne sprzty przymocowane stalowymi linami. W milczeniu przypatrywali si temu ludzie stojcy na chodnikach, patrzyli ze zgroz i bezsilni - tak jak pniej spogldali na zdrajcw w straszliwych latach, ktre nastpiy. Po raz pierwszy widziaam uciekajcych w popochu ludzi, obraz, ktry ju za kilka dni byo mona czsto oglda w Warszawie. Nastpnego dnia przez radio podano nazwy miast polskich bombardowanych przez wroga. Nie wymieniono jednak Warszawy, chocia bombardowano Okcie, Grochw i inne dzielnice. Nie mona byo ju liczy na komunikacj. Na ulicach pojawiy si charakterystyczne sylwetki przechodniw; kady obadowany tumokami. To przenoszono si do swoich bliskich, aby wsplnie przetrwa najgorsze. Wikszo ludzi nosia na szyi przykrojone z waty i gazy zastpcze maseczki przeciwgazowe. Teraz ywno ze sklepw zaczynaa ju znika. Po ulicach krcili si onierze w na wp cywilnych ubraniach i rzadko ktry mia bro. Mczyni, nawet warszawiacy, zaczepiali ludzi i pytali, gdzie moe si mieci PKU (wojskowa Powiatowa Komenda Uzupenie). Okazao si, e na Rakowieckiej ju jej nie ma. Ze wzgldu na bezpieczestwo PKU zmieniaa swe siedziby. Lecz gdzie? - tego nikt nie wiedzia.

Telefony bezustannie dzwoniy. Nie subowo. Jaka nadzwyczajna, naga troska o bliskich staa si przyczyn ich blokady. Czasami jeszcze kto zaartowa: Pamitajcie, e nie opuci mnie odwaga dopty, dopki Basia bdzie miaa dwiecie lokw na gowie i tak starannie umalowane oczy4 - powiedziaa jedna z moich koleanek. W sobot wieczorem, 2 wrzenia, ludzie nie odchodzili od gonikw. Ze skupieniem i powracajc nadziej wysuchali, e trzydzieci polskich bombowcw obrzucio gradem bomb Berlin i wszystkie wrciy do bazy. Lecz o wypowiedzeniu wojny Niemcom przez sojusznikw na razie byo gucho. Cikie to byy godziny. Dugie pouczenia pukownika Umiastowskiego i innych, w jaki sposb naley strzela do wroga, zaczy wzbudza w ludziach coraz wikszy niepokj. Zaczto mwi, e to zdrada, e powtarzanie tego samego to szyfr... Nawoywania, eby nie podnosi krawatw, chusteczek, wiecznych pir, zabawek, cukierkw, bo to materiay wybuchowe, wzgldnie nasycone trucizn - nastrczay mnstwo kopotw prostym ludziom. W naszym Szpitalu Okrgowym liczba chorych, ktrych zastaa wojna na oddziaach, a rannych dochodzia ju do tysica. 2 wrzenia cige alarmy, bombardowania i nadchodzi... przez radio - prawie nie milky. Ludzie opowiadali jedni drugim o stratach w swoich dzielnicach. Nie wiadomo skd pojawio si na ulicach mnstwo pijanych i podchmielonych przechodniw, cho zdaje si wydano zakaz sprzedawania alkoholu. Wida w tym rozgardiaszu wypijali domowe zapasy. Caowali onierzy. Zaraali wesooci innych. Dzieci biorc si za rce przechadzay si po ulicach i pieway brzydkie piosenki o Hitlerze. Na ryk syreny alarmowej uciekay. By to drugi dzie wojny. Dlaczego milcz sojusznicy? - zadawano pytanie. Przygnbienie wzrastao. W niedziel rano zbudziy nas podniecone gosy. Gromadka ludzi prowadzia mczyzn, rosego blondyna. Schwytano go o wicie na polach zwanych Nowe Lotnisko, tu za ukisk i Ostrobramsk. Dwch, strzelajc, ucieko. Tego, ktrego prowadzili, schwytali, bo si potkn, upad i bro wypada mu z rki. Milcza i patrzy nieruchomo przed siebie. Oczy mia zaczerwienione, bez wyrazu. Mimo upau spod sportowej marynarki wyglda gruby, weniany pulower. Dziwny pochd oddala si w kierunku komisariatu. Na pustej drodze pozostay dwie kobiety rozprawiajce o tym, ile to szkd wyrzdzaj ci, ktrzy uciekaj. Koo poudnia tego dnia, w niedziel, radio ogosio, e Francja wypowiedziaa Niemcom wojn. Ulice warszawskie si oywiy. Zapanowao radosne podniecenie. Nieznajomi podchodzili do siebie, rozmawiali, cieszyli si. Nadzieja zwycistwa oya. Tumy wiwatoway przed ambasad francusk na Nowym wiecie. Inni sarkali, dlaczego nie ogoszono zacigu ochotnikw. Ci, ktrzy nie mieli czerwonych i zielonych paskw na kartach mobilizacyjnych, i ci, ktrzy nie odbyli jeszcze suby wojskowej, kopali pospiesznie rowy, jakie fortyfikacje, ale nadal nikt nie wiedzia, na co mog by potrzebne.

Basia Drawdzik wojn przeya bez lokw, bo spdzia 4 lata w Owicimiu. Jej ma, oficera, rozstrzelali.

Na dworcach koczowao tysice ludzi. Czekali na jakie pocigi, ktre albo nie odchodziy, albo spniay si o cae dwadziecia cztery godziny. Pani B. w nieprawdopodobnych wprost okolicznociach przywioza swoje dziecko ze wsi. Mwia o bombardowaniu torw, o wielkiej sprawnoci i powiceniu kolejarzy i nieprzyzwoitym zachowywaniu si oficerw zdobywajcych w pocigach pod grob rewolweru miejsca dla swych rodzin.

Klska
Z Warszawy znikny samochody. Co si stao? - gowili si mieszkacy. Poszy na front odpowiadano. Dziwnie wygldaa Warszawa bez samochodw. Chopskie furmanki, podwody, a na nich niespokojni i zgnbieni wonice wieli gdzie bro, chleb dla wojska, rannych. Na ulicach peno obupanego tynku, szka i somy. Czwartego dnia wlaa si na ulice Warszawy pierwsza fala uchodcw z zachodu. Miastem waday na przemian zwtpienie, nadzieja i pewno zwycistwa. Za uchodcami przywloka si trwoga. Na krtkich postojach brudne i godne tumy opowiaday straszliwe dzieje tych kilku dni wojny. Uciekinierzy pakali nad utraconymi synami i crkami, matkami i ojcami, ktrych pozostawiali na drogach nie pogrzebanych, gnani piekielnym ogniem. Tego dnia jeszcze krciy mi si zy w oczach, kiedy patrzyam na tych znkanych ludzi. Pniej ju paka nie mogam. Ci pierwsi uchodcy - 4 wrzenia 1939 roku - zapocztkowali tragiczn tuaczk narodu polskiego. Rannych przybywao. Szpitali dodatkowych nie byo. Mieszkacy miasta przyjmowali rannych onierzy do swoich domw. Na apel radiowy o bielizn i ywno dla rannych i uchodcw lud Warszawy porwaa fala wielkodusznoci. Warszawa przez cay okres wojny bya waleczna, ale jake rne miotay ni uczucia: kto przebywa w niej w dni wrzeniowe - pamita j tylko wspania. Uboga staruszka przyniosa jedyn pierzyn do szpitala, a moda elegancka pani ca niemal wyprawow bielizn. Na podwrzu szpitala lusarz z Pocisku spotka swoj on, ktra ukradkiem przed mem przyniosa zapasy ywnoci, a on z kolei w tajemnicy przed on swoje koszule. Kobieta pakaa ciskajc za rk ma, a ten, miejc si przez zy, mwi do onierzy: A jeszcze wczoraj narzekaa, kiedy chopcy duo zjedli na kolacj, e mao mamy zapasw. ydowskie dziewczta przytaszczyy cay kosz myda i rcznikw ze zbirki. Nawet z najuboszego domu nikt nie wyszed godny. Podsunita mi przez Jana myl nkaa mnie ustawicznie, e w wojsku, wydaje si, nie ma zupenie organizacji. Po ulicach przesuwali si pojedynczo lub grupkami onierze; nadal bez broni. Oficerw prawie nie byo wida. Syreny wyy. Grochw pon. Potem ogarna ludzi psychoza podejrze o szpiegostwo. Kiedy jaka kobieta wyjrzaa przez okienko strychu, cignito j zaraz stamtd i nic nie pomogo tumaczenie, e chciaa tylko zobaczy, czy dym idzie z fabryki, czy tam jeszcze robi. Zataszczyli j do komisariatu. Psychoza ta zacza by niebezpieczna. Doszo ju do tego, e gdyby na ulicy kto wskaza rk na innego i wymwi sowo szpieg, tum rzuciby si na tego czowieka, nie prowadzc go wcale do komisariatu. Prawd jest bezsprzecznie, e wczyo si wwczas duo podejrzanych ludzi, na pewno szpiegw. Potwierdziy to pniej fakty.

Powoli zmieniaa si ulica warszawska. Znikay bogate wystawy. Ulic nikt nie zamiata. Ludzie chodzili le ubrani, smutni, mwili do siebie ciszonymi gosami. Na chodnikach walay si gazety, wydawane teraz w zmniejszonym formacie. Prawda przenikaa do Warszawy od brudnych i znkanych onierzy, ale mimo wszystko jeszcze nie tak straszna, jak bya w rzeczywistoci. Gdzie midzy 3 a 6 wrzenia wybraam si na Nalewki, eby kupi pcienny paszcz. Rozmawiajc z ubogimi mieszkacami tej dzielnicy, wyczuwaam ich rozpacz i lk. W bramach stali starcy w rytualnych strojach i modzie - zazwyczaj ywa i gestykulujca, a wtedy skupiona, smtna i cicha. Przyklejano wanie do murw jakie obwieszczenia; do dzi zapomnie nie mog, z jak nadziej i ufnoci rzucali si krtkowzroczni starcy do czytania tych plakatw. Opierajc na obu stronach ogoszenia rozcapierzone, chude donie, przylepiali prawie swoje brodate twarze do druku, szukajc w tych sowach ostoi. Ulice Warszawy yy jak w malignie; byo wwczas powszechne, e ludzie pragnli, aby wszystko okazao si snem tylko, i marzyli o przebudzeniu. Ale przebudzenie nie nastpowao. Po dniach, ktre wydaway si okropnym snem, przychodziy bezsenne noce, czarne i duszne, bez ksiyca, bez gwiazd. wczesne przeycia dadz si porwna tylko do tych uczu, jakich si doznaje przy ku beznadziejnie chorego bliskiego czowieka, kiedy wiadomo, e wit przyniesie wyzwolenie od cierpie, ale i kres jego ycia. Taka nadzieja na wit nie podnosia serca. wit - to bomby, to wrg napierajcy ze wszystkich stron. Grony, cho jeszcze niewidzialny. Z brzaskiem docieray coraz straszliwsze wieci. Czowiek w oczach drugiego czowieka szuka zaprzeczenia - chociaby miao to by kamstwem. Pamitam na przykad doskonale, jak pod wpywem radoci zmienia si twarz Jana, kiedy powtrzyam mu faszyw i mao wiarygodn wiadomo o ogromnym sukcesie naszej armii. A przecie Jan dobrze orientowa si w wczesnej sytuacji. Zupenie niespodziewanie Warszawa przestaa si mia. Ludzie przestali pi wdk. Patefony nie gray. Nadcigaa nawanica. Przebkiwano ju, e i Warszawa moe pa. Mieszkacy miasta odczuwali wyczerpanie. Prawie nie milknce alarmy, ucieczki do przypadkowych schronw - wszystko to paraliowao codzienne ycie, utrudniao prac. 5 wrzenia wracaam do domu pieszo, bo na tramwaj czy autobus nie warto byo czeka. Mg nadjecha albo i nie, a jeeli ju - to tak przeadowany, e trudno byo liczy na miejsce. Wracajc zatem do domu, ju okoo dziesitej, wstpiam do zaprzyjanionej ze mn rodziny Kaczorowskich, wacicieli domku i sklepu kolonialnego na Grochowie, ktrych crki byy moimi koleankami szkolnymi. Starsza z nich wraz z mem prowadzia sklep; modsza mieszkaa w rdmieciu. Ucieszyam si, e Jadwig i jej ma zastaam u rodzicw, a poniewa pozostawali na noc na Grochowie, odprowadzili mnie ulic Grenadierw do Ostrobramskiej. M Jadwigi, Jzek Wawer, by bardzo szczery: mwi zawsze to, co myla, co czu i co widzia; nigdy nie koloryzowa. Na ciemnej ulicy, wrd rzadko rozrzuconych willi majaczcych w mroku znaczonym wietlnymi kreskami nieszczelnie zasonitych okien, Jzek, czowiek trzydziestotrzyletni, ogromnej tuszy, wzrostu i siy, zatrzyma si nagle. Wskazujc na oddalone za Wis miasto, powiedzia: Nie chc straszy rodzicw, ale nie mog ju wytrzyma! Czy wy nie rozumiecie, e to klska? Klska! Spjrzcie na Warszaw! Nie widzicie jej teraz, bo zaciemniona, lecz wkrtce nie bdzie jej - Niemcy j zburz.

Wypowied Jzka wywara na mnie niesamowite wraenie; zapytaam go jeszcze, co myli o losie naszych onierzy na frontach. Odpowiedzia: Nie wyobraam sobie nic innego, jak tylko makabryczne jatki. Jzek Wawer wojny nie przey. Przed ogrodem Ryckiego na Ostrobramskiej wypady na nas psy. Na pomoc wyszed stary ogrodnik i odwoawszy psy zapyta po prostu: No, co tam nowego, kochani ludzie? Zanim Jzek odpowiedzia, ogrodnik pocz powtarza po kilkakro sowo klska. Wawer poczstowa go papierosem, stary zacz si teraz rozwodzi o tytoniu. Chcielimy go ju poegna i odej, ale zatrzyma nas: Poczekajcie! Przez chwil milcza, a potem amicym si gosem mwi: Jestem starym czowiekiem, mam szedziesit lat, nie mam nikogo na wiecie, tylko dwunastoletniego wnuczka - sierot, ale zapamitaj pan sobie - parobkiem u Niemcw to ja nie zostan. Jak oni tu przyjd, zabij dziecko i siebie. Odszed w ciemno ogrodu z aszcymi si psami. Ten stary czowiek parobkiem u Niemcw nie zosta. W dwadziecia dni pniej rozstrzelali go. A sowo klska padao coraz czciej. Nadszed dzie 6 wrzenia 1939 roku. Przychodnia nasza miecia si we frontowym budynku Szpitala Ujazdowskiego przy ulicy Grnolskiej. Przez kilka godzin bez przerwy dray mury. Odgosy rozrywajcych si bomb to oddalay si, to zbliay. W szpitalu peno byo rannych. Brak miejsca. Nie wiadomo, co zrobi z nowo przywoonymi rannymi onierzami. Brak przygotowania i organizacji utrudnia wszelkie dziaanie. Panowa wszechwadnie chaos i szerzya si bezradno. Pitrzyy si trudnoci. Nieatwo byo prowadzi normalne ycie. Do instytucji wojskowych, do urzdw pastwowych zgaszay si cae grupy ludzi z oddalonych przedmie, ludzi ju bezdomnych lub uchodcw, a nawet zabkanych chopw z dziemi, z kozami, z furmankami, czasami nawet z krow. Jedni prosili o schronienie, o pomoc, inni o jeden tylko nocleg. Tego dnia w rannych godzinach udaam si do szpitala na 6-go Sierpnia. Jako tam sobie radzili. Z energi i opanowaniem pracoway pielgniarki i kilku cywilnych lekarzy. Lekarze wojskowi natomiast szykowali si ju wwczas do ucieczki. Wracajc do przychodni zauwayam, e Warszawa naprawd zmienia si codziennie. Na ulicach pojawiy si znw samochody i ogromne masy wojska. Jakiej broni - trudno byo rozrni. Przewanie rezerwici w zakurzonych drelichach. Maszeroway ulicami cae oddziay, ale bez szyku wojskowego. Ulic wolno nikt nie szed. Wszyscy biegli. Patrzc na zbiedzonych onierzy mwiono: To spod Czstochowy. onierze pili podawan im w marszu wod i herbat, ocierali spocone czoa, na zlepione wosy zakadali furaerki i znikali w oddali. Wrd przechodniw przewaali tacy, ktrzy dwigali toboy, walizy i worki. Doroki konne, naadowane rwnie przernymi toboami, kieroway si w stron wschodniej czci miasta. Wszdzie odczuwao si naelektryzowan atmosfer. W przychodni dopiero pojam, co mogo oznacza takie powszechne podniecenie. Ewakuacja. Nowe sowo, uzupeniajce sowo - klska. Kierownik przychodni, podpukownik doktor Kosiewicz, spisywa nazwiska tych, ktrzy chcieliby si ewakuowa. Ulegajc w pierwszej chwili powszechnej panice, chciaam poda rwnie swoje nazwisko, ale tak si jako zatraciam, e nie mogam sobie uprzytomni, jak si nazywam. Zdarzyo mi si to raz jedyny w yciu. Za godzin, po rozmowie telefonicznej z Janem, porzuciam myl o ewakuacji.

Tego dnia jeszcze zatelefonowaa moja bratowa, mieszkajca na Mokotowie, z prob, abym pomoga przedosta si jej z dzieckiem i niezbdnymi rzeczami na Prag. M jej zosta zatrzymany w fabryce teletechnicznej na Grochowskiej, ktra za kilka godzin ma rozpocz ewakuacj. Wzywa j, aby wszystko zostawia i staraa si jak najszybciej przyby do niego, gdy on bez nich nie chce opuci miasta. Wrd wycia syren biegam na Puawsk. Nikt ju biegncych nie zatrzymywa ani nie wpycha do bramy przemoc. Nikt nie wyprzga koni i nie ustawia ich wedug instrukcji - zakryt gow do wozu. Ziemia draa. Sycha byo ju guche artyleryjskie detonacje, a ludzi z toboami przybywao. Marszakowsk, mimo alarmu, pyna, falowaa ogromna trzoda wi. Wonice gono klli, bo zwierzta raz po raz odryway si od stada i waziy pod koa. Klaksony samochodw mieszay si z wyciem syren alarmowych. Sklepy pozamykano. Ludzie przeraeni. Nikt nie zatrzymywa si na chodnikach. Wszyscy dokd gorczkowo spieszyli. Na zdobycie jakiegokolwiek wozu czy wzka nie byo nadziei. May Micha nie chcia i. Zaraz na Puawskiej bardzo si wystraszy panujcego na ulicy podniecenia i wlaz w gboki rynsztok w trzewikach i poczoszkach. Byam ju tak bardzo zdenerwowana i wyczerpana, e uderzyam go w obecnoci matki, ktra nigdy nie bia jedynaka. Wreszcie dostaymy si do tramwaju. Pozostawiajc bagae, kilka razy musiaymy opuszcza wz, nadlatyway samoloty. Soce zachodzio. W poprzek Puawskiej, w okolicy Szustra, kopano pospiesznie bardzo szeroki i gboki rw, w ktrym umieszczono zamaskowane armaty. Byo tam kilku onierzy w hemach. Nowy ucisk w sercu. Armaty na ulicach Warszawy. Nie bya to artyleria przeciwlotnicza. Wtedy nie pady jeszcze sowa obrona Warszawy. Kiedy z Irm, dzieckiem i toboami dojechaymy tramwajem do parku Paderewskiego, pasaerowie pobledli. Zblia si warkot niemieckich samolotw, zniajcych si przeraliwie szybko. W wozie cisza i przeszywajce czyje sowo: Zrzucaj. Kilka sekund strasznej trwogi, zanim zorientowalimy si, e rzucono ulotki. Ulotki zaczy gsto spada na bruk. Kto wrzeszcza gono, a waciwie kilku mczyzn krzyczao: Nie podnosi! Nie podnosi! Mnstwo ludzi rzucio si do ulotek, aby je podpali. W cigu minuty ulica pokrya si maymi wygasajcymi ognikami. Tramwaje dalej nie szy. Powsta ogromny zator. Ju o zupenym zmroku dotarymy do fabryki na Grochowskiej. Po dugich poszukiwaniach odnalazymy ma Irmy; ale ostatnie samochody wanie odeszy. O wicie maj podobno przysa jeszcze kilka po sprzt. C robi? W fabryce nie byo adnej stray. Jacy ludzie rozbierali po ciemku maszyny, nastrj panowa ponury. Na podwrzu fabrycznym walay si wzeki z pociel, jakie wypenione worki i kilka waliz. Wszyscy bylimy zdenerwowani, zmczeni i godni. Zaproponowaam Irmie i bratu, aeby poszli do mnie, a wrcili o wicie. Po krtkim wahaniu zgodzili si, pozostawiajc rzeczy w fabryce. Ulica w ciemnoci robia upiorne wraenie. Wszdzie leje od bomb, wiele domw w gruzach i wiele dogasajcych poarw. Szyny kolejki poskrcane. Komunikacja przerwana. Dokoa lament. Zawodzenie. Koo ruin dwch domw spotkalimy grup pracujcych w ciemnociach przy odkopywaniu zasypanych, a moe ywych jeszcze ludzi. Obok posuway si we wschodnim kierunku oddziay wojska, ledwie majaczce w ciemnociach. Wozy, konie, piesze gromady cywilnych ludzi potrcay si wzajemnie. Klli i zorzeczyli komu. Byski latarek kieszonkowych krzyoway si w fantastyczne wzory, owietlajc fragmenty ludzkich postaci i zwierzt. Tu i wdzie odrywa si kto i walc w zamknite przed szpiegami bramy woa o wod. Bramy przewanie nie otwieray si, a spragniony odchodzi dalej. Dym i zapach spalenizny wypeniay powietrze.

W bocznych ulicach prowadzcych do Ostrobramskiej stali za furtkami w ciemnociach mieszkacy willi i domkw. Zatrzymywali dwigajcych toboy i pytali zgnbionym gosem: Ludzie, dokd idziecie? Po dziesitej dotarlimy do domu. W domu zastaam u mnie i u matki przeszo dwanacie osb, ktre szukay tu schronienia, jako na oddalonym przedmieciu. Nastrj panowa nie najlepszy. Jan pozostawa nadal u rodzicw. I chocia by rekonwalescentem, to nowe obowizki w komendzie obrony przeciwlotniczej zabieray mu duo czasu. Matka, kiedy zobaczya Adamw, ucieszya si ogromnie. Zaja si picym wnuczkiem. Zmczeni uchodcy spali ju, czy te tylko leeli, gdzie kto mg. Matka, obejmujc syna, zapytaa: Adasiu, powiedz mi prawd, gdzie s Niemcy? Wyszlimy na taras. Adam, wskazujc w kierunku poudniowo-zachodnim, powiedzia: Widzicie byskawice na niebie? Tam s Niemcy. Byskawice byy niedaleko. Przeraeni uciekinierzy ze rdmiecia wylegli take i patrzyli w milczeniu, dopki Anna, nasza znajoma, ktra przybya rano z ulicy Traugutta, gono si nie rozpakaa, powtarzajc: To klska, to straszna klska. W tamtych dniach mieszkacy miasta to pogreni w rozpaczy, to w beznadziejnym oczekiwaniu zmiany na lepsze, zdezorientowani zupenie, nie uwiadamiali sobie jeszcze w peni klsk poniesionych na frontach - nie myleli o tragicznych losach polskich onierzy, nie umieli sobie wyobrazi caej tragedii onierza polskiego. Cae armie zostay przez wroga rozbite i wycite. W tysicach miejsc przerywano linie bojowe. onierze mwili nam w szpitalu, e jakoby Niemcy nie brali jecw do niewoli, zabijali onierzy nawet po zoeniu broni. Bohaterstwo onierzy nie znalazo odbicia ani w radio, ani w wychodzcych jeszcze gazetach. A przecie niejedni z nich, czasem nawet niepimienni, umierali ze sowem ojczyzna na ustach. W nocy zjawi si na Ostrobramskiej, rwnie niesamowicie zmczony, mj brat Micha, mechanik z telekomunikacyjnej fabryki na Ratuszowej (Instytut Telekomunikacyjny), i oznajmi w silnym wzburzeniu, e wraca ze swojego instytutu, e o dziesitej wieczorem wielu pracownikw szukao, w prywatnym mieszkaniu na Pradze, kasjera ich fabryki, e cignity si wypaci im trzymiesiczne pobory, e kapitan, szef personalny, zaklina go, aby on, Micha, ewakuowa si, moe gdzie dalej zmontuj fabryk i bd jeszcze pracowa. Inny oficer prosi, aeby rozbijali i niszczyli pozostae maszyny i urzdzenia. Ale do tego nikt si nie bra. Niektrzy zdecydowali si na ewakuacj. Micha nie chcia. Poleci nam sucha uwanie radia, a sam uda si do swego domu. Mieszka take na Grochowie.

Chaos
Kiedy leaam w pnie obok matki i czyjego jeszcze dziecka, zbudzi nas wszystkich przeraliwy dzwonek. By to, po raz drugi tej nocy, Micha. Silnie zdenerwowany, krzycza: picie! Nikt nie sucha radia. Klska! Przygotowujcie si do drogi. Przez radio nawouj do opuszczania miasta - wszystkich, a przede wszystkim zdolnych do noszenia broni. To klska. Warszawa bdzie oddana. Ale zanim to nastpi, Niemcy zamieni j w gruzy. Chc ratowa swoje dziecko. Nie chc, aby zgino. Czy mam odda je i siebie Niemcom? A moe uda nam si jeszcze stawi opr. Moe nie wszystko stracone? Micha by czowiekiem zawsze opanowanym. W takiej rozpaczy nie widziaam go nigdy. Kiedy si troch uspokoi, zwoa narad w kuchni. Ze starszych bya tylko nasza matka. Wszyscy, z wyjtkiem mnie, postanowili w cigu najbliszej godziny, jeszcze przed witem, opuci miasto.

Radio dramatycznie ogaszao jakie straszliwe rozkazy, sprzeczne, a czsto wrcz niezrozumiae dla mieszkacw Warszawy. Jedni jeszcze przed witem mieli si zbiera z opatami na placu Zbawiciela, inni na Polu Mokotowskim kopa fosy. Kto znw gono nawoywa do bezzwocznego opuszczenia miasta. To znw kto krzycza do tramwajarzy. Kto rozkazywa onierzom, ktrzy pogubili oddziay, zbiera si w cytadeli. To bya noc grozy. Krzyczce zachrypymi gosami radio mcio myli, odbierao rozum i wzmagao trwog. Matka opieraa si wyjciu z Warszawy. Paczc bagaa synw, aeby j zostawili, gdy ona musi tu czeka na Piotra. W kocu ulega. Za godzin mieli si wszyscy spotka na placu Szembeka. Matka prosia mnie, abym przed odejciem do rdmiecia zniosa kilimy i ubrania do piwnicy, a klucze schowaa w umwionym miejscu. Na cichej zazwyczaj kolonii nie byo spokoju. Rozlega si stuk motkw, ktrymi mieszkacy zabijali okiennice. W cie nocy, ktry zalega ulic Mldzk, wsikay pospiesznie ludzkie postacie, uginajce si pod ciarem zbyt wielkich bagay. Ulica Mldzka prowadzia do Grochowskiej. Poniewa Adamowie pozostawili swoje ciepe rzeczy w fabryce, prosiam, aeby wzili ode mnie, co mogoby by im przydatne. O drugiej godzinie wszyscy wyszli. Nagle matka odwrcia si przy furtce i gono zapakaa. Nigdy do tego domu nie wrc - mwia - i nigdy pewnie nie zobacz Piotra. Do domu nie wrcia, bo zosta spalony, ale z Piotrem jeszcze si zobaczya. Matka, egnajc si ze mn, daa mi jakie pienidze z prob, abym oddaa je Piotrowi, jeli si z nim spotkam. Odprowadziam kawaeczek ten smutny orszak, zoony z przypadkowo spotkanych ludzi, ktrzy szli wsplnie w gron, nieznan drog. Z kolonii, obok i za nami, przemykay jeszcze ostatnie cienie. Poegnaam wszystkich przy skrzynce pocztowej na rogu ulicy Znicza... Na chwil zatrzymalimy si. Od Grochowskiej dochodzi stumiony, nieprzerwany zgiek ludzki, podobny do chralnego jku. Odeszli i szybko w ciemnociach zniknli mi z oczu. Pniej nastpiy przecie lata strasznych nocy, ale wanie tamtej nocy, kiedy uwiadomiam sobie nieodwracaln klsk, otwara si przepa. Wrciam do domu. Nie czuam nic. Nie zapalaam wiata. Ciemno bya ju zmcona szaroci witu. Wtedy day si sysze bardzo blisko strzay rewolwerowe - coraz bliej. Cichy i znw si zryway. Obudzio mnie to z otpienia. Uprzytomniam sobie, e byo przecie zarzdzenie zdania broni. C to moe by? Przeraziam si. Chyba nie potyczka. Poprzez otwarte drzwi tarasu dostrzegam wyranie na pobliskich polach wyrwnanego pod lotnisko terenu trzy czy cztery grupki ludzi, na pewno mczyzn, strzelajcych rwnoczenie do gry; raz jedna grupka, raz druga, raz trzecia. C to moe znaczy? Straszliwy lk kaza mi natychmiast std ucieka. Nie zdyam speni proby matki, chwyciam jedynie malek walizeczk uprzednio przygotowan. Zabierajc pienidze przypomniaam sobie, e matka daa mi pienidze dla Piotra, ktre prawdopodobnie rzuciam w zdenerwowaniu na ulicy. Wybiegam z domu, gnana narastajc trwog. W caej willi nie byo ju nikogo. Klucze ukryam w umwionym miejscu, w ogrodzie. Nie syszao si ju adnych odgosw. Strzay nie milky, lecz paday w wikszych odstpach, pojedynczo. Chwileczk zatrzymaam si przy furtce, zastanawiajc si, gdzie pj - w lewo czy w prawo? W lewo wioda droga krtsza do rdmiecia, ale przez straszne pustkowie. W prawo dusza, wrd willi

i domkw. Wtem usyszaam kroki i zobaczyam czerwony punkcik zapalonego papierosa. By to inynier Lejbrandt spacerujcy w tak niesamowitych okolicznociach wzdu swojej i naszej posesji. Przestraszyam si wtedy okropnie, chocia nie umiaam powiedzie, dlaczego. Nie by to przecie zupenie obcy czowiek. Nie wiedziaam jeszcze, e bd volkslisty, ktr oni, bracia Lejbrandt, podpisz. Nie wiedziaam, e bd przedziay dla Niemcw w tramwajach i e w jednym z nich zobacz kiedy pana inyniera. Poszam w lewo, mimo e jeszcze par dni temu adna sia nie skoniaby mnie do wyjcia w rodku nocy na to odludzie. Dochodzc do ogrodu Ryckiego usyszaam z dobrego jeszcze oddalenia gosy mskie. Sw nie rozrniaam. Gosy te ani nie zbliay si, ani oddalay. Ale tej niesamowitej nocy nie byy dla mnie grone. Po cichu przesunam si boczn, wsk drk biegnc wzdu ogrodzenia sadu. Noc rozpywaa si. Byo szaro. Poprzez kolczasty drut ogrodu dostrzegaam ju kolory kwitncych dalii. Nie byo wiatru. Panowaa cisza. Budzio si jakie wte ycie. Odzyway si z rzadka gosy ptakw i cykanie owadw. Naprzeciw mnie w szaroci wczesnego ranka szed duy kudaty pies z obmok sierci. Odruchowo, czy to z bojani, czy te z chci doznania w tym opuszczeniu yczliwoci, chociaby zwierzcia, wycignam rk. Pies zbliy si i poliza j. Popatrzy na mnie jak czowiek i poszed dalej. Obejrzaam si. I pies si obejrza. A moe w ucieczce z kolonii zgubi swego pana i wraca do domu, aeby czeka na jego powrt?... Wida ju byo liczne wille na ulicy Kutnowskiej, Szczawnickiej, Igaskiej; byo jasno, cho nie wzeszo jeszcze soce. Kiedy przybyam do Franki, crki Kaczorowskich, ogarno mnie zdumienie na widok otwartych drzwi sklepu, cho wewntrz nikogo nie byo. Wszystkie artykuy oprcz chleba stay i leay jak zwykle na swoim miejscu. Uchylone drzwi od korytarza prowadzcego do mieszkania za sklepem wskazyway na to, e musi tam kto by. Minam dugi, pusty przedpokj, kuchni, pokj sypialny, w ktrym ka byy nie tknite, lecz jak zwykle w cigu dnia zacielone. Wreszcie znalazam Frank, jej ma Wacka i creczk Zosi, ktra stojc przy oknie szlochaa, a na mj widok rozpakaa si jeszcze bardziej. W pokoju utrzymywanym zawsze z ogromn, a pedantyczn czystoci panowa niead objawiajcy si gwnie stertami niedopakw papierosw porozrzucanych po dywanie, walajcych si poza popielniczk na jedwabnej serwecie. Rodzice Zosi siedzieli nieporuszeni z opuszczonymi gowami. Pomylaam, e pi. To byli pierwsi ludzie, ktrych spotkaam wtedy zupenie zamanych. Zosia paczc opowiadaa, e uciekaj wszyscy, e mamusia chciaa ucieka wieczorem, lecz tatu powiedzia, e zginie tu, ale nigdzie nie pjdzie. Dziewczynka okropnie si baa. Franka zapytaa, czy przychodz ze rdmiecia. Na moj przeczc odpowied opucia gow i milczaa dalej. Spieszyam do szpitala, chciaam jak najszybciej zobaczy si z Janem. Tylko jednym sowem poegnaam Frank i Wacka, ktrego widziaam wtedy po raz ostatni. Jeszcze w padzierniku tego roku miaam zobaczy, jak z dou w ogrodzie wydobywano rozpadajce si jego ciao, aby przewie je na cmentarz. 17 wrzenia rozstrzelali go Niemcy wraz z jego stryjem staruszkiem pod cian ich wasnego domu. Wacek by wesoym chopcem, typem sportowca, i mia zwyczaj powtarza przy najbahszym niepowodzeniu sowa: To gorsze jak wojna... Zbliajc si do Alei Waszyngtona z odgosw wnioskowaam, e z Warszawy cign wielkie fale uchodcw, ale to, co za chwil ujrzaam, odebrao mi na moment moliwo wszelkiego samodzielnego rozumowania. Szy dziesitki tysicy ludzi w zwartej cibie, w popochu, w panice. Nikt nie mg przyspieszy kroku, bo gsta fala zalewaa szczelnie ulice. Zdawaoby si, e ani jeden czowiek nie mgby si przecisn w odwrotnym kierunku. Nie byo ani jednego wozu czy

samochodu. Ludzie, zarwno biedni, jak dobrze ubrani, sunli w tym dziwnym ponurym pochodzie. Wczoraj jeszcze eleganckie kobiety - rozczochrane, spocone, targajce ciary ponad siy. Matki i ojcowie dwigali niekiedy po dwoje dzieci. Wiksze z nich niosy najdziwniejsze przedmioty, jak na przykad portrety. Wida byo duo rowerw obadowanych tumokami i prowadzonych za kierownic. Gsty py kurzu osiada na twarzach i wosach. Twarze uchodcw upodabniay si do siebie. Nawet dzieci podobne byy do dorosych. Nikt nie wiedzia, dokd idzie. Ale wszystkich przenikaa jedna myl: aby jak najdalej od bomb. Jedynym czowiekiem, ktry szed wtedy wraz ze mn t ulic do rdmiecia, bya moda kobieta, lekarz z odzi. Odprowadzia ona na punkt zborny na Prag swojego ma. Nie chciaa go opuszcza, dokd nie odejdzie na front. Spodziewaa si po tej stronie miasta znale znajomych albo miejsce w hotelu, bo na Pradze nie byo ju ani jednego wolnego. Nieatwo si szo pod prd ludzkiej fali. Dokd idziecie? - pytali nas zdziwieni tym, e jeszcze kto usiuje przedosta si do rdmiecia. Gdy byymy ju w pobliu Saskiej Kpy, nad most, ktry robi wraenie ruchomego od falujcej masy uchodcw, nadleciay niemieckie samoloty. Nie zniajc si rzuciy dwie bomby. Na szczcie wpady do rzeki, podnoszc ogromne supy wody i wywoujc gbokie drenie ziemi. Artyleria strzegca mostw oddaa par salw. Pomimo nalotu tumy nie zatrzymay si ani na chwil. Byo to niemoliwe z powodu naporu nieprzeliczonych tysicy uczestnikw tego niesamowitego pochodu, ktry nie mia pocztku ani koca. Z trudem przedostaymy si do miasta. W Warszawie sklepy byy pozamykane, ale ku ogromnemu mojemu zdziwieniu jaka kobieta sza normalnym krokiem w rannych pantoflach i szlafroku, z dzbankiem, gdzie po mleko. Tu pochd rozczonkowywa si w odnogi wypywajce z kadej ulicy. Przed BGK sta nawet z paskiem pod brod policjant. Na rogu Nowego wiatu i Alei 3 Maja mieszkaa Henia Jarkowska, ta, ktra mwia, e dotd si nie zaamie, dokd bdzie widziaa pieczoowicie uoone loki na gowie koleanki. Wstpiam do niej, aby pj razem do przychodni. Heni jednak opucia odwaga: ucieka wraz z mem tej nocy z Warszawy - jak informowaa kartka przylepiona na drzwiach ich mieszkania. Nasza przychodnia przy ulicy Grnolskiej bya zamknita elazn sztab, ale adna kartka nie informowaa, co si stao. Staam chwil i kiedy zamierzaam ju odej do Szpitala Okrgowego, nadesza Stanisawa Falkowska, koleanka ogromnie przez nas lubiana. Bya niezwykle uzdolniona. Otrzymaa bardzo staranne wyksztacenie, bya malark, poetk i wietn pianistk. Stanisawa miaa dwupokojowe mieszkanie wypenione maymi arcydzieami sztuki. Posiadaa wiele cennych i rzadkich ksiek oraz mnstwo pamitek przywiezionych z odbytych jeszcze za ycia swych zamonych rodzicw wczg po wiecie. Po mierci rodzicw nie rozporzdzaa adnym majtkiem. Przywioza jedynie z Wilna fortepian, ksiki, obrazy i rzeby. Dobro serca, ch niesienia pomocy ludziom skonia j do obrania sobie zawodu pielgniarki. Ot Stanisawa dowiedziaa si, e podpukownik Kosiewicz, kierownik przychodni, wyjecha o wicie wraz z nielicznym personelem, rozlokowujc si swobodnie w 5 czy 6 samochodach przychodni, nie czekajc wcale na ewakuacj komendy szpitala, ktrej podlegaa przychodnia. Od tej chwili mnie, jako przeszkolon na wypadek wojny pielgniark, obowizywao zgoszenie si do jednostki sanitarnej. Ale gdzie wwczas znajdowaa si taka jednostka - nie wiedziaam. Zdawaam sobie jednak spraw, e musz przystpi do pracy w jakimkolwiek szpitalu wojennym.

Przybyymy ze Stanisaw do Szpitala Okrgowego. Tego ranka 7 wrzenia 1939 roku odbywaa si ewakuacja szpitala. Bya to ewakuacja haniebna, bez rannych i chorych, po prostu ucieczka lekarzy wojskowych w bezpieczne miejsce, gdzie bdzie si organizowa wielki centralny szpital wojskowy jak mwili. Pniejsze lata wojny przyniosy mnstwo wstrzsajcych przey, ale obraz ewakuacji Szpitala Okrgowego wry si na zawsze w pami tych, ktrzy byli jej wiadkami. Ju za bram przypada do nas siostra Celina Kowalska i wskazujc na podwrze pene nie wiadomo skd wzitych, a dotychczas ukrytych samochodw sanitarnych, zwrcia si z bagaln prob: Nie odchodcie, nie wyjedajcie nigdzie - siostrom nie wolno ucieka! W szpitalu jest tysic rannych, dla ktrych nie ma rodkw transportu i ktrych pozostawiaj bez opieki. Nie uciekajcie! I pobiega dalej. Niektre samochody stay na podwrzu wypenione po brzegi meblami. Krcio si tu peno oficerw lekarzy. adowali swoje rodziny nie tylko na samochody, ale i na zwyke wozy, ktre stay na podwrzu. Wielu oficerw z Batalionu Sanitarnego, Szefostwa Sanitarnego - z wypiekami na twarzach - uwijao si jak w gorczce midzy wozami. Wrd nich jedynie trzy czy cztery pielgniarki walczyy o jakie miejsca. W oknach zabudowanego czworoboku szpitala wida byo toczcych si rannych i chorych, patrzcych z przeraeniem na to, co si dziao na dziedzicu. Sycha byo odgosy ktni i grubiaskich wyzwisk. Narzekay wylknione kobiety, ony podoficerw, ktrych mowie walczyli ju na froncie, a dla nich i ich dzieci nie byo miejsca na wozach. Przez ca noc lekarze wojskowi i niektrzy oficerowie sanitarni przesiedzieli w kasie, aby dokona dla siebie wypat. Cywilnych pracownikw nie dopuszczono. Na podwrzu szpitala wobec wielu wiadkw Maria Zajdler, buchalterka, zadaa pozostawienia czci pienidzy z podjtych wczoraj w banku, jak mwia, wielu milionw zotych. Po dugich ociganiach major Ksek5, kwatermistrz, wrczy jej okoo stu tysicy. Przed godzin dziewit rano ruszy korowd uchodcw z najwaniejszego chyba w tamte dni posterunku w bezpieczne miejsce. Najpierw wygodne wozy osobowe, pniej sanitarne kryte, nastpnie fordy, a wreszcie konne z taboru sanitarnego. Na jednym z ostatnich wzkw zaprzonym w kuca czy osioka, wbity gboko w som, w niezdarnej pozycji siedzia jaki pukownik z ogromnym zestawem medali. Gruby, purpurowy na twarzy, trzyma si oburcz desek maego wzka. Na pewno si spni. A za tym korowodem posuwa si, o zgrozo, sformowany w ostatnim momencie, samorzutnie, pochd pieszych - rannych onierzy z rkami na szynach, o kijach. Niektrzy trzymali si oburcz za szyje kolegw... Utykajc wlekli si w niekompletnych ubraniach, w szlafrokach, w piamach, z zabandaowanymi gowami, w gorczce. W panice usiowali nada chocia za konnymi wozami, bo samochody zaczy im gin z oczu. Oczekiwano lada moment nalotu. Tu przy bramie pod biaym domem kasyna stali robotnicy szpitala i pielgniarki przygldajc si oddalajcemu si pochodowi rannych. Falkowska mwia: Co za straszna klska i haba... haba, haba! Chodzio jej przecie o rannych onierzy, dla ktrych zabrako wozw i opieki. Jaki kapitan z ostatniego wzka syszc jej wypowied krzykn: Milcze, bo za defetyzm kula w eb! W godzin potem, na podwrzu, spotkaam poszukujcego mnie Jana. Prosi, abym bezzwocznie opucia z nim Warszaw, bo miasto bdzie oddane. Opowiedziaam mu o wszystkim, co tu si dziao i e szpital liczy okoo dwch tysicy chorych i rannych. Przyzna, e nakaniaj go do tego kroku rodzice, gdy obawiaj si, e Niemcy go aresztuj. Znalazam wtedy na swoje nieszczcie tak wiele
5

Rozstrzelany w Palmirach.

kontrargumentw, e Jan przyzna mi racj, i musimy pozosta w Warszawie. Wobec braku komunikacji postanowilimy nie wraca do domu. Byo to niewane, chocia dom zosta bez adnej opieki. Tego dnia o godzinie dwunastej doktor Edward Loth6, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, obj ochotniczo komend szpitala. Ubrany w lecy na nim niezgrabnie mundur pukownika rezerwy, zarzdzi przegld i odpraw personelu. Na odprawie okazao si, e w szpitalu znajduje si tylko 6 lekarzy cywilnych i kilkadziesit pielgniarek wraz z tymi, ktre zgosiy si ochotniczo, oraz wszyscy robotnicy. Nazwiska czterech lekarzy dokadnie pamitam: doktor Urszula Niepokojczycka - moda lekarka chorb dziecicych, doktor Anatol Tritschel - internista, doktor Kazimierz Kessel - chirurg, doktor Zbigniew Lewicki - urolog. Nazwisk dwch pozostaych jeszcze: lekarza i lekarki, zapomniaam. Przez dwadziecia upiornych dni, ktre nastpiy potem, ludzie ci, majcy w miecie swych bliskich, ani w dzie, ani w nocy nie schodzili z posterunku. Godni, sypiajc w sumie po dwie, trzy godziny na dob, na goej pododze, najczciej zacielonej gaganem, ktry do niedawna by wasnym paszczem, pracowali po prostu ponad ludzkie siy. Po odprawie z profesorem Lothem, odprawie zwizej i rzeczowej (profesora Lotha wyobraaam sobie zupenie inaczej z opowiada studentek i studentw medycyny), wrcia ludziom rwnowaga. Profesor Loth nie tai, e do Warszawy wkrocz Niemcy i e wszystko, co moemy zrobi wobec tego tragicznego faktu, to nasza sumienna praca w subie ofiarom wojny. Mwi zwyczajnie, bez tajemniczych a denerwujcych niedomwie. Od niego dowiedzielimy si, e rozkaz ewakuacji lekarzy wojskowych wyda szef Departamentu Zdrowia, genera doktor Rouppert. Profesor Loth mwi jeszcze, e zabrali oni cay tabor sanitarny do prywatnego uytku. Wyda kilka rzeczowych zarzdze. Midzy innymi stwierdzi, e kady, kto znajduje si na terenie szpitala - bd to z rodzin personelu, bd spord ochotnikw do pracy - ma prawo do korzystania z wyywienia szpitalnego. Profesor Loth w cigu kilku godzin zorientowa si doskonale w rozmieszczeniu oddziaw, chocia jak mwi - nigdy tu nie by. Wnis nowe ycie i wiadomo, e kto czuwa nad rozsypujc si jeszcze przed godzin caoci. Jan zamieszka u swoich rodzicw, a ja pozostaam w szpitalu. Cay dzie pracowaam w sali operacyjnej. Wieczorem szybko zasypiaam. Raz przyni mi si Jan. Nis go onierz na rkach. Obudziam si i do witu nie mogam zasn. O wicie wystraszona pobiegam do jego rodzicw. Jan ju nie spa, a waciwie nie spa tej nocy wcale. Pracowa nad uoeniem tekstu instrukcji dla formujcej si Stray Obywatelskiej, ktr naleao ogosi przez radio.

Kataklizm
Ranek 8 wrzenia by cichy. Fala uchodcw przepyna. Spotykao si tylko mae grupki albo pojedynczych ludzi, zawsze obadowanych. Wieczorem poprzedniego dnia pokwitowaam u Marii Zajdler odbir trzymiesicznych poborw. Z domu nie zabraam nic, trzeba byo w co si zaopatrzy. Kupiam wic u Matuszewskiego na Marszakowskiej wenian garsonk, a na Nowym wiecie - pantofle. Po poudniu ulice Warszawy znw si zapeniy. Wikszo sklepw bya otwarta - po uprzednim zreszt apelu radiowym prezydenta Starzyskiego.

Zgin w powstaniu.

Chory z sali 8 prosi, aby mu kupi metalow ramk formatu pocztwkowego. Chcc go rozweseli spytaam, czy moe pikn narzeczon zamierza umieci w tej ramce. Nie - odpowiedzia i zacz czego szuka pod poduszk. Znalaz. Bya to odpustowa fotografia przedstawiajca grup rodzinn: ojca, matk, rannego onierza w mundurze i dwch niedorosych chopcw. Modszy z bia kokard od Pierwszej Komunii. Rodzice onierza, chopi, siedzieli sztywno, trzymajc skate donie na rozstawionych kolanach. Mieszkali w jakiej wsi pod odzi. Nie umiaam rozproszy smutku tego onierza. Kiedy odchodziam, powiedzia tylko: Ja ju ich nigdy nie zobacz. Kupiam ramk w sklepie po nieparzystej stronie Koszykowej. Jednoczenie prawie ze mn wesza do sklepu moda jeszcze kobieta. Kupowaa malek ramk do fotografii, ktr trzymaa w rku. Po twarzy jej spyway zy. Fotografia przedstawiaa modego chopca w uniformie podchorego, pokazujcego w umiechu zby. Sprzedajca miaa take zy w oczach, a pani w tym paszczu, chowajc ju fotografi w ramce do torebki, powiedziaa: Ja go ju nigdy wicej nie zobacz. Tego dnia przed poudniem spotkaam si z Janem w cukierni u Jackowskiego. Porcje byy wydzielone, ale mona byo jeszcze je dosta. Patrzc na zatoczon cukierni dziwiam si, e wszyscy zachowuj si tak spokojnie, a nawet umiechaj do znajomych. Cukiernia w tych pierwszych dniach wojny zmienia swoje oblicze: nie byo w niej ani jednego oficera. Ale co jeszcze dziwniejsze, wrd ciby onierzy spieszcych dokd ulicami nie spotykao si prawie oficerw suby czynnej. Spotykao si natomiast oficerw rezerwy, zwaszcza niszych stopni, w niedopasowanych mundurach. Po powrocie do szpitala popadam w now rozterk. Na podwrzu stay dwa samochody i z dziesi sanitarnych wozw konnych, z ktrych zdejmowano poszarpanych dosownie onierzy, przywiezionych z jakich pobliskich, tajemniczych frontw. Zdejmowaniu rannych przez pielgniarki i sanitariuszy przygldali si w milczeniu robotnicy i dzieci. Gdy zaczto znosi z wozw modych chopcw z urwanymi nogami, siostra Wanda yliska chwycia si oburcz za gow i ucieka do sieni. Tam paczc woaa: Jeeli miaabym zobaczy w takim stanie Tadeusza, niechaj go nigdy nie ujrz. - Tadeusz by jej jedynym bratem. Nage zaryczaa syrena alarmowa. Ludzie stojcy na podwrzu rzucili si do ucieczki. Sanitariusze jednake mimo lku nadal uwanie, nie spieszc si, zdejmowali rannych. Staruszek, dozorca szpitala, zamiata dug miot skrwawion som na jedn kup, nie spogldajc nawet ku grze, skd dochodzi zowrogi warkot. W salach panowa wzmoony ruch. Pielgniarki rozcigay materace na ziemi i znoszon skd som zacielay kocami. W tym czasie przybyo do szpitala kilku nowych cywilnych lekarzy. Ucieszyam si bardzo, gdy zobaczyam doktora Tadeusza Wretowskiego, pukownika w stanie spoczynku. By on kiedy moim szefem, a jego optymizm dziaa zawsze kojco. Przyby take profesor doktor Konopacki7. Do pnej nocy dokonywano operacji. Pod wieczr przybywao rannych. Kilkakrotnie w cigu dnia bombardowano Warszaw. Z okien szpitala widoczne byy liczne poary. Na podwrze wpad pierwszy pocisk artyleryjski. Trwoga wdzieraa si do sal.

Obaj zginli w obronie Warszawy.

Przez radio nadawano wci Wojenko, wojenko, ce ty za pani oraz Rozkwitay pki biaych r... Czy syszy siostrzyczka, co graj? - szepta na kilka minut przed zgonem ranny podoficer. Kto nie pozwala wyczy radia. Kto pijany mwi: Niech graj, niech skonam przy muzyce, a jak nie, to wszystkich wystrzelam - a pniej paka. Ranni w malignie bredzili, w napadzie strachu chcieli ucieka. Wzywali matki, wykrzykiwali imiona kobiece. Sala bya owietlona unami. Wieczorem przerzedzi si personel. Wymykali si ludzie, cho na krtko, zobaczy, czy nie stao si co bliskim. Okna ogromnych sal wychodziy na dwie strony: na pnoc i poudnie. ciany zalewao jaskrawe odbicie uny i ognia z Mokotowa, Koszykowej, od strony Alei Jerozolimskich i Zotej. Siostra Ola Wrblewska przeprowadzia mnie midzy chorymi i posadzia na ku rannego, ktry by po amputacji obu stp i laparotomii8. Ranny ba si i prosi, eby od niego nie odchodzi. Byam na wp przytomna ze zgrozy. Ujam onierza za rce i od czasu do czasu podawaam mu do ust yeczk umoczon w wodzie. Trzyma moje rce i jak gdyby uspokojony, zapyta: Dlaczego jestecie dla mnie tacy dobrzy? A pniej: To ja si nie bd wstydzi i zapytam, czy mam w dole brzucha wszystko ucite? Bo mnie tak boli. Zanim zacz dziaa zastrzyk nasenny, wyszepta jeszcze: Co tam za moj gow, czy te miasto i czy take si pali? Odpowiedziaam, e nie, ale on si umiechn. Na mie oczy i spocone czoo padao odbicie poogi. Pali si wszdzie... wszdzie si pali, tak jak w owiczu. Niech siostrzyczka jeszcze posiedzi, zaraz usn, wtedy siostrzyczka sobie pjdzie. Ale prosz czasem na mnie popatrze, a jak bdzie si palio, obudzi mnie. Ja jeszcze zejd sam. Dobranoc wyszepta. Chcia pocaowa mnie w rk, ale zanim pocaowa - zasn. O wicie to nie by ju on. Jasne, dziecinne wosy leay rozsypane na posadzce w korytarzu. Wycignite, dziwnie przykrtkie bez stp, modziecze ciao czekao na ostatni wojskow posug przeniesienie do wsplnego dou wykopanego tu za parkanem szpitala na Polu Mokotowskim. Wieczorem zeszam do telefonu w budynku administracyjnym. Telefony jeszcze dziaay. Poczyam si z Jadwig Wawrow, mieszkajc w pobliu na Marszakowskiej. Jadwiga paczc opowiedziaa mi, e Jzek zosta rano zmobilizowany jako szofer i musi wozi kogo przy sztabie. A potem dodaa jednym tchem, jakby lkajc si wasnych sw: Suchaj uwanie, Niemcy s ju na Suewcu. Wiem na pewno. W naszym domu s stamtd ludzie. Z wysikiem trzymaam si ciennego aparatu. Dotychczas jeszcze radio i prasa wmawiay, e najblisze walki tocz si o kilkadziesit kilometrw od Warszawy. To by najokropniejszy z komunikatw wojennych, ktre pniej przez dugie lata uwanie zawsze ledziam. Powiedziaa jeszcze: Przed godzin by Jzek, przywiz swj onierski chleb i odwiesia suchawk. Irena Grochowska i Maria Zajdler, dyurujce w komendzie szpitala, na wiadomo o tym, e Niemcy s na przedmieciu Warszawy, dokd dojedao si przecie tramwajem - zamary. Chciaam odej, ale zatrzymay mnie. Oczekiway zapowiadanego komunikatu z Westerplatte. Komunikatu nie byo, ale za chwil pukownik Umiastowski zacz wygasza sztuczn, ohydn mow. Westerplatte pado, a Umiastowski upaja si dwikiem dobieranych, pozbawionych prostoty sw. Jakim napuszonym stylem, wymawiajc nieprzyjemnie liter r, deklamowa, e schrony poszy w drzazgi... co tam jeszcze o darni... Okoo dziesitej wieczorem zjawi si Jan z wiadomoci, e jutro do poudnia nie bdzie mg przyj. Dom, w ktrym mieszkaj, kazao ewakuowa wojsko przed witem, gdy zakada si na ogromnej przestrzeni w tej okolicy pola minowe. Rano bdzie chcia pomc przenie matce najniezbdniejsze rzeczy i ywno do znajomych. Z roztargnienia i zdenerwowania od razu zapomniaam adresu tych znajomych. Wyprowadziam go za bram. Byo strasznie. Gryzcy dym.
8

Otwarcie jamy brzusznej w celu operacji. - Przypis red.

Niebo czerwone. Na ulicy pustka. Detonacje rozrywajcych si pociskw potgoway lk. Stalimy chwil. Serce moje przepeniaa wielka tkliwo, ale nie mogam wypowiedzie ani sowa. Jan po raz pierwszy uy w dziecinnym zdrobnieniu mojego imienia, jak gdyby zaczynajc zdanie, ale nie skoczy, tylko za chwil zmienionym gosem wyrzuci: Id ju, id prdko! Odszed. Obejrzaam si. Znikn w niesamowitym cieniu, czerwonym od un. Miny lata. Jednak wszystkie te sowa, nawet ich kolejno - zapamitaam. Gdy wspominam tamt noc, ogarnia mnie smutek. Ale wspomnienie ju nie boli, tylko kojarzy si z innym wspomnieniem, z obrazem warszawskiej czerwcowej nocy, gdy po odczycie Jana w Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego wracalimy grup przez Ogrd Saski. Towarzyszcy nam po kolei odpadali, a my szlimy dalej. Jaka wydaa mi si wtedy przeliczna Warszawa! Beztroski, wesoy tum, tu i wdzie podpiewujcy ludzie przesuwali si ulicami, niewiadomi zbliajcej si katastrofy. Tej nocy z 8 na 9 wrzenia doktorzy Kessel i Lewicki nie przerywali pracy, chocia do sali operacyjnej wdziera si dym. Aby tylko nie trafili w elektrowni - powiedzia kto do mnie. Rano 9 wrzenia zaskrzeczay goniki, urgajc Polakom. To na ktr stacj wczyli si Niemcy. Kuchnia szpitalna w podziemiach pracowaa sprawnie pod dowdztwem siostry Roliskiej9. Magazyny wprawdzie byy jeszcze pene, lecz przygotowanie posikw dla takiej iloci ludzi w nie przystosowanych urzdzeniach wymagao nie lada sztuki. Nie wszyscy jeszcze zdyli zej na niadanie, kiedy usyszelimy piekielny huk; zaomotay drzwi i okna. Wypaday szyby. To od Szczliwic bia niemiecka artyleria, prawdopodobnie skierowana na szpital. Dziedziniec nasz osania od Alei Niepodlegoci masyw omiopitrowego nowo budujcego si szpitala, ktry na razie przejmowa wszystkie pociski. Paday one gsto wzdu budynkw frontowych, rozrywajc jezdni i chodnik. Zanim ktokolwiek mg si zorientowa, skd lec, rozleg si w podwrzu dziki krzyk: R-a-t-u-n-k-u! U-r-a-z--w-k-a s-i- p-a-l-i... Jednoczenie usyszelimy ryk syreny i gdzie w pobliu bomby - jedn, drug, trzeci... Do Urazwki mona si byo dosta tylko od ulicy. Trzeba wic wybiec naprzeciw pociskom. Dziedziniec w mgnieniu oka opustosza. Sanitariusze, pielgniarki i lekarze w pierwszym odruchu ukryli si w sieni i na klatkach schodowych. W tym piekle detonacji i rozrywajcego si elaza - z budynku kasyna wypad profesor Loth z rewolwerem w rku i krzycza, jakby chcia zaguszy wycie syren oraz huk bomb i pociskw: Do Urazwki! Wynosi rannych! Prdzej, prdzej! Nie ociga si! Najszybciej opamitay si dwulatki (pielgniarki po dwuletniej szkole). Wybiegy za bram i znikny w zasnutym dymem budynku, z dachu ktrego wydobyway si pomienie. Pierwsze nosze pod nisko leccymi pociskami dwiga naczelny chirurg, doktor Kessel. Wychodzi! Wychodzi! - krzycza dalej profesor Loth. - O co wam chodzi? O to zasrane ycie? Na ratunek! Jeli kto nie wykona rozkazu, bd strzela. Sam sta za bram z odkryt gow, w biaym fartuchu i cigle jeszcze z rewolwerem w garci. Straszny jaki! Zanosilimy rannych do najbliszego budynku politechniki. Bieglimy, schylajc si pod ogniem, do prywatnych mieszka profesorw. Urazwk ugasili robotnicy. Wdarli si na poncy dach, uruchomili hydrant. Jeden z robotnikw zgin. Kilka osb odnioso cikie rany. Obstrza przesunito bardziej na prawo, tak e pociski rozryway si tu za budynkiem, od strony Pola Mokotowskiego. Jeden wpad na trzecie pitro do sali chorych, zabijajc 6 onierzy.

Zgina w powstaniu.

Na ulicy, w okolicy szpitala i politechniki, przestali ukazywa si cywilni. Natomiast mae oddziay wojska pracoway na jezdni i we frontowych budynkach uczelni. Byli to saperzy zakadajcy miny. Porucznik, biegajcy z maym oddziakiem po podziemiach szpitala, z entuzjazmem mwi: No, niech tylko wejd tanki od strony Ochoty, to zrobimy im pierzynk z murw szpitala. Politechnika jest take podminowana - cign dalej swoje okropne rewelacje. Potem wpad jeszcze jeden oficer pytajc o komendanta, a spotkawszy go na podwrzu raportowa rozkaz: Usun bezzwocznie rannych poza obrb zaminowania. Lada chwila mog nadej niemieckie czogi. Nie ma czasu do stracenia. Chorych trzeba wynosi. W ulic 6-go Sierpnia od niadeckich nie wjedzie aden wz. Miny ju zaoone. Twarz profesora Lotha, zawsze sinoblada, staa si biaa. Porucznik odmeldowa si i oddali. Mwiono ju gono, a pniej przez radio, e Warszawa bdzie si broni, e Warszawa nie ulegnie. Groza i nadzieja biy z tych sw. Daremnie czekaam tego dnia na Jana. Nie przyszed. Od tej chwili zaog szpitala zawadna drczca trwoga i panika, poczwszy od rannych, a skoczywszy na lekarzach. Zakwaterowane tymczasowo rodziny personelu zaczy si wysuwa najpierw pojedynczo, a potem gromadnie za bram. Z okien mona byo zaobserwowa, jak onierze przeprowadzaj ludzi za rk jakimi wytyczonymi drkami i wpuszczaj w ulic niadeckich. Wwczas Maria Zajdler10 wpada na szczliw myl. Zatelefonowaa do radia, bagajc o podanie apelu do mieszkacw Warszawy, aby przybyli ochotniczo przenosi rannych poza zaminowany teren. I jeszcze, aeby mieszkacy okolicznych domw przyjli rannych do siebie na krtki czas, pki nie urzdzi si nowego szpitala w bezpiecznym miejscu. Gdy zawiadomia o tym profesora Lotha, ten ucaowa j i powiedzia: Zawsze mylaem, e kady buchalter ma w sercu same tylko cyfry i bilanse. Radio przyrzeko, jednake jakie uszkodzenie powstae na stacji uniemoliwio ogoszenie apelu. Od strony Filtrowej nadszed wtedy mody chopiec, w czystym ubraniu harcerskim, moe siedemnastoletni. Ze rdmiecia saperzy nie wypuszczali nikogo z powodu prac nad minowaniem terenu. Rannych, ktrych zwoono ze wszystkich stron w kierunku szpitala, zawracano, bo aden wz nie mg przejecha po zaminowanej jezdni. Pytalimy chopca, jak zdoa przedosta si od placu Narutowicza, kiedy od nas, zza parkanu od strony pola, wida byo niemieckie pozycje artylerii. Pytalimy, co widzia. Chopiec mwi twardym akcentem, pospiesznie, e jest uchodc spod Czstochowy, e rodzina jego zostaa w palcym si od bomby domu. Jest godny; wczoraj w poudnie dotar do ulicy Filtrowej. Tumaczy dalej, e szed bokami, Niemcy nie zauwayli, e ich wyprzedzi. Teraz nie wie, gdzie s. Od dwunastej wczorajszego dnia spa jak zabity w piwnicy na Filtrowej. Dzi, kiedy si obudzi, ulica bya pusta, a on stara si przedrze do swoich, do Warszawy, ktra bdzie si broni. Zapytany, skd wie, e Warszawa bdzie si broni, jeeli dwadziecia cztery godziny nie widzia ludzi i przebywa w piwnicach, da jak wykrtn odpowied. Gdy mu zaproponowano, aby poszed do podziemi, do kuchni, gdzie dostanie je, udawa, e tego nie syszy. Wtem uprzytomni sobie, e zgubi rannego przyjaciela i musi go odnale. Wczy si po pitrach i salach. Je nie chcia. Na ponown propozycj odpowiedzia, e przed chwil zjad podarowan mu przez kogo w szpitalu czekolad. Dwie litociwe starsze pielgniarki day mu nawet pienidze. Zamierza odej w kierunku zaminowanego pola. Obawia si tylko, czy go tam przepuszcz. Kto zaofiarowa si przeprowadzi go, lecz on podzikowa; powiedzia, e jeszcze troch odpocznie. W pewnej chwili patrzc tak na chopaka pomylaam, czy mona mie takie czyste ubranie, jeeli przeszo si okoo
10

Zgina w powstaniu.

dwustu kilometrw piechot i ukrywao w bruzdach i piwnicach? Zapytaam go wrcz, dlaczego jego mundur harcerski jest taki wiey. Wida nawet zaprasowania. Z pewnoci nie przyszed a spod Czstochowy, rzekomy harcerz kama. Na twarzy wystpiy mu gwatowne rumiece. Powiedzia, e mundur poyczy od kolegi. Potem zaraz poegna si i wyszed. Zatrzyma si chwil pod bram na ulicy, rozejrza dokadnie i pobieg do Niemcw. Uprzedzony wartownik ledzi go, a widzc, e biegnie w kierunku Filtrowej, strzeli za nim, celujc w nogi. Chopak uskoczy i bieg zygzakowato, nie zatrzymujc si. onierz zakl i chcia strzeli jeszcze, ale uczepiam si jego rk proszc, eby zaprzesta. Nie byo przecie pewnoci. Tymczasem na salach rs niepokj. Wszyscy wiedzieli ju o minach i o czogach, ktre lada moment nadcign. Niektrzy ranni pakali, inni zorzeczyli Niemcom, jeszcze inni wspominali swoich bliskich. Lekarze i pielgniarki - przepracowani, przemczeni, zdenerwowani, ale jeszcze nie godni - snuli si wrd chorych. W sali operacyjnej od pary sterylizatorw byo duszno i mokro. Doktor Kessel, zawsze maomwny, zamilk zupenie. W salach wyczuwao si groz i lk. Niewidzialny strach wypenia wszystkie szczeliny, wydosta si nawet na dziedziniec i unosi nad pust, niesamowit ulic.

Noc
Ta noc si nie koczya. Bya najdusz noc mojego ycia. Cisza. Radio nie woao o nic. Nikt nie przychodzi wynosi onierzy. mier tylko. Nagle hukny rwnoczenie zbiorowe salwy artylerii. Coraz mocniej. Coraz zaarciej. Wypadaj resztki szyb tu i tam. W gowie ronie, potnieje myl, pragnienie, aby ucicho, aby przestali. Nie cichnie. Nie przestaj. Piekielne detonacje i omot odbieraj wiadomo. Nie wiadomo, co robi. Ucieka nie mona. A myl gna i podszeptuje... uciekaj! Nie, nie uciekn, zostan; a moe to prawda, e los jest sprawiedliwy? Bd mna, wielkoduszna. Dawno przebrzmiae, czepiaj si czyje sowa. Kto to mwi? Kto? Szukam, jak gdyby od tego zaleao uratowanie ycia. Od wspomnie oderwa mnie podawany wrd grzmotw i oskotu rozkaz profesora Lotha: Wynosi wszystkich rannych na podwrze. Niemcy chc podpali szpital. Najpierw wyrzucano oknami materace, koce, przecierada, a potem po trzech klatkach zaczto ciga nosze. Jki, krew, zatory na ppitrach. Huk potnia. Ogromny, pusty jeszcze budynek nowego szpitala, zamykajcy od Ochoty nasz szpital, dra. Pociski szy gr... wist, ogie. Profesor Loth krzyczcy jakie ordynarne sowa, nie wiadomo, dla kogo przeznaczone, mia dziki wyraz twarzy. Czy mona byo wyobrazi sobie kiedy transport rannych bez dostatecznej iloci noszy i bez windy, na podwrze, pod rozrywajce si pociski? Ranni, obkani groz, woaj, aeby sprawdzi, czy nie id jeszcze czogi. Prosz, jcz: Nie zostawiajcie nas! Zabijcie, a nie zostawiajcie! omot straszny, coraz straszniejszy. Zapad zmrok. Na podwrzu bielej ciaa. Nie wiadomo, kto ywy, kto martwy. Najciej chorzy i konajcy le jeszcze w budynku na parterze. Trudno przecisn si, aby nie nastpi na kogo. Chwytaj za fartuchy, za nogi. Majacz w malignie. Prosz o wod. Kto baga, eby go otru; krwawi - otworzya si rana. Jakie cienie w biaych fartuchach wywouj si pgosem. Znw zrywaj si grzmoty i nie ustaj ju ani na minut. Szko, tynk spadaj na lecych. Kilka biaych fartuchw ucieka do dyurki za bram.

W bramie Stra Obywatelska zatrzymuje dezerterw. Od lewej strony, gdzie koo prosektorium, trzeszcz deski w parkanie. To nieprzytomni ze strachu uciekaj na pole. Na pole - pod wyjce pociski! Od budynku administracyjnego przybiega Cesia Olechowska, dyurujca urzdniczka. Radio przemwio. Woa o pomoc. Dla nas, dla szpitala na Pradze, dla szpitala w. Ducha, dla sierocica na Czerniakowskiej. Padaj coraz to nowe nazwy zakadw, ulic. Nasz szpital wymieniono na pocztku. Ganie nadzieja ratunku. Zachrypnity gos spikera woa: Pali si! Pali! Zabierajcie rannych do bram. Wychodcie na ulic. Wszyscy zdrowi na pomoc. Zostawiajcie dyurnych w domach. Biegnijcie na pomoc do najbliszych punktw... Woa, prosi, przestawiajc sowa - plcze si. Po raz pierwszy spiker warszawski mwi bez programu - od siebie. Znw kto inny przy mikrofonie krzyczy, jak gdyby chcia, aby usysza go cay wit, e Warszawa si nie podda, e bd jej broni wszyscy pozostali w stolicy i ci wszyscy, ktrzy od wielu dni w niej przebywaj, nie odchodzc dalej. A noc pynie. Nikt nie przychodzi na pomoc, na ratunek. Szukam w ciemnych korytarzach rentgena pokoju z telefonem. Drog zastpuje mi kto z opask Stray Obywatelskiej, e nie wolno, e tam jeniec, lotnik niemiecki. Nie chc do lotnika, chc do telefonu. Wchodz innym wejciem. W ciemnociach omyliam si. Otwieram drzwi obok i przestaj oddycha z silnego wzburzenia. Na ku siedzi, a waciwie p ley ten jeniec. Ubrany w mundur, a nie znana mi pielgniarka sznuruje spokojnie jego buty i nie odwracajc si mwi po polsku: To pan? Nie, to nie pan, ktry z opask pilnuje wejcia, eby nikt nie przeszkodzi ucieczce hitlerowca. Za godzin jeca w szpitalu nie byo. Znik. Nieznana pielgniarka uatwia mu ucieczk. Chmury zasoniy gwiazdy. Ranni ju od piciu godzin leeli na asfalcie. Od momentu, kiedy pielgniarce-ochotniczce pocisk oberwa nog, biaych fartuchw z podwrza ubywa. Strach potguje si z kad minut. Wszyscy myl o jednym. O czogach i o wysadzaniu minami budynkw szpitala. Z parteru wynosz ostatnich rannych. Siostra Ola Wrblewska wiedzie dwch sanitariuszy, ktrzy ukadaj przy bramie pod cian ogromnego onierza w bielinie, okrconego kocem. Nie odchod mwi do mnie - jeeli zjawi si ludzie, niechaj go zaraz wynios za miny. Nie przeyje nocy. Jest przytomny, ciko ranny w obie nogi i puca, krwawi. Moe skona za chwil. Wody - szepcze mj ranny. Ale wody ju nie ma nigdzie. Urzdzenia popsute. Kto pacze bardzo gono. Jaka kobieta zawodzi histerycznie. Kto znw si mieje i mwi: Dajesz mi, bracie, wdk, daj i mojemu koledze. Obaj nie mamy ng, zatacza si nie bdziemy. Ktry z sanitariuszy zacz wynosi z apteki spirytus i wrd ciszy przerywanej tylko dalej ju przelatujcymi pociskami podawa go kolejno wszystkim, ktrzy chcieli. Kto odrzuci z brzkiem naczynie... Nikt z personelu nie wypowiedzia sowa sprzeciwu. Przy bramie zrobio si poruszenie. Co to, czyby pomoc? Tak. Ach, jaka ulga! Wchodzi oddzia pidziesiciu onierzy, sanitariuszy. Na czele szed niewysokiego wzrostu porucznik, magister farmacji, Tadeusz Rybicki. W ciemnociach nie wida byo ich twarzy. Porucznik nie mg rozprowadzi onierzy, bo pidziesiciu ludzi trudno byo ustawi midzy lecymi na ziemi cile jeden przy drugim. Lecz c to? onierze nie suchaj, co mwi dowdca. Rzucaj si na asfalt jeden, drugi, trzeci, coraz wicej. Reszta nie wchodzi na dziedziniec, kadzie si na ulicy. Trudno mi znale sowa, aby odda wiernie, co si dziao tej strasznej nocy w strasznym szpitalu. Mj ranny cignie mnie za fartuch i pyta: Czy pani pjdzie tam, gdzie my wszyscy? Dokdkolwiek by mnie zabrali, niech pani nie odchodzi. Usiadam przy nim i, zdaje si, przysigam, e cokolwiek by si stao, nie opuszcz go dopty, dopki nie dostanie si w bezpieczne miejsce. Zapytaam go, kim jest, jak si nazywa. By to podchory rezerwy, Czesaw Kolenda. Nie mwi ju nic wicej. Milcza do

koca. Cierpia nieludzko, ale milcza. Mia siln gorczk. Na piersiach czerniaa poprzez bandae plama. Krwawi. Porucznik Rybicki tymczasem meldowa stojcemu w pobliu profesorowi Lothowi, e by na Powzkach wraz z oddziaem, e ci onierze id z frontu, z odwrotu. O godzie przebyli w dniu dzisiejszym okoo trzydziestu kilometrw, e s ju bez siy. Teraz pi, ale on bdzie prbowa ich obudzi. Zaraz si zacznie wynoszenie rannych. Musi im da dziesi minut odpoczynku. Profesor Loth pooy rk na ramieniu porucznika i powiedzia: A jak ty, bracie, stoisz? Trzydzieci kilometrw i przyszlicie jeszcze tu, a te sukinsyny zabrali wszystkie sanitarne wozy dla swoich kurew. Wzbiy si nowe poary. uny owiecay podwrze. Za Alej Niepodlegoci sycha byo cikie dudnienie. Czogi - powiedzia kto. I znw okropna trwoga i ta natrtna myl - ucieka. Gdzie? Na pole? Otwieram zamknite oczy i widz, jakby po raz pierwszy, podchorego Kolend. Nie mwi nic. Nie krzyczy. Nie rozpacza. Ufa mi, e go nie opuszcz... I w tym momencie skadam po raz drugi przysig we wasnym sercu, e cokolwiek by si stao, nie opuszcz go. Porucznik podnosi swoich chopcw. Baga ich, zaklina. Ktrego tam wali w plecy rkojeci pistoletu. Jaka dziewczynka, harcerka-pielgniarka, cauje w rami sanitariusza, eby wyniesiono prdzej dwch chopcw, bo oni si strasznie boj. Wynosz pierwszych rannych. Dokd? Nikt nie wie. Profesor Loth kae wynosi gdziekolwiek, do ludzi, do bram. Id za bram na pole minowe w ciemn noc. Nikt ich nie eskortuje... A huk wzmaga si, tu - blisko... blisko... Przez bram szpitaln od ulicy wsuwaj si szare cienie, malutkie, zwinne. Kto to? Harcerki przybiegy na wezwanie. Jak przeszy lini min? onierze przeprowadzili je za rk. One ju maj punkt na niadeckich pod numerem 17, w szkole. Tam bd ukada chorych. Siostra Jula Abczyska11, patrzc na te dzieci, miejc si i paczc na przemian, mwia: Patrzaj! Warszawskie dzieci jeszcze tydzie temu bay si myszy, a dzi pod kule w nocy... na apel. Czy bardzo zakrwawione moje niebieskie palto? - pytaa jedna z tych dziewczynek, gdy noyczkami, bez narkozy, obcinano jej wiszc na strzpach stop. Mamusia nie pozwolia mi zabiera na sub tego paszcza, bo nowy - mwia. - Mamusia bdzie si bardzo gniewaa - i stracia przytomno. Miaa czternacie lat. Na imi Wandzia, nazwisko Skrzeszowska czy Strzeszowska. Tej nocy wrd porzuconych na dziedzicu szpitala bezwadnych onierskich cia, oczekujcych tylko zagady, snuy si te dziewczynki, przyklkay przy nich, szeptem pocieszay, podkaday pod gow kby waty. Przy pomocy kieszonkowych latarek szukay w otwartej aptece rodkw opatrunkowych. W czasie oblenia widywaam stale dzieci - chopcw i dziewczta. Ciko pracujc przy znoszeniu rannych, przy zakopywaniu trupw, nie skaryy si nigdy na gd, o nic nie prosiy. Nic nie przyjmoway. Nigdy nie okazyway trwogi. Takie byy warszawskie dzieci. I tak speniay przerastajce siy dorosego czowieka, dobrowolnie przyjte na siebie obowizki wzgldem ojczyzny. Porucznik Rybicki tymczasem kaza wynosi tych, ktrych ciaa tarasoway przejcie do bramy. Rannych na podwrzu powoli ubywao. Noszy byo coraz mniej. Nie wszyscy sanitariusze wracali Od chwili, kiedy dwaj z nich padli na ulicy rozszarpani pociskami wraz z rannymi, kilku nie wrcio. Lecz nikt wtedy nie liczy stanu ludzi, nikt nie zamierza zrobi apelu. A nie dajcym si opisa bohaterstwem byo przenoszenie wrd pociskw, przez pole minowe, bezwadnego ciaru ludzkiego. Bezbronni sanitariusze szli w ogie, aby ratowa ycie bezsilnych kolegw. Koo
11

Zgina w powstaniu.

politechniki wybucha znw mina, wanie przy przenoszeniu rannych. Zgino dwch saperw. onierz na noszach ponownie zosta ranny. Chwilami ogie artyleryjski narasta tak, e trzeba byo robi przerwy. Sanitariusze pozostawiali swj ciar po prostu w bramach zamieszkaych domw, przede wszystkim w domu przy ulicy niadeckich 17, gdzie niedawno temu miecia si szkoa. Ca noc stali na podwrzu wrd rannych doktor Niepokojczycka i doktor Tritschel. Gdy wreszcie przysza kolej na mojego podchorego, bagaam sanitariuszy, aeby nie porzucali go na ulicy, ale wyszukali mu jakich opiekunw. By cigle przytomny. Przez wiele godzin nie mwi, lecz kiedy usysza, jak rozmawiam z sanitariuszami i odprowadzam ich do bramy, przeprasza, e naraam dla niego ycie. Chciaam jeszcze popatrze w ulic, dokd nie znikn, ale czonek Stray Obywatelskiej w mniemaniu, e chc ucieka, nie pozwoli mi wyj. Potworna noc trwaa. Zwolniona z przysigi, poczuam ulg. Dochodzia godzina pierwsza w nocy. Rannych wynoszono, ale mimo to podwrze pene byo bezwadnych cia. Zaczam szuka mojej przyjaciki. Nie znalazam. Zauwayam, e na dziedzicu jest coraz mniej personelu. Tylko dzieci-ochotnicy, profesor Loth i porucznik Rybicki snuli si midzy lecymi. Zajrzaam do ponurego, owietlonego jedn tylko lampk budynku administracyjnego. Tchno tam przykr pustk. Przy milczcym telefonie i nieczynnym aparacie radiowym siedziaa na stole, kiwajc si, jak gdyby z blu, moda urzdniczka Irka Grochowska. Zapytaam, czy si nie boi, ale nie odpowiedziaa mi. Wyszam z kancelarii i spotkaam pod cian przy schodach koleank z przychodni, Wadk Stemplewsk. Od niej dowiedziaam si, e moja przyjacika, ktrej szukam, ju od dwch godzin opucia szpital. Odesza beze mnie. Wadka mwia jeszcze, e rannych nie wynios nawet do poudnia, jeeli nie przyjad jakie wozy. Mwi jej kto, i o wicie Niemcy na pewno wejd od strony Ochoty, a wtedy minerzy wykonaj rozkaz... i wszyscy zgin. Kiedymy tak rozmawiay, bya chwilowa cisza, lecz ju za kilka minut rozleg si ponownie ryk artylerii skierowanej na odcinek ulicy Polnej poprzez Pole Mokotowskie. Kaway ziemi i kamieni, wyrywane z pola, przez puste miejsca midzy budynkami paday na nasz dziedziniec. Wadka zerwaa si. Staymy blisko siebie, trzymajc si za rce. Jeden z lecych w ciemnoci modli si pgosem. Odmawia modlitw za konajcych. adna z nas nie wypowiedziaa sowa uciekajmy, ale opanowaa nas jedna myl. Przesuwajc si pod cian dzikiego wina w stron bramy, dobiegymy do dyurki, zupenie opustoszaej... Stray Obywatelskiej nie byo. Ach, jeszcze jeden tylko krok. Ulica. Nie, wtedy nie istniay ju adne hamulce. Serce ani rozum, nic nie wadao nami. Tylko jedno -- potworny strach. Kiedy biegymy bezprzytomnie pod kulami do skrzyowania ulicy Koszykowej, niadeckich i Nowowiejskiej, widziaymy kilka lecych, bielejcych w ciemnociach postaci. Byli to porzuceni albo zabici nasi ranni. Nie zatrzymywaymy si. Teraz ju nic nie mogo nas zatrzyma, pocisk tylko. Dobiegszy do pola minowego z przeraeniem spostrzegymy, e nie ma tu adnego onierza. Pokryli si pewnie. Kt nas przeprowadzi? Zginiemy na minach, a stojc tu - zginiemy od pociskw. Wycigam rce w ciemnociach. Jak szalona szukam po omacku parkanu Pola Wycigowego. Deski... trafiam na wyamanie. Tdy mona przej. Cign za rk Wadk. Ona si boi, nie wie, jak tam jest. Ja te nie wiem, ale chc tam ucieka... musz. Wadka si opiera, pacze, wyjkuje jakie bezsensowne sowa. Szczki mi dr... Jestemy wreszcie za parkanem. W gstym mroku rysuj si niewyranie gbokie wyrwy, elastwo, a moe miny? Ju nie jestem przytomna. Brniemy, przewracamy si, czogamy. Znw si podnosimy. Nagle jk... tu, gdzie blisko. Straszny, rozdzierajcy: Siostrzyczki, pomocy! Byymy w biaych fartuchach. Nie zatrzymujemy si, lecz o zgrozo, nie opodal ley kto, co na piersiach bieleje. Pewnie ranny onierz w paszczu narzuconym na bielizn. Jednoczenie wist i huk. Blisko unosi si ziemia, piasek zasypuje twarz. onierz woa goniej, baga o ratunek, zaklina, jczy, pacze. Tak prosi, jak tylko czowiek moe baga o ycie. Lecz ja nie widz Wadki. Czogam si dalej, dalej, nie widzc i nie

syszc nic, prcz potwornego huku i byskawic przede mn i za mn. I znw parkan. Po omacku chwytam si desek. Pod nimi ley Wadka. Woam j, nie odpowiada. Szukam rk jej twarzy, krew. Padam obok niej, ziemia zasypuje mi gow. Leymy tak chwil. Pytanie Wadki: Kto tu jest? - budzi mnie. Czogam si i cign j. I znw parkan wyrwany. Ulica. Widz wiateka rcznych latarek. Id tam ze saniajc si Wadk. Dzi, po wielu latach, opisujc to zdarzenie, wymawiam bagalne, z gbi serca pynce sowa: ywy czy martwy onierzu, opuszczony przeze mnie tamtej potwornej nocy, przebacz mi... W bramie na 6-go Sierpnia czy te niadeckich kwaterowao dowdztwo odcinka, ktry mia za zadanie nie dopuci std Niemcw do miasta. Gdy onierze wprowadzili nas do bramy, jaki porucznik - tak by rozgorczkowany, e wyglda na pijanego - zdenerwowa si i oburzy, i przy parkanie przelazymy przez zaminowane pole, uniknwszy eksplozji. Mwiam o rannym lecym w niewielkiej odlegoci. Wysucha tego obojtnie i owiadczy: Niemcy o wicie bd chcieli wej do Warszawy, lecz my mamy rozkaz nie cofn si ani na krok i rozkaz ten wykonamy. Zginiemy wszyscy - doda jaki podoficer. Nie wiedziaymy, co dalej robi. Rana Wadki krwawia. Chocia bya noc, weszymy do jednego z domw przy ulicy niadeckich. Tam mieszkacy ju radzili, gdzie by ulokowa podrzuconych im kilkudziesiciu onierzy. Szukali parterowego pokoju i pocieli. Pastwo wietliccy, mieszkajc wysoko, zeszli do ssiadw niej, bo pociski uszkodziy prawie wszystkie grne pitra. Chcieli nam jednak da herbaty, wrcili wic do siebie. Szybko rozesza si wie, e przysza pielgniarka ze szpitala, i zaraz zaczli si schodzi ludzie i onierze pokaleczeni oraz lej ranni. Przyprowadzono take majora z oberwanym maym palcem. Major wypi herbat, a e by niezwykle podniecony, mwi o wszystkim bez ogrdek. Gospodarz domu pan wietlicki12, dyrektor gimnazjum, martwi si, bo z Warszawy wyszed jego modszy syn, Andrzej13, z zamiarem przyczenia si do wojska. Zwracajc si do majora mwi, e nie przypuszcza nawet, i wojna ju w pierwszych dniach przyjmie tak katastrofalne oblicze. Major przez chwil zastanawia si i powiedzia: Najgorsze, e wszystko dzieje si bez planu. Potem unisszy si bardzo krzykn: Ja kazabym powiesi tych wszystkich, co zarzdzili ewakuacj Warszawy o jednej godzinie i na jedn szos. Gdybycie pastwo wiedzieli, co si tam dzieje. Bombardowanie i ostrzeliwanie bezbronnych. Na szosach krew, trupy i panika. Wszystkie studnie bez wody... W takich warunkach nie ma mowy o jakimkolwiek przemieszczeniu wojsk w okolice Warszawy. Tory zerwane. Ludzie naprawiaj je pod bombami, ale to wszystko na nic. Okoo czwartej powrciymy (przeprowadzone przez onierzy) do szpitala. Ranni leeli tak samo, poprzykrywani kocami, paszczami. Z personelu szpitala pozostali nieliczni. Profesor Loth i porucznik magister Rybicki przechadzali si nadal, rami przy ramieniu, po nieco opustoszaym podwrzu. Irena Grochowska powiedziaa, e wreszcie dodzwonia si do gazowni. Obiecali przysa dwa autobusy. Tylko martwia si, jak przejad. Nie moga przecie powiadomi przez telefon, e zaoono miny i e od ulicy niadeckich nie bd mogli wjecha. Ale kierowcy potrafili wjecha od ulicy Topolowej i Alei Niepodlegoci, tu pod nosem Niemcw, ktrzy byli pewni, e to atak, i otworzyli ogie. Z poprzestrzelanymi dachami i wybitymi oknami wjechali dwaj zwyciscy kierowcy na podwrze szpitala. Ciko byo ukada nosze z rannymi w nie przystosowanych do takiego transportu wozach. Kiedy po latach wspomina si, jak ci kierowcy wywozili rannych, wydaje si to cakiem proste i naturalne. Ale jak ci ludzie z najwikszym powiceniem, za kadym razem ostrzeliwani, nie

12 13

Zgin w powstaniu. Rozstrzelano go w Palmirach.

wiadomo, ile razy obracajc, wywieli wreszcie okoo smej rano ostatnich rannych? Oni odkryli Uniwersytet Warszawski jako tymczasowe schronienie na szpital. Tak skoczya si noc, ktr trudno mi jest odtworzy. Ale rozpamitujc j, dzi jeszcze odczuwam groz.

W zamknitym miecie
Potem wypado mi pracowa po kolei w kilku prowizorycznych szpitalach. Na drugi dzie urzdzalimy przy pomocy mieszkacw Warszawy may szpitalik na niadeckich, przenoszc niektre rzeczy ju w dzie z podwrza Szpitala Okrgowego przez zaminowany teren. Przeprowadzali nas onierze im tylko znanymi przesmykami. Opuszczony dziedziniec szpitala w pogodny jesienny dzie wyglda niesamowicie. Pomidzy zakrwawion pociel, drobiazgami, walizkami i rnymi innymi przedmiotami uwija si may piesek ranny w grzbiet, krwawicy. Szuka czego, wszy... Trupy byy ju pozbierane, tylko jeden jedyny sanitariusz lea w mundurze na wzku pocztowym, z szeroko otwartymi oczami... Ulic 6-go Sierpnia od rozgaziajcych si ulic do rdmiecia przecina, raniutko wida wykopany, gboki rw przeciwczogowy. Przyszo kilkunastu tramwajarzy, ktrzy pomogli przenie rentgen, stoy operacyjne. Pracowali przez ca noc na rnych posterunkach, kopali okopy, ale gdy rano radio, nie powiadomione, e szpital jest pusty, ponowio apel, przybyli na ratunek. W pewnym momencie nadcigny nad dziedziniec szpitala bombowce. Skrylimy si do podziemi. Trzeba tam byo przeczeka okoo dwudziestu minut. Kiedy tramwajarze dowiedzieli si, co si dziao ostatniej nocy, byli wstrznici. Jeden z nich, starszy ju czowiek, rozpaka si i mwi, e w ich domu zgino od bomby dwadziecia par osb, e jeszcze ich odgrzebuj i e ci przeklci kajdaniarze - tak mwi o polskich wadzach - kazali naklajstrowanymi papierami okleja pod przymusem szyby, eby nard zatrudni, a sami dobrze wiedzieli, co si wici, i pakowali przez ten czas saki. Och, eby ich gromy, eby ich cholera! - przeklina. W najprymitywniejszych warunkach zacza si praca w nowym szpitaliku. Byli tam bardzo ciko ranni. Widziaam onierza, ktry ubiegego dnia, w boju, na rozkaz naoy mask, a ta zapalia si na jego twarzy. Oszalay z blu, nie mg jej oderwa. Mia wypalone oczy, nos, wargi, skr. Poniewa wojenne szpitale, chociaby mae, wymagay urzdzenia sali operacyjnej, trzeba byo myle o przeniesieniu rannych tam, gdzie mona by dokonywa operacji. Zaczlimy rannych przewozi ciarwk do szpitala Dziecitka Jezus. Zbombardowany czciowo szpital, wobec masowego napywu rannych, zmuszony by wypisa jednego dnia wszystkich cywilnych chorych, ktrych wojna tam zastaa. Szczeglnie przepeniony by oddzia gruliczy. Po kilku nawrotach z ulicy niadeckich do szpitala Dziecitka Jezus wszyscy zatrudnieni przy transporcie upadali ze znuenia. Trzeba byo kry rnymi ulicami, gdy przecinay je w wielu miejscach barykady. Wobec ustawicznych nalotw musielimy czasami na jednej trasie kilkanacie razy zeskakiwa z samochodu i ciga rannych z noszami do pierwszej lepszej bramy. Jedlimy ju wtedy bardzo mao i prawie nic gotowanego. Wprawdzie mieszkacy miasta przynosili koty, garnki zupy i kaszy, ale przy wielkim napywie rannych byo to cigle za mao.

Gdy z jednym transportem dobrnlimy wreszcie znueni do szpitala, uderzy nas przykry widok. Na schodach i w ogrodzie siedziay, nie zwaajc ju na obstrza, wychude szkielety, czsto nie mogce si porusza o wasnych siach. Byli to wypisani ze szpitala. W miecie nie dziaaa ju wtedy adna komunikacja. Pociski uniemoliwiay rodzinie przybycie. Chorzy, przewanie w bardzo cikim stanie, siedzieli lub leeli na awkach, zrezygnowani zupenie. Wanie samochd nasz mia wraca, gdy podesza do nas starsza pani i zacza baga, eby zabra chocia jej syna, po ktrego ona przysza, lecz chory nie moe zrobi samodzielnie nawet kilku krokw. Niedugo wz nasz wypeniony by a po brzegi. Do zmierzchu krylimy po miecie. Chorych pozostawialimy rodzinom, nie przygotowanym w tych cikich chwilach do zapewnienia im jakiej takiej opieki, bo mieszkano ju czsto w piwnicach. Z Janem zgubilimy si i to byo moim nowym udrczeniem. Coraz gorsza sytuacja w miecie i nie koczca si, bardzo wyczerpujca praca osabiay zdolno mylenia. Jeeli mona si byo przespa, spao si krtko. 12 wrzenia do tymczasowego szpitalika na niadeckich przybyli onierze, zdziesitkowana, wyndzniaa zaoga sanitarna szpitala w owiczu. Tej nocy bylimy nkani dzikim obstrzaem artylerii. Staam w sieni nasuchujc warkotu aut. Oczekiwaam onierza, ktry przyrzek mi dosta si na ulic pod wskazany adres. Spodziewaam si stamtd wiadomoci o Janie. Wtedy podszed do mnie sanitariusz, z wielkiego zdenerwowania plczcy sowa: Siostrzyczko - powiedzia - ja z owicza, ze szpitala. O Boe ty mj, co si tam dziao, co si tam dziao. Ranni spaleni. Niemcy podpalili. Sanitariusze pozabijani. Siostrzyczko, ja si boj. Zapaka, a potem pocaowa mnie prdko w twarz, a tak mocno ciska moj rk, e a bolaa. Ustawicznie warczay motory samochodowe. 13 wrzenia odpoczywaymy, lec z koleank, Wacaw Mrwczysk14, w pokoju na pitrze, gdzie nie byo rannych. Przed witem poderwana dziwnym niepokojem postanowiam pj na urawi do Falkowskiej, bo od tej strasznej ewakuacji z ulicy 6-go Sierpnia personel szpitala rozpierzch si i rozsypa. Koleanka - uproszona, nie mogc rwnie jak ja, mimo wielkiego zmczenia, spa - wysza ze mn. Ulice byy jakie dziwne, jakby nie te znane od wielu lat. Paty papieru podryway si co chwila, szeleszczc po jezdniach i chodnikach. Tu i wdzie leay porzucone ogromne szpule drutu, o ktry zaczepiay si nogi. Na barykadach panowaa martwa cisza. Zdawao si, e nikt nie czuwa. Z pobliskiej bramy wyszli kobieta i mczyzna; zapytali nas, dokd idziemy. Kobieta chciaa nam da papierosw. W otwartym supie od ogosze majstrowali co onierze. Szyby wystawowe sklepw wybite i zastawione deskami. Szko i tynk miejscami grubo zacielay chodniki. To miasto wesoe, wspaniae, ywe, w ktrym kilkanacie dni temu wracaam z melodyjnego filmu Winobranie, miasto moje, obdarte tej nocy ze wszystkich urokw, miasto ranne, byo mi drosze ni kiedykolwiek. Czowiek krzyczcy koo nastpnej barykady: A kto tam, do cholery, podsuwa si. Jak ja mu zasun! - by mi jaki bliski i drogi, bo przecie z jego pewnego gosu i caej jego postawy spywaa niewtpliwie pociecha. Dugo nie otwierano nam bramy domu Stachy Falkowskiej na urawiej. Pertraktacje z dozorczyni doprowadziy wreszcie do otwarcia, ale zaraz na wstpie zacza krzycze: Tak si boj, e po nocy jedni do drugich tylko by latali, a szpiegom w to graj. A wacie sobie, wacie, tylko szukajcie swojej pani Falkowskiej, bo ja ju niczego i dla nikogo nie mam. Wszystko rozdaam. Na te sowa dozorczyni
14

Zgina w Filii I Szpitala Okrgowego na Zakroczymskiej.

odezwa si z ciemnej bramy jaki mody, mski gos: Niech si mama ju zamknie, nie wiadomo, czy jutro mama nie bdzie lata po znajomych. W bramie koczowao duo ludzi, mieszkacw grnych piter, a i obcych sporo. Stacha ca jedn cian bramy oboya grub warstw swoich ksiek. Ucieszya si, e przyszymy. Po chwili poprosia niemiao, czy nie poszybymy z ni ze dwa razy na gr po reszt ksiek. Odmwiam. Daa nam po kawaku czekolady. Pracowaa teraz w Szpitalu Ujazdowskim. Zwolnia si na noc, eby zabezpieczy ksiki. Jaki mody czowiek zaproponowa, aebymy przeszy do jego parterowego mieszkania i wygodnie si przespay. Nikogo nie ma - mwi. - To mieszkanie mojego brata, uciekli z Warszawy. Rzeczywicie spaymy spokojnie, lecz tylko do witu. Nad ranem obstrza artylerii znowu nas poderwa. Dwa pociski wpady na grne pitra. Uciekymy do bramy. Chocia ulice byy puste, ale raz po raz alarmowali, e kto zabity. Po upywie dwch godzin dostaymy si do mieszkajcej w pobliu ony doktora Grzybowskiego. Mwia, e zamierza w swoim czteropokojowym mieszkaniu urzdzi punkt opatrunkowo-sanitarny dla ludnoci cywilnej. Proponowaa nam wspprac. Obiecaymy przyj, jeeli to bdzie moliwe, jeszcze tego samego dnia. Nie przyszymy nigdy. Pani Grzybowska zgina w dwa dni pniej wraz ze swoj czternastoletni crk. Potem na ulicy dostrzegymy furgon ze znakiem Szpitala Okrgowego. Od onierza-wonicy dowiedziaymy si, e Szpital Okrgowy zaczyna organizowa si na uniwersytecie. Przedostaymy si na Krakowskie Przedmiecie. Spotkaymy tam znajome pielgniarki: Jadwig Mrozowsk, Mici Makarewicz, Wadk Stemplewsk i inne. By profesor Loth i peni nadal funkcj komendanta, doktorzy Niepokojczycka, Kessel, Lewicki, Wretowski, Tritschel, bardzo czynny docent ledziewski, rektor Modrakowski. Profesor Konopacki ju poleg wczeniej. Wszyscy lekarze byli przygnbieni. W uniwersyteckich pawilonach nie byo ani jednego ka. Nikt nie wiedzia, gdzie znajduj si medykamenty, instrumenty, zestawy. Tymczasem wok Warszawy trway walki obronne, zacieke, krwawe. Walczono na wylotach przedmie, na polach midzy Sask Kp a Grochowsk, gdzie za Bielanami. Syszaam, jak Starzyski woa przez radio do sprzymierzecw o pomoc. Miasto popadao w ndz. Ktrego dnia Jzkowi Wawrowi, wiozcemu onie bochenek chleba, swoj racj oniersk, waciciel skadu futer Karmazyn zaproponowa srebrnego lisa za chleb. Jzek da mu kawaek, bez lisa, a reszt przywiz onie.

Rezygnacja
Ulice Warszawy czym gray. Kto by wtedy w Warszawie, pamita chyba ten dziwny, nie milkncy odgos, podobny do dwiku drutw telegraficznych poruszanych wiatrem. Stay, nieprzerwany, nkajcy. Ludzie przestali mieszka w domach - zeszli do piwnic. Kryy wieci, powtarzane z domieszk najokropniejszych przeklestw, e wysi oficerowie, ci, co nie zdyli uciec - zamiast walczy na froncie - prowadz luksusowy tryb ycia w nocnych schronach Prudentialu, pij wino i wdk, nie dopuszczajc do siebie nikogo. Podobno matki z dziemi bagaj, usiuj wtargn do tych piwnic. Daremnie. W piwnicach nie ma ju miejsc. W gnoju, w brudzie le chorzy i ranni, ludno cywilna. W miecie nie ma wody. Tak z godziny na godzin miasto pograo si w otcha. Gdzie wydawali jaki chleb czy kasz. Zaraz spod ziemi wypeza ogonek godnych, a samoloty wroga zniay si i sieky, kadc

dziesitki trupw. Ludzie zaczli sarka: Na co ta obrona, kiedy ju wszystko stracone. Odda miasto! - krzyczay tu i tam matki upadajcych z godu i strachu dzieci. Wyprawy po wod koczyy si bardzo czsto mierci. Biedni ludzie, ktrzy wdarli si si do uniwersytetu i rozoyli si w piwnicach jakiego budynku, nie mogli poj, jak mona byo doprowadzi do takiego kataklizmu. Szukali winnych i czekali na bohatera narodowego. Zdawao mi si wtedy, e to straszne pieko i udrk ludzie znosiliby lej, gdyby Polska istotnie miaa takiego wodza. Tymczasem urzdzano nowy szpital na terenie Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor Loth widzc, e zgasza si personel Szpitala Okrgowego, nie ukrywa zadowolenia. Nikt nie rozdziela funkcji, placwek. Kady przystpowa z punktu do pracy. Aptek poow organizowali farmaceuci Bronisaw Bernauer i Maria Krawecka. Oddzia operacyjny zainstalowano w budynku chemii, w pracowni wydziau farmaceutycznego. Byo to brudne pomieszczenie z cementow posadzk, z wielkimi oknami i szklanym, wysokim pod pierwsze pitro dachem. Szybko zaczo si ono przeistacza w sal operacyjn. Stay ju cignite z ulicy 6-go Sierpnia trzy operacyjne stoy: jeden zwyky, ciki, i dwa lejsze, polowe. Zwyky sta porodku. Z prawej strony na niewielkiej ladzie rozmieszczono instrumenty i medykamenty, z lewej - w maym, przylegajcym do sali pokoju zrzucono sterty bielizny i materiau opatrunkowego. Naczelnym chirurgiem by cigle, podobny do cienia, doktor Kessel, a nie odstpowali go doktorzy Lewicki i Tritschel. Codziennie przychodzio wielu lekarzy z miasta. Ten i w dokonywa kilku operacji i odchodzi. Przychodzili znw inni, odchodzili i nie wracali. Prawda, e rnych punktw sanitarnych i szpitalnych, maych i wikszych, byo wtedy w Warszawie wiele i brako ju lekarzy. W auli uniwersyteckiej, wrd kolumn, leeli gsto na somie, wci jeszcze bez jedzenia, ranni onierze. Siostra Roliska rozlokowaa swoj kuchni po lewej stronie terenu uniwersyteckiego. Jednoczenie pracowaa - nie wiem, przez kogo zorganizowana - kuchnia po prawej stronie. Kiedy ujrzaymy mimo wszystko pogodn, chocia krzykliw, Rolisk15, nabraymy otuchy. Pocztkowo roznoszono zup w dzbankach i po kilku chorych pio j z jednego naczynia, wiadra lub konwi, bo nie byo misek. onierze leeli ciasno jeden przy drugim. Potem zaczto znosi ka i materace, ale wobec straszliwego obstrzau artylerii i cigego bombardowania prac t przerwano. Wszystkie wozy zatrudniono przy zbieraniu rannych. onierze leeli w bolesnej rezygnacji, nie majc ju adnej nadziei. Doktor Niepokojczycka siedzc w sali kolumnowej przy jakim siedemnastoletnim chopcu bez nogi pytaa, skd pochodzi. Wymieni nazw miasta i zamilk; a pniej rozpaka si i powiedzia: Mnie tak mamusi al. Ja tylko jeden... onierze, jeeli ktokolwiek si przy nich zatrzymywa, pytali zawsze o jedno i to samo: Czy Niemcy nie wejd do Warszawy, czy idzie nam kto z pomoc? Rannych nikt nie rejestrowa. Nikt nie prowadzi kart szpitalnych. Lekarze na kawakach papieru robili notatki i kadli je pod gowy lecym. Przy rozdawaniu zupy lub kawy siostry liczyy chorych zawsze od pocztku. Zapytany, sam komendant szpitala nie wiedziaby, czy rannych jest trzy tysice, pi czy wicej. Nikt tego nie wiedzia. Znalaz si jaki nieznany kapitan z pienidzmi. Wypaca personelowi niewielkie kwoty. Raptem rozniosa si wie i obiega Warszaw - barykady, piwnice i szpitale - e idzie genera Bortnowski z ogromnymi dywizjami, e wojska radzieckie przekroczyy granic, e Niemcy s w piercieniu. Ludzie podawali sobie te radosne nowiny wrd poarw, huku bomb i oskotu
15

Zgina w czasie powstania w szpitalu na Chemskiej.

pociskw. Natychmiast przez czynny jeszcze telefon przekazywano wieci bliskim, rodzinom, znajomym, e Bortnowski idzie, skd idzie, ile wojska prowadzi, e Zwizek Radziecki wysya swoj armi przeciwko Niemcom. A ratunku dla Warszawy ju nie byo. Nie tylko kady dzie, ale kada godzina spychaa oblone miasto ku strasznej katastrofie. Moda pielgniarka, dwulatka, siostra Dorotka (nazwiska nie pamitam), posza ze mn pewnego dnia o wicie do schronu w okolicy ulicy Kopernika. W duych podziemiach borykao si z godem i brudem kilkaset osb. Woda bya tam luksusem. Kilkanacioro maych dzieci leao w gorczce na ziemi, w pyle wglowym. Powietrze zatruwa smrd. Opatrunkw nie starczao dla wszystkich. Wyszam z tych piwnic z bolesnym uczuciem, e obrona Warszawy jest walk bezskuteczn i daremne s te straszne ofiary, tym bardziej e onierzom zaczyna brakowa amunicji. Wprawdzie w lad za przywoonymi do uniwersytetu lub przynoszonymi rannymi z broni zjawiali si onierze, ktrzy odbierali im karabiny, rewolwery, granaty, ale c to znaczyo. Nikt im tego nie wzbrania, bo nikt tej broni nie magazynowa. Wypado nam 17 czy 18 wrzenia pojecha konnym wozem po bielizn do pralni szpitala, na 6-go Sierpnia. Do tego ponurego opuszczonego gmachu, ju poza lini frontu, wrci palacz, siostra Boryca i kilka robotnic, aby uruchomi pralni. Jadc wozem i wymijajc barykady zeskakiwalimy wiele razy, tak gsto i bez przerwy paday pociski. Tragiczny i niesamowity wygld miay ulice. Prawie wszystkie szyby w mieszkaniach powybijane. Strzpy firanek fruway na wietrze, w domach zamaro ycie. Ogromne dziury i powyrywane ciany wiadczyy, jak wielka ilo pociskw spada na miasto. W okolicy Ordynackiej na wzku od owocw leao kilkoro zabitych malutkich dzieci do lat trzech najwyej. Nie opodal znw para ludzi obsypanych tynkiem, we wspaniaych futrach i z piercionkami na rkach. Nikt wwczas nie rabowa. Ulice byy zupenie puste, ale kiedy przejeda jaki wz, jak spod ziemi wyaniali si mczyni i kobiety. Biegli, prosili, eby zabra ich z sob. Gdy dojedalimy do ulicy Emilii Plater czy te Poznaskiej, zobaczylimy otwarty narony sklep kolonialny. Przy wejciu, oparta o framug, staa czarna deska, a na niej data i wypisane kred ogoszenie: Sprzedaje si ledzie. Byo ich kilka beczek. Nie wyczajc onierza-furmana, wszyscy przygodni pasaerowie, moja koleanka i ja zapenilimy sklep. Nawet ko wyciga nozdrza w kierunku beczek. ledzi sprzedawano po kilka na osob. Dojechaymy do szpitala. Kiedy napenilimy wz bielizn, Ola wpada do swojego pokoju z wyrwanymi drzwiami i chwycia cay jeszcze soik konfitur. Powrotna droga bya bardzo uciliwa. Trwaa okoo czterech godzin. Czsto musielimy si kry. Ko zosta zabity. Porwawszy soik z konfiturami porzuciymy z Ol fur z bielizn i dostaymy si na Krakowskie Przedmiecie. Przy Paacu Staszica zdawao nam si, e to po raz ostatni snujemy si ulicami miasta. Stojc pod arkadami widziaymy, jak pociski rozrywaj si wszdzie: za nami, to z boku, to przed nami. Ziemi wstrzsay potne drgania. Samoloty warczay. Warkot w momentach nasilenia i wyjcego gwizdu bomb zamraa mzg. Pod arkadami Paacu Staszica pozna mnie jaki sierant sanitarny, starszy ju czowiek. Opowiada mi, e ma nogi w ranach, ale wrci po to, eby strzeli w eb swemu dowdcy. Wieli oni, niby to na front, cay kosztowny zestaw dentystyczny. Dowdca kaza im poczeka pod drzewami we wgbieniu szosy, a sam na maym samochodziku odjecha niby po co do wsi. Mia wrci za p godziny. Nie wrci. Niemieccy lotnicy wypenetrowali oddziaek stojcy ju kilkanacie godzin i znieli go z powierzchni. Ocala tylko ten sierant. Mwi: Ja go znajd. On wrci do Warszawy po swoj kochank, ale wyjecha mu si ju nie uda! Zaledwie ruszyymy dalej, zaskoczy nas znw warkot bombowcw. Niebo pociemniao. Posuwaymy si pod murem, eby tylko do jakiego wgbienia. Nagle ujrzaymy idcego naprzeciw nam jakiego generaa w galowym mundurze. Szed po jezdni, nie zwracajc wcale uwagi na padajce wok niego pociski.

Po powrocie na uniwersytet opowiadaymy onierzom o tym niezwykym spotkaniu. Jeden kapral zawoa: Ach, eby taki pokaza si u nas na froncie i przeszed wrd onierzy, to goymi rkami zawojowalibymy niemieckie czogi. A nasz dowdca to na cywilne spodnie naoy wojskowe i cay czas mu portki te wyaziy, dokd nie zwia. Niektrzy nie chcieli uwierzy, e istotnie widziaymy tak odwanego generaa.

Zagada
Tymczasem nasz oddzia operacyjny pracowa w warunkach trudnych ju do opisania. Przed ogromn sal, o ktrej wspomniaam, a waciwie wzdu tej sali cign si szeroki korytarz poprzedzony przedsionkiem i klatk schodow prowadzc do naszego tymczasowego mieszkania, w ktrym ju nikt nie mieszka. Na krtki odpoczynek kadlimy si w sieni, w korytarzu, w sali operacyjnej. Szpital bez przerwy obrzucano zapalajcymi bombami. Organizowanie stray poarnej byo niezwykle trudne; brak wody i piasku. Komendant stray, profesor Modrakowski, rektor Uniwersytetu Warszawskiego, na kady zbliajcy si warkot motorw wybiega na zewntrz, a wracajc informowa, ktre budynki obrzucono zapalajcymi bombami. Ale stra uratowaa - koczy. Stra skadaa si przewanie z uniwersyteckiego personelu administracyjnego. Alarmw ju wtedy nikt nie ogasza. Sie, klatka schodowa i przylegajcy jaki hall z krconymi, bardzo wskimi schodami prowadzcymi do podziemi byy pene rannych czekajcych na operacj. Od 17 wrzenia zaczto ju zwozi i znosi nie tylko wojskowych, lecz i ludno cywiln. Pewnego razu przywieziono rann kobiet, uciekinierk z siedmiorgiem dzieci, rwnie rannych. Na szczcie rany nie zagraay ich yciu. Doktor Kessel, wyczerpany nieludzko, u kresu si, sta nad stoem, na ktrym leaa matka, nazwiskiem Kwiatek. Opatrzy matk, a nastpnie podawano mu kolejno na st jej dzieci. Doktor Kessel mia zwyczaj pyta rannych o nazwisko. Kiedy przyniesiono mu sidmego, malutkiego Kwiatka, milczcy zazwyczaj doktor zawoa z jak komiczn rozpacz w gosie: C na Boga, czy te Kwiatki nigdy si nie skocz? Byo to tak niespodziewane u zawsze powanego lekarza, e wszyscy wybuchnli miechem. A miech by wtedy rzadkoci. Przenoszenie rannych na oddziay przysparzao wiele trudnoci. Niemcy upodobali sobie obsypywanie szpitala gradem kul, chocia ogromna pachta z Czerwonym Krzyem powiewaa nad uniwersytetem. Prosiam koleanki, aby suchay, czy czasem przez radio nie poszukuje mnie Jan. Tysice ludzi pogubio si w Warszawie i radio podawao co jaki czas cae kolumny nazwisk. Niestety, nie byo dla mnie adnej wieci. Dotychczas nigdy nie pracowaam stale w sali operacyjnej, tutaj zatrudniona zostaam gwnie przy zastrzykiwaniu przywiezionym rannym surowicy i wpisywaniu ich do wielkiej ksigi, ktr znalazam. Ksik t pniej uratowaam. Zostaa przekazana Czerwonemu Krzyowi Nie mogam wpisywa wszystkich, bo wielu nie miao przy sobie dokumentw, a bdc w stanie nieprzytomnoci nie mogli mi poda swego nazwiska. Niektrzy onierze nosili na szyi blaszki, ale bez numerw, bo wadze wojskowe nie zdyy przygotowa tego rodzaju dowodw tosamoci Panowa zreszt jaki powszechny zwyczaj, e onierze niszczyli swoje dokumenty, gdy mieli ju pewno, e dostan si do niewoli.

Dziwna rzecz, widywaam onierzy, ktrzy nawet przed wykonaniem trudnych zada - pki byli zdrowi - nie tracili ani na chwil fantazji. Zawsze w najmniejszej bodaj grupce znalaz si taki, ktry pobudza innych do miechu. I tak si kiedy zdarzyo, e kilku wesoych chopakw nie odjechao daleko, bo wkrtce przywieziono ich z poszarpanymi brzuchami i nogami. Przepraszali oni za wszystko, co zrobili przed godzin. Nie robili przecie nic zego. Uderzyo mnie, e ludzie ciko ranni s optani jakim urazem, i komu dokuczyli, kogo skrzywdzili... Prawie zawsze myl o kim, nie o sobie. Zapomniaam doda, e tego dnia, kiedy widziaam generaa i zabito konia od naszego furgonu, na murach rozlepiano duego formatu ogoszenie. Podawano nazwisko porucznika i trzech czy czterech onierzy, ktrzy zostali straceni za dezercj. Po 17 wrzenia sala operacyjna daaby si przyrwna jedynie do otchani. onierze i cywile leeli po kilkanacie godzin w korytarzu z ucinitymi kikutami po oberwanych koczynach. Wszystkie laparotomie koczyy si mierci. Pewnego razu znalaz si tam i onierz niemiecki. By ciko ranny. Siostra kierujca wnoszeniem chorych na sal pomina w tym wypadku obowizujc kolejno (wedug stanu chorego), pozostawiajc Niemca na uboczu. Widzc to, doktor Kessel poprosi udrczonym gosem, aeby w adnym razie nie zmienia przyjtego porzdku. onierz niemiecki zmar. Zoono go do jednego dou z kilkunastoma polskimi obrocami Warszawy. Przechodzc obok rannych nagle zatrzymaa si Wadka Wardzyska i krzykna: Ale to Wretowski! W korytarzu lea nieprzytomny, z podcitym z tyu karkiem i ogromn ran w piersiach doktor Tadeusz Wretowski, ordynator Szpitala Okrgowego i prowadzcy zorganizowany przez siebie jeden z oddziaw na uniwersytecie. Doktor Wretowski, czowiek szedziesicioletni, wielki esteta, nie umia przystosowa si do warunkw, jakie zaistniay. Nie pomogy perswazje kolegw ani pielgniarek, eby pozosta na uniwersytecie albo te nie przychodzi wcale. Doktor Wretowski codziennie wychodzi ze swojej willi na Mokotowie o wicie i nie baczc na liczne niebezpieczestwa odbywa dug tras, aby normalnie sprawowa swoje obowizki. O zmierzchu powraca t sam drog do domu. W czasie tej drogi dosigy go jednoczenie dwa pociski; skona na stole operacyjnym. Wrd rozkazw, ktre wydawao Dowdztwo Obrony miasta Warszawy, wiele byo bezsensownych, jak na przykad wprowadzenie dwch dzia cikiej artylerii i ulokowanie ich na stanowiskach w uniwersytecie. Nie pomogy protesty profesora Lotha. Nie pomogy proby chorych. onierze otrzymali rozkaz i rozkaz ten wykonali. Zaczy si jeszcze straszniejsze noce. Padajce gsto pociski wyryway, zdawao si, z posad uniwersyteckie budynki. Niemcy doskonale orientowali si, gdzie okopaa si polska artyleria. W tych warunkach z precyzyjn celnoci zlikwidowano nasze artyleryjskie punkty, dwch ogniomistrzw i kilkunastu chorych-rannych. Polacy s uparci, sprowadzili wic jeszcze jedno dziao... Jakim przesmykiem przedosta si do Warszawy ogromny transport godnych rannych, yjcych jeszcze szkieletw, a z Poznaskiego. Dugo w noc cigny si operacje. wiato jeszcze byo, wody ju nie. W zgrzebnej koszuli, na stole operacyjnym usiad onierz z gow ogolon i wyrytym na czole pitnem od hemu. Rozejrza si uwanie niebieskimi oczyma. Za chwil mia dosta narkoz. Teraz by krciutki moment wypoczynku dla lekarza. Spostrzegszy jedn z pielgniarek, ranny poprosi o kawaek chleba. Mimo e by przed narkoz, doktor pozwoli mu da ma kromk. Jad powoli, bez chciwoci. Gdy zobaczy, e patrzymy na niego, powiedzia: Jestem taki brudny - i obcign wstydliwie koszul sigajc do poowy ud. Szlimy dzie i noc, dzie i noc - mwi midzy jednym ksem a drugim - gnali nas i siekli ogniem. Jedlimy na poach to brukiew, to buraki, ale i o nie byo

trudno. Duo wojska przeszo przed nami. My bylimy ostatni... Doszlim do Warszawy, a ona si pali... O Boe wity! Tomy zaczli wszyscy paka. Ja ju na wozie, bo ranny, a Warszawa w ogniu. Kiedy zjad ostatni kawaek chleba, podzikowa, przeegna si i pooy na stole. Nie opodal, przy maym stoliku, siedzia porucznik z tego samego oddziau, ranny w rk. Czeka na opatrunek. Mia tak samo ogolon gow i kanciastymi rysami, powag i gbokim smutkiem przypomina tego onierza-chopa. Siostra Wardzyska podaa mu rwnie chleb. Porucznik jad i jak gdyby w zaenowaniu wycign z kieszeni strzp starej gazety (adne pisma ju nie wychodziy) i czyta. Popatrz - powiedziaa do mnie Wardzyska i umiechna si, eby nie zapaka - zdaje mu si, e siedzi w Ziemiaskiej. Gdzie okoo 20 wrzenia staam przed kuchni, czekajc na odpowiedni moment, midzy jednym pociskiem a drugim, eby przebiec do swojego oddziau. Przede mn cofa si jaki samochd, chcc wykrci do bramy, a nie znany mi lekarz dentysta ze Lwowa spyta, czy mog pojecha po rannych pod cmentarz Powzkowski. Najdalej za godzin bdziecie z powrotem - mwi. Nie chciaam, baam si, ale ze wstydu zgodziam si. Byo ju po poudniu. onierze ponaglali starszego, cywilnego kierowc, eby si popieszy. Siadam obok szofera w pciarwce. Miodowa pona. Auto podskakujc pdzio tunelem z ognia. Pociski wyy, dym dusi. Na Powzkowskiej byo ju ciemno, nigdzie ladu czowieka. Ludzie pouciekali. Dalej przejazd by niemoliwy. W ciemnociach jaki mczyzna zapyta: Kogo szukacie? Nic nie wiedzia o rannych. Prosi, eby go zabra na samochd. Wnuczek mia przyj po niego, lecz nie przyszed. onierz widzc mj lk, moe dla dodania i sobie odwagi, powiedzia: Niech siostrzyczka zapamita, e to wojna, nie bal... Krzye na cmentarzu to janiay, to gasy migotliwie. Prosiam kierowc, eby zaczeka jeszcze chwil, ale onierze nalegali, a ktry z nich zawoa: Dawaj pan kierownic, ja te jestem kierowc. Wyskoczyam z auta i stanam w jakiej wnce sklepiku czy domu. Usyszaam warkot motoru. Samochd odjecha. Tu przy mnie stan kierowca i powiedzia: Uciekajmy. Nagle wstrzsn nami huk-eksplozja, a po chwili, o jakie dwiecie metrw od nas, ujrzelimy straszny pomie. To oni - woa kierowca. - To oni!... Potem ju przysza zagada. Dniem nie przerywano bombardowania nawet na moment. Ofiar przybywao. Wszystko wskazywao na konieczno zaprzestania walki. Ludzie ze zgrozy nie wiedzieli, co mwi. Powstaway legendy o generale Rmmlu i sztabie generaa Czumy, ale ju wszystko byo beznadziejne. Na ulicach leao coraz wicej rozkadajcych si trupw. Obleni przestali wierzy, e istnieje jaki realny plan obrony. Midzy zdenerwowanym i wyczerpanym personelem dochodzio na tym tle do star. Nkao mnie ze przeczucie, e zginiemy wszyscy i nie uratujemy rannych. Wypowiadaam gono swoje uwagi o bezcelowoci dalszego oporu. Jaka pielgniarka zacza mli wymyla za brak patriotyzmu i poczucia honoru narodowego. Na to kto w mojej obronie ostro jej odpowiedzia. Spr zakoczya studentka z urwan doni sowami: Polacy gin, ale nigdy si nie poddaj. Zaoga wojskowa w Warszawie odczuwaa ju wielkie straty. Tramwajarze i inni robotnicy znosili rannych z ulicy na rkach, nawet bez noszy. Od pierwszej chwili zgaszali si oni caymi oddziaami. Nie uchylali si od najbardziej niebezpiecznych zada. Stawiali barykady, organizowali zbirk ywnoci dla wojska i uchodcw, reperowali na cudzych podwrzach studnie. Ginli jak onierze. Ostatni ju raz syszaam przemwienie prezydenta Starzyskiego przez radio. Prosi o pomoc dla rannych. Apelowa do sumienia, wzywa, eby dzielono si tym, co kto jeszcze posiada do zjedzenia; jego sowa trafiay do uczu, bo pyny z serca. Nic nie obiecywa, nie robi nadziei. Syszaam, jak mwi o Hitlerze: Krwawy pies. Warszawa go rozumiaa. Te sowa nie byy pustym frazesem. Wyryway si z duszy cierpicego jak inni czowieka.

Ktrego dnia ju po 20 wrzenia wrd rannych, konajcych i nieprzytomnych lea z ubytkiem kostnym na czole mody podporucznik rezerwy. Pamitam dobrze jego nazwisko: Antoni Buczman, z zawodu technik budowlany. Mieszka na ulicy Ogrodowej w Warszawie. By nieprzytomny. Przyszed wanie doktor Jerzy Chorbski, specjalista od operacji mzgowych. Zdawao si, e podporucznik Buczman doznaje jakiej aski losu, bo jednoczenie prawie z wniesieniem go na sal operacyjn zjawi si ten znany specjalista. cignito za pomoc noyc ubranie z rannego. Przytroczono go rzemieniami do polowego stou. Dosta zastrzyk. Doktor Chorbski przystpi do operacji, ktra wymagaa wielkiego skupienia. Doktor z uwag pochyli si nad rannym. Wydawao si, jak gdyby poczony by z upionym jak nierozerwaln wizi. W tym momencie wybucha gdzie w pobliu bomba. Wszystko zadrao. Jeszcze nie min wstrzs, gdy upiony jednym szarpniciem zerwa wizy. Stan straszny, wysoki, z szeroko otwartymi oczami, woajc: Co ze mn robicie? Wszyscy obecni znieruchomieli, a po chwili rzucili si ku niemu, aby go powstrzyma, pooy, lecz on z niesamowit si wyszarpn si i upad. Dosta nowe zastrzyki. I znw zdenerwowany, ale opanowany doktor Chorbski przystpi do operacji. I znw huk w pobliu. I znw powtrzya si straszna scena. Porucznik wkrtce skona. Stracilimy poczucie czasu. Nie wiadomo byo, jaki dzie. Wszystko jedno - niedziela, moe czwartek? Cae dnie i noce le w korytarzach ranni. Doktor Lewicki, ktrego nie opuszczaa ona, pracujc z nami jako sanitariuszka, tak si zmieni, e ludzie nie poznawali go. Doktor Tritschel zemdla w nocy. W kciku jaka pielgniarka chce ofiarowa stare, ugotowane jajko doktor Niepokojczyckiej. Ta protestuje, ale w nadziei, e moe jutro bdzie moga przesa jajko swojej Eluni, przyjmuje dar. Doktor Niepokojczycka, uosobienie zdrowia, z byszczcymi zawsze oczami, teraz ma twarz blad i przygase spojrzenie. W sali chodzimy we krwi, nie ma w tym adnej przesady. W jednym kcie bro: rewolwery, granaty, w drugim - strzpy ubrania, a w innym jeszcze - martwe koczyny. Nie zawsze mona je wynie do dou, trzeba czeka, a ucichnie. Mnstwo rannych kobiet i dzieci z Marymontu i z Powzek umiera, bo za dugo leeli i krwawili, zanim udao si komu przetransportowa ich do uniwersytetu. Duszcy, mdlcy odr krwi. Kto przynosi dzbanek zupy. Na biaym naczyniu lady krwi. Pij wszyscy po kolei z dzbanka. W tych dniach te same wozy woziy trupy i chleb. To ju chyba kres; nie mona wytrzyma... Na dzieci kopice mogiy w ogrodzie uniwersyteckim rzucono bomb. Z dzieci pozostay strzpy, ktre woono do wykopanego przez nie dou. Nikt nie zabiera ju broni. Le pikne rewolwery oprawne w perow mas, w srebro, w ko. Depozyty rannych kadzie si do workw. Kapitan-kasjer stoi ze swoj kas w jakim kcie i prosi, eby ju nie przynosi i da mu spokj. Przecie tego nikt nie pilnuje - tumaczy. 24 wrzenia Niemcy rzucili ulotki, e o ile dzi do godziny trzeciej miasto si nie podda, jutro przyleci tysic samolotw i zbombarduje Warszaw. Radio milczy. wiata nie ma. Siostra Wardzyska daje mi lampk, prowadzc do nieczynnej wieczorem i w nocy sali operacyjnej. Le tu dwa okropnie poparzone ciaa ludzkie, w ktrych tli si jeszcze ycie. Nie widz, nie jcz, ale oddychaj. Jest zimno. Wardzyska szuka jakiej maci. Rozkada wielkie paty gazy, smaruje je maci i okada, dokadnie miejsce przy miejscu, ich ciaa. Potem przykrywa je grubo wat. Nic cikiego nie moe na nich pooy. Pacze i szepce tkliwe sowa. Nocy tej z 24 na 25 wrzenia bylimy w maej izdebce za krtymi schodami: Wadka Wardzyska, Ola Wrblewska, doktor Tritschel, Micia Makarewicz i ja. Artyleria nie milka. Tu za oknem, za elaznym ogrodzeniem, sta ko i ra ca noc z godu. Gdzie w pobliu znajdoway si wielkie skady owsa, ale nikt o tym nie wiedzia.

Rannych tej nocy lokowano na oddziaach, bowiem operacje mona byo robi ju tylko przy wietle dziennym. Spadajce szko i tynk niszczyy stale materia sterylizowany. Rano, kiedy si przebudziam, nie byo nikogo. Za oknem lea martwy ko. Wadka przyniosa mi kubek kawy mwic: Jeszcze nie jeste potrzebna. Wyja z polowej torby czyj fotografi, ucaowaa j i wysza. Dochodzia sidma. Byam godna. Chleba nie miaam. Podniosam kubek do ust, ale nie mogam nic przekn. Zobaczyam wysoko nadcigajce na Warszaw bombowce. To nieprawdopodobne. Chmary, stada samolotw. Setki. Niebo pociemniao. Co to? Trzsienie ziemi? Jedna tylko myl: wszystko skoczone. Kiedy znalazam si w korytarzu, nie wiem. Leeli tam ranni oczekujcy od wieczora na operacj. Wanie zaczto ich wnosi. Rozejrzaam si i pomylaam: tu umrzemy wszyscy. Siostra Celina Kowalska, moja przyjacika, wzia mnie za rk. Wardzyska i Jula Abczyska okryway kocami gowy rannych. Stali Lewiccy, doktor Tritschel, siostra Jadwiga Mrozowska, sanitariusze, robotnicy z I Szpitala Okrgowego, Wadysaw Zikowski i Jzef Pakulski oraz tramwajarze nie znani mi z nazwisk. Drzwi i futryny wylatyway. Szyby szklanego dachu zasypyway sal. Z lewej strony, zaledwie o kilkanacie metrw od nas, pali si budynek. Dym i pomienie wdzieray si do korytarza. Rg budynku, przeduenie naszego, zosta trafiony bomb. Bez przerwy, jedenacie godzin, w kadej sekundzie warkot, gwizd, omot i huk. Gsty py, trzsienie ziemi i murw. Brak wody. Ranni cierpieli nieludzko. onierz z oberwan nog, oczekujcy na operacj ju kilkanacie godzin, by stale przytomny. Pot zlewa mu pmartw twarz. Paska rzemiennego uciskajcego udo nie rozluniono od chwili oderwania nogi... Ten onierz pochodzi ze wsi, mia okoo trzydziestu lat, a kiedy doktor Kessel stojc nad nim z siostr zastanawia si, co by mu da, aeby dozna ulgi, powiedzia z wysikiem piewn podlask mow: Nie dawajcie mi ju nic. Schowajcie dla tego, co y bdzie chcia. Moja Ojczyzna zgina, to i ja ju nie chc y. Odsocie mnie, niech jeszcze popatrz na was. Tak umierali onierze. Nikt nie usiad nawet na ziemi. Kleszcze trwogi i naprenia trzymay ludzi w pozycji stojcej. Jzia, dzielna robotnica oddziaowa, prosia kogo: Na mio bosk, jeeli oberwie mi nogi albo ciko rani, dajcie mi zaraz zastrzyk, abym si wicej nie obudzia. Gos jej, zawsze delikatny, teraz by twardy, urywany, cudzy. Wszyscy znaj warkot zniajcego si bombowca. Wszyscy znaj wist wwiercajcy si ostrzem swym w mzg. Czy mona jednak opisa cierpienia rannych, cho przytomnych, ale obezwadnionych wrd szalejcego spustoszenia? Kto przyszed potem i powiedzia: Ju wszystko si pali. Nie ma ratunku... Tu przy kamiennym stopniu run tonowy niewypa. Wtedy wyleciay z framug cikie drzwi sieni. W powstaym otworze, wrd niesamowitych byskw, na tle kbowiska iskier, gazi, lici i chmur popiou, ujrzaam biegncego ku nam czowieka w uniformie pocztowca. Krzycza co, ale potne detonacje cigych eksplozji wchaniay jego gos tak samo, jak jki dzwonw kocielnych i ryczce zawodzenie alarmw. Pocztowiec, nim dobieg, pad, sygnalizujc pewnie, e pali si budynek przepeniony rannymi. Kto pierwszy wyskoczy z sieni w ten straszny zamt, nie wiem. Ziemia chybotaa si pod stopami. Ludzie potykali si wrd wirujcych odpryskw, lecz biegli. Oddzia sta w pomieniach buchajcych doem i gr. Z okna na pitrze, w kbowiskach dymu, woaa jaka kobieta, dajc znaki, eby biec do bocznej klatki. Przedzieranie si do sal utrudniali ranni, spezajcy po schodach w potwornej panice. Siostra Grczak dwigaa na plecach czowieka. Inna, drobna, maego wzrostu sanitariuszka, schodzc tyem cigna onierza bez ng. Dym dawi i wera si

w oczy. Zawalay si stropy i ciany. W tym tragicznym wycigu ognia i spieszcych na ratunek bez wody mia przewag ogie. Nie prowadzono ewidencji rannych. Nie mona byo policzy ofiar. Wtedy po raz pierwszy usyszaam sowo ludobjstwo. Wypowiedzia je doktor Kessel klczc nie opodal pogorzeliska nad szcztkami kilkuletniego dziecka. Wieczorem jedenastogodzinny atak bombowy na Warszaw przerwano. Mimo zmierzchu na dziedzicu byo widno od poarw. Okropny odr rozwczy si wszdzie. Bramy uniwersytetu stay otworem. cignito skd beczki z winem. onierze byli pijani. Przez bramy wlewa si tum bezdomnej ludnoci. Oblegali na wp zburzone budynki. Caa dzielnica pona: Nowy wiat, Krakowskie Przedmiecie, witokrzyska, a take inne ulice. Mwiono, e przyby na teren uniwersytetu dowdca armii Warszawa, genera Rmmel. Pracowa w sali operacyjnej ju nie byo mona. Ola Wrblewska powiedziaa: Chod zobaczy pieko, i poprowadzia mnie do budynku Wydziau Prawnego, gdzie w podziemiach leeli ciasno, jeden przy drugim, na goej posadzce ranni. Powietrze straszne. Tropikalny ar. Ogromne podziemie sabo owietlone kilkoma wieczkami. Setki ludzi bredzcych w malignie. Zaduch odbiera mono oddychania. Wszyscy ebrali, bagali o wod. Wody nie byo... Pakali... O czogach mwili: Domy na nas id... Nikt nie wynosi trupw spord ywych jeszcze. Jaki onierz odda mi torebk modziutkiej pielgniarki Leskiej, ktra przed wszystkimi chwalia si dziecinnie, e ma takiego duego, licznego syna... Spalia si. Nikt nie odnalaz jej szcztkw. Poszymy z Ol szuka wiec; po drodze onierze dali nam wina. W ciemnoci, owietlonej unami, w gryzcym dymie, piymy wino z butelki, jedyny posiek i napj tego dnia. W jakiej salce o niskim sklepieniu, gdzie miay by jeszcze wiece, siedziao w kcie na pododze w hemach i paszczach kilku oficerw z gowami opuszczonymi na piersi. Spali. Przy stole siedzia pukownik ranny w rk, a onierz robi mu opatrunek. Kiedy oficer wsun rk za temblak i podzikowa sanitariuszowi, ten obj go i spyta: Nieche pan powie prawd, pan jest mdry i wyksztacony, czy wszystko jest ju skoczone? I nie ma dla nas ratunku? Oficer odpowiedzia: Tak by si zdawao, chopcze, ale wierz mi, e to nie jest skoczone. Zdaje mi si, e to by pastor, pukownik Gloeh. Zerwa si wiatr i roznis po dziedzicu uniwersytetu, po ulicach bezcenne kartki rzadkich ksiek, jakie foliay, rkopisy... Kto przezorny zarzdzi wyrzucenie tych ksiek, aby doszcztnie nie spony. Nasza sala, bez szyb, jako tako sprztnita, bya znw pena. Lekarze przy wieczkach speniali swoje obowizki w straszliwych warunkach, w ktrych trudno byo dokonywa operacji. Wniesiono kapralaartylerzyst. Pooono go na stole. By to pikny czowiek, wspaniaej budowy. Zdawao si, e natura wysilia si, eby stworzy takie pikno w ludzkim ksztacie. By przytomny. Czarne oczy spoglday ze smutkiem. Mwi, e blu nie czuje. Obie jego nogi, jeszcze w saperkach, wisiay na strzpach cigien. Doktor Kessel obci je noycami. Nie byo czym oczyci ani zaszy kikutw. Ranny z wysikiem podnis si na okciach, przyjrza si uwanie swoim kikutom. Powiedzia tylko dwa sowa: Moja creczka i zapaka. Doktor Kessel z zagas twarz da znak, aby zdj onierza ze stou.

Zacz si wieczr bezsilnej rozpaczy. Rannych odprawiano od bramy. Zbierajcy i transportujcy nie wiedzieli, gdzie ich odnosi. Odprawiajcy nie wiedzieli tego take. Byli tacy, ktrzy przebojem wnosili swoich rannych. Teraz przewaaa ju ludno cywilna. Mody czowiek w beznadziejnym stanie prosi, eby z oliborza czy z Bielan sprowadzi jego narzeczon, z ktr musi wzi lub... Pniej onierze przywieli konn fur rotmistrza Frandiszka Beranka, z urwan rk i cik ran nogi. Gdzie na przedmieciu Warszawy rotmistrz Beranek zosta ranny. Lea we krwi, a tu, tu nacierali Niemcy. Baga wycofujcych si kolegw, eby go zabrali. Mwili, e dobrze, e zaraz, i nie wracali. Zawoa przebiegajcego onierza. Ten zatrzyma si, z papieru i polskiej flagi zrobi pierwszy opatrunek, potem oddali si i sprowadzi konny wz. Wrd szalonego obstrzau dowiz rotmistrza do Warszawy, odda na pierwszym postoju. Sam znik, nie chcc powiedzie swego nazwiska. Rotmistrza z papierowym opatrunkiem przywieziono do nas. Jeszcze rano, podczas bombardowania, wniesiono do hallu na ogromnym fotelu, wysokiego wzrostu, z dug brod, chyba osiemdziesicioletniego, bezwadnego starca. By to profesor Tadeusz Zieliski. Obok niego klczaa kobieta, moe krewna. Profesor nie mwi nic. O czym myla uczony? Czy o tym, e prac jego caego ycia trawi ogie, a wiatr roznosi popi po ulicach zburzonego miasta? Posta tego uczonego, unieruchomionego chorob, pozostanie mi na zawsze w pamici jako jeden z bardzo bolesnych obrazw zwizanych z moim pobytem na uniwersytecie. Tej nocy spalimy w podziemiach, na deskach pooonych na klatkach i wannach z pazami. Nie milka cika artyleria niemiecka. Celina Kowalska obudzia si nad ranem i opowiedziaa sen, z ktrego czerpaa nadziej, e bdzie y, bo nia o zielonej pachncej ce i syszaa muzyk. Jaka kobieta ca noc rozpaczliwie zawodzia, bo tego dnia zgina jej crka. Rozmawiaymy szeptem z Celin do rana. Zwierzyam si jej, i wczoraj pod bombami mylaam, e gdyby mnie kto zapyta, czy chc by ndzn ebraczk do koca ycia, chodzi boso zim i latem, ale za to skoczy si zaraz bombardowanie, zgodziabym si bez wahania. Chciaam, pragnam zosta ebraczk, byle tylko si skoczyo. A pniej lubowaam sobie: jeli nie zgin, na cae ycie wyrzekn si wszelkich widowisk - kina, teatru, koncertw. Pielgniarka Anna Grczak, leca obok, zjechaa po porczy palcej si klatki schodowej. Miaa spalone wosy do skry i poparzon twarz. Mwia, jakby usprawiedliwiajc si, e yje, bo przecie wielu rannych z jej sali zgino. Kto jcza, kto inny pi wino, a matka zabitej szlochaa bez przerwy. W wannach rechotay ropuchy. Artyleria walia bezustannie, ale w tej piwnicy wydawao si, e jest daleko. Nastpnego dnia poza opatrunkami nie robio si nic. Chodziam jaki czas po podwrzu z doktorem Tritschelem. Doktor sporzdzonym przez siebie bosakiem ciga szcztki ludzkie tych, ktrzy rzucali si do okien, lecz i tam dopad ich i poar ogie... Potem nadleciay samoloty. Rzuciy ulotki, w ktrych groono, e jeeli do oznaczonej godziny Warszawa bdzie si jeszcze opieraa, wojsko i ludno miasta zostan zagazowane. Zaczo si paniczne szukanie masek. Byy wypadki wykradania ich innym. Jedni drugim przypominali, jak naley zachowywa si podczas ataku gazowego. Byy take wzruszajce momenty, kiedy jedn mask ofiarowyway sobie wzajemnie dwie osoby i adna nie chciaa jej przyj, a chwyta j wreszcie kto trzeci. Masek mniej wicej wypadao po jednej na troje. Byam u Roliskiej w kuchni. Gotowaa krupnik na koninie. Dawno ju nie jedlimy gotowanego posiku. Obiecaa, e da nam duy kube, tylko eby wczenie przyj. Tego dnia znalazam w szufladzie, gdzie miaam swoje rzeczy, dwanacie srebrnych yek. Nie mogam poj, skd si wziy. Jedn z nich przywaszczyam sobie.

Nic si ju nie robio. Rannych wywoono do jakich punktw. Pod wieczr ogarn wszystkich lk przed gazami. Kryy wieci, e Warszawa si podda. Jedni odczuwali ulg, inni rozpaczali, a byli tacy, ktrzy na wie o poddaniu popeniali samobjstwo. Tego wanie wieczora przywieziono dwch modych oficerw - samobjcw. Jednym z nich by znajomy porucznik z przychodni.

Kapitulacja
Rano 27 wrzenia rozniosa si wie, e pukownik Umiastowski by szpiegiem i zosta powieszony. Wymieniono jeszcze inne nazwiska zdrajcw. Do godziny dziewitej dochodziy silne eksplozje. O godzinie dziesitej doktor Kessel obwieci spokojnie: Za chwil bdzie zawieszenie broni, ale to ju kapitulacja. Doznaam silnego wstrzsu. Szukaam oparcia, bo nie mogam utrzyma si na nogach. Niektrzy pakali. Patrzyam na pustoszejcy teren uniwersytetu. Nawiedzio mnie podobne uczucie do przeytego ju dawno, kiedy wrcilimy z matk z pogrzebu ojca. W pokoju sta jeszcze, zrobiony z taboretw, katafalk nakryty kap pluszow, nie dopalone wiece i lustro zasonite przecieradem. Byo strasznie, bo na zawsze ju bez ojca. Tymczasem mieszkacy miasta wypezli z piwnic i jedni drugich upewniali, e to naprawd kapitulacja. Ludzie byli przeraliwie brudni i wyndzniali; twarze ich miay odcie ty, siny i zielonkawy. Lewiccy poszli zaraz do swoich dzieci. Wyszymy na ulic. Wadka i Ola prosiy, eby wstpi do kocioa. Nikogo nie przeraay palce si domy. Gorco. Paty czarnych materii unosiy si w powietrzu. Dym gryz w oczy i tamowa oddech. W kociele Wizytek pyta prowadzca do podziemi leaa na boku. Nigdy nie widziaam tylu naraz szlochajcych ludzi. Koci nie by przepeniony, ale stojcych, klczcych i lecych krzyem byo wielu, a wrd nich duo onierzy. Przed kocioem jaki podoficer trzyma za pas kapitana. Dwch innych onierzy trzymao go za rce. Podoficer krzycza i wymyla kapitanowi ordynarnymi sowami. Obok sta motocykl, co byo wwczas czym niezwykym. Nikt nie interesowa si zatargiem midzy onierzami a kapitanem. Nagle pomylaam, e powinnam zaraz uda si na Grochw, do swego domu. Moe tam kto jest? Ucieszyam si. Byam pewna, e kogo spotkam. Bez chwili zastanowienia wmieszaam si midzy przechodniw i zawrciam w stron Nowego wiatu. Mczyni i kobiety nieli znw toboki i szli w przeciwnych kierunkach. Z trudem przedzieraam si przez ogromne usypiska zburzonych domw. Wielkie i gbokie leje, pogite szyny i latarnie niezmiernie utrudniay drog. W rumowiskach leao duo bomb, niewypaw. Nowego wiatu jakby nie byo. Resztki domw trawi poar. Gruzy sigajce kilkumetrowej wysokoci zawalay jezdni. W Alei 3 Maja usyszaam od kilku osb, e teren do prawego brzegu Wisy maj zaj Rosjanie, e s ju w Wawrze. Przez most, nie zerwany, cho podziurawiony, ludzie szli przewanie w stron Pragi. W Alei Waszyngtona kilku mczyzn kopao ogromne doy dla zabitych onierzy, ludnoci cywilnej i koni. Leao duo trupw. Kto mwi, e Grochowsk na Wawer nikogo nie puszczaj, e z dala jakie polskie posterunki sygnalizuj, eby si nie zblia. Mieszkacy nie znali prawdy. wiadczya o tym wiadomo o Rosjanach w Wawrze oraz nastpujcy fakt. Wejcie w ulic Grenadierw od Waszyngtona zamyka szczelnie wysoko usypany wa, barykada. Gromadki cywilw i onierzy, wikszo z nich jeszcze z broni, kryy pod tym waem, bo wiadomo, e od ulicy Czapelskiej dalej w Grochowsk nie ma przejcia, potwierdzali raz po raz powracajcy stamtd. Dla mnie droga przez

ulic Grenadierw bya najkrtsza, bo przeduenie jej stanowia moja Ostrobramska. Ale nikt jako nie usiowa przedosta si przez barykad. Mwiono, e s tam miny. Kto nie zna tej dzielnicy, nie orientowaby si, jak stamtd wydosta si na Grochowsk. Pragnienie spotkania jak najszybciej tych, ktrych tak chciaam zobaczy, odebrao mli mono zastanowienia si, rozumowania. Zdawao mi si, e jestem tam niezbdna, e musz zaraz tam si dosta. Z ogromnym trudem przebrnam przez barykad. Lecz c to? Oywiona po tej stronie barykady Aleja Waszyngtona ukazaa si moim oczom zupenie martwa. Przede mn leaa pusta, duga ulica, a po obu jej stronach wypalone domy i wille. Ogarn mnie strach. Szam, nie zatrzymujc si, rodkiem jezdni. Po lewej stronie, gdzie w rowie, spostrzegam duo hemw rwno ustawionych, a wieo wykopana ziemia wskazywaa, e to mogia polskich onierzy. Dalej, obok rozkadajcych si ju cia koskich, byle jak leay ciaa onierzy, a tu prawie pod moimi nogami caa w kurzu, oszarzaa ludzka rka. Byo strasznie. Nie mogam i dalej ani zawrci. Przemogam si, wytyam wzrok, bo ju zarysowyway si kontury Ostrobramskiej. I c to znowu? Na polu, z lewej i z prawej strony jakie biao-czerwone plamy. W gbi ulicy, w tym miejscu, gdzie zaczynaa si ulica Ostrobramska, chocia wiecio soce, wida byo od ziemi do pewnej wysokoci nieruchomy dym czy mg. Znad mgy co si unosio, jaki czarny punkt. Odczuwam niepokj. Id dalej i widz: kwadratowe, biao-czerwone plamy to ogromne swastyki, uoone z pocieli. Rzekoma mga okazaa si zasiekiem z drutu. Ju widz ten czarny, ruchomy punkt, to hem i lorneta. Szyja mi cakiem sztywnieje. Niemcy. Pierwszy odruch - ucieka. Lecz nie, ju nie mona. Staj, nie wiem, co mam robi. Od zasieku bysk ognia. Strzay jeden, drugi, trzeci. Zasaniam twarz. Co krzycz do mnie. Nie sysz, ale pojmuj. Domylam si. Podnosz rce i id na zasiek. Szukam w gowie gorczkowo niemieckich sw. Nie znajduj. Znw rozpadaj si myli. Ach, trzeba si skupi, zebra natychmiast. Jestem blisko, pod zasiekiem. Nic nie widz, tylko lufy i hemy. Wszyscy krzycz jednoczenie. Co? Nie rozumiem. Zasiek rozciga si tu przy ogrodzie Ryckiego. Std powinnam widzie nasz dom. Nagle przytomniej. Wiem, czego chc, po co tu przyszam. Dachu domu nie widz... tumacz, e kapitulacja. Kto odpowiada: Nie wiadomo jeszcze. Mam na rkawie Czerwony Krzy. Mwi dalej, e szpital spalony, e mam tu dom, rodzin. Po chwili krzycz, e mog wej do swojego domu, ale wrci mi nie wolno. W rowach, po obu stronach ulicy, leao i siedziao wielu niemieckich onierzy. Z jakim okropnie zym przeczuciem zbliaam si do domu. Widz, e dach i cz pitra s zniszczone, a dom spalony... Aby tylko do tej awki w ogrodzie... Nie ma ani jednego czowieka. Wszystkie domy, z wyjtkiem willi Lejbrandta, spalone. Toczyy si tu walki. wiadczy o tym zaamujcy si rw, okop wybiegajcy z naszego ogrdka. Stojc jeszcze przed furtk spostrzegam, e w naszym mieszkaniu nie ma ani sufitu, ani podogi. Z ogrodowej awki kamiennej nie pozostao ladu. Teraz sta w tym miejscu onierz i ukada na stole czerwone paski, wycite z polskiej flagi. Nie zdawa si by zdziwiony moj obecnoci. Ale gdy obeszam dom naokoo, z tyu zza wga zaszed mi drog inny i odezwa si po polsku: I c wy teraz bdziecie robi? Nie odpowiedziaam. Wyszam na ulic. Zaczam si zastanawia, w jaki sposb wydosta si std przed noc. Wrciam znw w kierunku zasieku. Gdy Niemcy mnie zauwayli, podnieli wrzask, eby si nie zblia. Zaczam na odlego prosi o przepuszczenie tylko do ssiedniej willi znajomych na nastpnej ulicy w prawo za zasiekiem. Wskazywaam na dom z czerwon dachwk. (Rzeczywicie na ulicy Kutnowskiej do dzi mieszkaj moi znajomi). Tumaczyam, e mj dom spalony. Jeden z onierzy poszed zapyta starszyzny i wszed do ogrodu Ryckiego. Po chwili rozleg si stamtd wcieky wrzask, ktry by dla mnie wtedy jeszcze nowoci. Pomylaam, e si ju nie uratuj. Wreszcie wyszed ten Niemiec i powiedzia, e mog przej, ale on ma rozkaz odprowadzi mnie do tej willi; do Warszawy nie wolno mi ju wrci. Przy jego pomocy przebrnam przez druty. Kiedy

skrcalimy na prawo wzdu oparkanienia ogrodu, ujrzaam onierza trzymajcego w prawym rku rewolwer, tak jak si trzyma do strzau, i dwa trupy lece pod parkanem, kilka metrw jeden od drugiego, nakryte papierowymi torbami po cemencie. Spod jednego nakrycia wyaniay si dwie niewielkie stopy w damskich pciennych pantofelkach, spod drugiego - mskie podarte buty. Ze strachu i jak gdyby podwiadomie chciaam zyska dla siebie yczliwo eskortujcego mnie. Zeszlimy ju z pola widzenia tamtych przy zasieku. Signam do torby, wyjam paczk papierosw i podaam mu. Ucieszy si. Powiedzia, e od wczoraj wieczorem nie maj ani jednego papierosa. Zaraz zapali. Potem, chwil si zastanawiajc, powiedzia: Id sama, tylko uwaaj. Poszam, ale baam si, eby nie strzeli do mnie z tyu. Na ulicy Kutnowskiej panowaa zowroga cisza. Za jednym z ogrodze znw lea zabity. Z biciem serca otworzyam furtk. Furtka, zawsze zamknita ustpia atwo. Przez sztachety nie mona byo nic dojrze, tak gsto osaniay je pncza. Usyszaam jaki szmer. Zawoaam stojc w otwartych drzwiach. Nikt nie odpowiedzia. Baam si wasnego gosu. Co zaszelecio. Ten szmer - to porozrywany czarny papier w oknie bez szyb, na klatce schodowej. Znajomi mieszkali na pierwszym pitrze. Id tam. Na schodach kaue zastygej krwi. Nie mam przecie odwrotu. W stojcym otworem mieszkaniu hula wiatr. Kuchnia zalana wod od sufitu - to z przestrzelonego zbiornika na dachu. Na pododze zdeptane, zmiadone soiki konfitur. Wszystkie szuflady z kredensu, stou powycigane i zawarto ich wysypana w boto; yki, szpulki nici, listy, suknie, obrazy. Jakie stare, sprzed tamtej wojny, czci garderoby, kasza, potuczone szklanki i naczynia. W pokojach walaj si fotografie, porcelana, bielizna, banknoty. Wyamane zamki w szafach. Wszystko wyrwane, wyrzucone. Tylko portrecik Kazi z dziewczcych lat wisi na miejscu. Nagle zobaczyam kogo; na uamek sekundy przeraenie. Kto to? Czyja to twarz? Ach, to przecie moja twarz w lustrze... jaka dziwna, jakby bez oczu, same oczodoy... W najwyszej trwodze schodz po cichu do furtki. O, jaka rado. Gosy ludzkie. Tak, i dziecicy! To naprzeciwko w paskim domku. Wic s ludzie. Nie jestem ju sama. Kto przyszed, a moe Kazia? Ale nie, stoj przy furtce znw zamara. To Niemcy. Patrol. Dwch onierzy z broni w rku, za nimi gsiego dwch cywilw w byle jakich, powalanych glin jesionkach. Na kocu chopak, dziecko moe dziesicioletnie. W wenianym trykocie jaskrawo kolorowym, jak w cyrku, w grube poprzeczne pasy od szyi do stp. Nigdy nie widziaam tak ubranego dziecka. Przesunli si rzdem tu obok furtki, za ktr staam. Przeszli. Rozmawiali wszyscy po niemiecku. Nawet may co bredzi o bardzo zym psie. Cay czas paday pojedyncze strzay - to tu, to tam. Gdzie w oddaleniu dudnia jeszcze artyleria. Co robio to dziecko niemieckie z patrolem i jak odgrywao rol w wojnie, pozostanie dla mnie zagadk. Przeszli. Staram si cicho otworzy furtk. Gdzie i? Do Franki? To tylko kilka uliczek. Wychodz... i serce mi zamiera. Z lewej strony za furtk, oparty plecami o parkan, prawie ukryty w pnczach, stoi Niemiec w hemie. Widz tylko ogromne zby i rewolwer. Obserwowa mnie prawdopodobnie z ukrycia. Przeczeka patrol. Woln rk, w ktrej nie ma broni, chwyta mnie za rami i pyta, co mam w torbie przewieszonej na szyi. Udaj, e nie rozumiem. Zaglda do torby, popycha mnie przed sob wskazujc na biay domek. Par krokw id. Zbieram myli i zatrzymuj si. Stoj opornie i nie mog oderwa oczu od jego strasznych, nieludzkich zbw. On cigle trzyma mnie za rami. Unosi si a na palce i rozglda wokoo, uwanie nasuchujc. Boi si kogo... Zsuwam jego rk ze swojej i id prosto, nie ogldajc si, w kierunku na zasiek... Wszystko jedno do kogo, gdzie, nawet do wrogw, aby do ludzi w gromadzie. Nogi z trudem odrywam od ziemi. Nie sysz ju za sob krokw. Id przed siebie. Zatrzymuj si przy parkanie, jeszcze niewidoczna dla tych z zasieku. Nie wida nikogo. Nie mam innego wyjcia, id rwnolegle do zasieku. Przecinam bez popiechu ulic Grenadierw i znikam z pola widzenia Niemcw. Moe by to moment nieuwagi wartownika? Id dalej, w gowie powstaje nowa myl: ucieka do barykady, omijajc ulic Grenadierw, do Alei Waszyngtona. Znam dobrze

okolic midzy Grenadierw a ymierskiego. Kr wrd wypalonych domw. Przede mn, jak spod ziemi, wyrasta nowy patrol niemiecki. Nie widz mnie. Przyklejam si prawie do parkanu. Patrol skrca w prawo, a ja bez zastanowienia biegn w kierunku Waszyngtona, dopadam wau. Ostatnimi siami wdrapuj si na gr... za moment zobacz ludzi, ulic, gdzie jeszcze wszystko jest polskie. U gry zderzam si prawie ze starym, chudym czowiekiem. Zatrzymujemy si. Mwi mu popiesznie, e tam s Niemcy. Polacy tylko zabici, ywych nie ma. Czowiek puka jednoznacznie palcem w czoo, zsuwa si na d i krzyczy do mnie: Zgupiaa pani chyba! Ja przecie tu mieszkam! Z tej dzielnicy Grochowa, z ktrej wrciam, niemieckie patrole rozstrzelay cz mieszkacw, a reszt wypdzili... Na Waszyngtona kto stoi przy sporej stercie karabinw. Ludzie i onierze pytaj, czy daleko std Rosjanie. Nikt nie wie, e tam ju od kilku dni s Niemcy. Niektrzy onierze nie chc oddawa karabinw, ocigaj si. To znw oddaleni od odbierajcego bro naradzaj si w grupkach midzy sob. Jaki mczyzna woa stojc przy siedzcej w pyle kobiecie: Ludzie, dajcie jej co do zjedzenia, ona mdleje z godu.

Cmentarz
Ulice Warszawy zmieniy si tak, jak w teatrze zmieniaj si dekoracje, cho publiczno zostaje ta sama. Wracaam w stron uniwersytetu. Ludzie spieszcy w rne strony ju nie pakali. W cigu tych kilku godzin zaczy wyrasta na kadym skrawku ulic, nie pokrytym kamieniami, cmentarze. Sterty poszarpanych trupw kobiet, dzieci i mczyzn czekay na litociwe rce, ktre by z wasnej woli, bez niczyjego rozkazu, odday ostatni przysug. Cmentarze rosy na skwerach, podwrkach kamienic i placach ulic. Zaszam na plac Trzech Krzyy. Ludzie obojtnie przygldali si, jak z poncych jeszcze domw, spalonego bazaru i rozbitych sklepw przygodni przechodnie wynosili sprzty, ubrania, a nawet zupenie bezwartociowe rzeczy. Co tam dzielono, sycha byo rne przeklestwa, ale na og solidarnie Informowali jedni drugich, gdzie moe by cukier, a gdzie papierosy. Pewien waciciel duego sklepu z odzie, gdy ogie przenis si i do jego magazynu, woa: Bierzcie wszystko, i tak si spali. Nie mam dla kogo chroni. Po drodze spotkaam mod pracownic naszego szpitala, Helen Kotusiewicz, wdow, matk dwojga przelicznych dzieci, z ktr bardzo si lubiymy. Maszerowaa ona, palc cygaro, na czele dziwnego oddziau. Za ni postpowao kilkudziesiciu modych ludzi, w tym kilku z rkami na temblakach bd z owizanymi gowami. Na og wszyscy byli w nowych cywilnych ubraniach, chocia niektrzy jeszcze w onierskich mundurach, ale ci nieli na rkach po komplecie ubrania. Helena z wypiekami na twarzy kazaa oddziaowi zatrzyma si. Z kieszeni jej paszcza, narzuconego na biay fartuch, wyglda wielki nagan16. Objania mnie, e bya do koca w szpitalu na Zakroczymskiej (filia I Szpitala Okrgowego), a onierzy-sanitariuszy, z ktrymi pracowaa, nie da wzi do niewoli. Wanie ju od kilku godzin zaopatrywaa chopcw w cywilne ubrania w opuszczonych magazynach. Mwia, e zakazaa im, pod grob kuli w eb, bra co na zapas. Przybliywszy si do mnie szepna: Bro to musieli oni odda, bobym ich nie utrzymaa. Kady rabowaby na swoj rk. Teraz prowadzia ich na

16

Od nazwiska konstruktora belgijskiego, Nagant - rewolwer bbenkowy. - Przypis red.

posiek do Szpitala Ujazdowskiego. Potem choda, gdzie kto moe - powiedziaa ju na poegnanie i wraz z oddziaem zacza si przedziera przez rumowiska, palc dalej cygaro.

Okupacja
Inicjatyw bior w rce kobiety
Zapada ju zmierzch, kiedy znalazam si na dziedzicu uniwersytetu. Ola wetkna mi jak kartk, za okazaniem ktrej na Powilu w Oddziale Samochodowym maj mi wyda natychmiast wozy ciarowe. Trzeba przewie, co si da, do Szpitala Okrgowego. Urzdzimy tam Szpital Inwalidzki krzykna za mn, gdy ju biegam. Samochody udao si sprowadzi bez wikszych trudnoci. Pomogli mi w tym gorliwie urzdnicy Zarzdu Miejskiego. Byo prawie ciemno, gdy ogromnymi ciarwkami zajechalimy przed uniwersytet. Znaleziono magazyny z zapasem ywnoci, do dnia kapitulacji dobrze zakonspirowane. Odkry je godny tum mieszkacw Warszawy. Robotnice szpitalne, przebywajce jeszcze na terenie uniwersytetu, i wysoki plutonowy bronili dostpu do magazynw krzyczc: Rozejdcie si! To ywno dla rannych. Mimo to poowa zawartoci magazynw zostaa rozgrabiona. Przybieg te wzburzony doktor Tritschel, chcia nie tyle stawi opr rabunkowi dokonywanemu przez godnych, ile przekona si, kto aduje na samochd worki ryu, cukru i mki. Okazao si, e by to jeden z lekarzy, ktrego dobrze zaopatrzony dom prawie wcale nie ucierpia. Na protest doktora Tritschela wyjani, e zamierza zorganizowa u siebie w domu punkt dla rannych. Kiedy na kadym kroku czyhaa mier, lekarz ten na og nie pokazywa si w szpitalu. adowalimy pospiesznie na samochody szpitaln bielizn, ka, stoy chirurgiczne. Ludzi do pracy byo jednak coraz mniej. Potracili gowy. Zwyke sprztaczki szpitalne wydaway komend tonem nie dopuszczajcym sprzeciwu. Jaka starsza kobieta krzyczaa do trzech mczyzn stojcych na uboczu: Prdzej, chopy! Nie ociga si! Jutro przyjd tu Niemcy, a co damy wtedy rannym? Czowiek w czapce kolejarza usiowa zaartowa: Co pani tak krzyczy? Chopw trzeba oszczdza. Chopy teraz w cenie! Kobieta odkrzykna z furi: Do dupy takie chopy, co przegray wojn. Bra si do roboty! Owies! Owies! Ile owsa! - woa kto. Konie paday z godu, a tu na wypadek mobilizacji kto ukry owies i klucze zabra z sob - pewnie do Rumunii. Po gruzach i niewypaach suna tego dnia i nastpnego przedziwna kawalkada. Spitrzone samochody zaczepiay o spltan i porwan sie przewodw tramwajowych. I znw kobiety zaczy urzdza szpital na 6-go Sierpnia. Doktorzy Kessel i Tritschel znw myli rce w wodzie przynoszonej ze studni. W wyszczerbionym lustrze ogldali swoje zmienione nie do poznania twarze. Pewnego dnia spotkaam na podwrzu w otoczeniu pielgniarek i robotnikw profesora Lotha. Na pytanie, jak si czuje (zosta ranny w nos jeszcze na uniwersytecie) - odpowiedzia wesoo, wskazujc na opatrunek na twarzy: Operowa mnie doktor Lewicki i polecam, aby na przyszo z wszelkimi operacjami kosmetycznymi udawa si tylko do urologw.

Z rnych punktw, podziemi i prywatnych mieszka cigano rannych. Infekcja rozprzestrzeniaa si coraz bardziej. Wadka Wardzyska, jedna z najlepszych pielgniarek i krysztaowy czowiek, skaleczya si na uniwersytecie w pier. Nastpio zakaenie i umara. Przeszedszy tak bohatersko przez wrzeniowe pieko, ju po kapitulacji pada ofiar ropy. Gdyby wwczas znano penicylin, ziemia nie pochonaby tylu ofiar. Nie byoby tylu kalek spord tych, ktrzy pozostali przy yciu. Ranni leeli przygnbieni i smutni. Ciaa ich zerao ropne zakaenie, a serce - tsknota i troska o bliskich. Pocigi nie kursuj. Poczta nieczynna. Krakw czy Australia - tak samo daleko. Wiadomo byo tylko, e przeszed kataklizm. Na ulicach pospiesznie rozbierano barykady. Odkopywano spod gruzw trupy. Niekiedy jeszcze ywych. Noce byy straszne. Ciemno wywoywaa lk. W bramach sprzedawano w jakich brudnych naczyniach kwaszone ogrki, jedyny artyku, ktry mona byo naby za gotwk. Na placu Trzech Krzyy sprzedawano jeszcze lece na stertach brzowe, popkane, upieczone w poarze jajka. Lecz i to si koczyo. Wymieniano ju cenne przedmioty na troch kaszy czy cukru. Brak wody odczuwao si dotkliwie. Caymi godzinami stao si w ogonku do studni, na chodzie, bo nagle zrobio si zimno. Jake mao byo tych studzien w Warszawie. Do naszego szpitala przychodzili po wod a z ulicy Wsplnej, ustawiajc si w kolejk jeszcze na dugo przed witem. Kobiety rozbieray na opa parkany. Chodziy na podmiejskie pola i wygrzebyway z ziemi jarzyny. Drugiego dnia po kapitulacji poszam do Wawrw. Jzek by ju w domu. Lea w wysokiej gorczce, zaronity. Zasypany gruzami na witokrzyskiej i odratowany, nie chcia i do adnego szpitala. Ca noc przedziera si przez ogie do domu. Zapyta mnie, czy w myl prawa wojennego bya to dezercja. Matka Jzka przyniosa wod z zanieczyszczonego basenu spod pomnika Szopena. W mojej jeszcze obecnoci gorczka Jzkowi podniosa si do 40. By jednak przytomny. Jadwiga z teciow przesiedziay dwa tygodnie w schronie pod teatrem, na ulicy Marszakowskiej. Teraz byy zaamane. Kiedy opowiedziaam im, co widziaam na Grochowie, Jadka rozpakaa si. Jzek, lecy z zamknitymi oczami, zacz j pociesza. Nie pacz, maa! Ja ich wszystkich widz. Nie widz tylko Wacka. Tak, Wacek, szwagier Jadwigi, zosta rozstrzelany, o czym Jzek przecie wtedy nie wiedzia. Matka Jzka odwoaa mnie do kuchni i zapytaa, czy ludzie gdzie handluj. Chce sprzeda swoje aksamitne palto. W domu nie maj ani grosza. Jzek chory... Matce udao si sprzeda palto, a Jadce futro i jako przetrway najgorszy kryzys z ciko chorym mczyzn w domu. Docieray wieci, e powracajcych uchodcw zatrzymano pod Warszaw, e siedz przemarznici w bocie i godni. Tak te byo. Uczennice znowu zaczy zbiera po rnych opuszczonych punktach sanitarnych leki i odnosiy je do szpitali. Kobiety zabijay dykt okna, naprawiay powyrywane z zawiasw drzwi. Ze spalonych domw przenosiy si do pustych mieszka. Sza zima. Trzeba byo przecie y. Mczyni nie wracali. Ci, co zostali, byli bezradni. Miasto stao otwarte na wejcie wroga.

Caa Polska przed plutonem egzekucyjnym!

To wszystko, co si dziao, nie zmniejszao ani na moment trwogi, ktra we mnie rosa. Odpychaam od siebie natrtn myl, e z Janem stao si co zego, ale myl ta uparcie wracaa. Drugiego dnia po wyjciu z uniwersytetu, w czasie mojej nieobecnoci, jaka pani przyniosa kartk od Jana. Nie bya pisana jego rk, ale z jego podpisem. Wrciam wanie z daremnych poszukiwa. Dochodzia dwunasta w nocy, kiedy mi wrczono kartk. Noce byy wtedy grone. Nikt nie wychodzi na ulic, chocia pociski ju nie paday. W Warszawie nie byo jeszcze Niemcw. Chciaam wyj. Powstrzymana jak si przetrwaam t noc. O szstej rano zobaczyam Jana. Lea w mieszkaniu znajomych jego matki. W czasie znoszenia rannych sam zosta raniony w okolic klatki piersiowej odamkiem bomby. Nie mia wysokiej gorczki. Do domu rodzicw wraca nie mg, bowiem szukali go tam wczoraj ju dwukrotnie jacy nieznani cywile. Najprawdopodobniej Niemcy. Prcz dziaalnoci w ruchu socjalistycznym m tumaczy z hitlerowskich gazet i czasopism wypowiedzi niemieckich faszystw skierowane przeciw Polsce, opatrujc je odpowiednimi komentarzami. Materiay te drukowa czsto Robotnik, a czasem inne pisma. Niemcy mieli dobry wywiad. Mogli si wic Janem interesowa od pierwszej chwili. Szuka mnie za porednictwem radia, lecz nikt w Warszawie nie wiedzia, gdzie ukry si I Szpital Okrgowy. By nawet raz na uniwersytecie, ale nie spotkalimy si. Jan przyzna si, e dopki trwao oblenie, przeladowaa go myl, e ju nie yj, bo gdybym ya, przecie nie moglibymy si tak zgubi. Po kapitulacji zdawao mi si jednak stale, e zaraz musisz nadej. Tej radoci ze spotkania, a zwaszcza ze spotkania wtedy, gdy straszne wtpliwoci zaczynaj szarpa serce, nikt nie zrozumie, kto tego nie przey. Jan ostronie, aeby mnie nie przerazi, pocz mi podsuwa myl, i nie widzi innego wyjcia, jak tylko konieczno opuszczenia Warszawy na jaki czas. Rana przecie nie jest cika - tumaczy mi - wszystko przeminie. Nagle posmutnia i zamilk. Mylelimy na pewno o tym samym. Pod wpywem rosncego we mnie niepokoju zaczam opowiada bezadnie to, co widziaam, co przecierpieli ludzie. W podnieceniu zaczam szuka winnych, oskara, sdzi. Jaki straszny al trzyma mnie kleszczami za gardo. Nie mogam si opanowa. Przejty tym dzikim wybuchem, Jan uspokaja mnie serdecznymi sowami. Powiedziaam mu jeszcze, e wolaabym zgin sama ni myle teraz o jego tuaczce w takim stanie zdrowia. Prosiam, eby nie da ode mnie, abym bya rozsdna, bo i tak go nie opuszcz. Rozpakaam si jak dziecko, a on mwi: Posuchaj uwanie. Nie trzeba rozpamitywa i zatrzymywa si teraz na tym, co si stao. Stao si co stokro straszniejszego, z czego nikt nie zdaje sobie sprawy: Caa Polska stoi przed plutonem egzekucyjnym! Trzeba byo dziaa. Niemcy wchodzili do Warszawy. Najpierw patrole, pniej w szyku cae oddziay... lawina. Przedostaam si do podwarszawskich osiedli. Brodziam poprzez kaue. Bdziam, szukaam dla Jana schronienia. Znajomi gdzie si rozproszyli, uciekli. Wrciam na krtko, aby uda si na dalsze poszukiwania w innym kierunku. Komunikacji adnej nie byo. Wpadam na chwil do Jana. Spa. Czu si gorzej. Nie byo czasu do stracenia. Nie czekaam, a si przebudzi. Spa po rodku nasennym. W domu jego rodzicw byo gestapo. Szukali. Poszli. I znw piechot, po bocie. Troch na wozie do Jzefowa, do widra. Pomieszczenie znalazam w Michalinie.. Wracam. Z mostu Poniatowskiego wszystkich przechodniw spdzaj na Solec, w Czerniakowsk. Nie wolno wej do rdmiecia ani od Ksicej, ani od Agrykoli.. Duo wojska,

niemieckiej policji, wszdzie flagi ze swastyk. Okropnie wyczerpana dostaj si od ulicy Podchorych na Puawsk. Od placu Unii nie ma przejcia do miasta ani Alej Szucha, ani Ujazdowskimi, ani Marszakowsk, ani te Poln. Na placu, na dachach domw - wojsko. Karabiny maszynowe wycelowane w ulic. Duo zatrzymanych ludzi stoi na Polnej przed Domem Prasy.. Mijaj godziny. Przejcia nie ma. By to dzie 6 padziernika 1939 roku. Do Warszawy przyjecha Hitler. Zapada zmrok. Siedz na chodniku. Chc je suche gruszki, ktre mam w torbie, ale nie mog. Dostaj zawrotw gowy i torsji. Jaka moda kobieta, znajoma z widzenia, zaprasza mnie do swojej rodziny na Skolimowsk. Jest to rodzina ydowska. Id tam. Wieczorem trac przytomno. Po dwch dniach zrywam si z ka z wysok gorczk. Nie mog zrobi nawet dwch krokw. Przypadkowi opiekunowie sprowadzaj zamieszka w tej dzielnicy moj kuzynk. Prosz j, eby wysza ze mn. Ona pacze i nie pozwala mi wsta, pacze, strasznie pacze i nie patrzy na mnie. Pacze stara matka mojej znajomej, moja opiekunka... Zrozumiaam. Wszystko jest skoczone. Jan umar.

Nic nie wida - tylko ciemnoci


Ponury listopad 1939 roku. Nie ma wiata. Warszawa bez opau. Fabryki zamknite, zdemontowane. Tramwaje nieczynne. Mieszkacy miasta bez pracy i rodkw do ycia. Polski aparat pastwowy przesta istnie. Wszystko i wszyscy w strasznej rozterce. Nikt nie ma zudze, ale te nie ma czowieka, ktry by w rozmowie nie pociesza drugiego. Robili to ludzie w jaki niemiay sposb. A potem z ust do ust zaczynaj podawa sobie wieci: w Czstochowie na rkawie Matki Boskiej z cudownego obrazu ukaza si pomienisty znak - sowa: 90 dni niewoli! Wielu w to wierzy. Czekaj cudu. Inni znowu wmawiaj sobie: Anglicy przecie maj honor. To niemoliwe, aeby nie dotrzymali przyrzeczenia. A tymczasem w miecie nie ma chleba. Szerzy si gd i ndza. Niemcy nie dotrzymuj kapitulacyjnej umowy zaopatrzenia ludnoci w chleb. Ulice bez owietlenia, ciemne, smutne. Panami miasta s pijani Niemcy. Wcigaj nawet w biay dzie do bramy ludzi i odbieraj portfele, zegarki, obrczki, wieczne pira. Ogromne plakaty ukazuj zniszczon Warszaw, a u spodu napis: Anglio, to twoje dzieo. Na plakatach czyje rce dopisuj sowa: Gupi Niemcy, nie wiedz, e Warszaw zniszczyli Chiczycy. Potem czyje inne rce zdzieraj plakaty. Ukazuje si ogoszenie, e wanie za zdzieranie plakatw studentka Elbieta (nazwiska nie pamitam) skazana zostaa na mier i wyrok wykonano. Na tym samym plakacie jest umieszczone nazwisko jeszcze jednej kobiety, rwnie skazanej na mier za czynne zniewaenie niemieckiego onierza. Wydaj zreszt szereg innych zarzdze - pojawiaj si obwieszczenia na murach. Wszystkie gro. Zda odbiorniki radiowe. Jedni zdaj. Inni wyrzucaj oknem w nocy z wysokich piter. Kto tam rbie toporem. Kto zakopuje w piwnicy. Zosia Kazimierska, urzdniczka szpitala Dziecitka Jezus, chowa pod ko i pokazuje wszystkim znajomym. Nie po to cay rok odmawiaa sobie nawet przejazdw tramwajem, aby kupi radio, a teraz odda je Niemcom. Radioodbiornika wprawdzie u niej nie znaleziono, ale i bez tego zamordowano j w Ravensbrck. Na ulicach boto i ogromne wyboje. Zapada jesienny mrok. Rozszalae niemieckie samochody olepiaj przechodniw, obryzguj botem.

W dzie przed nielicznymi piekarniami ogromne kolejki. Niemiecka policja utrzymuje porzdek. Bij kobiety, bo tylko te stoj, a szczeglnie kopi i rozpdzaj kobiety i dzieci ydowskie. Po kilkunastu dniach ukazuje si obwieszczenie, e ydzi w wieku od lat dziesiciu musz zaoy opaski z niebiesk gwiazd. Ludzie z opaskami przemykaj ulicami jak zaszczuci. Nie wiem, co powiedzie ssiadce, ktra radzi si, czy zaoy opask dwunastoletniej creczce. Wyszam ze szpitala, aby wicej do niego nie wrci. Z polecenia generaa Rmmla, za porednictwem doktora Kessla, wydano zawiadczenia na Krzye Walecznych, Virtuti Militari i jeszcze jakie odznaczenia oraz legitymacje Obrony Warszawy. Jestem na wszystko obojtna. Id do pustego, z wybitymi oknami mieszkania Adamw. Dozorczyni oddaje mi klucze. Zimno. Porozbijane piece i kuchnia. Ciemno. Nie ma wiec. Przychodzi do mnie moja przyjacika, Aniela Kowalska z ulicy niadeckich 12. Jej jedyny, siedmioletni synek zgin w czasie oblenia Warszawy. Pochowaa go bez trumny w ogrdku przy ulicy 6-go Sierpnia u Paralitykw. W Warszawie nie byo wwczas trumien. Posza piechot do Radzymina prosi szwagra, stolarza, o zrobienie jej dla dziecka. Szwagier zrobi trumn. Poyczy konia, chcieli przewie Leszka na cmentarz Brdnowski. Musieli cigle zjeda na bok i godzinami wyczekiwa, bo przesuway si wojska niemieckie. Gdy wydostali si na Prag, byo ju ciemno. Zbliaa si godzina policyjna. Szwagier z koniem musia powrci. Do cmentarza nie zdyli dojecha. Jaki okoliczny dozorca zanis Leszka w trumnie do piwnicy, bo pada deszcz. Matka ca noc przesiedziaa przy zwokach synka. Pogryam si w ciemnociach. Nie tylko ja, ale i caa Warszawa. Nie wychodziam wcale. Niekiedy wygldaam z okna i patrzc na straszne kolejki po chleb zadawaam sobie pytanie: co jedz ci ludzie poza tym, jeli nawet zdobd bochenek kilogramowy raz na kilka dni? Piekarnia miecia si w naszym domu. Pewnego wieczora kto zapuka. To wacicielka piekarni przyniosa ukryty pod paltem chleb i zapytaa ostrym gosem: Jak pani yje? Odpowiedziaam jej, e mam okoo tysica zotych. Zacza si ze mnie mia, e siedz, nigdzie si nie ruszam, a na bazarze sprzedaj przecie nawet mae kawaki soniny. Potem nagle zacza szlocha. Wszystko rzuci i pjdzie chociaby na koniec wiata. Dla kogo ma y? Zgina jej crka Jadzia w ostatnim dniu oblenia, zabita zabkan kul, ju po kapitulacji. Wychodzc odwrcia si jeszcze od drzwi i rzeka: Jak wierz w Boga i w to, e jutro bdzie dzie, tak Niemcy przepadn marnie, choby nas wszystkich wytukli. Jeszcze znajdzie si rka karzca, ktra tego psa Hitlera i jego pode plemi zmiady. Ludzie zwtpili, ale ja wierz. Wszyscy kogo oczekiwali. Wiadomo ju byo, e duo ludzi zostao za Bugiem, na terenach zajtych przez wadz radzieck. Chc wraca, ale nie mog. Powoli warszawiacy zaczli ciga do swego miasta. Przybiega do mnie ciotka z radosn wieci, e wrci jej syn, a myleli ju, e poleg. Kada wiadomo o czyim powrocie rania mnie od nowa. Nie dociera do mnie bl innych. Trwaam osamotniona w swoim. Wydawao mi si wtedy, e nikt tak straszliwie nie cierpi. A przecie wokoo byo tylko samo cierpienie. Pewnego dnia przywloka si z wdrwki zagubiona, rozczona z dziemi, zabiedzona, wyczerpana moja matka. Nie mogc dalej i, pozostaa w Sulejwku. Teraz dopiero wrcia. Rozpakaa si bolenie i ja pakaam wtedy po raz pierwszy od mierci Jana.

Tej nocy Niemcy cignli dugo armaty. Potem nastaa cisza. Mciy j czasem ich podkute buty i wystrza. Zasypiaam w mce tsknoty i rozpaczy, ale z uczuciem jakiej nikej ulgi. Bya przy mnie matka.

I znw dziaaj kobiety


Moja matka, ktra zawsze troszczya si o dzieci i wnukw, zaczyna doprowadza dom Adamw do porzdku. Obie nie mamy ju innego domu. Buduje z cegie i gliny now kuchenk, dymnik jej wypuszcza za okno. Przynosi dwie gwki kapusty i kilka kartofli. Gotuje pierwszy prawdziwy obiad. Na tym obiedzie mamy gocia: bratow Adamowej. Przybya z Piaseczna, eby w Warszawie szuka swojego zaginionego ma. Ubawia nas opowiadaniem, jak to organizowaa przyjcie dla Anglikw, ktrzy mieli wkroczy do miasteczka. Znalazo si nawet wino i troch ciasteczek. Polskie wojsko wycofao si na pocztku wrzenia. Jaki wyszy oficer odchodzc poleca ludnoci zachowa spokj, bo lada chwila wejd Anglicy. Ludno wcale nie zachowywaa si spokojnie. Przeciwnie, z radoci wypijaa resztki wdek. Dzieci zryway w ogrdkach kwiaty, robiy girlandy. Bratowa Adamowej, jako najbardziej elokwentna, miaa poda dowdcy wojsk angielskich wino i ciastka na srebrnej tacy. Uwaaa, e nasz tradycyjny, polski zwyczaj witania chlebem i sol wyda im si barbarzyski. Strzay dochodzce spoza miasteczka potwierdzay tylko obecno Anglikw i trzymay w staym napiciu mieszkacw. A tu nagle, biegnce kusem na bosaka, piaseczyskie dzieci zawoay: Jad! Jad! Ju jad! Wychodcie! Bratowa Adamowej, z wybran uprzednio wit, nie spieszc si kroczya z powag naprzeciw rzeczywicie zbliajcemu si sznurowi aut pancernych. Nagle kto dostrzeg na samochodach swastyk, wrzasn: Niemcy! i uciek. Inni te ju si zorientowali. Rwnoczenie na przywitanie pada w tum salwa i dziki krzyk: Raus! Bratowa Adamowej nie utrzymaa ani tacy, ani wina i ucieka wraz z innymi. Miaa tylko pniej przykroci, bo srebrn tac Niemcy ukradli, a bya poyczona od jakiej wanej figury w Piasecznie. Matka z niepokojem wyczekuje swoich. Zbiera i znosi drzewo. Wypytuje powracajcych. Coraz bardziej si drczy. Powracajcy do Warszawy wyniszczeni uchodcy przynosz ze wieci. Duo polego na drogach, wielu wyapali i wywieli Niemcy. Inni pozostali za Bugiem i co odwaniejsi tylko przekraczaj granic ostrzeliwan przez Niemcw. Matka zaja si te zdobywaniem ywnoci. Midzy jedn prac a drug opowiadaa to mnie, to przychodzcym znajomym, jak w Sulejwku na jej oczach zabili maego listonosza, znanego tam wszystkim od lat roznosiciela wartociowych listw. Zaczo si od tego, e w Miosnej ona nieobecnego, majora strzelaa do pierwszego niemieckiego patrolu z okien swojej willi, w czym pomagay jej crki. Pado wtedy kilku Niemcw. Nikt nie wiedzia, czy strzelajce kobiety popeniy samobjstwo, czy te zostay zabite przez Niemcw. Wygldao to jednak na samobjstwo, bo gdyby Niemcy schwytali je ywe, najprawdopodobniej nie zabiliby na miejscu, ale powlekli na tortury. Mieszkacy Sulejwka i wielu przebywajcych tam uchodcw z Warszawy nie zdawali sobie sprawy, e Niemcy tak szybko zami opr garstki le uzbrojonych Polakw. Byli zreszt i tacy, ktrzy nie wiedzieli, co zaszo w willi majora, i tacy, ktrzy waciwie nie orientowali si, e Niemcy ju s i e naley niezwocznie zoy bro. Po pierwsze, nie byo wiadomo, komu, a po drugie, nie byo adnego zarzdzenia w tym wzgldzie.

Matka sza wanie w stron toru. Tu przed ni poda may listonosz posiadajcy subow bro, gdy naraz z przeciwnej strony ulicy wyoni si patrol. Krzyknli: Rce do gry! Zabrali listonoszowi bro i kazali odej kilka krokw. Co krzyczeli, z czego nieszczsny czowiek nie zrozumia na pewno ani jednego sowa. Ale domyli si, e go chc zabi, bo na ulicy pad na kolana i baga o ycie. Wycign chude rczyny - mwia matka - ale oni go zabili i odeszli. Wizja chudych rk listonosza nie opuszczaa mojej matki dugo. I wtedy, kiedy wpatrzona w jeden punkt, siedziaa i kiwaa si to w jedn, to w drug stron, wiedziaam, e myli o maym listonoszu z Sulejwka. Raz wieczorem przysza znajoma ona krawca z niemia prob, czy nie mogybymy poyczy jej troch pienidzy. M jej nie wraca, czeladnik zgin na barykadzie, ona za zmwia si z jednym onierzem, krawcem z zawodu, ktry nie chce pj do niewoli. Pochodzi z Pomorza. Nie moe tam wraca, a chtnie za ycie i kt pomoe jej w robocie. Opowiadaa, e sama jest take sposobna i nie dopuci do tego, eby ranny zi, ktremu trzeba przynie ze wsi a to kur, a to jajko, umar, bo strasznie ropieje; osierociby on i dwoje malutkich dzieci. Niestety m jej nie wrci nigdy. Zicia nie uratowaa, ale warsztat prowadzia i przez ca okupacj ywia swoje wnuki. Spotkaam Helen Kotusiewicz, t, ktra w dzie kapitulacji ubieraa onierzy w cywilne ubrania. Teraz opowiadaa, e sprzedaa piercionek, zegarek, obrczk i kupia za bezcen konia z wzkiem. Jej trzynastoletni syn najmuje si do przewoenia ludzi i czego si da. yj jako. Potem mwia z szyderstwem o nowej komendzie dawnego Szpitala Okrgowego, ktry przeistoczy si w tymczasowy Szpital Inwalidzki. Zbiegli si tam pukownicy, ci, co to uciekali w bezpieczne miejsca, kiedy Warszawa si bronia, a teraz przy niespena trzystu chorych szpital ma a piciu komendantw, dotd nigdy z nim nie zwizanych. Natomiast starym pracownikom komendant perswaduje: C ja ci, kochasiu, mog poradzi? Niemcy kazali ograniczy personel. (Ale liczby komendantw nie kazali ograniczy!). W szpitalu krci si wielu takich, ktrym chodzi tylko o to, aby si jako urzdzi. Niemcy wydaj prowiant, mae iloci wprawdzie, ale daj, oraz jakie zawiadczenia o zatrudnieniu. Warszawskie kobiety jeszcze w padzierniku poczy organizowa zbirk cywilnego ubrania. Ta myl powstaa w zwizku z przecigajcymi przez miasto nieprzebranymi tysicami polskich jecw pojmanych w Warszawie i okolicach. Ludzie ci byli w rozpaczliwym pooeniu, saniajcy si z godu, brudni. Otoczeni kordonem uzbrojonych Niemcw... daj przechodniom zna na migi, e s godni. Rozgldaj si, jakby wypatrywali swoich. Daremnie oczy ich bdz po twarzach paczcych kobiet. Na placu teatralnym stoi przed spalonym teatrem ogromna, niemal przez cay skwer, kolejka do pierwszego autobusu. Obok wlok si jecy w przemoczonym obuwiu na obolaych nogach. Niemcy co krzycz. Ktry strzaami wyrwnuje praw stron. Jest moment, e podchodz zupenie blisko do kolejki oczekujcej na autobus. Starsza kobieta ni std, ni zowd krzyczy: Chopaki, uciekajcie, kto moe! Mczyzna wygldajcy na urzdnika z wciekoci mityguje j: Chce pani chyba, aby na jej oczach pozabijali onierzy? Ale ju, jak kula, pod nogi mczyzny wpad i przykucn midzy kolejk a ogrodzeniem skweru onierz. Za nim drugi, trzeci. Znowu przebieg onierz, przeskoczy ogrodzenie i ley w bocie. Co bdzie? Nic. Koniec pochodu jenieckiego oddala si. Ostatnie szeregi jeszcze odwracaj smutne twarze. Nie sycha ju czapania zbolaych ng. Czternastu czy szesnastu zbiegw przemyka w ruiny opery. Za nimi gruba kobieta, ktra na jezdni odwraca si i woa: A chodcie, kilku ludzi! Biegnie za ni jeszcze par osb. Mczyzna z zacit

twarz i jaka modziutka dziewczyna obchodz kolejk. Trwa to dosy dugo, zbieraj pienidze. Nie mwi nic. Kady wie. Autobus nie nadjecha. Modziutka dziewczyna i mczyzna znikaj w ruinach. Tecia T., dwudziestoletnia studentka, wybiera si przez zielon granic do Wilna, gdzie ma siostr i chorego szwagra, ktrzy na krtko przed wojn pojechali tam. Musi ich sprowadzi, bo szwagier ciko chory, a o swojej znacznie starszej siostrze mwi, e jest w takich sytuacjach bezradna. Tecia wybiera si do Wilna pieszo. Na razie do Makini. Dotara do Wilna i przez zielon granic sprowadzia po kilku tygodniach szwagra, siostr i ich dzieci. Cztery kobiety z naszego domu chodz, a czciowo dojedaj raz w tygodniu - do Lublina po olej. Mowie wrcili, lecz Niemcy mog ich zapa. Kobiety jeszcze w czasie trwania godziny policyjnej, przed witem, wymykaj si na podmiejskie pola i wygrzebuj z ziemi buraki, czasami kartofle, karmic swoje zbiedzone dzieci. Warszawa marznie i goduje.

Listy bez kopert i powrt rodziny


Gdyby chocia bya jaka poczta - narzekaj ludzie drczeni trosk o rodziny. I staje si rzecz nieprawdopodobna. Zaczyna dziaa poczta spoeczna. I co wicej - dziaa sprawnie, uczciwie, bezinteresownie. Zachodz do domu najstarszego brata, Stefana, w ktrego mieszkaniu gospodaruj jacy uciekinierzy. Syn dozorcy, byy onierz, informuje, e widzia mojego brata z rodzin na szosie pod Kowlem i e nawet rozmawia z nim. Nowi lokatorzy podaj mi list od Piotra. Jest w niewoli. List przyniosa nieznana kobieta. Bya na ulicy Ostrobramskiej, ale tam zastaa jedynie pustk. Jakie poczucie solidarnoci i postawy obywatelskiej kierowao ow kobiet, jeeli szukaa jeszcze nastpnych adresw (Piotr poda ich kilka), mimo e sama jeca nie znaa. List odda jej kto w Czstochowie, poniewa jechaa do Warszawy. Piotr jest ju w trzecim tymczasowym obozie. Od napisania kartki upyno siedem dni. Prosi tylko o wiadomo, czy wszyscy yj. Koczy sowami, w ktrych matka dopatruje si rozpaczy: Ja musz wrci. List jest malek karteczk, bez koperty, pisan owkiem z jednej strony. Na drugiej adresy. Matka twierdzi, e jest to najszczliwszy dzie w jej yciu. Tego samego dnia dobija si kto gwatownie do drzwi. To owinici w jakie gagany dwaj mali wnukowie Czaru i Micha, za nimi Adamowie i Michaowie. Pierwsze pytania: Czy wszyscy yj? Id od Radomia. Okryli ca wschodni Polsk. Przeszli przez drogi pene polegych. Wychodzili z poncych miast. Z tumem uchodcw dostali si pod lini frontu. Duo ludzi zgino. Oni ocaleli. Michaowie mieszkali na Grochowie. Ich mieszkania nawet nie ograbiono. Ssiedzi pilnowali. Noc schodzi nam bezsennie. Narada rodzinna zgodnie oddaje przewodnictwo z prawem wydawania zarzdze Michaowi. Zapadaj uchway - w pierwszym rzdzie ratowa Piotra; gdziekolwiek by by, jecha za nim. Nie dopuci do tego, eby si zaama. Pienidze i skromn biuteri podzieli na rwne czci, aby jako si ratowa. Zapada postanowienie, e jutro Micha uda si pod skady opaowe przejte ju przez Niemcw i wystpi, jeeli to moliwe, w imieniu swojego nie istniejcego zakadu pracy o wydanie wgla na kwity, ktre przypadkowo posiada. Ja mam si przedosta do

Czstochowy (bo kobiecie najatwiej przedziera si przez rne zakazane strefy) i szuka ladu Piotra. Wszyscy wyrazili zgod bez protestu. Suchajc tych narad zastanawiaam si nad przemianami, jakie nastpiy w rodzinie. Do wojny bya przecie do luno zwizana ze sob. Spotykalimy si w wita, na weselach, na chrzcinach i nie mielimy zwyczaju podporzdkowywa si jedni drugim. Micha wgiel zdoby. Udao si to na pocztku tylko nielicznym. Ja przygotowywaam si do drogi. Czekaam na samochd Czerwonego Krzya, ktry mia odej nazajutrz w kierunku Czstochowy. Jednake samochd nie odszed. Wieczorem, kiedy zostaymy ju tylko z Adamami, bo Michaowie odeszli, wszed Piotr. By zwolniony przez wadze obozowe jako lekarz weterynarii z poleceniem zgoszenia si w Turyngii w wielkim majtku rolnym, gdy panowaa tam w stadach byda pryszczyca. Piotr lekarzem jeszcze nie by. Uy podstpu. Nie pojecha do Turyngii, tylko z kart zwolnienia prosto do Warszawy. Wszed ubrany w krtki brezentowy paszczyk i za krtkie spodnie. Byy to rzeczy kolejarza, ktrego crka naleaa do opiekunek obozowych poprzez druty. Z obozu przejciowego w Czstochowie przesyano tysice jecw w gb Niemiec. Opiekunki poprzez druty potrafiy utrzyma Piotra w pozostaym ju tylko p tysicu czekajcych na ostatni transport. Prawie o pnocy zacz opowiada o straszliwym losie polskich onierzy. 3 wrzenia 8 puk piechoty Legionw wyruszy z Lublina, lecz przedtem ju zbombardowano miejsce w Lublinie, gdzie formowano wojsko do wyjcia na front. Rezerwici, przewanie chopi, nie szkoleni uprzednio, nie wiczeni, widzc szalony przestrach oficerw - wpadli w panik. A kiedy pocig z napisem Pomorze wyruszy z Lublina i znalaz si za trzeci czy czwart zaledwie stacj, samoloty wroga, jak gdyby tylko na to czekajc, zniyy si, obrzuciy pocig bombami i obsypay pociskami. Leciay tak nisko, e do Piotra podbieg kolejarz i zacz krzycze, aby strzela. Piotr dosta w Lublinie rewolwer, tzw. visa; wystrzeli raz i rewolwer si zaci. Resztki oddziau wycofay si do lasu. Do zdruzgotanego pocigu zaadowana bya artyleria, ktra ocalaa, a ktr trzeba byo wyadowa. Nadesza ju noc, kiedy ustawili si na lenej drodze. Po kilkugodzinnym marszu okazao si, e zbdzili. Co znaczy w lesie odwrci dziaa, zrozumie mog tylko onierze. Na tej robocie zasta ich wit, a kiedy wreszcie wyruszyli dalej, napotykali ustawiczne bombardowania i zatarasowane drogi. Gdy tak cignli na front, oficerw ubywao. Szy ju poczone rne oddziay. Na drodze prowadzcej do miasteczka jaki sierant krzykn: Niemcy! Potna kolumna zafalowaa, odwrcia si i runa bezadnie na tyy. Sposzone konie oderway si od wozw i dzia. Panika. Stojcy najbliej porucznik schwyci tego sieranta za piersi i krzyczc: Gdzie Niemcy? - zastrzeli go. Sam dosiad konia i zajedajc od tyu kolumn woa do onierzy: Jeeli nie chcecie si bi, rozejdcie si, ale nie wolno ulega panice i tym, ktrzy j wywouj dla zdezorganizowania armii. Piotr mwi, e w gosie tego oficera byo co tak silnie oddziaujcego, e panika zostaa zaegnana. Pniej w okolicach Radomia doszo do pierwszego boju. Czogi niemieckie miadyy cae polskie kompanie. Rozbite oddziay usioway si okopywa. Brak byo odpowiedniego sprztu, pogubiy si bowiem tabory. onierze od czasu wyjcia z Lublina ani razu nie otrzymali gorcej strawy. Panowaa ju powszechna wiadomo klski. Nie byo entuzjazmu, bo nie byo nadziei. Padali onierze. Byo ich coraz mniej. Nie oczekiwali niczego prcz mierci. Piotr o rannych nawet nie chcia mwi. Nikt nikomu nie

okazywa serca. A jednak pewnego razu, gdy siedzia wraz z dwoma onierzami w pytkim okopie i zwiesi gow, znuony tak, e spad mu za may hem, dwaj onierze, chopi z Lubelskiego, braciabliniacy Gradowie, pocieszali go, jak potrafili. Jak co, nie daj Boe, ranny pan podchory bdzie, to my pana nie opucimy - zapewniali. Potem, na rozkaz kapitana, wrzucili do jeziora bro. Owiadczy on im pod wieczr, e pukownika od rana nie ma i e prawdopodobnie s okreni. Ratujcie si! Piotr wrzuci rwnie do jeziora bro oraz mundur. Zostawi sobie tylko legitymacj uniwersyteck. Bya ju noc, gdy pogubili si z kolegami. Do pierwszego brzasku ukrywa si w maej, wyludnionej wiosce. O wicie spotka na drodze w okolicach Iy kobiet, wiejsk handlark drobiu, z kilkunastoletnim synem. Oboje wyndzniali. Od nich dowiedzia si, e Niemcy s ju za pobliskim wzniesieniem. Piotr by tylko w koszuli i podartych spodniach znalezionych w jakiej chacie. Chopak zapyta: Skd ty idziesz? Kobieta zdja z siebie star msk marynark, podaa Piotrowi, chocia bya to na pewno jej jedyna ciepa garderoba, i powiedziaa: Ty nie pytaj, gupi, skd on idzie, tylko daj mu swj kaszkiet. Ja wiem, skd on idzie. Niech go Bg prowadzi! Ostateczne schronienie znalaz w majtku koo Radomia. Dziedzic proponowa Piotrowi, eby uczy jego dzieci czy wnuki, ale na podarowanie mu byle jakiego cywilnego ubrania nie zdoby si. Piotr spa w stajni, bo do dworu w marynarce ofiarowanej mu przez ndzark nie pasowa. Do Radomia byo zaledwie kilka kilometrw. Piotr chcia si tam dosta. W takim jednak ubraniu nie mg puszcza si w drog. Niemcy szukali przecie ukrywajcych si onierzy. Pewnego dnia Niemcy zrobili obaw. Z dworskiego ogrodu zabrali pracujcych tam mczyzn, midzy innymi Piotra. Siedzia w Iy, zamknity w kociele. Potem w Kielcach, a nastpnie w Czstochowie. Zawodowi oficerowie wyjaniali skwapliwie Niemcom, e w Polsce podchorowie to nie oficerowie. Obawiali si oni konkurencji z ich strony i uwaali, e przywileje oficerskie nale si tylko im. Ucieczka z obozu w Kielcach nie udaa si. W Czstochowie Piotr dosta si do oddziau tumaczy. Dziki temu mia mono zapozna si z treci rozkazw i zarzdze. W ten sposb zorientowa si, e wydano zarzdzenie, aby zwolni natychmiast i wysa do Niemiec lekarzy weterynarii. Piotr zaryzykowa wiele: zameldowa si jako lekarz, chocia mia tylko dwa lata studiw i jedyny dokument - uniwersyteck ksieczk przysposobienia wojskowego, gdzie w jednej z rubryk napisano sekcja weterynaryjna. Zamiast do Turyngii wyruszy do Warszawy. Piotr skoczy swe opowiadanie o trzeciej nad ranem. Wszyscy milczeli znkani. Najbardziej posmutnia opowiadajcy. Napomkn jeszcze, e ju nigdy nie chciaby powraca do tej historii. Po chwili doda: Rannych z naszego oddziau utopili Niemcy w jeziorze. Za kilka dni powrci przyjaciel Piotra, Kazik bikowski, student Politechniki Gdaskiej. Zaczynaj pracowa na placu Wareckim. Otworzono tam jeden oddzia pocztowy. Pisz wic ludziom za niewielk opat listy. Nieprzebrane tumy oblegaj poczt. Micha wyrabia w domu karbidwki. Adam zaczyna pracowa na kolejce elektrycznej. Ja robi prywatnie zastrzyki i przyjmuj czasem dyury u chorych. Wyszukujemy Michaom mieszkanie na Mokotowie, abymy byli bliej siebie. Zbliaj si wita Boego Narodzenia. Niemiecki urzd zatrudnienia poprzez gazet wydawan w jzyku polskim wzywa wszystkich od lat szesnastu do meldowania si.

Do niemieckiego urzdu zatrudnienia zgaszaj si nieliczni. Micha idzie, podaje zmylone nazwisko i imi oraz adres zburzonego ssiedniego mieszkania. W trzy tygodnie pniej przychodz pod wskazany adres i szukaj tokarza, ktry powinien tu mieszka. Tokarz nie mieszka, ale wiadomo ju, e szukaj w celu skompletowania transportu na przymusowe roboty w Niemczech. Wszyscy czekamy na Stefana. Nie wraca. Nie wiemy nic o nim, ani te o jego onie i dzieciach. wita spdzamy wsplnie u Adamw. Piotr nie pisze ju na poczcie listw. Szkoy rednie dla Polakw zamknite, przygotowuje wic do matury kilkoro modziey, ktrych wojna zaskoczya z promocj do drugiej klasy liceum. Wszyscy oprcz Piotra wierz, e najdalej w lipcu odbdzie si normalny egzamin w otwartych ju szkoach. wita s skromne, ale gd jest na razie zaegnany. Przychodz gocie: Helena i Edek Walesiscy17 ze swoj malutk creczk oraz odnaleziona ciotka Wanda. Edek na bibukach rysuje szkic rychego osaczenia Niemcw przez aliantw. Jest tak pewny swoich przewidywa, e nie dopuszcza adnych wtpliwoci. Edek jest bardzo ubiany przez wszystkich, a po tym wieczorze zyskuje jeszcze wiksz sympati. Mamy ju wiato. Dziwimy si, e po takiej strasznej klsce ludzie zaczynaj si jako dwiga. Kady prawie czym si zajmuje i wszyscy - jak gdyby w zmowie - nie dopuszczaj do siebie adnych pesymistycznych myli. Jeli nawet znajdzie si pesymista, nie potrafi przekona ogu, musi ustpi. Siedzimy przy stole witecznym pierwszego Boego Narodzenia w czasie wojny. Jemy byle co. Padaj pierwsze dowcipy o Hitlerze, jego armii i Niemcach. Wszyscy miej si. Polski humor nie zosta zniweczony. Zblia si godzina policyjna. Adamowie zatrzymuj Walesiskich i ciotk Wand na noc. Rozmowa toczy si dalej. Nikt z nas nie wie, nawet nie przeczuwa, e w tym samym czasie w podwarszawskim osiedlu Wawer Niemcy morduj stu dziewiciu niewinnych mieszkacw. Wycigaj ich z ek i bez sdu dokonuj egzekucji. Nikt nie wie, i czternastoletni, znany nam od dziecka Tadzio Ryszka wyciga pod murem rce i woa: Mamo! - Tadzio wykazywa niezwyke zdolnoci do matematyki. By chlub rodzicw. Jedyny syn, jedyne dziecko. Po raz pierwszy w swoim yciu rozczy si z rodzicami, pozosta w gocinie u ciotki. Biega cay dzie z maym ciotecznym bratem, saneczkowali. W nocy zgin wraz ze swym wujem, nauczycielem, pod cian jednego z domw Wawra. Nie wiemy jeszcze, e nasz znajomy, pan Gering, z pochodzenia Niemiec, urzdnik Banku Cukrownictwa, hodujcy w swoim ogrdku re, wielki esteta, stoi tej nocy wrd trupw pod okrwawion cian, a zapytany po raz ostatni, czy jest Niemcem, odpowiada: Byem i jestem Polakiem - i ginie wraz z innymi. Wrd gbokiego przygnbienia nadchodzi Sylwester, ostatni dzie starego roku. Leymy ju w kach. Sycha strzay. Najpierw pojedyncze, potem seriami. Dzikie, bezadne strzay tu za oknami. Wszyscy zrywaj si. Nie wiadomo, co robi. W ssiednich mieszkaniach powstaje ruch. Gdzie na klatce schodowej skrzypi jedne drzwi, drugie... Wawer, Wawer! -- koacze si w gowie. Adam chwyta matk za rce i woa: Gdzie mam si ukry? Adamowa pacze, dziecko pacze... Nikt wtedy nie zna jeszcze Niemcw i ich obyczajw. To oni witali tak nowy, zwyciski rok...

17

Helena zostaa zastrzelona przez Niemcw w czasie powstania na ulicy Prostej. Edka jeszcze wiosn 1944 roku wywieziono do Owicimia.

Niedugo potem bya u Adamw rewizja. Kopaniem w drzwi zasygnalizowali swoje przybycie. Rewizja odbywaa si nie tylko w caym domu, lecz w caej dzielnicy. Szukali broni. Szukali jej pilnie nawet w maej torebce matki. Broni nie znaleli. Odeszli. Adamowa, liczna, moda, wesoa kobieta, zacza swj dom doprowadza do dawnej formy. I wtedy okazao si, e mamy za mao przestrzeni i przeszkadzamy sobie nawzajem. Wwczas Piotr znalaz mae mieszkanie, do ktrego wyprowadzi si z matk. Matka proponuje mi mieszkanie u siebie. Zostaj jeszcze u Adamowej; byam do niej zawsze serdecznie przywizana. Zostaj na krtko. Jako pogorzelec dostaj przydzia mieszkania na ulicy Narbutta, tu przy Puawskiej, w adnym, nowoczesnym domu. Wacicielka, pani Sucka, wynajmuje mi dwupokojow garsonier z kuchni elektryczn i gazow, wspania azienk. Poudniowa ciana jednego pokoju jest caa oszklona. Komorne wysokie. Nie mam pienidzy. Niewiele zarabiam, ale przecie nie myl o tym, co bdzie. Mieszkanie jest puste. Mam tylko jeden tapczan, poyczony od Adamw. Po dwch dniach przychodz moje koleanki ze szpitala. Marysia Zajdler ofiarowuje mi swoje meble. Sama zmuszona bya przenie si do mieszkania brata, ktry przepad bez wieci. Bratowa zgina od pocisku, pozostawiajc malutk creczk Hani. Matka polegej, pani Pudewil, po stracie jedynej crki nie jest w stanie zaj si domem i dzieckiem. Genia Rajchelt przyniosa ciki tumok skadajcy si z bielizny, rcznikw, cierek i innych rzeczy, Henia Romanowska-Jarkowska - swoje najlepsze dwie suknie. Od nich dowiaduj si, co dzieje si w Szpitalu Okrgowym. Nie pracuj, bo komendanci nie przyjmuj nikogo. Tymczasem w pnocnej czci Warszawy i pnocnozachodnim rdmieciu Niemcy rkami ydowskich i polskich robotnikw zaczynaj budowa mury zamykajce niektre ulice. Wkrtce robota zostaje przerwana. Na temat murw ludzie snuj najdziwaczniejsze przypuszczenia. Po przerwaniu robt gubi si w domysach I naprawd nikt nie wie, po co ustawiono mury. Bya wtedy niena zima. Zarzd Miejski ogasza werbunek do oczyszczania ulic. Bezrobocie gnbi warszawiakw. Pidziesicioszecioletni pan Mucha, czowiek z wyszym wyksztaceniem, daremnie wystaje w dugich kolejkach na mrozie - przecie tam co pac. Trzeba y. opaty i karty zatrudnienia zdobywaj silniejsi. ydw spdzaj masowo do rnych robt w koszarach wojskowych, do uprztania gruzw. Nic im nie pac. Codziennie przecigaj ulicami kolumny bitych przez umundurowanych zbirw hitlerowskich ludzi z niebieskimi gwiazdami na biaych opaskach. S wrd nich doroli i dzieci, inteligencja i robotnicy. Wszyscy maj wylknione oczy. Po miecie snuj si czste patrole z rozpylaczami wycelowanymi w bezbronnych przechodniw. Jezdni, rozpryskujc boto, pdz samochody upstrzone swastykami. Za szybami pojazdw widniej podobne do siebie twarze oficerw. To podobiestwo tkwi we wsplnym im wszystkim wyrazie buty. Mury oblepiono obwieszczeniami. Wszystkie gro mierci.

Gwiazdy cierpienia

Zielona granica prowadzca na Wschd zamknita. Cz ydw z Warszawy usiuje si tam przedosta. Powstaje nowe, umowne prawo midzy przekraczajcymi granic a przewodnikami. W Warszawie mona znale takich przewodnikw. Wiadome s dni, kiedy granic atwiej przej. Przekroczenie granicy zalene jest od wielu okolicznoci: pogody, pienidzy, ubrania i towarw, ktre przy tej okazji si przemyca. Przewodnicy to ryzykanci dla fortuny. Zdarzaj si wtedy, jak gosi fama, nie byle jakie okazje: trup zastrzelonego przez Niemcw, z ktrego mona zdj dobre buty i kouch, a w nim zaszyte zote piciorublwki, to znw walizeczka maa, porzucona w krytycznym momencie przez waciciela, a zrcznie, niewidocznie w ciemnoci odepchnita nog przez kogo innego i podjta pniej. Opowieci takie kr po miecie Biedni ydzi wyruszaj bez przewodnikw i bez pienidzy. Ci nie wracaj. Inni wracaj, narzekaj. Znajomy waciciel sklepu, pan Rozen, zostawia rodzin i idzie za kordon. Zabiera jakie towary. Zota nie posiada. Potem maj przedosta si ona i dzieci. Wkrtce przesya wiadomo, e nie ma tam co robi. W Biaymstoku tysice ludzi pi w komrkach. Mona jecha w gb Rosji, ale on wraca. Nie przyjedajcie - pisze. Pewnego dnia do sklepu pana Rozena, kiedy oprcz wacicielki i mnie nie byo nikogo, wszed brudny, spocony czowiek i poprosi pani Rozen o podanie wody. Mwili po ydowsku. Osaby pi chciwie i aebym nie syszaa, szepta po cichu. Pani Rozen nagle poblada, trzymajc si za gow gwatownie czemu przeczya. Chciaam wyj, lecz zatrzymaa mnie i zwrcia si po polsku do przybyego18 Mw! Przy niej moesz mwi! Podeszam bliej, a on w bezadnych sowach, w najwikszym podnieceniu, opowiada. Od wczoraj pracowa z innymi ydami w ogrodzie sejmowym. Zakopywali trupy w skrwawionych workach. Duo trupw. Dzi rano, gdy jeden z tych workw zepchn do dou, ju z samego dna jamy usysza jk: O Jezu! Opowiadajcy wi si jak w blu. Piciami bi si po gowie i mamrota przez zby: ebym trzysta, tysic lat y, tego nie zapomn! Pani Rozen ulokowaa go w piwnicy pod sklepem, gdzie ten przeszo czterdziestoletni mczyzna cigle paczc nie mg si uspokoi. Przyniosa z apteki brom. Nic nie pomagao. Paka i dra cay. Po kilku tygodniach wrci pan Rozen. Nie wyjechali. Pewnego dnia byam wiadkiem wstrzsajcej sceny. Na Zotej, tu przy Marszakowskiej, zaraz za naronym sklepem ze sodyczami szo dwoje starszych ludzi, ydw. Mczyzna mia okulary i -jaki oniemielony wyraz twarzy. Po drugiej stronie, w przeciwnym kierunku, szli dwaj hitlerowcy z trupimi czaszkami na czapkach. Przeszli ulic i zbliyli si do tych dwojga. Co powiedzieli, nie wiem, ale mczyzna i kobieta gwatownie wycignli rce, znaczone gwiazdami. Niemiec uderzy mczyzn w twarz. Spady mu okulary. Kobieta osonia sob mczyzn, skadajc bagalnie rce. Niemiec kopn j tak silnie, e upada. Uniosa si z trudem, ale kopnita jeszcze raz upada twarz na chodnik. Mczyzn poprowadzili w gb Zotej. Bity, kilkakrotnie pada. Kopaniem zmuszali go do powstania. Czowiek ten, widocznie bardzo krtkowzroczny, wyciga przed siebie rce i szed skrwawiony, jakby w ciemnociach. Gdy nie wiadomo ju ktry raz zosta uderzony rewolwerem w gow, zachwia si i run na wystaw sklepow. Szyba wypada. Wtedy dopiero Niemcy pozostawili swoj ofiar i poszli dalej. Ze sklepu wybiega wacicielka i nieprzytomna jeszcze ze strachu zacza wymyla zmaltretowanemu czowiekowi. Z tego samego sklepu wysza moda kobieta i podtrzymujc saniajcego si zawoaa do sklepikarki: Czy pani nie ma wstydu ani sumienia?

18

By to krewny pani Rozen.

Odwiedziam kiedy star, przeszo siedemdziesicioletni, znan dziaaczk spoeczn, przyjacik moj i Jana - Helen Perlow. Helena i Mikoaj Perlowie mieszkaj przy ulicy Natoliskiej wraz z zamn crk Wand. Zawsze zczona serdecznymi wzami przyjani z rodzin Perlw, cauj pana Mikoaja jak ojca. Ci dobrzy i delikatni ludzie rozumiej moje przygnbienie. Pan Mikoaj ostrzega: Nie ma si co udzi, Niemcy maj plan zmierzajcy do wytpienia polskoci i bd go realizowali ze cisoci i skrupulatnoci waciw ich nacji. Wanda nie wierzy. Usiuje nawet mitygowa ojca. Potem wciga mnie do swego pokoju, gdzie rozmawiamy swobodnie o rnych sprawach. W mieszkaniu ciepo. Szyby wstawione. Kanarek piewa. Mia suca w biaym fartuszku zaprasza jak zwykle na herbat. Spotykam Loni Rozenwn, crk wacicielki sklepu, u ktrej widziaam robotnika z ogrodu sejmowego. Idziemy do mojego domu. Lonia zaczyna ali si, e rodzice nie chcieli wyjecha do Rosji. Mwi, e nie wytrzyma w atmosferze cigego upokorzenia. Patrz na t delikatn szesnastoletni dziewczynk, pierwsz uczennic w klasie, ubstwiajc Sowackiego, przygotowujc si do wyszych studiw humanistycznych, i poj nie mog, dlaczego mwi upokorzenia. Staram si jej wytumaczy, e przecie zamordowania czowieka przez uzbrojonego bandyt nie mona traktowa jako upokorzenia. To zwyky mord, bezprawie. Nie rozumiemy si. Lonia wprawdzie zgadza si ze mn, ale twierdzi, e nie o to chodzi. Nie wypieraa si nigdy swego pochodzenia. Uczya si w polskim gimnazjum. Tam nie dano jej odczu pitna nacji, jak mwia. Kiedy zapana na ulicy, jako ydwka, z opask, zmuszona zostaa do brudnych posug w niemieckim domu. Nie to byo dla niej najstraszniejsze. Ale kiedy pewnego dnia stary, oberwany yd podszed do niej w Alejach Jerozolimskich i zapyta po ydowsku, czy wolno im, ydom, przechodzi t ulic do koca, Lonia odczua to jak wstrzs. Nie ydzi, ale talmud, odrbno, zacofanie byy mi zawsze obce. Teraz zostao mi tylko to. Czy pani moe zrozumie? - mwia w najwyszym wzburzeniu biedna maa Lonia. Na ulicach coraz okropniejsze sceny. ydom nie wolno jedzi uruchomionymi ju tramwajami. Niemcy oblepiaj Warszaw obrzydliwie podegajcymi plakatami, z ktrych wyania si upiornie znieksztacona twarz o rysach semickich. ydzi mieszkaj jeszcze w miecie, ale we wasnych mieszkaniach padaj ofiarami cigych rabunkw dokonywanych przez wojsko. Szczeglnie zamone mieszczastwo jest nawiedzane przez oficerw i onierzy niemieckich. W podwrza kamienic wjedaj samochody, aby w ramach rekwizycji zabiera z lepiej urzdzonych domw meble, pociel, bielizn, ubrania, kosztownoci. ydowska biedota - drobni rzemielnicy, robotnicy, przekupnie - popada w ndz. Oznaczeni opaskami trac swobod poruszania si. Nie maj pracy, nie maj pienidzy. Spdzani w brygady, zmuszani s do katorniczych robt na zimnie i w socie. Trac siy. Goduj i marzn, a ich dzieci choruj.

Szpital inwalidzki
Raz po raz przychodz do mnie koleanki i koledzy, pracownicy dawnego Szpitala Okrgowego. Mwi, e komendanci tymczasowego szpitala dla inwalidw odmawiaj zatrudnienia ich, a przecie karty pracy potrzebne s ludziom jak chleb.

Dowiaduj si, e chocia wrci porucznik-kasjer, nikt z personelu, poza komend, nie wie, co si stao z milionami zotych. Mwi, e kasjer przekrada si do komendy niepostrzeenie i e nadal trwaj znane wszystkim narady pukownikw. Prosz mnie, ebym wystpia jako delegatka i w ich imieniu udaa si do gwnego komendanta z daniem przyjcia do pracy dawnych pracownikw. Zgadzam si i obmylam plan dziaania. Zawiadamiam zainteresowanych, aby zgosili si jednego dnia wraz ze mn do szpitala. Prosz komendanta o przyjcie nas wszystkich oczekujcych - do pracy. Pukownik wskazuje mi krzeso i jednoczenie wyjania, e nie moe przyj nikogo, poniewa Niemcy sprawuj nad szpitalem cis kontrol. Szpital wraz z ca zaog jest w opinii Niemcw obozem jecw. Pokazuje mi listy pacy niewiarygodnie maych poborw, na ktrych widz wyranie sowo Wehrsold. Do rozmowy wtrca si grubiasko major, lekarz. Owiadcza, e ani urzdnicy, ani pielgniarki, ani podoficerowie, ani robotnicy nie maj teraz nic do gadania. Oburzenie na moment odbiera mi mow. Opanowuj si jednak i mwi spokojnie, ale dobitnie, e nie potrzeba tu adnych porednikw, chyba gdyby upowanili go do tego Niemcy. Komendant usiuje przeci niemi rozmow, ale robi to niezbyt zrcznie. Ja jednak upieram si przy swoim, e ani ja, ani oczekujcy nie wyjdziemy ze szpitala, dopki nie otrzymamy kart zatrudnienia. Czekamy. Mijaj godziny. Nareszcie komendant decyduje si przeprowadzi indywidualne rozmowy z oczekujcymi. Poleca wyda wszystkie karty. Rwnie i mnie. Dostaj przydzia do ambulatorium. W szpitalu rozpaczliwe warunki. Niewielkie racje ywnoci wydzielane przez Niemcw s niewystarczajce dla rannych, ktrych znw doywia Warszawa. Infekcja, jeszcze nie opanowana, pochania wiele ofiar. Wozy jeden za drugim wyjedaj na cmentarz. Wrd pracownikw nie ma zrozumienia i odpowiedniej wsppracy. Wracaj oficerowie administracyjni z bezpiecznych miejsc. Nieliczni spord lekarzy i pielgniarek robi wysiki, aby uly rannym. Doktor Kessel znw pracuje po dziesi godzin na dob. W salach chorych przy kach kalekich synw pacz matki. Snuj si opowieci o tragicznych losach tych najlepszych onierzy. Mwi o palonych kasach pukowych, z ktrych oni, ranni, nie otrzymali ani razu odu i bez grosza w kieszeni musieli szuka schronienia. Jest tam midzy innymi chorymi onierz bez obu rk i ng. Resztki jego rozgromionego oddziau prboway przedrze si na Wgry. On jednak postanowi pozosta w kraju. W grach zabdzi. Odmrozi sobie rce i nogi. Rce amputowano mu do pachy, a nogi tu przy pachwinach... onierz Jerzy Niekrasz, technik-rezerwista, ranny pod Modlinem, opowiada, e wieziony na furze pod gradem pociskw zosta wyrzucony z wywrconego wozu. Konie ze strachu poniosy. Od pocisku, gdy lea na ziemi, zapalia si soma. Ciko ranny, nie mg si podnie. Gasi ogie rkami. W szalonym galopie przejeday inne wozy, krzycza, ale nikt si nie zatrzymywa. Dopiero jaka wiejska dziewczyna zeskoczya z wypenionego uciekinierami wozu, chwycia lecy obok karabin i groc broni zatrzymaa nastpny wz, na ktrym pomoga go uoy. Inny, modziutki podporucznik, ranny w gow, opowiada: Kiedy bitwa ucicha, usyszaem tu obok jk. By to ranny kapitan. Do jczcego podczogali si jacy ludzie. Wie zajli ju Niemcy. Prosi tych ludzi, aby ponieli go do Niemcw; niech mu udziel jakiej pomocy, bo strasznie cierpi. Zamiast tego bandyci ci zdarli kapitanowi z palcw piercionki, odebrali zegarek i cignli buty. Kapitan zmar, a ja przeleaem do rana, pprzytomny. Okazao si pniej, e wiadkiem tego strasznego zajcia prcz mnie bya rwnie jaka ukryta kobieta, ktra poznaa zbrodniarzy, bo byli z jej okolicy.

Mimo niemieckiej kontroli lekarze oddziaowi i pielgniarki ukrywali faktyczny stan chorych. Przede wszystkim ukrywali lej rannych, nie wskazujc ich w raportach. Potem taki nie rejestrowany w odpowiednim momencie ucieka. Najgorzej byo z wyekwipowaniem uciekinierw pochodzcych z oddalonych stron kraju. Nie byo cywilnych ubra. Farbowali wic swoje drelichy na czarno lub granatowo w misce klozetowej. Potem okazao si, e w magazynie szpitala znajdoway si cywilne ubrania pochodzce z darw, ze zbirek urzdzanych przez mieszkacw Warszawy w pierwszych dniach po obleniu, wanie w celu zaopatrzenia ukrywajcych si przed niewol onierzy. Ale ubrania te, przy dyskretnej niewiedzy odpowiedzialnego za magazyn, rozdzielili midzy siebie niektrzy oficerowie i podoficerowie. Ani jeden komplet nie dosta si do rk tych, dla ktrych mieszkacy miasta ofiarowali - jake czsto ostatnie - swoje ubrania. Zwalnianie onierzy do domu, wzgldnie zakwalifikowanie do stalagw w Niemczech odbywao si nastpujco. Przedstawiciel polskiej komisji lekarskiej referowa histori choroby i stan zdrowia rannego niemieckiej komisji, ktra zjawiaa si w oznaczonych dniach w szpitalu. Decyzja naleaa do Niemcw. Pewnego dnia w mojej obecnoci przedstawiono Niemcom onierza w nienajgorszym stanie zdrowia. onierz pokaza lew rk z ubytkiem pierwszej i drugiej falangi wskazujcego i rodkowego palca. Ubytek zamyka si jakby lekkim stanem zapalnym. Chopiec ten mia semick twarz. Przewodniczcy niemieckiej komisji spojrza na onierza, ktrego przedstawia major doktor Marian mietaski19, zawarcza i zacz go dokadnie oglda. Niemiec, ogldajc rk, powiedzia po niemiecku: wistwo! Przecie to stara rzecz. onierz nie rozumia, czy te udawa, e nie rozumie, ale wobec grocego mu niebezpieczestwa zachowywa si normalnie. Niemiecki lekarz patrzy w twarz swojej ofierze, milcza i umiecha si. Major mietaski spokojnie wycign ze sterty kart szpitalnych histori choroby tego onierza i zacz szuka. Nie widziaam twarzy doktora mietaskiego, ale zauwayam, jak kark jego staje si purpurowy. Historie choroby byy pisane tylko w jzyku polskim. Znalaz, zdj okulary i odczyta wyranie po polsku, e takiego to wrzenia 1939 roku onierz zosta raniony i wymieni okolice zranienia oraz to, e zostay amputowane zmiadone dwie falangi palcw rki. Odczytan histori choroby przetumaczono na jzyk niemiecki. Niemiec odsun kart i kaza przedstawi nastpnego. Po wyjciu komisji i odprowadzajcego j doktora mietaskiego rzuciam si wraz z sanitariuszem, ktrego uwagi nie uszo cae zajcie, do historii choroby owego onierza. Odczytalimy kart od gry do dou. Nigdzie nie byo ani sowa o palcach. Po pitnastu minutach kart kto wycofa. W niespena godzin bya ju nowa z opisem amputacji palcw. Wszystko odbyo si byskawicznie. Na salach chorych panuje na og cisza. onierze wyczekuj dobrych wiadomoci. Tylko dobrych, zym zaprzeczaj, zoszcz si. Ci ranni, ktrzy ju nigdy nie bd onierzami, kieruj stale rozmow na jeden temat: kto jest najbardziej zasuony dla Polski. Wymieniaj nazwiska rnych generaw, doczepiaj do nich fantastyczne, bohaterskie czyny: Kleeberg, Bortnowski... Kto podszeptuje, e Rydz tworzy wielk armi... Marz o wielkim bohaterze narodowym, ktry by ich poprowadzi do walki z Niemcami. Szpital przeywa ciki dzie. Od witu nie wolno nikomu wyj. Ulica oczyszczona z przechodniw. Karabiny maszynowe ustawione przed budynkami. Wkoo uzbrojone patrole. Na podwrze wjedaj niemieckie samochody. Byskawiczna komisja. Na jej czele lekarz z trupi gwk na konierzu
19

Major doktor mietaski poleg w czasie powstania, spalony na punkcie sanitarnym.

i pejczem w rku. W cigu dwch godzin wywieli wszystkich rannych oficerw, samych prawie porucznikw i podporucznikw rezerwy lub suby czynnej. Zostao tylko kilku. Nie mona si z nikim poegna. Wychodz, wsiadaj do samochodw. Mody oficer mwi pgosem: Za p roku si zobaczymy! Odjechali. Posterunki zdjto. Mona wychodzi. Nikt si tego nie spodziewa. Byo to zaskoczenie. Po kilku dniach gwny komendant wezwa mnie do gabinetu. W pokoju siedziao piciu komendantw. Staam, bo nie byo szstego krzesa. Zaczli sprawowa pukownikowski sd nade mn. Prawie wszyscy wystpowali z zarzutami, e prowadz wywrotow robot, e utrudniam im prac. Mwili, e przecie pan kasjer przydwiga na plecach cz zawartoci kasy; taki szlachetny, ratowa, co mg, a reszt zabrali mu w Chemie bolszewicy. Wszyscy wiedzieli, e to kamstwo. Istotnie dziki szlachetnoci pana kasjera personel otrzyma jednorazow zapomog w wysokoci stu zotych na osob, poza tym pracownikom cywilnym nie wypacono ani grosza. Daremnie staraam si dowie, e nie powinni dysponowa samowolnie tak znacznym majtkiem spoecznym, e to wielka odpowiedzialno. Wszystko to nic nie pomogo. Kasjer nie pokaza si wicej w szpitalu. W lipcu 1940 roku Niemcy zarzdzili likwidacj szpitala i przewiezienie pozostaych inwalidw do Szpitala Ujazdowskiego. Komendant przeprowadza z personelem dugie indywidualne rozmowy. Pozwala si prosi i zapewnia ukadnie: Mj kochaneczku, zrobi, co bd mg. Przenis si wkrtce do Szpitala Ujazdowskiego wraz z pozostaymi komendantami, zabierajc cz personelu. Wielu pracownikw, a wrd nich i ja, nie dao si nabra na takie gadanie. W ostatnich dniach komenda wywiesia na widocznym miejscu ogromn list personelu. Przy niektrych nazwiskach w rubryce wyjaniajcej, dokd kto zostaje przeniesiony, byo wypisane Szpital Ujazdowski. Przy moim nazwisku i przy wielu innych rubryka ta bya pusta. Na drugi dzie w pustej rubryce przy moim nazwisku czyja rka wypisaa czerwonym kopiowym owkiem: Delegaci do NKWD. Natychmiast, jak gdyby w odwet, inna rka ujmuje nazwiska kilku zapobiegliwych kombinatorw w klamr i rwnie czerwonym owkiem przekrela sowa: do Szpitala Ujazdowskiego, piszc: na Mokotw (wizienie kryminalne). Lista zostaje zdjta. Ludzie z pustymi rubrykami wychodz na ulic, na ktrej ju trwaj apanki. Niemcy przejmuj magazyn. Zabieram dwa przecierada oraz dwa fartuchy i wychodz take za bram.

Polowanie na ludzi Nekrologi Fabryka namiastek ywnociowych


Przychodzi do mnie matka i prosi, abym zaraz pojechaa na Prag i ostrzega Michaa, pracujcego w warsztacie karbidwek. Ona idzie do Piotra. Strasznie api mczyzn na ulicy. Wychodzimy. Matka szepcze: Przestrzegaj, kogo si da. Pierwsz apank widz na placu Zbawiciela. Odkryte ciarowe samochody s ju wypenione ludmi. Mnstwo mczyzn. Niektrzy smutni, ale wikszo si mieje. Przesyaj z samochodu causy. Pokazuj na migi, e jad do Niemiec doi krowy. Stoimy z pielgniark Mari Modrzewsk przed kocioem, w ktrym zamwia msz aobn za swojego szefa - lekarza przychodni, pukownika doktora Karola Karnickiego, starszego ju czowieka, ktry we wrzeniu, przed przekroczeniem granicy rumuskiej, wystrzaem z rewolweru pozbawi si ycia. Widzimy, jak z jednego samochodu wyskoczy zrcznie modziutki, moe szesnastoletni chopak i biegnie w

Mokotowsk. Wyrosy jak spod ziemi granatowy policjant zabiega mu drog. Daje Niemcom znaki. Z samochodu zazi Niemiec i zatrzymanego chopca podprowadza par krokw w kierunku samochodu, jednoczenie zeskakuje z wozu jeszcze jeden Niemiec i krzyczc co - strzela do chopca. Odjedaj... Odchodzimy milczc. Potem Modrzewska mwi: Nie do dojenia krw ich powieli, och, nie! Upieram si, e to przecie zapani na ulicy ludzie. Niewinni, cywilna ludno... Modrzewska nie sucha. Michaa nie ma w warsztacie. Przychodzi akurat ona jednego z robotnikw i opowiada, e widziaa Michaa na mocie zapanego wraz z innymi, jeszcze rano. Nie wiem, co robi. Myl o matce, o jego onie i dziecku. Jake ja im zanios t wiadomo? W podwrku pacze ona wglarza. Ma take wiadomo, e m zapany. Pacze i narzeka, co zrobi sama z czworgiem dzieci? A przecie nikt jeszcze wtedy nie wiedzia, e zapani id na mier. Kiedy chc odej, zjawia si Micha. Naprawd on - ta sama blada twarz i okulary. Opowiada wszystkim, w jaki sposb si uratowa. Przybiega ona wglarza. Stoi ju sporo ludzi w warsztacie i wszyscy uwanie suchaj. Trzeba przecie wiedzie, w jaki sposb mona si ratowa. apanka zastaa Michaa na mocie Poniatowskiego w tramwaju. Tramwaje Niemcy zatrzymali. Kazali wyj wszystkim, a kobietom odej w kierunku Nowego wiatu. Tramwaje maj by puste. Nie wolno rusza si z miejsca. Mczyni wycigaj jakie dokumenty. Ten i w zatrudniony jest w fabryce pracujcej dla Niemcw. Nic to nie pomaga. Z wycignitych rk wyrywaj dokumenty i dr. Pojmani nie mog zrozumie tej wciekoci. Ustawiono ich w kolumn. Micha znalaz si na kocu szeregu, blisko pierwszego z zatrzymanych tramwajw. Mwi, i nagle olnia go myl, e to wcale nie na roboty, a potem schylony, na oczach chyba olepych na ten moment Niemcw, wczoguje si do wozu tylnym wejciem przedniego wagonu. W tramwaju kadzie si na brzuchu i tak trwa. Za nim jeszcze dwch: mody i stary. Ten ostatni mwi do skamieniaego z wraenia motorowego: Jed, bracie! Przecie oni nas zabij! Kolumn pojmanych spychaj do przodu. Tramwaj stoi na wolnej przestrzeni. Motorowy z twarz zniszczon osp i duymi wsami ma rozkaz Niemcw: Nie rusza wozu z miejsca, ale egna si krzyem, zakrca korb i wcza najwyszy bieg. Na Rondzie Waszyngtona znw osaczona kolumna. Z zawrotn szybkoci mijajc przystanki sunie dziwny tramwaj. Przy parku Paderewskiego motorniczy zwalnia biegu i ocierajc doni spocon twarz woa do lecych trzech mczyzn: A niech was cholera! Uciekajcie! Park pusty! apanki trwaj przez nastpne dni, stale, i tak ju do koca. Micha przestaje jedzi na Prag do warsztatu. Zaczyna pracowa w wytwrni namiastek ywnociowych. Jest to niewielka fabryka zatrudniajca okoo stu osb. Piotr pracuje tam od paru tygodni jako kierownik dziau. W tym czasie Niemcy podnieli opat za abonament telefoniczny. Wielu mieszkacw Warszawy uwaa, e demonstracyjnie nie powinni korzysta z telefonw. S tacy, ktrzy dopuszczaj do zdjcia swoich aparatw - nie zgadzaj si na podwyk. Piotr nie moe zrozumie tej krtkowzrocznoci. Adam i on posiadaj w domu aparaty; Piotr nalega, aebymy zaoyli je rwnie - ja i Micha, co te robimy. W kocu 1942 roku aden Polak nie mg ju uzyska zezwolenia na zainstalowanie telefonu. A jak wielk rol w tych czasach odgryway telefony, wiedz chyba wszyscy warszawiacy. Z kadym niemal dniem ubywa znajomych. Aresztowano Stak Szuladzisk, Leokadi Mylisk, Wilhelma i Karola Jersakw (ojca i syna), szesnastoletni Roman Mazurek, byego kwatermistrza szpitala majora Kska, doktora Ryla, Andrzeja wietlickiego, sieranta Trzecieckiego i wielu innych. Szuladzisk, Mylisk, majora Kska, doktora Ryla, wietlickiego, sieranta Trzecieckiego

rozstrzelano potem w Palmirach, a Jersakw zamordowano w Owicimiu. Ocalaa tylko Mazurkwna z gimnazjum im. Krlowej Jadwigi, aresztowana z grup nauczycieli i uczennic na tajnym komplecie podczas zdawania egzaminu maturalnego. W Nowym Kurierze Warszawskim, przezwanym szmatawcem, ukazuj si cae strony nekrologw z krtk wzmiank: zmar nieoczekiwanie. Wszyscy wiedz, co to znaczy: rozstrzelani. Potem Niemcy nie pozwalaj redakcji szmatawca zamieszcza takich ogosze. W tym okresie niektrzy warszawiacy jeszcze wierzyli, e wszystkie okruciestwa to dzieo szkolonych wycznie do tych celw hitlerowcw: esesmanw, andarmerii, policji, gestapo. Ale wkrtce przekonali si, e i onierze Wehrmachtu kopali i bili ludzi w tramwajach. Wtedy wiele kobiet w Warszawie handlowao na ulicach, czym si dao. Pewnego letniego wieczoru tu za placem Zbawiciela, we wnce bramy, staa moda dziewczyna z koszykiem. Sprzedawaa rzodkiewki. Podszed do niej jaki stateczny niemiecki oficer w szkach, z plikiem gazet pod pach. Zada rzodkiewek. Co mu si nie podobao, nie wiadomo. Rzodkiewki, cena czy dziewczyna. Uderzy j w twarz. Dziewczyna wida bya jeszcze bardzo moda i ambitna, bowiem bez zastanowienia chwycia oburcz koszyk stojcy u jej ng i z caej siy byskawicznym ruchem rzucia go Niemcowi w gb. Chciaa ucieka, ale potkna si i upada. Zanim zdya si podnie, zostaa zmiadona butami oficera i innych Niemcw, ktrzy tymczasem nadbiegli. Trupa zabrali do zatrzymanej przejedajcej doroki. Widziaam jeszcze, jak kopali zwisajce z doroki okrwawione nogi zmarej. O tym, co zaszo uprzednio, opowiaday skryte gboko w podwrzu innego pobliskiego domu zbiege handlarki. Stay one obok modej dziewczyny - przed kilkunastoma minutami jeszcze ywego i wesoego dziecka warszawskiej ulicy. Ktrego dnia rano, gdy byam zajta sprztaniem mieszkania, kto zapuka. Otworzyam. Za drzwiami stao dwch mczyzn i kobieta. Wszyscy modzi. Zapytali, czy to mieszkanie Polakw. Na twierdzc odpowied weszli. Ku mojemu zdumieniu, nie mwic nic, jeden z mczyzn podszed do okna i uwanie zza firanki patrza w ulic. Okazao si, e skryli si przed bud apic mczyzn i kobiety. Za chwil od ulicy Puawskiej wjecha odkryty samochd, za nim buda. Z odkrytego samochodu wywija nieprawdopodobnie dugim bykowcem stojcy w nim Niemiec, smagajc starcw, ktrzy nie zdyli nigdzie si skry. Ulica Narbutta jest tak zabudowana, e przed kadym domem s malekie trawniki, otoczone niskim elaznym potkiem. Jaka stara kobieta, handlarka papierosw, usiowaa przej przez ogrodzenie. Smagnita batem w twarz, upada. Innego znw dnia - pamitam - chciaam przej jezdni Marszakowskiej, tu przy ulicy Krlewskiej. Przeszkodzi mi tramwaj. Musiaam zaczeka, a wjedzie w Krlewsk. Tymczasem jednak przed tramwajem wyonia si doroka. Na wirau ko potkn si i upad. Motorowy zahamowa wz, tak e wypadku nie byo. Z przedniego pomostu wyskoczyo dwch niemieckich oficerw; jeden w kanarkowych rkawiczkach. Nie zwaajc, e je zabrudzi, wraz z towarzyszem pospieszy na pomoc koniowi. Dorokarz sta oniemiay. Czapk cign z gowy ii przyciska do piersi. Niemcy byli humanitarni. Konia podnieli i rzucili si na dorokarza. Zbili go po twarzy, przecinajc mu usta, wskoczyli do tramwaju rozkazujc jecha dalej. Warszawa przeywaa nowe niepokoje. Szybko wykaczano budow murw okalajcych i zamykajcych cz miasta. Co to bdzie? - pytano. Poza tym ukazao si obwieszczenie, e wszyscy nie zatrudnieni musz zgosi si do niemieckiego biura zatrudnienia, tzw. Arbeitsamtu. W stosunku do opornych bd wycigane odpowiednie konsekwencje. Warszawa znaa ju takie konsekwencje: ogrd sejmowy, Palmiry, Pawiak, Aleja Szucha i obozy koncentracyjne: Dachau, Mauthausen. O Owicimiu mao jeszcze wiedziano.

Zaczam take pracowa w fabryce namiastek ywnociowych przy ulicy Rakowieckiej 17, gdzie by zatrudniony Piotr. Micha znalaz ju sobie inne zajcie. Do fabryki zostaam przyjta jako pakowaczka. Praca akordowa jako mi nie sza. Zarabiaam 25 z tygodniowo. W oddziale tym pracowao tylko kilku robotnikw i kilkadziesit kobiet. Kierowniczk pakowni bya Zosia Rencwna, mia, wyksztacona dziewczyna, wysiedlona z Lodzi. Na zaog skaday si przewanie przedwojenne pakowaczki z rnych firm, poza tym ony robotnikw, ktrzy nie wrcili albo zginli. Byy te studentki, urzdniczki, maturzystki bez zawodu, crki oficerw przebywajcych za granic albo w oflagach. Waciciel wytwrni, przeniesionej pniej na Krochmaln, nie by zym czowiekiem. Dba nawet pocztkowo o robotnikw. Do chwili odebrania wytwrni przez Niemcw utrzymywa doywianie robotnikw, co miao wielkie znaczenie. Doda naley, e fabrykant namiastek zorganizowa nawet potajemny dwustopniowy kurs chemii dla robotnikw i inynierw, zreszt nie tylko dla zatrudnionych w wytwrni. Koszty prowadzenia tego kursu pokrywa sam. Zwrci si on z prob do dziekana Wydziau Farmacji, profesora Rawity Witanowskiego20, aby zechcia wykada. Profesor nie odmwi. Suchacze byli urzeczeni jego wykadami. Duo korzystali. Wsppraca robotnic z inteligentkami uoya si te jak najlepiej, a to przede wszystkim dziki ogromnemu taktowi modej, ale powanej Zosi. Z czasem ta zayo jeszcze si spotgowaa. Wsplne troski, wsplne przeywanie wrae, komentowanie wieci znoszonych z miasta w cigu dnia roboczego zbliay coraz bardziej tych rnych udzi. Kiedy dwie mieszkanki Koa, matka i crka, przyniosy radosn wie, e po roku nieobecnoci wrci z Rumunii m i ojciec. W fabryce zapanowaa powszechna rado. Musiay wszystko opowiada. Inne robotnice poczy si udzi, e moe i dla nich nadejdzie taki dzie. Przynosiy gazetki. Byy takie, co nie chciay czyta. Uwaay, e to prowokacja, pretekst do apania do koncentrakw. arty wyrastay jak grzyby po deszczu. Powsta nawet specjalny styl wyraajcy si w tym, e do rozmowy wplatano cz jakiego zakazanego dowcipu. Codziennie przynoszono nowe. Skd je brano? Gdzie powstaway? Tego nikt nie wiedzia. Ale znaa je caa Warszawa. Jedna z pracownic pakowni, moda, adna dziewczyna, nosia zawsze we wosach kwiatek. Nazywano j Blond Carmen. Bya sierot. piewaa piosenki i miaa si przy bye okazji. Zaczto szepta, e ma przyjaciela Niemca. Wwczas dziewczta pracujce przy tym samym stole zamilky. Unikay w ogle rozmw. Na przyjacik Niemca nie patrzyy. Ktrego dnia Blond Carmen bolenie si rozpakaa i owiadczya wrd ez, e go kocha. On nie jest takim otrem jak inni, bo plunaby mu w twarz, a chyba najlepszym dowodem, e nie rabuje Polakw ani ydw, jest jej praca za marne grosze, chocia ciko choruje na puca. Istotnie, zdrowy wygld dziewczyny by zudny. ya jeszcze tylko jeden rok. Pewnego dnia przed fabryk wybucha strzelanina. To Niemcy gonili uciekajcy samochd z kilkoma mczyznami. Uciekajcy, ostrzeliwujc si, zmuszeni byli opuci wz po uszkodzeniu w nim opon. Ulica momentalnie opustoszaa. wiadkowie tego zajcia z biciem serca obserwowali zza okien, co bdzie dalej. Jednego z mczyzn zraniono. Krwawi. Nikt nie wiedzia, kim s uciekajcy. Gonili ich Niemcy, i to wystarczao. Wedug relacji obserwujcych, wszyscy trzej zdoali uciec przez oparkanione pola badylarzy, gdzie nie mogo wjecha cigajce auto. Obawiano si, czy ktry ranny nie pad w polu. Zdawao si, e Niemcy poniechali pogoni. Nikt tego na pewno nie wiedzia. Na ulicy sta postrzelony samochd; niemieckiego nie byo. Radzono po klatkach schodowych i sieniach, w jaki sposb pomc zbiegom. Kto powinien przekra si do ogrodw. Moe za chwil wrc Niemcy
20

Profesor zgin w powstaniu.

i bdzie za pno. Jedna z robotnic, do wojny studentka SGH, postanowia pj. Kilka zaofiarowao si jej towarzyszy. Po krtkim namyle wybraa Zosi - sprztaczk. Wyprawa bya niebezpieczna. Mogy zgin. Widocznie Zosia bya jej najblisza. Tego dnia nie wrciy. Znalazy lady krwi. Rannego nie byo. W por spostrzegy, e nadchodz Niemcy z psami. Ucieky za miasto. Potem krc wrciy do Warszawy. Cigle jeszcze wypracowywaam najnisz norm, chocia miaam ju odciski na palcach. Warszawa coraz bardziej odczuwaa gd. Robotnice z naszej fabryki wybieray si wsplnie, jeszcze noc, na Zieleniak, aby kupi zgnie kartofle, bo byy znacznie tasze. Mona byo co z nich wybra. Trafiay si nawet dobre. Kiedy m mojej kuzynki, Adam, zosta oskarony przez odnajmujc mu pokj doktorow, e ukrad jej bochenek lubnego chleba, ktry przechowywaa wraz z welonem i atasowymi pantofelkami. Chleb by skamieniay, ale faktem byo, e znik, chocia pani doktorowa braa lub jeszcze na pocztku biecego stulecia. Wspominam o tym jedynie, aby przypomnie warszawiakom okres straszliwego wwczas godu.

Getto i Owicim
W powodzi niemieckich plakatw i obwieszcze ukazuje si nowy, barwny, miy, wesoy, przedstawiajcy modego chopaka na tle czystej, zasobnej izby. Umiechnity, okaz zdrowia - pisze list. Plakat obwiedziony girland zb i kwiatw polnych przypomina wie. Najwiksz cz plakatu zajmuje podana tre listu z podpisem wasz Janek. Janek przebywa na robotach w Niemczech, jest szczliwy. Ma doskonae wyywienie, ubranie, zarobki i rozrywki. Wzywa swoich rwienikw do pjcia w jego lady. Plakatami oblepiona caa Warszawa. Noc, nie wiadomo kto, pisze czarn farb w poprzek plakatu: List gupiego Jasia. Nastpnej nocy na plakatach pojawiaj si ukonie naoone paski odbite w tysicach egzemplarzy na drukarskiej maszynie: Chcesz umiera na suchoty, jed do Niemiec na roboty. Odtd Warszawa porozumiewa si tymi dwoma sowami Gupi Jasio, to znaczy taki, co skonny jest troch wierzy Niemcom; to taki, co dobrowolnie decyduje si pracowa w niemieckich fabrykach, chocia ma inne wyjcie. W poowie padziernika 1940 roku pojawia si nowe obwieszczenie: Wszyscy ydzi maj do 31 padziernika znale si w wydzielonej dzielnicy, za murami. Polacy bezzwocznie musz wymieni z ydami mieszkania, jeeli dotychczas zamieszkuj teren przeznaczony na dzielnic ydowsk. Niej nastpowa szereg gronych paragrafw. ydzi nie zdyli polikwidowa swoich spraw poza murami, bo termin przymusowego przesiedlenia by krtki. Getto obejmuje du cz pnocnej dzielnicy Warszawy. Nie jest jeszcze zupenie zamknite, chocia wejcia strzeg niemieckie posterunki. Niemcy liczyli na zaskoczenie. Niektrzy ydzi zdejmujc opaski przedostaj si poza mury. Rodzina Perlw nie idzie do getta, ale crk ich, Wand, aresztuj Niemcy. Z rozpaczy matka jej podcia sobie gardo brzytw. Ciko rann, wraz z mem, wywo hitlerowcy do getta i rabuj cae ich mienie.

Przy poegnaniu z pastwem Rozen przyrzekam Loni, e bd ich czsto odwiedza, jak dugo to bdzie moliwe. Okoo 20 listopada id do nich. Zajmuj dwupokojowe mieszkanie wraz z czterema jeszcze rodzinami. Doroli wierz, e stanie si co, co przyniesie im wyzwolenie. Lonia nie ma nadziei, ale sili si na wesoo i prbuje artowa. Lokator tego mieszkania, przedwojenny student medycyny, mwi zupenie powanie, chocia trudno w to uwierzy, e nie ma zudze, i ydzi zostali skazani na zagad. Niektrym wacicielom sklepw, ktre znajdoway si ju uprzednio na terenie obecnie zamknitym, powodzi si jeszcze dobrze, wrd nich piekarzom i rzenikom. Poza znikomym przydziaem kartkowym getto nie jest zaopatrywane w adn ywno przez wadze okupacyjne; co wicej - pod kar nie wolno jej dostarcza do getta spoza murw. Wychodz. Lonia pokazuje mi strwk, ktr zaj jaki naukowiec, doktor filozofii. W tych dniach spotykam na ulicy Rakowieckiej pani Ann Trzepako, moj znajom z przychodni, on oficera, ktrej jedynego syna, dwudziestoletniego Tadeusza, pojmali Niemcy w maju w ulicznych apankach. Matka miaa od niego dwa listy. Teraz przysza wiadomo z Owicimia, e zmar. Trudno mi w to uwierzy. Przecie to ten Tadzio, o ktrym kiedy mwiam, e zdawaam z nim matur, bo wsplnie z jego matk przeywaam jakie tam niepowodzenie przy pimiennym egzaminie. Pani Anna nie pacze, ale ma obkany wyraz twarzy. Tego dnia odwiedzam chorego Jzka Wawra. Nie moe on wrci do zdrowia, odkd zosta ciko pobity przez hitlerowcw w urzdzie, do ktrego by wezwany w sprawie samochodu. Jadwiga z paczem mwi, e brat jej, Heniek Winkler, zapany w sierpniu, zmar w Owicimiu. Przysza depesza. Za kilka dni dowiaduj si od Michaa, e ojciec i syn Jersakowie nie yj. Zmarli w Owicimiu... Rwnie w Owicimiu ginie syn mojej ciotki, ktrego tak oczekiwaa we wrzeniu, po obleniu Warszawy. Nikt z moich znajomych i krewnych wywiezionych do Owicimia nie ocala. Przychodzi jeszcze depesza z Dachau, e Janek Dryszkiewicz nie yje, a z Mauthausen wiadomo o mierci syna i ojca Wgiekw. W jakiej gazetce czytam, e Wgiekowa zostaa rozstrzelana w Palmirach. Ludzie przemykaj ulicami ze spuszczonymi oczyma. Pytaj jedni drugich, jak y? Jak si ratowa? Zagada -- mwi. Wszystkich ogarnia trwoga. Ludzie si zaamuj. Moje otoczenie uwaa mnie za osob o silnym charakterze. To tylko zudzenie. W gruncie rzeczy byam saba i zrozpaczona jak inni. Niektrzy szukaj u mnie moralnego wsparcia, a wic udaj dalej. Spotykam wieczorem u chorego Jzka Wawra mojego brata Piotra. Zawsze uwaaam ich obu za ludzi, ktrych nieatwo jest zama. Ale oni przyznaj si, e nie potrafi ju odrzuci od siebie uczucia strachu. Marz, jak dzieci, o ucieczce do Szwecji albo do Szwajcarii. I po raz pierwszy dostrzegam, e Piotr schud i bardzo si zmieni. Piotr mwi, e cige czuwanie w domu, na ulicy i w pracy - w dzie i w nocy - odbiera mu mono zdrowego rozumowania. Wychodz rozbita i bez si. Chce mi si tylko paka i krzycze. Dziwi si, e ludzie nie dostaj obdu. Pewnego dnia id z Piotrem do Szpitala Ujazdowskiego. Moe uda si wyrobi dla niego jakie papiery inwalidzkie. To nie zabezpiecza cakowicie, ale zawsze... Pani Stasia Materska pracujca w

Komisji Inwalidzkiej proponuje mi to sama i zapewnia, e czonkowie komisji, doktor Szczepan Wacek, doktor Franciszek Stanisawski albo doktor Wacaw Kafliski, zrobi, co tylko bd mogli. Przyjmuje nas doktor Kafliski. Nie robi adnych trudnoci. Ucieszy si, e Piotr w dziecistwie mia zaman nog. Nie ma ladu. Chodzi zupenie normalnie, ale rentgenem mona sprawdzi zagojony uraz koci. Piotr staje na komisj i uzyskuje papiery 75% inwalidy. Widz, e go to podnosi na duchu. Zastanawiam si, co skania tego modego lekarza, a take jego kolegw, do takiego postpowania. Przecie naraa swoje ycie, aby chroni, czy nawet ratowa innych. Na odchodnym doktor Kafliski mwi. Tylko nie rozgadujcie si za bardzo, bo nas rozwal. A kiedy kolega Piotra, Tadek Ignatowski, powiedzia: Gdybym mia takie papiery jak ty, chodzibym nawet rodkiem ulicy, a nie kry si po bramach, Piotr wraca do rwnowagi, odnajduje w sobie nowe siy.

Bimber
Tak jak zmienna jest pogoda marcowa, tak zmienne byy w tych dniach nastroje Warszawy. Getto ju dawno zamknite. Z dalekich i bliskich obozw koncentracyjnych nadchodz do Warszawy setki zawiadomie o mierci uwizionych. Po ulicach snuj si cienie z opuchnitymi z godu twarzami - to ydzi, ktrzy wymykaj si za bram, przewanie dzieci, aby uebra co do jedzenia. Prawie codziennie Niemcy obstawiaj jakie domy i wywo mieszkacw samochodami. Gdzie? Nikt tego nie wie. To zakadnicy, poniewa w tym domu znaleli radio, drukarni albo w piwnicy bro. Czsto te bez adnej przyczyny. Matka opowiada, e czternastoletni Ani Przesmyck wraz z nauczycielk i caym kompletem zabrali na Pawiak. T ma dziewczynk z jasnymi warkoczami, ktra na Boe Narodzenie prosia w sklepie matk, eby kupia jej kilka zabawek na choink. Przysza wiadomo, i nauczycielka popenia na Pawiaku samobjstwo. A Ania? Ania - nie wiem. Pniej ludzie jakby przywykaj do grozy. Wielu zaczyna pi. Pij bimber, samogon, ktrego produkcja rozwina si zastraszajco. Bimber robi szewc A., ssiadka - krawcowa mieszkajca na naszej ulicy, urzdnik banku i nauczyciel z Wiktorskiej. Bimber robi tramwajarze, przekupki. W sklepikach bimber, na bazarach bimber. W jak niedziel zastaam u Michaw goci. Wszyscy byli bardzo rozweseleni. cignli si ciotki: ciotk Wand i t, ktrej syn zgin w Owicimiu. Pili bimber, mieli si, piewali. Mimo upadku Francji przewidywali zmierzch gwiazdy Hitlera. Najbardziej gorco spierano si o to, czy Niemcy uderz na Rosj zaraz czy pniej. Obie ciotki siedziay z moj matk w drugim pokoju i rozmawiay cicho o zamordowanym Mietku. Przedstawiono mi wwczas jakiego obcego pana, lat okoo czterdziestu, z bujn blond brod i bujn czupryn. Marcin Walczak - wymieni nazwisko nieznajomy. Pan ten pi z innymi, ale nie wida byo tego po nim. By uwany i powcigliwy. W kuchni dopada mnie matka i spytaa po cichu, czy nie poznaj tego pana. Nie, tego czowieka nie znaam. Wtedy mwi, e jest to Janek Walesiski, brat Edka, o ktrym wspominaam. Omal nie wypuciam z rk szklanki. Janek Walesiski? Ten ysawy, gadko wygolony niegdy brunet, ktry nigdy nie rozstawa si ze szkami? Ten ywy i inteligentny Janek, ktrego tak dobrze znaam od lat. Nie, ale to niemoliwe. A jednak blondyn z bujn czupryn i blond brod, bez szkie, by naprawd Jankiem Walesiskim. Najznakomitszy charakteryzator z Hollywood nie dokonaby takiego arcydziea, aby a tak odmieni czowieka. Janka nie poznaa wasna ona. Uwaalimy go przecie za nieyjcego. Walesiski suy do wojny w policji. By oficerem. Po klsce wrzeniowej jaki czas

pracowa w konspiracji. Praca jego polegaa gwnie na agitacji, aby policja nie skadaa przysigi Niemcom. Na krtko przed zoeniem przysigi Janek i inni zbiegli z broni. Cz zbiegw Niemcy zdoali wyapa. Kilku ukrywao si nadal, midzy innymi i Walesiski. Obecnie trudni si sprzeda konfekcji i jedzi po prowincji. Daremnie noc i dniem napastowali Niemcy jego on i dziecko. Ani ona nic nie wiedziaa o mu, ani dziecko o ojcu. A zjawi si Marcin Walczak. Ktrego dnia na ulicy przed wystaw wita si ze mn jaka pani. Na prno owi w pamici, kto by to mg by. Nie, to nikt ze znajomych. Pewnie omyka. Odchodzimy w ulic i nie wiem, o czym rozmawia z t wytworn, nieznajom starsz pani. Zaczyna ona. To dobrze, e mnie pani nie poznaje. Bya to wacicielka domu na Narbutta, w ktrym mieszkaam - ydwka. Moda jeszcze. Niejeden wieczr spdziam z ni na dugich rozmowach. Miaa mono ucieczki z crk do Rumunii. Nie uczynia tego. Nie chciaa pozostawi w kraju ojca staruszka21. Zostaje wydany rozkaz o zaciemnianiu okien. Co to? Ach, to nic! To dobrze - mwi ludzie. - Bdzie wojna z Rosj. Nareszcie jaki koniec. Odwiedziam w Szpitalu Ujazdowskim Jadzi Moszczesk. Pracuje ona w oddziaowym magazynie. Przychodzi do niej wielu interesantw cywilnych, przewanie kobiety. Wyciga spod stosu przecierade i rcznikw paczki mae czy wiksze i rozdaje. Interesanci znikaj. Chc odej. Jadzia mnie zatrzymuje. Nie bj si - mwi. - Przeczytaj. To warto przeczyta. Czytam i nic nie widz. Przestrzegam j, ale ona miejc si powiada: I tak si umrze, i tak! Wracam przed wieczorem do domu. Z restauracji Nur fr Deutsche dochodzi muzyka. Od matki dowiaduj si, e Piotr prawie co dzie chodzi do jakich nowych znajomych to na Wawelsk, to w Alej 3 Maja, e urzdzaj tam stale zabawy. Matka zaklina Piotra, aby poniecha tych znajomoci, i Piotr wreszcie usucha. C za szczcie! Niemcy pewnego dnia owietlaj reflektorami dom i wyprowadzaj wszystkich do samochodw. To zdrada. Zginli wszyscy. Kiedy przyszo mi sta ca godzin, a moe i duej, na ulicy Chodnej. Nie mogam przej na drug stron, bo cign nieprzerwany sznur cikich samochodw pancernych, pomalowanych na biaoszary kolor. Bruk dudni. Bez koca przewalaj si tony elaza. Czekajcy na przejcie pousiadali ju ze zmczenia na chodniku. Wszyscy wiedz, co to znaczy: bdzie wojna ze Zwizkiem Radzieckim. Co dzie i co noc dudni jezdnia od przecigajcych czogw, dzia oraz kolumn samochodw. Ta fala na wschd paraliuje w miecie ruch na dugie godziny. Na Nowym wiecie spotyka si ju cywilw rozmawiajcych po niemiecku. Na Marszakowskiej i innych ulicach to samo. Miasto podzielono na dzielnice. Wysiedlaj Polakw z Powila, z Mokotowa, ze rdmiecia, Warszawa si kuli, ginie w Owicimiu, w getcie. Dzielnica niemiecka si rozrasta. Coraz wicej sklepw tylko dla Niemcw, kawiarni tylko dla Niemcw, teatrw i kin tylko dla Niemcw. Na murach ukazuj si stale niemieckie obwieszczenia, plakaty, a obok zaraz mae kartki wzywajce Polakw do bojowej postawy, do niedawania wiary niemieckim kamstwom. To dziaa Polska podziemna. Pamitam, e na wiadomo o znikniciu Hessa, na drugi dzie rano, po caej Warszawie rozklejono na murach kartki nastpujcej treci: Zgin pies, wabi si Hess, odprowadzi sukinsyna za nagrod do Berlina. Mae, dziecinne rce bardzo nisko na murze rysuj kred szubienic z jak kuk i podpisem: To Hitler! Inne rce niezgrabnie dopisuj: Tylko winie siedz w kinie.

21

Pomimo takiej starannej charakteryzacji zostaa pniej rozpoznana i zamordowana.

22 czerwca 1941 roku


Mury i supy ogoszeniowe pene s nowych niemieckich obwieszcze grocych przewanie kar mierci za sprzedawanie biaego pieczywa, za rozsiewanie szkodliwych plotek o wojnie z Rosj i za szereg innych jeszcze przestpstw. Najgciej rozlepiono obwieszczenie, ktrego tre umieszcza te na naczelnym miejscu Nowy Kurier Warszawski: Wszyscy Polacy ukrywajcy ydw lub w jakiejkolwiek formie okazujcy im pomoc - czy to przez ofiarowanie ywnoci ydowskim wczgom, czy przez dostarczanie jej poza mury getta - bd ukarani mierci. Przetasowania wojsk niemieckich na Wschd sprawiaj, e uwaga spoeczestwa koncentruje si coraz bardziej wok spraw zwizanych ze zbliajc si wojn ze Zwizkiem Radzieckim. Na Marszakowskiej spotykam doktora Z. Zapytuj go, kiedy jego zdaniem mona spodziewa si wojny. Dr Z. odpowiada zupenie powanie: Nie rozmawiam o tym z ludmi, ktrych nie znam przynajmniej dwadziecia lat. Nie pozostaje pani nic innego, jak poczeka jeszcze dwanacie lat... Zaczlimy mwi o czym innym, przygldajc si, jak nieprzerwan law cign ogromne kolumny broni pancernej na Wschd. Moja biedna ciotka Marcelina zmara z alu po zamordowanym w Owicimiu jedynym synu. Chciaa umrze. Cierpiaa i tsknia tak strasznie, e nie mona byo wprost znie widoku tej mki. Podczas poprzedniej wojny, w 1917 roku, wysza za m. M zmar w kilka miesicy po lubie, na tyfus. Po mierci ojca urodzi si syn. Jako ona rzemielnika, nie miaa adnych zasobw. Pracowaa cae lata w fabryce wstek. Moda kobieta wyrzeka si ycia osobistego dla dziecka. Syna wyksztacaa i starannie wychowaa. Po tej depeszy ni jej si cigle, e umiera i prosi o wod... Ta niespena pidziesicioletnia kobieta umara z tsknoty - taka bya opinia lekarza. W tym czasie wraz z Jadwig Wawrow pielgnowaam jej ciko chorego ma. I tak przysza niedziela 22 czerwca 1941 roku. Rano jadc tramwajem usyszaam jak pani informujc znajomych: Teraz mona ju mwi gono. Podali przez megafony, e jest wojna... Dzie by przeliczny. Dotychczas ludzie, znudzeni komunikatami radiowymi penymi sukcesw, omijali megafony. Zatrzymywali si przy nich tylko nieliczni. Dnia 22 czerwca zgromadzi si wok nich tum suchaczy. Nabrzmiay patosem gos mwi: ...i od tej chwili or niemiecki stoi na stray mienia i ycia Polakw... Spiker przerwa, lecz tum sta, oczekujc na dalsze wiadomoci. Nagle wrd ciszy, pokrzywiony od reumatyzmu czy Heine-Medina starszy ju chopak, sprzedawca gazet na rogu Rakowieckiej i Puawskiej, wykorzystawszy chwil przerwy, przedrzeniajc gos spikera zapyta: A prosz pastwa, czy Owicim to w Rosji? Tum zafalowa od miechu. Niemcy nie mogli si zorientowa, co si takiego stao. Polacy, ktrzy nie usyszeli, co powiedzia chopak, dowiadywali si od innych i mieli si take. Wkrtce jednak zorientowano si, e najlepiej bdzie si rozej. Tej niedzieli we wszystkich domach warszawskich stawiano horoskopy, wrby. Wynikay gorce spory; jedni twierdzili, e Rosja przegra, bo poyczaj samoloty, bo karabiny maj na sznurkach... drudzy wierzyli w siy Zwizku Radzieckiego. Nienawidzcy miertelnie faszyzmu, caym sercem pragnli zwycistwa wschodniego ssiada.

Zwyczajna mier Jzka Wawra

Od roku ju Wawrowie mieszkali na Rakowieckiej, tu przy Puawskiej. Jzek dogorywa. Nie chcia nikogo widzie. Wszystko go mczyo. Oboje z Jadwig yli w wielkiej harmonii. Urodzili si w jednym domu i od dziecistwa prawie pokochali. Ona - crka kupieckiej rodziny, on - syn biednej praczki. Byam ich przyjacik z ssiedniego podwrka. W modzieczej mioci tych dwojga suyam za listonosza. Jadwiga uczucia swoje gboko ukrywaa wobec najbliszej rodziny. Ja byam t, ktra przychodzia po Jadwig, aeby i razem do czytelni, do kina, na komplet taca. Zaraz za rogiem rozstawaymy si. Jadwiga sza na spotkanie z Jzkiem. Potem, gdy byli ju maestwem, gdy Jzek dziki wytonej pracy doszed do pewnej pozycji, rodzice Jadwigi pokochali go jak syna. Nasza szczera przyja przetrwaa prb czasu. Jzek nie mg spa. Najsilniejsze rodki nasenne nie dziaay. Ten ogromny, mody mczyzna nie mg teraz sta o wasnych siach. Jzkowie mieli niewielkie biuro przewozowe, lecz brak dozoru spowodowa ogromne trudnoci w prowadzeniu zakadu. Jadwiga zacza sprzedawa konie i furgony. Telefon wyczya. Kazaa zdj dzwonek u drzwi. Caymi dniami i nocami siedziaa na niskim stoeczku przy tapczanie chorego, ktry bardzo cierpia. Odbite nerki oraz inne cikie obraenia wywoyway nieznone ble. Jzek posiada wrodzone poczucie humoru, tote kiedy mniej cierpia, jeszcze nas rozmiesza. Jeli ble niezbyt mu dokuczay, mia si wsplnie z nami. Ktrego dnia, kiedy Jadwigi akurat nie byo, powiedzia do mnie: Maa (tak mwi o onie) myli, i ja nie wiem, e ona sprzedaje konie. Dobrze o tym wiem, ale po co jej bd utrudnia ostatnie ze mn chwile. Po mojej mierci czyniaby sobie wyrzuty, e czego dla mnie nie zrobia. Po pewnej niezwykle cikiej nocy baga lekarza, aby powiedzia, jak dugo bdzie si jeszcze mczy. Niechaj mu nie czyni adnych nadziei, bo wiadom jest, e ycie jego si koczy. Doktor powiedzia: To ju niedugo... Doskonale pamitam, jak potem swobodnie z lekarzem artowa. Doktor zapyta go artobliwie, jaki ustrj byby najwaciwszy w przyszoci dla wolnej Polski. Jzek odpowiedzia: Monarchia. I zaraz rwnie powanie doda: Martwi si tylko, e to si nie uda, bowiem trzydzieci milionw Polakw poczuoby si kandydatami na krla i nikt by nikogo nie sucha. Nie przeszaby adna elekcja. Kiedy doktor odchodzi, chory podzikowa mu za opiek i powiedzia jeszcze: To dziwne, e ludzie tak zwyczajnie egnaj si na zawsze. Po wyjciu lekarza zdj obrczk z rki i oddajc j Jadwidze rzek: We, bo pniej rka spuchnie, nie zdejmiesz. Chciabym, eby j zatrzymaa i przechowaa. Tej nocy by alarm. Artyleria bia duszy czas. Jzek kategorycznie da, abymy zeszy do piwnicy. Jadwiga jednake uklka przy tapczanie i bagaa ma, aby pozwoli jej pozosta. Zosta, jak chcesz - zgodzi si wreszcie. - Ja musz umrze teraz, a wy, jeeli przeyjecie, zobaczycie z tego miejsca Wis, bo Warszawy nie bdzie. Na drugi dzie rano Jzek zapaka, ale ju po chwili ze miechem, coraz sabszym gosem, tumaczy si, e sprawiy to wspomnienia. Widzia siebie jako maego chopaka brodzcego boso po nadwilaskim piasku wczesn jesieni i gdzie koo mostu Kierbedzia czatujcego z chopakami na berlinki z jabkami. W kradzeniu owocw on wanie celowa. Pniej umiechajc si jeszcze mwi: Jeeli to prawda, e dusza czowieka bdzi po wiecie, to moja nie opuci nigdy Warszawy. Za oknami, w letnim socu, zesp orkiestralny spalonej Filharmonii rozstawia na podwrzu pulpity, ukada nuty. Grali fragment z Lekkiej kawalerii...

Jzek lea powany, ale nie smutny. Pod wieczr ogarn go lk. Nasuchiwa i przywoujc mnie mwi szeptem, e jeeli oni, Niemcy, by tu przyszli, ebym przygotowaa trucizn i niech tak sobie stoi obok, bo on ju adnej mki nie zniesie. Umar tej nocy, przed wschodem soca.

Rodzina Kierskich
Z frontu wschodniego nadchodziy ze wieci. Nie dlatego, e pisali o tym Niemcy. Ludzie przedzierajcy si stamtd do Warszawy opowiadali, e wojska radzieckie cofaj si pod ustawicznym naporem si niemieckich. Mwili, e wykryto niemieck sie szpiegowsk, e z pogranicza, na 24 godziny przed uderzeniem Niemcw, depeszami odwoano tych, ktrym powierzono w Moskwie plan dziaania na wypadek wojny. Depesze te okazay si faszywe. Hitler znw wygosi mow, i jeszcze jedn, i jeszcze... Wydawano raz po raz dodatki nadzwyczajne. Z mw tych ludzie szydzili, tym bardziej e Hitler odwoywa si cigle do Opatrznoci. Zwizek Radziecki nazywa kolosem na glinianych nogach, ktry jest powalony i ju nigdy si nie podwignie. Rosjanom istotnie wiodo si le. yczliwo wikszoci warszawiakw bya po ich stronie, chocia byli i tacy, ktrzy oczekiwali wzajemnego wykrwawienia si i Niemcw, i Rosjan. Znw Warszaw zaklejano ogromnymi kolorowymi plakatami. Plakat przedstawia skrwawionego Chrystusa na krzyu, ktrego ciga onierz z czerwon gwiazd na hemie. Projektodawca plakatu mia zamiar przedstawi katolickiej Polsce onierza-barbarzyc, zdzierajcego z krzya Chrystusa. Wykonawcom wypado to jako inaczej. onierz by sympatyczny i delikatnie zdejmowa ciao mczennika. Wszyscy tak to widzieli. I znw pojawiy si napisy na plakacie: Zdjcie z krzya umczonego przez Niemcw Chrystusa. W Alei Niepodlegoci znaleziono rano martwego mczyzn. Na jego plecach przypito kartk z napisem: Zdrajca, konfident. Nowe poruszenie w Warszawie. Piotr porzuca fabryk namiastek ywnociowych i zakada wraz z dwoma kolegami, lekarzami weterynarii, w wynajtym na ten cel lokalu hodowl, a waciwie handel rasowymi krlikami, lecznic oraz pensjonat dla psw. Nie mog do dzi poj, dlaczego tak wielu ludzi pasjonoway wwczas rasy krlikw i dlaczego nieraz dobrze pacili za dostarczenie im takiego czy innego okazu. Poza miastem Piotr najmuje malek farm. Pilnuje jej pewna kobieta. Hodowla rozwija si. Cika praca, ale wszyscy z tego yj. Matka jest gwnym nadzorc hodowli. Spotykam kiedy u matki pani Juli Kiersk, dawn znajom i chrzestn matk Michaa. W pierwszej chwili nie poznaj jej. Z tej postawnej niegdy kobiety pozostaa pochylona, chuda staruszka. Spado na ni straszliwe nieszczcie. Najstarszego syna Eugeniusza, kolejarza, rozstrzelali Niemcy w Owicimiu. Modszego Felka i crk Jadwig zapali w tym samym czasie w domu przy ulicy Dugiej, gdzie bya tajna drukarnia, z ktr jednake jej dzieci nie miay nic wsplnego. Rodzina znajdowaa si od wybuchu wojny w cikich warunkach materialnych. Felek, mody jeszcze czowiek, ojciec trojga maych dzieci, przed wojn by drukarzem, pniej jako bezrobotny pocz szuka jakichkolwiek bd rodkw utrzymania, aby zapewni byt rodzinie. Znalaz je. Codziennie rano wraz z siostr udawali si na Dug do ukrytej w suterenach ciastkarni. Potem ciastka rozprzedawali po sklepach i z tego yli. Niemcy, gdy odkryli tam drukarni, ogromny dom na Dugiej otoczyli kordonem esesmanw, tak e nawet mysz nie mogaby si przelizn. Przeraeni lokatorzy, w bielinie spdzeni z ek na

podwrze, nie mieli pojcia, co si stao. Na podwrzu bili kadego i pytali, co robi w tym domu. Felek i Jadwiga pltali si, nie chcieli zdradzi zakonspirowanej ciastkarni, bo i za to nawet grozia kara mierci. Felkowi, gdy go szarpali, wypady dokumenty, a midzy nimi przedwojenna ksieczka drukarska. Esesman podnis j. Nieszczsna ofiara nie dowiedziaa si do mierci, za co bya torturowana. Bili go okrutnie. Poamali rce i nogi, powybijali szczki i oczy. Ale jeszcze y. Siostra zbita, zmaltretowana, bagaa na kolanach, aeby go ktry zastrzeli. Ciao Felka wrzucili na samochd z innymi niedobitkami i zakopali w lesie w okolicach Piaseczna. Jadwig przewieziono na Pawiak, a zamordowano w Ravensbrck. Pani Kierska, jak skamieniaa Niobe, nie pakaa. Pytaa tylko: Czy to moliwe? Miaam troje dzieci dorosych i wszystkie zamordowali. Jak ja bd teraz y? Czy to moliwe?

Konfident
Odnajmuj jeden pokj modej kobiecie, ktrej nie znam ani ktrej nikt mi nie poleca. Przysza po prostu do mnie i wyjania, e mieszka na Narbutta pod numerem 1, ale Niemiec odbiera jej to mieszkanie dla swojej przyjaciki. Nie moe si broni. Musi ustpi. Sama pochodzi spod Mielca. Bya urzdniczk w Toruniu. Wysiedlona, zamieszkaa w Warszawie. Wzbudza zaufanie. Poniewa dom jej znajduje si naprzeciwko, nietrudno byo przekona si, e mwi prawd. Tego samego jeszcze dnia pani Bronka K. przenosi si do mnie. Wspycie pod jednym dachem uoyo si jak najlepiej. Pani Bronka czsto wyjeda w Rzeszowskie do rodziny, skd zwozi jakie produkty, a w Warszawie je spienia i z tego yje. W domu jest czsto nieobecna. Bronka, obok wielu zalet, posiada jeszcze jedn: ufno do ludzi, cho w owych czasach byo to bardzo niewskazane. Kiedy w czasie jej nieobecnoci zadzwoni jaki nieznajomy i zapyta o Bronk, a dowiedziawszy si, e jej nie ma, poprosi, abym pozwolia mu zatelefonowa. Przedstawi si: Antoni Openchowski. Poprowadzi w taki sposb rozmow, e musiaam prosi, aby usiad. Zwrci uwag na portrecik Jana i powiedzia: To mj kolega. Wymieni par faktw. Zgadzao si. Studiowali razem, cho Jan - jak mwi Openchowski - by jego modszym koleg. Openchowski wspomnia midzy innymi, e dopiero co zosta zwolniony z Pawiaka, gdzie przebywao wwczas kilku znajomych, chocia wielu zostao ju rozstrzelanych w Palmirach. W ciepych sowach wyraa si o naszym wsplnym znajomym przebywajcym na Pawiaku, Stanisawie Dubois, wychwala jego nieugit postaw. Z kolei rozmowa przesza na temat pani Bronki. Zrobi aluzj do jej dziaalnoci konspiracyjnej i wwczas co podszepno mi, aby mie si na bacznoci. Pracy Bronki w konspiracji domylaam si, lecz nigdy o tym nie mwiymy. Czyniam nawet pewne wysiki, aby do tego nie doszo. Nie podejrzewaam jeszcze Openchowskiego. Zaniepokoi mnie jednak jego sposb bycia. Przeskakiwa zupenie nieoczekiwanie z tematu na temat, a rozmowa z nim wtrcaa mnie w jaki dziwny niepokj. Charakterystycznym szczegem jego powierzchownoci byy oczy. Due, jasne, zimne, jakie widuje si u obkanych. Odetchnam, gdy poszed. Ale na drugi dzie, mimo e Bronka jeszcze nie wrcia, przyszed z propozycj, e dziki jego protekcji moemy otrzyma drzewo. W domu byo wprawdzie centralne ogrzewanie, ale nieczynne. Usiad i zacz z du wpraw pisa w jzyku niemieckim podanie do jakiego tam niemieckiego wydziau gospodarczego. Z podania nie zamierzaam skorzysta. Tylko grzeczno kazaa mi je przyj i podzikowa. Trudno byo mi si zorientowa, jaka znajomo czya Bronk z Openchowskim. Wreszcie ktrego dnia Bronka wrcia. Zastaam j nie sam, ale w oywionej rozmowie z Openchowskim. Dowiedziaam si, e Openchowskiego przysa kto, jaka pani - chocia trudno byo ustali, kto -- po

tyto, ktry Bronka przywozia. Openchowski tytoniu wprawdzie nie kupi, ale zapowiedzia si z wizyt. By jeszcze kilka razy. Nie ostrzegaam Bronki, bo waciwie nie miaam konkretnych podejrze. Openchowskiego unikaam, gdy budzi we mnie jak osobist niech. Pewnego dnia dowiedziaam si, e Openchowskiego zastrzelono w jego wasnym mieszkaniu. By konfidentem. Trupa jego zabrano do prosektorium i sprawa byaby ucicha, gdyby nie fakt, e wykonawcw wyroku po kilku dniach schwytano i rozstrzelano. Tymczasem po kilku miesicach roznioso si, e widziano Openchowskiego w samochodzie, bardzo zmienionego. Tak, to bya prawda. Okazao si, e Openchowskiego uratowano, chocia nie dawa jakoby znaku ycia. Przeprowadzono go z Puawskiej spod numeru 12 pod numer 1. W mieszkaniu tym zaoono pancerne drzwi. Wkrtce jednak wyjecha do sanatorium niemieckiego w Otwocku, aby leczy postrzelone puca. Pewnej nocy do sanatorium przyjechao kilku oficerw w niemieckich mundurach. Weszli do pokoju Openchowskiego, odczytali wyrok i zastrzelili go. Przeraona pani Bronka zwierzya mi si wwczas, e wtajemniczya go w pewne sprawy swego brata czy szwagra, bo szukaa dla niego jakiej pomocy. Wkrtce zmuszona byam poprosi pani Bronk, aby znalaza sobie inne mieszkanie. Musiaam da schronienie komu, kto nie mg by widziany ani przez pani Bronk, ani przez nikogo. Znacznie ju pniej dowiedziaam si, e rodzinny dom pani Bronki oraz caa wie pod Mielcem zostay spalone. Mieszkacy pomordowani. Szwagrowie i siostra Bronki spaleni ywcem w poncym domu. Co si stao z sam pani Bronk, nie wiem na pewno. Mwi mi kto, e zgina take. Nigdy jej wicej nie widziaam. Okazao si, e kiedy mieszkaa u mnie, bya czniczk.

Jecy Niemieckie szkoy


W domu, w ktrym mieszkaam, parterowy lokal zajmowa niegdy synny adwokat Berson, odwany obroca winiw politycznych, znany bojownik o postp i sprawiedliwo. Pani Sucka, wacicielka domu, opowiadaa mi, e czowiek ten mia wielu wiernych i oddanych przyjaci, ktrzy chcieli mu szczerze pomc. Dzikowa serdecznie, ale pomocy nie przyj. Pewnego dnia przyszli Niemcy i wypdzili Bersona na ulic. Poszed przed siebie. Dozorczyni mwia, e twarz mia pogodn, jak zwykle. Byo to jeszcze przed zaoeniem getta.

Pod Higien na Puawskiej kolejka po zup cigle rosa. Z kadym dniem przybywao ludzi. Podeszam do znajomej urzdniczki, pani Anny Gratys, ktra przesza ju na emerytur. ya teraz w ndzy. W 1939 roku, w czasie jej nieobecnoci, okradziono jej skromne mieszkanko. Pracowa umiaa tylko w biurze. Bya ju starsza. Zreszt wikszo w tej kolejce stanowili wanie starzy i dzieci. Sieroty. Ojcowie albo w ogle nie wrcili, albo te zostali zamordowani w Owicimiu. Matki albo te zginy, albo byy chore czy po prostu nie umiay handlowa. Szmugiel wymaga siy i przytomnoci umysu. Zwrciam uwag na dwie dziewczynki stojce przed nami z blaszanymi puszkami. Byy crkami nauczyciela szkoy powszechnej. Zaczam z nimi rozmawia. Okazao si, e ojciec otrzymywa zaledwie dwiecie zotych na troje dzieci i matk chor na puca. Nikt im nie pomaga. W lecie te mae dziewczynki chodziy a do Grabowa zrywa w ogrodzie maliny. Za to dostaway chleb i jakie pienidze. Modsza miaa pewnie sze lat, nie chodzia jeszcze do szkoy.

Kiedy maa zorientowaa si, e rozmowa z ni si urywa, chcc j podtrzyma, zrobia wyznanie: A tatu to chcia si kiedy powiesi. Zgromiona przez starsz siostr, zamilka. Gdy tak staymy jeszcze z pani Ann, od Suewca ujrzaymy nadcigajc dug bezadn kolumn, jake podobn do tej ogldanej ju kiedy na placu Teatralnym. Kolumn gstym kordonem otaczali niemieccy onierze gotowi kadej chwili do strzau. Czapic powolutku wlekli si - jecy radzieccy. Pierwsi jecy, ktrych widziaam. Z wychudzonych twarzy patrzyy zapade oczy. Wielu byo boso. Szli nierwno, potykajc si, popychani przez umundurowanych zbirw kolbami. Niektrzy na migi dawali zna ludziom zebranym na chodnikach, e s godni. Z domu naprzeciw Higieny kto z balkonu rzuci co w kolumn. Zrobi si tumult. Wszystkie rce chciay schwyta. Niektrzy z tych z kolejki, co otrzymali ju zup, zaczli rzuca swoje porcje chleba. Jecy, jecy - szeptano wokoo. Ulica w tym miejscu staa si ludniejsza. Ze sklepikw zaczy wybiega kobiety i rzuca, co ktra moga i miaa: marchew i kartofle, papierosy i chleb. Widzc to Niemcy oddali rwnoczenie kilka strzaw. Ludzie pochowali si po bramach, a godna kolumna powloka si w stron rdmiecia. Tylko raz po raz dochodziy odgosy strzaw, tak przenikliwych, e a dray szyby. Od fryzjera Gustawa w domu Wedla wybiegy zaciekawione Niemki. Dowcipkujc zwracay si po niemiecku do pana Stefana z pretensj, e tak pno powiedzia im o jecach i dlatego nie zobaczyy tych bolszewickich bestii. Uczucie godu Warszawa dobrze znaa. Nigdy nie zapomn... Nie zapomn, co mwi grabarz na Brdnie, gdy pojechaam kiedy z Jadwig na grb Jzka: A bo to si nady kopa i zakopywa? Po sto trumien czeka, a my, chocia nas wielu na tym cmentarzu, po uszy mamy roboty... Gd drczy wszystkich, ktrzy nie mieli sprytu, siy i zdolnoci zdobywania pienidzy. Kto jest warszawiakiem, ten chyba pamita, jak to przed wojn bardzo wczesnym rankiem, jeszcze przed witem, gwnymi ulicami przedmie cigny nieprzerwanym sznurem ogromne ciarowe samochody, furmanki chopskie, wozy ogrodnicze, a take setki Innych wozw zaadowanych po brzegi bydem, nierogacizn, mk, jarzynami, kasz, owocami. Wjeday do miasta co dzie, we wczesnych godzinach rannych, nie liczc oczywicie codziennych transportw kolejowych. Nagle, od razu, ktrego tam dnia wszystkie dostawy zostay przerwane, i to na dugie lata. Wwczas niezliczone rzesze ludzi na swoich plecach zaczy przemyca skrycie ywno dla Warszawy. Przemyt sta si jedyn form dostawy. Ale ci dromaderzy, bici, kopani, zsyani do obozw, zabijani na dworcach i w pocigach, doliczali sobie wysoki procent. Prawda, e o wiele za may, jak na cen ycia. A i t ywno rabowali jeszcze po sklepach Niemcy. Sklepikarze z kolei handlujc stawali w kolizji z przepisami, naraali si na kar mierci i dlatego doliczali sobie wysoki procent. Ci, ktrym brakowao pienidzy, cierpieli gd, a mier czsto stawaa si wyzwoleniem. To ich trumny stay caymi szeregami na cmentarzu, nie liczc wsplnego dou magistrackiego. Mieszkacw Warszawy poera gd. Najbiedniejsi ginli. Przecie nie kto inny jak warszawiacy wspierali tramwajarzy. Wielu pasaerw nie brao reszty za abonamenty, dawali pienidze, nie biorc biletw, bo by okres, e tramwajarze saniali si z godu, pki ludno miasta nie zacza ich ratowa. Dorywcze pielgnowanie chorych zapewniao mi rodki utrzymania, ale nie dawao karty pracy. Tote poczam szuka jej. Znalazam w gazecie ogoszenie, e fabryka pudeek poszukuje robotnic. Zgosiam si i zostaam przyjta. Bya to poydowska fabryka przejta przez jakiego Niemca. Kierownik, pan Adler, Polak, widzc moje nieudolne prby, zachca do dalszych. Wsptowarzyszki pracy chtnie mi pomagay. Robiam podune, zaokrglone pudeka.

Raz zajecha samochodem waciciel, posiadajcy w zarzdzie jeszcze inne fabryki. By w mundurze NSDAP. Pomwi z kierownikiem i wyszed. Ktrego dnia rano zatelefonowaa ona waciciela, e jeeli przyjdzie m, niech na ni poczeka, bo ona zaraz przyjdzie. Ja wanie odbieraam telefon. Mwia najpierw po niemiecku, ale zaraz przesza na jzyk polski. Niedugo przyjechaa. Elegancka, przystojna. C to? Oczom nie wierz. Ale tak. I ona uwanie mi si przyglda. Troch zmieszana, haaliwie, ale serdecznie wita mnie i wydaje dyspozycj, e od dzi, albo lepiej od jutra, bo dzi musz pojecha do niej, bd kontrolerk w fabryce. Jest to Ela, moja najlepsza koleanka ze szkoy powszechnej. Rodzice jej mieli domek z ogrdkiem tu za miastem. Ojciec by majstrem tkackim. Ja tak t El kiedy lubiam. Podpisaa volkslist... Zmienia decyzj: nie czeka na ma, ale zabiera mnie do domu. Jedziemy dorok. Opowiada, e ma dwoje dzieci, e rodzice nie yj, e wszystko to, co si dzieje, jest dla niej jakim snem nieprawdopodobnym. Mieszkanie maj teraz pikne... zabrane wacicielowi apteki. Dzieci: dwunastoletnia mia i ywa dziewczynka, chopiec siedmioletni nieprzyjemny. Mwi tylko po niemiecku. Zjawia si m. Ela komunikuje mu, e od jutra ma mnie zatrudni w ktrejkolwiek fabryce w administracji. Rudolf chtnie si zgadza. Jeszcze przed wojn syszaam, e Ela wysza za m, ma dzieci, ale e materialnie jest jej do ciko. Teraz Ela opowiada, e m jej, ktry by technikiem warsztatowym w przemyle tkackim, w okresie przedwojennego kryzysu nie mg utrzyma rodziny i le im si powodzio. Opowiadaj mi dalej, e w roku 1939 w pierwszych dniach po wybuchu wojny Rudolf przekradajc si z Warszawy do yrardowa zosta schwytany przez polski posterunek i skazany na mier, bo znaleli przy nim jakoby szyfr. W rzeczywistoci byy to obliczenia na marginesie niemieckiego miesicznika technicznego, przesyanego z Niemiec dla celw zaznajamiania si z postpami w przemyle tkackim. Wwczas, w tym krytycznym momencie, uratowa go jedynie list od Eli, ktr wojna zastaa na wsi. Pisaa do niego po polsku, eby si ratowa, eby ucieka przed Niemcami, bo ludzie, ktrzy zetknli si ju z wojskiem niemieckim, mwi o ich okruciestwach i zbrodniach. Najprawdopodobniej Rudolf nalea do V Kolumny, ale Ela o tym z pewnoci przed wojn nie wiedziaa. w list pisaa pod wpywem tego, co czua. Zastanawiao mnie tylko, e Rudolf, czowiek o miernej inteligencji, w tak krtkim czasie osign wysoki stopie oficerski w SA. Dziewczynka, ich crka, ktra dobrze umiaa po polsku, widzc, e rodzice mwi po polsku, przyczya si do rozmowy. Uczya si w szkole dla dzieci niemieckich przy ulicy Myliwieckiej. Zapytana, jak radz sobie nauczyciele z dziemi volksdeutschw, ktre najczciej nie znay jzyka niemieckiego, maa Lili chtnie objania. Wyszydzano tam jzyk polski do tego stopnia, e dzieci raczej przekrcay jzyk niemiecki, zniemczay polskie sowa, byle tylko nie mwi poprawnie po polsku. W ogle polsko w tej szkole wymiewano zoliwie na kadym kroku. Dzieci po prostu obawiay si, aby nie ciyo na nich takie pitno. Jkay si z lku. Milczay, aby nie wymawia polskich sw. Zachcona przeze mnie dziewczynka rozgadaa si na dobre. Midzy innymi opowiedziaa, e jeden z nauczycieli, chcc zastraszy dzieci, grozi im, e on dobrze wie, i s tu takie dzieci, z ktrych Niemcw nigdy nie bdzie, chocia uczszczaj do niemieckiej szkoy. Myl po polsku. I zada klasie takie pytanie; czy jeeli w jednej klatce zamkn na dugie lata, a nawet na cae ycie czowieka i map, to czy z mapy zrobi si czowiek, czy nie? Nie wszystkie dzieci zrozumiay to porwnanie. Niektre znowu nie wiedziay, co odpowiedzie. A nauczyciel krzycza: Ot nie! Mapa zostanie zawsze map, a Polak Polakiem. Wwczas Rudolf bardzo si unis, pocz krzycze na dziecko, e jest pozbawione taktu i gupie. Ela, caa purpurowa, zacza mnie przeprasza, lecz ja nie czuam si tym wcale dotknita. Zastanawiaam si tylko, jak si od nich odczepi. Kazali dziewczynce

wyj. Maa jeszcze od progu ze zoci zawoaa: A wanie, e nauczyciel tak mwi. Maonkowie posprzeczali si na temat wychowania dziecka. Kiedy pozostaymy same z El, zacza si zwierza, jak gdybymy si nigdy nie rozstaway. Tak, powodzio im si dobrze i prowadzili beztroski tryb ycia. Ela miaa adne sukienki i biuteri, lecz m do wybuchu wojny kochajcy j i dzieci - teraz ma przyjaciki i dom go wcale nie obchodzi. Zaczam pracowa w kantorze fabryki watoliny w pobliu getta. W tej fabryce, pozostajcej take pod nadzorem ma Eli, pracowao wielu ydw sprowadzanych zza murw. Nie robiam literalnie nic. Odbieraam jedynie telefony i za to otrzymywaam nienajgorsze pobory, a co waniejsze, miaam tzw. elazne papiery. Czekaam na okazj, aby si stamtd wydosta.

Wesele Piotra i ciotka Wanda w drewniakach


Moda narzeczona Piotra, studentka tajnego kursu uniwersyteckiego, pragna, by wesele odbyo si jak najbardziej uroczycie. Piotr chcia wzi lub rano, bez adnego rozgosu. Wwczas narzeczona rozpakaa si. Z welonu i biaej sukni wprawdzie zrezygnowaa, ale z paradnej ceremonii, a zwaszcza z uczty weselnej, nie chciaa. Wwczas Piotr poszed na kompromis. Wesele miao odby si w domu matki i Piotra. Wiele rasowych krlikw i psw sprzedano, aby uzyska fundusze na t uroczysto. Ja, jako starsza siostra, miaam dopilnowa szyku tej uroczystoci, gwnie nienagannej powierzchownoci pana modego i takiego przygotowania stou, eby robi wraenie przedwojenne. Byy nawet bilety z imionami, kwiaty i poyczone krysztay. Jeden z kolegw obieca Piotrowi dostarczy firmowy samochd osobowy na kilka godzin (prywatnych samochodw wtedy nie byo). lub mia si odby w kociele na placu Zbawiciela. Adamowa ca noc przerabiaa sobie sukni, a Michaowa swoj farbowaa. Przyjcie nowej bratowej do rodziny wymagao przecie pewnej ustalonej ceremonii. Ja kupiam sobie na bazarze pikny, nowy, weniany kostium. Wszyscy ju poszli do kocioa. Samochodu wci nie byo, a Piotr mia przecie jecha po bukiet i narzeczon. Kolega dzwoni, e to tylko chwilowa zwoka, e samochd bdzie na pewno. Mija p godziny, czterdzieci minut, samochodu nie ma. Telefonuj do kolegi. Milczenie. Trzeba ju wyj w Alej Szucha (jeszcze nie bya zamknita) po narzeczon, a po drodze odebra z kwiaciarni lubny bukiet. Trzeba zapa dorok, o ktr te trudno. Nagle wpada do mieszkania stojcy na czatach chopiec i woa: Samochd po pana. Okazao si, e ludzie czekaj ju w kociele okoo godziny. Ano, trudno, wojna! Schodzimy. Na ulicy stoi liczny wz. Tak, czeka na Piotra, ale Piotr gwatownie si cofa i zatrzymuje w sieni. Na botniku samochodu trzepocze na wietrze dua czerwono-czarna swastyka. Zostaw to mnie - zwracam si do Piotra. Podchodz do szofera i mwi: Bardzo mi przykro, ale pan mody ju odjecha. Samochd zatacza krg i odpywa. (Kolega nie widzia tego wozu, dziaa porednio). Idziemy. Przy Skolimowskiej zatrzymujemy obdart dorok, z ktrej poszarpanych poduszek wyazi trawa, a ko jest chudy jak szkielet. Upa. Zdenerwowanie. Do kocioa dotaram przed mod par. Dziwi si ogromnej iloci ludzi. Ale to zrozumiae wszystko znajomi. I caa fabryka namiastek, i krewni, i ssiedzi, i cay tajny komplet uniwersytecki. Trac gow. Rzucam tylko: Zaraz przyjd, co uspokaja zniecierpliwionych. Niektrzy obawiali si ju czego gorszego. Jest i byy szef Piotra od namiastek.

Nareszcie nadchodz. Cisza. Ceremonia rozpoczta. Organy nie graj, ale w tamtych czasach nie byo to przyjte. Cisz przerywa czyje drobne, dziwne tupanie. Od gwnych drzwi idzie nasza stara, biedna ciotka Wanda, nauczycielka, obecnie bez pracy i emerytury, w drewniakach. W zwykych, prawdziwych z goego drzewa chodakach. Chuda, w wyczyszczonej, jedynej czarnej sukni, z bukiecikiem kwiatw. Wida, e jest zaenowana - nie swoim spnieniem, ale drewniakami, ktre robi tyle haasu. W domu ogarnia mnie przeraenie. Goci ju peno, a wci nadcigaj nowi. Po co byy potrzebne bilety, porcelana, cay ten fason? Rozpoczyna si zwyka uczta, bez adu i skadu. Najpierw znikaj kosztowne i atrakcyjne torty. Kt zaprosi tyle goci? Jest i fabrykant z drogim prezentem lubnym. Okazuje si, e jedni zapraszali drugich w imieniu matki, w imieniu Piotra, w imieniu panny modej i jej matki. Jest komplet, s i namiastki, jest i caa hodowla i wszystkie dzieci z rodziny. Ludzie bywali wtedy godni. Wesele to nie lada okazja. Matka jest zakopotana. Ale gocie s weseli. Naprawd weseli. Ucztuj w kuchni, w dwch pokojach, zreszt gdzie popadnie. Wszyscy si lubi, kochaj, zapewniaj o przyjani i szeptem zawierzaj wojenne tajemnice. S przekonani, e na przyszy rok22 16 sierpnia nie bdzie po tych bandytach ju u nas ladu. Fabrykant odjeda. Uprzednio kae dzieciom znale kilka doroek. Biegn a do Koszykowej i w rezultacie doroki stoj przed domem. Fabrykant zabiera dzieci na lody i ciastka. Pisk, wrzawa, wreszcie wszystko milknie - odjechali. Micha odwouje dyskretnie matk, Adama i mnie do azienki, jako jedynego nie zajtego przez goci miejsca, i przekonuje nas o koniecznoci dobrowolnego opodatkowania si na rzecz ciotki Wandy w wysokoci dwudziestu zotych miesicznie. Wyczajc z tego matk, wyniesie to osiemdziesit zotych. Kto ma, powinien zaraz da. Wszyscy si zgadzamy na jego propozycj. Micha jednak jeszcze napada na mnie, e powinnam bya ju dawno o tym pomyle, bo to przecie moja chrzestna matka, a poza tym wanie mnie i Adama po mierci ojca zabieraa do swojej wiejskiej szkoy na cae lato, aeby uly matce. Kupowaa ci take buty - i dodaje zjadliwym tonem: Wiesz dobrze, e gdyby nie ciotka Wanda, lataaby boso. Pokcilimy si, ale ciotka otrzymaa zapomog rodzinn. Dostawaa j ju do mierci. Jeszcze tego wieczoru wynik inny incydent midzy Adamow a Michaow. Dzieci zbiy w czasie baraszkowania lustro w przedpokoju. Michaowa twierdzia, e to chopiec Adamowej, lecz ta owiadczya, e jej synek jest za may, aeby zbi wysoko wiszce lustro. Przy okazji wygarna Michaowej, e jej starszy chopiec jest nieznony. Zabiera ma, dziecko i wychodzi. Staj po stronie Adamowej, czym naraam si Michaowej, ktra nie rozmawia ze mn do koca wesela. Tymczasem midzy gomi toczy si oywiona rozmowa na temat, czy akty terroru odwetowego w stosunku do Niemcw, pocigajce za sob ogromne ofiary wrd Polakw, s suszne. Dyskusja si zaostrza. Jedni s za, inni przeciw. Wreszcie Kostek Krawczyski23 mwi: Kto wstpuje do organizacji, podpisuje na siebie wyrok mierci wiadomie. Czy mona jednak sta biernie i czeka, a Niemcy wszystkich Bogu ducha winnych obywateli wymorduj? Co winne dzieci i matki chwytane na ulicach i zsyane do obozw mierci? Co winien Niemcom Tadzio Ryszka? Wszyscy spowanieli. Wrd obecnych byli tacy, ktrzy podpisali na siebie wyrok mierci. Mimo protestw niektrych pozamykano okna i odpiewano cichutko Rot.

22 23

By rok 1941. Rozstrzelany pniej przez Niemcw.

Piotrowie odjechali w tygodniow podr polubn do Konstancina. A rodzina po weselu trwaa w rozdwiku. Adamowa z Michaow nie byway u siebie, pornione o zbite na weselu lustro. Ja znowu miaam al do Michaa o przypisywanie mi winy za to, e ciotka Wanda chodzi w drewniakach.

Moskwa Kennkarty
Pamitam, jak tragicznie przeya Warszawa upadek Parya. Ludzie pakali, nawet w obecnoci Niemcw, w tramwajach i na ulicach. Ale mwili o tym tylko kilka dni. Pomstowali na Francuzw, a potem dopiero rozwaali przyczyny upadku Francji, ktrej nard by zawsze bliski sercom Polakw. Odkd zacza si wojna ze Zwizkiem Radzieckim, wszyscy, bez wyjtku, nie zastanawiajc si, dlaczego, wierzyli gboko, e Niemcy wojn przegraj. Co dawao Polakom tak pewno? W klsk Niemiec wierzya uliczna handlarka i wierzy profesor uniwersytetu. rdo wiary tkwio w uczuciach i dlatego nic nie mogo jej zachwia. Nie byo chyba takiego pesymisty, ktry by wtpi w klsk Niemiec. Nie dopuszczano po prostu innej ewentualnoci. Warszawiacy uwanie ledzili straszliwy pogrom i spustoszenie, jakiego si dopuszczali Niemcy na zachodnich ziemiach Rosji, i szeroko to komentowali. Mapy dziaa wojennych na Wschodzie byy stale poszukiwane i wykupywane, gdy si tylko ukazyway. Nawet starzy ludzie, czsto niepimienni, bacznie ledzili mapy, proszc dzieci i wnukw o objanienie. Do naszej fabryki w czasie nieobecnoci szefa przychodzi staruszek dozorca i a promienia ze szczcia, kiedy jeden z inynierw w najbardziej przystpny sposb wyjania, co trzeba wiedzie, aeby orientowa si na mapie. Moskwa, Krym, Leningrad byy na ustach caej wczesnej Warszawy. Zbliao si Boe Narodzenie. Ssiedzi przychodzili wieczorami do ssiadw. Wczesna godzina policyjna nie pozwalaa na wieczorne wizyty znajomych z miasta. Radzili. Prawie wszyscy szukali ratunku dla Rosji. Jeli chodzi o mnie, to od momentu wybuchu wojny ze Zwizkiem Radzieckim, tzn. od 22 czerwca 1941 roku, pomimo pocztkowych sukcesw niemieckich wierzyam niezachwianie w zwycistwo Rosjan. Raz tylko zachwiaa si moja wiara. Byo to w grudniu, w tygodniu przedwitecznym. Niemcy wanie dotarli pod Moskw. W tramwaju rozmawiali dwaj mczyni. O czym mwili, nie syszaam, zrozumiaam tylko ostatnie trzy sowa: dzi, jutro padnie... Wwczas jeden z rozmwcw cisn ledwie zapalonego papierosa na ziemi. Domyliam si - chodzio o Moskw. Lecz nie tyle sowa, ile ten gest desperacki podziaa na mnie. Bya w nim caa bezsilno wobec nieuniknionej klski. Ja tego dnia zwtpiam. Nazajutrz w szmatawcu przeczytaam artyku o operacjach Niemcw na Wschodzie. Odzyskaam znowu swoj pewno, e Rosjanie nie ulegn. Kto rozpisywa si o bohaterskich zmaganiach onierzy niemieckich, o strasznej rosyjskiej zimie. Rzuciam gazet. Zdawaam sobie spraw, e w przeddzie zwycistwa tak si nie pisze. Moskwy nie zdobd.

Po Nowym Roku ktrego dnia wieczorem wpada do mnie z getta - bez opaski -- Lonia Rozenwna. Udao si jej odczy od kolumny robotnikw i przysza. Cieszya si, e mnie zastaa. Jest chuda,

zmieniona, ma obcite wosy. Musi zosta u mnie do nastpnego dnia, o zmierzchu umwia si ze swoj brygad. Pracowaam z robotnikami ydowskimi w fabryce watoliny, tote doskonale orientowaam si, co si dzieje za murami. Lecz to, co opowiadaa Lonia, przerastao moje wyobraenie. Lonia pracowaa kilka dni w ydowskiej kolumnie tyfusowej w getcie. Zbierali trupy i rzucajcych si w gorczce po ulicach ludzi. Kiedy Lonia miaa sub w domu, gdzie miecia si izba zapanych za murami i skazanych na mier. Lonia bya wiadkiem dwch egzekucji. Widziaa ona, jak czternastoletnia dziewczynka zasonia twarz rkami i krzyczaa: Aby nie w oczy!... Rano musiaam wyj do fabryki. Umwiam si z Loni, e klucze zostawi u dozorczyni, a zobaczymy si jeszcze z daleka, pod bram getta, dokd pjd prosto z fabryki. O zmierzchu zaczy nadciga brygady. Kolumny stay dugo pod bram, bo odbywaa si szczegowa rewizja kadego ydowskiego robotnika wracajcego z aryjskiej strony. Spostrzegam Loni. Potem mj wzrok zatrzyma si na dwch mczyznach. Byli to prawdopodobnie ojciec i syn. Starszy, moe pidziesicioletni, i modszy, osiemnastoletni chopiec. Twarze inteligentne. Stali w kolumnie okoo godziny, a ojciec nie wypuszcza rki syna. Rozgorczkowana twarz chopca zwracaa si raz po raz z bolesnym wyrazem troski o ojca. Nie mwili nic. Ale wida byo, e jeeli jeszcze czego pragn, to wsplnej mierci, aby mogli ju tak do koca trzyma si za rce... Ludzi w getcie rozstrzeliwano ju wtedy setkami. Niemieckie samochody zwoziy trupy kobiet i mczyzn. W biay dzie przerzucali je przez mury do getta, tak aby widziao to jak najwicej przechodniw. Mogliby wjeda przez bram, ale nie robili tego. Mwia mi jeszcze Lonia, e znajom jej, wacicielk piekarni, ktra kazaa zainstalowa koty i gotowa zup dla godnych na swj koszt, zabili w mieszkaniu wraz ze suc, dziemi i mem...

Nadszed rok 1942. Nowe nadzieje zwizane z walkami w Afryce. Po caej Warszawie kr nowiny, przepowiednie i arty. Wychodzi zarzdzenie: Polacy maj otrzyma niemieckie dowody osobiste. Pojawiaj si ogromne ogonki skadajcych dokumenty. Nie wszyscy je zreszt posiadaj. Jednym spony, inni, wysiedleni z rnych stron Polski, gdzie je zagubili. Kady chciaby mie taki dokument. Budy sun ulicami bez przerwy. Kto natomiast nie ma monoci zoenia wszystkich dokumentw, moe przedstawi dwch wiadkw, e jest tym, za kogo si podaje, i e jest aryjskiego pochodzenia. Warszawa jest solidarna. Jaki modzieniec gotowy jest wiadczy, cho go nikt o to nie prosi. Ma czarn opask na oku. Blisko stoi stara, siwa kobieta. Zapytuje, czy kto by nie chcia by jej wiadkiem. Jest zawstydzona, wyjania, e dokumenty zgubia. Modzieniec z opask i jeszcze jaka moda kobieta ofiarowuj si skwapliwie. Zmieniaj miejsca w kolejce i ucz si na pami personaliw starej kobiety. Czowiek ochlapany wapnem informuje mnie, e to nic nowego, e w kolejce nikt nikomu nie odmwi wiadkowania. Tak musi by. Tych szkopw trzeba kiwa. Dalej przekomarzaj si przygodni wiadkowie i modej dziewczynie obiecuj doda dziesi lat, jako e s jej stryjkami i najlepiej wiedz, kiedy si urodzia. arty, goniejsze rozmowy, umiechnite twarze zaobserwowa mona na ulicy tylko wtedy, gdy Polacy s przypadkowo sami w gromadzie. Bo w obecnoci Niemcw przewanie milcz, nie umiechaj si do siebie i mwi ciszonymi gosami.

niegowe bawanki Numer na rku i stare zawiadomienie o lubie


Ulice Warszawy staj si jednak coraz bardziej oywione. Pojawiaj si eleganckie kobiety i mczyni. To Niemcy. Mnstwo kawiarni. Tramwaje sun jako ociale. Przednie czci wozw i pomosty wypenione rojem blondynek, dobrze ubranych oficerw i onierzy. Tu i tam ze piewem maszeruj oddziay niemieckiej modziey szkolnej w brunatnych bluzach z wyszytymi swastykami. A cikie buty oddziaw wojskowych wybijaj takt i piewaj a do znudzenia jedn i t sam pie: Ajli, Ajla... Po ulicach warszawskich mknie straszliwy samochd z rozdzierajcym wyciem. Wszyscy znaj ten sygna. To specjalne samochody policyjne. Wioz winiw na badanie... Coraz czciej sycha tupot drewniakw. Nauczyciele, robotnicy, byli urzdnicy, rzemielnicy, dzieci i wszyscy ci, ktrzy nie potrafi handlowa, nosz drewniaki. Oberwani gazeciarze sprzedaj Nowy Kurier Warszawski. Przekrcaj zoliwie tytuy artykuw, miej si i nikogo si nie boj. Wyndzniali uliczni przekupnie, wiecznie przepdzani, znw skd si zjawiaj i oferuj swj towar: okadki do kennkart, grzebienie, lusterka, buki... Warszawiacy dobrze pamitaj, e pomimo pozornej obojtnoci i beztroski ulicy naprawd nikt nie mg by wesoy. Trzeba byo trzyma si blisko bram, a w tramwajach blisko wyjcia, trzeba byo umie z daleka dostrzega patrol w elaznych kapelusikach, aby w por, na olep, gna na drug stron. Taki patrol lubi zatrzymywa wszystkich. A to znw buda wyjedaa zza rogu... Strach... cigle strach!... Dziesicioletni synek profesora X umar. Umar z godu i wycieczenia. Pastwo X wysprzedali swoje rzeczy, oddawali je za kad ofiarowan cen. Handlowa nie umieli. Nie szo im. Ndz swoj si nie afiszowali, ukryli j. Dziecko umaro. W niedziel przyszli do mnie Skaryscy, ci, u ktrych zamierzaam si schroni po wydostaniu si zza niemieckiego zasieku w dniu kapitulacji Warszawy. Przed wojn Skaryski by majstrem w przemyle metalowym. Nie mieli dzieci. Pracowali ciko, aby dorobi si wasnego domku, ktry wybudowali z tak starannoci, e robi wraenie przyjemnej willi. Wojna oszczdzia ten dom. Mieszkaj tam do dzi na ulicy Kutnowskiej. Wanie tej niedzieli Kazia wrcia od swojej matki ze wsi. Byli tam jaki czas oboje i teraz nie mog sobie znale miejsca. W Ostrwku Wgrowskim nastpiy ogromne zmiany. Niemcy zwieli okoo dziesiciu tysicy jecw radzieckich. Byli midzy nimi zupenie mali chopcy. To mieszkacy miasteczek i wsi dostali si do niewoli wraz z onierzami w czasie dziaa wojennych. Jaka niewola? Miejsce zagady - sprostowaa Kazia. W czasie ich pobytu nadszed pocig z jecami. Jecy od kilku dni nic nie jedli. Nie mogli w ogle utrzyma si na nogach. Niemcy bili ich, tratowali. Kazia nie wiedziaa, czy leao sto czy wicej trupw. Wszystkim zdarli buty i paszcze. Bya zima. Niektrzy szmatami okrcali nogi. Inni byli zupenie boso. Na moment udao jej si zbliy do sterty trupw. Jeden onierz jeszcze y. Popatrzy na Kazi i szepn tylko: To my onierze... By tylko w brudnej koszuli. Jeszcze chcia co powiedzie, lecz zamilk, bo mczya go miertelna czkawka. Spostrzega jeszcze jednego onierza w agonii. Towarzysze chwycili go pod rce i cignli. Nogi mia bezwadne. Ogromne niebieskie oczy zapatrzone w jeden punkt. Koledzy chcieli go zacign do obozu. Przypuszczali zapewne, e s tam jakie budynki, baraki. Nie byo adnych. onierze zmagajcy si z ciarem konajcego zostawali w tyle, a widzc to Niemiec podbieg i bi wszystkich. Konajcego onierza, ktry upad, kopa po twarzy.

Dziao si to wszystko tu przy stacji Ostrwek Wgrowski na oczach nielicznych bezradnych mieszkacw. Kazia podniesionym gosem zwrcia si do ma: Widziae sam. A zawsze twierdzie, e okruciestwa w obozach to pewna przesada. O Boe, Boe! - szlochaa - czy nie ma jakiego wyzwolenia? Potem musieli ucieka, bo nie mogli znie jkw, nie milkncych ani dniem, ani noc. Sycha je byo nawet w duej odlegoci. Miejsce, na ktre zagnali Niemcy drcych z zimna i godu jecw, otoczyli drutem kolczastym. Dla siebie wybudowali dwa baraki, w ktrych grzali si, pili wdk i grali w karty. Jecy wygrzebywali spod niegu traw i zjadali j. Ludno okoliczna przekradaa si pod obz. Czasami udawao si poda co jecom do zjedzenia. To byo niezmiernie trudne, a stanowio zaledwie kropl w morzu - opowiada Skaryski. Kiedy szli do stacji w jasn noc ksiycow, pada wanie nieg. Z daleka widzieli stojce nieruchomo skulone postacie jecw za drutami. Wygldali jak bawanki niegowe... Skaryski wspomina jeszcze, e na Targowej widzia kilkuset obcokrajowcw w pasiakach. Byli to przewanie naukowcy, profesorowie, lekarze, artyci ydowscy, podobno z Wgier. Mieszkaam wwczas z Ew. Kiedy bardzo rano, gdy wysza ju do pracy, kto zadzwoni krtko i cicho. Pomylaam, e to Ewa wrcia. W drzwiach sta nieznajomy. Wymieni swoje nazwisko, a kiedy upewni si, kim jestem, owiadczy zwile: Przychodz od Berowskiego, kontrolera tramwajowego - i zacytowa mi dosownie ostatnie zdanie wypowiedziane przeze mnie przy poegnaniu z nim. Berowskiego znaam od wielu lat. W okresie wojny spotkaam go raz jeden w Alejach Jerozolimskich. Spacerowalimy ca prawie godzin. Nie mwi wprawdzie, ale domylaam si, e pracuje w organizacji bojowej. Nieznajomy poprosi mnie o pomoc. Jest kto, mczyzna, ktremu trzeba usun z rki numer. Numer z Owicimia. Zdrtwiaam. Nieznajomy cign dalej: Prosz, niech pani dobrze pomyli, zastanowi si i wskae lekarza, ktry by tego si podj. Czas nagli. Nie pytam ju wicej. Zastanawiam si, jak usun numer. Mona chyba sfingowa oparzenie. Tymczasem nieznajomy wsta, zapali papierosa i w sporej odlegoci od okna patrzy zza firanki w ulic Narbutta. Dawa mi czas do namysu. Jestem ogromnie wzburzona, troch wystraszona. Przybyy, jakby przeczuwajc moje podniecenie, nie odwracajc si powiedzia spokojnie: Prosz si nie lka, u lekarza nikt nie powoa si na pani. Potrzebny jest chirurg, ktry zdaniem pani nie odmwi... Skinam gow. Dobrze, mam takiego. Nieznajomy przyglda mi si uwanie, jak gdyby dopiero w tym momencie dostrzeg mnie w pokoju. Podaj mu adres doktora Wadysawa Marata w szpitalu Dziecitka Jezus. Nieznajomy cieszy si, e nie potrzebuje wbija sobie tego nazwiska w pami. Nie zapisuje. Chce odej. Wstyd mi jako, ale go zatrzymuj i prosz, aby jeeli to moliwe, da mi wiadomo, czy operacji dokonano. Nieznajomy rozglda si po pokoju. Podchodzi do ksiek, przewraca, Z ksiki wypada stare, jeszcze z 1919 roku zaproszenie na lub jakich nie znanych mi ludzi. Jeeli operacja zostanie przeprowadzona, to zaproszenie wrci do pani - mwi zabierajc bilet. Po upywie jakiego czasu dostaam list. Dziwi si dziecinnemu pismu na kopercie. Kt to moe by? Rozrywam kopert. Wypada zaproszenie na lub, ktry odby si przed dwudziestu kilku laty. Kontroler Wadysaw Berowski zgin wraz z synem, rozstrzelany w zbiorowej egzekucji w 1943 roku. Wiadomo t odczytaam na czerwonym ogoszeniu. Znajomi potwierdzili. Ten sam. Byy sierant sanitarny, a pniej pracownik tramwajw miejskich.

wiat Eli
W fabryce watoliny obijam si. Nie robi prawie nic. Moim wsptowarzyszom pracy - ydom z brygad - wywiadczam gupie, drobne, nic nie znaczce przysugi. Na powaniejsz pomoc nie decyduj si, nie chc si naraa, po prostu boj si. Aby dosta si na Powzki albo na oliborz, trzeba byo przejeda tramwajem bez zatrzymania przez getto. Jedziam ze dwa czy trzy razy takim tramwajem. Jeeli w tramwaju nie byo andarmw niemieckich, a tylko granatowy policjant, nieraz motorniczy zwalnia biegu i z wozu wyrzucano worki z ywnoci. Nikt chyba nie zdoa wiernie odda obrazu getta owych dni. Na ulicy - trupy poprzykrywane papierami przytrzymanymi kamieniami. Coraz bardziej zawa si krg znajomych. Aresztowania. apanki. Rozstrzeliwania. Nie ma ju pukownika Bartosika (brata Sylwestra), Janka Obozy, brata matki, nauczyciela Zygmunta Wojciechowskiego i innych. Wielu znajomych zgino w Owicimiu, w Dachau, w Mauthausen. Przekonywaam matk, e los jest dla niej askawy, bo wszystkie jej dzieci s zdrowe i yj, lecz ona zabobonnym ruchem zakrywa mi usta... Ulicami Warszawy: Puawsk, Grochowsk, Powzkowsk - cign straszne, upiorne pochody. To resztki ydw z podmiejskich gett: z Falenicy, Piaseczna, Sulejwka. Cz zostaa zabita przy likwidacji miejscowego getta, a reszt - bezbronne dzieci i pywych starcw oraz pozostaych przy yciu nielicznych mczyzn i kobiety pdz andarmi w popiechu caymi kilometrami piechot. Nieszczliwi rzucaj swoje ndzne toboy i biegn bez wytchnienia. Niemcy za nimi na motocyklach i rowerach. Do upadajcych strzelaj. Gnani skoml: Wody, wody!, lecz nikt jej nie podaje; to niemoliwe. Z okien kamienicy, dla rozrywki, strzela w ten tum jaki esesman. Pozostaje tylko py i maa zabita dziewczynka. Przegnali. Czuj si zupenie otpiaa. Nie mam siy rozmawia z ludmi. Unikam prawie wszystkich. Chc czyta - nie mog. Znajomi albo pij, albo rozpaczaj. Nie chc sucha adnych dobrych wieci. Ela wciga mnie znw do swego domu. Opieram si, ale wreszcie id. W domu Eli nie mwi si o obozach, apankach, aresztowaniach, ydach i egzekucjach. Mwi si zupenie o czym innym. Ona i jej m usiuj mnie przekona, e rozdwik midzy pokonanym narodem polskim a zwyciskimi Niemcami da si usun jedynie przez powoanie rzdu polskiego w Generalnej Guberni. Poznaam u Eli trzydziestoletni Niemk. Przybya z Monachium. Zgodnie z niemieckim prawem wojennym - kada zamna, a bezdzietna kobieta musiaa przez pewien okres pracowa w wyznaczonym jej przez wadze miejscu. Elza otrzymaa skierowanie do Warszawy. M jej, inynier, by na froncie. Dochodziy j wieci, e m ma przyjacik. Cierpiaa, ale kochaa go. Elza polubia mnie. Nie zwierzaa Eli swoich udrk, natomiast przede mn wyalaa si. Nienawidzia hitlerowskiej wadzy i wojny. Syszaa o okruciestwach popenianych przez zwyciskich dotd Niemcw. Przed wojn studiowaa stomatologi. Studiw jednake nie ukoczya. Owiadczya mi, e gdyby nawet osobicie miaa ponie pewne konsekwencje, yczy hitlerowcom przegrania wojny. Zreszt wierzya wicie, e Niemcy ponios klsk. Opowiadaa mi rwnie o straszliwym bombardowaniu jakiego niemieckiego miasta, w ktrym akurat wwczas przebywaa. Przez par dni w tym miecie by obecny rwnie Hitler. Wygrzebywaa z pamici obrazy paniki i straszliwych ofiar. Koczc sw relacj, z nabonym dzikczynieniem wypowiedziaa sowa, ktre mnie zupenie zaskoczyy: Ale na szczcie

fhrera ju nie byo. Wyjecha w przeddzie. Nie cierpiaa wadzy hitlerowskiej, wojny, okruciestwa, ale fhrera czcia. Odczuam wtedy ogromn przepa, jaka nas dzielia - przepa midzy mn a Elz, El i caym ich wiatem. Zrozumiaam, e nie wolno mi w tym domu wicej przebywa. Zaczam si zastanawia, w jaki sposb wyrwa si z fabryki watoliny, a tym samym oderwa od Eli. Nie byo to atwe. Posiadanie niemieckiej arbeitskarty byo wwczas spraw wielkiej wagi. Mimo e przed rodzin i znajomymi skrztnie ukrywaam mj przypadkowy zwizek z El, jednak ludzie jako si dowiedzieli. Kto nie ukoni mi si na ulicy. Dowiedziaam si, dlaczego. Postanowiam niezwocznie zmieni prac.

Szofer Kazimierz
Kiedy pod wieczr Niemcy wypdzili ludzi z tramwajw w okolicy ulicy Ksicej. Kady ucieka, jak popado, byle dalej. Biegam rwnie. Byam wyjtkowo zmczona. Pogoda bya paskudna. Wiatr i deszcz! Przy skwerku na placu Trzech Krzyy zatrzyma mnie kto sowami: A to spotkanie. Poznaam od razu, by to znajomy szofer, ktry przez duszy okres wozi wojskowego dygnitarza do naszej przychodni, leczy on caymi miesicami swoje oczy. Szofer dugo musia wyczekiwa na swego szefa, bo dygnitarz by gadu i zanudza opowiadaniem o swojej chorobie prawie cay personel oddziau ocznego. W tych wanie godzinach prowadziam rejestr w Segregacji, sucej rwnie za poczekalni onierzom. Szofer wda si w rozmow ze mn. Okazao si, e by bardzo dowcipny. Po kilku miesicach bylimy ju dobrymi znajomymi. Opowiada mi, e rzuci do diaba zgniego generaa, jak nazywa swego chlebodawc. Tak te uczyni. Sprzeda may udzia w rodzinnym mynie i kupi takswk. Przyjecha kiedy t takswk; zabra mnie i Heni Jarkowsk i obwozi po miecie. Od tego czasu nie widzielimy si ju. Ze spotkania ucieszyam si szczerze. Pan Kazimierz by wesoy, dobrze wyglda i rwnie dobrze by ubrany. Prosi, ebymy wstpili na p godziny do jakiejkolwiek paszteciarni. Zgodziam si. Dobrze mu si powodzi - opowiada. By na wojnie. Na szczcie nie dosta si do niewoli. Z kolei ja opowiedziaam mu o fabryce watoliny, o ydach tam pracujcych, o tym, e le si tam czuj, cho prawie nic nie robi, e chc odej. Nazwa to wysugiwaniem si Niemcom. Zaproponowa porzucenie tej spelunki, i to natychmiast. Niemiao wtrciam, e nie mog tak od razu, bo przecie mam papiery dla Arbeitsamtu z tej fabryki, ale on si rozemia i obieca jutro, pojutrze dostarczy mi lepszych papierw. Mwi niby to drwico, niby serio, e handluje skr, e gwide na parset zotych. Potrzebny mu jest kto do zaatwiania korespondencji, bo ma rozlege stosunki: Krakw, Lublin, Radom i inne miasta. On sam nie jest w stanie wszdzie by i wszystkiego obgada. Zapyta, czy nie chciaabym mu pomaga. Zgodziam si. Pan Kazimierz odwiz mnie riksz do domu. Zmusi do przyjcia jakich pienidzy na poczet moich przyszych zarobkw. Zrobi to tak jako zwyczajnie, e nie zdyam zaprotestowa. Zreszt pienidze byy mi naprawd bardzo potrzebne. Po kilku dniach zatelefonowa, e w sklepiku na Wolskiej jest dla mnie list. On sam wyjeda. Niedugo wrci. W sklepiku zastaam legitymacj Zarzdu Miejskiego i jak wiksz sum pienidzy. Pienidze troch mnie zaenoway, ale pomimo to szybko je wydaam. Zerwaam w ten sposb z El i z fabryk watoliny. Moja wsplokatorka Ewa po likwidacji szpitala posza pracowa do Tramwajw Miejskich. Zostaa urzdniczk w oddziale, a waciwie w warsztatach tramwajowych na oliborzu. Wkrtce niemiecka

firma Opel odebraa warsztaty tramwajom i przeksztacia je w samochodowe warsztaty naprawcze. Ew zatrzymali, poniewa doskonae znaa jzyk niemiecki, skoczya wysz szko pielgniarsk w Hamburgu. Zostaa wbrew wasnej woli tumaczk. Ewa zajmowaa pokj po pani Bronce. czya nas szczera przyja. Szef Ewy, esesman Nadolny, opowiada jej w zaufaniu, e kadej nocy znajduj w Warszawie kilku zabitych z wyrokw tajnych polskich organizacji bandyckich. Nie byo to dla nas tajemnic, wiadczyy o tym czste odgosy strzaw na ulicach. Wyroki na Niemcach wykonywano nie tylko w prywatnych mieszkaniach, ale i w urzdach obstawionych wojskiem. Ktrego dnia wrcia Ewa do domu bardzo wzburzona. Opowiadaa, e polskiego robotnika, kierowc mechanika, kopn na podwrzu w brzuch jaki cywilny technik niemiecki. Szofer by niezwykle zrczny i sprawny fizycznie. Ewa nazywaa go baletnic. Kopanie i bicie Polakw nie byo czym niezwykym, ale Ewa przewidywaa: Bdzie nieszczcie! Baletnica zabije technika. Kiedy tego dnia Ewa wychodzia z warsztatw, spotkaa baletnic w dugim korytarzu. Twarz mia trupioszar. Nie odezwa si do niej. Zacisn tylko pi i pogrozi w kierunku budynku, gdzie urzdowa technik. W niespena dwa miesice po opisanym incydencie technik wraca w towarzystwie dwch innych cywilnych Niemcw do domu. Drog zaszed im mczyzna i z odlegoci kilku krokw zabi technika. Pozostaym odebra bro i oddali si. Baletnica pracowa wtedy na nocnej zmianie, przy naprawie motorw potrzebnych na front. Od tamtego wydarzenia tyle razy kopano robotnikw u Opla, e o zajciu baletnicy z technikiem wszyscy jako zapomnieli. Ewa chyba si nie mylia. Gdy robotnikom polecono odda hod zwokom technika, baletnica nieznacznie trci kluczem nog trupa i zamrucza cichuteko: Mgby y, gdyby nie by otrem. Nikt prcz Ewy nie zauway i nie zrozumia caej tej sceny.

Warszawa 23 lipca 1942 roku


W owym okresie Warszawa nabrzmiaa groz. Po miecie kryy straszliwe, przeraajce wieci, e w Treblince i Majdanku Niemcy buduj ogromne komory gazowe. Lk opanowa mieszkacw, po prostu trudno byo w to uwierzy. Nikt zreszt nie podejrzewa, e komory te przygotowuje si dla ludzi. Polacy lkali si wywoenia na przymusowe roboty do Niemiec, obawiali si obozw koncentracyjnych, ydzi za jakiego przesiedlenia na wschd i wegetacji w obozach pracy. Dla nikogo nie byo ju tajemnic, e po stronie aryjskiej gin tysicami ludzie w egzekucjach, bez jakichkolwiek sdw, a w getcie strzela si do ludzi dla przyjemnoci. Ale o gazowaniu i paleniu setek tysicy cywilnej ludnoci to ju naprawd nikt nie myla. Taka zbrodnia nie miecia si w niczyjej, nawet najbardziej upiornej wyobrani. A nadszed dzie 23 lipca. Od samego rana zaczy si wdziera do getta plutony egzekucyjne, blokowa ulice albo czci ulic i od grnych do dolnych piter zabija yjcych tam w ogromnej ciasnocie mieszkacw.

Tego dnia zgino te wielu Polakw; nie tylko ci, co ze szmuglem przedostawali si za mury, ale i ci legalnie - za przepustkami przebywajcy na terenie getta. Tego dnia zastrzelili doktora Franciszka Raszej, chirurga z Poznania, ktry uzyska zezwolenie wejcia do getta na konsylium. Byo to ostatnie konsylium w getcie... Tego samego dnia rozklejono w caym getcie plakaty wzywajce do stawienia si na plac przeadunkowy, bocznic kolejow, gdy wadze niemieckie zarzdziy przesiedlenie ydw z Warszawy. Kady dobrowolnie zgaszajcy si mia podobno otrzyma 1 kg marmolady i zdaje si 2 kg chleba. Tumy wyndzniaych ludzi zgosiy si na wyznaczone miejsce. Wadowano ich do pocigw towarowych, wysypanych wapnem, i zadrutowano. Chleb mieli otrzyma pniej... A tymczasem odchodziy pocigi jeden za drugim... Pracujc jeszcze w fabryce watoliny zetknam si z Lidi Blumberg, ktra mieszkaa w getcie. Nie bya ydwk, ale miaa ma yda, z ktrym nie chciaa si rozsta; na wszelki jednak wypadek zameldowana bya po stronie aryjskiej. Pracowaa ona za murami w tzw. szopach Schultza24. Przychodzia do naszej fabryki po odbir czci watoliny dla Schultza. Z Lidi zaprzyjaniymy si. M jej przed wojn by dziaaczem zwizkowym. Teraz by chory. Lidia nie chciaa go opuci. 23 lipca o godzinie trzeciej wpada do mnie do domu i dugo nie moga przemwi. Okazao si, e Blumbergowie nie byli sami. Opiekowali si siostr jej ma oraz jej dwojgiem dzieci, ktrych ojciec ju zgin. Na razie Henryk Blumberg ukrywa si w fabryce. Niemieckie zarzdzenie o przymusowym przesiedleniu wyczao zatrudnionych w tej fabryce. Tego dnia pienidze, brylanty czy zoto straciy wszelk warto w getcie. Miejsce w wyreklamowanych fabrykach byo nieosigalnym szczciem dla setek tysicy, chocia nikt jeszcze nie mia pewnoci, e wyjcie z Warszawy rwna si mierci. Po upywie kilku dni mieszkacy getta orientowali si ju, co oznacza Treblinka i komory gazowe. Lidia i jej m byli wolni. Siostrze Henryka ydowscy policjanci wydarli dzieci i rzucili na wz. Nieszczsna matka biega za wozem dopty, dopki Niemcy jej nie zabili. Henryk widzia jej trupa, leaa z dziesitkami innych na bruku, stratowana ju po mierci. Wieczorem zapukaa do moich drzwi nie znana mi kobieta, prowadzc za rk ma dziewczynk. Bya to siostrzyczka Loni Rozen. Od niej dowiedziaam si, e tatu zosta zabity na podwrzu, Lonia wywieziona, a matka ukrya si po stronie aryjskiej. Jutro maj uda si w Lubelskie do znajomych tej kobiety. Kobieta odesza, dziecko zostao. Na drugi dzie przed wieczorem miaa si po nie zgosi. Dziecko miao charakterystyczn semick twarzyczk, gbok czer oczu i ju bolesny wyraz ust. Ewa wpada na pomys, eby dziecku zupenie obci wosy. Zrobiymy to, ale z nacignit wczkow czapk i odstajcymi uszami wygldaa na maego ydowskiego chopca. Zgolone brwi, troch przycite rzsy i namalowane kolory zmieniy j nieco, nie wyeliminoway jednak cech semickich. Nazajutrz kobieta zabraa dziecko i ani o maej, ani o matce nigdy ju wicej nie usyszaam. Potem przysza do mnie Wanda, crka Heleny Perlowej. Matka jej, po nieudanych prbach samobjczych, doczekaa si jeszcze chwili, e moga przed mierci zobaczy crk. Umierajc Helena bagaa j, eby ucieka z getta i skomunikowaa si ze mn. Uwaaa mnie za odwan.

24

Byy to warsztaty pracujce dla wojska, na zasadzie wykorzystywania pracy niewolniczej.

Rodzin Perlw opiekowaa si bya radna odzi, czonek PPS, Grodzicka. Poprzez mury potrafia im wydatnie pomaga. Nawet trumn Heleny, ktra przed mierci prosia o pochowanie za murami, z naraeniem ycia wydostaa z getta i pochowaa na katolickim cmentarzu. Wanda pozostaje u mnie. Nie moe wychodzi na ulic. Rodzina Perlw bya zbyt znana w Warszawie. Udaj si do pani Grodzickiej. Radzimy, co robi dalej. Wanda jest w stanie silnego rozstroju nerwowego. Jaki czas przebywa u mnie. Musi si jednak ukrywa we wnce pokoju, za szaf, i nie wolno jej wychodzi na ulic. To rozstraja j jeszcze bardziej. Dowiaduj si, e ojciec jej, Mikoaj, brat Feliksa, zosta rozstrzelany. Wanda nie ma adnych dokumentw. Udaje mi si, rwnie dziki pani Grodzickiej, wyprawi j na kilka tygodni do odlegej leniczwki. Powraca. Zdobywam dla niej metryk na nazwisko Romany Zikowskiej, ale to nie wszystko. Zwracam si do ciotki Wandy, ktra mieszka na Starym Miecie w prywatnym internacie dla ubogich kobiet, czyby nie wyjednaa tam miejsca dla Wandy. Chocia Wanda nie ma odcinka meldunkowego, ciotka jako to zaatwia i crka Heleny pozostaje na witojaskiej. Jest teraz Roman Zikowsk. Z jej urody nie pozostaje ladu. Wyglda le. Po paru tygodniach spotyka w tramwaju koleg, z ktrym niegdy razem studiowaa. Dawny dobry znajomy. Adorowa j kiedy na balach. Wanda jeszcze nie wie, e podpisa volkslist. Szantauje j. da pienidzy. (Spisaam personalia tego czowieka, ale w powstaniu zaginy.) Potem nasya jakich otrw do internatu. Wwczas bezbronna, znkana kobieta w najwyszym rozstroju nerwowym wyskoczya oknem. Nie zabia si. Poamaa rce i nogi. Zebraa si gromada ludzi. Nadbieg policjant i indaguje odzyskujc na chwil przytomno, dlaczego to zrobia. A ona mwi tylko dwa sowa: Jestem ydwk. Policjant wezwa pogotowie i uda si do internatu, aby spisa protok. Kierowniczka jest niezmiernie zdenerwowana. Policjant orientuje si, e Wanda nie ma kennkarty, lecz mwi: Znane mi s takie wypadki. Ona jest notoryczn samobjczyni i dlatego powiedziaa, e jest ydwk. Pisze tak w protokole. Odchodzc jeszcze dorzuci: Zachowajcie spokj. Nikt tu nie bdzie przychodzi w tej sprawie. To zakoczone. Ten przodownik granatowej policji okaza si przyzwoitym czowiekiem. Po kilku miesicach Wanda, otoczona opiek kleru, zostaa przesana ze szpitala Przemienienia Paskiego do domu zarobkowego kobiet i tam podobno otrua si cyjankiem potasu. Tym razem miertelnie. Nie w domu, gdzie na ulicy. Nie mona byo jej odszuka. Id do matki. Na ulicy Racawickiej stoj gromadki kobiet. Przekupki rozmawiaj pgosem. Pomylaam, e stao si co zego. Matka mi wyjania. Ze starego odrapanego domu, gdzie mieciy si wozownie czy garae, p godziny temu gestapo zabrao maestwo robotnicze, poniewa w podwrzowym klozecie znaleli rewolwer. Okazao si, e rano ona pokcia si z mem na cay dom. Grozia, e oskary go w gestapo. Ktnia stawaa si coraz zacitsza. W afekcie kobieta wybiega z domu i udaa si w Alej Szucha. Oskarya ma, e przechowuje bro, i wysza. W drodze powrotnej oprzytomniaa, zrozumiaa, co zrobia. Jak szalona wpada do domu, porwaa ukryty gdzie rewolwer i wrzucia do klozetu. Za kilkanacie minut ju nadjechali Niemcy. Broni we wskazanym miejscu nie znaleli. Kobiet bili tak dugo, a wreszcie wskazaa miejsce ukrycia rewolweru. Zabrali oboje. Usyszaam, jak stojcy na klatce schodowej ludzie dziwili si, e m jeszcze swoim rkawem ociera jej, ju w samochodzie, krew z twarzy.

List poegnalny matki rozstrzelanej w Palmirach Pidziesiciu powieszonych

Strach wczy si po ulicach Warszawy. Blady strach pada, gdy patrol wyrosy jak spod ziemi zachodzi drog starszemu panu, rzucajc szczekliw mow pytanie po niemiecku: Jeste ydem? Lk ogarnia, gdy na ulicy Siennej dwaj cywile zatrzymujc kobiet, bardzo wymalowan, zapytali, co ma w torbie. Zamiast odpowiedzi otrzymali seri strzaw z automatu od mczyzny, ktry nie wiadomo skd znalaz si za ich plecami na tej nie bardzo ludnej w poudnie ulicy. Po czym kobieta z krwawic rk i du torb oraz mczyzna odjechali w kierunku elaznej dorok, ktrej przed chwil take jeszcze nie byo. A na chodniku leay trupy cywilw. Nazajutrz wszystko wygldao po staremu i jak zwykle soce albo deszcz zaleway ulice. W najbardziej nawet zacisznym mieszkaniu czowiek nie by wolny od trwogi. omot do drzwi, gwatowny dzwonek lub ciche nieznajome pukanie zawsze wywoyway drenie serca. W lipcowe popoudnie trzeciego roku wojny w jasnym mieszkaniu na kolonii Grottgera pani Zosia opowiadaa mi szeptem histori picego na tapczanie ptorarocznego chopca. Zim udaa si do praczki na Prag. Nie zastaa jej w domu, ale na strzpach siennika na pododze siedziao zzibnite, wychudzone niemowl. Przed kilkoma tygodniami przysza do praczki kobieta z dzieckiem, ktre chwilowo u niej zostawia. Ma tej kobiety, pracownika poczty, rozstrzelali Niemcy. Po kilku dniach, jak mwia praczka, matka maego popenia samobjstwo. Osierocony Kajtu pozosta u chwilowej opiekunki. By to wanie okres, kiedy nie wolno byo przyjmowa sierot do zakadw opiekuczych, aby uniemoliwi ratowanie ycia ydowskim dzieciom. Praczka, bardzo biedna, najmowaa si do roboty poza domem. Niemowl pozostawiaa w mieszkaniu. Czasem ssiadki zaglday do maego. Pani Zosia postanowia zaopiekowa si dzieckiem, dopki nie znajdzie si kto, kto wemie je na wychowanie. Gdy opowiadajca histori Kajtusia zamilka, gboko zatroskana - nagle cisz, jaka zapanowaa w pokoju, przerwao lekkie pukanie. Z przejmujcym lkiem, jak wyznaa pniej, Zosia dosza do drzwi. Wesza kobieta w czarnej chustce. Po ustaleniu, z kim mwi, wyjania cel swego przybycia: Mam poufne polecenie donie, e siostra pani, Stanisawa Szuladziska, i jej kuzynka Leokadia Mylisk zostay rozstrzelane w Palmirach 12 lipca wraz z kilkunastoma jeszcze kobietami25. Mczeska mier Stachy i Leokadii, matki dwojga maych dzieci, kobiet nie biorcych udziau w walce podziemnej, wiadczya, e Niemcy nie przebierali w swoich ofiarach. Mordowali wszystkich Polakw. Myliscy wysiedleni z Poznaskiego zaoyli przy ulicy Czerniakowskiej ma kawiarenk. Pewnego wieczoru do kawiarenki przyszo dwch niemieckich onierzy i w zaufaniu zwierzyli si gospodarzowi, e maj dosy wojny, Hitlera i na front wschodni pj nie zamierzaj. Myliski zaproponowa im pomoc, przyrzek, e postara si dla nich o cywilne ubrania. Niemcy siedzieli dugo. Nawet pakali. Na drugi dzie przyjechali inni samochodem, zabrali Myliskiego i rozstrzelali. Stacha chodzia potem na Czerniakowsk pomaga nieszczliwej kobiecie w prowadzeniu kawiarenki. Mylisk pracowaa ciko, aby utrzyma siebie i dzieci. Stacha przez solidarno rodzinn staraa si jej pomaga. W kilka miesicy po wypadku z Myliskim gestapo zabrao z Czerniakowskiej jego on i Stach. Od jednej i drugiej nadeszy, zdaje si, po dwa listy. Stacha pracowaa w kuchni wiziennej. Przed dziemi ukrywano mier matki a do chwili, kiedy z Daniowiczowskiej przyszo urzdowe wezwanie o zgoszenie si po odbir osobistych rzeczy Stanisawy Szuladziskiej i Leokadii Myliskiej. W maej, oklejonej banderol torebce Stachy lea nawet kawaek boczku przesany do wizienia. Adres pisany jej rk, lecz w rodku ani sowa, adnej kartki.
25

Zamordowane zostay po uprzednim duszym wizieniu ich na Pawiaku.

Dziewczynki wyprawiono na podwrze i otworzono drug torb z wizienn banderol. Byy tam rkawiczki, zmiana bielizny i szczoteczka do zbw. W chwili rozkadania rzeczy wpada do mieszkania omioletnia creczka zamordowanej. Popatrzya i nagle zacza woa: Mamusia nie yje! Musieli zaklina dziecko, aby ucicho. Trudno byo je uspokoi. Nie wolno byo przecie mwi, e kto jest zamordowany czy zmar w wizieniu. Przegldajc szczegowo rzeczy Myliskiej, w palcu zniszczonej skrzanej rkawiczki znaleziono obrczk i list. List pisany na skrawku szarego papieru, zwinity w may rulonik. List, na ktrego wspomnienie jeszcze dzi, po wielu latach, odczuwam chd pod czaszk. Pisany rk Myliskiej. Sprawia jednak wraenie, e pisany by przez niewidomego albo bezwadn rk. Matka egnaa i bogosawia swoje dzieci najtkliwszymi sowami. Cruchny moje, nie bd y, ale nic nie zrobiam, za co spado na Was takie nieszczcie. Faszywy oskaryciel jest mi nie znany. Boe, mj Boe - powtarzay si sowa. I znw bogosawiestwa. Nieszczsnej wida mciy si myli. Zdania uryway si. Wspominaa jeszcze w tym licie, e w depozycie powinny by jej zote zby i medalik. Nie wiem, czy dzieci zdoay uratowa ten list w czasie powstania. Wiem tylko, e yj i mieszkaj w Jarocinie w wojewdztwie poznaskim. Jeli list ocala, powinien suy jako jeszcze jeden dokument w Midzynarodowym Trybunale. Ktrego dnia przysza w mojej obecnoci do Zosi modsza creczka Myliskiej. Lubia bawi si z malutkim Kajtusiem. Gdy Zosia zagraa na pianinie, dziewczynka poniechaa zabawy i ze spuszczon gwk suchaa. A na pytanie, czy lubi muzyk, odpowiedziaa cichutko: Mamusia mwia, e bd si uczy gra, bo mam such, a Maja26 nie ma. Potem stojc na rodku pokoju zakrya rczkami twarz i bolenie si rozpakaa. Wwczas malutki Kajtu oderwa si od zabawek, podbieg do dziewczynki i patrzy przez chwil bezradnie na szlochajc. Nastpnie obejmujc za nogi znacznie wysz dziewczynk - zapaka... Nigdy w yciu nie zapomn tej sceny.

Ponury padziernikowy dzie. Z drzew na ulicy Narbutta spada mnstwo lici. Jaka straszna dzi ta ulica - myl. Dlaczego przechodnie maj takie dziwne, jakby osupiae twarze? Nie pjd dalej postanowiam. Wracam do domu. Za chwil wchodzi Adam. Usiad i dugo milcza. Dzi powiesili publicznie pidziesiciu komunistw - usyszaam jakby wcale nie jego gos. Po kilku dniach dowiedziaam si od Romana Grnickiego, e wrd straconych by Sylwester Bartosik, inynier, kapitan wojsk lotniczych, i Witek Trylski, fizyk, dziaacz lewicowy, ktrego poznaam na zlocie modziey w Berlinie w 1930 roku.

Kompas
W ponure grudniowe popoudnie 1942 roku na mokrej kamiennej klatce schodowej usiad szecioletni chopczyk. Mia czarne oczy i podarte ubranie. Niektrzy udawali, e dziecka nie dostrzegaj. Kto pooy obok niego torebk ugotowanej kaszy. May nie jad. ona zecera przechodzc zapytaa chopca, dlaczego nie je. Nie odpowiedzia. Gdzie twoja mama? - rzucia znw pytanie. Nie wiem - wyszepta. Jak ci na imi? Rachmil. Czego chcesz? Milcza. Skd przyszede? Nie odpowiada. A potem wsta, zdj czapk i wyjty zza jej podszewki pienidz poda onie zecera. Ja chc kupi kompas. Prosz o kompas. Chc i do dziadziusia do ukowa. Nie trafi.

26

Jej starsza siostra.

Niech pani sprzeda kompas. Jaki kompas, dziecko? Nikt nie ma kompasu - tumaczya kobieta. Chopczyk chwil patrzy na ni przeraonymi oczyma. Potem znw usiad na zaboconej posadzce. Malutkie rce zacisn w pici i wkadajc je w usta zaskomla w rozdzierajcym szlochu: Mama... ona zecera obja gwk dziecka i powiedziaa: Chyba Bg zgubi kompas... Ludzie mwili, e zecer zawiz dziecko na wie do swego krewnego, ksidza. Czy may Rachmil, podobno synek lekarki dentystki, wojn przey? Nie wiem. Wiem natomiast, e w czasie powstania, w sierpniu 1944 roku, na ulicy Olesiskiej Niemcy zamordowali zecera, jego on i ich dziecko.

Jeeli zgin...
Rodzina znajomego architekta popada w skrajn ndz. Pani domu prosi mnie niemiao, czy nie mogabym wskaza kogo, kto by handlowa i kto by nie oszuka. Moe jeszcze sprzeda jedwabne firanki. Wstyd mi odmwi. Zabieram je wic i oddaj do sprzedania. Lecz wracaj do mnie. S za drogie. Nie mam odwagi ich odnie. Wiem, e tam czekaj na pienidze. Nie maj nawet na kartofle. Firanki zatrzymuj, chocia wcale nie s mi potrzebne, a onie architekta daj pienidze. W wielu domach warszawskich - ndza. Prosz znajomego szewca o napraw butw zimowych. Zastaj go z plecakiem wypenionym i przewieszonym przez rami, gotowego do drogi. Nie wie, kiedy wrci. W mieszkaniu straszna bieda. Brak pienidzy na coraz drosz skr. ona chora na puca, ojciec ma raka. W domu kilkoro maych dzieci. Szewc wybiera si do Reichu, po raz pierwszy na szmugiel. Doradzili mu to ssiedzi. Osowiae dzieci egnaj ojca. Dziadek jczy w kcie za przegrod. Szewc zatrzymuje si jeszcze i daje ostatnie dyspozycje onie: Jeeli zgin, sprzedaj maszyn, zawie dzieci do Marek. Ojca przez opiek oddaj do szpitala. Kobieta ma suche oczy. Sucha uwanie. Szewc nie zgin, natomiast umara jego ona. Obok borykajcych si z ndz spotyka si w Warszawie coraz wicej ludzi, ktrym si dobrze powodzi. Wielu bogaci si na handlu, inni znw nie chc wskaza rde swoich dochodw.

Dodatek nadzwyczajny Depesza po niemiecku


W ktr letni niedziel 1942 roku wracaam od wujostwa Niekraszw z Krlewskiej. Zapada dopiero zmierzch, ale przechodniw widziao si mao, gdy zbliaa si ju godzina policyjna, sma. Wsiadam do tramwaju. Polakw jechao niewielu, natomiast w przedziale niemieckim byo peno. Wwczas czsto wychodziy dodatki nadzwyczajne szmatawca. W opinii polskiej nie cieszy si on uznaniem, ale ludzie czytali, bo co byo robi. Wanie tego wieczoru, kiedy wracaam na Mokotw, rozlegy si wrzaskliwe nawoywania gazeciarzy: Dodatek nadzwyczajny... Doda... Do tramwaju wskoczyo a dwch maych urwisw z plikiem gazet pod pach. Oczywicie kupiam dodatek, jak te wszyscy znajdujcy si w tramwaju Polacy. Czytam i nie wierz wasnym oczom. Ogldam dodatek. Ale tak. Odbity na zwykych

rotacyjnych maszynach Kuriera. Taki sam. Nie wiem, jak mam si zachowywa, jaki mie wyraz twarzy, nie podnosz oczu. Czytam po raz drugi. Waciwie nie czytam, tylko nie patrz na nikogo. Chciaabym si zamia gono. Chciaabym zagada do Polakw w tramwaju. Podnosz gow i umiecham si do kogo z naprzeciwka; on umiecha si take, ale spuszcza oczy i udaje, e czyta. Nie wiem, co mam robi z dodatkiem. Niemcy przypatruj si ciekawie, co to za wiadomoci, o ktrych oni jeszcze nie wiedz. Trzymam dodatek w rku i obawiam si woy go do torebki, bo przecie wydany jest nielegalnie, omawiajcy wszystkie ostatnie klski Niemcw na frontach. Komentarze uzasadniajce dalsze nieuchronne ich klski doskonale naladuj styl niemieckich butnych komunikatw. Ukad dodatku jest taki jak zwykle. Na szczcie tramwaj dojeda do placu Unii Lubelskiej. Wysiadam. Patrz na ludzi w wagonie. Dodatki trzymaj sztywno tak jak ja i widz, e si powstrzymuj si od miechu. Na ulicy sycha jeszcze krzyk: Doda... nadzwycza... Oczywicie kady z przechodniw kupuje. Mwiono potem, e dodatek by naprawd odbity w strzeonej przez gestapo drukarni Kuriera. Z panem Kazimierzem, eks-szoferem, widuj si rzadko. Cigle wyjeda. Niepokoj si o niego i ciesz, gdy znw wraca. On rzeczywicie handluje chemikaliami z duym powodzeniem. Wiem, e jest to jeden z tych, co podpisali na siebie wyrok mierci, chocia o tym nigdy nie mwimy. Domylam si, e ma trudne zadanie. Oszczdza mnie, stara si ukrywa nasz przyja. Nigdy nie upada na duchu. Przeciwnie, podtrzymuje mnie moralnie i bardzo pomaga materialnie. Nie krpuje mnie to, bo jest on czowiekiem serdecznym i prostym. Czsto powtarza: Polak Polakowi powinien pomc, a Polak od Polaka zawsze moe t pomoc przyj. Moe przeyjemy. Po raz pierwszy odczuwam, e nie jestem osamotniona i zabkana w tej grozie, poniewa jest kto, kto silnie mnie wspiera nawet poprzez przestrze i z oddalenia. Ktrego dnia otrzymuj depesz na moje imi i nazwisko. Tekst w jzyku niemieckim: Przyjedam w czwartek lub pitek. Czeka. Depesza zostaa nadana w Biaymstoku. Nic nie rozumiem. W pierwszej chwili przypuszczam, e to moe omyka, w domu mieszka wielu Niemcw; lecz silnie rozwinity w tych latach instynkt ostronoci kae mi si zastanowi. Przecie depesza adresowana jest na moje nazwisko. Postanawiam w czwartek i pitek nie wychodzi z domu. Ale jeszcze w rod przychodzi do mnie nieznajomy mczyzna i wyjania, aby Andronowski w czwartek ani pitek nie czeka. Zaszo nieporozumienie, wprawdzie z Biaegostoku przyjecha przewodnik z dokumentami, ale nie dla Andronowskiego. (Chodzio o przewiezienie z likwidowanego getta warszawskiego kilku ludzi, dziaaczy, do Biaegostoku, gdzie getta jeszcze nie likwidowano). Nie znaam Andronowskiego ani o nim nie syszaam nigdy. W czwartek, kiedy Ewa ju spaa w swoim pokoju i dawno byo po godzinie policyjnej, delikatnie zapukano do drzwi. Otworzyam i znieruchomiaam. Tu, w dzielnicy niemieckiej, gdzie na ulicy sycha ju prawie tylko mow niemieck, po godzinie policyjnej zjawia si mody, wysoki, przystojny czowiek o rysach semickich. By to Andronowski. Adres otrzyma od Lidii, ktra wyprawiwszy swojego ma z getta, sama przez duszy czas nie moga si stamtd wydosta. Na wiadomo, e nie ma dla niego ani przewodnika, ani dokumentw - zaama si. Po chwili wyjani, e uciek ju wczoraj z getta przez mury, pod obstrzaem. Ca noc spdzi wraz z kilku innymi zbiegami na cmentarzu ydowskim przy ulicy Okopowej. Od godziny policyjnej ukrywa si w piwnicy naszego domu. Prosi, abym go sprowadzia po cichu do mojej piwnicy. Wwczas proponuj mu, aby zosta u mnie, a co zrobimy dalej - pomylimy jutro. Kiedy Andronowski kpie si w azience, Ewa cichutko przywouje mnie do swego pokoju i pyta,

czy moe wiedzie, kto przyszed i kto si kpie. Daj odmown odpowied, a wtedy ona szepcze: Boj si straszliwie, miaam taki okropny sen. Andronowski odda mi nabity rewolwer oraz na przechowanie, na po wojnie, ceratow kopert z dowodami, e jest wyzwolonym lusarzem. Rozmylam gorczkowo, gdzie by ukry rewolwer. Wreszcie wkadam w grub poczoch i wywieszam na sznurku za okno. Andronowski postanawia bez dokumentw i przewodnika uda si do Biaegostoku. W Makini trzeba przej lini graniczn Reichu. Prbuj go odwie od tego, ale on z alem mi odpowiada: Tak bardzo czekam na sowa zachty, a pani mi odradza. Musz i. Nie mam innego wyjcia. Tam przecie czekaj. Potem zasypia. Twarz jego nie jest ani bolesna, ani zmczona, lecz jaka skamieniaa. Ewa rano wychodzi. Andronowski zostaje. Rewolwer cigamy zza okna i chowamy w wiadomym dla niego miejscu. Id na dworzec dowiedzie si o pocig do Makini. Wszystko ukada si pomylnie. Pocig odchodzi wieczorem, jedzie noc, wagony s nie owietlone ze wzgldu na moliwo bombardowania i napadw. Kupiam bilet. Andronowski ucieszy si. Tumacz mu, e tym pocigiem jedzi wielu handlarzy i e trzymajc si ich przejdzie granic. Jestem jako pewna, e mu si powiedzie. Andronowski czyci swoje wysokie buty i sucha moich niezbyt dobrych rad. Wyczytaam kiedy w jakiej ksice zdanie, e czowiek czowieka zdradzi, a las nigdy... wobec czego zalecam mu trzyma si lasw, a nawet cytuj to zdanie jako swoj mdro. Po chwili wstydz si tego sama przed sob, mojej pozy - pozy przed czowiekiem, ktry ju za kilka godzin znajdzie si prawdopodobnie pod obstrzaem dziesitkw oczu rnych ludzi, moe i zdrajcw... Jak to dobrze, e w pocigu bdzie ciemno. Poruszona jakim wewntrznym impulsem mwi, e go odprowadz. Andronowski jest mi wdziczny; sabo protestuje. Za chwil opanowuje mnie lk. auj tej obietnicy. Gorczkowo rozmylam, eby si z tego wykrci. Jednake zwycia uczucie wstydu. O zmierzchu zamierzamy wyj. Ewa odmawia gono krtk modlitw na jego intencj, cauje i egna go znakiem krzya. Andronowski ma zy w oczach. Zastanawia si przez chwil, czy ze wzgldu na groce mi niebezpieczestwo ma zabra rewolwer. Mnie jednak drczy jakie ze przeczucie, wydaje mi si, e w drodze spotka go cika przygoda, i dlatego bagam, by wzi rewolwer. Na szczcie moje przewidywania si nie sprawdziy. Do Biaegostoku dobrn bez trudu. Zgodnie z przyrzeczeniem przysa mi wiadomo, dotara ona do mnie dopiero po 4 miesicach, wtedy gdy Andronowski ju nie y... Zgin w walce z esesmanami.

Mio tej, co podpisaa na siebie wyrok mierci Lidia ratuje ma


Przybywa do mnie Tecia T., ta, ktra po kapitulacji przeprowadzia przez zielon granic starsz siostr oraz chorego szwagra. Tecia wyadniaa i spowaniaa. Opowiada, e przebywa wicej poza Warszaw ni w Warszawie. Mieszka na Woli. Jako mi przykro, bo obdarza mnie cakowitym zaufaniem, a ja przecie nie bior czynnego udziau w walce konspiracyjnej. Nie ma przede mn tajemnic. Ale od wielu lat wie mnie z Teci i jej rodzin serdeczna przyja. Tote Tecia nie zraa si i wtajemnicza mnie, e na Woli jest radio. Sucha si Moskwy i Londynu. Jeeli przyjd na godzin przed audycj i wymieni haso - nazw kwiatu - mog sucha.

Tecia jest czniczk. Pytam, czy si nie boi. Nie, ona si nie boi. Wierzy, e przeyje. Przeyje ona i Janek. Janek musi przey. Cho niewiele od niej starszy, jest dowdc jednego z oddziaw Batalionw Chopskich w Lubelskiem, bardzo ubianym przez swych onierzy. Nauczy ich, jak naley suy ojczynie. Tecia nie ma fotografii Janka, bo przecie nie moe jej posiada, a tak rzadko si widuj. Uwaa, e sama jest nieadna, natomiast Janek pikny, ale pomimo tego wyzna jej, e jest mu najblisza. Rozumiem mio tej o piknych wosach dziewczyny do swego chopca, ale mio ta czy si nierozerwalnie ze spraw. Tote odwanie, z umiechem na twarzy, moe uda si choby dzi w Alej Szucha, aby rzuci tam granat, cho zdaje sobie spraw, czym to grozi. O Janku i o swojej mioci mwi z powcigliwoci, bez dziewczcego entuzjazmu, ale z moc, ktra porywa. Ostatnio, odkd Tecia zostaa czniczk, widuj si rzadko. Mwiono wwczas w Warszawie bardzo wiele o desantach radzieckich, wizano z tym nadzieje i oczekiwania. Nie wiem, na ile to byo prawd, ale Tecia uwaa, e o spadochroniarzach trzeba ludziom mwi, bo jeszcze nie wszyscy o tym wiedz, a przecie to wiadomo radosna, dobra. Przychodzi Ewa. Tecia dalej opowiada o spadochroniarzach, jak wygldaj, co mwi, jak si zachowuj. Przychodzi Irma Adamowa, przychodzi brat Michaowej, Kazik Grczak, i jeszcze jaka koleanka do Ewy. Wszyscy zadaj Teci pytania. Wszyscy si ciesz. Brat Michaowej, chocia w zasadzie liczy na Anglikw, a bije si w kolana z uciechy na myl o tym, jak spadochroniarze dadz si we znaki Niemcom.

Lidia przebywa ze swoim mem na Pradze, w domu przy ulicy Stalowej 46, u Wali Szmuro, ale ktrego wieczora zjawia si z nim u mnie. Rano bya wiadkiem, jak kto na klatce schodowej gono mwi, e sysza, i tu ukrywa si yd. Dlatego postanowili zmieni miejsce. Henryk nie ma jeszcze kennkarty. Potem jaki tajemniczy czowiek przynosi kennkart. W pokoju jest ciemno. Nie widzi dobrze obecnych i obecni nie mog dojrze jego twarzy. Jedynym wiatem jest maleka latarka kieszonkowa, przy pomocy ktrej Lidia bardzo dokadnie sprawdza nowy dowd. Fotografi przypina nieznajomy i stempluje j piecztk. Przelicza skrupulatnie wrczone mu 5 tysicy zotych i odchodzi. Teraz Henryk Blumberg staje si Bolesawem Wojciechowskim. Jest bardzo zdenerwowany i podpisujc nowy dokument myli si. Zamiast Wojciechowski pisze Wociechowski. Na drugi dzie, skoro wit, poprawiam jako nieza rysowniczka t omyk. Zabobonna Ewa szepcze tylko: To zy znak... Ktrej dusznej, upalnej nocy sierpniowej czy wrzeniowej budz mnie nagle cikie, gbokie wstrzsy. Noc przerywa straszliwy, piekielny ryk niemieckich syren alarmowych. Na ulicy popoch. Z duej szkoy na rogu Sandomierskiej wybiegaj Niemcy w bielinie. Detonacje coraz blisze, groniejsze. C to si dzieje? Jak jasno. Czyby nagle nasta dzie? O zgrozo czy radoci!... Na niebie wisi arzca si platynow wiatoci, jakby ludzka, nieruchoma rka, zacinita w pi. Dr ulice, domy. Brzk szka. miertelny powiew odczuwa si nawet w piwnicy. Nie mamy z Ew siy, aby znw tam zej. Co nakazuje nam patrze z bramy na ulic zalan jakby dziennym wiatem. Nie moemy oderwa oczu od tej karzcej zacinitej pici. To kara Boa, kara Boa - szepc ludzie. Po raz pierwszy widzimy zaman but niemieck. Patrzymy na esesmanw, jak nierzadko w kalesonach kryj si w najdalsze kty piwnicy pomidzy polskich mieszkacw.

Lidia pozostaa z mem na grze. Koniec. Powracamy. Rodzina i znajomi telefonuj do siebie... yj, ale jest duo ofiar spord cywilnej ludnoci. Przez kilka tygodni nie otwieramy nikomu drzwi, chyba na umwione znaki. Z rnych kracw miasta docieraj ze wiadomoci. Irma sama widziaa na elaznej grup przechodniw przed domem, ktry dopiero co opucio gestapo. Rankiem obstawili dom i wystrzelali na miejscu ca rodzin skadajc si z piciu osb oraz czworo ukrywajcych si ydw. Wanie znoszono trupy do bramy. Niemcy zastrzelili nawet picioletnie dziecko. Pozostawili yw tylko roczn dziewczynk w koysce. Nic nie pakaa. miaa si i gaworzya. Nawet, mwiy kobiety, nie przelka si huku wystrzaw... Zostaa u dozorczyni. Kto chcia, mg dziecko wzi. Pod koniec wrzenia czy na pocztku padziernika 1942 roku, kiedy schodziam rano trzepa chodniki, przybiega do mnie dozorczyni i powiedziaa: By tu przed chwil sam Braun, szef niemieckiego kwaterunku, i strasznie krzycza, eby natychmiast wysiedli z tego domu wszystkich Polakw. Dlaczego dotychczas tego nie zrobiono? - wrzeszcza. Oni teraz bd na pewno lata po mieszkaniach, bo maj ten dom przerabia na pokoje oficerskie... Trzeba bdzie uwaa - zakoczya jakby ostrzegawczo.

Przesiedlenie
Z przesiedleniem ludzi z dwch domw przy ulicy Narbutta - numery 6 i 8 - zwlekaj jeszcze tydzie. Administrator naszego domu bardzo zabiega o odroczenie 24-godzinnego terminu. Lidia nie ma wyjcia. Decyduje si uda wieczorem z Henrykiem do swojej kuzynki Teresy, bez uprzedzenia. Teresa mieszka samotnie przy ulicy Solec 20. Kiedy Henryk przez dugi okres pomaga uczcej si Teresie. Teresa nie protestuje. Odtd Henryk pozostaje na Solcu i nie wychodzi nigdy z mieszkania. Instytucja, w ktrej niegdy pan Kazimierz zdoby dla mnie lew arbeitskart, przestaje istnie. Na kilka dni przed wysiedleniem granatowy policjant przynis mi wezwanie do obowizkowego zgoszenia si na roboty do Niemiec. Wszyscy s bezradni, a ja najbardziej. Ale na szczcie zjawia si pan Kazimierz i mieje si z moich kopotw. Po kilku godzinach mam now arbeitskart, a wezwanie na wyjazd zostaje anulowane. Tym razem szef niemieckiego kwaterunku, Braun, nie pozostawia wysiedlonych na ulicy. Wspaniaomylnie przydziela nam dwa domy w zamknitym jeszcze maym getcie, skd wysiedlono ju ostatnich mieszkacw do Treblinki. Zazwyczaj Braun by bezwzgldny, wyrzuca Polakw na ulic, a nawet zarzdza pozostawienie caego dobytku. W kilka miesicy po naszym przesiedleniu zosta zgadzony z wyroku sdu podziemnego. Mamy teraz mieszka na Ceglanej. Mnie przyznano dwa pokoje. Chora Ewa baga, abym nie przyjmowaa mieszkania w getcie, miejscu tak straszliwych zbrodni. Udaj si wic do krewnych i znajomych. Moe odstpi nam jakie pomieszczenie. Nie odmawiaj wprawdzie, ale mieszkaj w dzielnicy niemieckiej. Radz mi wzi jednak mieszkanie, bo Niemcy gro wyrzuceniem wszystkich Polakw z poudniowej czci miasta.

Zamoni mieszkacy wymienionych dwch domw z ulicy Narbutta nie maj zamiaru przenosi si do getta. Tylko kilka rodzin decyduje si na przeprowadzk. Przy bramach wejciowych maego getta stoj jeszcze warty andarmw, tak jak za ycia poprzednich mieszkacw. W kocu padziernika przenosimy si wreszcie do getta. Przepustka powrotna wystawiona jest dla czterech osb: szofera, dwch robotnikw i towarzyszcego nam Piotra. Mieszkania ani domu uprzednio nie widziaymy. Nie pamitaam nawet dobrze, gdzie jest ulica Ceglana. Jedziemy Marszakowsk wielkim samochodem, o ktry wystaraa si Ewa. Na Marszakowskiej, a waciwie na naroniku Hoej czy Wsplnej, ludzie z ogromnym zainteresowaniem czytaj rozklejone na murze ogoszenie. Co nowego? Auto si zatrzymuje. Piotr zeskakuje. Stoi chwil przed ogoszeniem i wraca. Pytamy wszyscy, co tam znowu. (W owym okresie pojawiao si duo ogosze i zarzdze niemieckich, przy ktrych na og nikt si nie zatrzymywa). Piotr przeciera rk czoo i mwi: Przeczytajcie sami. Schodzimy z auta: robotnicy, szofer i ja z Ew. Czytamy nie wierzc oczom. Jest to bagalna odezwa wojskowych wadz niemieckich do mieszkacw Warszawy, ktra wymieniajc straszliwe klski niemieckie, hekatomby onierzy niemieckich na Wschodzie i opiewajc cik aob narodu niemieckiego i jego beznadziejne zmagania, zwraca si z gorcym apelem do serc warszawiakw, aby masowym udziaem w kinach, na filmach wywietlanych dla Polakw, przyczynili si cho w czci do ulenia doli onierza niemieckiego, bo przecie dochd z tego rodzaju widowisk przeznaczony jest na rzecz armii niemieckiej gincej na Wschodzie. Jeden z robotnikw zdziwiony pyta: Czy oni (Niemcy) ju zupenie zgupieli?, a drugi si mieje. Wazimy z powrotem do samochodu. Ewa nic z tego nie rozumie. Szofer krtko stwierdza: Dobry numer wymylili nasi chopcy. Teraz nawet winie nie bd siedziay w kinie. Jedziemy dalej. Wszdzie grupki, ludzie czytaj odezwy, ktre nawet w szczegach sprawiaj wraenie oryginalnych. Niemcy przygldaj si ciekawie gromadkom ludzi skupiajcych si pod urzdowymi ogoszeniami. Nie rozumiej, dlaczego wzbudzaj one tak due zainteresowanie. Nie wiedz, e tekst polski jest odmienny od niemieckiego. Niektrzy naiwni Polacy wyraaj zdziwienie, e Niemcy tak szczerze przyznaj si do klsk. Ciesz si i kln: Cholery, zobacz teraz Polaka w kinie. andarmi sprawdzaj przepustki. Wjedamy do getta od ulicy Twardej. Brama si zamyka. Cisza i obraz potwornego zniszczenia. Wydaje si, e moe to by tylko dzieem jakich nieznanych straszliwych ywiow, a nie rk ludzkich. Dywany, porcelana i miliony chyba ksiek porozrzucane w bocie i brudzie. Tu duy portret dziecka, tam kredens z powybijanymi lustrzanymi szybami. Potrzaskane obrazy, maszyny, ramy okienne, powyrywane drzwi, miski klozetowe, wanny - wszystko to bezadnie wala si na ulicy. Tu kosztowny gabinet dentystyczny, poamane fotele, pogite zardzewiae instrumenty lekarskie ton w stosach podartej pocieli. Nad wszystkim unosz si oboki pierza. Na Ceglanej 3 bya widocznie jaka kawiarnia w podwrzu, w paacyku z ogrdkiem. Informuj o tym ogoszenia i plakat zapowiadajcy, e 21 lipca (1942 roku) bdzie piewa Wiera Gran. Wszyscy milcz, przejmuje nas groza. Przed nastpnym domem stoi may konny wz. A wic kto przyjecha. Tak, to wysiedleni ssiedzi. Ciarwka nie moe wjecha na podwrze zawalone sprztami. Trudno przedrze si do klatki schodowej. A nasze mieszkanie? Drzwi z wyamanymi zamkami stoj otworem. I znw to okropne spustoszenie. W duym pokoju przy jednej cianie potny kredens z ogromnym owalnym lustrem. W kuchni wspaniaa, antyczna, z poodtrcanymi gowami tancerek, mienica si

barwami drezdeska waza. Skd wzia si w takim niewielkim mieszczaskim domu? Gry mieci, naczy kuchennych, poobdzierane tapety. Nie, tu pozosta nie moecie - mwi Piotr. Przed bram stoi opuszczony samochd z naszymi rzeczami. Ani szofera, ani robotnikw. Rozbiegli si na szaber. Podumali, pokiwali gowami nad barbarzystwem Niemcw, zostawili nas i zniknli. Piotr idzie ich szuka. Otwarte na ocie i obrabowane z cenniejszych przedmiotw mieszkania sprawiaj okropne wraenie. W wielu mona napotka lady niedawnego jeszcze ycia: elazko do prasowania na dziecinnej sukience, na stole kuchennym rozwakowane ciasto... A na podwrzu pod numerem 7 le pod materacami trupy ju - w rozkadzie. Co robi? Na szczcie zjawiaj si poszukiwani. Wrzucaj nasze rzeczy byle jak do mieszkania, a na oprnione auto aduj swoj zdobycz. Chcemy wraca, ale nie da rady. Obok nas, przy furze bez furmana, stoi dwoje dzieci. Boj si. Rodzice mieli przyjecha drug fur, lecz dotd ich nie wida. Jest gaz i woda. Musimy zosta. Wracamy do mieszkania. Straszna pustka. Zmierzcha. Nikt nie przybywa. Nie wiemy, co zrobi z koniem. Dwunastoletni chopiec zarzdza wyprzenie go. Nie idzie nam. Wreszcie wprowadzamy konia do bramy. Dziewczynka ciga podarte poduszki i chce... eby zwierz na nich si pooyo, ale ko nie chce. Dlaczego nie wrci furman? Poszed na Pask po sieczk i nie wrci. pimy we czworo w nowym mieszkaniu na zsunitych stoach. Na cianach tysice pluskiew, a na pododze setki karaluchw. Na drugi dzie Ewa wychodzi, ale zaraz wraca. Zmienia si warta. Zagrozili, e bd strzela. Nie wiedz o adnym przesiedleniu Polakw do getta. Braun mia przysa przepustki, ale nikt nie przynosi ich przez cay dzie; nikogo nie wypuszczaj. Dwaj andarmi przyklejaj w bramie ogoszenie. Za jakikolwiek kontakt z ydami grozi rozstrzelanie. A zatem mog tu by jeszcze gdzie ydzi? Ewa rozmawia z andarmami, prosi, eby zatelefonowali do kwaterunku. Przyrzekaj, odchodz. Lecz do koca dnia nikt nie przybywa. Po poudniu dostaj wysokiej gorczki. Wieczorem mam 40 stopni. Ewa i dzieci boj si. Nie wygldaj nawet na ulic. Ewa dopytuje si, gdzie s dokumenty przesiedlenia, lecz ja jestem w malignie. Nie poznaj nikogo. Ew i dzieci ogarnia coraz wikszy strach. Nie mog znale nakazu przesiedlenia. Dziel si ywnoci z koniem i spdzaj przy mnie bezsenn noc. Nocy tej sycha byo w pobliu cige strzay. Ewa wyszukuje kamfor i robi mi zastrzyk. Mwia pniej, e nad ranem wygldaam tak, jakbym ju umieraa.

Synek Michaa i inne dzieci


Jedenastoletni Czarek uczy si na tajnym komplecie. Opowiada, e dyrektor, polonista Stanisaw Kaliszewski, bardzo przestrzega zasad konspiracji. Komplet prawie codziennie zbiera si gdzie indziej. Uwag ojca, e i w ich mieszkaniu mog si odbywa lekcje, chopiec przyjmuje na og obojtnie. Wysuwa nawet par zastrzee. Mimo to kilka razy odbyy si lekcje na Dolnej. Ktrego dnia matka znalaza w marynarce Czarusia sporo papierosw. Dochodzenie prowadzone przez ojca nie daje adnych rezultatw. Czarek zapewnia, e nie pali, ale papierosy musi mie. Dlaczego musi, nie wyjania. Zaci si. Nie zdradza rwnie, skd mia na nie pienidze.

Jednak chopiec kocha rodzicw i widzc strapienie ojca w kocu wyznaje prawd. Ot on z bratem matki, o rok od siebie starszym Jankiem Gorczakiem, nale do organizacji, ktrej zadaniem jest wyrzdzanie Niemcom szkd. Musz przeazi przez parkany i z ukrycia wybija Niemcom szyby kamieniami, niepostrzeenie przerzyna opony samochodowe, przecina ubrania Niemcom jadcym w przedniej czci wagonu tramwajowego i wyciga z koszykw prowianty volksdeutschom stojcym w kolejce przed Meinlami . Nie wolno jednak nic zje samemu, tylko naley wszystko oddawa biednym i ebrakom. Trzeba te przeazi przez ogrodzenie, spacerowa po azienkach, gdzie dla Polakw wstp jest wzbroniony itp. Pienidze na papierosy dostaje od Ali, maej kuzynki stryja Piotra, ktr pozna na weselu. Ala prowadzi dom i robi zakupy. Ojciec jej, pukownik inynier, jest gdzie w Anglii. Ala ma due zdolnoci muzyczne, lecz gwide na nie teraz, bo s waniejsze sprawy. W tajemnicy przed matk, ktra nigdy nie ma pienidzy, wynosi cenniejsze rzeczy z domu i sprzedaje na bazarze. Kupuje w zamian niezbdne artykuy ywnociowe, nie kupuje za duo, bo mama by si zorientowaa, e sprzedaje wicej, ni jej poleca. Za swoje zarobione pienidze kupuje papierosy, gdy kilku chopcw pali, a take cukierki i ciastka, ktrych w Warszawie od jakiego czasu jest zatrzsienie. Ala rwnie naley do organizacji. Mama Ali nie umie nic robi, tylko paka i wspomina beztroskie czasy przedwojenne, jak mwi maa. Prawie zupenie zapomniaam, e gwnym zadaniem Czarka, jako niele rysujcego, byo wypisywanie na arkuszach bristolu sw: Menaeria albo Ogrd zoologiczny, a potem przyczepianie tych arkusikw drutem do parkanu Ogrodu Saskiego i azienek, po ktrych wolno byo spacerowa tylko Niemcom. Po tej rozmowie z ojcem Czarek, jako spalony, usuwa si z organizacji, gdy taka jest przysiga. Przypadek zrzdzi, e w ssiednim domu na Ceglanej ju po otwarciu maego getta mieszka przesiedlona rwnie moja przyjacika z czasw zabaw podwrzowych - Alina Kisiel, ona mechanika tramwajowego. Obecnie zatrudniona jest w monopolu tytoniowym. Chocia pracuj oboje z mem, za czne zarobki miesiczne nie mog kupi nawet dwch kilogramw soniny. yj w ogromnej ndzy. Byli ju dwukrotnie zbombardowani. Pierwszy raz w 1939 roku, drugi - we wrzeniu 1942 roku. Wraz z dziesicioletnim synkiem przez jaki czas leeli w szpitalu, ranni i olepli od wybuchu bomby. Reszta rodziny zgina. Alina opowiada mi, e Henio, jej may synek, caymi dniami przebywa sam w domu. Ona i m wracaj dopiero o zmierzchu. May niby to chodzi do szkoy, jednak opuszcza lekcje. Chopiec obserwuje z okna, co si dzieje w getcie. Tego dziecka nie mog ju zaj najbardziej fascynujce, upiorne opowieci i ksiki. By on wiadkiem takich scen, e gdy raz opowiada o nich matce, Alina dostaa szoku nerwowego. Na Ceglanej mieszkaj od niedawna. Przed kilkunastoma dniami matka spostrzega, e zgin z domu zegarek. May dugo nie chcia wyjani sprawy. W kocu przyzna si do winy, lecz za nic nie chcia powiedzie, komu go odda. Nie pomogy adne groby. A tu nagle to dziesicioletnie dziecko, gdy matka i ojciec byli przekonani, e ju pi, siada na ku i owiadcza, e nikt i nic nie zmusi go do mwienia. Zanimby zdradzi tajemnic, komu odda zegarek, wyskoczyby oknem z pitego pitra. Tak zgin tylko ja, w przeciwnym wypadku zginiecie take i wy. Musiaem to zrobi wyjani tylko. I milcza uparcie. Nie strata zegarka, ale obawa o dziecko, e dao si wplta w jakie niebezpieczne historie, drczya bez przerwy rodzicw.

Piszc, o dzieciach nie sposb pomin maych gazeciarzy, ktrzy warszawskiej ulicy nadawali specyficzny ton. To oni wywoywali gono niemieckie komunikaty przekrcajc je w omieszajcy Niemcw sposb. To oni ukadali niewybredne piosenki przeciw hitlerowcom i zamiewali si. To oni dokuczali przechodniom. Nawet oficerom niemieckim przyczepiali czasem klocki. Widziaam, jak Nowym wiatem kroczy dumnie w monoklu pan ycia i mierci z przyczepion niziutko do paszcza zdech mysz. Wojna si nie koczya. Ludzie komentuj w przerny sposb komunikaty Generalnego Sztabu Niemieckiego. O Stalingradzie mwi si, e genera mrz, jak wyrazi si Hitler, dobrze da im si we znaki. Ze Stalingradem kojarzy si jeszcze inne wspomnienie. Ot na pomniku Kopernika hitlerowcy umocowali tablic objaniajc, e Kopernik by Niemcem. Warszawiacy nie zdyli si jeszcze oburzy, gdy rano ujrzeli na cokole inn cik pyt kamienn z wyrytym napisem: Za kar przeduam zim o dwa miesice. Mikoaj Kopernik.

Herr Direkor von Heind i jecy


Ewa pracuje nadal w zakadach Opla, mieszczcych si w byych warsztatach tramwajowych na oliborzu. Codziennie wieczorem opowiadamy sobie w naszej kuchence na Ceglanej o wypadkach dnia. Naczelnym dyrektorem zakadw samochodowych Opel jest dyrektor von Heind. Wykwintny starszy pan z siw, lwi czupryn, niewysokiego wzrostu. Wytworny, elegancki. ydw, Polakw i Rosjan nie poczytuje za ludzi. To wanie na jego zlecenie odkomenderowano do Majdanka i Treblinki ostatni ydowsk brygad. Dyrektorowi von Heind nie s ju potrzebni. Siedzi w swoim gabinecie, czyta angielskie ksiki. Jest muzykalny. Ew toleruje i zaszczyca czasem nawet jakim artem, bo w jego oczach jest ona czym lepszym. Ksztacia si przecie w Hamburgu, jest muzykalna i mwi bezbdnie po niemiecku. Ktrej soboty, kiedy robotnicy wanie wychodzili ju, von Heind zosta powiadomiony telefonicznie, e za p godziny przyjd samochody do natychmiastowej naprawy. Od razu wyda polecenie, aby zatrzyma jeszcze robotnikw. Ale robotnicy nie wiadomo skd ju si o tym dowiedzieli i starali si jak najszybciej oddali od warsztatw. Helind z wciekoci obserwowa przez okno cae to zajcie i wyda dyspozycje zamknicia bramy. Do stojcej blisko Ewy mwi: Niech pani patrzy, jak to polskie bydo ucieka, na co Ewa ze spokojem odpowiada: Ja take jestem Polk. Kiedy na podwrze warsztatw spdzono okoo stu jecw rosyjskich tak wyndzniaych, e zdawao si, i za chwil padn. Pracuj ciko do zmierzchu. Tego dnia pan Heind jest w znakomitym humorze. Przez cay czas swojego urzdowania nie odchodzi od okna, obserwujc prac jecw. Dziwi si, jaka sia zmusia te brudne, dzikie zwierzta do oporu przeciw niemieckiemu orowi, i dzieli si tymi spostrzeeniami z wyszymi oficerami niemieckimi, ktrzy akurat przebywaj w jego gabinecie. Robotnicy uzgodnili midzy sob, e w te dni, kiedy bd pracowa jecy, oddadz im swoje racje ywnociowe. Udaje si to zaledwie dwa czy trzy razy. Kiedy dowiaduje si o tym Heind, zwouje

odpraw i zatracajc swj junkierski sposb bycia, grozi robotnikom. Zakazuje udzielania jakiejkolwiek pomocy dla jecw rosyjskich. Mimo to robotnikom udaje si przemyci dla tych biedakw troch ywnoci. W kilka miesicy pniej Ewa znowu widziaa swego szefa w oknie. Pono wwczas getto, swd palcych si cia ludzkich dociera a tutaj i wprawia wytwornego dyrektora w dziwn ekstaz. Pali cygaro i wzruszonym gosem recytowa... Goethego. Odprawia jak gdyby misterium na cze geniuszu narodu niemieckiego, ktry potrafi usuwa sprzed ng Niemcw wszystkie przeszkody stojce na drodze do wielkoci. Jeszcze raz widziaa Ewa Heinda przy oknie. Ale by jaki zgarbiony, mapim gestem wcign gow w ramiona, wystawi naprzd szczk, a rce wsadzi w kieszenie. Nie dba ju o to, e jego sylwetka przypomina bardziej goryla ni wytwornego junkra. Milcza. I wtedy jecy rosyjscy pracowali w odkrytych halach i na podwrzu, ale byo to ju w maju 1944 roku, kiedy Armia Radziecka rozwiaa legend o niezwycionej sile niemieckich mordercw, co niewtpliwie zaamao wykwintnego, muzykalnego pana dyrektora von Heind.

Strefa zakazana
Blisko osiem tygodni mieszkaymy ju na Ceglanej. Dwa domy troch si zaludniy. Pozostae ulice a do elaznej i Chodnej byy wymare. Przejeday tylko niemieckie samochody i wywoziy opuszczone na zawsze przez wacicieli mienie. Nieprzydatne im sprzty i ksiki palili. Wiedziaymy ju, e may odcinek od Ceglanej do Paskiej, elaznej i kracowego wylotu Prostej jest jeszcze wydzielony. W dawnej szkole handlowej, gdzie mieciy si obecnie wielkie Zakady Krawieckie Toebbensa, na Walicw i Prostej yli jeszcze i pracowali w zamkniciu - ydzi. Mury i domy przylegajce do terenu Toebbensa Niemcy oblepili napisem: Sperrgebiet. Zreszt wkrtce przekonalimy si, e pozorna cisza za dnia przeradza si w nocy w przytumione ycie. Od elaznej na Ceglan, przez mur, przekradali si handlarze i przemytnicy ywnoci spoza getta. ydzi za, przedostajc si przez tajemne przejcie w naszym domu, przeprowadzali transakcje. Rano znw panowaa cisza. Zawsze jednak kogo dognay niemieckie patrole. Wtedy sycha byo strzay. Rano ssiedzi informowali: Wychodzc prosz si trzyma prawej strony (albo lewej), bo tu i tu le zabici. Pniej kto trupy zbiera. Nazajutrz leay nowe. Tak co dzie, dopki rezerwat ludzki w zakadach nie przesta istnie. Kiedy ju rano kilku ydw i ydwka spostrzegszy niemiecki patrol wpadli na podwrze naszego domu i usiowali przeskoczy parkan. Najmodszy spord nich, moe dwudziestoletni chopak, blondyn, jak gdyby tych starszych osania. Moe to bya rodzina? Starsi nie byli zrczni, przedostawanie si przez pot przecigao si. W chwili, gdy mody mia ju wdrapa si na parkan, dopadli go andarmi. Chopiec paka, baga o ycie, wycign spod paszcza zielony, damski, pluszowy szlafrok. Tumaczy, e chcia sprzeda, aby kupi chleb. Niemcy skopali chopca. Po chwili jeden z andarmw poczstowa swych kompanw papierosami, sam zapali, po czym pochyli si nad chopcem i strzeli mu w ucho, zabijajc nieszczsnego zbiega. Trudno mi dzi wyrazi w sowach, co wwczas odczuwaam, bdc wiadkiem caej sceny. Od tej pory pewien odcie zielonego koloru, koloru owego szlafroka, kojarzy mi si z tamtym przeyciem.

Ludzi, ktrzy przechodzili przez parkany, ukrywali si w ruinach i prowadzili transakcje z ydami, baam si. Prawda, e oni w pewnym sensie ratowali ydw przed mierci godow, jednak handlarze ci nie wzbudzali zaufania... Byli oni poniekd zorganizowani. Znali si, nienawidzili lub popierali. Ukrywali si czasem przez cay dzie w piwnicach naszego domu. Niekiedy syszaam urywki ich rozmw, ktre potwierdzay moje obawy. Mieli swoje hasa i znaki, w ktrych ju i ja zaczam si orientowa. Pewnego dnia, tu koo naszej bramy, na chodniku sta duy biay worek czym napeniony i zwizany. Wszyscy omijali worek, bo myleli, e to porzucony towar tych zza parkanu. Pod wieczr dopiero natkn si na worek patrol. Wewntrz by czowiek z obcitymi rkoma, nogami i gow. Wszystko oddzielnie uoone w worku. Ssiedzi przypuszczali, e to jeden z tych, co przeazili przez mury. Zgin jakoby z wyroku bandy handlarzy. U Toebbensa panowa gd. yo tam oficjalnie zarejestrowanych przez Niemcw okoo dwch tysicy ludzi zatrudnionych w zakadach, ale okoo tysica ukrywao si. Ktrego wieczora kto do nas zapuka. Otworzya Ewa. Weszy dwie osoby: ydowski policjant i elegancka kobieta. By to magister farmacji Dworecki i jego niedawno polubiona ona. Ona stracia ma i crk podczas akcji wysiedlania, on - ca rodzin. Dworeccy nie prosili o nic, bagali tylko, aby mogli chwil przebywa w normalnym domu i z normalnymi ludmi. Opowiadali, e czyste mieszkanie jest dla nich czym niezwykym, e mono przebywania w takim mieszkaniu jest dla nich wielk ask, e tam, u Toebbensa, panuje wszechwadnie strach i ndza. Zawyane normy pracy sprawiaj, e ludzie saniaj si z wycieczenia. Gd i zastraszenie zbieraj bogate niwo. Prawie kady kogo ukrywa. Dworeccy przychodzili jeszcze kilka razy. On tumaczy si, e zosta policjantem, aby ratowa ycie swoje i swojej rodziny. Planowali ucieczk z maego getta, ale to im si nie udao. Dworeckich nie widziaam ju nigdy i przypuszczam, e si nie uratowali. Czworobok ulic obejmujcy teren zakadw Toebbensa otoczyy ktrego dnia pod wieczr niemieckie samochody policyjne. Po jakim czasie poczy do nas dochodzi odgosy strzaw, tumult, krzyk... Siedziaymy z Ew bez ruchu. Nie zapalaymy wiata. Na ulicy Ceglanej peno andarmw; raz po raz wpadaj do bramy, co woaj. Nagle syszymy stukanie do drzwi. Siedzimy obie jak skamieniae. Noc. Ciemnoci. Dolatujce strzay i krzyki mc nam myli. Strach paraliuje mnie cakowicie. Chc co powiedzie do Ewy. - Nie mog. Wycigam do niej rk. Po co? Nagle ta zawsze wylkniona Ewa zrywa si, podbiega do drzwi i otwiera je na ca szeroko, ale zaraz tak samo gwatownie cofa si tyem do pokoju i zasania twarz rkami przed olepiajcym wiatem. To andarmi. Wchodz za ni, wiecc w twarz. Tej nocy wywieli poow ludzi pozostawionych jeszcze na terenie dawnego maego getta. W tym czasie na murach ukazay si nowe niemieckie ogoszenia. Byy to apele do Polakw, ktrzy czuj si zwizani z niemieck kultur i s przewiadczeni, e w przeszoci mieli przodkw niemieckiego pochodzenia. Mog oni bez przeszkd ubiega si o volkslist.

Sezam
Snujc wspomnienia api si cigle na tym, e uporczywie powracaj w mojej wyobrani pewne sceny, ktre jako silnie utkwiy w mojej pamici. I tak na przykad przypominam sobie doskonale niespodziewan rewizj w sklepiku na Czerniakowskiej, z ktrej nikt - ani andarmi, ani kupujcy, ani sprzedawcy - nie wyszli ywi. Albo czy mona nie pamita, jak wyprowadzona wraz z siedemnastoletnim synem Ryszardem pani Strewska z Mokotowa, caa zalana krwi, woaa do oprawcw: Bijcie nas, bijcie! My zginiemy, ale Polska przetrwa! Podobnie czy mona zapomnie o bohaterstwie znanego dziaacza robotniczego PPS, murarza Romana Grnickiego z kolonii Rakowieckiej? Po zamachu dokonanym na gestapowcu gdzie na Brdnie w niedzielny, upalny dzie zdoa uratowa si, skaczc do tramwaju, gdzie pasaerowie nie tylko go ukryli, ale nawet przebrali, gdy ubranie jego byo zbryzgane krwi. Jedn z trwaych udrk mieszkacw Warszawy stay si dugie, jesienne, bezksiycowe noce, zaczynajce si ju od czwartej po poudniu. Wieczory listopadowe - wicher, deszcz, boto, zimno, ciemno. adnego blasku wiata. Nic nie wida na odlego wycignitej rki. Zaciemnion latark wolno owieca tylko chodnik pod stopami; bro Boe, nie owietli Niemca. Zreszt z latarkami te nie bya tak prosta sprawa, bo albo brakowao ich w sprzeday, albo nie byo bateryjek, albo bardzo czsto si psuy. Wracaam w taki straszliwy wieczr, okoo szstej, na Ceglan z dyuru u chorego. Umwiam si z Ew, e zaczekamy na siebie na rogu Zotej i elaznej w bramie Pekinu, aby zupenie bezludn cz drogi przeby razem. Dochodziymy ju do Ceglanej, kiedy gdzie bardzo blisko pada seria strzaw. Strzelano chyba na zakrcie Twardej lub Ceglanej, bo nie mogymy dojrze ognia. Przeczekaymy chwil i ruszyymy dalej. Od naszej bramy dzielio nas nie wicej jak pidziesit metrw. Baymy si owietla drog latark, aby nie dostrzeg nas jaki Niemiec. Wycie wichru, trzask i omot blachy w ruinach guszy wszelkie inne odgosy. Przechodzc jezdni przy naroniku Ceglanej potknam si o zwj szmat. Pomacaam rk - kouch, dalej czowiek. Ewa owietlia twarz lecego. By to mody chopiec. Z ust jego pyna krew. Wsunam rk pod skrwawion odzie na piersiach - serce ju nie bio. W domu mimo protestw Ewy zatelefonowaam do komisariatu granatowej policji na Miedzianej. Poinformowaam, co zaszo przed kilku minutami w pobliu naszego domu. Policjant bez sowa pooy suchawk. Mylaam, e moe nie sysza. Poczyam si jeszcze raz. I wtedy usyszaam: No to czego pani chce ode mnie? I znw pooy suchawk. Rano krzyk starej matki zamordowanego postawi ca ulic na nogi. Ludzie si wcignli kobiet do bramy. Mwiono, e zastrzelony chopiec pracowa jako sia najemna w przedsibiorstwie pojazdw. Tego dnia hitlerowcy zatrudnili go od poudnia. Musia wyczekiwa na nich pod kilkoma knajpami. Kiedy ju zwolnili dorok, na poegnanie wesoego dnia zastrzelili osiemnastoletniego dorokarza i poszli. Wracam znw do sprawy Lidii Blumberg. W duym getcie po pogromie byo jeszcze wiele ulic zamieszkaych przez ydw. Pracowali oni u Schultza, u szczotkarzy i w innych przedsibiorstwach, tzw. szopach. Lidia, jak wspomniaam, mieszkaa ostatnio na Solcu, a pracowaa nadal u Schultza.

Z duego getta na Ceglan byo znacznie bliej i dlatego czsto pozostawaa u mnie, eby nie brodzi w ciemnociach. Wieczorami opowiadaa okropne szczegy o yciu pozornie wysiedlonego ju getta. Po pustych ulicach ludziom nie wolno chodzi. S rozproszeni. Maj jednak poczenia podziemne, poprzez dachy i rne inne. Opowiedziaa nam rwnie o pewnej przygotowanej na wszelki wypadek kryjwce na Nalewkach. Jest to jaki zaklty sezam. S tam podobno ogromne skady nie psujcych si artykuw ywnociowych i bogactwo nieprzebrane strojw, a take zota, Lidia nigdy tam nie bya, ale rysuje na stole dokadnie plan oraz podaje adres. Tak jak dowiedziaa si od innych. Nikt przecie do kryjwki nie pjdzie - ani ona, ani Ewa, ani ja. Ew jak dziecko ubawia caa ta opowie. Przez kilka dni Lidia nie pokazuje si u nas, Ewa znw podejmuje rozmow na temat zakltego sezamu. Jakie niejasne uczucie ostrzega mnie, e Ewa moe o tej niesamowitej historii papla gdzie u znajomych. Aby zatrze ca t historyjk, zmylam podobn o takim samym sezamie w jednym z podmiejskich osiedli. Opowiadam Ewie, e s to ju stare gadki, e jeszcze rok temu syszaam o tej willi, i wymieniam nawet jej nazw. Mniej wicej w dziesi dni po tej opowieci Lidii w nocy o godzinie trzeciej zadzwoni przeraliwie dzwonek. Lidia wanie spaa u nas. Zbudzona nagle, w pierwszej chwili nie mog si zorientowa, czy to telefon, czy te dzwonek u drzwi. Wydaje mi si, e moe kto zachorowa i ssiedzi chc si dosta do telefonu. Pytam: Kto to? - i sysz w odpowiedzi drcy gos naszego dozorcy, e to on i niemiecka policja. Tumaczy, e do mnie. Wchodzi trzech. Jeden w mundurze, dwaj w cywilu. Lidia i Ewa pi w ostatnim pokoju. Przeraone nie podnosz si z ek. Lidi i Ew indaguj dwaj cywile. Co robi w Warszawie, skd si wziy, co robi przez ca wojn? Obie mwi dobrze po niemiecku. Mniej wicej w taki sam sposb wypytuje mnie gestapowiec, zatrzymujc mnie w pierwszym pokoju. Te indagacje trwaj dugo. Mcz si niesychanie. Bardzo sabo znam jzyk niemiecki. Chc zachowa ostrono i dlatego mwi, e nie rozumiem, o co pyta. Wtedy pytajcy z trupimi gwkami i piszczelami na konierzu zaczyna mwi zupenie poprawnie po polsku. Zrobio to na mnie wstrzsajce wraenie. Poczuam, jak po skroniach i na oczy spywa mi pot. Niemcy zlecaj dozorcy przynie ksik meldunkow. Okazuje si jednak, e ksiki w domu nie ma. Ka si ubiera tylko Lidii. Nie wychodz z pokoju, kiedy si ubiera. Lidia jest biaa jak ptno. Podejrzewa, podobnie jak ja, e kto zadenuncjowa jej ma. Na szczcie nie, chodzio o co innego. Po kilkunastu dniach Lidia wraca i wyjania, e chcieli wydusi od niej jakie zeznania o sezamie. Lidia nie wierzya, e taki schron istnieje, nie wydaa jednak osoby, ktra mwia o skrytce. Powiedziaa pierwsze lepsze nazwisko wywiezionej ju z getta. Zmusili j, aby narysowaa plan, a pniej zawieli samochodem do tej skrytki. Gestapowcw spotka jednak zawd. Skrytka taka naprawd istniaa, ale bya ju rozbita i ograbiona doszcztnie. Dla mnie szokujce byo to, e Lidi powieli te do podmiejskiej pustej willi, ktr ja wymyliam. Szukali tam skrytki, o ktrej Lidia nic nie wiedziaa, bo przecie powiedziaam o tym jedynie Ewie. Poszukiwanie zmylonej przeze mnie willi daje mi pewno, e historia ta przesczya si do gestapo tylko za porednictwem Ewy. Przysiga mi (bya zawsze prawdomwna i prawego charakteru), e istotnie powiedziaa o tej skrytce tylko Marii K., kierowniczce kuchni pewnej wczesnej instytucji. Bya to kobieta pidziesicioletnia, panalfabetka, wyzyskiwana cae ycie przez kochankw, chciwa na wszelkie dobro materialne. Nie byo wtpliwoci - utrzymywaa kontakt z gestapo.

Pocig - upir
W pierwszych dniach stycznia 1943 roku poprzez kolejarzy rozesza si po caym miecie wiadomo, e w kierunku Warszawy puszczono pocig wiozcy chopskie dzieci z Zamojszczyzny, e poowa tych dzieci to ju zmarznite trupki, e pocig jest ju niedaleko. Pod wpywem tych wieci Warszawa jak gdyby zmienia swoje oblicze. Szalone poruszenie. Gwatowna reakcja spoeczestwa. Wiele ludzi nie poszo tego dnia do pracy. Niektre sklepy byy pozamykane. Na ulicach mona byo spotka ludzi z kocami i ciep odzie. Widziaam na ulicy znan aktork Mieczysaw wiklisk podajc z pledami. Temperatura miasta wzrastaa z kad godzin. Wszdzie tumy niebaczne na nic: na Niemcw, na budy, na apanki. W tramwajach obcy z obcymi rozmawiaj o dzieciach. Wszyscy o dzieciach. Na dworcach peno ludzi. Bilety peronowe wykupione. Czerwony Krzy oblony. Nie mona docisn si do rodka. Na podjazdach i bocznicach kolejowych cisk. Kobiety i mczyni przea przez parkany, cho grozi to mierci. Strzelaj. Nic nie pomaga. Warszawiacy tumnie spiesz na dworce, wypytuj kolejarzy. Sprawdzaj stojce na bocznych torach pocigi. Nie ma. Mijaj godziny ogromnego napicia. Jeszcze czekaj. Kolejarze dziwi si i nie wiedz, dlaczego pocig nie przybywa. Wieczorem zdenerwowany Piotr wypomina onie, e pewnie wszyscy odnaleli dzieci, a tylko ona nie potrafia dotrze do pocigu. Bratowa pyta Piotra, czy wezm dwoje dzieci, ale on odpowiada szorstko, e nie ma co pyta. Ile bdzie, tyle wezm. Niemcy zdaj sobie spraw z sytuacji. Rozumiej, e wobec takich nastrojw zaoga w miecie jest za maa. Tote pocig-upir zboczy i poszed inn tras. Omin Warszaw w drodze do Owicimia. Do miasta cignli nowe, silne zaogi SS i policji. Jak sobie przypominam, 13 stycznia, w niedziel, od rana wypucili na miasto setki bud. apali bez wyjtku wszystkich. Ale miasto umiao si ju broni. Mao kto wychodzi z domu. Telefony sygnalizuj. Nikt przez telefon nie mwi, e apanka. Byy to zazwyczaj niewinne rozmowy, ale ludzie si rozumiej. Raniutko zatelefonowa do mnie Micha, e Roma przyjechaa, a ja dalej, e kupi ten kapelusz... e Zosia jest chora itp. Niemcy, gdy pojli, dlaczego ludzie nie wychodz z mieszka, wdzieraj si do wielu domw, skd wycigaj do samochodw mczyzn, kobiety i dzieci. Nie pomagay adne, choby nie wiem jak elazne papiery. Wydaje mi si, e takiej apanki, jak wwczas, nie byo chyba ani przedtem, ani potem. W podwrzach wizie na Mokotowie, na Pawiaku i Skaryszewskiej tysice ludzi trzymano na mrozie. W niedziel i poniedziaek do Majdanka i Owicimia odtransportowano okoo dwudziestu piciu tysicy warszawiakw. W wizieniach nie robiono adnych imiennych spisw. Ubyo znw wielu znajomych. Dugo jeszcze szaleli esesmani. Wzmocnione patrole kryy gsto po ulicach, chocia w cigu kilku dni miasto byo opustoszae, jakby wymare.

Rodzina znw si skupia


Po godzinie policyjnej dzwoni telefon. To mj brat. Stao si nieszczcie. Irma dostaa pucnego krwotoku. Bya przecie zdrowa. Doktor jest. Da zastrzyki, lecz krwotok z przerwami trwa. Prawie o wicie, zaraz po godzinie policyjnej, biegn na Mokotw. S ju wszyscy: i matka, i bracia, i bratowe. Wchodz do pokoju chorej. Obtulona poduszkami ley w pozycji psiedzcej. Krwotok cho ju sabszy - ale jeszcze si nie skoczy. Chora ubrana jest od wczoraj w zielon garsonk, jest bardzo blada. Ciemne loki spadaj jej na twarz. Irma przywouje mnie palcem bezwadnej, biaej rki. Zbliam si do niej i sysz jej szept: To ju koniec! W kuchni pacze matka i trzyma synka Irmy na kolanach. Dziecko rwnie paczc opowiada babci, e wczoraj mamuka go uderzya, bo by niegrzeczny, i zaraz dostaa krwotoku. Potem dodaje jeszcze: To ju niech mnie zawsze tatu bije, bo mamuka bdzie chora. Krwotok z przerwami trwa dwadziecia cztery godziny. Nie odstpuj Irmy. Piotr organizuje pomoc materialn. Adam jest zrozpaczony. Zaniedbuje prac. Powoli nastpuje poprawa. Irma wyjeda na wie celem poratowania zdrowia. Znw wszyscy s sobie potrzebni i bliscy. Rodzina. Na wie wyjeda z Helenk, pomocnic domow. Pewnego ranka przychodzi po chor gestapo, bo jak owiadczaj, jest ukrywajc si ydwk. Irma baga ich, aby si wstrzymali i sprawdzili jeszcze raz. Wprawdzie ju wwczas ukrywajcych si zabijali zaraz na miejscu, ale jako udao si wytumaczy hitlerowcom, e zasza jaka pomyka, e trzeba spraw wyjani. Gestapowcy odjedaj, ale im nie wolno rusza si z mieszkania. Kto pilnuje domu. Rodzina solidarnie wspiera Adamw. Maym opiekuj si wszystkie ciotki i babcia. Jednego dnia dostaje on od trzech ciotek i babci na fryzjera; adna nie wie, e inne ju day. A do fryzjera nikt go nie prowadzi, bo wszyscy zajci. Ja wanie jad do chorej. Wioz prowianty i lekarstwa. May nadal chodzi z wosami spadajcymi a na plecy. Wzity w krzyowy ogie pyta ciotek wyznaje, e pienidze przejedzi na karuzeli, a za reszt kupi pestek i oowian poobtrcan figurk pierrota dla mamuki. I znw Piotrowa wymawia Michaowej, Michaowa mnie, a matka nam wszystkim, e dziecko puszczone samopas chodzi po ulicach. Wreszcie may zaprowadzony za rk do fryzjera, ostrzyony, jedzie do mamuki. Irmie jest lepiej i chce mie synka przy sobie.

Rce na rozpalonej kracie


Wszystko w yciu czowieka przemija - czy to rado, czy te smutek. Jaki jednak fragment przey towarzyszy ludziom niekiedy do mierci. Nie zatraca swoich konturw i ostro tkwi w wiadomoci. Nadesza Wielkanoc 1943 roku. Wybucho powstanie w getcie. U Toebbensa panowa spokj. Ale due getto walczyo. Z ust do ust podawano sobie imiona wodzw powstania. Kady myla tylko o tym, aby sta si cud, aby si jako uratowali. Ale cudw nie ma. Odprowadzaam w wita ciotk Wand i podeszam a pod mury. Niemcy walili z armat jak na froncie. Bez przerwy. Nie mona byo sta. Dym dusi. Poczli bombardowa getto.

Stao tam i przygldao si troch ludzi. Kobiet prawie nie byo. Nie mogy si temu przypatrywa, ukryy si w domach. Jacy ludzie rozprawiali o rozgrywajcej si tragedii, a starszy czowiek w drucianych okularach wypowiedzia gono uwag: Przygldaj si i mwi, e getto si pali, a nie widz, e to przecie Warszawa. Komunikacja tramwajowa pod murami przerwana. Kiedy szymy z Ew na oliborz. Nagle zobaczyymy, jak nad odkrytym kanaem pochyleni esesmani co tam krzycz. Z kanau wyaziy dwie kobiety. Jedna w mokrej, przylepionej do ciaa koszuli, druga - w mokrym kwiecistym szlafroku. Pierwsza upada twarz na ziemi. Niemcy kazali jej si podnie. Mody lotnik niemiecki zabi obydwie kobiety, zanim minymy t grup. Nieco dalej na chodniku, pod cian, stao trzech mczyzn. Rce trzymali do gry. Stali tylko w poszarpanych koszulach. Czekali na dobrze wymierzony strza... Nie uszymy jeszcze daleko, kiedy huk salwy obi si o mury. W dwa tygodnie pniej widziaam na Miodowej dwie pdzce ogromne, odkryte ciarwki. Nagle przyhamoway i mogam przyjrze si uwanie. W wozach tych stao po kilkudziesiciu powizanych drutem ydowskich powstacw. Wielu z nich byo jeszcze w hemach i z adownicami na piersiach. Pamitam dobrze te twarze. Wszystkie ciemne i martwe, jak na pomnikach. Tylko oczy mieli gorejce. Patrzyli w ulic i na ludzi jakim wszystko widzcym wzrokiem. A potem? Potem z maego getta od Toebbensa wypdzili reszt pozostaych ludzi na plac zborny, moe okoo dwch tysicy, a moe nieco mniej. Due getto stao si pogorzeliskiem. Zaledwie otwara si brama Toebbensa, u wylotu ulicy Prostej podnis si straszliwy kurz i rozleg przeraliwy jk. Nic poza tym nie wida. Nic absolutnie, chocia dziao si to w poudnie. Nie mona dojrze, kto biegnie: mczyzna, dziecko czy kobieta. Wpdzili tum w Ceglan, potem w elazn. Kazali pozamyka bramy. Na czele i z tyu jechali andarmi na koniach. A tak pdzili, e tum przemyka przez ulice jak tabun. Na niedugiej Ceglanej pozostao dwoje martwych niemowlt, elazna natomiast usana bya trupami. 12 maja 1943 roku wzdu naszej ulicy ustawili si gsto - chyba po dwch na jednym metrze esesmani, otaczajc kwadratem ulice: elazn, Pask, Tward i Ceglan. Na podwrze, na dach, na strychy ssiednich domw wdzieraj si Niemcy z karabinami maszynowymi. Granatowi policjanci woaj do okien, eby nikt nie wychodzi. Niech kady przygotuje rczn walizk. Jestem w mieszkaniu sama. Telefonuj do Ewy, eby przyjechaa, Ew podwo samochodem, ale nie wpuszczaj jej. Kordon zatrzymuje wszystkich. Nikomu nie wolno wej ani wyj. Matki pozostawiy w mieszkaniach mae dzieci; wyszy tylko do sklepikw. Nikt nie przejdzie! - woaj Niemcy. Na terenie byych zakadw Toebbensa ukrywaj si ydzi. Jaki oficer mwi gono, e za pi minut dwunasta nadlec samoloty, ktre zbombarduj i spal zamknite ulice. Nadlatuj samoloty, zniaj si... Ponie ulica Prosta, Walicw, p Paskiej a do Ceglanej. Dym... czarno... Dach naszego domu zaczyna si pali. Nie mona ratowa, bo strzelaj. Wpuszczaj dwudziestu straakw, eby gasili domy po tej stronie. Wreszcie Ewa si przedziera. Stoimy na podwrzu. Ogie szaleje. Zapadaj si pobliskie domy terenu Toebbensa. Jaki Wgier w niemieckim mundurze szepce do Ewy, e jest nauczycielem, e wcielono go do wojska przymusowo. Wskazujc na palce si domy mwi: To zbrodnia! Naprzeciwko, tyem do naszej niskiej oficyny, stoi wysoki dom, przez ktry prowadzio tajemne przejcie na Prost. Wida, jak ogie migoce w lepych okienkach, nie wiem dlaczego okratowanych.

S to azienki, klozety czy spiarnie. Mury nabrzmiay arem. W podwrzu, gdzie stoimy - gorco. Nagle - spostrzegamy to wszyscy - na wysokoci drugiego pitra rozpalone kraty chwytaj od wewntrz na uamek sekundy dwie ludzkie rce... Rwnoczenie wali si wysadzony minami ogromny gmach szkoy handlowej. W domu naszym opada tynk, wypadaj drzwi i okna z futrynami. Znw noc. Ewa i inni mieszkacy czuwaj. Nie mog o niczym myle, nic nie widz - tylko te rce. Zasypiam na krtko. Budz mnie potne detonacje. Za oknem dzie. Co to? Wdziera si i nie milknie ten najupiorniejszy z dwikw - ryk syreny alarmowej. Wszystko wok dry. Na niebie wiec yrandole, arzce, niesamowite... Nalot radziecki. Getto Toebbensa ponie. Nieustanna, potworna lawina bomb sieje spustoszenie w miecie. Stoj w piwnicy obok Ewy. Oczekuj mierci bez lku. Nie chc, nie mog ju y! Chyba jestem obkana. Zawsze w czasie bombardowania opanowywa mnie straszliwy lk. Wtedy po raz pierwszy byam spokojna.

Jeszcze Stalingrad, telefony i wie


adne chyba miasto - poza miastami Zwizku Radzieckiego - nie ledzio miertelnych bojw o Stalingrad z takim napiciem, jak wanie Warszawa. Polacy zawsze patrz z podziwem na ludzi odwanych i miaych, lubi bohaterstwo. Mwi si, e kogo Pan Bg chce ukara, odbiera mu rozum. Chyba naprawd odebra go Niemcom, jeli oni nie odebrali Polakom telefonw. W czasie konspiracji odegray one ogromn rol. Gdyby nie telefony, Niemcy wy chwytaliby w codziennych apankach przynajmniej p Warszawy. Telefony w minut sygnalizoway w niewinny sposb budy! Sklepy z telefonami przekazyway natychmiast wiadomoci ulicy. Ulica tramwajom. Na wie o niepowodzeniach Niemcw warszawiacy zawsze lubili kupowa co do domu za ostatnie nawet pienidze. W okresie niepowodze hitlerowskich pod Stalingradem pojawiy si w Warszawie ogromne jak pmiski wie. Mwiono, e to transport z Grecji. Przez par dni warszawiacy z radoci kupowali do domw te wielkie, nie znane u nas stwory. Nikt nie wiedzia, co z nimi robi i co one jedz. Ale kilkadziesit tysicy wi rozkupiono. Dom bez wia by jaki nienowoczesny, zacofany. Kupiam rwnie wia i okrciwszy w peleryn przyniosam do domu. Ewa si przerazia. Mwia, e jest niesamowity, baa si, e nas w nocy udusi. Ale w sobie by. Ewa przyniosa mu nawet piasku z podwrza do pudeka, lecz w wcale tam nie chcia siedzie, a trudno byo wysypa piaskiem cae mieszkanie. Po jakim czasie Ewa bardzo przywizaa si do wia, ktrego nazwaa Kym. Kiedy Kym zachorowa, uprosia mnie, bym zawioza go do lecznicy Piotra. Pojechaam tam. I c widz? Sze osb siedzi w ogrdku przed lecznic, w koszykach maj wie i rozmawiaj o objawach chorobowych swoich zwierzakw. Doprawdy dziwna bya ta Warszawa.

Sen maej Wandzi i proroctwo naszego dozorcy

Micha mia przyjaciela Stanisawa Wglowskiego. Trzyma nawet do chrztu jedno z jego dzieci. Wglowski by znakomitym mechanikiem. Nie potrafi cile okreli jego zawodu, wiem tylko, e by wietnym specjalist. Drobne mechanizmy skomplikowanych maszyn byy jego domen. Jako samouk, posiada du wiedz, by bardzo opanowany i jak si to mwi - stateczny. Ponad wszystko na wiecie kocha swoje dzieci. Nie chcia pracowa u Niemcw. y z rodzin w trudnych warunkach i z dnia na dzie. Ukochanym dzieckiem jego bya jedenastoletnia Wandzia, ywa i wesoa dziewczynka. W domu panowaa coraz wiksza bieda. Matka zawioza dziecko do krewnych na wie. Maa czua si tam dobrze. Ktrego ranka maa Wandzia obudzia si z wielkim paczem. Miaa sen, e tatusia zastrzelili Niemcy. Nie moga si uspokoi i bagaa ciotk, aby odwioza j zaraz do domu, bo musi przestrzec tatusia i uprosi, aby uciek i ukry si. Ciotka widzc, e dziecko jest chore ze zdenerwowania - odwioza Wandzi do rodzicw. Przyjechay w niedziel rano. W poudnie przyszo do Stanisawa piciu kolegw. W p godziny potem dom otoczyo gestapo. Gdy wtargnli do mieszkania, ona z dziemi bya akurat w kuchni. Jednego z kolegw Wglowskiego zabili na miejscu. Co robili z pozostaymi, tego wylkniona ona nie wiedziaa, gdy jeden z katw sta na stray i nie pozwala si jej ruszy. Syszaa jednak, e bij Wglowskiego i pozostaych. W momencie, gdy ktry z gestapowcw wchodzi do kuchni, zobaczya przez uchylone drzwi, e m i inni le na ziemi. Wszystko to trwao wicej ni godzin. Z naprzeciwka zza firanek ludzie widzieli, jak gestapowcy robili jakie zdjcia. Potem ywego jeszcze Stanisawa i czterech jego towarzyszy zawlekli Niemcy na samochody, a sami po kolei wracali do kuchni, aby obmy nad zlewem zakrwawione rce. Odjechali... Pokj ton we krwi. Meble poamane i zrabowane najcenniejsze rzeczy. Dziao si to przy ulicy Chopickiego 8. Trudno docieka, dlaczego to mae, kochajce dziecko przeczuo nieszczcie. Wszyscy czterej koledzy Wglowskiego zginli, wszyscy naleeli do konspiracji. Pan Stanisaw rwnie otrzyma wyrok mierci, lecz jako wybitny specjalista, zosta przewieziony z Owicimia do Buchenwaldu, skd codziennie dowoono go samochodem do fabryki broni. Kiedy nieuchronnie zbliaa si klska Niemiec, hitlerowcy zamknli Wglowskiego w bloku skazanych. Uratowa go przypadek. Wrci, chocia rodzina bya pewna, e nie yje. Wandzi nie zasta. W dzie powstania matka zostawia j pod opiek u bratowej, ktra miaa trzy creczki, sama za wrcia na Grochw. Gdy Niemcy obrzucili bombami ulic Chemsk, zginy trzy creczki bratowej, a Wandzia zostaa ciko ranna; odniesiona do szpitala, zgina w czasie nastpnego bombardowania wraz ze wszystkimi rannymi, ktrzy legli pod gruzami walcego si potnego gmachu na ulicy Chemskiej, zwanego przez mieszkacw Mokotowa Prijutem.

Ktrego dnia, ju w lecie, na podwrze naszego domu wjecha wz pana Jana, naszego dozorcy. Wozem tym wozi zazwyczaj piasek. Ko krwawi, a na wozie lea dozorca z przestrzelonymi nogami. Okazao si, e gdy wjecha w Chodn, z jakiej kawiarenki posypay si strzay. Strzelali Niemcy, strzelali cywile. Pan Jan zosta ranny. Zanim zabrano go do szpitala, naoyam mu pierwszy opatrunek. Dzikowa i powiedzia: Nie jestem pierwszy i nie ostatni - jeszcze na wszystkich ulicach Warszawy bd si toczy walki. Wydawao mi si, e myli o walkach o Warszaw, o jej zdobycie... Nie, nie o tym on myla. Przewidywa, e nadejdzie dzie, w ktrym caa ludno Warszawy chwyci

za bro przeciwko Niemcom. Po klsce Niemcw pod Stalingradem wszyscy zdawali sobie spraw, e Niemcy wojn przegrali, cho bronili si jeszcze z ca zaciekoci. W tych czasach grozy i zagady dla miasta ludzie si jako zbliyli wzajemnie. Kamienice staway si jedn wielk rodzin. Przez dugie lata przecie Niemcy zamykali mieszkacw w kamienicach ju o godzinie sidmej lub smej wieczr. I c? enili si w tych domach ssiedzi, podawali sobie do chrztu dzieci. Suce znay wszystkie tajemnice pastwa. yczliwa dozorczyni bya najlepsz przyjacik nauczycielki, ktra stracia syna. Po godzinie policyjnej zaczynao w domach ttni ycie kulturalne i towarzyskie. Wsplnie opakiwano strat najbliszych, nastawiano pyty, czstowano si parzybrod, pito bimber, poyczano papierosy, piewano polskie pieni... i oczekiwano nalotw. Jedna pita mieszkacw kamienicy miaa faszywe dokumenty, nie byo to dla nikogo tajemnic. Niemcy dla oszczdnoci prdu zarzdzili wyczanie wiata, kadego dnia w innej dzielnicy. Dom, ktry zalegay ciemnoci, podrywa si na rwne nogi w chwili nagego owietlenia w nocy. To gestapo. Niepokj... uczucie ulgi... Jeszcze nie do nas! A w sercu, mimo wspczucia dla innych, utajona, gboko ulga, e nie po mnie. W wypadku aresztowania ssiada, czsto caa kamienica zbieraa pienidze, szukaa chodw, chcc go jako ratowa. Na og nikt nie uchyla si od pomocy. Niestety trudno byo kogo uratowa. Na podwrzu naszego domu po sidmej, w letnie dni, siadywa na belkach doktor praw wysiedlony z Pomorza i - skrcajc okropn machork albo palc wojennego gwodzia - opowiada o ciaach niebieskich, o zjawiskach fizycznych, o wiecie przedhistorycznym i o czowieku. Suchay go nawet dzieci. Zapadaa noc, a pan ., zapamitaam tylko pierwsz liter nazwiska, opowiada. Zdarzao si, e dopiero ryk syreny podrywa ludzi z belek. We wszystkich domach zaczto ustawia podwrzowe kapliczki za pienidze skadkowe. Nikt nie chcia si sprzeciwia. W letnie wieczory mieszkacy domw zbierali si na modlitwy. W naszym domu obrzdek religijny prowadzia pani Janowa, ona dozorcy. Bya pozbawiona zupenie gosu i suchu. Ewa przezwaa j Wielkim Muftim Jerozolimy. Zastanawialimy si, dlaczego Niemcy zabraniajcy wszelkich zebra - tego jak gdyby nie widzieli. Moe wdz wielkich Niemiec, yjcy wwczas za pan brat z Opatrznoci, na ktr si cigle powoywa, chcia w ten sposb udowodni swoj tolerancj wobec potrzeb religijnych katolickiej Polski.

Stasiek Kotusiewicz, syn Heleny, ucieka spod luf plutonu egzekucyjnego


W czerwcu 1943 roku rano przybiega do minie Helena Kotusiewicz, bardzo zdenerwowana. W miecie apanki. Nie wie, co ma robi, bo nie ma adnego dokumentu. Jadc tramwajem dzi za elazn Bram, na stoisko, gdzie sprzedawaa poczochy i jedwabne siatki - zostaa okradziona. Z torby wycignito jej portfel z pienidzmi i kennkart. Jest pewna, e odzyska kennkart. Odel j. Dokumenty bandyci i zodzieje zwracali. Takie prawo wida obowizywao w wczesnym wiecie przestpczym. Brak kennkarty - to mier albo obz koncentracyjny.

Zza elaznej Bramy najbliej do mnie i dlatego Helena przysza. Jest bardzo niespokojna. Jej siedemnastoletni syn Stasiek, adny i rosy chopiec, jedzi riksz towarow, postj ma za elazn Bram. Po poudniu apanki ustay, ale wieczorem dowiedziaam si przez telefon, e stao si nieszczcie. Staka zapali, a co gorsza - dotd go nie ma na Skaryszewskiej, skd odsyaj na roboty do Niemiec. Stroskana matka gubi si w domysach. Moe jest na Pawiaku, zabrali go z rikszy. Upywaj dwa tygodnie. Helena nie moe natrafi na lad syna. Pewnego dnia, gdy jest sama w domu, wchodzi nieznajoma kobieta i pyta, czy kto z ich mieszkania jest wiziony. Przybya mieszka na Okopowej; druga strona Okopowej - to murami oddzielone ruiny getta, pod ktrymi stoj nadal warty andarmw. Z okien swojego mieszkania zaobserwowaa ona, e w ruinach ukrywa si czowiek w wiziennym ubraniu. Wczoraj dawa jakie znaki. Na migi podawa adres, ale trudno byo go zrozumie. Domylili si tylko numeru domu i mieszkania, a e numer domu przewysza sto, wic jej m, ona i ich dzieci ju od wczoraj szukaj po najduszych ulicach Warszawy adresata. Dzi trafia wanie na Grczewsk i chyba wreszcie odnalaza waciwy adres. Helena bezzwocznie biegnie na Okopow. Trzeba zachowa niezwyk ostrono. Helena siada przy balkonie i czeka... Nic nie wida. Nagle, o zmierzchu, w otworze okiennym trzeciego pitra w wypalonej kamienicy co si porusza. Matka poznaje po ruchach - to Stasiek. Dojrza matk. Pokazuje, e jest godny. Wykonuje jakie znaki, ktrych jednak ona nie rozumie. Trzeba czeka, a zapadnie noc. Rzucaj paczk z ywnoci... Spada z oskotem na ulic... nie trafia za mur. Wacicielka mieszkania nie zraa si. Jest to kobieta fizycznie silna, zahartowana w czstych wyjazdach po szmugiel, przyzwyczajona do wskakiwania i zeskakiwania z pocigu, nie dajca atwo za wygran. Tote po raz wtry wyrzuca z ogromn si paczk... i trafia. Zapada noc... O wicie chopak pokazuje, e sabnie z pragnienia. Zrzucony pcherz z wod pada tu przed murem i budzi drzemicych andarmw. Gospodarze i Helena s bezradni, nie wiedz, jak dalej dziaa. Niemcy na moment nie opuszczaj posterunku. Wrd andarmw krci si granatowy policjant. Jaki volksdeutsch stoi na balkonie tego samego domu i obserwujc bawi si rewolwerem, czego si chyba domyla, ale szczytowa ciana kryjwki Staka jest tak ustawiona, e ledzcy nie moe dojrze otworu po oknie. Nie ma rady, trzeba zaufa polskiemu policjantowi. Helena schodzi i wtajemnicza go. Policjant uwaa, e bdzie mona przekupi jednego z andarmw - innych nie zna. Zbieraj pienidze. Ogromn sum. I gospodarze, i rodzina Heleny. Policjant poleca przekaza Stakowi nastpujce umowne znaki: gdy wemie si za brod, chopiec ma byskawicznie zej ze ciany i podbiec pod mur; gdy zakryje rk daszek czapki, wizie musi przeskoczy oparkanienie i wbiec do bramy domu po drugiej stronie ulicy. Volksdeutsch znudzony oczekiwaniem zszed na d i rozmawia z andarmami. Kiedy si oddali, andarmi jak poprzednio spaceruj wzdu muru. Nieatwo byo przygotowa chopca do ucieczki, zachowujc cakowit ostrono. Pocztkowo tumaczya matka, potem zastpili j gospodarze, pokazujc gestami, co chopiec ma robi. Policjant lada chwila moe podnie rk do brody... stao si to w momencie, gdy andarmi odwrceni byli tyem, a ulic przedzielia platforma...

Stasiek szczliwie dopad do drzwi mieszkania tych, ktrzy uratowali mu ycie. Ogie pod kuchni wchon wizienne ubranie. Gdy chopiec przebiera si, kto cichutko zapuka. Bya to staruszka mieszkajca w tym samym domu. Przyniosa bochenek chleba i prosia, eby rzucili temu biedakowi, ktry ukrywa si w murach getta. Widz od kilku dni - powiedziaa - e pastwo mu pomagacie, ale nie miaam pienidzy, dopiero dzisiaj na swj numerek kartkowy mogam wykupi chleb. Staruszka wzruszya obecnych, Helena opowiedziaa jej o swoim szczciu. Popakali si wszyscy, matka z uratowanym synem, gospodarze i staruszka. Potem Stasiek z matk wybiegli szybko z bramy na Grzybowsk do brata Heleny. Tam Stasiek Kotusiewicz przeksztaci si w Karolka Chrzanowskiego. U Heleny byo gestapo, szukali... Na prno. Historia zapania Staka bya prosta. Spod elaznej Bramy bud zawieli go na Pawiak. Zapanych kadego dnia po dziesiciu lub dwudziestu wyprowadzali w ruiny getta i zabijali. Winiowie o tym wiedzieli. ledztwa adnego nie byo. Ludzie zapani na ulicy - z gry skazani byli na mier. Kiedy Staka wyprowadzili z kilkunastoma innymi mczyznami i kobietami w ruiny getta, uskoczy tak zwinnie, e strzay nie dosigy go. Byo to po poudniu. Chocia strzelali, Stasiek dopad prawdopodobnie jakiej piwnicy. Odcign wyrwane drzwi, lece na wierzchu, drzwi si obsuny i pocigny za sob rumowisko, za ktrym si ukry. Wieczorem i dnia nastpnego poszukiwali go hitlerowcy przy wietle reflektorw. Getto byo ogromn przestrzeni... Po dwch dniach wylaz z nory i podczoga si midzy ruinami do Okopowej. Chopiec wyrnia si wrd rwienikw du zrcznoci fizyczn i bystroci umysu. Przey powstanie. Ukrywany przez matk za miastem, na lepym stryszku sionki, zabijanej codziennie gwodziami, gdzie mg przebywa tylko w pozycji lecej, wyczerpa si nerwowo. 1 listopada 1945 roku, w Zaduszki, poszed na zbiorow mogi, po raz pierwszy, do swoich kolegw i koleanek ze szkoy powszechnej, zamordowanych na Woli. Gdy wrci, powiedzia do matki, e zosta sam... Prosi jeszcze o pozwolenie zapalenia wiec na cze wszystkich polegych. Siedzia w pokoju za sklepem. Matka po powstaniu prowadzia sklepik za miastem. Nieszczcie chciao, e od tyu przyszed znajomy onierz. Stasiek wyjrza, przywita onierza i poprosi, aby mu da bro. Poszed do pokoju i wystrzaem w serce odebra sobie ycie. Gdy wbiegli, w pokoju paliy si wiece na cze pomordowanych...

Neseser w szarym pokrowcu


Byo to ju po tym, kiedy mimo wewntrznych oporw, wynikajcych z panicznego lku, podpisaam na siebie wyrok mierci. Nie odgrywaam adnej wanej roli, nie dokonywaam adnych bohaterskich przedsiwzi. Zgodziam si wykona zadanie za kogo, kto by ledzony, a zatem unieruchomiony. Sprawa bya naglca. Ju wiosna - ale jeszcze zimno. Pewnego dnia rano dostaam polecenie, e wieczorem o godzinie dziewitej z minutami mam pojecha do stacji Sadowne. Dzi koniecznie... Spni si nie wolno... W Sadownem musz wysi, nawet w wypadku zaistniaych nie przewidzianych przeszkd, midzy godzin p do dwunastej a dwunast w nocy. Otrzymaam rwnie informacje, kogo mam spotka, jak bdzie ubrany, jak bdzie pali papierosy. Miaam jednak do niego nie podchodzi, tylko wej do bufetu i sucha, co mwi. Jeeli wszystko bdzie si zgadza z instrukcj - zada w tyme bufecie mitowych cukierkw. W bufecie o tej porze bdzie ten kto na pewno. Potem, niby znudzona, wyj

na peron i pyta gono kogokolwiek ze suby kolejowej, czy byy konie. Wymieni miejscowo. Ponarzeka, e spniam si na pierwszy pocig. Pniej zej z peronu i wej na drog do miasteczka. To nic, e godzina policyjna. Dla podrnych byy wydawane przepustki. Trzyma si prawej strony i odda neseser temu, kto zacznie mwi o mitowych cukierkach. Nastpnie pj do domu wskazanego przez osob, ktra odbierze neseser. Zapuka w szyb i na drugi dzie wraca. Sucham uwanie, e ubra naley si dobrze, e w pocigu bdzie ciasno, e neseseru trzeba bardzo pilnowa. Rewizja noc w tamt, wschodni stron jest mao prawdopodobna. Moe si zdarzy. Neseser musi by dzi w nocy dorczony w Sadownem. Pokrowca nie wolno zdejmowa. To znak. Okoo pitej chudy starszy mczyzna przydwiga ogromn torb siatkow, z ktrej wyziera bochenek biaego chleba i niewielki, dziwnego ksztatu neseser, nieco wyszy ni wszystkie i ogromnie ciki. Wiedziaam, e zawarto jego stanowi owinity w may pledzik materia wybuchowy. Dzie by zimny. Po godzinie policyjnej musiaam dugo jeszcze czeka na pocig. Ludzi jechao tak duo, e nie miaam gdzie si. Zeszam na peron i tu, w ciemnoci, wrd tumu z koszykami i workami, czekaam. Co kilkanacie minut ogarniaa mnie trwoga, ale jako si doczekaam. Podstawiono pocig. Do wagonw pchano si drzwiami i oknami. Zdawao si, e nawet dziesi takich pocigw nie wchonie ludzi, ktrzy chcieli jecha, a rwnie i mnie, ktra musiaam jecha. Z natury w takich wypadkach nie jestem zrczna ani przedsibiorcza, zaczam wic popada w rozpacz. Wagony upchane, ludzie ju stoj na stopniach. Z cikim neseserem nie utrzymam si na stopniu. Czuj, e robi mi si gorco, musz podj decyzj, bo przecie za chwil i na stopniach ju nie bdzie miejsca. Co robi? Przechodzcy kolejarz, machajcy zaciemnion na niebiesko latark, widzc bezradn osob, dobrze ubran i z maym neseserem, zatrzyma si i poinformowa mnie, e za jak tam sum (przewyszajc kilka razy koszt biletu kolejowego) bd moga wsi do krytego wagonu towarowego. Jestem uratowana. Ludzi tam ju peno, ale jeszcze mona swobodnie wej. Znalazam miejsce pod cian. Siadam na brudnej pododze. Obok neseser... Pocig rusza. Wagon nie ma okien. Pali si jaka osoniona wieczka. Pasaerowie? - Wikszo pasaerw wwczas to spdzajcy p ycia w pocigach handlarze. Blisko drzwi stoj dwaj mczyni, ktrych twarzy nie wida w cieniu. Milcz. Inni jedz kiebas, pij wdk. Moje ssiadki czstuj mnie boczkiem i razowym chlebem - lecz ja nie mog je. Wspomniani dwaj mczyni nie zmieniaj miejsc a do Woomina. W Woominie pocig zatrzymuje si na dugo. Odczuwam, e ci dwaj nie s sobie obcy, chocia nie rozmawiaj. Od Woomina siadaj na pododze, jak ja... targn mn jaki niepokj. Inni pasaerowie swobodnie rozmawiaj o andarmach penicych sub na posterunkach naszej trasy. Wszystko o nich wiedz, ktry najgorszy otr, a z ktrym jeszcze mona... Wielu z podrnych - to znajomi. Wspominaj przeyte wypadki w pocigach; wygarnicia, strzelaniny, bicia, zabjstwa popeniane na pasaerach. Do stacji Ostrwek dojechalimy spokojnie. Jest noc. Pasaerw nie przybywa.

Gdzie za Ostrwkiem pocig zwalnia i gwatownie hamuje. Mzg mj przeszywa ostry bl fizyczny. Serce podchodzi mi pod gardo. Nagle sysz: Masz ci, rewizja! Chwytam neseser i w lad za dwoma mczyznami skacz w ciemno. W czerni nocy czuj, e ci dwaj gin w rowie nasypu. Nie wiem, co w rowie i co za rowem. Moe gboka woda? Biegn do tyu pocigu, ledwie dostrzegam w ciemnociach wagony. Wyprzedzam tylko o sekundy ostre wiato reflektora i patrol otaczajcy pocig. Wysokie wagony towarowe s zasunite, ale s i odkryte. Nie natrafiam jednak na adne wystpy, wdrapuj si, czepiam, ach, jak ten neseser mi zawadza. Wreszcie udao mi si uchwyci jak sztab, konwulsyjnie zaciskam na niej do i caa przylegam do zewntrznej ciany. Przekadam neseser. Co to? Chc krzykn - czyje rce wcigaj mnie do rodka. Kalecz nogi o jakie grudy, wpadam w niegbok jam, jestem jakby oguszona, co zasania niebo i prszy mi w oczy. Reflektor owietla kocowe wagony pocigu, wdziera si na moment do mojej kryjwki. Zamykam oczy, reflektor ganie czy odpywa. Pocig stoi. Sycha tu, tu wrzask Niemcw. Odzyskuj wiadomo. Odczuwam blisk obecno czowieka, pytam cichutko: Kto to? Milcz - syczy. Twarz jego przy mojej twarzy. Wyczuwam, e on nasuchuje... Wygarniaj, skurwysyny - mrukn. Wosy staj mi na gowie, sztywniej, przeszkadzaj, bol... Do naszej kryjwki dociera zgiek, lament. Niedaleko rozlegaj si cikie kroki, przybliaj si. wiato reflektora przelizguje si po wszystkim, co jest nad nami. Kroki oddalaj si. Pocig rusza... A ta walizka to chyba bdzie moja. Tak honorowo, po dobrej woli, ona mi si naley - tumaczy mi to ju gono obcy. Zrozumiaam, mj wybawca - to zodziej kolejowy... nie odpowiadam, szukam ratunku... Sadowne blisko - dodaje on. Gdzie jedziesz? A co ona taka cika? To, co masz przy sobie, bez dsw oddasz. - Jestem odrtwiaa z przeraenia... Nagle zbawienna myl... Nie, tej walizki ci nie dam. Nic ci po niej. W tej walizce jest mier. Sysz swj gos. On milczy. Pocig zwalnia biegu. Czowiek zaczyna znowu. Musisz wysi, zanim zupenie stanie, eby nie wjecha w wiato. W ciemnociach zrzucam jaki ciki achman z gowy i wya na wierzch osuwajcego si wgla. Czowiek, ktrego zupenie nie widz, o ktrym nie wiem, czy jest mody, czy stary, szpetny czy urodziwy, a tylko to, e jest brudny i e jest zodziejem - pomaga mi zej. Dostrzegam migajce w ciemnoci jego rce, ktre podaj mi neseser. Z torebki zawieszonej pod paszczem wydostaj wod kolosk, zmywam twarz i rce. Wchodz na stacj. Zdejmuj czarny, na szczcie, paszcz i strzepuj go. Musz by bardzo brudna. Wchodz do bufetu jak automat. Gorco. Piecyk elazny rozpalony do czerwonoci. Czuj, e sabn. Ale oywiam si w tym momencie, gdy oparty o lad mczyzna z odznakami lenej suby - odwraca gow i nie patrzc na mnie mwi do dziewczyny wpychajcej gazie wierkowe do piecyka sowa przeznaczone dla mnie. Nazajutrz obudziam si w ndznej izbie chopskiej, do ktrej okna zastukaam pno w nocy. Przez zamknite okiennice wdziera si szparami blade wiato. Na taborecie obok ka stoi kubek zimnego mleka, w misce kilka plackw kartoflanych. Ubraam si i wyszam. W sieni czuwa okutany w kouch starzec. Otworzy drzwi i powiedzia podlask mow: Id z Bogiem, dobra kobieto. Wrciam do Warszawy jeszcze przed godzin policyjn.

Bunt, nienawi i gniew ujarzmiay bierno i lk Polakw, rzucajc dziesitki tysicy do walki. Posterunki i zadania polegych przejmowali natychmiast inni. Ludno wiejska zasila szeregi partyzantw. Jest wiernym ich zapleczem, stanowi ich wywiad, lich baz zaopatrzeniow, ich oddzia sanitarny. Pamitam, jak Jadzia Moszczeska, siostra oddziaowa Szpitala Ujazdowskiego, opowiadaa mi kiedy: Przysza na oddzia, podpierajc si kosturem, przeszo siedemdziesicioletnia chopka z Lubelszczyzny z ogromnym toboem na plecach - handlarka tkanego na krosnach ptna, zapytaa, czy ja jestem Moszczeska. Otrzymawszy odpowied twierdzc daa mi do zrozumienia, e chce mwi tylko ze mn. Wprowadzona do magazynu, usiada na zdjtym z plecw tobole, podniosa spdnic i z jej obrbu wyprua kozikiem zoon kartk, ktra bya legitymacj wydan przez oddzia leny, uprawniajc okazicielk do zbirki medykamentw, ktre trudno byo wwczas zdoby. Staruszka powiedziaa: Ktokolwiek po dwudziestu czterech godzinach przyjdzie do was, pani Moszczeska, i powie: dajcie mi jaki ratunek - odda mu paczk. Po czym wysza. Jakie byo zdziwienie Jadzi, kiedy w dwa dni pniej stara zamiataczka szpitalna, rzekomo gucha jak pie i zawsze dotychczas milczca, opierajc gow na kiju od mioty, zatrzymaa tym hasem przechodzc obok niej Moszczesk. Chocia Niemcy palili wsie, a ujtych ywcem wrzucali w ogie, chocia plutony egzekucyjne sroyy si w miastach i wsiach, rozstrzeliwujc mieszkacw - to po lenych drogach, po jarmarkach, po miastach i miasteczkach kryli ludzie w mrz, skwar czy sot, nieraz nawet starcy i dzieci emisariusze podziemnej waczcej Polski.

Pamitam pikny czerwcowy dzie...


By taki okres, e wielu mieszkacw Warszawy opuszczao na noc miasto, udajc si do podmiejskich osiedli, by ukry si przed bombardowaniem. Inni, ktrzy nie wyjedali, przepdzali noce na polach, w tzw. glinkach itp. Z mojej rodziny wyjedali wszyscy, jedynie matka nasza i ja z Ew zostawaymy. Nie chciaymy opuszcza miasta. Tramwaje i kolejki, oblepione ludmi, wyglday jak bezksztatne bryy. Zdrowa ju prawie Irma przebywaa w Imielinie, niedaleko za ostatnim przystankiem tramwajowym. Okolica nieciekawa, ale tam nie grozio bombardowanie. 6 czerwca Ewa miaa wolny dzie. Wybraymy si rano do Irmy. Tego dnia jako wczeniej przyjecha Micha z rodzin. Przyjechaa Piotrowa. Irma piewaa przy akompaniamencie pyt gramofonowych. Piotrowa robia zdjcia. Wyszlimy na k. Lec tak w socu na trawie czuam si wyzwolona od nawiedzajcego mnie ostatnio wiecznego lku. mialimy si z ssiadw, szydzilimy z Niemcw. Zawsze powany Micha opowiada artobliwie, jak interesujco wyglda bombardowanie Warszawy, gdy obserwuje si je z pewnego oddalenia. Chcia w ten sposb nakoni Ew do pozostania na noc w Imielinie. Potem cae towarzystwo, oprcz Irmy, odprowadzio nas do tramwaju. W drodze spotkalimy Adama, ten zawsze ostatni uchodzi przed bombami. Na t noc przepowiadali nalot. Pomimo wszystko powrciymy do Warszawy. Przed domem na Ceglanej ujrzaam z daleka Lidi. Miaa bdny, straszliwy wzrok. Dopiero w mieszkaniu oznajmia mi jakby obcym gosem: Henryka zabili Niemcy.

Rano przed wyjciem do pracy pierwszy raz nie poegnaa si z mem. Pokcili si. Henryk, zmczony cigym ukrywaniem si i bezczynnoci, chcia wyj do fryzjera. Lidia nie pozwalaa. Powiedziaa, e sama mu podetnie wosy. Przedtem jeszcze Henryk wychodzi kilka razy wieczorem. Mieszkali, jak ju wspomniaam, na ulicy Solec. Okna ich parterowego mieszkania wychodziy na cich ulic Wiolarsk. Gdy obie z Teres wyszy z domu, Henryk, aby nie przechodzi przez podwrze, wykrad si oknem. Po przeciwnej stronie ulicy Wiolarskiej nie ma domw, to wybrzee Wisy. Od fryzjera wrci t sam drog. Ale z balkonu wyszego pitra, spoza dzikiego wina, obserwowaa to przekradanie si Henryka ukryta volksdeutschka - niejaka Podgrska. Okazao si pniej, e dawno podejrzewaa Teres o ukrywanie yda. Pobiega natychmiast na posterunek andarmerii i w kilka minut pniej dom zosta otoczony. andarmi wyamali drzwi, zastali tylko Henryka. Bili go, ale on milcza, zachowywa si jak niemowa, czekali na wacicielk mieszkania. Mieszkacy domu postanowili za porednictwem swoich dzieci ostrzec Teres. Powiadomiona o tym, co zaszo, zamiast ucieka, wrcia jednak do domu. Bya, zdawaoby si, przecitna i pusta, a jednak okazaa si odwan dziewczyn. Wydawao si jej, e przez osobiste owiadczenie, e zna Henryka od kilku lat i doskonale wie, e jest Aryjczykiem, moe go uratowa. O sobie nie mylaa. Gdy wesza, Henryk, okrwawiony, da jej jako do zrozumienia, e nic nie mwi. Nastpiy indagacje, kto on jest i dlaczego nie mwi. Wyjania: Pewnie si przestraszy. Dalej tumaczya, e jest jej znajomym od dwch lat, e jest Polakiem. Na pytanie, dlaczego wszed do mieszkania przez okno, odpowiedziaa, e tak si umwili na wypadek, gdyby nie byo jej w domu. Wwczas jeden z Niemcw, nie krpujc si obecnoci Teresy, poleci brutalne zbadanie Henryka. Zabrali ich oboje. Henryka zabili. Teres uratowali po wielkich staraniach ustosunkowani jej krewni volksdeutsche. Wysano j do obozu koncentracyjnego. By pikny dzie letni, 6 czerwca. Lidia pozostaa na razie u mnie, ale w kilka dni po mierci Henryka odwiozam j z objawami zatrucia, ciko chor, do szpitala, gdzie pozostawaa bardzo dugo.

U Gerlacha...
Kiedy Niemcy przetaczali przez Warszaw na front wschodni miliony ton elaza, mieszkacy peryferii pooonych w okolicy torw kolejowych liczyli transporty czogw i amunicji, rejestrujc rwnoczenie pocigi idce codziennie na zachd z tysicami rannych Niemcw. W warszawskiej fabryce Gerlacha, znanej z rewolucyjnych wystpie robotnikw (przemianowanej przez hitlerowcw na Steier Daimler Puch), pracownicy produkujcy bro dla Niemcw bynajmniej nie zoyli jej w walce z Niemcami. Niektrych robotnikw tej fabryki widywaam u stryja Teci, ktrego dom na Woli by zakonspirowanym miejscem suchania radia. Sam gospodarz pracowa u Gerlacha od trzydziestu lat.

Obok oficjalnej produkcji rozwijaa si tam ze zmiennym powodzeniem produkcja uboczna - dla potrzeb Gwardii Ludowej. W fabryce dziaay dwie polskie organizacje: skupiajca du ilo czonkw Armia Krajowa i chyba jedna z wikszych w Warszawie grup Polskiej Partii Robotniczej. Gwnym zadaniem tej grupy byo niszczenie idcych na wschd transportw. Grupa dziaaa miao i sprawnie, siejc popoch i zadajc wrogowi bolesne ciosy. Pamitam, e do cystern z benzyn przyczepiano na przykad miny magnetyczne. W lutym 1943 roku widziaam na Wolskiej acuch spalonych samochodw. Byo to dzieo gerlachowskiej grupy PPR. Samochody obrzucano butelkami z benzyn. Mniej wicej w tym samym czasie grupa zakupia od niemieckich konwojentw cay samochd wypeniony skrzyniami z broni. Po wyadowaniu zawartoci i zdarciu znakw samochd zosta zatopiony w gliniance na Jelonkach. Zarzucanie szos ostrymi wycitymi z blachy i zakrzywionymi gwiazdkami, przecinajcymi skutecznie opony, byo rwnie czynem robotnikw fabryki Gerlacha. Synnej brawurowej kradziey caego wagonu pistoletw z Dworca Wschodniego dokonali wprawdzie kolejarze, lecz w porozumieniu z grup gerlachowsk. Obok tych wielkich, jak na warunki podziemia, akcji organizowania broni, przeprowadzano rwnie mniejsze. Czsto byo to zadaniem kobiet, a nawet dzieci. Kobiety jedziy po guberni i skupyway, gdzie si dao, rewolwery, rozpylacze itp. od granatowych policjantw i rnych ludzi ukrywajcych bro. Tego rodzaju dziaalno bya ogromnie niebezpieczna i pocigaa za sob wiele ofiar. Na drogach, szosach, dworcach i w pocigach odbyway si przecie stale rewizje. Pewnego razu Sabina Walczakowa (ona Czesawa), wracajc z takiej wyprawy uwieczonej dwoma naganami, lecymi w koszyku, z przemczenia i napicia nerwowego zasaba w wagonie. Gdy ju przytomna otworzya oczy, kto powiedzia: W tym koszyku chyba jest zoto, bo tak silnie trzymaa go pani nawet w omdleniu.

Gazeciarze
Gdy wywouj w pamici dzie, w ktrym Warszawa dowiedziaa si o kapitulacji Woch - widz przede wszystkim gazeciarzy. Gazeciarzami byli przewanie mali chopcy, ktrzy jako podwiadomie wyczuwali wszystkie nastroje miasta. Ci mali sprzedawcy pierwsi wiedzieli, co wanego i gdzie zostao dokonane w Warszawie, oni to ju wczeniej informowali, o czym bd pisa gazety, jakie bd oficjalne komunikaty. Byli te wietnymi psychologami. Skd taki dzieciak mg si orientowa, e mnie, kupujcej gazet na Nowym wiecie, mona szepn: A dzi na witokrzyskiej rymnli tego sukinsyna Elricha i jego kochank. Dotd nie wiem, kim by ten Elrich, i cigle zastanawiam si, skd ten chopiec wiedzia, komu wolno o tym powiedzie, a komu nie.

Umieli te trzyma fason. Gdy chwila tego wymagaa - byli powani. Pewnego dnia zaszam na Koszykow i nie orientujc si, e jest obstawiona, wycignam rk po gazet do chopca stojcego w bramie. W odpowiedzi usyszaam: Co pani teraz po gazecie, zjedaj pani w prawo - lepa, czy co. Kiedy ulic elazn Niemiec prowadzi ydwk. Bya to tga kobieta, dobrze ubrana, bez kapelusza. W nieznacznym oddaleniu od andarma i prowadzonej cigna grupka maych ulicznikw, pokrzykujcych: ydwka, ydwka! Z drugiej strony ulicy przeszed nieco starszy od nich gazeciarz, zmiesza si z gromadk dzieciakw i trzymajc pod pach pk gazet rozdzieli byskawicznie kilkanacie kopniakw, a woln rk - policzkw. Gromadka rozpierzcha si, a may gazeciarz wrci na swoje miejsce po drugiej stronie ulicy i opierajc si o mur zapali papierosa, jak dorosy, znuony czowiek. W zatoczonym tramwaju jaki zaywny jegomo, z wygldu kombinator, zatarasowa wejcie do rodka. Kiedy kto zwrci mu uwag, eby nie sta w taki sposb, zapyta: A co mam robi, bd wisia? Wwczas chopak trzymajcy pod pach pk gazet odezwa si: O, nie, na to jeszcze za wczenie. Warszawiacy zawsze doceniali poczucie humoru, cay tramwaj zamiewa si z odpowiedzi chopca. W dniu kapitulacji Woch Warszawa bya pijana bimbrem i szalon radoci. By to liczny letni dzie. Gazeciarze wylegli na ulice. W Alejach Jerozolimskich na mietniku, od strony torw kolejowych, sta may sprzedawca Nowego Kuriera i recytowa z patosem wyuczony komunikat o kapitulacji, wlepiajc midzy zdania swoje wasne komentarze, utrzymane jednak w poprawnym stylu komunikatu. Midzy innymi na przykad, e niemieckie naczelne dowdztwo ma odwag wyjawi, i w najbliszych dniach spodziewa si kapitulacji drugiego wiernego sojusznika, Japonii. Obok stay stjki innych gazeciarzy. Chopak kilkanacie razy zeskakiwa ze mietnika, lecz wdrapywa si na znowu, wpycha sobie si szkieko z okularw w oko i przybierajc postaw fhrera recytowa. Ludzie mijali maego dowcipnisia i zamiewali si, kto nawet zawoa: A spu sobie loczek na czoo! Kiedy na Twardej jaki robotnik za radosn nowin o kapitulacji Woch wsun gazeciarzowi wikszy banknot i nie chcia reszty. Chopiec dzikujc owiadczy: Gazet o kapitulacji Niemiec bdzie obsuony askawy pan pierwszy w caej Warszawie. W dniu kapitulacji Woch ulice Warszawy naleay niepodzielnie do gazeciarzy. Roio si od nich. Swoim wesoym nawoywaniem zaguszali wszystko, nawet odgos strzaw na Starynkiewicza. Kto zosta ranny, ale ostrzeliwany samochd umkn...

Plac Kercelego na Woli i koci witego Floriana na Pradze


Ktrego dnia latem 1943 roku gestapo otoczyo plac Kercelego. Byskawicznie zostay zamknite wszystkie wyloty tego targowego miasteczka. Targowisko na placu Kercelego przeywao w czasie wojny rne etapy i przemiany. Do roku 1939 Kercelak by bazarem proletariackim, gdzie za jedne pidziesit groszy polecano i grzebie, i krem na porost wosw, i wrb w zamknitej kopercie, przepowiadajc zawsze blondynom pociech

z dzieci, a blondynkom szczcie w mioci, brunetom za we czwartek szczcie w kadym przedsiwziciu. Na targowisku byo wszystko: flaki gorce, patefony i wieczorowe damskie kapelusze ze srebrnej lamy, a take tajemniczy przekupnie, sprzedajcy za bezcen, okazyjnie brylanty z carskiej korony. Przyszo oblenie Warszawy, a za nim okupacja. Kercelak by na oko pozornie ten sam, ale tylko pozornie. Znikny z budek przerne produkty ywnociowe. Wielu artykuw brakowao, a te, ktre byy - ukrywano, gdy Niemcy kazali oddawa sobie miso, tuszcz, pacc za nie czasami jedn mark albo dwiema. Patefony gray rzadziej. A biedne dzieci pieway piosenki o wojnie, o sierocej doli, o umczonej Polsce. Czste apanki nauczyy sprzedawcw i kupujcych staego czuwania. Rzdem ustawione kobiety trzymay w rku po kawaku soniny. Po straganach sprzedawano jeszcze gorc zup, pyzy, kapust i bimber. Wrd przekupniw, wystajcych czsto od witu do zmierzchu, pojawiali si nowi ludzie: ony nauczycieli, urzdnikw, sprzedajce resztki garderoby z wasnej szafy, a take kilkunastoletnie dzieci, utrzymujce rodziny, handlujce byle czym. Inny humor panowa teraz na targowisku; tu zachwala kto wojskowe spodnie, pamitkowe po generale migym-Rydzu, tam znowu grale27 na apanki... W na p opustoszaych budkach litrami wypijano bimber, bo codziennie byy jakie okazje. Czsto podczas apanek kupujcy obdarzeni szybk orientacj wskakiwali do rodka przypadkowych stoisk i niejednokrotnie obok naprawd zdumionego waciciela udawali jego rwnie gorliwego i solidnego wsplnika. Targowisko w lecie 1943 roku przeywao okres gorczkowej odbudowy, spono bowiem doszcztnie w czasie bombardowania radzieckiego. I znw ttnio penym yciem - jawnym i niejawnym. To drugie ycie w jego nurtach znajdowao doskonae ukrycie. Na przykad w stoisku z lemoniad i cukierkami panny Jasi Koswny mieci si wielki skad materiaw wybuchowych. Przypadkowy poar mgby zmie z powierzchni ziemi cae targowisko. Byy te filie prasy podziemnej, skady amunicji, rozwija si handel broni. Na Kercelaku miaa stragan ona brata Michaowej. Wczesn wiosn 1944 roku Niemcy zabrali w Alej Szucha i na Pawiak okoo tysica osb handlujcych i kupujcych, towary za zaadowali na samochody, a budki w cigu kilku godzin doszcztnie zburzyli. Przeprowadzili jeszcze rewizj w domach ssiadujcych z bazarem. Kercelak przesta istnie. Bratowa Michaowej bya akurat w domu. Robia pranie, w budce zastpowa j m. Zabrali go. Zrozpaczona kobieta przybiega do Michaowej i oznajmia, e wybiera si do gestapo, bo przecie on, jej m, nic nie winien. Mimo prb i perswazji - posza... Nigdy ju wicej stamtd nie wrcia, podobnie jak i jej m. Na Krochmalnej nie przyjto dla nich paczki. Drug wielk obaw urzdzono w kociele witego Floriana na Pradze. Nie przypominam ju sobie, skd dowiedziaam si, ale chyba od artysty malarza Kamila Witkowskiego, ktry bywa u Adamw, e

27

Byy to faszywe pisetki, ktrymi starano si przekupi Niemcw przy obawach.

tego a tego dnia odbdzie si uroczyste, dzikczynne naboestwo za pomylne odbicie winiw z Pawiaka. Obowizywao oczywicie zachowanie tajemnicy. Ledwo zdyam zapomnie o tej wiadomoci, ju caa Warszawa trzsa si z oburzenia, e poprzedniego dnia wypeniony tumem koci zosta otoczony przez Niemcw, a uczestnicy naboestwa przewiezieni na Pawiak. Rwnoczenie niewidzialne rce barwiy mury Warszawy purpurowym maym serduszkiem, przebitym wielkim sztyletem. Na serduszku widnia napis: Wielkie Niemcy, a na sztylecie: Stalingrad.

Zwyke wydarzenia
Wiele wagonw tramwajowych ulego zniszczeniu podczas oblenia Warszawy, a jeszcze wicej wywieli Niemcy do Reichu. Pozostay tabor z biegiem lat znajdowa si w okropnym stanie. Warsztaty tramwajowe na oliborzu zabrali rwnie. Tabor si skurczy. Wozw byo coraz mniej. Chyba nikt nie umia tak przystosowywa si do warunkw zmieniajcego si z kadym dniem ycia, jak tramwajarze. To oni w 1939 roku wycigali spod gruzw trupy. To oni pod rozrywajcymi si pociskami i bombami zbierali rannych. To oni naraajc ycie wywozili z apanek ludzi. To oni, nie doywieni, oddawali sw krew bezinteresownie dla potrzebujcych transfuzji. Zdarzao si, e z ulicy Ceglanej na Mokotw czy Prag chodziam pieszo. Tak byo bezpieczniej ze wzgldu na cige apanki, a poza tym unikaam w ten sposb niesamowitego toku. Przytrafio mi si raz w czasie jazdy tramwajem, e chocia chciaam wysi na placu Unii, zostaam wyrzucona przez tum o wiele bliej - przy niadeckich - pomimo e staam w rodku wagonu. Kto nie by wtedy w Warszawie, niechaj nie myli, e ludzie cinici w wagonach byli solidarni i uprzejmi, o nie. Byam wiadkiem niejednej ktni, ale awantury te wcale mnie nie raziy. Sama nieraz braam w nich udzia. Ale podziwu godna solidarno ogarniaa wszystkich, gdy pado sowo budy. Przypominam sobie dokadnie takie przeycie w tramwaju na Krlewskiej. Nie umiaam sobie wytumaczy ani wtedy, ani dzi, w jaki sposb ta na pozr nieopanowana przed sekund gromada przeistoczya si w okrzepy spoecznie zesp. Jak si to stao, e tramwaj zatrzymany przed przystankiem w dwie minuty opustosza zupenie. Nikt nie wydziera si pierwszy. Wszyscy, cho poddenerwowani, wychodzili spokojnie, kolejno, tak jak wypadao. Nikt nikogo nie popycha ani nie nagli. Tramwaj podjecha do przystanku pusty, a pasaerowie jakby zapadli si pod ziemi. Ulica take opustoszaa. Po jednej stronie by Ogrd Saski, wtedy Nur fr Deutsche. Gromad pasaerw wchony sklepy i bramy drugiej, zabudowanej strony. Jesieni, w listopadzie 1943 roku, umara w internacie dla zuboaych kobiet nasza dobra ciotka Wanda. Cae ycie pogodna i nigdy nie narzekajca. Oczekiwaa wolnej Polski i emerytury. Nie doya ani jednego, ani drugiego. Kiedy ostatni raz byam u niej - wyja ze zniszczonej torebki fotografi mojego ojca z jego lat dziecinnych i zza podszewki przepowiedni o niedalekim upadku Niemiec. Udawaam, e czytam, bo nie interesoway mnie nigdy przepowiednie. Fotografi ojca podarowaa mi.

Na pogrzebie nie byo nikogo. Nie pooono kwiatka na jej trumnie. W miecie byy apanki i hulay budy. Przyrzekam sobie, e po wojnie zasadz na jej mogile biay bez, ktry tak bardzo lubia. Nie zasadziam i nigdy nie byam na jej grobie. Nikt po niej wtedy nie paka, chocia wszyscy j lubili, a ona wszystkich kochaa.

Oktober 1943 roku


W kocu lata na murach zaczy si pojawia ogromne napisy Oktober. I wkrtce nadszed w straszny Oktober. Przechodzc z Irm ulic Puawsk spostrzegymy, e pod megafonem zatrzymuje si coraz wicej osb. Szczekaczka wymienia jakie winy Polakw. W odwet za popenione przestpstwa dowdca SS i policji na dystrykt warszawski nakazuje publicznie rozstrzela 50 zbrodniarzy polskich. Potem nastpuj imiona, nazwiska i daty urodzenia wielu Polakw. Kto wyjania cicho: To zakadnicy. Midzy innymi pada nazwisko dziewczynki urodzonej w 1929 roku, czyli maa w pamitnym padzierniku 1943 roku moga mie najwyej 14 lat. Suchajcy s wstrznici, Niemcy po raz pierwszy ogaszaj nazwiska rozstrzelanych. Odprowadzam Irm i zanim dochodzimy do domu, ju wiemy, e egzekucja ta odbya si niedaleko, w Alei Niepodlegoci. Jest sobota. Nastpnego dnia, w niedziel, ma si odby druga egzekucja na ulicy Piknej, tu przy Marszakowskiej, obok gmachu telefonw. Wracajc nazajutrz do domu syszaam te salwy. Od tej pory ju prawie co dzie odbywaj si egzekucje: to na Towarowej, to przy tunelu, na oliborzu, na Dugiej, przy mocie... Wrd nazwisk straconych syszymy nazwiska znajomych nam osb. Rejmanow z crk rozstrzelano przy tunelu. Ewa wracajc z warsztatw widziaa je z wiaduktu zaraz po egzekucji wrd kilkunastu innych ofiar. Coraz czciej si zdarza, e Niemcy rozstrzeliwuj rwnie przypadkowo schwytanych. Aby zapeni list, rozstrzeliwali take ludzi schwytanych w apankach lub zabranych wprost z domw. Z domu Michaw na Dolnej zabrali w nocy modego chopca. Po kilku dniach rozstrzelali go na ulicy i nazwisko podali przez megafon. Rodzice przysigali, e syn ich do adnej organizacji podziemnej nie nalea - wiedzieliby przecie o tym. Pracowa ciko, a wieczorami uczy si w domu. W kilka dni pniej hitlerowcy zapali w obawach modszego, szesnastoletniego brata rozstrzelanego. Widzia to kto ze znajomych i natychmiast powiadomi rodzicw. Nie pomogy adne zabiegi zrozpaczonych rodzicw. Po piciu dniach i ten chopiec zosta rozstrzelany za Moskw i za Londyn. I jego nazwisko usyszelimy przez megafony. Pniej ju Niemcy zaprzestali ogaszania przez megafony nazwisk straconych, wykazywali je na plakatach, uwaajc, e wywrze to wiksze wraenie na mieszkacach miasta. Cios celny. Wiele ludzi istotnie zaamao si. Przestali zupenie wychodzi z domw. Matka odprowadza Piotra do lecznicy, a on przyznaje si, e obecno matki dodaje mu otuchy. Matka przez jaki czas chodzi po niego, jak po mae dziecko do przedszkola. Teraz Niemcy drukuj plakaty na czerwonym papierze. Coraz czciej zdarzaj si wypadki tracenia wielu skazanych za zabicie jednego Niemca, urzdnika czy te wojskowego, lecz przewanie podaj: za usugi dla Moskwy i Londynu. Po jakim czasie zaprzestali ogaszania nazwisk kobiet. Jednak wiadkowie egzekucji widz, e s

i kobiety. Skazani prowadzeni s boso, w papierowych koszulach i papierowych workach na gowach. Nie krzycz, nie mwi nic... usta maj zakneblowane szmatami nasyconymi gipsem, rce zwizane. Niektrych rozstrzelanych jeszcze dobijaj, czynno t sprawuje przewanie Niemiec prowadzcy egzekucj. Po egzekucji wrzucaj trupy na samochody, ktrymi przywieli ofiary. Dozorcy zmywaj krew, a ludzie zaraz po egzekucji skadaj na te miejsca kwiaty i zapalaj wieczki. andarmw doprowadza to do wciekoci, depcz kwiaty i wiece, ustawiaj posterunki. Odtd Warszawa ju do koca okupacji oblepiana bya coraz to nowymi czerwonymi plakatami. W grudniu na Wroniej widziaam szczup i bardzo wysok kobiet stojc przed jedn z takich list. Rce miaa zacinite pod brod, jczaa. Odchodzia od plakatu i znowu wracaa. Z ramion zsuna jej si chustka, nieznany mczyzna podnis j i poda zbolaej, jakby odrtwiaej kobiecie. Chwycia i wloka okrycie po chodniku. Wesza do bramy. Kilka osb zwrcio na to uwag. Wwczas ze sklepu warzywnego wysza wacicielka i wyjania, e kobieta ta ju od wczoraj - jak tylko wywiesili ogoszenie - stoi przed nim prawie cay czas na zimnie. Odchodzi i znw wraca. Nie umie nawet czyta, ale na licie jest nazwisko jej wnuka. To praczka z domu - i tu wymienia numer. Nie mog ju na to patrze - dodaa. Na Lesznie naprzeciwko sdw na balkonach pierwszego pitra powiesili dwudziestu mczyzn. Wisieli tak cay dzie. Ludzie chodzili oglda... a moe to m, moe syn... Michaowa przygldaa si powieszonym. Szukaa wrd nich brata. Mwia, e mieli takie twarze, jakie maj ludzie w wietle ksiyca... Niektrzy byli zwrceni do siebie, mieli pochylone gowy. Robio to wraenie, jakby sobie co w zaufaniu szeptali. Jednego tylko dnia w rnych punktach na Mokotowie rozstrzelano dwiecie osb. W odwet dokonywano ze strony polskiej zamachw na gestapowcw, esesmanw czy wysokich dygnitarzy niemieckich. Zdarzay si przy tym i osobiste porachunki. Kiedy Irma widziaa oknem, jak w krtkiej uliczce Belgijskiej czowiek w ubraniu listonosza min cywilnego mczyzn, nagle zawrci, zaszed mu drog i zastrzeli. Na ulicach czsto leay trupy. W drugiej poowie padziernika zaczam odczuwa niczym nie wytumaczony lk. Wmawiaam sobie, e to zwyka nerwica serca albo te moe dziaanie wiata ksiyca, zalewajcego pokj. Gdy tylko zasnam, budziam si od razu oblana potem i musiaam dobrze panowa nad sob, aby nie krzycze. Nie chciaam przecie budzi Ewy. Bez przerwy przeladowa mnie obraz tych, do ktrych byam przywizana, ktrych kochaam - pdzonych w papierowych workach na gowie i boso... Mimo e wtedy nie byam jeszcze wiadkiem egzekucji. Nie miaam nawet komu zwierzy si z nawiedzajcych mnie drczcych wizji, gdy ludzie w tym czasie stali si zabobonni, lkali si zych snw, przywidze. Powiedziaam wreszcie o tym Ewie. Przyniosa mi jakie lekarstwo. Uwaaa, e to rzeczywicie ksiyc ma taki na mnie wpyw. Zapewniaa, e jak minie penia - odzyskam znowu rwnowag. Niestety, uczucie lku mnie nie opuszczao. Ostatniego padziernika zosta aresztowany pan Kazimierz. Wiadomo ta dotara do mnie dopiero 3 listopada. Aresztowali go w Warszawie, w mieszkaniu adwokata, czowieka przeszo szedziesicioletniego. Zabrali obydwch. Gdzie byli - na Pawiaku czy w Alei Szucha - tego nikt nie mg si dowiedzie. Przyjaciele pana Kazimierza robili wszystko, co byo moliwe, aby go ratowa. Niedugo potem dowiedzieli si, e jest na Pawiaku. Chciaam przesa paczk, ale mnie uprzedzili; zreszt paczki i tak nie przyjto.

Zaczam dziaa na wasn rk. Miaam depozyt zoony u mnie przez pana Kazimierza. Kryy wtedy po Warszawie wieci, e za wielkie pienidze wykupywano to tego, to owego. Wymieniano nawet nazwisko syna znanego warszawskiego przemysowca - Schiele. Jak byo rzeczywicie, nie wiem, natomiast wiem na pewno, e pomimo okupu zosta rozstrzelany. Usiowaam nawiza kontakt z rnymi ludmi, ale to nie dao adnych rezultatw. Nikt nie chcia ode mnie z gry gotwki, chocia w podobnych wypadkach tak bywao. Rano w niedziel, 14 listopada, wyszymy z Ew z zamiarem udania si do Adamw. Przy zejciu w Doln, na murze Higieny, w tym miejscu, gdzie biedacy stojcy w kolejce po zup rzucali swj chleb rosyjskim jecom, przylepiona bya nowa czerwona lista straconych w publicznej egzekucji. Porywisty wiatr oderwa rg plakatu, Ewa przytrzymujc go czytaa. Spojrzaam na list tylko raz i wczeniej, ni zdyam przeczyta, odczuam, e jest tam nazwisko Kazimierza. Zosta rozstrzelany 13 listopada 1943 roku.

Wigilia
Niemcy brali coraz wicej zakadnikw. Ludzie bronili si, jak kto umia i potrafi. Coraz wicej mczyzn chodzio z broni; zdarzay si wypadki, e w momencie podejcia andarma do jakiego przechodnia ten strzela. Tramwaje jedziy prawie puste. Coraz czciej budy wyaniay si znienacka z poprzecznych ulic. Niemcy obstawiali wozy i krzyczc: Rce do gry!, Wychodzi!, ustawiali sto albo i wicej osb pod murem, nie wyczajc dzieci. Czasem przeprowadzali rewizj, nie kierujc si adnymi zasadami. Nigdy nie wiadomo byo, kogo z ustawionych na jezdni przed karabinami maszynowymi bd rewidowa. I zawsze przynajmniej poow pasaerw, po rewizji czy bez, jako zakadnikw zapdzali do samochodw. Ktrego dnia w kocu listopada okoo godziny drugiej wyszam od Irmy, czynicej przygotowania przed wyjazdem do Otwocka. Nie ujechaam daleko, bo ju przy ulicy Grayny tramwaj zahamowa ze zgrzytem i jednoczenie rozleg si krzyk: Rce do gry! Ustawili nas pod murem ogrodu Szustra. Nie wiem, ile osb tam byo, pamitam tylko, e duo. Miaam wtedy zamiast torby mufk, a w niej dokumenty. Nie wiedziaam, co pocz, nie mogam przecie mufki rzuci, a po komendzie Rce do gry! wyjmowa dokumenty byo rzecz wprost niemoliw. Na wprost stojcych pod murem z podniesionymi rkami ludzi andarmi ustawili karabiny. Obok mnie staa wiejska kobieta z dwiema niedorosymi crkami; ona modlia si, a crki pakay. Wszyscy zdawali sobie spraw, e wystarczy jeden strza ze strony zatrzymanych, a nikt z ustawionych nie ocaleje. Przeprowadzono rewizj. Zwolnionych przepuszczano na prawo, a zatrzymanych wpychano do samochodw. Oficer andarmerii, z czerwonymi plamami na twarzy, sprawdzi moje dokumenty. andarmi przeprowadzali rewizj. Odczuam, e oficer si waha, i nagle zaczam bezbdnie recytowa formuk, ktrej wyuczyam Irm, o grulicy puc i o krwotokach. Nie miaam przecie adnego wistka na potwierdzenie prawdziwoci moich sw, nic. Tumacz dalej, e wanie id do szpitala. Jest to wprost nieprawdopodobne, lecz mi uwierzy; daje znak, abym przesuna si na prawo... Przez ca wojn miaam wyjtkowe szczcie, jeeli chodzi o apanki. Tego samego dnia, gdy na placu

Zbawiciela wsiadam po raz drugi do tramwaju, przy elaznej wz zosta gwatownie zahamowany. Znw staam wraz z innymi 35 minut z podniesionymi rkami. Ale wtedy nie wzili adnej kobiety.

Matka przygotowuje Wigili. Jest to dzie jej imienin. W zwizku z tym zapowiedziaa, e wieczr ten musz wszyscy spdzi z ni, bo nie wiadomo, czy do nastpnej Wigilii doyjemy. Wprawdzie mwi, e moe ona nie doyje, ale zdajemy sobie spraw, e myli o nas... Nadszed dzie wigilijny. Zebralimy si. Przysza Ewa i dwch kolegw Piotra, matka i siostra Piotrowej, ktrych m i ojciec by w niewoli. Brak tylko Irmy, ktra przebywa w sanatorium w Otwocku. Caa uroczysto zaczyna si do pno i cho st adnie ubrany, wyczuwa si nastrj przygnbienia. Nawet pij na smutno. Kiedy najmodszy wnuczek, syn Irmy, skada babci yczenia, recytujc wierszyk okolicznociowy, zaci si przy sowach o dugim yciu i mimo podpowiadania, nie mg wybrn. W kocu si rozpaka. By to oczywicie przypadek, ale w owym okresie, kiedy na kadym kroku czyhao niebezpieczestwo, sprawa przeycia, przetrzymania bya najistotniejsza, tote drobny na pozr szczeg zacicia si chopca spotgowa jeszcze przygnbienie. Na prno Piotr podchwytywa rne tematy, aby rozadowa ponury nastrj. Wigilia si nie udaa, nie zapalono nawet wieczek na choince. Zbliaa si godzina sma. Musielimy si rozej. W wieczr sylwestrowy, mimo usilnych nalega Ewy, nie wyszam z ni do znajomych. Nie poszam te do rodziny. Pozostaam w domu. Siadam pod piecem. Dochodzia godzina dwunasta, gdy zadwicza telefon. Dzwonia Henia Jarkowska. Zakomunikowaa mi, e s na Grzybowskiej u Lolka i Stachy Jasklskich i skadaj mi yczenia. Mczyni ju popili i zaczli nalega najpierw artem, a pniej serio, abym koniecznie przysza, zapewniajc, e w noc sylwestrow na ulicach nie spotkam adnego Niemca. Wmawiali, e jestem odwana, a z Ceglanej na Grzybowsk zaledwie pi minut drogi. Ulegam namowom. Dozorczyni - otwierajc mi bram - przeegnaa si. Noc bya cicha i jasna, pada suchy nieg. Nie odczuwaam wcale lku. Cieszyam si, e zrobi im niespodziank. Minam dom pod numerem trzecim i gruzy domu pod pierwszym, byam ju przy zbiegu ulic Twardej i Ciepej. Nagle z bramy czy wnki spalonego domu na skrzyowaniu odrywa si jaka posta. Mog dojrze zaledwie jej zarys, ale czuj, e obserwuje mnie. Pod wpywem nagego przeraenia zawracam i biegn - jak mog najprdzej - do swojej bramy. Dzi domylam si, kto przeszkodzi mi w tej nocnej wyprawie. Zaledwie o kilkaset krokw od mojego domu tej nocy na ulicy Twardej odbywao si pierwsze konspiracyjne zebranie Krajowej Rady Narodowej. Obserwujcy mnie czowiek, ktrego tak si przelkam, nie sta w ukryciu dla przyjemnoci ani sylwestrowej zabawy. Ale o tym dowiedziaam si o wiele pniej.

Pani Marta i ostatni raz o Teci


Wiosn 1944 roku Ewa, uporawszy si z szeregiem trudnoci, wydostaa si wreszcie od Opla i obja prac maszynistki w polskiej firmie budowlanej braci K. Wspomniana firma wykonywaa roboty kolejowe na zlecenie Niemcw. Warunki materialne miaa teraz Ewa znacznie lepsze anieli poprzednio. Biura mieciy si w Alejach Jerozolimskich. I znowu na Ceglanej przesiadywaymy w kuchni dugie wieczory, o ile nie byo alarmu, a Ewa opowiadaa mi o nowych kolegach. Byli to ludzie mili, panowa tu zupenie inny nastrj ni w niemieckich zakadach pracy, nie poniewierano godnoci czowieka. Nikogo nie bito i nie lono.

Nowe jej otoczenie - koleanki i koledzy - rwnie przeywao swoje cikie tragedie rodzinne. Pani Marta, ona jednego z inynierw tego zespou, otrzymywaa od ma z obozu w Owicimiu wiadomoci, y. Wielu pracownikw firmy miao take swoich bliskich w wizieniach i Owicimiu. Ale pani Mart koleanki i koledzy jej ma po prostu kochali. Tak bardzo wzruszaa wszystkich swoim cierpieniem. Dyrekcja wypacaa jej sta wydatn zapomog. Koledzy rwnie pomagali w delikatny sposb. Szczeglnie bolesny by widok jej dziecka, deklamujcego wiersze patriotyczne. Wszyscy znali jej wielkie, gbokie uczucie do ma ii doskonale wiedzieli, w jakiej ya trwodze o jego ycie. W obecnoci pani Marty rozmowy toczyy si wycznie na temat tragedii osobistych i oglnych. Nieszczliw kobiet nie tylko szanowano, ale i podziwiano. Wszyscy orientowali si, e z najwikszym powiceniem podejmowaa wszelkie kroki, aby ratowa ma. W pierwszym okresie po aresztowaniu dotara nawet do gestapo. Bya przesuchiwana. Rzadko kto wychodzi stamtd, jej si udao. Wkrtce poznaam pani Mart osobicie. Wstpiam do biura Ewy. Bya tam akurat z creczk. Okazao si, e jest to jeszcze moda osoba. Z caej jej powierzchownoci promieniowaa aobna skromno. Przykuwaa wyrazem cierpienia. Przypominaa mi typ grottgerowskich kobiet. Niedugo potem Ewa przyniosa wiadomo, e pani Mart aresztowali w jej mieszkaniu. Z mieszkania zabrali tylko maszyn do pisania. Dziecko pozostawili u dozorczyni. Dyrekcja firmy, koleanki i koledzy zrobili wszystko, aby trafi na lad aresztowanej. Nie byo jej ani na Pawiaku, ani w Alei Szucha, ani nigdzie. Po upywie moe tygodnia dzieci bawice si na polach przylegajcych do ulicy Grenadierw na Grochowie znalazy zwoki kobiety przysypane piaskiem. Bya to pani Marta. Koledzy i dyrekcja nie mogli nic wicej zrobi dla niej, jak tylko zorganizowa pogrzeb i zoy na trumn kwiaty. Zaczto zbiera na ten cel pienidze. Nagle wszystko przerwano. Pracownicy wrcili do swoich zaj. O pani Marcie przestali mwi. Kwiatw nie kupili i na pogrzeb nikt nie poszed. A kiedy moja zawsze naiwna, odznaczajca si brakiem bystroci Ewa spogldaa po wszystkich zdumiona, starszy kolega, inynier, wychodzc z biura da znak, eby z nim wysza... Na ulicy powiedzia tylko tyle: To wyrok sdu podziemnego. Czerwone, coraz to nowe listy zakadnikw szybko traciy barw w wiosennym socu. Pewnego dnia rano Niemcy nakazali mieszkacom natychmiast opuci wschodnie dzielnice lewobrzenej Warszawy. Nikt nie wiedzia, dlaczego i po co. Nie zabierano z domw adnych rzeczy. Kazali wszystkim i w kierunku zachodnim. Pierwsze grupy spotkaam na placu Grzybowskim. Cignli robotnicy z ulicy Czerniakowskiej, Fabrycznej, Tamki, Ordynackiej, Ksicej. Sza elegancka ulica Krlewska, Kredytowa, Nowy wiat i inne. Szukali popiesznie zapomnianych adresw przyjaci, znajomych - tych z zachodniej strony. Lecz co dalej? Wszyscy spodziewali si najgorszego. Potem, po poudniu, ogoszono przez megafony, e wolno wraca. Okazao si, e Niemcy wygnali cz miasta z domw, gdy obawiali si zamachu na Himmlera, ktry przyjecha na pogrzeb generaa SS i policji - kata Polakw, Kutschery, zgadzonego wyrokiem Polski podziemnej.

Blisko ptora roku nie widziaam si z Teci, nie wiedziaam nawet, czy jest w Warszawie, czy te w lesie ze swoimi desantami. Pewnego razu przysza do mnie jej krewna i od niej dowiedziaam si, e Tecia choruje.

Tecia spodziewaa si dziecka. Postanowili z Jankiem wzi lub, ale jak? Janek mia faszywe dokumenty. Od pocztku swojej dziaalnoci w podziemiu nie pokaza si ju w rodzinnym miasteczku; zdecydowali, e Tecia pojedzie do jego matki, a tamtejszy ksidz, znajcy go od dziecka, da im lub. Tecia miaa pozosta u jego rodzicw do chwili porodu. Janek nie przyby w oznaczonym terminie, a pniej w cigu wielu tygodni nie dawa adnego znaku ycia. Tecia nie moga wyjecha, bo lada dzie spodziewaa si rozwizania. Trawi j lk i rozpacz. Urodzio si dziecko - syn. Biedna kobieta, jak tylko moga wsta, nie zwaajc na protesty rodziny Janka, zabraa dziecko i powrcia do Warszawy. Nie byo wwczas atwo odby kilkunastogodzinnej podry z Lubelszczyzny, i do tego z malekim dzieckiem. Jednake jako dobrna. Nie mona byo duej przed ni ukrywa. Na jednej z dawno wyblakych list zakadnikw widniao przybrane nazwisko Janka. Dziecko umaro. Ta dzielna i mdra dziewczyna nie znalaza ju si, aby si podwign. Nie chciaa y! Niedugo potem podczas powstania zgina w zbiorowej egzekucji na jednej z ulic Woli, z ktrej nie ocala ani jeden czowiek.

Fioki i czerwone godziki


Irma czuje si znowu gorzej. Jedzimy do niej na zmian, codziennie, do Otwocka, gdzie przebywa w sanatorium. Sanatorium? Tylko nazwa pozostaa. Niemcy zagarnli wszystko dla siebie. Chorzy Polacy le w dawniejszych podrzdnych otwockich pensjonatach. Ju wiosna... Wchodzc na szerokie schody sanatorium widz Irm opart o porcz... Mwi cicho: Zabierz mnie std, Adam mi przyrzek, e kiedy bd si czua gorzej, powrc do domu. Irma jest ju w domu, ale chodzi nie ma siy. Gdy widz jej bezsilno, jej umiech i sysz zachrypy gos, szarpi mn najgorsze przeczucia. Odtd ju pozostaj przy Irmie. Pewnego dnia opuciam chor na kilka godzin i odwiozam Michasia do cioci Smogorzewskiej pod Warszaw. Blisko. Matka daje maemu rne pouczenia i zasypia przy otwartym balkonie, jeszcze przed naszym wyjciem. Miaam zaraz nastpnym pocigiem powrci do Warszawy, tote nie ogldajc si za dzieckiem, ktre wybiego do ogrodu, poegnaam gospodarzy i wyszam. Chopiec dogoni mnie na drodze i poda mi nie uoone, popiesznie zerwane, owinite w bibu due fioki. Zdyszanym gosem wyjani: Urwaem dla mamuki! Tylko trzy godziny nie byo mnie przy chorej. Irma jeszcze spaa. Zostawiam fioki w drugim pokoju i zapomniaam o nich. Chora zbudzia si wkrtce i pocza mi opowiada, e miaa przyjemny sen, e chodzia po lesie i zrywaa fioki... Kiedy oddaam jej kwiaty od syna, ucieszya si ogromnie, zupenie nie zdziwiona. Przez dusz chwil zastanawiaam si, jake silna musi by wi czca matk z dzieckiem. Nasta upalny czerwiec. Stan Irmy pogarsza si z kadym dniem. Pewnego dnia przedostaa si do pokoju chorej wiadomo, e ulica Puawska jest obstawion,

Syszy, e usta zwyky ruch. Tramwaje nie dzwoni. Prosi, aby spojrze zza firanki i opowiedzie jej, co si dzieje... Nie chc, nie mog wyjani jej, e to egzekucja, ale ju sycha przez okno salwy, jeszcze salwy i jeszcze... Ach, Boe, to egzekucja! - zawoaa Irma. Zatykam jej uszy... czuj, e sama sabn. Po kilku dniach Niemcy otaczaj dom Adamw. Zamykaj bramy i przeprowadzaj rewizj od strychu a do piwnic. Wielu ju lokatorw tej kamienicy zgino. Wyrzucaj w mieszkaniach szuflady, rzeczy z szaf. Wyprowadzili do samochodu wacicielk domu, zupen staruszk, i jeszcze kogo. We wszystkie drzwi wal kolbami. Helenka uprzedza ich, otwiera i czeka. Wchodzi szeciu hitlerowcw. Irma ma przeraone oczy. Pierwszy Niemiec widzc lec, daje znak pozostaym, aby si zatrzymali, i pyta, czy jest chora. Sam obszed pokoje, otworzy drzwi do szaf, ale nic nie wyrzuca. Dziwne!

A tymczasem Warszawa szumi, wre jak wzburzone morze i zda Si nawouje: Czuwajcie! Odezwy hitlerowskie nawouj do okopw... do okopw... do okopw... gro... Brze ju wzity. Ludzie mwi tylko o tym. Wszyscy jakby oyli... Nawet bardzo saba Irma prosi z umiechem ma o przeczytanie jej pierwszej strony gazety. A to im Rosjanie daj cigi - mwi i cieszy si ze wszystkimi, a pniej martwi si, e nie ma sukni na dzie zwycistwa. Przecie bardzo schuda, adna nie pasuje. Chor mcz czste alarmy. Niekiedy po kilka jednej nocy, lecz bombardowania nie ma, chocia wszyscy si tego spodziewaj. 5 lipca przysza do Adamw Ewa z nasz przyjacik Ol Wrblewsk, pielgniark. Rozmawiamy o zwycistwach Armii Radzieckiej. Wszyscy s podnieceni i w dobrych humorach, Nawet Irma nie sprawia wraenia chorej. Tego dnia Ewa otrzymaa dwa zaproszenia na koncert majcy si odby po poudniu w prywatnym mieszkaniu na oliborzu. Irma prosia, abym posza z Ew, tym bardziej e Ola zaofiarowaa si zastpi mnie przy niej. W adnej willi na oliborzu pierwsze pitro zamieszkuj znajomi Ewy, wysiedleni z Poznaskiego. S to tzw. czarujcy ludzie. Pan domu, z wyszym wyksztaceniem handlowym, zuytkowa sw wiedz w kierunku osignicia wojennych milionw. Rozwin jaki wielki, niby to niebezpieczny handel. Goci niewiele, daje si zauway, e wszyscy s zamoni. Z rozmw wynika, e cz ich wsplne interesy. Midzy innymi poruszaj spraw szybkiego posuwania si wojsk radzieckich, ale raczej powcigliwie, i nawet kto zwraca uwag, eby nie przejaskrawia faktw. Na Wile przewiduj dugotrway opr. Nastpnie zmieniaj temat i wprost do znudzenia obsypuj si komplementami. Koncert - muzyka salonowa. Pan domu akompaniuje na fortepianie znanym w Warszawie skrzypaczce i wiolonczelicie. Tych dwoje otrzymuje za koncert honorarium. Koncert nie trwa dugo. Wiolonczelista i skrzypaczka odjedaj oczekujc na nich przed will dorok, do ktrej sprowadza ich gospodarz. Potem zamyka si pancerne, naprawd elazne drzwi od klatki schodowej, zaoone po napadzie bandyckim, i wszyscy z ulg siadaj do nieprawdopodobnie - jak na owe czasy - luksusowej kolacji. Niektrzy znaj Ew, mnie nie zna nikt. Zdaj sobie spraw, e pomimo wszystkich komplementw, jakimi nas obdarzaj, traktuj Ew i mnie jako osoby niewiatowe, ktre musz si czu nieswojo w tak wytwornym domu i towarzystwie.

Rzeczywicie wiatowe to my nie jestemy, bo na przykad do prawdziwej czarnej kawy wsypujemy zbyt duo cukru. Trwamy zreszt z Ew w tajemnym porozumieniu, Ewa swymi dugimi nogami dosiga pod stoem moich ng. Nawet na chwil nie przestaj myle o Irmie, chocia cigle si miej. Sprawia to zreszt dobre wraenie, wydaje si, e tak bystro reaguj na dowcipy, ktre wcale nie s najlepsze. Potem gospodarz wystpuje z jakim patriotycznym apelem, penym niedomwie i niejasnych przenoni. Wynika z tego, e wszyscy zebrani robi co wanego dla ojczyzny. Chocia nikt ju nie je, nie krpuj si i niby to niedbaym ruchem sigam po najwiksz brzoskwini. Pniej zbieraj midzy sob pienidze. Nie mogam si zorientowa, na jaki cel. Wiem tylko, e jest to opata za wstp na koncert. Rzeczywicie skadaj powane sumy. Ewa trca mnie i zapytuje pod stoem, co mamy robi. Daj jej do zrozumienia, eby siedziaa cicho, e ja bior to na siebie. Koncert i kolacja odbyy si bardzo wczenie. Telefonuj stamtd do Adamw. Wszystko bez zmian. egnamy pozostajcych jeszcze goci i odchodzimy. Dzisiejszej nocy zanocuj u siebie na Ceglanej. Gospodarzy, z ktrymi rozmawiamy jeszcze przez chwil w przylegym pokoju, zapytuj, czy mog wiedzie, na jaki cel dokonano skadki, bo pragnybymy w niej rwnie partycypowa. W odpowiedzi pan domu artobliwie owiadcza, e krytycy nie powinni bra w zbirce udziau, bo nie byliby wwczas bezstronni. My jako nieliczne w tym towarzystwie muzykalne osoby robimy im zaszczyt sam obecnoci. Atmosfera tego letniego wieczoru wydaje si chwilami urzekajco beztroska. Schodzimy na d do furtki. Gospodarz jest niezwykle uprzejmy, cina w ogrodzie pk czerwonych godzikw i wrcza nam kwiaty. Z tarasu z umiechem gro mu ona oraz inne panie. Jestemy wreszcie w domu. Ewa niedbale wstawia kwiaty do wazonu. Szybko zasypiamy. Rano, przed pit, budzi nas straszliwy haas, kto dobija si do bramy. Jest dzie 6 lipca. Zrywamy si obie z Ew i trzymamy si za rce. To Niemcy. Wdzieraj si z omotem i krzykiem na podwrze. Obstawiaj oficyny. Obserwujemy wszystko zza gstej firanki. Dokd wejd?... W podwrzu s tylko dwie klatki schodowe... przeciwleg widzimy z okna. Mieszkamy na pierwszym pitrze!... Wtaczaj si do naszej!... Zatrzymuj si na parterze... Kolbami rozpylaczy dobijaj si do drzwi mieszkania mieszczcego si bezporednio pod naszym... Kto otworzy... Dochodz podniesione dzikie gosy, w chwil potem... strzay!... Ewa zamyka oczy... Dolne drzwi znowu si otwieraj... bezadny rumor, jakie tarmoszenie... Wychodz wreszcie z podwrza... warkot samochodw... Odjechali!... Lokatorzy dopadaj okien... Wybiegam do sieni i patrz poprzez porcz klatki schodowej. W wskim przejciu midzy kilkunastoma stopniami prowadzcymi do drzwi parterowego mieszkania a pierwsz kondygnacj schodw ley we krwi, w pasiastej piamie, wyrzucony z przecieradem, martwy pan Bronek, mody nasz ssiad z parteru. Dwupokojowe mieszkanie zajmowali podajcy si za rodzestwo panna Janka i pan Bronek. Bronek wysoki szatyn w okularach, Janka - drobna, skromna panienka. Znaam j dobrze, bo przychodzia czsto do telefonu, zawsze zaniepokojona o Bronka, czy mu si co nie stao, czy go nie schwytali w apance. W rozmowie telefonicznej zwracaa si do kogo mamo... - ale tu mieszkali tylko we dwoje.

Gestapowcy kazali do wspomnianego mieszkania na parterze wej najpierw dozorczyni. W pierwszym pokoju spaa panna Janka. Na zapytanie Niemcw, kto jest jeszcze, odpowiedziaa, e brat w drugim pokoju. To jest brat? - zapyta Niemiec. Nie, narzeczony - poprawia si. Wtargnli do wskazanego pokoju, gdzie na tapczanie lea pan Bronek... Zabili go!... Zwlekli wraz z przecieradem z tapczanu i wyrzucili do sieni. Jank zabrali. Nie zaoya nawet pantofli, wysza w nocnej koszuli. Dozorczyni zarzucia na ni paszcz. Wrciam do pokoju, powiedziaam Ewie, e w sieni ley zabity pan Bronek. Wwczas ona wyja z wazonu wszystkie czerwone godziki i pooya je u ng zabitego. Zeszam do niej. W wskiej sionce nie mona byo omin ogromnej kauy krwi. W kilka dni pniej pani Janowa - dozorczyni domu - opowiadaa, e przyszed do niej jaki starszy pan i zapytywa, dlaczego mieszkanie na parterze jest zamknite. Po wyjanieniu dozorczyni wspomniany pan zdj okulary, znw zaoy, a nastpnie znowu je zdj i tak ju wyszed na ulic. Dozorczyni wyjrzaa za nim. Szed w stron Ciepej tu przy murze. Przystawa od czasu do czasu, opierajc si rk o cian. Nigdy nie dowiedziaam si bliszych szczegw.

Irma umara 13 lipca. Po pogrzebie wrciam na Ceglan. Panoway straszliwe upay. Przychodzili ssiedzi, przynosili wiadomoci. Byli tak oywieni, e sprawiali wraenie pijanych. Mnie jednak nic pocztkowo nie interesowao, nie wychodziam do nich. Leaam w drugim pokoju zatopiona w mylach o tych, ktrzy nie doczekali... 21 czy 22 lipca szmatawiec poda wiadomo o zamachu na Hitlera, ktrego uratowaa Opatrzno. Wszyscy volksdeutsche dostali rozkaz bezzwocznego opuszczenia Warszawy i udania si w kierunku odzi. Niemcw ogarna panika. By to odwrt, odwrt w dzikim popochu. Cae miasto wylego na ulice. Nie groziy ju apanki. Kto widzia wwczas Warszaw, zwaszcza w dniu 23 lipca, a bya to niedziela, ten przey niezapomniane godziny upojenia na skutek klski znienawidzonego wroga.

Ludzie, zapomnijcie cho na dwa tygodnie, e jest Bg!


W niedziel 23 lipca 1944 roku mieszkania opustoszay. Ludzie stali nieruchomo gstymi szpalerami na wielu ulicach. Nasycali serca widokiem strachu i paniki wroga. Zacz si odwrt. Szczeglnie utkwi mi w pamici pochd cigncy Grochowsk, Zielenieck, Waszyngtona, Alej 3 Maja i Alejami Jerozolimskimi. W straszliwym bezadzie wloky si na zachd ogromne czogi i samochody, wozy konne, konie luzem, armaty, szli onierze bez czapek, a nawet boso (widocznie poodparzali nogi). Bagali o wod. Ruszali dalej. Brudni, zaronici. Cigny ambulanse z rannymi -

w zgieku, tumulcie. Ten dziwaczny pochd cofa si powoli, gdy w jednym szeregu posuwa si wz, armata, czog, ko i co chwila przystawa, hamowa. Warszawa ju wiedziaa, e Lublin wzity. Jake ten bezadny korowd by niepodobny do butnego szyku milionw ton zmotoryzowanego elastwa, ktre przetaczay si w 1941 roku tymi samymi ulicami, lecz w odwrotnym kierunku. Czy tak spokojnie pozwolimy im uciec? - odzyway si swobodne gosy. Kto radzi: Poczekajcie! W Alei 3 Maja, przed Muzeum Narodowym, na kamiennych szerokich schodach sta koyszcy si w zowrogiej ciszy tum. Z tumu tego jaka kobieta groc hitlerowskiej cibie i zwracajc si do zebranych zawoaa: Czy darujecie im krzywd?... Ludzie, zapomnijcie cho na dwa tygodnie, e jest Bg! Sowa jej tchny straszliw nienawici. Krzyczaa dugo, nikt jej nie uspokaja, Niemcy wlekli si dalej... Do rody cofajce si wojska z grubsza si jako przewaliy. Od poniedziaku znikna ywno. Na murach pojawiy si odezwy Polski podziemnej o zachowaniu spokoju i niedopuszczeniu do paskarstwa. W caym miecie wrzao, mwiono gono o powstaniu. Wszystkie zakady pracy zostay zamknite. Ludno miaa bra udzia w kopaniu roww. Niemcy zwolnili robotnikw z fabryk. Przedsibiorstwa polskie zawiesiy prac. Ewa rwnie przestaa pracowa. Mimo e lato byo w peni, letniska opustoszay w cigu jednego niemal dnia. Ten moment lepiej przetrwa w Warszawie - mwiono i... czekano. Kryy wersje, e jacy ludzie, Polacy, strzelaj do spekulantw pragncych zrobi dobre interesy, dajcych zawrotnych sum za tuszcz i kasz. Niektrzy mieli due zapasy ywnoci, inni mae, a byli i tacy, ktrzy nie mieli adnych. Ale nikt nie spodziewa si dugotrwaego oblenia. Po kilku dniach do Warszawy zaczy nadciga z zachodu jakie nowe posiki i wsika w ulice miasta. Raz nawet spotkaam oddzia maszerujcy ze piewem. Polakom wyczono telefony. Front by blisko. Dochodziy odgosy bojw. Guche detonacje artylerii byy dla warszawiakw radosnym salutem. ywnoci brakowao. Jednego dnia straciy nagle wano pisetki, nie na skutek jakiego zarzdzenia, ale po prostu przestano je przyjmowa. Ci, ktrzy nie mieli innych pienidzy, oddawali je za poow wartoci. Osobicie nie wierzyam w moliwo wybuchu powstania. Wydawao mi si, e Niemcy pomimo wszystko maj przewag, wobec czego nie ma sensu rozpoczyna walki. Warszawiacy wierzyli, e ju wkrtce wkrocz do miasta wojska radzieckie, przejd po niemieckich trupach. Warszawa upajaa si myl o zemcie. W ostatni sobot przed powstaniem weszam do sklepu pani Heleny pod zielone filary, tu przy Ciepej. W sklepie byo kilku mczyzn. Wacicielka wydawaa im do due paczki ywnociowe. Odbiorcy serdecznie egnali pani Helen i wszyscy si z ni caowali. Poegnali si serdecznie rwnie ze mn, chocia zupenie mnie nie znali. Po ich wyjciu kobieta rozpakaa si i pytaa: C to bdzie? Oni poszli do powstania... Ogarn mnie lk, zaczam j gupio pociesza. Nazajutrz nadesza ostatnia niedziela. Rano wybraam si z Ew, aby poegna rodzin i przyjaci, gdy wszyscy postanowili nie oddala si z domw. Od Ceglanej szymy pieszo ulicami: Sienn, Marszakowsk a do placu Zbawiciela. Na Siennej miny si dwie konne doroki. W kadej siedziao

po pi, sze osb, w jednej byy dwie kobiety. Przy mijaniu si doroek siedzcy w nich salutowali sobie do czoa. Kilku listonoszy w mundurach, bez subowych toreb, zatrzymao si przed jakim domem, odpiewali jedn zwrotk piosenki: onierz drog maszerowa, i poszli dalej, aby znowu przed innym domem odpiewa t sam zwrotk. Zastanowio nas to. Ulice miasta, mimo licznej pogody, byy pustawe. Na Marszakowskiej rwnie panowaa pustka. Przemaszerowa jaki niemiecki oddzia z ponurym piewem. Pojedynczych Niemcw nie spotykaymy. Gdzieniegdzie przechodzili po czterech lub piciu. Ale co si stao z tramwajami? Nie ma! Sycha wreszcie, e nadjeda od Krlewskiej. Zatrzymujemy si na przystanku przy ulicy Zotej. Stoi, oprcz nas, dwch Polakw i kilku Niemcw. Sunie pojedynczy wagon. Wewntrz moe z dziesi osb. Okna pootwierane. Sycha piew. Na przednim i tylnym pomocie kilku mczyzn. Stojcy na przystanku Niemcy zeszli na jezdni, aby wsi do wagonu. Tramwaj zwolni biegu, ale nie zatrzyma si, a mczyzna stojcy na przednim pomocie zawoa po polsku do ogupiaych Niemcw: Miejsc nie ma! Z Ew rozstaymy si na placu Zbawiciela, mamy si znowu spotka u Piotrw. Najpierw poszam do Michaw. Micha od razu zaprowadzi mnie na dach, na ktrym ju siedziaa poowa mieszkacw ogromnej kamienicy, i wskaza mi kierunek na Otwock. Ach, wic to ju tu? Detonacje przypominaj piekielny kocio, w ktrym gotuje si dynamit. Na dachu oglna wesoo. (Po szeciu tygodniach stu kilkudziesiciu mieszkacw domu zgino pod jego gruzami). Z Michaem id do Adama, lecz on, zobojtniay na wszystko, siedzi milczcy przed fotografi Irmy. Dla niego wszystko skoczone. Nie ma nawet dziecka przy sobie, bo wszystko go jako nagle zaskoczyo. Komunikacja kolejowa zostaa przerwana jednego dnia. Michaowa pojechaa na dworzec po chopca, lecz z dworca ju nie odchodziy pocigi. May pozosta za Wis. Od Adama idziemy z Michaem do Piotrw. Siedz na balkonie wychodzcym na ulic Puawsk. Myl z ulg w sercu, e to ju koniec. Ale wanie w tym momencie pod balkonem przeciga w stron Piaseczna niemiecki tabor i Piotr, najbardziej obeznany ze strategi wojenn, owiadcza: Nie, to nie odwrt! Jednoczenie z Dolnej wyjedaj dwie towarowe riksze zaadowane po brzegi, zakryte plandekami, oraz may wz konny, take zakryty i bardzo zaadowany. Wozy te eskortuje okoo dwudziestu mczyzn, idcych jakby od niechcenia obok. Ssiad z okna rwnolegego do balkonu Piotra stuka w blach parapetu, aby zwrci nasz uwag, i mwi pgosem: To powstacy wioz bro. Przy tych sowach wskaza ruchem gowy na kawalkad z cywiln eskort. Stoj jeszcze jaki czas na balkonie, z ktrego wida toczc si daleko walk.

Poegnaam wszystkich i wyszam. Wychodzc spojrzaam jeszcze raz na matk, siedzc w kuchni na niskim stoeczku i obierajc ogrki. Wwczas po raz pierwszy zauwayam, e ma takie intensywnie niebieskie oczy. Ogarn mnie zabobonny lk... moe jej ju wicej nie zobacz... Na przekr uczuciom, jakie mn owadny, powiedziaam: Do rychego zobaczenia! Wyszam sama, bo Ewa nie przysza. Matk zobaczyam, ale po wielu, wielu miesicach.

U schyku wojny
Powstanie
Jak ywe przewijaj si w moich wspomnieniach obrazy tamtych dni. Na przykad przedwczoraj w nocy, piszc mj pamitnik, nagle usyszaam w zupenie pustej ulicy kroki i gos kobiety mwicej po polsku. Odruchowo pomylaam: co robi ta kobieta po godzinie policyjnej? Za moment przyszo otrzewienie i ulga - przecie to ju cae lata dziel nas od godziny policyjnej! Wystarczajcy chyba dowd, jak bardzo oderwaam si od rzeczywistoci i przeniosam do tamtych czasw. I rzecz dziwna, e ostatni etap tragicznych dziejw Warszawy, jakim byo powstanie, pozostawi w mej pamici tylko zamglone, niewyrane obrazy. Z trudem przypominam sobie, co mwili i jak zachowywali si ludzie. Nie potrafi te ustawi wypadkw w cisej kolejnoci. Jedynie 8 czy 7 dni przeyam wsplnie ze zbuntowanym miastem, a wydaje mi si, jakby to by wiek cay. W poniedziaek ostatniego lipca nasza niewielka kamienica na Ceglanej ya ju tylko swoim yciem. Jedni chodzili do drugich, oczekiwali ataku wojsk radzieckich na Warszaw. Wyczekiwano z godziny na godzin. Prysn smutek i przygnbienie. Wszyscy byli dla siebie serdeczni. Maa oficynka za parkanem w gbi a wrzaa od radosnego podniecenia. Przysza do nas ssiadka, pani Rowicka, z trzyletni creczk Stasi. miaymy si z Ew, gdy maa demonstrowaa nam, jak przywita onierzy radzieckich. Kaniaa si tak zamaszycie, e a si przewracaa. Podnosia si i od nowa wiczya powitanie. Mia, modziutka siostra pani Komarnickiej z przeciwka, ktrej Niemcy zamordowali ojca i matk, piewaa w otwartym oknie. Najbardziej serdeczna przyja czya mnie i Ew z Eluni Glukow, mieszkajc na tym samym pitrze. Elunia spodziewaa si w kocu sierpnia pierwszego dziecka. Kiedy Ewa stwierdzia, e w z por przypadaj narodziny maej Glukwny czy Gluka, Elunia odpowiedziaa: Moje dziecko urodzi si ju w wolnej Polsce. Stao si inaczej... Maleka Magdzia Glukwna urodzia si w podziemiach browaru Haberbuscha, gdzie ukrya si jej matka podczas powstania. Lokatorzy wymieniali midzy sob prowianty. Jeden mia tuszcz, a nie mia cukru... Kamienica nie przygotowywaa si do wojny, sposobia si do wielkiej, radosnej uroczystoci -- wyzwolenia. Powanione do niedawna ssiadki rozmawiay znowu w sieni; jeden tylko temat frapowa wszystkich - dzie wyzwolenia Warszawy. Upa! Otwierano szeroko drzwi i okna. Wsaty, przystojny starszy robotnik, take z maej oficynki, perswadowa wysiedlonemu z Poznania nauczycielowi, wysuwajcemu jakie obiekcje odnonie do ukadu stosunkw po wyzwoleniu miasta przez Rosjan: Niech tam Chiczyk, Rosjanin - byle nie Niemiec. Tu wyrzuci z siebie kilka siarczystych okrele. Z kadym si dogadam - cign dalej objechaem w modoci za chlebem p wiata i nigdziem takiego szubrastwa nie spotka. Pierwsza ona robotnika bya jak egzotyczn cudzoziemk, ale nie wytrwaa w naszym klimacie. Jego oryginalnej urody crka z tego maestwa pracowaa do niedawna razem z Ew w firmie braci K.

Pan Jan, dozorca, wyjania poznaniakowi: Ja, stary, suyem w rosyjskim wojsku przed rewolucj. To dobry nard, to Sowianie, jak my, i jzyk maj podobny. Wyranie i chyba na zawsze utkwiy w mej pamici opisane niej fakty. Nie znalimy wwczas ich rde politycznych. Nie wiedzielimy, e by kto - gromada ludzi - czyhajcy od lat na to, by nie straci okazji do uchwycenia rzdw w swoje rce, kto bohaterstwo, krew i cierpienie miasta chcia rzuci na szal przetargw o wadz dla siebie i swych poplecznikw. Nie wiedzielimy, e walk powstania usiowano wpisa do tego rachunku, z ktrego to kapitau chcia czerpa Mikoajczyk, BrKomorowski i caa grupa ludzi noszcych w swych kieszeniach, zanim jeszcze polaa si pierwsza krew mieszkacw Warszawy, nominacje na wojewodw, starostw i dygnitarzy. W pamitny wtorek 1 sierpnia od rana byo parno i bezsonecznie, ale deszcz nie pada. Tej nocy nio mi si, e jest ju 15 padziernika. By to przykry sen, dobrze go sobie zapamitaam. Opowiedziaam wszystko Ewie i zaraz si pokciymy o kartofle, ktrych nie miaymy. Oczywicie win Ewa przypisywaa mnie. Twierdzia, e tylko tak si mwi, i za kilka dni bdzie koniec, ale oblenie moe potrwa i duej, na przykad dwa tygodnie. Zocio mnie, e to, czego wczoraj sama dowodzia, dzisiaj podwaa. W do nieprzyjemny sposb powiedziaam gono, co o tym myl. Nastpnie zajam si praniem i znw Ewa bya za, e wybraam si z tym nie w por, gdy pranie mogo poczeka. Po czym ju nie odezwaymy si do siebie. Przygotowany przez Ew obiad z lici kapusty ugotowanych z kasz zjadymy w milczeniu. Przypomniaam sobie o znajomej, ktra mieszkaa w pobliu placu Kercelego i ktra przed kilkunastoma dniami, gdy si z ni widziaam, opowiedziaa mi, e ma niedaleko dziak i jeeli bd tylko chciaa, zawsze mog tam pj i ukopa dla nas kartofli. Postanowiam pj do niej, przede wszystkim dlatego, e chciaam po prostu wyj. Wziam tylko kennkart, czterysta zotych, pisetk i woyam do gospodarskiej torby. Ewa syszc, e wychodz, wybiega na schody i zapytaa, dokd id. Do widzenia - powiedziaam - zaraz wrc... Spotkaymy si za dwa lata. Wyszam przed trzeci. Nasza uliczka bya pusta, zreszt pusta bya zawsze. Natomiast na elaznej panowa ogromny ruch. Byam zdumiona. Wprawdzie elazna to dzielnica handlowa, ale wwczas ruch by znacznie wikszy ni zwykle. Na elaznej zmieniam decyzj. Plac Kercelego by oddalony o jakie p godziny drogi. Zrezygnowaam z kartofli. Poszam na Chodn do znajomych, pastwa Rapackich. Zastaam tylko dzieci. Rodzice wyszli. Dzieci prosiy, eby poczeka na powrt matki i ojca. Niestety rodzice ju nie wrcili. Oboje zginli jeszcze tego dnia na Krakowskim Przedmieciu. Gdy wychodziam, zbliaa si godzina czwarta. Zegarek zostawiam przez zapomnienie w domu, zdjam go przed praniem. Nie mylaam o powstaniu, nie dostrzegam na ulicy niczego. Ulic elazn przejechay wanie dwa wielkie samochody osobowe. Z okna pierwszego wozu stercza karabin maszynowy. W drugim; siedziao kilku Niemcw w hemach i ze suchawkami na uszach. Niemal jednoczenie przetoczya si byskawicznie ogromna odkryta ciarwka, w ktrej sta oddzia Niemcw z karabinami.

Owocarnie, cho puste, byy otwarte. Kobiety cigny wzki z dziemi. Ulica sprawiaa wraenie spokojne - jak w najlepszych czasach midzy czwart a pit letniego popoudnia. apanek nie byo. Mieszkacy odlegych kracw miasta powoli zmierzali do domw. Nic nie zapowiadao zbliajcej si walki. Zatrzymaam si na chwil przy zbiegu ulic Chodnej i elaznej, od strony Ogrodowej, i tu dopiero zwrciy moj uwag niemieckie samochody policyjne, stojce na chodniku pod filarami na przeciwlegym rogu, pod wielkim domem zajtym przez niemieck andarmeri. Wok samochodw jakie pospieszne krztanie. W otwartych oknach naronika worki napenione piaskiem i lufy karabinw. Przez chwil pomylaam, e moe oddziay radzieckie wdary si do miasta, lecz nim zdoaam spraw rozway, ulic wstrzsna potna detonacja! Granat! I ju ogie i trzask z okien naronika. Ach, to powstanie! Zamaro we mnie serce. Instynktownie zamiast w stron domu, uciekam pod ogie niemiecki w kierunku przeciwnym. Nie, w Ogrodow nie mona. Niemcy zamknli przejcie. Biegn wic do Leszna, udaje mi si przebiec na drug stron, bo na prawo s Niemcy. Na lewo cofa si do bramy, tu przed niemieckim szpitalem, za drutami, kilku chopcw z opaskami na rkawach. Cofajc si strzelaj. To powstacy. Dalej znw Niemcy.

Przed szpitalem padam na gruzy. Strzay... Na gruzach ley ju sporo osb. yj. Mwi co do siebie i nie poruszaj si. Chopiec lecy z rowerem szybko wstaje, na rku ma opask. Wskakuje na rower i mknie w stron placu Kercelego, ale pada wraz z rowerem i ju si nie podnosi. Strzay ucichy. Ze szpitala nikt do nas nie strzela. Wstaam. Zaczynam ucieka i zastanawiam si, jak okry plac Kazimierza, a pniej uck, aby wej w Ceglan. Zawsze sabo orientowaam si w terenie. Do dnia dzisiejszego, gdy kto mwi: na lewo lub prawo, przez moment musz si zastanowi, w ktr stron skierowa kroki. Na placu Kercelego znw strzay. Bramy pozamykane. Jedna tylko otwarta, duo tam ludzi z ulicy, przypadkowych przechodniw, dzieci, kobiet. Lokatorzy zapraszaj do mieszka, ale nikt nie idzie, kady chce do domu... Powstanie, powstanie - powtarzaj. Z podwrka wychodzi troch pijany mczyzna, podciga spodnie i wesoym gosem powiada: Ja tam mam goe graby, ale id do nich. To strzelaj nasze chopaki z placu Kercelego. Gdy wyszam z bramy, strzay nie milky. Pada zdaje si deszcz. Na niebie widoczne ju byy czerwone uny poarw. Do wieczora nie udao mi si przej pasa granicznego ulicy elaznej. Troch ludzi przedostao si podobno tej nocy do rdmiecia. Ja nie poszam... Baam si. Dopiero przy ulicy Mynarskiej ujrzaam kilku powstacw z granatami. Staam we wnce bramy. Pierwszy z powstacw zasalutowa i powiedzia: My z fabryki..., ale z jakiej - nie pamitam. Odpowiedziaam, e nic nie wiem. To po jakiego diaba pani tu wystaje - wtrci ktry z nich i odeszli. Na Ogrodow do Kostkw Krawczyskich nie mogam si przedosta. Jakie powstacze warty daway sygna, eby w tym miejscu nie przechodzi placu. Noc spdziam na Wolskiej u pani, ktra wypiekaa domowe torty i wanie miaa wychodzi, gdy rozpoczo si powstanie. Bya zmartwiona, e towaru nie dostarczya do gospody, a do jutra zepsuje si. Kupiam p tortu, by smaczny, i zaraz go zjadam. uny coraz bliej. Ludzie mwili, co si pali. Nie bardzo si orientowaam, bo nie znaam Woli.

Nazajutrz znowu czyniam daremne wysiki przedostania si do rdmiecia. Wszelkie informacje byy niepewne, nikt nie wiedzia, gdzie Niemcy, a gdzie powstacy. Walki odkrytej nie wida, strzelaj z bram, z okien, z dachw, zza rogw ulic. Postanowiam przedosta si do Koszar Wawelberga na Grczewsk. Mieszka tam moja kuzynka Ala Dryszkiewicz i Henryk Tomaszewski, plastyk. A moe uda mi si dobrn na Grabowskiego, mieszkaj tam zaprzyjanieni ze mn od lat Nastka i Jzef Tomaszewscy. Mynarskiej nie mona przej, wszdzie peno Niemcw w pancernych samochodach. Rozmawiaam z kobiet, ktra na Wolsk przysza a z ulicy abiej. W jej relacji w okolicy Ogrodu Saskiego ju tylko polskie wojsko. Na Woli tylko Niemcy i gdzieniegdzie osaczeni powstacy. Wspomniany tort by moim ostatnim posikiem, ktry pamitam, musiaam chyba co jeszcze je, ale co i gdzie - nie wiem. Do 3 sierpnia kad noc spdzaam gdzie indziej. Wszdzie rozka rodzin, to dzieci si zagubiy, to m czy ona. Albo matka staruszka posza do kocioa i ju nie wrcia. Nic mnie nie wzrusza, nie sucham. Jestem taka samotna. Ludzie ju nie wychodz z domw. Same ze wieci. Wymieniaj ulice, na ktrych Niemcy rozstrzelali i kobiety, i dzieci. Wymieniaj numery domw lub nazwiska ich wacicieli, gdzie zamieszkiwali zabici. Od 3 sierpnia raz po raz przejedaj ulicami pancerne auta i strzelaj w okna i mury kamienic, eby nikt nie wychodzi. Noc z 4 na 5 sierpnia zastaa mnie u szewca kaleki, ktry chodzi o kulach. Matka staruszka kaszle i nie wstaje z ka. W tych stronach mieszkaj sami bardzo biedni ludzie, a ja nie mam nic prcz niewanej pisetki i rozpaczliwego uczucia samotnoci. Drewniany domek jednopitrowy stoi w pobliu ulicy Grczewskiej, blisko tunelu. Okno wychodzi na ulic. Nikt tu nie ma adnych zapasw. Nieliczni maj mae zagonki ziemi, ale wyj - to mier! Takich, jak ja, przybdw z miasta nie brakuje. Okno w izbie zastawiono deskami. Szewc prosi, abym zostaa z nimi. Tyle ludzi, dobrych ludzi, a ja si czuj taka samotna... Chciaam wydosta si za miasto, lecz na ptli s andarmi i wok ley duo zabitych. Strzelaj do ludzi z daleka. Zanim dobrnam tu, widziaam ju wielu martwych, zastrzelonych przez tych z samochodw. Jeszcze pod wieczr przyjechali autem pancernym, siekli z karabinw. W izbie peno. Dom nie ma piwnicy. U szewca okno zastawione. Coraz kto wchodzi. Szeptem mwi, e ranni wzywaj pomocy. Kto przedostaje si na Wolsk, wreszcie wraca i przynosi straszn wie, e dom Hankiewicza pali si wraz z ludmi. Niektrych pozabijali, a pozostaych podpalili. Dym wdziera si do naszej izby. Wieczorem na podwrzu stoi par osb i patrz w jasne od uny niebo. To ju tu - to tu si pali! Przesiedziaam noc na ku w nogach staruszki. Inni siedzieli na pododze. Nic nie mwili, trzymajc gowy wsparte na doniach. Duszna i straszna bya ta noc! O wicie przycign kto rann z ulicy, ale skonaa za chwil i leaa w sionce. Jeszcze radzili po cichutku, skd by wzi trumn. Zakopa chyba na podwrzu? Siedzca na pododze kobieta z maym dzieckiem przy piersi alia si, e nie ma pokarmu, ale wwczas ju nikt nie odpowiada nikomu. Nagle zatrzsy ulic cikie czogi. Zamaram. Nie tyle od zgrzytu czogw, ile od widoku, jaki nastpi. W tym momencie szewc kaleka przeczoga si przez izb do ka matki, wspi si i pooy gow na jej piersi. Zaraz huk, ciemno, piasek i straszny, wstrzsajcy zbiorowy krzyk z zewntrz, z podwrza. Czowiek w kolejarskiej czapce wybija stokiem deski i okno. Niky trzask drewna i szka! Bezadne, niepodobne do ludzkiego gosu jki i urywane sowa rzucajcego si kbowiska ludzkiego do otworu

po oknie, przez ktry wbiy si olepiajce promienie soca. Poowa tej gmatwaniny przewalia si na ulic, a druga poowa, jakby to nie byli ju ludzie, tylko zlepiona masa, oderwaa si i odrzucona straszn si wraz z potn detonacj runa na podog izby. Ogie byskawicznie obj rozsuwajce si ciany domku. Byam blisko drzwi sionki, do ktrej wpadam, lecz wyrzucona si impetu, czy te wskutek jakiego podwiadomego odskoku, znalazam si na podwrzu w czerni dymu. Ale zanim dym wznis si do mojej twarzy, ujrzaam naprzeciw, o kilka metrw od siebie, dwa hemy i oczy. Wycignam rce. Gorca fala piasku i ognia z trzaskiem uderzya mnie w twarz. Chciaam krzykn; zabrako mi gosu. Usta i gardo miaam czym zawalone. Twarda zapora podcia mi nogi i nic ju nie czuam. Byo to 5 albo 6 sierpnia w godzinach midzy 10 a 12. Dziaay tam wtedy oddziay dywizji pancernej, a potem policji. Kiedy oprzytomniaam, leaam twarz do ziemi. Bolaa mnie okropnie czaszka, prawa rka, plecy i stopy, lecz najdotkliwiej chyba odczuwaam bl garda. Zaraz przypomniaam sobie wszystko. Bya cisza. Z daleka dochodzi odgos strzaw. Prbowaam unie si na rkach. Nie mogam. Leaam ukosem, tu przy studni, zawalonej ogromnym stosem cegie i gruzu. Jakie pozostaoci podmurowania oddzielay mnie i lecych obok od reszty podwrza. Soce ju prawie zachodzio. Po prawej stronie zauwayam trupa kobiety z malekim dzieckiem. Miaa urwane nogi. Gowa jej leaa tu przy mojej. Po stronie lewej, troch dalej, lea may chopiec twarz do ziemi, ale y i nie by nawet ranny. Kiedy zobaczy, e si poruszam - da mi znak. Nie zrobio to na mnie adnego wraenia. Przyczoga si i co powiedzia, lecz ja nie mogam mwi. Miaam usta i gardo pene piasku. Z trudem otwieraam oczy, zawiy i bolay. Chcc oczyci usta doni, spostrzegam, e ki mojej prawej rki jest sinogranatowa. Miaam dwie rany na prawym obojczyku i podudziu. Przy poruszeniu zaczy krwawi. Domu za nami nie byo. Czuam bl w stopie, ktra bya bosa; na drugiej tkwi pantofel. To iskry ze zgliszcz poparzyy mi nogi. Chopiec wyjani mi, e ludzie nie uciekali w podwrze, tylko wszyscy w kierunku Grczewskiej, bo pierwszy huk i krzyk pochodzi z ssiedniej posesji, z murowanego domu, od ktrego Niemcy rozpoczli egzekucj, a podwrza ssiadoway z sob. Pierwsza wybiega przed sie kobieta z dzieckiem. Niemcy rzucali granaty w ludzi i w nasz dom. Strzelali do kadego, kto ucieka, a tak to tylko granatami - mwi may. Przed nami na pograniczu jednego i drugiego podwrza leao moe trzydziestu, moe pidziesiciu zabitych, okropnie poszarpanych. Tych rozstrzelali, a pniej rzucili jeszcze granat. Wrd zabitych znajdowaa si caa rodzina chopca, ju nie pamitam, kto, par osb. Spord mieszkacw dwch domw ocalao chyba tylko nas dwoje. Chopiec mia 10 lat. Zapytaam go o imi i zaraz je zapomniaam. Wszystko, co dalej robiam, czyniam bezmylnie. Instynktownie chciaam odczoga si dalej od trupw. Biedne dziecko czogao si za mn. Wszystko pomieszao mi si w gowie. Dlaczego w kierunku do Warszawy, a nie od Warszawy? Tego te nie wiem. Nie czuam nic prcz dotkliwego blu i okropnych mdoci. Nie mogam i ani na nogach, ani na kolanach. Trwoga wywoywaa we mnie silne dreszcze. Od trupw nie mona byo si oddali, bo wszdzie byo ich peno. Nad tunelem przejecha wolno pocig. W otwartych drzwiach wagonw towarowych siedzieli Niemcy i kiwajc nogami piewali piosenk. Krylimy rnie. Domy wokoo pony. Teraz ju wid chopiec. Koo szpitala na ulicy Pockiej usyszelimy dochodzce z wewntrz gosy Niemcw. Tam byo ju take po egzekucji. Musielimy si kry. Na jakim wielkim podwrzu czy oparkanionym placu widzielimy stert zabitych, przewanie

kobiety i dzieci. Ulic Wolsk przejecha samochd, nastpnie drugi. Chopiec powiedzia, e to pewno palacze trupw. Moe ta droga nie bya tak duga, jak mi si wydawao. Trupy lece na ulicach jeszcze nie rozkaday si, chocia panowa upa. Moe yli tam wtedy jacy ludzie i kryli si, jak my? Zdawao mi si, e czogam si tak i kryj przez cae moje ycie. Nie odczuwaam adnej litoci ani alu, nie mylaam nawet o matce. Byam przekonana, e oprcz mnie i chopca ju nikt nie yje. Myli moje nie sigay poza Warszaw. Z ukrycia widzielimy kilku wasowcw podpalajcych domy. Byli zmczeni i zachowywali si jak wariaci. Jeden siedzia nad rynsztokiem, o kilkaset krokw od nas. Po chwili zacz przyzywa kogo, zdj but, odstawi go i obejrza nog. Wycign z kieszeni papier, tyto i pali. Nagle spostrzeg lecych na rodku ulicy dwoje zabitych. Kutykajc w jednym bucie podszed do trupw. Obut nog zacz wyuskiwa z achmanw rk zmarej. Najpierw jedn, potem drug. Nic nie byo na rkach, bo kopn trupa i polaz dalej, a waciwie wrci nad rynsztok. Wkrtce podeszo do niego jeszcze kilku wasowcw. Jeden pooy si na chodniku obok siedzcego bez buta i wywija nogami. Inny przypad do niego i zacz go askota. askotany wyrywa si, wi, rycza i chichota. Chyba dopiero o zmroku znalelimy si gdzie na tyach ulicy Mynarskiej. Nie orientowaam si w czasie, gdy prawie wszystko wok pono i byo zupenie widno. Zdawaam sobie spraw z tego, e znalelimy si w zasigu walki, bo kule paday gsto na odkryt przestrze. W sporym oddaleniu od siebie czogalimy si ku spalonym ju budynkom. Kiedy na chwil zbliylimy si ku sobie, chopiec gono si rozpaka. Ten pacz jakby mnie oprzytomni i uwiadomi groz pooenia.

Pniej ju wszystko potgowao we mnie uczucie strachu. Wielka jama, otwr po wyrwanym oknie piwnicy, staa si jedynym ratunkiem przed wzmoonym obstrzaem. May nie chcia tam wej. Dra, paka i zacz znowu czoga si w kierunku otwartej przestrzeni, ku zarolom czy warzywom. Zawoa na mnie raz i drugi, ebym brna za nim. Baam si jego gosu, jak i kadego gosu. Byam tak saba, e nie mogam ratowa chopca. Traciam przytomno. Nie miaam siy przeby ju nawet metra. Wczogaam si w otwr piwnicy. Co to? Nie byam sama... Bysk wiadomoci i dawicy lk to nieyjcy ludzie! Odsuwam si od nich jak najdalej po rumowiskach, w mrok podziemia. Obudzi mnie wasny gos. Dlaczego jczaam? Przecie ju nic mnie tak strasznie nie boli, tylko stopy i gardo. Do piwnicy wdzieraj si ostre promyki soca. Rce mam czarne ze ladami krwi. Nogi bose i zakrwawione. Z sukienki tylko strzpy, w wielu miejscach przylepione i przysche do ciaa. Odzyskuj przytomno. Chwytam si rk za piersi... Jest, owinita w chustk i przypita agrafk, kennkarta. Wyjam. Chustka we krwi, kennkarta z wierzchu zakrwawiona. Usiowaam j oczyci lin, bo przecie nie moe mie ladw krwi... Kilkakrotnie prbowaam wsta, ale opadaam znowu, nie miaam siy, poza tym pieky mnie bolenie stopy. Za zwalon cian dzielc piwnic leay trupy mczyzn tylko w bielinie. Wrd nich znajdowaa si jedna kobieta, a przy niej dwie mae dziewczynki, kada w dwch paltkach. Zsunam z ng zabitej pantofle i okrciwszy stopy strzpami szmat woyam je. Potem usiowaam wydosta si przez to samo okno, ktrym si wczogaam, a przez ktre Niemcy prawdopodobnie lecych tu obrzucili granatami. Wejcie do otworu zatarasowane byo przez martwego mczyzn ogromnej tuszy. Moe by spuchnity. Mia rozpruty brzuch. Chmary wielkich granatowo-zielonych much migotay, brzczay, pasy si. Wypezam

z piwnicy. Soce prayo... Nie - to nie bya cisza - to bya martwota... pustka. Z sykiem i trzaskiem dopalay si ssiednie domy. Nagle potne detonacje wstrzsny ziemi. To byo gdzie poza mn. Podwrzami, placami, wyrwami dobrnam z trudem znw do Pockiej. Mijane trupy ju strasznie cuchny. Po wyjciu z piwnicy pomylaam o chopcu. Pragnam go zobaczy i chciaam nawet zboczy w kierunku zaroli, gdzie znik i woa mnie wieczorem, ale trzeba byo przej odkryty plac. Instynktownie baam si wydosta na pust przestrze. Trudno mi byo i. Rana na obojczyku krwawia i pieka w socu. Siedziaam przyczajona na ulicy Pockiej, na odcinku midzy ulic Wolsk a Grczewsk. Sycha bezustanny syk i trzask ognia. Dym, czad oraz fruwajce czarne spalone pachty papieru czy czego innego zasaniay pole dalszego widzenia. Ogarno mnie tak wielkie osabienie, e omal znw nie straciam przytomnoci; chciaam gboko oddycha, jak si to robi w wypadku osabienia czy zawrotu gowy, ale nie mogam - dawi czad. Nagle usyszaam w pobliu jaki metaliczny dwik, niby stukanie. Zaczam si rozglda i ujrzaam na wprost siebie yw kobiet, oddalon tylko o dzielc nas ulic. Zauwaya mnie take. Bya ubrana w biay, czysty pcienny paszcz. Na gowie miaa chusteczk, zawizan pod brod. Staa nie drgnwszy, daa tylko znak, abym do niej podesza. W tym momencie usyszaam warkot motoru blisko, bardzo blisko. Spojrzaam w tym kierunku i zobaczyam zarys barykady, zamykajcej ulic Grczewsk od mojej strony, od strony Warszawy. Koniec barykady pokrywa a do samej ziemi ogromny kb zieleni, niby korona wielkiego drzewa. W skbionym listowiu dostrzegam gsienic czogu. Zrozumiaam... Niemcy... Trwao to sekund, zanim na migi daam kobiecie do zrozumienia, eby milczaa i cofna sil - ona wida nie dostrzega czogu, bo przecinajc ulic podbiega do mnie i zapytaa: Czy to Niemcy, czy nasi w samochodzie? Zdyam tylko powiedzie, e to czog, a ju z pozornie opustoszaej barykady pady strzay. Odpowiedziay im inne, ktre wyranie mierzyy w czog Rzuciymy si na ziemi. W tej chwili usyszaam niemiecki krzyk: Wsta! Rce do gry! Pod murami szpitala biegli ku nam pochyleni Niemcy. Twarze ich spod hemw pokrytych zielonymi gazkami, opadajcymi a na oczy, nie byy widoczne. Kiedy wstaam, nie mogam zrozumie, co si dzieje, bo za nami w niewielkim oddaleniu ujrzaam trzech cywilnych mczyzn z rkami podniesionymi do gry; lecz to nie oni strzelali, gdy ostrzeliwanie czogu trwao nadal. Niemcy kazali nam biec pod barykad rodkiem ulicy. Sami, pochyleni, biegli pojedynczo obok nas chodnikiem pod sam cian. Jeden spord trzech biegncych mczyzn wyda mi si starcem, drugi by mody, moe dwudziestoletni. Trzeci - Cygan - wyrostek. Pierwsza do barykady dobiega nieznajoma kobieta, nastpnie ja, a za mn mczyni. Z wylotu barykady, zza czogu, wypad motocykl, rwnie w zieleni i z takim pdem, jak gdyby chcia jecha dalej; tymczasem gwatownie zahamowa. Jeden z Niemcw zeskoczy, podbieg do kobiety i zapyta po niemiecku, skd idzie. Kobieta wykonaa ruch podniesion do gry rk, wskazujc za sob jaki kierunek. Niemiec, nie czekajc na jej odpowied, wystrzeli w jej twarz i piersi wszystkie chyba naboje, tak dugie wydawao mi si to strzelanie. Miaam wraenie, e kobieta chwiaa si to w przd, to w ty, zanim upada na twarz. Inny Niemiec uderzy mnie czym w gow, ucho i szczk. Zachwiaam si, ale nie upadam. Odruchowo chciaam ucieka i wtedy ujrzaam, e kobieta dwigna si nieco, gowy jednake podnie nie moga, uczynia tylko ruch, jakby j podcigna. Potem Niemcy jeszcze bili nas i krzyczeli. Strasznie bolao mnie gardo, miaam uczucie, jakby w przeyk i uszy wbijay mi si ostre drzazgi. Potem ustawili nas twarz do ciany w jakim sklepiku; rce trzymaam obok gowy - nie mogam unie ich wyej. Po stronie prawej stali dwaj Polacy, z lewej - Cygan, bezustannie paczcy. Prawdopodobnie musiaam odczuwa due pragnienie, bo

zapamitaam, e na zimnej blasze zawieszonej w miejscu, gdzie miaam twarz, wymalowana bya emali pomaracza. ...Pniej ulica za nami jakby oya, nadjeday samochody, dochodziy krzyki Niemcw. Nie wiem, jak dugo tam stalimy, zanim weszli i zabrali dwch Polakw. Jeden co wykrzykn, ale strzay za moimi plecami przerway ten krzyk. Potem sycha byo nadcigajce szuranie, tupot, jk coraz bliej i wyraniej, lecz pdzeni przez Niemcw ludzie mijali miejsce, w ktrym staam wraz z Cyganem. Szczk broni i krzyki tumiy pacz i jki. Za nami bya szeroka ulica i dlatego nie dochodzio tu ani jedno polskie sowo. Z jakich tylko pojedynczych dwikw I sylab zrozumiaam, e od strony Warszawy prowadz Polakw. Chyba byli to sami mczyni. Zatraciam wiadomo, przestaam odbiera wraenia, jaki czas nie wiedziaam, co si dzieje. Bolay mnie stopy. Innych uczu oprcz tego dokuczliwego blu nie doznawaam. Nie syszaam, nie czuam nic a do chwili, kiedy do wntrza sklepu wpadli znw Niemcy. Nie krzyczeli, mwili do spokojnie. Jeden powiedzia do drugiego, e ju po pitej, nastpnie kaza nam odej od ciany i odwrci si. Odwrciam si, lecz jak gdybym nagle olepa... Nie widziaam nic, a od ciany nie mogam si oderwa, wrcz przeciwnie, jeszcze bardziej opieraam si o mur, nie miaam siy przestawi ng. Cygan ju nie paka. Odwrci si i opuci rce. Dostrzegam to i nie wiem, jakim odruchem wiedziona, chwyciam je i podniosam do gry. Niemiec rozkaza nam wyj. Nigdy jeszcze nie widziaam tak przeraliwej jasnoci. Na ulicy da znak, ebymy usiedli pod cian, i dopiero wtedy odzyskaam wzrok. Byo kilku Niemcw i jeden wasowiec. Ten ostatni miejc si wskaza na maego Cygana, pytajc, czy to mj m. Ale Niemiec kaza mu by cicho. O kilkanacie krokw od nas leao dwch zastrzelonych, tych, ktrych Niemcy wyprowadzili ze sklepiku. Musieli by zabici tu przed sklepem, a pniej odcignici, bo lady krwi prowadziy stamtd a do miejsca, gdzie leeli.

Czogu zamykajcego wylot barykady ju nie byo. W barykadzie pozostaa pusta przestrze. Cygan poprosi pi. Niemcy, jakby tego nie syszc, rozmawiali ze sob, pniej jednak ktry z nich przynis duy sj z wod i postawi przy nas na chodniku. Cygan nie mg unie soja i pi jak zwierztko, nastpnie i ja si napiam. Zdawao mi si, e Niemcy na kogo czy na co czekaj. Ten, ktry kaza wyj ze sklepiku, teraz z jakim jeszcze innym podszed do nas i kaza nam wsta. Patrzy dugo na zegarek, nastpnie powiedzia po niemiecku, eby si nie ba, bo pjdziemy do lagru. Szlimy z Cyganem naprzd, a dwa kroki za nami eskortujcy nas, ktry zdj karabin z plecw i trzyma go poziomo. Droga, o ile pamitam - nie bya duga. Niemiec nie odzywa si. Widziaam wasowcw zbierajcych trupy. Weszlimy w jak ulic. Eskortujcy odszed, a andarmi wpdzili nas do ciemnego budynku zupenie bez okien i zamknli bram, czy te wielkie drzwi. Jakimi otworami przedostawao si sabe wiato. Byo tam chyba wicej ni pidziesit osb. W budynku stay kadzie z cuchnc wod. Ludzie, przewanie ranni, znajdowali si w okropnym stanie. Jczeli, niektrzy prosili o wod. Wody nikt nie dawa ani nie otwiera ju drzwi. Kto mwi, e jestemy w garbarni. Zapytaam siedzcego najbliej mnie, po co nas tu zamknli. Nikt std ywy nie wyjdzie - usyszaam w odpowiedzi. Zasnam na pododze przy siedzcej w kucki kobiecie, trzymajcej na kolanach kilkutygodniowe dziecko, ju zmare. Bya to babka dziecka, matk zastrzelili. Babka ucieka z niemowlciem i spdzia noc pod goym niebem. Zatykaam mu buzi, eby nie paka, boby usyszeli i zabili - tumaczya. Znacznie ju pniej dowiedziaam si, e do szopy tej spdzali codziennie ludzi, a nastpnie wyprowadzali partiami i wszystkich zabijali. To bya prawda - nikt stamtd nie uchodzi z yciem! Tak

byo a do dnia, w ktrym i ja si tam znalazam. Wwczas nie rozstrzelali spdzonych ludzi. Odprowadzili ich do obozu. Rano weszli Niemcy. Jeden starszy stopniem krzycza: Zmarli i ranni zostaj, zdrowi niech wyjd! Oprcz dziecka w nocy zmarli jeszcze i inni, pozbawieni jakiejkolwiek pomocy. Ranni, ktrzy mogli tylko utrzyma si na nogach, wyszli. Na prno siliabym si opisa, jak wygldali nieszczni, nie dobici mieszkacy Woli. Nie zdawaam sobie sprawy, co z nami zrobi, ale teraz byam zupenie przytomna. W gromadzie stana obok mnie stara kobieta. Miaa tak bolesny wyraz twarzy, e wzbudzia we mnie uczucie litoci, pocaowaam j w rk i rozpakaam si. Kobieta pogaskaa mnie po gowie i poprosia, abym zmwia modlitw za konajcych. Na ulicy ujrzaam jak now gromadk ludzi. Niemcy z pocztku popdzili nas razem, ale pniej rozdzielili na dwie partie bez wyboru. Odliczali. Znalazam si w mniejszej grupie. Starej kobiety nie byo. Cygana od wejcia do budynku rwnie nie widziaam. Pdzili nas kilka kilometrw przez zupenie wyludnione i spalone peryferia, przez podmiejskie osady, prawdopodobnie wysiedlone. Nigdzie nie wida byo ludzi. Ziemia za nami trzsa si od huku i piekielnego zgrzytu. Niemiec mwi, e idziemy do obozu. Gdy wyszlimy ju z miasta, pojam dopiero, jak bardzo kocham Warszaw. Mylaam wtedy, e nigdy do niej nie wrc, jeeli bd ya, bo Warszawy nie bdzie... Byo nas kilkadziesit osb, moe trzydzieci. Eskortowao po dwch Niemcw, zmieniajcych si kilkakrotnie. W drodze spotykalimy coraz to nowe posterunki. Upa... Kilka osb rannych nie moe i. Pozwolili nam usi nad rowem i odpocz. Spojrzaam na siedzcych w socu i dopiero wtedy spostrzegam, e byy to pnagie widma w strzpach brudnej odziey. Od zabudowa widocznych z oddali zbliao si w nasz stron dwoje dzieci nioscych duy kosz. Zapytay Niemca, czy mog podej. Niemiec zezwoli... Przyniosy pomidory i po wiaderku wody. Pomidorw nie wystarczyo dla wszystkich: Czowiek z wybitymi zbami i krwawic szczk da mi kawaek zeschnitego chleba, bo sam nie mg je, a ja oddaam mu pomidora. Siedzce nad rowem cienie patrzyy z rozpacz w stron Warszawy, ktra staa si supem dymu i pomieni. W morze skbionej czerni i ognia zagbiay si niemieckie samoloty i znw wypyway do gry siejc zniszczenie. Wtedy dowiedziaam si, e Warszawa jeszcze walczy. Nie uzbrojona ludno toczy beznadziejny bj. Na przedmieciach opanowanych przez hitlerowcw mordowano niewinnych mieszkacw. Na barykady szy nawet dzieci. W miecie gd i brak wody. I moe dla tych, ktrzy wwczas jeszcze dugie tygodnie walczyli w Warszawie, i dla tych, ktrzy w miertelnej trwodze w piwnicach spodziewali si ju tylko wiecznego spokoju, bdzie to nie do wiary, e ja - co wyszam ywa z rzezi Woli - zapragnam gorco by tam i umrze wraz z nimi w Warszawie. Odczuam jako straszn krzywd, e los wyrzuci mnie yw poza moje gince, ukochane miasto. Po raz pierwszy bez blu pomylaam o Janie i Irmie. Byo im przecie dane, chocia umarym, pozosta na zawsze w Warszawie.

Wczga

Pierwszym moim etapem po wyprowadzeniu z Woli by tymczasowy obz w Grotach, skd spdzonych transportowano wprost do Owicimia albo do wielkiego przejciowego obozu w Pruszkowie. Groty - to jaki zapuszczony, na wp zrujnowany paac w duym sadzie warzywnym. Nie byo tam murw ani nawet drutw kolczastych. Byy tylko niemieckie posterunki. Uwizionym nie pozwolono oddala si od budynku wicej ni na trzydzieci metrw. W Grotach przeyam dwa dni. Spaam na kamiennym tarasie na suchych odygach, ktre uzbieraam w pobliu za dnia. Marzam, ale wewntrz by smrd i wszy. Straw dla nas gotowano, jak dla wi, w beczkach. Cuchna, a brud pywa po wierzchu tej niby zupy nader obficie. Nikt nie mia naczy - jako czerpaki kryo kilkadziesit zardzewiaych puszek od konserw znalezionych w piwnicy paacu. Ludzie zanurzali w zupie brudne puszki i brudne rce. Ciko rannych powieli Niemcy gdzie samochodami; mwili, e do obozu w Pruszkowie. Konieczno zaatwiania potrzeb fizjologicznych zmuszaa zatrzymanych do kucania caymi dziesitkami obok siebie na otwartym polu, co dla Niemcw stanowio powd nieustannych drwin. Jaki starszy czowiek, od ktrego szed okropny odr, jcza i nie mg przykucn; ka musia oddawa w pozycji stojcej. Paczc z blu poprosi, ebym zobaczya, czy goi mu si ciao na poladkach poszarpanych kulami. To, co ujrzaam, byo przeraliwym skutkiem zanieczyszczenia ran: jeden poladek mia zupenie zropiay, a na grnej czci roiy si biae robaki..., na drugim wystpio ju zakaenie biegnce do uda i pachwiny. Cierpia nieludzko. Z Grot widzielimy ponc Warszaw. Szeptem przekazywano sobie potworne wieci. W niektrych miejscach na Woli Niemcy wizali razem ludzi drutem kolczastym, kadli na bruk i przejedali po nich czogiem. To mieli by rzekomo powstacy - kobiety i mczyni. Ranne dzieci pijani wasowcy z litoci rzucali w ogie, eby si nie mczyy. Kto opowiada, e do pobliskiej osady ucieczka nie byaby trudna, ale rozwieszono ogoszenia groce mierci tym, ktrzy bd przechowywa bandytw z Warszawy. Poza tym niektre domy oraz wsie okoliczne s wysiedlone. Udao mi si przypadkiem zobaczy, jak jaki cywilny Niemiec bra w krzakach pienidze od dwojga starszych ludzi. Odtd obserwowaam t par. W kilka godzin potem dostrzegam, e znw rozmawiaj z tym Niemcem i e wraz z nim odeszli drk wrd krzakw. Po upywie pewnego czasu Niemiec wrci sam. I nagle opanowaa mnie natrtna myl o ucieczce. Czuam, e nic mnie ju od niej nie zdoa powstrzyma. Byam jednak obdarta i brudna. Nie mogam w takim stanie pj gdziekolwiek do ludzi. Nie opodal na krzakach suszyy si achmany. Wrd nich barchanowy ciemny szlafrok. Ukryam si za krzakiem. Szybko cignam szlafrok, a wraz z nim jak bia cierk i schowaam gdzie indziej. Wrciam na swoje miejsce i nadal wpatrywaam si w drk, ktr odeszo tych dwoje. Pod wieczr zabraam zwinity szlafrok i cierk i zaczam si powoli oddala. Nie spotkaam nikogo; adnego posterunku. Wyszam na puste pole, okryam je, zrzuciam z siebie zakrwawione strzpy i udaam si na drog prowadzc do wsi. Drzwi domostw byy pozamykane. Nie wida ycia - niektre byy rzeczywicie puste. W innych syszaam gosy ludzkie, lecz nie chciano mnie wpuci. Spotkaam bos kobiet niosc chleb. Wyjania mi, e takich, jak ja, chodzi teraz dziesitki, ale nikt ich nie przyjmie, bo Niemcy za to zabijaj. Ju kogo zabili i spalili mu dom.

Poradzia mi jeszcze, abym ucieka w pole, gdy na Warszaw od rana cign oddziay Niemcw, a i we wsi jest ich te sporo. Jak zapi warszawiaka, to koniec. Pokazaa mi kierunek, gdzie trzeba ucieka, i oddalia si. Chleba mi nie daa, chocia chciaam od niej kupi za pienidze, ktre miaam w kennkarcie. Poszam w pole. Nie uszam daleko. W gbokim rowie dojrzaam kilkanacie osb - mczyzn, kobiety i dzieci. Uciekli z transportu i tu si skryli. Pozostaam z nimi. Opowiedzieli mi, co si tu dziao przed kilku godzinami: wasowcy uganiali si na koniach po polu i zabili kilku uciekajcych ludzi. Siedzcych w rowie ominli. Jeden z mczyzn paka; zamordowali mu on i syna. By z Koa. Z ich domu wypdzali wszystkich. Modych chopcw ustawili pod cian i dali pierwsz salw. Wtedy jego ona rzucia si do syna, ktry jeszcze nie pad, i obejmujc go krzyczaa: Zabijcie i mnie, zbrodniarze! Zastrzelili i j. Gdy paczcy zamilk, drugi nie zmieniajc lecej pozycji zacz wesoo opowiada, e jest po raz pierwszy w yciu na letnisku. Co rok obiecywa onie i dzieciom letnisko. Nigdy nie wyjechali, bo nie mieli pienidzy. 5 sierpnia u Franaszka zabili mu on, troje dzieci i matk. Teraz jest wolny, nie potrzebuje ju pienidzy i jest na letnisku. Dom? Rodzina? C to za pomys? - drwi. I nagle zacz zawodzi zmienionym gosem: O Boe! Mj Ty Boe! Jadziunia, moja cru maleka! Mj Boe! Bya sierpniowa, gorca noc. Gwiazdy wieciy, a szeroka, czerwona una od Warszawy sigaa a do nas. Z oddali, ze wsi dochodzi piew wasowcw. Jak na urgowisko, piewali pie przeczc ich straszliwym czynom. W rowie rodzin stanowio tylko jedno maestwo z dwojgiem dzieci. Kobieta bya ranna. Dzieci chcia kto przyj we wsi, ale bez rodzicw. Matka nie zgodzia si. Nie chciaam - tumaczya - i tak wszystkich Polakw jak nie za dzie, to za dwa wybij. mier jest tu, tu, umierajmy wic razem! Potem trzy osoby wyszy z rowu i oddaliy si po jaki prowiant, ktry obiecali przygotowa w najbliszym domu. Po niedugim nawet czasie wrcili tak cicho, e a wystraszylimy si. Ten, co nie mg wysa rodziny na letnisko, rozdziela ywno: zimne ugotowane kartofle i pomidory. Zapyta mnie, czy jadam dzi w obozie. Jadam, wic dostaam mniejsz porcj. nio mi si tej nocy na polu, e jestem w Warszawie, e wal si domy, e ginie nie tylko Warszawa, ale cay wiat od jakich potnych wstrzsw. Na polu przeyam tak trzy dni. Trzeba si byo rozej. Niemcy i wasowcy urzdzali obawy. Jeeli byli pijani, to ju nic nikogo nie mogo uratowa od mierci. Oddaliam si w kierunku wsi Leszno. Miaam szczcie. Przyja mnie do swojego domu pewna kobieta. Dwoje jej kilkunastoletnich dzieci zostao w Warszawie, na Powilu. Raniutko, w dzie powstania, pojechay okazyjnie wozem, eby zawie ciotce troch kartofli, i ju nie powrciy. Byam tak otpiaa, e adnego uczucia nie budzio we mnie cierpienie tej kobiety. Patrzaa w stron poogi i zy spyway po jej twarzy bezustannie. Daa mi czyst bielizn. Zagrzaa wody do mycia i pooya na ku crki w pokoju, w ktrym dogorywaa jej matka. Palia si gromnica. Na stole lea czarny krzy. Zanim zasnam, podszed do mnie m kobiety i prosi, eby jutro wpyn na jego on, aby si jednak opamitaa. Na obawy, i z mojej przyczyny moe spotka ich nieszczcie, odpowiedzia: Nam to ju wszystko jedno. Nie pocieszyam jego ony, bo nad ranem wpada polowa andarmeria i po sprawdzeniu mojej kennkarty zabrali mnie do samochodu. Jeden z andarmw podnis ze stou krzy i pokazujc drugiemu powiedzia co w tym sensie, e to ma broni nas, Polakw, od zego.

Rano przyczyli mnie do pieszego transportu wlokcego si w kierunku Pruszkowa. Pniej transport zosta zatrzymany na wiejskiej drodze w polu. Staa tam tylko jedna zagroda po drugiej stronie drogi. Przez kilka godzin siedzielimy i czekalimy, nie wiedzc, na co. Wreszcie przyjechay dwa czy trzy samochody osobowe z oficerami. Jeden, najstarszy stopniem, robi przegld. Zwolni kilkanacie osb: ciko rannych i kilka kobiet, wrd nich jedn w ciy, ale ona nie chciaa si rozsta z mem. Inna moda kobieta, mwica dobrze po niemiecku, wymienia cay szereg nkajcych j chorb; oficer zapyta, ile ma lat. Podaa wiek tak podeszy, e Niemiec zapyta drwico: A ile miaa przed powstaniem? - i odszed. Jaka kobieta spytaa andarma, czy moe z dziemi i za chaup, do klozetu. andarm pozwoli. Kiedy kobieta wrcia, podeszo do andarma w tym samym celu kilka osb. Pozwoli odchodzi, ale po kolei. Zauwayam, i nie wszyscy wracali. Nie byo czasu do stracenia - podeszam i ja. Kiedy przysza kolej na mnie, spostrzegam, e midzy klozetem a domem druty okalajce kartoflisko s przecite. Lecz z domu wysza gospodyni i rozpostartymi rkoma zagrodzia mi przejcie. Dosy ju, dosy - syczaa - zabij mnie. I zawoaa prawie gono: Bd krzycze! Obejrzaam si. onierz siedzcy przy kierownicy widzia wszystko, ale si odwrci. Odepchnam kobiet i rzuciam si w kartofle, aby dalej. Lec syszaam szepty. Gdy transport odszed, z kartofliska zaczli podnosi si ludzie. Naliczyam jedenacie osb. Musielimy si rozej. Najwiksze niebezpieczestwo stanowio poblie torw kolejowych, silnie strzeonych. To bya ju strefa przyfrontowa. Znw zaczam kry po osiedlach pooonych blisko Warszawy. Dowiedziaam si, e w Maryninie jest szpital dla rannych z Warszawy. Wskazano mi drog. Poszam. Szpital mieci si w szkole na pustym placu tu pod sarn Warszaw, zaraz za Koem. By to szpital bez lekarza i pielgniarek. Powsta z dobrej woli okolicznych mieszkacw. Pamitam, e jedna z organizatorek nazywaa si Kominkowa. Ludzie pracujcy w nim ucieszyli si z mojego przybycia, byam przecie fachow si. Na podwrzu rozciga si ju spory cmentarz. Medykamentw nie byo adnych. Ranni - kobiety i mczyni, modzi i starzy - leeli pokotem na somie bez pocieli. Uoono tam rwnie kilka osb, ywych jeszcze, wycignitych ze sterty rozstrzelanych. Jeden mczyzna dosta seri kul w puca, brzuch i uda, a stopy mia spalone. Chwilami jeszcze co mwi. adn, pitnastoletni dziewczynk przywioza przed powstaniem matka z prowincji do szpitala na Pock z ropnym zapaleniem opucnej. Tam zaoono jej dreny. Niemcy wpadli do szpitala i kazali zej chorym na podwrze. Kto nie mg zej - zabijali. Na dole dokonywali egzekucji. Dziewczynka zacza ucieka do bramy. Dostaa kul w plecy. Upada, zgubia dren. Potem odczogaa si dalej. Niemcy wanie pdzili ulic kilkanacie osb; dwie kobiety podniosy dziewczynk, zrobiy z rk stoeczek i tak j niosy. Maa zemdlaa. Dalej Niemcy nie pozwolili nie. Zostawiy j w Ulrychowie przy drodze, ale ona cigle jeszcze ya. Potem jaki czowiek przyjecha po ni w nocy taczkami i odwiz do Marynina. Stan dziewczynki by beznadziejny. Opowiedziaa mi to wszystko sama, zanim umara. Po kilku dniach uciekam z Marynina, bo pijani Niemcy cigle nas tam nkali. Dali ultimatum, e podpal szko z rannymi, a personel rozstrzelaj, jeeli nie dostan do wieczora ile tam tysicy zotych. Nie wiem, jakie byy dalsze losy tego szpitala. Nie zdyam wybiec z domu, do ktrego si schroniam i w ktrym przebywaam zaledwie kilka godzin, kiedy ju nie Niemcy, a banda wasowcw wpada do mieszkania. Crk gospodyni ukrya w malekiej szafce na naczynia. Stanam za drzwiami. Wasowcy zabrali kobiecie obrczk z palca. Ona, pewnie ze strachu, aby nie znaleli jej crki, wida wskazaa na drzwi, bo zaraz mnie stamtd

wycignli. Byli pijani i uzbrojeni. Prowadzili ju kilka kobiet. Najbardziej pijany by sam oficer. Staraam si i najbliej niego, bo pozostali wasowcy mieli przed nim jaki respekt i trzymali si w oddaleniu. Zatrzymali si w domu jakiego badylarza. Gospodarzy uprzednio zamordowali. Oficer odebra mi kennkart, ktr schowa za koszul. Potem kaza rebiacie milcze i wynosi si do ogrodu, bo jest chory i chce si przespa. Wszed do duego pokoju, uklk przy wielkiej walizie, z ktrej zacz wyrzuca rne przedmioty: damsk bielizn i jakie cienkie materiay; wycign pudeko, w ktrym byo kilka par poczoch. Powiedzia tylko, e to dla mnie, i zaraz dosta strasznych torsji. Run na podog koo ka i zasn. Prbowaam otworzy okno, ale wiejskim zwyczajem byo zabite gwodziem. U drugiego okna gwd by ruchomy. Otworzyo si. Pocztkowo chciaam zabra rewolwer sterczcy z kieszeni wasowca, aby nie strzeli do mnie, kiedy bd ucieka, lecz nie zrobiam tego, bo baam si go obudzi. Rozejrzaam si. Nie byo nikogo. Uciekam. Z ogrodu dobiega dziki wrzask pijanych. Tym razem ukryy mnie jakie starsze kobiety w piwnicy. Biegay tam i piszczay szczury. Baam si tak okropnie, e zaczam woa, aby kobiety otworzyy. Otworzyy, ale kazay si wynosi. Wybiegam i pooyam si za klozetem w ogrkach. mierdziao. Przeniosam si dalej w bujne kartofle. A tu dochodziy pijane wrzaski i strzelanina. Wieczorem wasowcy odeszli. Inna znowu kobieta, u ktrej spdziam nastpn noc, opowiedziaa mi, e robotnik znalaz w ogrodzie podarte kennkarty. Poprosiam, eby je przyniosa. Przyniosa, ale niestety mojej nie byo. Wziam najmniej uszkodzon. Nazwisko brzmiao nawet troch podobnie do mojego. Skierowaam si w stron Woch. Wochy nie leay daleko, ale dosta si tam z warszawsk kennkart byo prawie niemoliwe. Mae miasteczko jest podzielone na dwie czci lini kolejow: na Nowe i Stare Wochy. Miaam tam koleank Wadk Stemplewsk. Nie znaam jej adresu i nie wiedziaam, czy jest w domu, pracowaa bowiem w Warszawie. Przy przejedzie stali andarmi. Nie przepuszczali ani jednego czowieka bez sprawdzenia kennkarty. Cho by to jeszcze okres robt polnych, drogi wieciy pustkami. Spotkaam tylko kilka osb, i to warszawiakw bkajcych si bez celu. Nie wiedzieli nic. Czekali tylko, e dzi albo jutro Warszaw wezm Rosjanie.

Nadzieja i wielkie obawy


Do Nowych Woch dotaram bez przeszkd. Przeraziam si ogromn iloci wasowcw i Niemcw. Na szczcie urzd gminny mieci si w Nowych Wochach. ona wonego gminy robia pranie. Prosiam j o odnalezienie koleanki. Posaa crk po ksik meldunkow do biura i odszukaa adres, ale okazao si, e koleanka moja mieszka w Starych Wochach. Zabronia mi nawet prbowa przedrze si tam, gdy zaraz by mnie zapali. Otara rce i polecajc mi napisa kartk do znajomych powiedziaa: Ja co wykombinuj. Wysza i wrcia uradowana. Kartk oddaa straakowi idcemu przylepia urzdowe groby za przetrzymywanie warszawiakw. Czekaam dugo. Wreszcie koleanka przysza. Przyniosa mi chleba i rozpakaymy si. Potem postanowia, e zaprowadzi mnie na punkt Czerwonego Krzya. Tam si przebior za sanitariuszk, poycz mi miejscowej kennkarty i przejdziemy do jej domu w Starych Wochach.

Na punkcie moda, szesnastoletnia sanitariuszka Kazimiera Pluciska (nie zapomn nigdy tego nazwiska) bez sowa zdja fartuch i czepek oraz wrczya mi swoj kennkart. Byam przecie od niej znacznie starsza, ale nie byo innego wyjcia. Wyszymy. Koleanka, ogromnie zdenerwowana, milczaa. Gdy zbliaymy si do posterunku, serce bio mi tak gwatownie, e nie mogam oddycha. andarm, widzc mnie w ubraniu sanitariuszki, nie zada kennkarty. Da znak, eby przej. Jakiego doznaam uczucia, kiedy znalazam si w czystym mieszkaniu moich najlepszych wwczas przyjaci - wprost dobroczycw, ten tylko potrafi zrozumie, kto po dugim, beznadziejnym ukrywaniu si znalaz wreszcie chociaby na dwadziecia cztery godziny czyste i bezpieczne schronienie u ludzi, ktrym mg zaufa. Za pomoc tuszu i zaostrzonego pira przerobiam niele na swoje nazwisko cudz kennkart. Brat koleanki wyjedna dla mnie za litr wasnego spirytusu wsteczny meldunek w gminie Wochy. Rodzina moich przyjaci nie bya w komplecie. ona brata Wadki nie zdya przyjecha do Woch zostaa w Warszawie. Znalaza si pniej w Pruszkowie, w obozie. Jego, ju po wkroczeniu na Prag Armili Radzieckiej, wywieziono wraz ze wszystkimi mczyznami z Woch do Owicimia. Zgin w przededniu wyzwolenia. We Wochach, ktre liczyy podobno przeszo dziesi tysicy ukrywajcych si nielegalnie, zbiegych z Warszawy ludzi, byy ustawiczne obawy. Urzd gminny pobiera wysokie apwki za meldunki, gdy przybyych nie wolno byo meldowa. Niewielu uchodcw miao pienidze. Redagowany przez Niemcw Nowy Kurier Warszawski wznowi gdzie na prowincji swoje wydawnictwo. Pierwszy numer, ktry przeczytaam, zawiera jakie superlatywy dotyczce osoby przywdcy powstania warszawskiego - Bora-Komorowskiego. To nas przerazio. Nie wychodziam z mieszkania. Dwa razy bya rewizja, ale zawsze zdyam ukry si w por. Z balkonu widziaam palc si i walczc wci Warszaw. O rodzinie i bliskich nie przestawaam myle. Kada bomba i pocisk raniy dotkliwie moje serce. Dom przyjaci sta si przejciowym etapem dla wielu ludzi. Przynosili same ze wieci. Jedyn ulg stanowi sen. We nie wracaam zawsze do Warszawy. Dnie cigny si beznadziejnie a do 13 wrzenia. Tego dnia dowiedzielimy si, e 13 wrzenia Praga zostaa zdobyta. Nadzieja znowu wstpia w serca ludzi. Nie spalimy ca noc. Znw wyzwolenie byo blisko, lecz nie dla wszystkich... 14 i 15 wrzenia do Woch przybyy liczne oddziay andarmw. Nazajutrz obstawili wszystkie domy, przetrzsnli z rana mieszkania, piwnice i strychy. Zagldali w ka i do szaf. Do ukrytych strzelali. Zabrali wszystkich mczyzn. Tego dnia jedziy po ulicach samochody i nawoyway przez megafon po polsku: Kobiety, ktre chc by ewakuowane, niechaj si zgosz na ulic koo stacji. Kobiety nie chciay by ewakuowane. Zrobili wic nazajutrz jeszcze jedn wielk obaw. Wysiedlono wiele domw, nie ominito i tego, w ktrym si ukrywaam. Trzeba byo si rozej. Przed wieczorem na bazarze sprzedaam za 200 zotych pisetk. Ten bazar we Wochach powsta dosownie w mgnieniu oka.

Niemcy i wasowcy rabowali Warszaw, a zrabowane przedmioty: ubrania i biuteri sprzedawali na bazarze. Rzesze obdartych warszawiakw za drogie pienidze nabyway odzie od polskich przekupniw, sprzedajc za grosze obrczki i zegarki, jeli je jeszcze w jaki sposb potrafili uchroni od grabiey. Sza przecie jesie. Bazar y, szala. Tak mogo tylko wyglda targowisko w piekle. Mieszkacy Woch nigdzie nie pracowali, gdy do powstania yli w wycznej zalenoci od Warszawy, a Warszawy przecie nie byo. Wprawdzie mieszkali jeszcze w swoich domach, jednak bytowali ju tylko z dnia na dzie. Znw byam bezdomna i wtedy to los zetkn mnie przypadkowo z dwiema kobietami, rwnie jak ja bezdomnymi, lecz w stokro gorszym pooeniu ode mnie. Jedna bya Rosjank z Tobolska - zbiegym jecem w dniach panicznego odwrotu armii niemieckiej spod Lublina. Bya to kobieta moda, z wyksztacenia farmaceutka, nazywaa si Polina Syrkowa. M jej, lekarz, znajdowa si jako jeniec w obozie koncentracyjnym. Drug bya moda warszawianka, ydwka z pochodzenia, Hanka Turkuswna, dzielna dziewczyna i wietna organizatorka w kadych okolicznociach. Pozostaa ju zupenie sama. Ojca, matk i brata bardzo zdolnego, modego naukowca - zamordowali Niemcy. Hanka przeja ca nasz wspln kas i w cigu kilku dni znalaza mieszkanie. Wacicielka willi nie chciaa adnego czynszu, ale w zamian za to daa innej zapaty. Miaymy codziennie zamiast jej rodziny chodzi na okopy. C byo robi? Zgodziymy si. Lecz wyaniaa si dodatkowa trudno. Hanka nie miaa w swojej kennkarcie meldunku, co mona byo ukry przed wacicielk najwyej przez kilka dni. Postanowiam sfaszowa zameldowanie. Baam si ogromnie, bo gdyby si nie udao - kennkarta byaby zmarnowana. Wacicielka wprawdzie wpucia nas do mieszkania, ale uprzednio zabia gwodziami klozet, usuna miednic, szczotki i wszelkie garnki. Polecia nam wszystko utrzymywa w duym porzdku i, bro Boe, nie uywa tapczana. Codziennie, w najmniej odpowiedniej porze, drugim kluczem otwieraa drzwi i przeprowadzaa kontrol. Rozumie si, e we trzy sypiaymy na tapczanie, bo nie miaymy pocieli, ale na zgrzyt klucza, jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej, leaymy w gbokim upieniu na goej pododze. Wymarzymy si wtedy za cae ycie. Mimo wszystko zdecydowaam si sfaszowa zameldowanie. Ukradam komu tusz, bo nie mogam przyzna si, do czego jest mi potrzebny. Nieatwo byo odrysowa dwie piecztki; wprawdzie owalna, gminna, z napisem Wochy, nie sprawia wikszych trudnoci, ale za to gorzej byo z okrg. Jake mona wyrysowa koo tych samych wymiarw bez cyrkla? Rozgldajc si po pokoju, dostrzegam na oknie zepsut, okrg latark. Po odrzuceniu gwki oprawka okazaa si tych samych wymiarw, co piecztka. Po szeciu godzinach mudnej pracy meldunek wyglda jak najprawdziwszy za trzy tysice zotych. Rado nasza bya ogromna, kiedy Hanka po dokadnym sprawdzeniu jej kennkarty a przez dwch andarmw przesza do Starych Woch. Potem wykonaam jeszcze cztery identyczne meldunki dla znajomych Hanki. Oczywicie zupenie bezinteresownie. Byli tak samo bez rodkw do ycia, jak i my. Nastpne robiam ju za cebul, kartofle i sztuczny mid. Doszam do takiej wprawy, e nad kadym meldunkiem pracowaam teraz nie wicej jak cztery godziny. Jednak pewnego razu omal nie wydarzya si katastrofa. Polina leaa chora, w gorczce, z opuchnitym gardem. Hanka bya na okopach - a ja w kuchni zajmowaam si podrabianiem piecztek na kennkartach. Do drzwi zaczli wali andarmi. To bya ju trzecia rewizja. Zaledwie zdyam narzuci na rozoony warsztat pracy rcznik, usuna wacicielka otworzya im

drzwi. Pod rcznikiem leay moja suca za wzr kennkarta oraz inne. Zgupiaam tak dalece, e zapomniaam o tym. W tej chwili bowiem wszystkie moje myli byy przy Polinie. Baam si, aby nie zadali od niej ju chyba najbardziej wtpliwego dokumentu. Polina nie otwieraa oczu, gow i uszy miaa zabandaowane. Powiedziaam, e jest chora, e zaraz zabior j do szpitala. Kiedy przypomniaam sobie o swojej kennkarcie, opad mnie strach. Zajrzeli do kuchni. Kazali wacicielce otworzy klozet, zajrzeli tam rwnie i wyszli. Wacicielka willi powaaa tylko Polin. Wmwiymy w ni, e Polina jest ksin rosyjsk, emigrantk. Przydzieliymy jej nawet na wasno paacyk w Alei R w Warszawie. Starsza dama uwielbiaa rosyjsk arystokracj. Sama chwalia si, e ukoczya ruskuju gimnazju. Nie wiedziaa natomiast, e wieczorami ksina wioda z Hank, ktra reprezentowaa orientacj londysk, gorce dyskusje na temat, co daa Rosji wadza radziecka. Polina udowadniaa: Byabym kuchark, tak jak moja babka i matka. M mj, gdy mia 18 lat, by wygruczykiem okrtw, nie umia pisa, a dzi w wieku lat czterdziestu jest zdolnym lekarzem. Hanka sprzedawaa na bazarze rkawiczki, ktre robia Polina, wyskubujc wkna z resztek koca, za co kupia uywany garnek i miednic. Zdobya nawet troch zapasw. Poniechaam faszerskiej pracy podrabiania stempli, gdy zaczam zdobywa ju we Wochach ma saw, a kada sawa w owych czasach bya bardzo niebezpieczna. Miaymy wtedy jeszcze jedn oddan nam opiekunk, mieszkank Woch, pani Wiktori Langwis. Wspieraa nas moralnie i materialnie. Pani Langwis, kobieta wyksztacona, wioda z nami czsto zacieke dysputy na przerne tematy, szczeglnie interesoway j zagadnienia pedagogiczne. Tu zarysowyway si znaczne rnice poj. Hanka, mimo modego wieku rozumna i praktyczna, umiaa wykona kad msk robot. Tote reperowaa obuwie, maszynki elektryczne, elazka, co przysparzao nam nikego wprawdzie, ale zawsze jakiego dochodu. Polina bya rzeczowa, cho romantyczna. O ile Hank poznaam na wskro, o tyle Polin, do ktrej serdecznie si przywizaam, nie zawsze mogam zrozumie. Pewnego razu, gdy zostaymy we dwie z Polin, widzc jej smutek wypywajcy, jak mi si zdawao, z osamotnienia - powiedziaam, a byo to wanie po sprzeczce z Hank, e wszystko by si lepiej ukadao, gdyby nie przyczya si do nas Hanka. Nie odpowiedziaa nic. Wieczorem, kiedy leaymy ju we trzy na tapczanie, nagle podja na nowo uprzedni temat. Zwrcia si do mnie: Musisz ustali i wyjani swj stosunek do Hanki, sprecyzowa, co ciebie u niej razi, bo twoje poranne twierdzenie wiadczy a nadto wyranie, e w naszym gronie zarysowuje si jaki rozdwik, czego nie mona duej tolerowa. Nazajutrz w cztery oczy porozmawiaam z Hank i wyjaniam jej wszystko, ale ona zacza si mia z caej tej historii. Pani Wiktoria Langwis, proszona o obiektywny sd, orzeka, e Polina jest najlepszym przykadem nowego, nie znanego nam jeszcze wychowania czowieka w Zwizku Radzieckim. My yjemy w atmosferze kurtuazyjnego zakamania, ktre poczytujemy za subtelno, a co oni ju dawno odrzucili. Wszystko ukadao si nam nie najgorzej, chocia Warszawa pona, chocia powstacy nadal walczyli, a serce szarpaa rozpacz i tsknota.

Niektrzy ludzie otrzymywali wieci o swoich rodzinach - yjcych czy te zmarych - do mnie nie dotara adna wiadomo. Hanka stracia ca rodzin, Polina za miaa w Tobolsku staruszk matk, a ma w obozie. Nie wiedziaa, czy jeszcze yje. W ostatnich dniach wrzenia zostaam zapana przez andarmw na ulicy podczas obawy. Nie pomogo zameldowanie. Byam ju na rampie kolejowej, gdy nadjecha inny Niemiec na rowerze i zada wydania szeciu kobiet do robt w organizacji Todta. Staam najbliej. Zanim zorientowaam si, co si stao, znalazam si w tej grupie jako szsta. Niemiec na rowerze prowadzi nas nie wiadomo dokd. Idc przez miasto zobaczyam zdumiona, e w drewnianej odkrytej budce sprzedaje papierosy skulony z zimna znany warszawski aktor dramatyczny, Jzef Wgrzyn. wiat si koczy pomylaam. Cz wdrownego obozu Todta rozlokowaa si zaraz za Wochami. Przyj nas sam frontfhrer. Mnie zakwalifikowa do pracy w magazynie; do moich nowych obowizkw naleao palenie w piecach, codzienne zmywanie podogi, czyszczenie siedmiu par butw dla obsugi magazynu, opieranie, mycie beczek, fasek, naczy, puszek oraz noszenie wody do kotw, ani i kuchni z oddalonej o kilkadziesit metrw od budynku studni itp. Obz stanowio dwustu hitlerowcw i okoo dwudziestu Rosjanek-jecw do obsugi. Niemcy wyjedali codziennie samochodami do Warszawy na kopanie fortyfikacji oraz na grabie. Powstanie utrzymywao si jeszcze na Mokotowie, oliborzu i w rdmieciu. Poza tym Warszawa bya ju oczyszczona z bandytw, tak bowiem Niemcy nazywali jej mieszkacw, i systematycznie palona. Na Mokotowie mieszkaa moja rodzina. W pierwszych dniach sierpnia wdarli si tam Niemcy. Wystrzelali wiele tysicy ludzi. Pozostali przy yciu oddzielili si barykadami i nie poddawali si. Kto z moich znalaz si poza barykadami, a kto przed - nie wiedziaam. Szorowaam codziennie podog - ogromn przestrze, tak e samochd mgby bez trudu na niej zawrci. Zdoaam skomunikowa si z Hank. W obozie zetknam si z pani Paulin StokowskBerez, starsz ju kobiet, niegdy znan piewaczk, chor na zoliw anemi. Miesic cay przetrzymywano j w Warszawie w sztabie niemieckim jako tumaczk. Bya wiadkiem tak makabrycznych wydarze, e spowodowao to u niej jaki psychiczny uraz. W obozie Todta obieraa w kuchni kartofle. Polek byo okoo dziesiciu. Kilka bezdomnych zgosio si nawet dobrowolnie, bo chocia praca bardzo cika, dawali przynajmniej jedzenie. Niektre z nas nie wiedziay nic o swoich rodzinach. Byy takie, ktre utraciy wszystkich. Prawie kada opakiwaa przynajmniej jedn osob z najbliszych. O nieszczciu, rozpaczy i mierci mwio si tylko w cztery oczy. Przy obieraniu kartofli, noszeniu wody czy praniu wyzwala si wisielczy humor. Czy poznajesz te buty? - pytaa jedna drugiej, kiedy zajecha na podwrze samochd ze zwokami hitlerowca z OT, zabitego pociskiem. Przykryto go na wozie jedwabn kodr, spod ktrej sterczay nogi w czyszczonych przez nas butach. Rosjanki i Polki czsto pomagay sobie, ale te pierwsze yy jakim wasnym, zamknitym yciem. Pewnego dnia, uproszona przeze mnie, pani Paulina Stokowska-Bereza zapiewaa ari Mimi z Cyganerii. Prawie wszystkie kobiety pakay. Zbiegli si pozostali w koszarach Niemcy, eby te posucha, ale wwczas pani Paulina zamilka.

Ta scena i ten przeliczny piew znakomitej artystki w ohydnej koszarowej izbie hitlerowskiej, nad stert upin i ziemniakw, by dla mnie tak gbokim przeyciem, e podobnego nie doznaam na adnym koncercie. Z braku pomieszcze na oddziaach Niemcy przydzielili nam kilka izb po volksdeutschach na terenie osiedla. Dostaam ma kuchenk. W pokojach mieszkali Niemcy. Do kuchenki sprowadziam Polin i Hank, ktra szybko zorganizowaa nowe ycie. Mogam przynosi nawet troch ywnoci do domu. Mwiam, e to moja rodzina. Frontfhrera okamaam, e mam mae dziecko, ktre chciaabym sprowadzi. Na okoliczno wyimaginowanego dziecka dostawaam jeden dzie wolny w tygodniu. To mnie ratowao. Inaczej nie wytrzymaabym. Praca bya cika. Od noszenia wody i cigego zalewania ng porobiy si na stopach ranki, a na rkach dostaam wierzb. Mokotw ju si podda, a po nim rdmiecie. Na ramp kolejow we Wochach zaczy zajeda pocigi z Warszawy, kierujce si do Pruszkowa. Kiedy przychodzi taki pocig, ulic wzdu siatki i rampy obstawiano wojskiem. Nikt nie mg podej. Niemcy strzelali. Cay wolny dzie przestaam na ulicy. Nic nie pomogy strzay. Z pocigu wychylay si widma, cienie. Gdy pewnego ranka taki pocig zatrzyma si na stacji, widma zaczy wyciga rce, woajc o jedzenie i wod. Dzieci pakay. I wtedy to Wochy, ktre - zdawao si - byy tylko zajte robieniem interesw na ciuchach warszawskich, skupowanych za bezcen od Niemcw, przeobraziy si. Na bazarze kto krzykn: Dawajcie chleb na przejazd! Warszawa! I jak spod ziemi przed ramp kolejow wyrosy kosze chleba, butelki z mlekiem. Tum przedziera si mimo posterunkw i strzaw. Rzucano z odlegoci, co kto mia i mg. Odwaniejsi podbiegali pod siatk. Dawajcie! Dawajcie! zachcali jedni drugich. W cigu bardzo krtkiego czasu przemycono tyle chleba, e wreszcie zabrako go we Wochach. Tego dnia o tej samej godzinie ulic biegnc wzdu rampy w przeciwnym kierunku odjeda z miasteczka na bryczkach i konnych wozach oddzia kozakw, wasowcw. Siedzieli pijani, rozparci na kolorowych dywanach, jedwabnych kodrach i poduszkach. Grali na harmoniach, wykrzykiwali dziko i piewali. Gdy zrwnali si z pocigiem, podnieli niby to jaki powitalny okrzyk. Z litrowych butelek przepijali do tych w wagonach. Kada harmonia graa co innego. Na jednej bryczce, w objciach komendanta, siedziaa adna dziewczyna w futrzanej kozackiej czapie. Co niesamowitego i potwornego byo w tym zestawieniu upiornego pocigu z wozami penymi obartych i pijanych wasowcw. Pocig ju rusza, ludzie w nim zamknici poprzez krzyk, wrzaw i dwiki harmonii dopytywali si gwatownie: Co z nami bdzie? Dokd nas wioz? Pocig skrci w prawo. Kawalkada wasowcw w lewo. Z ulicy schodziy posterunki andarmw. Przekupki wrciy, aby handlowa ciuchami po zamordowanych. I tak a do nastpnego transportu. A pocigi szy dniem i noc. Byo ju bardzo zimno. Pewnego dnia zgosio si do mnie dwoje ludzi, legitymujc si, e s czonkami komisji Czerwonego Krzya, zbierajcej materiay dotyczce zbrodni niemieckich dokonywanych na ludnoci warszawskiej podczas powstania. Zastrzegli tajno rozmowy. Spisali protok. Po czym wyjanili mi na podstawie zebranych materiaw, e grupa wyprowadzona z garbarni do obozu w Grotach, w ktrej ja znalazam si take - bya pierwsz uratowan od mierci. Tego samego dnia jeszcze do godziny czwartej po poudniu spdzonych tam partiami ludzi zabijano.

Mnie i cygaskiego chopca wepchnito do garbarni ju po godzinie pitej. Czyby Niemiec sprawdzajcy wtedy tak pilnie godzin chcia nam uratowa ycie? Warszawa gina, pod jej gruzami pozostaway trupy. Oddziay Todta miay teraz nowe zadania: wysadza minami domy oraz pali ulic za ulic. Niemcy planowo, systematycznie burzyli i palili miasto. auj, e nie mog wymieni wszystkich dobrych ludzi, ktrzy okazywali wydatn pomoc warszawiakom, lecz o pani Ostapiukowej, onie robotnika kolejowego z ulicy Moniuszki we Wochach, nigdy nie zapomn. Karmia i wspieraa, jak moga, uchodcw. Byam szczliwa, gdy dowiedziaam si, e syn jej powrci.

Zdradziecka rka
Nadszed listopad 1944 rok. Wiele ju razy w sercach budzia si i gasa nadzieja. Ruchy wojsk niemieckich dzi wskazyway na popieszny odwrt, jutro - na systematyczne budowanie umocnie. Pracowaam w OT od witu do nocy. Kiedy usyszaam przez cian sowa banalnego tanga z dawno minionej i zapomnianej warszawskiej rewii. To Niemcy pucili pyt na zrabowanym patefonie. Sowa: Warszawo, miasto moje rodzinne, ty najpikniejsze na caym wiecie - wywoay na nowo przygas rozpacz. Nie pomagaa serdeczno Hanki i Poliny. Nie mogam doczeka si nocy, kiedy bd moga paka i snu marzenia o Warszawie. Z gbokim poczuciem winy jak o zdradzie mylaam, e kiedy, ju dawno, gdy Jan prosi mnie, abym pokazaa mu dom, w ktrym si urodziam, w ostatniej chwili zabrako mi odwagi powiedzie, e urodziam si w brzydkiej ruderze, i bez wahania wskazaam na stojc obok porzdniejsz kamienic. Czy mogam przypuszcza, e po wielu latach to drobne kamstwo stanie si dla mnie udrk? W jaki pochmurny a wolny od pracy dzie, z przepustk chronic od obawy, udaam si do Pruszkowa. Z Opacza sza elektryczna kolejka. W kolejce sami warszawiacy, oczywicie z meldunkami na kennkartach. Zgaszeni. Smutni. Rozmawiali, kogo znowu stracili - zamykali w sercach bl i rozpacz, szukali znw chociaby ladu pozostaej rodziny. Wszystko -- i pogoda listopadowa, i ludzie - byo w jakim aosnym nastroju. W pobliu murw opustoszaego ju prawie wtedy obozu w Pruszkowie sta wysoki parkan, oblepiony tysicami kartek, przewanie nieczytelnych, pisanych byle jak, popiesznie, czsto nieortograficznie, zmytych od deszczu i wyblakych. Byy to ju tylko zamilke echa Warszawy, poszukujcej swoich po bezdroach. Kraczce nad murem wrony dopeniay aobnej dekoracji tego miejsca. W powrotnej drodze zdawao mi si przez moment, e widz Ew - ale to nie bya ona. Pniej zacza mnie nka myl o samobjstwie. Wkrtce zdarzyo si jednak co, co wstrzsno mn do gbi i nakonio do innych rozmyla. Pewnego dnia, kiedy Hanka leaa jeszcze w ku, usyszaymy za drzwiami szmer. Niemcy z dalszych pokojw ju wyszli. Otworzyam drzwi na klatk schodow. O jedn kondygnacj niej stara kobieta zamiataa schody. Bya to matka zarzdzajcej domem.

Chciaam wrci do kuchni i stanam jak wryta. Na drzwiach od klatki schodowej wypisane byo niezdarnie, grubymi kulasami, farb zrobion z chemicznego owka: Jude. Stara kobieta zlaza tymczasem na d. Natychmiast zmyam i zeskrobaam napis. Hanka wyjania mi wtedy, i zna zarzdzajc domem, ale liczya na to, e tamta jej nie pozna. Zarzdzajca domem pracowaa u Steiera, dokd Hank sprowadzano z getta wraz z brygad innych. Tego dnia, kiedy brygad transportowano wprost od Steiera do Majdanka, Hanka zbiega; strzelali za ni, ale jako zdoaa uciec. Po napisie nadeszy jeszcze jakie anonimy, a nawet zjawi si szantaysta. Przeciwdziaanie stao si koniecznoci. Z pomoc przysza pani Wiktoria Langwis. Zabraa Hank do siebie, a pniej odesaa j na wie. Niemcy na kwaterach zmieniali si czsto. Przewanie byli to otry spod ciemnej gwiazdy, ale by i Hans Ulrich, niemiecki komunista, z zawodu ciela, ranny pod Stalingradem. Mia nadziej, e jako chory i nie wyleczony jeszcze z ran bdzie mg wrci do domu, ale zamiast odesa do Niemiec, hitlerowcy trzymali go w rezerwie przyfrontowej. By obserwowany przez nich. Jedyny jego brat ju poleg. Ojciec zgin w obozie koncentracyjnym. Rozmawia z nami ukradkiem. yczliwo jego bya szczera. Gdy nikt nie widzia, przynosi nam wgiel, a raz du puszk sztucznego miodu. Prosi, eby odda j dzieciom z Warszawy, sierotom, ktre u nas spotka. Polina robia im wtedy majtki ze swoich ciepych wojskowych kalesonw. Kiedy napisa owkiem na gazecie sowo Thlmann i zapyta, czy mi to co mwi. Napis szybko zamaza. Zrozumiaam. Powiedziaam, e wiem, kim jest Thlmann. Thlmanna ju nie ma - odrzek. Zamordowali go hitlerowcy. Zamordowali, a w gazetach podali, e zgin w czasie bombardowania obozu przez samoloty anglo-amerykaskie - wyjani szeptem. Kiedy znowu poda w przejciu Polinie kartk z nazwiskiem i imieniem jakiej Polki trzymanej w pobliskim oddziale na przymusowych robotach. Zawiadomi, e trzeba j zaraz ostrzec, niechaj ucieka. I znw pani Wiktoria Langwis podja si misji. Dziewczyna istotnie ucieka. Byo to ju w grudniu. Bardzo pnym wieczorem przyszed Hans. By w hemie, penym uzbrojeniu i ekwipunku. Tej nocy jeszcze odchodzi na front. Bandyci - szepta - przeprowadzili swoje. Musz zgin jak Thlmann i inni. To zasadzka. Wysali do Niemiec zasuonego hitlerowca, a mnie na front. egnaymy go obie z takim wzruszeniem i serdecznym alem, jak gdyby ten mody Niemiec by dla nas kim bardzo bliskim.

Wyzwolenie
W pierwszych dniach stycznia 1945 roku huczaa z Okcia Gruba Berta ogniem i elazem. W brezentowym kombinezonie wlokam si za grup wyznaczon do wyadowywania wagonw.

Od Opacza, naprzeciw nam, sza samotnie kobieta. Jej wysoka sylwetka i ruchy byy jakby znajome. Wszystka krew spyna mi do serca. To przecie Irena, ona mojego brata Piotra. Zmienia si strasznie. Nie zauwaya mnie. Wybiegam naprzeciw. Boe! - krzykna. Spojrzaam jej w twarz z bliska i obejmujc zawoaam: Nie mw nic! Nie mw nic! Rado mieszaa si z trwog i rozpacz. Matka i Piotr yli. O pozostaych nie miaa wiadomoci. Wiedziaa tylko, e na jednej z ulic dolnego Mokotowa rozstrzelano jej dziadka. Oboje z Piotrem pracowali w kolumnie przeciwtyfusowej. Przyjechaa do Woch w jakiej subowej sprawie - miaa przepustk. Przenosili si z kolumn z miejsca na miejsce. Matka bya z nimi. Jeszcze w obozie zapisali si na kurs do walki z tyfusem, zorganizowany w Tworkach. Potem matk zabra z obozu do siebie pan Wadysaw Krasucki z Komorowa, znajomy Piotra. Od duszego czasu krci si on pod obozem, aby nie pomoc zamknitym. Pastwo Krasuccy, sami niezamoni, otoczyli nasz matk bezinteresown, troskliw opiek; spali na ziemi, a matce ustpili swoje ko i ani sysze nie chcieli o adnej zmianie. Brat i bratowa wydostali si z obozu tylko dlatego, e spotkali w nim krewnego zmarej Irmy, ktry przekupi andarmw. Piotrowie zostali wyprowadzeni z Warszawy 28 wrzenia, po poddaniu si Mokotowa. Wyprowadzajc ich z domu, Niemcy zastrzelili na miejscu jedn chor kobiet. Poza tym z kamienicy zgino jeszcze kilka znajomych mi osb, czy to przedzierajc si pod barykad po wod, czy te do Higieny na opatrunek. Pierwsze dni powstania Piotr spdzi z matk w lecznicy na Belgijskiej w ogniu walki. Gdy powstacy tylko si wycofali, wpadli Niemcy i zaraz w wielu domach dokonali egzekucji na bezbronnych mieszkacach. Lokatorw domu, w ktrym miecia si lecznica, Niemcy spdzili do piwnic i obrzucili granatami, a budynek podpalili. Kilkunastu ludziom, a wrd nich matce i Piotrowi, udao si wyama drzwi. Czogajc si - pod granatami - dotarli do swojego domu, mieszczcego si ju za barykad. Z 26 na 27 wrzenia w nocy, kiedy poddaa si wikszo powstacw - Piotrowie poegnali si z matk i razem z dozorc ssiedniej kamienicy, pod przewodnictwem pewnego adwokata, udali si do kanau, aby dotrze do Wisy, a nastpnie w nocy przeprawi si na drug jej stron. Byy to desperackie plany. Dwie godziny stali na ulicy Bauckiego w kolejce do kanau. Irena opowiadaa, e bya to upiorna noc, baa si bardzo o Piotra. W kolejce czekali przewanie powstacy. Najtrudniej byo spuszcza do wazu rannych. Mae, przymione latarki elektryczne ledwie owietlay stracecw. Z tych, ktrzy tej nocy wsunli si do kanaw, nikt ywy nie wyszed. Kiedy przysza kolej na Piotrw, bratow opuszczajc si do wazu uderzy straszliwy smrd i owadn ogromny lk. Zawoaa do ma, aby si zatrzyma. Piotr pomg jej si wydosta. Wrcili do piwnicy. Potem zapdzono ich do obozu. Ostatnio zatrzymali si w Dbrwce pod Warszaw. Pracowali i urzdzili si jako tako w szkole, ktrej budynek zajli wysiedleni warszawiacy. Wysiedlonych poeraa straszna bieda, choroby i wszy. Piotrowie jeszcze nie znajdowali si w ndzy, gdy sprzedali futro, ktrym okrya si matka wychodzc z domu.

Umwiymy si z Piotrow, e za tydzie wydobd podstpem przepustk na kilka dni do chorego dziecka i przyjd do nich. Trzydzieci kilometrw mona przej w cigu dnia. Wrciam do domu wieczorem tak zmieniona, e Polina od razu odgada, co si stao. 13 stycznia wyruszyam z przepustk do Dbrwki. Pocztkowo chciaam i z Polin, ale jej bardzo podejrzany, zdaniem pani Wiktorii, dokument nie nadawa si do takiego przedsiwzicia. Przeszam przez puste tereny lotniska Okcie nie napotkawszy ani jednego czowieka. By to pas przyfrontowy. Widziaam z bliska Grub Bert przy pracy, ustawion na olbrzymiej platformie na szynach kolejowych. Obsugujcy j ludzie wydawali si maymi lalkami. O zmierzchu dotaram do Dbrwki. Zastaam tam oprcz matki i Piotrw pani Wal Brnow. M jej, czowiek szedziesicioletni, zosta wywieziony do Buchenwaldu i tam zamordowany. Pani Wala, przyjacika naszej rodziny, przeja ster tego dziwnego, prymitywnego domu. Pastwo Brnowie, kupcy z Poznania, wysiedleni w pierwszym roku wojny przetrwali jako do powstania. Powstanie zakoczyo si dla nich tragicznie, czego pani Wala wtedy jeszcze nie przewidywaa. 15 stycznia zacz si na nowo gorczkowy ruch wojsk niemieckich na szosie w kierunku Warszawy. Takie ruchy ogldalimy ju wiele razy. Kryy pogoski, e tu bdzie przebiega front, lepiej wic zawczasu ucieka dalej. Wszak znw bez przerwy armaty i czogi id na Warszaw. 16 stycznia wrd wojsk hitlerowskich zapanowaa wyrana panika. Ale i takich scen bylimy ju wiadkami. Tego dnia radzieckie samoloty sieky na drodze niemieckie wojska. Szosa opustoszaa. Zostay samochody i armaty. Wojsko jak szalone gnao w pole. Silny mrz trzyma. Front, front - mwiono dokoa. Znw szerz si plotki, e przygotowuj obwieszczenia o wysiedleniu Piaseczna i wszystkich okolicznych osad. Wysiedlecy gniedcy si po szkoach - s zmarznici i godni. Nie maj co je. Warszawiakw ogarnia psychoza ucieczki za Wis. Wszystko jedno, co bdzie. Na Wile ld. Od chwili upadku powstania podawano sobie z ust do ust - niby to pewne - wieci zza Wisy. Byli nawet tacy, co podejmowali si wskaza przeprowadzajcych przez Wis. Znaam osobicie takich, co szukali przewodnikw, lecz jako ich nie znaleli. Na wypadek przesunicia si frontu 16 stycznia postanowilimy czuwa. O godzinie dziewitej wieczorem wyszam z Piotrem na ganek. Nad Warszaw poary i uny nie gasn. Berta wyrzucaa nadal ogniste pociski za Wis. Przepustka si koczy. Nie wierz, e tu bdzie front ani te w rychy koniec. Odrzuciam propozycj pozostania z rodzin ze wzgldu na Polin. Przed gankiem szos cign w ciemnociach ostatnie wozy z Niemcami, ktrzy w milczeniu pal papierosy. Prosz matk, aby obudzia mnie rano, i zasypiam. Detonacje trwaj ca noc. Jeszcze jest ciemno, kiedy buldog, ktry si do nas przypta, domaga si wyjcia. Pani Wala wyprowadza na acuchu swojego zego pupila. Po chwili sycha brzk acucha, buldog wpada do pokoju, a za nim pani Wala. Czogi! Czogi! - krzyczy. - Czogi przed domem! Kiedy? Nic nie syszelimy. Zrywaj si wszyscy w popochu. To front! Pani Wala oddycha gboko i nareszcie woa: Nie, to czogi radzieckie!

Dwie nogi wkadam w jedn nogawk kombinezonu. Potykam si. Wpadam do ciemnej sieni. Przez uchylone drzwi wida wyiskrzone na mrozie granatowe niebo. Wysiedlecy wybiegaj boso z ssiednich izb. Co si stao? Co si stao? - sycha przeraone gosy. Na stopnie ganku z wystawionymi bagnetami wchodz onierze. Pytaj: Germacy s? Odsuwam rk bagnety i biegn na szos przed dom. Przecieram oczy. Nie, nie pi. Przede mn stoj dwa potne czogi. Siedz na nich widoczni w nikym brzasku dnia, nieruchomi jak poski, onierze. W twarzach ich nie ma nic - ani zdumienia, ani radoci, tylko wielka powaga. Bracia! Nareszcie, bracia! - woaj ludzie. Biedni wysiedlecy stoj na mrozie, niektrzy tylko w koszulach. Pacz i miej si jednoczenie. Dzieci, pocztkowo oniemielone troch, wylknione, pniej wa na czogi. Dotykaj poskw. Poski si miej. Wybawiciele - woa staruszek z Warszawy - wybaczcie, nie podejmujemy was, chociaby chlebem, bomy biedni! Nadcigaj armaty, samochody. Zatrzymuj si. onierze zeskakuj do zgromadzonych wok ludzi. ciskaj i cauj si ze wszystkimi. Z rnych stron, przez pola, ciekami i drogami biegn ludzie. Z ogromnym szlochem przedziera si, obsuwajc wszystkich, moda kobieta, cignie za rk starego czowieka okutanego w jaki achman. Oboje rzucaj si w nieg: klczc obejmuj gsienice czogu i cauj. Chwila grobowego milczenia. Potem straszny jk i pacz. Wicej ludzi dopada czogw; przytulaj gowy do zimnego elaza. To kanie, to miech na przemian. Kto gono si modli. Pytania. Dziesitki pyta i proby: Zostacie, nie opuszczajcie nas. Niemcy mog wrci! Nie wrc - przekonuje radziecki oficer w okularach. Na wycignitej mapie pokazuje zebranym, e Warszawa okrona. Jaka kobieta chce pocaowa go w rk. Zaenowany oficer obejmuje j i przytula, a ona woa przez zy: Mj ty syneczku! Patrz, sucham i pacz. Wic to jest ten dzie? Ta chwila? Naprawd nie moemy im da nic na przywitanie, cho uratowali nam ycie. Piotr oddaje wszystkie papierosy, ale onierze dziel si z ludmi. onierze i oficerowie mwi po rosyjsku, warszawiacy i miejscowi po polsku, ale wszyscy si rozumiej. Zauwaa to jaki chopiec i woa do rwienikw: No, patrzcie, mwi jak ludzie! Wszyscy s szczliwi, cho godni i zmarznici. Oddziay radzieckie ca noc goni Niemcw. Wozy prowiantowe ani kuchnie nie nadaj za nimi. Kto namawia Piotra, eby zdj krawat, bo bolszewicy nie lubi panw w krawatach. W odpowiedzi wybucha oglny miech. Wysiedleni na progu zburzonego rodzinnego miasta obnaaj swoje rany i zawierzaj krzywdy onierzom, co cik walk torowali drog cielc j tysicami polegych, aby wyzwoli Warszaw. Ju biegn ludzie ze wsi. Nios chleb, gotowane kartofle i gorc wod. onierze przyjmuj i dziel si ze wszystkimi. Warszawiacy nie chc. Niektrzy jednak s tak godni, e bior. Czogi, samochody, armaty ruszaj. Wysiedleni czepiaj si wozw, wa na armaty. Chc jecha do Warszawy. Oficer nie pozwala, przestrzega: niebezpiecznie, miny, zasadzki, w miecie mog by

jeszcze walki. Nie pomaga. Oni, mieszkacy Warszawy, musz tam jecha zaraz, natychmiast. Na nic perswazje. Na nic interwencja pozostajcych. Oni musz. Oficer wreszcie przyzwala. Ruszaj. W ostatniej chwili wskakuje na armat bardzo tga, co najmniej pidziesicioletnia kobieta i mwi wesoo do onierza siedzcego na przodzie: Jed na Ludn, a ywo! Oby Bg da, abymy spotkali niemieck zaraz, to zafasujemy im z tego gardzioka - i poklepaa luf armaty. Stojcy w pobliu zataczali si od miechu. Odjechali. Potem szy znw czogi i samochody. Oficer stojcy w odkrytym wozie krzycza do nas po rosyjsku: Wywiecie flagi narodowe. Nadchodzi polskie wojsko! Wojsko polskie? - ze zdumieniem spogldali wszyscy po sobie. Nic o tym nie wiedzieli. Za chwil ju wisiay zbutwiae, biao-czerwone flagi. Skd? Kto je przechowa? I przyszo polskie wojsko. Wic to jest prawda? Wybuch wielki, zbiorowy pacz. Jaki mczyzna zdj czapk onierzowi z gowy, ucaowa orzeka i poda dzieciom do ucaowania. onierze caowali kobiety po rkach. Uspokajali, pytali o znajome ulice, domy. Byo wrd nich wielu z Warszawy. Dotrzymalimy przysigi - woa jaki mody oficer. - Zdawimy mordercw narodu polskiego. Polskie mundury, polskie orzeki! - wrzeszczay dzieci. Mae dziewczynki przyniosy biao-czerwone bibukowe kwiaty. ywych nie byo. A potem ju cigno wojsko bez przerwy. I polskie, i radzieckie. Kiedy wrcilimy do pokoju, Piotr obj matk i amicym si gosem zoy jej gratulacje, e doczekaa wyzwolenia. Wieczorem przyby do budynku na kwater oddzia wojska. Matka ugotowaa wszystkie kartofle. Tymi kartoflami oraz surow kapust obdzielaa radzieckich i polskich onierzy, ktrzy ukadali si do snu, gdzie mogli: w sieni, w pustych, nie ogrzanych klasach. Dugo w noc siedzieli w naszym pokoju oficerowie - Polacy i Rosjanie - jedli kartofle, surow kapust i pili gorzk kaw z burakw. Opowiadali nam o sprawach zupenie nowych: o Manifecie Lipcowym i dziaalnoci KRN w Lublinie. W skupieniu suchalimy ich opowiada o wszystkim, co dziao si w cigu tych szeciu miesicy, kiedy granic bya Wisa. O jednym z obecnych - modziutkim oficerze radzieckim - mwi najstarszy rang Polak: To jest bohater. Pierwszy ochotnik na najbardziej niebezpieczne zwiady. Nikomu nie daje si wyprzedzi. Na polskiej ziemi by jednym z tych, co uratowali ludno wsi w okolicach Rejowca, spdzon przed egzekucj do najwikszego budynku i oczekujc mierci. Chopiec si zaczerwieni i poprosi, eby o tym nie mwi. Wzruszeni patrzylimy na onierza i nie wiedzielimy, jak wyrazi mu nasz wdziczno. Piotrowa wstaa, wyja z szuflady zot, malek szpileczk zakoczon turkusow niezapominajk i z gorc prob, aby przyj na szczcie, jako talizman, podaa j modziutkiemu oficerowi. Ten stan na baczno. Dzikujc wpi szpileczk w spd hemu z czerwon gwiazd. Wydarzenia minionego dnia wywoay w mojej gowie tyle radosnego zamtu, e nawet gdy leaam ju w ciemnociach na jakiej kozetce, pragnam czuwa do witu, aby mc to wszystko jeszcze raz

spokojnie przemyle i przey. Zasnam jednak; po raz pierwszy od wielu lat wolna od strachu paraliujcego mzg i serce. Bylimy uratowani.

Na kolanach do witej Warszawy


Rano 18 stycznia szkoa w Dbrwce bya pusta. Zosta tylko chory starzec. Wysiedleni warszawiacy powrcili do siebie - powiedziaa wona szkoy. Idziemy do Warszawy we troje: Piotrowie i ja. Serce bije jak oszalae. Idziemy do Warszawy. To nie jest sen. Ogarnia nas takie wzruszenie, e dugo milczymy. Na szosie piaseczyskiej tum. C to? Same kobiety, dzieci i starcy. Tak - przewaaj kobiety i dzieci. Wszyscy zbiedzeni, obdarci. Wida ludzi z nogami owinitymi szmatami, bez obuwia. Na saneczkach dzieci cign chor matk. Jad od wczoraj. Zrobiy ju dwadziecia pi kilometrw. Ojciec zosta rozstrzelany 3 sierpnia przy kolejce grjeckiej. Piotr postanawia odda dzieciom jedyny kawaek chleba, jaki posiadamy. Za krakowskie pienidze nie mona ju od wczoraj nic kupi. W domu Piotrowie nie maj adnych zapasw. Ale to nic. Idziemy do Warszawy. Pienidze za futro niewane i wszystko niewane, bo przecie zdamy do Warszawy. Coraz wicej ludzi, coraz wicej dzieci. Ale to ju nie jest straszliwy pochd przez Grochowsk z wrzenia 1939 roku ani upiorny pochd do Grot i Pruszkowa z sierpnia 1944 roku. To 18 stycznia 1945 roku. Oni zmierzaj do celu - cho wszyscy wiedz, e Warszawy nie ma. Wida ju szkielety miasta, bezksztatnego i jakby pochylonego. Serce zamiera i znw bije. Warszawa. Wikszy oddzia polskiej artylerii, podajcy do Warszawy, nie moe przedrze si przez tum. Podoficer woa zrozpaczony: Ludzie, co z wami? Zastpujecie drog. Mamy rozkaz. Gonimy Niemca. Wojna nie skoczona. Rozstpcie si! Wchodzimy do miasta. Tum si przerzedza. Jedni id na Powile w prawo, inni na Wol i Ochot w lewo. Spokojnie - mwi sama do siebie. Niektrzy przystaj na chwil. egnaj si krzyem i maszeruj dalej. Mczyni zdejmuj czapki. Id jaki czas z odkrytymi, mimo mrozu, gowami. Chce mi si paka. Nie wolno. Trzeba patrze. Naprzeciw nas - z Warszawy - dwaj chopcy cign sanki. Na sankach odkryty, zmarznity trup. Sanki mija podajcy w tym samym kierunku wz wypeniony meblami. To szabrownicy. Ju zdyli. Tu przed nami idzie gromadka: staruszka, prowadzona pod rce przez mod dziewczyn i chopca, oraz kobieta okryta kocem z kilkuletnim dzieckiem na rku. Dziecko nie ma butw. Nagle staruszka upada na kolana. Podbiegam, eby pomc jej wsta, ale kobieta z dzieckiem na rku wyjania: Nie trzeba. Mamie nic si nie stao. Mama przysiga Bogu, e jeeli wrci do Warszawy, wejdzie do niej na kolanach. Odkd nas wypdzili, mama mwi tylko: wita Warszawa. Minlimy czogajc si na kolanach staruszk, podtrzymywan przez wnukw.

To, na co patrz, jest chyba obdnym urojeniem... Myli i czucia znw gasn. Warszawy nie ma. Spjrzcie - mwi Piotr zatrzymujc si - tu ju nie moe powsta ycie. Jak tylko siga wzrok - same tchnce groz szkielety spalonych domw. Znaczenia sowa pustka nie zrozumie chyba nigdy ten, kto w styczniu 1945 roku nie wchodzi do Warszawy. Midzy wypalonymi murami bezkresne ruiny. Brudnoszara, zastyga monotonia. Martwa, przytaczajca cisza. Pomimo mrozu - smrd spalenizny i odr trupi. Niektre domy dopalaj si jeszcze. Ludzie pochylaj si nad lecymi w ulicach, zesztywniaymi od mrozu, nie pogrzebanymi od miesicy szcztkami pomordowanych. Przypatruj si i odchodz. To nie ci, ktrych szukaj. Dom Piotrw dopala si. Obok martwa barykada. Dom Michaw - ogromna czteropitrowa kamienica - w gruzach. Dom Adama te spalony, ale ocalay czciowo trzy mieszkania. Ostatni pokj w mieszkaniu Adama zburzony, lecz w pozostaej czci s sufity i podogi; klatka schodowa zerwana. W jednym z ocalaych mieszka na parterze ju kto gospodaruje. Powrcili. Mieszkanie spalone. Weszli do nie spalonego. Mwi, e pozostan. Mczyzna i dwie kobiety. Namawiaj, aby zosta. Pomagaj uoy deski, po ktrych dostajemy si do mieszkania bez drzwi i okien. Sprzty opalone, ale s. Nie ma ubrania ani pocieli. Stoi nawet pianino. Nie ma szyb. Naczynia potuczone. Listy, ksiki, inne przedmioty walaj si w gruzach i sadzy. Fotografia Irmy znad morza, umiechnitej, z maym synkiem, ley wrd rozsypanych papierw. Piotr wstawia poamane i wyrwane drzwi od sieni. Z piwnicy znosimy zbutwiae materace i zatykamy okna. Przynosimy jeszcze wgiel. Nie ma wody. Nie wiemy, co robi. Nie mamy co je. Jestemy bardzo godni, ale kto musi tu zosta. Ssiad z dou, pokazujc na zerwany asfalt, tumaczy: Tu s pytko pogrzebani, zabici przez Niemcw w piwnicy ranni powstacy. Rozpalamy w piecu. Pali si. Zostaj ja. Piotrowie odchodz. Musz zda w Piasecznie swoje funkcje w kolumnie przeciwtyfusowej. Co bdzie dalej, nie wiemy. Piotrowie wyszli. Chc i jutro do Poliny. Z Warszawy bliej. Nie umr chyba przez 24 godziny bez jedzenia. Jutro ma przyj pani Brnowa. Ssiedzi przynosz mi troch wody i mwi, gdzie jest studnia. Daleko. Pod wieczr zjawia si dwch zzibnitych polskich onierzy. Ssiad przyprowadza ich do mnie, bo w ich mieszkaniu w piecu nie chce si pali. Robi si ciemno. onierze nie znaj Warszawy. Jest ich razem dziesiciu. Mieli po znakach na murach trafi do wskazanego w rozkazie miejsca. Znakw ju nie wida. Omiu z nich rozlokowao si na parterze, dwch pozostao u mnie. Paszcze onierzy s wilgotne. Nie maj nic do jedzenia. Pij wod i kad si spa. Okrywam ich przegniymi materacami. Zasypiaj. Ci z dou maj na zmian pilnowa samochodu. Nie pi ca noc i dokadam cigle koksu do pieca. ar rozgrzewa onierzom zmarznite nogi. Zasnam dopiero nad ranem, siedzc pod paleniskiem.

Nazajutrz przysza pani Brnowa i przyniosa kilka plackw z gotowanych kartofli, upieczonych przez matk na pycie kuchennej. O godzinie dziesitej rano udaj si na miasto ze znalezion niewielk iloci tytoniu, aeby za lubelskie pienidze sprzeda go na ulicy onierzom, bo jak mwi pani Wala, w Dbrwce take nie jedz, gdy za stare pienidze nic kupi nie mona. Na ulicy Rakowieckiej zatrzymuj si przy ogromnej barykadzie zbudowanej z wagonw tramwajowych, wypenionych pytami wyrwanymi z chodnikw. Kto opowiada, e barykad ustawili Niemcy, a zbudowana zostaa rkami kobiet rozstrzelanych pniej na placu koszar. W cigu godziny sprzedaj onierzom wszystek tyto. Mam ju osiemdziesit zotych lubelskich. Ale w Warszawie i tak nic kupi nie mona. Nagle kto z samochodu wojskowego woa mnie po imieniu. To Hanka, ktr pani Langwis wyprawia na wie. Samochd zatrzymuje si na chwil. ciskamy si. Co za rado. yjemy! Hanka bya jeszcze dzi rano we Wochach i wanie dzi przed poudniem Polina odjechaa ze swoimi na front. Radowaa si, a jednoczenie martwia, e rozstaje si ze mn bez poegnania. Daa Hance fotografi, wyrwan ze swojego faszywego dowodu, z prob, aby mi j wrczya, jeeli si spotkamy. Bolenie dotkna mnie myl, e ju nie zobacz Poliny. Niezwyke byo nasze spotkanie i niezwyke rozstanie. Jaki dziwny los zczy mnie z Polin Syrkow z Tobolska. Kiedy, gdy Polina w sekrecie zrobia dla mnie rkawiczki na imieniny i ofiarowaa mi je jako niemiao, wzruszyam si ogromnie. Byo to w naszych warunkach wydarzeniem przypominajcym lepsze, zagase ycie. Powiedziaam wtedy do niej, i przed kilkoma laty nie mogam nawet przypuszcza, e gdzie w innej czci wiata, w legendarnym Tobolsku, yje moja przysza, kochana przyjacika. Wida Polinie sowa te sprawiy przyjemno, bo ucaowaa mnie po raz pierwszy i ostatni.

Stuk motka
Przyjechali wozem Piotrowie z matk. Przywieli troch pocieli zakupionej na wygnaniu, niewiele kartofli i ytniej mki. Piotr powstawia midzy deski w oknie mae szybki. Z wod byo ciko. Musielimy schodzi w d po oblodzonej grze a na ulic Huculsk. Z pocztku nie byo kolejki, bo nie byo ludzi. Pniej na mrozie i deszczu stao si nieraz po dwie godziny. Szukaam studni bliszej lub takiej, przed ktr nie byoby kolejek. Pewnego razu w czasie odwily, podczas tych poszukiwa w okolicy Racawickiej, na opustoszaym placu fabryki Kamlera zapadam po kolana w zbiorow mogi. Buty moje ugrzzy w; rozkadajcych si trupach. Gdy wycignam nogi, porzuciam pantofle, bo strasznie cuchny. Do domu wrciam boso. Poszam wreszcie na Ceglan do swojego domu. Nie pieszyam si. Wiedziaam ju, e nie ma nie tylko domu, ale i ulicy. Trudno byo chodzi wtedy. Nie istniay jezdnie i chodniki. Byy gry gruzw, sigajce kilku albo kilkunastu metrw, a take doy pene wody.

W Warszawie yo ju wtedy prawdopodobnie par tysicy ludzi, bywao jednak, e na przestrzeni kilku lecych w gruzach ulic nie spotykao si nikogo. Wszdzie leay szcztki zabitych. Po ruinach przelatyway ogromne szczury. Gdy dotaram do Twardej, ujrzaam na maym, pustym placyku w pobliu dawnej bramy zakadw Toebbensa klczc nad odkopan jam, opart na opacie kobiet w bluzie-pasiaku. W pytkim czarnym dole leao obok siebie troje maych dzieci: chopiec i dwie dziewczynki o twarzyczkach koloru gliny. Stanam. Klczca kobieta nie zwrcia na mnie uwagi. Pozostawiam j - wpatrzon w d. Ulicy Ceglanej nie byo. Jedno wielkie, nieksztatne rumowisko zacielao to miejsce. Zatrzymaam si chwil, szukajc jakiego znaku od Ewy. Oparta o kamie deska, zapisana drobno czarn farb, gosia, e zakopano tu polegych. W spisie znalazam nazwisko pani Rowickiej i jej maej creczki -Stasi, tej, co niegdy tak zabawnie przygotowywaa si na przyjcie wojsk wyzwoleczych. Na murach rwnie zburzonej ulicy Srebrnej przeczytaam pierwsze polskie obwieszczenie, noszce dat sprzed dwch dni. Gosio, e do Warszawy lewobrzenej nie wolno wchodzi ani wjeda, ani tym bardziej w niej pozostawa. Wszelka otucha zgasa. Piotr mia racj. Nic nie zapowiadao, aby w tych gruzach mogo odrodzi si ycie. W Warszawie byo wicej trupw ni ywych. Nie byo gdzie mieszka i nie byo co je. Nie byo wiata ani wody. Natomiast wszdzie miny, szczury i brud. Jednak kobiety z dziemi przychodziy i pozostaway. Z Ceglanej udaam si na Ogrodow, do domu Krawczyskich. Nie wiedziaam, e Kostek rozstrzelany, a Jadzi zabrano do obozu w Sztuthofie. Nowoczesny dom Wgieka pusty, spalony. Tylko klatki schodowe, sufity i podogi przetrway. Ukazyway si ju gdzieniegdzie na murach kartki do bliskich i rodzin na wypadek, gdyby si znaleli. Byy to suche informacje o zasypaniu, o rozstrzelaniu, o mierci i adresy tych, co ocaleli. Pniej pojawio si mnstwo takich kartek i napisw kred. Wracajc usyszaam stuk motka. To kobieta naprawiaa drzwi w suterenie od frontu. Na pododze leay toboki. Jestem zmczona. Pytam, czy mi pozwoli odpocz. Zaprasza mnie. Nie jest sama. Dzieci poszy staszcza co do domu, jakie garnki, naczynia na wod musz przecie wynale. Zapytuj, co zamierza zrobi. A jako tam bdzie - mwi - na pewno ruszy si co w Warszawie. Chwal j za zgrabnie ustawiony z cegie kominek. Kobieta mieje si i proponuje, abym odwiedzia j za tydzie. Za kilka dni przyjdzie jej bratowa ze starszymi dziemi. Dopiero one pomog. Wyrzuci si gruz z sieni, sutereny i schodw, a izb obieli. To nic, e dom nad suteren spalony. Mwi jej o ogoszeniu. Kobieta ju wie. Przysza dopiero dzi z rana od rogatki Wolskiej. Co mi tam zakaz! A c nam pozostaje - wybucha. - Na to Warszawa wolna, eby moje dzieci po wsiach ebrakami byy? Tu si urodziy i tu ich prawo y. Od kobiety tej dowiaduj si, e milicja dzi na Wolskiej przed rogatkami zatrzymywaa ludzi chccych wej do miasta. Tablice z tymi ogoszeniami wystawili w poprzek ulic. Nie wiadomo byo, co robi - opowiadaa. Ona przysza z dziemi a spod Kielc. Ani wraca, ani zosta.

A wreszcie jak jedna kobieta nie krzyknie: Co, tomy gupie jakie, eby da dzieci mrozi. Warszawa wolna - krzycz. - Jak wolna, to dla kogo? Zerway si, poprzewracay tablice i poszy, a ona z nimi. I oto s. Teraz ju cign inni. Milicjanci prosz, wymylaj. Nikt nie sucha. Epidemia przedrzenia kobieta - gorszej epidemii jak Niemcy nie bdzie. A co si na drogach dzieje. Przecie to idzie caa ywa jeszcze Warszawa. Wszystko godne. Bez chleba i bez pienidzy. Ja jestem pierwsza, bo onierze podwieli nas samochodem. Jeszcze w roku 1942 zapali mojego ma, a brat, m tej bratowej, ktra ma tu przyj, to Jasiski, ten, co zastrzeli Schulza na Kopernika. Ale si nie da ostatni kul wymierzy w siebie. Kobieta podaje mi kubek buraczanej kawy. Wchodz dwie dziewczynki: szecio- i omioletnia. Taszcz kawa lustra z rozbitej szafy. Widzc nieznajom, kaniaj si. Ach, moje wy lalki, moje elegantki, moje warszawianki! - woa kobieta i ciska dzieci. - Jestem taka szczliwa, e w Warszawie, e ju nareszcie w Warszawie! A wic wierzya w to, e wrci do Warszawy. Wierzya wtedy, kiedy ja zwtpiam. Ma troch mki, a poza tym razem z bratow przeszo tysic zotych. Co pomyl. Jak przyjd tamte dzieci, to pjd po lodzie na Prag wymieni pienidze. Bd przynosi chleb, a ona bdzie tu odprzedawaa. A moe co innego? Jeszcze nie wie. Nie martwi si. Ale z Warszawy nigdzie nie wyjdzie, eby tam nie wiem co. Ju ona sobie tu poradzi. Kiedy si oddalaam, syszaam znw stuk jej motka. Jeszcze tego dnia widziaam na Krlewskiej pierwsz kawiarni: w spalonym tramwaju naprzeciwko Ogrodu Saskiego w ulicznym koszu na koks arzyy si wgle, a na nim sta wielki czajnik. Wacicielka kawiarni, okrcona w koc, podawaa ju komu kubek wrztku i zapewniaa, e jutro bd kawaki chleba. Dzi ju crka nie zdy wrci z Pragi, bo po lodzie nieatwo - przecie troch odwil. May chopak, wida syn wacicielki, z jzykiem wywieszonym do brody przymocowywa szyld z ogromnym napisem CHERBATA GORCA. Jaki pan z plecakiem zwrci si do wacicielki: Otworzya pani cukierni na pobojowisku. Pod tramwajem ley szkielet ludzki. Mylaam, e artuje. Nie artowa. Pod tramwajem, ktry musia stanowi czyj oson, leay szcztki czowieka. Czy ja mu robi co zego? - mwia o szkielecie kobieta i dalej nalewaa herbat. Na miecie wida onierzy usuwajcych miny. Na murach zostawiaj napisy: Min niet lub Min nie ma. Trudna i niebezpieczna praca. Duo jeszcze ludzi ginie od min. Spotyka si czasem nie spalone domy: to te, ktre zajmowali Niemcy - zaoga podpalaczy i rabusiw. Uciekajc podpalali jeszcze. Ale wkraczajce wojska radzieckie i polskie usioway gasi ogie lodem i niegiem. Na Litewskiej w domu poniemieckim szukam wolnego mieszkania. Nie ma. Wszystkie zajte przez wojsko i milicj. Trudno. Wojna jeszcze nie skoczona. W maym pokoju spotkaam starsz kobiet, nauczycielk. W kcie na pododze leaa makulatura niemiecka: Bekanntmachung. Nauczycielka na odwrocie makulatury wypisuje mozolnie chemicznym owkiem, maczanym w wodzie, ogoszenie dla poudniowej dzielnicy miasta, e przyjmuje si zapisy do szkoy dzieci mieszkajcych ju w Warszawie.

Nauczycielka z osiemdziesicioletni matk trafia po powstaniu z Pruszkowa do Piotrkowa Trybunalskiego. W Piotrkowie pracowaa rwnie w szkole. Ma tam pokj. Urzdzia si jako. Jednak nie chce tam y. Zawsze uczya dzieci w Warszawie. Bdzie uczy i teraz. Sprowadzi matk, tylko zdobdzie jakie sprzty. Na razie nie ma nic, ot, ten materac pod cian i w worku troch somy, zastpujcej poduszk. onierze stojcy na kwaterze w domu daj jej zup. Najbardziej martwi si o wiato. Pyta, czy widziaam elektrowni. Przecie to tylko gruzy i poamane elastwo. wiata nie bdzie jeszcze i za pi lat -- mwi ze smutkiem. Dziwi si, e dla ndznej wegetacji w Warszawie porzucia znone na og ycie w Piotrkowie. Na moje sowa nauczycielka zrywa okulary i zmczonymi oczami przez moment mi si przyglda. Potem wyjania jak dziecku, e przecie jeli kto, kogo kochamy, jest chory, to nie opuszczamy go, a przeciwnie - chcielibymy odda mu wszystkie swoje siy. Zbombardowany dom na ulicy Dolnej, w ktrym mieszkali Michaowie, pogrzeba sto kilkadziesit ludzi. Uratowali si tylko nieliczni, Spotkana lokatorka tego domu zapewnia, e Michaowa wysza ywa z Warszawy z rannym Czarusiem. Spotkay si pniej w Pruszkowie. Wywieli j pewnie do Niemiec - mwi. O Michale nie ma wieci. Dwie godziny bez przerwy Niemcy bombardowali jeden odcinek Mokotowa. Kobieta stracia wszystkich: dzieci, matk i ma. By to dom przy ulicy Dolnej pod numerem 39. Przyprowadzam wsplokatork Michaw do matki, aby opowiedziaa jej szczegy uratowania synowej i wnuka. Wszyscy byli w piwnicach, kiedy trzy hitlerowskie bomby zawaliy pitra ogromnego domu. Opowiadajcej wtedy nie byo, bo, ranna ju, przekradaa si codziennie pod barykad na opatrunek do Higieny. Mimo nieustajcego bombardowania wbiega na zgliszcza swego domu jak obkana. Wzywaa pomocy. Gdy staa tak na rozarzonych gruzach, miaa wraenie, e ziemia unosi si do nieba, to znw niebo opada do ziemi. I w tym potwornym zamcie elaza, ognia, ziemi i chmur - ujrzaa, e poprzez ssiedni posesj, od swego jednopitrowego domku biegnie na czele kilkunastu osb rzeniczka Rowiska. Wiadomo byo ju wtedy mieszkacom Dolnej, a take samej Rowiskiej, e syn jej, powstaniec, poleg i ley na ulicy, lecz odcinek ten opanowali Niemcy. Nie mona byo cign ani zakopa trupa. Wwczas nieszczsna matka z naraeniem ycia, wrd bomb i zgrzytu krowy, wybiega na czele zorganizowanej przez siebie kolumny ratowniczej, aby nie pomoc. Obiegaa ruiny, nasuchiwaa, woaa - chocia nie miaa tam nikogo ze swoich. Bya ona matk nie tylko polegego syna, ale matk wszystkich gincych na tej ulicy. Naraz od strony podwrza usysza kto sabe odgosy stukania, ktre milky, powtarzay si i znw milky. Kopa, kopa! - woaa rzeniczka. Po godzinach dugiej, beznadziejnej, zdawao si, pracy podkopali si do jednej piwnicy. Niektrzy ju nie yli, inni byli nieprzytomni. Pitnastu ludziom Rowiska uratowaa ycie. Wrd nich Michaowej i Czarusiowi. Do innych piwnic nie mogli si dosta. Uratowanych rzeniczka ywia a do poddania Mokotowa.

Przed wojn mwiono o tej kobiecie, e to paskarka, w czasie wojny, e spekulantka, a w powstaniu bya jedn z wielu bohaterskich kobiet warszawskich. W mieszkaniu Adama prawie co noc spali inni ludzie: znajomi, krewni, znajomi znajomych, ssiedzi ze spalonych mieszka. Przychodzili na nocleg, bo widzieli wiateko. Przynosili informacje o polegych i zamordowanych. Potem odchodzili szuka w ruinach jakiego siedliska. Jednego dnia przyniesiono nam wiadomo, e brat Michaowej, powstaniec, siostra i szwagier polegli, a siostr Piotrowej widzieli ciko rann. Tego dnia dowiedziaam si te, i Nastk Tomaszewsk, do ktrej chciaam si przedosta w czasie powstania, rozstrzelali na Woli. Piotra idcego po wod zatrzymaa ktrego dnia na ulicy kobieta, rwnie mieszkanka Mokotowa, i zawiadomia, e Hel Walesisk, on Edka, zabili Niemcy w okolicy myna, gdzie na Srebrnej czy Miedzianej, e ley ona w doach z tysicami pomordowanych z tamtej dzielnicy. Co si stao z malek Jul, creczk Heli, nie wiedziaa. Umawiamy si z ssiadk, e pjdziemy tam z opatami, bo jej rodzice jakoby le w oddzielnym dole, take w tej dzielnicy. Przybywajcy do Warszawy odkopywali ju wtedy mogiy, aby zabezpieczy zwoki rodzin lub przenie na cmentarz, o ile w dole leao tylko kilkoro ludzi. Otwart przestrze w okolicach placu Kazimierza, otoczon spalonymi ruinami, zalegay doy gliniaste, sterty elastwa, gruz i niczym nie zmcona cisza. Staymy samotnie, przytoczone ponuroci tego miejsca. Chocia poary wygasy, nisko wisiay rudobure chmury. Oczodoy wypalonych okien ziay bolesnym smutkiem. Wydawao si, e martwot potguje zamilky tu na zawsze krzyk ludzkiego cierpienia. Nawet ptaki opuciy wtedy zamare miasto. Brodzc po doach i usypiskach odczytywaymy niemoliwe ju prawie do odcyfrowania, wypisane na kawakach tektury, deskach, czasami zwizanych z deszczuek krzyykach, wykazy polegych. Przewanie nazwisk nie byo, tylko liczba pogrzebanych albo te trzy, cztery nazwiska i dalej pidziesiciu czterech polegych, czy te omiu mczyzn, dwadziecia dwie kobiety i szesnacioro dzieci. Obchodzc tak d po dole i wzniesienia gliny czy gruzu, znalelimy pod murem nie pogrzebanego trupa dziewczynki. achman przylegajcy do ciaa musia by kiedy row sukienk dziecka. Na odrzuconej rczce czerwieniaa koralikowa bransoletka. Wracaymy po wielu godzinach daremnych poszukiwa. Idc uck minam kawaek forniru, zatknitego w ziemi. Wrciam automatycznie, aby na spojrze. Widniao na nim jedno nazwisko: Helena Walesiska, lat 26.

Wiosna 1945 roku w Warszawie


Jednej nocy w lutym spao u nas trzynacie osb. Na kolacj mielimy 28 kartofli i jedn cebul mimo e Piotr ju pracowa: uprzta budynki Pastwowego Instytutu Higieny. Dokuczaj nam oprcz godu i ciemnoci - wszy. Ju nie ma, to znw kto je przynosi. Nie ma bielizny. Nie ma pocieli. Nie ma wody i myda.

Jeszcze przed zaniciem wszyscy si zrywaj. Co robi? Czy znw ucieka? Sycha bombowce i gdzie z oddalenia detonacje. Lecz nagle, w odwet, zrywaj si potne gromy artylerii przeciwlotniczej. Z krzyujcych si rnokolorowych ogni i pociskw nad Warszaw staje gsty strop w ksztacie uku. Huraganowa artyleria nie milknie. Gwiazdy ogniste i rnokolorowe nie gasn. Stoimy zdumieni. Tak potnej obrony przeciwlotniczej nikt z nas nie widzia. Wszyscy obecni s przecie oblatani w wojnie. No, ale eby taka obrona? Kto mwi: Nic dziwnego, e Moskwy zdoby nie mogli. Wszystkie mosty zerwane. Przechodz po lodzie Wis. Wdrapuj si po stromym brzegu na Sask Kp. Mam mokre po kolana nogi, ponad ld przedara si woda. Odwiedzam znajomych. Wielu ju nie zastaj. Niektrych wywieziono do obozw, a troje trzynastoletni Dzidek Zikowski, cznik AK, Jan Golat oraz siedemnastoletnia Halusia Wisznicka zgino od pociskw. Chc wraca. Zatrzymuj mnie. Mwi: niebezpiecznie. Na lodzie miny, przypac to yciem. Prosz, eby zaczeka. Za trzy dni bdzie most -- obiecuj. Nie wierz. Za trzy dni by rzeczywicie most. Prawdziwy, drewniany, pontonowy most, zbudowany przez saperw radzieckich. Wracam przez most. Entuzjazm. Wojsko i ludzie piewaj. Muzyka gra. Ach, c za rado. Most. Prawdziwy most. Trzy dni i gotw. A tymczasem w Warszawie dziej si chyba czary. W miecie setki drewnianych budek, sklepiki, jadodajnie. Wojsko oczyszcza z gruzu przejazdy. Ulice robi si podobne do wskich tuneli. Wszdzie rczne ogoszenia, poszukiwania i reklamy. Szewc mieszka na Zgoda, zasypan bram naley obej bokiem. Kartka podaje dokadny adres. Noclegi po dwadziecia zotych - obwieszcza inne - a w nawiasie: Bez pocieli. Wreszcie pojawia si pierwsza lokomocja: chopskie furki, przewoce za jedne dwadziecia pi zotych na Pragie... na Pragie... Marszakowsk i Alejami Jerozolimskimi od nowego drewnianego mostu i do mostu pyn wci powracajcy do Warszawy. W adnym chyba miecie nie mona byo zobaczy tak wielu ludzi w achmanach. Palto suyo wwczas za kodr, jedyne ubranie za nocn koszul. Kobiety w mskich butach, mczyni w damskich swetrach zamiast marynarek. Do Warszawy powraca coraz wicej ludzkich cieni w pasiakach. Spogldaj na ruiny swoich domw i ulic. Dla nich nie napisano kred na murach, co robi i gdzie i... Z trudem rozpoznaj odpoczywajcego na stercie gruzu czowieka w wiziennym pasiaku. Wyglda na starca, a jest to jeszcze mody mczyzna, dziaacz RPPS, Zygmunt adkowski. Odnajduj si rodziny. Podejmuj tytaniczn prac odkopywania gruzw wielopitrowych kamienic, pod ktrymi le ich dzieci, matki, ojcowie... W marcu zaczynam pracowa w Dyrekcji Hoteli, podlegajcej Zarzdowi Miejskiemu. Aparat administracyjny tej instytucji liczy wwczas okoo pidziesiciu osb. Pensja moja wynosia tysic zotych, a dwukilowy bochenek gorzkiego, gliniastego chleba kosztowa siedemdziesit zotych. Pracowaam przy odgruzowaniu hotelu Bristol. Dostaam rowe ptno na sukni i zielony fartuch. Jestem ju ubrana na lato. Fartuch zastpuje paszcz. Przesza Wielkanoc. Nawet tego gorzkiego chleba nie byo pod dostatkiem.

Ju dobrze przygrzewao wiosenne soce, kiedy Zarzd Miejski zdoa zorganizowa robocze brygady, potrzebne do ekshumacji setek tysicy polegych. W cigu kilku tygodni potworny zaduch mdlcosodki, sklejajcy usta, wypenia cay teren zburzonego miasta. W par dni po wywiezieniu szcztkw pomordowanych z ogrodu Dreszera, matka nasza przechodzc tamtdy omal nie zemdlaa, ujrzawszy, jak kobieta handlujca pieczywem rozoya swj stragan na deskach wyrzuconych z dow podczas ekshumacji, za co strofowa j milicjant. W Alejach Jerozolimskich usyszaam po raz pierwszy z nowo zainstalowanego megafonu komunikat wojenny sztabu polskiego. Przechodnie stali jak urzeczeni, a gdy Fogg piewa piosenk O mojej Warszawie, wszystkich ogarno wzruszenie. Na Puawskiej otworzono hydrant. Jest woda, woda! - krzycz ludzie. - Woda! Co za szczcie! Potem wylatuj nam z takim trudem wprawione kawaki szyb. To wysadzaj dynamitem zagroone ruiny. Z naszych okien otwiera si ogromna perspektywa. Do domu sprowadzono zza Wisy maego Michasia. O ojcu jego nic nie wiadomo. May ma dobry such. piewa rosyjskie pieni. Opowiada, e u cioci Smogorzewskiej stao dugo wojsko radzieckie. Dwa tygodnie trwaa bitwa. On z cioci i Wackiem znaleli si w okreniu. Wiele dni przesiedzieli w kopcu na jabka. Nie byo co je. Noc starsi chopcy czogali si a pod lini frontu do zabitych Niemcw i wyjmowali z ich plecakw konserwy. Wacek by ranny. Wujek zosta, po wkroczeniu wojsk radzieckich i polskich na prawy brzeg Wisy, powoany do wojska. Micha z Wackiem, chocia ciocia si gniewaa, przedzierali si wieczorem na czworakach do kina, do Rosjan. Kino byo w parku - darmo. Mogli przychodzi wszyscy, ale trzeba byo lee na trawie, bo kule latay nad gowami. Raz - opowiada may - spali si od pocisku ekran. Na drugi dzie zawieszono nowy. Potem poszli z cioci pracowa do radzieckiego szpitala, dostawali tam jedzenie. On rozcina gaz, a Wacek my butelki, ciocia robia opatrunki. Ogromne przestrzenie drogi, jakie codziennie przebywaam, wyczerpyway mnie bardzo. Chodnikw nic byo. Codziennie rano i po poudniu przedostawaam si wsk jak tunel jezdni, wrd gruzw, midzy furami, z okolic kocioa witego Michaa na Mokotowie a do Karowej. Kiedy wracajc o zmierzchu doznaam olnienia. Na moich oczach w Alei Szucha rozbysy elektrycznym wiatem latarnie. Aby zrozumie peni szczcia, jakiego doznaam na widok palcych si lamp, trzeba to samemu przey. To dzieo niedoywionych, a nawet godnych robotnikw elektrowni stao si dla mnie natchnieniem, kiedy to na 1 Maja skoniono mnie, abym w sali przy ulicy Narbutta 8 przemawiaa na akademii do zebranych. Nie bardzo chciaam si zgodzi, ale wreszcie przystaam. Sala wypeniona. Nie mona si przecisn. Przd mn przemawia trzech mczyzn. Ja zabieram ostatnia gos. Prosiam o to. Ogromna wikszo zebranych to kobiety i dzieci. Myl o latarniach w Alei Szucha. Wierz, e Warszawa bdzie lepsza, pikniejsza. Mwi o niej. O bohaterskiej walce kobiet. O ich powrocie do miasta, ktrego nie ma. O trwaniu w nim i o mioci do niego. Byam szczliwa. Wszyscy czuli, jak ja.

Na frontach padaj ostatnie pozycje wroga. Gin jeszcze za nasz wolno ludzie. Ale my wtedy mielimy ju swoj Warszaw, chocia spalon, przypominajc bardziej cmentarz ni miasto, ale tym wicej ukochan. Bylimy znw jej ywym sercem. Wreszcie nadszed dzie 9 maja. Dzie zwycistwa. Wrg pokonany. Potworna swastyka zdruzgotana. Na Brandenburskiej Bramie zatknito obok czerwonego sztandaru - biao-czerwony. Staam w ogromnej ciszy pod megafonem na placu Unii samotnie, lecz nie sama. Towarzyszyy mi cienie bliskich, przyjaci, wszystkich, ktrych kochaam - polegych, zamordowanych, tych, co nie doczekali. Spenio si. Suchaam...

Ksika i Wiedza 1964 Okadk i strony tytuowe projektowa Jan Samuel Miklaszewski Redaktor Halina Gaede-czyska Copyright by Ksika i Wiedza, 1964 Warszawa, Poland

Vous aimerez peut-être aussi