KSIGA O PRZYCZYNACH LIBER DE CAUSIS

STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY FILOZOFICZNE

Mieczysaw Gogacz

II

KSIGA O PRZYCZYNACH
Tumaczenie Zofia Brzostowska, Mieczysaw Gogacz

Edycja internetowa wydania pierwszego Warszawa 1970 Mieczysaw Gogacz

SPIS TRECI
CZ PIERWSZA .................................................................................................................. 5 STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY FILOZOFICZNE ........................................................................................................................ 5 1. UZASADNIENIE POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH ........ 5 1.1. Naukowa warto tekstu.................................................................................... 5 1.2. Zainteresowanie Ksig w redniowieczu ..................................................... 7 1.3. redniowieczne komentarze do Ksigi o przyczynach ............................... 10 1.3.1. Komentarze zestawione przez A. Pattina ............................................ 10 1.3.2. Inne komentarze do Ksigi o przyczynach ...................................... 12 1.4. Historycy zagadnienia Ksigi o przyczynach .............................................. 14 1.5. Znajomo w Polsce Ksigi o przyczynach i aktualne polskie prby bada nad redniowiecznymi do niej komentarzami ........................................................ 16 1.6. Dotychczasowe tumaczenia tekstu ................................................................. 20 2. WYDANIA KRYTYCZNE ACISKIEGO PRZEKADU ...................................... 22 3. REDNIOWIECZNY TUMACZ TEKSTU I DATA TUMACZENIA ................... 25 4. DYSKUSJE NAD PROBLEMEM AUTORA KSIGI O PRZYCZYNACH........... 30 4.1. Opinie uczonych redniowiecza ...................................................................... 31 4.2. O.Bardenhewer (1882) i zwolennicy jego stanowiska .................................... 35 4.3. Badania F.Pelstera (1933) i R.Steele (1935) ................................................... 36 4.3.1. Zastrzeenia wobec stanowiska O. Bardenhewera ............................. 37 4.3.2. Pogld F.Pelstera ................................................................................. 38 4.3.3. Uwagi ze strony R. Steele ................................................................... 39 4.4. Ujcie H. Bedoreta (1938) .............................................................................. 40 4.5. Podsumowanie H.D.Saffreya (1954 i 1963) .................................................. 43 4.6. Analizy A.Pattina (1966)................................................................................. 48 5. AKTUALNY STAN WIEDZY NA TEMAT KSIGI O PRZYCZYNACH ........... 53 5.1. Stwierdzenia powszechnie przyjte przez mediewistw ................................ 53 5.2. Wnioski obecnego etapu dyskusji ................................................................... 54

6. STRUKTURA KSIGI O PRZYCZYNACH ............................................................ 55 6.1. Forma literacka Ksigi ................................................................................ 55 6.2. Zagadnienie jednolitoci uj w Ksidze wedug G.Lafonta ..................... 57 7. DWA TYPOWE UJCIA TRECI KSIGI O PRZYCZYNACH ......................... 58 7.1. Kontekstowe ujcie treci Ksigi przez H.P.Saffreya ............................. 59 7.2. Immanentne ujcie treci Ksigi przez G. Lafonta ...................................... 61 8. TRE KSIGI O PRZYCZYNACH WEDUG STRESZCZENIA E.GILSONA . 63 9. UWAGI PRZYGOTOWUJCE DO ZROZUMIENIA ESSE ................................. 65 9.1. Prba analizy tekstu Ksigi o przyczynach ................................................. 65 9.1.1. Esse jako podmiot stopni bytowania ............................................... 65 9.1.2. Esse superius .................................................................................... 68 9.2. Interpretacje mediewistw .............................................................................. 71 9.2.1. Esse superius jako enter ens(O.Bardenhewer, Cl.Baeumker, E.Gilson, Tomasz z Akwinu) ........................................................................ 71 9.2.2. Esse znaczy anniyya (P.Duhem, M.T.dAlverny, C.Fabro) ......... 75 10. ZAGADNIENIE STWARZANIA ............................................................................... 79 11. CZYM JEST YLIATHIM (OPINIA TOMASZA Z AKWINU, P. DUHEMA, M.D. ROLAND-GOSSELINA) .................................................................................................. 83 12. KSIGA O PRZYCZYNACH A GENEZA ZAGADNIENIA ISTOTYI ISTNIENIA U TOMASZA Z AKWINU ........................................................................... 87 12.1. Interpretacja M.D. Roland-Gosselina............................................................ 88 12. 2. Stanowisko M.A. Krpca ............................................................................. 90 12.3. Zoenie esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wedug De ente et essentia oraz Super librum de causis expositio Tomasza z Akwinu ................ 92 12.4. Omwienie uj Tomasza przez C.Fabro i A. Foresta .................................. 94 13. LIBER DE CAUSIS I DEFINICJA SUBSTANCJI W PRINCIPIA PHILOSOPHIAE R. DESCARTESA .............................................................................. 96 14. WYKAZ PUBLIKACJI WYKORZYSTANYCH, DOTYCZCYCH WPROST KSIGI O PRZYCZYNACH ....................................................................................... 100 15. WYKAZ CYTOWANYCH POZYCJI POMOCNICZYCH ..................................... 102 16. WPROWADZENIE DO POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH........................................................................................................... 104

CZ DRUGA .................................................................................................................... 109 LIBER DE CAUSIS - KSIGA O PRZYCZYNACH (TEKST TUMACZENIA) ............ 110 SOWNIK TRUDNIEJSZYCH TERMINW ..................................................................... 149 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................... 152 RSUM ................................................................................................................................ 157

CZ PIERWSZA

Mieczysaw Gogacz

STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY FILOZOFICZNE

1. UZASADNIENIE POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH

1.1. Naukowa warto tekstu P. Duhem, w swym dziele pt. System wiata, w 1954 roku moe najpeniej wyrazi ju od dawna przyjmowany przez historykw filozofii pogld, e Ksiga o przyczynach wnosi w redniowieczny wiat arabski i w redniowieczne chrzecijastwo Zachodu najczystsz, bardzo dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu1. Nie ulega wtpliwoci take dzisiaj, e Ksiga o przyczynach jest najpowaniejszym rdem neoplatonizmu w pniejszym redniowieczu. I historycy filozofii powszechnie zgadzaj si, e Ksiga bdc komentarzem do zawartych w niej niektrych twierdze wydobytych z Stoichiosis theologik Proklosa, przekazuje redniowieczu klasyczny neoplatonizm2. Dodaj jednak, np. A. Pattin i G. Lafont, e w przekazie tym jest take zawarta, chocia nie cakiem starannie wbudowana w analiz, teza monoteistyczna i kreacjonistyczna. Jeden z
1

Ce livre distill aux Arabs et au chrtiens du Moyen Age lessence la plus pure et la plus prcieuse du Neo platonisme hellnique. P. Duhem, Le systme du monde, Paris 1954,t. IV, s. 347.
2

Na temat rnicy midzy klasycznym i redniowiecznym neoplatonizmem por. np. M. Gogacz, O typach metafizyki redniowiecznej, Studia Philosophiae Christianae ATK 1(1967) 21-54.

wybitniejszych dzi znawcw zagadnienia Ksigi o przyczynach, wanie A.Pattin, we Wstpie do swego krytycznego wydania tekstu Liber de causis pisze, e Ksiga jest dokonan przez jej autora osobist syntez bogactwa myli neoplatoskiej i mia ej inspiracji monoteistycznej oraz kreacjonistycznej3. Sprecyzowania te nie tylko nie podwaaj pogldu P.Duhema, ale poszerzajc go i pogbiajc tym bardziej potwierdzaj opini, e Ksiga o przyczynach zajmuje powane miejsce wrd rde redniowiecznego neoplatonizmu. Gdy si doda za H.D. Saffreyem, e jeszcze dzisiaj w bibliotekach naukowych znajduje si od 120 do 150 redniowiecznych rkopisw aciskiej wersji tekstu Ksigi, to jej wpyw na kultur umysow redniowiecza nie moe budzi wtpliwoci4. Historyk filozofii badajcy redniowiecze, w ktrym dominuje wielowtkowy i filozoficznie bogaty nurt neoplatoski, nie moe nie siga do Ksigi o przyczynach, gdy chce ustali poszczeglne wersje i odmiany neoplatoskich uj. redniowieczna recepcja zawartej w Ksidze wizji rzeczywistoci musiaa owocowa, przynajmniej od poowy dwunastego wieku, rozwizaniami, ktrych zalenoci od Ksigi o przyczynach nikt nie kwestionuje. Niekiedy nawet, wbrew faktom, t zaleno widzi si ju w czasach, w ktrych Ksiga jeszcze nie powstaa. Wykazuj to dzisiaj i ucilaj historycy zagadnienia Ksigi o przyczynach, np, wspomniany ju A. Pattin. Nie znaczy to, oczywicie, e neoplatonizm nie wnika do redniowiecza take innymi drogami, np. poprzez teksty choby w. Augustyna, czy Pseudo-Dionizego Areopagity, dajc w wyniku cay szereg omwionych ju przez A. Dempfa odmian metafizyki 5 oraz wyrniony przez E. Gilsona i tak mocno przez niego podkrelany augustynizm arystotelizujcy i augustynizm awicenizujcy6, ktry, jak twierdzi F.van Steenberghen, De

Wedug A.Pattina autor Ksigi o przyczynach a tire synthse personnelle dune grande puissance de pensee, et dinspiration franchement monothiste e Pattin, Le Liber de causis, Leuven (1966), s.6. Cytuje si wedug tego tekstu, ktry jest odbitk z Tijdschrift voor Filosofie 28(1966), z. 1, s. 90-203. Por. tego autora artyku pt. De hierarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf eerste proposites) Tijdschrift voor Philosophie 23(1961) z.1, s. 130-157. A.Pattin wykazuje w tym artykule, e autor Ksigi o przyczynach by monoteist i, przeciwnie ni Proklos, zwolennikiem kreacjonizmu, podobnego do tego, ktry jest zawarty w Objawieniu chrzecijaskim. 4 On estime quil existe encore aujourdhui entre 120 et 150 manuscrits de ce texte latin pour juger de se grande diffusion au moyen ge. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, Fribourg-Louvain 1954. s. XV. 5 Za podstawowe rdo metafizyki redniowiecznej A.Dempf uwaa filozofi w. Augustyna i wyrnia w tej filozofii metafizyk twrczego ducha Boego, metafizyk duszy, metafizyk zmiennego wiata. Podkrelajc teocentryzm metafizyki redniowiecznej omawia die organologische Lebensmetaphysik Jana Szkota Eriugeny, der ontologische Realismus Anselms, der nominalistische Personalismus Abelarda i Gilberta, der mystische Realismus Bernarda z Clairvaux i Ryszarda ze w. Wiktora, der Witalismus szkoy w Chartres, die naturalistische Aristotelesrenaissance Sigera z Brabancji, die Ganzheitslehre Tomasza z Akwinu, der augustinische Exemplatrismus Bonawentury, der mystische Augustinismus Eckharta, der averroistische Naturalismus Jana z Janduno, der Nominalismus Ockhama. A. Dempf, Metaphysik des Mittelalters, (brmw), s. 51-79. 6 Por. E. Gilson, Pourquoi saint Thomas a critiqu saint Augustin, Archives dhistoire doctrinale et littraire du moyen ge, I (1926-1927) 84-85.

Wulf wolaby nazwa augustynizmem awicebronizujcym7. Dodajmy, e powoujc si na Picaveta F.van Steenberghen prawdziwego mistrza scholastyki widzi jednak w Plotynie. Takim mistrzem jest wedug niego take Proklos8. Jeeli wic neoplatonizm wanie Plotyna i Proklosa wpywa do redniowiecza rnymi drogami., to zauwamy tylko tyle, e z tekstem Stoicheiosis theologike Proklosa, moe bardziej ni pogldy Augustyna, Pseudo-Dionizego, czy pniej Jana Szkota Eriugeny, jest cile zwizana wanie Ksiga o przyczynach. A.Pattin powie nawet, e autor Ksigi o przyczynach przeksztaci emanacyjny system Proklosa w teori stwarzania9. Konieczno studiowania przez historyka filozofii redniowiecznej rdowego tekstu Ksigi o przyczynach jest bezspornie oczywista. Nie naley jednak kry faktu, e Ksiga o przyczynach jest trudnym tekstem filozoficznym10. I nawet dobra znajomo aciny redniowiecznej, ktr przecie posiadaj mediewici, nie zmniejsza stopnia tej trudnoci. Wypywa ona, owszem, z nieco odmiennej terminologii filozoficznej, innej ni ta, ktr ustaliy i sprecyzoway wieki dowiadczenia filozoficznego, lecz przede wszystkim ze swoistej odmiennoci koncepcji metafizycznych, wprost niepowtarzalnie przez autora Ksigi o przyczynach zsyntetyzowanych w cao, czerpic, jak stwierdza cytowany ju A.Pattin, z bogactwa wielowtkowej neoplatoskiej myli i miaej inspiracji monoteistyczno-kreacjonistycznej. Choby wic z tych powodw Ksiga o przyczynach winna ukaza si w jzyku polskim, aby nie zastpujc przecie oryginau nie zniechcaa stopniem trudnoci szczeglnie tych polskich badaczy redniowiecznej historii filozofii, ktrzy dopiero i powoli wchodz w bogactwo i wielko redniowiecznej filozofii wyrastajcej take z korzeni, stanowicych tre wanie Ksigi o przyczynach.

1.2. Zainteresowanie Ksig w redniowieczu

7 8

F. van Steenberghen, Aristote en Occident, Louvain 1946, s. 46, 48-49. Le vritable matre de la scholastique serait Plotin... Linfluence de Plotin et de Proclus sexerce par les voies les plus diveres. F.van Steenberghen, Aristote en Occident, s. 47-48. (Zasada cytowania: poniewa cytuje si w tej pracy niekiedy kilka rozpraw danego autora, przy kadym wic nazwisku, aby unikn pomyek, umieszcza si tytu dziea i nr stronicy. Dane bibliograficzne podaje si przy pierwszym zacytowaniu). 9 Lautour du De causis a done transform le systems des emanations procluslennes en une doctrine de la creation. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 8. 10 Por. Liber de causis is by nature difficult to interpret - its author is so near and yet so far from Proclus. L. Sweeney, Research difficulties in the Liber de causis, The modern schoolman XXXVI (1959), z.1, s. 115.

Nie ulegajca dzi wtpliwoci warto Ksigi o przyczynach, jako rda neoplatonizmu w penym redniowieczu, opiera si wanie na zainteresowaniu, jakie Ksiga ta wywoaa wrd redniowiecznych uczonych. H.D. Saffrey11 uwaa, e zainteresowanie to, a wic take wpyw Ksigi, mona z du precyzj okreli tak co do czasu jak i zasigu. O wpywie Ksigi na wiek XII niech wiadcz dwa powane dokumenty. Jest to: 1) odkryty przez M.T. dAlverny anonimowy rkopis (Paris, Bibl.Nat.Lat. 3236A), napisany prawdopodobnie w Toledo pod koniec XII wieku i zawierajcy cytaty z Ksigi o przyczynach oraz 2) cytaty z Ksigi w Contra haereticos Alana z Lille (1128-1202)12, ktry naucza w Paryu okoo 1194 r. Saffrey uwaa, e Alanus z Lille zetkn si z Ksig w Montpellier, gdy przebywa tam z misj przeciw katarom. Znane s bowiem zwizki Toledo ze szko medyczn w Montpellier. T drog Ksiga o przyczynach wchodzi w rodowiska uniwersyteckie. Alanus z Lille powtarza budow Ksigi w swoich Theologicae regule i czyni to take Mikoaj z Amiens (druga poowa XII w). W pocztkach XIII wieku Ksiga jest znana jeszcze wci raczej we fragmentach. Cytuje je Wilhelm z Owerni (1180-1249) Filip Kanclerz (zmar 1236),Wilhelm z Auxerre (zmar 1231).W latach 1220-1230 korzysta z Ksigi Aleksander z Hales (przed 1186 -1245) i Roland z Kremony (jest w Bolonii 1219, umiera midzy 1233-1258). Do roku 1230 Ksiga o przyczynach jest raczej dyskretnie studiowana, poniewa uchodzc za tekst Arystotelesa podlega zakazom na mocy potpienia pism Arystotelesa w 1210 r. przez Synod paryski, w 1215 przez Roberta z Courcon, i jeszcze w 1241 przez papiea Grzegorza IX, Zakaz studiowania Arystotelesa dotyczy krajw aciskich, w ktrych Ksiga o przyczynach funkcjonuje w przekadzie wanie na acin. A przypisanie jej Arystotelesowi, wedug zwolennikw teorii powstania arabskiego oryginau Ksigi w Bagdadzie13, zapewniao jej powodzenie w krajach arabskich, faworyzujcych wanie Arystotelesa, ktry w krajach aciskich podlega potpieniu. Jednak, jak wynika z rkopisu odnalezionego przez M.Grabmanna, rkopisu napisanego w latach 1230-1240, Ksiga o

11

Informacje, podane w tym paragrafie, opieram na Wstpie do edycji komentarza do Liber de causis Tomasza z Akwinu. H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XV-XXV. 12 W nawiasach podane s daty ycia autorw. 13 A.Pattin, Le Liber de causis, s. 9.

przyczynach jest jednym z tekstw, ktrych znajomoci wymaga si do egzaminu na redniowiecznym wydziale sztuk. Rkopis ten jest swoist instrukcj dla studentw, ktrych autor rkopisu informuje, e do metafizyki naley przygotowa si na podstawie trzech tekstw: metaphysica vetus, metaphysica nova, Liber de causis. Saffrey dodaje, e w tym wic okresie, czyli w latach 1230-1240, Ksiga o przyczynach jest na uniwersytecie zwizana z metafizyk Arystotelesa, i e zapewne z tej racji komentuje j Albert Wielki (1206-1280). Zreszt zakaz studiowania Arystotelesa sabnie po wyborze na papiea Innocentego IV w 1243 r. A w 1255 r. w zwizku z ustaleniem statutu wydziau sztuk Uniwersytetu Paryskiego Ksiga o przyczynach, wymieniona wrd pism Arystotelesa, staje si oficjaln lektur, ktr naley wykada na uniwersytecie przez siedem tygodni. Saffrey zwraca uwag, e jest to okres, w ktrym Tomasz z Akwinu pisze swj pierwszy traktat De ente et essentia. Saffrey podkrela, e w zrehabilitowaniu Arystotelesa mg pomc wpyw Oxfordu, w ktrym nie obowizyway potpienia papieskie. W Oxfordzie wanie powouje si na Ksig o przyczynach Aleksander Neckham (1157-1217) w swoim Speculum speculationum z lat 1204-1213,i Ksig komentuje prawdopodobnie Adam z Bocfeld w latach 1247-1268. Wpyw Ksigi stwierdzamy w pracach Roberta Grosseteste (1175-1253) i Tomasza z Yorku (zmar okoo 1260), ktry w swym Sapientiale zalicza autora Ksigi do uczonych chrzecijan. Take Roger Bacon (okoo 1214-po 1292) przenoszc to yczliwe nastawianie do ksigi o przyczynach z Oxfordu do Parya wykada tu na wydziale sztuk w latach 1241-1245, i wedug Saffreya chyba pierwszy w Paryu, wanie Ksig o przyczynach. Pisze te komentarz do Ksigi. W Paryu komentuje Ksig o przyczynach Albert Wielki (1206-1280) i Tomasz z Akwinu (1225-1274). Potem powouje si na Ksig o przyczynach Piotr z Owerni (zmar 1304), Godfryd z Fontaines (zmar 1306). Zna ten tekst Eckhart (1260-1327) poprzez komentarz Tomasza z Akwinu. Komentuje Ksig Wilhelm z Levibus (zmar 131 1) i Idzi Rzymianin (okoo 1247-1316).Ksig o przyczynach wymienia w spisie tekstw neoplatoskich Marsilio Ficino.

O. Bardenhewer podaje, e Ksig zna take Dante, i e komentarz Tomasza do Ksigi w XVII wieku wymieniaj; Benedykt Pereyra i Sylwester Maurus14. Dodajmy, e Ksig o przyczynach znaj i komentuj take polscy uczeni XV wieku. Wykazane dwa takie komentarze w paragrafie pt. redniowieczne komentarze do Ksigi o przyczynach niech tymczasem wiadcz - dopki nie zostan opracowane - tylko o zasigu wanie wpyww i wartoci Ksigi o przyczynach.

1.3. redniowieczne komentarze do Ksigi o przyczynach Kontynuujc wtek naukowej wartoci Ksigi jako rda redniowiecznego neoplatonizmu, mona dalej uzasadnia jej wpyw na redniowiecze take zainteresowaniem ze strony wielkich uczonych redniowiecza. To zainteresowanie wyrazio si najpeniej w komentujcej tekst lekturze. Nie jest bez znaczenia podkrelana przez H.D.Saffreya dua ilo redniowiecznych rkopisw Ksigi, wskazujcych na fakt pilnego poszukiwania tekstu i zapewne czytania go przez mistrzw i studentw. Jednak komentarze najwyraniej wiadcz o roli i autorytecie Ksigi w redniowieczu oraz o faktycznej w tych komentarzach wanie recepcji neoplatonizmu w wersji, ktr Ksiga przekazuje. Dla zilustrowania faktu tej recepcji i dla poinformowania tych, ktrzy pracuj lub zamierzaj pracowa nad tekstami omawiajcymi tre Ksigi o przyczynach, pragn zestawi ju odkryte komentarze. Podam wic wykaz tych komentarzy, ktre w swej edycji wykorzysta i wymieni A.Pattin, (wydobywam dane tylko podstawowe),oraz informacje o tych komentarzach, ktre zostay wspomniane w dostpnej mi literaturze. Poszukiwanie i rejestrowanie tych komentarzy jest bowiem pierwszym warunkiem i narzdziem organizowanego warsztatu bada nad recepcj neoplatonizmu, wniesionego w redniowiecze przez Ksig o przyczynach.

1.3.1. Komentarze zestawione przez A. Pattina

14

O. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiberg im Breisgau 1882, s. 294, 301-302. (Dla ksiki Bardenhewera przyjmuje si skrt: Liber de causis).

10

1. Albert Wielki, Liber de causis et processu universitatis a causa prima. Komentarz napisany w latach 1255-1265. Wydanie: Alberti Magni Opera omnia, ed. A. Borgnet, Parisiis 1891, t.X, s.361-619. Data ycia Alberta Wielkiego: 1206-1280. 2. Tomasz z Akwinu, Super librum De causis expositio. Komentarz napisany w pierwszej poowie 1272 r. Najlepsze wydanie krytyczne15: H.D.Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super librum De causis expositio, seria Textus Philoaophici Friburgenses 4/, Fribourg-Louvain 1954. Data ycia Tomasza z Akwinu: 1225-1274. 3. Roger Bacon, Quaestiones supra Librum de causis, edidit R.Steele. Komentarz napisany w 1241-1245. Wydanie: Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii (Oxford) 1935,t.XII,s.1-158.Data ycia Rogera Bacona: 1214(1220?) po 1292. 4. Idzi Rzymianin, Opus super authorem de causis, Alpharabium. Wydanie: Reverendi fratris Aegidii Bonsi Florentini Eremitae augustiniani opera, Venise 1550. W tym wydaniu znajduje si uwaga, ktrej wedug A.Pattina nie ma w rkopi- sach, e komentarz zosta napisany w 1290 r., (ukoczony 1lutego 1290). Data ycia Idziego Rzymianina: 1244-1316. 5. Wilhelm de Levibus, Scriptum et expositio totius libri de causis.Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Vatican, Bibl. Apost. Vat. Borgh.352, f.1r a - 87v b. Data ycia Wilhelma de Levibus: umiera 1311. 6. Anonimowy komentarz pt. Quaestiones in Librum de causis. Komentarz napisany przed 1268 r. i niepeny; obejmuje tylko XV (16)twierdze. Wydanie J.P.Zwaenepoel, The Quaestiones in Librum de causis attibuted to Henry of Ghent according to the Escurial manuscript. An unedited text with introduction, Manille (Philippines) 1959. A.Pattin zdecydowanie odrzuca przypisanie autorstwa komentarza Henrykowi z Gandawy, poniewa w komentarzu autor broni rnicy midzy dusz i jej wadzami, podczas gdy Henryk z Gandawy i caa szkoa franciszkaska t rnic neguj16. 7. Przypisany Adamowi z Bocfeld komentarz pt. Scriptum super libro de causis. A. Pattin ustala dat napisania komentarza na lata midzy 1247 a 1268.Tekst niewydany, zachowany w dwu rkopisach: Venezia, Bibl. Naz. Marc. Lat. X, 61(VI, 1) (= nr. 2821),wiek XIII - XIV; Firenze, Bibl. Naz. Centrale, G. 4,355,f- 90r b - 98v b. Data ycia Adama z Bocfeld: okoo 1220 - 1279/1292.
15

Opini taka wyraa A. Pattin w zdaniu: La meilleure edition du commentaire de Saint Thomas. A. Pattin, le Liber de causis, s.35. 16 Quant lauteur de ce commentaire, il faut rsolument carter le nom dHenri de Gand, ainsi que tous ceux qui nadmettent pas une distinction relle entre la substance de 1ame et ses facults, cest--dire toute lcole franciscaine; car notre auteur dfend prcisment la thse oppose. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 38.

11

8. Przypisywany Piotrowi z Owernii komentarz pt. Quaestiones super librum de causis. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wien, Nationalbibliothek, Lat. 2330 (= saec. XIV med). A. Pattin zwraca uwag, e w rkopisie tym znajduj si dwa komentarze do Liber de causis, zapisane w spisie rzeczy rkopisu nastpujco; Item, quaestione quaedam super librum de causis a quodam magistro in theologia Parisiensi i Item, quaestiones quaedam super librum de causis Avicennae a superdicto magistro Petro (de Alvernia). (Por. pozycj 13). 9. Anonimowy komentarz pt. Super librum de causis, zawierajcy dziewi twierdze, przepisany rk Godfryda z Fontaines. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Paris, Bibl.Nat. lat. 15819.(= Sorb. 563) XIII wiek. 10. Anonimowy komentarz zaczynajcy si od sw: Primo quaeritur circa librum de causis Komentarz datowany na koniec XIII i pocztek XIV wieku. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Erfurt, Q316, f. 43ra53vb. 11.Anonimowy komentarz pt. Super de causis (wedug explicit). Napisany w latach 1290-1346. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wien, Nationalbibliotbek, codex 5500, f. 47r - 63r.

1.3.2. Inne komentarze do Ksigi o przyczynach 12. Przypisywany Alanowi z Lille komentarz pt. De causis cum glosa magistri Alani. Rkopis z Citeaux, ktry zagin. Nie znaczy to przecie, e ewentualnie jakiej jego kopii nie da si kiedy zidentyfikowa w innych bibliotekach. G.Raynauld de Lage uwaa ten tekst za zaginiony komentarz Alana z Lille. H.D.Saffrey przypuszcza, e by to raczej tekst Ksigi o przyczynach z commenta przypisanymi Alanowi z Lille. Dodaje jednak, e rkopis z Bruges, Bibl.Publ. 463, f.155 v b przypisuje te same commenta Gilbertowi de la Porree17.Data ycia Gilberta de la Porree : 1076-1154. 13. Siger z Brabancji, Quaestiones magitri seieri super librum de causis. Jest to drugi z komentarzy zawartych w rkopisie Wien, Nationalbibliothek, lat. 2330 wymienionych tu w zestawieniu dokonanym przez A. Pattina (pozycja 8).Komentarz ten zosta zidentyfikowany
17

H.D.Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, s. XVII. (Dla tej publikacji Saffreya przyjmuje si skrt: Super de causis). Zauwamy, e wedug P. Duhema w Le systeme du monde s. 330, Gilbert de la Porre komentowa Liber de causis.

12

przez A. Dondainea i L.J.Bataillona, ktrzy za autora tego komentarza uwaaj Sigera z Brabancji. Paryskie pismo gotyckie rkopisu wskazuje na dat napisania komentarza: 12701290. Tekst wydany przez A.Dondaine i L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. Lat. 2330 et Siger de Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966)232-261.Data ycia Sigera z Brabancji: okoo 1235-128l/l284 (wedug F. van Steenberghena). 14. Jakub z Gostynina, Theoreumata seu propositiones autoris causarum Dauid Iudaei cum annotationibus ac luculenta expositione. Komentarz napisany po r. 1477, a przed r. ,1490. Jest zachowany w rkopisie: Krakw, B.J. nr. 505. Wydany by drukiem w Krakowie w 1507. Jedyny egzemplarz tego wydania znajduje si w Warszawie, w Bibliotece Narodowej Oddzia w Paacu Krasiskich, nr. Q 254. Wydanie w formie editio simplex: P.Gra, Jakub z Gostynina - Komentarz do Liber de causis, W: Materiay i Studia Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej (PAN), Wrocaw 1969, t. XI, s. 3-162. Data ycia Jakuba z Gostynina: 1450-1506. 15. Przepisany przez Walentego z Grunperk anonimowy komentarz do Liber de causis. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wrocaw, Ossol. 734, f. 1-31 (mikrofilm w Warszawie, Biblioteka Narodowa, Oddzia w Paacu Krasiskich, sygn. 4354). Walenty z Grunperk wpisany zosta na Uniwersytet Krakowski w 1475 r. (bakaarz w 1477, mistrz artium w 1493)-15a. 15a. W tym samym kodeksie (z XV - XVI w.) znajduje si drugi komentarz pt. Liber sapientis David Judoerum rabbi. Rkopis: Wrocaw, Ossol. 734,f. 31-60. Wedug W.Seki komentarz ten zosta napisany w latach 1478-1494. Z. Kuksewicz podaje r. 149318. 16. Komentarze do Liber de causis znajduj si take w zachowanych w Polsce dwu rkopisach: Krakw, B.J. 506 i 259519. 17. Dwa niepene komentarze do Liber de causis znajduj si w rkopisie: Cambridge Peterhouse 152, f. 225 r a - 249 v a oraz 285 ra-288 rb20. 17a. Niepeny komentarz do Liber de causis znajdujemy w rkopisie: Praha, Metr. Kap. L. 74(1320), f. 52v b - 59 ra21.

18

W Seko, Jakub Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 196; Z. Kuksewicz, Contribution au problme de linfluence de lalbertis -me sur lUniversit de Cracovie au XVe sicle, Mediaevalia Philosophica Polonorum XI (1963) 49. 19 Informuje o tym W. Seko, tame, s. 196. 20 T krtk informacj o wymienionych komentarzach poda L. Bataillon w udostpnionym mi licie prywatnym z dni. 4.IV. 1967 r., pisanym z Saulchoir do p. S.Porbskiego . 21 Tame, (list).

13

18. W swej ksice22 O.Bardenhewer podaje jeszcze dwa nie wymienione w tym wykazie komentarze do Liber de causis. S to: Expositio...Liber de causis. Rkopis: Mnchen, Staatsbibliothek, lat. 19668, f. 12a - 21a. Commentarius in librum de causis. Rkopis: Wien, Hofbibliothek, lat. 5141, f. 69a - 107a.

1.4. Historycy zagadnienia Ksigi o przyczynach Referowane w tej pracy wyniki bada nad Ksig o przyczynach s zaprezentowaniem tylko, oczywicie, waniejszych stanowisk i publikacji. Zawarto tych waniejszych publikacji daje jednak - tak si wydaje - wzgldnie peny obraz gwnych nurtw bada i wynikw. Obraz ten naley jeszcze uzupenia, poszerza, wypenia szczegami w miar docierania do coraz wikszej iloci opracowa i redniowiecznych rde. Stanowiska i publikacje kieruj do autorw, ktrych nazwiska i pozycja naukowa s w tym wypadku take swoistym motywem, czy wprost swego rodzaju argumentem, uzasadniajcym podjcie zagadnienia Ksigi o przyczynach. Nie chodzi tu oczywicie o naladowanie ich w tematyce bada, lecz o podkrelenie, e mediewista nie moe dzi nie uwzgldni w swym warsztacie badawczym problemu Ksigi o przyczynach. Przy okazji zorientujemy si, e badania nad Ksig prawie nieustannie trwaj od czasw redniowiecza a do ostatnich dni z rnym, oczywicie, nasileniem i powodzeniem. Przedstawiane w tej pracy wyniki bada, ujte w porzdkujce problematyk paragrafy, zamyka r. 1966,czyli opublikowana i dotychczas najlepsza edycja Liber de causis, przygotowana przez A.Pattina, ktry we Wstpie do swej ksiki po dyskusji z H.D.Saffreyem precyzuje opini na temat najwaniejszego problemu z zakresu dziejw tekstu Ksigi, mianowicie opini na temat autora Ksigi o przyczynach. Otwiera tym samym nowy etap niezamknitej w tej sprawie dyskusji. Pierwszym po redniowieczu powaniejszym etapem bada bya krytyczna edycja Ksigi o przyczynach opublikowana przez O.Bardenhewera w 1882 r. wraz ze Wstpem prezentujcym wiadomoci na temat oryginau tekstu, jego autora, tumacza i daty powstania zarwno oryginau jak i aciskiego przekadu. Bardenhewer pisze we Wstpie, e w r. 1843 A.Jourdain zwrci uwag na brak opracowania Ksigi o przyczynach. Skoro wic, jak
22

O. Bardenhewer, Liber de causis, s. 299-300.

14

twierdzi Jourdain, do jego czasw nikt z historykw filozofii nie omwi dokadnie Ksigi o przyczynach, dat 1843 moemy uwaa za pocztek bliszego zainteresowania si po redniowieczu tekstem Ksigi, a dat 1882, czyli rok edycji Bardenhewera, wanie za pierwszy etap nowszych bada. Jourdain doda, e nie pozna si filozofii XIII wieku, jeeli nie przeanalizuje si tego tekstu23. Po apelu Jourdaina o Ksidze pisa B.Haureau (1850)24, M.Steinschneider (1852), S. Mnk (1859), CS.Barach (1876), L.Leclerc (1876). Stanowisko jednak O.Bardenhewera, ogoszone w 1882 r., zostao powszechnie przyjte i do dugo powtarzane. Z O.Bardenhewerem polemizuj D.Kaufmann (1883) i J.Guttmann (1902),lecz Cl.Baeumker (1908), P.Duhem (1916 i 1954), F.berweg - B.Geyer (1928) na og powtarzaj jego pogldy. Tez O.Bardenhewera zasadniczo podway - wedug H.Bedoreta - i tym samym wyznaczy nastpny, drugi z kolei etap bada nad Ksig o przyczynach, F.Pelster (1933). Niezalenie od Pelstera kilka nowych nawietle zagadnienia wprowadza R. Steele (1935) wydajc Liber de causis i komentarz do tego tekstu Rogera Bacona. Do nowej polemiki zapocztkowujc trzeci etap bada mobilizuje swym artykuem H.Bedoret (1938), ktry podwaa wszystkie dotychczasowe stanowiska w sprawie Ksigi o przyczynach. M.D. Roland-Gosselin (1948) nie nawizuje do dyskusji piszc o Liber de causis, E.Gilson w swym podrczniku historii filozofii (1954) wypowiada ostrone stanowisko, uwzgldniajc dotychczasowe polemiki, M.T.dAlverny (1954) zastanawia si nad autorem oryginau Ksigi i (w 1959) nad spornym problemom interpretacji arabskich terminw w Ksidze o przyczynach, H.D. Saffrey omawia dyskusj nad Ksig we Wstpie do edycji komentarza Tomasza z Akwinu (1954)oraz publikuje artyku referujcy stan bada (1963) nad Ksig o przyczynach podsumowujc dyskusj bardzo pesymistycznymi wnioskami. Czwarty etap bada, w ktrym aktualnie jestemy, otwiera A.Pattin (1966) polemizujc wanie we Wstpie do edycji Liber de causis z H.D. Saffreyem i ustalajc nowe momenty dyskusji, do ktrej wprowadza take wczeniejsze (z 196l) swoje ustalenia.
23

Zacytujmy za Bardenhewerem to ciekawe stwierdzenie A. Jourdaina: Cependant, je le rpte, on ne connatra srement la philosophie du troisime sicle que lorsquon aura analys ces ouvrages (Liber de causis et Fons vitae). O. Bardenhewer, Liber de causis, s. V. 24 Oto jak zaprezentowa Ksig o przyczynach B. Haurau: Voil ce Livre des causes qui a fait tant de bruit; qui, suivant lEglise, a perdu tant de consciences; qui a produit, du moins, tant de scandals. Bardenhewer cytuje to zdanie na s. XI swej ksiki podajc, e czerpie je z De la philosophie scolastique, Paris 1850, t. I, s. 389-390. (Uwaga: data przy nazwisku oznacza tu rok wydania publikacji dotyczcej Ksigi o przyczynach).

15

Z tego przegldu nazwisk, ktre w mediewistyce s ju dosownie znakiem ogromnej erudycji i dowiadczenia naukowego, jeeli wymieni si dla przykadu z osb yjcych choby tylko E.Gilsona i pani dAlverny, wynika, e powanie uprawiane dzi badania nad redniowieczem wymagaj duej i gruntownej znajomoci tekstw i opracowa, wejcia nie tylko w mediewistyk acisk, lecz dla jej zrozumienia take w dzieje syryjskiej i arabskiej recepcji greckiego i aleksandryjskiego tak arystotelizmu jak i neoplatonizmu, ktre poprzez Augustyna, poprzez tumaczonego przez Eriugen Pseudo-Dionizego, poprzez tumaczenia Boecjusza, przez Ksig o przyczynach i inne przekady z Toledo wchodz do aciskiego redniowiecza i ksztatuj jego wielonurtow filozofi. Ta filozofia wyznaczaa poprzez Descartesa nowoytne mylenie filozoficzne, ktre z kolei zapocztkowao kultur umysow naszych czasw. I wobec tego nauczycielem naszego take dzisiejszego rozumienia wiata jest czcigodny tekst Ksigi o przyczynach.

1.5. Znajomo w Polsce Ksigi o przyczynach i aktualne polskie prby bada nad redniowiecznymi do niej komentarzami

W Polsce znajomo Ksigi o przyczynach jest aktualnie do maa, i o wiele jest za maa w naukowych rodowiskach mediewistycznych. Na ile udao si to zbada, i zbyt moe pobienie, spord autorw polskich Ksig o przyczynach prezentuj w krtkiej notatce S.Swieawski i D.Gromska, w duszym omwieniu M.A. Krpiec oraz W.Seko przy okazji charakteryzowania literatury na temat Jakuba z Gostynina. S. Swieawski i D.Gromska podaj historyczne dane dotyczce Ksigi25, M.A.Krpiec omawia zagadnienie wpywu Liber de causis na ksztatowanie si u Tomasza z Akwinu teorii zoenia bytu przygodnego z istnienia i istoty26. W. Seko informuje27 nie tylko o zidentyfikowanym przez porwnanie tekstu z edycj O.Bardenhewera komentarzu Jakuba z Gostynina do Liber de causis lecz take podaje kilka uwag o samej Ksidze o przyczynach oraz opinie autorw, ktrzy charakteryzowali pogldy Jakuba z Gostynina. Dowiadujemy si, e rdem dla tych autorw jest omwienie
25

S.Swieawski, Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z Akwinu, Traktat o czowieku. Pozna 1956, s.(80). Por. wzmiank S.Swieawskiego o Liber de causis w artykule: Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 153 i 157. D.Gromska,Pseudo-Arystoteles, W: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t. I, s. 57. 26 Struktura bytu, Lublin 1963, s. 316-317. 27 W. Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, s. 185 -210.

16

komentarza Jakuba z Gostynina i wzmianki o Liber de causis znajdujce si w Historii literatury polskiej (1840-1857) M.Wiszniewskiego. W. Seko dodaje, e ujcie Wiszniewskiego powtarza F.M.Sobieszczaski w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda (1862) i e powtarzaj je: Studia do dziejw Uniwersytetu Jagielloskiego Fijaka (1898), Historia Uniwersytetu Jagielloskiego Morawskiego (1900), Wielka encyklopedia ilustrowana (1900), Podrczna encyklopedia kocielna (1907), Historia literatury polskiej Piata (1926), Historia filozofiii w Polsce Straszewskiego (1930). W.Seko uwaa, e najcenniejszym omwieniem prac, a wic i komentarza Jakuba z Gostynina, jest artyku ks. K.Michalskiego, pt. Tomizm w Polsce na przeomie XV i XVI w (1916). Zauwamy te, e kilka uwag w 1932 r. powica Ksidze o przyczynach A.Birkenmajer w pracy na temat pism przypisywanych w redniowieczu Arystotelesowi28. I do tej listy autorw polskich piszcych o Liber de causis moemy tu dla chronologii doczy notatk S. Swieawskiego (1956), artyku W. Seki(1961),omwienie M.A. Krpca (1963) i ujcie D.Gromskiej (1966). W.Seko w swoim artykule na s. 196 i 194 zwraca uwag, e w Polsce w XV wieku na Uniwersytecie Krakowskim wedug danych zawartych w Liber diligentiarum facultatis artisticae Universitatis Cracoviensis za lata 1487-1563, (tekst wydany przez Wisockiego w 1886),na przestrzeni dwudziestu lat omiokrotnie wykadano Liber de causis. Dla informacji o ewentualnym wpywie Ksigi o przyczynach na polsk filozofi XV wieku przytocz podane przez W.Seko zestawienie wykadw: 1490- mgr Vitus Autorem de causis, 1491- Jacobus de Gostynyn De causis, 1497- Jahannes de Glogovia Autorem de causis, 1500- Johannes Michalowsky Autorem de causis, 1503- Mgr Martinus Wolborsz Causarum, 1505- Johannes Schamotuli Autorem causarum, 1507- Pro mgro Petro de Cracovia Causarum, 1510 - mgr Michael Olsnensis - incepit causarum. Omawiajc zaraz po tym zestawieniu powodzenie Ksigi o przyczynach W.Seko wyraa przypuszczenie, e poczytno owego dzieka przypisa naley przede wszystkim

28

On sait bien que limportance du De causis pour la philosophie mdivale est trs considerable. A.Birkenmajer, Classement des ouvrages attribus Aristote par le moyen ge latin, Cracovie 1932, s. 15.

17

wpywom Alberta Wielkiego, ktry obok Arystotelesa by w owym czasie najwiksz bodaj powag29. Spord autorw obcych, tumaczonych na jzyk polski, E.Gilson poprzez podrcznik historii filozofii redniowiecznej (History of christian philosophy in the middle ages), wnosi na teren polski caociow informacj o zawartoci problemowej Ksigi o przyczynach i o jej wpywie na redniowiecze30. Czytelnicy polscy, wadajcy obcymi jzykami, mog zapozna si i z oryginaem Ksigi i z informacjami o niej w bogatej ju - jak wiemy - na jej temat literaturze filozoficznej. Wszystko to jednak nie zmienia faktu, e staranniejsze poznawanie redniowiecza wymaga znajomoci jego rde, wrd ktrych Ksiga o przyczynach ze wzgldu na stopie trudnoci tekstu nie jest w Polsce powszechnie znana mediewistom. Wydanie jej w jzyku polskim moe zmniejszy stopie zniechcajcej trudnoci i dostarczy narzdzia bada, ktrym jest ten rdowy tekst, wyznaczajcy w duym stopniu wielo metafizycznych uj w ramach neoplatoskiej w redniowieczu wizji rzeczywistoci. Konkretnym zamwieniem na polski przekad Liber de causis s zapocztkowane w 1966 r. na seminarium historii filozofii redniowiecznej w Akedemii Teologii Katolickiej w Warszawie prby bada nad redniowiecznymi komentarzami do Ksigi o przyczynach. Wysiek badawczy mediewistw winien i w kierunku odczytywania filozoficznej zawartoci komentarzy i std sam komentowany tekst nie powinien zatrzymywa ich uwagi w sensie podejmowania osobnego trudu przebrnicia przez filologiczne i problemowe zawioci Ksigi. Chodzi przecie w tym wypadku o badania nad komentarzami, a nie nad Ksig o przyczynach. Polskie tumaczenie Liber de causis winno te badania usprawni. Immanentna analiza tekstu komentarzy, owszem, przytaczanych i w jakim stopniu konsultowanych w publikacjach filozoficznych, dotychczas jednak w caoci nie opracowanych od strony ich filozoficznej zawartoci, winna doprowadzi do ustalenia faktycznej recepcji neoplatonizmu Ksigi o przyczynach. Recepcja ta, przeledzona w komentarzach, ktrych autorami s wybitni uczeni redniowieczni, wyznaczajcy i ksztatujcy najpowaniejsze w ich czasach nurty filozofii, pozwoli wyrni i okreli dwa zakresy wpywu Ksigi o przyczynach: ten bezporedni, polegajcy na przejciu wprost z Ksigi zawartego tam neoplatonizmu, i poredni, lub raczej anonimowy, ksztatujcy redniowieczne mylenie neoplatoskie poprzez mniej cis, zasyszan informacj, nie
29 30

W. Seko, Jakub z Gostynia i jego komentarz do Liber de causis, s. 196. E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S.Zalewski, Warszawa 19 66, s.233-235.

18

wynikajc z komentowania tekstu Ksigi. Gdy z zakresu tego drugiego, poredniego wpywu, wyczy si obszar zagadnie wyznaczonych treci tekstw Pseudo-Dionizego lub w. Augustyna, pozostanie zesp uj, z ktrych jedne - po zestawieniu z Ksig - bd skutkiem jej anonimowego wpywu, i drugie, ewentualnie zalene od innych rde. Nie znaczy to, e badania nad komentarzami do Liber de causis powinny i w kierunku analizy wpyww. Znaczy to tylko, e ustalenie faktycznej treci komentarzy moe pomc w precyzyjniejszym ustaleniu recepcji danych rde i w okreleniu odmian redniowiecznej metafizyki neoplatoskiej, nazywanej teraz w odniesieniu do wiekw wczeniejszych oglnie augustynizmem, ktry A. Dempf klasyfikuje wedug szk, lub w odniesieniu do wieku XIII nazywanej gwnie, wyrnionym przez E.Gilsona, augustynizmem arystotelizujcym i augustynizmem awicenizujcym. Pierwszym znakiem tych zapocztkowanych prb bada s opublikowane komunikaty naukowe, informujce o wynikach wstpnej analizy kilku studiowanych komentarzy. W Studia Philosophiae Christianae ATK z 1968 r. trzech autorw: E,Kawa, St.Porbski, P.Gra, prezentuj prb wyjanienia, czym jest esse w wybranych fragmentach komentarza do Liber de causis Sigera z Brabancji (E.Kawa), Alberta Wielkiego (St.Porbski) i Jakuba z Gostynina (P.Gra)31. W Rocznikach Filozoficznych, take z r. 1968, M.Gogacz omawia termin existentia w komentarzu Tomasza z Akwinu32. Drugim znakiem jest wydany przez P.Gr w 1969 r. komentarz do Liber de causis Jakuba z Gostynina (1450-1506), polskiego uczonego, jednej z najwybitniejszych postaci w gronie profesorw Uniwersytetu Krakowskiego w drugiej poowie XV wieku33. Komentarz ten mg by wynikiem wykadw, ktre w r. l491Jakub z Gostynina wygosi na wydziale artium na temat Ksigi o przyczynach. Moe to przecie oznacza, e Ksiga o przyczynach w jakim stopniu wpywa na pogldy filozoficzne Jakuba z Gostynina, i ewentualnie na polsk scholastyk XV wieku. Jakub z Gostynina jest bowiem od r. 1477 a do swej mierci w 1506, a wic nieprzerwanie przez 29 lat profesorem wydziau sztuk. Na

31

Por. E. Kawa, Problem esse w kwestii 9 bis komentarza Sigera z Brabancji i prba egzystencjalnej lekcji tego terminu, Studia Philosophiae Christianae 4 (1968), z. 1, 151-155; St.Porbski, Egzystencjalna interpretacja terminu esse w rozdziale XVIII i XIX komentarza Alberta Wielkiego do Liber de causis, tame 155 -157; P.Gra, Analiza pojcia esse w oparciu o teoremat czwarty komentarza do Liber de causis Jakuba z Gostynina, tame,s. 157-164. 32 M. Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de causis, Roczniki Filozoficzne XVI (1968), z.1, s. 93-104. 33 Jakub z Gostynina, Komentarz do Liber de causis - wyda Piotr Gra, Materiay i Studia Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej(PAN), XI (1969) 3-162.

19

tym wydziale dwukrotnie (1490-1496) jest dziekanem. Po 1499 r. jest profesorem teologii, a w latach 1503 i 1504 (semestr zimowy) rektorem Uniwersytetu. Dodajmy, e nastpne wieki, a wic XVI - XX, od strony zainteresowa w Polsce Ksig o przyczynach nie s zbadane. Majc nadziej, e aktualnie podjte prby bada nad komentarzami do Ksigi o przyczynach bd kontynuowane, pragniemy publikujc przekad Liber de causis wnie w polski warsztat badawczy podstawowe narzdzie pracy, ktrym jest komentowany tekst, a jednoczenie wzbogaci mediewistyk polsk o wikszy stopie skierowania uwagi na to rdo filozoficznej myli, ktre - wedug przytoczonego ju ujcia P. Duhema - wnosi w redniowiecze dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu uzupenionego, jak sdzi A. Pattin, monoteistyczn i kreacjonistyczn tez. 1.6. Dotychczasowe tumaczenia tekstu J. Lippl w Lexikon fr Theologie und Kirche pod hasem liber de causis opierajc si,naley przypuszcza, na informacji Bardenhewera i berwega podaje, e z czci tekstu arabskiego i z aciskiej wersji Ksigi o przyczynach dokonano czterech tumacze na jzyk hebrajski. Podaje te, e z aciny tumaczono Ksig o przyczynach na jzyk armeski34. Informacja J. Lippla jest interesujca choby z tego wzgldu, e Ksiga o przyczynach nie doczekaa si zbyt wielu tumacze. Jest to o tyle zrozumiae, e przecie przez kilka wiekw od czasw redniowiecza Europa posugiwaa si wprost jzykiem aciskim i ewentualne tumaczenie Ksigi byo zbyteczne. A.Pattin w swoim Wstpie do edycji Liber de causis na s. 45 wymienia dwa nowoytne tumaczenia: 1) tumaczenie na jzyk niemiecki: O.Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift uber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Preiburg im Breisgau 1882, s. 58-118. Zauwamy, e sam Bardenhewer uwaa to tumaczenie za parafraz35.

34 35

J.Lippl, Liber de causis, w: Lexicon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau 1934(2), t.VI, s. 548. W spisie treci Bardenhewer daje nastpujcy tytu swojemu tumaczeniu: Der arabische Text nebst deutsher Paraphrase. O.Bardenhewer, Liber de causis, s. XIV.

20

2) tumaczenie na jzyk francuski: tekst na prawach, maszynopisu: M.Anawati, Liber de causis, Traduction franaise indite faite sur le texte arabe dit par Otto Bardenhewer... pro manuscripto, Montreal 1950 (institut dEtudes mdivales, Universit de Montreal). A. Pattin dodaje, e M.Anawati opublikowa tumaczenie francuskie dwu twierdze, mianowicie XIII i XVI w artykule pt. Prolgomnes une nouvelle dition du De causis arabe. Artyku znajduje si w Mlanges Louis Massignon, Damas 1956, s. 95-103. Dodajmy zaraz, e obydwa tumaczenia, a wic tekst i Bardenhewera i Anawatiego s przekadem z tekstu arabskiego. aciska wobec tego wersja Ksigi o przyczynach wedug dostpnych informacji bya dotychczas tumaczona tylko na jzyk armeski. Tumaczenia bowiem hebrajskie byy oparte zarwno na wersji arabskiej jak i aciskiej. Gdy wemie si to pod uwag, to z niemaym wprost speszeniem trzeba stwierdzi, e publikowany tu polski przekad Ksigi o przyczynach jest dosownie pierwszym tumaczeniem na jzyk nowoytny aciskiego tekstu Liber de causis i oczywicie pierwszym tumaczeniem na jzyk polski. Zwrcenie na to uwagi nie ma na celu podkrelenia tak zwanej wanoci wydarzenia, lecz - i chciabym to zaakcentowa - ma na celu poszukiwanie dalszego uzasadnienia inicjatywy przetumaczenia Ksigi o przyczynach. Przetumaczenie, a wic przemylenie i wyraenie w jzyku wspczesnym filozoficznych treci rda neoplatonizmu redniowiecznego, jest w jakim sensie naukowo potrzebnym przyblieniem mediewistom polskim tekstu, ktrego wanie naukow warto rozumiej i podnosz wszyscy badacze redniowiecza. Chodzi te moe o poszukiwanie i nawet swoiste formuowanie usprawiedliwienia, gdy ewentualna krytyka przekadu bdzie ostra. Nic nie usprawiedliwia niedoskonaej roboty. Gdy si jednak wemie pod uwag, e nie ma bezporednich wzorw przekadu w jzykach nowoytnych, stanie si zrozumiae nierzadkie stosowanie w polskim tumaczeniu kryterium dosownoci przekadu, aby rezygnujc niekiedy z miej cechy tak zwanego adnego przekadu odda moliwie najwierniej nie zawsze jasn myl tekstu, ktr liczne komentarze rnorodnie precyzoway i rozstrzygay. Trzeba wyzna, e znajomo tych niektrych komentarzy i zawarte w publikacjach filozoficznych prezentacje pogldw z Ksigi o przyczynach, nie zawsze uatwiay tumaczenie tekstu, ktrego tre przynajmniej jest bardziej skondensowana ni w komentarzach unaoczniajcych myl Ksigi. Dodajmy te, e te niebezporednie wzory przekadw z arabskiego nie mogy stanowi pomocy w tumaczeniu. Parafraza Bardenhewera ma w jakim stopniu posta rozstrzygajcego trudnoci

21

komentarza, a tumaczenie Anawatiego, przygotowane na prawach rkopisu, nie byo dostpne. Nie byo take dostpne tumaczenie armeskie.

2. WYDANIA KRYTYCZNE ACISKIEGO PRZEKADU Przy okazji informowania o wydaniach krytycznych, ktre podobnie jak tumaczenia Ksigi (armeskie, niemieckie, francuskie) s tylko trzy, naley zwrci uwag na dwie i wydaje si - bardzo wane sprawy. Pierwsza sprawa polega na stwierdzeniu, e rwnolegle do coraz staranniejszych, krytycznych edycji Ksigi rozwijaj si - wywoane naukowym wysikiem edytorw, ich znajomoci rkopisw, epoki , specjalistycznej literatury - badania nad histori tekstu Ksigi o przyczynach i nad dyskutowanymi w publikacjach, spornie ustawianym i w komentarzach, niektrymi problemami filozoficznymi, zawartymi w tekcie. W zwizku z t wanie sytuacj, take w tej pracy, referujcej stan bada nad Ksig o przyczynach i nad zawartymi w niej waniejszymi problemami, zostan omwione zagadnienia w innej kolejnoci ni by mona oczekiwa. Zagadnienie np. autora Ksigi zostanie zreferowane po sprawie tumacza, a zarysowanie obrazu caej problematyki filozoficznej zawartej w tekcie Ksigi stanie si moliwe dopiero kiedy po rozstrzygniciu i po jakim bliszym w oparciu o szersze materiay zbadaniu wci niejasnej, trudnej w Ksidze sprawy np. esse, creatio, yliathim. Wydaje si suszne, aby wic informowa najpierw o tym, co w problematyce dziejw Ksigi jest pewne i przechodzi kolejno do zagadnie coraz bardziej dyskusyjnych. Druga sprawa wynikajca z pierwszej i cile z ni zwizana dotyczy wanie tego, co w wiedzy na temat Ksigi o przyczynach nie ulega wtpliwoci. Naley stwierdzi i wanie teraz, przy informacji o edycjach krytycznych, e nie ulega wtpliwoci fakt tekstu. Bezspornym w nauce faktem jest aciska wersja tekstu Ksigi o przyczynach i jej wpyw na filozofi redniowiecza. Dodajmy take, e dzisiaj mediewici s te ju zgodni co do nazwiska tumacza Ksigi na jzyk aciski. Pozostae zagadnienia s bardziej lub mniej dyskusyjne. I wanie badania krytyczne, coraz staranniejsze edycje tekstu, pozwalaj eliminowa bdy, obala atwe rozstrzygnicia, prowadzi w kierunku trafniejszych stwierdze.

22

Przez wydanie krytyczne roboczo i dla potrzeb tej publikacji rozumiem tak edycj tekstu Ksigi o przyczynach, ktra jest oparta przynajmniej na dwu rkopisach, pozwalajcych ju w tym najmniejszym stopniu przy porwnaniu tekstw nie tyle eliminowa pomyki redniowiecznego kopisty, ile choby zwrci uwag na moliwo znieksztacenia tekstu w danym wyranie niejasnym i wtpliwym miejscu rkopisu. Przez wydanie niekrytyczne rozumiem oparcie edycji na jednym rkopisie, co nie pozwala eliminowa znieksztace dokonanych ewentualnie w tekcie przez kopistw. Naley jednak zauway, e jest naukowo uyteczna tzw. editio simplex, umoliwiajca w ogle zetknicie z nieznanym tekstem. Dodajmy, o inne kryterium dla wydania krytycznego trzeba przyj wtedy, gdy dany rkopis zosta zachowany ewentualnie tylko w jednym egzemplarzu. W zwizku z powyszymi zaoeniami trzeba przyj, e istniej trzy wydania krytyczne aciskiego tekstu Ksigi o przyczynach. 1) O.Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift liber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causii, Freiburg im Breisgau 1882, s. 163-191. Ksika Bardenhewera zawiera tekst arabski Ksigi o przyczynach, parafrazujce tumaczenie niemieckie i wersj acisk, zrekonstruowan w oparciu o dwa rkopisy: Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 162 (XIV wiek) i Clm.572 (XIII wiek). Wydanie to M.D. Saffrey uwaa znakomite dla epoki, w ktrej powstao, i dodaje, e winno je zastpi wydanie we waciwym sensie krytyczne36. (W zwizku z tekstem arabskim Saffrey, powoujc si Bardenhewera, stwierdza w 1954 r, we Wstpie do edycji komentarza Tomasza z Akwinu, e zachowa si tylko jeden rkopis arabskiej wersji Ksigi37. Jest to rkopis: Leiden, Univ. kodex Golius 209.W r. jednak 1963 Saffrey ogasza, e zosta odkryty nowy rkopis, zawierajcy arabski tekst Ksigi. Jest to rkopis: Ankara, Bibliothque de Saih 1696, f. 78 r - 90 v. S take fragmnenty arabskiego tekstu w rkopisie: Kair, kodex Taymur Hikma 11738).

36

Ldition du Liber de Causis par O. Bardenhewer, excellent pour lepoque ou elle parut (l882), doit aujourdhui tre remplacee par une edition proprement critique. M.D. Saffrey, (Super de causis), s. VIII. 37 ... un texte arabe dont on ne possde plus quun seul manuscrit conserve a Leyde. H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XV. 38 Le Professeur F.Sezgin ma aimablement inform quil a dcouvert un nouveau manuscrit contenent le texte arabe du Liber de causis, w: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 281; Des extraits du meme texte ont ete decouverts par P.Kraus dans un manuscrit de Caire. Tame, s. 269.

23

2) R. Steele, Liber de causis, W: Opera hactenus inedita Rogeri Baconi 1935, t. XII, s.161-187. Tekst wydany R.Steele zosta oparty na dwu rkopisach: London, British Museum, Royal 12, F.I/2 oraz Royal 12.D.XIV/2. 3) A. Pattin, Le Liber de causis,dition tablie laide de 90 manuscrits avec introduction et notes. Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsius straat 18, Leuven, stron 1-115. Tekst ten, poza odbitk, zosta opublikowany w Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966) z.1 , s. 90-203. We Wstpie do edycji, na s. 42-44 cytowanej odbitki, A. Pattin wyjania, e nie uwaa swego wydania za definitywn edycj krytyczn, e pragnie tylko da tekst wystarczajco poprawny i czytelny. Stwierdza, e starannie porwna 10 rkopisw, ktre wymienia, i sprawdza tekst w innych 80 rkopisach, take zacytowanych. Porwnywa tekst aciski z arabsk wersj Ksigi o przyczynach, z tekstem aciskim wydanym przez O.Bardenhewera i R.Steele, z parafraz Liber de causis w komentarzu Alberta Wielkiego, z tekstem przytoczonym w komentarzu przez Tomasza z Akwinu i Idziego Rzymianina. Korzysta te z niemieckiego i francuskiego tumaczenia. W oparciu o cay ten zesp narzdzi badawczych A. Pattin rekonstruowa tekst Liber de causis wprowadzajc w nielicznych miejscach take wasne poprawki, zgodne w jego odczuciu z pierwotn wersj. Ten wanie tekst w wydaniu A.Pattina, jest podstaw polskiego przekadu. Dla informacji wymiemy take bardziej znane wydania niekrytyczne : 1. Parafraza tekstu Ksigi o przyczynach w komentarzu Alberta Wielkiego pt. Liber de causis et processu universitatis a causa prima, Wenecja 1517,i take w edycji A.Borgneta. 2. Tekst Ksigi o przyczynach w postaci twierdze w komentarzu Tomasza z Akwinu, wydanym krytycznie w 1954 r., w Fryburgu i Louvain, przez H.D.Saffreya pod kilkakrotnie ju cytowanym tytuem: Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis exposition. 3. Tekst w postaci twierdze w edycji komentarza Tomasza z Akwinu wydanej przez C.Pera w Turynie, w 1955 r. 4. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Idziego Rzymianina pt. Opus super authorem de causis, Wenecja 1550. 5. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Wilhelma de Levibus pt. Scriptum et expositio totius libri de causis, w rkopisie Borgh. 352.

24

6. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Jakuba z Gostynina, wydanego przez P.Gr w 1959 r., w Materiaach i studiach Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej PAN w Warszawie.

3. REDNIOWIECZNY TUMACZ TEKSTU I DATA TUMACZENIA

Naley najpierw mocno podkreli, e waciwe dzieje Ksigi o przyczynach, a raczej dzieje tekstu w europejskiej kulturze zachodniej, rozpoczynaj si z chwil przetumaczenia go na acin. I wanie w tej aciskiej wersji tekst Ksigi wchodzi w zakres i dorobek filozoficznej kultury redniowiecznego Zachodu, redniowiecze zapoznaje si z zawart w Ksidze wersj neoplatonizmu poprzez wic acisk terminologi. I aciski tekst Ksigi funkcjonuje jako rdo neoplatonizmu, ksztatuje filozoficzne i teologiczne mylenie redniowiecza, wywiera wpyw, jest przedmiotem komentarzy. Ten wic tekst interesuje mediewistw i z tych racji wanie aciska wersja Ksigi o przyczynach zostaa przetumaczona na jzyk polski. Ta wersja, z ktrej dokonano w redniowieczu przekadu na acin, i autor tego arabskiego lub syryjskiego oryginau, stanowi - i tym bardziej w naszych czasach przedmiot szerokiej i trudnej dyskusji. Dla uwyranienia sprawy wymiemy to, co w wietle najnowszych bada jest ju bezsporne: 1) nie ulega wtpliwoci - powtrzmy - fakt aciskiej wersji tekstu Ksigi o przyczynach. Jeszcze dzisiaj jestemy w posiadaniu okoo - jak stwierdza Saffrey 150 redniowiecznych kopii tekstu. 2) bezsporny jest te fakt wpywu aciskiej wersji tekstu na ksztatujc si redniowieczn myl neoplatosk. wiadcz o tym wpywie zachowane komentarze i czste powoywania si liczonych redniowiecza na Liber de causis jako rdo ich uj. 3) zgadzaj si ju dzisiaj mediewici take na nazwisko tumacza, ktry dokona w redniowieczu przekadu Ksigi o przyczynach na jzyk aciski. Podejmujc t ostatni spraw stwierdmy, e zagadnienie tumacza Ksigi take jednak ma swoj histori.

25

Wyjdmy najpierw od aktualnego stanu wynikw bada, poniewa o te najbardziej chodzi, a wic od publikacji A. Pattina z 1966 r. A. Pattin dwukrotnie jednak wypowiada si na temat tumacza. W r.1961,w artykule Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis stwierdza, e aciska wersja Ksigi o przyczynach jest bezspornie dzieem Gerarda z Kremony. Dodaje, e szczegy stylu i jzyka tumaczenia wskazuj na dokonan w tekcie korekt przez Dominika Gundisalwi39. We Wstpie do edycji Liber de causis, a wic w r. 1966,A. Pattin ponownie owiadcza, e Gerard z Kremony jest tumaczem Ksigi o przyczynach i e t eza ta jest dostatecznie uzasadniona. Zauwamy, e uzasadnienie to wie si z dyskusj nad autorem tekstu i e wobec tego zostanie osobno omwione. Tu dodajmy tylko wyjanienie A. Pattina, e w dalszym cigu podtrzymuje on swoj hipotez, wedug ktrej Dominik Gundisalwi, nazywany niekiedy w redniowieczu tumaczem toledaskim, wnis kilka poprawek do takiego czy innego egzemplarza aciskiego przekadu Ksigi o przyczynach, dokonanego przez Gerarda z Kremony40. I tumaczc, na czym ze strony Gundisalwiego polegaa ta korekta przekadu, podkrela, e nie chodzi o dwa rne teksty, mianowicie o niepoprawiony i poprawiony, lecz e do przekadu Gerarda z Kremony wnis wasnorcznie kilka poprawek Dominik Gundisalwi, o czym wiadczy kilka znajdujcych si w tekcie przekadu terminw filozoficznych, charakterystycznych dla sownika naukowego Dominika Gundisalwi. Takim terminem, ktry nie wystpuje w adnym z innych tumacze dokonanych przez Gerarda z Kremony, jest sowo intellectibilis, uywane przez Gundisalwiego np. w De anima. Gerard z Kremony na oznaczenie tego, co niecielesne i niepoznawalne zmysami, uywa terminu intelligibilis. A.Pattin do swojej edycji wprowadzi waciwy Gundisalwiemu termin intellectibilis, poniewa - jak twierdzi ten wanie termin wystpuje w wielu rkopisach Ksigi o przyczynach41. Uzasadniajc to A. Pattin dodaje, e przecie Gerard z Krertiony i Dominik Gundisalwi pracowali wsplnie nad aciskim przekadem arabskich dzie filozoficznych i e, by moe, naleeli do tego samego instytutu tumacze. W kadym razie przebywali w tym samym czasie w Toledo. Wiemy ponadto - i tu A. Pattin powouje si na M.T. dAlverny - e istniay tam kontakty midzy zespoami tumaczy42.
39 40

A. Pattin, Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z.3, s. 526. Que Grard de Crmone soit le traducteur du De causis, ce point semble donc solidement tabli... Par ailleurs, nous croyons toujours valable et acceptable notre hypotse que Gundisalvi, appel parfois au moyen ge le transistor toletanus, se sera permi de faire quelques corrections sur l'un ou lautre exemplaire du De causis. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 1213. 41 Tame, s. 10. 42 Tame, s.12-13.

26

Z pogldem A.Pattina jest zgodne, wczeniej, bo w 1954 r. opublikowane, lecz mniej szeroko omwione stanowisko H.D. Saffreya, ktry we Wprowadzeniu do edycji komentarza Tomasza z Akwinu do Liber de causis stwierdza, e tumaczenie Ksigi o przyczynach jest dzieem Gerarda z Kremony43. Stanowisko A.Pattina i H.D.Saffreya podziela take F.van Steenberghen w publikacji z r. 196644. Dodajmy teraz, e poniewa Gerard z Kremony umiera w r. 1187Ksiga o przyczynach zostaa przez niego przetumaczona na acin przed rokiem 1187.Takie ostrone stwierdzenie formuuje A. Pattin i powtarza je za nim F. van Steenberghen. Zaryzykujmy jednak blisze rozwaenie tej sprawy choby dla dydaktycznego celu pokazania trudnoci historyka zestawiajcego wyniki bada nad spraw daty tumaczenia. Po prostu porwnajmy daty zastanawiajc si, czy jest moliwe sprec yzowanie daty przekadu i pokazujc, e informacje mediewistw s w tej sprawie wysoce niepewne. O.Bardenhewer, a za nim B.Geyer45 stwierdzaj, e Gerard z Kremony dokona tumaczenia w latach 1167-1187. Wana tu jest, oczywicie, data mierci Gerarda z Kremony. Pamitamy, e A. Pattin wyakcentowa tylko t dat. Znaczy to, e tumaczenie nie mogo by dokonane pniej. E.Gilson w History of christian philosphy in the middle ages pisze, e Ksiga o przyczynach zostaa przetumaczona okoo r. 118046. T dat E.Gilson prawdopodobnie opiera na stwierdzeniu, e autor tumaczonego tekstu przyby do Toledo wanie w 1180 r. po studiach w Kordobie47. Poniewa - jak si przekonamy przy omawianiu zagadnienia autora tekstu - zidentyfikowanie autora oryginau nie jest atwe, nie akcentujemy tu tej sprawy. Ale podany przez E. Gilsona rok 1180 i wymienione przez O.Bardenhewera oraz powtarzane przez B. Geyera daty 1167-1187,a nawet ostronie przez A.Pattina i za nim przez F.van Steenberghena ukazany rok 1187, jako ewentualny terminus ad quem tumaczenia, moemy prbnie zaatakowa prostym faktem, ktrym jest data mierci Dominika Gundisalwi. Wedug E.Brehiera Gundisalwi umiera w r. 115148. Poniewa A.

43 44

Cette traduction serait loeuvre du traducteur toldan, Gerard de Crmone, H.D.Saffrey, (Super de causis) s. XV. Lopuscule arabe a t traduit en latin par Grard de Crmone, donc avant 1187. F. van Steenberghen, La philosophie au XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966, s. 85. 45 wurde si durch Gerhard von Cremona in Toledo zwischen 1167 und 1187 ins Lateinische bersetzt. F. berweg B.Geyer, Die patristische und scholastische Philosophie, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, t.II, s. 303. 46 Liber de causis had been translated into Latin... about 1180, E.Gilson, History of christia n philosophy in the middle ages, New York 1954, s. 434. 47 Tame, s. 652. 48 Dominique Gundisalvi (mort en 1151). E.Brehier, Histoire de la philosphie, Paris 1947, t. I, cz III, s. 640.

27

Pattin wykaza, e Dominik Gundisalwi wasnorcznie dokona poprawek49 w aciskim przekadzie Gerarda z Kremony, tekst Ksigi o przyczynach musia by przetumaczony najpniej w r. 1151, jeeli, oczywicie, prawdziwa jest data mierci Gundisalwiego. I majc t ewentualna dat ukoczenia przekadu, szukamy daty pocztkowej. Zauwamy, e wane tu s trzy opinie. Ot wedug B. Geyera Gerard z Kremony jest w Toledo w r. 1134. W zwizku z tym stwierdzeniem moglibymy przyj, e tumaczenie Ksigi o przyczynach miao miejsce w latach 1134-1151. Zgadzaoby si to z pogldem R. Steele, e Ksiga w ogle pojawia si po r. 124050. Ale P. Duhem uwaa, e Ksig o przyczynach znali ju Algazel i Awicenna51. Awicenna umiera w 1037 r., Algazel - w r. 1111. Data mierci Awicenny nie zmienia naszych dotychczasowych ustale. Data jednak mierci Algazela zmusza do stwierdzenia, ze wobec tego Ksiga musiaa ju by przed r. 1111. Nie jest jasne, czy Steele i Duhem mwi o tumaczeniu, czy w ogol o istnieniu Ksigi. Poniewa Duhem wymienia Awicenn i Algazela, moe tu chodzi o arabski lub syryjski orygina. Przesunicie daty rozpoczcia tumaczenia a na r. 1111 nie jest wic konieczne. Moemy w jakim sensie utrzyma dat tumaczenia ustalon w oparciu o stwierdzenie Geyera (przybycie Gerarda do Toledo) i Brehiera (data mierci Gundisalwiego), to znaczy lata 11341151. T dat potwierdzaby nam zaginiony komentarz z Citeaux, przypisywany przez H.D.Saffreya Gilbertw de la Porree. Gilbert yje w latach 1076-1154. Jeeli Gilbert do la Porree napisa komentarz do Liber de causis, to musiao to sta si przed r.. 1154. Za utrzymaniem wic daty tumaczenia, ktre mogo by dokonane w latach 1134-1151 przemawiaj trzy argumenty: data mierci Gundisalwiego, data napisania komentarza przez Gilberta de la Porree, data przybycia Gerarda do Toledo. Na niekorzy tego stanowiska przemawia trudna sprawa ustalenia daty przybycia do Toledo autora tekstu. Poniewa jednak opinia A.Pattina w sprawie daty tumaczenia jest tak ostrona, a stwierdzenia Geyera i Brehiera nie s poparte staranniejszymi badaniami, jest naukowo pewniejsze przyjcie pogldu Bardenhewera, e Ksiga zostaa przetumaczona w latach 1167-1187. A ju zupenie nie ryzykuje si przyjmujc stanowisko Pattina, e Gerard z Kremony dokona tumaczenia przed r.1187, ktry jest dat jego mierci.

49

ces corections trahissant la main de Gundisalvi, du fait quon y (la traduction de Gerard) rencontre quelques termes tiques caracteristiques de son vocabulaire. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 10. 50 This title oppers in the earliest documents which remain of University teaching in the decade from 1240 on. R.Steele, Supra librum de causis, Opera hectenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t.XII, s.XVII. 51 Il est certain, en tous cas, quAvicenne et Al-Gazali connaissaient loeuvere de cet auteur et sen inspiraient. P. Duhem, Le systeme du monde, s. 333.

28

Zauwamy jednak, e prba umieszczenia przekadu Ksigi w latach 1134-1151 jest tylko wtedy uzasadniona, jeeli s prawdziwe zestawione tu daty. Skd jednak wzi daty pewne? Na przykad E.Gilson w swoich podrcznikach historii filozofii nie podaje daty ycia Dominika Gundisalwi. Stwierdza tylko, e dziaalno Gundissalinusa umieszcza si obecnie w drugiej poowie dwunastego wieku52. Wiem, e nie naley ufa podrcznikom i na nich opiera analiz, tym bardziej analiz tak wanych, jak spr o dat przekadu Ksigi o przyczynach. Wiem jednak i to, e Gilson uwzgldnia w History of Christian philosophy in the middle ages nowsze badania. Z yciem Gundisalwiego wie dat 1151-1166, czyli lata mecenatu ze strony Jana, arcybiskupa Toledo, za czasw ktrego Gundisalwi razem z Avendauthem tumacz De anima Awicenny53. Wynikaoby z tego, e Gundisalwi yje przynajmniej do r. 1166. Nie znaczy oczywicie, e wszystkie sprawy, referowane przez Gilsona, s oparte na najnowszej literaturze. Sytuacja jest jednak taka, e korzystajc nawet z najnowszych opracowa zarwno podrcznikowych jak i monograficznych nie mog by pewny opinii tak przecie rnych w kwestii dat, potrzebnych do ustalenia lat tumaczenia Ksigi o przyczynach. Ukazuj wic te trudnoci, a ponadto i ten fakt, e referowanie stanu bada nad Ksig o przyczynach, z koniecznoci oparte na opracowaniach, jest ostatecznie informacj o toczcych si dyskusjach. Dodajmy te, e jeeli autor tekstu, przyby do Toledo rzeczywicie dopiero w 1180 r., jak podaje Gilson, to Gundisalwi nie umar w r. 1151,ani w r.1166,poniewa dowiedziono jego wasnorcznej korekty przekadu Ksigi o przyczynach, ktra wobec tego moga by przetumaczona dopiero po r. 1180 i przed r. 1187. Wynika z tego wszystkiego tylko tyle, e na obecnym etapie opublikowanych wynikw bada nie mona ustali w sposb pewny daty przekadu, dokonanego, przez Gerarda z Kremony. W dalszym cigu pozostaj niewtpliwe tylko trzy fakty: 1)tekst Ksigi o przyczynach, 2) jej wpyw na redniowieczn filozofi widoczny w ladach, ktrymi s przytoczenia w tekstach z okresu redniowiecza i redniowieczne komentarze, oraz 3) nie kwestionowane ju nazwisko tumacza Gerarda z Kremony, ktry dokona tumaczenia przed r. 1187. I wanie opinia A.Pattina oraz H.D.Saffreya, powtrzona przez F.van Steenberghena, jest odpowiedzi na zarzuty podwaajce zwizanie tumaczenia Ksigi o przyczynach z imieniem Gerarda z Kremony. Jest take powrotem do wczeniejszej opinii O.Bardenhewera,
52

E.Gilson History of cristian philosophy in the middle ages, s. 652. Tekst z polskiego tumaczenia: Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 634. 53 Tame, s. 652.

29

wedug ktrego tumaczem Ksigi jest wanie Gerard z Kremony. Opierajc si na dostpnym materiale i porzdkujc go mona stwierdzi, e zagadnienie tumacza Ksigi stanowi wic trzy stanowiska, ktre s take trzema jak gdyby etapami w rozwoju wiedzy o tumaczu Ksigi: 1. O.Bardenhewer w 1882 r. zamyka swoje badania stwierdzeniem, e Gerard z Kremony jest tumaczem Ksigi o przyczynach i e dokona tego tumaczenia midzy rokiem 1167 a 1187.T dat - jak ju wiemy - powtarzaj mediewici a do r. 1933, to znaczy do wystpienia w tej sprawie F.Pelstera. Pogld Bardenhewera spotykamy np. w pracy Cl.Baeumkera o Witelonie i w powszechnie znanym podrczniku historii filozofii redniowiecznej Uberwega. 2. F.Pelster w 1933 r.ogosi opini, e Ksig o przyczynach przeoy na acin Dawid-Avendauth54 i e me ma podstaw do przypisywania tego tumaczenia Gerardowi z Kremony. Dyskusj z Pels terem podj w 1938 r,. H., Bedoret wykazujc, owszem, suszno tezy Bardenhewera, lecz wnoszc jednoczenie cay szereg zastrzee wobec wielu spraw skadajcych si na zagadnienie Ksigi. Historycy filozofii stali si ostroni i omawiajc Ksig o przyczynach albo pomijali spraw tumacza, albo wyraali swe wtpliwoci. W r. 1954 np. E. Gilson w swym podrczniku wanie wyrazi obaw, czy przekad Ksigi o przyczynach jest w ogle dzieem Gerarda z Kremony55. Odrzuci opini Bardenhewera zarwno co do nazwiska tumacza, jak i co do daty tumaczenia. 3. W 1954 r. H.D.Saffrey nawizuje do artykuu Bedoreta, z Saffreyem dyskutuje w 1966 r. A.Pattin, i ustala si oparta na aktualnym stanie wynikw bada najnowsza dzi opinia, ktr powtarza w 1966 r. take F.van Steenberghen, e tumaczem na acin Ksigi o przyczynach jest Gerard z Kremony i e dokona przekadu przed r. 1187.

4. DYSKUSJE NAD PROBLEMEM AUTORA KSIGI O PRZYCZYNACH

54 55

Por. F. Pelster, Beitrage zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen, Philosophisches Jahrbuch, 46 (1933) 450-463. Liber de causis...translated into Latin...by an unknown translator (perhaps Gerard of Cremona). E. Gilson, History of christian philosophy in the middle ages, s. 637; por. s. 235.

30

4.1. Opinie uczonych redniowiecza

cilej mwic zostanie tu zreferowana raczej wiedza mediewistw omawiajcych redniowieczne opinie na temat autora Ksigi o przyczynach. Do takiego ujcia uprawnia zreszt referowanie wanie stanu bada czyli publikowanych opracowa. Badanie wprost tekstw redniowiecznych w zakresie podjtego tu tematu wymaga innego warsztatu i w pewnym sensie nie mieci si na terenie sprawozdania ze stanu bada. Dodajmy poza tym, ze teksty te do gruntownie zostay ju opracowane. Pozostaje wanie zaprezentowanie wynikw tych opracowa. H.D.Saffrey stwierdza najpierw, e cae redniowiecze na og uwaa Liber de causis za tekst Arystotelesa56. Dodajmy, e ma to rdo w mylcym tytule Ksigi o przyczynach, ktra w spisie tumacze Gerarda z Kremony wystpuje jako Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae. W wielu jednak redniowiecznych rkopisach tekst ten nosi dwa tytuy: De expositione bonitatis purae lub Liber de causis Aristotelis czy niekiedy canones Aristotelis sive de causis. I powoujc si na Ksig o przyczynach autorzy redniowieczni, informuje H.D.Saffrey, czsto uywaj dwu okrele, mianowicie, e goszone przez nich twierdzenie znajduje si in libro de pura bonitate lub pisz, e jest ono in libro de causis57. Zwizanie tekstu Ksigi o przyczynach z Arystotelesem nie powinno dziwi, bo przecie wiemy, e wyraniejsza wiadomo analizy historycznej pojawia si dopiero w XV gdy podjto wydanie nowych tumacze tekstw greckich. Zreszt wedug Saffreya, na pocztku XIII wieku znajomo Ksigi o przyczynach jest niepena. S cytowane tylko pierwsze zdania o przyczynowoci, czasie i wiecznoci. Dopiero pogbiajca si recepcja pism Arystotelesa budzi wtpliwoci co do autorstwa Ksigi o przyczynach. W poowie XIII wieku si przyjmuje, e twierdzenia Ksigi o przyczynach s wzite z Arystotelesa, a wyjanienia z tekstw Alfajrabiego. Albert Wielki, ju przecie znawca pism Arystotelesa, w swojej Summa de creaturis twierdzenia Ksigi wie z Arystotelesem, a wyjanienia odnosi do Alfarabiego (np. w De homine, q 55,a 3) lub do Awicenny (np. w De quattuor quaevis, traktat II, q3, a ,sed contra 3). W samym komentarzu do Liber de causis omawiajc powstanie Ksigi pisze, e to, co najlepszego powiedzieli staroytni, zbiera Dawid Judaeus, ktry pogldy gwnie

56 57

tout le moyen age nomine Aristote come lauteur du De causis. H.D. Saffrey, (Super de causis) s. XXI. Por. tame, s. XVIII i XV.

31

Arystotelesa, Awicenny, i Alfarabiego formuuje w twierdzenia dorzucajc do tego wasne wyjanienia. Polegaj one na komentowaniu i dowodzeniu tych twierdze. I Albert Wielki jakby precyzujc spraw dodaje, e Dawid zestawi wyjtki z listu Arystotelesa, mianowicie z De principio universi esse, dorzucajc do nich ujcia zaczerpnite z Awicenny i Alfarablego58. I Saffrey akcentuje to, e Albert Wielki nie przypisuje autorstwa Ksigi Dawidowi, lecz e Dawid tylko zestawi i uporzdkowa twierdzenia, wypisane z Epistola de principio univarsi esse, przypisane Arystotelesowi, oraz e te twierdzenia wyjania ujciami wyczytanymi w tekstach Awicenny, Alfarabiego i innych autorw arabskich. Saffrey uwaa, e wiedza Alberta Wielkiego opiera si na dostpnych mu rkopisach, w ktrych Ksiga o przyczynach nosi take tytu Metaphysica Avendauth i czsto z dopiskiem: cum commento Alpharabii. Imi Avendautha jest acisk transkrypcj arabskiego Ibn Daud. Saffrey zwraca uwag,e prawdziwego odkrycia Arystotelesa dokona dopiero Tomasz z Akwinu komentujcy dosowne przykady Wilhelma z Moerbeke. Jeszcze w komentarzu do Sentencji Piotra Lombarda Tomasz uwaa Pseudo-Dionizego Areopagit za arystotelika, ale czytajc i komentujc Liber de causis Tomasz ju si nie myli i odkrywa, e Ksiga jest powtrzeniem myli z Stoichiosis theologik Proklosa. Myli te zestawi w jzyku arabskim nieznany filozof arabski. Z arabskiego przetumaczony na acin tekst nosi nazw De causis. Tomasz wic ustala, e rdem pogldw i twierdze, stanowicych Ksig o przyczynach, jest tekst Proklosa. Z tej racji Tomasz - pierwszy w redniowieczu dokonuje krytyki historycznej tekstu59. Powtrzmy jednak, e wiadome stosowanie takiej krytyki stanie si rdem metody badawczej dopiero w XV wieku. Jednak Tomasz, co jest oczywiste i co podkrela Saffrey, a swych mudnych poszukiwaniach prawdy, w starannym czytaniu tekstw t krytyk zapocztkowuje. Ale wpyw odkrycia Tomasza, stwierdzenie e tekst Proklosa jest rdem Ksigi o przyczynach, nie siga poza wiek XIV. Saffrey stwierdza, e owszem w bibliotece Bessariona i Mikoaja z Kuzy s kopie Tomaszowego komentarza do Liber de causis, lecz

58

dans lesprit de saint Albert, David nest nullement lauteur du Liber arabe; il a seulement rassemble en y mettant de lorde, des aphorisme tires de cette Epistola de principio universi esseattribuee a Aristote, et il y a ajoute un commentar ie dans lequel il sinspire de passages lus dans Avicenne, Alfarabi et autres auteurs arabes. H.D. Sffrey, (Super de causis) s.XXII-XXIII. 59 Ce point fut etabli pour la premiere fois par Saint Thomas. Tame, s. XVI, Por. W tekcie komentarza napisanego przez Tomasza z Akwinu, tame, s. 3: in graeco quidem invenitur liber Procli Platonici, in arabico vero invenitur hic liber qui apud Latinos De causisdicitur, quem constat de arabico esse translatum unde videtur ab aliquo philosophorum arabum ex praedicto libro Procli excerptus.

32

e Marsilio Ficino wymieniajc najwaniejsze pisma platoskie przypisuje Ksig o przyczynach jednak Alfarabiemu60. Wedug A.Pattina opinie uczonych redniowiecza na temat autora Ksigi o przyczynach zestawia anonimowy komentarz z 1290-1346 r.61 Anonimowy komentator pisze, e niektrzy uwaaj Teofrasta, ucznia Platona i Arystotelesa, za autora Ksigi o przyczynach i e zestawi on twierdzenia zarwno Platona jak i Arystotelesa; inni przyjmuj, e orygina by napisany nie po grecku, lecz po arabsku, i e tumaczenia z arabskiego na acin dokona kto o imieniu Dawid; zwolennicy trzeciej opinii sdz, e Ksiga jest streszczeniem 300 (!) twierdze Proklosa; wedug czwartej opinii s to twierdzenia wzite z Arystotelesa i komentowane przez Alfarabiego62. Omawiajc streszczony tu fragment komentarza A. Pattin zwraca uwag,e komentator nie przypisuje autorstwa tekstu Ksigi o przyczynach Awicennie i Algazelowi, natomiast wie tekst z Teofrastem, ktry pewnie dlatego zosta uznany za autora Ksigi, e by uczniem Platona i Arystotelesa. Ich twierdzenia - wedug niektrych opinii - stanowi tre Liber de causis, ucze wic obydwu mistrzw winien by autorem, ktry te twierdzenia zestawi. A.Pattin wyjania dalej, e o arabskim oryginale tekstu mwi dopiero Tomasz z Akwinu i Idzi Rzymianin, i e imi Dawida wymienia Albert Wielki. Druga wic opinia jest poczeniem przynajmniej dwu stanowisk. A. Pattin przypomina te, e tekst Proklosa skada si tylko z 211twierdze, a nie z 300, jak podaje anonimowy komentarz. I jeszcze jedno sprecyzowanie w odniesieniu do czwartej opinii, e Idzi Rzymianin w swoim komentarzu nie wie wyranie autorstwa Ksigi z Alfarabim, co podkrelay niektre komentarze w sowach i cum commente Alfarabi. Idzi Rzymianin podaje, e autor Ksigi nie jest znany, lecz e niektrzy uwaaj za autora Alfarabiego. Opinie wic uczonych redniowiecza na temat autora Ksigi o przyczynach mona zestawi nastpujco: 1) autorem twierdze komentowanych w Ksidze jest Arystoteles (opinia powszechna, Albert Wielki, anonimowy komentarz), Platon (opinia w anonimowym komentarzu), Alfarabi (rkopis Firanze, Bibl. Laur. Ashburnham 1674), Proklos (Tomasz z Akwinu).

60 61

H.D.Saffrey, (Super de causis), s. XXV. Por. w wykazie komentarzy pozycj 11. 62 Tre wypowiedzi anonimowego komentatora podj wedug fragmentu zacytowanego przez A.Pattin, Le Liber de causis, s. 3.

33

2) komentatorem tych twierdze, a wic waciwym autorem Ksigi, w ktrej przytoczone twierdzenia s wyjaniane, jest Alfarabi (opinia powszechna, Albert Wielki w De homine), Awicenna (Albert Wielki w De quattuor Coaequaevis), Dawid (Albert Wielki w komentarzu do Liber de causis), Teofrast (anonimowy komentarz)63, anonimowy filozof arabski (Tomasz z Akwinu i rkopis z Kobenhavn). 3) Dawid (imi to podaje Albert Wielki), Avendauth (rkopis Oxford, Bodleian Library, Seiden sup. 24). Saffrey stwierdza, e imi Avendauth jest acisk transkrypcj arabskiego Ibn Daud (s. XXIII). Duhem imi autora Ksigi o przyczynach zapisuje inaczej: David Avendeath (Daud ben Daud) (s. 333 w Le systme du monde). Dodajmy jeszcze, e w rkopisach Ksigi, wymienionych przez A.Pattina, niekiedy za komentatora twierdze jest uwaany Arystoteles. wiadcz o tym wyraenia: Liber de causis compositus ab Aristotele philosopho elegantissimo (rkopis Madrid, Bibl. Nacional 489), sermo iste quem composuit Aristoteles de causis (rkopis Padova, Bibl. Antoniana, Scaff, XX, 428), Liber de causis cum commento Aristotelis (rkopis Paris, Bibl. Nat. lat. 14719). Natomiast w rkopisie Vatican, Bibl. Apost. Vat. Barberini lat. 165 czytamy, e komentatorem Ksigi jest Proklos: Liber de causis cum commento secundum Proclum. To secundum daje jednak moliwo takiej interpretacji, e kto wyjania twierdzenia Ksigi w oparciu o ujcia Proklosa. Najczciej jednak spotyka si w rkopisach przypisanie KsigiArystotelesowi: Liber de causis Aristotelis lub caones Aristotelis... sive de causis expositis ab Alpharabio (rkopis Vatican, Bibl. Apost. Vat. lat. 2089). Wynika z tego, e najczciej przypisywano Ksig o przyczynach wanie Arystotelesowi, co Saffrey uzna za prawie powszechn opini redniowiecza. Dla wzgldnie penego obrazu stanowisk redniowiecznych dodajmy jeszcze opini przyjmowan w polskiej scholastyce XV wieku. Podaje j pikny tekst z Historii literatury polskiej (1840-1857) M. Wiszniewskiego, ktry charakteryzuje pogldy Jakuba z Gostynina: Rabin David, jak wiadczy Albert Wielki, spisa ksig de determinatione causarum primarum z jakiego listu Arystotelesa, ktry ten filozof o pocztku wiata by napisa, do tego przyda wiele z Avicenny i Alfaraba, filozofw arabskich. Powiada Albert Wielki, i ta ksika o pierwszej przyczynie znajduje si w tumaczeniu z jzyka arabskiego, ale w greckim jej nie masz. Ten traktat o pierwszych przyczynach, ktry ma by uwieczeniem
63

Imi Teofrasta podaje te rkopis Paris, Bibl. Vat. lat. 6319: Comentator huius libri fuit Alpharabius vel Proclus, secundum alios Theofrastus.

34

caej filozofii, wyoy i objani Albert Wielki.a Jakub z Gostynina objani objanienia Alberta Wielkiego64. Dodajmy tylko, e wedug A. Pattina Albert Wielki nie mwi nic o arabskim oryginale. T spraw wnis dopiero Tomasz z Akwinu.

4.2. O.Bardenhewer (1882) i zwolennicy jego stanowiska

Wyniki bada O.Bardenhewera nad zagadnieniem Ksigi o przyczynach opublikowane w 1882 r. w ksice pt. Die pseudoaristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, ustalaj na wiele dziesitkw lat opinie i stan wiedzy na temat Ksigi o przyczynach. Opinie te podway dopiero F.Pelster w 1933 r. wprowadzajc na teren wiadomoci o Ksidze szereg zastrzee i nawietle opartych na odkryciu nowych rkopisw. Pogldy O.Bardenhewera mona wyrazi w dwu tezach: 1) Ksig o przyczynach napisa muzumanin mieszkajcy nad Eufratem w IX wieku i nie pniej ni w poowie wieku X. Dodajmy wic za A. Pattinem65, e wedug teorii Bardenhewera muzumanin ten skomponowa Ksig w naukowym rodowisku arabskim, ktrego centrum stanowi Bagdad. W Bagdadzie wanie okoo r. 832 Kalif al-Ma-mum utworzy instytut tumacze, w ktrym przekadano na jzyk syryjski i arabski dziea np. Arystotelesa, Platona, Euklidesa, Galena66. 2) Tekst Ksigi o przyczynach zosta napisany w jzyku arabskim jako samodzielna praca, w ktrej autor wykorzysta streszczone w tym jzyku pogldy Proklosa z jego Stoicheiosis theologike.Tekst Ksigi nie by wic arabskim przekadem dziea greckiego. Dla caoci obrazu powtrzmy, e wedug O.Bardenhewera Gerard z Kremony przetumaczy arabski tekst Ksigi na acin w Toledo67, midzy r. 1167-1187, i e wanie acisk wersj Ksigi znali redniowieczni scholastycy. Pogld O.Bardenhewera powtarza Cl. Baeumker w 1908 r. informujc w swej pracy o Witelonie, e Ksig o przyczynach napisa w IX wieku pewien wierzcy mahometanin, i e przeoy j na acin Gerard z Kremony. Baeumker dodaje, e Ksiga o przyczynach
64
65

Cytuj za W.Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, s. 189. A.Pattin, Le liber de causis, s. 9. 66 A.Pattin powouje si w tej sprawie na ksik: H. Corbin, Histoire de la Philosophie islamique, Paris 1964, t.I, s. 30-40. 67 G.Thery, Tolede, Oran 1944; take H. Rashdall -F. Powicke, The universities of Europe in the middle ages, Oxford 1936, t.II, s. 129 nn.

35

jest gwnym rdem neoplatoskich pogldw redniowiecza68. B. Geyer w 1928 r. pisze, e autorem Ksigi by pewien Arab yjcy nad Eufratem okoo 850 r. T Ksig przetumaczy na acin Gerard z Kremony w Toledo w latach 1167-1187, a Albert Wielki przypisa j uczonemu o imieniu Dawid69. Ujcia B. Geyera i Cl. Baeumkera z informacj o M. Steinschneiderze i J.Guttmannie powtarza w r. 1934 J. Lippl70. P. Duhem w 1916 i 1954 r. powtarza i rozwija ujcie O.Bardehewera. Wyraa najpierw zastrzeenie co do pogldu Alberta Wielkiego, e znajdujce si w Ksidze twierdzenia Proklosa wyjania Dawid Avendeath. Uznaje natomiast, e autorem tych wyjanie, stanowicych Ksig razem z twierdzeniami, jest jaki uczony arabski lub ydowski. Dodaje, e ci uczeni czerpali z Alfarabiego i z Awicenny, i e napisali Ksig przed wystpieniem wanie Alfarabiego. Zauwamy wic, e skoro Al-farabi umiera w 949 r. (wedug De Wulfa) lub w 950 (wedug Geyera), to Ksiga o przyczynach zostaa napisana przed r. 949. Zgadzaoby si to z pogldem Geyera, ktry wie z yciem autora Ksigi rok 850. P. Duhem uwaa take, e Ksigi o przyczynach zna Algazel (1059-1111) i Awicenna (980-1037)71. Ujcia Baeumkera, Geyera, Lippla, Duhema, jak widzimy, pozostaj w krgu opiniii Bardenhewera. Jeszcze wci autorem Ksigi o przyczynach jest nieznany Arab (Bardenhewer, Baeumker, Geyer, Lippl), moe nawet uczony ydowski (Duhem); Ksiga zostaa napisana w jzyku arabskim, na co zgadzaj si wszyscy ci uczeni; powstaa w IX wieku (Bardenhewer, Baeumker), w 850 r. (Geyer), przed r.949 (Duhem); przetumaczy j na acin Gerard z Kremony w latach 1167-1187 (Bardenhewer, Geyer, Lippl), jest znana w Chartres w XII wieku (Duhem)72.

4.3. Badania F.Pelstera (1933) i R.Steele (1935)

68

Bekanntlich ist dieses im neuten Jahrhundert von einem glubigen Mahommedaner verfasste durch Gerhard von Cremona ins Lateinische bertragene Werk - eine Hauptquelle neuplatonischer Anschauungen im Mittelalter.... Cl.Baeumker, Vitelo, Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters III (1908) z.2, s. 226. 69 werde von einem Muslim verfasst, der um 850 jenseits des Euphrat lebte... Als vermeintliches Werk des Aristoteles wurde sie durch Gerhard von Cremona in Toledo zwischen 1167 und 1187 ins Lateinische ubersetzt, von Albertus Magnus ein David Judaeus zugeschrieben. F. berweg i. B.Geyer, s.303. 70 J.Lippl, Liber de causis, s. 548. 71 Ces commentaires sont-ils du juif David Avendeath... coi me le prtend Albert le Grand? Il est difficile de l'aff mer, Il est vraissemblable, en tout cas, quils ont pour auteur un Arabe ou un Juif. Mais il nest pas vrai que cet Arabe ou ce Juif ait rien reu dAl-Farabi ni dAvicenne; on peut fort bien admettre qu'il crivait avant le temps du premier de ces philosophes; il est certain, en tous cas, quAvicenne et Al-Gazli connaissaient loeuvre de cet auteur et s'en inspiraient. P. Duhem, Le systme du monde, s. 333. 72 Le Livre de causes fut connu des le Xlle sicle par les coltres de Chartres. P.Duhem. Le systme du monde, s .330.

36

4.3.1. Zastrzeenia wobec stanowiska O. Bardenhewera Ponad p wieku przyjmowano w nauce stanowsko O.Bardenhewera, to znaczy do wystpienia F. Pelstera. Nie znaczy to, e nie istniay inne opinie. Owszem, byy, lecz, jak stwierdza H.Bedoret, historycy filozofii na og nie znali, lub moe nie brali pod uwag, argumentw D. Kaufmanna i J.Guttmanna, ktrzy nawizywali do tezy M.Steinschneidera73. Ju w r. 1852, a wic trzydzieci lat przed publikacj O.Bardenhewera, M.Steinschneider gosi, e autorem Ksigi o przyczynach jest Dawid, i e tym Dawidem jest Avendauth, sawny wsppracownik Dominika Gundisalwi, autor wielu znanych tekstw arabskich i aciskich. Oprcz M. Steinschneidera take S.Mnk (1859) i B. Haureau (1872-1880) zwracali uwag na to, e w wielu rkopisach teksty Ksigi o przyczynach zawieraj imi Dawida. Po wystpieniu O. Bardenhewera (1882), ktry gosi, e autorem Ksigi jest muzumanin znad Eufratu, ju w r. 1883 D. Kaufmann podkrela, e przecie Albert Wielki autorstwo Ksigi przypisa Dawidowi i e sam Dawid, wedug Alberta Wielkiego, Ksig o przyczynach nazwa Metaphysica Avendauth. D.Kaufmann wprost zarzuca O.Bardenhewerowi, e nie podj dyskusji z pogldem Steinschneidera, Munka i Haureau. O.Bardenhewer - wedug informacji H. Bedoreta - odpowiedzia, e nie widzia rkopisw Ksigi z imieniem Dawida Avendautha74. Kaufmann odrzucajc t odpowied twierdzi, e przecie jednak Albert Wielki uwaa wanie Dawida za autora Ksigi. Pozostawa problem zbadania, czy Dawid i Avendauth s t sam osob. Podj ten problem J.Guttmann i twierdzi (1902), e Albert Wielki uwaa Avendautha z a Dawida, Dawid jest wobec tego autorem arabskiego oryginau. Tumaczenia tego tekstu na acin dokonuje Gerard z Kremony. A historycy filozofii nie znajc tej dyskusji lub nie nawizujc do niej, powtarzali opini Bardenhewera. Spotykamy t opini wanie np. u Baeumkera, Duhema, Geyera, a take u Lippla, ktry w r. 1934 dodawa, e Steinschneider i Guttmann umieszczaj Dawida obok Jana Hiszpana.

73

74

Por. H.Bedoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscholastique de Philosophie 41 (1938) 521. Ich habe keine dieser Manuscripte eingesehen. S to sowa O.Bardenhewera, ktre cytuj za H. Bedoret. tame, s. 520.

37

4.3.2. Pogld F.Pelstera Wedug H.Bedoreta teza O.Bardenhewera upada w wyniku bada, ogoszonych przez F. Pelstera w pracy pt. Beitrge zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen75. F.Pelster zastanawia si, skd Albert Wielki wzi informacj, e Dawid Avendauth jest autorem Ksigi o przyczynach. Doszed do wniosku, e informacja ta znajdowaa si w prologu metafizyki Avendautha. Prolog ten z czasem znik z rkopisw Ksigi, lecz informacja Alberta Wielkiego ma jednak doskonae rdo. Pelster zauway te, e dla Alberta Wielkiego Ksiga o przyczynach, nazywana Metaphysica Avendauth, rni si od Liber de essentia purae bonitatis. Ksiga jest dzieem Dawida, Liber de essentia purae bonitatis napisa Alfarabi.Tekst Alfarabiego jest wanie na licie tumacze Gerarda z Kremony. Nie naley wic utosamia tych dwu dzie. Utosamiajc je prz ypasywano Gerardowi z Kremony tumaczenie Ksigi o przyczynach. Tymczasem jest inaczej. J. Pelster w oparciu o swoje analizy oraz informacje zaczerpnite z kolofonu w rkopisie Vatican, Bibl. Vat. lat. 2984, sformuowa dwa moliwe rozwizania zagadnienia autora Ksigi o przyczynach: 1) Tumaczem Ksigi z arabskiego na acin jest Avendauth. Gerard z Kremony przeoy z arabskiego na acin inne dzieo, mianowicie komentowany przez Alfarabiego Liber Aristotelis de exposition bonitatis puree. 2)Proklos jest autorem twierdze zawartych w Ksidze, Alfarabi jest autorem znajdujcych si w niej wyjanie, czyli waciwym twrc Ksigi76, Dawid Avendauth przetumaczy cay tekst z arabskiego na acin. Przypisanie tumaczenia Gerardowi z Kremony jest pomyk, ktra ma rdo w tym, e przyjaciele Gerarda umiecili Ksig o przyczynach na licie jego tumacze. Obydwa pogldy Pelstera, bardzo jasne i porzdkujce zagadnienie, owszem, obudziy nieufno wobec stanowiska Bardenhewera, lecz nie zostay przyjte jako ostateczne rozwizanie problemu. Historycy filozofii jednak, np. E.Gilson, formuuj swoje opinie ju ostroniej podajc w wtpliwo nie tylko imi autora oryginau Ksigi, lecz take imi jej tumacza na acin.

75

Por. w Philosophisches Jahrbuch 46 (1933) 450-463. Pogldy F.Pelstera podaj za H.Bedoretem w oparciu o jego cytowany ju artyku pt. Lauteur et le traducteur du Liber de causis. Uwagi o Pelsterze znajduj si na s. 521-524. 76 Por. tytu rkopisu Vatican, Bibl.Vat.lat. 2984, f.217r: Proclus collegit propositiones libri de causis Alfarabius vero fecie commentum.

38

4.3.3. Uwagi ze strony R. Steele H.Bedoret, za ktrym podaj formu opinii R. Steele porwnujc j z tekstem samego R.Steele, uwaa, e Steele nie zna pracy Pelstera, i e utosamia Liber de causis z liber Aristotelis de expositione bonitatis purae77, wymienionym na licie tumacze Gararda z Kremony. R. Steele we Wstpie do edycji komentarza Rogera Bacona do Ksigi o przyczynach wzbogaca dyskusj o kilka wanych uwag: 1) identyfikacja Liber de causis i Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae ma uzasadnienie w rkopisach78, 2) rkopisy nie zawieraj imienia tumacza, poniewa Gerard z Kremony nie podpisywa swoich tumacze. 3) w oparciu o pogld Alberta Wielkiego w jego Summa de creaturis z 1244 -1246 i w De causis et processu universitatis sprzed 1244 naley stwierdzi, e do koca redniowiecza wizano z Arystotelesem autorstwo twierdze, znajdujcych si w Ksidze o przyczynach, a wyjanienia tych twierdze w Ksidze przypisywano Al-farabiemu79. 4) Ksiga pojawia si po r. 1240 i wkrtce po j ej zjawieniu si podano w wtpliwo pogld, e jej autorem jest Arystoteles. Zgodzono si tylko, e jest autorem wanie twierdze. Dodajmy jeszcze, e R.Steele nie mwi o pochodzeniu Ksigi, o autorze jej arabskiego oryginau, i e prawie w tym samym czasie, bo w 1933 r., w Oxfordzie, a wic w rodowisku naukowym, w ktrym pracuje R. Steele, piszcy o Proklosie E.R. Dodds80 przyjmuje za Tomaszem z Akwinu zaleno Ksigi o przyczynach od Stoicheiosis theologike Proklosa, a wic pogld niezgodny ze stwierdzeniem R. Steele. Wedug R. Steele do koca redniowiecza wizano autorstwo twierdze w Ksidze z Arystotelesem. Zauwamy, e przynajmniej Tomasz z Akwinu - a wiemy, e nie tylko on - by zwolennikiem innego stanowiska.
77 78

H.Bedoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, s. 524-525 That this (liber Aristotelis de expositione bonitatis purae) is the de Causis is evident from the colophons of the the early manuscripts of latter work, which reproduce the title with variations, such as essentia for expositione... As was Gerards custom, no manuscript of the work bears ars his name as translator. R. Steele, Quaestiones supra librum de causis, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1945, t.XII, s.XVII. 79 Tame, s.XVIII-XIX. 80 M.Dodds, Proclus. The elements of theology, Oxford 1933. s. XXIX, XXX, XLIII.

39

4.4. Ujcie H. Bedoreta (1938)

F.van Steenberghen w La philosphie au XIIIe siecle81, w 1966 r., informuje, e wedug H.Bedoreta autorem Ksigi o przyczynach jest prawdopodobnie arabski filozof Alfarabi, ktry zmar w 949 lub 950 r. Wrd zestawionych przez A. Pattina rkopisw, przytoczonych w jego edycji Ksigi o przyczynach, rzeczywicie znajduje si, jedyny zreszt, rkopis ktrego explicit wyranie podaje, e completus est senno Alfarabi de essentia purae bonitatis (rkopis Firanze, Bibl. Laur. Ashburnham 1674).Inne rkopisy w wielu wypadkach przypisuj autorstwo Ksigi Arystotelesowi. Widzimy, e Bedoret doszed w swych porwnaniach do wnios ku opartego nie tyle na rkopisach, ile na wasnych analizach. Zreszt susznie Bedoret ewentualnie nie ufa informacji zawartej w explicit lub w kolofonie, poniewa nie zawsze podaj one dane zgodne z prawd historyczn. Bedoret, owszem, w swej publikacji omawia na s. 526-527 rkopisy, ktre wyznaczaj jego pogld. Do wniosku Bedoret dochodzi poprzez dwie wane uwagi82: 1) przeciw Pelsterowi stwierdza, e Gerard z Kremony jest na pewno tumaczem z arabskiego na acin Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae. Ten tekst jest na licie tumacze Gerarda z Kremony i nie mona tego poda w wtpliwo. aden zreszt dokument redniowieczny nie odmawia Gerardowi tego przekadu. Wiele poza tym rkopisw utosamia ten tekst z Liber de causis. Tumaczem wic Ksigi o przyczynach, ktrej drugim tytuem jest Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae, jest wic Gerard z Kremony. 2) arabski orygina Ksigi o przyczynach take nie moe by dzieem Avendautha. Jest bowiem nieprawdopodobne, aby Avendauth, wsppracownik Gundisalwiego, skomponowa dzieo po arabsku i, aby bdc tumaczem, da je do przetumaczenia na acin Gerardowi z Kremony. Nie jest to moliwe tym bardziej, e przecie Ksiga o przyczynach bya uwaana w Toledo za tekst Arystotelesa. I sam Avendauth nie

81 82

s. 84. Stanowisko H.Bedoreta referuj w oparciu o jego artyku: Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscholastique de philosophie, 41 (1938) 528-533.

40

mg przecie napisanego przez siebie tekstu uzna za tekst Arystotelesa. Avendauth nie jest wic ani autorem Ksigi, ani jej tumaczem. Tumaczem Ksigi jest Gerard z Kremony. W zwizku z problemem autora Ksigi Bedoret wyciga wnioski z utosamienia Ksigi o przyczynach i Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae. Jeeli te dwa teksty nie s rne, lecz stanowi jedno dzieo o dwu tytuach, to Steinschneider, Kaufmann, Guttmann myl si przypisujc Ksig o przyczynach Avendauthowi, a Bardenhewer ma racj przypisujc jej tumaczenie Gerardowi z Kremony. A jeeli Alfarabi jest autorem arabskiego oryginau, to Bardenhewer take ma racj, e tekst zosta napisany nad Eufratem przez muzumanina z IX-X wieku. I Bedoret stara si dowie, e Alfarabi jest autorem tekstu. Dla uzasadnienia tej tezy przytacza cztery argumenty: 1) owszem, poowa rkopisw Ksigi o przyczynach nosi tytu De essentia bonitatis purae lub tytu podobny, ale w piciu rkopisach obydwa tytuy s rwnoznaczne. S to nastpujce rkopisy: Paris, Bibl. Nat. Lat. 16084; Biblionomie de Richard de Tournival nr. 71; Oxford Bodl.mss. canonici latini 291; Paris, Mazarine 3456; Londres, Brit.Mus. 12-D, XIV. I Bedoret dodaje, e cztery pierwsze rkopisy wymieniaj jako autora Alfarabiego83. Dodajmy zaraz, e wrd 90 rkopisw, wykazanych przez A.Pattina w edycji Ksigi, znajduj si dwa, ktre wymienia Bedoret. W incipit rkp Paris, Bibl. Nat. lat. 16084 czytamy: incipiunt canones Aristotelis... expositae ab Alpharabio. Pattin przytoczy take zdanie: explicit liber de causis Aristotelis. Z rkp Paris, Bibl. Mazarine 3456, Pattin przytoczy tylko explicit, mianowicie explicit liber de causis. Z tych danych, ktre poda A.Pattin, nie wynika wniosek Bedoreta. 2) trzy rkopisy wprost stwierdzaj, e Ksig o przyczynach napisa Alfarabi. S to nastpujce rkopisy: Paris, Bibl. Nat. lat. 6319: Roma, Vat. lat. 2984; Londres, Brit. Mus. 12 - D, XIV84. 3) Tomasz z Akwinu podaje, e autorem Ksigi o przyczynach jest arabski filozof, ktry dokona wyboru twierdze ze Stoichiosis tbeologike i e tezy te skomentowa.

83

Rkopisy te affirment exprsement lequivalence des titres Liber de causis et De essentia purae bonitatis; de puls, les quartes premiers de ces mss, mentionnent comme auteur de louvrage, Alfarabi, Tam e, s. 529-530. 84 dclarent explicitement quAlfarabi a compose le traite intitul Liber de causis. Tam e, s. 530.

41

4) Idzi Rzymianin w swym komentarzu do Ksigi o przyczynach pisze na temat jej autora: creditur a multis fuisse Alpharabium. Po przytoczeniu tych argumentw Bedoret, zanim sformuuje znany nam ju wniosek, jeszcze rozwaa trudnoci. Pisze, e odrzucenie tosamoci Liber de causis i Liber Aristotelis de essentia bonitatis purae nie da si uzasadni. Dodaje, e imi Alfarabiego byo zwizane z tekstem Liber (canones) de essentia bonitatis purae, ktry jest przecie identyczny z Liber de causis. I wielu uczonych redniowiecznych przypisywao Alfarabiemu przynajmniej cz komentarza. S wic podstawy, aby Ksig o przyczynach przypisa Alfarabiemu. I Bedoret stwierdza, e Alfarabi spenia warunki, ktre dla autora Ksigi wymienia Bardenhewer. Jest to muzumanin yjcy nad Eufratem nie pniej ni w poowie X wieku. Wanie Alfarabi umiera w r. 949/950. Mg wic skomentowa twierdzenia Proklosa. Przypisanie autorstwa Ksigi Alfarabiemu w sposb niewtpliwy wymaga jednak, wedug Bedoreta, osobnej analizy. I Bedoret dochodzi do wniosku, ktry jest wedug niego, tylko prawdopodobny. Jest prawdopodobne, e Liber de causis identyczne z Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae tumaczy z arabskiego na acin Gerard z Kremony. Jest te prawdopodobne, e autorem Ksigi jest Alfarabi, ktry dokona wypisu twierdze ze Stoichiosis theologik uwaajc je za dzieo Arystotelesa. Zwizanie autorstwa Ksigi z Alfarabim uwalnia nas od sprzecznoci, e Avendauth napisa tekst, ktry uwaa za dzieo Arystotelesa. Bedoret widzi jednak, e ostatecznie przyj stanowisko Bardenhewera. Wie, e Kaufmann i Guttmann przypisujc autorstwo Ksigi o przyczynach Dawidowi Avendauth opieraj si na trzech rkopisach: komentarz Alberta Wielkiego, Oxford Bodl. Selden sup. 24 (wyraenie Metaphysica Avendauth), Paris, Bxbl. Nat. lat. 14719. Utosamiajc jednak wymienionego przez Bardenhewera muzumanina z proponowanym przez siebie Alfarabim, opiera si na przekonaniu osabiajcym argument Kaufmanna i Guttmanna, e wymienione przez nich rkopisy referuj jedn z opinii, i to gwnie opini Alberta Wielkiego. Oprcz jednak tej opinii, redniowiecze zna przecie take opini Gilberta de la Porree, Tomasza z Akwinu (z komentarza do Liber de causis: ab aliquo philosophorum arabum ex... libro Procli excerptus), Idziego Rzymianina (creditur... fuisse Alpharabium ) . Bedoret wic precyzujc stanowisko Bardenhewera i zgaszajc szereg wtpliwoci, wprowadzajc te wiele nawietle sprawy, przyjmuje tez, e prawdopodobnie Alfarabi jest

42

autorem arabskiego oryginau Ksigi o przyczynach, i e prawdopodobnie Gerard z Kremony tumaczy tekst na acin. L.P.Geiger informujc o artykule Bedoreta w Bulletin thomiste i o jego propozycji utosamienia bardenhewerowskiego muzumanina z Alfarabim pisze, e wedug znakomitego arabisty P.Kraussa Alfarabi w adnym wypadku nie moe by uwaany ani za autora Ksigi, ani za jej redaktora. Analiza jzyka pism Alfarabiego wykazuje, e ewentualnie mg zna syryjskie streszczenie Proklosa, ktre byo tekstem porednim midzy greckim dzieem Proklosa i arabskim oryginaem Ksigi85. Stwierdzenie P. Kraussa wyjaniaoby nam, dlaczego P. Duhem twierdzi, e Ksiga o przyczynach zostaa napisana przed wystpieniem Alfarabiego86. Dodajmy jeszcze, e wedug F.van Steenberghena G. Thery w 1944 r. i M.Alonso w 1945(take wczeniej w 1944), a wic po wystpieniu Bedoreta w 1938 r. przypisuj Ksig o przyczynach tumaczowi z Toledo, wanie Dawidowi, wsppracownikowi Dominika Gundisalwi. Moe po prostu sprawdza si w tym wypadku przekonanie Bedoreta, e historycy filozofii nie zawsze znaj wyniki bada, czy te zgaszane wobec przyjmowanych teorii zastrzeenia innych badaczy. F.van Steenberghen dodaje, e G.Thery i M.Alonso opieraj si na wiadectwie Alberta Wielkiego i na dwu rkopisach87.

4.5. Podsumowanie H.D.Saffreya (1954 i 1963)

Dyskusj, ktra toczy si wrd mediewistw od czasu wystpie O.Bardenhewera poprzez etap uj F.Pelstera i etap pogldw H.Bedoreta, w jakim sensie podsumowuje H.D. Saffrey wypowiadajc bardzo pesymistyczny pogld. Dodajmy zaraz, e na szczcie A.Pattin nie przerywa podjtych bada i polemizujc z Saffreyem otwiera perspektywy dla zagadnienia Ksigi o przyczynach. H.D.Saffrey doszed do wniosku, e nie wie si nic

85

Si jen crois lexcellent arabisant quest M.P. Krauss, Alfarabi ne saurait daucune manire tre mis en cause, n titre d'auteur, m'a titre de rdacteur. Louvrage, qu il a pu connatre, lui est presque certainement antrieur une tude attentive de la langue invite a admettre lexistence dune premire traduction-adaptation syriaque, in termdiare entre loriginal grec et le texte arabe. L.B. Geiger (nota nr 172), Bulletin thomiste VI (1940-1942), s. 139-140. 86 il crivait avant le temps... dAl Farabi. P. Duhem, Le systme du monde, s. 333. Por. odnonik 71. 87 F. van Steenberghen, La philosophie au XIII sicle, s.84.

43

pewnego na temat powstania Ksigi o przyczynach i jej autora88. Wszystko, co wiemy, jest tylko prawdopodobne. Tak zreszt odebra pogld Saffreya take F.van Steenberghen 89. We Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu do Liber de causis H.D. Saffrey w 1954 r. uwaa, e po badaniach O.Bardenhewera przyjmuje si dzi powszechnie nastpujce dane : 1) aciska wersja Ksigi o przyczynach jest przekadem arabskiego tekstu, ktrego jedyny rkopis znajduje si w Leiden. (Pogld o jedynym rkopisie arabskiego tekstu Ksigi Saffrey, jak ju wiemy, zmieni w 1963 r.). 2) przekad na acin jest dzieem tumacza z Toledo, Gerarda z Kremony. 3) tumaczenie zostao dokonane przed r.1l87. 4) tekst arabski poprzez nieznane nam etapy porednie jest inspirowany przez Stoicheiosis theologike Proklosa, jednego z ostatnich spadkobiercw myli Platona w Ateskiej Akademii Platoskiej, co po raz pierwszy ustali Tomasz z Akwinu. 5) nawizujc do Alberta Wielkiego Thery i Alonso wyprowadzili wniosek, e autorem Ksigi o przyczynach jest Dawid, ktrego Thery utosamia z tumaczem toledaskim Ibn Daudem, wsppracownikiem Gundisalwiego z poowy XII wieku. Tymczasem Dawid wedug Alberta Wielkiego nie by autorem Ksigi i tylko zestawi twierdzenia wzite z przypisywanej Arystotelesowi Epistola de principio universi esse oraz doda komentarz oparty na lekturze tekstw Awicenny, Alfarabiego i innych autorw arabskich. Saffrey poza tym polemizuje z tez, przypisujc Dawidowi autorstwo arabskiego oryginau Ksigi, Uwaa, e nie mona przypisa Dawidowi autorstwa Ksigi, ktra jest ukadem twierdze z tekstu Proklosa i dodaniem komentarza, poniewa taka forma literacka jest cakowicie obca metodom, stosowanym w redniowieczu i obca naukowemu rodowisku Toledo. Dodajmy, e obowizywa tam take styl anonimowoci, I np. Gerard z Kremony, jak wiemy, nie podpisywa swoich tumacze. Wedug Saffreya byo natomiast moliwe, e Dawid korzysta z arabskiego streszczenia traktatu Proklosa, znanego Awicennie i innym uczonym arabskim, e uwaa ten traktat za tekst Arystotelesa i e Ksig o przyczynach, jak twierdzi Albert Wielki, congregavit, collegit, ordinans, adhibuit commentum. Dawid
88

On ne sait rien du sr propos des origines et de lauteur du Liber de causis H.D. Saffrey, (Super de causis), s.XV. Charakterystyka pogldw Saffreya jest oparta na Wstpie zacytowanej tu ksiki. 89 Tout cela demeure hypottique. F. van Steenberghen, La philosophie au XIII sicle, s. 85.

44

nie jest wic autorem Ksigi. Jest tylko kim, kto j ewentualnie powtrzy. Struktura Ksigi wskazuje na to, e nie powstaa w Toledo i w rodowisku aciskim. 6) zakadajc, e arabski orygina Ksigi pochodzi z VIII lub IX wieku, moemy dostrzec podobiestwo dziejw tego tekstu do dziejw Teologii Arystotelesa oraz pism Pseudo-Dionizego Areopagity. I w zwizku z tym - tak sdzi Saffrey - moemy z jakim prawdopodobiestwem odtworzy histori arabskiego oryginau. Ot Teologia Arystotelesa, ktra jest zespoem fragmentw V i VI Enn eady Plotyna zostaa przetumaczona na jzyk syryjski i sparafrazowana w tym jzyku, nastpnie przetumaczona na arabski. Podobnie wic takim tumaczeniem Stoicheiosis theologike Proklosa i swoist adaptacj w jzyku syryjskim, a pniej arabskim, moga by Epistola de principio universi esse uznana za tekst Arystotelesa, a bdca wanie streszczeniem Proklosa. Wiemy poza tym, e Stoichiosis Theologik zostao przetumaczone na jzyk arabski przed wiekiem X, poniewa znajduje si na licie tekstw z tego okresu. Wane jest take to, e od VI wieku pisma platoskie mogy pojawia si tylko pod pseudonimami. Wskazuj na to dzieje fragmentw Ennead, nazywanych Teologi Arystotelesa, i pisma Pseudo-Dionizego. Wniosek wic jest taki, e Ksiga o przyczynach moga powsta w IX wieku. Zauwamy tylko, e Saffrey wraca w pewnym sensie na pozycje Bardenhewera. Uzasadnia prawdopodobiestwo powstania oryginau zKsigi w IX wieku, odrzuca pogld, e autorem tekstu jest Dawid Avendauth, daje w tej sprawie przewag opinii Alberta Wielkiego, zgadza si, e tumaczem tekstu arabskiego na acin jest Gerard z Kremony, e Ksiga zostaa przetumaczona przed r. 1187, i e jest inspirowana przez tekst Proklosa. W tym samym czasie, tzn. w 1954 i w 1955 r., E. Gilson informuje poprzez swoj Histori filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, e Ksiga o przyczynach jest zespoem wypisw z Proklosa, e z jzyka greckiego lub z arabskiej kompilacji zostaa przetumaczona na acin przez nieznanego tumacza, ktrym mg by Gerard z Kremony. Gilson dodaje, e Ksig cytuje ju Alanus z Lille, e Albert Wielki odrzuca przypisywanie autorstwa Ksigi Arystotelesowi, e Tomasz z Akwinu zna rdo Ksigi, ktrym jest wanie Stoichiosis theologik Proklosa90.

90

E.Gilson, History of Christian philosophy in the middle ages, s. 637. W tekcie polskiego tumaczenia s.619.

45

Dodajmy take, e ze wzgldu na duy zasig wpywu Wstpu przy wydanym Komentarzu Tomasza z Akwinu, przyjmujemy r. 1954 za dat gwnego wystpienia Saffreya w sprawie Ksigi o przyczynach. H.D.Saffrey zabra gos na temat Ksigi take w 1963 r. Przedstawi mianowicie aktualny stan bada nad Ksig w artykule pt. Ltat actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la mtaphysique au moyen ge91. W swoim podsumowaniu Saffrey wyakcentowa nastpujce sprawy: 1) aciski tekst Ksigi sta si znany z pocztkiem XIII wieku92. 2) od czasw Steinschneidera i Bardenhewera przypisuje si przekad na acin Gerardowi z Kremony. I jeeli Gerard oraz Gundisalwi s sobie wspczeni, to ma racj A. Patti twierdzc, e Gundisalwi dokona poprawek w przekadzie aciskim Gerarda. 3) ju O.Bardenhewer, a teraz dokadnie G.C.Anawati, wykazali, e Ksiga nie jest tekstem Arystotelesa. 4) na temat zagadnienia autora oryginau arabskiego, daty i rodowiska naukowego, w ktrym tekst powsta, uksztatowa si dwie opinie: a) tekst Ksigi powsta w rodowisku arabskim w Bagdadzie IX-X wieku. Opini t przyjmuj: O.Bardenhewer, P.Krau M.T. dAlverny, R.Walzer, G.C.Anawati, A.Badawi (grupa arabizujca). Naley umieci na tej licie take nazwisko H.D. Saffrey. Zwolennicy tej opinii wysuwaj dwa nastpujce argumenty: terminy aabskie wystpujce w aciskim tekcie Ksigi wiadcz, e zostaa ona napisana w rodowisku arabskim; w IX wieku w Bagdadzie znano ju arabski przekad Stoichiosis theologik Proklosa (odkryto rkopis z arabskim przekadem twierdze: 15,16,17. Saffrey przytacza w tej sprawie publikacje arabistw: A. Badawi, P.Thillet, S.Pins, B.Lewin, R.Paret). b) tekst Ksigi zosta napisany w Toledo, w rodowisku stanowicym teren graniczny midzy redniowieczn kultur arabsk i acisk. Opini t przyjmuj: M. Steinschneider, D. Kaufmann, J.Guttmann, P.Duhem, G.Thery M. Alonso, A. Pattin, (grupa latynizujca). Dopiszmy take nazwisko autora tej
91 92

W: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 267-281. ce texte...semble ntre devenu clbre quau dbut du XIII sicle. H.D.Saffrey, Ltat actuel des recherches sur le Liber de causis, s. 267.

46

pracy: M.Gogacz. Zwolennicy tej opinii opieraj si na dwu argumentach: uczeni arabscy do XII wieku nic nie mwi o tekcie Ksigi; rkopis Oxford, Bodleian Library, Selden sup. 24,w ktrym wystpuje zdanie: explixit metaphysica Avendauth. 5) w obecnym etapie bada nie mona przypisa Avendauthowi autorstwa tekstu arabskiego. Jest to zreszt posta do legendarna, ktr naley utosamia z Janem Hiszpanem. Z bada M.T. dAlverny wynika, e Avendauth przybywa do Toledo z Kordoby okoo 1148 r. Znamy te jego traktat z 1161r. Usiuje tam uzgodni prawdy objawione z wymaganiami rozumu93. Teza, e Avendauth jest autorem Ksigi napotyka na dwie trudnoci: metoda pracy, zastosowana w tekcie, jest obca metodom redniowiecza i rodowisku w Toledo; jak wyjani obecno sw arabskich w aciskim tekcie Ksigi94. 6) naley przyj pogld Tomasza z Akwinu, wyraony w Prologu Komentarza do Liber de causis: autorem Ksigi jest nieznany filozof arabski95. H.D.Saffrey dodaje, e w tej sytuacji znowu nie wiemy, kto by tym arabskim filozofem. Nie wiemy te, czy arabski tekst Ksigi by oparty na greckim, czy na syryjskim streszczeniu pogldw Proklosa. Wiemy natomiast, co wykaza L.Sweeney96, e rzeczywicie emanacyjny system Proklosa zosta przeksztacony w prawdziw teori stwarzania. Nie wiemy tylko, jaka metafizyka kryje si u podstaw tej teorii stwarzania: czy jest ona chrzecijaska, muzumaska, czy ydowska? Wiemy jednak, e Ksiga o przyczynach jest jednym z najwaniejszych rde metafizyki redniowiecza, i e redniowiecze wyczytao w Ksidze lub narzucio jej w postaci interpretacji swoj wasn metafizyk97. Zauwamy wic, e stanowisko Saffreya jest rzeczywicie pesymistyczne. Nic waciwie pewnego nie wiemy na temat powstania Ksigi i jej autora.

93 94

Por. M. T. dAlverny, Avendauth? w: Homenaje a Millas-Willicrosa, Barcelona 1954, t. I, s. 19-46. le genre de travail auquel il se serait livr sur une ventuelle traduction littraire arabe des lments, apparat comme totalement tranger aux mthodes du moyen ge et du milieu toledan. En outre, ... comment expliquer les mots arabs laisss en transcription dans la version latine? H.D. Saffrey, ltat actuel des recherches sur le Liber de causis, s. 272. 95 Ltat actuel de la recherche confirme dune manire clatant la seul information prcise formule par le moyen ge, celle de S.Thomas dAquin (z 1272 r.). Tame, s. 274. 96 Por. L. Sweeney, Doctrine of Cration in Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute, Milwaukee 1959, s. 274-289. 97 De causis est... lune des sources les plus importants de la mtaphysique au moyen ge, mais le moyen ge a voulu y lire et y a projet sa propre mtaphysique. H.D. Safirey, Ltat actuel des recherches sur le Libre de causis, s. 280.

47

4.6. Analizy A.Pattina (1966)

A. Pattin wypowiada si trzy razy na temat Ksigi o przyczynach i zawsze wnosi istotne stwierdzenia, ktre rozstrzygaj wiele spornych kwestii. W r.1961, w artykule pt. De hierarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf eerste proposities)98, A.Pattin do dyskusji nad autorem Ksigi dorzuca wane stwierdzenie, e autor Ksigi jest monoteist i zwolennikiem kreacjonizmu w wersji bliskiej wanie chrzecijastwu. Orientujemy si przecie, e to oparte na porwnaniu i analizie tekstw stanowisko istotnie charakteryzuje autora arabskiego oryginau. I wiemy przynajmniej tyle, e autora tekstu nie naley szuka w rodowisku pogaskim. W tym samym1961 r., w artykule pt. Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis99A.Pattin wypowiada szersze stanowisko precyzujc sporne zagadnienia: 1) tumaczenie aciskie Ksigi jest bezspornie dzieem Gerarda z Kremony100. 2) szczegy stylu i jzyka wskazuj, e tekst przekadu by przejrzany i poprawiony przez Dominika Gundisalwi. 3) w przekadzie aciskim znajduj si sowa arabskie. Nie stanowi to argumentu, e tekst by napisany po arabsku. Mg by napisany po syryjsku, jak Teologia Arystotelesa, i przetumaczony z syryjskiego na arabski. 4) krytyka zewntrzna (dzieje tekstu) i wewntrzna (jzyk, pogldy) Ksigi o przyczynach pozwala uzna za jej autora filozofa z Toledo Avendautha, ktry jest znany jako wsptumacz z Gundisalwim traktatu Awicenny De anima. 5) Avendauth nie jest identyczny z magister Johannes, ktry tumaczy z Gundisalwim Fons witae Awicebrona i Summa philosophiae Algazela. Trzeba te odrni od Avendautha i magistra Jana innego tumacza z Toledo, mianowicie Johannes Hispalensis, ktry tumaczy z arabskiego na acin teksty z astronomii. Dziaalno Jana Hiszpana przypada na pierwsz poow XII wieku. 6) Avendauth i magister Johannes pracuj w Toledo w drugiej poowie XII wieku101.

98 99

Tijdschrift voor philosophie 23 (196l) z.1, s. 130-157. Tame, 23(1961) s. 2, s. 323-333 i 23 (1961) z. 3, s. 503-526. 100 Referuj ujcia A.Pattina z Tijdschrift voor philosophie 23 (1961) z. 3, s. 525 -526. 101 la carriere scientifique dAvendauth et de Matre Jean (magister Johannes) sont situe dans la seconde moiti... du douzime sicle. Tame, s. 526.

48

Zauwamy, e wedug informacji Lippla Steinschneider i Guttmann umieszczali Avendautha obok Jana Hiszpana, ktry jest w Toledo w pierwszej poowie XII wieku, M.T. dAlverny utosamia Avendautha z Janem Hiszpanem. Tymczasem wedug Pattina Avendauth dziaa w drugiej poowie XII wieku razem z magistrem Janem. I podkrelmy, e Avendauth, magister Jan i Jan Hiszpan, s trzema odrbnymi osobami. A Pattin w drugiej publikacji z 1961 r. zgadza si z H.D. Saffreyem tylko w sprawie ewentualnie syryjskiego jzyka oryginau Ksigi o przyczynach. W innych sprawach wyraa odmienne stanowisko i bliej uzasadnia je w 1966 r. we Wstpie do edycji Liber de causis polemizujc tam z artykuem opublikowanym przez Saffreya w 1963 r. W r. 1966 we Wstpie do Le Liber de causis A. Pattin szeroko rozwaa spraw autora Ksigi o przyczynach. Uwaa najpierw, e krytyczne rozpatrzenie hipotez, wysunitych w anonimowym komentarzu Wien, Nationalbibliothek, lat. 5500102 pozwala wysun kilka zagadnie dotyczcych powstania Ksigi. Zagadnienia te s nastpujce: 1) poniewa gwnym rdem Ksigi jest tekst Proklosa, naley wykluczy jako autorw Arystotelesa i Teofrasta. 2) terminy arabskie w aciskim tumaczeniu Ksigi wskazuj tylko na to, e zostaa ona przynajmniej tumaczona z arabskiego. Jest moliwe, e Ksiga zostaa napisana np. po syryjsku i przetumaczona na arabski, z ktrego dokonano tumaczenia na acin. Ta hipoteza wymaga jednak udowodnienia. I Pattin stawia pytania: Dlaczego rkopis z Leiden przypisuje Ksig Arystotelesowi? Czy autor Ksigi czerpie twierdzenia wprost z tekstu Proklosa, czy te z jakiego streszczenia, i jakie w ogle s te rda porednie? (Zauwamy, e Saffrey za to porednie streszczenie uzna Epistola de principio universi esse). Dlaczego komentarz z Wiednia 5500 opierajc si, by moe, na wiadectwie Alberta Wielkiego eliminuje sugerowane przez Alberta autorstwo Awicenny na rzecz Dawida Avendautha? A. Pattin stwierdza, e aktualne wyniki bada nad Ksig o przyczynach dobrze zestawia H.D. Saffrey w wymienionym artykule i Pattin polemizuje z tymi wynikami. Dodajmy, e Saffrey powtarza ujcia z omawianego ju Wstpu do edycji komentarza Tomasza z Akwinu.

102

Zawarte w tym komentarzu pogldy s zreferowane w para grafie pt. Opinie uczonych redniowiecza.

49

W dyskusji na temat rodowiska, autora i daty powstania arabskiego tekstu Ksigi o przyczynach historycy filozofii wedug Saffreya - powtrzmy - zajmuj dwa stanowiska: 1) Ksiga powstaa w rodowisku naukowym, ktrego centrum w IX i X wieku stanowi Bagdad, 2) Ksiga powstaa w Toledo, w redniowiecznym miejscu granicznym kultury arabskiej i aciskiej. Zwolennicy pierwszego stanowiska stanowi grup arabizujc, zwolennicy drugiego - grup latynizujc. Pattin opowiada si za drugim stanowiskiem. I bronic tego stanowiska zestawia argumenty zewntrzne i wewntrzne. A. Argumenty zewntrzne na rzecz stanowiska latynizujcego s nastpujce: 1) a do XII wieku uczeni arabscy nie wymieniaj Ksigi o przyczynach. Nie powstaa wic ona w Bagdadzie i tym bardziej w IX lub X wieku, poniewa byaby znana uczonym znad Eufratu. 2) trzy aciskie rkopisy przypisuj autorstwo Ksigi Avendauthowi: a) jeden z najstarszych rkopisw, bo z pocztku XIII wieku, Oxford Bodleian Library Selden sup. 24 (wyraenie metaphysica Avendauth), b) wiadectwo Ryszarda Rufusa z Cornwall okoo 1250r., ktry cytuje Ksig jako metaphysica Avendauth, c) wiadectwo Alberta Wielkiego, ktry przypisuje autorstwo Ksigi Dawidowi w rkopisie Vat. lat. 717 (Dawid... hunc librum (de causis) collegit... composuit...). 3) przypisanie Ksigi Awicennie, Algazelowi, czy Alfa-rabiemu, miao rdo tylko w dostrzeeniu podobiestwa myli, a nie w porwnaniu tekstw. 4) w zwizku ze stwierdzeniem Saffreya, e Avendauth nie zna dostatecznie jzyka greckiego, by pracowa wprost na tekcie Proklosa, i e rodzaj pracy, ktr podj, jest obcy metodom redniowiecza i szkole w Toledo (dodajmy, e chodzi tu o budow Ksigi; twierdzenie i komentarz103) naley odpowiedzie, e by moe Avendauth nie zna greki, lecz nie ma na to dowodu, i e Stoicheiosis theologike Proklosa mg czyta w tumaczeniu lub streszczeniu arabskim uwaajc je za tekst Arystotelesa. Naley te zauway, e jeszcze nie znamy dokadnie dziaalnoci pisarskiej uczonych
103

Stwierdza to Saffrey we Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu, do Liber de causis, s. XVII. Dodajmy, e zarzut przeciw Avendauthowi Saffrey formuuje w wymienionym tu Wstpie na s. XXIII oraz w artykule Ltat actuele des recherches sur Liber de causis, s. 272.

50

z Toledo, i e wobec tego zarzut literackiej odrbnoci Ksigi, nie mieszczcej si w rodzaju litrackim stosowanym wedug Saffreya w Toledo, nie jest poparty dowodami. Pattin dodaje, e Tractatus de anim Gundisalwiego jest kompilacj De anima Awicenny. Poza tym De scientiis Gundisalwiego jest streszczajcym wycigiem z De scientiis Alfarabiego. I Pattin przytaczajc te dane powouje si na ksik A. Alonso pt. Domingo Gandisalvo z 1954 r. Nawizuje te do opinii Tomasza z Jorku, ktry nazwa Gundisalwiego compilator Algazelis et Avicenne. Avendauth wedug Pattina mg wic skomponowa Ksig naladujc w kompilowaniu Guidisalwiego. Mg zestawi twierdzenia i doda swj komentarz, poniewa wanie tak pracowano w Toledo. 5) Avendauth moe by autorem Ksigi tym bardziej, e nie tylko nie powtarza twierdze zaczerpnitych z Proklosa w kolejnoci, w jakiej wystpuj w Stoicheiosis theologike, lecz take dokonuje syntezy uj neoplatoskich i wanie uj monoteistycznych oraz kreacjonistycznych. Dodajmy za Pattinem, e te ostatnie ujcia stawiaj autora Ksigi w krgu starotestamentowym lub chrzecijaskim. I Pattin wzmacnia swj argument powoaniem si na ksik tym razem G.Lafonta, ktry wanie akcentuje kreacjonizm Ksigi o przyczynach104. B. Zagadnienie monoteizmu i kreacjonizmu wprowadza ju w zesp argumentw wewntrznych. Te wewntrzne, dotyczce treci Ksigi, argumenty na rze cz stanowiska latynizujcego s nastpujce: 1) H.D. Saffrey uwaa, e jeeli w aciskim przekadzie Ksigi znajduj si terminy arabskie, to znaczy, e autorem arabskiego oryginau nie jest Avendauth, wsp pracownik Gundisalwiego, bo przecie Gerard z Kremony zapytaby go o znaczenie tych terminw. A.Pattin wyjania, e terminy arabskie znalazy si w przekadzie nie dlatego, jak sugeruje Saffrey, e nie mona byo ich przetumaczy na acin. W tekcie Ksigi te dwa terminy, mianowicie achili i yliathim, s wanie take przetumaczone przez intelligentia i universalitas, i mimo to pozostawione w tekcie. Tumaczy si to tym, e tak wanie pracowa Avendauth. Podobnie postpowa w tekcie Emunah Ramah napisanym po arabsku i przetumaczonym na jzyk hebrajski. Terminy arabskie zostawi take w swym tumaczeniu z arabskiego na acin Logica Avicennae. Avendauth tumaczy z
104

Stanowisko G. Lafonta zostao omwione osobno. Por. paragraf pt. Struktura Ksigi o przyczynach.

51

Gundisalwim De anima Awicenny nie dlatego, e nie zna aciny, lecz e Gundisalwi nie zna arabskiego. Wynika z tego, e Gerard z Kremony tumaczc Ksig o przyczynach napisan przez Avendautha postpowa zgodnie ze sposobem pracy przyjtym w instytucie tumacze, i e Ksig mg tumaczy lub poprawi zesp, gdy Gerard dokona pierwszej redakcji przekadu .Wiemy zreszt, e takiej poprawki dokona w Ksidze wanie Gundisalwi. Zreszt, dodaje Pattin, w jzyku aciskim substantiae separatae oznacza si prawie zamiennie terminami angelus lub intelligentia. Tymczasem w jzyku arabskim, jak wiemy z metafizyki Awicenny, termin angelus ma szersze znaczenie ni intelligentia. Tumacz wic Ksigi uywajc terminu intelligentia, eby unikn utosamienia treci tego terminu z angelus pozostawi take termin achili. Terminy wic arabskie nie sprawiay trudnoci Gerardowi z Kremony i nie wiadcz na niekorzy przypisania autorstwa Ksigi Avendauthowi. Naley poza tym stwierdzi, e Gerard w swych innych tumaczeniach take zostawia terminy arabskie. W jego przekadzie Canon medicinae Awicenny znajdujemy takie terminy. 2) Argumenty wewntrzne, a wic dotyczce treci Ksigi, przyjmowane przez grup arabizujc s bardzo mocne. Pattin zanim je poda w wtpliwo przypomina je czytelnikowi. Wymiemy wic take najpierw te argumenty orientacji arabizujcej. a) Pewne terminy charakterystyczne dla Ksigi o przyczynach, jak np. yliathim - universalitas lub ufq - anima in horizonte, wystpuj take w tekcie Teologii Arystotelesa, czyli w wypisach z Ennead, dokonanych przed X wiekiem. Wskazywaoby to, e Ksiga o przyczynach powstaa take w IX lub X wieku. b) Termin stwarzanie wystpujcy w 17-tym twierdzeniu Ksigi, (w jzyku arabskim ibda) przeksztaca emanacyjny system Proklosa w teori kreacjonistyczn. Ot - dodajmy - podobnie postpowa arabski tumacz z drugiej poowy IX wieku, Izaak ibn Honayn z Bagdadu. By on synem sawnego tumacza Honayn ibn Izaak, znanego w redniowieczu pod imieniem Johannitius. Syn Johannitiusa, czyli Izaak ibn Honayn, tumaczc De mundi aeternitate Proklosa wnis w tumaczenie, wedug opinii A. Badawiego, atmosfer religijn tak muzumask jak i chrzecijask wprost znieksztacajc tekst tumaczony.

52

A.Pattin wyznaje, e te argumenty kieruj do arabskiego centrum naukowego w Bagdadzie i e sam by dlatego zwolennikiem teorii, wicej powstanie Ksigi z Bagdadem IX lub X-go wieku. Dodaje te, e jeeli Izaak ibn Honayn znajc te ksty Proklosa jednak Ksig, jeeli by jej autorem, przypisa Arystotelesowi, to tylko dlatego, e - jak zreszt sugeruje take Saffrey - tylko pod modnym wwczas nazwiskiem Arystotelesa mogy pojawi si teksty innych autorw. I Teologia Arystotelesa jest tego wyranym przykadem. Pattin jednak widzi trudnoci w przyjciu argumentw grupy arabizujcej. T podstawow trudnoci i argumentem przeciw stanowisku arabistycznemu jest uywane w twierdzeniu 17 Ksigi o przyczynach rozrnienie midzy dare ens per modum creationis (termin ibda) i dar vitara... per modum formae. Tego rozrnienia nie ma w Stoichiosis theologik Proklosa. Jest to znane rozrnienie scholastyczne midzy przyczynowaniem per modum creationis i przyczynowaniem per modum informationis, ktre nie byo uywane przed wiekiem XII. Tekst wic Ksigi o przyczynach musia powsta dopiero w XII wieku. Upadaj argumenty grupy arabizujcej, musi zwyciy stanowisko grupy latynizujcej, wicej powstanie Ksigi z nazwiskiem Avendautha z Toledo. Z rozwaa A.Pattina wynika wniosek, e za autora Ksigi o przyczynach mona uzna, jak podaj rkopisy, Avendautha, wsppracownika Gundisalwiego z drugiej poowy XII wieku.

5. AKTUALNY STAN WIEDZY NA TEMAT KSIGI O PRZYCZYNACH

5.1.

Stwierdzenia powszechnie przyjte przez mediewistw

1) Nie ulega wtpliwoci, e redniowiecze posiada acisk wersj Ksigi o przyczynach. 2) Bezsporny jest wpyw aciskiej wersji tekstu na filozofi redniowieczn. 3) Tumaczem oryginau Ksigi na acin jest Gerard z Kremony. 4) W aciskim przekadzie dokona poprawek terminologicznych wasnorcznie Dominik Gundisalwi. 5) Tumaczenie zostao dokonane w Toledo przed r. 1187.

53

5.2.

Wnioski obecnego etapu dyskusji

1) Gerard z Kremony przy ewentualnym wspudziale zespou tumaczy przeoy na acin tekst arabski. 2) Orygina tekstu Ksigi o przyczynach mg by jednak napisany w jzyku syryjskim i przetumaczony na arabski, z ktrego dokonano tumaczenia na acin. 3) Krytyka wewntrzna tekstu wskazuje, e orygina Ksigi ze wzgldu na obecne w nim rozrnienie przyczynowania przez stwarzanie i przyczynowania przez nadanie formy mg powsta dopiero w XII wieku. Nie powsta wic w Bagdadzie w IX lub X wieku. 4) Orygina Ksigi zosta napisany w Toledo, poniewa w XII wieku Hiszpania bya centrum kulturalnym Arabw i miejscem granicznym dwu kultur, arabskiej i aciskiej, ktrych lady znajdujemy w tekcie. 5) Autorem oryginau tekstu Ksigi zgodnie z informacjami, przekazywanymi przez rkopisy, jest Avendauth, pisarz i tumacz w jednym z instytutw tumacze w Toledo, wsppracownik Dominika Gundisalwi, rny od magistra Jana i Jana Hiszpana. Autorem tekstu nie jest wic Alfarabi, ani Awicenna, ani Arystoteles. 6) Imi Avendauth jest rwnoznaczne z imieniem Dawid lub Tbn Daud. 7) Tekst Ksigi jest kompozycj dwu elementw: wypisw ze Stoicheiosis o tbeologike Proklosa, i wyjanie, wniesionych przez Avendautha. 8) Obecno terminw arabskich w aciskim tekcie Ksigi nie wiadczy nieumiejtnoci tumacza, lecz jest wynikiem stosowanej w Toledo metody pracy. Zauwamy wic, e dzisiaj goszone przez A.Pattina wyjanienia odbiegaj od tezy O.Bardenhewera (nieznany autor, Bagdad, wiek IX lub X), od pogldu Pelstera (autorem Alfarabi, tumaczem Avendauth), od stanowiska Bedoreta (Alfarabi prawdopodobnie autorem), od uj Saffreya (nieznany autor, Bagdad, wiek VIII lub IX). A.Pattin podejmuje wszystkie zagadnienia zwizane z Ksig, dyskutowane od 1852 r. do 1966, rozwi zuje je w sposb przekonywajcy i otwiera tym samym nowy etap dyskusji w sprawie uj prawdopodobnych, nie do koca jeszcze i cakowicie bezspornie rozwizanych. Referujc waniejsze etapy dyskusji nad zagadnieniem autora Ksigi o przyczynach kierowaem si - naley to wyzna - celem zgromadzenia i zestawienia wynikw bada oraz celem dydaktycznym, aby mianowicie polski badacz Komentarzy do Ksigi o

54

przyczynach zosta wprowadzony take w zagadnienie dziejw tekstu, w style argumentacji, w obecny etap bada nad Ksig, ktra wedug sw P.Duhema wniosa w nasz kultur umysow bardzo dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu.

6. STRUKTURA KSIGI O PRZYCZYNACH

6.1. Forma literacka Ksigi

W dotychczasowych rozwaaniach przejawiaa si ju sprawa sposobu zredagowania Ksigi, a wic jej budowy, czy formy literackiej. Naley wic podj to zagadnienie, tym bardziej e ma ono znaczenie w dyskusji nad autorem i historycznymi rdami Ksigi. H.D.Saffrey nazywa literack form Ksigi form aksjo matyczn i rozumie przez to struktur z twierdze (propositio) i wyjanienia (commentum)105. Twierdzenia, jak to ju zauway Tomasz z Akwinu w prologu swego Komentarza do Ksigi o przyczynach, s zaczerpnite z Proklosa, wyjanienia pochodz od autora Ksigi i polegaj na dowodzeniu susznoci twierdzenia w sposb przypominajcy postpowanie w traktatach geometrycznych Euklidesa, na co zwraca uwag Albert Wielki w swoim komentarzu do Ksigi o przyczynach. Saffrey dodaje, e t aksjomatyczn budow Ksigi powtrzy w Theologicae Regulae Alanus z Lille, i wspczesny mu Mikoaj z Amiens w swej Ars catholicae fidei106. Wedug Saffreya take Aleksander z Hales i Roland z Kremony cytujcKsig odrniaj propositio i commentum107. Ta specyficzna budowa Ksigi o przyczynach rna od Komentarzy, Summy teologii, czy Quaestiones jest form literack, ktr historyk zagadnienia Ksigi zawsze podkrela. Take P.Duhem informuje, e Ksiga o przyczynach... bya zbudowana z dwu czci. Pierwsza, utworzona z kolejnych twierdze, bya wycigiem z tekstu greckiego...

105

Propositio tumacz przez twierdzenie, aby odrni je od kolejnego zdania Ksigi, Commentum nazywam wyjanieniem, a nie komentarzem, aby termin Komentarz zachowa dla redniowiecznej formy literackiej, ktr jest np. komentarz do Sentencji Piotra Lombarda, komentarz do danego traktatu Arystotelesa, czy komentarz do Ksigi o przyczynach. 106 Nie wchodz w to, e Saffrey opowiada si po stronie pogldu M.T. dAlverny, ktra sceptycznie ocenia pogld C. Balica odrniajcego dwa dziea o tym samym tytule dwu rnych autorw. 107 H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XVII - XVIII.

55

Druga jest uksztatowana z krtkich wyjanie, z ktrych kade rozwija jedno z twierdze, zapoyczonych od Proklosa108. Rnica w Ksidze midzy propositio i commentum pozwalaa mediewistom snu przypuszczenia na temat wanie autora Ksigi. F.Pelster i H.Bedoret podkrelali, e owszem, autorem twierdze jest Proklos, lecz wyjanienia napisa Alfarabi. O.Bardenhewer, Tomasz z Akwinu i H.D.Saffrey za autora wyjanie uznali nieznanego uczonego arabskiego. Albert Wielki przypisa to autorstwo Dawidowi. Pogld ten podziela A.Pattin nazywajc Dawida Ibn Daud, czyli Avendauth w transkrypcji aciskiej. Zauwamy dalej, e zbudowana z propositio i commentum Ksiga o przyczynach skada si z 31lub z 32 takich twierdze i wyjanie. Taka wanie nierwna ilo twierdze wystpuje w redniowiecznych rkopisach, z ktrych jedne zawieraj 31 twierdze, inne 32 twierdzenia. W rkopisach, podajcych 31 twierdze, jedn cao stanowi twierdzenia 4i 5- Dodajmy, e Stoicheiosis theologike Proklosa, z ktrego wzite s twierdzenia Ksigi, skada si z 211 twierdze. Wynika z tego, co potwierdzaj prwnania, e autor Ksigi nie przepisa tekstu z Proklosa, lecz e wyrazi w swoim ujciu myli tekstu, z ktrego korzysta. I A.Pattin ciekawie informuje, e Avendauth wydoby myli tylko z niektrych fragmentw tekstu Proklosa109. Streci mianowicie nastpujce twierdzenia Proklosa z jego Stoicheiosis theologike, nazywanej po acinie Elementatio theologica lub Institutio theologicae. Twierdzenia 40-52, 55-57, 102-116, 122-142, 167184. Avendauth wic z 211twierdze Proklosa wykorzysta tylko w najlepszym razie 52 twierdzenia. Pomin pierwszych 40 twierdze i ostatnich 27.Nawiza do rodkowych twierdze dziea Prokolosa. Forma literacka Ksigi polegajca na zbudowaniu tekstu z aksjomatu i dowodu, czyli z twierdzenia i wyjanienia sprzyja jasnemu wyoeniu myli. Ta myl, tak trudna i skomplikowana by moe janiejsza dziki tej budowie Ksigi ujta w 31 lub 32 twierdzenia, jest wyraona w ilociowo niewielkim tekcie. W wydaniu ksikowym

A.Pattina tekst ten wraz z przypisami i aparatem krytycznym obejmuje 68 stronic. Sam tekst moe zaj nie wicej ni 34 stronice.

108

Livre des causes... tait forme de deux parties. La premiere, constitue par une suite de propositions, tait un extrait dun ouvrage grec... La seconde est forme de courts commentaires dont chacun dveloppe une des propositions empruntes a Proclus. P.Duhem, Le systme du monde, s. 332 i 333. 109 A. Pattin, Le Liber de causis, s. 6.

56

6.2. Zagadnienie jednolitoci uj w Ksidze wedug G.Lafonta

Do zagadnienia struktury Ksigi o przyczynach naley take prowadzenie lub ukad problemw, wynikanie myli. Ju wanie Cl.Baeumker zauway, e Ksiga o przyczynach ma mao wsplnego z systemem Proklosa110. To ujcie moe wskazywa na tez, ktr wyakcentowa A.Pattin, e autor Ksigi wprowadza na teren klasycznej, proklosowskiej myli neoplatoskiej tez monoteistyczn i kreacjonistyczn, a poza tym scholastyczne i dopiero XII-wieczne rozrnienie przyczynowania przez stwarzanie i przez udzielanie formy111. To wszystko dawaoby w wyniku dwa przenikajce si poziomy myli: klasyczny neoplatonizm i tzw. neoplatonizm redniowieczny. Zagadnienie tych dwu neoplatonizmw w Ksidze o przyczynach, wystpujcych w swej jakiej jeszcze zalkowej postaci podejmuje G.Lafont rozwaajc bliej inn zreszt spraw, mianowicie spraw strukturalnej jednolitoci uj w Ksidze o przyczynach i dwa porzdki wynikania bytw. G. Lafont podejmuje te zagadnienia rozwaajc struktur Summy teologii Tomasza z Akwinu i stosowan przez niego w tym dziele metod112. W paragrafie pt. Ksiga o przyczynach i w. Tomasz wysuwa trzy trudnoci: 1) Nawizujc do Saffreya ktry zwraca uwag,- e pogldy autora Ksigi, a gwnie jego teori stwarzania, trzeba rozwaa w powizaniu z terminologi arabsk, Lafont zapytuje, czy to jednak wystarczy, skoro Ksiga jest streszczeniem inspirowanym przez Stoicheiosis theologike Proklosa. znanym autorowi Ksigi z tradycji, by moe syryjskiej? Dodajmy, e wana wobec tego oprcz arabskiej byaby take terminologia syryjska i grecka. 2) Poza problemem jzyka jest jeszcze sprawa jednoci kompozycji Ksigi. Ta jedno jest zachwiana, bo przecie autor uywajc w caej Ksidze terminu Przyczyna pierwsza wprowadza w twierdzeniu 22 (23) termin Bg. I nawet wicej, w tym wanie twierdzeniu 22 (23)w seri zda stanowicych wyjanienie twierdzenia i mwicych o przyczynowaniu ze strony Boga wprowadza rozwizanie

110 111

Der Liber de causis... mit dem Systeme des Proklus dagegen weniger vereinbar ist. Cl. Baeumker, Witelo, s. 268. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 6 i 9. 112 G.Lafont, Structures et mthode dans la Somme thologique de saint Thomas dAquin, Bruges 1961, s. 104-109 (rozdz. Le Liber de causis et St. Thomas).

57

typu cigoci wynikania bytw113. Dodajmy wic, e autor Ksigi z jednej strony w neoplatoski porzdek wynikania bytw wprowadza sprawczo Boga, z drugiej w porzdek przyczynowania sprawczego wprowadza waciwy neoplatonizmowi cig wynikania bytw. Wyglda to na przenikanie si neoplatonizmu klasycznego i redniowiecznego, a w rzeczywistoci jest zwichniciem wewntrznej kompozycji Ksigi, zaatakowaniem jednolitoci uj . 3) Lafont widzi take niespjno wynikania inteligencji inaczej uzalenionych i powizanych w twierdzeniu 18 (19) i inaczej w pocztkowych twierdzeniach Ksigi. Wynika z tego omwienia wniosek w duym stopniu pozornie niekorzystny dla Ksigi o przyczynach. Terminologiczna i kompozycyjna jednolito Ksigi wedug G.Lafonta jest zachwiana. W rzeczywistoci jednak jest to kreacjonistyczna po prawka neoplatonizmu Proklosa, tak charakterystyczna dla arabskiego stylu filozofowania. I wanie to, co jest na niekorzy kompozycyjnej jednolitoci Ksigi, ma walor wiadectwa o epoce, o redniowiecznym neoplatonizmie arabskim. Zreszt G.Lafont w paragrafie pt. Synteza doktrynalna Ksigi o przyczynach t jednolito uj w Ksidze obroni przez wyrnienie dwu porzdkw wynikania bytw, co zostanie osobno omwione.

7. DWA TYPOWE UJCIA TRECI KSIGI O PRZYCZYNACH

Historycy filozofii redniowiecznej dyskutuj nie tylko na temat dziejw tekstu Ksigi o przyczynach, na temat bezspornego wpywu treci Ksigi na filozofi redniowiecza, dyskutuj take i bardzo rnorodnie rozumiej sam tre filozoficzn Ksigi, tak przecie - co podkrelalimy - trudn i troch nawet zawi, komentowan przez uczonych redniowiecza i take dzisiaj niekiedy analizowan. Wydaje si, e aktualnie wystpuj, i w ogle s moliwe, dwa typowe ujcia treci Ksigi. Jest to swoista analiza zewntrzna i analiza wewntrzna, inaczej mwic jest to ujcie historyczne, szero ko kontekstowe i ujcie merytoryczne, immanentne. Znaczy to, e niektrzy historycy filozofii odczytuj tre Ksigi przez odniesienie jej do rde, a wic do myli Proklosa, ktrego znowu tumaczy si poprzez jego zwizki z
113

Twierdzenie 22 (23) intraduit une solution de continuit lintrieur dune serie de propositions consecres a la causalit divine.G.Lafont, tame, s. 106.

58

filozofi Plotyna, by z kolei jego odrbno tumaczy jego odpowiedzi na konflikt midzy platonizmem i arystotelizmem. W tak szerokim tle doktrynalnym odczytana tre Ksigi wydaje si niektrym historykom filozofii dopiero zrozumiaa i waciwie ujta. Ta tendencja badawcza - dodajmy - jest interesujca i w duym stopniu uzasadniona, zwizana oczywicie z pewn teori metodyki historii filozofii uwzgldniajcej wpywy i zalenoci midzy rozwizaniami problemw. Mona jednak bada problemow zawarto tekstu w tym celu, aby ustali faktyczny ksztat zagadnie wystpujcych w tekcie. Ich blisze wyjanienie poprzez zwizki ze rdami staje si wtedy dopiero drugim etapem wyjanie. Obie perspektywy metodyczne, obydwa ujcia s suszne i obydwa maj swych przedstawicieli. Obydwa te ujcia stosuje si wobec tekstu Ksigi o przyczynach. Te dwa ujcia treci Ksigi pragn wanie zaprezentowa.

7.1. Kontekstowe ujcie treci Ksigi przez H.P.Saffreya

We Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu do Ksigi o przyczynach Saffrey powica wiele uwagi samej Ksidze. Analizuje tam take jej tre. Saffrey uwaa, e jeeli Tomasz z Akwinu odkry zaleno Ksigi od filozofii Proklosa, to naley bada zakres tej zalenoci. Ta przyjta przez niego regua metodyczna kieruje go do rozwaenia wszystkich etapw zalenoci, a wic Ksiga i Proklos, Proklos i Plotyn, Plotyn i spotkanie arystotelizmu z platonizmem. Analiza, czy opinie Saffreya s niewtpliwie interesujce. Zasygnalizujemy tu niektre jego stwierdzenia. Platoska teoria idei i teoria poznania s korelatywne i waciwie stanowi ten sam wiat myli. Std, wedug Saffreya, platonizm jest przede wszystkim teori poznania, czyli szeroko rozumian logik, ktra jest tosama z platosk metafizyk. I wanie Arystoteles oddzieli logik od filozofii nauralnej, osobno uprawiajc w niej tzw. fizyk i metafizyk. Ale komentatorzy Arystotelesa doprowadzili wanie do odnowienia platonizmu, w ktrym zaczto stosowa kategorie arystotelesowskie. Z tego spotkania racjonalizmu i mistycznych aspiracji po platosku pojtej duszy wyszed Plotyn. Dusza wedug niego jest kim obcym w wiecie i poznanie racjonalne wiata wzmaga w niej denie do przekroczenia granicy przestrzeni i czasu, poza ktrymi jest jej wieczna ojczyzna czystego porzdku umysowe go. Proklos, podobnie jak Jamblich, Syrianos, Porfiriusz, ucz myli Plotyna, by przeciwstawi

59

si naporowi chrzecijastwa. Akademia Platoska jednak zostaje zamknita w 529 r. przez Justiniana, arystotelizm przechodzi w rce chrzecijan z Bagdadu IX wieku, by chroni platosk i neoplatosk myl wspomagajc chrzecijaskie i mahometaskie ujcie monoteizmu i kreacjonizmu. Taki bieg wydarze tumaczy wanie wedug Saffreya tre i rol Ksigi o przyczynach. Proklos przy pomocy swej logicznej dedukcji tumaczy w 211 twierdzeniach wiat i Boga, wielo i Jedni. W wertykalnym ujciu wyjania wynikanie hipostaz z Jedni, w ujciu horyzontalnym Jedni, bytw. Ksiga o przyczynach w 32 twierdzeniach powtarza triad Proklosa: przyczyna pierwsza, inteligencje, dusza. Proklosowska wielo hipostaz stanowi teraz w Ksidze przyczyn pierwsz, ktra stwarza rne inteligencje i wszystkie dusze. Przyczyna pierwsza jest ponad jedni, dobrem, wiecznoci, poniewa zawiera w sobie wszystkie doskonaoci. Schemat ten pod wpywem monoteizmu religijnego przeksztaca si w Ksidze w zesp powizanych midzy sob bytw, ktre bezporednio poprzez stwarzanie zale od Boga. Rnic midzy Proklosem a filozofi Ksigi Saffrey widzi w tym, e Proklos odrnia byty poprzez wiksze lub mniejsze zwizanie z ruchem, podczas gdy autor Ksigi opiera odrbno bytw na ich powizaniu z czasem lub na wikszym lub mniejszym posiadaniu wiecznoci. I Saffrey dodaje, e punkt widzenia autora wbudowany w tradycj filozoficzn ni ujcia Proklosa. To przeksztacenie jednak neoplatoskiego wynikania bytw w uzalenienia poprzez stwarzanie nie jest w Ksidze pene. Pierwsza przyczyna bowiem stwarza przede wszystkim esse, ktre jest pierwszym stworzeniem wrd rzeczy. (Prima rerum creatarum est esse, stwierdzenie 4). To esse nazywane esse superius lub primum esse, jest bezporedni przyczyn doskonaoci w innych esse. I Saffrey zwraca uwag na to, e nie jest atwe okrelenie esse i ustalenie na czym polega przyczynowanie poprzez stwarzanie, poniewa w Ksidze nie chodzi o istnienie. Dodaje, e pojcie istnienia jeszcze nie wystpuje ani w systemie Plotyna ani Proklosa, ani w Ksidze o przyczynach114. Plotyn ustala zaleno bytw od Absolutu, lecz to, co one otrzymuj od Absolutu nie jest istnieniem. Jest zawartoci wyznaczajc bytowo w porzdku formy. Wynikaoby z tego, czego ju Saffrey nie dopowiada, e w Ksidze nie jest okrelony charakter tego adunku ontycznego,
114

inteligencji, duszy omawia uzalenione od tych hipostaz zespoy

Ksigi jest gbszy, bardziej

Zacytujmy to wane stwierdzenie Saffreya: Ce qui est sur, cest que le koncept dexistence nest pas degage, ni dans le systeme de Plotyn, ni dans celui de Proclus, ni dans le Liber de causis. H.D.Saffrey, (Super de causis), s. XXXI.

60

ktry przez stwarzanie zostaje urealniony jako dany byt. Sprawa wic esse jest podstawowym problemem i kluczem do zrozumienia treci Ksigi o przyczynach.

7.2. Immanentne ujcie treci Ksigi przez G. Lafonta

G. Lafont usiuje odczyta w Ksidze o przyczynach metafizyczn struktur rzeczywistoci. Zestawia ujcia Ksigi i ustala cztery wane problemy, a jednoczenie porzdki rzeczywistoci. S one nastpujce: 1) przyczyna pierwsza, 2) najwysze esse stworzone, 3) pochodzenie bytw od esse w sferze wyszej 4) pochodzenie bytw od esse w sferze niszej. 1) Odtwarzajc koncepcj przyczyny pierwszej G. Lafont uwaa, e jest to koncepcja wynikajca z religijnego monoteizmu autora Ksigi. Przyczyna pierwsza przekracza bowiem neoplatosk Jedni. Jest ponad wiecznoci i ponad esse, ktre stworzya. Dodajmy, e to esse Lafont nazywa bytem unikajc wic terminu istnienie, ktrym oddaje si w tomimie znaczenie esse z tekstw Tomasza. Lafont dodaje, e przyczyny pierwszej, wedug Ksigi, nie mog wyrazi nasze okrelenia, e przejawia ona sw moc we wszystkich porzdkach przyczynowania, e wpywa na dusz, ktra stanowi zasad powszechnoci wobec wiata niszego. W ujciu Lafonta autor Ksigi wanie monoteistycznie charakteryzuje transcendencj i immanencj przyczyny pierwszej wobec stworzonych przez ni skutkw. 2) Najwysze esse jest pierwszym skutkiem stwarzania e stro ny przyczyny pierwszej. Wedug Lafonta jest ono take - tak si wydaje- jedynym bytem stworzonym, poniewa inne byty s jego przeksztaceniem wyraajcym si w odmiennoci form. Jest ono na szczycie dedukcji coraz mniej doskonaych bytw. Najwysze esse jest inteligencj, a wic substancj umysow, czy duchow, jak j nazywa Lafont. Jest na tyle proste i na tyle stanowice jedno, na ile jest to moliwe w najwyszym bycie stworzonym. Prostota bowiem najwyszego esse nie wyklucza jego zoenia ex finito et infinito, z tego, co skoczone i nieskoczone. I teraz chciaoby si powiedzie, e tym czym skoczonym w obrbie najwyszego esse jest cay porzdek bytw sfery wyszej.

61

3) Wedug Lafonta najwysze esse rozpada si na samodzielne formy umysowe, przeksztaca si w wielo tego, co jest w Ksidze nazywane formae intelligibiles lub intelligentiae, i co stanowi sfer wiata wyszego. Nie jest to oczywicie przeksztacenie na zasadzie rozdrobnienia, jest to, jakie przeksztacanie - dorzumy t uwag do uj Lafonta - na zasadzie powielania si, odciskania najwyszego esse, z ktrym wszystkie inteligencje - i to ju stwierdza Lafont - pozostaj w cisym zwizku jednoci. Z tych inteligencji pochodz lub powielaj si dusze najwysze, ktre przewodz przeznaczeniu cia niebieskich.Wszystko to, a wic najwysze esse, inteligencje, dusze i ciaa niebieskie, stanowi wanie wysz sfer rzeczywistoci. Powizanie midzy najwyszym esse a innymi bytami tej sfe ry polega na partycypowaniu. Partycypuj one w primum esse. I Lafont dodaje, e przyczyna pierwsza nie jest participable, e wic nic w niej nie partycypuje115. 4) Sfera bytw niszych jest zespoem dedukujcych si inteligencji na wzr sfery wyszej. Te inteligencje niszego wiata s podmiotem partycypowania ze strony powielonych dusz niszych, ktre rzdz wiatem cia zniszczalnych. Poniej wic tych dwu sfer inteligencji i dusz jest wiat zniszczalny. Lecz w Ksidze o przyczynach omawia si tylko pierwsz przyczyn, najwysze esse, inteligencje i dusze wiata wyszego oraz inteligencje i dusze wiata niszego. Poza tym dopiero jest wiat zniszczalny. Lafont wyjania, e jego synteza filozofii zawartej w Ksidze, czy odczytana tam przez niego struktura rzeczywistoci, jest rekonstrukcj wtedy prawdopodobn, gdy si j odniesie do rde proklosowskich. W oparciu o te rda tak mona odczyta tre Ksigi o przyczynach. W samej Ksidze wedug Lafonta zwizek wyszej i niszej sfery bytw nie jest jasno okrelony. Niejasna tam jest take dedukcja inteligencji z najwyszego esse, to zagadnienie wanie wpywania, rzutowania, czy powielania esse. Obie te sfery podlegaj te przecie mocy przyczyny pierwszej. Dokadnie jednak nie wiado mo, jak ten wpyw si realizuje. Trudno pynie std, e jak podkrela Saffrey i na co powouje si Lafont - dziaanie przyczyny pierwszej pozostaje wedug Ksigi poza porzdkiem istnienia. Pewne s jednak wedug Lafonta dwa fakty: e najwysze esse jest bezsporni e samodzieln rzeczywistoci stworzon, a nie tylko form logiczn, i e w tym systemie inteligencji, niezalenie od szczegw ich zorganizowania, pierwszorzdn rol peni dusze
115

la cause premire absolument sixuple ntant pas participable. G. Lafont, Structures et mthode dans la Somme theologique de saint Thomas dAquin, s. 107. (Pogldy Lafonta referuj w oparciu o zacytowan tu publikacj).

62

cia niebieskich. Emanujc z najwyszego esse przekazuj ciaom niebieskim charakter boski i w konsekwencji przekazuj wieczno. Lafont dodaje, e wieczno cia niebieskich jest w neoplatonizmie Ksigi momentem teologicznym. Wydaje si, e Lafont usprawiedliwiajc swoje odczytanie treci Ksigi tylko zapowiada konieczno tumaczenia tego neoplatonizmu przez odwoanie si od Proklosa. A jeeli nawet rzeczywicie tre Ksigi nakada na proklosowski schemat lub z proklosowskim schematem przystpuje do badania filozoficznej treci Ksigi, to tylko dostarcza przykadu, e nie atwo uwolni si od komentarzy, e nie atwo analizowa tekst sam w sobie, e po prostu Ksiga jest tekstem trudnym, ktry zamierzylimy przetumaczy w sposb nie wnoszcy w tekst interpretacji.

8. TRE KSIGI O PRZYCZYNACH WEDUG STRESZCZENIA E.GILSONA

Wstp Wydaje si, e w caoci wprowadzenia do Ksigi o przyczynach nie powinno zabrakn streszczajcego ujcia problemw, zawartych w tekcie. I moe byoby nawet waciwe, aby to streszczenie przygotowa autor tego Stanu bada. Decyzja przytoczenia tu streszczenia, dokonanego przez E.Gilsona, daje si jednak take uzasadni: 1) Gilson jest znakomitym historykiem filozofii i w sposb naukotwrczy odczytuje teksty, czego przykadem jest choby take dziki niemu rozwijajcy si dzisiaj tomizm egzystencjalny. Mona wic mie zaufanie do jego ujcia. 2) dokonane przeze ranie streszczenie mogoby by sugesti interpretowania Ksigi, czego pragn unikn i pozostawi Czytelnikom odbir problematyki. 3) ewentualna ze strony Gilsona poprzez streszczenie sugestia interpretowania tekstu jest o tyle usprawiedliwiona,e Gilson jest wielkim autorytetem w historiografii filozofii. I moe by ciekawa, gdy Czytelnik dostrzee ewentualn rnic midzy jego ujciem i zawartoci problemow tekstu Ksigi. 4) chodzi poza tym o to, aby w tej prezentacji wynikw bada nad Ksig znalazy si moliwie wszystkie waniejsze ujcia. A wanie streszczenie Gilsona jest dzisiaj jedyn w jzyku polskim informacj o caoci problemw filozoficznych Ksigi o

63

przyczynach. Nie powinno wic jej zabrakn w szeregu wypowiedzi historykw zagadnienia Ksigi o przyczynach. Streszczenie116 Wszechwiat jest ukadem przyczyn i skutkw. Pierwsza przyczyna jest przyczyn wszystkich pozostaych przyczyn, i - konsekwentnie - wszystkich ich skutkw. Skoro jej energia zawiera w sobie wszelk pozosta energi, jest przeto pierwsza przyczyna prawdziwej przyczyn jakiego skutku anieli najblisza przyczyna tego skutku. Energia pierwszej przyczyny jest staa i nie ma na ni wpywu obecno lub brak jej skutkw. Gdyby czowieka pozbawiono rozumnoci, pozostaoby ycie; gdyby pozbawiono go ycia, pozostaby byt. Pierwsza przyczyna jest przyczyn bytu, ktry jest przyczyn ycia, ktre z kolei jest przyczyn rozumnoci, tak wic jej przyczynowa energia intensywniej pracuje w przypadku czowieka ni w przypadku ycia, a intensywniej w przypadku ycia ni w przypadku bytu. Krtko mwic, przyczyna dalsza zawsze jest intensywniej przyczyn rzeczy anieli przyczyna blisza tej rzeczy (tw. 1). Pierwsz rzecz stworzon jest byt (prima rerum creatarum est esse; tw.4)117 Jest on najprostszy ze wszystkich rzeczy, skadajc si tylko z tego, co skoczone, oraz z tego co nieskoczone. Byt ten jest inteligencj, obejmujc nieskoczono intelektualnie poznawalnych form, skd wynika nieskoczono jednostek. Formy te mona rnicowa nie dzielc ich. Inteligencje, ktre wypywaj z pierwszej inteligencji, otrzymuj od niej intelektualnie poznawalne formy i przekazuj je niszym inteligencjom. Niektre z tych form cz si z materi i staj si duszami (tw. 4). Inteligencje s przyczynami przez sam fakt, e s inteligencjami; wszelkie rzeczy s intelektualnie poznawalne w inteligencji, nawet rzeczy cielesne, poniewa inteligencja ta jest przyczyn ich bytu (tw. 7). Pierwsza przyczyna nie jest ani inteligencj ani dusz, ani natur; znajduje si ponad nimi, poniewa je stwarza; ale pierwsz inteligencj stwarza bez jakiegokolwiek porednictwa, podczas gdy dusze, natury i inne rzeczy stwarza poprzez t inteligencj. Skoro inteligencja ta jest stworzona, posiada zarwno materi, jak i form; dusza rwnie posiada materi i form, podobnie jak i natura. Tylko pierwsza przyczyna nie posiada materii,

116 117

E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 234-235. W tekcie streszczenia mylnie podano, e jest to twierdzenie nr 2.Ta niedokadno wystpuje take w angielskim tekcie historii filozofii Gilsona z r. 1955, s. 236. (W zacytowanym streszczeniu w odniesieniu do nazw takich, jak przyczyna pierwsza, inteligencja, stosuj mae litery).

64

poniewa jest tylko bytem (tw. 8). Wada stworzeniami nie utosamiajc si z nimi (tw. 19). Wszelka inteligencja pena jest form; wysze inteligencje zawieraj w sobie bardziej oglne formy, natomiast nisze inteligencje - mniej oglne formy. Im bardziej formy s oglne, tym bardziej s poczone (tw. 9). Kada inteligencja pojmuje wasn istot i wasny byt (tw. 12).Zdobywa samowiadomo w cakowitym zwrceniu si w siebie (tw. 13). Pierwsza przyczyna istnieje we wszelkich rzeczach, rzeczy jednak odbieraj pierwsz przyczyn stosownie do swych zdolnoci. Rne sposoby, na jakie odbierana jest jej sprawczo, nie pochodz od pierwszej przyczyny, lecz raczej od odbiorcw jej sprawczoci (tw. 23).Substancje zoone s niezniszczalne (tw. 26; por. tw. 27). Substancje proste s ze wzgldu na swe istoty; nie trwaj w czasie i s szlachetniejsze od substancji bytujcych w czasie (tw. 28). Pomidzy substancjami wiecznymi a substancjami bytujcymi w czasie znajduj si substancje porednie, ktre s wieczne dziki swym istotom, a bytuj w czasie z racji swych dziaa (tw. 30). Owe substancje porednie s zarazem bytem (przez sw substancj) i staj si (przez swe dziaanie). Wszystkie substancje bez rnicy posiadaj jedno wycznie ze wzgldu na sw przyczyn, ktra jest jedyn prawdziw jednoci (tw. 31). Kada jedno poza jednoci Jednoci jest stworzona i pochodzi od niej jako od przyczyny, ktra udziela jednoci, sama za nie musi jej nabywa.

9. UWAGI PRZYGOTOWUJCE DO ZROZUMIENIA ESSE

9.1. Prba analizy tekstu Ksigi o przyczynach

9.1.1. Esse jako podmiot stopni bytowania Termin esse pojawia si na terenie tekstu Ksigi ju w I twierdzeniu, w zdaniu 6 (wedug podziau A.Pattina). I zaraz w nastpnych zdaniach jest przeciwstawione dwu terminom: vivum i homo. Dowiadujemy si, e vivum jest najblisz przyczyn czowieka,

65

a esse jest jego przyczyn najdalsz i jednoczenie przyczyn jego przyczyn. Kolejno tych przyczyn byaby wic nastpujca: esse jako przyczyna najdalsza, uprzyczynowane przez ni vivum, bdce przyczyn rozumnoci, ktra potem jest ju

bezporedni przyczyn czowieka. I autor Ksigi wyjania, e gdy nie bdzie w czowieku rozumnoci, czowiek ginie. Pozostaje jednak to, co ywe. Gdy usunie si to, co ywe, oddychajce, posiadajce zmysy, pozostanie esse. Jest wic ono pierwszym i podstowowym etapem bytowania, ktre, gdy dodaj si do niego inne formy, staje si kolejno czym ywym. To ywe po uzyskaniu rozumnoci moe sta si czowiekiem. Esse ma wic w I twierdzeniu Ksigi ontyczn pozycj czego wanie podstawowego, jakiego swoistego podmiotu kolejnych ukwalifikowa. Jeeli esse jest wanie czym tak bardzo pierwszym, czym wprost zapocztkowujcym dany byt, np. byt ywy lub czowieka, i jeeli wchodzi w kompozycj tego bytu razem z j treciowym ukwalifikowaniem (ywe, rozumne), to chciaoby si przez to esse rozumie istnienie. I np. P.Duhem, zanim podda refleksji ca spraw, tumaczc dziaanie przyczyn powodujcych czowieka pisze, e jedna z nich sprawia czowieczestwo, druga bycie czym ywym, inne tylko to, e czowiek istnieje (quil existe) 118. Dodaje zaraz jednak, e w Ksidze o przyczynach w ogle nie wystpuje rnica midzy istnieniem i istot, poniewa tej rnicy nie byo w neoplatonizmie arabskim. Jest wanie odwrotnie. Duhem stwierdza, e w aciskiej wersji Ksigi esse, essentia, ens s synonimami. Okrelaj one ten stworzony przez pierwsz przyczyn podmiot, ktry i przyczyna pierwsza i inne przyczyny wypeniaj bardziej szczegowymi ukwalifikowaniami119. Pamitamy te, e Saffrey wykluczy obecno zagadnienia istnienia w Ksidze o przyczynach. Ta sugestia mediewistw nie byaby istotna, gdyby sytuacja problemowa w Ksidze bya jasna. Tymczasem, jak wynika z analizy I twierdzenia, to pocztkowe esse moe by ukwalifikowane tym, co jest ywe, i moe to ywe, oddychajce, posiadajce zmysy utraci. A utraciwszy je trwa dalej. Nie jest wic istnieniem w sensie aktu, ktry urealnia i zapocztkowuje byt, poniewa taki wanie akt istnienia bez treciowego ukwa lifikowania staje si automatycznie bytem pierwszym, absolutem. Tymczasem to esse z Ksigi o przyczynach nie jest absolutem. Jest nadal pocztkowym esse, ktre moe przyj form,
118

lune delles (des causes) fait quil est homme, un e autre qu'il est animal, une autre, simplement, quil existe. P.Duhem, Le systme du monde, s. 333. 119 Le Livre des causes ne reconnat aucunement, entre ltre ou existence et lessence, la distinction que marquera le Noplatonisme arabe. Dans la traduction latine du Livre des causes les trois mots: esse, essentia, ens sont absolument synonymes. Ils dsignent galement, en chaque chose, ce support, ce sujet que la Cause supreme cr tout dabord, et qui recevra, de cette Cause et de celles qui lui sont subordonnes, des formes et des activits diverses. P.Duhem, Le systme du monde, s. 342.

66

sprawiajc ycie i oddychanie. I nie jest nawet tylko bytowym podoem. Jest czym ontycznie samodzielnym. Jest jakim ju wanie treciowo ukwalifikowanym bytem, czym w rodzaju mineraw, moe nawet zespoem tego, co nie posiada rozumnoci i wasnoci yciowych. Z tej racji nie mona esse tumaczy przez istnienie. I nawet nie powinno si odda znaczenia esse przez byt. W polskim przekadzie Ksigi esse zostao wyraone terminem bytowanie. Pozostawia to waciw Ksidze niejednoznaczno, bo przecie esse nie oznacza w Ksidze tylko tzw. przyrody martwej. Jest przecie take podmiotem tego, co ywe, jest podmiotem dodajcej si do tej struktury rozumnoci, przypisane jest duszy120 (II, 22) inteligencji (II, 21) stanowi te najwysze esse (II, 20). Oznacza wic ca egzystencjalnotreciow struktur danej rzeczy i oznacza cao stworzonej rzeczywistoci zawierajcej w sobie wszystkie odmiany ontycznych struktur, na co zwraca uwag wanie G. Lafont. Esse jest wic swoistym podmiotem danego stopnia bytowania i jest podmiotem caoci form, wszystkich odmian rzeczy czy rodzajw bytowania stworzonego. Mona znale w Ksidze take argument terminologiczny, nie pozwalajcy na wyraenie esse przy pomocy takich terminw jak byt, istota, substancja, istnienie. Wanie autor Ksigi wszystkich tych terminw uywa i obok nich wielokrotnie posuguje si terminem esse. Znajdujemy wic termin ens (XV,130,135,136,137,143, 148; XVII, 144; XXXI, 214, 215, 216), ktry wystpuje obok terminu essentia (XVII, 143), a termin essentia obok terminu substantia (XIV, 128; XXIV, 181,182,186, 188,194, itd.) i razem z terminem ens (XXXI, 216). Take termin existere w rnych odmianach gramatycz nych wystpuje obok terminu substancja i, oczywicie, nie oznacza istnienia, lecz znajdowanie si czego w czym, lub bycie czym (XXIII, 176,177, 179; XXX, 210). Termin esse pojawia si obok terminu essentia w tym samym zdaniu (XII, 114) i jednoczenie obok terminu ens. np. est bonitas... per suum esse et suum ens (XIX, 158).Esse mona wic najostroniej, nie przesadzajc jego znaczenia i pozostawiajc ca jego wieloznaczno, odda po polsku tylko przez termin bytowanie. Sprawa esse nie jest jednak ju jasna. W twierdzeniu XXIII, zdanie 180, znajduje si zaskakujce owiadczenie autora Ksigi, e przez esse rozumie poznanie. Zacytujmy cae to wyraenie: et non intelligo per esse nisi cognitionem. I autor Ksigi wyjania, e przez bytowanie dlatego rozumie tylko poznanie, e zalenie od sposobu, w
120

Cytujc teksty Ksigi o przyczynach podaj nr twierdzenia w cyfrach rzymskich i za A. Pattinem nr zdania w cyfrach arabskich.

67

jaki rzecz poznaje stwarzajc przyczyn pierwsz, wedug tej iloci czerpie z niej i cieszy si ni. Znaczyoby to, e poznanie jest miar otrzymywania bytowania od przyczyny pierwszej. Taka wic ilo esse stanowi dan rzecz, ile ta rzecz poznawczo przyjmie w siebie przyczyny pierwszej. Ta miara uzyskania bytowania jest zrozumiaa. Nie jest jednak jasne, dlaczego miara uzyskania bytowania jest tym samym, co bytowanie. Wynika z tego wszystkiego, e esse w podstawowym i pierwszym znaczeniu jest bytowaniem, stanowicym podmiot innych stopni bytowania. Jest czym innym ni byt, istota, substancja, istnienie. I ewentualnie jest moe tym samym, co poznanie. Spraw tej tosamoci bytowania i poznania zilustrujmy jeszcze wyjanieniem A.Pattina. W przypisie do cytowanego tu zdania z Ksigi A.Pattin wyjania posugujc si tumaczeniem Anawatiego, e przez istnienie rozumiem tylko poznanie121. Pattin nie tylko wic powtarza za autorem Ksigi, e esse rwna si poznaniu, lecz take zgadza si z Anawatim na egzystencjalne zinterpretowanie tego terminu. Tymczasem wydaje si, e nie ma podstaw w Ksidze, aby esse tumaczy przez istnienie. Esse w Ksidze o przyczynach, jak wykazalimy, moe oznacza tylko bytowanie. A.Pattin przytacza take tumaczenie O.Bardenhewera, ktry dla esse przyjmuje termin das Sein122. Ten termin nie oznacza jednoznacznie istnienia. Oznacza take bycie. Ale waniejsze jest to, e w przytoczonych przez Pattina rkopisach inne wersje tego zdania mniej akcentuj tosamo esse i cognitio. Wyraenie et non intelligo per modum esse lub et non intelligo modum esse, zbliaj do problemu raczej miary bytowania, do sposobu, ktry jest wyznaczony poznawaniem, ni do tosamoci samego bytowania i poznania. Pattin wybra wersj, ktra jest wedug niego najblisza ujciu w tekcie arabskim, czyli sugerujc tosamo bytowania i poznania. Nie rozstrzygajc tej sprawy bdziemy przez esse rozumieli w tekcie Ksigi przede wszystkim bytowanie.

9.1.2. Esse superius

Jeeli oglnie pojte esse rni si od esse superius, to G.Lafont nie cakiem miaby racj widzc w Ksidze tylko jedno esse ogarniajce wszystkie znajdujce si w
121 122

et ce que jentends par existence, cest uniquement la connaissance. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 98-99. Unter dem Sein aber verstehe ich die Erkenntniss. O.Bardenhewer, Liber de causis, s.103. W tekcie A. Pattina, s. 99.

68

nim formy lub rzeczy, na ktre si rozpada lub ktre go powielaj stanowic wielo i cao stworzonej rzeczywistoci. Wydaje si, e autor Ksigi o przyczynach uywa dwu rozumie esse: zwyke esse waciwe kadej rzeczy, stanowice w niej podmiot dodajcych si do niego innych form bytowania, i wanie esse superius. To esse superius wedug autora Ksigi albo przewysza wieczno i (jest) ponad ni, albo jest z wiecznoci, albo jest po wiecznoci a ponad czasem (II, 19. Autor Ksigi idzie wic dalej i wyrnia a trzy rodzaje wyszego bytowania: 1) to wysze bytowanie, ktre jest ponad wiecznoci nazywa pierwsz przyczyn, 2) bytowanie wysze wystpujce z wiecznoci jest dla niego inteligencj, 3) bytowanie wysze, ktre jest po wiecznoci lecz ponad czasem, to po prostu dusza, znajdujca si na granicy wiecznoci i czasu (anima... in horizonte aeternitatis inferius et supra tempus; II, 22). Wycignijmy z tego wniosek, e take odmiany wyszego bytowania daj podstaw do dystrybutywnego rozumienia esse w tekcie Ksigi o przyczynach. I powtrzmy, e esse wystpuje jako podmiot niczym nieukwalifikowany, e towarzyszy temu, co ywo, co rozumne, e przypisane jest duszy, inteligencji, wiecznoci i pierwszej przyczynie. W zwizku z tym mona przyj, e termin esse jest w Ksidze o przyczynach stoso wany dystrybutywnie. Dodajmy jednak, e gdy si wemie pod uwag problem stwarzania i zwie si go z zagadnieniem esse, to G. Lafont jednak moe mie podstaw, aby esse traktowa kolektywnie jako cao stworzonej rzeczywistoci, a jednoczenie jako sum wszystkich formalnie, a nie bytowo, uprzyczynowanych w niej rzeczy. Wyjanijmy zaraz, e wyraone tu zastrzeenia wobec stanowiska Lafonta nie dotycz tego, e kolektywnie potraktowa esse, bo zarwno dystrybutywne jak i kolektywne ujcie mieci si w pogldach autora Ksigi, lecz e t kolektywno ujmuje w sposb holistyczny. Jest wedug niego jedno esse superius, ktre dziaa w dwu porzdkach: horyzontalnym (esse rozpada si, zmienia, powiela) i wertykalnym (jest cigiem bytowania, ktrego stopnie rni si formami). Trudno rozstrzygn, jak jest naprawd w Ksidze o przyczynach, poniewa tekst nie jest do koca precyzyjny i poniewa zagadnienie esse w Ksidze wymagaoby osobnej, starannej, wielostronnej analizy, ktrej nie stanowi te uwagi przygotowujce do rozumienia esse.

69

Na korzy Lafonta mona przytoczy IV twierdzenie Ksigi (zdanie 37), e pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie; sawny tekst, ktry brzmi: Prima rerum creatarum est esse. Chodzi tu oczywicie o bytowanie wysze, o esse superius. I autor Ksigi dodaje, e przed tym esse nic nie zostao wczeniej stworzone. Jest ono z tej racji przed wszystkimi stworzeniami i chocia jest jedno, jednak zmienia si, powiela nie tracc swej jednoci. Rni si ono od esse puro et uni et vero (IV, 40) tym, e pozostajc w relacji do innych stworze czym najprostszym, jest zoone z tego, co skoczone i nieskoczone (est compositum ex finito et infinito; IV, 42) Rozwaania nad esse superius prowadz do trzech rnych zagadnie. 1) esse najwysze, ktre jest purum, unum, verum; 2) trzy odmiany esse wyszego, (przyczyna pierwsza, inteligencja, dusza) i std orzekanie terminem esse dystrybutywistyczno-kolektywistyczne, a jednoczenie wertykalna i horyzontalna systematyzacja rzeczy stworzonych, odmiennych przez form i stanowicych cao esse wyszego, z tym, dodajmy, e esse superius jako cao nie jest tym samym, co suma stanowicych go czci ; 3) esse superius samo w sobie, bdce jednoci na miar dostpn stworzeniu, nisze od esse najwyszego, wzite wic nie tyko kolektywnie, lecz ju holistycz nie, i zoone ex finito et infinito. Zagadnienie drugie pomijamy, poniewa zostao ju na miar dostpnych publikacji i ujmujcej je teraz refleksji zarysowane przez opis odmian esse wyszego i zestawienie z uwagami o syntetyzujcym ujciu G.Lafonta. Zagadnienie trzecie nie jest w tekcie Ksigi wprost rozwijane. Spraw zoenia rzeczy autor Ksigi, owszem, podejmuje, lecz przy okazji omawiania inteligencji, ktre bdc caoci zawieraj jednak W sobie esse i form (VIII, 90). Jest to sawne zagadnienie terminu yliathim, co osobno krtko omwi. W zagadnieniu substancji chodzi wic o zoenie z esse i formy. Nie ma tu rozwaa o zoeniu w samym esse wyszym. A komentarze, do ktrych A.Pattin odnosi w przypisie do swej edycji, wi t spraw albo z zagadnieniem yliathim, albo wprost z Proklosem, u ktrego w Stoichiosis theologike, tw. 89, 90, 91, 92, 94, 102, 138, 159, trzeba by szuka bliszych wyjanie, albo z problemem principium limitationis w wersji Awicebrona, uznajcego form za zasad ograniczenia123. Sprawa jest niewtpliwie ciekawa, lecz w

123

A Pattin na s.54 wydanego przez siebie tekstu Ksigi przytacza sformuowanie Avicebrona z jego Fons vite(V, 23): res non est finita nisi per suam formam.

70

pewnym sensie wykracza poza temat uwag przygotowujcych do rozumienia esse, i wykracza poza tekst Ksigi o przyczynach. Proklos bowiem jest tylko rdem Ksigi. W zwizku z pozostaym zagadnieniem pierwszym, wyszemu, czyli o najwyszym esse esse mona powiedzie tylko tyle. e nie ma w nim zwielokrotnie, waciwych

ktre jest najdoskonalsze ze stworze dziki swemu wyjtkowo bliskiemu

przebywaniu obok esse najwyszego. Jest ono wanie nieskoczone, pierwsze, czyste (XV, 132,133: XVI, 139,142). Autor Ksigi podkrela to pierwszestwo i jedyno najwyszego esse powtarzajc, e jest ono unum primum verum lub unum verum purum (XXXI, 21, 21). I to jest wszystko, co mona znale w Ksidze na temat najwyszego esse. Esse wic i esse superius w pewnym sensie stanowi jedno zagadnienie i jedn rzeczywisto stworzon. I ewentualnie mona terminem esse oznacza to wszystko, co w przyjtej przez Lafonta wertykalnej systematyzacji stanowi podmiot rnych stopni bytowania, jakie bytowo-treciowe struktury ontyczne, rnice si formami. I mona terminemesse superiusoznacza cao stworzonej rzeczywistoci, podmiot wszystkich form, ktre wedug Lafonta wyjania horyzontalna systematyzacja, rozpatrujca dzielenie si wyszego bytowania najpierw na inteligencje i dusze, potem na wielo form niszych. W obu wypadkach, esse jest podmiotem albo zapocztkowujcym dan treciow cao ontyczn, albo ogarniajc wszystko spjn caoci, w ktrej bytuj powielajce to esse rzeczy. Termin esse tumaczymy przez bytowanie, termin esse superius przez bytowanie wysze.

9.2. Interpretacje mediewistw 9.2.1. Esse superius jako enter ens(O.Bardenhewer, Cl.Baeumker, E.Gilson, Tomasz z Akwinu) Tumaczc esse superius z aciskiej wersji Ksigi nie mamy wtpliwoci, e w jzyku polskim naley to wyraenie odda przez wysze bytowanie. Poniewa nie chodzi tu o odnoszenie aciskiego tekstu do Proklosa, sprawa mogaby by zamknita. aciska wersja Ksigi jest jednak przekadem z arabskiego oryginau i to powizanie ma swoje skutki w zagadnieniu wanie esse superius. Ot wyraenie omne esse superius (II, 19)

71

O. Bardenhewer tumaczy jako jedes wirkliche Sein124wirkliche oznacza rzeczywiste, istotne, realne bytowanie, a nie bytowanie wysze. Bardenhewer omawiajc aciskie tumaczenie Gerarda z Kremony, pokazuje, e w arabskim oryginale jest inaczej ni w aciskim przekadzie Gerarda. Arabski tekst, co na s. 201 swej ksiki O.Bardenhewer dokumentuje przytoczeniem arabskiego sformuowania, zawiera przy omne esse wanie termin, ktry Bardenhewer tumaczy przez wirkliche. Wirkliche rni si od superius. Termin wirkliche wskazuje na rzeczywiste bytowanie, podczas gdy termin superius mwi o bytowaniu wyszym. Dodajmy jednak i przypomnijmy, e redniowiecze zna acisk wersj tekstu Ksigi o przyczynach i e wobec tego problematyk filozoficzn i rozumienie esse ksztatuje wyraenie esse superius. Ale A.Pattin w przypisie do tego wyraenia podaje taki rwnoznacznik: Toute tre vritable - kady prawdziwy byt. Esse tumaczy wic przez byt i na dodatek odsya do Proklosa, do 88twierdzenia z jego Stoichiosis theologik przytaczajc wyraenie: omne enter ens125. Gerard z Kremony wobec tego termin enter przetumaczy przez superius. Co wic oznacza wyraenie enter ens rwnoznaczne z esse superius? Cl.Baeumker przypomina, e Proklos wyrni trzy rodzaje prawdziwego bytu (wahres Sein), i e w Stoichiosis theologik uy wyraenia: pan to ontos on. Dodaje te, e Wilhelm z Moerbeke to wyraenie odda w terminach: omne enter ens 126. Wynika z tego, jeeli pjdziemy za sugesti Bardenhewera, e w tekcie arabskim to wirkliche Sein jest przejciem z proklosowskiego enter ens do esse superius w aciskiej wersji Ksigi. Baeumker prawie zaskakujco stwierdza, e Gerard z Kremony swoim esse superius lepiej odda myl arabskiego oryginau Ksigi ni Wilhelm z Moerbeke swoim dosownym i powtarzajcym Proklosa enter ens127. Baeumker zreszt wyjania, e Ksiga o przyczynach ma mao wsplnego z systemem filozoficznym Proklosa. Aby jednak wyjani esse superius mediewici sigaj do Proklosa i do zagadnienia enter ens. E.Gilson rozwaa enter ens lub ontos on w ujciu Platona. Pisze w ksice Byt i istota128, e wyraenie to oddawane bywa zazwyczaj w acinie przez vere ens, my

124 125

O.Bardenhewer, Liber de causis, s. 61. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 50. 126 Cl. Baeumker, Vitelo, s. 267 i przypis 2. 127 Das arabische Original, entschprechend dem griechischen pan to ontos on der Stoicheiosis des Proklus, ist hier veniger gut, doch dem Sinne nach richtig, mit omne esse superius wiedergegeben. Cl. Baeumker, Vitelo, s. 268, przypis 1. 128 E.Gilson, Byt i istota, tum. P.Lubicz i J. Nowak, Warszawa 1963, s. 23.

72

tumaczymy je przez prawdziwie byt. Te tumaczenia s z pewnoci poprawne, lecz nie s doskonae. W braku lepszych - trzeba si nimi zadowoli. Oddajc przyswek ontos przez prawdziwie, zatracamy owo tak wymowne w sformuowaniu greckim powtrzenie rdzenia, ktry wskazuje dwukrotnie na byt. Rzeczywicie rzeczywiste byoby analogicznym powtrzeniem, lecz pojcie bytu zastpione tu zostaje przez pojcie res, rzeczy, przez co znika ono cakowicie. W jakikolwiek sposb przetumaczy si to wyraenie, sens jego pozostaje jasny. Platon najwyraniej pragnie wskaza poprzez nie te przedmioty spord wszystkich przedmiotw poznania, ktre prawdziwie i w caej peni zasuguj na miano bytw, czyli - innymi sowy - te, o ktrych mona susznie powiedzie, e s. C to znaczy - by czym rzeczywicie rzeczywistym? Jak Platon wci to niestrudzenie powtarza, jest to by samym sob jako samym sob. Cech waciw bytowi jest wic tu tosamo rzeczy z sam sob. Odnajdujemy w tym natychmiast w tajemniczy a nieuchronny stosunek, jaki wedug Parmenidesa zachodzi midzy pojciem tosamoci i rzeczywistoci: ten stosunek to rwno. By dla jakiejkolwiek rzeczy - znaczy by tym, czym si jest. To abstrakcyjne sformuowanie nabiera konkretnego sensu, gdy zapytamy si, czym by byo dla kogokolwiek z nas stanie si kim innym. cile mwic, przypuszczenie takie pozbawione jest sensu, zawiera bowiem sprzeczno. Sta si innym znaczyoby przesta by, poniewa znaczyoby: przesta by bytem, ktrym si jest. By bytem, ktrym si jest, to to samo zatem, co by. W rozumieniu Gilsona enter ens oznacza wic rzeczywicie rzeczywiste. A Platon rozumie przez to rwno midzy tosamoci i rzeczywistoci. Prawdziwe lub rzeczywiste bytowanie wobec tego polega w tym ujciu na tym, aby by tym, czym si jest. Gilson dodaje, e jest to ontologia obojtna wobec wszelkiej problematyki egzystencjalnej129, i e chodzi tu nie tyle o wyrnienie tego, co jest, od tego, czego nie ma, ile o wyodrbnienie od tego co nie jest naprawd tego co jest naprawd. Stanowisko takie wie si nieuchronnie z zasadniczym wtkiem nauki Platona, jakim jest poszukiwanie tego, co jest naprawd , czy te rzeczywicie rzeczywistego. Przyswki te zreszt skaniaj nas do mylenia, e tego typu cytologie nie obejmuj w ogle problemu istnienia. I Gilson wyjania, e w metafizyce egzystencjalnej, w ktrej by bytem oznacza istnie, nie ma w ogle problemu czego poredniego midzy bytem i niebytem. W metafizykach natomiast esencjalistycznych, w ktrych byt oznacza istot, trzeba
129

Tame, s. 28.

73

wyrni stopnie bytu, ktre polegaj na wikszym lub mniejszym uwikaniu istoty w co od niej odrbnego. I penym bytem, czy raczej prawdziwie bytem, jest sama istota. Bytem mniej prawdziwym, tym co nie jest naprawd, jest istota zmieszana np. z materi, Std wiat przedmiotw, zawierajcych szczegowe wasnoci fizyczne, owszem, jest, lecz nie jest cakowicie, nie bytuje w peni. I te przedmioty o tyle s, o ile uczestnicz w istocie tego, co naprawd jest. W tych esencjalistycznych ontologiach byt jest wobec tego wartoci zmienn, nie jest czym egzystencjalnie zdecydowanym, jest proporcjonalny do istoty, jest ustopniowany. I tu Gilson prowadzi do ujcia zaoe mylenia Plotyna. Wyjania, e ontologia Plotyna osiga sw ostateczn gbi w tym momencie, kiedy usiujc zdefiniowa byt w jego istocie, stwierdza, e byt, jako taki, sam zaley ostatecznie od czego, co jest ponad nim, od czego, co wyraa jedynie jego zasadnicz niezgodno z wieloci, to znaczy - od tego, co jest Jednym130. Jeeli bowiem to, co rzeczywicie rzeczywiste, to wic, co naprawd jest, byo trudne do okrelenia, trzeba byo szuka ponad nim czego, co uczynioby je zrozumiaym. I Plotyn uzaleni wszystkie zmienne byty od Jedni. Ona jest co naprawd jest. Wszytko inne jest wtrne i w niej uczestniczy. Rzeczywisto wic jest ustawiczn wdrwk bytw ku Pierwszej Zasadzie i Pierwszej Zasady ku bytom. Jednia jest ponad bytem, ktry sta si prima rerum creatarum, jak to okrela Ksiga o przyczynach. Byt wic, rny od Jedni, jest pierwszy wrd rzeczy stworzonych. Jest z tej racji bytem wyszym (esse superius), jest prawdziwie bytem (enter ens) czyli tym, czym jest. Taki byby wniosek z wyjanie Gilsona. Zobaczmy jeszcze, jak wyraenie enter ens tumaczy Tomasz z Akwinu. W swoim Komentarzu do Ksigi o przyczynach wyjaniajc II twierdzenie nawizuje, jak zreszt w caym Komentarzu, do Proklosa. Informuje najpierw, e twierdzenie o esse superius u Proklosa brzmi inaczej, e mianowicie wystpuje tam wyraenie enter ens. I przytaczajc to 88 twierdzenie Proklosa ju w samym cynowanym zdaniu dodaje, e enter znaczyexistenter ens131. A omawiajc to bliej Tomasz pisze, ze okrela si enter ens przez przeciwstawienie go mobiliter ens, tak jak esse stans okrela si przeciwstawiajc go zmiennoci; dziki temu moemy zrozumie, czym jest to, co w Ksidza zostao nazwane omne esse superius. Znaczy to, e jest ono ponad zmiennoci

130 131

Tame, s. 35-36. Super librum de causis expositio, wyd.H.D. Saffreya, s. 13.

74

i czasem132. Wyjaniajc twierdzenie XI Tomasz okreli termin enter wyraeniem: id est per modum entis. Przy twierdzeniu IV tylko przytacza proklosowskie enter ens133. Tumaczc wic, czym jest esse superius Tomasz najpierw nawizuje do enter ens i okrela je trzema rnymi wyraeniami: existenter, immobiliter, per modum entis. Existenter ens oznacza tu bytujcy byt, na co wskazuje wyraenie na sposb bytu (per modum entis), a take przeciwstawienie bytujcego bytu zmiennoci czy ruchowi. Enter ens wedug Tomasza, to tyle co byt bytujcy lub byt trway134. Zestawiajc wydobyte przez Bardenhewera, Pattina i Baeumkera zagadnienie enter ens, jako prawzoru esse superius, widzimy, e Gilson rozwaa enter ens w perspektywie rnicy, midzy metafizyk egzystencjaln i treciow, oraz e umieszczajc enter ens w metafizyce treci rozumie enter jako bdcy tym, czym jest, bdcy prawdziwie w przeciwstawieniu do nieprawdziwego, zmiennego bytowania. Tomasz z Akwinu take wydobywa to przeciwstawienie bytu zmiennoci i enter tumaczy przez bytujcy, bdcy czym niezmiennym, bdcy bytem. Termin bytujcy byt wnosi zreszt podkrelenie i zaakcentowanie bytowania. Chodzi jak gdyby o ten byt, ktry bytuje, o ten, ktry ju trwa. Mimo tych podobiestw w ujciu Gilsona i Tomasza z Akwinu, jest jednak wydaje si - rnica w oddaniu znaczenia enter ens przez Gilsona i Tomasza. Gilson podkrela bardziej tosamo bytu, Tomasz akcentuje trwao. Gilson wyjania enter ens w tradycji metafizyki platoskiej, co zreszt wyranie mwi, Tomasz tumaczy enter ens w tradycji i klimacie metafizyki augustyskiej, podkrelajcej w esse wanie trwao, jako jego zasadnicz tre.

9.2.2. Esse znaczy anniyya (P.Duhem, M.T.dAlverny, C.Fabro)

Przygotowujc si do zrozumienia esse w Ksidze o przyczynach naley jeszcze rozwaa samo znaczenie tego terminu, jego tre. Termin ten przecie znaczc ju co w jzyku aciskim sta si w Ksidze o przyczynach znakiem i nosicielem tych treci, ktre w arabskim oryginale byy oznaczone wyraeniem, przetumaczonym wanie na esse.
132

omne enter, vel existenter, ens... Dicitur autem enter ens per oppositum ad mobiliter ens, sicut esse stans dicitur per oppositum ad moveri; per quod datur intelligi quid est in hoc libro dicitur omne esse superius, quia scilicet est supra motum et tempus. Tame, s.13. 133 Tame, s. 78 i 30. 134 Na temat terminu existenter por. M.Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de causis, s. 101.

75

Dodajmy zaraz, e jakkolwiek termin esse znaczc ju co w acinie mg kojarzy jakie oznaczane przedmioty, to jednak na terenie tekstu Ksigi, wbudowany w zdania orzekajce okrelon tre, przekazywa znaczenie wyznaczone tym tekstem, przenoszcym myl arabskiego oryginau. I esse w Ksidze oznacza to wszystko, co nis, jako konkretn tre, arabski termin anniyya. Nie jest wic konieczne rozwaenie znaczenia esse sprzed tumaczenia Ksigi. Jest natomiast celowe i uyteczne uwiadomienie sobie treci terminu anniyya, ktry w tekcie Gerarda z Kremony zosta oddany przez aciskie esse, aby przekona si, czy termin bytowanie, zastosowany w polskim przekadzie, wyraa znaczenie esse-anniyya. I wanie znowu A.Pattin, gdy termin esse wystpi w tekcie Ksigi o przyczynach (I, 6,7), zaznaczy w odnoniku, e esse jest przekadem terminu anniyya. Rozwamy wic znaczenie tego arabskiego sowa, lecz idc za sugesti mediewistw zobaczmy najpierw, jakimi terminami Proklos oznacza te treci, ktre arabski tumacz ju moe na podstawie syryjskiej wersji Ksigi w swym arabskim przekadzie nazwa anniyya, i co w sumie tekst aciski Ksigi oddaje przez esse. Pamitajmy te, e arabski orygina oparty na Proklosie, lecz stanowicy samodzielne ujcie, czy nawet streszczenie Stoichiosis theologik, nie musia wiernie oddawa myli Proklosa. Jest przecie tekstem przekazujcym w ogle, jak twierdzi P. Duhem, helleski neoplatonizm, bogatszy ni wersja Proklosa. P. Duhem podkrela, e w Ksidze o przyczynach terminy esse, essentia, ens s uywane zamiennie. Jego ujcie zostao ju zacytowane, lecz przy okazji wykazywano, e jednak w tekcie Ksigi w tym samym zdaniu wystpuj obok siebie terminy np. esse i ens, ens i essentia, essentia i substantia. Terminy te musz wic wnosi przynajmniej czciowo odrbne treci, czego w tej chwili nie rozstrzygamy. I wydaje si, e Duhem swj wniosek na temat terminologicznej sytuacji w Ksidze o przyczynach opar na analizie tekstw Proklosa, czyli inaczej mwic, sytuacj terminologiczn u Proklosa przerzuci na tekst Ksigi. Uwaa, e Proklos zamiennie uywa czterech terminw: to on, to einai, he uzya, he hyparksis. Dodaje, e w acinie oddawano te terminy przez ens, esse, essentia, substantia, a po francusku jako tre, existence, essence, subsistence. Wszystkie te cztery terminy su Proklosowi do oznaczenia skutku spowodowanego przez stwarzajc przyczyn. Ten skutek, czyli byt, rni si od formy (to eidos), Byt jest od niej wczeniejszy. Demiurg ksztatuje stworzony byt wyciskajc w nim formy. Duhem dodaje, e natomiast u

76

Plotyna zachodzi rnica midzy substancj i bytem. Substancja, np. u Jana z Damaszku, oznacza istot. A autor Ksigi o przyczynach nazywa istnieniem lub istot to, co stwarza przyczyna najwysza. Jest to podmiot, w ktrym przyczyny niestwarzajce ksztatuj formy, czyli rzeczy135. M.T. dAlverny w artykule pt. Anniyya - anitas, po rozwaeniu przytaczanych opinii arabistw, stwierdza ostatecznie, e termin anniyya odpowiada greckim wyraeniom to einai, to ti en einai, to on i oznacza byt, albo jako bytujcy konkret, albo te jako szczegow istot136. W oparciu o informacj M.T. dAlverny moemy stwierdzi, e termin esse w Ksidze o przyczynach stanowic tumaczenie arabskiego anniyya, ktre oddaje tre uywanych przez Plotyna i Proklosa wyrae takich, jak to on, to einai, to ti en einai, he uzya (gdy poczymy terminy wymienione i przez Duhema i przez p.dAlverny), oznacza zarwno byt, istnienie, istot, jak i substancj, w ogle wic to, co w jzyku polskim mona nazwa wanie bytowaniem. Termin bytowanie nie przesdza bowiem sposobu bytowania, ktre moe mie posta bytu, istnienia, istoty, substancji, czy jeszcze czego innego, co wyrni wrd stopni bytowania neoplatoska ontologia. Aby dokadniej przekaza informacj M.T. dAlverny i zilustrowa cae znaczeniowe skomplikowanie terminu anniyya, przytoczmy stanowiska orientalistw137, ktrzy w badanych przez siebie tekstach ustalili tre tego terminu. M.S.van den Bergh: anniyya jest dosownym tumaczeniem arystotelesowskiego terminu to hoti i oznacza fakt, e jaka rzecz jest. To hoti Arystoteles uywa zamiennie z to einai. W Ksidze o przyczynach to on i to einai s tumaczone wanie jako anniyya. Sylwester de Sacy: (podaje definicj terminu anniyya za autorem arabski m z XV wieku): jest to poznanie substancjalnego istnienia, czyli Boga, poprzez wniknicie istoty w istot Bo. S. Munk: anniyya oznacza to, co jest, (quoddite) byt sam w sobie poza jakimikolwiek uszczegowieniami, takimi jak quidditas, jako, przyczyna; (U Awicenny w
135

P.Duhem, Le systme du monde, s. 342-343; Por. En appelant existence ou essence ce qui cre la Cause supreme, en regardant cette existence, cette essence comme un sujet, comme un receptacle ou les causes noncratrices imprimeront des formes, des diffrences spcifiques, lauteur du Libre des causes interprte trs exactement la ipense du Neo-platonisme hellnique. P. Duhem, tame s. 344. 136 Anniyya correspondant to einai, to ti en einai, on recouvre la notion d'tre, substantif, soit exisant concret, soit essence particulire. M.T. dAlverny, Annlyya-anitas, w: Mlanges offerts Etienne Gilson, Toronto-Paris 1959, s. 73. 137 Podaj na podstawie cytowanego artykuu M.T. dAlverny, s. 60-73.

77

Fons vitae anniyya oznacza czyste istnienie, wanie arystotelesowskie ei esti, aciskie an est). M.De Siane: to, czym co jest (quoddite). M.L.Massignon: anniyya to tyle, co hecceite, czyli wskazywanie na obecno i indywidualno. Pniej Massignon przyjmuje, e jest to ipsit - indywidualna odrbno urealniona i szczegowa, (w tekstach mistycznych jest to osobowo, ja sam w sobie, moja obecno). A.M.Goichon: anniyya, to jednostkowa istota w tym sensie, e jest. Take: bytowanie (tre) w znaczeniu einai. N.Carame: anniyya oznacza entita. M. Alonso: anniyya, to istota lub substancja w powizaniu ze szczegowoci, czyli jednostkowa istota. M.Cruz Hernandez: anniyya - istota, ja bytujce. F.Rosenthal: anniyya jest przekadem greckiego on i einai, byt bez szczeglnego atrybutu. P.Thillet: anniyya odpowiada greckiemu to ti en einai lub to hoti (W Ksidze o przyczynach anniyya jest tumaczone przez esse, a huwiyya przez ens, co odpowiada proklosowskiemu to einai, to on, uzya). W XII wieku w Toledo anniyya tumaczono przez quale quid lub quale esse przeciwstawione quidditas. M.T.dAlverny stwierdza, e orientalici tumacz termin anniyya w sensie jednak czsto egzystencjalnym, lecz wi go z greckim einai lub hoti. W odniesieniu do czowieka termin anniyya u Awicenny moe oznacza byt, ktrym jest dusza138. Na og wic mwic o anniyya akcentuje si zarwno realne bytowanie, jak i to, co bytuje, czyli istot. I porzdkujc terminologi M.T. dAlverny sugeruje, e anniyya oznacza zarwno istot jak i istnienie, huwiyya oznacza tylko istnienie lub ens, a mahiyya oznacza istot w sensie quidditas. W redniowieczu, jak informuje M.T.dAlverny, na oznaczenie bytowoci, istoty wiedzy, inteligencji, duszy, natury samej w sobie, uywano take terminu anitas, ktry zapoyczony od Awicenny oznacza to wszystko, co obejmuje termin anniyya. Tomasz z Akwinu cytujc Metafizyk Awicenny termin anitas tumaczy przez esse139. Ustala si wic nastpujcy cig tradycji terminologicznej: einai - anniyya esse. Esse odnosi do treci oznaczonych przez anniyya. S to te same treci, ktre okrela grecki termin einai.

138 139

Tame, s. 80. Tame, s. 90-91.

78

Arystoteles zamiennie uywa to einai i to on, co podkrela C.Fabro przypominajc z Metafizyki Arystotelesa miejsca: 1019 a 4 i 1028 a 10. Wedug C.Fabro to einai czyli esse u Arystotelesa oznacza, e jaka rzecz jest140. Zauwamy, e tumaczenie to einai przez Fabro i tumaczenie anniyya przez van den Bergha s identyczne: e jaka rzecz jest. Esse w Ksidze o przyczynach oznacza wic, e jaka rzecz jest, e po prostu bytuje. I wydaje si po tych ustaleniach, e C.Fabro nie ma racji, gdy to bytowanie, a wic esse, uwaa za abstrakt od ens, za esse ujte formalnie, stanowice wsplny akt bytw141. Owszem, to jest esse, w ktrym znajduje si porzdek rnicych si form rzeczy. To nie jest jednak dla autora Ksigi tyko pojcie. To jest wanie stworzone bytowanie, dziki ktremu jakakolwiek rzecz jest. Ale moe mie racj Fabro, gdy dodaje, e realno esse, to tyle co porzdek istoty. Mwic jzykiem Tomasza z Akwinu esse z Ksigi o przyczynach, to wsplna istota wszystkich formalnie rnicych si w niej rzeczy.

10. ZAGADNIENIE STWARZANIA

Waniejsze w Ksidze o przyczynach problemy filozoficzne to wanie te, ktre s najbardziej dyskusyjne. Taki jest ostatecznie ich wyrnik. S dyskusyjne z tej racji, e albo Ksiga nie precyzuje w danej sprawie stanowiska, albo interpretacje zagadnie, poruszanych w Ksidze, s bardzo rne i nie zawsze zgodne z pogldami Proklosa, do ktrego odsya w analizie Ksigi uporczywa tendencja metodyczna wrd mediewistw, albo s to problemy tak wane, np., dla zagadnienia genezy i dziejw tekstu, czy autora Ksigi, e historycy filozofii nie s w stanie uzgodni opinii. Takim dyskusyjnym i wanym problemem jest omwione zagadnienie w ogle esse i esse superius, a take zagadnienie stwarzania, ktre wyjania ontyczny status esse. Wiemy ju z dyskusji nad autorem tekstu Ksigi, e zagadnienie stwarzania pomaga take w ustaleniu daty pojawienia si oryginau Ksigi. A. Pattin i G. Lafont podkrelili

140 141

C.Fabro, Dallessere di Aristotele alio "esse" di Tommaso, W: Melanges offerts Etienne Gilson, s..234 -235. L esse est labstrait formel de ens et ne se dit donc que du fini: il est et peut tre dit infini en tant quil est la formalit premiere predigue en gnral de tous et de chacun des existents; sa ralit effective se prsente par suite constitue par sa propre essence, quest telle autre, cest-a-dire fini, et par lesse formalissime qui est lact commun a tous les tres. Ce sont les essences concrtes et finies qui multiplient lesse qui de soi est illimite. C. Fabro, Participation et causalit, s. 238.

79

najpierw monoteizm i kreacjonizm filozoficznej tezy Ksigi. Ale A. Pattin doda, e wnoszenie w przekady tekstw neoplatoskich uj religijnych byo czym przyjtym i stosowanym ju w Bagdadzie IX wieku. Izaak ibn Honayn tak wanie tumaczy Proklosa. W Ksidze wystpuje jednak wyraenie, ktre wskazuje na rozrnienie nie stosowane przed wiekiem XII. Chodzi tu o to, e ens primum... dat... omnibus rebus ens... per modum creationis.Vita autem prima dat eis... vitam... per modum formae (tw. XVII, 148). G. Lafont uwaa, e zagadnienie stwarzania nie jest kompozycyjnie wbudowane w Ksig, e jest do zewntrznie wprowadzonym akcentem. A. Pattin natomiast sdzi, e wanie autor Ksigi przeksztaci proklosowski system emanacji w doktryn stwarzania. To samo twierdzi L. Sweeney w swym artykule na temat creatio w Liber de causis. A. Pattin powoujc si na prac A. Altmanna i S.-M. Sterna142 informuje, e wystpujcy w Ksidze o przyczynach termin creatio jest tumaczeniem arabskiego ibda, ktry oznacza stwarzanie ex nihilo. W zwizku z tym dorzumy uwag H.D. Saffreya143, ktry przytacza pogld H. Bartha. Ot H. Barth uwaa, e uywany w Ksidze termin stwarzanie nie jest tym terminem, ktrego w Koranie uywa si na oznaczenie stwarzania ex nihilo. Saffrey jednak sdzi, e kontekst stosowanego w Ksidze terminu stwarzanie wskazuje na ten sam sens, to znaczy na stwarzanie ex nihilo. W aciskim tekcie Ksigi o przyczynach termin creatio wystpuje bardzo czsto, stwrcze dziaanie przyczyn jest zagadnieniem obecnym w caej doktrynie Ksigi. I ma racj A. Pattin, gdy podkrela, e proklosowski emanacjonizm sta si w Ksidze porzdkiem stwarzania. Ustalenie, jakiego typu dziaaniem przyczynowym jest stwarzanie, i czy to jest stwarzanie ex nihilo, wymaga osobnej analizy. Wspomagajc si opracowaniami naleaoby starannie przestudiowa tekst Ksigi od strony powiza przyczynowych midzy bytami i stwarzajc przyczyn pierwsz, aby w tym metafizycznym kontekcie dopiero okreli charakter teorii stwarzania, prezentowanej w Ksidze. Wzorem postpowania w tej analizie moe by dobra praca C. Fabro na temat participation et causalite. I jest znamienne, e Fabro rozwaajc esse jako kres stwarzania w ujciu Tomasza z Akwinu czsto odwouje si do Ksigi o przyczynach. Rozwaa rozrnienie przyczynowania per modum creationis i per modum formae, rozwaa te tre
142

Por. A. Altmann i S.M. Stern, Isaac Israeli. A neoplatonic philosopher of the early tenth century, Oxford 1958, s. 72-74. 143 Por. H.D. Saffrey, (super de causis) s. XXXI, przypis 3.

80

twierdzenia IV, e prima rerum creatarum est esse144. Uwaa, e w Ksidze jest co w rodzaju separatyzmu przyczynowego. Bg stwarza esse, a przyczyny drugie s rdem tylko uksztatowa formalnych. Tomasz natomiast przeamujc ten separatyzm przyzna take przyczynom drugim realny udzia w stwarzaniu.145 Zagadnienie stwarzania w Ksidze o przyczynach jest omawiane np. w nastpujcych pracach: A. Pattin,: De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf eerste proposities), Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z.1, s.130-157. L. Sweeney,: The doctrine of creation in the Liber de causis, W: E. Gilson testimonial volume. Milwaukee 1959, s. 274-289. Porwnanie uj teorii stwarzania w Ksidze o przyczynach i tekstach Tomasza z Akwinu: K. Kremer,: Die Creatio nach Thomas von Aquin und dem Liber de causis, W: Ekklesia, Festschrift fr Bischaf Dr Mathias Wehr. Trier 1962, s. 321-344. C. Fabro,: Participation et causalite selon S. Thomas dAquin, Louvain-Paris 1961, passim. A. Forest,: La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris 1956, s. 62-64, 69,137. Naley take uwzgldni wskazan przez Pattina prac A. Altmanna i S.M. Sterna o Izaaku Israeli oraz wymienion przez Saffreya ksik H. Bartha, Philosophie der Erscheinung, Basel 1947, s. 282, n. 3. Wan lektur jest take Komentarz Tomasza z Akwinu do Ksigi o przyczynach. Referujc pogld Tomasza na zawart w Ksidze teori stwarzania A. Forest podkrela, e Tomasz widzi w Ksidze przypisanie stwarzania tylko Bogu. Przyczyny drugie dziaaj bowiem moc przyczyny pierwszej146. I Forest podkrela, e wedug Tomasza ujcia w Ksidze s dalekie od tego, co mona by nazwa filozofi stwarzania. 147
144 145

C. Fabro, Participation et causalit, s. 372-373, 375. Saint Thomas a dpass le sparatisme causal du de Causis, donnant aux causes cres,et non exclusivement .aux hypostases primaires, une causalit secondaire, mais relle,sur l esse mme. La perspective causale du de Causis est prsente en deux directions: premirement la causalite par cration lesse est rserv Dieu, et les autres causes produisent les formalits respectives 'per informationem'; ensuite, les causes cres rpandent aussi l esse, pour autant quelles reoivent la force divine. C. Fabro, s. 488. 146 A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, s. 62. 147 Le systme du 'de Causis' reste pourtant bien loigne de ce que doit tre, aux yeux de saint Thomas, une philosophie rigoureuse de la cration. A. Forest, tame, s. 63-64.

81

Przyczyna pierwsza stwarza byt, przyczyny drugie dziaajc moc przyczyny pierwszej, jednak tylko wnosz struktur formaln, jak ycie, czy rozumno. Takie dziaanie nie jest wedug Tomasza prawdziwym stwarzaniem. Jest raczej ksztatowaniem tego, co stworzone. Forest dodaje, e teoria stwarzania, wyraona w Ksidze, jest bliska ujciu Pseudo Dionizego Areopagity, czyli teorii Platona. To ujcie nie wyjania tego, co w skutkach stworzonych jest powszechne. Przyczyny drugie przecie wnosz tylko szczegowe uzupenienia. W tej teorii zreszt dany byt nie jest jednym bytem. Na czowieka np. skadaj si a trzy rne formy: esse, ycie, rozumno. Tomasz krytykuje to ujcie z pozycji Arystotelesa. Dowiedzielimy si bowiem, e wedug Ksigi, Pseudo-Dionizego i platonizmu, Bg jest przyczyn pierwsz, lecz nie jest pen przyczyn bytu. Tomasz odrzuca takie stanowisko. Dla peniejszego poinformowania o dyskusyjnym problemie stwarzania podajmy jeszcze zestawienie znajdujcych si w Ksidze tekstw, dotyczcych creatio: causa prima creavit esse animae - III, 32, 33; prima rerum creatarum est esse IV, 37; non est post causam primam... prius creatum ipso - IV, 33, est superius creatis rebus - IV, 39, esse creatum... et non sit in creatis simplicius eo - IV, 41, 42; ex esse creato primo... apparent formae - IV, 45; intelligentiae... sequitur esse creatum inferius (V) 50; intelligentia... est primum creatum quod creatum est a causa prima VI, 70; causa prima est creans omnes res, est creans intelligent iam absque medio et creans animam... scientia divina est creans cientias - VIII, 87, 88; ens primum creatum scilicet intelligentia XV, 130; ens primum creans est infinitum primum purum - XV, 132, 134; ipsum est quod creavit entia - XV, 135; ens primum creans est supra infinitum, sed ens secundum creatum est infinitum, et quod est inter ens primum creans et ens secundum creatum est non finitum XV, 136; ens primum... dat... rebus ens... per modura creationis. Vita... prima... dat eis vitam... per modum formae - XVII, 148; causa prima regit res creaturas - XIX, 155; diminutum... non potest creare... primum non est diminutum... quoniam est creans - XXI, 167, 168; intelligentia est primum creatum - XXII, 173; res... recipiunt regimen creatoris - XXII, 175; substantia simplex... est creata sine tempore - XXVIII, 200; creata sequuntur se ad invicem - XXIX 204; omnis unitas post unum verum est... creata... unum verum purum est creans unitates - XXXI, 219.

82

11. CZYM JEST YLIATHIM (OPINIA TOMASZA Z AKWINU, P. DUHEMA, M.D. ROLAND-GOSSELINA)

Autor Ksigi o przyczynach stwierdza, e esse, stanowic wrd stworze struktur najbardziej prost, jest jednak zoone ex finito et infinito. Esse wic wie si z zagadnieniem stwarzania i zagadnieniem zoenia. To zoenie nie jest w Ksidze bliej omwione. Tomasz z Akwinu i historycy tego zagadnienia wi spraw zoenia esse ex finito et infinito ze spraw yliathim. Zagadnienie ex finito et infinito, rozwijane wic gwnie przez komentatorw, zostanie omwione przy rozpatrywaniu stanowiska Tomasza w sprawie zoenia bytu z istnienia i istoty, sprawa yliathim jest podjta w tym paragrafie. Najpierw wyjanienie, e przyjmuje si tu transkrypcj A. Pattina za jego edycja aciskiego tekstu Ksigi i interesujcy nas termin jest zapisywany nastpujco: yliathim. Dodajmy, e termin ten przez H D. Saffrey'a zosta zapisany inaczej, mianowicie yliatim(w edycji komentarza Tomasza do Ksigi o przyczynach). Podobnie zapisuje to sowo C. Fabro. M.D. Roland-Gosselin i M.A. Krpiec uywaj takiej transkrypcji: ylcachim. (Roland-Gosselin zapisa ten termin take jako hyleachim i helyatm). A. Forest pisze ylcahin, a P. Duhem hyliathis lub hyliathim. Pattin w przypisach do tw. VIII i zdania 90 oraz 91 podaje wersje transkrypcji tego terminu wystpujce w rkopisach aciskiego tekstu Ksigi. Termin yliathim w swym arabskim brzmieniu znajduje si w aciskim przekadzie Ksigi w twierdzeniu VIII, zdanie 90 i 91 (wedug edycji A, Pattina). W twierdzeniu XXVII, zdanie 197, zosta przetumaczony przez aciskie sowo universitas, a w twierdzeniu XXIX, zdanie 208, przez sowo universalitas. O tym, e w tekcie Ksigi znajduje si aciski przekad terminu yliathim informuje A. Pattin we Wstpie do swej edycji Ksigi. Podaje te przy twierdzeniu VIII, e termin ten oznacza universalit, i e O. Bardenhewer przetumaczy go jako etwas Ganzes (Zusammengesetztes). (Przy terminie universalitas Pattin daje odpowiednik totalit). Zauwamy, e C. Fabro tumaczy yliathim jako totalit. w polskim tekcie Ksigi termin yliathim przetumaczono jako zbiorczo. Oto odnone fragmenty polskiego przekadu; Ta jej zbiorczo nie jest wystarczajca sama przez si dlatego, e potrzebuje czci, z ktrych jest zoona (XXVII, 197); A

83

zbiorczo jednej z nich wynika z jej istoty, zbiorczo drugiej wynika z jej czci, z ktrych kada jest odczona od sobie podobnej na sposb tego, co pierwsze i ostatnie (XXIX, 208). Autor Ksigi w twierdzeniu VIII, 90 i 91, zagadnienie yliathim uj nastpujco: I inteligencj charakteryzuje yliathim, poniewa jest bytowaniem i form, i podobnie dusz charakteryzuje yliathim, oraz charakteryzuje yliathim natur. A przyczyna pierwsza nie ma yliathim, poniewa jest tylko bytowaniem. Gdyby kto powiedzia: konieczne jest aby byo yliathim, odpowiemy: yliathim jest nieskoczonoci siebie, a jego swoisto stanowi czysta dobro, rozlewajca na inteligencj wszystkie dobra, a przez jej porednictwo na pozostae rzeczy. Z przytoczonego tekstu wynika, e yliathim jest swoist caoci, moe caociowoci, jak universitas, ktra obejmuje czci takie, jak esse i forma. I sugestia twierdzenia VII; byaby taka, e ta caociowo jest czym innym ni suma stanowicych j czci. Ale w przytoczonym zdaniu z twierdzenia XXVII i XXIX wynika, e ta caociowo substancji, bo o niej mwi autor Ksigi, wynika z czci substancji i e ta cao nie jest wystarczajca sama przez si, poniewa potrzebuje czci, z ktrych si skada. Zwizanie yliathim z czciami, nawet uzalenienie jej od czci, spowodowao, e w polskim przekadzie zdecydowano si na termin zbiorczo. Ta zbiorczo wic potrzebuje czci, z ktrych si skada i z tych czci wynika. A Pattin zwraca uwag, e w rkopisie Ksigi - Vatican, Ottob. lat. 1415, f. 19 r. podane jest wyjanienie znaczenia terminu yliathim. Jest to materia podtrzymujca form148 I moe w tej wanie tradycji rkopimienniczej ma rdo pogld Tomasza z Akwinu, e yliathim oznacza co materialnego. W Komentarzu do Liber de causis wyjaniajc twierdzenie VIII (w edycji Komentarza, dokonanej przez Safreya, jest to twierdzenie IX) Tomasz wanie pisze, e yliathim jest to co materialnego lub majcego si na sposb materii; mwi si bowiem, e yliathim (pochodzi) od hyle, co oznacza materi149. I Tomasz tumaczy, e substancja inteligencji i jej quidditas s niematerialn form. Substancja nie jest swoim esse, tylko bytuje w esse. Jej forma wic odnosi si do esse, tak jak mono do aktu lub materia do formy. A w duszy jest po prostu tak, e majc yliathim dusza nie jest sam form, lecz jest powizana take z ciaem, ktrego jest form.
148 149

Halwiachim id est materia sustinans formam. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 7. Yliathim, id est aliquid materials vel ad modum materiae se habens; dicitur enim yliatim ab hyle, quod est materia. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super librum de causis expositio, s. 64.

84

Tomasz wic zgodnie z tekstem Ksigi wyjania yliathim w sensie zoenia zachodzcego w inteligencji i w duszy, lecz niezgodnie z Ksig wyakcentowa powizanie midzy form i materi. W Komentarzu do Ksigi nie zestawia jednak tej sprawy z zagadnieniem zoenia esse z tego, co skoczone i nieskoczone. W opracowaniach myli Tomasza podkrela si i podejmuje dwie sprawy: wanie argumentacj Tomasza, zaczerpnit z Ksigi, za rnic realn midzy istnieniem i istot oraz jego pomyk w tumaczeniu yliathim. I wie si te sprawy w jedno zagadnienie zoenia esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wyjaniane zagadnieniem yliathim, jako punkt wyjcia dla Tomaszowego problemu rnicy midzy istnieniem i istot. Ciekawie pisze P. Duhem w Le systeme du monde, e pod miot form autor Ksigi nazwa yliathim (Duhem podaje hyliathis). Tomasz nazwa yliathim czym materialnym. Ale stwierdza P. Duhem w Ksidze nie ma terminu materia i nie ma go w Stoicheiosis theologike Proklosa. Ksiga mwi tylko o rzeczach podlegajcych rodzeniu i rozpadowi. Maj one yliathim ktrym jest istota, stworzona przez byt najwyszy. Ta istota, to yliathim tych rzeczy, ktre powstay jako wynik uksztatowania si form w obrbie tego wanie yliathim. Ale to yliathim czyli istota (esse), nie jest materi pierwsz. I Duhem dodaje, e w Ksidze zagadnienie materii pierwszej nie zostao w ogle postawione.150 Duhem przyznaje, e Ksiga o przyczynach stawia zagadnienie zoenia we wszystkim, co nastpuje po bycie pierwszym. Jest to zoenie z istnienia (esse) i z formy. Ale rzecz nie posiada ani esse, ani formy, poniewa jej esse przychodzi z zewntrz od bytu pierwszego, a form dla niej wytwarzaj inteligencje, podporzdkowane bytowi pierwszemu. I raczej ta forma zostaje przyjta przez esse. Ono wic jest monoci wobec formy i moe by porwnane z materi pierwsz, czy raczej z tym, co zostao nazwane yliathim.151 Zwrmy uwag na trzy sprawy: 1) P. Duhem przez esse rozumie w tej ostatniej wypowiedzi (s. 479) istnienie

150

Ce rceptacle des formes, lauteur du Livre des Causes... nomme hyliathis. .. Le mot de matire nest mme pas prononce au Livre des causes; il nest pas davantage dans lInstitution thoologique... la question (de la matire premirre).., nait t pose... par lauteur du Livre des causes. P. Duhem, Le systme du monde, s. 345346. 151 En toute chose aprs le Premier... ily a existence (esse) et forme. Mais la chose ne possdait par elle -mme ni lexistence ni la ferme;... lexistence venait du premier stre par voie de cration,... la forme provenait des Intelligences... cest donc lexistence... jouait le rle de sujet prt a recevoir la forme, cest en elle que rsidait la possibilit de cette forme; cest elle qui devait tre compare a une matire, qui mritait le nom d'hyliathis. P. Duhem, Le systeme du monde, s. 479.

85

(existance - esse), w poprzedniej wypowiedzi (s. 345) esse oznaczao istot (essence). Moe to tylko niekonsekwencja, a moe akcentowanie wieloznacznoci terminu esse w Ksidze o przyczynach. 2) Podmiotem (sujet, receptacle) rzeczy podlegajcych rodzeniu i rozpadowi jest jaka universitas, wanie yliathim, a ostatecznie pierwsze esse stworzone, ktre wobec tego jest jak powszechn monoci (la possibilit), przyjmujc formy. To esse stworzone, a wic - dodajmy - esse superius moe by przyrwnane do materii pierwszej. Zauwamy teraz idc za konsekwencjami, ktre wykrywa Duhem, e wobec tego arystotelicy aleksandrynizujcy komentujc teori formy i materii moe powizali ujcia Arystotelesa z koncepcj esse w Ksidze o przyczynach. Moe np. Dawid z Dinant swoj koncepcj materii jako trwaego podmiotu form wyprowadzi jednak z wizji esse, przedstawionej w Ksidze o przyczynach? To esse przecie superius creatis rebus i prima rerum creatarum, quamvis sit unum tame multiplicatur, scilicti. ipsum recipit multiplicitatem. Poza tym quamvis sit simplex, ... tamen est compositum ex finito et infinito (tw. IV, 3742). Esse pierwsze jednak wic podlega zwielokrotnieniu, jest zoone i stanowi podmiot form. Jake blisko od teorii esse z Ksigi o przyczynach do arystotelesowskiej teorii materii pierwszej. 3) P. Duhem w swojej interpretacji yliathim odbiega zupenie od perspektyw, ktre wyznacza Komentarz Tomasza z Akwinu. Tomasz przy okazji zagadnienia yliathim rozwaa zoenie substancji i duszy z esse i formy, oraz zoenie czowieka z formy i materii. Duhem idzie w kierunku poszukiwania teorii materii pierwszej i widzi jej zbieno z esse. Tylko widzi, nie rozstrzyga, lecz sugeruje perspektywy wprost niepokojce. Czy pozostaje jeszcze w obrbie doktryny Ksigi, ktr omawia? Blisze Tomaszowi ujcie yliathim rozwaa M.D. Roland-Gosselin. Stwierdza, e w redniowieczu wyprowadzano ten termin od hyle i e pojmowano go jako nazw czego w rodzaju materii. Przypomina, e wedug Bardenhewera152 arabskie yliathim jest przekadem greckiego terminu holotes i oznacza w neoplatonizmie realno zasady jakiejkolwiek
152

O. Bardenhewer w dwu miejscach swej ksiki daje przykad terminu yliathim, mianowicie na s. 78 w niemieckiej wersji tekstu Ksigi etwas Ganzes (Zusammengesetztes); dodajmy, e jest to tumacze nie tw. VIII i e termin Ganzheit (Zusammengesetztheit) zostaje powtrzony na s. 79; oraz daje przekad tego terminu na s, 194, gdzie porwnuje tumaczenie aciskie Gerarda z arabskim oryginaem. Powtarza tu Ganzheit (Zusammengesetztheit).

86

caoci.153 Proklos wyrnia kilka rodzajw caoci, ktre uczestnicz w caoci najwyszej, niezalenej od czci, z ktrych si skada i ktre jednoczy. Te czci, to byt, ycie, inteligencja, Byt jednak wyszy, zoony ex finito et infinito jest powyej totalite i powyej form. Roland-Gosselin dodaje, e zachodzi analogia midzy zoeniem z esse i formy oraz zoeniem z istnienia i istoty.154 W kadym razie neoplatoskie yliathim i zoenie z esse i formy nie s w neoplatonizmie tak wane, jak teoria rnicy midzy istot i istnieniem w tomizmie. Ujcie M.D. Roland-Gosselina powtarza C. Fabro i M.A. Krpiec. Wystpuje te ono w rozwaaniach A. Foresta155. Wydaje si, e koncepcja zbiorczoci esse i formy, oraz koncepcja wyszego bytowania zoonego ex finito et infinito jednak si rni. I Tomasz obie koncepcje rzeczywicie analizowa, na obu opiera swoj teori realnej rnicy midzy istnieniem i istot. W zwizku z teori yliathim podkreli, e inteligencja i dusza skadaj si z istnienia i formy. To istnienie jest czym skoczonym, istota - czym nieskoczonym. Te myli rozwinie ju jednak nastpny paragraf.

12. KSIGA O PRZYCZYNACH A GENEZA ZAGADNIENIA ISTOTY I ISTNIENIA U TOMASZA Z AKWINU

Dostrzeone przez Awicenn, a w peni opracowane przez Tomasza z Akwinu zagadnienie istnienia jako aktu urealniajcego byt, ktry moe by samym istnieniem lub zoeniem z istnienia i istoty tak w porzdku substancjalnych bytw przygodnych, jak i w porzdku przygodnych bytw przypadociowych, pozwala obroni realistyczny plurali zm przed dualizmem i monizmem, a przede wszystkim ju na zawsze wydobywa teori bytu z mylcych, niefilozoficznych, wprost szczegowych analiz treciowych, osuwajcych si w nauki przyrodnicze lub w idealizm, i stawia j po stronie uj egzystencjalnych, zakotwiczonych w realnej rzeczywistoci. Zagadnienie istnienia w Tomaszowej teorii bytu
153

Designe la ralit principe de nimporte quel tout. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia de S. Tomas dAquin, Paris 1948, s. 149. 154 La seule analogie qui rapelle la distinction de l'essence et de lexistence est la composition de la forme et dtre. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia, s. 149. C. Fabro, La nozione metafsica di partecipazione, s. 112; M.A. Krpiec, Struktura bytu, s. 317; A. Forest, La structure mtaphysique du concret, s. 138. 155 C. Fabro, La nozione metafisica di partecipazione, s. 112; M. A. Krpiec, Struktura bytu, s. 317; A. Forest, La structure mtaphysique du concret, s. 138.

87

prowadzi od odkrycia w bytach przygodnych realnej odrbnoci ontycznej midzy istnieniem i istot. Te dwa tak wane zagadnienia, a mianowicie sprawa istnienia i sprawa realnej rnicy midzy istnieniem i istot, wysuwaj si na pierwsze miejsce w realistycznej teorii bytu i przykuwaj uwag filozofw. I wanie Tomaszowy pomys realnej rnicy midzy istnieniem. Jako aktem i istot jako monoci, historycy filozofii wi z wpywem Ksigi o przyczynach. H.D. Saffrey mocno podkrelajc, e w tekstach Plotyna, Proklosa i w Ksidze o przyczynach nie wystpuje zagadnienie istnienia, doda jednak, e poprzez Boecjusza i De hebdomadibus wnika do redniowiecza taka interpretacja teorii przyczynowoci u Plotyna, ktra jest na korzy zagadnienia istnienia.156 L. Rougier ju wczeniej stwierdza, e przyjta przez Tomasza z Akwinu realna rnica miedzy istnieniem i istot jest niewtpliwie pochodzenia neoplatoskiego157. Nawizujc do tego stanowiska Rougiera M.A. Krpiec przypuszcza, e ma ono rdo w tekstach Tomasza, ktry Ksig o przyczynach komentowa w sensie realnej rnicy midzy istot i istnieniem158. A. Forest wprost pokazuje, w jaki sposb Tomasz z Akwinu do wieloznaczne sformuowania Ksigi o przyczynach traktuje jako argument za realn rnic midzy istot i istnieniem. 159 I M.A. Krpiec, a take M.D. Roland-Gosselin rozwaaj, co w Ksidze o przyczynach mogo by podstaw pomysu Tomasza, czy wprost teorii, rozrnienia istoty i istnienia. Przeledmy te rozwaania, ktre nale do dziedziny bada nad genez zagadnienia istoty i istnienia u Tomasza z Akwinu.

12.1. Interpretacja M.D. Roland-Gosselina

Autor Ksigi o przyczynach wedug Roland-Gosselina przeciwstawia wieloci stworze absolutn jedno pierwszej zasady. I Roland-Gosselin zapytuje, czy to przeciwstawienie moe by punktem wyjcia dla teorii rnicy midzy istnieniem i istot?

156

Cest par Boce et la De hebdomadibus qui viendra Au moyen ge une utilization du systme platonien de la causalit au profit de lexistance. H. D. Saffrey, (Super de causis), s. XXXI. 157 L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925, s. 556 i 563. Cytuj za: M.A Krpiec, Struktura bytu, Lublin 1963, s. 308. 158 M.A. Krapiec, s. 315. 159 Nous alons le voir maintenant prendre les formules sou souvent quivoques du De Causis pour des arguments en faveur del distinction dessence et dexistence. A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris 1956, s. 137.

88

Jednia, w ujciu Ksigi o przyczynach jest absolutnie prosta, lecz nie mona mwi, e utosamia si w niej istota i istnienie, poniewa jest ona poza bytem. Mona jednak powiedzie, e jej jedno jest identyczna z dobrem. Stworzenia natomiast bdc skutkiem swej bezporedniej przyczyny i pochodzc od pierwszego bytu rni si midzy sob. I Roland-Gosselin przypomina, e wedug Ksigi w czowieku najpierw zostaje wytworzony byt, potem ycie, wreszcie inteligencja. I wanie kada ta forma rni si od innej i rni si od bytu, stwarzanego przez przyczyn pierwsz. Te rnice mona by uwaa za jaki odpowiednik odrbnoci midzy istot i istnieniem lecz wedug Roland-Gosselina Tomasz z Akwinu nie w tym zagadnieniu znajduje podstaw odrnienia istoty i istnienia, znajduje j w rnicy midzy tym, co skoczone i tym, co nieskoczone160. Tomasz nawizuje do wyoonej w Ksidze o przyczynach teorii bytu (Roland Gosselin mwi wprost byt, a nie esse) ktry bdc czym prostym na tyle, na ile stworzenie moe by czym ontycznie prostym, jest zoony z tego, co skoczone i nieskoczone. To zoenie zachodzi wanie w duszy i w inteligencji. Moemy doda, e wobec tego zachodzi we wszystkich trzech odmianach wyszego bytowania, poniewa poza dusz i inteligencj jest zoony take byt sam w sobie. Poniewa Ksiga w maym stopniu wyjania to zoenie, Roland-Gosselin odwouje si do Proklosa i tumaczy, e byt pierwszy sam w sobie, a wic jeszcze nie posiadajcy form, czy ukwalifikowa, znajdujcy si zaraz po Jedni, bdc bytem je dnak obejmuje wszystkie porzdki rzeczy. I w odniesieniu do tych zawartych w nim rzeczy, jako swych skutkw, jest nieskoczony. W relacji natomiast do bytw wyszych jest skoczony. Skoczono i nieskoczono nie s w bycie czym ilociowym. S moc przyczynowania. Byt jest uprzyczynowany przez Jedni i z tej racji jest skoczony. Byt jest z kolei przyczyn zawartych w nim porzdkw rzeczy i z tego wzgldu jest nieskoczony, jako wanie przyczyna. T nieskoczonoci w nim jest to, co go zblia do Jedni i czyni czym do niej podobnym. To, co w nim jest skoczone, jest w swej mocy mniej doskonae od skoczonoci, pojtej jako jego pozycja przyczyny, lecz jest czym doskonalszym od nieskoczonoci ilociowej. Nieskoczono sama w sobie jest wic porednikiem midzy Jedni i bytem. Jednia jest ponad nieskoczonoci, byt jest poniej nieskoczonoci i jednoczenie w niej si znajduje. Nie moe utosamia si z ni, poniewa zawiera w sobie take skoczono, To wic, co w bycie jest skoczone i nieskoczone, polega na uczestniczeniu w nieskoczonoci
160

Il croit la reconnatre... dans la distinction du fini et de linfini. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia, s. 147.

89

i na uczestniczeniu w skoczonoci. Byt uczestniczy w nieskoczonoci przez sw moc przyczynowania bytw niszych, uczestniczy w skoczonoci przez zaleno przyczynow od Jedni. Tomasz wedug Roland-Gosselin zwiza nieskoczono z istnieniem (esse), a skoczono z form lub istot (essentia). Zoenie wic ze skoczonoci i nieskoczonoci w bycie pojtym po neoplatosku, a wic jako w pierwszej rzeczy stworzonej przez Jedni, stao si dla Tomasza zaczerpnitym z Ksigi pierwszym rdem teorii rnicy midzy istnieniem i istot. Drugim rdem jest dla Tomasza zagadnienie yliathim, a wic podany w Ksidze przykad zoenia w inteligencji z esse i forma, przykad zoenia take w duszy i przykad zoenia natury. Roland-Gosselin dodaje, e rnica w neoplatonizmie midzy skadajcymi si na inteligencj czynnikami takimi, jak byt (esse) i forma, ma inn wymow ontyczn ni zoenie bytu z istnienia i istoty w teorii Tomasza z Akwinu. Wniosek Roland-Gosselin jest wic taki, e Tomasz swoj teori realnej rnicy midzy istnieniem i istot opar na neoplatoskiej teorii zoenia bytu z tego, co skoczone i nieskoczone oraz na podanych w Ksidze przykadach zoenia w inteligencji, w duszy i w tym, co Ksiga nazywa natur. Dodajmy, e Roland-Gosselin widzc w Ksidze przeciwstawienie jednoci pierwszej zasady wieloci stworze, przez pierwsz zasad poj Jedni i std wycign wniosek, e nie to zagadnienie jest dla Tomasza rdem teorii rnicy midzy istnieniem i istot. Ale pierwsz zasad wedug Ksigi moe by wanie byt stworzony, ktry jako stworzenie jest zoony z nieskoczonoci i skoczonoci bardziej, oczywicie, na pod stawie uczestniczenia ni swej ontycznej struktury. Ujcia Roland-Goselina ciekawe i porzdkujce, s jednak terminologicznie nie cakiem cise.

12. 2. Stanowisko M.A. Krpca

M. A. Krpiec zastanawia si, czy w Ksidze o przyczynach s podstawy do tego, by wyrni w bytach istnienie i istot. Uwaa, e tych podstaw nie ma i e Tomasz niezgodnie z tekstem Ksigi jednak j komentowa na korzy swej teorii zoenia bytu. I Krpiec, podobnie jak Roland-Gosselin, przyjmuje, e autor Ksigi przeciwstawia wielo

90

bytw absolutnej jednoci161. Opierajc si na Roland-Gosselinie Krpiec rozwaa wic zagadnienie Jedni pojtej jednakowo - jak twierdzi - u Proklosa i w Ksidze o przyczynach oraz powtarza w tej sprawie wniosek Roland-Gosselina, e nie z tego zagadnienia Tomasz czerpa uzasadnienie dla swej teorii zoenia bytu z istnienia i istoty. Take wic mylc pierwsz zasad z Jedni, M.A. Krpiec kieruje uwag ku zagadnieniu bytu. Dodajmy, e uywajc terminu byt rozstrzyga tumaczenie terminu esse na korzy ju okrelonej struktury ontycznej w ramach w ogle bytowania, ktrym jest samo w sobie esse przed uformowaniem si w nim odmian rzeczy. Krpiec tumaczy te wzite z Ksigi o przyczynach zagadnienie zoenia bytu wyszego z nieskoczonoci i skoczonoci sigajc do uj Proklosa. Wyoywszy to zagadnienie wedug proklosowskiego schematu i w sposb, ktry jest powtrzeniem uj Roland-Gosselina, Krpiec dorzuca jednak myl, ktra rni si od Roland-Gosselina. Roland-Gosselin uwaa, powtrzmy, e tylko teoria zoenia bytu z nieskoczonoci i skoczonoci, oraz teoria yliathim, byy podstaw pomysu Tomasza, by przyj realn rnic midzy istnieniem i istot. Krpiec najpierw stwierdza, e Tomasz, owszem, przeksztaci zoenie z nieskoczonoci i skoczonoci w teori istnienia i istoty, i e nie mia do tego treciowych danych ani u Proklosa, ani w Ksidze o przyczynach. Natomiast dodaje Krpiec - podstawy problemu mieszcz si w neoplatoskim oddzieleniu wieloci od prajedni. To stwierdzenie rni Krpca od Roland-Gosselina i jest niezmiernie ciekawe. Krpiec podkrela, e to oddzielenie wieloci od prajedni jest solidn baz problemu, poniewa jeli istnieje absolut i wiat pluralizmu, to powstaje pytanie, jakie elemen ty odrniaj absolut od wiata pluralizmu162. Wedug Krpca wic teoria zoenia z nieskoczonoci i skoczonoci oraz teoria yliathim, z ktrych Tomasz faktycznie czerpa argumenty dla swej teorii rnicy realnej midzy istnieniem i istot, nie stanowi obiektywnej bazy problemu. T baz jest zagadnienie rnicy midzy absolutem i wieloci bytw. Teoria Roland-Gosselina jest referatem historycznego faktu. Teoria Krpca jest tropieniem rde i tendencji metafizyki Tomasza. Te rda i tendencje wyczuwa Krpiec w zagadnieniu rnicy midzy Bogiem i bytami strukturalnie rnymi od Boga. Dodajmy, e przecie ta faktyczna, rzeczywista lub egzystencjalna rnica wyznaczya ca odrbno i klas metafizyki Tomasza.
161 162

M.A. Krpiec, Struktura bytu, s. 316. Tame, s. 317.

91

Dodajmy te, e Tomasz przecie nie tylko wprowadzi do redniowiecznej kultury chrzecijaskiej dobrze odczytane i - jak si czsto sdzi z du doz racji - zinterpretowane, a wic bezkolizyjnie ustawione wobec Objawienia pogldy Arystotelesa, lecz take i przede wszystkim tylko operujc filozoficznymi twierdzeniami i jzykiem arystotelizmu sformuowa inn, now, wasn teori bytu, ktrej naukotwrczy i realistyczny walor odkryli w peni dopiero uczeni XX wieku pokazujc jej wielk zgodno z rzeczywistoci. Bg w tej teorii jest strukturalnie rny od wszystkich innych bytw i wobec kadego bytu peni rol pierwszej przyczyny sprawiajcej akt istnienia zapocztkowujcego dany byt w sensie egzystencjalnym, a nie tylko formalno-treciowym.

12.3. Zoenie esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wedug De ente et essentia oraz Super librum de causis expositio Tomasza z Akwinu

Na temat zoenia ex finito et infinito przytoczmy take ujcia samego Tomasza z dwu jego dzie z pierwszej pracy pt. O bycie i istocie i z ostatniej rozprawy filozoficznej, wanie z komentarza do Ksigi o przyczynach, aby zestawi pierwsze i ostatnie lady jego czerpania myli z Ksigi o przyczynach. W De ente et essentia Tomasz trzy razy powouje si na Liber de causis. Wykazujc, e w duszy lub inteligencji nie ma zoenia z materii i formy, Tomasz przytacza myl z Ksigi, wedug ktrej inteligencja jest ukonstytuowana z formy i esse163. A tumaczc, e Bg nie jest wsplnym dla rzeczy istnieniem, lecz odrbnym, czystym istnieniem samym w sobie, dodaje, e wedug Ksigi pierwsz przyczyn stanowi wanie take tylko esse, ktremu jego czysta dobro nadaje ukonkretnienie i indywidualno164. I Tomasz twierdzi, e stworzone substancje duchowe nie zawieraj w swej istocie materii. Ich istota rni si od istnienia, ktre przez t istot zostao ograniczone. Istota natomiast pozostaje nieograniczona, poniewa nie jest przyjta w jak materi. Podobna myl jest wanie w Ksidze o przyczynach, gdzie autor przypisuje inteligencjom nieskoczono wobec czego od nich niszego, a skoczono wobec bytu pierwszego. S wiec skoczone w
163

In anima vel intelligentia nullo modo est compositio ex materia et forma... Sed est ibi compositio formae et esse; unde in commento none propositionis libri De causis dicitur quod intelligentia est habens formam et esse. Wedug edytowanego wydania Roland -Gosselina, Le De ente et essentia, s. 32. 164 Deus est esse tantum... per ipsam suam puritatem est esse distinctum ab omni alio esse... In... De causis dicitur quod individuatio primae causae quae est esse tantum est per puram bonitatem eius. Tame, s. 38.

92

swym istnieniu, ktre otrzymuj, natomiast s nieskoczone w relacji do czego od nich niszego, poniewa ich formy nie s ograniczone i ujednostkowione przez materi165. Widzimy wic, e ujcie Tomasza w De ente et essentia w pewnym stopniu rni si od referowanego przez Roland-Gosselina ujcia Proklosa. I Tomasz i Proklos podobnie mwi, e ograniczenie esse, a wic jego skoczono jest wyznaczona przez zaleno od bytu wyszego, natomiast nieskoczono esse polega na jego relacji do bytw od niego niszych. Tomasz jednak wyjania, e substancje duchowe s skoczone w swoim otrzymywanym istnieniu i e s nieskoczone w swej istocie, poniewa ich formy nie ogranicza materia. Tomasz wic ujmuje problem na terenie teorii ontycznej struktury bytu, Proklos rozwaa spraw skoczonoci i nieskoczonoci bytu na terenie przyczynowych relacji midzy Jedni, esse wyszym i formami rzeczy. W Komentarzu do Ksigi o przyczynach wyjaniajc twierdzenie IV i zagadnienie zoenia esse ex finito et infinito Tomasz pisze, e kady byt niezmienny jest nieskoczony na miar mocy bytowania. Jeeli co moe bardziej trwa w swym bytowaniu, ma moc wiksz, a jeeli nieskoczenie trwa w swym bytowaniu, posiada moc nieskoczon166. I powoujc si na Proklosa, ktry twierdzi, e kady enter ens jest nieskoczony nie w zakresie iloci czy wieloci, lecz w zakresie mocy, Tomasz dodaje, e chodzi tu o moc existendi. Wydaje si, dodajmy, e to existendi oznacza tu raczej moc bytowania ni moc dosownie istnienia. Wynika to z dalszych stwierdze Tomasza, ktry wyjania, e byt jest sam nieskoczonoci, gdy jego moc bytowania nie polega na czerpaniu esse z innego bytu. Tak wanie bytuje Bg. Jeeli natomiast co bytuje w taki sposb, e czerpie swoje esse z innego bytu, z powodu tego partycypowania jest skoczone, poniewa to, co jest partycypowane, nie zostaje przyjte przez byt partycypujcy z ca nieskoczonoci, lecz tylko w pewnym zakresie. Inteligencja wic jest zoona w swym esse z tego, co skoczone i nieskoczone w ten sposb, e miar nieskoczonoci jej natury okrela waciwa jej moc bytowania. To bytowanie, czyli esse, jest wanie skoczone, poniewa jest zaczerpnite z doskonalszego bytu, ktry nie partycypuje w innym. Wynika z tego, tak twierdzi Tomasz, e moe by wiele esse inteligencji, poniewa jest to esse partycypujce. I wedug Tomasza na tym wanie polega zoenie ex finito et infinito.

165

Dicitur in libro De causis quod intelligentiae sunt infinitae inferius et finite superius. Sunt enim fini tae quantum ad esse suum quod a superiori recipiunt, non autem finiuntur inferius quia earum formae non limitantur ad capacitatem alicuius materiae recipientis eas. Tame, s. 39. 166 Komentarz do Ksigi o przyczynach, edycja H.D. Saffreya, (Super de caus is), s. 30.

93

To samo zagadnienie zoenia Tomasz rozwaa take przy wy janieniu twierdzenia V w possusie dotyczcym duszy167. Esse duszy jest podobnie zoone, jak esse inteligencji. A jest zoone dlatego, e nie jest samobytujce, lecz zaczerpnite z innego bytu. W wyniku tego moe by wiele inteligencji i wiele dusz. Esse duszy jest poniej nieskoczonoci. To poniej oznacza natur partycypujc w esse i nazywamy t natur nieskoczon natur z powodu jej mocy do nieskoczonego trwania w esse. To esse partycypowane przez natur nazywamy esse skoczonym, poniewa nie jest partycypowane w caej swej nieskoczonoci. Jest czciowo przyjte przez natury partycypujce. Std dusze maj skoczone esse i nieskoczon natur gatunkow, ktr jednostkuje powizanie duszy z ciaem.

12.4. Omwienie uj Tomasza przez C.Fabro i A. Foresta

Myl w. Tomasza z jego Komentarza do Ksigi o przyczynach sprowadza si w ujciu C. Fabro - do dwch akcentw: porzdek nieskoczonoci jest zwizany z istot, gdy nie jest ona ograniczona materi. Skoczono dotyczy esse168. Fabro podkrela, e w Ksidze esse jest nieskoczone, a essentia jest skoczona, i e Tomasz wanie odwrci sytuacj przypisujc nieskoczono tylko esse Boemu169. Std wanie dla Tomasza esse jest skoczone, a essentia charakteryzuje si nieskoczonoci. Fabro dodaje, e analizy Tomasza s jego wasnym ujciem, a nie egzegez neoplatonizmu i Ksigi o przyczynach. Dotycz realnej struktur y bytu, podczas gdy w platonizmie chodzi o formalny porzdek przyczyn wzorczych170. A. Forest171 omawiajc ujcie Tomasza, formuowane w Super librum de causis expositio, uwaa, e myl Ksigi jest wysoce niejasna i e Tomasz z du pewnoci
167 168

Tame, s. 38. S. Tommaso nel suo Commento trova la ragione dinfinito ex parte essentiae dellIntelligenza, in quanto non e ricevuta in una materia, e la ragione di finito ex parte ipsius esse in quanto limitata dal grado di essere proprio dell'Intelligenza. C.Fabro, La nozione metafisica di partecipazione, Torino 1963, s. 111. 169 Tandis que Proclus et le de Causis... entendent... designer... 1esse comme infini et lessence comme fini, saint Thomas renverse exactement la situation car pour lui 1esse infini est Dieu et lui seul. C. Fabro, Participation et causalit, s. 39. 170 Tout cela est synthse thomiste et non exgse du noplatonisme et de lcrit neoplatonisien de Causis... Dans le platonisme il sagit dun rapport dexemplarit, formelle et non de composition relle ou de structure. C.Fabro, Participation et causalit, s. 238, przypis 134. 171 La pense du De Causis reste tout a fait incertaine. Mais saint Thomas linterprte avec beaucoup dassurence en faveur de sa propre doctrine... Peut-tre saint Thomas pouvait-il sans trop dnaturer la pense

94

interpretuje j na korzy swej teorii zoenia bytu z istnienia i istoty. Przypominajc tekst z In II Sent., d.3, q. 1, a. 1, trudno 6 oraz ad. 5 i ad 6 Forest podkrela, e dla Tomasza omwione w Ksidze zoenie ex finito et infinito nie oznacza on tycznej kompozycji z formy i materii, lecz zoenie z aktu i monoci, a dokadniej mwic - z istnienia i istoty, bo wanie wedug Tomasza te momenty s w inteligencjach skoczonoci i nieskoczonoci, o ktrych mwi Ksiga. Forest z delikatn i yczliw ironi zauway, e Tomasz mg ciemn myl Ksigi o zoeniu z tego, co skoczone i nieskoczone, utosami bez wikszych znieksztace z istnieniem i istot. Ale zagadnienie yliathim (Forest uywa terminu ylcachin) wedug Foresta Tomasz cakowicie zinterpretowa wyprowadzajc yliathim od greckiego sowa hyle, podczas gdy pochodzi ono wanie od holotes i funkcjonuje w doktrynie Proklosa, ktry jest w ogle daleki od zagadnienia rnicy midzy istnieniem i istot. Omwione w Ksidze zoenie w inteligencji z formy i esse Tomasz w Komentarzu omawia jako zoenie z istoty i istnienia. W Ksidze chodzi o to, e przyczyna pierwsza stwarza esse, a przyczyny drugie produkuj w nim rne formy, w wyniku czego powstaje porzdek ustopniowanych bytw. I Forest dziwi si, e Tomasz, ktry takie ujcie odrzuci w teorii stwarzania, teraz je przyj jako uzasadnienie teorii zoenia bytu z istoty i istnienia. Omwienie myli Tomasza przez C. Fabro wydobywa rnic midzy ujciem Ksigi i ujciem Tomasza. Podstawowe przeksztacenie doktryny, zawartej w Ksidze, polega na przypisaniu nieskoczonoci istocie, a skoczonoci istnieniu, pod czas gdy w Ksidze wanie esse jest nieskoczone, a essentia skoczona. Dodajmy, e Fabro zestawia tu esse z istnieniem, mimo e podkrela treciow, esencjalistyczn, czy nawet abstrakcyjno-pojciow struktur esse. Naley zauway, e to zestawienie, dokonane przez Fabro, nie jest precyzyjne, poniewa autor Ksigi w zagadnieniu zoenia esse nie posuguje si terminami esse i essentia, lecz terminem ex finito et infinito. I wanie esse nie przeciwstawiane istocie jest wedug Ksigi zoone z tego, co skoczone i nieskoczone. Skoczono esse polega - jak to tumaczy i Tomasz i Roland-Gosselin - na jego zalenoci od pierwszej przyczyny stwarzajcej, a jego nieskoczono wyraa si w tym, e esse ma moc formalnego przyczynowania bytw niszych.

obscure du De Causis identifier le fini et linfini avec lessence et lexistence... La pense vraie du De causis est bien celoigne de ce que nous lisons dans le commentaire de saint Thomas. A. Forest, La structure mtaphysique du concret, s. 138.

95

A. Forest w swym omwieniu myli Tomasza podkreli, e interpretacje Tomasza nie wynikaj z tekstu Ksigi. Jest jednak pewne, e Tomasz z Akwinu swoj teori realnej rnicy midzy istnieniem i istot, przynajmniej w De ente et essentia, w In II Sent. i w Komentarzu do Liber de causis, uzasadnia przez odwoanie si do autorytetu Ksigi o przyczynach. I chocia to uzasadnienie widzi w teorii zoenia esse ex finito et infinito, to jednak moe przekonywa intuicja A.M. Krpca, e faktycznie baz tego proble mu jest zagadnienie strukturalnej rnicy midzy Bogiem i stworzeniami, czyli - dodajmy - sprawa przyczynowania istnienia.

13. LIBER DE CAUSIS I DEFINICJA SUBSTANCJI W PRINCIPIA PHILOSOPHIAE R. DESCARTESA Wyjaniajc twierdzenie XIV autor Ksigi o przyczynach rozwija sawne ju dzisiaj172 zagadnienie powracania do swej istoty173. Zauwamy przy okazji, e wyraa je w piknym zdaniu, poniewa zbudowanym z waciwych Wschodowi powtrze, podkrelajcych w jakim stopniu wano sprawy: Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, powraca do swej istoty powracaniem zupenym174. Mwimy oczywicie, o wiele prociej, e wedug Liber de causis kady kto zna swoj istot, cakowicie do niej powraca. Autor Ksigi tumaczy, e wiedza jest czynnoci umysow, i e wobec tego, gdy kto zna swoj istot, to poprzez t wiedz do swej istoty powraca. Dodaje, e w tym wypadku wiedzcy i to, co on wie, s tym samym. Wiedza przecie jest jego wiedz, i gdy zna swoj istot, tym swoim dziaaniem poznawczym do niej powraca. Autor Ksigi wyprowadza z tego wniosek, e w ten sposb substancja wiedzcego rwnie powraca do jego istoty175. W tym miejscu wyjanie i na tej drodze pojawia si sygnalizowana w tytule sprawa zwizku Liber de causis z definicj substancji u Descartesa. Ot w zdaniu 128 autor Ksigi podaje, co rozumie przez powracanie substancji do jej istoty. Okrelajc to powracanie stwierdza, e polega ono na trzech waciwociach substancji lub, inaczej mwic, sprowadza si tylko do tego, e substancja jest
172 173

Por. np. K. Rahner, Geist in Welt, Mnchen 1957, s. 129 -241. Np. reditio sui super essentiam suam (zd.68), rediens ad essentiam suam (zd. 124). 174 Omnis sciens qui scit essentiam suam est rediens ad essentiam suam reditione completa (zd. 124). 175 Przedstawiem gwn myl nastpujcych zda: 125-127.

96

1. 2. 3.

staa, trwaa sama przez si, nie potrzebujca adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej trwaniu i w jej istocie.

Dodaje, e przecie substancja jest prosta, wystarczajca sama przez si. Autor Ksigi nie okrela wic tego, co rozumie przez substancj, lecz to, na czym polega jej powracanie do istoty. I widzi je take w tym, co zostao tu ujte jako trzecia waciwo substancji. T trzeci waciwo wyraa w terminach, ktre odnajdujemy wanie w kartezjaskiej definicji substancji. Od razu zauwamy, e nie chodzi o ustalenie zalenoci od Liber de causis tej wersji definicji substancji, ktr Descartes poda w Principia philosophiae. Pragn tylko pokaza terminologiczn zbieno sformuowania, narzucajc si prawie identyczno ujcia. I moe tylko tyle chciabym zauway, a raczej zwrci uwag Czytelnika na to, e nie tylko tekst Ksigi jest anonimowy, lecz e czsto anonimowy jest take wpyw pogldw, zawartych w Ksidze, a nawet jej dosownych sformuowa, skoro odnajdujemy je w tekstach Descartesa. W dostpnej mi literaturze filozoficznej, dotyczcej pogldw Descartesa, nie znalazem prby wizania kartezjaskiej definicji substancji z Ksig o przyczynach. Nie wymienia, ani nie sugeruje takich powiza, o ile udao si dotrze do wszystkich odnonych stwierdze, nawet E. Gilson, ktry sprawie zwizkw filozofii Descartesa z filozoficzn myl redniowiecza powica przynajmniej cztery due publikacje176. Moe wic by w jakim sensie naukowo ciekawe przeledzenie zbienoci sformuowania w dwu tak odlegych tekstach, tym bardziej e wedug E. Gilsona do dziejw myli redniowiecznej nale take jej wpywy, podobnie jak do dziejw filozofii nowoytnej nale jej rda. I podejmujc sugesti, stosowanej przez Gilsona wobec filozofii Descartesa metody bada, szukajmy tego, co moe nas nauczy w odniesieniu do systemu kartezjaskiego skonfrontowanie go historyczne z myl redniowieczn, w kontakcie z ktr zosta uksztatowany177.

176

Por. E. Gilson, tudes sur le role de la pense mdivale dans la formation du systme cartsien, Paris 1930; tene: Index scolastico-cartsien, Paris 1913, tene: La libert chez Descartes et la thologie, Paris 1913; tenze: R. Descartes Discours de la mthode (texte et commentaire, Paris 1947). 177 Lhistoire de la pense mdivale inclut celle de son in fluence, comme lhistoire de, la pense moderne inclut celle de ses sources. E.Gilson, tudes sur le role de la pense mdivale, s. 6.

97

W Ksidze o przyczynach powracanie substancji do jej istoty polega wic na tym, e substancja oprcz swej staoci i trwania przez si nie potrzebuje adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w trwaniu i w jej istocie. Pynie to z tego, e jest substancj prost, wystarczajc sobie. Autor Ksigi wyrazi t trzeci waciwo w nastpujcych sowach: est... non indigens in sui fixione et sui essentia re alia rigente ipsam, quoniam est substantia simplex, sufficiens per seipsara178. W Zasadach filozofii Descartes pisze, e per substantiam nihil aliud intelligere possumus, quam rem quae ita existit, ut nulla alia re indigaat ad existendum. Et quidem substantia quae nulla plane re indigeat, unica tantum potest in telligi, nempe Deus179. Wybierzmy z tych okrele terminy najbardziej podobne i wprost identyczne: Liber de causis: substantia... est non indigens in sui fixione... re alia rigente ipsam. Principia philosophie: per 'substantiam', ... intelligere possumus... rem quae ita existit, ut nulla alia re indigeat ad ex is tendum. Nie zmienimy sensu tych okrele, a nawet ich rwnoksztatnoci, gdy powiemy, e substancja wedug Liber de causis jest non indigens... re alia rigente ipsam.., in sui fixio ne lub, gdy zauwaymy, e wedug Principia philosophiae substancja tak istnieje, ut nulla alia re indigeat ad existendum . Tumaczc to dosownie otrzymujemy nawet w jzyku polskim do du rwnoksztatno substancja nie potrzebuje adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej trwaniu (Ksiga o przyczynach) i substancja tak istnieje, e adnej innej rzeczy nie potrzebuje do istnienia (Zasady filozofii). W jzyku aciskim identyczne s, cho w innych odmianach gramatycznych, nastpujce terminy: Liber de causis substantia non indigens re alia (in sui fixione) Principia philosophiae substantiam indigeat nulla alia re (ad existendum)

178 179

Cytowane ju zdanie 128.Por. w zd. 184: Si invenitur res non indigens... re alia nisi se. Oeuvres de Descartes publies par Ch. Adam et P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, s. 24.(Principia philosophiae. pars prima, cap. 51).Por. u Descartesa inn definicj substancji: wszelk rzecz, w ktrej jak w podmiocie tkwi bezporednio lub dziki ktrej istnieje co, co ujmujemy... nazywamy substancj. R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii wraz z zarzutami uczonych mw i odpowiedziami autora oraz rozmowa z Burmanem, (odpowiedz na zarzuty drugie, tum. S. Swieawski), Warszawa l 958, t. I, s. 199.

98

Podobnie w jzyku polskim powtarzaj si sowa: substancja - substancj, nie potrzebujca nie potrzebuje, adnej innej rzeczy adnej innej rzeczy w jej trwaniu do istnienia180. Uzupeniajc swoje wyjanienia autor Ksigi dodaje, e substancja jest... wystarczajca sama przez si (est substantia... sufficiens per seipsam), a Descartes podobnie wyjaniajc substancj pisze, e Bg jest tak substancj, ktra w ogle adnej rzeczy nie potrzebuje gdy j poznajemy (substantia quae nulla plane re indigeat potest intelligi, nempe Deus). Terminologiczne podobiestwo i nawet terminologiczna wprost identyczno okrelenia substancji w Liber de causis oraz w Principia philosophiae, nie ulegaj wtpliwoci. Dokadniej mwic wyjanienie powracania substancji do jej istoty w Ksidze o przyczynach i definicja substancji w Zasadach filozofii s sformuowane w podobnych terminach. I to jest wniosek prezentowanego tu zestawienia. Nie znaczy to jednak, e podobiestwo uytych w obydwu tekstach terminw i podobiestwo treci okrele daj podstaw do wniosku o tosamo teorii substancji w Ksidze o przyczynach i w Zasadach filozofii. E. Gilson w komentarzu do Rozprawy o metodzie wyranie podkrela rnic midzy scholastyczn i kartezjask koncepcj substancji. Uwaa, e Descartes nie interesuje si tym, czym jest substancja, i e tym wa nie rni si od scholastykw. Chce okreli tylko specyfik substancji mylcej i substancji rozcigej. Odbiega takim postawieniem sprawy od teorii scholastycznej, i to tym bar dziej, gdy przypisuje kadej substancji istotny dla niej atrybut, twierdzc nawet, e substancja jest tym zsubstancjalizowanym atrybutem. Dodaje te, odwrotnie ni scholastycy, e poznanie atrybutw jest poznaniem samej substancji181.

180

Podajemy dla porwnania obydwa pene tumaczenia: A przez powracanie substancji do jej istoty rozumiem tylko to, e jest (ona) staa, trwaa przez si, nie potrzebujca adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej trwaniu i w jej istocie, poniewa substancja jest prosta, wystarczajca (sama) przez si. Liber de causis, zd. 128 (tumaczenie wasne). Przez substancj niczego innego nie moemy rozumie jak tylko rzecz, ktra tak istnieje, e adnej innej rzeczy nie potrzebuje do (swego) istnienia. A bez w tpienia jedna tylko jest taka moliwa do pojcia substancja, ktra w ogle adnej rzeczy nie potrzebuje, mianowicie Bg. R. Descartes, Zasady filozofii, tum. I. Dmbska, Warszawa 1960, s. 32. 181 Descartes sloigne de la conception scolastique, dabord en ce quil ne pose pas le problme de la substance pour lui-mme... Ce qui lintresse ce nest pas ce quest la substance en gnral... il veut surtout dterminer les caractres propres de la substance pensante et de la substance tendue... De la rsulte une modification profonde de la doctrine traditionnelle... Descartes, allant beaucoup plus loin, assigne a chaque substance un attribut en quelque sorte essentiel... puisque la substance nest que cet attribut substantiaiise... au contraire de la scolastique,... voit, dans cette connaissance des proprits, une onnaissance de la substance meme. R. Descartes, Discours de la la mthode, s. 304.

99

Wrd scholastykw jednak, jak wiemy, s nie tylko arystotelicy, lecz s take augustynici i szkotyci. I Descartes, jak wykazuje E. Gilson, buduje metafizyk podobn do metafizyki w. Augustyna. Jeeli go nie powtarza w swoich ujciach, to na pewno spotka Augustyna w nurcie platoskim, w ramach ktrego filozofuje.182 Zapytajmy jednak czy platonizm Descartesa by czystym platonizmem? Jeeli to by neoplatonizm, to w jakiej wersji i z jakich rde Descartes mg go czerpa? Zagadnienie jest niewtpliwie interesujce i podjcie go mogoby rzuci wiato na spraw zaskakujcej zbienoci pomidzy okreleniem w Liber de causis wasnoci substancji, powracajcej do swej istoty, a definicj substancji w Principia philosophiae Descartesa.

14. WYKAZ PUBLIKACJI WYKORZYSTANYCH, DOTYCZCYCH WPROST KSIGI O PRZYCZYNACH

1. M.T. dAlverny, Anniyya - anitas, w: Mlanges offerts Etienne Gilson, TorontoParis 1959, s. 59-91. 2. Cl. Baeumker, Witelo, Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters III (1908) z. 2, s.266-268. 3. O. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiburg im Breisgau 1882. 4. H. Bdoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscalastique de Philosophie 41 (1938) 519-533. 5. A. Birkenmajer, Classement des ouvrages attribues a Aristote par le moyen ge latin, Cracovie 1932, s. 15. 6. P. Duhem, Le systme du monde, Paris 1954, t. IV, s. 329 (rozdz. pt. Le Livre des causes). 7. C. Fabro, La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso dAquino, Torino 1963, s. 107-113 (rozdz. pt. La nozione di partecipazione nel De causis). 8. C. Fabro, Participation et causalit selon S. Thomas dA-quin, Louvain-Paris 1961, s. 229-244 (rozdz. pt. De causis).
182

Tame, s. 199. Zauwamy take, e Gilson, jak wynika ze Wstpu do Index s colastico-cartsien, s. IV, porwnuje pisma Descartesa tylko z tymi tekstami scholastycznymi, ktre byy czytane w La Flche. W wykazie (s.VIl) dzie cytowanych nie wymienia Liber de causis, ani adnego do niej komentarza.

100

9. A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris 1956, wyd. 2, s. 62-64 (rozdz.pt. Doctrine du De causis). 10. L.B. Geiger (nota nr 172 o artykule H. Bdoret) Bulletin Thomiste VI (1940-1942) 139-140. 11. E. Gilson, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, New York 1955, s. 235-237. 12. E. Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S. Zalewski, Warszawa 1966, s. 233-235. 13. M.A. Krpiec, Struktura bytu, Lublin 1963, s.314-317. 14. G. Lafont,Structures et mthode dans la Somme Thologique de Saint Thomas dAquin, Bruges 1961, s. 104-109 (rozdz.pt. La synthse doctrinale du De causis). 15. J. Lippl, Liber de causis, W: Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau 1934, wyd. 2, t. VI, s. 548. 16. A. Pattin, De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf eerste proposities) Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) s. 1, s. 130-157. 17. A. Pattin, Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z.2, s. 323-333 i 23 (1961) s.3, s.503-526. 18. A. Pattin, Le Liber de causis, dition tablie laide de 90 manuscrits avec introduction et notes, Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie Justus Lipsiusstraat 18, Leuven s. 1-115. (Odbitka z Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966), z. 1, s. 90-203). 19. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia de S. Thomas d'Aquin; Paris 1948, s. 146-149 (rozdz. pt. Le De causis). 20. H. D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, FribourgLouvain 1954, s. XV-XXXII (introduction). 21. H.D. Saffrey, L'tat actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la mtaphysique au moyen ge, Vi Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 267281. 22. R. Steele, Liber de causis, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t. XII, s. XV-XXIV (introduction) i 161-187. 23. F. van Steenberghen, La philosophie au XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966. 24. L.Sweeney, Research difficulties in the Liber de causis, The modern schoolman XXXVI (1959) z.2, s. 109-116.

101

25. F. berweg i B.Geyer, Die patois tische und Scholastische Philosophie, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, wyd. 11, t. II, s. 303.

15. WYKAZ CYTOWANYCH POZYCJI POMOCNICZYCH

1. A. Altmann i S.M. Stern, Isaac Israeli. A neoplatonic philosopher of the early tenth centery, Oxford 1958. 2. M.T. d'Alverny, Avendauth? W: Homenaje a Millas-Villicrosa Barcelona 1954, t. I, s.19-43. 3. E. Brhier, Histoire de la philosophie, Paris 1947. 4. H. Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Paris 1964. 5. R.E. Dodds, Proclus. The Elements of theology, Oxford 1933. 6. R. Descartes, Principia philosophiae, Oeuvres de Cascartes publies par Ch. Adam et P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, s. 5-229. 7. R. Descartes, Zasady filozofii, tum. I. Dmbska, Warszawa 1960. 8. R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii wraz z zarzutami uczonych mw i odpowiedziami autora oraz rozmowa z Burmanem (odpowied na zarzuty drugie, tum. S. Swieawski), Warszawa 1958, t. I, s. 163-208. 9. A. Dempf, Metaphysik des Mittelalters, (brmw). 10. A. Dondaine i L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966) 232-261. 11. C. Fabro, Dallessere di Aristotele alio esse di Tommaso, W: Mlanges offerts Etienne Gilson, Toronto-Paris 1959, s. 227-247. 12. E. Gilson, Byt i istota, tum. P. Lubicz i J. Nowak, Warszawa 1963. 13. E. Gilson, Index scolastico-cartsien, Paris 1913. 14. E. Gilson, Etudes sur le rle de la pense mdival dans la formation du systme cartsien, Paris 1930. 15. E. Gilson, La libert chez Descartes et la thologie, Paris 1913. 16. E. Gilson, R.Descartes - Discours de la mthode (texte et commentaire), Paris 1947. 17. E. Gilson, Pourquoi saint Thomas critiqu saint Augustin, Archives dhistoire doctrinale et littraire du moyen ge I (1926-1927) 5-127.

102

18. M. Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de causis, Roczniki Filozoficzne XVI (1968) z.1, s. 93-104. 19. M. Gogacz, O typach metafizyki redniowiecznej, Studia Philosophiae Christianae ATK 1 (1967) 21-54. 20. P. Gra, Jakub z Gostynina - Komentarz do Liber de causis, Materiay i Studia Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej(PAN), XI (1969) 3-162. 21. P. Gra, Analiza pojcia esse w oparciu o teoremat czwarty komentarza do Liber de causis Jakuba z Gostynina, Studia Philosophiae Christianae ATK 4(1968) z.1, s. 157-164. 22. D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, w: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t.I, s. 57. 23. B. Haureau, De la philosophie scolastique, Paris 1850. 24. E. Kawa, Problem esse w kwestii 9 bis komentarza Sigera z Brabancji i prba egzystencjalnej lekcji tego terminu, Studia Philosophiae Christianae ATK 4 (1968) z.1, 151-155. 25. Z. Kuksewicz, Centribution au problme de linfluence de larbertisme sur lUniversit de Cracovie au XVe sicle, Mediaevalia Philosophica Polonorum XI (1963) 115-127. 26. F. Pelster, Beitrage zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grosseri, Philosophisches Jahrbuch 46 (1933) 450-463. 27. S. Porbski, Egzystencjalna interpretacja terminu esse w rozdziale XVIII i XIX komentarza Alberta Wielkiego do Liber de causis, Studia Philosophiae Christianae ATK 4 (1968) z.1, s. 155-157. 28. K. Rahner, Geist in Welt, Munchen 1957, s. 129-241. (problem: reditio subiecti in se ipsum). 29. H. Rashdall- F. Powicke, The universities of Europe in the Middle-Ages, Oxford 1936. 30. L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925. 31. W. Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 185-210. 32. F. van Steenberghen, Aristote en Occident, Louvain 1946. 33. L. Sweeney, Doctrine of creation in Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute, Milwaukee 1959, e. 274-289.

103

34. S. Swieawski, Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z Akwinu - Traktat o czowieku, Pozna 1956, s. (80). 35. S. Swieawski, Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 153 i 157. 36. G. Thry, Tolde, Oran 1944.

16. WPROWADZENIE DO POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH Polskie tumaczenie aciskiej wersji Ksigi o przyczynach jest przekadem tekstu z edycji A. Pattina, opublikowanej pt. Le Liber de causis, dition tabli laide de 90 manuscrits avec introduction et notes. Korzystano z odbitki numerowanej od stronicy 1 do 115, zawierajcej na okadce obok tytuu napis: Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsiusstraat 18, Leuven. Inn numeracj stronic zawiera ta publikacja, ogoszona pod tym samym tytuem we wspomnianym Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966) z.1, s. 90-203. W polskim tekcie Ksigi o przyczynach podobnie jak w edycji A. Pattina zastosowano osobn numeracj twierdze i osobn numeracj fragmentw tekstu, nazywanych przy cytowaniu zdaniami. Cytat wic jest oznaczony nastpujco, np. IV, 42. Cyfra rzymska odnosi do twierdzenia, cyfra arabska wskazuje na numer fragmentu tekstu, czyli zdania. Naley zaznaczy, e od twierdzenia pitego numeracja twierdze jest podwjna, np. V (VI). A. Pattinowi chodzio o to, aby zachowa w swej edycji spotykane w rkopisach dwie rne numeracje twierdze, tzn. 1-31 lub 1-32. W niektrych bowiem rkopisach twierdzenia IV i V stanowiy jeden tekst i wtedy rkopis zawiera tylko 31 twierdze. W rkopisach, w ktrych podzielono twierdzenie IV na dwie czci, rkopis uzyskiwa 32 twierdzenia. Zauwamy, ze Tomasz z Akwinu komentowa tekst Ksigi zawierajcy 32 twierdzenia. Wspominamy o tym, aby zainteresowani odnoszc Komentarz Tomasza w wydaniu H.D. Saffreya do tekstu Ksigi w edycji A. Pattina zwrcili uwag na rnic w numeracji twierdze. A. Pattin numeruje twierdzenia na marginesie tekstu Ksigi. Nie wyodrbnia wic twierdze i komentujcych dane twierdzenia tekstw. W przekadzie polskim nawizujc do wydania Ksigi przez R. Steele, opublikowanej razem z Komentarzem Rogera Bacona i

104

do edycji H. D. Saffreya, ktry obok Komentarza Tomasza z Akwinu podaje take tekst Ksigi, wyodrbnia si twierdzenia jako tytuy fragmentw tekstu Ksigi. Ksiga uzyskuje dziki temu przejrzystsz budow. Pozostawao jednak niebezpieczestwo, e Czytelnik moe nie potraktowa tytuu, ktry w wielu publikacjach bywa hasem treci tekstu, jako istotnej czci tekstu Ksigi, jako wanie tego twierdzenia, ktre uzasadnia dalszy tekst wyjaniajcy. Tytu wic, ktry jest take fragmentem tekstu, powtrzono jako pierwsze zdanie danej czci tekstu, oznaczonej kolejnym numerem twierdzenia, aby rwnie sta si przedmiotem analizy. A. Pattin stosowa w tekcie aciskim nawiasy kwadratowe. S one zachowane take w tekcie polskiego przekadu. Nawias okrgy pochodzi od tumacza i zawiera dopowiedzenia, bez ktrych nie mona by wyrazi sensu aciskiego zdania. I na wias ten wskazuje, e danego sowa czy wyraenia nie ma w tekcie aciskim, lecz e zostay dodane ze wzgldw stylistycznych dla uzyskania zrozumiaego przekadu. Tumacz zabiega o przekad czytelny, przekazujcy wiernie i w sposb zrozumiay myl, czy sens tumaczonego zdania, lecz zabiega take o przekad w duym stopniu dosowny. Ta dosowno bronia przed zinterpretowaniem tekstu, czy te przed wniesieniem w tekst, treci, znanych na temat problemowej zawartoci Ksigi z Komentarzy lub ze studiw nad histori filozofii redniowiecznej. Tumacz stara si take odda jzykowy klimat tekstu. Zostawiono wic w kilku miejscach waciwe Wschodowi powtrzenia unikajc jednak penej wersji orientalizmu. Dla przykadu podajemy, e twierdzenie, XIV, 124; kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, cakowicie do niej powraca, w dosownym, a raczej penym przekadzie miaoby nastpujc wersj: kady wiedzcy, ktry zna swoj istot powraca do swej istoty powracaniem zupenym. Jest to niewtpliwie adny passus i zrezygnowanie z niego nie przyszo atwo. Zwyciy jednak postulat takiej formuy, ktra oddajc wiernie myl zdania unika powtrze nie wnoszcych nowego akcentu. Zachowano te powtrzenia, ktre podkrelaj jaki moment nie narzucajcy si przy czytaniu podstawowego zdania lub wyraenia. Zostawiajc wic w umiarkowany sposb waciwoci stylu i przekazujc sens tumaczonych zda nie usuwano jednak czstej wieloznacznoci sformuowa, czy terminw. Wynikao to wanie z postulatu wiernoci przekadu i stosowanej dosownoci. Dosowno stana w obronie wieloznacznoci. Moe najwyraniej wystpuje to w przekadzie terminu esse. Termin ten oddany po polsku przez bytowanie przekazuje swoist nieokrelono esse w tekcie Ksigi, brak ukonkretnie i

105

ukwalifikowa. I wanie takie jest esse opisywane w Ksidze o przyczynach. To nie jest byt, jak to podaje Tomasz z Akwinu, Roland-Gosselin, czy Krpiec. To jest wanie termin anniyya przekazujcy znaczenie greckiego einai. A w einai mieci si i byt i isota, istnienie i nawet substancja, jak wyjaniali to P. Duhem i pani dAlverny. Przekad polski jest podpisany dwoma nazwiskami. Wie si to z histori przekadu. Na seminarium historii filozofii redniowiecznej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie w roku akademickim 1966/67 analizowano wydany przez Saffreya tekst komentarza Tomasza z Akwinu do Ksigi o przyczynach. Zrozumienie komentarza domagao si znajomoci tekstu samej Ksigi o przyczynach. Propozycj przekadu Ksigi przyja mgr filologii polskiej Z. Brzostowska. Praktycznie byo to tak, e Z. Brzostowska dokonaa pierwszej wersji tumaczenia pilnujc bardziej jzykowej ni filozoficznej wiernoci przekadu. M. Gogacz, historyk filozofii, pracujc na przetumaczonej w ten sposb polskiej wersji tekstu, dokonywa przeksztacenia tej wersji w tekst, filozoficznie zgodny z acisk edycj. Nie byo to atwe, poniewa zdanie filologicznie poprawne i stylistycznie dobre w jzyku polskim nie zawsze wiernie oddawao skomplikowan lub wieloznaczn myl ujt w acisk formu. Powstaa wic druga wersja polskiego tumaczenia, dokonana, przez M. Gogacza w oparciu o tekst aciski i polski. Chodzio o to, aby filologiczn wierno wobec aciskiego tekstu i jzykow poprawno polskiego tumaczenia uzgodni z filozoficzn wiernoci przykadu. Konsultorem drugiej wersji tumaczenia, sprawdzajcym przekad wsplnie z M. Gogaczem, jest mgr filologii klasycznej M. Kaczmarkowski, ktremu w tym miejscu serdecznie dzikuj. M. Gogacz poczy obie wersje tumaczenia w jedn cao. Powstaa w ten sposb nowa wersja polskiego przekadu. T wersj publikujemy uwiadamiajc sobie, e jest ona mimo wszystko daleka od doskonaoci. Poniewa o doborze terminw filozoficznych i ksztacie tumaczenia ostatecznie rozstrzygay decyzje M. Gogacza na niego gwnie spada odpowiedzialno za przekad. Trudnoci w ustaleniu filologicznej i filozoficznej wiernoci przekadu wobec tekstu Ksigi niech zilustruje przykad poszukiwania odpowiedniego w jzyku polskim sowa dla nawet nie centralnego, prawie ubocznego - terminu fixio. Termin fixio najpierw oznacza umocowanie, przymocowanie, przygwodenie. Moe oznacza take trwao, utrwalenie, trwanie. Uywany jest bardzo czsto na oznaczenie umocowania i utrwalenia. W acinie mwi si np. crucifixus, a w jzyku polskim uywa si terminu np. zafiksowanie czego, czyli

106

ustalenie czego, zdecydowanie. W tekcie filozoficznym operatywniejsze jest znaczenie utrwalenia, trwania, trwaoci. Ktre jednak z tych znacze wybra, aby wiernie odda myl tekstu Ksigi? Dyskusja dotyczya dwu znacze: trwanie i trwao. Trwanie oznacza jaki proces, co jeszcze nie dokonanego. Trwao ju jest czym zamkni tym, zdecydowanym. Poniewa fixio charakteryzuje w Ksidze gwnie substancj, ktra przecie jest czym ju dokonanym, ju zdecydowanym, ju bytujcym, naleao zwiza z ni raczej trwao ni trwanie. Dla rzeczownika fixio przyjto wic znaczenie trwao, dla odmian czasownikowych znaczenie tego terminu w czasie dokonanym, a wic trway. Std np. w zdaniu 192 (podaj tylko nr zdania, bez numeru twierdzenia) wyraenie: in fixione sua, przetumaczono w swej trwaoci. W zdaniu 207 fixio oddano przez trwao. Odmiany czasownikowe: fixum - trwae (54), fixa - trwaa (128), fixa trwaa (129), fixa - trwaa (157), fixa - trwaa (188). Decyzja na przyjcie dla fixio polskiego odpowiednika trwao lub dla wersji czasownikowych trway, nie bya atwa z dwu wzgldw: pierwszy - to sugestia przekadu Bardenhewera, drugi - to wynikajce z tego tumaczenia konsekwencje filozoficzne. W twierdzeniu XXIX, zdanie 204, znajduje si nastpujce wyraenie: inter substantias fixas et inter substantias sectas in tempore. W polskim tekcie przetumaczono to w taki sposb: midzy substancjami trwaymi a substancjami pocitymi w czasie. Ot O. Bardenhewer przetumaczy ten fragment wprost z arabskiego inaczej (u Bardenhewera s. 111); zwischen den subsistirenden Vasen und den von der Zeit sich loslsenden Wesen. Gdy wzgldnie dosownie przyoymy na jzyk polski tumaczenie Bardenhewera, otrzymujemy nastpujcy tekst: midzy samodzielnie bytujcymi substancjami i przez czas odczonymi substancjami. Dla terminu fixa Bardenhewer przyjmuje znaczenie subsistirend, czyli bytujc. Sugestia jest mocna. Zanim jednak zapoznaem si z ni, ju sam tekst aciski skania do tumaczenia fixa przez bytujca. Przyjcie jednak tego znaczenia wprowadzao zamieszanie i nie pozwalao wyranie odrni wanego w tekcie Ksigi znaczenia terminu esse. Jeeli esse trzeba tumaczy jako bytowanie, to nie mona fixa odda przez bytujca. Z tego powodu zdecydowano si na zatrzymanie dla terminu fixa znaczenia trwaa, a bytowanie konsekwentnie zwizano z terminem esse. Bardenhewer tumaczy esse przez des Sein (s. 65, pierwsze zdanie twierdzenia IV). Decyduje si wic na termin byt, co - wydaje si - jest jednak interpretacj tekstu. Moe nie wyczuwajc rnic midzy znaczeniem terminw byt, bytowanie istnienie,

107

istota, Bardenhewer owiadcza na s. 194 swej ksiki, e fixio tumaczy przez Existenz oder Subsistenz, a fixus przez subsistirend. Takie ustalenie jest potrzebne i informuje czytelnika. Czy jednak uwzgldnia do subtelne odrbnoci midzy sytuacjami ontycznymi, opisywanymi w Ksidze o przyczynach? Dodajmy poza tym, e w zdaniu 207 Ksigi autor powtarza ujcie ze zdania 204 i pisze, e inter substantias sectas in tempore et inter substantias sempiternas... Przeciwstawia wic substancje pocite w czasie substancjom wiecznym. Autor Ksigi wyrnia wic trzy rodzaje substancji: substancje trwae, substancje pocite w czasie i substancje wieczne. Czy wic mona, jak sugeruje Bardenhewer, termin substancje trwae (inter substantias fixas) tumaczy przez samodzielnie bytujce substancje (zwischen den subsistirenden Wesen)? Przecie substancje wieczne take bytuj i tym bardziej bytuj s amodzielnie! Bardenhewer dla terminw sectas in tempore i sempiternas przyjmuje tumaczenie: zwischen den zeitlichen Wesen, welche sich von der Zeit loslsen, und den immerwhrenden Wesen (s. 112). Bardenhewer zamiast uywanego subsistirenden wprowadza teraz termin zeitlichen. Uzyskuje przeciwstawienie: substancje czasowe i substancje ustawiczne, cige. Owszem, nieatwo w przekadzie utrzyma zawsze te same znaczenia danych terminw. W polskim przekadzie trudno byo konsekwentnie zachowa rnic np. midzy fixa i stans. Centralne jednak terminy, takie jak esse, nie mog zagubi swego podstawowego znaczenia. Nie mona wic fixa tumaczy jako bytujca, skoro to znaczenie wie si z terminem esse. I tym bardziej nie mozna fixio tumaczy przez istnienie (Existenz), skoro wiemy, e - jak to podkrela choby P. Duhem, czy H. D. Saffrey - w Ksidze o przyczynach nie pojawia si zagadnienie i termin istnienie. Fixio wic musi oznacza trwao, a fixa musi znaczy trwaa. Ustalenie znaczenia centralnych terminw dla treci Ksigi, jak np. terminu esse, wymagao analiz gwnie filozoficznych, pozwalajcych odpowiednio nazwa po polsku ten stan bytowy, o ktrym mwi autor Ksigi. Zorientowanie si dokadne w jego rozumieniach wymaga jednak terenu, ktrym byaby osobna ksika, powicona analizie czy skomentowaniu problemw, zawartych w Ksidze o przyczynach. Na etapie podjtych informacji o stanie bada nad Ksig mona byo zreferowa tylko niektre, dyskusyjne w literaturze filozoficznej problemy z zakresu metafizyki, prezentowanej przez Ksig o przyczynach.

108

CZ DRUGA

109

LIBER DE CAUSIS

KSIGA O PRZYCZYNACH

Tumaczenie: Zofia Brzostowska, Mieczysaw Gogacz Przypisy, sownik, bibliografia: Mieczysaw Gogacz

I. Omnis causa primaria plus est influens super causatum suum quam causa universalis secunda.

I. Kada znakomitsza przyczyna wicej rozlewa (mocy) na swj skutek ni powszechna przyczyna druga. 1. Kada znakomitsza przyczyna wicej rozlewa (mocy) na swj skutek183 ni powszechna przyczyna druga. 2. Gdy bowiem powszechna przyczyna druga pozbawia rzecz swojej mocy, powszechna

1. Omnis causa primaria plus est influens super causatum suum quam causa universalis secunda. 2. Cum ergo removet causa universalis secunda virtutem suam a re, causa universalis prima non aufert virtutem suam ab ea. 3. Quod est quia causa universalis prima agit in causatum causae secundae, antequam agat in ipsum causa universalis secunda quae sequitur ipsam.

przyczyna pierwsza nie zabiera jej swojej mocy. 3. Jest tak dlatego, e powszechna przyczyna pierwsza dziaa na to, co (zostao) przez przyczyn drug uprzyczynowane, zanim na ten skutek oddziaa powszechna przyczyna druga, ktra nastpuje po pierwszej. 4. Gdy wic przyczyna druga, ktra wystpuje pniej, sprawia skutek, jej dziaanie nie wyklucza przyczyny pierwszej, ktra jest ponad ni. 5. I kiedy przyczyna druga oddziela si od skutku, ktry po niej nastpuje, nie oddziela si od niego pierwsza, znajdujca si nad ni,

4. Cum ergo agit causa secunda, quae sequitur, causatum, non excusat ipsius actio a causa prima quae est supra ipsam.

5. Et quando separatur causa secunda a causato, quod sequitur ipsam, non separatur ab eo prima quae est supra ipsam, quoniam

183

Dla terminu causatum przyjmuje si ze wzgldw stylistycznych dwazamienne tumaczenia: skutek i to, co uprzyczynowane. W zdaniu np. 3 wyraenie dziaa na skutek (agit in causatum), mogoby wprowadzi niejasno: nie chodzi tu o dziaanie wskutek czego, lecz o wpyw na to, co uprzyczynowane.

110

est causa ei [...]. 6. Et nos quidem exemplificamus illud per esse et vivum et hominem. 7. Quod est quia oportet ut sit res esse in primis, deinde vivum, postea homo.

poniewa jest jego184 przyczyn [...]. 6. Przedstawiamy to na przykadzie bytowania 185 i tego, co ywe186, i czowieka. 7. Jest tak dlatego, e trzeba, aby rzecz bya najpierw bytowaniem, nastpnie czym ywym, pniej czowiekiem. 8. Co wic ywego jest blisz przyczyn czowieka; a bytowanie - jego przyczyn dalsz. 9. Bytowanie wobec tego jest w wikszym stopniu przyczyn czowieka ni co ywego, poniewa jest przyczyn czego ywego, ktre jest przyczyn czowieka. 10. I podobnie, gdy zaoysz, e rozumno jest przyczyn czowieka, to bytowanie jest w wikszym stopniu przyczyn czowieka ni rozumno przyczyny. poniewa jest przyczyn jego

8. Vivum ergo est causa hominis propinqua; et esse, causa eius longinqua. 9. Esse ergo vehementius est causa homini quam vivum, quoniam est causa vivo quod est causa homini.

10. Et similiter, quando ponis rationalitatem causam homini, est esse vehementius causa homini quam rationalitas, quoniam est causa causae eius.

11. Et illius quod dicimus significatio est quod quando tu removes virtutem rationalem ab homine, non remanet homo sed remanet vivum, spirans, sensibile.Et quando removes ab eo vivum, non remanet vivum sed remanet esse, quoniam esse non removetur ab eo, sed removetur vivum; quoniam causa non

11. A sens187 tego, o czym mwimy, jest taki, e kiedy pozbawiasz czowieka rozumnej mocy, nie pozostaje czowiekiem, lecz pozostaje czym ywym, oddychajcym, obdarzonym zmysami. A kiedy oddzielasz od niego to, co ywe, nie pozostaje odebrane; czym zostao ywym, odebrane lecz to, pozostaje co ywe; bytowaniem, poniewa bytowanie nie zostao mu poniewa przyczyna nie przestaje dziaa po oddzieleniu si jej skutku, pozostaje wic bytowanie czowieka. Gdy wic jednostka nie jest czowiekiem, jest czym ywym obdarzonym zmysami, a jeeli nie jest czym

removetur per remotionem causati sui, remanet ergo homo esse. Cum ergo

individuum non est homo, est animal et, est esse tantum.

184

Uszkodzony w tym miejscu tekst aciski nie pozwala rozstrzygn, czy zaimek ei odnosi si do causatum, czy do causa. Rozstrzyga si zagadnienie wic ei z causatum, poniewa w zdaniu jest podkrelony zwizek przyczyny pierwszej wanie ze skutkiem (non separatur ab eo prima). (Nawiasy kwadratowe wprowadzi edytor tekstu aciskiego, nawiasy okrge pochodz od tumacza). 185 esse tumaczy si przez bytowanie. Prb uzasadnienia takiego przekadu zawiera w tej ksice rozdzia 9 p t. Uwagi przygotowujce do zrozumienia esse. 186 Vivum nie mona tumaczy przez ycie, poniewa w zdaniu 104 wystpuje termin vita. 187 Significatio oddaje si w tym wypadku terminem sens. W innych zdaniach ze wzgldu na kontekst significatio tumaczy si przez dowd (np. w zdaniu 23).

111

ywym obdarzonym zmysami188, jest tylko bytowaniem. 12. Iam igitur manifestum estet planum quod causa prima longinqua est plus 12. Wida wic ju cakiem wyranie, e dalsza przyczyna pierwsza jest czym, co wicej ogarnia, i jest w wikszym stopniu przyczyn rzeczy ni przyczyna blisza. 13. I z tego powodu jej dziaanie jest silniej zwizane z rzecz ni dziaanie przyczyny bliszej. A jest tak tylko dlatego, e rzecz najpierw doznaje (dziaania) od mocy dalszej; pniej, wtrnie doznaje (go) od mocy, ktra podlega pierwszej. 14. A przyczyna pierwsza wspomaga przyczyn drug w jej dziaaniu, poniewa kade dziaanie, ktre spenia przyczyna druga, spenia te pierwsza przyczyna; spenia je jednak w inny sposb, wyszy i wzniolejszy. 15. I kiedy przyczyna druga oddala si od swego skutku, nie oddala si od niego przyczyna pierwsza, poniewa przyczyna pierwsza jest wicej i bardziej zwizana z rzecz ni przyczyna blisza. 16. A skutek wie si z przyczyn drug tylko poprzez moc przyczyny pierwszej. 17. Jest tak dlatego, e gdy przyczyna druga sprawia rzecz, to przyczyna pierwsza, ktra jest ponad przyczyn drug, rozlewa na t rzecz swoj moc, i z tego wzgldu wie si z ni bardzo mocnymi wizami189 i j zachowuje. 18. Wida wic ju cakiem wyranie, e przyczyna dalsza jest w wikszym stopniu przyczyn rzeczy ni przyczyna blisza, ktra nastpuje po niej, oraz e przyczyna dalsza rozlewa swoj moc na rzecz i t rzecz

comprehendens et vehemendius causa rei quam causa rei quam causa propinqua. 13. Et propter illud fit eius operatio vehementioris adhaerentiae cum re quam operatio causae propinqua. Et hoc quidem non fit secundum hoc , nisi quia res in primis non patitur nisi a virtute longinqua; deinde patitur secundo a virtute quae est sub prima. 14. Et causa prima adiuvat secundam causam super operationem suam, quoniam omnem operationem quam causa efficit secunda, et prima causa efficit; verumtamen efficit eam per modum alium, altiorem et sublimiorem. 15. Et quando removetur causa secunda a causato suo, non removetur ab eo causa prima, quoniam causa prima est maioris et vehementioris adhaerentiae cum re quam causa propinqua. 16. Et non figitur causatum causae secundae nisi per virtutem causae secundae nisi per virtutem causae primae. 17. Quod est quia causa secunda quando facit rem, influit causa prima quae est supra eam super illam rem de virtute sua, quare est supra adhaeret ei adhaerentia vehementi et servat eam. 18. Iam ergo manifestum est et planum quod causa longinqua est vehementius causa rei quam causa propinqua quae sequitur eam, et quod ipsa influit virtutem suam super eam, et servat eam, et non separatur ab ea separatione

188

Unikajc terminu zwierz tumaczy si animal przez to, co ywe, obdarzone zmysami, zgodnie zreszt z filozoficzn tradycj rozumienia tego terminu. 189 Zachowuje si tu wystpujcy w tekcie aciskim orientalizm powtarzajc wie (...) wizami. Por. zdanie 18.

112

suae causae propinquae, immo remanet inea et adhaeret ei adhaerentia vehementi,

zachowuje, i nie oddziela si od niej po oddzieleniu si jej przyczyny bliszej, owszem, zostaje w niej i wie si z ni bardzo mocnymi wizami, jak pokazalimy i wyoylimy. II. Kade bytowanie wysze albo przewysza

secundum quod ostendimus et exposuimus.

II. Omne esse superius aut est superius aeternitate et ant ipsam, aut est cum aeternitate, aut est post aetemitatem et supra tempus.

wieczno i jest przed ni, albo jest z wiecznoci, albo jest po wiecznoci. 19. Kade bytowanie wysze190 albo przewysza wieczno i jest przed ni, albo jest z wiecznoci, albo jest po wiecznoci. 20. Bytowanie wic, ktre jest przed

19. Omne esse superius aut est superius aeternitate et ante ipsam, aut est cum aeternitate, aut est post aeternitatem sed supra tempus. 20. Esse vero quod est ante aeternitatem est causa prima, quoniam est causa ei.

wiecznoci, jest przyczyn pierwsz, poniewa jest przyczyn wiecznoci. 21. Lecz bytowanie, ktre jest z wiecznoci, jest inteligencj191, poniewa jest drugim bytowaniem [posiadajcym t jedn waciwo, e nie doznaje (dziaania) i nie ulega niszczeniu]. 22. Bytowanie wic, ktre jest po wiecznoci a przed czasem, jest dusz, poniewa jest na granicy: poniej wiecznoci i ponad czasem. 192 23. A dowodem na to, e przyczyna pierwsza znajduje si nawet przed wiecznoci, jest (fakt), e bytowanie wiecznoci jest czym nabytym. 24. I twierdz, e kada wieczno jest bytowaniem, lecz nie kade bytowanie jest wiecznoci. Bytowanie wic jest czym powszechniejszym ni wieczno. A przyczyna pierwsza jest ponad wiecznoci, poniewa wieczno jest jej skutkiem. 25. A inteligencja [nakada si] na wieczno lub

21. Sed esse quod est cum aeternitate est intelligentia quoniam est esse secundum, [secundum habitudinem unam, unde non patitur neque destruitur.] 22. Esse vero quod est post aeternitatem et supra tempus est anima, quoniam est in horizonte tempus. 23. Et significatio quod causa prima est ante aeternitatem ipsam, est quod esse in ipsa est acquisitum. 24. Et dico quod omnis aeternitas est esse, sed non omne esse est aeternitas. Ergo esse est plus commune quam aeternitas. - Et causa prima est supra aeternitatem, quoniam aeternitatis inferius et supra

aeternitas est causatus ipsius.

25. Et inteligentia [apponitur vel] parificatur

190 191

. Por. w czci Stan bada rozdzia 9, uwagi o esse superius i o enter ens. Intelligentia w Ksidze o przyczynach wedug wyjanie A.Pattina, Le Liber de causis, s.7, odpowiadajce arabskiemu achili oznacza bytowanie czysto duchowe, przewyszajce aniow i dusze, lecz nisze od przyczyny pierwszej. 192 Naley zwrci uwag, e wyraenie na granicy jest tumaczeniem sawnego sformuowania i problemu anima... in horizonte.

113

aeternitati, quoniam extenditur cum ea; et non alteratur neque destruitur. 26. Et anima annexa est cum aeternitate inferiusquoniam est susceptibilior

jest jej rwna, poniewa rozciga si (tak daleko) jak ona; i nie zmienia si ani nie niszczeje. 26. A dusza jest zwizana z wiecznoci niej, poniewa bardziej ni inteligencja podlega odciniciu i jest ponad czasem, poniewa jest przyczyn czasu. III. Kada dusza doskonaa spenia trzy dziaania; [bowiem do jej dziaa naley] dziaanie duchowe, i dziaanie umysowe, i dziaanie boskie. 27. Kada dusza doskonaa193 spenia trzy dziaania; [bowiem do jej dziaa naley] dziaanie duchowe194, i dziaanie umysowe, i dziaanie boskie. 28. Dziaanie boskie polega na tym, e przysposabia ono natur moc, ktra pochodzi w niej (naturze) od przyczyny pierwszej. 29. Jej dziaanie umysowe polega na tym, e zna ona rzecz moc inteligencji, ktra jest w niej. 30. Jej dziaanie duchowe polega na tym, e porusza ona ciao pierwsze i wszystkie ciaa naturalne, poniewa jest ona przyczyn ruchu cia oraz przyczyn dziaania natury. 31. A dusza tylko dlatego sprawia te dziaania, e jest odbiciem195 mocy wyszej. 32. Jest tak dlatego, e przyczyna pierwsza stworzya bytowanie duszy poprzez inteligencj i z 33. tego powodu wic dusza staa si czym pierwsza sprawiajcym dziaanie boskie. Gdy przyczyna

impressionis quam intelligentia, et es supra tempus, quoniam est causa temporis. III. Omnis anima nobilis tres habet operationes; [nam ex operibus eius est] operatio animalis et operatio intellectibilis et operatio divina.

27.

Omnis

anima

nobilis

tres

habet

operationes: [nam ex operibus eius est] operatio animalis et operatio intellectibilis et operatio divina. 28. Operatio autem divina est quoniam ipsa parat naturam cum virtute quae est in ipsa a causa prima. 29. Eius autem operatio intellectibilis est quoniam ipsa scit res per virtutem

intelligentiae quae est in ipsa. 30. Operatio autem eius animalis est quoniam ipsa movet corpus primum et omnia corpora et naturalia, quoniam ipsa est causa motus corporum et causa operationes naturae. 31. Et non efficit anima has operationes nisi quoniam ipsa virtutis. 32. Quod est quia causa prima creavit esse animae mediante intelligentia, et propter illud facta est anima efficiens operationem est exemplum superioris

divinam. 33. Postquam ergo creavit causa prima esse

193

Termin nobilis oznaczajcy, e co jest sawne, znane, znakomite, szlachetne, tumaczy si przez doskonaa, lecz nie w sensie wartoci moralnej; chodzi o podkrelenie, e anima nobilis jest bliej przyczyny pierwszej ni dusze nisze. 194 Operatio animalis tumaczy si przez duchowe idc za sugesti A. Pattina, s. 52, ktry powoujc si na Alberta Wielkiego i Dominika Gundisalwi stwierdza, e w Ksidze o przyczynach animalis wie si z anima, a nie z animal. Por. w tekcie Ksigi zdanie 88: animalis wie si tam wanie z anima . 195 Exemplum tumaczy si tu przez odbicie, a nie przez wzr, poniewa w kontekcie sowo to wskakuje na skutek a nie na przyczyn. Zagadnienie exemplum por. w zdaniach 115 -119.

114

animae, posuit eam sicut [stramentum] intelligentiae inquod efficiat operationes suas. 34. Propter illud ergo anima intellectibilis efficit operationem intelligentiae, facta est inferioris operationis quam ipsa in

stworzyabytowanie duszy,

uczynia j dla
196

inteligencji jakby [podoem] , wobec ktrego mogaby sprawia swoje dziaanie. 34. Z tego wic powodu dusza umysowa sprawia dziaanie umysowe. I poniewa dusza przyjmuje odcinicie inteligencji, spenia nisze dziaa nie ni (waciwe inteligencji) odciskanie w tym, co jest pod ni. 35. Jest tak dlatego, e dusza (dokonuje) odcinicia w rzeczy tylko przez ruch; znaczy to, e przyjmuje jego dziaanie, ktre jest pod ni, tylko wtedy, gdy sama spowoduje ruch. Dziki wic tej przyczynie jest tak, e dusza porusza ciaa; waciwoci bowiem duszy jest to, e oywia ciaa, gdy rozlewa na nie swoj moc i prowadzi je prosto do waciwego dziaania. 36. Wida wic teraz, e dusza spenia trzy dziaania; poniewa ma potrjn moc: mianowicie moc bosk, i moc inteligencji, oraz moc swej istoty, co czym mwilimy i co wykazalimy.

impressione sua in id quod est sub ipsa.

35. Quod est quia ipsa non imprimit in res nisi per motum, scilicet quia non recipit quod est sub ea operationem eius nisi ipsa moveat ipsum. Propter hanc ergo causam fit quod anima movet corpora; de proprietate namque animae est ut vivificet corpora, quando influit super ea virtutem suam, et directe producit ea ad operationem rectam. 36. Manifestum eest igitur nunc quod anima habet tres operationes, quoniam habet

virtutes tres: scilicet virtutem divinam et virtutem intelligentiae et virtutem eius narravimus et

essentiae,secundum ostendimus.

quod

IV. Prima rerum creatarum est esse et non est ante ipsum creatum aliud.

IV. Pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie i nie ma nic innego stworzonego przed nim.

37. Prima rerum creatarum est esse et non est ante ipsum creatum aliud.

37.

Pierwsze

rzeczy

stworzonych

jest

bytowanie i nie ma nic innego stworzonego przed nim. 38. Jest tak dlatego, e bytowanie jest ponad tym, co zmysowe, i ponad dusz, i ponad inteligencj; i po przyczynie pierwszej nie ma niczego peniej ni ono i wczeniej stworzonego. 39. Z tego wic powodu stao si czym wyszym ni wszystkie rzeczy stworzone i czym w wikszym stopniu.

38. Quod est quia esse est supra sensum et supra animam et supra intelligentiam, et non est post causam primam latius neque prius creatum ipso. 39. Propter illud ergo factum est superius creatis rebus omnibus et vehementius unitum.

196

Stramentum; dosownie tumaczc dusza jest jakby podcik inteligencji i siodem (a wic terenem) jej dziaa.

115

40. Et non est factum ita nisi propter suam propinquitatem esse puro et uni et vero in quo non est multitudo aliquorum modorum.

40. A stao si takie tylko ze wzgldu na swoj blisko wobec czystego, jednego i prawdziwego bytowania, w ktrym nie ma adnych odmian wieloci. 41. I bytowanie stworzone chocia jest jedno, mnoy si jednak, mianowicie dlatego, e przyjmuje on zwielokrotnienie. 42. I ono wanie jest uczynione wieloci jako to oto (bytowanie), (i) chocia jest proste i nie ma wrd stworze nic od niego prostszego, jednak jest zoone z tego, co skoczone i nieskoczone. 43. Jest tak dlatego, e wszystko, co z niego idzie po przyczynie pierwszej, jest achili, (to znaczy) inteligencj, zupen i ostateczn w monoci oraz pozostaych dobrach. 44. A zawarte w nim formy umysowe s rozleglejsze i w wikszym stopniu powszechne. A to, co z niego jest niej, jest rwnie inteligencj, jest jednak pod t inteligencj dodatkiem, tak co do mocy, jak i co do dobra. A formy umysowe nie s w niej tak rozprzestrzenione, jak ich rozlego w tej inteligencji. Wprawdzie pierwsze bytowanie stworzone jest cae inteligencj, to jednak (ta) w nim inteligencja jest (od niego) rna w sposb, ktry omwilimy. 45. A poniewa rnicuje si inteligencja, (to i) zmienia si w niej forma umysowa. I jak z jednej formy, poniewa si rnicuje, pochodz w wiecie niszym nieskoczone w iloci jednostki, tak podobnie z pierwszego bytowania stworzonego, z tej racji e si rnicuje, zjawiaj si w nieskoczonej iloci formy umysowe. 46. Jednak, chocia si rnicuj, nie oddzielaj si wzajemnie (od siebie), tak jak oddzielaj si jednostki. 47. Jest tak, poniewa cz si one bez

41. Et esse creatum quamvis sit unum tamen multiplicatur, scilicet quia ipsum recipit multiplicitatem. 42. Et ipsum quidem non est factum multa nisi quia ipsum, quamvis sit simplex et non sit in creatis simpliciter eo, tamen est compositum ex finito et infinito.

43. Quod est quia omne quod ex eo sequitur causam primam est achili [id est]

intelligentia, completa et ultima in potentia et reliquis bonitatibus. 44. Et formae intellectibiles in ipso sunt latiores et vehementius universales. Et quod ex eo est inferius est intelligentia iterum, verumtatem est sub illa intelligentia in complemento et virtute et bonitatibus. Et non sunt formae intellectibiles in illa ita dilatatae sicut est earum latitudo in illa intelligentia. Et esse quidem creatum primum est intelligentia totum, verumtatem intelligentia in ipso est diversa per modum quem diximus.

45. Et quia diversificatur intelligentia, fit illic forma intellectibilis diversa. Et sicut ex forma una, propterea quod diversificatur, in mundo inferiori proveniunt individua infinita in multitudine, similiter ex esse creato primo, propterea quod diversificatur, apparent

formae intellectibiles infinite. 46. Verumtatem, quamvis diversificentur non seiunguntur ab invicem, sicut est seiunctio individuorum. 47. Quod est quoniam ipsae uniuntur absque

116

corruptione et separantur absque seiunctione, quoniam sunt unum habens multitudinem et multitudo in unitate. 48. Et intelligentiae primae influunt super intelligentias recipiunt a secundas causa bonitates et quas

rozpadania, a oddzielaj si bez odczania, poniewa s jednoci zawierajc wielo i (s) wieloci w jednoci. 48. A inteligencje pierwsze rozlewaj na inteligencje drugie dobra, ktre otrzymuj od przyczyny pierwszej, i zmierzaj do tych dbr, a ostatnie z nich osign.

prima,

intendunt

bonitates in eis usquequo consequuntur ultimam earum.

(V). Intelligentiae superiores primae imprimunt formas stantes. Intelligentiae autem secundae

(V). Pierwsze inteligencje wysze odciskaj formy stae. Inteligencje drugie odciskaj formy powtarzalne.

imprimunt formas declines. 49. Pierwsze inteligencje wysze, ktre nastpuj po pierwszej przyczynie, odciskaj formy drugie, stae, ktre nie niszczej tak, aby byo konieczne powtarzanie ich po raz drugi. Natomiast inteligencje drugie odciskaj formy powtarzalne, dajce si odczy, takie jak dusza. 50. Ona bowiem powstaje z odcinicia inteligencji drugiej, ktra nastpuje niej po bytowaniu stworzonym. 51. Dusze mno si tylko w taki sposb, w jaki mno si inteligencje. Jest tak dlatego, e bytowanie duszy jednak jest skoczone, lecz to, co z niego jest niej, jest nieskoczone. 52. Dusze wic, ktre nastpuj po "alachili", [to znaczy] inteligencji, s zupene, doskonae, o maym stopniu powtarzalnoci i oddzielenia; a dusze, ktre nastpuj po bytowaniu niszym, s pod duszami wyszymi dodatkiem i czym powtarzalnym. 53. A dusze wysze rozlewaj na dusze nisze dobra, ktre otrzymuj od inteligencji. 54. I kada dusza, otrzymujca wicej mocy od inteligencji, jest silniejsza w odciskaniu, a to, co

49. Intelligentiae superiores primae, quae sequuntur causam primam, imprimunt formas secundas, stantes, quae non destruuntur ita ut sit necessarium iterare eas vice alia.

Intelligentiae autem secundae imprimunt formas declines, separabiles, sicut est anima. 50. Ipsa namque est ex impressione

intelligentiae secundae quae sequitur esse creatum inferius. 51. Et non multiplicantur animae nisi per modum quo multiplicantur intelligentiae. Quod est quia esse animae iterum habet finem, sed quod ex eo est inferius est infinitum. 52. Igitur animae quae sequuntur alachili [id est] intelligentiam, sunt completae, perfectae, paucae declinationis et separationis; et anima quae sequuntur esse inferius sunt in

complemento et decplinatione sub animabus superioribus. 53. Et anima superiores influunt bonitates, quas recipiunt ab intelligentia, super animas inferiores. 54. Et omnis anima recipiens ab intelligentia virtutem plus, est super impressionem fortior,

117

et quod impressum est ab ea est fixum, stans, et est motus eius motus aequalis, continuus. Et illa in qua ex ea est virtus intelligentiae minus, est in impressione sub animabus primis, et est quod ab ea impressum est debile, evanescens, destructibile. 55. Verumtamen, quamvis sit ita, tamen permanent per generationem. 56. Iam ergo ostensum est quare factae sunt formae intellectibiles multae, et non est esse nisi unum, simplex, et quare factae sunt multae animae, quarum quaedam sunt

zostao przez ni odcinite, jest trwae, stae, i jego ruch jest ruchem rwnym, cigym. Ta natomiast, w ktr (przesza) z tamtej mniejsza moc inteligencji, jest w odciskaniu poniej dusz pierwszych, i to, co sama odcinie, jest sabe, znikome, zniszczalne. 55. A jednak, chocia jest taka, trwa dziki rodzeniu. 56. Ju wic wykazano, dlaczego powstao wiele form umysowych, i e bytowanie jest tylko jedno, proste, oraz dlaczego powstao wiele dusz, z ktrych jedne s silniejsze od jakich innych, i e ich bytowanie jest jedno, proste, w ktrym nie ma rnorodnoci. (VI). Przyczyna pierwsza wymyka si

fortiores aliis quibusdam, et esse earum est unum, simplex, in quo non est diversitas.

V (VI). Causa prima superior est omni narratione.

wszelkiemu okrelenia 57. Przyczyna pierwsza wymyka si wszelkiemu okreleniu. I nie wystarczy sw do jej okrelenia gwnie wtedy, gdy prbujemy okreli jej bytowanie, poniewa jest ona ponad kad przyczyn, a mona j okreli tylko przez przyczyny drugie, ktre s owietlane wiatem przyczyny pierwszej. 58. Quod est quoniam causa prima non cessat illuminare causatum suum et ipsa non illuminatur a lumine alio, quoniam ipsa est lumen purum supra quod non est lumen. 59. Ex illo ergo facta est prima sola cuius deficit narratio; et non est ita nisi quia supra ipsam non est causa per quam cognoscatur, 58. Jest tak, poniewa przyczyna pierwsza nie przestaje owietla swego skutku,a sama nie jest owietlana innym wiatem, poniewa ona jest czystym wiatem, ponad ktrym nie ma wiata. 59. Z niego wic zostaa utworzona sama pierwsza, ktrej nie mona wypowiedzie; a jest tak dlatego, e ponad ni nie ma przyczyny, przez ktr byaby poznana. 60. quia omnis quidem res non cognoscitur et narratur nisi ex ipsa causa sua. Cum ergo res est causa tantum et non est causatum, non scitur per causam primam, neque narratur quoniam est superior narratione, neque 60. Bo przecie kad rzecz poznaje si i okrela jedynie przez sam jej przyczyn. Gdy wic rzecz jest tylko przyczyn i nie jest skutkiem, nie jest poznawana przez przyczyn pierwsz, ani okrelana, poniewa wymyka si okreleniu, i

57. Causa prima superior est omni narratione. Et non deficiunt linguae a narratione eius nisi propter narrationem esse ipsum, quoniam ipsa est supra omnem causam et non narratur nisi per causas secundas quae illuminantur a lumine causae primae.

118

consequitur eam loquela. 61. Quod est quia narratio non fit nisi per loquelam, et loquela per intelligentiam, ei intelligentia per cogitationem, et cogitatio per meditationem, et meditatio per sensum. Causa autem prima est supra res omnes, quoniam est causa eis; propter illud ergo fit quod ipsa non cadit sub sensu et meditatione et cogitatione et intelligentia et loquela; non est ergo narrabilis.

nie mona jej omwi. 61. Jest tak dlatego, e okrelanie dokonuje si tylko dziki mwieniu, a mwienie dziki rozumieniu197, a rozumienie dziki myleniu, a mylenie dziki rozwaaniu, a rozwaanie dziki doznawaniu pierwsza jest zmysowemu. ponad Ot przyczyna rzeczami,

wszystkimi

poniewa jest ich przyczyn; z tego wic powodu dzieje si to, e nie podpada ona ani pod odczuwanie, ani rozwaanie, ani mylenie, ani rozumienie, ani mwienie; nie mona wic jej okreli. 62. I rwnie powtarzam, e rzecz albo jest poznawalna zmysami i podpada pod zmysy, albo daje si rozwaa i podpada pod rozwaanie, albo jest trwaa (i) staa dziki je dnej waciwoci i mona j zrozumie, albo (jest) zmienna lub zniszczalna, podpadajca pod rodzenie oraz rozpadanie, i podpada pod mylenie. A przyczyna pierwsza jest ponad wiecznymi rzeczami umysowymi oraz ponad rzeczami zniszczalnymi, i z tego powodu nie dosigaj jej zmysy, ani rozwaanie, ani mylenie, ani rozumienie. 63. I mona j wykaza na podstawie przyczyny drugiej, ktr jest inteligencja, a imi jej pierwszego skutku mona do niej odnie tylko w sposb wyszy i lepszy, poniewa to, co naley do skutku, naley rwnie do przyczyny, lecz jednak w sposb wzniolejszy, i lepszy, i szlachetniejszy, jak pokazalimy. VI.(VII). Inteligencja jest substancj niepodzieln.

62. Et dico iterum quod res, aut est sensibilis et cadit sub sensu, aut est meditabilis et cadit sub meditatione, aut est fixa stans secundum dispositionem unam et est intellectibilis, aut convertibilis vel destructibilis cadens sub generatione et corruptione et ens cadens sub cogitatione. Et causa prima est supra res intellectibiles sempiternas et supra res

destructibiles, quapropter non cadunt super eam sensus neque meditatio neque cogitatio neque intelligentia.

63. Et ipsa quidem non sigtnificatur nisi ex causa secunda quae est intelligentia et non nominatur per nomen causati sui primi nisi per modum altiorem et meliorem, quoniam quod est causati est causae iterum,

verumtatem per modum sublimiorem et meliorem et nobiliorem, sicut ostendimus.

VI (VII). Intelligentia est substantia quae non dividitur.

64. Intelligentia est substantia quae non

64. Inteligencja jest substancj, ktra si nie

197

W tym wypadku, w wyraeniu laquela per intelligentiam, termin intelligentia nie oznacza oddzielonej substancji umysowej.

119

dividitur. 65. Quod est quia si non est cum magnitudine neque corpus neque movetur, tunc procul dubio non dividitur. 66. Et irum omne divisibile non dividitur nisi aut in multitudinem aut in magnitudinem aut in motum suum. 67. Cum ergo res est secundum hanc dispositionem, est sub tempore, quoniam non recipit divisionem nisi in tempore. Et intelligentia quidem non est in tempore, immo est cum aeternitate; quapropter facta est altior et superior omni corpore et omni multitudine. Quod si inveniatur in ea multitudo, non invenitur nisi quasi res existens una. Cum ergo intelligentia sit secundum hunc modum, penitus divisionem non recipit. 68. Et significatio [quidem] illius est reditio sui super essentiam suam, scilicet quia non extenditur cum re extensa, ita ut sit una suarum extremitatum secunda ab alia. 69. Quod est quia quando vult scientiam rei corporalis [...] non extenditur cum ea, sed ipsa stat fixa secundum suam dispositionem; quoniam est forma a qua non pertransit aliquid. Et corpora quidem non sunt ita. 70. Et significatio [...] quod intelligentia non est corpus neque dividitur eius substantia et operatio eius, est quod utraeque sunt res una. Et intelligentia quidem est multa propter bonitates quae adveniunt ei a causa prima. Et ipsa quamvis multiplicetur per hunc modum,

dzieli. 65. Jest tale dlatego, e jeeli nie ma wielkoci, ani ciaa, ani nie jest w ruchu, to bez wtpienia nie ulega podziaowi. 66. I rwnie wszystko, co jest podzielne, dzieli si albo co do iloci, albo co do wielkoci, albo co do swego ruchu. 67. Gdy wic rzecz posiada t waciwo, podlega czasowi, poniewa poddaje si podziaowi tylko w czasie. A inteligencja nie jest w czasie, jest raczej (zwizana) z wiecznoci; z tego powodu jest wysza i doskonalsza od kadego ciaa i od kadej wieloci. Dlatego, gdyby znalaza si w niej wielo, to znalazaby si jako co jednego198. Gdy wic inteligencja bytuje w taki sposb, zupenie nie podlega podziaowi.

68. A dowodem tego jest jej powracanie do swej istoty, poniewa przecie nie rozciga si wr az z rzecz rozcig tak, aby bya jedn z jej granic rn od innej. 69. Jest tak dlatego, e kiedy chce wiedzy rzeczy cielesnej [...], nie staje si z ni rozciga199, lecz pozostaje trwaa zgodnie ze sw waciwoci; jest bowiem form, z ktrej nic nie ubywa. A ciaa takie nie s. 70. I dowodem [...], e inteligencja nie jest ciaem, i e nie dzieli si jej substancja, ani jej dziaanie, jest to, e jedno i drugie jest czym jednym. A inteligencji jest wiele ze wzgldu na dobra, jakie jej przypadaj ze strony przyczyny pierwszej. I sama, chocia w ten sposb si

57

Wyraenie quasi res existens una moe niepokoi swym eg zystencjalnym terminem. Wiemy jednak, e w Ksidze o przyczynach nie wystpuje zagadnienie istnienia. Termin existens oznacza tu wic raczej potoczne jest w sensie znajduje si. W wielu rkopisach, przytoczonych przez A.Pattina, zamiast terminu existens znajduje si termin sit. 199 A. Pattin, s. 63, podaje w przypisie pogld Idziego Rzymianina, e w niektrych tekstach Ksigi jest to ujte negatywnie (nie jest rozciga), w innych pozytywnie (jest rozciga). I Idzi Rzymianin stwierdza w zacytowanym przez Pattina zdaniu, e obie wersje mona przyj.

120

tamen quia appropinquat uni, fit unum et non dividitur. Et intelligentia quidem non recipit divisionem quoniam est primum creatum quod creatum est a causa prima, et unitas est dignior ea quam divisio.

mnoy, jednak, poniwa zblia si do jedni, staje si jedni, i nie dzieli si. I inteligencja nie podlega podziaowi, poniewa jest czym pierwszym stworzonym wrd tego, co stworzya pierwsza przyczyna, i jedno bardziej jej przystoi ni podzia. 71. Ju wic sprawdzono, e inteligencja jest substancj, ktra nie ma ani wielkoci, ani ciaa, ani poruszania si jakim ze sposobw ruchu ciaa: jest z tego wzgldu utworzona ponad czasem [i (razem) z wiecznoci], jak wykazalimy. VII (VIII). Kada inteligencja wie, co jest ponad ni i co jest pod ni. 72. Kada inteligencja wie, co jest ponad ni i co jest pod ni: jednak wie, co jest pod ni, bo jest tego przyczyn, i wie, co jest ponad ni, poniewa od tego otrzymuje dobra. 73. I inteligencja jest substancj umysow; na sposb wic swojej substancji zna rzeczy, ktre otrzymuje przyczyn. 74. Sama wic rozpoznaje to, co jest ponad ni, i to, co jest pod ni, oraz wie, e to, co jest ponad ni, jest jej przyczyn, i e to, co jest pod ni, jest jej skutkiem; i poznaje swoj przyczyn oraz swj skutek poprzez
200

71.

Iam

ergo

verificatum

est

quod

intelligentia substantia est quae non est cum magnitudine neque corpus neque movetur per aliquem modorum motus corporei:

quapropter facta est supra tempus [et cum aeternitate], sicut ostendimus.

VII (VIII). Omnis intelligentia scit quod est supra se et quod est sub se.

72. Omnis intelligentia scit quod est supra se et quod est sub se: verumtatem scit quod est sub se quoniam est causa ei, et scit quod est supra se quoniam acquirit bonitates ab eo. 73. Et intelligentia quidem est substantia intellectibilis; ergo secundum modum suae substantiae scit res quas acquirit desuper et res quibus est causa. 74. Ergo ipsa discernit quod est supra eam et quod est sub ea, et scit quod illud quod est supra se est causa ei et quod est sub ea est causatum ab ea; et cognoscit causam suam et causatum suum per modum qui est causa eius, scilicet per modum suae substantiae.

gry,

i rzeczy,

ktrych

jest

sposb,

jaki

jest

tego

przyczyn , mianowicie na sposb swojej substancji. 75. I podobnie kady wiedzcy zna rzecz lepsz i rzecz nisz oraz gorsz tylko na sposb swej substancji i swego bytowania, a nie na sposb, wedug ktrego s rzeczy.

75. Et similiter omnis sciens non scit rem meliorem et rem inferiorem et deteriorem nisi secundum modum suae substantiae et sui esse, non secundum modum secundum quem res sunt.
200

Zauwamy, e A. Pattin s. 64, z wyraeniem per modum qui est causa eius wie dwa inne tumaczenia: selon ce quelle est i in der Weise, in welcher sie selbst ist, czyli wedug tego, czym jest.

121

76. Et si hoc ita est, tunc procul dubio bonitates quae descendunt super

76. A jeeli tak jest, to niewtpliwie dobra, ktre zstpuj na inteligencj od przyczyny pierwszej, s w niej umysowe, i podobnie rzeczy cielesne, poznawalne umysowe. 77. Jest tak, poniewa rzeczy, ktre s w inteligencji, nie s jej odciniciami, raczej s przyczynami odcini. A dowodem tego jest to, e sama inteligencja jest przyczyn rzeczy, ktre s pod ni, z tego wzgldu, e jest inteligencj. Jeeli wic inteligencja jest przyczyn rzeczy przez to, e jest inteligencj, to bez wtp ienia przyczyny umysowe. 78. Ju wic jest jasne, e rzeczy ponad inteligencj i pod ni s dziki mocy umysowej, i podobnie rzeczy cielesne zawierajce inteligencj s umysowe, a rzeczy umysowe w inteligencji s umysowe, poniewa jest ona przyczyn przyczyny ich bytowania; a poniewa sama poznaje tylko na sposb swej substancji, i poniewa jest inteligencj, poznaje (przy pomocy) poznania umysowego rzeczy zarwno umysowe jak i cielesne. rzeczy w inteligencji s take zmysami, s w inteligencji

intelligentiam a causa prima, sunt in ea intellectibiles et similiter res corporeae sensibiles sunt in intelligentia intellectibiles. 77. Quod est quoniam res quae sunt in intelligentia non sunt impressiones ipsae, immo sunt causae impressionum. Et

significatio illius est quod intelligentia ipsa est causa rerum quae sunt sub ea per hoc quod est intelligentia. Si ergo intelligentia est causa rerum per hoc quod est intelligentia, tunc procul dubio causae rerum in

intelligentia sunt intellectibiles etiam. 78. Iam ergo manifestum est quod res supra intelligentiam et sub ea sunt per virtutem intellectibilem et similiter res corporae cum intelligentia intellectibiles sunt in intellectzibiles intelligentia et res sunt

intellectibiles, quoniam ipsa est causa causae esse earum; et quoniam ipsa non apprehendit nisi per modum suae substantiae et ipsa, quia est intelligentia, apprehendit intellectibili, res sive

apprehensione

intellectibiles sint res sive corporeae. VIII (IX). Kada trwao i istota inteligencji zale od czystej dobroci, ktra jest pierwsz przyczyn. 79. Kada trwao i istota inteligencji zale od czystej dobroci, ktra jest pierwsz przyczyn. 80. [ot] moc inteligencji ma wiksz jedno ni rzeczy drugie, ktre s po niej, poniewa nie s one zdolne do jej poznania. A ona jest tak utworzona dlatego, e jest przyczyn tego, co jest pod ni. 81. A dowodem tego jest to, co raz jeszcze przypominamy: inteligencja rzdzi wszystkimi

VIII (IX). Omnis intelligentiae fixio et essentia est per bonitatem puram quae est causa prima.

79. Omnis intelligentiae fixio et essentia est per bonitatem puram quae est causa prima. 80. Et virtus [quidem] intelligentiae est vehementioris unitatis quam res secundae quae sunt post eam, quoniam ipsae non accipiunt cognitionem eius. Et non est facta ita, nisi quia causa est ei quod est sub ea. 81. Et significatio eius est illud cuius rememoramur: intelligentia est regens omnes

122

res quae sunt sub ea per virtutem divinam quae est in ea et per eam retinet res, quoniam per eam est causa rerum; et ipsa retinet omnes res quae sunt sub ea et comprehendit eas. 82. Quod est quoniam omne quod est primum rebus est causa eis, est retinens illas res et regens eas et non evadit ab eo ex ipsis aliquid propter virtutem suam altam. Ergo

rzeczami, ktre s pod ni, poprzez moc bosk w niej bdc i przez ni zachowuje rzeczy, poniewa przez ni jest przyczyn rzeczy; ona to zachowuje wszystkie rzeczy, ktre s pod ni, oraz je ogarnia. 82. Jest tak, poniewa wszystko, co jest dla rzeczy pierwsze i (co jest) ich przyczyn, zachowuje te rzeczy i rzdzi nimi, i nic z nich nie wymyka si spod jego wpywu z powodu gboko (sigajcej) jego mocy. Inteligencja wic jest pierwsza wrd rzeczy, ktre s pod ni, i zachowuje je oraz rzdzi nimi, tak jak natura rzdzi rzeczami, ktre s pod ni, moc inteligencji. I podobnie inteligencja rzdzi natur poprzez moc bosk. 83. A inteligencja zachowuje rzeczy, ktre s po niej, i rzdzi nimi oraz rozciga na nie swoj moc tylko dlatego, e one nie s jej moc substancjaln, [raczej] sam jest moc mocy substancjalnych, poniewa jest ich przyczyn. 84. Inteligencja wic ogarnia to, co zrodzone, oraz natur i granic natury, mianowicie dusz, bowiem ona jest ponad natur. 85. Jest tak dlatego, e natura zawiera 201 rodzenie, dusza zawiera natur, a inteligencja zawiera dusz. 86. Inteligencja wic zawiera wszyskie rzeczy; inteligencja zostaa tak utworzona tylko ze wzgldu na przyczyn pierwsz, ktra przewysza wszystkie rzeczy, poniewa jest przyczyn inteligencji, i duszy, i natury, i pozostaych rzeczy. 87. A przyczyna pierwsza nie jest ani inteligencj, an dusz, ani natur, raczej jest ponad [inteligencj i] dusz i natur, poniewa stwarza

intelligentia est princeps rerum quae sunt sub ea et retinens eas et regens eas, sicut natura regit res quae sunt sub ea per virtutem intelligentiae. Et similiter intelligentia regit naturam per virtutem divinam.

83. Et intelligentia quidem non facta est retinens res quae sunt post eam et regens eas et suspendens virtutem suam super eas, nisi quoniam ipsae non sunt virtus substantialis ei, [immo] ipsa est virtus virtutum

substantialium, quoniam est causa eis. 84. Et intelligentia quidem comprehendit generata et naturam et horizontem naturae scilicet animam, nam ipsa est supra naturam. 85. Quod est quia natura continet

generationem et anima continet naturam et intelligentia continet animam. 86. Ergo intelligentia continet omnes res; et non est facta intelligentia ita nisi propter causam primam quae supereminet omnibus rebus, quoniam est causa intelligentiae et animae et naturae et reliquis rebus.

87.

Et

causa

quidem

prima

non

est

intelligentia neque anima neque natura, immo est supra [intelligentiam et] animam et

201

Continet tumaczy si przez zawiera, aby odrni tym terminem podobne znagczenie sowa comprehendit, tumaczon tu przez ogarnia.

123

naturam, quoniam est creans omnes res. Verumtamen est creans intelligentiam absque medio et creans animam et naturam et reliquas res, mediante intelligentia. 88. Et scientia quidem divina non est sicut scientia intellectibilis neque sicut ascientia animalis, immo est supra scientiam

wszystkie rzeczy. Inteligencji jednak stwarza bezporednio202 a dusz i natur oraz pozostae rzeczy stwarza przez porednictwo inteligencji.

88. I wiedza boska nie jest taka, jak wiedza umysowa, ani jak wiedza duchowa, raczej jest ponad wiedz inteligencji i wiedz duszy, poniewa stwarza (kad) wiedz. 89. A zatem moc boska jest ponad wszelk moc umysow i duchow oraz naturaln, poniewa jest przyczyn kadej mocy. 90. I inteligencj charakteryzuje yliathim 203, poniewa jest bytowaniem i form, podobnie te dusz charakteryzuje yliathim oraz harakteryzuje yliathim natur. A przyczyna pierwsza nie ma yliathim, poniewa jest ona tylko bytowaniem. 91. Gdyby kto powiedzia: jest konieczne, aby byo yliathim, odpowiemy: yliathim jest nieskoczonoci siebie, a jego swoisto stanowi czysta dobro rozlewajca na inteligencj wszystkie dobra i przez porednictwo inteligencji na pozostae rzeczy. IX (X). Kada inteligencja jest pena form. 92. Kada inteligencja jest pena form; jednak spord inteligencji s te (rzeczy), ktre zawieraj formy mniej powszechne, i spord nich s te, ktre zawieraj formy bardziej powszechne. 93. Jest tak, poniewa formy, ktre s w niszych inteligencjach drugich w sposb szczegowy, w inteligencjach pierwszych s w sposb powszechny; i formy, ktre s w inteligencjach

intelligentiae et scientiam animae, quoniam est creans scientias. 89. Et quidem virtus divina est supra omnem virtutem intellectibilem et animalem et naturalem, quoniam est causa omni virtuti. 90. Et intelligentia est habens yliathim quoniam est esse et forma et similiter anima est habens yliathim, et natura est habens yliathim. Et causae quidem primae non est yliathim, quoniam ipsa est esse tantum.

91. Quod si dixerit aliquis: necesse est ut sit yliathim, dicemus: yliathim suum est

infinitum et individuum suum est bonitas pura, influens super intelligentiam omnes bonitates et super reliqua res mediante intelligentia.

IX (X). Omnis intelligentia plena est formis.

92. Omnis intelligentia plena est formis; verumtatem ex intelligentiis sunt quae

continent formas minus universales et ex eis sunt quae continent formas plus universales. 93. Quod est quoniam formae quoe sunt intelligentiis secundis inferioribus per

modum particularem, sunt in intelligentiis primis per modum universalem; et formae

202

Absque medio tumaczy si przez bezporednio. Peny sens tego wyraenia oznacza brak jakiego bytu, stanowice go narzdzie lub co poredniczcego w stwarzaniu. 203 Por. w czci Stan bada rozdzia 11, pt. Czym jest yliathim? W zwizku z tym, e yliathim oznacza zbiorczo, powszechno, wyraenie est habens tumaczy si tu przez charakteryzuje.

124

quae sunt in intelligentiis primis per modum universalem sunt in intelligentiis secundis per modum particularem. 94. Et in primis inteligentiis est virtus magna, quoniam sunt vehementioris unitas quam intelligentiae secundae inferiores; et in intelligentiis virtutes secundis inferioribus sunt sunt

pierwszych w sposb powszechny, s w sposb szczegowy w inteligencjach drugich.

94. A w pierwszych inteligencjach jest wielka moc, poniewa s one w wikszym stopniu jednoci ni drugie inteligencje nisze; a w niszych inteligencjach drugich s mo sabsze, poniewa maj mniej jednoci a wicej mnogoci. 95. Jest tak dlatego, e inteligencje, ktre s blisko jedni, czystej prawdy, maj mniej iloci i wiksz moc, od jedni, czystej prawdy, ma wicej iloci i sabsz moc. 96. A poniewa inteligencje bliskie [jedni] czystej prawdy maj mniej iloci a wicej mocy, wynika std, e formy, ktre pochodz z inteligencji pierwszych, pochodz w jednakowy, powszechny sposb204 [...]. 97. My [zatem] ujmujemy to krcej i mwimy, e formy, ktre przychodz z inteligencji pierwszych do drugich, charakteryzuj si sabszym

debiles,

quoniam

minoris

unitatis et pluris multiplicitatis. 95. Quod est quia intelligentiae quae sunt propinquae uni, puro vero sunt minoris quantitatis et maioris virtutis, et intelligentiae quae sunt longinquiores ab uno, puro vero sunt pluris quantitatis et debilioris virtutis. 96. Et quia intelligentiae propinque [uni], puro vero sunt minoris quantitatis et maioris virtutis, procedunt accidit ex inde ut formae quae primis,

intelleligentiis

procedant processione universali unita [...]. 97. Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus quod formae quae adveniunt ex intelligentiis primis secundis sunt debilioris processionis et vehementioris separationis. 98. Quapropter fit quod visos intelligentiae suos super

pochodzeniem a silniejszym oddzieleniem. 98. Z tego powodu jest tak, e inteligencje drugie kieruj swoje spojrzenie na form powszechn, ktra jest w inteligencjach powszechnych, i dziel j oraz j wyodrbniaj, poniewa same mog przyj te formy w ich prawdzie i pewnoci tylko w sposb, wedug ktrego mog je przyj, [mianowicie przez wyodrbnienie i podzia.

secunduae

proiciunt

universalem formam, quae est in intelligentiis universalibus, et dividunt eam et separant eam, quoniam ipsae non possunt recipere illas formas secundum earum, quem nisi veritatem per et

certitudinem secundum

modum eas,

possunt

recipere

[scilicet per separationem et divisionem. 99. Et similiter aliqua ex rebus non recipit quod est supra eam nisi per modum secundum quem potest recipere ipsum,] non per modum secundum quem est res recepta. 99. I podobnie kada z rzeczy przyjmuje to, co jest ponad ni, tylko w sposb, dziki ktremu moe to przyj] a nie w sposb, w jaki jest (sama) rzecz przyjt.

204

Formae... procdant processione universali unita; Pattin przytacza nastpujce tumaczenie tego zdania: procdent... selon une procession particulire, disperse.

125

X (XI). Omnis intelligentia intelligit res sempiternas quae non destruuntur neque cadunt sub tempore.

X (XI). Kada inteligencja pojmuje rzeczy wieczne, ktre nie niszczej, ani nie podlegaj czasowi. 100. Kada inteligencja pojmuje rzeczy wieczne, ktre nie niszczej, ani nie podlegaj czasowi. 101. Jest tak, poniewa, jeeli inteligencja jest zawsze tym, co nie jest poruszone, jest wtedy przyczyn rzeczy wiecznych, ktre nie niszczej [ani nie zmieniaj si], ani nie podlegaj rodzeniu i rozpadaniu. I inteligencja jest taka tylko przez to, e pojmuje rzecz swoim bytowaniem, a jej bytowanie jest wieczne, bo nie ulega rozpadaniu [...]. 102. Skoro wic tak jest, mwimy, e rzeczy zniszczalne [...] s z cielesnoci, mianowicie z czasowej przyczyny cielesnej, (a) nie z wiecznej przyczyny umysowej. XI (XII). Niektre spord (tych) wszystkich, ktre s pierwsze, s w innych na sposb, ktry pozwala, aby bya z nich jedno w czym innym. 103. Niektre spord (tych) wszystkich, ktre s pierwsze, s w innych na sposb, ktry pozwala, aby bya z nich jedno w czym innym. 104. Jest tak dlatego, e w bytowaniu jest ycie i inteligencja, ycie. 105. Jednak bytowanie i ycie s w inteligencji dwiema "alachili", [to znaczy] inteligencjami, a bytowanie oraz inteligencja s w yciu dwoma (rodzajami) ycia, a inteligencja i ycie s w bytowaniu dwoma bytowaniami. 106. A jest to w taki sposb wtedy, gdy ktre z tych, ktre s pierwsze, jest albo przyczyn, albo a w yciu jest bytowanie i

100.

Omnis

intelligentia

intelligit

res

sempiternas quae non destruuntur neque cadunt sub tempore. 101. Quod est quoniam si intelligentia est semper quae non movetur, tunc ipsa est causa rebus sempiternis quae non destruuntur [nec permutantur] neque cadunt sub generatione et corruptione. Et intelligentia quidem non est ita, nisi quia intelligit rem per esse suum, et esse suum est sempiternum quod non corrumpitur [...]. 102. Cum ergo hoc sit ita, dicimus quod res destructibiles [...] sunt ex corporeitate,

scilicet ex causa corporea temporali, non ex causa intellectibili aeterna.

XI (XII). Primorum omnium quaedam sunt in quibusdam per modum quo licet ut sit unum eorum in alio.

103. Primorum omnium quaedam sunt in quibusdam per modum quo licet ut sit unum eorum in alio. 104. Quod est quia in esse sunt vita et intelligentia, et in vita sunt esse et

intelligentia, et in intelligentia sunt esse et vita. 105. Verumtamen esse et vita in intelligentia sunt duae alachili, [id est] intelligentiae, et esse et intelligentia in vita sunt duae vitae, et intelligentia et vita in esse dunt duo esse.

inteligencja, a w inteligencji jest bytowanie i

106. Et illud [quidem] non est ita nisi quia unumqoudque primorum aut est causa aut

126

causatum. Causatum ergo in causa est per modum causae et causa in causato per modum causati. 107. Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus quod res agens in rem per modum causae non est in ea nisi per modum quo est causa eius, sicut sensus in anima per modum animalem, et anima in intelligentia per modum

skutkien. Skutek wic jest w przyczynie na sposb przyczyny, a przyczyna w skutku jest na sposb skutku. 107. My [zatem] ujmujemy to krcej i mwimy, e rzecz dziaajca na rzecz na sposb przyczyny, jest w niej tylko w ten sposb, dziki ktremu jest jego przyczyn, tak jak zmys (jest) w duszy w sposb duchowy, a dusza w inteligencji w sposb umysowy, a inteligencja w bytowaniu na sposb bytowania, a bytowanie pierwsze w inteligencji w sposb umysowy, a inteligencja w duszy w sposb dachowy, a dusza w zmyle w sposb zmysowy. 108. I powtarzamy i mwimy, e zmys w duszy, a inteligencja w przyczynie pierwszej, s w sposb im waciwy, co wykazalimy. XII (XIII). Kada inteligencja pojmuje swoj istot.

intellectibilem, et intelligentia in esse per modum essentialem, et esse primum in intelligentia per modum intellectibilem, et anima in sensu per modum sensibilem.

108. Et redeamus et dicamus quod sensus in anima et intelligentia in causa prima sunt per modos suos, secundum quod ostendimus.

XII (XIII). Omnis intelligentia intelligit essentiam suam.

109. Omnis intelligentia intelligit essentiam suam. 110. Quod est quia intelligens et intellectum sunt simul, cum ergo est intelligentia intelligens et intelectum, tunc procul dubio videt essentiam suam. 111. Et, quando videt essentiam suam, scit quod intelligit per intelligentiam essentiam suam. 112. Et, quando scit essentiam suam, scit reliquas res quae sunt sub ea, quoniam sunt ex ea. 113. Verumtamen in ea sunt per modum intellectibilem. Ergo intelligentia et res intellectae sunt unum. 114. Quod est quia, si res intelectae et intelligentia sunt unum, et intelligentia scit esse suum, tunc procul dubio quando scit

109. Kada inteligencja pojmuje swoj istot. 110. Jest tak dlatego, e pojmujcy i to, co pojmowane, s jednoczesne; gdy wic jest inteligencja pojmujca i to, co pojmowane, wtedy bez wtpienia widzi swoj istot. 111. A gdy widzi swoj istot, wie, e pojmuje swoj istot przez inteligencj. 112. A gdy zna swoj istot, zna pozostae rzeczy, ktre s pod ni, poniewa one z niej pochodz. 113. S w niej jednak w sposb umysowy. A wic inteligencja i rzeczy pojmowane s tym samym. 114. Jest tak dlatego, e jeeli rzeczy pojmowane i inteligencja s tym samym, a inteligencja zna swoje bytowanie, to wtedy bez wtpienia, gdy zna

127

essentiam suam, scit reliquas res, et, quando scit reliquas res, scit essentiam suam, quia, quando scit reliquas res, ipsa non scit eas nisi quia sunt intellectae. Ergo intelligentia scit essentiam suam et scit res intellectas simul, sicut ostendimus.

swoj istot, zna (take) rzeczy pozostae, a gdy zna rzeczy pozostae, zna swoj istot, poniewa gdy zna pozostae rzeczy, zna je tylko dlatego, e s pojmowane. A wic inteligencja zna swoj istot i zna jednoczenie rzeczy pojmowane, jak wykazalimy. XIII (XIV). W kadej duszy rzeczy zmysowe s w ten sposb, e jest (ona) ich wzorem, a rzeczy umysowe s w niej (przez to), e je zna. 115. W kadej duszy rzeczy zmysowe s w ten sposb, e jest (ona) ich wzorem, a rzeczy umysowe s w niej (przez to), e je zna. 116. A jest tak utworzona dlatego, e jest rozcignita midzy nieruchomymi rzeczami umysowymi i midzy ruchomymi rzeczami zmysowymi. 117. I poniewa dusza jest taka, dzieje si to, e odciska rzeczy cielesne, (i) z tego powodu zostaa ustanowiona przed ni. przyczyn cia i zostaa uprzyczynowana przez inteligencj, ktra jest 118. Rzeczy wic, ktre zostay odcinite z duszy, s w niej po to, aby by wzorem, mianowicie dlatego, e rzeczy zmysowe s odwzorowaniem wzoru, jakim jest dusza, a rzeczy, ktre spadaj na dusz, sa w duszy na sposb czego nabytego. 119. Skoro wic tak jest, powtarzamy i mwimy, e wszystkie rzeczy poznawane zmysami s w duszy na sposb przyczyny, z powodu czego dusza jest przyczyn wzorcz. 120. I przez dusz rozumiem moc czynic rzeczy zmysowe. 121. jednak moc sprawcza w duszy nie jest materialna, a moc cielesna w duszy jest

XIII (XIV). In omni anima res sensibiles sunt per hoc quod est exemplum eis, et res intellectibiles in ea sunt, quia scit eas.

115. In omni anima res sensibiles sunt per hoc quod est exemplum eis, et res

intellectibiles in ea sunt, quia scit eas. 116. Et non facta est ita nisi quia ipsa expansa est inter res intellectibiles non moventur moventur. 117. Et quia anima sic est, fit quod imprimit res corporeas, quapropter facta est causa corporum et facta est causata ex intelligentia quae est ante eam. et inter res sensibiles quae

118. Res igitur quae imprimuntur ex anima, sunt in anima per intentionem exempli, scilcet quia res sensibiles exemplificantur secundum exemplum animae, et res quae cadunt supra animam, sunt in anima per modum acquisitum. 119. Cum ergo hoc sit ita, redeamus et dicamus quod res sensibiles exemplificantur secunudm exemplum animae, et res quae cadunt supra animam, sunt in anima per modum acquisitum. 120. Et intelligo per animam virtutem agentem res sensibiles, 121. verumtamen virtus efficiens in anima non est materialis, et virtus corporea in anima

128

est spiritualis, et virtus imprimens in rebus habentibus dimensiones et sine dimensione. 122. Res autem intellectibiles in anima sunt per modum accidentalem, scilicet quia res intellectibiles quae non dividuntur sunt in anima per modum divisibilem. Ergo res intellectibiles unitae sunt in anima per modum qui multiplicatur, et res intellectibiles quae non moventur sunt in anima per modum motus. 123. Iam ergo ostensum est quod [...] res intellectibiles et sensibiles sunt in anima, verumtamen res sensibiles, corporeae, motae sunt in anima spiritualem, per modum animalem, et quod res

umysowa,

moc

(natomiast)

odciskajca

rzeczach majcych wymiary jest bez wymiaru. 122. Rzeczy umysowe s w duszy w sposb przypadociowy205, dlatego e rzeczy umysowe, ktre nie dziel si, s w duszy w sposb podzielny. Rzeczy wic umysowe stanowice jedno s w duszy w sposb, ktry jest zwielokrotniony, a rzeczy umysowe nieruchome s w duszy na sposb ruchu. 123. Ju wic wykazano, e [...] rzeczy umysowe i poznawane zmysami s w duszy, jednak rzeczy poznawane zmysami, cielesne, ruchome, s w duszy w sposb duchowy, umysowy, powodujcy jedno, natomiast rzeczy umysowe, stanowice jedno, uspokojone, s w duszy na sposb zwielokrotnienia wedug ruchu [...].

unitum,

intellectibiles, unitae, quiescentes, sunt in anima per modum qui multiplicatur

secundum motum [...]. XIV (XV).Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, cakowicie do niej powraca. 124. Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, cakowicie do niej powraca206. 125. Jest tak dlatego, e wiedza jest tylko czynnoci umysow. Gdy wic wiedzcy z na sw istot, wtedy powraca do swej istoty przez swoje umysowe dziaanie. 126. A jest tak tylko dlatego, e wiedzcy i to, co wie, s jedn rzecz, poniewa wiedza znajcego swoj istot jest z niego i ku niemu: jest z niego, poniewa jest wiedzcy, i (j est) ku niemu, poniewa jest tym, co (on) wie.
205

XIV(XV). Omnis sciens qui scit essentiam suam est rediens ad essentiam suam reditione completa.

124. Omnis sciens qui scit essentiam suam est rediens ad essentiam suam reditione completa. 125. Quod est quia scientia non est nisi actio intellectibilis. Cum ergo scit sciens suam essentiam, tunc redit per operationem suam intellectibilem ad essentiam suam. 126. Et hoc non est ita nisi quoniam sciens et scitum sunt res una, quoniam scientia scientis essentiam suam est ex eo et ad eum: est ex eo quia est sciens, et ad eum quia est scitum.

Do wyraenia per modum accidentalem Pattin, s. 7 8 , za Idzim Rzymianinem dodaje w przypisie wyjanienie: i.e. modo divisibili. 206 Upraszczamy wystpujcy w tym zdaniu orientalizm. W dosownym przekadzie zdanie to brzmiaoby: kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, powraca do swej istoty powracaniem zupenym. To niezwykle ciekawe zagadnienie: reditio sui super essentiam suam (zd. 68), znajduje si w Ksidze w zdaniach: 68, 124128, 195.

129

127. Quod est quia propterea quod scientia est scientia scientis, et sciens scit essentiam suam, est eius operatio rediens ad essentiam suam; ergo substantia eius est rediens ad essentiam ipsius iterum. 128. Et non significo per reditionem

127. Jest tak, poniewa z tego powodu, e wiedza jest wiedz wiedzcego, a wiedzcy zna swoj istot, to jego dziaanie powraca do jego istoty; jego wic substancja rwnie powraca do jego istoty. 128. A przez powracanie substancji do jej istoty rozumiem tylko to, e jest (ona)staa, trwaa (sama) przez si, nie potrzebujca dla swej trwaoci i swej istoty innej podtrzymujcej j rzeczy, poniewa substancja
207

substantiae ad essentiam suam, nisi quia est stans, fixa per se, non indigens in sui fixione et sui essentia re alia rigente ipsam, quoniam est substantia simplex, sufficiens per

jest

prosta,

seipsam.

wystarczajca sama przez si.

XV (XVI). Omnes virtutes quibus non est finis pendentes sunt per infinitum primum.

XV (XVI). Wszystkie moce, ktre nie maj kresu, zale od pierwszej nieskoczonoci. 129. Wszystkie moce, ktre nie maj kresu, zale od pierwszej nieskoczonoci, ktra jest moc mocy, nie dlatego, e jest ona przyjta, trwaa, staa w rzeczach bytujcych, lecz e jest moc rzeczy bytujcych, majcych trwao. 130. A gdyby kto powiedzia, e pierwszy byt stworzony, mianowicie inteligencja, jest moc nie majc kresu, powiemy, e byt stworzony nie jest moc, lecz e ma pewn moc. 131. A jego moc jest nieskoczona t ylko wobec (rzeczy) niszych, nie wobec wyszych, poniewa nie jest on czyst moc, ktra jest moc dlatego, e jest moc, i e jest rzecz ktra nie koczy si ani wobec (rzeczy) niszych, ani wobec wyszych. Natomiast stworzony byt pierwszy, mianowicie inteligencja, ma kres i jej moc jest skoczona ze wzgldu na co pozostaje (zalena od) swej przyczyny. 132. Byt natomiast pierwszy twarzajcy jest nieskoczony, pierwszy, czysty. 133. Jest tak dlatego, e jeeli byty mocniejsze

129. Omnes virtutes quibus non est finis pendentes sunt per infinitum primum quod est virtus virtutum, non quia ipsa sit acquisita, fixa, stans in rebus entibus

habentibus fixionem. 130. Quod si aliquis dicat quod ens primum creatum, scilicet intelligentia, est virtus cui non est finis, dicemus quod non est ens creatum virtus, immo est ei virtus quaedam. 131. Et virtus quidem eius non est facta infinita nisi inferius, non superius, quoniam ipsa non est virtus pura quae non est virtus nisi quia est virtus et est res quae non finitur inferius neque superius. Ens autem primum creatum, scilicet intelligentia, habet finem et virtuti eius est finis [...] secundum quem remanet causa eius.

132. Ens autem primum creans est infinitum primum purum. 133. Quod est quia, si entibus fortibus non est
207

W zwizku z wyraeniem: non indigens... re alia por. w czci Stan bada, rozdzia 13, uwagi o podobiestwie definicji substancji u Descartesa i okrelenia w Ksidze powracania substancji do jej istoty. Wyraenie non indigens wystpuje w zdaniach: take 164, 192, 197.

130

finis propter suam acquisistionem ab infinito primo puro propter quod sunt entia, et si ens primum ipsum est quod ponit res quibus non est finis, tunc ipsum procul dubio est supra infinitum.

nie maj kresu ze wzgldu na zawarto (uzyskan) od (bytu) nieskoczonego, pierwszego, czystego, dziki ktremu s bytami, i jeeli tylko sam byt pierwszy sprawia rzeczy nie majce kresu, to wtedy bez wtpienia jest on ponad nieskoczonoci.

134. Ens autem creatum primum, scilicet intelligentia, non est non finitum; immo dicitur quod est infinitum, neque dicitur quod est ipsum met quod non est finitum.

134.

Byt

natomiast

pierwszy

stworzony,

mianowicie inteligencja, nie jest nieskoczony; owszem, mwi si, e jest nieskoczony, ale nie mwi si, e jest sam z siebie tym, co nie jest skoczone. 135. Byt wic pierwszy jest miar bytw pierwszych umysowych i bytw drugich poznawanych zmysami, poniewa on jest tym, ktry stworzy byty i wymierzy je miar odpowiadajc kademu bytowi. 136. Powtarzamy wic i mwimy, e byt pierwszy stwarzajcy jest ponad nieskoczonoci, lecz byt drugi stworzony jest nieskoczony; a to, co jest midzy bytem pierwszym stwarzajcym i bytem drugim stworzonym, nie jest skoczone.

135. Ens ergo primum est mensura entium primorum intellectibilium et entium

secundorum sensibilium, scilicet quia ipsum est quod creavit entia et mensuravit

eamensura convenienti omni enti. 136. Redeamus ergo et dicamus quod ens primum creans est supra infinitum, sed ens secundum creatum est infinitum; et quod est inter ens primum creans et ens secundum creatum est non finitum.

137. Et reliquae bonitates simplices, sicut vita et lumen et quae sunt eis similia, sunt causae rerum omnium habentium bonitates, scilicet quod infinitum est a causa prima et causatum primum est causa omnis vitae et similiter reliquae bonitates descendentes a causa prima super causatum primum in primis, et est intelligentia, deinde descendunt super reliqua causata intellectibilia et

137. A pozostae dobra proste, jak ycie i wiato oraz te, ktre s im podobne, s przyczynami wszystkich rzeczy majcych dobra, mianowicie dlatego, e nieskoczone pochodzi od przyczyny pierwszej, a pierwszy skutek jest przyczyn kadego ycia i podobnie pozostae dobra zstpujce z przyczyny pierwszej najpierw na pierwszy skutek, czyli na inteligencj, nastpnie zstpuj na pozostae skutki umysowe i cielesne za porednictwem inteligencji. XVI (XVII). Kada moc stanowica jedno jest wicej nieskoczona ni moc zwielokrotniona. 138. Kada moc stanowica jedno jest wicej nieskoczona ni moc zwielokrotniona.

corporea, mediante intelligentia.

XVI (XVII). Omnis virtus unita plus est infinita quam virtus multiplicata.

138. Omnis virtus unita plus est infinita quam virtus multiplicata.

131

139. Quod est quia infinitum primum quod est intelligentia est propinquum uni, puro vero. Propter illud ergo factum est quod in omni virtute propinqua uni, [...] vero est infinitas plus quam in virtute longiqua ab eo.

139. Jest tak dlatego, e to, co pierwsze nieskoczone, ktre jest inteligencj, jest najblisze jedni, czystej prawdy. Z tego wic powodu stao si to, e w kadej mocy najbliszej jedni, [...] prawdy, jest wicej nieskoczonoci ni w mocy od niej odlegej. 140. Jest tak dlatego, e moc, kiedy zaczyna si uwielokrotnia, wtedy niszczeje jej jedno, a kiedy niszczeje jej jedno, niszczeje jej nieskoczono. A jej nieskoczono niszczeje dlatego, e si dzieli. 141. A dowodem tego jest moc podzielona, i to, e ona, ile bardziej gromadzi si jednoczy, zwiksza si i staje si potniejsza, i sprawia znakomitsze dziaania; a o ile bardziej rozpada si na czci i dzieli si, zmniejsza si i sabnie, i sprawia mierne dziaania. 142. Ju wic jasno wykazano, e moc, im bardziej zblia si do jedni, czystej prawdy, tym wiksza staje si jej jedno, a im bardziej zwiksza si jedno, to i nieskoczono jest w niej bardziej widoczna, i peniej si ujawnia, a jej dziaania s dziaaniami wielkimi, znakomitymi i szlachetnymi. XVII (XVIII). Wszystkie rzeczy (s) bytami dziki bytowi pierwszemu. 143. Wszystkie rzeczy (s) bytami dziki bytowi pierwszemu, a wszystkie rzeczy ywe s ruchome przez swoj istot dziki pierwszemu yciu, a wszystkie rzeczy umysowe maj wiedz dziki pierwszej inteligencji. 144. Jest tak dlatego, e jeeli kada przyczyna daje co swemu skutkowi, wtedy bez wtpienia byt pierwszy daje byt wszystkim skutkom. 145. I podobnie ycie daje swoim skutkom ruch, poniewa ycie jest czym przekazanym

140. Quod est quia virtus, quando incipit multiplicari, tunc destruitur unitas eius, et, quando destruitur eius unitas, destruitur eius infinitas. Et non destruitur infinitas eius nisi quia dividitur. 141. Et illius quidem significatio est virtus divisa, et quod ipsa quanto magis aggregatur et unitur, magnificatur et vehementior fit et efficit operationes mirabiles; et quanto magis partitur et dividitur, minoratur et debilitatur et efficit operationes viles. 142. Iam igitur manifestum est et planum quod virtus, quando plus approximat uni, puro vero, fit vehementior eius unitas, et quanto vehementior fit unitas, est infinitas in ea magis apparens et manifestior et sunt operationes eius operationes magnae,

mirabiles et nobiles.

XVII primum.

(XVIII). Res omnes entia propter ens

143. Res omnes entia propter ens primum, et res vivae omnes sunt motae per essentiam suam propter vitam omnes primam, habent et res

intellectibiles

scientiam

propter intelligentiam primam. 144. Quod est quia, si omnis causa dat causato suo aliquid, tunc procul dubio ens primum dat causatis omnibus ens. 145. Et similiter vita dat causatis suis motum, quia vita est processio procedens ex ente

132

primo quieto, sempiterno et primus motus.

pochodzcym z bytu pierwszego, uspokojonego, wiecznego, i (jest) pierwszym ruchem.

146. Et similiter intelligentia dat causatis suis scientiam. 147. Quod est quia omnis scientia vera non est nisi intelligentia est primum sciens quod est et est influens scientiam super reliqua scientia. 148. Redeamus autem et dicamus quod ens primum est quietum et est causa causarum et, si ipsum dat omnibus rebus ens, tunc ipsum dat eis per modum creationis. Vita autem prima dat eis quae sunt sub ea vitam non per modum creationis, immo per modum formae. Et similiter intelligentia non dat eis quae sunt sub ea de scientia et reliquis rebus nisi per modum formae [...].

146. I podobnie inteligencja daje swoim skutkom wiedz. 147. Jest tak dlatego, e kada prawdziwa wiedza jest wanie inteligencj, a inteligencja jest pierwszym wiedzcym, ktry jest i rozlewa wiedz na pozostaych wiedzcych. 148. Powtarzamy wic i mwimy, e byt pierwszy jest uspokojony i jest przyczyn przyczyn, i jeeli wszystkim rzoczom daje byt, to daje im go na sposb stwarzania. Natomiast ycie pierwsze daje ycie tym, co s pod nim, nie na sposb stwarzania, (lecz) raczej przez udzielenie formy. I podobnie inteligencja daje ze swojej wiedzy tym, co s pod ni, i pozostaym rzeczom, tylko przez udzielenie formy [...]. XVIII (XIX). Spord inteligencji jest to, co jest inteligencj bosk. 149. Spord inteligencji jest to, co jest inteligencj bosk, poniewa czerpie ona z dobroci pierwszych, ktre pochodz w wielkiej iloci z przyczyny pierwszej. I spord nich jest to, co jest sam inteligencj, poniewa tylko za porednictwem pierwszej inteligencji czerpie z dobroci pierwszych. A spord dusz jest to, co jest dusz umysow, poniewa zaley od inteligencji; i spord nich jest to, co jest sam dusz. A spord cia naturalnych jest to, co ma dusz rzdzc nim i sprawujc nad nim kierownictwo; i spord nich s te, ktre s samymi ciaami naturalnymi, nie majcymi duszy. 150. A to dzieje si tylko dlatego, e ona sama [ ...] ani nie jest caa umysowa, ani caa duchowa, ani caa cielesna, a od przyczyny, ktra jest nad

XVIII

(XIX).

Ex inteligentiis est quae

est

intelligentia divina

149. Ex intelligentiis est quae est est intelligentia divina, quoniam ipsa recipit ex bonitatibus primis quae procedunt ex causa prima receptione multa.Et de eis est quae est intelligentia tantum, quoniam non recipit ex bonitatibus primis nisi mediante intelligentia prima. Et ex animabus est quae est anima intellectibilis, quoniam est pendens per intelligentiam; et ex eis est quae est anima tantum. Et ex corporibus naturalibus est cui est anima regens ipsum et faciens

directionem super ipsum; et de eis sunt quae sunt corpora naturalia tantum, quibus non est anima. 150. Et hoc fit ita nisi quoniam est ipsa [...] neque intellectibilis tota neque animalis tota neque corporea totra, neque pendet per

133

causam quae est supra eam, nisi quae est ex ea completa, integra est quae pendet per causam quae est supra eam, 151. scilicet quia non omnis intelligentia pendet per bonitates causae primae, nisi quae ex eis est intelligentia completa in primis, integra. Ipsa enim potest recipere bonitates descendentes ex causa prima et pendere per eas, ut vehemens fiat sua unitas.

ni, zaley tylko ta, ktra jest wrd nich cakowita, (i) zupena jest ta, ktra zaley od przyczyny, ktra jest nad ni208. 151. mianowicie zaley dlatego, od e nie kada inteligencja dobroci

przyczyny

pierwszej, lecz tylko ta z nich, ktra jest inteligencj najpierw cakowit, zupen. Ta bowiem moe przyjmowa dobra, zstpujce z przyczyny pierwszej, i zalee od nich, aby w wikszym stopniu staa si jej jedno. 152. I podobnie nie kada dusza zaley od inteligencji, lecz tylko ta, ktra wrd nich jest cakowita, zupena i bardziej jednoczesna z inteligencj przez to, e zaley od inteligencji i jest cakowit inteligencj. 153. I podobnie, rwnie tylko to kade ciao naturalne ma dusz, ktre jest wrd nich cakowite, zupene, jak gdyby byo rozumne. 154. I ten sam sposb [...] dotyczy pozostaych porzdkw umysowych. XIX (XX). Przyczyna pierwsza rzdzi wszystkimi rzeczami stworzonymi nie mieszajc si z nimi. 155. Przyczyna pierwsza rzdzi wszystkimi

152. Et similiter non omnis anima pendet per intelligentiam, nisi quae ex eis est completa, integra et vehementius simul cum

intelligentia, per hoc quod pendet per intelligentiam, et est intelligentia completa. 153. Et similiter iterum non omne corpus naturale habet animam, nisi quod ex eis est completum, integrum, quasi sit rationale. 154. Et secundum hanc formam [...] sunt reliqui ordines intellectibiles.

XIX (XX). Causa prima regit res creatas omnes praeter quod commisceatur cum eis.

155. Causa primas regit res creatas omnes praeter quod commisceatur cum eis. 156. Quod est quia regimen non debilitat unitatem eius exaltatam super omnem rem neque destruit eam; neque prohibet eam essentia unitatis eius seiuncta a rebus quin regat eas. 157. Quod est quia causa prima est fixa, stans cum unitate sua pura semper, et ipsa regit res creatas omnes et influit super eas virtutem
208

rzeczami stworzonymi nie mieszajc si z nimi. 156. Jest tak dlatego, e rzdzenie nie osabia jej jednoci, wyniesionej ponad kad rzecz, ani jej nie niszczy; jej istota nie przeszkadza te jej jednoci, oddzielona od rzeczy w tym, aby nimi rzdzia. 157. Jest tak dlatego, e przyczyna pierwsza jest trwaa, zachowujca zawsze swoj czyst jedno, i ona rzdzi wszystkimi stworzonymi

A. Pattin, s. 8 7 , zwraca uwag, e wedug Idziego Rzymianina w uszkodzonym miejscu tekstu winno si znale wyraenie: natura entis causati. Pattin dodaje, e tekst arabski jest take niepeny i e aciska wersja oddaje raczej myl Proklosa (tw. 110-111), ni myl oryginau arabskiego. Pattin przytacza te przekad Anawatiego: Cil en est ainsi, cest parce que ni tout... intellectuelle, ni tout lanime, ni tout le corporel ne sont attachs a la cause qui est au-dessus d'eux; c'est seulement ce qui, parmi eux, est achev, complet (qui lest). Cest lui qui est attach a la cause qui est au-dessus de lui.

134

vitae et bonitates secundum modum virtutis earum [receptibilium] et possibilitateam

rzeczami oraz rozlewa na nie moc ycia i (wszystkie) dobra na miar ich mocy [zdolnoci przyjcia] i ich moliwoci209. Pierwsza bowiem dobro rozlewa dobra na wszystkie rzeczy jednoczenie; jednak kada z rzeczy bierze z tego wylewu na miar swej mocy i swego bytowania. 158. A dobro pierwsza rozlewa dobra na wszystkie rzeczy zawsze w jednakowy sposb, poniewa jest dobroci tylko dziki swemu bytowaniu, i swemu bytowi210 oraz swojej mocy w takim stopniu, e jest dobroci; a dobro [i moc] oraz byty s jedn rzecz. Z tego wic, e byt pierwszy i dobro s jedn rzecz wynika, e on sam w jednakowo wsplny sposb rozlewa dobra na rzeczy [...]. A dobra i dary staj si rne zalenie od wsppracy biorcego. Jest tak dlatego, e (rzeczy) otrzymujce dobra nie otrzymuj w rwnej mierze, raczej niektre a nich otrzymuj wicej ni inne, co dzieje si z powodu wielkoci jej hojnoci. 159. powtarzamy wic mwimy, e midzy adnym dziaajcym, ktry dziaa samo swoje bytowanie, i midzy tym, czego dokonuje, nie ma cznika, ani innej rzeczy poredniej. A cznik midzy dziaajcym i tym, czego dokonuje, jest tylko dodatkiem do bytowania, i to mianowicie wtedy, kiedy dziaajcy i to, co dokonane, s (poczone) przez czynnik pomocniczy ktry nie dziaa swoim bytowaniem [...] (lecz sprawia, e) s poczone. Z tego powodu przyjmujcy przyjmuje na zasadzie powizania midzy sob i swoim sprawc, a ten dziaajcy jest oddzielony od swego wytworu [...]. 160. Dziaajcy natomiast, pomidzy ktrym i

earum. Prima enim bonitas influit bonitates super res omnes influxione una; verumtamen unaquaequae rerum recipit ex illa influxione secundum modum suae virtutis et sui esse. 158. Et bonitas prima non influit bonitates super res omnes nisi per modum unum, quia non est bonitas nisi per suum esse et suum ens et suam virtutem, ita quod est bonitas, et bonitas [et virtus] et ens sunt res una, fit quod ipsum influit bonitates super res influxione communi una [...]. Et diversificantur

bonitatea et dona ex concursu recipientis. Quod est quia sapientia bonitates non recipiunt aequaliter, immo quaedam eorum recipiunt plus quam quaedam, hoc quidem est propter magnitudinem suae largitatis.

159. Redeamus ergo et dicamus quod inter omne agens, quod agit per esse suum tantum, et inter factum suum non est continuator neque res alia media. Et non est continuator inter agens et factum nisi additio super esse, scilicet quando agens et factum sunt per instrumentum et non facit per esse suum [] et sunt composita. Quapropter recipiens recipit per continuationem inter ipsum et factorem suum et est hunc agens seiunctum a facto suo [...].

160. Agens vero inter quod et inter factum

209

Possibilitatem tumaczy si w tym wypadku przez moliwo (a nie mono), poniewa wskazywaoby na takie rozumienie terminu przeciwstawienie w tym zdaniu: possibili tatem i receptibilium. To receptibilium byoby treciowo blisze monoci. 210 Wystpujce w tym zdaniu obok siebie esse i ens upewniaj, e naleao esse tumaczy przez bytowanie, a ens przez byt. Oprcz tych terminw wystpuje w Ksidze take termin essentia - istota. Por. w czci Stan bada rozdz. 9 , pt. Uwagi przygotowujce do zrozumienia esse.

135

suum non est continuator penitus, est agens verum et regens verum, faciens res per finem decoris, post quod non est possibile ut sit decus aliud; et regit factum suum per ultimum regiminis.

jego wytworem nie ma adnego cznika, jest prawdziwym rzdzcym, miay inne
211

dziaajcym sprawiajcym wykoczenie;

prawdziwym w peni swoim

rzeczy i

wykoczone , po czym nie jest moliwe, aby rzdzi wytworem najwysz wadz.

161. Quod est quia regit res per modum per quem agit et non agit nisi per ens suum; ergo ens eius iterum erit regimen eius. Quapropter fit quod regit et agit per ultimum decoris et regimen in quo non est diversitas neque tortuositas. Et non diversificantur operationes et regimen propter causas primas nisi secundum meritum recipientis.

161. Jest tak dlatego, e rzdzi rzeczami w sposb, w jaki dziaa, a dziaa tylko przez swj byt; a wic jego byt jest rwnie jego rzdzeniem. Z tego powodu rzdzi i dziaa z najwysz zupenoci, a w rzdzeniu jego nie ma ani rnorodnoci, ani pomyek. A dziaania i rzdzenie ze strony przyczyn pierwszych rni si tylko ze wzgldu na to, kim jest przyjmujcy. XX (XXI). To, co pierwsze, jest bogate samo przez si i nie ma nad nie nic bogatszego. 162. To,co pierwsze, jest bogate samo przez si i nie ma nad nie nic bogatszego. 163. A znamieniem jego jest jego jedno, nie dlatego, e ta jedno jest w nim rozproszona, raczej jest to jego czysta jedno, poniewa jest prosta do granic prostoty. 164. Jeeli natomiast kto chce pozna to, e (przyczyna) pierwsza jest bogata, niech skieruje swoj uwag na rzeczy zoone i zgbia je w starannym badaniu. Znajdzie bowiem, e to, co zoone, jest umniejszone, potrzebujce wic albo czego innego, albo rzeczy, z ktrych si skada. A rzecz prosta [...], jedna, ktra jest dobroci, jest jedna i jej jedno jest dobroci, i [...] jej dobro jest t sam rzecz. 165. Ta wic rzecz jest bogatsza, ktra rozlewa i nie podlega wylewowi w aden ze sposobw. Pozostae rzeczy umysowe albo cielesne nie s

XX (XXI). Primum est dives per seipsum et non est dives maius.

162. Primum est dives per se ipsum et non est dives maius. 163. Et significatio eius est unitas eius, non quia unitas eius sit sparsa in ipso, immo est unitas eius pura, quoniam est simplex in fine simplicitatis. 164. Si autem aliquis vult scire quod prima est dives, proiciat mentem suam superres compositas et inquirat de eis inquisitione perscrutata. Inveniet enim omne compositum diminutum, indigens quidem aut alio aut rebus ex quibus componitur. Res autem simplex [...] una quae est bonitas, est una et unitas eius est bonitas [...] bonitas eius est res una. 165. Illa ergo res est dives maius quae influit, et non fit influxio super ipsam per aliquem modorum. Reliquae autem res intellectibiles
211

Dla wyraenia per finem decoris A. Pattin, s. 91, proponuje takie tumaczenie: avec une perfection totale. Dodajmy, e O. Bardenhewer, s. 97, parafrazuje ten passus nastpujco: mit der vollendetsten Ordnung und Schnheit.

136

aut corporeae sunt non divites per seipsas, immo indigent uno vero influente super eas bonitates et omnes gratias.

same przez si bogate, lecz potrzebuj jedni (i) prawdy rozlewajcej na nie dobra i wszystkie dary. XXI (XXII). Przyczyna pierwsza przewysza kad nazw, ktr jest okrelana. 166. Przyczyna pierwsza przewysza kad

XXI (XXII). Causa prima est super omne nomen quo nominatur.

166. Causa prima est super omne nomen quo nominatur. 167. Quoniam non pertinet ei diminutio neque complementum solum; quoniam

nazw, ktr jest okrelana. 167. Poniewa nie dotyczy jej umniejszanie ani samo uzupenianie; poniewa to, co umniejszone, nie jest zupene i nie moe sprawi penego, dziaania, gdy jest czym umniejszonym. A to, co u nas zupene, chocia jest wystarczajce samo przez si, jednak nie moe stworzy czego innego, ani w ogle czego z siebie wyoni. 168. Jeeli wic tak jest [u nas], wtedy mwimy, e to, co pierwsze, nie jest umniejszone, ani tylko uzupenione, jest raczej ponad zupenoci, 169. poniewa stwarza rzeczy i rozlewa na nie dobra w sposb zupeny, jest bowiem dobroci, ktra nie ma kresu ani wymiarw. 170. Dobio wic pierwsza wypenia wszystkie wieki212 dobrami; kady jednak wiek czerpie z tej dobroci tylko na miar swej monoci. 171. Ju wic wykazano i wyjaniono, e przyczyna pierwsza jest ponad wszelk nazw, ktr jest okrelana, przekracza j i przewysza. XXII (XXIII). Kada inteligencja boska zna rzeczy przez to, e sama jest dlatego, e jest boska. inteligencj i rzdzi nimi

diminutum est non completum et non potest efficere operationem completam, quando est diminutum. Et completum apud nos, quamvis sit sufficiens per seipsum, tamen non potest creare aliquid aliud neque influere a seipso aliquid omnino. 168. Si ergo hoc ita est [apud nos], tunc dicimus quod primum non est diminutum neque completum tantum, immo est supra completum, 169. quoniam est creans res et influens bonitates super eas influxione completa, quoniam est bonitas cui non est finis neque dimensiones. 170. Bonitas saecula ergo prima implet omnia omne

bonitatibus;

verumtamen

saeculum non recipit de illa bonitate nisi secundum modum suae potentiae. 171. Iam ostensum est et manifestum quod causa prima est super omne nomen quo nominatur et superior et altior.

XXII (XXIII). Omnis intelligentia divina scit res per hoc quod ipsa est intelligentia, et regit eas per hoc quod est divina.

212

Dla terminu saecula A. Pattin, s. 94, podaje w przypisie znaczenie mundus (wiat).

137

172. Omnis intelligentia divina scit res per hoc quod ipsa est intelligentia, et regit eas per hoc quod est divina. 173. Quod est quia proprietas intelligentiae est scientia, et non est eius complementum et integritas nisi ut sit sciens. Regens ergo est Deus, benedictus et sublimis, quoniam ipse replet res bonitatibus. Et intelligentia est pprimum creatum et est plus similis Deo sublimi, et propter illud regit quae sub ea sunt. Et, sicut Deus, benedictus et excelsus, influit bonitatem super res, similiter

172. Kada inteligencja boska zna rzeczy przez to, e sama jest inteligencj i rzdzi nimi dlatego, e jest boska. 173. Jest tak dlatego, e waciwoci inteligencji jest wiedza, a jej uzupenieniem oraz zawartoci jest tylko to, aby bya kim wiedzcym. Rzdzcy wic jest Bg, bogosawiony i wzniosy, on napenia rzeczy dobrami. A poniewa

inteligencja jest czym pierwszym stworzonym i jest bardziej podobna do Boga wzniosego, i e wzgldu na to rzdzi rzeczami, ktre s pod ni. I tak, jak Bg, bogosawiony i najwyszy, rozlewa dobro na rzeczy, podobnie inteligencja rozlewa wiedz na rzeczy, ktre s pod ni. 174. Ot, chocia inteligencja rzdzi rzeczami, ktre s pod ni, jednak Bg, bogosawiony i wzniosy, poprzedza inteligencj w rzdzeniu i rzdzi rzeczami wadz wzniolejszego i wyszego porzdku ni rzdzenie inteligencji, poniewa jest tym, ktry daje inteligencji panowanie. 175. A dowodem tego jest to, e rzeczy, ktre [nie] podlegaj rzdzeniu inteligencji, podlegaj rzdzeniu stwrcy inteligencji; jest tak dlatego, e bezwzgldnie kada z rzeczy podlega jego rzdzeniu, gdy chce powodowa odbir swego dobra [jednoczenie] przez wszystkie rzeczy. Jest tak dlatego, e nie kada rzecz pragnie inteligencji i nie pragnie jej przyjcia; a wszystkie rzeczy pragn dobroci od (bytu) pierwszego i z wielkim pragnieniem pragn j przyjmowa. I nie ma nikogo, kto by w to wtpi.

intelligentia influit scientiam super res qua sunt sub ea. 174. Verumtamen, quamvis intelligentia

regat res quae sunt sub ea, tamen Deus, benedictus et sublimis, praecedit

intelligentiam per regimen et regit res regimine sublimioris et altioris ordinis quam sit regimen intelligentiae, quoniam est illud quod dat intelligentiae regimen. 175. Et significatio illius quod res, quae recipiunt regimen intelligentiae, recipiunt regimen creatoris intelligentiae, quod est quia non refugit regimen eius aliqua ex rebus omnino, quoniam vult ut faciat recipere bonitatem suam [simul] omnes res. Quod est quia non est omnis res desiderat

intelligentiam nec desiderat recipere eam; et res omnes desiderant bonitatem ex primo et desiderant recipere ipsam desiderio multo. Et in illo non est aliquis qui dubitet.

XXIII (XXIV). Causa prima existit in rebus omnibus secundum dispositionem unam, sed res omnes non existunt in causa prima secunuum dispositionem unam.

XXIII (XXIV). Przyczyna pierwsza istnieje we wszystkich rzeczach W ten sam sposb, lecz wszystkie rzeczy nie istniej W pierwszej przyczynie w sposb jednakowy.

138

176. Causa prima existit in rebus omnibus secundum dispositionem unam, sed res omnes nin existunt in causa prima secundum dispositionem unam. 177. Quod est quia, quamvis causa prima existat in rebus omnibus, tamen unaquaequae rerum recipit eam secundum modum suae potentiae. 178. Quod est quia ex rebus sunt quae recipiunt causam primam receptione unita, et ex eis sunt quae recipiunt eam receptione multiplicata, et ex eis sunt quae recipiunt receptione aeterna, et ex eis sunt quae recipiunt receptione temporali, et ex eis sunt quae recipiunt receptione spirituali, et ex eis sunt quae recipiunt receptione corporali. 179. Et diversitas quidem receptionis non fit ex causa prima sed propter recipiens. Quod est quia suscipiens diversificatur: propter illud ergo susceptum est diversificatum. Influens vero existens unum non diversum, influit super omnes res bonitates aequaliter, bonitas namque influit super omnes res ex causa prima aequaliter. Res igitur sunt causa diversitatis influxionis bonitatis super res. Procul dubio igitur non inveniuntur res omnes in causa prima per modum unum. Iam autem ostensum est quod causa prima invenitur in omnibus rebus per modum unum et nn inveniuntur in ea omnes res per modum unum.

176.

Przyczyna

pierwsza

istnieje213

we

wszystkich rzeczach w ten sam sposb, lecz wszystkie rzeczy nie istniej przyczynie w sposb jednakowy. 177. Jest tak dlatego, e chocia przyczyna pierwsza istnieje we wszystkich rzeczach, to jednak kada z rzeczy przyjmuje j na miar swej monoci. 178. Jest tak dlatego, e s wrd rzeczy takie, ktre przyjmuj przyczyn pierwsz w sposb jednakowy, i s wrd nich te, ktre j przyjmuj w sposb rnorodny, i s wrd nich, ktre j przyjmuj w sposb wieczny, i s wrd nich, ktre j przyjmuj w sposb czasowy, i s wrd nich, ktre j przyjmuj w sposb umysowy, i s wrd nich, ktre j przyjmuj w sposb cielesny. 179. A rnorodno przyjmowania nie zaley od przyczyny pierwszej, lecz od przyjmujcego. Jest tak dlatego, e podejmujcy jest rnoraki: ze wzgldu wic na niego, to, co podjte, jest rnorakie. Rozlewajcy istniejc przecie jako jeden, a nie jako wielo, rozlewa dobra na wszystkie rzeczy w sposb rwny, dobro bowiem jednakowo z przyczyny pierwszej spywa na wszystkie rzeczy. Rzeczy wic s przyczyn rnorodnoci rozlewania si na nie dobroci. Dez wtpienia zatem wszystkie rzeczy nie znajduj si w przyczynie pierwszej w ten sam sposb. Ju bowiem wykazano, e przyczyna pierwsza znajduje si we wszystkich rzeczach w ten sam sposb, i e wszystkie rzeczy nie znajduj si w niej w ten sam sposb. 180. Zalenie wic od stopnia bliskoci (wobec) przyczyny pierwszej i wedug sposobu, dziki ktremu rzecz moe przyj przyczyn pierwsz, moe z niej wedug tej iloci czerpa i cieszy si w pierwszej

180. Ergo secundum modum propinquitatis causae primae et secunudum modum quo res potest recipere causam primam, secunudum quantitatem illius potest recipere et delectari
213

Wydaje si, e termin existit mimo wszystko nie oznacza tu istnienia, lecz sposb znajdowania si w pierwszej przyczynie lub sposb bytowania w niej rzeczy rnicych si formami. Wskazuje na to w zd. 179 termin invenitur.

139

per eam. Quod est quia non recipit res ex causa prima et delectatur in ea nisi per modum esse sui. Et non intelligo per esse nisi cognitionem, nam secundum modum quo cognoscit res causam primam creantem, secundum quantitatem illam recipit ex ea et delectatur in ea, sicut ostendimus.

ni. Jest tak dlatego, e rzecz czerpie z przyczyny pierwszej i cieszy si ni tylko w sposb (wyznaczony) jej bytowaniem. A przez bytowanie rozumiem tylko poznanie, bowiem zalenie od sposobu, w jaki rzecz poznaje stwarzajc przyczyn pierwsz, wedug tej iloci czerpie z niej i cieszy si ni, jak wykazalimy. XXIV (XXV). Jednolite substancje umysowe nie s zrodzone z innej rzeczy 181. Jednolite substancje umysowe nie s zrodzone z innej rzeczy. adna substancja staa w swej istocie nie jest zrodzona z innej rzeczy. 182. Gdyby kto powiedzia: jest moliwe, aby bya zrodzona z innej rzeczy, powiemy: jeeli jest moliwe, aby substancja staa w swej istocie bya zrodzona z innej rzeczy, bez wtpienia substancja ta jest umniejszona, potrzebujca, aby j uzupenio to, z czego zostaa zrodzona.

XXIV (XXV). Substantiae unitae intellectibiles non sunt generatae ex re alia.

181. Substantiae unitae intellectibiles non sunt generatae ex re alia. Omnis substantia stans per essentiam suam est non generata ex re alia. 182. Quod si aliquis dicat: possibile est ut sit generata ex re alia, procul dubio est substantia illa diminuta, indigens ult

compleat eam illud ex quo generatur.

183. Et signigficatio illius est generatio ipsa. 184. Quod est quia generatio non est nisi via ex diminutione ad complementum. Nam, si invenitur res non indigens in generatione sui, scilicet in sua forma et sua formatione, re alia nisi se et est ipsa causa formationis suae et sui complementi, est completa, integra semper. 185. Et non fit causa formationis suae et sui complementi nisi propter realtionem suam ad causam suam semper. Illa ergo comparatio est formatio eius et ipsius complementum simul. 186. Iam ergo manifestum est quod omnis substantia stans per essentiam suam non est generata ex re alia.

183. A dowodem tego jest samo rodzenie. 184. Jest tak dlatego, e rodzenie, jest tylko drog z umniejszenia do uzupenienia. Jeeli bowiem znajdzie si rzecz nie potrzebujca innej rzeczy ni siebie w swoim narodzeniu, mianowicie w swej formie i w swym uksztatowaniu, i jest sama przyczyn swego uksztatowania i swego uzupenienia, to jest cakowita, zawsze zupena. 185. A przyczyn swego uksztatowania i swego uzupenienia staje si tylko przez swj stay zwizek ze sw przyczyn. To wic odniesienie jest jej uksztatowaniem i jednoczenie jej uzupenieniem. 186. Ju wic wykazano, e adna substancja staa w swej istocie, nie jest zrodzona z innej rzeczy.

140

XXV (XXVI). Omnis substantia stans per seipsam est non cadens sub corruptione.

XXV (XXVI). adna substancja staa sama przez si nie podlega rozpadaniu. 187. adna substancja staa sama przez si nie podlega rozpadaniu. 188. Gdyby jednak kto powiedzia: jest moliwe, aby substancja (posiadajca) sama przez si stao podlegaa rozpadaniu, powiemy: jeeli jest moliwe, aby substancja (posiadajca) sama przez si stao podlegaa rozpadaniu, moliwe jest, aby oddzielia si jej istota i bya trwaa, staa w swej istocie bez swej istoty. A to nie zdarza si i jest niemoliwe, poniewa ze wzgldu na to, e jest jedna, prosta, niezoona, sama jest jednoczenie przyczyn i skutkiem. Wszystko zatem, co podlega rozpadaniu, rozpada si tylko przez oddzielenie si od swej przyczyny; dopki wic trwa rzecz zalena od swej przyczyny, podtrzymujcej j i j zachowujcej, nie ginie i nie niszczeje. Jeeli wic tak jest, to od substancji staej w jej istocie nigdy nie oddziela si przyczyna, poniewa nie moe oddzieli si od swej istoty z tego wzgldu, e sama jest przyczyn ksztatowania siebie. 189. A przyczyn siebie staje si tylko przez swj zwizek ze sw przyczyn; a ten zwizek jest jej uksztatowaniem. I z tego wzgldu, e jest zawsze zwizana ze sw przyczyn i (e) sama jest przyczyn tego zwizku, sama jest przyczyn siebie w sposb, ktry omwilimy, czyli nie ginie ani nie niszczeje, poniewa jest jednoczenie przyczyn i skutkiem, jak ju wykazalimy. 190. Ju wic sprawdzono, e adna substancja staa sama przez si nie niszczeje ani nie rozpada si. XXVI (XXVII). Kada substancja zniszczalna, nip

187. Omnis substantia stans per seipsam est non cadens sub corruptione. 188. Si autem aliquis dicat: possibile est ut substantia stans per seipsam cadat sub corruptione, dicemus: si possibile est ut substantia stans per seipsam cadat sub corruptione, possibile est ut separetur eius essentia et sit fixa, stans per essentiam suam sine essentia sua. Et hoc est inconveniens et impossibile, quoniam, propterea quod est una, simplex, non composita, est ipsa causa et causatum simul. Omnis autem cadentis sub corruptione non fit corruptio nisi propter separationem suam a causa sua; dum vero permanet res pendens per causam suam retinentem eam et servantem eam, non perit neque destruitur. Si ergo hoc ita est, substantiae stantis per essentiam suam non separatur causa semper, quoniam est

inseparabilis ab essentia sua, propterea quod causa eius est ipsa in formatione sui. 189. Et non fit causa suiipsis nisi propter relationem suam ad causam suam; et illa relatio est formatio eius. Et propterea, quia est semper relata ad causam suam et ipsa est causa illius realtionis, est ipsa causa suiipsius per modum quem diximusa, quod non perit neque destruitur, quoniam est causa et causatum simul, sicut ostendimus nuper.

190. Iam ergo verificatum est quod omnis substantia stans per seipsam non destruitur nec corrumpitur.

XXVI (XXVII). Omnis substantia des tructibilis

141

non sempiterna aut est composita super rem aliam.

aut est delata

wieczna, albo jest zoona, albo jest dodana do innej rzeczy. 191. Kada substancja zniszczalna, nie wieczna, albo jest zoona, albo jest dodani do innej rzeczy. 192. (Jest tak) z tego wzgldu, e substancja albo potrzebuje rzeczy, z ktrych jest, i z ktrych si skada, albo potrzebuje (czego) do swej trwaoci i (w) swej dodajcej si do czego istocie. Gdy wic oddziela si dodajc j (do czego), rozpada si. 193. Jeeli substancja nie jest zoona ani dodana, jest prosta i jest zawsze, nie niszczeje i w ogle si nie zmniejsza. XXVII (XXVIII). Kada substancja ze swej istoty staa jest prosta i nie dzieli si. 194. Kada substancja ze swej istoty staa jest prosta i nie dzieli si. 195. Gdyby kto powiedzia: jest moliwe, e podzieli si, powiemy: jeeli jest moliwe, aby substancja stao podzielia si i bya prosta, moliwe jest, aby istota jej czci bya ze swej istoty rwnie taka, jak istota caoci. Jeeli wic jest to moliwe, cz powraca do samej siebie, i kada jej cz powraca do siebie, tak jak (w wypadku) powracania caoci do jej istoty; a to nie jest moliwe. Jeeli wic to nie jest moliwe, substancja sama przez si staa jest niepodzielna i jest prosta. 196. Jeeli natomiast nie jest prosta, lecz jest zoona, cz jej jest lepsza od czci i cz jest gorsza od czci, a wic rzecz lepsza jest z rzeczy gorszej i rzecz gorsza z rzeczy lepszej, gdy kada jej cz jest oddzielona od kadej jej czci. 197. Std jej zbiorczo nie wystarcza sama przez si dlatego, e potrzebuje swych czci, z ktrych

191. Omnis substantia destructibilis non sempiterna aut est composita aut est delata super rem aliam. 192. Propterea quod substantia aut est indigens rebus ex quibus est et est composita ex eis, aut est indigens in fixione sua et sua essentia deferente. Cum ergo separatur deferens eam, corrumpitur et destruitur. 193. Quod si substantia non est composita neque delata, est simplex et semper, non destruitur neque minuitur omnino.

XXVII (XXVIII). Omnis substantia stans per essentiam suam est simplex et non dividitur.

194. Omnis substantia stans per essentiam suam est simplex et non dividitur. 195. Quod si dixerit aliquis: possibile est ut dividatur, dicemus: si possibile est ut substantia stans per se dividatur et est ipsa simplex, possibile est ut essentia partis eius sit per essentiam eius iterum sicut essentia totius. Si ergo possibile est illud, redit pars super seipsam, et est omnis pars eius rediens super seipsam, sicut est reditio totius super essentiam suam; et hoc est impossibile. Si ergo hoc est impossibile, substantia stans per seipsam est indivisibilis et est simplex. 196. Si autem non est simplex sed est composita, pars eius est melior parte et pars eius vilior parte, ergo res melior est ex re viliori et res vilior ex re meliori, quando est omnis pars eius seiuncta ab omni parte eius. 197. Quare est universitas eius non sufficiens per seipsam, cum indigeat partibus suis ex

142

quibus componitur. Et hoc quidem non est de natura rei simplicis, immo de natura

si skada. A to wanie jest przeciwne naturze rzeczy prostej, raczej (naley) do natury substancji zoonych. 198. Ju wic wiadomo, e kada substancja ze swej istoty staa jest prosta i nie dzieli si; a kiedy nie podlega podziaowi i jest prosta, nie podlega rozpadowi, ani zniszczeniu.

substantiarum compositarum. 198. Iam ergo constat quod omnis substantia stans per essentiam suam est simplex et non dividitur; et, quando non recipit divisionem et est simplex, non est recipiens corruptionem neque destructionem.

XXVIII (XXIX). Omnis substantia [simplex estl stans per seipsam, scilicet per essentiam suam [...].

XXVIII (XXIX). Kada substancja [jest prosta] staa przez si, czyli przez swoj istot [...] 199. Kada substancja [jest prosta] staa przez si, czyli przez swoj istot [...]. 200. [Ona bowiem] jest stworzona bez (udziau) czasu, i jest w swej substancjalnoci wysza od substancji czasowych. 201. A dowodem tego jest to, e nie jest z czego zrodzona, poniewa jest staa ze swej istot y; a substancje z czego zrodzone s substancjami zoonymi podlegajcymi rodzeniu. 202. Wida wic, e kada substancja staa ze swej istoty jest tylko w nieczasie, i e jest wysza, i przekraczajca czas oraz rzeczy czasowe.

199. Omnis substantia [simplex est] stans per se ipsam, scilicet per essentiam suam [.] 200. [Nam ipsa] est creata sine tempore, et est in substantialitate sua superior substantiis temporalibus. 201. Et significatio illius est quod non est generata ex aliquo, quoniam est stans per essentiam suam; et sustantiae generatae ex aliquo sunt substantiae compositae cadentes sub generatione. 202. Iam ergo manifestum est quod omnis substantia stans per essentiam suam non est nisi in non tempore, et qui est altior et superior tempore et rebus temporalibus.

XXIX (XXX). Omnis substantia create in tempore aut est semper in tempore et tempua non superfluit ab ea quoniam est creata et tempus aequaliter, aut superfluit super tempus et tempus superfluit ab ea quoniam est creata in quibusdam horis temporis.

XXIX (XXX). Kada substancja stworzona w czasie albo jest zawsze w czasie i czas od niej nie odpywa, poniewa jest z nim razem stworzona, albo odpywa ponad czas i czas od niej odpywa, poniewa jest stworzona w jakich momentach czasu. 203. Kada substancja stworzona w czasie albo jest zawsze w czasie i czas od niej nie odpywa, poniewa jest z nim razem stworzona, albo odpywa ponad czas i czas od niej odpywa, poniewa jest stworzona w jakich momentach

203. Omnis substantia creata in tempore aut est semper in tempore et tempus non superfluit ab ea, quoniam est creata et tempus aequaliter, aut superfluit super tempus et tempus superfluit ab ea, quoniam est creata in

143

quibusdam horis temporis. 204. Quod est quia si creata sequuntur se ad invicem et substantiam superiorem non sequitur nisi substantia ei similis, non substantia dissimilis ei, sunt substantiae similes substantiae superiori et sunt substantiae creatae a quibus non superfluit tempus ante substantia quae assimilantur substantiae sempiternis, et sunt substantiae abscissae a tempore, creatae in quibusdam horis temporis. Non est ergo possibile ut continuentur substantiae creatae in

czasu. 204. Jest tak dlatego, e jeeli stworzenia wzajemnie po sobie nastpuj, i po substancji wyszej nastpuje tylko substancja do niej podobna, a nie substancja do niej niepodobna, to s substancje podobne do substancji wyszej - i s substancje stworzone, od ktrych czas nie odpywa - przed substancjami, ktre [nie] s podobne do substancji wiecznych, oraz s substancje odcignite od czasu, stworzone w jakich momentach czasu. Nie jest wic moliwe, aby substancje stworzone w jakich momentach czasu wsptrway z substancjami wiecznymi, poniewa w ogle nie s do nich podobne. Substancjami wic wiecznymi w czasie s te, ktre wsptrwaj z substancjstmi wiecznymi i s porednie midzy substancjami trwaymi a substancjami pocitymi w czasie. I jest moliwe, aby substancje wieczne, ktre s ponad czasem, nastpoway stworzonych porednicz po w substancjach czasie, tylko czasowe czasowych wtedy, gdy (trwajce)

quibusdam horis temporis cum substantiis sempieternis, quoniam non assililantur eis omnino. Substantiae ergo sempiternae in tempore sunt illae quae continuantur cum substantiis sempiternis, et sunt mediae inter substantias fixas et inter substantias sectas in tempore. Et non est possibile ut substantiae sempiternae quae sunt supra tempus,

sequantur substantias temporales creatas in tempore, nisi mediantibus substantiis

substancje

tmporalibus sempiternis in tempore. 205. Et istae quidem substantiae non factae sunt mediae, nisi substantiis et quoniam ipsae in

wiecznie w czasie. 205. I te zatem substancje s porednie tylko dlatego, e cz si z substancjami wzniosymi w niezmiennoci oraz e cz si z substancjami czasowymi odcignitymi od czasu przez rodzenie; one bowiem, chocia s wieczne, jednak (uzyskuj) niezmienno przez rodzenie i ruch. 206. A substancje wieczne w czasie s podobne do substancji wiecznych, ktre s ponad czasem dziki trwaniu i nie upodobniaj si do nich w ruchu i rodzeniu. Natomiast substancje pocite w czasie nie s podobne do substancji wiecznych, ktre s w jaki ze sposobw ponadczasem. Jeeli wic nie upodobniaj si do nich, to nie mog ich

communicant permanentia

sublimibus

communicant

substantiis

abscissis in tempore per generationem; ipsae enim quamvis sint sempiternae, tamen

permanentia earum est per generationem et motum. 206. Et subtantiae sempiternaee cum tempore sunt similes substantiis sempiternis quae sunt supra tempus et drabilitatem et non

assimilantur eis in motu et generatione. Substantiae autem sectae in tempore non assimilantur substantiis sempiternis quae sunt supra tempus per aliquem modorum. Si ergo

144

non assimilantur eis, tunc non possunt recipere eas neque tangere eas. Necessariae ergo sunt substantiae quae tangunt

przyj, ani ich dotkn. Konieczne wic s substancje, ktre dotykaj substancji wiecznych, bdcych ponad czasem i bd dotykay substancji pocitych w czasie.

substantias sempiternas quae sunt supra tempus, et erunt tangentes substantias sectas in tempore. 207. Ergo aggregabunt per motum suum inter substantias sectas in tempore et inter

207. Bd wic cznikiem przez swj ruch midzy substancjami pocitymi w czasie i midzy substancjami wiecznymi, ktre s ponad czasem. I bd cznikiem przez swoje trwanie midzy substancjami, ktre s ponad czasem i midzy substancjami, ktre s poniej czasu, czyli podlegajcymi rodzeniu i rozpadaniu. Bd te cznikiem midzy substancjami dobrymi i midzy substancjami bezwartociowymi, aby substancje bezwartociowe nie byy pozbawione substancji dobrych i nie byy pozbawione wszelkiej dobroci, i wszystkiego, co im odpowiada, tak e nie miayby ani tego, co w nich pozostaje, ani trwaoci. 208. Ju wic w tym pokazano, e s dwa rodzaje trwania, z ktrych jedno jest wieczne, a drugie czasowe. Ale jedna z dwu trwaoci jest staa, uspokojona, a druga trwao porusza si; i jedna z nich jest cznikiem, a jej wszystkie dziaania (s) jednoczesne i adne z nich nie wyprzedza drugiego, a druga jest zmienna, rozciga, i niektre jej dziaania s przed innymi. I zbiorczo jednej z nich wynika z jej istoty, a zbiorczo drugiej wynika z jej czci, z ktrych kada jest odczona od siebie podobnej na sposb tego, co pierwsze i ostatnie.

substantias sempiternas quae sunt supra tempus. Et aggregabunt per durabilitatea suam inter substantias quae sunt supra tempus et inter substantias quae sunt sub tempore, scilicet cadentes sub generatione et corruptione. Et aggregabunt inter substantias bonas et inter substantias viles, ut non priventur substantiae viles substantiis bonis et priventur omni bonitate et omni conveniente, et non sit eis remanentia neque fixio.

208. Iam ergo ostensum est ex hoc quod durabilitatis duae sunt specieis quarum una est aeterna et altera est temporalis.

Verumtamen una durabilitatum duarum est stans, quieta, et durabilitas altera movetur; et una earum aggregatur et operationes eius omnes simul, neque quaedam earum est ante quamdam, et altera est currens, extensa, quaedam operationes eius sunt ante quasdam. Et universalitas unius earum est per

essentiam suam, et universalitas alterius est per partes suas quarum unaquaeque est seiuncta suae compari per modum primum et postremum. 209. Iam ergo manifestum quaedam est quod quae

209. Ju wic wykazano, e niektre z substancji s takie, e s wieczne ponad czasem, i wrd nich s wieczne rwne czasowi a czas od nich nie odpywa, i s wrd nich takie, e s odcignite

substantiarum

sunt

sempiternae sunt et supra tempus, et ex eis sunt sempiterni aequales tempori et tempus

145

non superfluit ab eis, et ex eis sunt quae abscissae sunt a tempore et tempus superfluit ab eis ex superiori earum et ipsarum inferiori, [scilicet ex principio earum usque ad extremum ipsarum,] et sunt substantiae cadentes sub generatione et corruptione.

od czasu a czas od nich odpywa, od wyszej z nich i od niszej, [mianowicie od ich pocztku a do ich kresu] i s substancje podlegajce rodzeniu i rozpadaniu.

XXX (XXXI). Inter rem cuius substantia st actio sunt in momento aeternitatis et inter rem cuius substantia et actio sunt in momento temporis existens est medium, et est i1lud cuius substantia est ex momento aeternitatis et operatio ex momento temporis.

XXX (XXXI). Midzy rzecz, ktrej substancja i dziaanie s w obrbie wiecznoci oraz midzy rzecz, ktrej substancja i dziaanie s w obrbie czasu, istnieje porednik, a jest nim to, co ma substancj z obrbu wiecznoci a dziaanie z obrbu czasu.

210. Inter rem cuius substantia et actio sunt in momento aeternitatis et inter rem cuius substantia et actio sunt in momento temporis existens est medium, et est illud cuius substantia est ex momento aeternitatis et operatio ex momento temporis. 211. Quod est quia res cuius substantia cadit sub tempore, scilicet quia tempus continet eam, est in omnibus dispositionibus suis cadens sub tempore, quare et eius actio cadit sub tempore: quoniam, quando substantia rei cadit sub tempore, procul dubio et eius actio cadit sub tempore. Res autem cadens sub tempore in omibus dispositionibus suis seiuncta est a re cadente sub aeternitate in omnibus dispositionibus suis. Continuatio autem non est nisi in rebus similibus. Necesse est igitur ut sit res alia tertia media inter utrasque cuius substantia cadat sub aeternitate et ipsius actio cadat sub tempore.

210. Midzy rzecz, ktrej substancja i dziaanie s w obrbie wiecznoci oraz midzy rzecz, ktrej substancja i dziaanie s w obrbie czasu, istnieje porednik, a jest nim to, co ma substancj z obrbu wiecznoci a dziaanie z obrbu czasu. 211. Jest tak dlatego, e rzecz, ktrej substancja podlega czasowi, to znaczy e czas j zawiera, podlega czasowi we wszystkich swych waciwociach, std i jej dziaanie podlega czasowi: poniewa, kiedy substancja rzeczy podlega czasowi, to bez wtpienia i jej dziaanie podlega czasowi. Rzecz wic podlegajca czasowi we wszystkich swych waciwociach, jest oddzielona oddzielona od rzeczy podlegajcej wiecznoci we wszystkich swych waciwociach. Poczenie wic zachodzi tylko wrd rzeczy podobnych. Jest wic konieczne aby jaka porednia trzecia rzecz wystpowaa midzy nimi, (taka) ktrej substancja podlegaaby wiecznoci, a jej dziaanie podlegaoby czasowi. 212. Jest bowiem niemoliwe, aby bya rzecz, ktrej substancja podlega czasowi a jej dziaanie wiecznoci: wtedy bowiem jej dziaanie byoby

212. Impossibile namque est ut sit res cuius substantia cadat sub tempore et actio aius sub aeternitate: sic enim actio eius melior esset

146

ipsius substantia; hoc autem est impossibile.

lepsze od samej substancji, to natomiast nie jest moliwe. 213. Wykazano wic, e midzy rzeczami podlegajcymi czasowi z ich substancjami i ich dziaaniami, a midzy rzeczami, ktrych substancje i dziaania podlegajce momentowi wiecznoci, czasowi z ich substancjami i ich dziaaniami, a midzy rzeczami, ktrych substancje i dziaania podlegaj momentowi wiecznoci, s rzeczy podlegajce wiecznoci przez ich substancje i podlegajce czasowi przez ich dziaania, jak wykazalimy. XXXI (XXXII). Kada substancja podlegajca w niektrych swych waciwociach wiecznoci i podlegajca w niektrych swych waciwociach czasowi, jest jednoczenie bytem i rodzeniem. 214. Kada substancja podlegajca w niektrych swych waciwociach wiecznoci i podlegajca w niektrych swych waciwociach czasowi, jest jednoczenie bytem i rodzeniem. 215. [Kada] bowiem rzecz podlegajca wiecznoci jest prawdziwie bytem, a kada rzecz podlegajca czasowi jest prawdziwie rodzeniem. Jeeli wic tak jest, wtedy, gdy jedna rzecz podlega wiecznoci i czasowi, jest bytem i rodzeniem nie w ten sam, lecz w rny sposb. 216. Ju wic wynika z tego, co powiedzielimy, e wszystko to, co zrodzone, podlegajc w swej substancji czasowi, ma substancj zalen od czystego bytu, ktry jest przyczyn trwania i przyczyn wszystkich rzeczy wiecznych i

213. Manifestum igitur est quod inter res cadentes sub tempore cum suis substantiis et suis actionibus et inter res quarum

substantiae et actiones sunt cadentes sub momento aeternitatis sunt res cadentes sub aeternitate per substantias suas et cadentes sub tempore per operationes suas, sicut ostendimus.

XXXI (XXXII). Omnis substantia cadens in quibusdam dispositionibus suis sub aeternitate et cadens in quibusdam dispo-sitionibus suis sub tempore est ens et generatio simul.

214. Omnis substantia cadens in quibusdam dispositionibus suis sub aeternitate et cadens in quibusdam dispositionibus suis sub

tempore est ens et generatio simul. 215. [Omnis] enim res cadens sub aeternitate est ens vere et omnis res cadens sub tempore est generatio vere. Si ergo hoc ita est, tunc, si res una est cadens sub aeternitate et tempore, est ens et generatio non per modum unum sed per modum et modum. 216. Iam ergo manifestum est ex eo quod diximus, quod omne generatum cadens per substantiam suam sub tempore est habens substantiam pendentem per ens purum quod est causa durabilitatis et causa rerum sempiternarum omnium et destructibilium. 217. Necessarium est unum faciens adipisci unitates et ipsum non adipiscatur, sed reliquae unitates omnes sunt acquisitae. 218. Et illius quidem significatio est quod

zniszczalnych. 217. To, co konieczne, jest jedno, powodujce osiganie jednoci, a samo nie jest osigane, lecz wszystkie pozostae jednoci s osignite. 218. A dowodem tego jest to, co mwi: jeeli

147

dico: si invenitur unum faciens acquirere non acquisitum, tunc quae differentia inter ipsum primum acquirere faciens? Non enim potest esse quin aut sit simile ei in omnibus dispositionibus suis aut sit inter utraque differentia. Si ergo est simile ei in omnibus dispositionibus suis [...] tunc unum eorum non est primum et alterum secundum. Et si unum eorum non est simile alteri in omnibus dispositionibus, tunc procul dubio unum eorum est primum et alterum secundum. Illud ergo in quo est unitas fixa non inventa ex alio, est unum primum verum, sicut

znajduje si jedno, powodujce osiganie tego, co nieosignite, wtedy jaka jest rnica midzy nim i tym, co pierwsze, sprawiajce osiganie? Nie moe bowiem (co tak) bytowa, aby nie byo albo podobne do niego we wszystkich swych waciwociach, albo aby nie zachodzia midzy nimi rnica. Jeeli wic jest do niego podobne we wszystkich swych waciwociach [...], wtedy jedne z nich nie jest pierwsze, a inne (czym) drugim. A jeeli jedno z nich nie jest podobne do drugiego we wszystkich swych waciwociach, wtedy bez wtpienia jedno z nich jest pierwsze, a inne (jest) drugie. To wic, w czym jedno jest trwaa, nie wzita z innego, jest jedno-pierwszeprawdziwe, jak wykazalimy; a to, w czym jedno jest wzita z innego, nie jest jednopierwsze-prawdziwe. Jeeli wic jest z innego, (jego) jedno jest uzyskana z tego, co jedno pierwsze. Wynika wic z tego, e jedno-czysteprawdziwe i pozostae jednie maj rwnie jedno, a jedno jest tylko dziki jedni prawdzie, ktra jest przyczyn jednoci. 219. Wida wic ju cakiem wyranie, e kada jedno stwarzana; po jedni-prawdzie jednak jest osigana,

ostendimus; et illud in quo est unitas inventa ex alio est praeter unum primum verum. Si ergo est ex alio, est ex uno primo acquisita unitas. Provenit ergo inde ut uni puro vero et reliquis unis sit ita iterum et non sit unitas nisi propter unum verum quod est causa unitatis.

219. Iam ergo manifestum est et planum quod omnis unitas post unum verum est acquisita, creata; verumtamen unum verum purum est creans unitates, faciens acquirere, non acquisitum, sicut ostendimus.

jedno-prawdziwe-czyste

stwarza jednoci powodujc osiganie, a nie to, co osignite, jak wykazalimy.

148

SOWNIK TRUDNIEJSZYCH TERMINW

Wykaz obejmuje terminy filozoficzne i inne terminy gwnie bliskoznaczne, ktrych znaczenia, przyjte w przekadzie, ustalono w oparciu o problemowy kontekst Ksigi. Cyfra arabska przykadowo oznacza nr zdania, w ktrym posuono si danym znaczeniem, w miar konsekwentnie uywanym w tekcie tumaczenia. Wiksza ilo cyfr przy danym terminie oznacza, e tylko w tych miejscach dany termin wystpuje. abscissae additio agens aggregabunt animalis assimilantur causatum cognoscitur communicant comparatio completa complementum (sunt in complemento) completum composita comprehendit continet continentur continuatio continuator corrumpitur corruptio declinatio declines destruitur diminutum durabilitas ens - odcignite, 204, 209 - dodatek, 159 - dziaajcy, 159 - bd cznikiem, 207 - duchowy, 107 - s podobne, 204 - skutek, to co uprzyczynowane,3 - jest poznana, 59 - cz si, 205 - odniesienie, 185 - cakowita, 151 - uzupenienie, 167 - (s dodatkiem), 42 - zupene, 167; zupeno, 168 - poczone, 159 - ogarnia, 81 - zawiera, 85 - wsptrwaj, 204 - poczenie, 211 - cznik, 159 - rozpada si, 190 - rozpadanie, 47 - powtarzalno, 52 - powtarzalne, 49 - niszczeje, 25; ulega mszczeniu, 21 - umniejszony, 167 - trwanie, 206, 207, 208 - byt, 158

149

esse essentia existit (quasi res existens una) factor factum fixa fixio iam ergo manifestum est et planum iarn ergo verificatum est impressio imprimunt in horizonte in quibusdam horis temporis indigens influunt (est influens) influxio instrumenturn intellectibilis intelligit iterum multiplicetur per finem decoris (per ultimum decoris) permanentia quod est quia quod est quoniam reditio regimen remanentia removet retinet scit separatur sequitur significatio significo spiritualis stans

- bytowanie, 158 - istota, 79 - istnieje (znajduje si), - (jako ro jednego), 67 - sprawca, 159 - wytwr, 159 - trwaa, 128 - trwao, 79 - wida wic ju cakiem wyranie, 12 - ju wic sprawdzono, 71 - odcinicie, 26 - odciskaj, 49 - na granicy, 22, 84 - w jakich momentach czasu, 203, 204 - potrzebujca, 128, 184 - rozlewaj, 53 - (rozlewa), 1 - wylew, 165 - czynnik pomocniczy, 159 - umysowy, 34 - pojmuje, 109 - rwnie, 127 - mnoy si, 70 - w peni wykoczone, 160 - (z najwysz zupenoci),161 - niezmienno, 205 - jest tak dlatego, e, 3 - jest tak, poniewa..., 47 - powracanie, 68, 124, 125, 127, 128, 195 - rzdzenie, 161; wadza, 160; panowanie, 174 - to, co pozostaje..., 207 - pozbawia, 1 - zachowuje, 81 - zna, 124 - oddziela si, 5 - nastpuje, 204 - sens, 11; dowd, 23; znami, 163 - rozumiem, 12 - umysowy, 172 - stay, 49; zachowujcy, 157

150

unita unitas unitum unum universalitas universitas vehementius virtus

- stanowica jedno, 138 - jedno, 70 - jednolite, 39 - jednia, 70; jedno, 218 - zbiorczo, 208 - zbiorczo, 197 - w wikszym stopniu, 9; silniej, 13; bardziej, 15 - moc, 2

151

BIBLIOGRAFIA

Wykaz obejmuje waniejsze dawne publikacje i z ostatnich lat wzgldnie wszystkie prace, zestawione na podstawie Rpertoire bibliographique de Louvain oraz na podstawie cytowa w opracowaniach, wykorzystanych przy pisaniu tej ksiki. Pomija si, wykazan w rozdziale 15, literatur pomocnicz oraz dotyczc komentarzy do Liber de causis, jeeli nie zawieray omwie Ksigi o przyczynach. Dla caoci spisu wcza si do wykazu 25 pozycji ujtych w rodziale 14. Ta wzgldnie pena bibliografia nie powtarzajc jednak wszystkich przytocze Bardenhewera, Saffrey'a, czy Pattina, obejmuje okres od 1843 do 1968 r. 1. M. ALONSO: El Liber de causis, Al-Andalus 9 (1914) 43-69. 2. M. ALONSO: Les fuentes literarias del Liber de causis, Al-Andalus 10 (1945) 345382. 3. M. ALONSO: La al-anniyya de Avicena y el problema de la esencia y existencia, Pensiamento XIV (1958) 311-346. 4. M. ALONSO: Traducciones del arabe al latin por Juan Hispano (Ibn Dawud), AlAndalus 17 (1952) 129-131. 5. M.T. dALVERNY: Anniyya-anitas, W: Mlanges offerts Etienne Gilson, TorontoParis 1959, s. 59-91, 6. M.T. dALVERNY: Avendauth?, W: Homenaje a Millas-Villicrosa, Barcelona 1954, t. I, s. 19-43. 7. M.T. dALVERNY: Avicenna latinus, Archives d'histoire doctrinale et littraire du moyen ge 30 (1964) 221-272. 8. C. ANAWATI: Prolgomnes une nouvelle dition du De eau-sis arabe, w: Mlanges Luis Massignon, Damas 1956, t. I, s. 73-110. 9. A.R. BADAWI: Neoplatonici apud Arabes, Islmica (Kair) 19 (1955) 1-33. 10. Cl. BAEUMKER: Witelo, Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters III (1908) z. 2, s. 266-268. 11. O. BARDENHEWER: Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiburg im Breisgau

152

1882. 12. H. BDORET: L'auteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscholastique de Philosophie 41 (1938) 519-533. 13. A. BIRKENMAJER: Classement des ouvrages attribus Aristote par le moyen age latin, Cracovie 1932, s. 15. 14. E. DEGEN: Welches sind die Beziehungen Alberts des Grossen Liber de causis et processu universitatis zur Stoichiosis theologik des Neuplatonikers Proclus, Munich 1902. 15. A. DONDAINE i L.J. BATAILLON: Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966) 232-261. 16. G. DORESSE: Les sources du Liber de causis, Revue d'histoire religieuse 13 (1946) 234-238. 17. P. DUHEM: Le systme du monde, Paris 1954, t. IV, s. 329-347. 18. C. FABRO: La nozione metafisica di partecipazione secondo S.Tommaso dAquino, Torino 1963, s. 107-113. 19. C. FABRO: Participation et causalit selon s. Thomas dAquin, Louvain-Paris 1961, s. 229-244. 20. A. FOREST: La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris 1956, wyd, 2, s. 62-64. 21. L.B. GEIGER: (nota nr 172 o artykule H. Bedoreta), Bulletin Thomiste VI (19401942) 139-140. 22. E. GILSON: History of christian philosophy in the middle ages, New York 1955, s. 235-237. 23. E. GILSON: Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S. Zalewski, Warszawa 1966, s. 233-235. 24. M. GRABMANN: Mittelalterliches Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik, Mnchen 1936, t. II, s. 138-182. 25. D. GROMSKA: Pseudo-Arystoteles, W: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t. I, s. 57 26. J. GUTTMANN: Die Scholastik des dreizehnten Jahrhunderts in ihren Beziehungen zum Judentum und zur Judischen Literatur, Breslau 1902.

153

27. B. HAURAU: De la philosophie scolastique, Paris 1850. 28. B. HAURAU: Histoire de la philosophie scolastique, Paris 1872-1880. 29. A. JOURDAIN: Recherches sur les anciennes traductions latines d'Aristote, Paris 1843, wyd. 2, s. 197. 30. D. KAUFMANN: Geschichte der Attributenlehre in der jdischen Religionsphilosophie des Mittelalters von Saadja bis Maimuni, Gotha 1877. 31. P. KRAUS: Plotin chez les Arabes, Bulletin de lI.stitut dEgypte 23 (1940-1941) 263-295. 32. M.A. KRPIEC: Struktura bytu, Lublin 1963, s. 314-317. 33. K. KREMER: Die Creatio nach Thomas von Aquin und den Liber de causis, w: Ekklesia. Festschrift fr Bischof... Wehr, Trier 1962. 34. G. LAFONT: Structures et mthode dans la Somme theologique de saint Thomas DAquin, Bruges 1961, s. 104-109. 35. L. LECLERC: Histoire de la mdicine arabe, Paris 1876. 36. J. LIPPL: Liber de causis, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau 1934, wyd. II, t.VI, s.548. 37. P. MIGNES: De relatione inter proemium Summae Alexandri Halensis et proemium Summae Guidonis Abbatis, Archivum Franciscanum Historicum VI (1913) 18-22. 38. R. MURARI: II De causis e la sua fortuna nel medio evo, Giornale storico della letteratura italiana 34 (1899) 98-117. 39. S. MNK: Mlanges de philosophie juive et arabe, Paris 1857. 40. K. OSHIKA: Thomas Aquinas and the Liber de causis, Studies in Mdival Thought (Tokyo) 9 (1967) 102-122. 41. A. PATTIN: De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (Studie over vijf eerste proposities), Tijdschrifi voor Philosopie 23 (1961) z. 1, s. 130-157. 42. A. PATTIN: Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z. 2, s. 322-333 i 23 (1961) z. 3, s. 503-526. 43. A. PATTIN: Le Liber de causis - dition tablie laide de 90 manuscrits avec

154

introduction et notes, Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsiusstraat 18, Leuven, s. 1-115, (Odbitka z Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966) z. 1, s. 90-203). 44. A. PATTIN: Notes sur le vocabulaire philosophique mdivale, Revue de lUniversit d'Ottava 33 (1963) 191-213 (section spciale). 45. F. PELSTER: Beitrge zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen, Philosophisches Jahrbuch 46 (1933) 450-463. 46. C. PERA: S.Thomae Aquinatis expositio super librum De causis, Torino-Roma 1955. 47. V.M. POULIOT i K. OSHIKA: Liber de causis et Sancti Thomse de Aquino super Librum de causis expositio denuo edidit V.M. Pouliot... diligenti cum cooprations Kazumasa Oshika, W: Textus philosophici in linguam japonicam translati cura Instituti Sancti Thomae de Aquino de Kyoto, in Japonia 2, Kyoto 1967. (japoskie wydanie Ksigi o przyczynach wedug edycji A. Pattina oraz wydanie komentarza Tomasza z Akwinu wedug edycji H.D. Saffreya). 48. S. van RIET: La traduction latine du De anima d'Avicenne, Revue Philosophique de Louvain 61 (1963) z. 72, s. 583-626. 49. M.D. ROLAND-GOSSELIN: Le De ente et essentia de S. Thomas d'Aquin, Paris 1948, s. 146-149. 50. L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925. 51. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, FribourgLouvain 1954, s. XV-XXXII. 52. H.S. Saffrey, Ltat actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la mtaphysique au moyen ge, W: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t. II, s. 267-281. 53. W. SEKO: Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 185-210. 54. R. STEELE: Liber de causis, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t. XII, s. XV-XXIV i 161-187. 55. F. van STEENBERGHEN: La philosophie au XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966 56. M. STEINSCHNEIDER: Catalogua librorum hebraeorum in bibliotheca Bodleiana,

155

Berlin 1852-1860, col. 742 i 1404 57. M. STEINSCHNEIDER: Hebrische Bibliographie, Jahreg. 1863. 58. M. STEINSCHNEIDER: Die europische Ubersetzungen aus den Arabischen, Wien 1904. 59. M. STRASSER: Platonisme in the Liber de causis, University of Toronto 1963 (maszynopis nie publikowany). 60. L. SWEENEY: The doctrine of cration in the Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute, Milwaukee 1959, s.274-289. 61. L. SWEENEY: Research difficulties in the Liber de causis, The modern scholman XXXVI (1959) z. 2, s. 109-116. 62. S. SWIEAWSKI: Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z Akwinu - Traktat o czowieku, Pozna 1956, s. (80). 63. S. SWIEAWSKI: Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 153 i 157. 64. G. THERY: Tolde, Oran 1944. 65. F. BERWEG i B. GEYER: Die patristische und scholastische Philosophie. Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, wyd. 11, t. II, s. 303. 66. A. TOGNOLO: De causis, w: Enciclopedia filosofica, Firenze 1967, wyd. 2, t. II, s. 267-268. 67. C. VANSTEENKISTE: Notes sur le commentaire de saint Thomas du Liber de causis, tudes et Recherches (Cahiers dc thologie et de philosophie) 8 (1952) 171-191. 68. C. VANSTEENKISTE: Il Liber de causis negli scritti di san Tommaso, Angelicum 35 (1958) 325-374. 69. C. VANSTEENKISTE: Intorno al testo latino del Liber de causis (recenzja edycji A. Pattina), Angelicum 49 (1967) 60-83. 70. C.J. de VOGEL: Some reflections on the Liber de causis, Vivarium 4 (1966) 6782.

156

RSUM

La publication contient avant tout la traduction polonaise du latin Liber de causis. La traduction est faite a partir du texte dit par A. Pattin intitul Le Liber de causis, dition tablie l'aide de 90 manuscrits avec introduction et notes. On profita de la copie numrote, pages 1-115: Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsiusstraate 18, Leuven. C'est une copie de Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966), cahier 1, pages 90-203. Lintroduction qui prcde la traduction elle-mme porte le titre: Etat de recherches sur le Liber de causis et ses plus importants problmes philosophiques. Etant donne que la publication s'adresse principalement au lecteur polonais et son but qui est lutilit didactique, la prsentation de la discussion et des recherches sur le Liber de causis est re lativement vaste. Les recherches vont dans deux sens: 1) elles examinent premirement le problme de loriginal arabe, de son auteur, de la date du texte ainsi que le problme de la premire traduction latine lpoque du Moyen-ge; 2) elles reflchissent aux problmes philosophiques qui prtent discussion dans la version latine de Liber de causis. Sil sagit du texte lui-mme, on voulut - en se basant sur des matriaux indiqus par la bibliographie - accentuer quelques unes parmi les plus importantes opinions et notamment celle de O. Bardenhewer, celles de F. Pelster, H. Steele, H. Bedoret, H.D. Saffrey, A. Pattin. Quant aux problmes philosophiques qui prtent discussion - et surtout relativement la question centrale du Liber de causis concernant esse et creatio, au sujet de yliathim aussi dont se servit Thomas dAquin pour dmontrerla diffrence relle entre lessence et lexistence - furen cites titre dexemple les opinions de G. Lafont, H.D. Saffrey, A. Baeumker, P. Duhem, M.D. Roland-Gosselin, A. Frest, C. Fabro, M.T. dAlverny, M.A. Krpiec, celles aussi de Thomas dAquin. Notre introduction rappelle entre autres les commentaires polonais au Liber de causis et prsente les essais de recherches faits par nos savants au sujet du matriel philosophique contenu dans les commentaires au Liber de causis. Il convient de signaler ce sujet le commentaire de Jacques de Gostynin Komentarz do Liber de causis, publi en Pologne par P. Gra sous forme deditio simplex; voir: Mate riay i Studia Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej (PAN), Wrocaw 1969, t. XI, p. 3-162. Le commentaire fut crit Cracovie entre 1477 et 1490.

157

Parmi d'autres commentaires polonais, conservs sous forme de manuscrits, il faudrait citer le code de Valentin de Grun perk, Wrocaw, Ossolineum 734, contenant deux commentaires anonymes: 1) Liber de causis, 2) Liber sapientis David Judaeorum rabbi ainsi que les commentaires au Liber de causis enregistrs a la Bibliothque Jagellonne sous les numros 506 et 2595. Remarquons galement que le Liber de causis fut enseign lUniversit Jagellonne et que, entre 1490 et 1510, il revint huit fois comme object des cours. Cette question occuppe dveloppe davantage dans ltat de recherches de notre publication. Au sujet de lensemble des problmes philosophiques que contiennent les commentaires au Liber de causis parurent en polonais de brves tudes, dont les titres franais sont les suivants (les titres originaux se trouvant dans le bibliographie): 1. E. Kawa, Problme de esse dans la question 9 bis du commentaire de Siger de Brabant et essai dune leon existentielle de ce terme, dans Studia Philosophiae Christianae ATK 4 (1968), cahier 1, pages: 151-155. (Il s'agit l du commentaire dit par A. Dondame et L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966) p. 153-261). 2. S. Porbski, Interprtation existentielle du terme esse dans le chapitre XVIII et XIX du commentaire d'Albert le Grand au Liber de causis, Studia Philosophiae Christianae ATK, ibid., pages: 155-157. 3. P. Gra, Analyse du concept esse partir du thorme quatre du commentaire au liber de causis par Jacques de Gostynin, Studia Philosophiae Christianae ATK, ibid., pages: 157-164. 4. V. Seko, Jacques de Gostynin et son commentaire au Liber de causis, dans Studia Mediewistyczne 2 (1961), pages: 185-210. 5. M. Gogacz, Le terme existentia dans le commentaire de Thomas dAquin au Liber de causis, dans Roczniki Filozoficzne XVI (1968), cahier 1, pages: 93-104. Ajoutons cela un renseignement ayant caractre d'une curiosit pour rudits, notamment une ressemblance terminologique entre les paroles caractrisant reditio substantiae ad essentiam suam dans le Liber de causis et la dfinition de la substance chez Descartes, dont parle notre publication dans le paragraphe Liber de causis et la dfinition de la substance dans Principia philosophiae de Ren Descartes.

158

L'auteur de Liber de causis constate, dans propositio XIV (128), que le retour de la substance a son essence consiste en trois particularits de la substance: 1) quia est stans, 2) fixa per se, 3) non indigens in sui fixione et sui essentia re alia rigente ipsam. Une confrontation de deux faon de conservoir la substance, celle du Liber de causis et celle des Principia philosophiae; Liber de causis: Substantia... est rediens ad essentiam (XIV, 127) suam... quia est... non indigens in sui fixione... re alia rigente ipsam (XIV, 128; voir aussi: XXIV, 184). Principia philosophiae: per substantiam... intelligere possumus... rem quae ita existit, ut nulla alia re indigeat ad existendum (Oeuvres de Descartes publies par Ch. Adam et P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, p. 24; Principia philosophiae pars prima, caput 51); nous amne a la constatation suivante: daprs le Liber de causis, la substance est non indigens re alia; d'aprs Principia philosophiae, la substance existe de faon (ita existit) ut nulla alia re indigeat. Il y a par consquent une ressemblance terminologique entre lexplication de reditio substantiae du Liber de causis et la dfinition de la substance dans Principia philosophiae. Cette ressemblance consiste en emploi des mmes paroles parles deux auteurs: non indigens re alia et nulla alia re indigeat.

159