O.I.M.

BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 1

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE Od wydawnictwa Ojciec Innocenty Jzef Maria Bocheski, dominikanin, filozof i logik, profesor Uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria) nie jest bliej znany polskiemu Czytelnikowi. Nie przeczy temu kilka krtkich informacji prasowych, jakie ukazay si w kocu 1987 roku w prasie polskiej w zwizku z jego pobytem w Kraju, ktry odwiedzi po 48 latach nieobecnoci. Ojciec Bocheski ukoczy studia prawnicze we Lwowie i ekonomiczne w Poznaniu. Filozofi studiowa we Fryburgu a teologi w Angelicum w Rzymie. Jest autorem kilkunastu ksiek z zakresu logiki i kilkuset artykuw prasowych. Bierze czynny udzia w pracach wielu towarzystw naukowych w Europie i Ameryce. Szkic O patriotyzmie jest jednym z ponad stu ogoszonych przez Autora w latach 1939-1945. Czsto byy to wykady dla Polakw, z ktrymi si styka, w tym te dla onierzy z Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. Oddawany do rk Czytelnikw szkic ukaza si po raz pierwszy w Szkocji, w 1942 roku, w 19-ym numerze czasopisma ,,Nauka Chrystusa. W roku 1953 ukaza si on w zbiorze ,,Szkice etyczne wydanym przez Katolicki Orodek Wydawniczy ,,Veritas w Londynie, na ktrym opiera si to wydanie. Szkic O patriotyzmie zawiera naszym zdaniem bardzo aktualne treci. Z jednej bowiem strony Polsce potrzeba wielu patriotw o gorcych sercach i trzewych umysach, a z drugiej za rne ugrupowania kosmopolityczne prbuj uczy Polakw patriotyzmu. Nie chcemy na to pozwoli. Polacy maja wasne wzory. Autor w swym opracowaniu podaje definicj takich poj jak: ojczyzna, patriotyzm ... Wiele uwagi powica wychowaniu w duchu patriotycznym i ksztatowaniu woli. Mwi te o obowizku obrony Ojczyzny. Szkic ten powinien stanowi podstawowa lektur dla polskiej modziey. Oddajemy to mae dzieko do rak Czytelnikw w przekonaniu, e myl Ojca I. M. Bocheskiego bdzie dobrze suya wspczesnym i przyszym pokoleniom naszego, polskiego narodu. I. DEFINICJA PATRIOTYZMU Przedmiot patriotyzmu Istnieje do zawiy spr na temat przedmiotu patriotyzmu, czyli znaczenia sowa ojczyzna. Spr ten nie tylko nie zosta rozstrzygnity przez Koci, ale nawet nie ma odnonie do niego zgodnego pogldu mylicieli katolickich. Jasnym tego dowodem jest ankieta o nacjonalizmie, przeprowadzona przez Vaussarda, z ktrej okazuje si, e rni wybitni myliciele katoliccy zakadaj najrniejsze pojcia ojczyzny, z czego wtrnie wynikaj najrniejsze postawy wobec patriotyzmu. Wrd wielu kierunkw, jakie mona w Kociele wyledzi, wyrnimy i obierzemy kierunek reprezentowany przez mylicieli polskich, ktrych najwybitniejszym przedstawicielem jest jeden z czoowych etykw katolickich wspczesnej doby o. Jacek Woroniecki O. P. Czynimy tak z nastpujcych wzgldw: 1) Myliciele i pisarze polscy pierwsi obok Wochw doszli do skrystalizowania pojcia narodu, w odrnieniu od pastwa, rasy i grupy jzykowej - wskutek czego naturaln jest rzecz, e polska myl katolicka janiej ni inne uwiadamia sobie dzisiaj poprawne definicje i twierdzenia w tej dziedzinie. 2) Nie jest nam znana adna inna katolicka teoria ojczyzny rwnie konsekwentna i wykoczona jak teoria polska. Na og zagadnienie to jest u nie-Polakw w stadium zalkowym i przedstawiane bywa do chaotycznie. 3) Wreszcie, majc na celu zastosowanie tej teorii do patriotyzmu polskiego, wydawao si najbardziej celowym wzicie jej od polskich mylicieli, ktrzy niewtpliwie specyficzne potrzeby polskie lepiej od innych rozumiej i umiej steoretyzowa, podczas gdy dyskusja jest wolna i kademu wolno zajmowa takie stanowisko, jakie mu si wyda najtrafniejsze. Nie potrzebujemy dodawa, e teori t uwaamy sami za jedynie prawdziw; autor niniejszych stronic pracowa nad jej rozbudow w cigu szeregu lat i w peni przyjmuje odpowiedzialno za kad jej tez. Pojcie ojczyzny Zgodnie z teori polsk, ojczyzna jest przedmiotem ontologicznie zoonym, cho etycznie prostym. Nie jest wic ojczyzn ani sam kraj (cho etymologia zdaje si to sugerowa), ani sama grupa ludzka (np. grupa Polakw wspczesnych), ani tym bardziej, samo pastwo polskie, ani inne podobne przedmioty, ale to wszystko razem. Natychmiast nasuwa si pytanie, pod jakim ktem widzenia jest ten zesp rnorodnych rzeczy i cech ujty, gdy mwimy o mioci ojczyzny - gdy nie moe ulega wtpliwoci, e caa komplikacja materialna ojczyzny nie zmniejsza w adnym stopniu jednoci formalnej patriotyzmu. Chodzi wic o ustalenie cechy, ktra sprawia, e do tych wszystkich przedmiotw odnosimy si jako do jednoci, jedn prost postaw, zwan patriotyzmem. Idc za myl w. Tomasza z Akwinu (u ktrego jednak wyranej teorii pod tym wzgldem brak), kraj, gromad ludzk, histori, kultur itp. zwane ,,ojczyzn ujmujemy, gdy o patriotyzm chodzi, pod ktem widzenia rda naszego bytu, pojtego wszechstronnie, a wic zarwno fizycznie jak i duchowo. Jestemy takimi jakimi jestemy, dlatego emy si w takim kraju, klimacie, w takich warunkach biologicznych i z takich rodzicw urodzili, emy si w takiej kulturze wychowali, e oddziayway na nas zebrane w cigu wiekw i potnie dziaajce wpywy wszelkiego rodzaju, od fizyko-chemicznych do religijnych wcznie. Ojczyzna to zatem rzeczywicie co podobnego do ojca czy matki i nie myli si tradycja wielu ludw, gdy j ,,matk nazywa (motherland).

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 2

Prymat kultury Byoby jednak bdem sdzi, e wszystkie wymienione czynniki odgrywaj w etycznym pojciu ojczyzny rwn rol: na pierwszym miejscu stoj i znakomicie przewaaj nad innymi czynnikami - kulturalne. Mona to udowodni i empirycznie i a priori. Empirycznie, przez wskazanie na wielu ludzi urodzonych poza granicami Polski, a jednak przyznajcych si ca dusz do polskoci - albo na innych, ktrzy z obcych rodzicw pochodz, a jednak, yjc dugo w Polsce, za Polakw szczerze si zaczynaj uwaa. A priori rzecz jest rwnie oczywista, jeli zwaymy, e aczkolwiek czowiek nie jest tylko duchem, to jednak jest przede wszystkim istot duchow i w jego yciu etycznym gwn rol odgrywaj czynniki duchowe - a wic kultura. Cho wic nie bdzie to zupenie cise, moemy powiedzie, e przyznanie si do okrelonej ojczyzny jest przede wszystkim przyznaniem si do pewnej kultury narodowej. Powiedzenie to jest w kadym razie znacznie trafniejsze ni np. formalistyczne okrelenie narodowoci przez obywatelstwo (pospolite u Francuzw) i ni rasizm niemiecki, bdcy poza tym, w wietle wynikw antropologii polskiej, teori sprzeczna z wszelkimi danymi faktycznymi. Dwojakie podejcie etyczne do ojczyzny Do ojczyzny tak pojtej podchodzi moemy dwojako: jako do czego bardzo nam bliskiego (ojcowskiego) oraz jako do pewnego narzdzia i odblasku Boskiej chway w wiecie, z ktrym jestemy szczeglnie zwizani. Te dwa podejcia opieraj si z punktu widzenia katolickiego ostatecznie na tej samej podstawie, a mianowicie na mioci ku Bogu, ktrego nasza ojczyzna jest narzdziem, i ktrego chwa reprezentuje. Niemniej chodzi tu o dwie rne cnoty. a) Na pierwszej drodze mamy do czynienia z cnot podobn do cnoty religii, tzn. mioci rodzicw i wdzicznoci. A mianowicie, chodzi o pewien obowizek zacignity przez nas wobec ojczyzny, ktrej zawdziczamy, porednio lub bezporednio, niemal wszystko czym jestemy: ideay, w ktre wierzymy, cnoty, ktre posiadamy, nasz kultur estetyczn, nasze specyficzne zwyczaje, wychowanie, a do cech biologicznych. Tak pojta ,,mio ojczyzny jest pod-dziaem prawoci, nie mioci waciwej, i oczywicie, obowizuje w sposb podobny do pierwszej. b) Na drugiej drodze chodzi o zrzdzenie woli Boej, ktre uczynio nas wspodpowiedzialnymi za pewien odblask Boskiej wietnoci, przejawiajcy si we wszystkim co ojczyzn nazywamy, a wic w krajobrazie, dziejach, tradycji, religii, obyczaju, nauce i sztuce ojczystej. Zgodnie z pierwszym przykazaniem mioci winnimy bowiem miowa Boga ze wszystkich si naszych - co oznacza wedug katechizmu ,,chwalenie Boga, a wic szerzenie Jego chway. Ot znakomit czci chway Boej, za ktr odpowiadamy na ziemi, jest niewtpliwie wszystko co pikne i dobre wokoo nas i w nas - a w pierwszym rzdzie kultura ojczysta. Suba tej kulturze jest zatem wynikiem przykazania mioci Boga - i patriotyzm pod tym ktem widzenia ujty jest cnot pochodn w stosunku nie do sprawiedliwoci, ale do mioci. Patriotyzm jako dzia sprawiedliwoci Jako dzia sprawiedliwoci, patriotyzm ma przede wszystkim siedzib nie w uczuciu, ale w woli: jest pewn sprawnoci woli, pozwalajc na energiczne i stosunkowo atwe penienie obowizku wobec ojczyzny. Nie jest on wic uczuciem - aczkolwiek uczucie patriotyczne moe walnie si przyczyni do jej naleytego dziaania. Nie ten wic jest dobrym patriot, kto ma najgortsze uczucia patriotyczne, ale ten, kto potrafi najlepiej swj obowizek patriotyczny speni, innymi sowami - ten, kto ma najsilniejsz po temu wol. Istnieje jednak dwojaka rnica midzy sprawiedliwoci pospolit, tj. wymienn, a mioci Ojczyzny. l) Podczas gdy w dziedzinie sprawiedliwoci wymiennej dug jest zawsze cile okrelony (w zasadzie) i skoczony, w dziedzinie patriotyzmu, podobnie zreszt jak gdy chodzi o religi i mio rodzicw, winnimy drugiej stronie wszystko czym jestemy i nie potrafimy nigdy naszego dugu w peni spaci - tak e jest on dla nas w pewnym tego sowa znaczeniu nieskoczonym. 2) Podczas gdy kontrahent albo pokrzywdzony jest zawsze czym zupenie rnym od nas (jako taki), czym obcym i zewntrznym, w dziedzinie mioci ojczyzny zachodzi stosunek czci do caoci: ojczyzna nie jest obcym kontrahentem, ale czym wikszym od nas, czego jestemy tylko czci - analogicznie do sytuacji w religii i mioci rodzicw. Nie wynika z tego, by obowizki wobec ojczyzny nie posiaday mocy czysto prawnej, charakterystycznej dla sprawiedliwoci - ale posiadaj one rwnoczenie jeszcze inny charakter, czego bardziej, jeli wolno si tak wyrazi, intymnego, silniej zwizanego z nasz osobowoci, i w konsekwencji (jak w braku innego wyraenia mwimy), witszego - podobnie jak obowizki wobec rodzicw. Zastrzec si naley, e wyraenie ,,witszy nie jest cise, gdy wito jest wartoci innego jeszcze, wyszego typu. Chodzi o wypowiedzenie myli, e warto reprezentowana przez ojczyzn jest wartoci wyej cenion ni np. warto zwykej uczciwoci. Patriotyzm a sprawiedliwo uniwersalna Ze stanowiska katolickiego nie moe by oczywicie, mowy o takim patriotyzmie, ktry by nakazywa gwacenie zasad sprawiedliwoci uniwersalnej, nalenej kademu czowiekowi. Co wicej, stojc na wyoonym powyej stanowisku, nie mona nie uzna, e stosunek owej specjalnej sprawiedliwoci, czcy nas z ojczyzn, posiada odpowiednik w sprawiedliwoci tego samego typu, wicej nas z ludzkoci jako caoci, a cilej z chrzecijastwem i Europ. Zawdziczamy niewtpliwie bardzo wiele tym wikszym od naszej ojczyzny rdom: tak np. nie bylibymy, my Polacy, tym, czym jestemy, gdyby nie wysiek mylicieli i artystw greckich, gdyby nie wito

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 3

misjonarzy woskich i irlandzkich. Wyrwanie ojczyzny wasnej z wikszej wsplnoty jest niewykonalne, gdy traci ona przez to wasny sens i oblicze. Rzecz przedstawia si tak, e kultura np. polska stanowi pewien odcie kultury chrzecijaskiej, odcie niewtpliwie wietny i waki, ale pozbawiony sensu bez podstawy oglnej. Niemniej wizy sprawiedliwoci czce nas z ojczyzn s cilejsze, podobnie jak wizy mioci rodzinnej cilej obowizuj ni wizy np. koleestwa czy dalekiego pokrewiestwa. Sprawiedliwo wymaga od nas wicej w stosunku do ojczyzny ni do innych, cho nie znosi bynajmniej obowizkw wobec innych. Patriotyzm a mio uniwersalna Podobnie przedstawia si pooenie w dziedzinie mioci. Zgodnie z przykazaniem mioci Boga winnimy miowa Go we wszystkim co pikne i dobre, gdziekolwiek bymy je znaleli - i patriotyzm poczony z nienawici obcej kultury jest oczywicie z punktu widzenia katolickiego nonsensem, gdy przeczy zasadzie, na ktrej sam jest oparty. Ale tutaj take istnieje odwieczna nauka o stopniach mioci. Odnonie do ludzi wiemy wszyscy, e winnimy bardziej miowa dziecko wasne ni brata, bardziej brata ni ssiada, bardziej ssiada ni obcego, bardziej rodaka ni cudzoziemca. To samo dotyczy take odblasku chway Boej w kulturze narodowej i innych skadnikach ojczyzny. Cho wszystko winnimy miowa co dobre i pikne, istnieje cisy obowizek wikszej mioci ku tym rzeczom i cechom, ktre zrzdzeniem Opatrznoci stay si naszym cilejszym udziaem. I tu wic mio ojczyzny, nie znoszc mioci uniwersalnej, kae nam bardziej miowa wasn ojczyzn ni cudz. Pierwszestwo ojczyzny Nasuwa si tutaj pozornie trudne pytanie: dlaczego wanie ojczyzn miujemy i kaemy miowa bardziej ni inne wsplnoty, szersze, albo mniejsze. Gmina jest wsplnot mniejsz od ojczyzny, a jednak interes gminy winien, wedug przyjtych obecnie powszechnie norm, ustpi interesowi ojczyzny - co wicej, nawet interes rodziny kae normalne polskie sumienie powici interesowi Polski. Podobnie Europa jest wsplnot wiksz ni Polska, a jednak nigdy sumienie nie da od nas zapomnienia o interesach polskich na rzecz europejskich. Nasuwa si pytanie, czy owa norma moralna ma uzasadnienie, a jeli tak, to jakie. Wypada tutaj najpierw powiedzie, e zagadnienie postawione abstrakcyjnie nie ma sensu, gdy niemal kada ojczyzna odgrywa w yciu jednostek odmienn rol ni jakakolwiek inna. Sens ma natomiast pytanie, czy w owym dugim szeregu rnych wsplnot istnieje zawsze taka, ktra posiada pewien prymat nad innymi i dlaczego. Ot wydaje si, e niewtpliwie tak jest: a mianowicie wydaje si, e kultura, najwaniejszy skadnik ojczyzny, jest zawsze dzieem pewnej okrelonej jednostki terytorialnej i spoecznej, ktra jako taka znacznie wikszych nabywa praw do naszej suby ni pozostae. W Polsce tak jednostk niezmiernie przewyszajc inne swoim znaczeniem kulturalnym, a wic i wpywem na to, czym jestemy, i co za tym idzie, prawem do nas, jest Polska jako cao. To czym jestemy duchowo (a to jest czynnik w czowieku najwaniejszy), jest w znacznej mierze jej zasug; adna rodzina, gmina, dzielnica, a take - zdaniem piszcego te sowa - Europa jako cao, nie mog si rwna z ni wpywem. Std istnieje prymat mioci ojczyzny przed innymi miociami, pomijajc ju wzgldy specjalne wystpujce w etyce wojennej, o ktrych tutaj pisa nie moemy. Wypada jednak zaznaczy, e ojczyzna jest ju z wymienionych wzgldw przedmiotem skoczonym w czasie i prawdopodobnie przyjdzie czas, w ktrym jej miejsce zajm inne, by moe wiksze, by moe mniejsze, przedmioty. Obecnie jednak w Polsce, o prymacie ojczyzny nad innymi przedmiotami mioci wtpi nie mona i bodaj dugi czas upynie, nim cokolwiek si w tym pooeniu zmieni. Przyznanie si do ojczyzny Do kogo stosuj si sformuowane powyej normy etyczne? Tj., innymi sowami, kto grzeszy, o ile inn mio stawia ponad mio np. Polski? Teoretycznie odpowied jest prosta: ten, kto jest Polakiem, tj. czyja osobowo zostaa uksztatowana przez Polsk. Niestety, w praktyce nie zawsze mona to okreli wystarczajco jasno, i prawnicy, z braku tej jasnoci, nigdy prawdopodobnie nie zgodz si na wprowadzenie do prawa nawet pojcia ojczyzny. S wprawdzie liczne wypadki, gdzie nie moe ulega wtpliwoci, e dany czowiek obowizki wobec tej czy innej ojczyzny posiada. Tak np. czowiek o polskim nazwisku, majcy polskich rodzicw, wychowany w Polsce i ktrego jzykiem potocznym jest jzyk polski, posiada niewtpliwie wszystkie obowizki Polaka - i gdyby zapar si polskoci, grzeszyby (prawdopodobnie nawet miertelnie), a to dlatego, e nie chciaby spenia obowizkw wyranie na nim cicych z tytuu wychowania i urodzenia. Ale bywaj wypadki mniej jasne, w ktrych decydowa musi przyznanie si do danej narodowoci. Nie wynika z tego jednak, by owo przyznanie si zaleao od wolnego wyboru. Przynaleno do okrelonej ojczyzny jest pewnym zobowizaniem wobec dawcy ycia i kultury, opartym na pewnych zalenociach faktycznych (urodzeniu, wychowaniu itp.) - z drugiej strony przejawia si w strukturze psychicznej, ktra okrela, e dany czowiek jest Polakiem np., a nie Niemcem. Akt woli nie moe zmieni ani owej zalenoci faktycznej, ani posiadanej struktury duchowej, a mianowicie cech charakteru, zrozumienia dla pewnych wartoci, nabytego obyczaju itp. Wobec tego akt zerwania z wasn ojczyzn jest etycznie faszywy czyli grzeszny: stanowi jednostronne zerwanie zobowiza cicych na czowieku - jest w dziedzinie sprawiedliwoci prost nieuczciwoci (odmow spenienia obowizku), a w dziedzinie mioci czym jeszcze gorszym, co opinia publiczna pitnuje susznie jako podo. Wynika std wniosek, e wadza ojczysta, ma prawo kara renegatw i w razie, gdyby wystpowali przeciw wasnej ojczynie, traktowa ich jako zdrajcw.

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 4

Patriotyzm a religia Wypada jeszcze rozway stosunek patriotyzmu do religii, gdy pod tym wzgldem panuje wiele nieporozumie. Sowo religia posiada co najmniej dwa rne znaczenia: z jednej strony, w sensie szerszym, religia obejmuje wszystko co dotyczy naszego stosunku do Bstwa - a wic take pogld na wiat, mio itp.; w drugim cianiejszym znaczeniu, religi nazywamy pewien pod-dzia cnoty sprawiedliwoci, skaniajcy do oddawania Bogu nalenej czci. l) Jeli mowa o religii w sensie szerszym, przeciwstawianie jej patriotyzmowi nie ma oczywicie sensu, gdy cnota patriotyzmu jest jedn z cnt nakazanych przez religi (chrzecijask) - a jej uzasadnienie etyczne opiera si, jak widzielimy, na zasadach mioci Boga. Patriotyzm jest czci religii w tym szerszym znaczeniu, podobnie jak mio bliniego czy zwyka uczciwo. 2) Natomiast, jeli mowa o religii jako o cnocie specjalnej, rni si ona oczywicie od patriotyzmu, tak jak rni si od niego np. mio rodziny. Rnica jest zasadnicza, gdy przedmiotem religii jest sam kult Boga, podczas gdy patriotyzm ma za przedmiot stworzenie, a mianowicie ojczyzn. Std mieszanie patriotyzmu z religi jest ubstwianiem stworzenia i jako takie moe mie charakter bawochwalstwa. Wynoszc patriotyzm na poziom religii nie podnosi si go, a wrcz przeciwnie, ponia - bo poderwanie innej wartoci, wyszej, musi w konsekwencji prowadzi do zniszczenia porzdku wartoci w ogle. 3) Skdind religia jako cnota i jej przejawy (kult) s skadnikiem kultury narodowej i jako takie objte s patriotyzmem. Tak np. nasze polskie naboestwo majowe, nasze obrzdy wielkanocne itp. s niewtpliwie czci skadow kultury polskiej i pielgnowa je naley nie tylko jako przejawy religii, ale take jako skadniki naszej ojczyzny1. II. DEONTOLOGIA PATRIOTYZMU Obowizek tworzenia cnoty Cnota patriotyzmu, jak kada cnota, domaga si przede wszystkim wasnego rozwoju. A mianowicie, jeli jaka cecha charakteru jest doskonaoci etyczn, kady czowiek ma cisy obowizek denia do jej rozwoju w sobie - w myl ewangelicznego przykazania ,,Bdcie doskonaymi, jak Ojciec wasz niebieski doskonaym jest. Mio ojczyzny nie moe stanowi pod tym wzgldem wyjtku: kady z nas winien dooy wszelkich stara, aby cnota patriotyzmu w nim rosa i wzmagaa si przez cae ycie. Temu podstawowemu obowizkowi patriotyzmu powicamy trzeci, wychowawcz cz naszej rozprawki podkrelajc w tym miejscu tylko, e zaniedbanie pod tym wzgldem jest przewin, za ktr przyjdzie kiedy przed sdem Boskim odpowiedzie. Obowizek samowychowania narodowego Od powyszej normy rni si, aczkolwiek cile jest z ni zwizana, zasada goszca, e kady ma obowizek rozwija i potgowa w sobie kultur ojczysta. Norm t - mao niestety znan - atwo jest uzasadni, a mianowicie na gruncie powyej omwionego podejcia do patriotyzmu jako postaci mioci Boej. Powiedzielimy, e ojczyzna reprezentuje pewien odcie Boskiej chway, za ktrego rozwj i promieniowanie jestemy z mocy zrzdzenia Opatrznoci wspodpowiedzialni. Jest wol Boga, aby blask Jego chway w wielorakich postaciach ojczystych szerzy si i potgowa w wiecie - przy czym nie ulega wtpliwoci, jak ju powiedziano, e np. Polak jest wobec Boga odpowiedzialny za w specyficzny odcie tej chway, ktry nazywa si kultur polsk. Powiemy zaraz, e posiadamy take obowizki zbiorowe wobec tego odcienia - ale zaczyna trzeba oczywicie od siebie i stara si, aby wietno Boska w owym naszym odcieniu jak najwspanialej janiaa w nas samych. Nie ma zreszt innej drogi ku spenieniu oglnej zasady doskonaoci - bo doskonao ludzka, nakazana nam przez Chrystusa Pana nie istnieje nigdzie w oderwaniu, ale jest zawsze ubrana w odcie ojczysty. Tak jest z obyczajem, ze sztuk, z religi nawet, ktra, zachowujc swoj uniwersalno wiary, hierarchii i kultu, posiada wszdzie specyficzne zabarwienie narodowe. Std mio ojczyzny nakazuje niewtpliwie pielgnowanie w sobie ojczystej kultury. Jest ono konieczne take jako podstawa do czynu zbiorowego - ale nawet niezalenie od tego sam fakt, e kto jest np. Polakiem, stanowi uzasadnienie wymogu moralnego, aby rozwija w sobie polsko. Wiedza o ojczynie Ot, aby mc kultur ojczyst w sobie rozwija, trzeba j przede wszystkim zna. Wynika std cisy obowizek nie szczdzenia zachodw celem poznania, i to jak najlepszego poznania, wszystkich wartociowych skadnikw kultury ojczystej i ojczyzny jako caoci. Wypada wic stara si pozna swj kraj ju nawet pod wzgldem geograficznym i krajobrazowym - tym bardziej jego dzieje i wielkie twory jego ducha, zawarte gwnie w pismach mylicieli, uczonych i artystw. To wszystko jednak razem nie wystarczy jeszcze do takiego poznania ojczyzny, jakie jest wymagane przez etyk: potrzebne jest poza tym bezporednie poznanie -przez ycie - ywego obyczaju, myli i religii ojczystej.
1

Nawiasem mwic, z ostatniej tezy wynika, jak dalece niesuszne s zarzuty stawiane niekiedy, e duchowiestwo za mao zajmuje si sprawami spoecznymi, politycznymi itp. A mianowicie rni ludzie powoani s do pielgnowania rnych dziedzin kultury ojczystej: artyci -sztuki, uczeni - myli, a duchowni - religii. Najlepsza suba ojczynie, jak peni mog duchowni, jest suba podstawowemu skadnikowi kultury ojczystej, ktrym jest ojczysta religia.

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 5

Nawiasem mwic, obowizek umoliwienia jak najgbszej znajomoci ojczyzny przez wszystkich ciy na ludziach kierujcych sprawami ojczystymi. Ale istnieje take czysto indywidualny obowizek wiedzy dla siebie samego u kadego z nas, za ktrego spenienie jestemy wszyscy odpowiedzialni. Charakter ojczysty Wiedza jest jednak tylko czci kultury ojczystej. Mamy obowizek wychowywa w sobie i rozwija take inne jej skadniki - przede wszystkim charakter zgodny z zasadami wypielgnowanymi przez nasz ojczyzn. Charakter ten tworzy si wprawdzie czciowo sam, dziki wpywowi otoczenia itp. - ale czowiek wiadomy wsppracuje z tymi wpywami i dziaa celowo, tam zwaszcza, gdzie - jak na emigracji - istnieje obawa, e specyficzne cechy ojczyste zostan wyparte przez dziaanie obcych kultur. Wypada podkreli, e Polska znajduje si pod tym wzgldem od dawna w bardzo niekorzystnym pooeniu na skutek rozbiorw i licznych emigracyj - tak e obowizek wiadomej i celowej pracy nad utrzymaniem w sobie naszego charakteru narodowego jest dla nas Polakw jeszcze cilejszy. Obowizki wobec caoci Obowizki patriotyczne wobec samego siebie nie wyczerpuj oczywicie caej deontologii mioci ojczyzny. Kultura ojczysta jest tworem ojczyzny jako caoci - istnieje zatem obowizek takiego dziaania, aby moga ona jako cao istnie, dziaa jak najskuteczniej i rozwija t kultur. Co wicej, zarwno sprawiedliwo jak i mio domagaj si, aby jednostka ponosia na rzecz ojczyzny ofiary osobiste. Dadz si one uszeregowa w nastpujcy zesp norm: l) Istnieje obowizek takiego dziaania, aby ojczyzna moga istnie i y pomylnie. Wynika std zasadniczy obowizek patriotyczny interesowania si tak zwan polityk, tj. po prostu sprawami ojczystymi, gospodark i yciem ojczyzny. W pewnych okresach (np. w czasie penienia suby wojskowej), moe nie by wskazane czynne zajmowanie si polityk, ale zainteresowanie si ni jest nie tylko prawem, lecz i obowizkiem kadego. 2) Istnieje obowizek wspomagania caoci wasnymi siami (prac, pienidzmi itp.) - przy czym ojczyzna moe dochodzi tego prawa si (jako e patriotyzm oparty jest na sprawiedliwoci). W zasadzie nie ma granic pod tym wzgldem: sprawa ojczyzny jest spraw o tyle waniejsz i etycznie wysz od interesu jednostki, e ta ostatnia moe by powoana, o ile dobro ojczyzny tego wymaga, do oddania wszystkiego co posiada i caej swojej pracy oczywicie tylko w razie skrajnej potrzeby i zgodnie z zasadami rwnomiernego rozdziau ciarw itp. 3) Istnieje wreszcie obowizek powicenia ycia dla ojczyzny, o ile tego zajdzie potrzeba. A mianowicie, wbrew temu, co twierdz niektrzy pacyfici, ycie ludzkie nie jest bynajmniej najwysz wartoci - i dobra reprezentowane przez ojczyzn s z reguy wartociami wyszymi. Skdind pod wzgldem doczesnym czowiek jest tylko czci spoeczestwa i winien si powici, tak jak rka powica si dla ratowania ycia caoci. Obowizek toczenia wojny Z ostatnim punktem czy si obowizek toczenia wojny w obronie zagroonej ojczyzny. A mianowicie, bdc odpowiedzialnymi za wysokie wartoci duchowe (odcie kultury) zagroone przez obcych, znajdujemy si w pooeniu podobnym do pooenia opiekuna maoletnich, na ktrych ycie dybie zoczyca. Wszelkie powoywanie si w tej sprawie na kazanie na grze Chrystusa Pana jest nonsensem, gdy w kazaniu na grze chodzi o dobro wasne, a nie o dobra cudze: nikt, w rzeczy samej, nie ma prawa zrzeka si obrony dbr powierzonych mu w opiek - zwaszcza dbr tej miary, jakimi s cechy kultury ojczystej i monoci ich pielgnowania. Std w obronie ojczyzny nie tylko wolno, ale ma si obowizek toczy wojn, o ile nie ma innych rodkw obrony. Ubocznie warto wspomnie, e skoro wolno wymaga dla obrony ojczyzny ycia jej obywateli, tym bardziej wolno uywa mierciononej broni przeciw najedcy, podobnie zreszt, jak uywa si zgodnie z etyk chrzecijask, miecza katowskiego na zoczycw. Ci, ktrzy temu prawu przecz w imi pitego przykazania, powinni sobie uprzednio przeczyta odnony ustp Biblii w kontekcie, aby unikn kompromitujcego dyletantyzmu. Obowizek promieniowania kultur ojczyst Powysza zasada dotyczy wojny obronnej - bo, oczywicie, nie wolno nikomu si odbiera jego wasnej kultury i jej podstawy, niepodlegoci, a wic toczy wojen najezdniczych. Nie wynika std jednak, by istnia obowizek zaniechania prby rozpowszechnienia wasnej kultury drog pokojow - istnieje nawet obowizek przeciwny: kady z nas ma obowizek dokadania stara, by kultura zlecona jego ojczynie promieniowaa jak najszerzej. Obowizek ten istnieje najpierw dlatego, e kultura ta jest pewnym dobrem, ktre, jako takie, winno by niesione wszdzie, gdzie moe by przyjte - a po wtre dlatego, e przy pokojowej konkurencji wielu kultur niewtpliwie wszyscy skorzystaj, jako e najlepsze elementy przyjm si i zwyci, nastpi wymiana dbr podnoszca poziom oglny. Nie trzeba bowiem sadzi, e wszystkie kultury ojczyste posiadaj pod kadym wzgldem jednakow warto. Przekonaniem piszcego jest np., e w dwch przynajmniej dziedzinach obyczaju - a mianowicie w dziedzinie poszanowania wolnoci (mimo pewnych pozorw w czasach ostatnich, istotnie pod tym wzgldem niedobrych) i w dziedzinie mioci ojczyzny, Polacy znacznie przewyszaj wiele narodw. S przy tym kultury tak niskie, (pogaskie np.), e dla danych narodw wiato naszej kultury narodowej jest oczywistym dobrodziejstwem.

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 6

Trzeba jednak raz jeszcze podkreli, e promieniowanie to ma mie charakter pokojowy, waciwy prawdziwej kulturze duchowej, ktra bierze ludzi swoj treci, nie pak odaka - bo ta moe czowieka przestraszy i poniy, ale nie podnie. Takie promieniowanie pokojowe kultur ojczyst jest obowizkiem patriotycznym. III. PEDAGOGIKA PATRIOTYZMU Wychowanie umysu Wspomnielimy powyej o obowizku pogbiania swojej wiedzy o ojczynie: jest to obowizek istniejcy niezalenie od celw samowychowawczych - ale zasada zobowizujca nas do potgowania cnoty patriotyzmu daje tej normie now podstaw. A mianowicie, rzdzi tu zasada scholastyczna nihil appetitum nisi praecognitum: niczego nie mona pragn, jeli si tego nie zna. Zasada ta, uniwersalna w etyce, ma oczywicie zastosowanie i do patriotyzmu: kto chce swoj ojczyzn kocha, musi j pozna - i im lepiej j pozna, tym gbiej - ceteris paribus - bdzie j kocha. Aby jednak poznanie ojczyzny dao podany wynik, musi by poznaniem wielkich i piknych stron jej dziejw i kultury. Tote nacisk musi by pooony na te wanie strony. Jaka korzy moe przyj naszemu patriotyzmowi np. ze studium haby Targowicy albo klski pod Piawcami? Co za poytek da moe badanie rozwizego ycia tego czy innego znakomitego skdind czowieka przeszoci? Natomiast poznanie arcydzie naszego pimiennictwa, yciorysw naszych wielkich onierzy i witych, przebiegu wielkich kampanii z czasw wietnoci Rzeczypospolitej bdzie pokarmem dla uczucia patriotycznego, a porednio i dla samej cnoty patriotyzmu. Nabywanie wiedzy o ojczynie winno wic by planowane i kierowane jasno nakrelonym celem, ktrym jest poznanie jej wietnoci. Odbrzownictwo W ostatnich latach przed wojn obecn rozpowszechni si zwyczaj tzw. odbudowywania tj. grzebania w yciu ludzi uchodzcych za wielkich Polakw, celem wykazania, e byli oni mali i marni. Praktyka ta przyniosa ogromn szkod patriotyzmowi i musi by ze stanowiska etyki napitnowana jako czynno przestpcza. Nie jest wprawdzie zem, jeli uczeni staraj si wyda obiektywny sd o wszystkich stronach, zarwno dobrych jak i zych wasnej ojczyzny - ale zem jest zasadnicza tendencja do obdzierania jej z blasku cnoty i chway, gwoli zaspokojenia gosu sensacji u tuszczy. Pisarze, ktrzy postpuj w ten sposb, podobni s do synw rozgaszajcych publicznie hab wasnej matki - i jak oni - winni by sdzeni przez uwiadomion etycznie opini. Czowiek zdajcy sobie spraw z elementarnych zasad pedagogiki patriotyzmu bdzie takiej literatury systematycznie unika, jako gronej dla jego wasnego poziomu etycznego. Zasada indeksu Wygoszona powyej norma zbliona jest do katolickiej zasady indeksu, zabraniajcej wiernym - bez wzgldu na wyksztacenie i poziom moralny - czytywania pism przeciwnych wierze i moralnoci. Zasada ta zostaa obecnie uznana przez wszystkie pastwa walczce, ktre zakazuj albo przynajmniej odradzaj swoim obywatelom czytania prasy nieprzyjacielskiej itp. Pospolita odpowied, ktr si syszy w tej sprawie: to jest dobre dla ciemnego tumu, ale nie dla mnie, ktry jestem czowiekiem inteligentnym, jest tylko nader kompromitujcym dowodem braku orientacji u tych, ktrzy j wygaszaj. A mianowicie, (l) inteligencja, a tym mniej wyksztacenie, nie ma nic wsplnego z moc moraln: s ludzie zupenie niewyksztaceni, ale moralnie znacznie mocniejsi od wielkich uczonych, (2) nauka nowoczesna (psychoanaliza) udowodnia niezbicie, e w duszy ludzkiej nic nie ginie i e kady element jakkolwiek by by w chwili wchonicia wzgardzony, zapada w podwiadomo, skd dziaa - i to bardzo skutecznie - na bieg ycia wiadomego utrudniajc nieraz wydatnie spenienie obowizku. Patriotyzm jest jedn z cnt, ktra wymaga do surowego stosowania zasady indeksu -a mianowicie zabronienia sobie wchaniania treci pism, mw, audycji itp. poniajcych nasz ojczyzn, a take wystpujcych - np. w imi interesu midzynarodwek- przeciw samym zasadom patriotyzmu. Wychowanie wyobrani Obok nabycia wiedzy, niezmiernie wanym czynnikiem w rozwoju patriotyzmu jest wychowanie wyobrani. Celem pracy w tej dziedzinie jest dostarczenie naszej pamici wielu ywych i silnych wyobrae rzeczy, zjawisk itp. kojarzcych si z uczuciem patriotycznym. Jest mianowicie rzecz znan, e uczucie idzie zawsze za wyobrani i im lepiej wyposaona wyobrania, tym z reguy silniejsze bdzie uczucie. Znakomitym rodkiem do wyposaenia wyobrani w potrzebne obrazy jest literatura pikna, dziaajca na ni bezporednio: trudno np. przesadzi rol, jak w tej dziedzinie speniy powieci Henryka Sienkiewicza - i zupenym nieporozumieniem jest, zdaniem piszcego, danie usunicia tych powieci ze szkoy. Czowiek wiadomy praw patriotyzmu i mechaniki dziaania psychiki ludzkiej, winien nie tylko domaga si, by tego rodzaju literatura bya jak najszerzej dostpna szerokim masom ojczystym, ale take dba, aby i sam z niej stale korzysta2.
2

Szczegln uwag naley zwrci na poznanie yciorysw wielkich patriotw, a take ich pismem, sowem i yciem wyraonych pogldw na obowizki wobec ojczyzny. Poyteczne s tutaj postacie fikcyjne (jak np. sienkiewiczowski Skrzetuski czy Woodyjowski), ale na pierwszym miejscu wypada postawi osobistoci historyczne. Jest np. gorszcym nieporozumieniem, jeli wyksztacony Polak nie

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 7

Literatura pikna nie jest zreszt jedynym rodkiem jakim rozporzdzamy w tej mierze. Samo poznanie krajobrazu, zabytkw sztuki, udzia w uroczystociach religijnych, ojczystych itd. wzbogaca nasz wyobrani i przyczynia si do osignicia celu. Norm negatywn zwizan z t spraw jest zakaz zapeniania pamici obrazami, ktre kojarz si z uczuciami przeciwnymi mioci ojczyzny. Zasada indeksu stosuje si do nich oczywicie w wyszej jeszcze mierze, ni gdy chodzi o elementy rozumowe. Wychowanie uczu Uczucia id, jak powiedzielimy, za wyobrani - ale samo-szkolenie wyobrani nie jest jedynym rodkiem do ich rozwoju. Mona je wiczy poza tym wprost, przez wywoywanie potrzebnych uczu w okrelonych odstpach czasu, a niepozwalanie na powstawanie przeciwnych. W dziedzinie patriotyzmu rodek ten stosowany jest powszechnie w tzw. uroczystociach narodowych, w pieni i za pomoc symboli. Wystarczy nam w tym miejscu zwrci uwag, e to wszystko, w przeciwiestwie do aktw religijnych, nie ma wartoci samo w sobie, ale jest jedynie narzdziem do wywoywania pewnych uczu. O ile mianowicie spowied np. jest aktem wartociowym niezalenie od tego, jakie uczucia si z tym cz - o tyle udzia np. w akademii 3 Maja nie ma sensu, o ile nie wywouje w nas podanych uczu. Wynika stad, e uroczystoci takie, aby byy celowe, powinny by bardzo dobrze przygotowane, stosunkowo rzadkie i krtkie, prowadzone celowo w ten sposb, by doprowadzi uczucie patriotyczne do moliwie najwyszego diapazonu. Na takie uroczystoci wypada przychodzi w nastawieniu powanym, przygotowanym do wzicia uczuciowego udziau w ich przebiegu - w szczeglnoci podane jest piewanie pieni patriotycznych i wiadomie jak najpoprawniejsza postawa wobec symboli ojczystych (sztandaru narodowego itp.). Z caym naciskiem trzeba raz jeszcze powtrzy,- e adna tzw. inteligencja nie zwalnia z tego obowizku wobec samego siebie, bo uczucie kady czowiek ma i kady wychowywa powinien. Rola kierownikw Postawa uczuciowa patriotyczna przenosi si nieraz na kierownikw spraw ojczystych jako na wtrny przedmiot danych uczu. Jest to zupenie uzasadnione odnonie do osoby gowy pastwa (krla czy prezydenta), ktry ostatnio przybra niemal wszdzie charakteru symbolu ojczyzny. Trzeba jednak podkreli, e tego rodzaju transfer bywa niebezpieczny i prowadzi do nieporozumie. W rzeczy samej, odnonie do kierownikw spraw ojczystych obowizuj zasady innej cnoty, rnej od patriotyzmu, cho pokrewnej, ktrej z ni miesza nie trzeba. Cnota ta dotyczy wartoci mniejszych ni ojczyzna i dziaa tylko w imi norm patriotyzmu. Take stosunek obywatela do ojczyzny jest zasadniczo rny od jego stosunku do kierownika spraw ojczystych - bo podczas gdy ojczyzna da od nas z reguy tylko wiadcze (jako nosicielka wyszych od nas wartoci i nasze rdo bytu) - kierownicy spraw ojczystych mog dawa take przywileje. Spaczona natura ludzka atwo wic zaczyna wyej stawia kierownikw spraw ojczystych, ktrzy s tylko sugami ojczyzny, ponad ni sama, albo przynajmniej odczuwa skonno do oddawania im czci podobnej. Jest to oczywiste spodlenie, na ktre nie powinni nigdy pozwoli sami kierownicy. Fakt np., e na wszystkich wolnych cianach Italii czytalimy W il Duce zamiast, jakby naleao si spodziewa W Italia, niewtpliwie dyskwalifikuje patriotyzm i samego przywdc faszyzmu wraz z jego pochlebcami. Nie znaczy to oczywicie, by kierownikom spraw ojczystych nie nalea si, w imi patriotyzmu, wyszy szacunek ni innym obywatelom -ale jest to szacunek innego typu ni cze nalena ojczynie. W jednym tylko wypadku, a mianowicie gdy chodzi o gow pastwa, ktry sam nie rzdzi, ale jedynie reprezentuje ojczyzn, szacunek, jakim go otaczamy, moe przybiera, zgodnie z etyk, pewne cechy nalene czci dla ojczyzny - podobnie jak rzecz si ma ze sztandarem lub z godem ojczystym. Wychowanie woli Naley pamita, e nabywanie wiedzy, bogacenie wyobrani, a nawet wychowanie uczu jest tylko rodkiem do waciwego celu, ktrym jest wychowanie samego patriotyzmu majcego siedzib w woli. Nie ten jest bowiem powtarzamy - patriot, kto umie rozczula si patriotycznie, ale zawodzi, gdy chodzi o penienie patriotycznego obowizku, lecz ten, kto posiada wol usprawnion do zgodnego z tym obowizkiem czynu. Gwny nacisk musi wic by pooony w wychowaniu patriotycznym na czyn i na wol tego czynu. Jak ju powiedzielimy, jedyn metod wychowawcz w tej dziedzinie jest praktyka patriotyczna, tj. ustawiczna poprawna dziaalno zgodnie z obowizkiem wobec ojczyzny. Mona tu zastosowa nastpujce wskazwki metodyczne: l) Unika jak najstaranniej wszelkich czynw nie patriotycznych, choby najmniejszych (np. mwienia w sposb nie licujcy z patriotyzmem). Nawet najmniejsze grzechy w tej dziedzinie przyczyniaj si do obnienia cnoty. 2) Uwiadamia sobie czsto zasady etyczne rzdzce patriotyzmem. 3) By wiadomie skrupulatnym w penieniu nakazanych obowizkw patriotycznych. Nacisk kadziemy na sowo wiadomie, gdy czyn patriotyczny, cho zawsze wartociowy, bdzie wychowawczo cenniejszy, gdy wykonany bdzie w penej wiadomoci, e chodzi o spraw ojczyst.

zna bliej ycia i pism takiego hetmana kiewskiego, ktry, nawiasem mwic, jest zdaniem piszcego, jednym z najpikniejszych wzorw patriotyzmu, jakie w ogle znamy w dziejach.

O.I.M. BOCHESKI O PATRIOTYMIE

str. 8

4) Stara si stale peni wicej ni nakazuje cisy obowizek naoony przez wadz, a wic spenia co pewien czas co z wasnej woli. Moe to by np. praca nad podniesieniem wasnej wiedzy w ojczynie, wysiek ku podniesieniu innych pod tym wzgldem, ofiara na rzecz rodakw itp. Tego rodzaju czyny maj t zalet, e musz by niemal zawsze wiadomym wynikiem patriotyzmu i jako takie znakomicie przyczyniaj si do spotgowania cnoty. Powysze wskazwki maj charakter bardzo oglnikowy i nie wyczerpuj bynajmniej caego zakresu rodkw, ktre mog i powinny by uyte. Kady we wasnym sumieniu i praktyce znajdzie, jeli zechce poszuka, mnstwo konkretnych moliwoci podniesienia poziomu swojego patriotyzmu. Najwaniejsza norm, jak mu podaje etyka, jest zasada, e istnieje cisy obowizek pracy w tym kierunku. Powysze rozwaania s, jak atwo stwierdzi, teori ogln patriotyzmu - Polska cytowana w nich jest tyko tytuem przykadu i ilustracji. Powinny one by uzupenione przez konkretn teori patriotyzmu polskiego, ktra miaaby za zadanie wykaza wielko i wietno Polski jako naszej ojczyzny. Istnieje nawet palca potrzeba tego rodzaju pracy, a to dlatego, e wskutek doznanej klski i duszego pobytu na obczynie daje si, niestety, zauway niedocenianie olbrzymiego wkadu wniesionego przez ni do skarbnicy chrzecijastwa, a wraz z tym, zanik zrozumienia dla specyficznoci polskiej kultury ojczystej, ktra, zdaniem piszcego te sowa, jest jedn z wielkich kultur nie obawiajcych si porwnania z adn inn.