Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DO
PARQUE NATURAL DE MONTESINHO
RELATRIO DE CARACTERIZAO
Bragana
15 de Novembro de 2006
ndice
ndice ........................................................................................................................................................................ 2
ndice de figuras...................................................................................................................................................... 6
ndice de quadros.................................................................................................................................................... 8
Anexos.................................................................................................................................................................... 11
Introduo ............................................................................................................................................................. 13
O Plano de Ordenamento do Parque Natural de Montesinho...................................................................... 13
A.1 Descrio ........................................................................................................................................................ 15
1
Enquadramento ............................................................................................................................................ 15
1.1 LOCALIZAO E DESCRIO GERAL ........................................................................................................ 15
1.2 SITUAO LEGAL .................................................................................................................................... 15
1.3 INSTRUMENTOS DE ORDENAMENTO E GESTO ......................................................................................... 16
1.3.1
Articulao com Planos de mbito Municipal .............................................................................. 17
1.3.1.1
1.3.1.2
1.3.1.3
1.3.2
1.3.2.1
1.3.2.2
1.3.2.3
1.3.3
1.3.3.1
1.3.3.2
1.3.3.3
1.3.4
1.3.4.1
1.3.4.2
Concluso............................................................................................................................................................... 20
2
Sistema fsico................................................................................................................................................. 21
2.1 GEOLOGIA E GEOMORFOLOGIA ............................................................................................................... 21
2.1.1
Descrio sucinta da Geologia...................................................................................................... 22
2.1.1.1 Cenozico...................................................................................................................................................22
2.1.1.1.1 Holocnico Pleistocnico.................................................................................................................22
2.1.1.1.2 Pliocnico Paleognico....................................................................................................................22
2.1.1.2 Paleozico ..................................................................................................................................................23
2.1.1.2.1 Zona Centro Ibrica (autctone) .........................................................................................................23
2.1.1.2.2 Zona Galiza Trs-os-Montes ...........................................................................................................23
2.1.1.3 Macio de Bragana ...................................................................................................................................24
2.1.1.4 Rochas granticas........................................................................................................................................24
2.1.1.5 Files e Massas...........................................................................................................................................25
2.1.2
Contexto Tectnico ........................................................................................................................ 25
2.1.3
Enquadramento Geomorfolgico .................................................................................................. 26
2.2 CLIMA ..................................................................................................................................................... 28
2.2.1
Enquadramento geogrfico e clima............................................................................................... 28
2.2.2
Anlise dos principais parmetros do clima.................................................................................. 28
2.2.2.1
2.2.2.2
2.2.2.3
2.2.2.4
2.2.2.5
2.2.2.6
2.2.2.7
Temperatura do ar ......................................................................................................................................28
Precipitao ................................................................................................................................................29
Vento ..........................................................................................................................................................30
Termopluviometria .....................................................................................................................................31
Evapotranspirao ......................................................................................................................................31
Geadas ........................................................................................................................................................32
Classificao climtica ...............................................................................................................................33
2.2.3
Caracterizao bioclimatolgica................................................................................................... 34
2.3 HIDROLOGIA E HIDROGEOLOGIA ............................................................................................................. 36
Pg. 2
Rede de drenagem.......................................................................................................................... 37
Regime hidrolgico........................................................................................................................ 38
Recursos Hdricos.......................................................................................................................... 39
Caudais.......................................................................................................................................................39
Albufeiras ...................................................................................................................................................40
Qualidade da gua ......................................................................................................................................42
Recursos hdricos subterrneos...................................................................................................................43
Sistema biolgico.......................................................................................................................................... 53
3.1 FLORA E VEGETAO ............................................................................................................................. 53
3.1.1
Flora .............................................................................................................................................. 54
3.1.1.1
3.1.1.2
3.1.1.3
3.1.2
3.1.2.1
3.1.2.2
3.1.2.3
3.1.3
3.1.3.1
3.1.3.2
Endemismos ...............................................................................................................................................54
Estatuto de ameaa IUCN (1994) e raridade escala local ........................................................................54
Espcies dos anexos da Directiva 92/43/CEE presentes no PNM ..............................................................55
Vegetao ...................................................................................................................................... 56
Comunidades vegetais ................................................................................................................................56
Sries de vegetao ....................................................................................................................................63
Habitats da Directiva 92/43/CEE................................................................................................................64
Biogeografia do PNM.................................................................................................................... 65
Sector Orensano-Sanabriense .....................................................................................................................66
Sector Lusitano-Duriense ...........................................................................................................................66
Paisagem ........................................................................................................................................................ 78
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
5.2.2
5.2.2.1
5.2.2.2
5.2.2.3
5.2.2.4
Economia....................................................................................................................................................87
Actividades tradicionais .............................................................................................................................88
Vesturio ....................................................................................................................................................91
Refeies ....................................................................................................................................................92
Pg. 3
5.2.3
5.2.3.1
5.2.3.2
5.2.3.3
5.2.4
Cestaria.......................................................................................................................................................94
Bordados e rendas ......................................................................................................................................94
5.2.5
5.2.5.1
5.2.5.2
5.2.6
5.2.6.1
5.2.6.2
5.2.7
Msica e dana ............................................................................................................................ 110
5.3 ALGUNS MODELOS DE ORGANIZAO SOCIAL ....................................................................................... 111
5.4 PATRIMNIO ETNOBOTNICO: PLANTAS, TRADIO E SABER POPULAR ................................................ 111
5.4.1
Catlogo da etnoflora.................................................................................................................. 111
5.4.2
Espcies, famlias botnicas e categorias de uso ........................................................................ 112
5.4.3
Riqueza etnobotnica do PNM .................................................................................................... 115
5.4.4
Conhecimento etnobotnico no PNM .......................................................................................... 117
5.5 CONCLUSES ........................................................................................................................................ 118
Caracterizao Socio-Econmica.............................................................................................................119
6.1 POPULAO .......................................................................................................................................... 119
6.1.1
Populao residente .................................................................................................................... 119
6.1.1.1
6.1.2
Populao activa ......................................................................................................................... 121
6.1.3
Estrutura etria ........................................................................................................................... 122
6.1.4
Movimentos da populao ........................................................................................................... 123
6.2 CARACTERIZAO DAS COMUNIDADES RURAIS..................................................................................... 124
6.2.1
Estrutura social ........................................................................................................................... 126
6.2.2
Modos de Vida ............................................................................................................................. 128
6.3 ACTIVIDADES ........................................................................................................................................ 133
6.3.1.1 O sistema cerealfero extensivo ................................................................................................................136
6.3.1.1.1 Relao do uso da terra com a sociedade e com o ambiente.............................................................137
6.3.1.2 O sistema de culturas anuais.....................................................................................................................138
6.3.1.2.1 Relao do uso da terra com a sociedade e com o ambiente.............................................................138
6.3.1.3 A horta......................................................................................................................................................139
6.3.1.4 A vinha .....................................................................................................................................................139
6.3.1.4.1 Relao do uso da terra com a sociedade e com o ambiente.............................................................139
6.3.1.5 As rvores de fruto ...................................................................................................................................140
6.3.1.6 O souto .....................................................................................................................................................140
6.3.1.6.1 Relao do uso da terra com a sociedade e com o ambiente.............................................................141
6.3.1.7 Os lameiros...............................................................................................................................................141
6.3.1.7.1 Relao do uso da terra com a sociedade e com o ambiente.............................................................142
6.3.1.8 Os matos...................................................................................................................................................142
6.3.1.9 Os castinais.............................................................................................................................................143
6.3.1.10 Os carvalhais ..........................................................................................................................................144
6.3.1.11 As resinosas............................................................................................................................................144
6.3.1.12 As rvores florestais dispersas................................................................................................................145
6.3.1.13 A pecuria ..............................................................................................................................................145
6.3.1.13.1 Bovinicultura ..................................................................................................................................147
6.3.1.13.2 Produo extensiva de pequenos ruminantes..................................................................................147
6.3.1.13.3 Outras produes de carcter complementar ..................................................................................150
6.3.1.14 Caa e Pesca ...........................................................................................................................................150
6.3.1.15 Turismo ..................................................................................................................................................153
6.3.1.16 Recursos Geolgicos e Explorao Mineira ...........................................................................................157
6.3.1.17 Outras actividades ..................................................................................................................................165
Pg. 4
1.2.
2.
3.3.1.
3.3.2.
3.3.3.
3.4.
4.
4.2.
4.3.
4.3.1.
4.3.2.
4.4.
Referncias Bibliogrficas..................................................................................................................................202
Pg. 5
5.4.1
Catlogo da etnoflora
usada
Categorias de uso definidas por (Carvalho, 2005a), adaptadas da lista divulgada pelo Grupo
Etnobotnica Ibrica (1997).
no
PNM
Alimentao humana
Alimentao animal
Espcies manuseadas pelo homem, forragens, silagens, farinhas, etc. Melferas. Excluem-se
as consumidas directamente pelos animais nos matos e prados.
Medicinal
Veterinria
Txico
Industrial e artesanal
Ornamental
Folclore
Plantas rituais. Superstio e magia. Ritos e celebraes religiosas, festas. Crenas. Jogos
infantis. Fumveis. Plantas simblicas.
Manejo agrosilvopastoril
Outros usos
Observa-se que certas espcies cultivadas foram introduzidas num passado relativamente recente, pelo
que, em bastantes casos, se encontram assilvestradas perto das aldeias e junto das construes. So exemplos a
figueira, os vimes, a cidreira e o t (Chenopodium ambrosioides). Contudo, outras como o loureiro, o castanheiro e a
nogueira esto na regio h j tanto tempo que muitos dos entrevistados as referem como se tratassem de plantas
silvestres, apesar de nos ltimos anos terem sido postas em cultivo novas variedades comerciais de castanheiros e
nogueiras.
Da totalidade dos taxa descritos, 8% correspondem a plantas autctones e endemismos ibricos, no
tendo sido registada nenhuma referncia ao uso dos endemismos lusitanos citados por Aguiar (2001) para a rea
de estudo. No que se refere s espcies compiladas no catlogo e tendo em ateno o estatuto de ameaa (IUCN,
1994) verifica-se que a maior parte est avaliada (Aguiar, 2001) no nvel LR (lc) de risco reduzido, e que 5% do
total tem categoria de rara escala local. Com nvel de risco reduzido, quase ameaada, LR (nt), apenas se
encontram na lista de espcies citadas Viburnum opulus e Euonymus europaeus.
5.4.2
As plantas vasculares do catlogo da etnoflora do PNM repartem-se por 85 famlias botnicas e 249
gneros. A diferena entre o nmero de gneros e de espcies catalogadas demonstra o peso relativo de alguns
gneros em certas famlias. Assim acontece com os gneros Brassica das crucferas, Prunus das rosceas e Mentha
das labiadas com oito variedades, sete e seis espcies citadas respectivamente.
As famlias botnicas que renem maior nmero de espcies so as que se listam na Figura 23 e
representam 15% do total de famlias determinadas e 58% de todos os taxa catalogados. Leguminosas, Labiadas,
Compostas e Rosceas so as famlias com maior diversidade e maior nmero de taxa citados, mesmo quando se
consideram apenas as espcies silvestres, resultados que se confirmam em outros estudos etnobotnicos ibricos
(Mesa, 1996; Bonet, 2001; Camejo-Rodrigues, 2001; Argello, 2003; Camejo-Rodrigues et al., 2003; Pardo De
Pg. 112
10
15
N Taxa Silvestres
20
25
30
35
40
Total de taxa
Figura 23 Catlogo da etnoflora do PNM: famlias botnicas com maior nmero de espcies.
Na verdade, a estas famlias botnicas esto associadas princpios activos e propriedades de comprovada
importncia farmacolgica e nutritiva (Font Quer, 1999). Por isso, integram plantas particularmente adequadas
para usos alimentares, medicinais e veterinrios, como as fruteiras cultivadas ou silvestres, as verduras e
hortalias, as infuses e decoces medicinais, as espcies desinfectantes e cicatrizantes, os pastos herbceos e
outras ervas para porcos e coelhos.
A Figura 23, tambm salienta as famlias com interesse agrcola, porque nestas se reduz o nmero de
representantes quando se retira a parte que respeita s espcies silvestres. Ditas famlias so, por exemplo, as
Cucurbitceas, Liliceas, Solanceas e em parte as gramneas, Crucferas e Rosceas. As Ericceas e as
Poligonceas sobressaem pelo facto de apenas inclurem plantas silvestres, ainda que no primeiro caso se
observem em diversas aldeias, cultivadas como ornamentais, vrias espcies de Erica e Arbutus unedo mas que,
obviamente, no foram citadas como tal pelos informantes.
Tendo em conta as dez categorias principais de uso estabelecidas (Quadro 27), ostaxa do catlogo
repartem-se do modo representado na Figura 24, onde se especifica tambm o nmero de silvestres
correspondente. Muitas plantas so empregues com mltiplas finalidades e por isso so consideradas
simultaneamente em tantas categorias quanto os usos principais que tm.
Na Figura 24 verifica-se que o maior nmero de taxa (46% de todos os catalogados) se emprega na
categoria medicinal, dominando as espcies silvestres (70%). Quanto aos usos diferentes dos medicinais ocupam
um lugar destacado no catlogo, com pelo menos um tero do total, as ornamentais (36%) e as alimentares
(33%). Em nmero relativamente alto esto as plantas agrupadas na categoria designada por folclore (29%), que
abarca questes relacionadas com o bem-estar espiritual, tais como, ritos religiosos, crenas, superstio, tradio
e costumes locais e tambm as utilizadas na alimentao dos animais (27%).
O peso da flora silvestre tambm notrio nas plantas utilizadas em veterinria (97%), nas industriais e
artesanais (70%), no maneio agrosilvopastoril (68%), na alimentao do gado (67%), ou nas empregues como
txicos (64%). A percentagem relativamente baixa de plantas cultivadas destas categorias revela uma grande
capacidade para aproveitar e explorar o meio natural, com vista satisfao das necessidades bsicas do homem
e dos animais. As silvestres representam apenas 37% das espcies alimentares, valor esperado tendo em conta a
importncia das hortas e cortinhas na zona. No caso das plantas ornamentais, s 31% silvestre e ressalta o
elevado nmero de espcies que contempla esta categoria, tema que se comenta adiante.
Pg. 113
20
40
60
Total silvestres
80
100
120
140
160
180
Total taxa
Figura 24 Catlogo da etnoflora do PNM, distribuio do nmero de taxa por categoria de uso, salientando o nmero de
espcies silvestres.
O Quadro 28 resume diversas informaes relativas s diferentes categorias de uso consideradas que
permitem uma melhor avaliao da importncia etnobotnica das espcies e da sua utilidade para as distintas
finalidades. Como referido anteriormente, a categoria de uso medicinal a que assume um papel mais relevante
no PNM, tanto pela percentagem de taxa englobados (46%, relativamente ao total de 364) e pelo nmero de
pessoas que os mencionaram (73% dos entrevistados), como pela diversidade de aplicaes especficas (468) e
pela extenso do seu uso ou conhecimento, o que se reflecte num grande nmero de registos. Estas espcies
referidas tratam principalmente problemas do aparelho digestivo, do aparelho respiratrio e do foro
dermatolgico.
Os resultados expressos indicam que o saber e o uso das plantas pressupem, em primeira instancia, a
satisfao das necessidades bsicas das famlias, visto que na distribuio obtida, s trs primeiras categorias
correspondem medicamentos, alimentos de origem vegetal, combustveis, materiais de construo da habita o
ou do mobilirio, utenslios domsticos, equipamentos agrcolas e transporte (carro de bois), que por sua vez se
referem a 61% da totalidade dos registos.
Quadro 28
Nmero
subcategorias
N de
infos
FC
Nmero
registros
(Aplicaes)
Nmero
famlias
Nmero
gneros
Nmero
taxones
% do
total
taxones
Medicinal
18
64
2507
3942 (468)
52
130
166
46
Alimentao
hum.
12
55
2078
3593 (230)
34
82
120
33
Industrial e artes.
19
47
987
2111 (203)
34
63
80
22
Agrosilvopastoril
12
40
724
1561 (157)
26
55
77
21
Folclore
40
935
1414 (130)
48
87
105
29
Alimentao ani.
38
1013
1371 (140)
29
66
100
27
Ornamental
28
1016
1163 (146)
59
107
130
36
Veterinria
37
266
355 (41)
21
29
32
Txico
22
173
205 (21)
14
21
25
Outros usos
10
45
45 (6)
Total
89
88
5590
15750 (1542)
85
249
364
100
Categorias
Tabela organizada por ordem decrescente do n de registos. FC, frequncia de citao; N de infos, nmero total de informantes
que proporcionaram informao sobre cada categoria de uso; (Aplicaes), n de aplicaes prticas distintas a que se referem os registos.
A propsito do quadro anterior importa salientar os seguintes aspectos: a relativamente baixa quantidade
Pg. 114
5.4.3
A importncia etnobotnica do PNM foi avaliada atravs do ndice de etnobotanicidade (It) (Portres,
1970) e da anlise detalhada do espectro de usos. A relevncia das espcies do catlogo e das espcies e famlias
botnicas, para cada una das categorias de uso foram determinadas por meio de um ndice de importncia
relativa (IR), adaptado de (Pardo De Santayana, 2003), a todos os taxa infragenricos do catlogo e a todos os
taxa dentro de cada categoria. O clculo deste ndice baseia-se na frequncia de citao, no nmero de categorias
de uso e no nmero de aplicaes especficas, as trs variveis normalizadas ao valor mximo.
O ndice It calculado para o PNM de 28% e tem por base a lista de espcies silvestres e cultivadas do
PNM proposta por (Aguiar, 2001). Este valor superior aos registados por outros autores tanto em Portugal
(Camejo-Rodrigues et al., 2003; Novais et al., 2004), como na vizinha Espanha (Martnez et al., 1996; Bonet et al.,
1999; Pardo De Santayana, 2003). Por isso, o ndice obtido associado ao largo espectro de usos registado,
particularmente no que se refere a plantas medicinais, alimentares e industriais, revelador da riqueza
etnobotnica do PNM, da elevada inter relao do homem com o meio envolvente, no qual procura a satisfao
das suas necessidades bsicas e de um certo isolamento das comunidades.
A importncia relativa da etnoflora do Parque, avaliada pelo ndice IR, permite a ordenao decrescente
dos taxa infragenricos do catlogo e facilita o estabelecimento de relaes de dominncia e de uso das diferentes
espcies. A Figura 25 apresenta os resultados referentes aos 60 taxa do catlogo com maior ndice IR.
Da observao da figura ressalta que a maior importncia relativa corresponde a uma espcie arbrea, a
nogueira, pela sua frequncia de citao relativa e os muitos usos e aplicaes que lhe esto atribudos. Trata-se
Pg. 115
1,0
1,0
0,8
0,8
0,6
0,6
0,4
0,4
0,2
0,2
0,0
0,0
Pte
Ju
g
ro
sp Se lans
ar t ca
r
um le c egia
e
t
r
r
Lin Cas iden eale
um tan tat
us ea s um
ita
tis ativ
O
T r i l ea si m a
u
tic eu
ro m
u
Ro Sa m a pae
a
sm mb est
uc ivu
ar
Cy inus us n m
i
tis
o
us ffic gra
mu ina
ltif lis
lor
Me
Z
e
a us
Me nth
nth a x may
Xo a su gen s
til
la
a
Qu ntha veo is
Fra ercu tub lens
xi n s p er a
ri
us
y
B.
a n r en a a
ole
gu
ica
L
r ac au
s
ea rus tifoli
va
n
o a
r
A . ac bili
Me llium eph s
a
lis
La
sa sati la
va
v
nd
o
ula Pr ffic um
sto unu inal
ec s a i s
ha viu
s
Vit sub m
is
v s..
Cy Ficu inife
r
do
s
nia car a
ica
o
Fo
b
en Hed lon
ga
icu er
Ru lum a he
bu
vu lix
Sa s ul lgar
lvi mif
a o ol e
i
Ulm fficin us
us alis
mi
no
r
1,2
Pg. 116
1,0
1,0
0,8
0,8
0,6
0,6
0,4
0,4
0,2
0,2
0,0
0,0
Or
ig a
nu
m
v
All u lga
iu m re
U
c
M
G le en t h rt ica ep a
a x d io
ch
om
pi p ica
a
e
H y B o ra h ed e r ita
pe
ric g o o race
u
a
f
T h m p e f icina
ym
r
l
f
is
or
us
m a atu m
s
Ch Er ic t ich
e
i
a
So lid on au s na
la n
t
i
u m u m m ralis
tu
aj
Ma be ro u s
lv a
sum
Pin ne g
Ru u s p lec ta
ta
i
Ro cha na ste
l ep
sa
r
c
e
Ma o rym n sis
lv a
b if
er
s
Er i ylves a
t ris
ca
a
Sa
l vi rb o re
B.
as
a
o le
B
c
T a race ryo n i lar ea
na
a
a
Ch cet u var. d ioic
co
eno m p
st a
a
po
diu rt h e at a
n
m
a iu m
C is
t u s m br ..
.
la
Ch
am
V da
aem in ca nif er
R
ma
e
j
G e u me lum
no or
ran x o
Pe iu m b t us bile
t ro
i
sel r ob e fo liu
s
in u rt ia
n
m
Cu cris u m
rcu
pu
Pla bit a m
p
nt a
g o ep o
ma
jo r
1,2
FCr
UsosR
AplicaR
IR
Figura 25 Catlogo da etnoflora do PNM, taxa com maior importncia relativa (IR).
Valores ordenados pelo maior ndice IR, normalizados ao valor mximo de cada varivel. FCr
frequncia de citao relativa; UsosR n relativo categorias uso; AplicaR n relativo aplicaes.
5.4.4
Como se referiu j, no PNM relevante o papel desempenhado por vrias espcies no dia a dia das
populaes rurais, ao longo de geraes. Em grande parte das aldeias visitadas, ainda se praticam muitos dos
saberes tradicionais relativos ao universo vegetal e sua gesto e maneio ou, pelo menos, perduram na memria
dos seus habitantes.
Verifica-se que o saber botnico sobre plantas est concentrado na faixa etria dos 60 aos 80 anos, que se
reparte de modo distinto por gnero e que as mulheres so aquelas que contribuem com mais informao. Os
conhecimentos referentes s plantas ornamentais e ao folclore so aqueles onde mais se salienta o papel
desempenhado pela mulher. O saber sobre plantas medicinais, alimentares e veterinrias partilhado por ambos
os sexos. Os homens conhecem melhor os temas relacionados com as suas tarefas quotidianas, que so as
inerentes obteno de alimentos para o gado, tecnologia e ao maneio agrosilvopastoril.
Em certo modo, esta clara repartio de saberes por gnero reflecte a diviso de tarefas estabelecida no
seio da famlia-explorao agrcola. A Figura 26 resume a distribuio do conhecimento etnobotnico no PNM,
atendendo ao gnero dos informantes e permite comparar o peso da contribuio das mulheres e dos homens
para cada categoria de uso.
Homem
Mulher
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
Pesca
Txico
Veterinria
Agrosilvopastoril
Industrial
AlimAnimal
Folclore
Ornamental
AlimHumana
Medicinal
100%
Pg. 117
5.5 Concluses
A regio onde se encontra o PNM contm em si mltiplas oportunidades de valorizao desta imensa
riqueza patrimonial. Em termos patrimoniais tem que existir um grande investimento ao nvel da investigao a
todos os nveis. fundamental a presena de um antroplogo que proceda a uma levantamento exaustivo com
alguma profundidade sobre algumas das tradies destas populaes. De igual forma, um historiador de arte seria
muito vantajoso para analisar uma srie de Capelas e Igrejas, sobre as quais no possvel nenhuma bibliografia
por que no a h. O trabalho em equipa destes tcnicos com os que j pertencem ao Parque, o arquelogo e o
socilogo poder contribuir para o enriquecimento do estudo desta regio.
Uma das principais dificuldades em trabalhar sobre estes temas a disperso da bibliografia e a sua
informao por vezes j um pouco desactualizada. Prope-se a realizao de estudo aprofundado sobre os temas
abordados neste relatrio e a sua publicao.
Hoje em dia, por vezes, torna-se necessrio pensar no patrimnio como um produto. Neste caso, um
produto de qualidade. Falamos do turismo cultural e consideramos que se poder desenvolver nesta rea um
outro projecto que caminhe nessa direco.
Pg. 118
Anexo XVI Catlogo da Etnoflora do PNM (Carvalho, 2005) Nomenclatura de acordo com Flora Iberica e Aguiar (2001).
Categoria de uso
FAMLIA
Espcie
Nome vulgar
ACERACEAE
Acer pseudoplatanus
ACTINIDIACEAE
Actinidia chinensis
AGAVACEAE
Yucca gloriosa
Yuca
Ornamental
AIZOACEAE
Tetragonia tetragonoides
Alimentao humana
AMARYLLIDACEAE
Narcissus spp.
Ornamental, folclore
APOCYNACEAE
Vinca major
Cangora, cangoras
Vinca minor
Cangora, cangoras
AQUIFOLIACEAE
Ilex aquilifolium
Azevinho
Ornamental, folclore
ARACEAE
Zantedeschia aethiopica
Jarros
Ornamental, folclore
ARALIACEAE
Hedera colchica
Edra, hera
Ornamental, folclore
Hedera helix
Edra, hera
Ornamental,
folclore,
industrial, veterinria
Medicinal, ornamental
Asplenium billotii
Feto
Medicinal, ornamental
ATHYRIACEAE
Cystopteris fragilis
Feto
Ornamental
BETULACEAE
Alnus glutinosa
Amieiro
Coryllus avellana
Aveleira, avelaneira
Alimentao, industrial
agrosilvopastoril
ASPLENIACEAE
A. trichomanes
quadrivalens
Ornamental
subsp.
medicinal,
artesanal,
BIGNONIACEAE
Campsis grandiflora
BORAGINACEAE
Borago officinalis
Borrage, borragem
Echium plantagineum
Soages, senra
Alimentao animal
BUXACEAE
Buxus sempervirens
Buxo
Ornamental, medicinal
CANNABACEAE
Humulus lupulus
CANNACEAE
Canna indica
Coquilho, cuquilho
Ornamental, artesanal
CAPRIFOLIACEAE
Madressilva
Medicinal, ornamental
Sambucus nigra
Symphoricarpus albus
Bola de neve
Ornamental
Ornamental
Ornamental
Symphoricarpus orbiculatus
CARYOPHYLLACEAE
Viburnum opulus
Veterinria,
alimentao
ornamental, folclore
Arenaria montana
Seixinha
Medicinal
Cravneas, cravelinas
Ornamental
Dianthus caryophyllus
Craveiro, cravo
Ornamental, folclore
Gypsophila paniculata
Gipsofila
Ornamental, folclore
Saponaria officinalis
Erva sabo
Industrial, ornamental
Dianthus
barbatus
barbatus
subsp.
animal,
Pg. 329
Medicinal
Stellaria media
CELASTRACEAE
Euonymus europaeus
CHENOPODIACEAE
Acelga
Alimentao humana
Chenopodium ambrosioides
T, ch bravo, ch de Santa
Marinha
Medicinal
Chenopodium murale
Armolas
Spinacia oleracea
Alimentao humana
Cistus ladanifer
Esteva
Charguao,
sarguao
Halimium
subsp. viscosum
Industrial e artesanal
Xolantha tuberaria
Medicinal, veterinria
Artemisia abrotanum
Medicinal
Achillea filipendulina
Estazia
Medicinal
Achillea millefolium
Fiolhinho
Medicinal, veterinria
Arctium minus
Medicinal
Artemisia vulgaris
Estaca
Medicinal
Bidens aurea
Ch da horta
Medicinal
Calendula officinalis
Marianas, calendulas
Ornamental, folclore
Callisthephus chinensis
Sssias
Ornamental, folclore
Carduus carpetanus
Cardo trigueiro
Chamaemelum nobile
Medicinal,
veterinria
Chondrilla juncea
Medicinal, agrosilvopastoril
Cirsium vulgare
Cardo bravo
Dahlia x variabilis
Dlia, dlias
Ornamental, folclore
Dendranthema x grandiflorum
Crisntemo,
carvalheiras,
defuntos, despedidas de Vero,
flores dos mortos,
Ornamental, folclore
Filago lutescens
Medicinal
Helianthus annuus
Girassol
Helianthus tuberosus
Tupinambo
Ornamental
Douradinha
Medicinal, ornamental
Hypochaeris radicata
Leitugas, leiturga
Alimentao animal
Lactuca sativa
Alimentao
CISTACEAE
COMPOSITAE
umbellatum
Arnica montana
atlantica
Pg. 330
Ornamental
subsp.
sargao
branco,
Folclore,
alimentao
humana,
agrosilvopastoril, alimentao animal,
industrial e artesanal
alimentao
humana
humana,
animal,
Camomila
Matricaria discoidea
Maanela, maciela
Medicinal, veterinria,
humana
Onopordum acanthium
Cardo bravo
Alimentao animal
Phagnalon saxatile
Coroa de rei
Medicinal
Santolina sp.
Santolinas
Ornamental
Senecio jacobaea
Sacaprada, sacapradinha
Medicinal
Cardo molar
Sonchus oleraceus
Cardo molarinho
Tanacetum parthenium
Hortemis, madronha
COMPOSITAE
Dente de leo
Medicinal
CRASSULACEAE
Crassula perforata
Sonchus
asper
glaucescens
CRUCIFERAE
subsp.
Ornamental
Hylotelephium telephium
Bela-luz
Folclore, ornamental
Sedum dendroideum
Medicinal, ornamental
Sempervivum tectorum
Folclore, ornamental
Umbilicus ruprestris
Baselos, supletos
Alliaria petiolata
Medicinal
Couve-flor
Alimentao humana
Couve
portuguesa,
couve
tronchuda, penca, repolho
Couve-de-Bruxelas
Alimentao humana
Couve galega
Alimentao
animal
agrosilvopastoril
Brculos
Alimentao humana
Nabo, nabia
Alimentao
animal
agrosilvopastoril
Capsella bursa-pastoris
Bolsa de pastor
Medicinal
Coincya monensis
Labrestos
Alimentao animal
Erysimum cheiri
Goivos
Ornamental
Medalhas de papa
Ornamental
Matthiola incana
Goivos
Ornamental
Saramagos
Raba
Agrio, agries
Sinapis arvensis
Mostarda
Bryonia dioica
Alimentao
medicinal
Citrullus lanatus
Melancia
Cucumis melo
Melo, meloa
Cucumis sativus
Pepino
Alimentao
medicinal
R. raphanistrum
raphanistrum
subsp.
Raphanus sativus
Rorippa
aquaticum
CUCURBITACEAE
alimentao
nasturtium
humana
humana
humana,
humana,
animal,
animal,
Pg. 331
Curcubita maxima
Abbora menina
Alimentao
humana
medicinal, folclore
Curcubita pepo
Lagenaria siceraria
Cabaa
Industrial e artesanal
Chamaecyparis lawsoniana
Pinho
Cupressus lusitanica
Cedro, pinho
Cupressus sempervirens
Medicinal,
folclore,
agrosilvopastoril
DIOSCOREACEAE
Tamus communis
DIPSACACEAE
Dipsacus fullonum
EBENACEAE
Dyospyrus kaki
Diospireiro
Alimentao
ornamental
EQUISETACEAE
Equisetum arvense
Cavalinha, erva-prata
Medicinal, industrial
ERICACEAE
Arbutus unedo
Ervideiro, medronheiro
ERICACEAE
Calluna vulgaris
Caluna, urze
Erica arborea
Erica cinerea
Queir, urze
Erica tetralix
Urze
CRUCIFERAE
Erica umbellata
EUPHORBIACEAE
Euphorbia lathyris
Txico
Mercurialis ambigua
Medicinal
Castanea sativa
Castanheiro, castanho
Alimentao
humana
e
animal,
agrosilvopastoril, industrial e artesanal,
medicinal, folclore
Azinheira,
sardo
Quercus pyrenaica
Quercus rubra
Carvalho americano
GENCIANACEAE
Centaurium erythraea
Fel da terra
Medicinal
GERANIACEAE
Geranium dissectum
Erva de S. Roberto
Medicinal
Geranium lucidum
Erva de S. Roberto
Medicinal
Geranium robertianum
Ch de S. Roberto, erva de S.
Roberto
Medicinal
Sardinheiras, malvas
Ornamental
Grama
Medicinal
CUPRESSACEAE
Erica
australis
aragonensis
FAGACEAE
GRAMINEAE
Pg. 332
subsp
azinho,
carrasco,
humana,
animal,
ornamental,
medicinal,
Ornamental
Aveia
Briza maxima
Sininhos
Ornamental, folclore
Cortaderia selloana
Penachos
Ornamental
Hordeum vulgare
Cevada
Lolium perenne
Azevm
Sumauma
Industrial e artesanal
Secale cereale
Centeio, po
Alimentao
humana
e
animal,
medicinal, industrial e artesanal,
agrosilvopastoril, folclore
Triticum aestivum
Trigo
Alimentao
humana
e
animal,
agrosilvopastoril, industrial e artesanal,
medicinal, folclore, ornamental
Zea mays
Milho
Alimentao
humana
e
animal,
agrosilvopastoril, industrial e artesanal,
medicinal, folclore, ornamental
Escallonia rubra
Escalnia
Ornamental, agrosilvopastoril
Ribes rubrum
Groselha
Alimentao humana,
agrosilvopastoril
Hypericum calycinum
Hiperico de jardim
Ornamental
Hypericum androsaemum
Medicinal
Hypericum perforatum
Hipirico, hiperico
pirico, pirico fmea
Medicinal, folclore
GUTTIFERAE
Hypericum undulatum
Erva da inveja
Folclore
HYDRANGEACEAE
Hydrangea macrophylla
Hortense, hortnsia
Ornamental
Philadelphus coronarius
Celindra, cilindra
Ornamental
HYPOLEPIDACEAE
Pteridium aquilinum
Feto
IRIDACEAE
Freesia refracta
Frsia
Ornamental
Gladiolus x hortulanus
Gladolo
Ornamental, folclore
Iris germanica
Lrio, iris
Iris xiphium
Lrio
Ornamental, folclore
JUGLANDACEAE
Juglans regia
Nogueira
Alimentao
humana
e
animal,
medicinal, industrial e artesanal,
agrosilvopastoril, veterinria, pesca,
txico, folclore
JUNCACEAE
Juncus effusus
Junco
Industrial e artesanal
LABIATAE
Marroios
Txico
Calamintha nepeta
Glechoma hederacea
Malbela, malvela
Lamium maculatum
Trolha
Medicinal
Lamium purpureum
Chupa-mis
Alfazema, lavanda
Industrial
e
artesanal,
alimentao animal
Avena
barbata
lusitanica
GROSSULARIACEAE
GUTTIFERAE
susp.
fmea,
ornamental,
txico,
Pg. 333
Industrial
e
artesanal,
alimentao animal
Melissa officinalis
Bertnica, bretnica
Medicinal
Mentha aquatica
Hortel-pimenta
Alimentao humana
Mentha pulegium
Poejo, poejos
Mentha spicata
Hortel-pimenta,
diarreia.
Mentha suaveolens
Erva
burra,
meldrasto,
mendrasto,
mondrastinha,
mondrasto, montrasto
Alimentao
humana,
medicinal,
industrial e artesanal, txico, folclore
Mentha x gentilis
Alimentao
humana,
industrial e artesanal
Mentha x piperita
Hortel-pimenta
Alimentao
humana,
medicinal,
industrial e artesanal, txico, folclore
Nepeta cataria
Urtiga morta
Medicinal, veterinria
Ocimum minimum
Mangerico
Ornamental, folclore,
artesanal, medicinal
Orego, oregos
P.laciniata x P.vulgaris
Chestre
Medicinal
Plectranthus coleoides
Incenso
Folclore
Prunella vulgaris
Erva frrea
Medicinal
Rosmarinus officinalis
Alecrim
Alimentao
humana,
medicinal,
ornamental, industrial e artesanal,
alimentao animal
Origanum
virens
vulgare
subsp.
erva
da
txico,
Medicinal,
alimentao
industrial e artesanal, folclore
humana,
medicinal,
industrial
Ornamental, folclore
Salvia microphylla
Salvia officinalis
Salva, salvia
Medicinal,
alimentao
veterinria, ornamental
Salvia sclarea
Blsamo
Medicinal,
alimentao
humana,
veterinria, ornamental, industrial e
artesanal
Salvia verbenaca
Gala-crista
Medicinal
Satureja hortensis
Segurelha
Satureja montana
Segurelha
Thymus mastichina
Txico,
industrial
e
alimentao
humana,
veterinria
Thymus pulegioides
Pojinha, tomilho
Thymus vulgaris
Thymus zygis
Tomilho
LAURACEAE
Laurus nobilis
Louro, loureiro
LEGUMINOSAE
Acacia dealbata
Mimosa
Adenocarpus complicatus
Codesco, codesso
Industrial e artesanal
Cicer arietinum
Cytisus grandiflorus
Gesta
LABIATAE
Pg. 334
introduzida,
gesta
de
Industrial
artesanal,
humana,
artesanal,
medicinal,
medicinal,
agrosilvopastoril
Cytisus multiflorus
Gesta branca
Cytisus scoparius
Cytisus striatus
Dorycnium penthaphyllum
Industrial e artesanal
Genista falcata
Piorno
Lathyrus latifolius
Folclore, ornamental
Lens culinaris
Lentilha
Lotus corniculatus
Medicinal
Lupinus albus
Tremoo, tremoceiro
Folclore, medicinal
Lupinus angustifolius
Tremoo
Medicinal
Lupinus hispanicus
Folclore, ornamental
Medicago arabica
Medicago sativa
Luzerna
Ornithopus compressus
Ornithopus pinnatus
Medicinal
Phaseolus vulgaris
Pisum sativum
Ervilhas, ervilhas
guisantes
Alimentao humana
Pterospartum tridentatum
Carqueja, carqueija
Robinia pseudoacacia
Mimosa branca
Medicinal, ornamental
Trifolium angustifolium
Medicinal
Trifolium pratense
Trevo
Trifolium repens
Trevo
Trifolium resupinatum
Trevo
Trifolium subterraneum
Trevo
Ulex europaeus
Tojo
Vicia disperma
Larica
Alimentao animal
Vicia faba
Favas
Alimentao
medicinal
Vicia hirsuta
Larica
Alimentao animal
Vicia lutea
Larica
Alimentao animal
Vicia sativa
Vigna unguiculata
Alimentao humana
Allium ampeloprasum
Alimentao humana
Allium cepa
Cebola
Alimentao
humana,
industrial e artesanal
Genista
florida
polygalaephyla
LEGUMINOSAE
LILIACEAE
subsp
de
trepar,
humana
animal,
medicinal,
Pg. 335
Alho
Alimentao
folclore
Asparagus officinalis
Espargo
Ornamental, folclore
Asphodelus serotinus
Agriotas
Alimentao animal,
artesanal, ornamental
Hosta plantaginea
Nardo
Ornamental
Hyacinthus orientalis
Jacintos
Ornamental
Lilium candidum
Lilium martagon
Ornamental, folclore
Ruscus aculeatus
Gibardeira
Ornamental, folclore
Tulipa spp.
Tlipas
Ornamental
LINACEAE
Linum usitatissimum
Linho
MAGNOLIACEAE
Magnolia x soulangeana
Magnlia
Ornamental
MALVACEAE
Malva neglecta
Malva branca
Medicinal,
animal
Malva sylvestris
Malva rosa
Medicinal, veterinria,
animal e humana, folclore
alimentao
Malva tournefortiana
Medicinal, veterinria,
animal e humana, folclore
alimentao
Ficus carica
Figueira
Alimentao
humana,
medicinal,
industrial e artesanal, txica, folclore
Morus alba
Alimentao
medicinal
Morus nigra
Alimentao
humana
e
animal,
medicinal, industrial e artesanal,
ornamental
MYRTACEAE
Eucalyptus globulus
Eucalipto
OLEACEAE
Forsythia x intermedia
MORACEAE
humana,
medicinal,
industrial
veterinria,
humana
alimentao
animal,
Ornamental
Fraxinus angustifolia
Freixo
Olea europaea
Oliveira
Alimentao
humana,
medicinal,
folclore,
industrial
e
artesanal,
veterinria, agrosilvopastoril
Osmanthus heterophyllus
Azevinho falso
Ornamental
Phillyrea angustifolia
Lentisco, lentiscos
Syringa vulgaris
Ornamental, folclore
OXALIDACEAE
Oxalis debilis
Ornamental, folclore
PAEONIACEAE
Paeonia broteri
Penia
Ornamental, folclore
Penia
Ornamental, folclore
PAPAVERACEAE
Chelidonium majus
Medicinal,
veterinria
PAPAVERACEAE
Eschscholzia californica
Ornamental
Fumaria officinalis
Papaver rhoeas
Papoila
Alimentao
animal,
agrosilvopastoril
Papaver somniferum
Papoila branca
Medicinal, txico
Pg. 336
alimentao
animal,
folclore,
Abies pinsapo
Pinho
Ornamental
Pinus pinaster
Pinus sylvestris
Pinho,
silvestre
Pseudotsuga menziesii
Pinho, pseudotsuga
Plantago coronopus
Estrelinha, estrela-mar
Plantago lanceolata
Lngua de ovelha
Alimentao animal,agrosilvopastoril
Plantago major
PLATANACEAE
Platanus hispanica
Pltano
Ornamental
PLUMBAGINACEAE
Limonium sinuatum
Ornamental
POLYGONACEAE
Polygonum arenastrum
Experimenta-genros
Polygonum aviculare
Medicinal, agrosilvopastoril
Polygonum persicaria
Incha-bois
Medicinal, agrosilvopastoril
Rumex acetosa
Azedas
Rumex acetosella
Alimentao
humana
medicinal, folclore
Rumex crispus
Rumex induratus
Azedas
Alimentao humana
Rumex obtusifolius
Medicinal, veterinria,
humana e animal
Montia fontana
Portulaca oleracea
Baldroegas,
beldrogas
Alimentao
humana
animal,agrosilvopastoril
Primula acaulis
Folclore, ornamental
Primaveras, prmulas
Folclore, ornamental
PUNICACEAE
Punica granatum
Romanzeira
RAFFLESIACEAE
Citynus hypocistis
Maias
RANUNCULACEAE
Consolida ajacis
Esporas
Ornamental
Helleborus foetidus
Bugalh
Veterinria
Helleborus niger
Ornamental
RHAMNACEAE
Frangula alnus
Sangubinho
Veterinria, folclore
ROSACEAE
Crataegus monogyna
Escarambunherio,
escaramunheiro, espinheiro
Medicinal,
alimentao
folclore, veterinria
Cydonia oblonga
Marmeleiro
Eriobotrya japonica
Nespereira
Alimentao
medicinal
Filipendula ulmaria
Medicinal
Fragaria vesca
Fragaria x ananassa
Morangueiro cultivado
Alimentao humana
Kerria japonica
Rosinha amarela
Ornamental
Malus domestica
Macieira, maceira
Alimentao
humana
e
animal,
medicinal, industrial e artesanal
Potentilla reptans
Medicinal, folclore
PLANTAGINACEAE
PORTULACACEAE
PRIMULACEAE
pinheiro,
pinheiro
beldroegas,
humana,
animal,
alimentao
humana,
ornamental,
Pg. 337
Prunus cerasus
Ginjeira
Alimentao humana
Prunus domestica
Alimentao humana
Prunus dulcis
Amendoeira
Alimentao
artesanal
Prunus laurocerasus
Cerdeira da India
Ornamental
Prunus persica
Pessegueiro, pavia
Prunus spinosa
Alimentao
veterinria
Pyracantha coccinea
Piricanta
Ornamental
Pyrus communis
Pereira
Rosa canina
Medicinal,
alimentao
ornamental, veterinria
Rosa corymbifera
Medicinal,
alimentao
humana,
folclore, veterinria, industrial e
artesanal
Rosa sp.
Medicinal,
artesanal
Rosa spp.
Roseiras cultivadas
Ornamental, folclore
Rubus idaeus
Framboesa
Rubus ulmifolius
Sanguisorba minor
Pentes, pimpaela
Choisya ternata
Mangeriqueira
Ornamental, folclore
Ruta chalepensis
Ruta montana
Folclore
Populus nigra
Choupo negro
Populus x canadensis
Choupo hbrido
Salix atrocinera
Salix neotricha
Salix saviifolia
Salgueira, salgueiro
SANTALACEAE
Osyris alba
SAXIFRAGACEAE
Bergenia crassifolia
Janeiras
Ornamental
SCROPHULARIACEAE
Anarrhinum bellidifolium
Tamarga
Veterinria
Digitalis purpurea
Estoirtes
Scrophularia canina
Erva-da-quinta
Medicinal, veterinria
Scrophularia scorodonia
Medicinal
Verbascum thapsus
Capsicum annuum
Pimento, malagueta
Datura stramonium
Lycopersicon lycopersicum
Tomate
ROSACEAE
RUTACEAE
SALICACEAE
SOLANACEAE
Pg. 338
humana,
industrial
humana,
ornamental,
medicinal,
humana,
industrial
Petnia
Ornamental
Solanum melongena
Beringela, bringela
Alimentao humana
Solanum nigrum
Solanum tuberosum
Batata, batateira
Alimentao
humana
agrosilvopastoril
THEACEAE
Camellia japonica
Ornamental, folclore
THYMELAEACEAE
Daphne gnidium
Trovisco
TILIACEAE
Tilia cordata
TYPHACEAE
Typha latifolia
Foguetes, espadanas
Folclore, ornamental
ULMACEAE
Ulmus minor
UMBELLIFERAE
Apium graveolens
Apium nodiflorum
Apio, Aipo
Raba, rabao
Conopodium majus
Agreicho, agreixo
Alimentao humana
Coriandrum sativum
Coentro, coentros
Alimentao humana
Cenoura
Alimentao
medicinal
Foeniculum vulgare
Erva doce,
funcho
Oenanthe crocata
Canafreixa, canafreicha
Pesca, txico
Petroselinum crispum
Salsa
Physospermum cornubiense
Anis
Parietaria judaica
Medicinal
Soleirolia soleirolii
Folclore, ornamental
Urtica dioica
Urtiga, urtigas
Medicinal, alimentao
animal, veterinria
humana
Urtica membranacea
Urtica urens
Urtiges
VALERIANACEAE
Centranthus ruber
Alfinetes
Ornamental
VERBENACEAE
Aloysia citridora
Verbena sp.
Verbena de jardim
Ornamental
Verbena officinalis
Viola riviniana
Violetas
Folclore, ornamental
Viola suavis
Violeta
Viola x wittrochiana
Amor-perfeito
Ornamental
Vitis vinifera
Vide, videira
URTICACEAE
VIOLACEAE
VITACEAE
fiolho,
fionho,
humana
animal,
animal,
Pg. 339
Anexo XVII
Lquenes e Fungos do Catlogo da Etnoflora do
PNM (Carvalho, 2005).
FAMLIA
Espcie
Nome vulgar
Categoria de uso
LOBARIACEAE
Lobularia pulmonaria
Musgo do castanheiro
Industrial e artesanal
AGARICACEAE
Agaricus bisporus
Alimentao humana
AMANITACEAE
Amanita caesarea
Alimentao humana
Amanita muscaria
Alimentao animal
Boletus edulis
Alimentao humana
Boletus pinophilus
Alimentao humana
Leccinum scabrum
Cocumelos, rocos
Alimentao humana
CANTHARELLACEAE
Cantharellus cibarius
Marelas
Alimentao humana
CLAVICIPITACEAE
Claviceps purpurea
Cornis, morro
Medicinal, industrial e
artesanal
FISTULINACEAE
Fistulina hepatica
Alimentao humana
LEPIOTACEAE
Macrolepiota procera
Rocas, fusos
Alimentao humana
MORCHELLACEAE
Morchella esculenta
Seta, cetas
Alimentao humana
PAXILLACEAE
Paxillus involutus
Carneiras
Alimentao humana
PLEUROTACEAE
Pleurotus ostreatus
Alimentao humana
RAMARIACEAE
Ramaria sp.
Ps de pita
Alimentao humana
RUSSULACEAE
Lactarius deliciosus
Pinheiras
Alimentao humana
SCLERODERMATACEAE
Pisolithus tinctorius
Fungo, fungo
Industrial e artesanal
SUILLACEAE
Suillus bellinii
Mocosos
Alimentao humana
TRICHOLOMATACEAE
Tricholoma equestre
Alimentao humana
Tricholoma portentosum
Alimentao humana
BOLETACEAE
Pg. 340