Akademik Avdo Sueska POLOAJ JEVREJA U BOSNI I HERCEGOVINI ZA VRIJEME OSMANLIJATURAKA (POSITION OF JEWS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA DURING

TURKISH OTTOMMAN) Sefarad 92 str. 33-46

Snaan talas doseljavanja Jevreja iz panije i Portgalije u nae zemlje pod osmanskom vlau pada pod kraj XV i poetak XVI stoljea. Tada se izvjestan broj Jevreja (Sefarada) doselio i u Bosnu i Hercegovinu, tanije u Sarajevo. Prva vijest o Jevrejima u Sarajevu u sauvanim osmanskim izvorima datira iz 1557. godine. Zadugo je jevrejska kolonija u Sarajevu bila jedina te vrste u Bosni i Hercegovini. To se vidi i iz izvjetaja bosanskog biskupa Maravia papi 1655 . godine u kome je biskup, izmeu ostalog, naveo da u Bosni Jevreji ive samo u Sarajevu. Turski izvori spominju Jevreje u Travniku tek u drugoj polovini XVIII stoljea. Kada su se oni naselili u Travnik tano se ne zna. Postaji opravdana pretpostavka da se to moralo desiti znatno ranije od prvog spomena Jevreja u Travniku, ali ne prije tzv. Velikog rata (1683 -1699). U XIX stoljeu Jevreji se naseljavaju i u druga mjesta Bosne i Hercegovine. Naseljavanje Jevreja u druga mjesta Bosne i Hercegovine je po svoj prilici 33 bilo podstaknuto porastom trgovine i trgovakog prometa u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeu. Pri svem tom, kroz itav period osmanske vladavine u Bosni najvei broj Jevreja ivio je u Sarajevu i mjestima sarajevskog kadiluka. ! Pravni i drutveno-politiki poloaj Jevreja u Bosni i Hercegovini nije se bitno razlikovao od poloaja Jevreja u drugim provincijama Osmanskog Carstva. To potvruju podatci sauvani u turskim izvorima sa podruja Bosne i Hercegovine i sa drugih podruja Osmanskog Carstva, naroito iz Makedonije, kao i jevrejski podatci iz rukopisa Pinakes koje je iskoristio M. Levy u svom djelu "Die Sepharadim in Bosnien". Jevreji su spadali u nemuslimanski dio stanovnitva, koje je u Osmanskom Carstvu kao muslimanskoj dravi, u odnosu na muslimane, posmatrno sa stanovita prava, imalo poseban poloaj.Osnovu prava u Osmanskom Carstvu predstavljalo je erijatsko (muslimansko) pravo. Kao strogo konfesionalno, erijatsko pravo je bilo jako proeto principom personaliteta i vailo u osnovi samo za muslimane. Priznajui slobodu vjere hrianima i mojsijevcima, erijatsko pravo je poznavalo pripadnicima tih religija pravo da rjeavaju svoje neke stvari po propisima svoje vjerske zajednice i svog (kanonskog ili obiajnog) prava. Takav stav erijatskog prava predstavljao je bazu na kojoj su se formirale izvjesne pravne povlastice nemuslimanskog stanovnitva u Osmanskom Carstvu i iz kojih je niklo pravo nemuslimana da

autonomno rjeavaju svoje vjerske i neke civilno-pravne stvari. Obim tih povlastica se u osnovi oformio u predosmanskim muslimanskim dravama, tanije jo u Arapskom halifatu, a njihov izvor se nalazi u osnovnim izvorima erijatskog prava - Kuranu i Hdisu. Tako je u jednom ajetu npr. na jednom mjestu u Kuranu reeno da "sljedbenici Jevandjelja sude po onome to im je Gospod tu objavio", a Jevreji po Tori (Tevratu). Pravne povlastice nemuslimana sastojale su se konkretno u pravu da svoje brane, porodine, nasljedne, obligacione i jo neke druge imovinsko34 pravne poslove rjeavaju po pravu vjerske zajednice (millet) kojoj pripadaju i pred svojim vjerskim starijeinama, ili izabranim sudijama. Priznavanje autonomije u pomenutim poslovima ne znai da nemuslimani nisu mogli da se obraaju za rijeavanje tih stvari, izuzev naravno isto vjerskih, osmanskom sudskom organu - kadiji. Ukoliko bi se nemuslimani obratili kadiji da im presudi neki spor, morali bi se podvri odredbama erijatskog prava, jer kadija je bio ovlaten da sudi samo po erijatskom pravu kao i po carskim kanunima (kanunname) za koje se smatra da su izvedeni iz erijatskog prava. U agrarno-pravnim, poreskim i krivino-pravnim stvarima nemuslimani, po pravilu, nisu uivali autonomije. Pravo jurisdikcije u tim stvarima pripadalo je iskljuivo kadiji. Polazei od optih principa islamskog prava, osmanske vlasti su se prema nemuslimanima ponaale u okvirima optih naela erijatskog prava. Stoga osmanski sultani nisu smatrali za potrebno da opte pravne povlastice nemuslimana reguliu posebnim zakonodavstvom, niti posebnim naredbama normativnog karaktera. Oni su te povlastice samo naelno potvrivali i pojedinano nabrajali u dekretimaa (berat) koji su potvrivali vjerske starijeine nemuslimana, ili u svojim posebnim naredbama (ferman) koji su zabranjivali lokalnim iprovinciskim organima vlasti da ometaju djelovanje nemuslimanskih vjerskih starijeina u okvirima priznatih povlastica. Naelan karakter imala je izjava osvajaa Carigrada, Srbije i Bosne sutana Mehmeda II (1451-1481) kojom je odmah po osvajanju Carigrada zagarantovao sva prava u svojoj dravi hrianima i Jevrejima koja su im erijatom priznata. Tom prilikom Mehmed II se obratio Jevrejima rijeima: "Sluajte vi Jevreji koji ivite u mojoj dravi, svaki od vas moe doi ako hoe u Carigrad i moe rei ostalim sunarodnicima da ovdje ima utoite." Nabrajanje povlastica slijedilo je dalje u posebnim aktima sultana kojim su oni potvrivali nemuslimanske vjerske starijeine u njihovom poloaju. Naalost, nije se sauvao vei broj takvih isprava koje se odnose na vjerske starijeine Jevreja. Za Jevreje u Bosni sauvao se samo jedan 35 takav dokumenat iz 1840. godine. To je dekret (berat) sultana Abdul Medida (1839-1861), kojim je potvren na dunosti haham-bae (glavnog rabina) u Bosni Mojsije (Musa efendija). Premda se berat odnosi samo na jednu linost, na osnovu njega je mogue rekonstruisati sadraj pravnih povlastica koje su uivali Jevreji u Bosni. U beratu se na prvom mjestu govori o vjerskoj autonomiji Jevreja. S tim u vezi je reeno: da su jedino haham-baa i nie vjerske starjeine Jevreja ovlateni da vre vjerske obrede u okviru svoje vjerske zajednice (millet) i prema njenim vjerskim propisima; da je jedino

haham-baa ovlaten da upravlja dobrima jevrejske vjerske zajednice, jevrejskim vjerskim kolama i bogomoljama (sinagoga). Garantujui punu vjersku autonomiju Jevrejima i vrhovno starijeinsko pravo haham-bai, berat priznaje haham-bai pravo disciplinskog kanjavanja Jevreja za prekraje vjerskog karaktera. U skladu sa garantovanjem vjerske autonomije, beratom je izriito zabranjeno nasilno islamiziranje Jevreja. Beratom je, dalje, zagarantovano haham- bai pravo da rijeava brane i porodine poslove Jevreja i zabranjeno osmanskim organima da se mjeaju u te kao i neke druge poslove Jevreja, kao to u: sahranjivanje Jevreja, spravljanje jela i pia u skladu sa propisima jevrejske vjere (kaero) itd. Na specifian nain u beratu je zagarantovano autonomno pravo rijeavanja nasljeivanja Jevreja. S tim u vezi je odreeno da imovina umrlog rabina koji nema nasljednika, u skladu sa jednim optim pravilom osmanskog prava, pripada dravi, a ako ima nasljednika zabranjuje se organima osmanske vlasti da ih ometaju u preuzimanju nasljedstva po propisima svoje vjere (dakle, priznaje se autonomija u nasljednom pravu). Beratom je priznato i pravo testiranja imovine, jer je reeno da osmanski organi vlasti moraju priznati testament kojim bi umrli haham-baa testirao svoju imovinu u korist sinagoga, sirotinje, haham-baa i dr. U poslovanje haham-bae, prema beratu, spada dalje pravo i dunost da prikuplja dadbine od Jevreja za sebe (za jevrejsku vjersku optinu) i za 36 dravu. Taj posao on obavlja preko svojih ljudi koje osmanski organi ne samo da nisu smjeli ometati ve su im u tim poslovima morali po potrebi pritei u pomo. Beratom su date izvjesne isto line povlastice haham-bai i drugim vjerskim starijeinama Jevreja. Konkretno, zabranjeno je vojnim i upravnim osmanskim organima da se slue jahaim konjma jevrejskih vjerskih starijeina, da od njih trae hranu i prenoite itd. Najzad, jevrejskim vjerskim starjeinama priznato je pravo albe sultanu protiv svih lica i organa dravne vlasti koji bi pokuali da ih ometaju u vrenju poslova odreenih beratom. Kao to se vidi, u beratu su na osoben nain zagarantovane povlastice pripadnicima jevrejske vjerske zajednice u Bosni u okvirima postavljenim erijatom. Poto berat potie tek iz etvrte decenije XIX stoljea (izdat je poslije zavoenja tanzimata), moe se postaviti pitanje, da li su Jevreji od ranije uivali opisanu autonomiju, ili se njihova autonomija tek ovim beratom pravno utvruje. Na osnovu sauvanih podataka u turskim izvorima iz XVI, XVII i XVIII stoljea, koji se veinom nalaze u sudskim protokolima (sidil) sarajevskog kadije i kadija iz drugih kadiluka sa podruja Bosne, Hercegovine i Makedonije, kao i na osnovu injenice da je i prije Mojsija bilo haham-baa u Bosni koji su morali na svojoj dunosti biti potvrivani slinim beratima, na ovo se pitanje po naem miljenju moe odgovoriti afirmativno. Turski podatci pokazuju da su Jevreji od poetka osmanske vlasti u naim zemljama mogli da slobodno vre svoje vjerske obrede (da pohaaju svoje bogomolje, da hodoaste svoja sveta mjesta u Palestini, da se sahranjuju po propisima svoje vjere, da spravljaju jela i pia po svojim obiajima itd.; da u okvirima optih naredaba organa osmanske vlasti podiu i odravaju svoje bogomolje (sinagoge); da organizuju vjersku nastavu za pripadnike svoje

vjere; da se pred kadijom zaklinju po propisima svoje vjere ("Bogom koji je po Mojsiju objavio Toru") itd. Jevreji su od poetka uivali autonomiju i u rjeavanju svojih branih 37 i porodinih stvari po propisima svoje vjere. Istina, u turskim izvorima sauvalo se malo podataka o tome. Ali to upravo znai da su sami Jevreji meusobno rjeavali te poslove, naravno posredstvom svojih vjerskih starjeina. Izgleda da su se Jevreji obraali kadiji samo onda kada sami ne bi bili u stanju da rijee neki spor. U sidilu bitoljskog kadije iz 1068. hidretske godine (1657. g.) zabiljeen je sluaj spora izmeu jednog Jevreja i njegove ene zbog vjenanog dara (mehr, mehri muedel). Poto taj spor izgleda nije mogao da rijei rabin, oteena strana se obratila kadiji da on svojim jaim autoritetom djeluje. Kao jedinstven, ovaj sluaj potvruje pravilo da su Jevreji u branim i porodinim stvarima uivali autonomiju od poetka osmanske vlasti u naim zemljama. Da su se oni u tim odnosima ponaali u skladu sa propisima svoje vjere pokazuje i injenica da su sarajevski Jevreji od davnina praktikovali svoje predbrano ritualno kupanje (tevilla) u Firuz - begovom hamamu (javnom kupatilu) u Sarajevu. Na postojanje autonomije Jevreja u Bosni u odreenim stvarima ukazuje i injenica da su Jevreji ubrzo po doseljavanju u Sarajevo izgradili svoju sinagogu i da su od davnina imali svoje vjerske starjeine. Sinagoga je, kao stoje reeno, sagraena po nareenju Sijavu - pae poslije 1581. g. Nju spominje Evlija elebija u svom Putopisu u drugoj polovini XVII stoljea. Stradala je u velikom poaru 1788. g., a restaurirana 1794. g. O svemu tome sauvali su se podaci u slubenim osmanskim dokumentima iz kojih se vidi da su lokalni osmanski organi morali da potuju vjersku autonomiju Jevreja. Kao opti naziv za vjerske starjeine Jevreja turski izvori upotrebljavaju termin hoda. Tim terminom su bile obuhvaene sve vjerske starjeine Jevreja, koji su inae bili ili svetenici (haham) ili opte vjerske starjeine (haham - rabin). Na elu svetenika jednog vilajeta (provincije) stajao je haham - basa. Haham - basa je postojao i u Bosni i Hercegovini. Od kada, nije tano poznato. Predpostavljamo da je ta funkcija postojala mnogo ranije od izdavanja naprijed citiranog berata, kojim je na tu dunost 38 1840. g. postavljen Mojsije (Musa - efendija). Starjeine cijele jevrejske vjerske zajednice u Osmanskom Carstvu bio je galvni Haham - basa u Carigradu. Na njegov predlog sultan je potvrivao haham - base u provincijama, to je bio sluaj i sa bosanskim haham - basom, malo as spomenutim Mojsijem. Drutveno - politiki poloaj Jevreja u Bosni, kao i uitavom Osmanskom Carstvu, bio je specifian. Osnovicu drutvene strukture Osmanskog Carstva sainjavala su dva stalea (klase): vojniki stale (asker) i klasa koja je bila obavezna da obrauje zemlju i svojim radom izdrava vojniki stale (raja). U asker su spadali svi pripadnici feudalne klase: vojnici, dravni funkcioneri, duhovne starjeine muslimana (ulema). Raju su sainjavali preteno zemljoradnici koji su bili optereeni obavezama u korist feudalaca i drave.

Pored osnovne staleke podjele na asker i raju, u Osmanskom Carstvu su postojali i razni drutveni meuslojevi. Jedan takav specifian meusloj predstavljali su i Jevreji. Drutveni poloaj Jevreja bio je znatno povoljniji od poloaja zavisne, feudalnim obavezama optereene raje, pa ak i od poloaja raje koja je zbog izvjesnih usluga osmanskoj dravi uivala izvjesne povlastice (muaf). Jevreji su bili lino slobodni. Uivali su slobodu kretanja i trgovanja u Bosni, kao i u granicama Osmanskog Carstva, a osmanski sultani su se starali da im tu slobodu omogue i kod svojih susjeda -Dubrovana i Mleana. Premda je trebalo da sarajevski Jevreji od 1581. g. stanuju u posebnom hanu, nikakvom naredbom niti izuzetnim mjerama oni nisu prisiljavani da ive na nain koji bi bio slian ivotu Jevreja u getu, kao to je bio sluaj na Zapadu u to doba. Na Jevreja su se, istina, odnosila izvjesna ogranienja koja su ih, kao i ostale nemuslimane, stavljala u neravnopravan poloaj prema muslimanima. To se na prvom mjestu tie nonje, koja je morala biti drukija od muslimanske. Osim toga, Jevreji, kao ni ostali nemuslimani, nisu smjeli jahati konje kroz grad, niti su imali pravo da nose no i drugo oruje. Isto 39 tako, Jevreji nisu mogli, u pravilu, da pod jednakim mogunostima kao muslimani svjedoe pred kadijom. Njihovo svjedoenje imalo je puni znaaj samo u meusobnim parnicama, pa i u parnicama sa muslimanima. Podaci iz sidila dalje pokazuju da su Jevreji u izvjesnim sluajevima mogli da se pojave pred kadijom ak i kao svjedoci sudske parnice (uhudul hal), to ima znaaj porote u osmanskom pravu, a stoje inae, u pravilu, bila privilegija muslimana. Sve to pokazuje koliko je osmansko pravo u izvjesnim sluajevima bilo elastino, iako je poivalo na erijatskom pravu. Jevreji su u Osmanskom Carstvu, pa prema tome i u Bosni i Hercegovini, uivali linu i imovinsku sigurnost. Oni su mogli da se obraaju svim organima osmanske vlasti, od kadije do sultana, za zatitu svoje linosti i svojih prava. U sidilima sarajevskog i bitoljskog kadije sauvao se znatan broj podataka o meusobnim imovinskim sporovima (zajmovi, kupoprodaja, starateljstvo) Jevreja, kao i onjihovim sporovima sa ostalim graanima (muslimanima i nemuslimanima). Bila im je zagarantovana i krivino -pravna zatita kao i ostalom stanovnitvu. Iz podataka sidila bitoljskog kadije vidi se da je kadija upotrebljavao sva raspoloiva sredstva da se u takvim sluajevima zadovolji pravda, da se krivac pronae, privede sudu i kazni po propisima erijata. U sluajevima ubitstva Jevreja obino je praktikovano sporazumijevanje stranaka o krvarini (dem ve diyet), to jest naknadi tete koja je imala znaaj sudskog umira (kompozicija). Jevrejima je pruana zatita i od zloupotrebe vlasti od strane pojedinih organa osmanske vlasti u provincijama u svim sluajevima, a naroito u sluajevima kada bi takvi organi, u namjeri da opljakaju Jevreje, pokuavali da insceniraju tzv. ritualna umorstva. U onemoguavanju zloupotrebe vlasti od strane dravnih organa, odlunu podrku Jevrejima pruale su njihove komije muslimani. Tako su jednom prilikom sarajevski muslimani snanim protestom i pritiskom onemoguili bosanskog vezira Rudi - pau da iz ista mira pogubi i opljaka sarajevskog haham - basu i jo deset uglednih sarajevskih Jevreja. 40 Specifinost drutveno - politikog poloaja Jevreja ogleda se i u njihovim obavezama prema osmanskoj dravi. Za razliku od ostalih slojeva nemuslimanskog stanovnitva, Jevreji su bili

obavezni da daju izvjesne dadbine samo osmanskoj dravi. Kao nemuslimani, oni su na prvom mjestu bili obavezni da daju dravi glavarinu (dizija = hara) Kasnije, kada su i Jevreji poeli dolaziti u posjed seljake zemlje (ifluka) bili su duni da dravi daju paualan iznos od 94.600 aki na ime nameta "ift" (rajinski porez na zemlju), "bennak" (rajinski porez na zemlju koga su plaali oenjeni seljaci muslimani), "muderred" (rajinski porez na zemlju koga su plaali neoenjeni, a za rad sposobni muslimani), "dnum" (rajinski porez koji je naplaivan prema povrini zemlje), "ispende" (lini porez muslimana) i "mahlut" (renta koja je ubirana od raje na raznovrsne itarice). Plaanje haraa imalo je znaaj otkupa za osloboenje od vrenja vojne slube i doprinos dravi za uivanje line i imovinske sigurnosti. U XVI stoljeu svi odrasli i sposobni mukarci Jevreji plaali su godinje na ime haraa po 25 aki po glavi. U XVII stoljeu je iznos haraa porastao na 35 aki i od tada se nalazio u stalnom porastu. Od toga doba hara je razrezivan prema imovinskom stanju harakih obveznika, koji su bili podijeljeni u tri klase: bogati, srednji i slabije stojei. Povremeno su Jevreji optereivani globalnim iznosima haraa, kojeg su onda sami meusobno razrezivali. Kasnije, hara je kupljen putem zakupa, pa su sami zakupci razrezivali hara po imovinskim klasama, pri emu je iznos haraa stalno rastao, a njegovo ubiranje bilo praeno razliitim zloupotrebama haralija. Te zloupotrebe bile su mogue, jer je osmanski dravni sistem bio u stalnom rasulu, naroito od kraja XVII stoljea. Prema podacima fermana sultana Selima III izdatog 1. IV 1807. g. moe se zakljuiti da su sarajevski Jevreji ve od samog poetka naseljavanja bili osloboeni (mu af), kao i ostali stanovnici grada Sarajeva, koji nisu imali seljake zemlje' (reaya emlak ve erazi), od tekih dravnih nameta 41 avariz - i divanije i tekalif - i rfiye. A u te namete spadale su obaveze raje da obavljaju neke radne i materijalne usluge dravi (izgradnja i opravka tvrava, puteva i mostova, snadbjevanje vojske hranom, smjetaj vojske i dravnih vojno - upravnih funkcionera itd.), ili da na mjesto tih obaveza daju ekvivalent u novcu (bedel). Poto su Jevreji ivjeli u gradovima i bavili se trgovinom i kao je gradsko stanovnitvo, po pravilu, bilo osloboeno tih nameta, sa velikom vjerovatnoom, koja se oslanja i na navode spomenutog fermana, se moe predpostaviti da oni ve od poetka nisu bili optereivani tim nametima. Tek kasnije, poev od druge polovine XVII stoljea, oni su morali, kao i ostalo stanovnitvo (muslimansko i nemuslimansko), da daju izvjesna doprinose za izdravanje osmanske vojske i osmanskih dravnih funkcionera u provincijama. Od tada, a naroito od XVIII stoljea, Jevreji su bili duni da uestvuju u podmirivanju djela trokova snadbijevanja osmanske vojske hranom i komorom, da daju doprinos za izdravanje potanskih stanica (menzil) te da u korist bosanskih vezira daju odreeni iznos novca. Taj novac je davan dva puta godinje, pa se namet u korist vezira, koji su plaali i drugi stanovnici, zvao popularno taksit (imdad - i hazariye = mirnodobska pomo). O tome su se sauvali podaci u spomenutom, od M. Levy-ja koritenom, Pinakesu, koji spominje obavezu Jevreja da daju doprinos pod nazivom "komora" i razne poklone (peke) veziru i sarajevskom muteselimu. Da su sarajevski i ostali bosanski Jevreji davali novani doprinos u korist bosanskog vezira svjedoe podaci iz sidila sarajevskog kadije koji se odnose na oslobaanje (inamat) od toga doprinosa pojedinih, obino siromanih, lica, meu kojima ima i Jevreja.

Takav je bio po prilici poloaj Jevreja u Bosni i Hercegovini do zavoenja reformi (tenzimat) od strane sultana Abdul Medida Hatierifom od Gulhane 1839. g. Taj Hatierif predstavlja ustvari deklaraciju o namjeravanim reformama, koje su na izvjestan nain trebale da imaju graanski karakter. Hatierifom je formalno ukinut stari feudalni sistem i proklamovana jednakost svih graana osmanske drave pred zakonom bez 42 obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost, sigurnost ivota i imovine, sloboda vjeroispovijesti i vjerske nastave, doputenost vrenja dravnih slubi, jednakost pri oporezivanju, jednakost u svjedoenju itd. Premda je sprovoenje Hatierifa u djelo teklo vrlo sporo, poslije njegovog izdavanja primjetne su izvjesne promjene u poloaju nemuslimana u Bosni i Hercegovini. Od tada je imovinska i lina sigurnost bila jaa, a uee Jevreja u politikom ivotu Bosne postalo vidnije. Aktivnost Jevreja u trgovakom prometu u Bosni postala je ivlja o emu svjedoi i injenica njegovog postepenog naseljavanja u vei broj bosanskih gradova i kasaba. Osim toga, Jevreji se ee nego ranije sreu u javnim slubama i mjesnim melisima (savjetodavnim organima upravnih osmanskih vlasti). Jevreji su jo od ranije igrali vanu ulogu kao lijenici i apotekari (tatari) i katkada kao snadbjevai bosanskog vezira. Od poetka pete decenije XIX stoljea oni se sreu i dravnom aparatu najee kao finansijski slubenici (sanduk emini). U takvom stanju Jevreje je zatekla austro - ugarska okupacija Bosne i Hercegovine 1878. g.

IZVORI Sidili sarajevskog kadije 1 - 86 (Gazi Husrevbegova biblioteka u Sarajevu -GHB); Sidili kadija iz pojedinih kadiluka Bosne i Hercegovine 1-61 (Orijentalni institut u Sarajevu - OIS); Sidili kadije bitoljskog kadiluka 1-100 (Dravni arhiv SR Makedonije); Hronika Muhameda Enveri Kadia (GHBb) LITERATURA Begovi Mehmed, O izvorima erijatskog prava. Arhiv za pravne i drutvene 43 nauke (Beograd, januar 1933.); Begovi M. Tragovi naeg srednjevjekovnog prava u turskim pravnim spomenicima, Istorijski asopis Istor. Instituta SAN, knjige III (Beograd 1952); Enciklopedija Jugoslavije, s.v. "Jevrejiu jugoslovenskimzemljama'1, Istorija naroda Jugoslavije, knjiga II (Beograd 1960); S.S. Bobev, Pogled na pravno ureenje Balkana pod turskom upravom (Knjiga o Balkanu I, Beograd 1936); M. Levy, Die Sephardim in Bosnien (Sarajevo 1911); Skari Vladislav, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austro- ugarske okupacije (Sarajevo 1937);

Tadi Jorjo, Jevrejiu Dubrovniku do polovine XVIIstoljea(Sarajevo 1937); Bernard Lewis, Notes and Documents from the turkish Archives a centribution to the History of the Jews in the Ottoman Empire (Jerusalem 1952); Abraham Galante, Nouveau recueil de nouveaux documents inediats concernat VHistoire des Jevi de Turquie (Fakulteler matbaasi, Istanbu 1952); Walter J. Eischel, Jews in the Economic and Political Life of Mediaeval Islam (London 1937); A. Sueska, Da lisu sarajevski Jevreji bilimu af, Godinjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, XXIII, Sarajevo 1975; A. Bejti, Sijavu -paina data (prilog istoriji sarajevskih Jevreja), Prilozi za prouavanje istorije Sarajeva, Sarajevo 1966. 44

SUMMARY Avdo SUESKA POSITION OF JEWS IN BOSNIA AND HERCEGOVINA DURING THE TURKISH OTTOMAN PERIOD The first Jews (Sephardim) in Bosnia and Hercegovina, under the Ottoman rule at that time, appear at the beginning of the 16th century. For a long time they had their collony only in Sarajevo. It was only in the second half of the 18th century that the Ottoman cources mention Jews in Travnik and much later, in the 19th century, in some other towns in Bosnia and Hercegovina. The status of Jews was, in principle, determined by the general position of the non Moslem population in the Ottoman Empire, whose general status was determined by the Sheriat, which acknowledged the non Moslems the right to regulate autonomously their relations in the sphere of their religion (which was inviolable), then in familiar and inheritance matters and in some parts of the civil law. Within the legal agrarian, tax and criminal matters the non Moslems, as a rule, did not have an autonomy, though they were less rigorously punished than the Moslems. The matters within the domain of the autonomous law among the Jews were solved by their religious chief - harambasha. His right was, among other things, to collect taxes from the Jews for himself and'for the state. In the social structure of the Ottoman state the Jews made an interstratum. They neither belonged to the Ottoman privileged strata (asker) nor were a raya in the very sense of the meaning. They could not own land, so they not pay feudal rent (uur, salarija and others) and they were free (mu r) of paying heavy state tributes, avariz-i divaniye and teklif-i rfije. They paid a tax in cash (ispende) and a head tax (dzizye). They enjoyed personal and property security and could complation to qadi, vizir and even to the 45 sultan. A certain limit of freedom consisted in ban to the Jews to dress as Moslems, not to ride a horse through a town and wear a knife as well as other arms. Under the influence of general circumstances in which the Ottoman rule was in provinces during the 18th century Jews, as well as all other subjects in the Ottoman Empire, had to pay taxes to Bosniab vizirs called imdad-i hazariye (taksist), of which poor Jews were free as well as other poor people (fukara).