CHOPI

Wadysaw Stanisaw Reymont (1867-1925) czowiek i twrca

Stanisaw Wadysaw Rejment (bo tak brzmiao pierwotnie nazwisko pisarza) urodzi si 7 maja 1867 roku we wsi Kobiele Wielkie w pow. Radomsko. W jego rodzinie tradycje szlacheckie przeplatay si z chopskimi. Ojcem pisarza by wiejski organista, Jzef Reyment, a matk zuboaa szlachcianka Antonina z Kupczyskich. Rejmentowie mieli liczne potomstwo: siedem crek, i dwch synw, za Wadysaw Stanisaw by ich pitym z kolei dzieckiem. Jest rzecz zrozumia, e warunki startu yciowego w tak licznej rodzinie nie mogy by atwe. Wspomnienia z domu rodzinnego jak si zdaje wynis nie najlepsze. ywi zwaszcza niechtny stosunek do ojca. W licie do brata ju jako pocztkujcy pisarz tak si zwierza: Wierz mi, e lepiej bdzie, by i nie moe. Znasz ojca. Sknerstwo posun do gupoty, do wasnego zjadania si [...]. To co powiem nie jest przyjemnym ot wikszego prniaka ja nie znam na wiecie, nie mona by nawet przypuszcza, e istnieje a wikszego egoisty nawet Balzac by nie wymyli [...]. Nie mylaem, e jest Ojciec, i to nasz Ojciec, dla ktrego obowizki ojcowskie nie istniej, ktry wprost nienawidzi wasnych dzieci, ktry tylko myli o sposobie, jakby si pozby wszystkich, jakby zruci (!) ten ciar wychowania i opieki z siebie. Jest to potworne, ale niestety prawdziwe i pomyl, e to wszystko pochodzi z prniactwa, takiego strasznego, chopskiego prniactwa [...]1. A przecie ten portret ojca nie mg by zupenie prawdziwy. To prawda, e sprawom rodzinnym i parafialnym nie oddawa si bez reszty. Znajdowa bowiem czas na czytanie gazet i czasopism. Kupowa rwnie ksiki, co w rodowisku, w jakim y, byo ewenementem i przysparzao mu zoliwych docinkw. O przyszo swoich dzieci jednak si troszczy. To one raczej nie speniay jego oczekiwa. Dotyczyo to szczeglnie wyksztacenia synw. Starszy o osiem lat od Wadysawa Franciszek mia z woli ojca zosta lekarzem. Na trzecim roku studiw medycznych Uniwersytetu Kijowskiego zosta relegowany z uczelni za dziaalno w ruchu socjalistycznym, by ostatecznie zosta prowincjonalnym farmaceut, co rzecz jasna nie odpowiadao ojcowskim ambicjom. Modszy, Wadysaw Stanisaw, w szkole elementarnej uczy si niele, nic wic dziwnego, e rodzice zrezygnowali z wyszych ambicji i pragnli mu zapewni jedynie jaki fach. Okazao si jednak, e i to nie byo atwe. Oddany do zakadu krawieckiego jako terminator ledwie zdoby uprawnienia czeladnicze, zrezygnowa z doskonalenia si w tym zawodzie. W roku 1884 za udzia w pracy konspiracyjnej zostaje wydalony z Warszawy. Rozpoczyna si w jego yciu okres zmagania si z losem. Marzy mu si kariera aktorska. Wstpuje wic w roku 1885 (pod pseudonimem Urbaski) do wdrownej trupy teatralnej. O swej doli aktorskiej tak pisa do siostry Katarzyny: Uwierz mi, e teatr nie jest takim zem, jak go przedstawiaj, a ma to dobre, e uczy y oszczdnie, troch za oszczdnie, ale co robi. [...]. Teatr to waciwie moje pole; ma si rozumie, e teraz musz si zadowala rolami drugo i trzeciorzdnymi [...]. Jeliby moga jakie stare po Kostusiu spodnie (nota bene niepotrzebne) mi przysa [...] to z wdzicznoci przyjm.2 Rycho okazao si, e ycie aktorskie nie jest sielank. Musia znosi wraz z godujc trup aktorsk bied i upokorzenia. Oburzay go praktyki kierownictwa nie paccego gay, intrygi i zawi rodowiska aktorskiego, niski poziom ycia umysowego ziemian i mieszczastwa. Zdecydowa si wic na powrt do rodzicw. Skorzysta z protekcji ojca i podj prac na kolei. Tu peni funkcj robotnika drogowego, dozorujcego kilkudziesiciometrowy odcinek plantu kolejowego. Na plancie pracowa dwa i p roku (z krtk przerw w 1892 r., kiedy to ponownie prbowa swego szczcia na deskach scenicznych).

Ten aktorsko-kolejarski los wzbogacony zosta o dowiadczenia szczeglnie osobliwe. Oto kto odkry w nim zdolnoci medialne. Pewien adept modnej wwczas wiedzy tajemnej, niejaki Puszew, nakoni Reymonta, aby powdrowa z nim jako medium na organizowane przez niego seanse spirytystyczne. I ten yciowy epizod przynis mu rozczarowanie. Jednak podre po Niemczech byy dla niego niewtpliwie znaczcym dowiadczeniem. Najprawdopodobniej w owym okresie dojrzewaa w nim wiadomo koniecznoci zajcia si czym naprawd sensownym, odpowiadajcym rzeczywistym jego zainteresowaniom i pragnieniom. T dziedzin bya literatura. W latach 1881-1883 napisa cay szereg nowel, opowiada i szkicw. Przychylne krytyki spowodoway, e w roku 1893 przyby do Warszawy, by tu realizowa si jako pisarz. W Warszawie musia liczy wycznie na siebie. Nie chcia nikogo z rodziny prosi o pomoc materialn. Przez pierwsze lata jego pracy literackiej nadal wiernie towarzyszy mu bdzie bieda. O tych latach tak pisze B. Kocwna: Przyjecha majc majtku walizk rkopisw, bielizn zawinit w gazet i maszynk do papierosw oraz dug l8 i p rubla (wrd l6 dunikw winien 3 ruble Borynie) zamieszka przy ulicy witojaskiej, dzielc pokj z murarzem, krawcem i szewcem. Jego Buty piy wod jak smoki. Ubranie si tak prezentowao, e garson u Lourse'a wyprosi go z kawiarni (1894). Pisa w katedrze w. Jana, nie majc wasnego spokojnego kta.3 Ksikowy debiut (Pielgrzymka do Jasnej Gry) w roku 1895 rwnie znaczco nie wpyn na popraw jego sytuacji materialnej. Jednak przychylna reakcja krytyki bya wiadectwem sukcesu pisarza. W lad za ni pojawiaj si nastpne pozycje. I tak w roku 1896 wychodzi Komediantka, a rok pniej Fermenty. W roku 1897 na rynku czytelniczym pojawia si rwnie tom opowiada pod tytuem Spotkania. Szczeglnie bogaty dla twrczoci Reymonta jest rok 1899, kiedy to wychodzi kolejny (po Komediantce i Fermentach) utwr o rodowisku aktorskim oraz szkic powieciowy o tematyce chopskiej Sprawiedliwie. W tyme roku ukazuje si rwnie Ziemia obiecana. Powie o gwatownie rozwijajcej si odzi okazaa si niebywaym literackim sukcesem. Mimo to nie zmienia ona sytuacji materialnej pisarza. W licie do siostry Kazimiery Reymont skary si: C mi z tego, z tej gupiej sawy, z tych hymnw pochwalnych czy potpie z portretw, kiedy czsto gsto nie mam na obiad, a jak teraz, nie mam wraca za co do kraju. A przecie nie hulam ani si bawi, ani nawet tak yj, jak powinienem.4 Finansow niezaleno uzyskuje pisarz dopiero jako ofiara wypadku na kolei. Reymont za porad adwokata wnis akcyz o odszkodowanie. Po zapaceniu kosztw procesowych otrzyma pokan kwot 33 500 rubli. Mg wwczas pozwoli sobie na kosztowne leczenie i dugotrway pobyt za granic. Wkrtce dokonuje rwnie zakupu majtku Charupia pod Sieradzem, a nastpnie w okolicach Wrzeni w Wielkopolsce. Dopiero w rok po katastrofie, tj. w roku 1901, ponownie prbuje swoich si jako literat. Napisa kilka drobnych rzeczy do Tygodnika Ilustrowanego, Ilustracji Polskiej, Kuriera Warszawskiego i Chimery. Wkrtce ponownie zdecydowa powrci do pisania rozpocztych jeszcze przed katastrof Chopw. Praca nad t powieci zajmie mu szmat czasu od 1902 roku do 1909. Rwnolegle z chopsk epopej pisa bdzie nowele zebrane pniej w cyklach: Z pamitnika (1903), Na krawdzi (1907) i Burza (1908). Z utworw wydanych w tym czasie na szczegln uwag zasuguje poetycki reporta pisany pod wraeniem rewolucyjnych wydarze 1905 roku zatytuowany Z konstytucyjnych dni. Wanie Chopi staj si jego dzieem ycia. Powie zyskaa rozgos wiatowy. Zachcio to pisarza do dalszej pracy nad utworami o jeszcze wikszym rozmachu epickim. W latach 1914-1919 publikuje trylogi Rok 1794 (Ostatni sejm Rzeczypospolitej, Nil desperandum, Insurekcja). Wbrew intencjom pisarza utwr ten okaza si artystyczn porak. Pomimo e do koca ycia by literacko czynny, to jednake nie udao si mu ju stworzy dziea, ktre cho czciowo dorwnywaoby Chopom czy Ziemi obiecanej. Zapewne

zadecydowao o tym odejcie pisarza od tematyki wymagajcej spojrzenia realisty i obserwatora. W roku 1924 spotkao go zaszczytne wyrnienie. Oto bowiem jako drugi po Sienkiewiczu polski pisarz otrzyma literack Nagrod Nobla. W okresie tym stan zdrowia autora Chopw szybko si pogarsza. W sierpniu 1925 roku w Wierzchosawicach Wincenty Witos zorganizowa uroczysto bdc wyrazem hodu polskiej wsi dla najwikszego jej piewcy. Niestety, by to ju ostatni wielki triumf Reymonta. Wkrtce po mierci eromskiego, w dniu 5 grudnia 1925 roku odszed kolejny wielki pisarz polskiej literatury.

Geneza utworu
Historycy literatury zgodnie podkrelaj, e powstanie Chopw w okresie Modej Polski nie byo spraw przypadku. Na genez tego dziea wpyw miay zarwno zmiany w strukturze i wiadomoci wsi polskiej, jak rwnie wczesne szczeglne zainteresowanie chopem wyraone lapidarnie przez twrc Wesela: Chop potg jest i basta. Caa dotychczasowa twrczo Reymonta wydawaa si wskazywa, e to wanie autor mierci i Sprawiedliwie jest najbardziej predestynowany do podjcia tego tematu. Motyw chopski przewija si bowiem w jego dzieach wielokrotnie. Pisarz wystpowa w imieniu chopw, utosamia si z przeyciami ludu, niechtnie odnosi si do cywilizacji miejskiej, formuujc zrby wasnej filozofii natury. Umow o dzieo, ktrym miaa by tetralogia Chopi, zawar Reymont z redakcj Tygodnika Ilustrowanego jeszcze pod koniec 1897 roku. Kopoty zdrowotne, a pniej wypadek kolejowy (13 lipca 1900) spowodoway, e pisanie powieci rozcigno si na dziesi lat. Dzieo miao dwie redakcje zasadnicze. Pierwsza powstaa jeszcze przed katastrof. W licie do Lorentowicza pisa midzy innymi: Siedz umylnie w tej Wile, aby si zabra do Chopw. Byem ju bliski koca. Katastrofa mi przeszkodzia, a teraz przegldam napisane rozdziay i dr niemiosiernie-zupenie; zaczynam na nowo. Zrozumiecie, co to za pewnego rodzaju mczestwo podrze ca prawie ksik, nie skrzywi si i zabra na nowo do jej napisania. Albo dojrzaem, albo zgupiaem, e to robi musz ale musz.5 Druga wersja opieraa si na pierwszej, ale zostaa kompletnie zmieniona. Powstawaa w okresie 8 lat. Druk jej rozpoczto w trzecim numerze Tygodnika Ilustrowanego w 1902 roku. Prenumeratorzy pisma wkrtce otrzymali wydanie ksikowe pierwszego tomu (Jesie). Dwa lata pniej, tj. w roku 1904, wysza pena edycja dwu pierwszych tomw (Jesie, Zima). Wydawcy sugerowali Reymontowi, by kolejne dwa tomy ogosi pod innym tytuem. Proponowano mu nawet korzystniejsze warunki finansowe. Ten jednak nie wyrazi na to zgody. Trzeci tom (Wiosna) pojawi si w druku dopiero w 1906 roku, a ostatni (Lato) trzy lata pniej. Jak podaje zaprzyjaniony z Reymontem Alfred Wysocki, pisarz pracowa nad Chopami w sposb niesychanie zdyscyplinowany i planowy. Tak po latach notowa wypowied autora: Widzicie, jak ja tu orz. Od dziewitej do pierwszej, a czasem i cale poobiedzie. Pisz trzeci cz Chopw. Szkic mam ju gotowy [...] i pokaza mi zeszyt ceratowy, gsto zapisany i poznaczony niebieskim owkiem. Prniak jestem mwi Reymont wic sobie wydzielam na kady dzie robot i pty nie wychodz, pki jej nie skocz. A po obiedzie id do kawiarni i miech to mwi, ale na tych paryskich bulwarach widz przed sob moj kochan wiosk i sysz jak Antek rozmawia z Hank albo z Jagusi...6 Sam Reymont wspomina po latach: Odtd przeywaem wewntrznie kady rozdzia, wydobywaem kad scen ze swej duszy. Nieraz wyczerpywao to moje siy doszcztnie. We Francji, gdzie wykoczyem cz tej powieci, ona widzc mnie coraz bardziej miernego i bladego wezwaa dowiadczonego

lekarza. Pan musia mie atak epileptyczny? Skd si to wzio, co pan w ostatnich dniach porabia? Trzy dni z rzdu taczyem na weselu! Bo istotnie w cigu tych trzech dni, piszc Chopw, wci byem razem z nimi, ca sw istot wraz z nimi na weselu, opisywaem w mylach, porwany ich pasj taneczn, oddawaem si jej z caym rozmachem, a do ostatniego tchu.7 Podwalin pisarskiego przedsiwzicia Reymonta byo zamiowanie do autentyku. Twrca przeszed do historii literatury jako niedocigniony kronikarz wiejskiego obyczaju i kultury. Powie staa si epopej ycia chopskiego.

Chopi jako powie mitologizujca chopsk egzystencj

Podczas lektury Chopw zwraca szczegln uwag rozmach epicki dziea. Pierwsze, co uderza, to bogactwo motyww. Tworz one wielopaszczyznowy obraz wsi i ycia chopa. Jak susznie pisze Maria Rzeuska: W strukturze czasu i przestrzeni w ujciu czowieka i jego bytowania przebija tendencja artystyczna do zarysowania jak najrozleglejszego i jak najbardziej wyczerpujcego obrazu chopa, rodowiska wiejskiego oraz zwizkw, ktre ich cz. Jako materia literacki wcign autor wszystkie zdawaoby si motywy: cztery pory roku i zwizane z nimi prace na roli, przyrod, obyczajowo, gospodarstwo, gromad, rodzin, jednostk, stosunki towarzyskie, spoeczne itd. sowem zgromadzi tego typu elementy artystyczne, z ktrych powstaje zwykle okazaa budowla epicka .8 Susznie przy tym zwrcono uwag, e utworowi brak perspektywy historyczno-geograficznej. Lipce to jakby skansen, wie cakowicie odcita od wiata, jakby nieco zawieszona w prni. Wie egzystuje sama w sobie, poza histori i przestrzeni. Wprawdzie wiadomo, e Polska yje w niedoli (Rocho cigany jest przez carskich andarmw za dziaalno patriotyczn), ale motyw ten nie stanowi istotnego skadnika utworu, niezbyt cile wie si z pozostaymi, jego obecno nie ma przekonywajcej motywacji artystycznej. Podobnie nieobecna jest rwnie przestrze pozaepicka. Ze wsi wyjeda si tylko na jarmark do Tymowa, czasem, jak Mateusz, wykonuje si na innej wsi prac, ale ta rzeczywisto to po trosze zawiaty. W lad za t przestrzenno-historyczn izolacj idzie pewna niedookrelono czasu i miejsca wydarze. Wprawdzie badacze dziea usiowali z duym przyblieniem okreli rok akcji i topografi Lipiec, ale byy to ustalenia wysoce umowne. Zawsze mona byo postawi autorowi zarzut niekonsekwencji. Dlatego przekonywajce okazay si sugestie prof. Kazimierza Wyki 9, by na Chopw patrze inaczej jako na dzieo o tendencjach mitotwrczych, uniwersalistycznych, uoglniajcych problem egzystencji czowieka, w tym wypadku chopa, w wiecie przyrody. Reymont zamyli t powie jako mitologizacj chopskiego bytowania. Chopi stanowi syntez wsi polskiej, jej problemw i spraw, ludzi ich dozna i przey. Wydarzenia, jakie s obiektem zainteresowania narratora, nie dotycz jakiego konkretnego roku (a cile dziesiciu miesicy) i dajcych si topograficznie okreli Lipiec, ale kadego roku moliwego w ramach wykreowanej rzeczywistoci. wiat chopw to wiat mitu wieczne t e r a z i w s z d z i e. Spraw najistotniejsz dla Chopw jest wedug K. Wyki w problem mitycznego koa nawrotw czasu i przyrody. W tym wiecie mitu, ktrego czstk jest czowiek, trwa nieustanny porzdek natury kolejne nawroty narodzin i mierci.

Narrator
Zgodnie z zamiarem epickiej mitologizacji bytu polskiego chopa Reymont ksztatuje narratora. Nie przynaley on do wiata przedstawionego (nie jest jednym z bohaterw i nie

bierze udziau w wydarzeniach), jest niewidoczny dla odbiorcy. K. Wyka w cytowanej pracy wyrni trzech narratorw: 1) stylizatora modopolskiego, 2) wsiowego gadu, 3) realistycznego obserwatora. Czstotliwo, z jak pojawiaj si owi narratorzy w utworze, ukada si nastpujco: najczciej relacjonuje wsiowy gadua, nastpnie stylizator modopolski o poetycko-inteligenckiej proweniencji i wreszcie (najrzadziej) realistyczny obserwator. Korzystajc z cennych spostrzee K. Wyki, przyjmuje si, e narratorem Chopw jest jedna osoba wchodzca w trzy wymienione przez badacza role. Niewiele jest jednak fragmentw w tekcie, w ktrych funkcje te miayby jednoznaczny charakter. Najczciej realizowane s one cznie. Przybieraj posta okrelonych form podawczych z nasileniem cech wypowiedzi waciwych poszczeglnych narratorom. Kada z tych form podawczo-stylistycznych odwouje si do innej tradycji w obrbie prozy polskiej. Wsiowy gadua do tradycji najdawniejszej, mianowicie do tradycji gawdy, ale z jej lokalizacj w cakowicie nowym dla gawdy rodowisku: wie i chop. cznie z wynikajc std odmian jzyka na gwar. Realistyczny obserwator odwouje si do zasobw prozy polskiej, gwnie okresu pozytywizmu [...] dlatego sienkiewiczowski jest powrt lipeckich chlopw.10 Z kolei wprowadzenie stylizatora modopolskiego uruchamia pewne zasadnicze i generalne obroty zegara epickiego, bez ktrych Chopi stanowiliby tylko sum wiejskich opowiada twrcy.11 Innymi sowy jest to stylistyczny wyraz zwizkw pisarza z epok. Najczciej jednak: Wsiowy gadua uruchamia przede wszystkim tok fabularny dziea, ale bywa te, e uczestniczy w jego rytmie obyczajowo-obrzdowo-liturgicznym. Stylizator modopolski uruchamia przede wszystkim w obrbie rytmu prac ludzkich sprzgnitych z przyrod te obroty zegara epickiego, ktre dotycz samej przyrody. Ale uczestniczy on rwnie w toku egzystencjalnym ycia i mierci. Na koniec obserwator realistyczny wszdzie po trochu zaznaczy sw obecno, gwnie w toku fabularnym, ale nigdzie w sposb przewaajcy.12 Narrator Chopw to opowiadacz gboko wronity w rodowisko wiejskie, ywo zaangaowany w jego sprawy, potraficy wnika w myli i odczucia swoich bohaterw. Pojawia si w rnych funkcjach, ktre spaja jednolito stylizacji gwarowej. W utworze atwo rozpozna i wyodrbni rne rodzaje konwencji stylistycznych waciwych dla literatury realistycznej, symbolicznej i naturalistycznej.

W krgu chopskich bohaterw

Bogactwo postaci, trafno i subtelno ich psychologicznego rysunku naley do podstawowych walorw utworu. W powieci poznajemy tum ludzi, a w tumie jednostki, na rnych stojce planach, wszystkie wykoczone lub naszkicowane stosownie do potrzeby, wszystkie [...] dobrze znajome, niektre niezapomniane [...] Nie wiadomo, kto tu jest bohaterem: czy Maciej Boryna, czy syn jego Antek? czy ona tego ostatniego Hanka? czy macocha i kochanica Jagna? A z jak trafn miar na swych planach perspektywicznych i uytkowych postawione s postacie niby drugorzdne: Mateusz Gob, Kuba, proboszcz, kowal, Rocho, Szymek, Dominikowa, Jagustynka i kto ich tam zliczy! .13 cznie w Chopach pojawia si okoo dziewidziesiciu postaci. W poszczeglnych czciach zmieniaj si osoby prowadzce poszczeglne wtki. W tomie pierwszym ( Jesieni) postaci wiodc jest bezsprzecznie Maciej Boryna. Wydarzenia koncentruj si wok jego zamysu o maestwie uwieczonego weselem. Na tym tle Reymont zaprezentowa Antka i Hank oraz tragedi parobka Kuby Sochy. W kolejnym tomie (Zimie) zdecydowanie maleje rola starego Boryny. Na plan pierwszy wyeksponowany zostaje wtek miosny Antka i jego macochy Jagny. To oni staj si gwnymi postaciami tej czci powieci. W tym tomie coraz wyraniej zaznacza

si sylwetka ony Antka, Hanki. Maciej Boryna staje si znaczcym bohaterem dwu epizodw: osobistego, kiedy to usiuje podpali brg, i spoecznego, gdy w sporze o las staje na czele gromady. W Wionie gwn postaci staje si Hanka. Stary Boryna ley chory, a Antek przebywa w wizieniu. yj jakby poza planem wiejskiej spoecznoci. Maleje rwnie rola Jagny. Istotnym wtkiem dla ycia lipeckiej zbiorowoci staje si walka z niemieckimi kolonistami. W ostatniej czci (Lecie) nie sposb wskaza postaci jednoznacznie prowadzcych akcj. Mona tak traktowa Antka zmagajcego si ze sw mioci, Hank walczc o uczucie ma i wreszcie Jagusi przeywajc sw romantyczn mio do Jasia organistw, surowo ukaran przez gromad. Ponadto w utworze bardzo mocno zaznaczaj swoj obecno takie postaci, jak: Jagustynka, Ambroy, Dominikowa, Mateusz, Szymek, kowal, wjt i inni. W poszczeglnych wtkach ich rola zmienia si. W Chopach mamy do czynienia z panoramicznym obrazem rodowiska, z prb caociowego ujmowania jego losw. Temu panoramicznemu postrzeganiu suy rwnie wprowadzanie wtkw otwartych, opartych na niedopowiedzeniach. I tak np. narrator nie wyjania, dlaczego Antek oeni si z biedn Hank Bylicwn, w jakich okolicznociach Boryna zatrudni Kub jako parobka. Rwnie wiele znakw zapytania dotyczy przyszoci. Nie wiadomo, jak zakoczy si sprawa Antka sdzonego za zabicie borowego, co tak naprawd stanie si z Jagn i jej matk Paczesiow, jak uo si losy ksiyka Jasia itd. Taki sposb komponowania wtkw powieciowych by u Reymonta zabiegiem celowym i przemylanym. Umoliwia stadne postrzeganie spoecznoci wiejskiej. Losy postaci dzia si bd dalej. Pojawia si bd kolejne lata, w ktrych bd si rodzi ludzie, bd przeywa swoje dramaty, mioci, nienawici, nadzieje, niepowodzenia itd. Bohaterem nie jest tu bowiem czowiek w swym przemijajcym losie, ale gromada. Ona zawsze bdzie trwa. Zbiorowo jako bohater Na pierwszym planie powieci znajduje si wic zbiorowo, jej ycie, obyczaje, praca, normy moralne, wiadomo spoeczna i narodowa. Zbiorowo staje si czsto bohaterem prezentowanym bezporednio-jako gromada niezrnicowana osobowo. Mwi si o niej nard, mod, lud. Gromada wystpuje jako spoeczno religijna podczas naboestw w kociele, podczas zbiorowych zabaw czy pracy, w scenie wymarszu na las, wygnania Jagny ze wsi. Wyznacznikiem okrelajcym zbiorowy charakter podmiotu jest swoisty bezosobowy dialog, bdcy sumowaniem indywidualnie wyraanych stwierdze, ale stanowicy wyraz zbiorowej wiadomoci. Z takim dialogiem mamy do czynienia w czasie weselnego przyjcia: Wydadzili si, no, no! dziwili si ludzie. Jake z tysic zotych kosztuje wesele... Opacio si niezgorzej, bo to nie zapisa szeciu morgw! Za t dziecisk krzywd baluj. A Jagna siedzi jak ten mruk. Maciej za to lepiami wieci kiej ten bik! Kiej to prchno, moiciewy, kiej prchno!.14 Przedueniem tej zbiorowej opinii bdzie pniejsza dysputa o szczliwym losie Jagusi: Wzdychay aonie i raz po raz ktra z nich rzeka: Mj Boe, e to Pan Jezus daje takim, co i nie zasuyy! Umiay sobie pomaga, umiay! Juci, zawdy ten dostanie, ktren naprzeciw wyjdzie. Czemu to wasza Ulisia nie wysza? Bo si Boga boja i w poczciwoci yje.

 I drugie te bez to samo. A inszej to nard nie przepuci, niech cho ten razik spotkaj j po nocy z jakim chopakiem, a ju we wiat na ozorach ponies. Taka to ma szczcie... Bo wstydu nie ma. Zbiorowo nie jest u autora Chopw jedynie tem dla wyodrbnionych indywidualnie postaci, ale stanowi trway ukad odniesienia okrelajcy sytuacj poszczeglnych bohaterw w yciu wsi, jak rwnie ich opinie i odczucia emocjonalne. Dzieje si tak nawet wwczas, kiedy bohaterowie buntuj si przeciw tej zbiorowoci. Poczucie wizi z gromad i poczucie osobowej odrbnoci to obszar, w ktrym rozgrywa si ycie duchowe Reymontowskich bohaterw. Nie zawsze bowiem gromada jest jednoci. Owszem, bywaj momenty, kiedy caa wie tworzy zwart cao, np. podczas wyprawy na las, a nawet w czasie wypdzania Jagusi, ale czciej uzewntrzniaj si czynniki dezintegrujce. Takim podstawowym czynnikiem jest stopie zamonoci i zrnicowanie majtkowe. W Lipcach yj bogacze i wyrobnicy, ich los ukada si rnie. Rzutuje to bezporednio na stosunki midzyludzkie i pozycj poszczeglnych bohaterw w gromadzie. Czsto przybieraj one posta rnorodnych konfliktw: rodzice dzieci, konflikty pokoleniowe, ssiedzkie, midzy dworem a wsi, midzy nacjami itp. Gromad jako si wrog postrzega nie tylko Antek wypominany przez ksidza z ambony za cudzostwo, ale i Jagustynka jawnie nienawidzca otoczenia. Jednak to z jej ust padaj znamienne sowa wskazujce na niemono ycia poza gromad: Czowiek jeno z biedy da czasem folg ozorowi, ale w sercu co inszego siedzi, e czy chce, czy nie chce, a z drugimi radowa si musi albo i smuci... Nie poradzi y z osobna, nie... Bo mimo wszystko gromada lipecka stanowi spjno i jedno. Dostrzec to mona w scenie sporu o las i w walce z kolonistami niemieckimi. Tam, gdzie chodzi o interes gromady, akceptuje si nawet czyny moralnie wtpliwe. Oto np. kiedy Niemcom z Polesia pady krowy, to na uwag ktrego z chopakw, e to za spraw kogo z ludzi, skdind zacny Kb reaguje zdecydowanie: Gupi kiej but! Na paskudnika pozdychay, wiadomo... Obcy jawi si jako sia wroga gromadzie, dlatego wobec nich akceptuje si milczco inny rodzaj moralnoci. Szczeglnie jaskrawo zamanifestuje si okrutna mciwo gromady podczas poaru folwarku na Podlesiu. Da ona rwnie zna o sobie w scenie samosdu nad Jagusi. Suy to podkreleniu nadrzdnej roli gromady jako najwyszego sdziego i czynnika opiniotwrczego, wytwarzajcego pewien ponadczasowy trway ukad. W tym ukadzie chopi lipeccy yj wedug starych norm obyczajowych i moralnych. Tylko takie potraktowanie gromady mogo sta si czynnikiem mitotwrczym, odsaniajcym oblicze polskiej wsi w jakim bezczasie historycznym. Kreacje osobowe wybranych postaci Umiejtno stadnego spojrzenia na spoeczno lipeck sza u Reymonta w parze z mistrzostwem indywidualnego ujmowania postaci. Autor Chopw potrafi nada rysy indywidualne nie tylko najwaniejszym z punktu widzenia rozwoju akcji bohaterom, lecz take osobom drugo- i trzecioplanowym. Maciej Boryna Posta Macieja Boryny potraktowana zostaa w sposb realistyczny, z tym, e Reymont dokona jej monumentalizacji, stylizujc j na chopa-Piasta. Julian Krzyanowski tak pisa o nim: Tyle w nim siy woli, tyle panowania nad sob, tyde poczucia wasnej wartoci

nakazujcego mu si z nieszczciem, ktrego sobie lekkomylnie napyta, ukrywa, by nie dosta si na niestrudzony pytel plotkarskich jzykw. Kreacja, w postpkach codziennych ujta na sposb homerycki, w czasie dugiej choroby ulega przeksztaceniu, chop majcy co z krla Piasta nabiera blaskw witka symbolizujcego trway zwizek z ziemi, z ktrej wyszed, na ktrej y, do ktrej nieuchronnie wrci musi. Boryna wyrnia si spord lipeckiej gromady nie tylko zamonoci, ale si charakteru, pracowitoci, statecznoci i zaradnoci. Posiada te ewidentne cechy przywdcze. Wie faktycznie darzy go wikszym zaufaniem ni wjta. To on stanie na czele gromady podczas sporu o las. Poznajemy go w momencie, kiedy to w wieku 58 lat (a wic u schyku ycia) po raz trzeci chce zawrze zwizek maeski z modziutk, bo dziewitnastoletni, Jagn. Jest to zwizek z namitnoci i z rozwagi, bowiem pole matki Jagny przylega do jego pola. Oenek ten wyrabia w nim poczucie bycia gospodarzem pen gb, by nikt nie omieli si myle, e powinien do dzieci i na wycug. Owo wyrachowanie i egoizm bd mu towarzyszy rwnie w innych sytuacjach. Dla interesu gotw nawet zczy si z dworem przeciwko chopom. Znamienna jest tu odpowied dana Rochowi, ktry namawia Boryn, by interweniowa u dziedzica w sprawie zatrudnienia biedoty wiejskiej. Boryna mwi wprost: Mam co innego na gowie. To i paka nie bd, e tam ktry Wojtek czy Bartek nie ma co do gby woy, ksidzowa to sprawa, nie moja. Do wygodnym wytumaczeniem jest dla niego przekonanie, i [...] ju takie urzdzenie boskie jest, to widzi mi si i ostatnie, e jeden ma, a drugi wiater na polu apie.19 W psychice Boryny egoizm czy si z silnym poczuciem solidarnoci z gromad, a wyrachowanie z odwag i si charakteru. Zdaje sobie spraw, e dla chopa praca jest podstaw sensu egzystencji. Dlatego kiedy spostrzee, e Hanka ma charakter i jest robotna, zmienia do niej swj stosunek i traktuje j wreszcie jak prawdziwego czonka rodziny. Znamienne jest jego zachowanie w sporze o las. Do dugo stara si rozwiza konflikt polubownie, ale zna granic kompromisu. Zaryzykuje rozpraw, ktr przepaci zdrowiem i yciem, decydujc si na czynn obron interesw wsi jako jej przywdca. Uraony w swojej godnoci i ambicji ma i posiadacza Boryna staje si zdolny do zbrodni. Tylko przypadek sprawia, e przyapani w brogu kochankowie, syn Antek i ona Jagna, uchodz z yciem. Jest wic postaci zoon, penokrwist, nie woln rwnie od miesznoci i maostkowoci. Na szereg jego sabostek Reymont patrzy z humorem. Wanie dziki takiemu potraktowaniu tej postaci jej rysunek psychologiczny jest artystycznie przekonywajcy i spjny. Antek Syn Macieja Boryny, Antek, w momencie rozpoczcia akcji utworu jest ju czowiekiem dojrzaym. yje z niekochan kobiet, Hank. Ma poczucie, e jest wyrobnikiem u ojca. Uwaa, e owdowiay ojciec powinien mu przekaza gospodarstwo, Jego wielk mioci jest pikna Jagusia. W momencie, kiedy jego 58-letni ojciec pragnie j polubi, rodzi si w nim przemona nienawi do tego, ktry chce mu zawaszczy kochan kobiet i odebra na dodatek 6 morgw, ktre prawem dziedziczenia miay do niego przynalee. Mio i konflikt z ojcem wprowadzaj go w stan wrcz chorobliwy. Zupenie zapomina o obowizkach ojca i ma. Ciar troski o los rodziny spada na barki paczliwej Hanki. Hardo i duma przysaniaj mu fakt, e ona pracuje ponad ludzkie siy. Jednoczenie uwaa, e jej zabiegi o prac dla niego i poywienie dla rodziny nie powinny by form jakichkolwiek ponie, zwaszcza wobec ojca. Jego pomys na ycie, by pj, gdzie oczy ponios, okazuje si chwilowym zrywem. Nie potrafi oderwa si od wiadomoci, e musiaby przede wszystkim opuci Jagn. W istocie eruje na zaradnoci yciowej Hanki. Jednak ulego wobec jej

woli uzewntrznia dopiero wwczas, kiedy kompromituje si jako m i ojciec rodziny. W jego charakterze nietrudno dostrzec cechy ojca: porywczo, skonno do bjek, upr, dum i hardo, a take silnie rozwinite poczucie wasnoci. Pomimo pozorw lekcewaenia opinii innych, bolenie odczuwa niech rodowiska i izolacj spowodowan zwizkiem z macoch. W kocu dochodzi do wniosku, e normy okrelajce wspycie w gromadzie i dla niego s nadrzdnym nakazem. Pomimo niewygasego uczucia do Jagny nie ma odwagi przeciwstawi si woli tumu dajcego zemsty na niej. Antek powiada: W gromadzie yj, to i z gromad trzymam! Chceta j wypdzi , wypdta; a chceta se j posadzi na otarzu, posadta! Zarwno mi jedno! Nie chce narazi si zbiorowoci, bo ma wiadomo, e z racji pozycji majtkowej (czuje si ju dziedzicem starego Boryny) do niego nalee bdzie przywdztwo w gromadzie, a przewodzi to znaczy rwnoczenie by rzecznikiem woli gromady. Jest to dowd jawnej akceptacji regu wiejskiej moralnoci. Tak wic czonek gromady, m, ojciec i gospodarz przezwycia w nim namitnego kochanka. Hanka Nie jest to posta gotowa, w peni uksztatowana. Jej osobowo rozwija si wraz z wydarzeniami. Pocztkowo jest kobiet paczliw i rozlaz. Ogromnie boi si Antka ... bo nic to nie byo u niego kl albo zbi z leda powodu . Podobne lki odczuwa przed jego ojcem, ktry traktuje j lekcewaco (Hanka kiej ta ma azi, a choruje jeno i tyle zrobi, co ten pies zapacze...). Tak nieporadn wypdza Boryna wraz z Antkiem z domu. W tym momencie rozpoczyna si nowy etap w jej yciu. Cika sytuacja materialna po przeniesieniu si do ojca Bylicy, poczucie tragizmu zdrady zadurzonego w Jagnie Antka nie zaamuj jej jednak, a wrcz przeciwnie wyzwalaj w niej niespodziewan energi. Ma wiadomo, e bieda acniej przekuwa czowieka nili kowal elazo. W innym miejscu powiada o sobie: Tak si czuj kiej wdowa, to juci, e ju sama musz si potrubowa o dzieciach i o wszystkim . Znamienna jest jej reakcja na wymwki Antka, e przyja od starego Boryny pienidze i ywno. To ju zgoa inna posta: Hanka jakby si naraz wcieka, zalay j wspomnienia krzywd, e buchna nagym wezbranym potokiem wypominkw i alw wiecznie tajonych, nie darowaa mu ju nic, nie przepomniaa ani jednej przewiny, ani jednego za, a jeno bia w niego zapamitaoci kieby tymi cepami, e bych moga zabiaby na mier w tej minucie!... Antek, tak niegdy skory do kltw i bicia, ucieka przed jej gniewem i wciekoci z domu. Podczas choroby Macieja i pobytu Antka w wizieniu ujawniaj si jej zdolnoci gospodarsko-organizacyjne. Pod wzgldem charakteru, przedsibiorczoci i zaradnoci, energii okazuje si prawdziw gospodyni, by moe przysz podpor rodu Borynw. To ona bierze na siebie odpowiedzialno gowy domu. Wida w niej zapobiegliwo i chytro nowobogackiej wieo upieczonej wadczyni olbrzymiego gospodarstwa. Czasami przybiera to form niesamowitego skpstwa. Wystarczy przypomnie tu krtki dialog, jaki wywizuje si midzy ni a Jzk: [...] Usmay to jajkw Antkowi? A usma, jeno sonin nie szafuj. aujecie to? Zaby. Ale co to tusto, to moe by i Antkowi niezdrowo. Godny podkrelenia jest rwnie fakt, e nienawidzc Jagny, ktr traktowaa jako rdo swych maeskich niepowodze, potrafia pierwsza wycign rk przed wyruszeniem na pielgrzymk do Czstochowy. Wzia j rwnie w obron po wypomnieniu jej przez ksidza, jako on Boryny, a wic kobiet swojego rodu. Podobnie jak Boryna nie jest postaci schematyczn, tuzinkow. To jedna z

najwietniejszych kreacji kobiecych w polskiej literaturze. Jagna To wiejska pikno: ... a pikna, biaa na gbie, a urodna kiej jaowica. Bya jedyn crk starej wdowy Paczesiowej i siostr Jdrzycha i Szymka. Matka krtk rk trzymaa synw, za Jagna bya jej oczkiem w gowie. Zupenie nie dorosa do maestwa. on Boryny zostaa z woli matki. Kiedy j pyta Paczesiowa, czy chce wyj za Boryn, zdobywa si jedynie na zgoa infantyln odpowied: Mnie to wszystko jedno, kaecie, to pjd... wasza w tym gowa, nie moja... mwia cicho, wspara czoo na kdzieli i zapatrzya si w ogie bezmylnie i suchaa wesoego trzaskania gazek. Ten czy tamten , wszystko byo jej zarwno... Jest osob jakby nieprzystosowan do ycia w gromadzie. Na tle rodowiska to kobiecy odmieniec natura rolinna, wegetatywna bierna. W jej rysunku Reymont raz po raz podkrela swoist niedookrelono, nastrojowo natury. Zapatrzya si znowu w okno, bo poczerniae, zwide georginie, koysane przez wiatr, zaglday przez szyby, ale wnet zapomniaa o nich, zapomniaa o wszystkim, nawet o sobie samej, zapada w takie przewite bezczucie, jak ta ziemia w jesienne martwe noce bo jako ta ziemia wita bya Jagusina dusza jako ta ziemia. Leaa w jakich gbokociach nie rozeznanych przez nikogo, w bezadzie marze sennych ogromna a niewiadoma siebie potna, a bez woli, bez chcenia, bez pragnie martwa a niemiertelna, i jako t ziemi bra wicher kady, obtula sob i koysaa i nis tam, gdzie chcia... i jako t ziemi o wionie budzio cieple soce, zapadniao yciem, wstrzsao dreszczem ognia, podania, mioci... T niedookrelono i niejasno wasnych pragnie wyraa bezporednio w rozmowie z Antkiem: ...taka cicho we mnie ronie, kieby mier przy mnie stojala, a tam mnie cosik porywa, tak ponosi, e tego nieba bym si uwiesia i z tymi chmurami poniesa w wiat. Rwnie skomplikowane s jej pragnienia miosne. Zmysow mio do Antka pomnaa sielankowo-poetyckim zadurzeniem w Jasiu. To urodzona artystka przeywajca intensywnie muzyk organw, wzruszajc opowie literack Rocha czy pikno wiosennego krajobrazu. Sama zreszt posiada pewne uzdolnienia artystyczne, robic pikne wystrzyganki i kraszanki. Obca jest jej naturze pogo za bogactwem. Wielokrotnie w dobitny sposb podkrela sw obojtno i lekcewaenie dla spraw materialnych. Znamienny jest tu jej gest podarcia zapisu i rzucenia go pod nogi Hanki. Dramat Jagny, zakoczony wygnaniem ze wsi, wynika z jej odmiennoci. Wie chciaa mie swoje rodowisko. Jagna zapacia przede wszystkim za yciowe niepowodzenia wjtowej i organiciny. Kuba Kuba pojawia si tylko w pierwszym tomie. To posta o wyranie zarysowanej sylwetce. Reprezentuje przekonanie o duszy anielskiej polskiego ludu. To powstaniec z 1863 roku, ktrego gront stryje wzieni, posiadajcy dum rodow. Czuje si gospodarskim synem. Swj los parobka przyjmuje z chrzecijask pokor, jako zrzdzenie boskie. Niezwykle wzruszajca jest historia jego dramatu. Z czystej yczliwoci ofiarowa ksidzu kilka upolowanych kuropatw. Ten niespodziewanie da mu tylachna pienidzy, czyli zotwk. Nie przyzwyczajony do waciwego wynagradzania za sw cik prac wpada w sida podszeptw Jankiela, e dziki polowaniu moe zarobi duo grosza. Zaopatrzony w strzelb przez karczmarza yda rozpocz kusowanie na paskim polu i w lesie. Kuba nigdy by si nie omieli wzi cudzego (zwymyla Jankiela, kiedy ten mu

proponowa poktn sprzeda owsa podbieranego koniom), a mimo to podejmuje ryzykown wypraw na zwierzyn. Po prostu wasno dziedzica traktuje troch jako niczyj. Podczas jednej z pierwszych wypraw zostaje postrzelony. Przeraony konsekwencjami nie wie, jak si zachowa. Prosi o pomoc Jagustynk i Jambroego. Ten ostatni radzi mu, by szybko szed do szpitala. Czeka go amputacja nogi, jest ju bowiem za pno na inn pomoc. Lk przed szpitalem jest wikszy od okrutnego samobjczego samookaleczenia si. Kuba ucina sobie nog i wykrwawiony umiera. Boryna docenia jego pracowito. Tak o nim myla, gdy Kuba zada podwyszenia zasug: ...bo Kuba warta i wicej, robotny parob, choby i za dwch, gospodarskiego nie ruszy i o inwentarz dba wicej nili o siebie, a cho kulawy i mocy wielkiej nie mia, ale na gospodarstwie si zna. Wzruszajcy jest moment, w ktrym Kuba, stawiajc warunki prosi Boryn, by nie sprzedawa rebicy: ...przy mnie si ulgla... kouchem moim przyodziewaem, eby nie przemarza [...] zoto, nie rebica... Z bratersk troskliwoci odnosi si do Walka. Nie ma w nim ladw egoizmu, a gboka religijno ma wiele z franciszkaskiej pokory i umiowania wszelkiego stworzenia. Jagustynka Znakomit kreacj osobow jest Jagustynka. To osoba niezwykle spostrzegawcza i inteligentna. Jej spojrzenie na wiat wykolawia krzywda, jakiej doznaa od wasnych dzieci. Wszdzie tropi fasz, zoliwo i podstp. Potrafi intrygowa i by zoliw. Jest to rodzaj odwetu na innych za swoj niedol. Nie jest to istota z gruntu za. Ile bowiem w niej szczerej radoci, gdy dowie si o powrocie chopw z wizienia. Jej osobowo to osobowo pozorna, udawana. W skardze nad ludzk bied i cierpieniem odsania si jej prawdziwe oblicze: Tyle si ju ludzkiej biedy najadam, e mnie w kocu do cna rozebrao. Czowiek nie kamie, broni si przed sob choby to zoci na cay wiat, ale si nie obroni, przyjdzie taka pora, co ju nie zdziery wicej i w ten piasek dusza mu si rozsypie aosny.

Streszczenie, czyli opowie o yciu w lipeckiej gromadzie

Jesie Powie rozpoczyna si pozdrowieniem ksidza przez Agat, krewniaczk Kbw, udajc si na ebry. Oto bowiem zblia si czas, w ktrym moe by ciarem dla caej rodziny. W wiecie wyywi si i by moe co uebrze. Z czterech pierwszych rozdziaw tworzcych cig spjnych wydarze wynika, e jest to pitek po poudniu, nieokrelonego bliej roku, pod koniec wrzenia. Obejmuj one wypadki, ktre rozegray si do niedzieli wcznie. Ksidz daje staruszce zotwk, ta uszczliwiona odchodzi. Nastpnie na drodze ksidza pojawia si dziewczyna prowadzca krow do byka jaki yd szmaciarz i lepy dziad, prowadzony przez tustego kundla na sznurku . Mijaj go jeszcze inni, wszyscy darz go szacunkiem i bojani rnie manifestowan. Dochodzi wreszcie do Borynowego pola, gdzie odbywaj si wykopki ziemniakw. Rozmowy podczas tej pracy s rdem wiedzy o wsi. Duo plotkuje si o piknej kiej dziedziczka Jagusi. Wrd pracujcych znajduje si rwnie synowa Macieja Boryny, Hanka. Zostaje ona w pewnym momencie zawoana do chorej krowy tecia. Wkrtce do domu z sdw powraca gospodarz, Maciej Boryna. Decyduje si dorn zdychajce zwierz, by w ten sposb pomniejszy strat. Przyczyn

zlachania si krowy byo zachowanie si karbowego, ktry j zbyt mocno przepdzi z dworskiej szkody. Pastuch Walek nie potrafi jej naleycie upilnowa. Boryna zamierza procesowa si z dworem o t szkod. Nastpnie gospodarz wcieky z powodu tego niepowodzenia idzie si zdrzemn. Wydaje przedtem polecenie synowi Antkowi, by gaci chaup. Polecenia te rozdraniaj Antka. Czuje si upokorzony zalenoci: pi se kiej dziedzic, a ty parobku rb. Po drzemce stary Boryna idzie do wjta. Tu dowiaduje si, e zosta pozwany do sdu przez by suc Jewk, ktra twierdzia, e Boryna jest ojcem jej dziecka. Wjtowa prosi go do wsplnego posiku. Jest to dowd uznania wjta dla pozycji i zamonoci Boryny w rodowisku. W trakcie wsplnej pogawdki wjt namawia Boryn do oenku. Wczeniej bowiem czytelnik dowiedzia si o Macieju Borynie, e jest wdowcem, na wiosn zmara mu druga ona. Maciej twierdzi, e w jego wieku (ma 58 lat) nieatwa to decyzja. Wjtostwo wysuwaj nawet propozycj kandydatki na on. Okazuje si ni owa pikna Jagna, o ktrej rozmawiano na kartoflisku. Wida zasiali w nim ziarno niepokoju, bo wracajc do domu celowo przechodzi obok domu Jagny. Zaczyna myle o dziewczynie i jej piciu morgach lecych obok jego pola. Nastpnego dnia, tj. w sobot, Boryna udaje si do Tymowa na rozpraw. Przed wyjazdem, jak prawdziwy gospodarz, wydaje szczegowe polecenia domownikom. Przejedajc obok pola Paczesiw (bo z tej rodziny bya Jagna), podliwie spoglda na ich grunta. Po drodze mija rwnie las. Jest to moment, ktry pozwoli Reymontowi na wprowadzenie wtku sporu z dworem o tzw. lasy serwitutowe, stanowice wspln wasno dziedzica i chopw. Nastpnie obserwujemy Boryn w sdzie. Tu przed rozpraw Boryny odbywa si humorystyczna scena, w ktrej przesuchiwany jest lipecki zodziejaszek, Kozio. Jego tumaczenia dotyczce kradziey wini u Dominikowej (matki Jagny) wzbudzaj szczery miech. Rozprawa Boryny koczy si niczym. Stary Maciej domyla si, e kto namwi Jewk, by mu dokuczy. Wracajc do wsi, zaprasza do wsplnej jazdy Paczesiow. Rozmowy dotycz spraw lipeckich. Midzy innymi rozmawiaj o wjcie, ktrego warunki materialne dziwnie jako na urzdzie ulegy szybkiej poprawie. Dominikowa napomkna rwnie, czy Maciej nie myli o trzecim oenku. To dziki niej Boryna uzyskuje pewno, e jeli zrobi zapis, najpierwsze si nie przeciwi. Czwarty rozdzia obejmuje wydarzenia dziejce si w niedziel. W toku narracji pojawia si posta parobka Kuby. Przed naboestwem Kuba schowa kilka ptakw pod kapot i poszed do ksidza, by mu je ofiarowa. Za pochodzce z kusownictwa kuropatwy otrzymuje wedug jego mniemania niewiarygodnie duo pienidzy (zotwk). Wprawia to go w podniosy nastrj do tego stopnia, e podczas mszy pcha si midzy najpierwszych gospodarzy, by zoy ofiar na tac. Takie zachowanie parobka budzi oburzenie, poniewa amie on zasad, zgodnie z ktr nawet w kociele kaden ma swoje miejsce. Po naboestwie dochodzi do kolejnej sprzeczki midzy Boryn a synem Antkiem. Antkowie czuj si wykorzystywani, traktowani wycznie jako sia robocza w gospodarstwie starego. Kuba po nieudanej prbie drzemki poobiedniej (jest podniecony moliwoci zarobienia duych pienidzy na kusownictwie) idzie do karczmy. Tam yd Jankiel (karczmarz) skada zamwienie na kuropatwy po znacznie korzystniejszej cenie, ni Kuba uzyska od ksidza. Jednoczenie przebiegy karczmarz sugeruje mu, by sprbowa upolowa grubsz zwierzyn. Ofiarowuje mu przy tym moliwo zaopatrzenia w bro i proch. Dochodzi do ktni, poniewa rozmowa ta staje si dla Jankiela okazj do ubicia innego interesu. Proponuje, by Kuba sprzedawa u niego podkradany koniom owies. To budzi zdecydowany sprzeciw parobka. Jest na to za uczciwy. Podniecony wydarzeniami dnia i rozwcieczony na karczmarza Kuba upija si do nieprzytomnoci.

Rozdzia V rozpoczyna si opisem coraz gbszej jesieni. Ruch we wsi powoli si zmniejsza, mieszkacy coraz czciej udaj si na jarmark do Tymowa. Na ten ostatni przed Godami, na wit Kordul lipczanie szykowali si naleycie [...]. Ju na par dni przedtem deliberowano po wsi, co by si sprzeda dao, czy z inwentarza, czy z ziarna albo te z drobnego przychwku. Jarmark jest wielkim wydarzeniem w yciu mieszkacw Lipiec. Boryna wyrusza pieszo w nadziei, e po drodze si do kogo przysidzie... Istotnie tu za karczm dopdzi go organista i Maciej wsiad do niego na bryczk zaprzon w par tgich koni. Podczas ich rozmowy pojawia si posta syna organistw, Jasia, edukowanego na ksidza (posta ta wrci ponownie w powieci w wtku romansowym zwizanym z Jagn). Kolejne fragmenty utworu przynosz barwny i szczegowy opis jarmarku. Podczas niego narrator relacjonuje kilka scen z udziaem Boryny. Spotyka on midzy kramami Jagn, kupuje jej wstk i ofiarowuje barwn chustk kupion pocztkowo dla Jzi. Nastpnie dochodzi do ostrej wymiany zda midzy nim a ziciem, kowalem. Sprytny zi usysza obietnic otrzymania od Boryny cielaka, jednoczenie da mu do zrozumienia, e oboje z on nie byliby przeciwni trzeciemu oenkowi starego Macieja. Rozdzia VI otwiera poetycki opis deszczowej jesieni. W tym czasie Caa wie bya zajta wycinaniem i zwoeniem kapusty... Dotyczyo to take Dominikowej. Miao si ju pod wieczr. Jagna pracuje znacznie lepiej ni bracia Szymek i Jdrzych. Gdy podpierajc wz ramieniem (jest bowiem nadzwyczaj silna), wraca do domu, spotyka j Antek, namawia, by w niedziel wieczorem przysza na muzyk do Kbw. Wieczorem do domu Dominikowej przychodzi Jambroy. Wstpi ostronie wybada, czy Boryna moe przysa z wdk. Dominikowa, jak to w zwyczaju, odrzeka, e zrkowiny nie lub i wyrazia zgod. Dla Jagny wola matki jest najwaniejsza: Mnie ta wszystko jedno, kaecie, to pjd ... Nastpnie do Paczesiw przychodzi Jzka z zaproszeniem dla Jagny, by nazajutrz przysza na obieranie kapusty. Nastpny dzie obejmujcy VII rozdzia, to gwnie opis obyczaju szatkowania kapusty. Pracujcym towarzyszy muzyka, panuje atmosfera wesooci i humoru. W towarzyskim plotkowaniu prym wiedzie Jagustynka. Nieco refleksji wprowadza pikna opowie Rocha o Panu Jezusie. Autor tej opowieci, posta nieco tajemnicza, co trzy lata pojawia si w Lipcach uczy wiejskie dzieci. Po spotkaniu Antek w tajemnicy przed innymi ludmi odprowadza Jagn do domu. Narrator powieci informuje: Obj j wp mocno i tak przytuleni do siebie zginli w ciemnociach. Rozdzia VIII rozpoczyna si informacj, i: Nazajutrz gruchna po Lipcach wie o Borynowych zmwinach. Wjt mia by dziewosbem. Kojarzenie pary to swoisty rytua pocigajcy za sob cig okrelonych zachowa. Po przyjciu swatw z wdk do Dominikowej toczy si rozmowa wg okrelonych regu wsptowarzyszcych zarczynowym obyczajom. Dominikowa z pocztku udaje, e nie domyla si celu odwiedzin dziewosbw. Swaci przychodz z wdk, rozpoczynaj rozmow o pogodzie. Po przejciu do sprawy zasadniczej przy wymianie uprzejmoci Dominikowa walczy o interesy materialne crki. Po ugodzie id przepi do karczmy, gdzie czeka na nich Boryna. W karczmie na zakoczenie zmwin Boryna i inni mieszkacy Lipiec dowiaduj si, e dziedzic sprzeda porb na Wilczych Doach. Wywoao to wrd nich ogromne poruszenie. Kolejne rozdziay (IX i X) obejmuj wydarzenia dziejce si w okolicach dnia zadusznego. Boryna dokonuje zapisu szeciu morgw na rzecz Jagny. Antek z tego powodu i dlatego, e ojciec odbiera mu ukochan kobiet, gorza w mkach. Prosi o rad ksidza. Ten odradza walk z ojcem. Podobnego zdania jest i kowal. Pomimo tych rad dochodzi do bjki z ojcem. Rozwcieczony Boryna wyrzuca Antkw ze swego gospodarstwa. W dwu ostatnich rozdziaach Jesieni narrator opowiada o przygotowaniach do wesela i o samej uroczystoci. Na tym tle rozgrywa si rwnie dramat postrzelonego Kuby. Wesele

Boryny jest okazj do zaprezentowania zwyczajw ludowych. Podczas hucznego wesela prcz tacw i przypiewek tocz si rwnie powane rozmowy. Dotycz one sporw o las, nadmiernych podatkw, otwarcia szkoy itd. Podczas oczepin panny weselnicy nie auj grosza zebrano a trzysta zotych (tyle warta bya krowa, ktra pada Borynie). W czasie, gdy w domu Boryny trwa okazae wesele, na barogu w stajni dogorywa Kuba, postrzelony podczas kusowania w dworskim lesie. Nic nie moe mu poradzi Jagustynka i Jambroy przywoany przez Walka. Jambroy jedyny ratunek dla Kuby widzi w amputacji nogi, radzi wic uda si do szpitala. Zrozpaczony Kuba panicznie boi si szpitala. Sam obcina zgangrenowan nog. Wkrtce wykrwawiony umiera. Przed mierci rozpacza, e nie moe naje si do syta smakowitych potraw weselnych. Zima Cz ta rozpoczyna si poetyckim opisem nadchodzcej zimy, zmian spowodowanych t por roku. Narrator sw uwag kieruje nastpnie na warunki bytowania rodziny Antka. Opis chaupy Bylicy jest niezwykle dokadny, niemal naturalistyczny. Brak w niej podogi, jest tylko gliniaste klepisko pokryte warstw mieci, brudu i bota. Dziury w cianach atane s mieszanin nawozu, gliny i somy. Cz zamieszkana przez ludzi oddzielona jest od czci dla zwierzt jedynie cieniutk cian oblepionego chrustu. W pomieszczeniach zajmowanych przez Hank i jej ktliw siostr Weronik panuje przejmujcy zib. Domownikom doskwiera rwnie brak poywienia. Hanka nie moe skorzysta z pomocy Boryny, poniewa Antek zabrania jej przyjmowania czegokolwiek (przyby z jedzeniem Jzk przepdzi). Antek przeywa gorycz podwjnego skrzywdzenia przez ojca oraz jawnego potpienia go przez wie. Nikt ich nie odwiedza. Rwnie trudne chwile przeywa Hanka. Nie tylko odczuwa gorycz odsunicia si ma, utraty dotychczasowej pozycji spoecznej, ale przede wszystkim nie ma co da dzieciom je. Lkliwie przyglda si przeyciom Antka, ktry niekiedy zaglda rwnie do karczmy. Decyduje si wic na sprzeda wniesionej w wianie krowy. Podejmuje dodatkow prac, biorc do przdzenia wen od organistw. Prosi rwnie o prac dla Antka u mynarza. Od niego dowiaduje si, e Antek nadal romansuje z Jagn. Dotkliwym dla niej ciosem jest wiadomo, e jej m, bronic dobrego imienia Jagny, dotkliwie pobi Mateusza. Zblia si Boe Narodzenie. Poprzedzaj je powszechne porzdki i przygotowywanie posikw. Po przedwiteczne zakupy Boryna jedzie nawet do miasta (ju z nowym parobkiem, Pietrkiem). Podczas pieczenia witecznych strucli do Jagny przychodzi z opatkiem ksiyk Jasio. Dowiaduje si od niego, e u Antkw bieda a skrzypi. Boryna jest coraz bardziej zakochany w Jagnie: ...cigiem chodzi za ni rozmiowanymi oczami i kieby przed weselem, sodkie swka wci prawi, a jeno o tym myla, czym by si jej jeszcze przypochlebi. Niestety, nie byo to uczucie odwzajemnione, poniewa Jagna nie dbaa o jego kochanie [...] jaka mroczna bya, zniecierpliwiona jego amorami, za, wszystko j dranio... Ustawicznie mylaa o Antku. W wigilijny wieczr Borynowie w towarzystwie Dominikowej, synw, suby Rocha, Jagustynki spoywaj wieczerz, przestrzegajc obowizujcych obyczajw. Dugotrway spr z dworem wchodzi w decydujc faz. Do Boryny przychodzi delegacja gospodarzy, proszc go, by okreli swoje stanowisko w tym sporze. Boryna nie jest z nimi w peni szczery. Objawia si w tym jego wyrachowanie liczy, e by moe dziedzic bdzie si porozumiewa z kadym osobno. Liczy, e przy okazji moe co wicej wytarguje za padnit krow. Mieszkanie Borynw odwiedza dawny powstaniec, pan Jacek brat dziedzica. Wypytuje o Kub, ktry by niegdy jego towarzyszem walki, a nawet ocali mu kiedy ycie. Dowiaduje si o jego mierci, idzie na grb Kuby i arliwie si modli. Boryna zaczyna podejrzewa Jagn o schadzki z Antkiem. Kiedy nawet znalaz zapask na

niegu. Ustawicznie wic zaczyna j ledzi. Dowodem pogbiajcego si konfliktu midzy dworem a wsi jest fakt niezatrudnienia chopw przy wyrbie lasw. Dotyka to szczeglnie najbiedniejszych. Komornicy w zwizku z tym prosz ksidza o wstawiennictwo. Wysyaj do niego delegacj. Rezultaty rozmw maj omwi w karczmie. Tu odbywaj si zmwiny crki Kby. Podczas nich dochodzi do pogodzenia si Antka z Mateuszem. Gdy biorcy udzia w przyjciu Boryna odchodzi do alkierza, by naradzi si z chopami, Antek porywa Jagn do taca. Ten oszaamiajcy taniec przerywa Boryna. Zachowanie si Antka i Jagny komentuje caa wie. Kolejne dni przynosz nasilajcy si konflikt midzy Jagn a Maciejem. Boryna powanie zaczyna si obawia Antka. W tym czasie dochodzi do cichej ugody midzy dworem a wpywow i bogat czci wsi (wjt, kowal, mynarz i Boryna). Pogrona w ndzy Hanka zmuszona jest pieszo uda si po chrust do lasu, poniewa nie ma czym dla dzieci warzy ugotowa. Idzie z ni stary Bylica. Praca w lesie jest cika, doskwiera jej mrz. Trapi j bolesne myli o Antku. Samotnie wracajc spotyka jadcy sami Boryna (ojciec Bylica zosta gdzie w lesie). Boryna postrzega nie t sam Hank (zdumiewa si nad jej przemian). Dostrzeg w niej kobiet z wol walki o przetrwanie rodziny. Z rozmowy z Hank wynika, e Boryna przegra spraw z dworem i na domiar zego musia pokry koszta. egnajc Hank deklaruje pomoc jej i rodzinie. Pomimo oburzenia i plotek wsi Antek i Jagna spotykaj si nadal. Podczas przdzenia weny u Kbw kochankowie wymykaj si chykiem do brogu Macieja. T schadzk zwszy Boryna. Podpala brg, chcc w ten sposb ich ukara. Udaje si im zbiec. Dowodem ich bytnoci w tym brogu jest zgubiona przez Jagn zapaska. Wie nie ma wtpliwoci, kto z kim by w podpalonym brogu. Dowiaduje si o tym rwnie Hanka. Przeywa to bolenie. Zmieni si jej stosunek do Antka. Przestaa si go ba. Lekcewac jego zakazy zwrcia si o pomoc materialn do Boryny. Mimo skandalu, Antek nadal pragnie spotyka si z Jagn. Ta jednak czyni to pod wewntrznym przymusem. Antek wypomniany przez ksidza na ambonie jako wyrodny syn przeywa dotkliwie swoje upokorzenie. Biedakom lipeckim w warunkach twardej zimy yje si ciko. Smutny jest los zdradzanego Boryny. Bierze odwet na Jagnie, kae jej ciko pracowa ( mia j teraz za dziwk). Zima koczy si wypraw chopw do lasu. Na czele tej wyprawy idzie Boryna. Dochodzi do bjki. Pocztkowo Antek ma zamiar zabi ojca, jednak kiedy spostrzega, e ojcu grozi mier z rki borowego, zabija go. Ranny Maciej z trudem rozpoznaje syna, a nastpnie zupenie traci przytomno. Wiosna Wiosna rozpoczyna si lirycznym zachwytem narratora nad stanem natury o tej porze roku. Do wsi powraca Agata, niosc w woreczkach dobytek uzyskany dziki ebrom. Agata ze zdziwieniem spostrzega pustk na polach, brak krztajcych si o tej porze roku ludzi. Od Kbowej dowiaduje si, e lipeckie chopy wszystkie w kreminale. Agata powrcia do rodzinnej wsi i krewniakw, poniewa wrd swoich pragnie umrze. U Borynw nastay istotne zmiany. Hanka, obawiajc si przebiegoci kowala, szybko wprowadzia si do swojej dawnej izby. Z Jagn toczya zaart, milczc i nieustpliw wojn. A strowaa pilnie: to Antkowy te by gront, a stary ledwie zia i mg leda pacierz wycign kulasy. Wanie Hanka zaja si chorym, opuszczonym Boryn, karmi go, troszczy si o jego pociel. Jagna niezmiernie si nudzi. Ucieka z chaupy na wie. Siedzi jednak u Borynw, bo

taka jest wola jej matki. Jednej niedzieli zjawia si Rocho z wiadomoci od Antka. Poleca Hance przed Wielkanoc zabi wieprzka. Kowal wszy u Boryny pienidze. Hanka zdaje sobie z tego spraw. Pewnego razu chory Boryna odzyskuje przytomno, mwi Hance, gdzie w komorze schowane s oszczdnoci. Hanka je odnajduje. Podczas wit dochodzi te do pierwszego duszego spotkania Jagny z synem organistw, Jasiem. Zamieniaj wwczas kilka sw o wyranym podtekcie erotycznym. Jagna wydaje si by zauroczona ksiykiem. Zauroczenie to nie przeszkadza jej nawiza nowego romansu z wjtem. Wprawdzie stron aktywn jest tu wjt, to jednak Jagna jakby wyczekiwaa tej nowej przygody miosnej. W owym okresie ma miejsce tajemniczy poar na Podlesiu u Niemcw. Ze wsi pomocy udzielaj jedynie kowal i wjt. Wkrtce Hanka rodzi kolejne dziecko. Mimo poporodowej saboci nie wypuszcza z rk wadzy w gospodarstwie. Do Hanki przychodzi ojciec Bylica, od ktrego dowiaduje si, e do jego domu wprowadzi si brat dziedzica, pan Jacek. Lipczanie ten gest solidaryzmu spoecznego traktuj jako dziwactwo, a nawet wariactwo. Kobiety nie radz sobie z pracami w polu. Z pomoc spieszy im Rocho, ktry w jedn z niedziel zorganizowa chopw z ssiedniej wsi do pracy na lipeckich polach. W jaki czas po tym epizodzie powracaj zwolnieni z wizienia mczyni. Prno jednak Hanka wypatruje Antka. Powoli ycie w Lipcach zaczo wraca do normy. Codziennej radoci z powodu wyjcia z wizienia czsto towarzyszy frasunek z powodu biedy. Weronice i Stachowi zawalia si chaupa. Nawet wietny fachowiec stolarski Mateusz, nie widzi sensu jej naprawy radzi postawi now. Mieszkacy mwi o powrocie z wojska brata Antka Borynowego, Grzeli i Jaka Tereski. Tereska jawnie zwizana romansem z Mateuszem przeywa powane rozterki. Jednak Mateusz, zadurzony w Jagnie, powcigliwo Tereski przyjmuje z ulg. O Jagnie zaczyna si we wsi mwi gono, e jest wjtow kochanic. Ciki przednwek daje si lipczakom mocno we znaki. Na dodatek powanie zaduony dziedzic postanowi sprzeda Niemcom Podlesie. Chopi postanawiaj nie dopuci do ich zasiedzenia si, rozwaaj moliwo wykupienia tego majtku. Odczuwa si powszechnie gd ziemi. Rocho przeczyta Hance list z sdu, w ktrym zaproponowano, by przywieli piset rubli zastawu albo porczenie, to Antka wypuszcz... Podja wic starania o jego uwolnienie. Przed jego powrotem umiera stary Maciej Boryna. Scena mierci utrzymana jest w konwencji symbolicznej; oto o witaniu Maciej Boryna podczas siewu odchodzi z tego wiata ( Boryna naraz przyklkn na zagonie i j w nastawion koszul nabiera ziemi, niby z tego wora zboe naszykowane do siewu [...], przeegna si, sprbowa rozmachu i pocz obsiewa ...). Tak dopenia si jego los siewcygospodarza. Lato W niedziel rano Hanka z Jzk dowiaduj si o mierci Boryny. Pies apa zaprowadzi Jzk na pole, miejsce zgonu Macieja. Powsta lament i pacz. Zaczto czyni przygotowania do pogrzebu. Ubrano zmarego w czyste ubranie. Ludzie przychodzili, ogldali go, modlili si. Przyszli rwnie Kowalowie. Jagn nieboszczyk przerazi. Trumn dla Boryny zrobi Mateusz. Rodzina zacza rozmawia o podziale majtku. Hanka nawet marzya o spacie i pozostaniu przy caym gospodarstwie. Najwiksz zadr dla niej byy zapisane Jagnie morgi. Odwiedzajcy skadali rodzinie kondolencje (Jagnie nie szczdzili zoliwych docinkw). Nazajutrz o wicie caa przyroda egnaa starego Boryn z wielkim alem. Zapobiegliwy kowal nagabuje Hank o pozostawione przez Boryn pienidze. Trumn zmarego przewieziono do kocioa. Po uroczystym naboestwie odby si pogrzeb. Wzia w nim udzia caa wie. Po pogrzebaniu urzdzono styp, na ktrej nie zabrako dobrego jedzenia i

gorzaki. Jak to byo w zwyczaju, rozmawiano o zmarym, sprawach wsi i ssiadach. Potem wikszo udaa si do karczmy. Ludzie orzekli, e stypa bya okazaa (jak niejedno wesele). W drugim rozdziale narrator opowiedzia o lipeckim odpucie. Podczas uroczystej mszy ksidz ogosi zapowiedzi Szymka z Nastusi Gobiank, siostr Mateusza. Dominikowa nie godzia si na to maestwo. Dyskutowano wic, jak si zachowa w tej sytuacji. W czasie odpustu Niemcy opucili Podlesie, egnano ich nienawistnymi przezwiskami. Ostatecznie dziedzicowi nie udao si sprzeda ziemi i dlatego rozpocz rozmow z chopami, chcc si im przypodoba. Ma w tym konkretny cel (potrzebuje gotwki). Proponuje lipczakom 4 morgi ziemi z Podlesia za morg lasu, ktry nareszcie bez przeszkd bdzie mg sprzeda. Po naradach i wielu dyskusjach chopi godz si na tak transakcj. Na odpust przybyo mnstwo proszalnych dziadw, wrd ktrych znalaz si rwnie stary Bylica. By to wielki wstrzs dla Hanki. Chciaa zmusi si ojca, by wrci do domu. Ten stanowczo odmwi. Po ostrej rozmowie Hanki z Weronik obie szybko godz si z myl, e ich ojciec zosta ebrakiem. Na odpust przyjecha te Jasio organistw. Jagnie wyda si jak wity z obrazu. Od tego momentu rozpoczo si intensywne zauroczenie jego osob. Nie zwraca adnej uwagi na zaloty Mateusza. W oktaw mierci Macieja Boryny odprawiono msz za jego dusz. Tego dnia rodzina miaa dzieli si majtkiem. Ksidz po naboestwie upomnia ich, by robili to spokojnie i po Boemu. Jednak nie obeszo si bez ktni i awantur. Najpierw kowal posdzi Hank o zagarnicie pienidzy, wszystko oglda. Mia ochot od razu co niektre rzeczy zabra. Jednak Hanka zarzdzia, e podzia tego nastpi dopiero po powrocie Antka z wizienia. Pniej doszo do wielkiej ktni Hanki z Jagusi, Ta ostatnia wykrzyczaa, e Antek si w niej kocha i cay czas to on za ni lata, a nie odwrotnie. Hank ma za nic, chocia jest jego on. To bardzo urazio kobiec dum Hanki i wypdzia Jagn z domu, ta z kolei rzucia jej pod nogi zapis Boryny na morgi. Tego dnia przysza wiadomo listowna z poczty e Grzela, brat Antka, utopi si. W ten sposb jedna osoba odpada przy podziale majtku. W skrytoci ducha Hanka bya rada, chocia naprawd ubolewaa nad jego modym wiekiem (mia 26 lat). Wjt wrciwszy z miasteczka przywiz wiadomo Hance, e Antek ju wkrtce wrci z wizienia. Faktycznie przyby nazajutrz, kiedy Hanka wraz z najemnymi kobietami okopywaa kapust. Z Antkiem przyby te Rocho. Hank ogromnie ucieszy jego powrt i podarunki (przywiz chust, tak jak miaa organicina, jedwabn chustk i trzewiki). Z dum pokazaa mu najmodszego syna, ktrego jeszcze nie widzia. Opowiedziaa mu o ktni z Jagn. Po sutym obiedzie Antek wybra si z najstarszym synem Piotrusiem obejrze pola. Wtedy zda sobie spraw, jak bardzo jest zwizany ze swoj ziemi, przeprowadzi te surowy rachunek sumienia z przeszoci. Doszed do wniosku, e jego postpowanie nie byo najmdrzejsze. Wieczorem przyszli go odwiedzi rni znajomi. Kiedy mieli si rozchodzi, wpad kowal zorzeczc chopom, e nie mog si zdecydowa na warunki dziedzica. Zebrani postanowili, e wrd gromady musi by przywdca, ktry by kierowa narodem i powinien nim zosta Antek (to nie byo w smak kowalowi). Niechtny mu kowal zasia w nim ziarno niepokoju co do jego przyszoci i wyroku za zabjstwo borowego. Jeszcze bardziej pogbi lk Antka, gdy ten uda si do kuni zreperowa pug. Kowal podsun mu myl ucieczki przed wyrokiem do Ameryki. Odtd mody Boryna nie ma spokoju, chodzi cigle zy, rozdraniony, sta si niedobry dla Hanki. W midzyczasie doszo do intymnego spotkania Antka i Jagny. Oboje tego jednak aowali. Zakoczyo si ono ktni i wymwkami. Antek postanowi z tym skoczy, zaj si gospodarstwem. Z toku narracji czytelnik dowiaduje si, e Jagustynka pogodzia si z dziemi. Antek pomimo zmartwie pomaga Szymkowi, porczajc u dziedzica ziemi, ktr ten wzi na spaty. Byo to 6 mrg straszliwie zapuszczonego pola. Jednake Szymek z chopsk zacitoci codziennie od witu do nocy oczyszcza je z zaroli i kamieni, doprowadzajc do stanu ornego. Brat Nastki, Mateusz, postawi im ma chaup. Pomaga im te pan Jacek. Po

uprztniciu pola odby si lub Szymka z Nastusi. Na wesele przybyo mao goci, bo byo ono bardzo skromne. Wie jakby si zmwia przeciw Dominikowej, by pomc tym modym, np. Hanka daa jej 10 rubli, Jacek podarowa krow. W czasie upalnego lata nadesza straszliwa burza. Ostatni piorun spali stodo wjta. W jeden z lipcowych dni zjechali do Lipiec stranicy i naczelnik, aby pobudowa szko we wsi. Kady gospodarz mia paci na ten cel podatek. Chopom, ktrym niekiedy brakowao na sl, nie podoba si ten pomys. Poza tym szkoa miaa by rosyjska. Postanowiono gosowa przeciw. Dugo czekano na naczelnika, a kiedy doszo do gosowania, tylko odwaniejsi gono si sprzeciwili, inni ulegli zastraszeniu. Ale i tak gosowanie zostao sfaszowane i niby to za zgod wikszoci zdecydowano, e szkoa w Lipcach zostanie powoana. Jagusia od odpustu czsto odwiedzaa organicin, pomagajc jej w rnych robotach po to, aby posucha o Jasiu. Kiedy od niej dowiedziaa si, e nazajutrz Jasio przyjeda, poczua wdziczno do caego wiata. Wysza mu nawet na spotkanie. I od tej pory bywaa u organistw bd w kociele. Chodzia nieprzytomna, nie wiedziaa, co si wok niej dzieje, mylaa tylko o Jasiu. Pewnego dnia przypadkowo si spotkali. Zacz jej czyta jak ksik, z ktrej niewiele rozumiaa. Z uwielbieniem suchaa jego gosu. T scen zobaczya Kozowa, ktra poinformowaa, e Jasia szukaj rodzice, bo na plebani zajechali andarmi, eby aresztowa Rocha. Rocho uprzedzony uszed pogoni, musia jednak opuci Lipce. Zbliaa si pora niw. Na wsi nadal panowa przednwek. Kbowa posza do mynarza poyczy wiartk kaszy. Nie dostaa jej jednak (za to, e swoj krow prowadzia do byka ksidza, a nie mynarzowego). Z narracji dowiadujemy si rwnie, e kowal ma zamiar kupi 20 mrg ziemi i postawi wiatrak. Z wojska powraca Jasiek, m Tereski onierki. Dowiaduje si o romansie ony z Mateuszem. Po awanturze m wspaniaomylnie przebacza jej. Nadesza te ostatnia godzina ebraczki Agaty. Spenio si jej marzenie: umieraa w izbie Kbw pod wasn pierzyn. Jak do prawdziwej gospodyni przyby ksidz z ostatnim namaszczeniem. Umiera szczliwa. Po wsi w tym czasie kr plotki o romansie ksiyka z Jagn. Na dodatek organicina staa si wiadkiem sceny, w ktrej paczcego nad mierci Agaty Jasia czule pocieszaa Jagna. Straszliwie jej nawymylaa. Jasio od matki i od ludzi dowiedzia si prawdy o romansach Jagny. Stanowio to dla niego wstrzs. Postanowi si z ni rozmwi. Ich czu scen spotkania w polu ponownie spostrzega organicina. Tego dla matki byo do, nazwaa j suk. Z Lipiec wyruszya pielgrzymka do Czstochowy, z ktr poszed skruszony Jasio. Jagna nieprzytomna z rozpaczy pozostaa na wsi. W tym czasie rozniosa si wie o aresztowaniu wjta za brak w kasie 5 tysicy rubli. Plotkowano, e nie tylko zabior mu gospodark, ale od chopw pobrany zostanie podatek na poczet tych dugw po 3 ruble od morgi. Organicina podsuna myl, e wjt pienidze wyda na Jagn. Przeciw niej obrci si gniew prawie caej wsi. Tylko Mateusz stan w jej obronie. Antek zda si na wol wsi, a ksidz, gdy dokonywa si sd nad Jagn, wyjecha ze wsi. Rozwcieczeni mieszkacy wywlekli j z domu, umiecili na furze gnoju, pod kocioem pobili j straszliwie i wywieli poza wie. Po tym wydarzeniu caa zo i nienawi z ludzi opada. Wszystkich ogarn wstyd. Bano si zorzecze starej Dominikowej, ktr od dawna podejrzewano o nieczyste moce. Nazajutrz po tym zdarzeniu nasta pikny dzie i rozpoczy si niwa. Tylko zboe Dominikowej jak wyrzut sumienia stao nietknite. Jagna wraz z matk zamieszkay w chacie Szymka na Podlesiu. Obydwie straciy kontakt ze wiatem. Jagusia cigle wspominaa Jasia. Jeden proszony dziad j poaowa, wspominajc, e miaa zawsze dobre serce dla biednych.

Kilka uwag o jzyku Chopw

Reymont uchodzi za wybitnego artyst sowa. Mistrzostwo to w peni zademonstrowa w Chopach. Cao utworu pisana jest stylizowan gwar. Bardziej intensywn stylizacj zastosowa autor w dialogach, mniej w partiach narracyjnych i opisowych. Jzyk czerpa przede wszystkim z zasobw gwary owickiej. Jednak jzyk Chopw nie odpowiada cile adnej okrelonej gwarze chopskiej, ani potocznej polszczynie tamtego okresu. Jest to jzyk wiadomie stylizowany. Spotykamy tu trojakie tendencje stylizacyjne: stylizacj gwarow, stylizacj realistyczn zwizan z siganiem do pokadw mowy codziennej, stylizacj modopolsk. Podkreli naley, e stylizacja gwarowa obecna jest na wszystkich poziomach jzyka: fonetycznym, np. hale zamiast ale, odmiany (chodta, ociec mwili), leksyki (paskudnik, kiedy) skadni (Oczy swoje mam i miarkuj se dziebko itp.).

Przypisy
1. Cyt. wg: Listy Wadysawa Stanisawa Reymonta do brata , oprac. B. Kocwna, Pamitnik Literacki 1969, z. 2, s. 196-197. 2. Tame, s. 165-166. 3. B. Kocwna, Wadysaw Stanisaw Reymont, Warszawa 1973, s. 21. 4. Cyt. za: tame, s. 29. 5. Tame, s. 50. 6. A. Wysocki, Trzy spotkania z Reymontem, Twrczo 1947, nr 78,s.51. 7. Cyt. wg: J. Rurawski, Wadysaw Reymont, Warszawa 1977, s. 271272. 8. M. Rzeuska, Chopi Reymonta, Warszawa 1950, s. 94. 9. K. Wyka, Prba nowego odczytania Chopw Reymonta , Pamitnik Literacki 1968, z. 2, s. 57-105. 10. Tame, s. 66. I I , Tame, s. 67. 11. Tame, s. 69. 12. J. Weyssenhoff, Epopeja chopska. Cyt. za: S. Lichaski, Wadysaw Stanisaw Reymont, Warszawa 1984, s. 245-246. 13. Cytaty wg wydania: W. S. Reymont, Chopi, t. I-II, Warszawa 1975

Spis treci
Wadysaw Stanisaw Reymont (1876-1925) czowiek i twrca Geneza utworu Chopi jako powie mitologizujca chopsk egzystencj Narrator W krgu chopskich bohaterw Zbiorowo jako bohater Kreacje osobowe wybranych postaci Maciej Boryna Antek Hanka Jagna Kuba Jagustynka Streszczenie, czyli powie o yciu w lipeckiej gromadzie Jesie Zima Wiosna Lato Kilka uwag o jzyku Chopw Przypisy