Tanmlamas g bir Duygu...

AK
Asl Zll

Ak, biz insanlarn yaad en karmak, aklamas en g deneyimlerden biri. Akn tanm kltrden kltre, kiiden kiiye farkllk gsterse de, bilim adamlar akn, onu insanlara zg bir deneyim haline getiren ynlerini ortaya karmaya alyorlar. nsanlar birbirine yaknlatran bireysel ve toplumsal zelliklerden evrimsel gemiimize ve kimyasallarla iletiime kadar, ak farkl alardan inceleyen aratrmalar, insanolunun kendi kendini kefetme abasnn birer paras aslnda...

BLM ve TEKNK 34 Mays 2001

Ak sz, farkl insanlar iin farkl anlamlara gelebiliyor olsa da, oumuzun en iyi ve en kt anlar hep akla ilgilidir. nsanlarn kiisel dnyasnda nemli bir yer tuttuu iin olsa gerek, alar boyunca insanlarn ortak eserlerinde de akn yeri byk olmu; sanatlar, dnrler ak tanmlamaya, anlamlandrmaya, bakalarna anlatmaya almlar. Getiimiz yzylda, bilim adamlar da ak anlamaya alanlar kervanna katldlar. Nasl ve neden ak oluruz, kimlere ak oluruz sorularnn yantn bulmak elbette kolay deil. Kimi yazarlar, insanlarn yalnzlk duygusunu yenmek iin ak olduunu sylemiler. rnein, psikanalist Erich Fromm, baka bir insanla birleme duygusunun, insanolunun en nemli gereksinimlerinden biri olduunu syler. Kimilerine greyse, ak yalnzlk hastalnn aresi olarak grmek yerine, insanlarn toplumsal ilikilerinin tamamlayc bir gesi olarak grmek daha doru. nsanolunun en karmak deneyimlerinden biri, karmak bir duygu, dnce ve davranlar btn olan ak, gnmzde eitli ynleriyle bir ok aratrmaya konu oluyor. Ak zerinde en ok aratrma yapanlarsa elbette psikologlar. Psikologlarn aratrma alanlarndan biri, insanlarn e seiminde rol oynayan etmenler: Kim, kime, niin ak oluyor? Neden herhangi birine deil de, zellikle "A" kiisine ak olunuyor? Kimlere ve neden ak olunduunun eksiksiz bir aklamas yaplamasa

da, psikologlar, bir insann bir bakasna yaknlamasnda nemli saylan baz etkenleri ortaya karmlar.

Akn Abecesi
Yaammz boyunca, yeryznde yaayan milyarlarca insann ancak ok

kk bir blmyle tanma ansmz var. Siz de gerek ak henz bulamadm diyenlerdenseniz ve ryalarnzdaki ein, gezegenin uzak bir kesinde yaadna inanyorsanz, bu dnceyi bir yana brakp evrenize daha dikkatli bakmanz neririz. nk aratrmalar, iki insann birbirine yaknlamalarnn en nemli koullarndan birinin, fiziksel yaknlk olduunu, insanlarn genellikle okulda, ite ya da eitli toplantlarda sk sk grdkleri, en ok karlatklar insanlara ak olduklarn gsteriyor. Aratrmalarn e bulmada nemli olduunu vurgulad bir baka etkense benzerlik. Buna gre, zt kutuplar birbirini eker syleminin tersine, insanlar genellikle, ortak ilgi alanlarna, deer yarglarna ve kendilerine benzer zek dzeyine sahip insanlara ak oluyorlar. lgi alanlar ve grleri bizimkilere benzeyen insanlarla paylaacak daha ok eyimiz oluyor ve bu insanlarla daha kolay iletiim kuruyoruz. Psikologlar bu durumu, bize benzeyen insanlarla birlikte olmann kiiye gven salamasna balyorlar. Bize benzeyen in-

Feromonlarn yks
lk feromon, 1956 ylnda bulunmutu. Bu, yetikin ipekbceklerine ait gl bir cinsel ekim feromonuydu. Bir Alman aratrma ekibi onu yaltabilmek iin 20 yl almt. Ekip, 500 000 dii gvenin karnndaki bezleri aldktan sonra ilgin bir madde buldu. Bu maddeden ok kk bir miktar bile erkek gvelerin iftleme dansna balamalar iin yeterliydi. Aratrmaclar, ipekbceinin Latince ad olan Bombyx moriden esinlenerek bu maddenin adn "bombykol" koydular. Bu madde erkek gvelere "yanma gel" mesajn iletiyordu ve kilometrelerce teden bile etkisini gsteriyordu. Aratrmaclar, tek bir dii gvenin, kesesindeki bombykoln tmn brakmas durumunda, ok ksa srede bir milyar erkei kendine ekebileceini hesapladlar. Ancak, memelilerle urarken bilim adamlarnn karsna bambaka sorunlar kyordu. Davranlar byk lde tre zg ve nceden tahmin edilebilir olan bceklere gre memeliler ok daha karmak canllardr. Davranlar birok etkene gre deiebilir ve bunlar anlamlandrmak gtr. Bundan birka yl nce baz aratrmaclar, laboratuvar farelerinde benzer bir etki yaratan ve feromon olduu dnlen "aphrodisin" adl bir maddeyi yaltmay baardlar. Farelerde gl etkiler yapan daha baka maddelerde var. Ancak bu maddelerin feromonlarn sezilmesinden sorumlu organ olan

VNOyu mu yoksa koku alma organn m, ya da her ikisini birden mi uyard henz aklk kazanmam. nsanlarsa, feromonlar konusunda zerinde allmas en g memeliler. Ancak, insanlarn da baka insanlardan gelen baz kimyasal mesajlara tepki verdiini biliyoruz. Feromonlar ve VNOyu anlamann en dolaysz bilimsel yolu, belki de kaltm aratrmalaryla gerekleecek. 1995 ylnda aratrmaclar, farelerde memelilerin feromon alclarnn kodladn dndkleri bir gen ailesi buldular. VNOdaki sinir hcreleriyle ilgili genlerin saysnn 50-100 arasnda olduu tahmin ediliyor. Aratrmaclarn hedefi, bu alclarla feromonlarn birbirilerine elenmesi. Bir sonraki aamaysa, szn ettiimiz genlerin insanlardaki karlnn bulunmas olacak.

Mays 2001 35 BLM ve TEKNK

sanlarla bir araya gelmek, grlerimiz, inanlarmz ve zelliklerimiz konusunda bir tr dorulanma salyor. nsanlar birbirine eken bir baka etkense, karlarndaki insann da kendilerinden holandn dnmek. nsann, karsndaki kiinin kendisinden holandn ya da onu sevdiini farketmesi, ona kar bakalarna olduundan daha olumlu davranmasna neden oluyor. Diyelim ki, i yerinde beendiiniz biri var, ve onun sizi farketmesini istiyorsunuz. Gzin Abla, herhalde size yle bir neride bulunurdu: Yemek salonunda ve toplantlarda ona yakn oturmaya aln. lgi alanlarn renin; ona ortak ilgi alanlarnzdan sz edin. Ve bu arada, ona ondan holandnz belli etmeyi de unutmayn... Ancak, btn bunlara ramen ya kimyanz uyumazsa?

Akn Kimyas
Bilim adamlar, birok konuda olduu gibi, ak anlamak iin de hayvanlar dnyasna bakmay ihmal etmiyorlar. Hayvanlarn ak yaamnda feromonlar byk nem tar. Bunlar, zel bezlerce salglanan ya da idrar gibi beden svlarnda bulunan kimyasal maddelerdir. Hayvanlar, kendi trlerinin teki bireyleriyle feromonlar sayesinde haberleir: Yiyecek, bireyin topluluktaki konumu, kendisine ait blge, cinsiyet ve iftlemeye hazr olma gibi bilgileri, birbirlerine feromonlarla bildirirler. Bu sinyaller burunda, VNO ad verilen farkl bir blge tarafndan alnr. Feromonlarla kokularn birok ortak yn vardr. Her ikisi de havayla yolculuk yapan kimyasallardr. Ancak feromonlar, koku duyusunun kefedemeyecei kadar dk konsantrasyonlarda ie yarayabilirler. Gnmzde, insanlarn kimyasal sinyallerle bilin d iletiim kurduklarna ilikin merak uyandrc bulgular var. Yakn gemite insanlarn da feromon rettikleri ve feromonlar yoluyla haberletikleri haberi, bilim adamlarnn ve kamuoyunun byk ilgisini ekmiti. Ancak, bu tr mesajlarn insanlar zerindeki etkileri henz akla kavumu deil. nsanlarda feromonlarn bulunup bulunmad konusunda aratrmalar yapan Martha McClintock, bundan 30 yl kadar nce, niversitede oda arka-

Ak Molekl
Bilim adamlar, yz yldan uzun bir sredir feniletilamin maddesini (PEA) biliyorlar; ancak, son yllarda bu maddenin ak duygularndan sorumlu bir madde olduunu kefettiler. "Ak molekl" olarak da adlandrlan bu madde, amfetamine ok benzeyen doal bir kimyasal. Beyinde feniletilaminin tetiklenmesi, gz gze gelmek ve el ele tutumak gibi basit davranlarla bile olabiliyor. Aratrmaclar, kalp atlarnn hzlanmas, ellerin terlemesi ve zor soluk alp verme gibi tepkileri de beyinde yksek dozda feniletilaminin salglanmasna balyorlar. Bilim adamlarna gre ak bir insann duygular, mutluluun yaratt holuktan ok daha te bir ey. Aratrmaclar, insanlar ak olduklarnda bedenlerinde ne gibi kimyasal ve nrolojik etkinliklerin gerekletiini ortaya karmaya alyorlar; ak olunca insanlarn itahlarn kaybetmelerinin ve uykusuz kalabilmelerinin de bu kimyasaldan yksek dozda salglanmasna bal olduunu sylyorlar. Ak konusundaki almalaryla tannan antropolog Helen Fisher, sevgililerin birlikteyken duyduklar heyecanla, birbirlerinden ayryken yaadklar stresi, ila bamllarnn davranlarna benzetiyor. Pek romantik saylmasa da, yksek dozda PEA salnmnn ak olmaktan baka yollar da olduunu belirtelim. rnein, paratle atlamak ya da ikolata yemek gibi. Bu nedenle olsa gerek ikolata, aklarn birbirlerine armaan vermeyi dndklerinde ilk akla gelen yiyecek.

da olan kzlarn adet dnemlerinin bir sre sonra birbirlerine yaklatn gstermiti. Bu aratrma, birbirine yakn olmann ve ilikinin, beyinde yumurtlama dngsnn belirlemesinden sorumlu biyolojik saatin ayarn deitirebileceini gzler nne sermiti. Bu ayarlamann nedeni tam olarak bilinmese de, baz aratrmaclar bu durumun, insanlarda feromonlarn varlna iaret ettiini dnyorlar. McClintock, 1998 ylnda yapt yeni bir aratrmada da, yumurtlama srecinin farkl dnemlerinde koltukaltlarndan alnm kokusuz kimyasallarn, bunlara maruz kalan kadnlarn yumurtlama dnglerinin zamanlamasn deitirebileceini ve bunun bilinli bir biimde yaplmadn gsterdi. Havayla yolculuk yapan kimyasallarn insanlarn e seme davranlar zerinde etkili olduunu gsteren aratrmalar da var. Bu aratrmalarn en ilginlerinden biri, sveli bilim adam Klaus Wedekinde ait. Wedekind, 44 erkee birer tirt vererek bunlar iki gece boyunca giymelerini istemi. Erkekler bu sre boyunca kokusuz sabunlarla ykanp kokusuz kozmetik rnleri kullanmlar. Wedekind bu aratrmada, farelerle yaplm bir aratrmann sonularnn insanlarda da geerli olup olmayacan grmek istiyormu. Daha nceki deneylerde farelerin, kendilerininkilerden farkl baklk sistemi genlerine sahip bireylerle iftlemeyi tercih et-

BLM ve TEKNK 36 Mays 2001

tikleri grlm. Ksaca MHC (major histocompability complex) ad verilen bu genler, bedenin yabanc hcreleri tespit edip yok etmesine yarayan kimyasallarn retilmesinde rol oynar. Genellikle, anne babann MHC genleri birbirinden ne kadar farklysa, ocuklarnn baklk sisteminin de o kadar iyi olaca dnlr. Wedekind, giyilmi tirtleri kutulara koyarak, aratrmaya katlan 49 kadna bunlar koklatm ve tirtlerin sahiplerinin, kendileri iin ne kadar ekici olduunu deerlendirmelerini istemi. Kadnlarn herbirine 7er kutu koklatlm. Kutularn nde, baklk sistemi genleri kadnlarnkine ok benzer olan erkeklerin giydii tirtler varm; kutularn ndeyse, MHC genleri kendilerininkilerden farkl erkeklerin giydii tirtler. Yedinci kutuyaysa kontrol koulu yaratmak iin daha nceden hi giyilmemi bir tirt koyulmu. Kadnlar, aratrmaclarn nceden tahmin ettikleri gibi davranmlar ve baklk sistemi genleri kendilerininkilere benzemeyen erkeklerin kokusunu tercih etmiler. Birou da, MHC genleri kendilerininkilere benzeyen erkeklerin tirtlerinin, babalarn ya da erkek kardelerini anmsattn; MHC genleri kendilerininkilerden farkl erkeklerin tirtlerininse eski ya da imdiki erkek arkadalar gibi koktuunu sylemiler. Wedekindin aratrmalarn ynlendiren almalardan biri, dii farelerin hamile kaldklarnda MHCyle ilgili tercihlerinin deitiinin gzlenmesi olmu. Hamile farelerin, MHC genleri kendilerininkilere benzeyen, byk olaslkla kendileriyle yakn akraba olan fareleri tercih ettikleri grlm. Wedekindin aratrmasna katlan kadnlarn da kk bir blmnn, baklk sistemi genleri kendilerininkilere benzer erkeklerin tirtlerini tercih ettikleri grlm. Bu kadnlarn doum kontrol hap kullandklarn gz nne alan Wedekind, haplarn strojen dzeyini ykselterek hamilelie benzer bir etki yaptn dnyor. Bu doruysa, doum kontrol hap kullanan kadnlar, kimyasal nedenlerle yanlgya dme riskinde olabilirler. Ancak Wedekindin bulgularnn feromonlarn etkisini mi yoksa kokularn etkisini mi

gsterdii kesin deil. Kesin olan eyse, kadnlarla erkekler arasnda kimyasal adan "bireylerin" getii. Wedekindin aratrmas, akla baka sorular da getiriyor. rnein erkekler de, baklk sistemi genleri kendilerininkilerden farkl kadnlar m tercih ediyorlar? Feromonlar, gelecekteki en heyecan verici aratrmalarn konusunu oluturacaa benziyor.

Cazibe Dedikleri...
Gzelliin bakann gznde olduu sylenir. Acaba gerekten yle mi, yoksa gzellik konusunda insanlarn kulland ortak baz ltler var m? Birok bilim adam, feromonlarn yan sra beden biiminin, zellikle de simetrinin, salk konusunda bilin d bir mesaj vererek, bir kadnla bir erkek arasndaki ilk ekimi oluturduunu dnyor. Bu kurama gre asimetrik bedensel zellikler, altnda yatan kaltmsal sorunlara ilikin ipucu olarak kullanlyor. zellikle erkeklerin, simetrik zelliklere sahip kadnlar daha ekici bulduunu gsteren birok aratrma var. ocukluk yllarndan balayarak resimli kitaplardaki, filmlerdeki, reklamlardaki iri gzl, minik burunlu, atletik bedenli gzelleri izleyen biz Dnyallarn, gzellie dair ortak deer yarglarnn olmas artc olmamal. 1986 ylnda Michael Cunningham adl aratrmac, bir okul yllndan ve uluslaras bir gzellik yarmasndan alnm 50 kadnn fotoraflarn insanlara gstererek, bu fotoraflar ekiciliklerine bakarak notlandrmalarn istemi. Daha sonra bu fotoraflardaki organlarn birbirlerine olan grece boylarn lm. Bu yolla, insanlarn yksek not verdikleri fotoraflarn ortak zelliklerini belirlemi: ri gzler, kk ene, kk burun, byk gzbebekleri ve byk bir glmseme... Daha sonra Cunnigham ve arkadalar, ayn yntemle kadnlarn erkeklerde "gzel" bulduu zellikleri ortaya karmlar. Erkeklerin yzlerinde kadnlarn ok ekici bulduu zelliklerin, iri gzler, geni bir ene, kk elmack kemikleri ve yine byk bir glmseme olduu grlm. Kadnlarla erkeklerin seimleri arasnda benzerlikler olduu ortada. rnein hem erkekler, hem kadnlar kar cins-

Fiziksel ekiciliin insanlarn ilk izlenimlerinde gerekte ne kadar nemli olduunu belirlemek iin 1966 ylnda yaplan bir aratrmada, Minnessota niversitesine gelen 700den fazla renci, ilk haftalarnda dzenlenen bir dansta aratrmaclar tarafndan birbirlerine rasgele elenmiler. renciler, dans akam eleriyle birka saatliine sohbet etme frsat bulmular. Daha sonra rencilerden bu bulumay deerlendirmeleri istenmi ve eleriyle bir daha grme isteklerinin ne kadar gl olduu sorulmu. Sonu olarak, rencilerin elerini beenip beenmedikleri konusunda en belirleyici zelliin fiziksel ekicilik olduu grlm. Dahas, bu konuda kadnlarla erkekler arasnda bir farkllk olmad da ortaya km. Buna benzer baka aratrmalarda da, tutumlara bakldnda kadnlarn d grne erkekler kadar nem vermediklerini belirttikleri, ancak davranlarnn bunun tam tersini gsterdii grlm.

te, yeni doanlar byk gzl olduu iin "bebek yz" zellii olarak adlandrlan iri gzleri ok ekici buluyorlar. Aratrmaclar, bebek yz zelliklerinin insanlarda scaklk ve efkat duygusunu uyandrdklar iin ekici bulunduklarn sylyorlar.

D Grne Verilen nem

eitli aratrmalar, d grnleri asndan ekici olan insanlarn, arkada ve sevgili bulma asndan dier insanlara gre ok daha ansl olduklarn gsteriyor. D gzellie verilen nem asndan kadnlarla erkekler
Mays 2001 37 BLM ve TEKNK

arasnda bir farkllk var m dersiniz? ABDde yaplan aratrmalarda, erkeklerin fiziksel ekicilie kadnlardan ok daha fazla nem verdikleri grlm. Bu farklln baka kltrler iin de geerli olup olmadna gelince, Texas niversitesinden evrimsel psikolog David Bussun bir aratrmasna gz atmakta yarar var. Bu aratrmada, dnyann farkl blgelerinden 37 lkeden insanlardan, e olarak seecekleri kiide bulunmasn istedikleri ve nemli grdkleri zellikleri sralamalar istenmi. Katlmclara, ballk, iyi grnm, ya, iyi bir kazan, zek, toplumsallk ve bekaret gibi zelliklerin kendilerince ne kadar nemli olduu sorulmu. Aratrmaya katlan erkeklerin hepsinin de, e seiminde genlie ve d grnn ekiciliine kadnlardan daha ok nem verdikleri ortaya km. Bu tercihin, bu lkelerdeki evlenme yana da yansd, erkeklerin kadnlara gre ortalama olarak 2-5 yl daha yal olduu grlm. Erkeklerin genlik ve gzellie verdikleri neme karn, aratrmadaki kadnlarn elerinde aradklar en nemli zelliklerse, yaa kendilerinden biraz daha byk olmas, gelirinin yksek olmas ve ballk. Tabii bu, fiziksel ekiciliin aratrmaya katlan kadnlar asndan nemsiz olduu anlamna gelmiyor. Kadnlar bu zellikleri de nemli buluyorlar; ancak, iyi bir kazan ve ballk kadar deil. Buss, kadnlarn ve erkeklerin elerinde aradklar zelliklerin kltrler arasnda bu denli benzerlik gstermesini, insan trnn evrimsel gereksinimleri asndan aklyor. Evrim, tpk baka hayvanlarda olduu gibi, insanlarda da e seimine baz ltler getiriyor. rnein erkekler, gen ve gzel grnml kadnlar daha ekici buluyorlar, nk bu zellikler, kadnn salkl olduu ve reyebilecei konusunda birer ipucu aslnda. Parlak salar, yumuak bir ten gibi zellikler, aslnda gzel grnd kadar saln da habercisi olabilir. Bussa gre, kadnlarn kendilerinden yaa daha byk ve kariyer sahibi erkekleri ekici bulmasnn nedeni de, bu erkeklerin ocuklarna iyi bir yaam ve gvence salayabilecek olmas. Genlik ve ekicilik gibi zelliklerin kadnlar iin daha az nem tamasn da,
BLM ve TEKNK 38 Mays 2001

Kskanlk ve Ak
Birok insan, kskanln, balln bir gstergesi olduu ve eer kskanlk yoksa bunun karmzdakinin bizi sevmedii anlamna geldii kansndadr. Kimilerine greyse kskanlk, akn bir gstergesi olmaktan ok, sahip olmaya ve kontrol etme istei duyulan eyleri kaybetmekten kaynaklanan kaygnn gstergesidir. rnein, ABDde yaymlanan Psychology Today dergisinin okurlar arasnda yaplan bir aratrmaya katlanlar kskanl, var olan ya da olmas istenen bir iliki tehlikeye girdiinde ortaya kan duygu ve dnceler olarak tanmlamlar. Aratrmada, youn kskanlk duygusunun, genellikle ilikiyi kaybetmekten korkmak ve bunu hayal etmek sonucu ortaya ktn sylemiler. Kskanlk duygusu, rakibin belli zelliklerine gpta edilmesiyle artabilir, nk, zaten dilediimiz ama sahip olmadmz zelliklere sahip kiileri kskanma olaslmz daha fazladr. Aratrmada, kadnlarn rakiplerinde en ok gpta ettikleri zelliklerin ekicilik ve poplerlik, erkeklerinse zenginlik ve n olduu grlm. Kimi insanlarn bakalarna gre daha kskan olduu sylenir. Bu aratrmada da, kendileri hakkndaki yarglar olumlu olmayan insanlarn, ilikilerde kskanl daha youn yaadklar ortaya km. Bir dier bulguysa, n, zenginlik, poplerlik ve d grnn ekiciliine daha ok nem veren insanlarn, kskanl daha youn yaadklar. Kadnlar ve erkekler, kskanlk konusunda birbirlerinden farkl tepkiler veriyor olabilirler mi? Bir aratrmada, kadnlarla erkekler arasnda bu adan da farkllklar olduu grlm. rnein, genel adan kadnlarn kskanlk duygularn daha kolay kabullendikleri, erkeklerinse

daha ok inkar ettikleri grlm. Kadnlarn, en ok elerinin baka bir kadna ak olmasn, erkeklerinse en ok, elerinin baka biriyle cinsellik yaamasn kskandklar grlm. Bir baka farkllksa, byle durumlarda kadnlarn daha ok kendilerini, erkeklerinse, nc kiiyi ve elerini suladklar. Psychology Today dergisinin aratrmasnda kadnlarla erkeklerin davran ve duygular asndan farkl olmadklar, ancak kadnlarn, elerinin eyalarn kartrmak ya da sorular sormak gibi davranlar erkeklerden daha ok yaptklar grlm. Kskanlk, bir ilikinin geliimine ve birlikte olma keyfine zarar verebilecek, rahatsz edici bir duygu. Hem erkekler hem de kadnlar iin kskanln, kayg, depresyon, kzgnlk ve ei tarafndan ekici bulunmama, deersizlik gibi duygu ve dncelerle ilintili olduu syleniyor.

erkeklerin reme yllarnn kadnlarnkinden ok daha ileri yalara kadar uzanabilmesi olarak aklyor. Baka aratrmalarda da, bu konuda kltrler arasnda kk farkllklar olsa da, insanlarn genelde ekicilik konusunda baz ortak kriterlere sahip olduklar grlm. Bu benzerliklerden yola kan iki aratrmac, Judith Langois ve Lori Roggman da, evrimsel gemiimize bal olarak, insan trnn bireylerine ekici gelen baz evrensel zelliklerin gelitii varsaymndan yola kmlar. Bu varsaym snamak iin ilgin bir aratrma dzenlemiler. ou Avrupa kkenli, bazlar da spanyol asll ve Asyal olmak zere, baz rencilerin fotoraflarn ekerek bunlar bilgisayar ortamna aktarmlar. Bu fotoraflardan ikisini alarak bilgisayar yardmyla birletirmiler. Bu yntemle ortaya iki fotorafn

zelliklerinin matematiksel ortalamas olan yeni bir yz km. Aratrmaclar fotoraflar ayn yntemle birletirmeyi srdrp 16 fotorafn ortalama zelliklerini tayan tek bir fotoraf elde etmiler. Bir sonraki aamada, insanlara hem bunu, hem de balangtaki 16 fotoraf gstererek bunlar ekicilikleri asndan sralamalarn istemiler. Aratrmaclarn beklentisi elbette ki, aratrmaya katlanlarn, karma fotoraf dierlerine gre daha ekici bulmalarym. Gerekten de aratrmaya katlan erkekler de, kadnlar da 16 fotoraftaki zelliklerin matematiksel ortalamas alnarak ortaya karlm fotoraflar dierlerine gre daha ekici bulmular. Aratrmaclar bu durumu, karma fotorafta bireysel farkllklarn trplenerek, ortaya bize bildik gelen, bu nedenle de ekici bir insan yznn kmasna balyorlar.

Kimi aratrmaclara gre de, aina yzlerin bizlere ekici gelmesinin nedeni, tanmadmz eylerin tehlikeli olabilecei dncesiyle tercihlerimizi genellikle tandk, bildik eylerden yana kullanmamz. Aslnda ainalk, daha nce szettiimiz, sk karlamak, benzerlik ve karlkl holanma gibi kavramlarn da altnda yatyor. zetle, evrimsel psikologlar, insan larda e seimine ilikin davranlarn, reme baarsn artracak bir biimde evrimlemi olduu grn savunuyorlar. Buna gre ocuk sahibi olma konusunda farkl rollere sahip olduklar iin erkeklerle kadnlarn e seimindeki tercihleri ve stratejileri de birbirlerinden farkl. Diiler iin remek, hem zaman hem de enerji ve aba asndan "masrafl"dr; bu nedenle de ne zaman ve kimi e olarak seecekleri konusunda erkeklere gre daha ok dikkat ederler. Bu adan baklnca e bulma ve reme, erkekler iin daha az eye malolur. Akn bununla ilgisi ne? diyeceksiniz. David Buss ve arkadalar, evrimsel bak asnn, romantik ilikilerde kadnlarla erkeklerin birbirinden farkl stratejilere sahip olmalarn aklad grndeler. Buss, bu gr yle aklyor: Bir e bulmak ve onu elinde tutmak, bireyin karsndakine ekici gelecek zelliklerini gzler nne sermesini gerektirir. Bu yolda insanlar, binlerce yllk evrim srecinde kar cinsin d grnyle ilgili belli ipularna tepki vermeyi gelitirmilerdir. reme iin erkeklere gre daha byk bir bedel deyen diiler, bir ocuk dnyaya getirme ve bytme srecinde kendilerine destek olacak erkekleri e olarak tercih ederler. Erkeklerse, baarl bir biimde oalabilecek diileri seerler. Bundan u karsamay yapabiliriz: erkekler iin e seiminde diilerin salkl olduuna iaret eden ya gibi etkenler n plana karken, kadnlar ncelikle kendileri-

nin ve ocuklarnn gereksinimlerinin karlanabileceine iaret eden ekonomik baar ve kariyer sahibi olma gibi zelliklere dikkat ediyorlar. Son zamanlarda yaplan birok aratrmada da bu sav destekler nitelikte bulgular km ortaya. Evrimsel bak asnn olduka ilgin ve heyecan verici bir bak as sunduu bir gerek. Ancak, gelecekteki aratrmalar insanlarda akn biyolojik emirleri ne lde izlediini ortaya karacak. te yandan btn bu bulgular, bir baka bak asyla da aklanabilir: Dnyann hemen her yerinde kadnlarn daha az g, zenginlik ve toplumda daha dk bir konuma sahip olduklarn gz nne alalm. Eer kadnlar ekonomik gvence iin erkeklere baml durumda kalyorlarsa, e seiminde bu zellikleri de gz nnde bulundurmalar artc olmamal aslnda. Buna karlk erkeklerin, elerini daha "hafif" saylabilecek, d grn gibi bir kritere gre seme zgrlkleri bulunuyor. Yani, eitlik ilkesi erevesinde kadnlarn gzellii ve genlii, er-

keklerin kariyer ve ekonomik baar gibi zellikleriyle dengeleniyor. Baz aratrmaclar bu varsaym snamak iin, farkl kltrlerde yaayan kadnlarn, ekonomik rahatlklaryla e seiminde d grne ne kadar nem verdikleri arasnda bir bant olup olmadn aratrmlar. Aratrma sonucunda, bu bantnn varl saptanm. Buna gre kadnlarn ekonomik rahatlklaryla, e seiminde d grne verdikleri nem arasnda doru orant var.

inin Gzellii Yzne Vurmu

Genelde, gzel bireylerin, daha toplumsal, da dnk, daha popler ve daha mutlu insanlar olduu dnlyor. Psikologlara gre, gzel insanlarn "iyi" de olduklar konusundaki nyarg, insanlarn bu grn dorulanmasn salayacak biimde davranmalarna neden oluyor. Maruz kaldklar davran biimi, insanlarn davranlarn ve kendileri hakkndaki grlerini, kendileriMays 2001 39 BLM ve TEKNK

ne baklarn da etkiliyor. D grn bakmndan ekici insanlar kklklerinden itibaren evrelerinden olumlu ve scak mesajlar alyorlar ve bu da toplumsal becerilerinin gelimesine neden oluyor. Bu duruma aklk getirmek iin dzenlenmi bir aratrmada katlmclara, baka bir katlmc olduu sylenen bir kadnn fotoraf gsterilerek onun hakknda baz bilgiler verilmi. Katlmclarn bir blmne d grn asndan ekici bir kadnn fotoraf, baka bir gruba da ekici olmayan bir kadna ait bir fotoraf gsterilmi. Katlmclarn hepsine, bu kadnla birer telefon konumas yapacaklar bildirilmi. Aslnda gsterilen fotoraflarn ikisinin de katlmclarn telefonda konutuklar kadna ait olmadn belirtelim. Telefonda ekici bir kadnla konutuklarn dnen erkeklerin hepsinin, ekici olmayan bir kadnla konutuunu dnen erkeklerden ok daha scak ve kibar konutuklar grlm. Dahas, telefondaki kadnlarn konuma biimlerinin de konutuklar erkein tarzna gre deitii grlm. Daha sonra, bu olaylardan haberi olmayan baka katlmclara da, kaytBLM ve TEKNK 40 Mays 2001

lardan, yalnzca kadnlarn konutuu blmler dinletilmi. Bu aamada da, erkeklerin ekici olduunu sand iin scak bir tavrla konutuu kadnlar dinleyen katlmclar bu kadnlarn daha ekici, daha canl ve kendilerinden emin olduunu dnmler. Ayn aratrma kadnlarla erkeklerin rolleri deitirilerek dzenlendiinde, kadnlarn da ekici olduunu dndkleri erkeklerle telefonda konuurken daha scak ve kibar konutuklar ve kadnlarn kendileri hakndaki dncelerinden haberdar olmayan erkeklerin de onlarn bu davranlarna uygun biimde yant verdikleri grlm. Ancak, yine de gzelliin bakann gznde olduu zdeyiini anmsamakta yarar var. te yandan, 1998 ylnda Massachusetts niversitesinden aratrmaclar, yalnzca gzelliin deil, saln da bakann gznde olduunu ortaya karan ilgin bir aratrma yapmlar. Aratrmaya katlanlara fotoraflar gsterilerek fotoraftaki insanlarn salk durumlar konusunda dnceleri sorulmu. Katlmclar, genellikle ekici yzleri olan insanlarn bakalarna gre da-

ha salkl olduu varsaymnda bulunmular. Bu insanlarn gerek salk durumlarna bakldndaysa, ekicilikle salk durumu arasnda neredeyse hi iliki olmad, ekici insanlarn salk durumunun teki fotoraflardaki insanlardan ne daha iyi, ne de daha kt olduu bulunmu. Ancak, gzellikle ilgili bu karsamalarn, btn kltrlere genellenemeyeceini dnenler de var. 1997 ylnda yaplan bir baka almada aratrmaclar, gzel insanlarn iyi de olduu yargsnn evrensel adan geerli olup olmadn ortaya karmak iin kollar svamlar. Gney Korenin bakenti Seulde yaplan aratrmada, hem erkeklerin hem de kadnlarn, kendilerine gsterilen fotoraflardan yola karak, d grnleri bakmndan ekici olan insanlarn toplumsal adan daha becerikli, daha arkada canls ve uyumlu olduklarn dndkleri grlm. Ancak, Gney Koredeki katlmclarla Kuzey Amerikal katlmclar arasnda belirgin bir farkllk ortaya km. Kiisel bamszln, bireyselliin ve kendine gvenin vurguland "bireyci" kltre sahip ABDli ve Kanadal katlmclarn gzel tanmlamalarna kiisel g de girerken, Korelilerin gzellik tanmlarnda, kollektif kltrlerde deer verilen zellikler olan drstlk, bakalarn dnme de yer alyormu.

Ak Tanmlamada Kltrn Rol

Akn, kendisinin evrensel bir duygu olup olmad da tartmal konulardan biri. Aslnda btn kltrlerde insanlarn kar cinsten bireylere duygusal ballk duyduunu anlamak iin edebiyat rnlerine, efsanelere ve gnlk yaamlarna bakmak yeterli. Ancak, farkl kltrlerden insanlarn ayn duygular yaadklarn syleyebilmek bundan ok daha farkl bir durum; nk duygular, insanlara ya da olaylara verdiimiz basit tepkiler deil, dncelerimizin ve bilisel sistemimizin karmak trevleri. Dolaysyla belli bir toplumsal ve tarihsel yap ierisinde farkl anlamlar kazanabilirler. ster kibir, ister alk, isterse ak olsun, duygularn evrensel bir nitelii vardr. An-

cak, farkl kltrlerde farkl biimlerde ifade edilir ve deneyime dnrler; deneyimlerin yaorumu da kltrden kltre farkllk gsterir. Bu konudaki birok aratrma ABDde yaayan aratrmaclarca, kendi kltrlerinde yaayan insanlarn aka baklarn temel alnarak yaplm. Ancak kltrn, insanlarn deneyimlerini nasl adlandracaklar ve yakn ilikilerden beklentileri konusunda nemli rol oynadn da kabul etmek gerekiyor. rnein, Japon kltrnde, ok gl ve olumlu duygular tanmlamada kullanlan "amae" szcne Bat dillerinde karlk gelen bir szck bulmak zor; buna en yakn szcn "bamllk" olduu sylenebilir. Oysa yetikinlerin ilikilerinde grlen bamlla, Bat kltrlerinde salksz bir iliki biimi gzyle baklr. inlilerin ak ilikilerine ilikin en nemli kavramlardan biri gan qing. Gan qing, teki insann gereksinimlerini karlamak iin alarak ve ona yardm ederek ulalan durumu betimleyen bir kavramdr. rnein, birinin bisikletini tamir etmek ya da onun yeni bir eyler renmesine yardm etmek gibi. Ak kavramnn bir baka deiik rnei de Koreden. "Jung" kavram Koreliler iin aktan da fazlasdr, insanlar birbirlerine balayan eydir jung. Bir ilikinin banda iftler birbirlerine ak olabilirler. Ancak, jung henz gelimemitir. Gelimesi, karlkl yaanan deneyimlere ve zamana baldr. Aratrmalar, Bat kltrleriyle Dou kltrleri arasnda bireylerin ve toplumun gereksinimlerinin tanmlar arasnda da byk farkllklar olduunu gsteriyor. Bireylerin bamszlnn, kendi bann aresine bakabilecek gte olmasnn vurguland, insanlarn kiisel zelliklerine baklarak deerlendirildii Bat kltrlerinde, btn

ilikiler gibi ak ilikileri de bu erevede deerlendiriliyor ve kavramsallayor. te yandan, kiileri ncelikle bir topluluun bireyleri olarak gren kollektivist Dou toplumlarnda ak da bireylerin toplumla balar erevesinde ele alnyor. Bireyci toplumlarda romantik akn, evliliin nemli nkoullarndan biri olarak grldn biliyoruz. Aratrmaclar, kollektivist kltrlerde akn evlilik iin nemli bir nkoul olmad varsaymnda bulunmular. Bireyci kltrlerdeyse ak, olduka kiisel ve arkadalarla aileyi bile bir sreliine unutturan, her eyin stnde bir deneyimdir. Kiinin e olarak kimi seecei ve kiminle evlenecei de byk lde kiisel bir deneyimdir. Buna karlk kollektivist kltrlerde, ak olan bir insan, ailesinin ve teki topluluk yelerinin dileklerini de hesaba katmak zorundadr. Evlilikler ou zaman dzenleme yoluyla olur; aileler anlaarak gelinle damad biraraya getirirler. Bu konuyu ele alan aratrmalarda da bu varsaym destekleyen sonular bulunmu. Bu aratrmalara bakarak, romantik ak kavramnn bir yere kadar kltre bal bir kavram olduunu syleyebiliriz. Herkes ak oluyor. Ancak, herkes ayn biimde ak olmuyor. En azndan herkes ak ayn

Ak Srdrebilmek
Ak denince ilk akla gelenler gzellik, ekicilik, karlkl ekim gibi kavramlar olsa da, aratrmalarn ortaya kard baka bir bulgu da btn bunlarn ilikilerin yalnzca ilk aamalarnda nemli rol oynad. Yani, ilikiler ilerledike bunlarn nemi azalyor. Fiziksel ekim zamanla etkisini yitirdiine gre ilikinin ilerleyen aamalarnda hangi zellikler nem kazanyor olabilir? Psikologlar elbette bunu da aratrmlar ve ortaya ilgin bulgular km. Yakn ilikiler zaman iinde gelitike, ortak baz aamalardan geiyorlar. Ancak ncelikle baka bir insanla tatminkar bir iliki kurmak asndan nemeli kabul edilen bir etkenden sz edelim: Kiinin kendisine duyduu sevgi. Aratrmaclar, bir ilikide iki insann birbirlerine yaknlk duymalarnn ilk koulunun, kiinin kendi kendisini sevmesi olduunu sylyorlar. Bununla anlatlmak istenen benmerkezcilik deil elbette; kiinin kendi gereksinimlerinin farknda olmas ve kendi kendisine sayg duymas. nsanlar kendi deerleri ve kimlikleri konusunda kendilerini gvende hissettikleri lde ak ilikilerinde mutlu oluyorlar. likileri anlamann yollarndan bir baka yolu, geirilen aamalar anlamak olduu iin, psikologlar bu aamalar ortaya karmaya almlar. Psikologlar, uzun sreli beraberliklerin ieriini, kendi kendini kabul etme, elerin birbirlerini takdir etmeleri, ballk, iyi iletiim, gereki beklentiler, ortak ilgi alanlar ve atmalarla verimli bir biimde yzleebilmek olarak zetliyorlar. Bu zelliklerin hibiri duraan deildir; zamanla deiir, evrimleerek birbirlerini etkilerler. Belki de ak, yakalamak iin peinde koulacak, pembe dlerden oluan bir ey deil, kiinin kendisini ve karsndakini tanmasyla, zamanla olgunlaan bir yaama bak biimidir.
Kaynaklar Aronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M. Social Psychology, Longman, 1998, 3. Basm. Crooks, R., Baur, K. Our Sexuality, Brooks/Cole Pub., 6. Basm. Stern, K., McClintock, M. K. "Regulation of ovulation by kuman pheromones", Nature, 392, 177-179. Weller, Aron. "Human pheromones: Communication through body odour", Nature, 392, "The science of love" http://whyfiles.org/003love/main1.html

biimde tanmlamyor. rnein antropolog William Jankowiakn yapt bir aratrmada, rneklem alnan 166 kltrn 148inde romantik aka dair kavramlarn bulunduu grlm. Buna bakarak, romantik akn insan tr iin evrensel bir durum olduu sylenebilir. Ancak, kltrel kurallar bu duygusal durumun nasl yaanacan, nasl da vurulacan ve nasl anmsanacan etkiliyor.

Mays 2001 41 BLM ve TEKNK