Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t.

8
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=217

Michael Ruse

Darwinizm a problem za *

Wielu dzisiejszych darwinistw ywi przekonanie, e jeli przyjmuje si teori ewolucji drog doboru naturalnego, to nie mona by szczerze wierzcym chrzecijaninem. Najbardziej skrajnym tego przykadem jest najzagorzalszy angielski ateista, Richard Dawkins. Ten oxfordzki biolog owiadczy niegdy: Jestem darwinist, bo jedyn alternatyw dla darwinizmu jest lamarkizm albo wiara w Boga-Stwrc ani jedno, ani drugie nie daje podstaw do naukowego wyjanienia zagadki ycia. Daje j albo darwinizm, albo co, czego jeszcze nie wymylono. 1 W innym miejscu Dawkins stwierdzi: wiat, ktry obserwujemy, ma dokadnie takie waciwoci, jakich naleaoby oczekiwa, gdyby nie byo adnego planu, celu, dobra ani za, tylko lepa, bezwzgldna obojtno. 2

* Michael RUSE, Darwinism and the Problem of Evil, w: William A. DEMBSKI (ed.), Darwins Nemesis: Phillip Johnson and the Intelligent Design Movement, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois 2006, s. 139-150. Za zgod Autora i Wydawnictwa z jzyka angielskiego przeoya Aleksandra BULACZEK. Recenzent: Marek REMBIERZ, Zakad Edukacji Integralnej i Obywatelskiej Uniwersytetu lskiego w Katowicach.

Copyright 2006 by William A. Dembski. Translated and used by permission of InterVarsity Press, P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515-1426, www.ivpress.com.
1 Richard DAWKINS, w: John BROCKMAN (red.), Trzecia kultura, prze. Piotr Amsterdamski i in., Wydawnictwo CiS, Warszawa 1996, s. 114. 2 Richard DAWKINS, Rzeka genw, prze. Marek Jannasz, Science Masters, Wydawnictwo CiS i Oficyna Wydawnicza MOST, Warszawa 1995, s. 193.

24

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

Dawkins wielokrotnie mwi o tchrzliwej saboci umysu, [ktra] dotyka skdind racjonalnych ludzi przy konfrontacji z religiami o dugich tradycjach. 3 Jego zdaniem Pogldy na Wszechwiat ksztatowane przez religi raziy zawsze maostkowoci, patosem w zym gucie i ograniczonoci w porwnaniu z tym, jaki Wszechwiat jest naprawd. Kosmos w nauczaniu zinstytucjonalizowanych religii to may, zabudowany ze wszystkich stron rynek redniowiecznego prowincjonalnego miasteczka. 4 Dawkins jest dumny ze swych surowych osdw: Uwaa si mnie za swego rodzaju fanatyka. Wynika to czciowo z mojej niejednokrotnie gono objawianej niechci wobec wszelkich bezsensownych przesdw natury religijnej. Wszystkie one, moim zdaniem, wiod na manowce. 5

Powtrzona tama ycia

Tak si skada, e nie mam bardziej pozytywnego nastawienia wzgldem wiary religijnej ni Dawkins. Jednak nie to jest przedmiotem mojego artykuu. Chciabym natomiast rozway relacj midzy darwinizmem a religi, zwaszcza midzy darwinizmem a chrzecijastwem. Problematyka ta obejmuje wiele zagadnie, jednak nie wszystkie zostan tu rozpatrzone. Wedug mnie jedn z najbardziej palcych kwestii jest problem przygodnoci. 6 Jeli chrzecijastwo prawdziwie ujmuje rzeczywisto, to istnienie ludzi (lub istot przypominajcych czowieka) nie moe by jedynie przypadkiem, ale w pewnym sensie musi by nieuniknione lub konieczne. Nieyjcy ju Stephen Jay Gould przedstawi t kwesti, jak zawsze, niezwykle przejrzycie. Na-

Richard DAWKINS, Obscurantism to the Rescue, Quarterly Review of Biology 1997, vol. 72, s. 397.
4 5 6

DAWKINS, w: BROCKMAN (red.), Trzecia kultura, s. 114. DAWKINS, w: BROCKMAN (red.), Trzecia kultura, s. 113.

Por. Michael RUSE, On a Darkling Plain: The Evolution-Creation Struggle, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 2005.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

25

wizujc do komety, ktra uderzya w Ziemi okoo szedziesit pi milionw lat temu, przyczyniajc si do zagady dinozaurw, pisa:
Skoro ewolucja dinozaurw nie biega w kierunku wyksztacenia znacznie wikszych mzgw i skoro uniemoliwia to moga ju sama budowa gadw, [] to musimy przyj, e na naszej planecie w ogle nie doszoby do wyewoluowania wiadomoci, gdyby kosmiczna katastrofa ich nie unicestwia. Cakiem dosownie zawdziczamy swoje istnienie, jako due i mylce ssaki, naszym szczliwym gwiazdom. 7

W swojej nowej ksice, Lifes Solutions: Inevitable Humans in a Lonely Universe [Rozwizania ycia: konieczno istnienia ludzi w osamotnionym Wszechwiecie], brytyjski paleontolog Simon Conway Morris daje odpowied na ten zarzut. Sugeruje, e pojawienie si czowieka na Ziemi byo daleko bardziej pewne nawet w wietle darwinowskiej ewolucji ni mona by si byo tego spodziewa. Wskazujc na fakt, e ewoluujce ycie szuka nisz, a rozmaite formy ycia czsto znajduj te same nisze (konwergencja), Conway Morris stwierdza:
Jeli mzgi mog niezalenie zwikszy swoj objto, stajc si neuronowymi maszynami zdolnymi do funkcjonowania w wysoce skomplikowanych warunkach rodowiskowych, to by moe istniej inne podobiestwa, inne konwergencje, ktre prowadz pewne grupy ku zoonoci. Czy historia percepcji zmysowej moe by wskazwk, e z biegiem czasu ewolucja nieuchronnie doprowadzi nie tylko do wyksztacenia takich waciwoci jak inteligencja, ale rwnie do innych zoonych zjawisk, takich jak rolnictwo i kultura, ktre postrzegane s zwykle jako prerogatywy czowieka? Moemy by wyjtkowi, ale paradoksalnie cechy okrelajce nasz wyjtkowo mog by wpisane w proces ewolucji. Innymi sowy, gdyby ludzie nie wyewoluowali, to prdzej czy pniej powstaoby co mniej lub bardziej podobnego do czowieka. 8

Nie jestem pewien, czy bdzie to ostatnie sowo w tej kwestii. Uwaam jednak, e Conway Morris zaproponowa przynajmniej punkt
Stephen Jay GOULD, Wonderful Life: The Burgess Shale and the Nature of History, W.W. Norton, New York 1989, s. 318.
8 Simon CONWAY MORRIS, Lifes Solution: Inevitable Humans in a Lonely Universe, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 196. 7

26

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

wyjcia dla krytyki pogldw takich uczonych jak Gould, wedug ktrego ycie jest tworem przypadku i gdyby puci tam ycia od nowa, to nigdy nie powstanie co, co w najmniejszym nawet stopniu przypominaoby czowieka.

Czy ateizm jest moliwy?

Kolejna wana kwestia dotyczy moliwoci odrzucenia chrzecijastwa ze wzgldu na darwinizm. Nie bd szeroko omawia tego tematu, gdy powiciem mu ksik Darwin and Design: Does Evolution Have a Purpose? [Darwin a projekt: czy ewolucja ma cel?]. Grecy postawili ludzi niewierzcych przed problemem. Jest co uderzajcego w wiecie, zwaszcza w wiecie organizmw. Nie s one czym bezadnym, lecz s zoone i uporzdkowane. Dziaaj, funkcjonuj, tworz harmonijn cao, sowem ukazuj to, co Arystoteles nazwa przyczynami celowymi. Czci ciaa, jak na przykad rka lub oko, nie istniej ot tak, lecz przeznaczone s do okrelonych zada lub celw, jak chwytanie czy widzenie. Oczywistym jest, e rozwaajc przyczyny konstrukcji rki lub oka, musimy wzi pod uwag takie czynniki jak rozwj embrionalny, nie jest to jednak wystarczajce. W platoskim dialogu Fedon, opisujcym mier Sokratesa, skazany filozof zastanawia si, dlaczego czowiek ronie:
Przedtem to niejedno wiedziaem jasno, tak si przynajmniej mnie samemu zdawao i drugim, a wtedy od tych rozwaa wszystkich tak mnie zalepio gwatownie, e przestaem wiedzie i to, co mi si przedtem zdawao, e wiem, to o rnych rzeczach, a midzy innymi i o tym, przez co to czowiek ronie. To, zdawao mi si przedtem, dla kadego jest jasne, e przez jedzenie i picie. Bo skoro z pokarmw do misa przybdzie misa, a kociom przybdzie koci, i tak samo tym innym przybdzie kademu tego, co mu pokrewne, wtedy kupka zrazu maa, zrobi si z czasem dua i tak si may czowiek robi wielkim. 9

9 PLATON, Fedon, w: PLATON, Dialogi, t. 1, prze. Wadysaw Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kty 1999, 96 D.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

27

Jednak w dalszej czci dialogu przemawiajcy ustami Sokratesa Platon stwierdza, e tego rodzaju wyjanienie jest niewystarczajce. Nie jest ono niewaciwe, lecz niekompletne. Naley bowiem odpowiedzie na pytanie, dlaczego kto miaby rosn. Jak to jest, e wyksztaciy si tak niezbdne narzdy jak rce i oczy? Niekierowane, lepe siy nie mogy ich stworzy. Do zaistnienia takich struktur potrzeba bowiem szczeglnego rodzaju si. Ich wyjanienie wymaga odwoania si do mylcej czy inteligentnej istoty. Rka i oko funkcjonuj, poniewa jaka istota (czy moe Istota) pomylaa o ludzkich potrzebach i stworzya zaprojektowaa te narzdy tak, by peniy okrelone zadania lub cele. Jak mwi Sokrates: rozum, piknie porzdkujcy, porzdkuje wszystko i wszystkich tak ukada, jak moe by najlepiej. Wic gdyby kto chcia wykry przyczyn czegokolwiek, jak ono powstaje albo ginie, albo istnieje, ten powinien si dowiedzie, jak waciwie temu lub owemu najlepiej istnie, czy czego innego doznawa, czy dziaa. 10 Zgadzam si z Richardem Dawkinsem, ktry uwaa, e organizacja istot ywych wymaga wyjanienia. 11 Nim teoria Darwina ujrzaa wiato dzienne, jedynym odpowiednim wyjanieniem by Bg. Dawid Hume przedstawi miadc krytyk kosmologicznego dowodu na istnienie Boga. Zwrci on uwag, e w najlepszym wypadku przez analogi do ludzkich artefaktw powinnimy wnosi o grupie projektantw pracujcych nad stworzeniem modelu wiata, ktry byby tylko jednym z wielu modeli, poczwszy od prymitywnych, a skoczywszy na znacznie bardziej doskonaych ni nasz. W najgorszym za wypadku, majc na uwadze zo i cierpienie w wiecie, nikt nie mgby sdzi, e projektantem jest chrzecijaski Bg mioci: jakie katusze zadaje nam podagra, kamienie, migrena, bl zbw, reumatyzm, wszystko jedno, czy uszkodzenie zwierzcego mechani-

10 11

PLATON, Fedon, 97 C.

Por. Richard DAWKINS, lepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, e wiat nie zosta zaplanowany, prze. Antoni Hoffman, Biblioteka Myli Wspczesnej, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994.

28

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

zmu jest niewielkie czy nieuleczalne! 12 Jednak nawet Hume, pomimo swego sceptycyzmu, zdawa sobie spraw, e przyczyny celowe wymagaj szczeglnego rodzaju wyjanienia. Jeeli mamy przed sob tez, e przyczyna lub przyczyny panujcego we wszechwiecie porzdku pozostaj prawdopodobnie w jakiej dalekiej analogii do ludzkiej inteligencji, to c wicej uczyni moe czowiek najbardziej nawet dociekliwy, mylcy i bogobojny, jak tez t, ilekro si z ni zetknie, jasno filozoficznie zaakceptowa i wierzy, e argumenty, na ktrych si zasadza, przewaaj nad zarzutami, ktre przeciw niej przemawiaj? 13 Wszystko to zostao przekrelone przez Darwina. W swym epokowym dziele O powstawaniu gatunkw argumentowa on na rzecz ewolucyjnego pochodzenia wszystkich ywych istot, w tym ludzi. Zwierzta i roliny, zarwno te yjce, jak i wymare, powstay z kilku pierwotnych, prymitywnych form ycia w wyniku dugiego, powolnego, naturalnego (czyli zachodzcego w zgodzie z prawami przyrody) procesu rozwoju. Darwin opisa te ewolucyjny mechanizm doboru naturalnego, prowadzcy do przetrwania tych organizmw, ktre s lepiej przystosowane do warunkw rodowiska ni inne. Jako pierwszy wskaza i udowodni, e midzy organizmami toczy si nieustanna walka o byt.
Walka o byt jest nieuniknionym nastpstwem faktu, e wszystkie istoty organiczne wykazuj dno do szybkiego tempa rozmnaania si. Wszelkie istoty produkujce w cigu swego ycia kilka jaj lub nasion musz w jakim okresie swego ycia, w jakiej porze lub w jakim szczeglnym roku ulega zniszczeniu, w przeciwnym razie liczebno ich na skutek prawa postpu geometrycznego wzrosaby do tak olbrzymich rozmiarw, e aden kraj nie byby w stanie ich wyywi. Dlatego te, poniewa rodzi si zawsze wicej osobnikw, ni ich moe wyy, musi w kadym przypadku nastpowa walka o byt albo pomidzy osobnikami tego samego gatunku, albo midzy osobnikami rozmaitych gatun-

Dawid HUME, Dialogi o religii naturalnej, w: Dawid HUME, Dialogi o religii naturalnej. Naturalna historia religii, prze. Anna Hochfeldowa, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 95-96.
13

12

HUME, Dialogi o religii naturalnej, s. 134-135.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

29

kw czy te wreszcie z fizycznymi warunkami ycia. Jest to teoria Malthusa, zastosowana w spotgowanej sile do caego krlestwa zwierzcego i rolinnego, nie moe bowiem tu zachodzi sztuczne zwikszanie iloci pokarmu ani te roztropne wstrzymywanie si od maestw. 14

O doborze naturalnym Darwin pisa:

Wemy tylko pod uwag, jak nieskoczonym szeregiem drobnych odchyle cech indywidualnych rni si wytwory naszej hodowli, a w mniejszym stopniu organizmy yjce w stanie natury i jak potna jest ich dno do dziedziczenia. Susznie mona powiedzie, e pod wpywem udomowienia caa organizacja staje si w pewnym stopniu plastyczna. [] Pamitajmy te, jak nieskoczenie skomplikowane i cile przystosowane s wzajemne stosunki istot organicznych do siebie i do fizycznych warunkw ycia, jak wic nieskoczenie rozmaite zmiany budowy mog by korzystne dla kadej istoty przy zmianie warunkw ycia. Czy mona tedy widzc, e zmiany korzystne dla czowieka niewtpliwie powstaway, uwaa za nieprawdopodobne, e w wielu nastpujcych po sobie pokoleniach powstan jakie zmiany w pewien sposb korzystne dla kadej istoty organicznej w wielkiej i skomplikowanej walce o ycie? Jeeli za tak si dzieje, to czy moemy wtpi (biorc pod uwag, e rodzi si daleko wicej osobnikw, ni si ich moe utrzyma przy yciu), e osobniki majce jakkolwiek, chociaby drobn przewag nad innymi bd miay najwiksze widoki przetrwania i pozostawienia potomstwa? Z drugiej strony, moemy by pewni, e wszelka zmiana, chociaby w najmniejszym stopniu szkodliwa, musi ulec koniecznie zagadzie. Ot to utrzymywanie si korzystnych dla osobnika rnic i odmian oraz zagad szkodliwych nazwaem doborem naturalnym. 15

Podzielam zdanie Dawkinsa, e dobr naturalny jest gwnym mechanizmem, na jaki powouj si wspczeni ewolucjonici, chcc wyjani niektre interesujce lub wane aspekty wiata oywionego. Ponadto zgadzam si z tym, co z pewnoci byo intencj Darwina, a mianowicie, e dobr naturalny przemawia nie tylko na rzecz ewolucji, ale mwi te co o naturze organizmw. W szczeglnoci wyjania przyczyny celowe, czyli to, co Darwin najczciej nazywa przy-

Karol DARWIN, O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt, prze. Szymon Dickstein i Jzef Nusbaum, De Agostini Polska & Ediciones Altaya Polska, Warszawa 2001, s. 76.
15

14

DARWIN, O powstawaniu gatunkw, s. 91-92.

30

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

stosowaniem. Jedne organizmy zyskay przewag nad innymi, poniewa wyksztaciy cechy, ktrych nie miay stworzenia pokonane w walce o byt. Oko i rka, wzrok i chwytno to rozwizania sprzyjajce przetrwaniu. Co wicej, w wietle teorii Darwina zaistniae cechy nie byy zamierzone czy bezporednio zaprojektowane. Angielski przyrodnik nie potrafi wytumaczy natury i genezy zmian organicznych, bez ktrych nie mogaby dokonywa si ewolucja. Domyla si jednak, e s one cakowicie naturalne i niekierowane, a potwierdzili to w erze DNA wspczeni ewolucjonici. Za przystosowanie organizmw do rodowiska odpowiada przyrodniczy mechanizm dobr naturalny oddziaujcy na rezultaty niekierowanych zmian. Przyczyny celowe znalazy wic wyjanienie naturalistyczne.

Czy ateizm jest konieczny?

Zgadzam si z Dawkinsem, e dziki Darwinowi i tylko dziki niemu mona by w peni usatysfakcjonowanym intelektualnie ateist. Ale czy trzeba nim by? Czy porzdny darwinista powinien by ateist? Dawkins i wielu innych wanie tak uwaa. Chocia ludzie mog szczerze przyjmowa zarwno darwinizm, jak i chrzecijastwo, to jednak szczero nie wystarczy. Zdaniem Dawkinsa, bdc darwinistami, powinni odrzuci chrzecijastwo. Jerry Coyne, biolog ewolucyjny z Chicago University, wyraa opini wielu, stwierdzajc: jeli kto stawia chrzecijastwu takie same wymogi empiryczne, jakie naukowcy zwykli stawia darwinizmowi, to religia na tym traci: mamy znacznie wicej dowodw na istnienie dinozaurw ni na bosko Chrystusa. 16 Coyne, recenzujc moj ksik Can a Darwinian Be a Christian? [Czy darwinista moe by chrzecijaninem?], w ktrej udzielam twierdzcej odpowiedzi na postawione w jej tytule pytanie, zacytowa artobliwe sowa Georga Orwella: trzeba nalee do inteli-

16 Jerry COYNE, Intergalactic Jesus, London Review of Books 2002, http://www.lrb.co.uk /v24/n09/jerry-coyne/intergalactic-jesus.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

31

gencji, aby wierzy w co takiego. aden zwyky czowiek nie moe by a takim gupcem. 17 Oczywicie, jeli chrzecijastwo utosami si z prymitywn, dosown interpretacj Biblii, a w szczeglnoci pierwszych rozdziaw Ksigi Rodzaju, to sprawa jest zamknita. Co jednak, jeli kto interpretuje Pismo wite, zwaszcza Stary Testament, w sposb bardziej subtelny? Pomimo caej emocjonalnej odrazy Dawkinsa wobec religii, jego wniosek nie opiera si na milczcych i niesprawdzonych przesankach, lecz ma mocn podstaw, mianowicie stary argument z istnienia za w wiecie. Dawkins (podobnie jak kiedy Darwin) uwaa, e dziki teorii doboru naturalnego argument ten nabra wikszej mocy. Tu po opublikowaniu O powstawaniu gatunkw Karol Darwin pisa do swojego amerykaskiego przyjaciela i zwolennika, Asy Graya:
A teraz to samo zagadnienie z teologicznego punktu widzenia. Sprawa ta jest zawsze dla mnie bolesna. Uwikaem si. Piszc, nie miaem ateistycznych intencji. Lecz wyznaj, e nie umiem dostrzec dookoa nas celowoci i dobrodziejstw tak wyranie jak inni i jak bym sam sobie tego yczy. Wydaje mi si, e jest zbyt wiele nieszcz na tym wiecie. Nie mog uwierzy, aby miosierny i wszechmocny Bg mia celowo stworzy gsieniczniki [Ichneumonidae] z osobliw zaiste intencj, aby ywiy si one ywym ciaem gsienic; albo kota, aby musia igra z mysz. Nie uznajc tego, nie widz koniecznoci przyjcia, e oko zostao celowo zaplanowane. 18

Dawkins podziela zdanie Darwina. Nawet jeli Bg istnieje, to w niczym nie przypomina Boga chrzecijan: jest bezduszny, niesprawiedliwy i zupenie obojtny.
Gdyby Natura znaa co to wspczucie, wykazaaby chocia minimum dobrej woli i zadbaa o to, by nieszczsna gsienica zostaa przynajmniej znieczulana,
17 18

George ORWELL (cyt. za: COYNE, Intergalactic Jesus).

List Karola Darwina do Asy Graya z 22 maja 1860 roku, w: Karol DARWIN, Autobiografia i wybr listw. Dziea wybrane, t. 8, prze. A. Iwanowska, A. Krasicka, J. Ptowicz i S. Skowron, Biblioteka Klasykw Biologii, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1960, s. 217.

32

Michael Ruse, Darwinizm a problem za zanim bdzie zjadana od rodka. Natura nie jest jednak ani wspczujca, ani bezduszna. Nie znajduje upodobania w cierpieniu ywych stworze, ani te si nim nie przejmuje. Natura, w ten czy inny sposb, moe stara si oddziaywa na cierpienie wycznie w sytuacji, gdy ma ono wpyw na przetrwanie DNA. Nietrudno byoby wymyli gen znieczulajcy gazel tu przed rozszarpaniem na strzpy przez geparda. Czy jednak taki gen miaby szanse rozprzestrzeni si w nastpnych pokoleniach gazel w procesie doboru naturalnego? Nie, chyba e w jaki sposb znieczulenie gazeli tu przed mierci mogoby zwikszy szanse tego genu na przetrwanie w organizmach jej potomkw. Raczej trudno sobie co takiego wyobrazi. Dlatego te mamy pene podstawy, by przypuszcza, e gazele przed mierci nie s znieczulane i cierpi potworny bl, kiedy s zagryzane ywcem, co jest przeznaczeniem wikszoci z nich. Cakowita ilo cierpie bdcych co roku udziaem wszystkich ywych stworze przekracza wszelkie wyobraenie. W cigu minuty, jak zajo mi napisanie tego zdania, tysice zwierzt zostao zjedzonych ywcem, tysice uciekao przed miertelnym niebezpieczestwem umierajc ze strachu, tysice byo powoli dronych od rodka przez pasoyty, tysice umierao w koszmarnych mkach z godu, pragnienia i choroby. Tak musi by. Gdyby kiedykolwiek nadszed czas powszechnej pomylnoci i obfitoci, automatycznie nastpiby wzrost populacji wszystkich stworze, co przywrcioby naturalny stan zagroenia godem i mierci.

Dawkins podsumowa swoje rozwaania nastpujco:

Wanie taki wiat mia na myli nieszczliwy poeta, A. E. Housman, piszc: Naturo, bezlitosna i bezwzgldna, Co o niczym nie wiesz i o nic nie dbasz. DNA ani o niczym nie wie, ani o nic nie dba. DNA po prostu jest, a my taczymy tak, jak nam zagra. 19

Zo moralne
Pomimo tego, e Dawkins posuguje si ostr retoryk, nigdy nie grzeszy zbytni znajomoci filozofii czy chrzecijastwa. Moliwe, e wbrew temu, co sdzi, wcale nie rozstrzygn sprawy. Darwin myla inaczej ni on i w dalszej czci listu do Asy Graya kontynuowa rozwaania w punkcie, w ktrym skoczy Dawkins:
19

DAWKINS, Rzeka genw, s. 191-193.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

33

A mimo to patrzc na ten wspaniay wszechwiat, a zwaszcza zastanawiajc si nad natur czowieka, nie mog zadowoli si wnioskiem, e wszystko to jest wynikiem dziaania bezrozumnej siy. Skonny jestem uzna, e wszystko jest rezultatem dziaania bezwzgldnych praw, a poszczeglne zjawiska zarwno dobre, jak i ze s pozostawione grze tego, co nazwalibymy przypadkiem. Nie znaczy to, aby ten wniosek zadowala mnie w zupenoci. Szczerze czuj, e caego tego zagadnienia umys ludzki zgbi nie jest w stanie. To tak jakby pies zastanawia si nad pogldami Newtona. 20

W duchu Darwina dajmy chrzecijanom szans odpowiedzi na zarzuty i posumy si tradycyjnym rozrnieniem na zo moralne i zo naturalne lub fizyczne. W pierwsz posta za wpisuje si hitleryzm, w drug trzsienie ziemi w Lizbonie. Zauwamy, e chrzecijanie maj tradycyjne wytumaczenia genezy obu rodzajw za. Dla nas istotna jest kwestia, czy darwinizm mechanizm doboru naturalnego obala ktry z tych kontrargumentw lub nawet oba. Chrzecijaskie wyjanienie za moralnego w wiecie odnajdujemy w dzieach w. Augustyna. 21 Bg obdarzy nas woln wol, ktra jest wielkim darem czynienia dobra. Jednak posiadanie wolnej woli wie si rwnie z wyborem za. Mimo to lepiej mie woln wol i mc czyni zo ni nie mie jej wcale i nie mc podejmowa samodzielnych decyzji. Interesuj nas tutaj dwie kwestie. Po pierwsze, czy nauka, a wic i darwinizm, czyni woln wol niemoliw? Po drugie, czy jest co w samym darwinizmie, co kae odrzuci istnienie wolnej woli? Co si tyczy pierwszego pytania, to nauka i wolna wola mog i w parze, a nawet istniej powody, dla ktrych musz one ze sob wspgra. W myl t wpisuj si rozwaania Humea. 22 Jeli nie ma praw rzdzcych ludzkim zachowaniem, to nie jestemy wolni, gdy moemy dziaa jedynie w sposb bezpodstawny i cakowicie niero20 List Karola Darwina do Asy Graya z 22 maja 1860 roku, w: DARWIN, Autobiografia i wybr listw, s. 217.

Por. w. AUGUSTYN, O pastwie Boym. Przeciw poganom ksig XXII, prze. Wiktor Kornatowski, PAX, Warszawa 1977.
22 Por. Dawid HUME, Traktat o naturze ludzkiej, prze. Czesaw Znamierowski, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005.

21

34

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

zumny. Dla kompatybilisty kluczowe jest rozrnienie midzy wolnoci a przymusem, nie za midzy wolnoci a prawem. Czowiek zakuty w kajdany nie jest wolny, tak samo jak nie mona nazwa wolnym czowieka zahipnotyzowanego. Prawd jest, e podlegaj oni prawu, ale podlega mu take czowiek nieskrpowany kajdanami i nieznajdujcy si pod wpywem hipnozy. Szukajc odpowiedzi na drugie pytanie, rozwamy, czy teoria Darwina zawiera jaki specyficzny pierwiastek, ktry sprawia, e wszyscy jestemy pod wpywem hipnozy, tyle e genetycznej. Posikujc si sowami krytykw, takich jak harwardzki biolog Richard Lewontin, zapytajmy, czy darwinizm zaprzecza istnieniu wolnoci, uznajc ludzi za genetycznie zdeterminowanych? 23 W myl determinizmu genetycznego nasze uczucia i dziaania s efektem oddziaywania genw, a tym samym nie istnieje wolno, nie jestemy dobrzy lub li. Hitler nie by niczemu winny. Mia po prostu zy genotyp, ktry przetrwa za spraw doboru naturalnego. Wimy wic mechanizm, nie czowieka. Podobnie nie powinnimy gloryfikowa Matki Teresy, poniewa miaa ona po prostu dobry genotyp (zestaw genw). Powysza argumentacja jest jednak nie do utrzymania. Oczywicie niektre zachowania s uwarunkowane genetycznie. Wemy na przykad mrwki. Owady te zaprogramowane s przez geny wyksztacone w procesie doboru naturalnego. Filozof Daniel Dennett podaje interesujcy przykad determinizmu genetycznego, ktry (z uwagi na przejawiajce go stworzenia) nazywa sphexowoci. Osa z rodzaju Sphex wykopuje w piasku nork, nastpnie znajduje i wciga do niej wierszcza, ktrego uprzednio dli, ale nie po to, by go zabi, lecz spowodowa parali. Osa skada przy swej ofierze jaja, po czym zakopuje nork i odlatuje, nigdy ju nie powracajc w to miejsce. Zdawa by si mogo, e mamy tu zadziwiajcy przykad namysu i intencjonalnoci, a jednak, gdy w rytuale osy co pjdzie nie tak, da si dostrzec mechaniczn natur caego procesu.
23 Por. Richard C. LEWONTIN, Biology as Ideology: The Doctrine of DNA, Anansi, Toronto 1991.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

35

Rutynowe zachowanie osy polega na pozostawieniu sparaliowanego wierszcza przed nork, zbadaniu, czy jej wntrze jest odpowiednio przygotowane, wyjciu z norki i wcigniciu wierszcza do rodka. Jeli podczas wstpnej inspekcji norki ofiara zdoa przemieci si o kilka centymetrw, osa wyjdzie na zewntrz, ponownie przyniesie wierszcza, zostawi go przed nork i powtrzy procedur badania jej wntrza.

Ten rytua trwa moe w nieskoczono: Osa nigdy nie pomyli, by wcign wierszcza do norki. Raz caa procedura powtarzana bya nawet czterdziestokrotnie, zawsze z tym samym skutkiem. 24 Jednak Dennett (kolejny, obok Dawkinsa, gorliwy zwolennik teorii Darwina i krytyk chrzecijastwa) podkrela, e ludzie nie s zdeterminowani genetycznie w ten sam sposb, co osy. Stojc w obliczu wyborw, mamy zdolno podejmowania decyzji, ktre zawsze moemy zrewidowa i zmieni, jeli sprawy potocz si nie po naszej myli. Takie moliwoci uzyskalimy w toku ewolucji. W argonie ewolucjonistw mwi si, e osy i mrwki s produktem doboru r. Maj one bardzo liczne potomstwo i mog sobie pozwoli na utrat jego czci. Ludzie natomiast podlegaj doborowi K. Wydaj na wiat ograniczon ilo potomstwa i w razie jakich przeciwnoci nie mog pozwoli sobie na jego utrat. Tak wic, aby unikn problemw, czowiek posiada zdolno podejmowania decyzji. Dlatego te obdarzony jest duym mzgiem. Rozmnaajce si w olbrzymich ilociach mrwki i osy przypominaj tanie pociski rakietowe, ktre nie mog zmieni raz obranej trajektorii lotu. Natomiast ludzie s jak drogie pociski rakietowe produkuje si ich niewiele, ale mog one zmieni kurs nawet w trakcie lotu, o ile tylko cel, ktry maj osign, zmieni kierunek, prdko lub cokolwiek innego. W odrnieniu od tanich pociskw rakietowych, te drogie cechuje swoboda dziaania wymiar wolnoci. Oba rodzaje pociskw, podobnie jak mrwki, osy i ludzie, podlegaj prawom przyrody. Mimo zdeterminowania genetycznego dysponujemy
24 Dean WOOLDRIDGE (cyt. za: Daniel C. DENNETT, Elbow Room, MIT Press, Cambridge, Massachusetts 1984, s. 82).

36

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

wolnoci, ktr zawdziczamy wanie doborowi naturalnemu. Tym samym argument ze za przeciw istnieniu wolnej woli upada przynajmniej, jeli jego podstaw jest darwinizm.

Zo naturalne lub fizyczne

Jest to gwny argument Dawkinsa i tylko kto pozbawiony wraliwoci mgby nie przyzna, e co w tym jest. Darwinizm akcentuje aspekt blu i cierpienia w wiecie przyrody. Czy jednak istnienie naturalnego za stanowi problem dla chrzecijastwa? Tradycyjn odpowied przypisuje si zwykle wybitnemu niemieckiemu filozofowi Leibnizowi. Zwrci on uwag, e bycie wszechmocnym nie implikuje zdolnoci robienia czego, co jest niemoliwe. Bg nie moe sprawi, by 2 + 2 = 5. Decydujc si na stwarzanie za pomoc praw przyrody (a mog istnie dobre teologiczne powody ku temu), nie mg te sprawi, by nie byo fizycznego za. Moe by ono po prostu konsekwencj wyboru sposobu stwarzania.
Przykadowo, co pocigaaby za sob zmiana praw przyrody rzdzcych procesem trawienia, tak by arszenik lub inna trucizna nie wpyny negatywnie na mj organizm? Czy arszenik, moja fizjologiczna konstytucja lub oba te czynniki nie musiayby by zmienione w ten sposb, e w rezultacie byyby rne od tego, co dzi nazywamy arszenikiem czy ludzkimi narzdami trawiennymi? 25

Paradoksalne i zarazem do zabawne jest to, e Dawkins poniekd wspiera t lini argumentacji. Od dawna bowiem utrzymuje, e zoone przystosowanie moe by wytworem prawa przyrody tylko wwczas, jeli kierowa tym mechanizm doboru naturalnego. Dawkins zauwaa, e alternatywne mechanizmy (przede wszystkim lamarkowski), ktrych konsekwencj jest przystosowanie organizmw do rodowiska, nie dziaaj w rzeczywistym wiecie, te za, ktre nie tworz przystosowa (zwaszcza ewolucja skokowa postulowana przez saltacjonizm), s nieodpowiednie: Jeli jaka forma ycia przejawia zo25 Bruce R. REICHENBACH, Natural Evils and Natural Laws: A Theodicy for Natural Evil, International Philosophical Quarterly 1976, vol. 16, s. 185.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2011, t. 8

37

ono adaptacyjn, znaczy to, e musi oddziaywa na ni mechanizm ewolucyjny zdolny do jej wytwarzania. Mechanizmy ewolucyjne mog by zrnicowane, ale o ile nie ma innej oglnej teorii opisujcej ycie we Wszechwiecie, to mog si zaoy, e zawsze bdzie ono rozpoznawalne jako ycie darwinowskie. 26 Krtko mwic, jeli Bg stwarza za porednictwem prawa przyrody, to musiao by to prawo darwinowskie. Nie byo innej moliwoci. (To oczywicie nie znaczy, e wiedzc o nastaniu blu i cierpienia w wiecie, Bg postpi susznie, powoujc wiat do istnienia. Jest to jednak inna kwestia, niemajca nic wsplnego z darwinizmem.) Innymi sowy, tak jak rozumowanie arcydarwinisty i ateisty Daniela Dennetta mona wykorzysta do obrony chrzecijastwa w obliczu za moralnego, tak teraz rozumowanie arcydarwinisty i ateisty Richarda Dawkinsa moe posuy do obrony religii chrzecijaskiej w obliczu za fizycznego!

Zakoczenie
Wspomniaem, e nie mam bardziej pozytywnego nastawienia wzgldem wiary religijnej ni Richard Dawkins, i jest to prawda. Moim celem nie bya obrona chrzecijastwa, lecz uczciwoci darwinisty, ktry jednoczenie chciaby by chrzecijaninem. Pod pewnym wzgldem rni si jednak od Dawkinsa w sprawach wiary. On jest przekonany, e Boga nie ma i nie istnieje nic poza tym, co dostpne jest poznaniu naukowemu. To zdeklarowany ateista. Jeli o mnie chodzi, to jestem ateist w stosunku do chrzecijastwa nie potrafi wierzy, e Jezus skona na krzyu za moje grzechy jednak w szerszym wymiarze wol uwaa siebie za agnostyka czy sceptyka. By moe istnieje co wicej. By moe nie. Nie mam pojcia. Wiem natomiast, e wedle darwinizmu jestem przedstawicielem rzdu naczelnych, posiadajcym takie cechy przystosowawcze, ktre pozwoliy mi

26 Richard DAWKINS, Universal Darwinism, w: D.S. BENDALL (ed.), Molecules to Men, University of Cambridge Press, Cambridge 1983, s. 423.

38

Michael Ruse, Darwinizm a problem za

(a raczej moim przodkom) zej z drzewa, y na rwninach, zdobywa poywienie (prawdopodobnie padlin) i broni si przed wrogami (zapewne innymi hominidami). Nie mam powodw, by sdzi, e wyposaony jestem w cechy przystosowawcze niezbdne do zrozumienia tajemnic Wszechwiata. Mimo to jestem pewien, e mam cechy przystosowawcze, ktre s niezbdne do tego, abym ywi zuchwae przekonanie o posiadaniu przeze mnie takich wanie cech. Dobr naturalny nie sprzyja intelektualnej pokorze. Pragn jedynie zaznaczy, e darwinizm nakazuje mi skromno w kwestii tego, co wiem i co mog wiedzie. 27 Rzeczywisto moe mie w istocie bardzo niezwyky charakter. Lepiej wic nie ryzykowa i pozosta agnostykiem. Na poparcie tych sw przytocz wypowied innego darwinisty, ktry najwyraniej podziela moje zdanie: Wspczesna fizyka poucza nas, e prawda przeczy naszym intuicyjnym wyobraeniom czy te przekracza zakres moliwoci ludzkiego intelektu, ktry niegdy rozwin si, aby nasi przodkowie mogli radzi sobie z obiektami redniej wielkoci, poruszajcymi si ze redni prdkoci i przemierzajcymi rednie odlegoci w Afryce. 28 Amen!

Michael Ruse

Por. Michael RUSE, Taking Darwin Seriously: A Naturalistic Approach to Philosophy, 2nd ed., Prometheus, Buffalo, New York 1998; Michael RUSE (ed.), Mystery of Mysteries: Is Evolution a Social Construction?, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1999.
28 Richard DAWKINS, A Devils Chaplain: Reflections on Hope, Lies, Science and Love, Houghton Mifflin, Boston and New York 2003, s. 19.

27