KONFERENCJE I SYMPOZJA

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XXVI / 2000, s. 123127

Micha HELLER

MECHANIKA KWANTOWA W CASTEL GANDOLFO

W 1987 r. odbya si z okazji 300letniej rocznicy ukazania si Principiw Newtona w Castel Gandolfo midzynarodowa konferencja pt. PhysisPhilosophyTheology A Common Quest for Understanding. Pada wtedy myl, by t tematyk systematycznie kontynuowa. Wkrtce opracowano program piciu konferencji; miay one dotyczy konkretnych problemw, a mianowicie: (1) kosmologia kwantowa i prawa przyrody, (2) chaos, zoono i samoorganizacja w przyrodzie, (3) teoria ewolucji i biologia molekularna, (4) nauki o mzgu, (5) mechanika kwantowa i kwantowe teorie pola. Konferencje dotyczce pierwszych czterech tematw odbyway si w cigu ostatniej dekady. Temat pity stanowi przedmiot konferencji, jaka odbya si w Castel Gandolfo w dniach 25 czerwca do 1 lipca 2000 r. Jak zwykle w tym cyklu konferencji, referaty byy przygotowane duo wczeniej, komunikowane uczestnikom konferencji i poddawane wstpnej krytyce. Intensywny, roboczy tydzie rozpocz si wspln kolacj w niedziel, 25 czerwca wieczorem. Dzie pierwszy.Wprowadzenie przez Boba Russella i Nuncey Murphy, zwaszcza dla tych, ktrzy pierwszy raz bior udzia w cyklu tych konferencji. Referaty dzisiejszego dnia miay charakter przygotowania przez ekspertw gruntu pod przysze lozoczne i teologiczne dyskusje. Pierwszym mwc by Michael Berry (Anglia). Zgodnie ze stylem tych konferencji, wszyscy ju wczeniej znaj teksty referatw. Referent ma wic tylko 10 minut na wprowadzenie; potem nastpuj pytania i dyskusja. Berry poruszy temat relacji midzy mechanik kwantow a chaosem w zyce klasycznej. Przejcie od mechaniki kwantowej do zyki klasycznej, przez zmierzanie staej Plancka do zera, w granicy prowadzi do osobliwoci. Na skutek tego zyka klasyczna nie wyania si z mechaniki kwantowej bezporednio
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Micha HELLER

lecz dziki pewnego rodzaju urednieniu (zwanym dekoherencj). W zyce kwantowej chaos zasadniczo istnie nie moe, ale zjawisko dekoherencji znosi kwantowy zakaz wystpowania chaosu. W dyskusji kto rzuci pytanie, czy istniej efekty kwantowe, ktre zachowaj si w klasycznej granicy. Prelegent zgrabnie odpowiedzia, e takim efektem kwantowym jest np. st (od czasw bpa Berkeleya ulubiony przykad w dyskusjach lozocznych): makroskopowa twardo i nieprzenikliwo stou jest konsekwencj tzw. zakazu Pauliego. Drugim mwc by Raymond Chiao (USA), ktry mwi o prowadzonych przez siebie na Uniwersytecie w Berkeley eksperymentach tropicych rnego rodzaju nielokalne efekty w dzisiejszej zyce. Omwi trzy tego rodzaju typy dowiadcze: pomiary efektu AharonovaBohma, dowiadczenie zwizane z efektem EinsteinaPodolskyegoRosena i pomiary czasu tunelowania przez barier potencjau. Pomiary wykazay, e w tunelu czas pynie wstecz: czstka najpierw opuszcza tunel a dopiero potem do niego wpada (w ocenie zewntrznego obserwatora). Trzeci referat dzisiejszego dnia wygosi John Polkinghorne (Anglia). Tytu referatu brzmia: Physical Processes, Quantum Events and Divine Agency. Byo to rwnie przedstawienie przez eksperta w dziedzinie mechaniki kwantowej pewnych jej aspektw (zwaszcza dotyczcych relacji mikromakrowiata), ale prelegent nawiza ju wprost do wanego problemu teologicznego: czy w nieoznaczonociach kwantowych mona widzie miejsce, przez ktre Bg dziaa na wiat, nie naruszajc praw przyrody? Polkinghorne nie wykluczy takiej moliwoci, ale blisz jego pogldom jest koncepcja Boga, wykorzystujcego w tym celu tzw. odgrn przyczynowo (topdown causality). Fizycy, ktrzy dotychczas nie mieli wiele wsplnego z lozo i teologi, ale ktrzy zgodzili si by ekspertami na naszej konferencji, zwykle (bo zjawisko to wystpio take podczas poprzednich konferencji) bywaj zaskoczeni niezwykymi dla nich tematami dyskusji, ale bardzo szybko daj si w ni wcign. Niekiedy odnajduj w tych dyskusjach wtki, ktre jak potem przyznaj ju wczeniej pltay im si w podtekstach innych myli. Pierwszy dzie obrad jest zawsze wany troch jak rozpd, by poderwa si do duszego lotu. Dzie drugi.Referaty dzisiejszego dnia naleay do dwch znanych lozofw zyki i do dwch znanych zykw. Dwa pierwsze referaty byy przykadami doskonaej analizy metodologicznej rnych interpretacji mecha-

MECHANIKA KWANTOWA W CASTEL GANDOLFO

niki kwantowej. Jeremy Buttereld (Anglia) wzi na warsztat wielowiatowe (many world) i wieloumysowe (many mind) interpretacje mechaniki kwantowej. Jego kocowy wniosek brzmia: teoria kwantw sugeruje bardzo dziwne ontologie. Myl, e jest to gboki wniosek. Rozumiem go nastpujco: Teorie zyczne wyraaj si przy pomocy matematyki, ale matematyka jest czym wicej ni tylko jzykiem. I wanie dlatego, gdy prbujemy przeoy teorie zyczne na jzyk potoczny, natychmiast rodz si trudnoci. Jzyk okazuje si za ubogi. Dotyczy to przede wszystkim tak bogatych teorii, jak mechanika kwantowa. Po tym referacie nawizaa si interesujca dyskusja midzy lozofem zyki Buttereldem a zykiem Berrym. Niekiedy spicie dwch rnych spojrze na to samo moe okaza si owocne. Michael Redhead (Anglia) podda logicznej analizie zagadnienie nielokalnoci w mechanice kwantowej. I po tym referacie miaa miejsce dusza dyskusja, tym razem pomidzy dwoma lozofami prelegentem i Abnerem Shimony. Fizykami, prezentujcymi swoje pogldy tego dnia, byli Jim Cushing (USA) i Chris Clarke (Anglia). Pierwszy mwi o tym, e z punktu widzenia przewidywa empirycznych standardowe ujcie mechaniki kwantowej i jej ujcie przez Bohma s rwnowane. Drugi skupi swoje rozwaania wok interpretacji mechaniki kwantowej przy pomocy tzw. konsystentnych teorii. Dzie trzeci.Dzi tylko dwa referaty. Poudnie wolne dobrze zasuony odpoczynek. Abner Shimony (USA) mwi duo o ontologicznych dowodach istnienia Boga, zwaszcza o jego wersji zaproponowanej przez G odla. Chodzio mu przede wszystkim o to, jak zagwarantowa racjonalno podstawowym zasadom mylenia. W cigu uzasadnie nie mona si cofa w nieskoczono... Rozptaa si dyskusja. Moim zdaniem, w skrcie problem wyglda nastpujco: Kady dowd na istnienie Boga (ontologiczny lub nie) zakada racjonalno. Sam fakt, e co dowodzimy zakada, e chcemy mie racjonalne uzasadnienie. Szukamy wic w Bogu uzasadnienia racjonalnoci, ale czynic to, racjonalno ju zakadamy. Jedynym wyjciem z tego bdnego koa jest utosamienie Boga z Racjonalnoci. Jeeli tak to kady dowd na istnienie Boga zakada istnienie Boga Czy jest to nowy (meta)ontologiczny dowd na istnienie Boga? Raczej jest to argument przeciw fundacjonizmowi. Nie da si budowa na jednym, niepodwaalnym fundamencie. Dziaa tu jaka nieliniowa logika, nie cakiem domknita ptla logiczna.

Micha HELLER

Philip Clayton (USA) postawi przed sob pytanie: czego metazyk (teolog) moe si nauczy od zyki kwantowej? Pytanie takie ma sens, jeeli uprawia si metazyk (teologi) konstruktywn. Metoda konstruktywna polega na tym, e najpierw rozwaa si zestaw interpretacyjnych modeli z rnych dziedzin, a nastpnie podejmuje si prb rozpoznania, jakie metazyczne (teologiczne) opcje s dopuszczane przez przecicia dziedzin rozmaitych modeli. Byo to nie tylko nakrelenie programu konstruktywnej metazyki i konstruktywnej teologii, ale rwnie prba postawienia pierwszych krokw w kierunku jego realizacji. Dzie czwarty rozpocz si od referatu Ernana McMullina (USA), ktry jak przystao na historyka nauki z dawnych (bo sigajcych a po staroytno) sporw dotyczcych rnych interpretacji teorii astronomicznych stara si wycign wnioski dla wspczesnej debaty nad mechanik kwantow. Dyskusja po referacie zostaa zdominowana przez problem realizmu, czy antyrealizmu we wspczesnej lozoi nauki, a take ontologii zakadanych przez rne teorie naukowe. Zgodzono si z tym, e w miar rozwoju nauki granice ontologii s nieustannie przesuwane: postuluje si istnienie coraz to nowych bytw, np. w teorii Maxwella utrwalio si pojecie pola, w teorii wzgldnoci utrwalio si pojecie czasoprzestrzeni. George Ellis (Afryka Poudniowa) podda pod dyskusj dugi i bogaty referat, podsumowujcy i istotnie rozszerzajcy swoje referaty z poprzednich konferencji, dotyczce przyczynowoci odgrnej (topdown), redukcjonizmu i przede wszystkim relacji pomidzy wiatem zyki kwantowej i wiatem makroskopowym. Moim zdaniem ten ostatni temat zosta potraktowany nowatorsko. Jeeli kto dzi narzeka na brak nowoczesnej lozoi przyrody (jako rnej od lozoi nauki), niech signie do pism takich autorw jak George Ellis. Tom Tracy (Kanada) przedstawi referat teologiczny w ktrym zastanawia si nad tym, jak wspczenie naley rozumie interwencje Boga w bieg historii, o jakich mwi religie. Rozwina si ciekawa dyskusja, ktrej jednym z gwnych wtkw sta si problem istnienia za. Ostatnia sesja dzisiejszego dnia bya powicona dyskusji nad referatem Williama Stoegera (USA/Watykan) na temat epistemologicznych i ontologicznych kwestii zwizanych z teori kwantw. Autor podj si w nim trudnego zadania zrekonstruowania wiata kwantw z wszystkimi jego interpretacyjnymi i metodologicznymi uwarunkowaniami. Referat ten uwaam za jeden z najbardziej lozocznie dojrzaych spord wszystkich przedsta-

MECHANIKA KWANTOWA W CASTEL GANDOLFO

wionych podczas konferencji. Szkoda, e nieobecny autor nie mg osobicie odpowiedzie na stawiane mu zarzuty. Dzie pity. Niej podpisany mwi o uoglnianiu poj przy przejciu od przemiennej do nieprzemiennej geometrii. Geometria nieprzemienna jest w zasadzie nielokalna, nie mona wic w niej mwi o czasie i przestrzeni w ich zwykym znaczeniu, a mimo to takie pojcia jak przyczynowo, dynamika, prawdopodobiestwo daj si uoglni w taki sposb, by miay sens w geometrii nieprzemiennej. Dla teologa i lozofa wynika std wana lekcja: przenoszc nasze pojcia na Boga, a wic poza obszar, w ktrym pojcia mog by kontrolowane przez zwyke reguy jzykowe, przez dowiadczenie i ewentualnie matematyczn abstrakcj, naley mie wiadomo ogranicze wszystkich naszych mylowych i jzykowych konstrukcji. Ostatni referat wygosi Robert Russell (USA). By to rodzaj rozszerzonego podsumowania wszystkich wtkw (take z poprzednich konferencji) dotyczcych dziaania Boa w wiecie w kontekcie wnioskw wynikajcych z mechaniki kwantowej. Trwajca kilka godzin popoudniowa dyskusja formalnie zakoczya obrady caej konferencji. Dzie szstyby dniem wypoczynku i indywidualnych rozmw. Odbyway si one podczas wsplnej wycieczki do miejscowoci: Palestrina, Capranica i Mentorella. Pikno woskiej przyrody byo niezwykle wymownym domkniciem wszystkich naszych rozwaa i dyskusji. Dorobkiem tego cyklu konferencji jest ju pi opasych tomw. Szsty bdzie wynikiem tegorocznej sesji. Mam wiele zastrzee co do niektrych propozycji zawartych w tych tomach, a nawet co do metody stawiania pewnych zagadnie. Sdz jednak, e gdy za 20 lub 30 lat kto zechce napisa histori problematyki naukareligia w ostatnich dekadach XX stulecia nie bdzie mg przeoczy tych kilku grubych tomw wiadectwa wanych przemyle.

Micha Heller