5

Justyna Zajc
Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w korporacjach globalnych

Studi@ Naukowe
IKL@

pod redakcj naukow Sambora Gruczy

Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski

Studi@ Naukowe 5
Komitet Redakcyjny prof. Sambor Grucza (przewodniczcy) dr Anna Borowska, dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc Rada Naukowa prof. Tomasz Czarnecki (przewodniczcy) prof. Adam Elbanowski, prof. Elbieta Jamrozik, prof. Anna Tylusiska-Kowalska, prof. Aleksander Wirpsza, prof. Ewa Wolnicz-Pawowska, dr hab. Silvia Bonacchi, dr hab. Magdalena Olpiska-Szkieko

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski WARSZAWA 2013

Justyna Zajc

Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w korporacjach globalnych

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski WARSZAWA 2013

Komitet redakcyjny prof. Sambor Grucza, dr Anna Borowska, dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc Redakcja techniczna mgr Agnieszka Kaleta Projekt okadki BMA Studio e-mail: biuro@bmastudio.pl www.bmastudio.pl Zaoyciel serii prof. dr hab. Sambor Grucza ISSN 2299-9310 ISBN 978-83-64020-04-9 Wydanie pierwsze Redakcja nie ponosi odpowiedzialnoci za zawarto merytoryczn oraz stron jzykow publikacji.

Publikacja Specjalistyczna komunikacja multilingwalna i multikulturowa w korporacjach globalnych jest dostpn na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwaUycie niekomercyjne-Bez utworw zalenych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autora. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako waciciela praw do tekstu. Tre licencji jest dostpna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-ncnd/3.0/pl/

Adres redakcji Studi@ Naukowe Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa tel. (+48 22) 55 34 253 / 248 e-mail: sn.ikla@uw.edu.pl www.sn.ikla.uw.edu.pl

Moim Rodzicom

Spis treci
Wykaz skrtw .............................................................................................................. 8 WPROWADZENIE ................................................................................... 9 1. MODEL KOMUNIKACJI SPECJALISTYCZNEJ W UJCIU ANTROPOCENTRYCZNYM ............................................................. 18 1.1. Geneza i gwne zaoenia lingwistyki antropocentrycznej .......................... 20 1.1.1. Jzyk/ jzyki ................................................................................................ 21 1.1.2. Wiedza/ wiedze ........................................................................................... 23 1.1.3. Kultura/ kultury ........................................................................................... 26 1.1.4. Komunikacja midzyludzka: jzykowa i kulturowa .............................. 28 1.2. Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna ................ 35 1.2.1. Model komunikacji specjalistycznej ........................................................ 36 1.2.2. Determinanty komunikacji specjalistycznej............................................ 37 1.2.2.1. Specjalista ........................................................................................... 37 1.2.2.2. Jzyk specjalistyczny ......................................................................... 38 1.2.2.3. Wiedza specjalistyczna ..................................................................... 43 1.2.2.4. Kultura specjalistyczna ..................................................................... 44 1.2.2.5. Tekst specjalistyczny ......................................................................... 45 1.2.2.6. Dyskurs specjalistyczny .................................................................... 47 1.2.2.7. Znaczenie tekstu specjalistycznego ................................................. 47 1.2.2.8. Tworzenie tekstu specjalistycznego ................................................ 49 1.2.2.9. Rozumienie tekstu specjalistycznego .............................................. 49 1.2.2.10. Kontekst wewntrzny ...................................................................... 50 1.2.2.11. Kontekst zewntrzny ....................................................................... 50 1.3. Podsumowanie ..................................................................................................... 52 2. KOMUNIKACJA W KORPORACJACH GLOBALNYCH ................ 54 2.1. Lingwistyka biznesu rys historyczny i zakres poznawczy ......................... 54 2.2. Areny komunikacji korporacyjnej (zarys) ........................................................ 60 2.3. Komunikacja w korporacjach globalnych ujcie organizacyjne ................ 62 2.3.1. Modele organizacji ..................................................................................... 63 2.3.2. Kierunki komunikacji ................................................................................. 65 2.3.3. Struktury komunikacji ................................................................................ 66 2.3.4. Formalne i nieformalne sieci komunikacji .............................................. 69 2.4. Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w korporacjach globalnych ujcie lingwistyczne ........................................ 72 2.4.1. BELF (Business English as a lingua franca) ........................................... 73 2.4.2. Multilingwalni profesjonalici i spoecznoci praktykw ..................... 77 2.4.3. Trzecia kultura ............................................................................................. 82 2.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 84

3. KOMUNIKACJA W GLOBALNYCH ZESPOACH WIRTUALNYCH ................................................................................ 86 3.1. Zarzdzanie projektami podstawowe zagadnienia ....................................... 87 3.1.1. Czynniki i kryteria sukcesu projektu ........................................................ 89 3.1.1.1. Projekt ....................................................................................................... 89 3.1.1.2. Zarzdzanie projektami........................................................................... 91 3.1.1.3. Sukces projektu ........................................................................................ 93 3.1.2. Kierownik projektu, zesp projektowy................................................... 99 3.1.3. Globalny zesp wirtualny ....................................................................... 104 3.2. Narzdzia komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych..................... 109 3.2.1. Narzdzia elektroniczne ........................................................................... 110 3.2.1.1. E-mail ................................................................................................ 111 3.2.1.2. Komunikator ..................................................................................... 112 3.2.1.3. Konferencje audio/ wideo ............................................................... 113 3.2.2. Narzdzia Web 2.0 .................................................................................... 113 3.2.2.2. Fora dyskusyjne................................................................................ 117 3.2.2.3. Blogi/ mikroblogi ............................................................................. 117 3.3. Komunikacja w globalnych zespoach wirtualnych ...................................... 119 3.3.1. Jzyki zarzdzania projektami i jzyk zespou ..................................... 120 3.3.2. Kultura zespou ......................................................................................... 123 3.4. Podsumowanie ................................................................................................... 124 4. KOMUNIKACJA E-MAILOWA W GLOBALNYCH ZESPOACH WIRTUALNYCH W UJCIU LINGWISTYCZNYM ....................... 126 4.1. Materia badawczy ............................................................................................. 126 4.1.1. Charakterystyka globalnej korporacji .................................................... 128 4.1.2. Opis materiau badawczego ..................................................................... 128 4.1.3. E-maile specjalistyczne ............................................................................ 131 4.1.4. E-mailowy dyskurs specjalistyczny........................................................ 136 4.2. Metoda analizy ................................................................................................... 142 4.2.1. Wybrane metody bada komunikacji korporacyjnej ........................... 144 4.2.1.1. Metoda etnograficzna ...................................................................... 146 4.2.1.2. Teoria aktw mowy ......................................................................... 147 4.2.1.3. Metoda korpusowa ........................................................................... 148 4.2.1.4. Analiza gatunku................................................................................ 149 4.2.2. Paszczyzny analizy dyskursu mownego i pisanego ............................ 151 4.2.3. Implikacje badawcze antropocentrycznego podejcia do jzykw ludzkich ...................................................................................................... 160 4.3. Wyniki analizy materiau badawczego ........................................................... 161 4.3.1. Paszczyzna wzorw tekstowych i dyskursywnych ............................. 164 4.3.1.1. Rozpoczcie e-mailowego dyskursu specjalistycznego ............. 165 4.3.1.2. Zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego ............. 170 4.3.1.3. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego ........... 180

4.3.1.4. Tytu e-maila specjalistycznego ..................................................... 183 4.3.1.5. Wskaniki intertekstowoci e-maili specjalistycznych............... 186 4.3.2. Paszczyzna illokucyjna e-mailowego dyskursu specjalistycznego... 191 4.3.2.1. POLECENIE ......................................................................................... 191 4.3.2.2. PRZYPOMNIENIE................................................................................ 193 4.3.2.3. ARGUMENTACJA ............................................................................... 194 4.3.2.4. GRZECZNO ..................................................................................... 197 4.4. Podsumowanie ................................................................................................... 207 5. ZASTOSOWANIE WYNIKW BADA .......................................... 211 5.1. Szkolenie pracownikw .................................................................................... 212 5.2. Dydaktyka akademicka ..................................................................................... 215 6. PODSUMOWANIE ........................................................................... 218 7. BIBLIOGRAFIA................................................................................ 225 7.1. Literatura przedmiotu ........................................................................................ 225 7.2. Publikacje elektroniczne ................................................................................... 246 7.3. Nagrania wideo .................................................................................................. 248

Wykaz skrtw
American Association of Cost Engineers [Amerykaskie Stowarzyszenie Inynierw Kosztw] angielski am Main Business English as a lingua franca community of practice [spoeczno praktykw] Desktop Publishing English as an International Language English as a lingua franca English as a mother tongue English as a native language et alteri Human Resources [dzia kadr] ibidem International Project Management Association [Midzynarodowe Stowarzyszenie Project Management] Informations- und Kommunikationstechnologien (ang. Information and Communications Technology, ICT), zob. TIK literatura anglojzyczna literatura niemieckojzyczna midzy innymi nastpne niemiecki non-governmental organisation network of practice [sie praktykw] non-native speaker native speaker A Guide to the Project Management Body of Knowledge Project Management Institute [Instytut Zarzdzania Projektem] Project Management Professional (certyfikat) pod redakcj strona/ strony Stowarzyszenie Project Management Polska technologie (techniki) informacyjno-komunikacyjne Unia Europejska wiek

AACE ang. a. M. BELF CofP DTP EIL ELF EMT ENL et al. HR ibid. IPMA IuK lit. ang. lit. niem. m.in. n. niem. NGO NofP NNS NS PMBOK PMI PMP red. s. SPMP TIK UE w.

Wprowadzenie
Od niepamitnych czasw celem kadej formy dziaalnoci gospodarczej jest generowanie zyskw. W dobie dynamicznego rozwoju cywilizacji i specjalistycznego podziau pracy cel ten pozostaje wci aktualny. Zmianie ulegy jedynie sposoby osigania zyskw. Specjalizacja/ profesjonalizacja pracy w powizaniu z rosnc konkurencj zmusza przedsibiorstwa do korzystania z usug zewntrznych specjalistw bd firm majcych swoje siedziby w innych krajach w celu zmniejszania kosztw pracy (ang. outsourcing). Coraz wicej przedsibiorstw wytwarza swoje produkty w sposb globalny dziki wsppracy midzy specjalistami z rnych krajw (wikinomia 1). Zmiany w strukturze biznesu s moliwe dziki rozwojowi globalizacji i powszechnej dostpnoci nowych rozwiza technologicznych (Internet, multimedia, e-mail, komunikator, media spoecznociowe itd.). Nowe narzdzia umoliwiaj porozumiewanie si specjalistw z rnych, niekiedy odlegych miejsc na wiecie i wsplne realizowanie okrelonych zada. Coraz wicej przedsibiorstw korzysta z tych rozwiza, co w konsekwencji wpywa na popraw ich konkurencyjnoci w skali globalnej, a tym samym przekada si na wzrost poziomu osiganych zyskw. Okazuje si jednak, e nie tylko nowoczesne technologie, najnowsze narzdzia komunikacji czy nisze koszty pracy specjalistw z innych pastw umoliwiaj redukcj wydatkw. Wana jest take sama organizacja pracy oraz tzw. mikkie kompetencje pracownikw, a wrd nich umiejtnoci jzykowe/ komunikacyjne: Na znaczeniu zyskuje dziedzina zarzdzania projektami (zob. np. G. Levin 2008: 1) oraz szeroko pojta specjalistyczna komunikacja midzyludzka, ktra stanowi podstaw zarzdzania projektami. Dyskurs specjalistyczny prowadzony przez specjalistw z rnych krajw najczciej odbywa si w jzyku angielskim, mimo e nie jest to ich jzyk ojczysty (tzw. jzyk trzeci/ lingua franca nazywany w lit. ang. Business English as a lingua franca, w skrcie BELF, zob. rozdz. 2.4.1.). Zatem wspczesne porozumiewanie si specjalistw z zakresu zarzdzania projektami wymaga nieco innego spojrzenia (por. J. Kisielnicki 2011: 179), tzn. analizujc wspczesn komunikacj specjalistyczn w rodowisku wielokulturowym, trzeba uwzgldnia kwestie zwizane z technologi, strukturami biznesowymi i globalizacj (por. L. LouhialaSalminen 2009: 308 i n.). Naley przy tym jednak pamita, e na przebieg komuni1

Wikinomia jako forma wsppracy opartej na zasadach: otwartoci, partnerstwie, wspdzieleniu i dziaaniu globalnym, zob. definicja Dona Tapscotta i Anthonyego D. Williamsa: To succeed, it will not be sufficient to simply intensify existing management strategies. Leaders must think differently about how to compete and be profitable, and embrace a new art and science of collaboration we call wikinomics. This is more than open source, social networking, so-called crowdsourcing, smart mobs, crowd wisdom, or other ideas that touch upon the subject. Rather, we are talking about deep changes in the structure and modus operandi of the corporation and our economy, based on new competitive principles such as openness, peering, sharing, and acting globally (D. Tapscott/ A. D. Williams 2006: 3, wyrnienie wasne).

kacji najwikszy wpyw ma czowiek (E. H. Schein 1988: 12, M. L. Charles 2009a: 458), std wszelkie analizy naley zaczyna od niego (antropocentryzm). W niniejszej pracy podejmuj prb przyblienia kwestii zwizanych z komunikacj za pomoc BELF w zarzdzaniu projektami realizowanymi w zespoach midzynarodowych. Rozwaania prowadz w oparciu o autentyczny materia badawczy, ktry otrzymaam dziki uprzejmoci kadry zarzdzajcej jednej z korporacji globalnych, majcej swoj siedzib na terenie Polski, a dokadniej na terenie wojewdztwa mazowieckiego. Tym samym sprbuj wykaza za Christopherem N. Candlinem i Davidem R. Hallem (2007: xii) suszno nastpujcego twierdzenia: Z jednej strony w odniesieniu do lingwistyki stosowanej badania naukowe powinny opiera si na autentycznych przykadach, za z drugiej strony dziaania praktyczne naley prowadzi z uwzgldnieniem rozwiza teoretycznych:
[...] in Applied Linguistics there can be no good professional practice that isnt based on good research, and there can be no good research that isnt informed by good practice (Ch. N. Candlin/ D. R. Hall 2007: xii).

Pragn zaznaczy, e niniejsza praca powstaa w ramach multilateralnego projektu badawczego na lata 20092012 pt.: Komunikacja specjalistyczna w przedsibiorstwach globalnych realizowanego wsplnie przez prof. dra hab. Sambora Grucz, Kierownika Zakadu Lingwistyki Jzykw Specjalistycznych (kierownik projektu) w Instytucie Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytetu Warszawskiego, oraz prof. dra Stephana Habscheida, Dyrektora Instytutu Jzykw Zawodowych [Siegener Instytut fr Sprachen im Beruf, SISIB] w Uniwersytecie w Siegen (Niemcy). W tym miejscu chciaabym podzikowa prof. Samborowi Gruczy i prof. Stephanowi Habscheidowi za powicony czas podczas licznych konsultacji oraz za bezcenne uwagi krytyczne i wszelkie wskazwki dotyczce kwestii merytorycznych poruszanych w niniejszej pracy. Dziki Ich spostrzeeniom niniejsza praca moga nabra ostatecznego ksztatu. Na form ksiki miay te wpyw rozmowy z wybitnymi naukowcami z zakresu komunikacji w organizacjach podczas pobytw badawczych w Uniwersytetach w Hamburgu i Siegen oraz z praktykami z dziedziny zarzdzania projektami w ponadnarodowych przedsibiorstwach. Do wszystkich tych osb, ktrych nie wymieniam z nazwiska, kieruj moje gorce podzikowania. *** Zarzdzanie projektami nie jest now dziaalnoci. Projekty prowadzono ju w staroytnych cywilizacjach, np. w staroytnych Chinach wybudowano Wielki Mur Chiski, a w staroytnym Egipcie powstay podziwiane do dzi piramidy. Ju w tak odlegych czasach, bez pomocy skomplikowanych narzdzi i Internetu udao si zbudowa ogromne budowle, a w przypadku piramid tak je wymierzy, by cztery boki danej piramidy spotkay si w jednym punkcie. Organizacja tego przedsiwzicia i koordynacja pracy robotnikw z pewnoci nie byy atwe. W obecnych czasach zarzdzanie projektami stanowi dziedzin naukow rozwijajc si niezwykle dynamicznie, o czym wiadczy coraz wiksza liczba absolwentw studiw zarzdzania projektami oraz stale rosnca liczba uczestnikw kursw i warsztatw powiconych 10

tematyce project management. Dzi projekty prowadzone s w wielu obszarach ludzkiej dziaalnoci, np. przy produkcji samochodw, maszyn lotniczych, budowie nowego osiedla, stadionu, organizacji konferencji, imprez sportowych, przygotowywaniu tumaczenia itp. Od niedawna take w jednostkach naukowych s realizowane projekty okrelane mianem projektw badawczych (zob. J. Stalewska/ P. Bednarek 2012: online, J. Stalewska/ K. Krzyanowski 2012) oraz organizowane szkolenia z szeroko pojtego zarzdzania projektami badawczymi i projektami badawczorozwojowymi (np. Projekt Skills Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, zob. Projekt Skills: online). W niemal kadej dziedzinie zauwaono, e zarzdzanie projektami nie polega jedynie na stosowaniu najwyszej klasy narzdzi i zatrudnianiu wysoko wykwalifikowanej kadry. Okazuje si, e zastosowanie najlepszych urzdze, a nawet wsppraca z najbardziej dowiadczonymi specjalistami nie gwarantuj sukcesu danego projektu. Projekty prowadzone s bowiem przez zesp komunikujcych si ze sob specjalistw, a niektre z nich kocz si niepowodzeniem z uwagi na niezadowalajc komunikacj w zespole projektowym. Trudnoci pojawiaj si ju wrd osb mwicych tym samym jzykiem ojczystym. Zakada si, e im bardziej midzynarodowy jest zesp projektowy, tym wicej wynika problemw, ktrych podoa, jak twierdz eksperci z dziedziny zarzdzania projektami, naley poszukiwa w nieefektywnej komunikacji. Dlatego te naley stwierdzi, e dotychczasowy podzia w dydaktyce akademickiej na kompetencje zawodowe (profesjonalne) i kompetencje jzykowe (komunikacyjne) jest sztuczny, poniewa nie przystaje do potrzeb wspczesnego rynku pracy, a nawet w podzia mona uzna za szkodliwy (por. W. Forner/ St. Hab-scheid 2006: 7 i n.). Eksperci z dziedziny zarzdzania maj bowiem zbyt niskie umiejtnoci komunikacyjne (zwaszcza w zakresie jzykw obcych), za u lingwistw stwierdza si niedobory wiedzy pozalingwistycznej. Tymczasem prawie wszystkie zawody i rodzaje dziaalnoci profesjonalnej polegaj na midzyludzkiej interakcji, czyli implikuj porozumiewanie si dziki jzykowi:
In an economy characterised by agriculture, primary extraction and production, it does not really matter what the language background of workers is and which other languages they may or may not speak. However, in an economy where business activities centre on knowledge, information and services, language and communication become a part of peoples job, something they may be remunerated for. The term language work describes jobs where a substantial aspect of the work consists of language related tasks (I. Piller 2009: 323).

Zarzdzanie projektami globalnymi jest przykadem dziaalnoci profesjonalnej, w ktrej wykonywanie pracy odbywa si w drodze komunikacji (por. rozdz. 3.1.2.), tzn. zarzdzanie projektami mona nazwa za Ingrid Piller (ibid.) za pomoc angielskiego okrelenia language work. Zatem optymalnym rozwizaniem byoby paralelne rozwijanie umiejtnoci profesjonalnych i komunikacyjnych, tzn. podejcie interdyscyplinarne w ksztaceniu przyszych pracownikw (np. globalnych zespow projektowych). Dlatego te coraz czciej mwi si o potrzebie interdyscyplinarnego podejcia do bada nad dyskursem specjalistycznym (por. np. F. Bargiela-Chiappini 2009: 12, M. L. Charles 2009a: 460 i n.).

11

Niniejsza praca wpisuje si w mody kierunek badawczy zwany lingwistyk jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej, w obrbie ktrego zakada si wspprac przedstawicieli rnych dyscyplin naukowych. Naukowcy reprezentujcy wspomniany kierunek prowadz badania nad umiejtnociami komunikacyjnymi okrelonej grupy specjalistw w wybranym obszarze badawczo-naukowym, w tym take uczestnikw globalnych zespow projektowych. Celem przedstawicieli lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej jest profesjonalizacja nowego kierunku. Zdaniem Giseli Brnner (1999: 114) o profesjonalizacji danej dziedziny nauki (kierunku badawczego), czyli o jej progresji od dyscypliny zajmujcej si kwestiami czysto teoretycznymi do dyscypliny stosowanej, mona mwi, jeeli: 1. nastpia instytucjonalizacja dziedziny w uniwersytetach, czyli zostaa ona uwzgldniona w formalnym podziale uniwersytetu na mniejsze jednostki (stworzono profesur i kierunek studiw), opracowano metody badawcze w ramach tej dziedziny; 2. jej przedstawiciele nie zajmuj si wycznie kwestiami teoretycznymi, lecz podejmuj take prb rozwizania istniejcych problemw spoecznych; 3. istniej zawody, do ktrych mona si przygotowa, zdobywajc odpowiednie wyksztacenie wysze (wiedz profesjonaln), oraz instytucje sprawujce kontrol nad przygotowaniem do zawodu i jego wykonywaniem (ostatni etap profesjonalizacji danej dziedziny nauki) (ibid.). Naley podkreli, e profesjonalizacja nowego kierunku badawczego nie jest jeszcze w peni ukoczona, a jedynie w nielicznych uniwersytetach na wiecie nastpia jego instytucjonalizacja. Przykadem w tym zakresie jest np. Instytut Jzykw Zawodowych w Uniwersytecie w Siegen, Niemcy (w 2006 roku witowano dwudziestolecie istnienia tego Instytutu, zob. zbir artykuw wydanych z tej okazji w W. Forner/ St. Habscheid 2006). Badacze zajmujcy si lingwistyk jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej korzystaj obecnie z metod pokrewnych kierunkw badawczych, za sieci profesjonalistw s intensywnie tworzone i rozbudowywane. Niniejsza praca stanowi przyczynek do rozwoju nowego kierunku badawczego w Polsce.

*** Celem niniejszej pracy jest prba charakterystyki komunikacji w przedsibiorstwach globalnych, zwaszcza komunikacji prowadzonej w jednostkach realizujcych projekty polegajce na wytwarzaniu konkretnych produktw, oraz okrelenie waciwoci komunikacyjnych uczestnikw globalnych zespow projektowych. Dokadniej rzecz ujmujc, w niniejszej pracy badam pod ktem lingwistycznym komunikacj w zespoach projektowych globalnych korporacji, tzn. analizuj jzykowe i kulturowe aspekty specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej realizowanej przez uczestnikw globalnych zespow projektowych. Materia badawczy stanowi autentyczne zapisy komunikacji z e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez midzynarodowy konkretny zesp projektowy w globalnym

12

przedsibiorstwie. Za pewne ograniczenie niniejszej pracy mona uzna fakt, e materia badawczy pochodzi z jednego przedsibiorstwa i dotyczy okrelonej brany. Jednake dostp do zapisw komunikacji wewntrznej realizowanej w korporacjach globalnych jest obecnie niezwykle trudny (zob. rozdz. 4.1.). Mimo e wyniki przedstawionych w tej ksice bada mog nie mie bezporedniego zastosowania we wszystkich przedsibiorstwach, to pozostaj one wane dla kadej globalnej korporacji (por. te H. Kalle 2006: 2021). W toku rozwaa zmierzajcych do realizacji celu gwnego pracy podejmuj prb odpowiedzi m.in. na nastpujce zasadnicze pytania, ktre mona okreli celami szczegowymi: (1) Na czym polega komunikowanie (si)? (2) Jakie zadania komunikacyjne nale do obowizkw czonkw zespow projektowych? (3) Jakie techniczne rozwizania s przez nich stosowane w celu wykonania powierzonych im zada komunikacyjnych? (4) Przy pomocy jakich jzykw (specjalistycznych) moliwa jest komunikacja podczas prowadzenia projektw w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym? (5) Jakie umiejtnoci uczestnikw zespow globalnych s nieodzowne przy realizacji projektw w rodowisku midzynarodowym? (6) W jaki sposb mona poprawi komunikacj prowadzon w globalnych zespoach projektowych i jakie korzyci mog czerpa firmy midzynarodowe z poprawy komunikacji? Ju na wstpie niniejszej pracy mona stwierdzi za Theodorem E. Zornem i Mary Simpson (2009: 33 i n.), e analiz dyskursu specjalistycznego prowadz na poziomie mikro, tzn. badam kwestie jzykowe i komunikacyjne w oparciu o niewielk grup specjalistw (ang. focus group, zob. M. Gerritsen/ C. Nickerson 2009: 188). Analizie lingwistycznej poddaj konkretne teksty wspomnianych osb tzn. wymieniane przez nie e-maile specjalistyczne (ang. text-foregrounded research). Pragn doda, e analizowane tu e-maile specjalistyczne czonkw zespou projektowego s typowe w brany (ang. consensus-oriented research), za prowadzone badania maj na celu nie tylko uporzdkowanie kwestii teoretycznych zwizanych z analizowanym dyskursem (ang. theory-emergent research), ale take przedstawienie wnioskw aplikatywnych (ang. practice-oriented research). Jednoczenie pragn podkreli, e w niniejszej pracy nie podejmuj si udzielenia odpowiedzi na pytanie jak unika problemw komunikacyjnych w globalnych zespoach projektowych ani nie przedstawiam zasad waciwej komunikacji. Wychodz bowiem z zaoenia, e kad sytuacj komunikacyjn naley rozpatrywa indywidualnie, a problemy komunikacyjne s nieodczn cech rodowiska multikulturowego i multilingwalnego (por. Sh. Blum-Kulka 1997: 60). Przyjmuj, e wszyscy wsppracujcy ze sob specjalici, niezalenie od swojego pochodzenia etnicznego, maj na celu osiganie wzajemnego porozumienia. Jednake mog je inaczej rozumie, a tym samym w inny sposb dy do jego budowania (por. A. Duszak 1998: 261). Wane jest zatem, by pracownicy globalnych zespow projektowych byli wiadomi wszelkich podejmowanych dziaa komunikacyjnych, a nie

13

tylko tych mogcych wywoa potencjalne konflikty. Innymi sowy, w niniejszej pracy pragn uwiadomi przyszym i obecnym pracownikom zaangaowanym w realizacj projektw globalnych znaczenie ich codziennych dziaa komunikacyjnych, tak by mogli oni antycypowa ewentualne konsekwencje wasnych dziaa oraz przewidywa trudne sytuacje i waciwie na nie reagowa. W wietle wymienionych spostrzee podjta w pracy analiza lingwistyczna komunikacji w globalnych zespoach projektowych ma niewtpliwie znaczenie praktyczne. Co wicej, ksika stanowi nie tylko wypenienie luki poznawczej w dziedzinie zarzdzania projektami, ale przede wszystkim jest ambitn prb wkadu w dorobek naukowy lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej. Zatem temat ksiki wydaje si z poznawczego punktu widzenia aktualny i potrzebny. *** Ksika ma charakter teoretyczno-empiryczny i skada si z trzech czci. Cz pierwsza (teoretyczna) obejmuje rozdziay pierwszy, drugi i trzeci. Cz druga (praktyczna) skada si z rozdziaw czwartego i pitego. Ostatnia cz (rozdzia szsty) to podsumowanie pracy. Struktur pracy przedstawiam en bloc na Schemacie 1.

14

Wprowadzenie
Zarys problemu; Cel pracy; Struktura pracy.

Rozdzia 1. Model komunikacji specjalistycznej w ujciu antropocentrycznym Geneza i zaoenia lingwistyki antropocentrycznej; Definicje kluczowych terminw: jzyk/ jzyki, wiedza/ wiedze, kultura/ kultury, komunikacja midzyludzka; Specjalistyczna komunikacja multikulturowa: model i charakterystyka. Rozdzia 2. Komunikacja w korporacjach globalnych w ujciach: a) organizacyjnym: areny, modele, kierunki, struktury i sieci komunikacji; b) lingwistycznym: Business English as a lingua franca, multilingwalni profesjonalici, spoecznoci praktykw, trzecia kultura. Rozdzia 3. Komunikacja w globalnych zespoach wirtualnych Podstawowe terminy z zakresu zarzdzania projektami: sukces projektu, kierownik projektu, zesp projektowy, globalny zesp wirtualny; Narzdzia komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych (elektroniczne i Web 2.0); Komunikacja w globalnych zespoach projektowych: jzyki zarzdzania projektami, jzyk zespou, kultura zespou.

Cz teoretyczna (1)

Cz trzecia (3)

Podsumowanie; Perspektywa badawcza.

Rozdzia 4. Komunikacja e-mailowa w globalnych zespoach wirtualnych w ujciu lingwistycznym Charakterstyka materiau badawczego i globalnej korporacji; E-maile specjalistyczne i e-mailowy dyskurs specjalistyczny; Metody analizy; Wyniki analizy; Paszczyzna wzorw tekstowych i dyskursywnych (rozpoczcie i zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego, adresowanie, przeznaczenie i tytuowanie e-maili specjalistycznych, wskaniki intertekstowoci); Paszczyzna illokucyjna e-mailowego dyskursu specjalistycznego (POLECENIE, PRZYPOMNIENIE, ARGUMENTOWANIE, GRZECZNO). Rozdzia 5. Zastosowanie wynikw bada Szkolenia pracownikw; Dydaktyka akademicka.

Cz empiryczna (2)

Schemat 1. Struktura pracy

15

W rozdziale pierwszym, ktry stanowi punkt wyjcia do dalszych rozwaa, przedstawiam aspekty komunikacji midzyludzkiej w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej. W tej czci pracy w oparciu o innowacyjne podejcie Franciszka Gruczy do bada nad jzykiem ludzkim i wiedz podejmuj prb wyjanienia przyczyn dotychczasowego bdnego rozumienia komunikacji midzyludzkiej jako przesyania/ transportu informacji, rzekomo funkcjonujcej w oderwaniu od konkretnych mwcw-suchaczy. Za Franciszkiem Grucz redefiniuj podstawowe terminy zwizane z midzyludzkim porozumiewaniem si, tj. jzyk, wiedza, tekst, dyskurs, kultura. Znaczenie wymienionych terminw pogbiam za Samborem Grucz w odniesieniu do komunikacji specjalistycznej, tzn. wyjaniam znaczenie terminw kluczowych do prowadzenia rozwaa w kolejnych rozdziaach pracy: specjalista, jzyk specjalistyczny, wiedza specjalistyczna, tekst specjalistyczny, dyskurs specjalistyczny i kultura specjalistyczna. Na zakoczenie pierwszego rozdziau omawiam aspekty lingwistyczne komunikacji specjalistycznej w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym, objaniajc znaczenia wyrazw multikulturowy i multilingwalny. W rozdziale drugim referuj dotychczasowe ujcia teoretyczne komunikacji korporacyjnej, w szczeglnoci komunikacji wewntrznej w globalnych przedsibiorstwach. W pierwszej kolejnoci podejmuj prb uporzdkowania polskiej terminologii zwizanej z komunikacj korporacyjn. Omawiam modele organizacji majce wpyw na sposoby porozumiewania si pracownikw i wybr jzyka w celu komunikacji wewntrznej. Wymieniam i opisuj kierunki i struktury komunikacji w midzynarodowych przedsibiorstwach. Wspomniane zagadnienia poszerzam o kwestie jzykowe i kulturowe omwione w rozdziale pierwszym, czyli o innowacyjne aspekty lingwistyki antropocentrycznej. Charakteryzuj pod ktem lingwistycznym waciwoci spoecznoci praktykw, tworzonych we wspczesnych przedsibiorstwach globalnych. W tym celu wykorzystuj dotychczasowe osignicia badaczy z dziedziny zarzdzania. W kolejnym rozdziale zawam rozwaania do zagadnie dotyczcych zarzdzania projektami i porozumiewania si w globalnych (wirtualnych) zespoach projektowych. W tej czci pracy definiuj podstawowe terminy z dziedziny zarzdzania projektami, tj. projekt, cykl ycia projektu, zarzdzanie projektami, sukces projektu, kierownik projektu, zesp projektowy. Jednoczenie podejmuj prb uporzdkowania polskiej terminologii z zakresu zarzdzania projektami, do czsto tumaczonej zbyt dosownie na jzyk polski z jzyka angielskiego. Uwzgldniajc antropocentryczne podejcie do bada nad komunikacj specjalistyczn, szczegowo omawiam zagadnienia dotyczce waciwoci komunikacyjnych kierownika projektu i czonkw zespou projektowego. W dalszej kolejnoci przechodz do przedstawienia kwestii zwizanych z komunikacj pracownikw globalnych zespow realizujcych projekty. Charakteryzuj najwaniejsze narzdzia techniczne umoliwiajce uczestnikom globalnych zespow projektowych komunikacj ponad granicami pastw oraz omawiam aspekty zwizane z jzykiem zespou i kultur zespou w rodowisku midzynarodowym w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej.

16

Rozdzia czwarty powicam kwestiom empirycznym. W tym rozdziale opisuj materia badawczy, na ktry skadaj si zapisy komunikacji e-mailowej z realizacji okrelonego projektu przez zesp w globalnej korporacji, a take omawiam metod analizy materiau badawczego. W celu przeprowadzania rzetelnej analizy korzystam z elementw kilku metod badawczych (jakociowej, etnograficznej, korpusowej, teorii aktw mowy, analizy gatunku, analizy dyskursu, lingwistyki tekstu), ktre uzupeniam o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej. Ze wzgldu na to, e wspomniany materia badawczy stanowi zapisy komunikacji e-mailowej, to w tym rozdziale przedstawiam take kwestie lingwistyczne zwizane z e-mailami specjalistycznymi i e-mailowym dyskursem specjalistycznym. Na zakoczenie tej czci pracy prezentuj wyniki analizy w rozbiciu na paszczyzn wzorw tekstowych i dyskursywnych oraz na paszczyzn illokucyjn. Szczegowo omawiam kwestie rozpoczcia i zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego, adresowania i tytuowania poszczeglnych e-maili specjalistycznych podczas realizacji projektw w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym oraz ich znaczenie dla pomylnej realizacji projektw globalnych. Omawiam te aspekty intertekstowoci w odniesieniu do dyskursu specjalistycznego. Ponadto przedstawiam wybrane akty illokucyjne wykorzystywane w e-mailowym dyskursie specjalistycznym w globalnych zespoach: POLECENIE, PRZYPOMNIENIE, ARGUMENTACJ i oceniam pod ktem lingwistycznym ich wpyw na sukces/ porak prowadzonych projektw. Prezentuj rwnie strategie grzecznociowe stosowane przez uczestnikw e-mailowego dyskursu specjalistycznego i tworzone przez nich grzecznociowe akty mowy, ze szczeglnym uwzgldnieniem strukturalnych i werbalnych wskanikw GRZECZNOCI. W rozdziale pitym wskazuj moliwoci zastosowania wynikw przeprowadzonych bada zarwno w dydaktyce akademickiej jak rwnie w globalnych korporacjach, w ktrych budowane s globalne zespoy wirtualne majce na celu realizacj okrelonych projektw. Proponuj wdroenie pewnych nowych rozwiza w programach ksztacenia w uczelniach wyszych oraz w procesie szkole pracownikw midzynarodowych przedsibiorstw. Opisujc wspomniane rozwizania, uwzgldniam aktualne potrzeby rynku pracy w dobie globalizacji i w czasach wykorzystywania nowoczesnych narzdzi komunikacji. Rozdzia szsty to podsumowanie pracy i nakrelenie perspektywy badawczej w ramach antropocentrycznej lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej. W tym rozdziale wskazuj moliwoci kolejnych bada lingwistycznych w odniesieniu do dziedziny zarzdzania projektami globalnymi, ktrej lingwici, a take badacze reprezentujcy inne dyscypliny naukowe, powicili dotychczas niewiele uwagi. Rozwaania zamyka bibliografia liczca okoo 300 pozycji.

17

1. Model komunikacji specjalistycznej w ujciu antropocentrycznym

Podstaw niniejszych rozwaa stanowi antropocentryczna teoria (rzeczywistych) jzykw ludzkich opracowana przez Franciszka Grucz 2, a nastpnie rozwijana przez Sambora Grucz 3, dlatego te wszelkie kwestie zwizane z komunikacj specjalistyczn sprbuj usystematyzowa w oparciu o zaoenia wspomnianej teorii. Naley podkreli, e wypowiedzi w duchu antropocentrycznym formuowali te inni autorzy, m.in. Zdzisaw Wsik 1986, 2005, Niklas Luhmann 1987, Waldemar Woniakowski 1994, Anna Duszak 1998, Barbara Z. Kielar 2002, 2003, Elbieta Wsik 2006, 2007, Elbieta Wsik i Zdzisaw Wsik 2008, Rudi Keller 2009 (wicej zob. Bibliografia analityczna w S. Grucza 2010a: 5568). Obecnie mona mwi o lingwistyce antropocentrycznej 4 (F. Grucza 2010a) jako dziedzinie nauki. Na pocztku niniejszego rozdziau przedstawi podstawowe kwestie i terminy zwizane z midzyludzkim porozumiewaniem si (rozdz. 1.1.). W dalszej czci rozdziau omwi zagadnienia dotyczce komunikacji specjalistycznej, ktre nastpnie poszerz o aspekty specjalistycznego porozumiewania si w rodowisku midzynarodowym (rozdz. 1.2.). W pierwszej kolejnoci pragn zaznaczy, e: 1. Wszystkie wyrazy omawiane w niniejszym rozdziale traktuj jako terminy specjalistyczne w wietle lingwistyki antropocentrycznej (F. Grucza 2010a) i nie przedstawiam ich znaczenia obiegowego, cho wikszo z nich (jeli nie wszystkie) jest uywana na co dzie w potocznej komunikacji. Taki stan rzeczy wiadczy o tym, jak wane s omawiane tutaj wyrazy we wspczesnym spoeczestwie (K. Ehlich 2007: 483). Jednak w rozwaaniach naukowych naley dy do cisoci terminologicznej:
Dies ist aber auch etwas fr die Wissenschaft Gefhrliches: denn die Einbeziehung eines Terminus in die alltgliche Sprache geht selten ohne semantische Vagheiten ab, die innerhalb der Fachterminologie gerade vermieden werden sollen (K. Ehlich 2007: 483).

2. W niniejszym rozdziale TERMIN pisany w cudzysowie oznacza pewn jednostk wyraeniow, za TERMIN wyrniony kursyw odnosi si do znaczenia tego terminu (za S. Grucza 2006b: 211).

2 3

por. np. F. Grucza 1983, 1989, 1992a,b, 1993a,b, 1997, 2010a. por. np. S. Grucza: 2006a,b, 2008a, 2010a,b. 4 Wraz z utworzeniem w 2010 roku Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej w Uniwersytecie Warszawskim nastpia instytucjonalizacja (zob. Wprowadzenie) wspomnianej dziedziny nauki (w tej sprawie zob. S. Bonacchi 2011b: 3334). Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej zosta utworzony z poczenia dwch katedr: Katedry Jzykw Specjalistycznych oraz Katedry Teorii Jzykw i Akwizycji Jzykowej (IKLA: online).

18

3. W pracy pojawiaj si czste odniesienia do literatury anglojzycznej i niemieckojzycznej. Wynika to z faktu omawiania tu zagadnie nowych i sabo uksztatowanych terminologicznie w polskiej literaturze przedmiotu. Wiele terminw, ktre nie maj polskich odpowiednikw, a zostay uyte na potrzeby wyjanienia wynikw moich bada, objaniam (jedynie pokrtce z uwagi na ich niewielkie znaczenie w niniejszej pracy) w jzyku polskim i podejmuj prb ich tumaczenia na jzyk polski, zostawiajc przy pierwszym uyciu wersj oryginaln w przypisie. Podaj take, z jakiego jzyka pochodzi dany termin oryginalny. Natomiast w tekcie zostawiam czasami wersj oryginaln danego wyraenia w nawiasie. Ma to miejsce wtedy, gdy dany termin jest rnie okrelany w literaturze obcojzycznej w zalenoci od autora, co wie si z kilkoma wersjami jego tumaczenia na jzyk polski. Zostawiajc w tekcie terminy w jzyku obcym, prbuj niejako uzasadnia moliwo wystpienia rnych rozwiza terminologicznych w jzyku polskim. Niektrych terminw w jzykach obcych nie udao mi si przetumaczy na jzyk polski. W takich sytuacjach w tekcie pozostawiam wersj oryginaln tych terminw i wyjaniam ich znaczenie. Przyjcie takich strategii powinno umoliwi czytelnikowi odbir niniejszego tekstu bez zbdnych zakce. Jednoczenie osoby zainteresowane dogbn analiz omawianych kwestii bd mogy sprawniej wyszuka odpowiednie terminy w obcojzycznej literaturze przedmiotu. 4. Wszystkie wyrazy obcojzyczne zapisuj kursyw z uwagi na obowizujc w jzyku polskim zasad wyrniania kursyw wszelkich wyrazw i wyrae, a nawet caych zda, ktre funkcjonuj na prawach cytatu z jzyka obcego. Polskie wyraenia penice rol cytatw podaj w cudzysowie. 5. Kilkuwierszowe cytaty zarwno w jzyku polskim jak i w innych jzykach wydzielam z tekstu gwnego i wyrniam mniejsz czcionk oraz wciciami (lewego i prawgo marginesu pola tekstowego). W przypadku cytatw, w ktrych autorzy zaznaczyli pewne fragmenty tekstu kursyw, rwnie wyrniam wspomniane fragmenty za pomoc tej opcji. Wasne wyrnienia w cytowanych wypowiedziach wyrniam za pomoc opcji pogrubienia i podaj w nawiasie informacj wyrnienie wasne. 6. Wszystkie cytaty zaczerpnite z literatury obcojzycznej zdecydowaam si zostawi w jzyku oryginalnym z uwagi na ryzyko bdnego lub niejednoznacznego tumaczenia na jzyk polski zagadnie nowych i nieznanych na gruncie polskim. 7. W niniejszej pracy referuj wasne spostrzeenia i opisuj wasne dziaania w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Okazuje si bowiem, e wiele tekstw naukowych pozostaje nadal niezauwaonych, poniewa s one napisane w sposb trudny bd mao przystpny. Niniejsza praca ma charakter aplikatywny, a wnioski z pracy maj zosta wykorzystane przez co najmniej jedno przedsibiorstwo w celu optymalizacji komunikacji wewntrznej. Dlatego te zdecydowaam si na prezentacj wasnego stanowiska w sposb eksplicytny.

19

1.1. Geneza i gwne zaoenia lingwistyki antropocentrycznej

Narodziny lingwistyki antropocentrycznej s cile zwizane z antropocentryczn teori rzeczywistych jzykw ludzkich, ktrej pocztki sigaj lat 70. minionego wieku (zob. F. Grucza 1971, 1975, 1976). Pierwsza wersja antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich, pierwotnie nazywanej relatywistycznym podejciem do jzykw ludzkich, ukazaa si drukiem w 1983 roku w monografii pt.: Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana. Geneza tej teorii jest zwizana z obserwacj poczynion przez jej autora, dotyczc bdnego rozumienia wyraenia jzyk. Dokadniej rzecz ujmujc, autor antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich zauway, e przedstawiciele liczcych si w wczesnym czasie (lata 70. XX w.) nurtw lingwistycznych poprzestawali na rozwaaniu wobec jzykw kwestii dotyczcych ich natury funkcjonalnej zwanej te interpersonaln, wskazujc na moliwo porozumienia si ludzi ze sob. Natomiast pomijali funkcje kognitywne jzykw ludzkich, czyli ich funkcje intrapersonalne, dziki ktrym poszczeglne osoby mog pozyskiwa, gromadzi i odzwierciedla wiedz o sobie i o wiecie (F. Grucza 1993b: 27). Badacze pozostawiali bez odpowiedzi take pytania natury ontologicznej zwizane z wyraeniem jzyk. Takie podejcia do jzykw spowodowao, e jzyki ludzkie niesusznie traktowano (i niejednokrotnie traktuje si je w ten sposb take w obecnych czasach) jako byty autonomiczne. Kolejnym uchybieniem wczesnych teorii byo utosamianie wiedzy z wyraeniami jzykowymi, a przede wszystkim z tekstami. Innymi sowy, wspomniane braki spowodowane lekcewaeniem kwestii ontologicznych w odniesieniu do jzyka ludzkiego i do wiedzy stay si przyczynkiem do rozwoju antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich (por. S. Grucza 2008a: 119 i n., 2010a: 42 43). Naley podkreli, e w ramach tej teorii przyjta przez Franciszka Grucz definicja jzyka (rozdz. 1.1.1.) jest uznawana za rewolucyjn w zakresie lingwistyki, std te wspomnian teori rwnie naley uzna za innowacyjn:
Jeeli przyjmie si zaproponowan definicj jzyka, trzeba si liczy z konsekwencjami przedefiniowania rozumienia wszystkich dotychczasowych terminw, np. idiolekt, dialekt, socjolekt, etnolekt, trzeba inaczej spojrze na rzeczywisto fizykaln i psychiczn tekstw jzykowych, itd. Miaoby to znamiona rewolucji w sensie Kuhnowskim, podobnie jak wydaje si, e rewolucyjne byy zmiany zaproponowane przez N. Chomskyego, o czym rwnie sam autor [= Franciszek Grucza J.Z.] jest przekonany, jeli znalazaby si spoeczno naukowa, ktra przyjaby paradygmat pojciowy i metodologiczny zaproponowany w omawianej pracy. Koncepcja autora [= Franciszka Gruczy J.Z.], cho dobrze uzasadniona wobec lingwistyki stosowanej, burzy bowiem dotychczasowy porzdek terminologiczny i badawczy w obrbie lingwistyki czystej. Lingwici, ktrzy by j chcieli zaakceptowa, zauwayliby, e to, co dotychczas byo robione w jzykoznawstwie, byo pozbawione sensu (Z. Wsik 1986: 101).

Zaoenia antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich zostay zebrane w pracach Fanciszka Gruczy (F. Grucza 1983, 1989, 1992a,b, 1993a,b, 1997a, 2010a) i Sambo-

20

ra Gruczy (S. Grucza 2006a,b, 2008a, 2010a,b). Z uwagi na dynamiczny rozwj antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich i jej zastosowanie w badaniach lingwistycznych (np. J. Osiejewicz 2009, S. Bonacchi 2011a, 2011b) mona obecnie mwi o wyodrbnieniu si pewnego obszaru lingwistyki, okrelanego mianem lingwistyki antropocentrycznej (F. Grucza 2010a, por. rozdz. 4.2.3.). W podrozdziaach 1.1.1. i 1.1.2. omwi braki wystpujce we wspczesnym definiowaniu podstawowych terminw z zakresu tradycyjnej lingwistyki i przedstawi, w jaki sposb mona je uzupeni na gruncie lingwistyki antropocentrycznej. 1.1.1. Jzyk/ jzyki Na pocztku sprbuj sprostowa wymienione w podrozdziale 1.1. niecisoci dotyczce pojmowania wyraenia jzyk. Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej mona stwierdzi, e jzyki ludzkie istniej wycznie w powizaniu z konkretnymi ludmi i s zlokalizowane w mzgach ludzkich, tzn. s to immanentne waciwoci konkretnych ludzi, a dokadniej: immanentne waciwoci mzgw konkretnych osb (por. te homolingwistyka 5/ lingwistyka ludzi 6 V. H. Yngve 1996: 277 oraz koncepcja jzyka zorientowana na czowieka E. Wsik/ Z. Wsik 2008: 142). Nie ustalono dotychczas, w jakiej postaci jzyki s zrealizowane w mzgach ludzkich: czy w komrkach, czy w skadnikach komrek, czy te jeszcze w jakiej innej postaci (F. Grucza 1993b: 35 i n.). W adnym wypadku jzyki ludzkie nie s bytami samoistnymi (autonomicznymi) ani ponadindywidualnymi:
To, co zdaje si by oczywist prawd, to fakt, e jzyk zwizany ze wiadomoci i funkcjonujcy na bazie wiadomoci, stanowi waciwo pojedynczego czowieka (E. Wsik 2006: 232).

Jzyki ludzkie nie zawieraj si ani w sownikach, ani w tekstach, ani w innych zewntrznych wypowiedziach jzykowych (wyrazach, zdaniach) (por. F. Grucza 1993b: 2930), poniewa sowniki/ teksty/ zewntrzne wypowiedzi jzykowe to jedynie pewne obiekty zrealizowane w postaci graficznej lub dwikowej, suce komunikacji midzyludzkiej. Naley zatem przezwycia wszelkie tendencje do animizacji, czy wrcz biologizacji (nadawania cech istot ywych, F. Grucza 1983: 306), pojciowej reifikacji (nadawania statusu samodzielnych rzeczy) bd apriorycznej ideologizacji (traktowania jako bytw istniejcych niezalenie od czowieka) jzykw ludzkich (zob. F. Grucza 1993b: 37). W celu rozwiania wszelkich wtpliwoci na temat bdnego podejcia do ontologicznej metryki jzykw ludzkich warto przytoczy w tym miejscu porwnanie, ktrego uy autor antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich:

5 6

W lit. ang. human linguistics. W lit. ang. linguistics of people.

21

Uzewntrznione (zrealizowane) wyrazy, zdania czy teksty, maj si tak do rzeczywistych jzykw ludzkich jak okrelone produkty do programw, na podstawie ktrych zostay wytworzone (F. Grucza 1993b: 30).

Rnica midzy jzykami ludzkimi a tekstami/ wypowiedziami jzykowymi polega na tym, e jzyki ludzkie nie podlegaj bezporedniej obserwacji empirycznej, natomiast teksty/ wypowiedzi jzykowe podlegaj takiej obserwacji, gdy s one materialnie zrealizowane (np. w postaci graficznej lub dwikowej). Co wicej, na podstawie obserwacji wspomnianych tekstw/ wypowiedzi jzykowych i w powizaniu z ich odbiorcami oraz twrcami (por. F. Grucza 1993b: 33) mona poznawa jzyki ludzkie, tzn. mona dokonywa rekonstrukcji wiedzy jzykowej konkretnych osb (ibid. s. 43). Innymi sowy, jzyki ludzkie mona najpeniej poznawa, bezporednio obserwujc akty komunikacyjne wybranych ludzi. Same uzewntrznione wypowiedzi jzykowe umoliwiaj poznawanie konkretnych jzykw ludzkich w znacznie mniejszym stopniu, gdy wypowiedzi mog odzwierciedla co najwyej niektre waciwoci jzyka (ibid.). Referujc zaoenia lingwistyki antropocentrycznej, naley zaznaczy dwie kwestie zwizane z ontologicznym podejciem do jzykw ludzkich. Po pierwsze trzeba oddzieli idealne modele jzykw nazywane jzykami narodowymi (np. jzyk polski), ktre nie istniej w sposb rzeczywisty, od rzeczywistych jzykw ludzkich. W sposb realny istniej jzyki konkretnych osb (idiolekty) oraz jzyki osb wzitych pod uwag (polilekty). Na polilektach mona wykonywa pewne operacje, tzn. mona wyrni wspln cz (logiczny przekrj) lub logiczn sum idiolektw osb stanowicych dan wsplnot (por. F. Grucza 1997b: 7980). W tym miejscu pragn zasygnalizowa, e w niniejszej pracy zajmuj si wycznie jzykami istniejcymi rzeczywicie, gdy praktyk badawcz mona prowadzi na podstawie konkretnych osb i ich konkretnych dziaa/ wypowiedzi jzykowych (F. Grucza 2010a: 36). Po drugie, naley zwrci uwag na to, w jaki sposb ludzie wytwarzaj swoje wasne jzyki. Ot w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej kady czowiek rekonstruuje (tworzy; powszechnie uywa si w tym kontekcie wyrae: uczy si, przyswaja) swj wasny jzyk samodzielnie, rozwijajc wasne wyposaenie genetyczne (F. Grucza 1993b: 38), na wzr i podobiestwo jzykw innych mwcwsuchaczy. Dodatkowo rekonstrukcja jest moliwa dziki bodcom jzykowym (tekstom/ wypowiedziom jzykowym) docierajcym do kadego czowieka, a przebiega ona w oparciu o waciwoci lingwogeneratywne danej osoby, czyli dziki jej naturalnemu (genetycznemu) potencjaowi lingwalnemu (por. S. Grucza 2008a: 126, 153, F. Grucza 2010a: 31, 41). Dziki wspomnianym bodcom jzykowym kady czowiek nie tylko rekonstruuje swj wasny jzyk, ale take przyswaja reguy tworzenia wypowiedzi oraz reguy posugiwania si nimi (F. Grucza 1992a: 21). Std mona stwierdzi, e jzyk to zbir regu operacyjnych, na podstawie ktrych dana osoba tworzy, nadaje, odbiera i rozumie wypowiedzi, jak rwnie posuguje si nimi (ibid. s. 13). Dodatkowo naley uzupeni wspomniane reguy o wiedz o nich, a take o umiejtnoci posugiwania si tymi reguami (a take wypowiedziami) w zalenoci od kontekstu (por. F. Grucza 1992a: 31). Na podstawie powyszych rozwaa

22

naley stwierdzi, e jzyki ludzkie nie funkcjonuj ani samodzielnie ani bezkontekstowo. Zatem jzyk jest z jednej strony wytworem natury, wyposaeniem natury czowieka (rozwijanym dziki wyposaeniu genetycznemu czowieka), a z drugiej strony zaley take od wyposaenia kulturowego czowieka (m.in. od znajomoci regu tworzenia wypowiedzi, umiejtnoci posugiwania si wypowiedziami) (F. Grucza 1989: 2729, 1992a: 911). Na tej podstawie Franciszek Grucza mwi o stopniowalnoci porozumienia i wyrnia dwa aksjomaty: (1) porozumienie dwch osb nieznajcych jednego wsplnego jzyka jest moliwe, innymi sowy nie ma takich dwch osb, ktre nie mogyby si porozumie w jakim stopniu, (2) znajomo wsplnego jzyka nie jest gwarantem cakowitego porozumienia, tzn. nie ma dwch osb, ktre mogyby si w peni porozumie (F. Grucza 1992a: 11, zob. te D. Wolf 2010: 16). Ponadto zakres znaczeniowy wyraenia jzyk w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej nie jest ustalony z gry, lecz mona go wyznacza wziej, szerzej lub najszerzej, tzn. znaczenie wyraenia jzyk moe obejmowa wycznie struktury wyraeniowe (wszy zakres) lub struktury wyraeniowe powizane ze znaczeniem (szerszy zakres) lub te struktury wyraeniowe powizane ze znaczeniem i z reguami komunikacyjnymi (najszerszy zakres) (S. Grucza 2010a: 4546). Jak ju wspomniaam, w niniejszej pracy zajmuj si kwestiami jzykw rzeczywistych, a w tym miejscu pragn podkreli, e jzyki ludzkie interesuj mnie w swoim najszerszym zakresie znaczeniowym, tzn. w obrbie tego co nazywam tu znajomoci jzyka mieci si nie tylko znajomo jednostek leksykalnych i struktur jzykowych (ich znaczenie), ale take znajomo regu komunikacyjnych i umiejtno posugiwania si nimi oraz umiejtno posugiwania si wypowiedziami jzykowymi w zalenoci od kontekstu. 1.1.2. Wiedza/ wiedze W celu wyjanienia drugiego z mankamentw wczeniejszych teorii, czyli w celu wytumaczenia bdnego rozumienia wyraenia wiedza, warto przytoczy nastpujcy cytat:
[...] z reguy nie wyjania si znaczenia, jakie przypisuje si [...] wyrazowi wiedza. [...] Z reguy nie czyni tego [...] lingwici [...]. Przewanie nie czyni tego nawet specjalici zajmujcy si wyjanieniem kwestii dotyczcych porozumiewania si ludzi ze sob. A nie czyni tego, bo, jak si zdaje, zakadaj, e chodzi o spraw oczywist. Tak jednak nie jest. Efekt: notorycznie przypisuje si wiedzy waciwoci, ktrych ta nie posiada, i zarazem ignoruje si istotne cechy posiadane przez ni naprawd, a nastpnie cakiem bdnie odpowiada si [...] na pytania o to, czym jzyki ludzkie s naprawd. Mwic krtko: okazuje si, e podmioty nierozumiejce waciwie, czym jest wiedza rzeczywicie, nie potrafi naleycie wyjani ani istoty ani aktw (procesw) pozyskiwania wiedzy naukowej, ani aktw (procesw) jej transferencji.

23

Jak dugo nie wyjani si tej kwestii, tak dugo nie bdzie si w stanie zrozumie, na czym polega wyraanie (przedstawianie) czy przekazywanie (dostarczanie) innym jakiejkolwiek wiedzy; tak dugo nie bdzie si w stanie zrozumie, o czym mwimy, gdy mwimy o pozyskiwaniu i/lub przyswajaniu sobie jakiejkolwiek wiedzy. [...] Bez zrozumienia, czym jest wiedza, nie sposb wyjani ani rzeczywistych funkcji wyrae (tekstw) jzykowych, ani istoty rzeczywistych jzykw ludzkich ani narodowych, ani specjalistycznych. Sowem, bez uprzedniego wyjanienia tych kwestii nie sposb wyjani istoty tego, co nazywa si jzykowym porozumiewaniem si ludzi ze sob (F. Grucza 2004a: 21).

Z powyszego cytatu wynika, e przyjte potoczne znaczenie wyrazu wiedza jako og wiadomoci zdobytych dziki uczeniu si, zasobu informacji z jakiej dziedziny (zob. S. Dubisz 2003) jest bdne. Prowadzi ono bowiem do mylnych wnioskw w kwestii midzyludzkiego porozumiewania si. Tymczasem rzeczywista wiedza jest konkretn waciwoci konkretnej osoby. To oznacza, e rzeczywista wiedza nie jest rzecz istniejc samodzielnie i nie istnieje ona w ogle (F. Grucza 2004a: 22). Z powyszych stwierdze mona wysun wniosek, e w odniesieniu do wiedzy naleaoby uywa tego wyrazu w liczbie mnogiej:
W odniesieniu do desygnatw wyrazu wiedza naleaoby uywa tego wyrazu w liczbie mnogiej [...]. [...] Rzeczywista wiedza nie jest czym istniejcym w liczbie pojedynczej i nie jest te dodajmy niczym jednorodnym (ibid.).

Jednake, jak zauwaa Franciszek Grucza, nie jest to moliwe ani w jzyku polskim ani w wielu innych jzykach z uwagi na obowizujce zasady gramatyczne (ibid.). W sownikach: polskim (S. Dubisz 2003), angielskim (Oxford 2000: 714) i niemieckim (Duden: online) mona znale adnotacj o tym, e wyrazw odpowiednio wiedza, knowledge i Wissen uywa si w liczbie pojedynczej. Niemniej jednak w jzyku lingwistyki dy si do tego, by uywa wyrazu wiedza w liczbie mnogiej (por. S. Grucza 2008a: 264). Wiedz rzeczywist kadego czowieka mona podzieli na jego wiedz genetyczn i wiedz kulturow (F. Grucza 2004a: 23 i n.). Rzeczywista wiedza genetyczna to wiedza odziedziczona przez dan osob po jej przodkach. Przewanie posiadacze wiedzy genetycznej nie s wiadomi faktu jej posiadania. Siedliskiem wiedzy genetycznej jest mzg danego czowieka, a take jego inne organy/ komrki. Ludzie przekazuj w sensie dosownym swoj wiedz genetyczn potomkom. Naley jednak podkreli, e w przekazie zawarte s jedynie pewne elementy wiedzy genetycznej, a nie jej cao. Co wicej, przekazujc swoj wiedz genetyczn, dany czowiek jej nie traci. Natomiast osoba dziedziczca dan wiedz genetyczn moe j mniej lub bardziej wykorzysta. Z kolei rzeczywista wiedza kulturowa (wiedza o wiecie) to wiedza wytworzona przez konkretn osob w wyniku jej udziau w procesach edukacji, socjalizacji i samodzielnych aktw poznania. Wycznym siedliskiem wiedzy kulturowej czowieka jest jego mzg. Oznacza to, e, w przeciwiestwie do wiedzy genetycznej, nie ma moliwoci przekazania wiedzy kulturowej innym ludziom (ibid.). Kady czowiek moe natomiast nieustannie wzbogaca swoj wiedz kulturow.

24

Przekazywanie wiedzy kulturowej nie jest moliwe, gdy po przekazaniu wiedza zmieniaby swego waciciela (F. Grucza 2004a: 25). A tak oczywicie nie jest. Wiedza nie zawiera si w adnych tekstach/ wypowiedziach jzykowych. Teksty/ wypowiedzi jzykowe s jedynie (dwikowymi/ graficznymi) reprezentacjami/ zastpnikami wiedzy, co mona podsumowa w nastpujcy sposb:
Zu meinem Adressaten kommen lediglich die Gerusche, die ich beim Sprechen erzeuge oder die grafischen Figuren, die ich beim Schreiben zu Papier bringe. Meine Gedanken selbst bleiben, wo sie sind: in meinem Kopf (R. Keller 2009: 25).

Rzeczywist wiedz kulturow konkretnej osoby mona podzieli na wiedz jzykow i wiedz niejzykow (wiedz o wiecie). Wiedza jzykowa to istniejca w mzgu wiedza dotyczca jednostek leksykalnych, struktur jzykowych oraz regu komunikacyjnych (por. rozdz. 1.1.1.). Zatem wiedza jzykowa konkretnej osoby, podobnie jak sam jzyk, istnieje wycznie w mzgu tej osoby (idiowiedza), i stanowi ona pewien rodzaj jej wiedzy o wiecie. Idiowiedza jzykowa nie jest bytem samodzielnym i nie podlega bezporedniej obserwacji empirycznej: Wissen [...] kann nicht in Dokumente externalisiert werden, sondern steckt in Kpfen (M. Koch/ A. Richter 2009: 11). Wytworzona przez dan osob jzykowa wiedza o wiecie stanowi podstaw rozumienia przez t osob wiata. Jednoczenie kada nowa wiedza o wiecie pozyskana przez dan osob wymusza niejako zmian jej jzykowej wiedzy o wiecie. Zdarza si, e zmiany jzykowej wiedzy o wiecie s tak daleko idce, e wzbogacenie zasobu zinternalizowanych form wyraeniowych nie wystarcza, lecz pojawia si potrzeba wytworzenia nowego jzyka specjalistycznego (F. Grucza 2004a: 28). Naley podkreli, e wiedza jzykowa i wiedza niejzykowa nieustannie wpywaj na siebie, tzn. wiedza jzykowa warunkuje rozumienie wiedzy niejzykowej, za wiedza niejzykowa funduje zdawanie sobie sprawy z tej pierwszej (F. Grucza 2004a: 28). Jednoczenie naley podkreli, e nie ma moliwoci wyznaczenia ani wyranej ani staej granicy midzy wiedz jzykow a wiedz niejzykow (ibid.). Idiowiedz mona zrekonstruowa na podstawie analizy i obserwacji odpowiednich dziaa danej osoby. Jednym ze sposobw rekonstrukcji idiowiedzy jest analiza tekstw, poprzez ktre dana osoba wyraa swoj wiedz (por. S. Grucza 2008a: 165). Z kolei wyraanie idiowiedzy, a tym samym wytwarzanie tekstw, jest moliwe dziki idiolektom (ibid. s. 162). Dlatego te naley jeszcze raz podkreli, e bdnym jest stwierdzenie sugerujce, jakoby wiedza zawieraa si w tekstach/ wypowiedziach jzykowych. Podobnie jak to miao miejsce w przypadku jzykw ludzkich (por. 1.1.1.), tak i w odniesieniu do wiedzy naley zauway, e kady czowiek rekonstruuje swoj idiowiedz sam, na wzr i podobiestwo idiowiedz innych ludzi. Zatem na pocztku procesu rekonstrukcji swojej wiedzy jest on niejako zdany na docierajce do niego bodce z zewntrz (por. S. Grucza 2008a: 165), czyli na teksty wytworzone przez innych ludzi. Ponadto naley podkreli, e kady czowiek podczas rekonstrukcji idiowiedzy korzysta ze swojego specyficznego rodzaju waciwoci biologiczno-

25

genetycznych, ktre Sambor Grucza nazywa waciwociami wiedzogeneratywnymi (ibid.). Z kolei w odniesieniu do tzw. wiedzy wsplnej naley zauway rzecz nastpujc: Sum bd przekrj logiczny idiowiedz branych pod uwag osb okrela si w terminologii teorii antropocentrycznej mianem poliwiedzy.

1.1.3. Kultura/ kultury W podrozdziale 1.1.1. stwierdziam za Franciszkiem Grucz, e jzyk to wytwr zarwno natury ludzkiej jak i kultury czowieka. Autor teorii antropocentrycznej uj ten stan rzeczy nastpujco:
Poszczeglne jzyki /=lekty/ s wic z jednej strony w swej istocie zdeterminowane natur, a z drugiej s dzieem czowieka, efektem i wiadectwem jego kultury, a take poziomu tej kultury (F. Grucza 1989: 28).

W podrozdziale 1.1.1. wspomniaam te, e natur ludzk naley utosamia z wyposaeniem genetycznym czowieka. A co dokadnie oznacza wyraenie kultura? W niniejszym podrozdziale sprbuj omwi znaczenie tego wyrazu. Wyraz kultura mona zdefiniowa w analogii do wyrazu jzyk. Autor antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich wielokrotnie wskazywa bowiem na moliwo rozszerzenia tej teorii na kultur (F. Grucza 1989, 1992a, 1993a, 2000). Sambor Grucza (2008a: 122) pisze explicite o antropocentrycznej teorii rzeczywistej kultury ludzkiej, za Silvia Bonacchi (2011a: 60 i n., 2011b) o antropocentrycznej kulturologii. Daleko posunite podobiestwo midzy jzykiem a kultur (F. Grucza 1992a: 41) oznacza, e kultura istnieje zawsze w powizaniu z czowiekiem, a waciwie naley j traktowa jako immanentn waciwo mzgw konkretnych mwcw-suchaczy (S. Grucza 2006a: 30). W adnym wypadku nie mona postrzega kultury jako czego istniejcego autonomicznie poza czowiekiem ani te jako czego zawartego w tekstach (ibid.). Podobnie jak jzyk, tak i kultura jest pewnym zbiorem regu produkowania tworw/ wyrae kulturowych i regu posugiwania si nimi. Istotne s rwnie wiedza o reguach i umiejtnoci posugiwania si nimi (F. Grucza 1992a: 49). Zatem kultura to umiejtnoci (wiedza i sprawnoci) wytworzone przez czowieka, ktrymi si on posuguje w swoim dziaaniu (F. Grucza 1989, 1992a, S. Grucza 2006a: 36). Warto przy tym podkreli, e w adnym razie kultury nie mona utosamia z wytworami kulturowymi, tak jak nie mona postawi znaku rwnoci midzy jzykiem a wypowiedziami jzykowymi. Wytwory kulturowe to jedynie wiadectwo kultury jej twrcw (F. Grucza 1992a: 45). Skoro w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej kultura jest powszechnym, wrcz obligatoryjnym skadnikiem przede wszystkim kadego czowieka, a w dalszej kolejnoci kadej wsplnoty ludzi, ich wasnoci i waciwoci (F. Grucza 1992a: 41), to naley oddzieli kultur dowolnego konkretnego czowieka (idiokultur) od kultury zbiorowej jakiej wsplnoty (polikultury) (S. Grucza 2006a: 36). Idiokultur mona zdefiniowa jako umiejtnoci wytworzone przez konkretn osob, kt26

rymi kieruje si ona w swoim dziaaniu (ibid.). Tak rozumiana idiokultura stanowi pewn cao i jest wielkoci dynamiczn (F. Grucza 1989: 14). Natomiast polikultura moe by traktowana jako suma idiokultur (jako pewne uoglnienie idiokultur) lub jako przekrj logiczny zbioru idiokultur osb branych pod uwag (S. Grucza 2006a: 36). Ponadto kultura, podobnie jak jzyki ludzkie, nie podlega bezporedniej obserwacji empirycznej (rozdz. 1.1.1.), natomiast takiej obserwacji podlegaj wytwory kulturowe:
Die kulturellen Eigenschaften, die in idiokulturellen und polykulturellen Prozessen aktiviert werden, lassen sich nicht direkt beobachten, sondern knnen lediglich anhand der jeweiligen kulturellen uerungen (Hervorbringungen) rekonstruiert und beschrieben werden (S. Bonacchi 2011a: 69).

Powysze uwagi dotyczce wyrazu kultura poczynione w odniesieniu do ustale dotyczcych wyrazu jzyk naley uzupeni o nastpujc kwesti: Czowiek jest w pierwszej kolejnoci zdolny do wytwarzania tworw kulturowych, a dopiero w dalszej kolejnoci do wytwarzania tworw jzykowych:
Phylogenetisch ist jeder Mensch wohl in erster Linie als ein kulturfhiges und kulturgenerierendes und erst danach als ein sprachfhiges und sprachgenerierendes Wesen zu betrachten (F. Grucza 2000: 22).

Co wicej, w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej to jzyk stanowi uzupenienie kultury: die Sprache ist als eine Art Bereicherung der gesamten menschlichen Kultur (F. Grucza 2000: 23). W zwizku z powyszymi uwagami w obrb kultury naley wczy zrealizowane rodki wyraeniowe danego jzyka, tzn. system leksykalny, morfologiczny, syntaktyczny oraz wszelkie reguy i zasady dziaania komunikacyjnego (F. Grucza 1989: 2728). Analogicznie naley traktowa waciwoci jzykowe, tzn. waciwoci jzykowe s dopenieniem waciwoci kulturowych (por. S. Bonacchi 2009: 39), a nie odwrotnie. Wielu uczonych zajmujcych si kwestiami kultury i/ lub komunikacji postuluje, e kultur naley definiowa jako zbir regu, ktrych nieznajomo jest powodem poraki w komunikacji: Wer die Regeln nicht kennt und anzuwenden versteht, muss [...] scheitern (A. Thomas 2003a: 21). Kultura jest zdaniem Alexandra Thomasa (ibid. s. 22) systemem orientacyjnym 7. Kady czowiek odczuwa potrzeb odnalezienia si w wiecie, innymi sowy: chce umie orientowa si w wiecie, co jest moliwe dziki kulturze. Z pomoc kultury moliwe jest bowiem nadawanie rzeczom, ludziom, zdarzeniom itp. znacze i sensu (ibid.). Takie rozumienie kultury jako cennej pomocy przy porzdkowaniu wiata danego czowieka mona przenie rwnie na rozumienie wyrazu jzyk. Jzyk umoliwia bowiem kategoryzacj wiata, mylenie o wiecie i przeywanie wiata (F. Grucza 1992a: 17), orientacj w wiecie, tworzenie wsplnot pozwala uczyni kosmos z chaosu (por. G. Maletzke 1996: 21):

W lit. niem. Orientierungssystem.

27

Durch Sprache macht der Mensch aus dem Chaos einen Kosmos; ohne Sprache wre er nicht in der Lage, sich in dieser Welt zu orientieren und funktionierende Gemeinwesen aufzubauen (G. Maletzke 1996: 21).

Zatem kultura i jzyk speniaj nie tylko funkcje komunikacyjne, ale take funkcje kognitywne. 1.1.4. Komunikacja midzyludzka: jzykowa i kulturowa Zanim przejd do analizy komunikacji w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej, omwi tradycyjny model ludzkiego porozumiewania si. Przewanie komunikacja midzyludzka jest pojmowana jako akt przesyania lub przekazywania informacji za pomoc kanau komunikacyjnego od nadawcy do odbiorcy, przy czym wyraenia nadawca i odbiorca s interpretowane dosownie. Jednym z najbardziej znanych modeli midzyludzkiego porozumiewania si jest matematyczny model procesu komunikacji opracowany przez Claudea E. Shannona i Warrena Weavera:
RDO INFORMACJI

NADAJNIK

ODBIORNIK

ADRESAT

WIADOMO

SYGNA NADANY

SYGNA OTRZYMANY

WIADOMO

RDO ZAKCE

Schemat 2. Model komunikacji (za C. E. Shannon 1948: online)

Przyjcie takiego modelu ludzkiego porozumiewania si prowadzi do nastpujcego wniosku: Nadajc lub przesyajc informacje do odbiorcy, nadawca automatycznie pozbywa si tych informacji i nie wie tego, co przekaza odbiorcy. Z kolei odbiorca po odebraniu informacji, jest w ich posiadaniu. Przedstawione wyej tradycyjne rozumienie ludzkiego komunikowania si jest zgoa bdne, oznacza bowiem, e nadawca nie jest w stanie wiedzie tego, co przekaza odbiorcy, a to z oczywistych wzgldw nie moe by prawd. Rudi Keller (2009: 22) nazwa ten model ludzkiego porozumiewania si modelem transportowym 8 i wykaza na nastpujcym przykadzie, jak groteskowy jest to model:
8

W lit. niem. Transportmodell des Kommunizierens.

28

Der Sprecher hat den Gedanken Ich habe Durst, enkodiert diesen in den deutschen Satz Ich habe Durst und sendet diesen seinem Gesprchspartner, dem Empfnger. Dieser empfngt den Satz Ich habe Durst, dekodiert ihn und gelangt so zu dem Gedanken Ich habe Durst (R. Keller 2009: 24, wyrnienia autora).

Przyjmujc model transportowy, naleaoby uzna, e osoba A, syszc zdanie osoby B Jestem spragniony, rekonstruuje znaczenia tego zdania jako Jestem spragniony, czyli osoba A stwierdza, e sama odczuwa pragnienie. A tak przecie nie jest. Co wicej, przyjcie tego rodzaju modelu komunikacji midzyludzkiej nie moe prowadzi do prawidowych konkluzji teoretycznych, ani te do trafnych konsekwencji praktycznych (por. F. Grucza 1992b: 1112). W rezultacie musi wzbudza podejrzenia badawcze, a nawet zastrzeenia, ktre wymieni w swojej monografii Niklas Luhmann (1987: 193194). Autor zamanifestowa swoj niezgod na definiowanie terminu komunikacja midzyludzka w sposb metaforyczny:
[...] bedient man sich hierbei [= bei einer Klrung des Kommunikationsbegriffs J.Z.] der Metapher bertragung. Man sagt, die Kommunikation bertrage Nachrichten oder Informationen vom Absender auf den Empfnger. Wir werden versuchen, ohne diese Metapher auszukommen, denn sie wrde uns mit problematischen Vorentscheidungen belasten. Die bertragungsmetapher ist unbrauchbar, weil sie zu viel Ontologie impliziert. Sie suggeriert, da der Absender etwas bergibt, was der Empfnger erhlt. Das trifft schon deshalb nicht zu, weil der Absender nichts weggibt in dem Sinne, da er selbst es verliert. Die gesamte Metaphorik des Besitzens, Habens, Gebens und Erhaltens, die gesamt Dingmetaphorik ist ungeeignet fr ein Verstndnis von Kommunikation. Die bertagungsmetapher legt das Wesentliche der Kommunikation in den Akt der bertragung, in die Mitteilung. Sie lenkt die Aufmerksamkeit und die Geschicklichkeitsanforderungen auf den Mitteilenden. Die Mitteilung ist aber nichts weiter als ein Selektionsvorschlag, eine Anregung. Erst dadurch, da diese Anregung aufgegriffen, da die Erregung prozessiert wird, kommt Kommunikation zustande. Ferner bertreibt die Metapher die Identitt dessen, was bertragen wird. Benutzt man sie, wird man verfhrt, sich vorzustellen, da die bertragene Information fr Absender und Empfnger dieselbe sei. Daran mag etwas Wahres sein, aber jedenfalls ist diese Selbigkeit nicht schon durch die inhaltliche Qualitt der Information garantiert, sondern sie wird erst im Kommunikationsproze konstituiert. Die Identitt einer Information mu im brigen als vereinbar gedacht werden mit der Tatsache, da sie fr Absender und Empfnger sehr verschiedenes bedeutet. Schlielich suggeriert die bertragungsmetapher, da Kommunikation ein zweistelliger Proze sei, in dem der Absender dem Empfnger etwas mitteilt. Auch hier haben wir Vorbehalte anzumelden (N. Luhmann 1987: 193194).

29

Aby zrozumie, co oznacza wyraenie komunikacja midzyludzka, naley uwiadomi sobie, e wszelkie modele komunikacji midzyludzkiej to prby przyblienia si do poznania komunikacji midzyludzkiej, czyli prby zrozumienia, na czym polega porozumiewanie si ludzi midzy sob, i/ lub prby jego rekonstrukcji. Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej punktem wyjcia do bada nad komunikacj midzyludzk jest czowiek, przy czym w pierwszej kolejnoci naley podkreli, e czowiek nie jest istot osamotnion, lecz wchodzi w interakcje z innymi istotami (aspekt interakcyjny komunikacji midzyludzkiej). Zatem istota komunikacji midzyludzkiej jest zakorzeniona w ludziach, tzn. aby zbada komunikacj midzyludzk, naleaoby wnikn niejako w gb komunikujcych si ze sob ludzi (F. Grucza 1992b: 11). Tego rodzaju operacja nie jest jednak moliwa do przeprowadzenia, tzn. komunikacja midzyludzka nie jest dostpna bezporedniej obserwacji empirycznej (ibid. s. 12), a bada mona jedynie zewntrzne przejawy midzyludzkiego porozumiewania si. To oznacza, e wszelkie tworzone modele komunikacji midzyludzkiej to nie tylko uproszczone odzwierciedlenie (T. Wanat 2002: 17) komunikowania si, ale przede wszystkim odzwierciedlenie jedynie pewnego, dostpnego empirycznie fragmentu midzyludzkiego porozumiewania si (F. Grucza 1992b: 13). Ponadto wyraenie komunikacja midzyludzka nie ma cile okrelonego (terminologicznego) zakresu znaczeniowego, std przedstawienie definicji wyraenia komunikacja midzyludzka jest spraw skomplikowan. Aby moliwie jak najrzetelniej opisa komunikacj midzyludzk i jednoczenie doj do trafnych wnioskw teoretycznych, a w konsekwencji praktycznych, naley rozpocz analiz midzyludzkiego porozumiewania si od moliwie jak najszerszego wycinka rzeczywistoci, w ktrej porozumiewanie si ma miejsce, oraz od najprostszych form komunikacji (F. Grucza 1992b: 1214). Innymi sowy, badania nad komunikacj midzyludzk naley zacz od obserwacji komunikacyjnych zachowa caego czowieka (ibid.). Ludzie komunikuj si z innymi istotami ywymi caymi sob, tzn. swoim wygldem, swoimi gestami itp.
Kommunikation ist unter der gleichen Bedingungen auch ohne Sprache mglich, etwa durch ein Lcheln, durch fragende Blicke, durch Kleidung, durch Abwesenheit und ganz allgemein und typisch durch Abweichen von Erwartungen, deren Bekanntsein man unterstellen kann (N. Luhmann 1987: 208).

Zatem analiz komunikacji midzyludzkiej naley rozpocz od komunikowania si ludzkich organizmw, co za Franciszkiem Grucz (1992b: 14 i n.) okrelam mianem komunikacji sygnaowej. Porozumiewanie si poprzez sygnay to porozumiewanie si za pomoc tego wszystkiego, co jest w stanie wyprowadzi czyje receptory ze stanu spoczynku (ibid. s. 16). Istotne s zatem take moliwoci percepcyjne odbiorcw. Innymi sowy, komunikowanie si zachodzi na poziomie ludzkich organizmw, co podkrela take Niklas Luhmann (1987: 66):
Von Kommunikation kann man, wie immer die technische Ausstattung des Prozesses aussehen mag, nur sprechen, wenn die nderung des Zustandes von Komplex A mit einer nderung des Zustandes von Komplex B korrespondiert, obwohl beide Komplexe andere Mglichkeiten der Zustandsbestimmung htten (N. Luhmann 1987: 66).

30

Natomiast w przypadku gdy okrelone sygnay speniaj funkcje zastpcze, tzn. gdy zastpuj pewne denotaty/ desygnaty, wwczas sygnay te s okrelane mianem znakw. Ludzie nie tylko potrafi posugiwa si znakami, ale rwnie potrafi je samodzielnie ustanawia (F. Grucza 1992b: 13). W umysach ludzkich magazynowane s formy sygnaw i znakw oraz sposoby ich realizowania (wytwarzania i/ lub identyfikowania). W przypadku znakw magazynowana jest take wiedza o tym, co one zastpuj (ibid. s. 17). Zatem na poziomie komunikacji znakowej nastpuje komunikowanie si ludzkich umysw/ mzgw, tzn. nadawca przekazuje odbiorcy pewien obiekt sygnaowy, ktremu przyporzdkowa w swoim mzgu okrelon tre znaczeniow, za odbiorca, po otrzymaniu tego obiektu sygnaowego, przyporzdkowuje mu w swoim mzgu okrelone treci znaczeniowe. Innymi sowy, odbiorca rekonstruuje treci znaczeniowe, do ktrych odnosz si otrzymane obiekty sygnaowe (por. S. Grucza 2006b: 209). Naley podkreli, e znaczenie jest przypisywane obiektom sygnaowym/ znakom przez nadawcw i odbiorcw, nie jest za waciwoci posiadan przez te obiekty sygnaowe/ znaki inherentnie:
Znaczenie jest waciwoci przypisywan wypowiedziom przez mwcwsuchaczy. A zatem znaczenie wypowiedzi nie jest waciwoci przez dan wypowied inherentnie posiadan, ale jest jej waciwoci zalen od stosunku zajtego wobec niej przez tworzcego j wzgldnie interpretujcego mwcsuchacza (F. Grucza 1983: 294).

Najbardziej skomplikowana znakowa komunikacja midzyludzka jest realizowana dziki jzykom ludzkim, czyli dziki znajomoci regu tworzenia, nadawania, odbierania, rozumienia wypowiedzi (umiejtnoci posugiwania si tymi reguami przez ludzi, zob. rozdz. 1.1.1. oraz F. Grucza 1992b: 14). T komunikacj bd okrela mianem midzyludzkiej komunikacji jzykowej. W przypadku tego rodzaju komunikacji znaczenia s przypisywane wyraeniom jzykowym rwnie przez konkretnych mwcw-suchaczy i nie maj charakteru staego:
Znaczenia przypisywane wyraeniom jzykowym i ich formom w jednostkowych aktach porozumiewania maj charakter zmienny i podlegaj stale akceptacji rodowiskowo-spoecznej (E. Wsik 2006: 232).

Midzyludzka komunikacja jzykowa to najbardziej specyficzny rodzaj komunikacji midzyludzkiej, ale trzeba podkreli, e ludzie nigdy nie komunikuj si wycznie dziki znakom czysto jzykowym (F. Grucza 1992b: 17), tzn. jzyki ludzkie nie s jedynymi rodkami komunikacji midzyludzkiej, ani te nie funkcjonuj one cakiem samodzielnie (ibid. s. 24) czy bezkontekstowo. Jzyki ludzkie istniej w powizaniu z para- i ekstrajzykami oraz w cznoci z wiedz (zob. rozdz. 1.1.2.), z kultur (zob. rozdz. 1.1.3.), z dowiadczeniami itp. poszczeglnych wacicieli wspomnianych jzykw (F. Grucza 1992a, 1996: 27, 2000):
Wer tglich mit der Praxis der menschlichen Kommunikation, mit der wirklichen zwischenmenschlichen Verstndigung, zu tun hat, wird dauernd mit der Tatsache konfrontiert, dass nicht nur die linguistisch determinierte Sprache, sondern auch viele andere Bereiche der Kultur eine kommunikative Relevanz besitzen (F. Grucza 2000: 18).

31

Podobne wnioski na temat midzyludzkiego porozumiewania si formuuje Rudi Keller (2009: 20): [...] wir kommunizieren mit Mimik und Gestik, mit Bildern, mit unserer ueren Erscheinung ebenso wie mit der stilistischen Wahl unserer Worte. Dlatego te w niniejszej pracy bd stosowa wyraenie komunikacja midzyludzka (nie za midzyludzka komunikacja jzykowa), gdy zakres znaczeniowy tego wyraenia jest szerszy i bardziej adekwatny w kontekcie niniejszych rozwaa ni zakres znaczeniowy wyraenia midzyludzka komunikacja jzykowa. Wspomniane para- i ekstrajzyki umoliwiaj ludziom porozumiewanie si w sposb niewerbalny. Komunikacja niewerbalna nie jest wprawdzie przedmiotem niniejszej pracy, lecz naley pokrtce omwi wyraenia parajzyki i ekstrajzyki w celu lepszego zrozumienia kwestii komunikacji midzyludzkiej. Okazuje si bowiem, e komunikacja niewerbalna moe w wikszym stopniu ni komunikacja werbalna zdecydowa o pomylnym porozumiewaniu si (S. Bonacchi 2011a: 101). Ot u podoa niewerbalnego porozumiewania si ley pewien zbir regu, dziki ktremu moliwe jest tworzenie, nadawanie, odbieranie i interpretowanie niewerbalnych wypowiedzi (F. Grucza 1992a: 3233). Naley odrni parajzyki, ktre s w wysokim stopniu skonwencjonalizowane np. ucisk doni, reguy kiwania gow, tempo wypowiedzi, od ekstrajzykw, ktre s uwarunkowane biologicznie np. czerwienienie si. Wypada doda, e kada wsplnota ma swj specyficzny zesp para- i ekstrajzykw, ktry istnieje wycznie w powizaniu z wypowiedziami formuowanymi w jzyku podstawowym (ibid. s. 3435). Przy czym znajomo danego jzyka podstawowego (umiejtno posugiwania si nim) nie oznacza jednoczesnej znajomoci para- i ekstrajzykw (umiejtnoci posugiwania si nimi). Podsumowujc powysze rozwaania, komunikacj midzyludzk mona przedstawi schematycznie w nastpujcy sposb:

Nadawca

Tekst Schemat 3. Model komunikacji

Odbiorca

W modelu przedstawionym na Schemacie 3., zwanym modelem komunikacji, naley uwzgldni waciwoci wyrnionych w nim uczestnikw. Komunikacja midzyludzka moe bowiem doj do skutku, jeeli biorcy w niej udzia mwcysuchacze (nadawca i odbiorca) posuguj si wsplnym jzykiem, dysponuj odpowiednimi zakresami wiedzy oraz umiej posugiwa si tworami kulturowymi. Jeli wymienione warunki s spenione, wwczas nadawca potrafi tworzy i nadawa teksty/ wypowiedzi jzykowe, ktre s odbierane i rozumiane przez odbiorc. Naley jednak podkreli, e rozumienie danego tekstu rni si od jego nadawania:
Rozumienie komunikatu rni si jakociowo od nadawania: nadawca szuka i dobiera form jzykow dla wyraenia swoich myli, natomiast odbiorca stawia szereg hipotez co do znaczenia komunikatu (B. Z. Kielar 2003: 17).

32

Dlatego te efekt komunikacyjny danego aktu komunikacyjnego zosta osignity, jeli odbiorca w jakim stopniu pozna tre tekstu wytworzonego przez nadawc. Tre wytworzonego przez nadawc tekstu i tre tekstu zrekonstruowanego przez odbiorc nigdy nie s identyczne, std im wikszy stopie zbienoci treci tekstu nadanego i treci tekstu odebranego, czyli im wikszy zakres wsplnego jzyka, wiedzy i kultury, tym lepszy jest efekt komunikacyjny. Stopie zbienoci treci tekstu nadanego przez nadawc (np. mwc-suchacza A) i treci tekstu odebranego przez odbiorc (np. mwc-suchacza B, por. Schematy 4a., 4b., 4c.), czyli stopie efektywnoci komunikacyjnej, mona analizowa na podstawie reakcji odbiorcy danego tekstu, pod warunkiem, e odbiorca zareaguje na tekst nadawcy. Odbiorca moe zareagowa na tekst nadawcy na wiele sposobw (werbalnie, niewerbalnie). Jednym ze sposobw reakcji na tekst nadawcy jest produkcja i nadanie wasnego tekstu przez odbiorc i przesanie go do nadawcy, co prowadzi do powstania interakcji tekstowej, polegajcej na wymianie tekstw (dyskurs). Dyskurs mona zilustrowa w nastpujcy sposb:

Tekst 1 Mwcasuchacz A Tekst 2 Mwcasuchacz B

Schemat 4a. Dyskurs

Mwcasuchacz A Tekst 1 Mwcasuchacz B Tekst 2 Mwcasuchacz C Schemat 4b. Dyskurs

33

Mwcasuchacz A Tekst 1 Mwcasuchacz B Tekst 2 Mwcasuchacz C Schemat 4c. Dyskurs

Jeeli przyjmiemy, e tekst oznacza konkretn wypowied realizowan w formie pisemnej lub ustnej (lub hybrydowej, por. rozdz. 1.2.2.5.) przez konkretn osob, to wyraenie dyskurs oznacza posugiwanie si konkretnymi tekstami przez konkretnych uczestnikw konkretnej komunikacyjnej interakcji (S. Grucza 2008a: 188189). Zatem dyskurs moe by rwnie realizowany w formie pisemnej, w formie ustnej (F. Grucza 2010a: 29 i n.) lub w formie hybrydowej (por. rozdz. 1.2.2.6.). Naley podkreli, e w literaturze przedmiotu takie rozrnienie midzy znaczeniami wyrae tekst i dyskurs nie jest communis opinio. Do nielicznych uczonych postulujcych podobne stanowisko zalicza si Ch. Drscheid (2003: 41), ktra w jednym ze swoich artykuw w nastpujcy sposb zdefiniowaa wyraenia tekst i dyskurs:
Nach meiner Auffassung kann ein Diskurs wie auch ein Text mndlich oder schriftlich realisiert werden; das Unterscheidungskriterium ist nicht medialer, sondern kommunikativ-funktionaler Art: Liegt der uerung eine wechselseitige Kommunikation zugrunde, handelt es sich um einen Diskurs, wenn nicht, um einen Text unabhngig davon, ob gesprochen oder geschrieben wird (Ch. Drscheid 2003: 41).

Podsumowujc, trzeba powiedzie, e w lingwistycznych rozwaaniach nad komunikacj midzyludzk naley w pierwszej kolejnoci wyznaczy zakres znaczeniowy takich wyrazw jak jzyk, tekst, wiedza i kultura, by nastpnie dokona ustale dotyczcych modelu komunikacji. Ponadto naley podkreli, e midzyludzkie porozumiewanie polega na zblianiu si idiolektw, a dokadniej zakresw idiowiedzy (oglnej, o wiecie, specjalistycznej) poszczeglnych mwcw-suchaczy w drodze rekonstruowania przez nich znacze w trakcie produkowania i posugiwania si tekstami/ wypowiedziami jzykowymi:
In einer kommunikativen Interaktion produziert der Sprecher anhand des eigenen Idiolektes sprachliche uerungen, die dann anhand der gemeinsamen polylektalen Schnittmenge an Wissensbestnden (Sprachwissen, Weltwissen, Fachwissen) vom Empfnger verstanden werden knnen. Jede Bedeutungskonstruktion erfolgt auf der Grundlage des aktuellen Idiolektes des Empfngers, die Adquatheit der Bedeutungs(re)konstruktion seitens des Empfngers

34

hngt wiederum davon ab, inwieweit der Idiolekt des Sprechers und der des Empfngers gemeinsame Bereiche (Wissensbestnde) aufweisen. Missverstndnisse lassen sich daher meistens auf Wissensasymmetrien zurckfhren. Daraus folgt, dass kooperative sprachliche Interaktionen dazu fhren, dass diese Asymmetrien abgebaut werden, d.h. dass der Idiolekt des Sprechers und der des Empfngers auf der Grundlage einer kommunikativen Interaktion sich s yn log isch entwickeln, bzw. annhern (S. Bonacchi 2011a: 40, wyrnienie autorki).

Uwzgldniajc powysze uwagi, w podrozdziale 1.2. omwi aspekty zwizane z modelem specjalistycznej komunikacji (multikulturowej i multilingwalnej).

1.2. Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna

W podrozdziale 1.1. przedstawiam gwne aspekty komunikacji midzyludzkiej. Na podstawie tych rozwaa podejm w podrozdziale 1.2. prb usystematyzowania zagadnie zwizanych ze specjalistyczn komunikacj multikulturow i multilingwaln na gruncie lingwistyki antropocentrycznej. Tytuem wstpu pragn zaznaczy, e komunikacj specjalistyczn traktuj w niniejszej pracy jako komunikacj midzyludzk na najwyszym poziomie (rozdz. 1.1.4.), tzn. jako komunikacj realizowan dziki (specjalistycznym) jzykom ludzkim. Podobnie jak komunikacja midzyludzka, tak i komunikacja specjalistyczna nie polega na przekazywaniu bd przesyaniu pewnych informacji. Oznaczaoby to bowiem, e osoba, ktra przesaa/ przekazaa dan informacj specjalistyczn, sama jej ju nie posiada, a tak oczywicie nie jest. W komunikacji specjalistycznej nadawca (specjalista) przekazuje odbiorcy (specjalicie) okrelony obiekt sygnaowy, np. tekst specjalistyczny, ktremu przyporzdkowa w swoim mzgu okrelon tre znaczeniow. Nastpnie w mzgu odbiorcy, ktry otrzyma dany tekst specjalistyczny (sygna), powstaje okrelona wiedza specjalistyczna, dziki ktrej potrafi on zrekonstruowa tre znaczeniow odebranego sygnau, czyli przyporzdkowa okrelonemu obiektowi sygnaowemu konkretn tre znaczeniow (S. Grucza 2006b: 209). Naley podkreli, e znaczenie jest zawsze waciwoci przypisan tekstom specjalistycznym przez specjalistw, nie za posiadan przez te teksty inherentnie (rozdz. 1.1.4.). Charakterystyki komunikacji specjalistycznej (rozdz. 1.2.2.) dokonam w oparciu o model komunikacji specjalistycznej (rozdz.1.2.1.). Nastpnie przedstawi aspekty komunikacji specjalistycznej w rodowisku midzynarodowym. W tym celu omwi znaczenie wyrazw multikulturowy i multilingwalny.

35

1.2.1. Model komunikacji specjalistycznej Specjalistyczna komunikacja midzyludzka odbywa si w ramach modelu komunikacji (interakcji) specjalistycznej, ktry mona zilustrowa w nastpujcy sposb:
Nadawca-specjalista Tekst specjalistyczny Odbiorca-specjalista

Schemat 5. Model komunikacji specjalistycznej

W modelu przedstawionym za pomoc powyszego schematu wyrnione zostay nastpujce elementy: (a) uczestnicy procesu komunikacji: nadawca-specjalista i odbiorca-specjalista, oraz (b) tekst specjalistyczny. Zanim przejd do opisu powyszego schematu i dalszych rozwaa nt. komunikacji specjalistycznej pragn nadmieni, e przyjty przeze mnie model komunikacji specjalistycznej nie jest uznawany w literaturze przedmiotu za oczywisty. Termin komunikacja specjalistyczna moe bowiem oznacza nie tylko komunikacj typu specjalista-specjalista, jak to przyjam w niniejszej pracy. Znaczenie terminu komunikacja specjalistyczna odnosi si niejednokrotnie do komunikacji typu specjalista-niespecjalista, np. do komunikacji midzy lekarzem (specjalist) a pacjentem (niespecjalist), urzdnikiem (specjalist) a petentem (niespecjalist) (zob. wicej w tej sprawie np. E. Reuter 2008: 71 i n.). Jeli jednak zawzi rozwaania do komunikacji specjalista-specjalista, to zdaniem Ewalda Reutera nadal mona zauway pewne trudnoci, ktre mog przeoy si na niecisoci w badaniach. Ot porozumiewajcy si ze sob specjalici nie zawsze s sobie rwni: Fachleute sind stets mehr oder weniger Fachleute (E. Reuter 2008: 72). Naley przypuszcza, e w przytoczonej wypowiedzi autor wskazywa na rne zakresy wiedzy specjalistycznej poszczeglnych specjalistw. Uwzgldniajc w niniejszej pracy trafne spostrzeenie Ewalda Reutera, zawam niniejsze rozwaania do komunikacji typu specjalista-specjalista. Wracajc do Schematu 5., pragn zauway, e: Nadawca i odbiorca (a), specjalici w danej dziedzinie, to mwcy-suchacze, ktrzy odznaczaj si okrelonymi waciwociami jzykowymi, tzn. musz oni posugiwa si wybranym jzykiem specjalistycznym w okrelonym zakresie. Innymi sowy, nadawca-specjalista posiada waciwoci, ktre umoliwiaj mu tworzenie i nadawanie tekstw specjalistycznych, za odbiorca-specjalista posiada waciwoci umoliwiajce mu odbieranie i rozumienie tyche tekstw specjalistycznych. Waciwoci specjalistw przedstawi w podrozdziale 1.2.2.1. Z kolei teksty specjalistyczne (b) wystpujce w modelach komunikacji specjalistycznej to teksty tworzone przez nadawc-specjalist i interpretowane przez odbiorc-specjalist. Teksty specjalistyczne posiadaj rwnie specyficzne waciwoci, ktre omwi w podrozdziale 1.2.2.5. Poprzez teksty specjalistyczne oraz dziki odpowiedniemu jzykowi specjalistycznemu (zob. rozdz. 1.2.2.2.) specjalici z danej dziedziny wyraaj wiedz specjalistyczn (zob. rozdz. 1.2.2.3.).

36

1.2.2. Determinanty komunikacji specjalistycznej Za Samborem Grucz (2006b: 210) przyjmuj nastpujce zaoenia dotyczce komunikacji specjalistycznej: 1. Komunikacja specjalistyczna odbywa si midzy konkretnymi specjalistami reprezentujcymi okrelon dziedzin, z reguy poprzez konkretne teksty specjalistyczne. 2. Kady konkretny tekst specjalistyczny zosta wytworzony przez konkretnego specjalist: a) dziki jego jzykowi specjalistycznemu, b) w celu wyraenia jego wiedzy specjalistycznej. 3. Wyraenie konkretnej porcji wiedzy specjalistycznej to przypisanie konkretnemu tekstowi specjalistycznemu okrelonego znaczenia. 4. Rozumienie konkretnego tekstu specjalistycznego to rekonstrukcja okrelonego znaczenia (wiedzy specjalistycznej) przypisanego temu tekstowi specjalistycznemu przez jego twrc (nadawc-specjalist). 5. Tworzenie i rozumienie tekstw specjalistycznych dokonuje si w odniesieniu do: a) kontekstw wewntrznych nadawcy i odbiorcy tekstu specjalistycznego, b) kontekstu zewntrznego. W celu poprawnego zrozumienia powyszych zaoe dotyczcych komunikacji specjalistycznej w wietle lingwistyki antropocentrycznej naley dokadniej przyjrze si znaczeniu nastpujcych wyrae: specjalista (rozdz.1.2.2.1.), jzyk specjalistyczny (rozdz.1.2.2.2.), wiedza specjalistyczna (rozdz.1.2.2.3.), kultura specjalistyczna (rozdz.1.2.2.4.), tekst specjalistyczny (rozdz.1.2.2.5.), dyskurs specjalistyczny (rozdz.1.2.2.6.), znaczenie tekstu specjalistycznego (rozdz.1.2.2.7.), tworzenie tekstu specjalistycznego (rozdz.1.2.2.8.), rozumienie tekstu specjalistycznego (rozdz.1.2.2.9.), kontekst wewntrzny (rozdz.1.2.2.10.), kontekst zewntrzny (rozdz.1.2.2.11.).

1.2.2.1. Specjalista Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej wyraenie specjalista odnosi si do osoby, ktra jest zdolna do wykonywania odpowiednich dziaa specjalistycznych w okrelonej dziedzinie ludzkiej dziaalnoci. O tym, czy dan osob mona uzna za specjalist w danej brany decyduje wsplnota konkretnych specjalistw, dlatego te w niniejszej pracy nie bd si koncentrowa na kwestiach uznawalnoci konkretnej osoby za specjalist. Niniejsza praca jest powicona lingwistycznym aspektom komunikacji specjalistycznej zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej, a dokadniej antropocentrycznej lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej opracowanymi przez Sambora Grucz i przedstawionych w monografii pt: Lingwistyka jzykw specjalistycznych (S. Grucza 2008a), a take z zaoeniami antropocentrycznej lingwistyki tekstu i dyskursu (F. Grucza 2010a: 14

37

i n.). Kwestie zwizane z antropocentryczn lingwistyk tekstu i dyskursu omwi szerzej w podrozdziale 4.2.3. Antropocentryczna lingwistyka jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej zajmuje si specjalistami pod ktem ich specjalistycznych waciwoci jzykowych, ktre pozwalaj im na tworzenie i nadawanie oraz na odbieranie i rozumienie tekstw specjalistycznych, a tym samym na tworzenie, wyraanie i transferencj wiedzy specjalistycznej, czyli na udzia w aktach komunikacji specjalistycznej. Zatem z punktu widzenia antropocentrycznej lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej umiejtno wykonywania odpowiednich dziaa przez specjalistw polega na produkowaniu konkretnych wytworw jzykowych, czyli tekstw specjalistycznych (por. rozdz. 1.2.2.5. i 1.2.2.8.) oraz na ich rozumieniu (por. rozdz. 1.2.2.9.). Warunkiem spenienia tego kryterium jest posiadanie przez okrelonego specjalist konkretnej wiedzy specjalistycznej (rozdz. 1.2.2.3.) oraz znajomo odpowiedniego jzyka specjalistycznego (rozdz. 1.2.2.2.) (S. Grucza 2008a: 137). Jednoczenie naley podkreli, e o tym, czy dany tekst mona uzna za tekst specjalistyczny w konkretnej dziedzinie, decyduj specjalici z tej dziedziny. Dlatego te w niniejszej pracy zainteresowanie skupione zostaje na jzyku specjalistycznym danego specjalisty, natomiast drugorzdn rol odgrywa fakt posiadania przez danego specjalist wiedzy specjalistycznej. Innymi sowy, niniejsze rozwaania s powicone rekonstrukcji jzyka specjalistycznego danego specjalisty, dziki ktremu wspomniany specjalista moe wyraa konkretn wiedz specjalistyczn poprzez wytwarzanie i rozumienie konkretnych tekstw specjalistycznych, czyli moe uczestniczy w aktach komunikacji specjalistycznej. Specjalist, ktry wytwarza dany tekst specjalistyczny (rozdz. 1.2.2.5.), bd tu nazywa nadawc-specjalist, za specjalist, ktry rekonstruuje treci znaczeniowe wspomnianego tekstu bd okrela mianem odbiorcy-specjalisty. Zakres znaczeniowy wyraenia jzyk specjalistyczny omwi w podrozdziale 1.2.2.2., natomiast zakres znaczeniowy wyraenia wiedza specjalistyczna przedstawi w podrozdziale 1.2.2.3. 1.2.2.2. Jzyk specjalistyczny Jak ju wspomniaam w podrozdziale 1.1.1., wszelkie mankamenty dotychczasowych teorii dotyczcych jzyka ludzkiego s spowodowane bdnym podejciem do bada nad jzykiem. Aby upora si ze wspomnianymi brakami, autor antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich proponuje w pierwszej kolejnoci postawienie pytania o ontologiczny status jzykw ludzkich. W przypadku jzykw specjalistycznych (specjolektw, za F. Grucza 2010a: 49) badania nad tymi jzykami naley prowadzi w analogii do bada nad jzykiem ludzkim (por. S. Grucza 2006a: 31). Dlatego te rozwaania dotyczce jzykw specjalistycznych rozpoczn od kwestii ontologicznych w odniesieniu do jzykw specjalistycznych. Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej rzeczywicie istniej tylko jzyki specjalistyczne konkretnych (rzeczywistych) mwcw-suchaczy-specjalistw (specjalistw) (S. Grucza 2008a: 136). Zatem jzyki specjalistyczne, podobnie jak jzyk

38

ludzki, istniej zawsze w powizaniu z konkretnymi specjalistami (por. rozdz. 1.2.2.1.), i s zlokalizowane w mzgach konkretnych specjalistw, tzn. s to pewne immanentne, integralne i konstytutywne waciwoci rzeczywistych specjalistw, a dokadniej: specyficzne waciwoci mzgw tyche specjalistw (S. Grucza 2010a: 4950). Tak rozumiane jzyki specjalistyczne naley odrni od ich opisw. Innymi sowy, naley oddzieli rzeczywiste jzyki specjalistyczne (idiolekty specjalistyczne oraz polilekty specjalistyczne) od pewnych abstrakcyjnych systemw/ uoglnie. Zgodnie z terminologi lingwistyki antropocentrycznej rozumienie wyraenia idiolekt specjalistyczny naley traktowa w analogii do znaczenia wyraenia idiolekt (podstawowy) (por. rozdz. 1.1.1.). Oznacza to, e idiolekty specjalistyczne istniej wycznie w powizaniu z konkretnymi specjalistami i s zlokalizowane w ich mzgach, tzn. s to immanentne waciwoci konkretnych specjalistw, a dokadniej: immanentne waciwoci mzgw tyche specjalistw. Ponadto idiolekty specjalistyczne s specyficznymi zakresami wiedzy konkretnych specjalistw (S. Grucza 2008a: 138). Zatem idiolekty specjalistyczne nie s bytami samoistnymi (autonomicznymi) ani ponadindywidualnymi, nie zawieraj si w adnych tekstach specjalistycznych ani w adnych innych wypowiedziach jzykowych, lecz dziki swoim rzeczywistym jzykom specjalistycznym (idiolektom specjalistycznym) konkretni specjalici tworz konkretne teksty specjalistyczne (zob. rozdz. 1.2.2.5.). Z kolei znaczenie wyraenia polilekt specjalistyczny trzeba rozumie w analogii do znaczenia wyraenia polilekt (podstawowy). Zatem mona wyrni polilekty specjalistyczne rozumiane jako przekrj logiczny zbioru idiolektw specjalistycznych wzitych pod uwag specjalistw (zob. Schemat 6.).

idiolekt specjalistyczny
A/B A/B/C A/C

idiolekt specjalistyczny

B/C

idiolekt specjalistyczny

Schemat 6. Czci polilektalne (przekroje logiczne) zbioru trzech idiolektw specjalistycznych 9 (za S. Grucza 2008a: 139)

Warto przy tym zauway, e im cilejsza jest dziedzina reprezentowana przez okrelonych specjalistw, tym bardziej pokrywaj si ich idiolekty specjali9

Linia przerywana poszczeglnych zakresw wskazuje na relatywno zakrelonych zbiorw.

39

styczne, tym wiksze czci tych idiolektw specjalistycznych wchodz w zakres ich wsplnego polilektu specjalistycznego (por. S. Grucza 2008d: 183). Polilekty specjalistyczne mona te rozumie jako sum logiczn zbioru wzitych pod uwag idiolektw specjalistycznych (zob. Schemat 7., S. Grucza 2008a: 139).

polilekt specjalistyczny {A B C}

Schemat 7. Cz polilektalna (suma logiczna) zbioru trzech idiolektw specjalistycznych (za S. Grucza 2008a: 140)

W niniejszej pracy uwaga jest skoncentrowana na rzeczywistych jzykach specjalistycznych. Naley podkreli, e w ramach niniejszej pracy nie sposb zaj si wszystkimi rzeczywistymi jzykami specjalistycznymi, dlatego te badania prowadz tu na przykadzie wybranego jzyka specjalistycznego, ktry nazywam jzykiem zarzdzania projektami, a dokadniej jzykiem zespou (por. rozdz. 3.3.1.). (Re)konstrukcja (uczenie si) jzykw specjalistycznych odbywa si na zasadach podobnych do (re)konstrukcji jzyka (podstawowego), tzn. kady specjalista tworzy swj wasny idiolekt specjalistyczny samodzielnie na wzr i podobiestwo idiolektw specjalistycznych innych mwcw-suchaczy-specjalistw (por. rozdz. 1.1.1.). Ponadto rekonstrukcja danego idiolektu specjalistycznego jest moliwa dziki bodcom jzykowym (tekstom specjalistycznym) docierajcym do okrelonego specjalisty i przebiega w oparciu o specyficzne waciwoci tego specjalisty. Warto przyjrze si funkcjom rzeczywistych jzykw specjalistycznych. Jak wspomniaam powyej, na podstawie idiolektw specjalistycznych konkretni specjalici tworz teksty specjalistyczne (zob. rozdz. 1.2.2.5.). W ten sposb wyraaj (transferuj) wiedz specjalistyczn (funkcja komunikacyjna (tekstotwrcza) jzykw specjalistycznych). Naley jednak podkreli, e rzeczywiste jzyki specjalistyczne su w pierwszej kolejnoci do tworzenia wiedzy specjalistycznej (zob. rozdz. 1.2.2.3.), a take do jej porzdkowania, przyswajania i utrwalania (funkcja kognitywna (wiedzotwrcza) jzykw specjalistycznych, zob. S. Grucza 2008a: 137, 150151, 2010a: 5254). Dodatkowo naley nadmieni, e pod wzgldem funkcjonalnym rzeczywiste jzyki specjalistyczne s jzykami cakowicie autonomicznymi i nie stanowi adnych wariantw/ odmian jzykw podstawowych. Nie ma bowiem

40

moliwoci przetumaczenia tekstu sformuowanego w jzyku specjalistycznym (idiolekcie specjalistycznym) na tekst w jzyku podstawowym (idiolekcie podstawowym) z zachowaniem tej samej cisoci informacyjnej, gdy jzyk specjalistyczny (idiolekt specjalistyczny) i jzyk podstawowy (idiolekt podstawowy) odnosz si do innych zakresw rzeczywistoci (S. Grucza 2006a: 3435). Mimo to naley uwzgldni, i z lingwistycznego punktu widzenia idiolekty specjalistyczne nie s penymi jzykami, tzn. z idiolektem podstawowym czy je fonemika, grafemika, morfemika, gramatyka i leksyka podstawowa, natomiast rni je terminologia i tekstemika (wzorce tekstowe). Nie sposb jednak wyznaczy wyranej granicy midzy idiolektem specjalistycznym a idiolektem podstawowym, ani w sferze znaczeniowej ani w sferze wyraeniowej (por. Schemat 8. oraz S. Grucza 2006a: 34). Na przykad nie ma moliwoci wyranego oddzielenia polskiego jzyka zarzdzania projektami od narodowego jzyka polskiego. Polski jzyk zarzdzania projektami powstaje bowiem w oparciu o fonemik, grafemik, morfemik, gramatyk i leksyk jzyka polskiego. Osoba posugujca si polskim jzykiem zarzdzania projektami nie musiaa si go uczy od podstaw, lecz wytworzya potrzebne umiejtnoci jzykowe na bazie zrekonstruowanego wczeniej idiolektu jzyka polskiego. Gdyby ta osoba uczya si polskiego idiolektu zarzdzania projektami niezalenie od polskiego idiolektu podstawowego, wwczas musiaaby ona posiada podwjn ilo takich samych wspczynnikw jzykowych. W tym kontekcie pragn wspomnie, e nie sposb jest te wyznaczy wyranej granicy midzy jednym idiolektem specjalistycznym konkretnej osoby a jej innym idiolektem specjalistycznym (wicej na ten temat zob. S. Grucza 2006a: 33), a tym samym dokona klasyfikacji horyzontalnej bd wertykalnej jzykw specjalistycznych (w tej sprawie zob. J. Osiejewicz 2009). Tym kwestiom nie powicam tu szczegowej uwagi, gdy wykraczaj one poza ramy niniejszej pracy. Pragn podkreli, e zakres znaczeniowy wyraenia jzyk specjalistyczny obejmuje w niniejszej pracy nie tylko znajomo terminw i struktur wyraeniowych powizanych ze znaczeniem (wsze rozumienie znaczenia wyraenia jzyk specjalistyczny), ale przede wszystkim znajomo regu tworzenia tekstw/ wypowiedzi specjalistycznych (czyli regu wyraania wiedzy specjalistycznej poprzez teksty specjalistyczne) i regu posugiwania si nimi. Innymi sowy, zakres znaczeniowy wyraenia jzyk specjalistyczny obejmuje tu umiejtnoci posugiwania si terminami, wyraeniami specjalistycznymi i tekstami specjalistycznymi (szersze rozumienie znaczenia wyraenia jzyk specjalistyczny). Zatem w kontekcie rozwaa nad jzykiem specjalistycznym moemy wyrni umiejtnoci tworzenia terminw, specjalistycznych struktur wyraeniowych i tekstw specjalistycznych (por. J. Engberg 2007: 2, T. Roelcke 2010: 13 i n.), czyli tzw. umiejtnoci formacyjne (1), oraz umiejtnoci posugiwania si terminami, specjalistycznymi strukturami wyraeniowymi i tekstami specjalistycznymi w funkcji znakowej, czyli tzw. umiejtnoci funkcyjne (2). Warto podkreli, e umiejtno tworzenia tekstw specjalistycznych to jednoczenie umiejtno wyraania wiedzy specjalistycznej (poprzez teksty specjalistyczne dziki jzykowi specjalistycznemu, zob. S. Grucza 2008a: 157158). (1) Naley doda, e w obrbie specjalistycznych

41

umiejtnoci formacyjnych mona wyrni umiejtnoci gramatyczne i umiejtnoci substancyjne. Umiejetnoci gramatyczne umoliwiaj specjalistom tworzenie i formowanie tekstw specjalistycznych, za umiejtnoci substancyjne (foniczne i graficzne), pozwalaj specjalistom realizowa sygnay materialnie (fonicznie lub graficznie). Wrd (specjalistycznych) umiejtnoci gramatycznych na szczegln uwag zasuguje znajomo pewnych regu morfologicznych, zwaszcza sowotwrczych, umoliwiajcych tworzenie sygnaowych postaci terminw (W. Woniakowski 1994: 59). (2) Natomiast w obrbie specjalistycznych umiejtnoci funkcyjnych rozrnia si midzy umiejtnociami semantycznymi a umiejtnociami pragmatycznymi. Umiejtnoci semantyczne polegaj na znajomoci funkcji znaczeniowych rnych jednostek jzykowych i regu znaczeniowego czenia tych jednostek ze sob. Z kolei umiejtnoci pragmatyczne dotycz waciwego doboru jzykowych rodkw wyraeniowych oraz odpowiedniej oceny doboru rodkw jzykowych uytych przez nadawc. Umiejtnoci pragmatyczne s wykorzystywane w konkretnych aktach komunikacji (S. Grucza 2008a: 157158) i w interakcji tekstowej. W niniejszym ujciu jzyk specjalistyczny nie ogranicza si do komponentu terminologicznego. Jzyk specjalistyczny to fonemika, grafemika, morfemika, gramatyka, leksyka i tekstemika, czyli wszystkie komponenty konieczne do tego, aby nadawca-specjalista mg stworzy tekst specjalistyczny, a odbiorca-specjalista mg na jego podstawie dokona (re)konstrukcji wiedzy specjalistycznej wyraonej przez nadawc-specjalist, co przedstawiam za Samborem Grucz (2008c: 303) na Schemacie 8.:

idiolekt specjalistyczny
fonemika grafemika morfemika gramatyka leksyka tekstemika

idiolekt podstawowy

terminologia tekstemika specjalistyczna

leksyka tekstemika

Schemat 8. Wsplny zakres wspczynnikw idiolektw podstawowego i specjalistycznego (por. S. Grucza 2008c: 303)

42

1.2.2.3. Wiedza specjalistyczna Kwestie zwizane z wiedz specjalistyczn omwi na podstawie przedstawionych w podrozdziale 1.1.2. uwag dotyczcych wiedzy (podstawowej). Oznacza to, e podobnie jak wiedza podstawowa, tak i wiedza specjalistyczna, istnieje rzeczywicie jedynie jako wiedza specjalistyczna konkretnego specjalisty (idiowiedza specjalistyczna) i jest zgromadzona w jego mzgu, dlatego nie podlega bezporedniej obserwacji empirycznej. Tak rozumianej wiedzy specjalistycznej nie mona przekaza innej osobie, tzn. idiowiedza specjalistyczna jest nieprzekazywalna w dosownym znaczeniu sowa nieprzekazywalny (S. Grucza 2011: 41). Kady specjalista wytwarza ((re)konstruuje) swoj idiowiedz specjalistyczn sam na wzr i podobiestwo idiowiedz specjalistycznych innych specjalistw np. na podstawie tekstw specjalistycznych (S. Grucza 2008a: 165166, zob. Schemat 9.). Teksty specjalistyczne (por. rozdz. 1.2.2.5.) peni funkcj eksponentw wiedzy specjalistycznej, poniewa ich paszczyzna wyraeniowa jest zastpnikiem paszczyzny denotatywnej, tzn. wiedzy specjalistycznej (S. Grucza 2011: 41).

wiedza specjalistyczna A

wiedza specjalistyczna A

jzyk specjalistyczny A

tekst specjalistyczny

jzyk specjalistyczny A

Schemat 9. Wyraanie i rekonstruowanie wiedzy specjalistycznej (za S. Grucza 20011: 40)

Podobnie jak w przypadku idiolektu specjalistycznego i idiolektu podstawowego (por. rozdz. 1.2.2.2.), tak i rozpatrujc idiowiedz specjalistyczn w porwnaniu z idiowiedz podstawow, naley stwierdzi, e nie da si wyznaczy wyranej granicy midzy idiowiedz specjalistyczn a idiowiedz podstawow (niespecjalistyczn). Idiowiedza specjalistyczna nie jest wyranie wyodrbniona w mzgu konkretnego specjalisty, a ponadto granice idiowiedzy specjalistycznej i idiowiedzy niespecjalistycznej mog zmienia si w czasie (por. S. Grucza 2008d: 185). Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej naley wyrni rwnie poliwiedz specjalistyczn, rozumian jako sum zbioru idiowiedz specjalistycznych grupy konkretnych specjalistw bd jako przekrj logiczny wspomnianych idiowiedz specjalistycznych (S. Grucza 2008a: 164).

43

Z kwesti wiedzy specjalistycznej zwizane s dwie umiejtnoci, ktre jednoczenie s wyrnikami kadego specjalisty. Pierwsza dotyczy wyraania/ przekazywania wiedzy specjalistycznej, natomiast druga odnosi si do pozyskiwania wiedzy specjalistycznej. Umiejtno wyraania wiedzy specjalistycznej to umiejtno posugiwania si odpowiednimi wzorami tekstowymi oraz okrelonymi zbiorami terminw. Natomiast umiejtno pozyskiwania wiedzy specjalistycznej to umiejtno terminologizacji (umiejtno przyporzdkowywania okrelonym zakresom wiedzy specjalistycznej nazw, a take umiejtno [...] kodyfikowania okrelonych terminologii, S. Grucza 2006a: 39). Wyrnione umiejtnoci przejawiaj si w fachowoci tekstw specjalistycznych (zob. fachowo wyraeniowa i informacyjna tekstw specjalistycznych, rozdz. 1.2.2.5.). Jednoczenie mona zauway, e wykadnikiem fachowoci wyraeniowej i informacyjnej tekstw specjalistycznych jest ich nasycenie terminami z odpowiedniej dziedziny. Warto podkreli, e umiejtno pozyskiwania wiedzy specjalistycznej jak i umiejtno jej wyraania, czyli umiejtno tworzenia tekstw specjalistycznych oraz umiejtno posugiwania si nimi, wchodz w zakres kultury specjalistycznej (zob. rozdz. 1.2.2.4.), przy czym umiejtno pozyskiwania wiedzy specjalistycznej (umiejtno terminologizacji) jest umiejtnoci podstawow spord umiejtnoci wyej wymienionych (S. Grucza 2006a: 3840). Naley doda, e zarwno umiejtno wyraania wiedzy specjalistycznej jak i umiejtno jej pozyskiwania pozostaj niezbadane, podobnie jak sama wiedza specjalistyczna (zob. S. Grucza 2008a: 156). Nie wiemy bowiem dokadanie, jak powstaje wiedza specjalistyczna i jakie sprawnoci s niezbdne do jej wytwarzania. Jednak nie bd rozwaa powyszych zagadnie, poniewa wykraczaj one poza ramy niniejszej pracy.

1.2.2.4. Kultura specjalistyczna Podobnie jak komunikacja midzyludzka, tak i komunikacja specjalistyczna jest uwarunkowana aspektami kulturowymi (por. rozdz. 1.1.3. i 1.1.4.). Oglnie rzecz ujmujc, kultura specjalistyczna to specyficzne umiejtnoci wytworzone przez specjalist na potrzeby komunikacji profesjonalnej w obrbie danej wsplnoty specjalistw (S. Grucza 2006a: 37). Zatem analizujc midzyludzk komunikacj specjalistyczn, naley omwi take kwestie zwizane z wyraeniem kultura specjalistyczna. Na wstpie wspomn jednak, e kada konkretna kultura specjalistyczna jest w jakim stopniu powizana zarwno z kultur ogln jak i ewentualnie z inn konkretn kultur specjalistyczn. Co wicej, zakres kultury oglnej pokrywa si w jakim stopniu z zakresami kultur specjalistycznych. Nie sposb jednak wyznaczy wyranej granicy midzy dan kultur ogln a konkretn kultur specjalistyczn. Zakresy te maj bowiem charakter relatywny i zale od tego jaki zakres rzeczywistoci zostanie nazwany kultur ogln, a jaki kultur specjalistyczn, oraz od tego w jakim stopniu wspomniane kultury zostay rozwinite: kultura oglna przez czonkw konkretnej spoecznoci etnokulturowej, za kultura specjalistyczna przez

44

czonkw konkretnej grupy specjalistw (wicej na ten temat zob. S. Grucza 2006a: 3839). Podobnie jak w przypadku kultury (rozdz. 1.1.3.), tak i w odniesieniu do kultury specjalistycznej naley wyrni idiokultur specjalistyczn i polikultur specjalistyczn, przy czym idiokultura specjalistyczna to kultura dowolnego konkretnego specjalisty, za polikultura specjalistyczna to logiczna suma lub przekrj dowolnego zbioru idiokultur specjalistycznych. W obrb idiokultury specjalistycznej naley zaliczy (a) umiejtnoci wyraania/ przekazywania w odpowiedni sposb wiedzy specjalistycznej, czyli umiejtnoci posugiwania si odpowiednimi rodzajami tekstw specjalistycznych w celu wyraania fachowoci informacyjnej oraz (b) umiejtnoci posugiwania si okrelonymi zbiorami terminologicznymi (por. rozdz. 1.2.2.5.). Innymi sowy, do zakresu znaczeniowego wyraenia idiokultura specjalistyczna zalicza si umiejtnoci polegajce na stosowaniu odpowiednich stylw tworzenia i wyraania wiedzy specjalistycznej oraz dobieraniu waciwych stylw prowadzenia dyskursu specjalistycznego (por. S. Grucza 2008a: 161). Te umiejtnoci przejawiaj si najpeniej w czasie interakcji tekstowej. 1.2.2.5. Tekst specjalistyczny Na podstawie rozwaa z podrozdziau 1.2.2.1. mona wysun co najmniej dwa wnioski. Po pierwsze konkretni specjalici tworz konkretne teksty specjalistyczne na podstawie swoich rzeczywistych jzykw specjalistycznych (zob. rozdz. 1.2.2.2.) (S. Grucza 2008a: 175176). Zatem wszelkie badania dotyczce tekstw specjalistycznych bd jzykw specjalistycznych trzeba zawsze prowadzi w powizaniu z konkretnymi specjalistami. Naley podkreli, e badania w zakresie jzyka specjalistycznego s zawsze prowadzone w oparciu o konkretne teksty specjalistyczne wytworzone przez konkretnych specjalistw, a badanie jzyka (specjalistycznego) jest niemoliwe (zob. w tej sprawie rozwaania i przykady w odniesieniu do (specjalistycznego) jzyka ubezpiecze w J. Osiejewicz 2009: 479 i n.). Po drugie konkretne teksty specjalistyczne su nie tylko do wyraania i transferencji konkretnej wiedzy specjalistycznej (zob. rozdz. 1.2.2.3.), ale s one rzeczywistymi rodkami komunikacji specjalistycznej (S. Grucza 2008a: 191). Poniej przedstawi definicj wyraenia tekst specjalistyczny. W rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej wyraenie tekst specjalistyczny mona rozumie dwojako: albo jako jednostk wyraeniow albo jako jej znaczenie, czyli to do czego dana jednostka wyraeniowa si odnosi. Tekst specjalistyczny jest w pierwszej kolejnoci konkretn jednostk wyraeniow zrealizowan w formie graficznej, w formie fonicznej lub w formie hybrydowej (graficzno-fonicznej), wytworzon przez konkretnego specjalist w akcie komunikacji specjalistycznej (S. Grucza 2008a: 22). Zatem tekst specjalistyczny wyraa/ reprezentuje pewn tre/ pewne znaczenie, lecz nigdy nie zawiera adnej treci ani adnego znaczenia. Wyraenie tekst specjalistyczny moe odnosi si bd do konkretnych desygnatw, bd te

45

do pojciowych uoglnie/ odwzorowa wspomnianych desygnatw, czyli do tzw. denotatw. Ponadto wyrnikiem tekstw specjalistycznych jest ich specjalistyczno, ktr w literaturze przedmiotu okrela si mianem fachowoci. Poniewa znaczenie wyraenia tekst specjalistyczny mona rozumie dwojako, to i znaczenie wyraenia fachowo trzeba rozpatrywa na dwa sposoby. Po pierwsze jako fachowo wyraeniow, a po drugie jako fachowo treci zwan te fachowoci informacyjn (S. Grucza 2006b: 212214). Fachowo wyraeniowa danego tekstu specjalistycznego przejawia si gwnie w nasyceniu tego tekstu terminami (tzw. terminologiczno). Terminologiczno jest najbardziej widocznym, lecz nie jedynym, elementem fachowoci wyraeniowej, dlatego te nie mona ogranicza bada nad jzykami specjalistycznymi do samych tylko terminw (por. rozdz. 1.2.2.1.). Fachowo wyraeniowa moe przejawia si take w stosowanych w danej dziedzinie wzorach tekstowych. Tak rozumian fachowo wyraeniow naley rozpatrywa w kategoriach gradualnych. Tekst specjalistyczny moe bowiem by mniej lub bardziej nasycony terminami oraz moe on w jakim stopniu odzwierciedla ustanowione konwencje (wzory) tekstowe. Fachowo informacyjna tekstw specjalistycznych ma rwnie charakter gradualny. Naley j analizowa w powizaniu z wiedz specjalistyczn (zob. rozdz. 1.2.2.3.) oraz z informacj specjalistyczn. Wiedza specjalistyczna jest wyraana w tekstach specjalistycznych przez specjalistw dziki jzykowi specjalistycznemu. Kwestie zwizane z wiedz specjalistyczn omwiam w podrozdziale rozdz. 1.2.2.3. Tutaj wspomn tylko, e im wikszy jest wsplny zakres wiedzy specjalistycznej wybranych specjalistw, tym wyszy jest stopie fachowoci informacyjnej danego tekstu specjalistycznego. Z kolei informacj specjalistyczn naley postrzega z perspektywy odbiorcy tekstu specjalistycznego, ktry a) odbiera dany sygna (informacja o tym, e dany sygna dotar) i b) identyfikuje indywidualnie i/ lub kategoryzuje dany sygna (informacja jak zidentyfikowa ten sygna, por. F. Grucza 1997a: 17 18). Std mona stwierdzi, e fachowo informacyjna danego tekstu specjalistycznego ujawnia si tak naprawd dopiero w jego interakcyjnym kontekcie (wicej na ten temat zob. S. Grucza 2006b: 212213). Warto podkreli, e w ujciu antropocentrycznym teksty specjalistyczne nie s bytami autonomicznymi, dlatego te naley je rozpatrywa zawsze w powizaniu z ich twrcami-specjalistami i odbiorcami-specjalistami. Oznacza to, e teksty specjalistyczne stanowi materia badawczy do analizy i (re)konstrukcji jzykw specjalistycznych (S. Grucza 2008a: 192193) i wiedzy specjalistycznej. Jednak nie zawieraj one ani jzyka specjalistycznego ani wiedzy specjalistycznej. Podobnie jak teksty oglne (podstawowe), tak i teksty specjalistyczne maj si do jzykw specjalistycznych tak, jak produkty do programw (por. rozdz. 1.1.1.).

46

1.2.2.6. Dyskurs specjalistyczny Podobnie jak w przypadku rnic midzy tekstem a dyskursem (zob. rozdz. 1.1.4.), tak i w odniesieniu do wyrae tekst specjalistyczny i dyskurs specjalistyczny naley wprowadzi rozgraniczenie. To oznacza, e tekst specjalistyczny traktuj tu jako konkretn wypowied realizowan w formie pisemnej (graficznej/ taktylnej), ustnej (audialnej/ wizualnej) lub hybrydowej (graficzno-fonicznej) przez konkretnego specjalist. Natomiast dyskurs specjalistyczny oznacza specjalistyczn interakcj komunikacyjn realizowan przede wszystkim za pomoc konkretnych tekstw specjalistycznych zrealizowanych w formie pisemnej, ustnej lub hybrydowej (por. Schemat 5.). W zwizku z powyszym rozrnieniem bd take rozgranicza midzy kwestiami dotyczcymi tworzenia tekstw specjalistycznych a kwestiami dotyczcymi specjalistycznej interakcji tekstowej, czyli dyskursywnoci na paszczynie tekstowej (nawizywanie do innych tekstw, cytowaniem, antycypacjami itp.) (S. Grucza 2008a: 193). W niniejszej pracy skupiam si na dyskursach prowadzonych poprzez e-maile specjalistyczne, czyli na e-mailowym dyskursie specjalistycznym (rozdz. 4.1.4.).

1.2.2.7. Znaczenie tekstu specjalistycznego Jak ju wspomniaam w podrozdziale 1.1.4., znaczenie jest waciwoci przypisywan obiektom sygnaowym/ znakom przez nadawcw i odbiorcw, nie za waciwoci posiadan przez nie inherentnie. Przypisywane znaczenia maj charakter zmienny, dlatego te naley je nieustannie negocjowa. W przypadku tekstw specjalistycznych, znaczenie jest waciwoci przypis(yw)an tekstom specjalistycznym przez konkretnych specjalistw w danej dziedzinie (zob. rozdz. 1.2.2.1.). Innymi sowy, teksty specjalistyczne wyraaj/ reprezentuj wspomniane znaczenie, lecz go nie zawieraj (por. rozdz. 1.2.2.5.). Ponadto teksty specjalistyczne s wytwarzane przez konkretnych nadawcw-specjalistw w celu wyraenia konkretnej porcji wiedzy specjalistycznej (por. rozdz. 1.2.2.3.), dlatego te znaczenie danego tekstu specjalistycznego mona okreli mianem wiedzy specjalistycznej wyraanej w tym tekcie i przypisanej temu tekstowi przez konkretnego nadawc-specjalist (por. rozdz. 1.2.2.8.). Jak istotne jest znaczenie w komunikacji specjalistycznej (w biznesie), mona przekona si, analizujc przykady w monografii Fiony Czerniawskiej (1997). Autorka czy znaczenie z dziaaniem i przedstawia swoje rozwaania schematycznie w nastpujcy sposb:

47

Dziaanie Znaczenie Jzyk (specjalistyczny) 10 Znaczenie Dziaanie Schemat 10. Jzyk, znaczenie, dziaanie (za F. Czerniawska 1997: 9)

Na Schemacie 10. zostaa zaprezentowana zaleno midzy dziaaniem a jzykiem. Jeeli specjalista A (nadawca-specjalista) chce, by specjalista B (odbiorcaspecjalista) wykona okrelone zadanie, to specjalista A musi opisa to zadanie, uywajc jzyka. Aby wykona okrelone zadanie specjalista B musi zrekonstruowa znaczenie wypowiedzi specjalisty A. W dalszej kolejnoci specjalista B moe podj dziaanie opisane przez specjalist A:
Words are the means by which we get things done: we translate our desired action into words so that the person we talk to can translate what we say back into action. Action Language Action

In doing this we are making the assumption that the relationship between language and action is a straightforward one: in fact, there has to be a bridge between themmeaning. Action Meaning Language Meaning Action

A colleague cannot do what we ask unless he or she understands what we mean (F. Czerniawska 1997: 89).

Mimo e autorka powyszego cytatu bdnie utosamia znaczenie wyrazu sowa (words) ze znaczeniem sowa jzyk (language) (wicej w tej sprawie, zob. rozdz. 1.1.1.), to jej uwagi nt. znaczenia warto odnotowa w niniejszej pracy. Trzeba rwnie zauway, e wyraz Znaczenie po prawej i po lewej stronie od sowa Jzyk (specjalistyczny) na Schemacie 10. najczciej oznacza co innego dla kadego ze specjalistw uczestniczcych w dyskursie (por. rozdz. 1.1.4.), tzn. wspomniane Znaczenia nie pokrywaj si w peni. Mona by zatem doprecyzowa zapis na Schemacie 10., podajc po lewej stronie zamiast Znaczenie wyraenie Znaczenie A, za po prawej zastpujc Znaczenie wyraeniem Znaczenie B, ewentualnie Znaczenie A .

10

Wyraz specjalistyczny podaam w nawiasie, gdy autorka Schematu 10. uywa w swojej pracy wycznie wyrazu jzyk. Jednake jej rozwaania dotycz komunikacji specjalistycznej, dlatego te zdecydowaam si na dodanie okrelenia specjalistyczny do sowa jzyk.

48

1.2.2.8. Tworzenie tekstu specjalistycznego Kady specjalista tworzc tekst specjalistyczny (5), przypisuje temu tekstowi okrelone znaczenie (wiedz specjalistyczn). Zatem kwestie zwizane z tworzeniem konkretnego tekstu specjalistycznego naley rozpatrywa w powizaniu z twrcspecjalist (nadawc-specjalist) tego tekstu. Tworzenie okrelonego tekstu specjalistycznego odbywa si w obrbie konkretnych kontekstw zewntrznego i wewntrznego (por. rozdz. 1.2.2.10. i 1.2.2.11.).

1.2.2.9. Rozumienie tekstu specjalistycznego Arnulf Deppermann (2010a: 7) podkrela, e rozumienie stanowi podstaw dziaalnoci profesjonalnej:
Verstehen ist [...] grundlegend fr die Ausbildung von Intersubjektivitt: Die arbeitsteilige Bewltigung von Aufgaben, die Verfolgung gemeinsamer Ziele und die Klrung von Interaktionsproblemen ist darauf angewiesen, dass die Interaktionsteilnehmer zu einem hinreichend geteilten Verstndnis der zurckliegenden Interaktionsgeschichte, des erreichten Stands ihrer Interaktion und der (als nchstes) anstehenden Aufgaben gelangen. In den meisten Situationen des Interaktionsalltags ist Verstehen keineswegs ein Selbstzweck, wohl aber eine permanent mitzuvollziehende, unverzichtbare Leistung fr die Ermglichung von aufeinander bezogener Interaktion (A. Deppermann 2010a: 7).

Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej rozumienie tekstu specjalistycznego polega na rekonstrukcji przez odbiorc-specjalist okrelonego znaczenia (wiedzy specjalistycznej) przypisanego temu tekstowi przez jego nadawc-specjalist. Zrozumienie konkretnego tekstu specjalistycznego przez odbiorc-specjalist zgodnie ze znaczeniem nadanym temu tekstowi specjalistycznemu przez nadawc-specjalist zaley od stopnia zbienoci jzyka specjalistycznego odbiorcy-specjalisty z jzykiem specjalistycznym nadawcy-specjalisty danego tekstu specjalistycznego, od stopnia jakoci (cisoci denotatywnej) ich jzykw specjalistycznych oraz od stopnia zbienoci odpowiednich kontekstw zewntrznych i wewntrznych (por. rozdz. 1.2.2.10. i 1.2.2.11.). Rozumienie danego tekstu specjalistycznego mona bada na podstawie konkretnej interakcji tekstowej, tj. na podstawie konkretnego dyskursu prowadzonego przez specjalistw (por. rozdz. 1.1.4 i 1.2.2.6.). Podobnie w sprawie rozumienia tekstw (specjalistycznych) wypowiada si Arnulf Deppermann (2010a: 8), ktry dodatkowo zwraca uwag na skutek (niem. Folge) interakcji tekstowej:
Die Frage nach der Richtigkeit des Verstehens entscheidet sich aber erst durch seine Zukunft, d.h. die Folgen der Handlung, die auf einem gewonnen Verstndnis beruht. Und dies gilt sowohl fr die Frage nach richtig oder falsch als auch z.B. dafr, wie wichtig die Genauigkeit des Verstndnisses oder bestimmte Aspekte des Verstandenen berhaupt fr die Interaktion sind. Nicht also um richtiges vs. falsches Verstehen und um das Gelingen und Misslingen von Verstndigung, sondern um das viel grundlegendere, unerlss-

49

lich stets mitlaufende und die Grundlage fr alles Handeln schaffende wechselseitige Verstehen in der Interaktion [...] (A. Deppermann 2010a: 8).

W przypadku interakcji profesjonalnej (specjalistycznej) wynik dyskursu stanowi obiektywne produkty wytworzone na podstawie dyskursu (w formie materialnej, mentalnej lub dziaania bdce nastpstwem rozmowy, A. Deppermann 2010b: 369). 1.2.2.10. Kontekst wewntrzny Jak wspomniaam w podrozdziaach 1.2.2.8. i 1.2.2.9., kade konkretne rozumienie danego tekstu specjalistycznego jak i konkretne jego tworzenie maj miejsce m.in. w odniesieniu do konkretnego kontekstu wewntrznego. Za Samborem Grucz (2006b: 214) bd okrela kontekst wewntrzny mianem idiokontekstu. Idiokontekst oznacza tu wiedz o wiecie, o partnerze komunikacyjnym, a take dowiadczenie yciowe i komunikacyjne. W przypadku tworzenia i rozumienia tekstw specjalistycznych rozpatrywanie zakresu znaczeniowego wyraenia idiokontekst specjalistyczny wie si z wiedz specjalistyczn (zob. rozdz. 1.2.2.3.) danego specjalisty biorcego udzia w akcie komunikacji specjalistycznej, czyli z jego idiowiedz specjalistyczn. Im wikszy jest stopie zbienoci idiowiedzy specjalistycznej nadawcy-specjalisty oraz idiowiedzy specjalistycznej odbiorcy-specjalisty, czyli im wikszy jest stopie cisoci midzy idiokontekstem nadawcy-specjalisty a idiokontekstem odbiorcy-specjalisty, tym atwiej jest odbiorcy-specjalicie zrozumie dany tekst specjalistyczny (przypisa danemu tekstowi specjalistycznemu jego znaczenie) i tym atwiej specjalici mog si ze sob porozumie. 1.2.2.11. Kontekst zewntrzny Konkretne tworzenie i konkretne rozumienie danego tekstu specjalistycznego zaley take od kontekstu zewntrznego, czyli od konkretnej/ bezporedniej sytuacji, w ktrej zachodzi interakcja tekstowa. W literaturze przedmiotu sytuacja, ktra towarzyszy aktowi komunikacji, nazywana jest konsytuacj (por. B. Z. Kielar 2003: 15, S. Grucza 2006b: 214). Do zakresu znaczeniowego wyraenia kontekst zewntrzny naley zaliczy take szeroko pojty kontekst spoeczno-kulturowy (ibid.). Na podstawie poczynionych powyej uwag mona stwierdzi, e celem komunikacji specjalistycznej jest wzajemne porozumiewanie si okrelonej grupy specjalistw, czyli takie formuowanie tekstu specjalistycznego przez nadawc-specjalist, by znaczenie przypisane przez niego do tego tekstu i znaczenie zrekonstruowane przez odbiorc-specjalist byy zgodne, tzn. by wspomniane znaczenia pokryway si w moliwie najwikszym stopniu, gdy tylko w ten sposb mona skutecznie transferowa i wytwarza wiedz specjalistyczn. Skuteczno komunikacji specjalistycznej zaley od umiejtnoci posiadanych przez konkretnych specjalistw, ktrzy prze-

50

jawiaj te umiejtnoci w konkretnej interakcji tekstowej (wicej nt. dziaa specjalistw na przykadzie zarzdzania projektami zob. rozdz. 3.1.2.). Naley podkreli, e w dobie globalizacji specjalici z rnych dziedzin komunikuj si coraz czciej take ze swoimi kolegami z innych krajw, std aspekty komunikacji specjalistycznej trzeba rozszerzy o kwestie dotyczce porozumiewania si specjalistw reprezentujcych rne etnokultury i posugujcych si rnymi etnolektami. Tego rodzaju komunikacj specjalistyczn bd okrela mianem specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej. Do opisu komunikacji specjalistycznej w rodowisku midzynarodowym celowo stosuj dwa przymiotniki, tzn. multikulturowy i multilingwalny. Zakresy znaczeniowe wyrnionych wyrazw mog si wprawdzie czciowo pokrywa, lecz nie s identyczne. Co wicej, badania nad lingwistycznymi aspektami komunikacji specjalistycznej prowadzonej w rodowisku midzynarodowym s w duej mierze uzalenione od prawidowego rozumienia znacze wyrazw multikulturowy i multilingwalny, co postaram si udowodni w niniejszym podrozdziale, a take w kolejnych czciach niniejszej pracy. Rozwaania rozpoczn od sowa multikulturowy, ktrego znaczenie przedstawi za Samborem Grucz (2008a: 162) w porwnaniu ze znaczeniem wyrazu interkulturowy. Zdaniem autora multikulturowo naley przypisywa osobom, ktre s w posiadaniu dwch lub wicej etnokultur (specjalistycznych), lecz niekoniecznie potrafi si midzy nimi przecza, za interkulturowo trzeba czy z umiejtnoci przeczania si midzy dwiema lub wicej etnokulturami (specjalistycznymi) w trakcie komunikacji (specjalistycznej). Ponadto Sambor Grucza rozrnia midzy interkulturowoci a intrakulturowoci, tzn. interkulturowo wie z umiejtnoci przeczania si midzy kulturami specjalistycznymi, bdcymi elementami rnych etnokultur, za intrakulturowo czy z umiejtnoci przeczania si midzy kulturami specjalistycznymi, bdcymi elementami tej samej etnokultury. Jednak w niniejszej pracy nie s rozpatrywane aspekty komunikacji specjalistycznej specjalistw reprezentujcych rne kultury specjalistyczne w obrbie jednej etnokultury, lecz wszelkie ustalenia dotycz specjalistw reprezentujcych wybran kultur specjalistyczn, np. kultur zespou (zob. rozdz. 3.3.2.), w obrbie rnych etnokultur, np. kultury Polakw, kultury Niemcw (por. w tej sprawie take Ch. M. Schmidt 2001: 97). Dlatego te zakresy znaczeniowe wyrae multikulturowy i interkulturowy bd traktowa jako rwnoznaczne. Innymi sowy, zarwno multikulturowo jak i interkulturowo odnosz si tu do waciwoci specjalistw, ktrzy s w posiadaniu kultury specjalistycznej, bdcej elementem rnych etnokultur (etnokultura specjalistyczna), a take umiejtnoci posugiwania si ni, oraz do umiejtnoci przeczania si wspomnianych specjalistw midzy kultur specjalistyczn bdc elementem etnokultury np. Polakw, a kultur specjalistyczn stanowic element etnokultury np. Niemcw (por. S. Grucza 2008a: 161), czyli midzy paralelnymi etnokulturami specjalistycznymi np. midzy kultur polskojzycznych kierownikw projektw a kultur niemieckojzycznych kierownikw projektw.

51

Z kolei znaczenie wyrazu multilingwalny sprbuj przedstawi w analogii do znaczenia wyrazu multikulturowy. Specjalici, ktrzy s w posiadaniu dwch lub wicej kultur specjalistycznych z wybranego zakresu ludzkiej dziaalnoci i bdcych elementami rnych etnokultur, posuguj si rnymi etnolektami. To oznacza, e podobnie jak wyraenia multikulturowo/ interkulturolowo implikuj umiejtno przeczania si midzy rnymi etnokulturami (specjalistycznymi), tak i w odniesieniu do wyrazu multilingwalno naley mwi o umiejtnoci przeczania si midzy rnymi etnolektami (specjalistycznymi). Jednak wyraenie multilingwalno implikuje w pierwszej kolejnoci znajomo przynajmniej dwch etnolektw specjalistycznych z danej dziedziny (np. polski jzyk zarzdzania projektami i niemiecki jzyk zarzdzania projektami), czyli umiejtno posugiwania si nimi. Podobnie jak w przypadku wyrazw multikulturowy i interkulturowy, tak i w odniesieniu do wyrae multilingwalny i interlingwalny nie bd wprowadza rozgranicze co do ich zakresw znaczeniowych. W odniesieniu do omawianej w niniejszej pracy komunikacji specjalistycznej, zarwno multilingwalno jak i interlingwalno bd implikowa znajomo przynajmniej dwch paralelnych etnolektw specjalistycznych i umiejtno przeczania si midzy nimi. Zatem o specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej mona mwi wtedy, kiedy porozumiewajcy si ze sob specjalici z danej dziedziny: (a) s w posiadaniu co najmniej dwch paralelnych etnokultur specjalistycznych i znaj przynajmniej dwa paralelne etnolekty specjalistyczne z tej dziedziny (umiej si nimi posugiwa) oraz (b) umiej przecza si midzy tymi etnokulturami specjalistycznymi i etnolektami specjalistycznymi z okrelonego zakresu rzeczywistoci.

1.3. Podsumowanie
Koczc t cz rozwaa o midzyludzkiej komunikacji specjalistycznej w ujciu antropocentrycznym, naley w pierwszej kolejnoci zwrci uwag na kilka aspektw komunikacji midzyludzkiej. Po pierwsze podstaw midzyludzkiej komunikacji stanowi zdolno ludzi do interakcji sygnaowej. W oparciu o interakcj sygnaow moliwa jest komunikacja znakowa. Najbardziej skomplikowana znakowa komunikacja midzyludzka jest realizowana dziki jzykom ludzkim. Jednoczenie naley wspomnie, e komunikacja midzyludzka nie odbywa si dziki samym jzykom ludzkim, lecz w gr wchodz take wiedza o reguach komunikacyjnych, o wiecie oraz umiejtnoci, dowiadczenie komunikacyjne, kultura. Dodatkowo kady ze wspomnianych wyej wyrnikw naley rozpatrywa nie tylko w kontekcie wsplnoty, w ktrej yje dany mwca-suchacz, lecz przede wszystkim w odniesieniu do jednostki. Wiele aspektw komunikacji midzyludzkiej jest bowiem uwarunkowana osobistymi dowiadczeniami, przeyciami, wartociami, wychowaniem itp. Rozumienie na czym polega komunikacja midzyludzka umoliwia formuowanie trafnych wnioskw co do komunikacji specjalistycznej. Warunkiem efektywnej komunikacji specjalistycznej dwch specjalistw z wybranego obszaru ludzkiej dzia-

52

alnoci jest znajomo odpowiedniego jzyka specjalistycznego, posiadanie wiedzy specjalistycznej z danego zakresu, a take kultury specjalistycznej. Niezbdne s rwnie umiejtnoci tworzenia i nadawania oraz odbierania i rozumienia tekstw specjalistycznych, umoliwiajce udzia w interakcji tekstowej. Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej wszelkie analizy zwizane z komunikacj specjalistyczn (take ze specjalistyczn komunikacj multikulturow i multilingwaln) naley zawsze prowadzi, zaczynajc od obserwacji konkretnych specjalistw (uczestnikw konkretnego modelu komunikacji specjalistycznej), nie za od formuowania wnioskw oglnych (por. te J. Schrank 2004). W kolejnym rozdziale omwi kwestie dotyczce specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej w przedsibiorstwach globalnych (tzw. komunikacja w korporacjach globalnych). Dotychczasowe teoretyczne ujcia komunikacji w korporacjach globalnych sprbuje uzupeni i rozszerzy o kwestie antropocentryczne przedstawione w rozdziale pierwszym.

53

2. Komunikacja w korporacjach globalnych

W kontekcie bada naukowych z zakresu danej dziedziny nauki naley w pierwszej kolejnoci (a) ustali (zdefiniowa), a nastpnie (b) scharakteryzowa przedmiot pozna(wa)nia. Warto doda, e za Franciszkiem Grucz (2007: 139) nie uywam wyrazu przedmiot w jego znaczeniu potocznym (dosownym), lecz w kontekcie poznania naukowego. Innymi sowy, mwi o przedmiocie poznania naukowego, czyli o przedmiocie nauki. Ponadto znaczenia wyrazu przedmiot nie utosamiam ze znaczeniem wyrazu obiekt. Z kolei wyrazu obiekt take nie uywam tu w jego znaczeniu dosownym. (a) Przedmiot poznania naukowego mona zdefiniowa za Franciszkiem Grucz (ibid.) w nastpujcy sposb: {O 1 , ..., O x ; W 1 , ..., W y ; R 1 , ..., R z }, przy czym {O 1 , ..., O x } to zbir obiektw, {W 1 , ..., W y } to zbir waciwoci wspomnianych obiektw, za {R 1 , ..., R z } oznacza zbir relacji zachodzcych zarwno midzy obiektami jak i midzy ich waciwociami. To oznacza, e przedstawiona definicja przedmiotu poznania wskazuje na to, i w celu jego okrelenia naley najpierw ustali zbir tworzcych go obiektw, zbir waciwoci obiektw oraz zbir relacji zachodzcych midzy obiektami i relacji midzy waciwociami (ibid.), przy czym w niniejszej pracy uwzgldniam w gruncie rzeczy dwa pierwsze z wymienionych zbiorw. W przypadku lingwistyki antropocentrycznej jej przedmiot konstytuuje zbir konkretnych ludzi (specjalistw) ze wzgldu na pewne waciwoci jzykowe (komunikacyjne). (b) Aby precyzyjnie opisa przedmiot bada konkretnej dziedziny nauki, naley ustali fragment rzeczywistoci, interesujcy dan dziedzin. W przypadku lingwistyki antropocentrycznej zajmujcej si specjalistyczn komunikacj w przedsibiorstwach globalnych t rzeczywisto mona wyrni za pomoc modelu komunikacji specjalistycznej, ktry zaprezentowaam i omwiam w podrozdziale 1.2.1. (zob. Schemat 5.). W rozdziale pierwszym przedstawiam w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej gwne kwestie dotyczce komunikacji specjalistycznej. W rozdziale drugim omwi dotychczasowe ujcia teoretyczne komunikacji specjalistycznej w przedsibiorstwach globalnych, ktre zweryfikuj i uzupeni w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej.

2.1. Lingwistyka biznesu rys historyczny i zakres poznawczy

Wiele dziedzin nauki zajmowao i nadal zajmuje si komunikacj w przedsibiorstwach. Wrd nich mona wymieni zarzdzanie, marketing, socjologi, psychologi, etnometodologi. Rwnie w obrbie lingwistyki jzykw specjalistycznych i komunikacji specjalistycznej wyania si dzia powicony m.in. specjalistycznej komunikacji w przedsibiorstwach globalnych, ktry mona okreli mianem lingwistyki biznesu. Sformuowania lingwistyka biznesu uy prof. Sambor Grucza w marcu 2010 roku w czasie dyskusji nad niniejsz publikacj. W literaturze anglo54

jzycznej w sprawie utworzenia lingwistyki biznesu (ang. business linguistics) jako osobnej dziedziny w ramach lingwistyki stosowanej wypowiedziaa si Yulia V. Daniushina (2010) w swoim artykule pt. Business linguistics and business discourse w nastpujcy sposb:
[...] in the West, in the 1980s [...] there appeared an applied field focusing on the study of business communication and the business sublanguage [...]. Later it grew into a wide field of research, although we did not find the term Business Linguistics in academic writing, in spite of a thorough examination of the problem. [...] Therefore, we believe, we should initiate the term and suggest officially establishing the branch itself in academic research, because only the complex approach will bring the synergy and multi-dimensional vision of the problem. [...] Business Linguistics exists de facto. We suppose it is time to accept and establish it de jure as a separate integrative field within Applied Linguistics (Y. V. Daniushina 2010: 243245).

O zasadnoci wprowadzenia do jzyka lingwistyki wyraenia (terminu) lingwistyka biznesu utwierdzia mnie take lektura dwch tekstw prof. Franciszka Gruczy. W pierwszym ze wspomnianych tekstw (F. Grucza 2007: 21) autor pisze o wspczesnej lingwistyce europejskiej w kontekcie rozwizywania kwestii wzajemnego porozumiewania si wrd Europejczykw i potrzeby opracowania wsplnego jzyka Europy. Z kolei drugi tekst zosta gwnie powicony dziedzinie lingwistyki legislatywnej, ktr, zdaniem autora, naley pilnie ukonstytuowa w celu analizy tekstw ustaw w sposb systematyczny i zarazem profesjonalny z ich specyfik (F. Grucza 2010b: 13 i n.). Zatem nazwa lingwistyka biznesu powstaa niejako na wzr nazw lingwistyka europejska i lingwistyka legislatywna. W niemieckiej literaturze przedmiotu ju na pocztku XX w. pisano o dziedzinie nauki Wirtschaftslinguistik (E. E. J. Messing 1932). Nastpnie, najprawdopodobniej z przyczyn politycznych, zaniechano bada w tej dziedzinie (A.-M. Henke 1991: 18). Reaktywacja dyscypliny nastpia w Niemczech w latach 80. ubiegego stulecia pod nazw Betriebslinguistik. Naukowcy z dziedziny Wirtschaftslinguistik i Betriebslinguistik zajmowali si gwnie kwestiami jzyka specjalistycznego oraz aspektami dydaktyki jzykw obcych na uniwersytetach/ wydziaach ekonomicznych uczelni wyszych. W odniesieniu do lingwistyki biznesu naley podkreli, e jej ukonstytuowanie jest w Polsce potrzebne w celu kontynuacji i usystematyzowania bada z zakresu analizy jzyka specjalistycznego biznesu i szeroko pojtej komunikacji w przedsibiorstwach (globalnych) zwizanej z jzykiem biznesu. Komunikacj w przedsibiorstwach/ dyskurs w biznesie naukowcy zaczli bada nie do koca wiadomie, tzn. ju w latach 40. i 60. XX w. uywano w USA rnych wyrae na okrelenie komunikacji specjalistycznej, ktr pocztkowo (od lat 20. XX w.) wizano z rozwojem umiejtnoci tworzenia przede wszystkim tekstw mwionych, ale take tekstw pisanych w miejscu pracy (ang. oral and written skills in the workplace, business writing) i opracowywaniu szkole w tym zakresie, zwaszcza szkole zorientowanych na potrzeby dyrektorw przedsibiorstw. Wrd stosowanych okrele tak rozumianej komunikacji pojawiay si w jzyku angielskim

55

m.in. nastpujce wyrazy: business, industrial (przemysowy), corporate (korporacyjny), managerial (menederski). Jednak w pewnym momencie zreflektowano si i uznano, e umiejtno produkowania odpowiednich tekstw jest niezbdna nie tylko do wykonywania okrelonej pracy w przedsibiorstwach, ale take w innych organizacjach. Dlatego te przedmiot bada niejako rozszerzono i zaczto okrela w odnonej literaturze w jzyku angielskim mianem organizational communication (por. W. C. Redding 2006: 5). W krajach anglosaskich zaczy pojawia si take nastpujce okrelenia: institutional communication, professional discourse, institutional discourse, organisational discourse, business communication (por. F. BargielaChiappini 2009: 1 i n.), natomiast w Niemczech zaczto stosowa nastpujce nazwy: Organisationskommunikation (A. M. Theis 1994, F. Menz/ A. P. Mller 2008) oraz Institutionelle Kommunikation (A. Koerfer 1994). W Polsce nazwa przedmiotu lingwistyki biznesu nie zostaa jeszcze ukonstytuowana. Mimo to w jzyku polskim mona spotka si z pierwszymi prbami okrele przedmiotu bada: komunikacja w organizacjach, komunikacja w instytucjach. Na przeomie lat 80. i 90. XX w. ponownie zaczto szczegowiej analizowa kwestie komunikacji biznesowej, a obecnie dziedzin bada zajmujc si wspomnian komunikacj nazywa si po angielsku corporate communication(s) (C. B. M. van Riel/ Ch. J. Fombrun 2007, J. Cornelissen 2008), business discourse (F. BargielaChiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007, F. Bargiela-Chiappini 2009), business communication (M. Baker Graham/ Ch. Thralls 1998, L. Louhiala-Salminen 2009), a po niemiecku Wirtschaftskommunikation (G. Brnner 2000), Unternehmenskommunikation (np. Th. Bungarten 1994, M. Vollstedt 2002a,b), Business Discourse 11 (G. Wolf 2010). W jzyku polskim mona by uy nastpujcych wyrae: komunikacja korporacyjna 12, komunikacja w korporacjach, komunikacja w biznesie, komunikacja w przedsibiorstwach. Naley podkreli, e polskie okrelenia z przyimkiem w nie s do koca poprawne, gdy sugeruj one, jakoby specjalici zajmujcy si lingwistyk biznesu w zakresie komunikacji specjalistycznej podejmowali w swoich badaniach jedynie kwestie komunikacji wewntrz przedsibiorstw. Tymczasem zakres znaczeniowy nazw corporate communication(s)/ business discourse/ business communication/ Wirtschaftskommunikation/ Unternehmenskommunikation obejmuje zarwno aspekty komunikacji prowadzonej wewntrz przedsibiorstw (tzw. komunikacja wewntrzna, backstage 13, por. S. Sarangi/ C. Roberts 1999: 21 i n.) jak i aspekty komunikacji przedsibiorstw z otoczeniem (tzw. komunikacja
Autor dokadnie wyjania z jakich powodw zdecydowa si uywa angielskiego wyraenia (terminu) w niemieckiej ksice (zob. G. Wolf 2010: 2834). 12 Zob. np. tumaczenie na jzyk polski monografii Joepa Cornelissena pt. Corporate Communication. A Guide to Theory and Practice. 13 Terminy backstage i frontstage podaj tu w odniesieniu do komunikacji korporacyjnej, jednak w literaturze przedmiotu s one zwizane z szeroko pojt komunikacj w instytucjach (ang. institutional discourse, professional discourse). Frontstage dotyczy komunikacji specjalista-niespecjalista np. lekarz-pacjent, prawnik-klient, za backstage odnosi si do komunikacji specjalista-specjalista w danej dziedzinie (S. Sarangi/ C. Roberts 1999: 21 i n.).
11

56

zewntrzna, frontstage13, ibid.), co zgodnie podkrelaj autorzy zajmujcy si corporate communication(s)/ business discourse / business communication/ Wirtschaftskommunikation/ Unternehmenskommunikation. Przykadowo:
Unter <Unternehmenskommunikation> mchten wir die nach innen wie nach auen gerichtete Kommunikation der Subkultur <Unternehmen> verstehen, oder auch, genauer formuliert, die innerbetriebliche Kommunikation, die Kommunikation des Unternehmens mit anderen Unternehmen, die Kundenkommunikation und die gesellschaftliche Kommunikation (Th. Bungarten 1994: 32). [...] Unternehmenskommunikation [kann] in externe und interne Kommunikation eingeteilt werden (M. Vollstedt 2002a: 14). We define corporate communication as the set of activities involved in managing and orchestrating all internal and external communications aimed at creating favorable starting points with stakeholders on which the company depends (C. B. M. van Riel/ Ch. J. Fombrun 2007: 25, wyrnienie autorw). Today, corporate communication is increasingly seen as a holistic concept, including both company-external and company-internal communication; some scholars would even use the term interchangeably with business communication (L. Louhiala-Salminen 2009: 308).

Na wspomniany problem terminologiczny w jzyku polskim zwrcili uwag autorzy Sownika Poj Ekonomicznych. Biznes 9., proponujc termin komunikacja korporacyjna:
komunikacja korporacyjna [corporate communication] [...] dziaalno podejmowana przez organizacj w celu komunikowania si zarwno wewntrz z pracownikami, jak i na zewntrz, z obecnymi i przyszymi klientami oraz z ogem spoeczestwa. Okrelenie komunikacja korporacyjna czasami jest odnoszone do zewntrznej komunikacji, a czasami do wewntrznej komunikacji, jednake cile rzecz biorc obejmuje oba te obszary (SPE 2007: 146).

Trudnoci terminologiczne pojawiaj si w jzyku polskim w rozwaaniach nad komunikacj w korporacjach globalnych. W dobie globalizacji, gdy przedsibiorstwa z jednego kraju zaczy coraz czciej nawizywa wspprac gospodarcz z jednostkami biznesowymi z innych krajw lub otwiera wasne zakady w innych pastwach, komunikacj w odniesieniu do takich przedsibiorstw zaczto nazywa w jzyku niemieckim Interkulturelle Wirtschaftskommunikation (G. Brnner 2000: 39 i n.), Internationale Unternehmenskommunikation (zob. J. Bolten 2000 i S. Huck 2007: 891904 i 2008: 389407), za w jzyku angielskim Intercultural Business Communication (I. I. Varner 2000), International Corporate Communication, Intercultural and International Business Communication (zob. J. C. Palmer-Silveira/ M. F. RuizGarrido/ I. Fortanet-Gmez 2006 i S. McLean 2010: 359380), Intercultural Business Discourse (F. Bargiela-Chiappini 2007, F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 26 i n.). W jzyku polskim nie ukonstytuowaa si jeszcze nazwa tak okrelanej komunikacji, lecz warto zastanowi si nad doborem waciwego wyraenia. Tumaczc dosownie wyraenia Internationale Unternehmenskommunikation i International Corporate Communication, mona by w jzyku polskim mwi

57

o midzynarodowej komunikacji korporacyjnej lub komunikacji w korporacjach/ przedsibiorstwach globalnych, przy czym drugie z wymienionych wyrae moe by mylce. Sugeruje ono bowiem, e omawiana tu komunikacja specjalistyczna jest zawona do komunikacji wewntrznej. W tym kontekcie podobny wniosek nasuwa si po analizie wyraenia komunikacja w organizacjach zrnicowanych kulturowo, uytego w tytule monografii Renaty Winkler (2008). Tymczasem wyraenia Internationale Unternehmenskommunikation i International Corporate Communication odnosz si zarwno do komunikacji wewntrznej jak i do komunikacji zewntrznej:
Der Begriff der internationalen Unternehmenskommunikation bezeichnet alle internen und externen Kommunikationsaktivitten eines Unternehmens, deren Ziel es ist, Beziehungen in anderen Nationen bzw. Kulturen aufzubauen. Es handelt sich also um lnder- und kulturberschreitendes Kommunikationsmanagement und seine Umsetzung vor Ort (S. Huck 2007: 892, wyrnienie wasne).

Biorc pod uwag definicj zaproponowan przez Simone Huck, a take angielskie okrelenia Intercultural and International Business Communication, Intercultural Business Communication i Intercultural Business Discourse, mona by w jzyku polskim posugiwa si nastpujcym wyraeniem: interkulturowa i midzynarodowa komunikacja w biznesie, lub analogicznie do podanych wczeniej okrele, sformuowaniem: interkulturowa i midzynarodowa komunikacja korporacyjna. Jednak z uwagi na wczeniejsze rozwaania na temat znaczenia wyrazw interkulturowy i multikulturowy (zob. rozdz. 1.2.) zastpuj w powyszych wyraeniach wyraz interkulturowy wyrazem multikulturowy. Ponadto w kontekcie rozwaa z podrozdziau 1.2. wydaje si, e wyraz midzynarodowy mona zastpi wyrazem multilingwalny. Artykuy/ monografie z zakresu lingwistyki napisane w jzyku angielskim, w tytuach ktrych pojawia si wyraz international, dotycz bowiem kwestii jzykowych (por. A. Kankaanranta 2008: online). Wobec powyszego, w niniejszej pracy bd uywa wyraenia multikulturowa i multilingwalna komunikacja korporacyjna. Powyej wspomniaam, e zmiany w multikulturowej i multilingwalnej komunikacji korporacyjnej s wynikiem globalizacji. Warto zastanowi si nad znaczeniem wyrazu globalizacja. Wprawdzie dotychczas ukazao si ju wiele opracowa powiconych kwestiom globalizacji, lecz w niniejszej pracy chciaabym zwrci uwag na jedno z nich, ktre moim zdaniem koresponduje z przyjtymi tu zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej. Mowa o pozycji zatytuowanej The World is Flat. A Brief History of the Twenty-first Century (2005) autorstwa Thomasa L. Friedmana. Zdaniem autora w obecnych czasach, tzn. liczc od ok. 2000 roku, naley mwi o tzw. globalizacji 3.0 (T. L. Friedman 2005: 10). Globalizacja 3.0 oznacza, e wiat zmniejszy si z maego do jeszcze mniejszego, a waciwie sta si paski. Rozwaania w podobnym duchu prowadzi take Pankaj Ghemawat (2011: 94 i n.), ktry uywa wyraenia wiat 3.0 (ang. World 3.0) w znaczeniu podobnym do znaczenia wyraenia Globalizacja 3.0, lecz krytykuje nazywanie wiata paskim. Zdaniem autora, wiata nie naley postrzega ani jako zlepku autono-

58

micznych pastw (ang. World 1.0) ani jako zupenie paskiego czyli pozbawionego granic pastwowych (ang. World 2.0), lecz trzeba uzna za pglobalny (ang. semiglobalized), w ktrym najwaniejsze s poszczeglne jednostki (konkretne osoby) przywizane do wasnego kraju. Dlatego te nie naley znosi barier interkulturowych bd likwidowa rnic pomidzy ludmi, lecz prbowa je zrozumie:
Its not just firms and their business operations that remain deeply rooted. More important, its the people who are their customers, employees, investors, and suppliers. Ninety percent of the worlds people, it is estimated, will never leave the country where they were born. [...] This is the reality of what I call World 3.0, a world that is neither a set of distinct nation-states (World 1.0) nor the stateless ideal (World 2.0) that seems implicit in the strategies of so many companies. [...] Its certainly possible to have a global strategy and a global organization in such a world. But they must be based not on the elimination of differences and distances among people, cultures, and places, but on an understanding of them. [...] Because denying the existence of differences doesnt make them any easier to deal with. [...] Its worth reemphasizing that the world is neither a collection of autonomous nations (World 1.0) nor perfectly flat (World 2.0), but semiglobalized, with some places being much closer to home than others (P. Ghemawat 2011: 9499, wyrnienie autora).

Silvia Bonacchi (2011a: 112) idzie nawet o krok dalej i proponuje, by w kontekcie interkulturowym budowa i rozbudowywa to, co wsplne:
[...] bestehen interkulturelle Prozesse tatschlich in der berwindung von Differenzen? Oder ist es nicht eher so, dass interkulturelle Prozesse in der Konstruktion und im Ausbau des Gemeinsamen bestehen?

Wracajc do rozwaa dotyczcych terminu globalizacji naley podkreli, e w obecnym wiecie gwn rol odgrywaj jednostki 14, ktre mog ze sob wsppracowa i konkurowa w skali globalnej za pomoc nowoczesnych aplikacji (software), tworzc rnego rodzaju sieci wsppracy wykraczajce poza granice pastwowe (T. L. Friedman 2005: 10). Tym samym naley odrni globalizacj 3.0 od globalizacji na poziomie pastw (globalizacja 1.0) oraz od globalizacji na poziomie przedsibiorstw (globalizacja 2.0). Rozwj globalizacji jest zwizany z postpem dotyczcym Internetu, obecnie nazywanym Sieci 2.0 15 (zob. rozdz. 3.2.2.). Uytkownicy Internetu maj dostp do rnych aplikacji i narzdzi, za pomoc ktrych mog tworzy i publikowa tzw. tre 16. Thomas L. Friedman nie nadmieni w swojej pracy explicite, e wspomniane aplikacje (komputerowe) umoliwiaj poszczeglnym osobom komunikowanie si (zob. S. Evans 2012: 202), co z kolei pozwala na organizowanie wzajemnej wsppracy, podejmowanie rywalizacji itp. z innymi osobami znajdujcymi si w odlegych zaktkach wiata. Wspomniane moliwo14 15

W lit. ang. individuals. W lit. ang. Web 2.0. 16 W lit. ang. User Generated Content, User Created Content.

59

ci zostay jednak dostrzeone przez przedstawicieli biznesu (zwaszcza korporacji globalnych), ktrzy coraz czciej zmieniaj sposb komunikowania si z otoczeniem (zob. M. Huber 2010: 11 i n.) i wykorzystuj nowe aplikacje i narzdzia do porozumiewania si pracownikw w danym przedsibiorstwie (globalnym). W podrozdziaach 2.2.2.3. omwi kwestie organizacyjne zwizane z multikulturow i multilingwaln komunikacj korporacyjn. Natomiast w podrozdziale 3.2. przedstawi gwne narzdzia wykorzystywane do komunikacji wewntrznej w globalnych korporacjach. W niniejszej pracy nie podejmuj zagadnie dotyczcych aplikacji (narzdzi) do komunikacji (zewntrznej) przedsibiorstw z interesariuszami zewntrznymi, gdy zostay one dokadnie omwione i s regularnie aktualizowane w literaturze przedmiotu (np. M. Koch/ A. Richter 2009, C. Hilker 2010, L. Safko 2010, A. Mac 2011, A. McAfee 2011, S. Sweeney/ R. Craig 2011).

2.2. Areny komunikacji korporacyjnej (zarys)

Podstaw wszelkich dziaa w biznesie stanowi komunikacja (por. M. Charles 2009b: 9 i n.). Mona wrcz stwierdzi za Arkadiuszem Potockim, Renat Winkler i Agnieszk bikowsk (2011: 144), e komunikowanie si jest esencj zarzdzania. Przedsibiorstwa prowadzce dziaalno gospodarcz opieraj swoje dziaania na komunikacji: Communication is [...] at the heart of organizational performance (C. B. M. van Riel/ Ch. J. Fombrun 2007: 2):
Organisationen beruhen auf alltglichen sozialen Praktiken der symbolischen Interaktion/Kommunikation, die nur partiell rationaler Planung von auen unterliegen und die in jedem Fall an die immer wieder situativ zu leistende sinnhafte Strukturierung der Ereignisse durch Akteure gebunden sind; in diesem Sinne basieren Organisationen auf symbolischen, insbesondere auch sprachlichen Diskursen (St. Habscheid 2003: 123).

W literaturze czsto okrela si komunikacj jako kluczow funkcj przedsibiorstw (niem. Schlsselfunktion, E. G. Bormann et al. 1971: 149) lub jako element niezbdny do ycia przedsibiorstw (niem. Lebensnerv, H.-K. E. Wahren 1987: 3, por. te G. Brnner 2000: 78). Pojawiaj si stwierdzenia, e komunikacja jest podstaw dziaania przedsibiorstw: Unternehmen [sind] komplexe Systeme, die hauptschlich ber und durch Kommunikationsprozesse am Laufen gehalten werden (E.-M. Jakobs 2008: 21) oraz Ein Unternehmen kann also nur mit und durch Kommunikation bestehen (M. Breckle 2005: 13), a take: Sprachliche und kommunikative Kompetenz ist nicht nur nice to have. Sondern eine conditio sine qua non fr wirtschaftlichen Erfolg (A. P. Mller 2008: 23). Co wicej, komunikowanie si suy realizacji celu gwnego i celw pochodnych w przedsibiorstwie (zob. A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2011: 145):
Kommunikation spielt [...] offensichtlich eine ausgesprochen wichtige, koordinierende Rolle. Einerseits um dem Aufgabentrger die Aufgabe verstndlich zu machen, andererseits um mgliche Teilaufgaben weiter zu delegieren und selbstverstndlich um mgliche Missverstndnisse rund um die zu erfllende

60

Aufgabe (von allen Betroffenen) zu formulieren. ber, mit und durch Kommunikation lsst sich [...] die Aufgabenerfllung koordinieren (U. Kleinberger Gnther 2003: 20).

W podrozdziale 2.1. wspomniaam, e w literaturze przedmiotu wyrnia si powszechnie tzw. dwie paszczyzny komunikacji korporacyjnej: komunikacj wewntrzn i komunikacj zewntrzn. Komunikacja wewntrzna polega na komunikacji midzy wewntrznymi interesariuszami danego przedsibiorstwa (np. midzy pracownikami, czonkami zarzdu, czonkami rady nadzorczej). Z kolei komunikacja zewntrzna to komunikacja przedsibiorstwa z interesariuszami zewntrznymi (np. z dostawcami, klientami, konkurentami, urzdnikami, pracownikami bankw, przedstawicielami zwizkw zawodowych itp., por. F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 5). Komunikacj zewntrzn i wewntrzn danego przedsibiorstwa mona schematycznie przedstawi w postaci aren komunikacji (Schemat 11.). Wyrnia si: 1) aren wewntrzn, 2) aren rynkow, 3) aren finansow, 4) aren publiczn, 5) aren medialn.
Przedsibiorstwo

Arena wewntrzna
pracownicy czonkowie rady nadzorczej

Arena rynkowa
klienci dostawcy konkurenci

Arena finansowa
inwestorzy

Arena publiczna
urzdnicy pastwowi zwizki zawodowe organizacje NGO

Arena medialna obserwatorzy Komunikacja bezporednia analitycy multiplikatorzy Komunikacja porednia

Schemat 11. Areny komunikacji (za F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 136)

61

Wyraz arena oznacza w staroytnoci kolisty lub owalny plac porodku amfiteatru, bdcy miejscem igrzysk lub przedstawie teatralnych (zob. S. Dubisz 2003). Wspczenie arena to koliste miejsce w cyrku, przeznaczone do wystpw i popisw artystw cyrkowych albo miejsce pewnych zdarze lub dziaa (ibid.). W kontekcie rozwaa na temat komunikacji korporacyjnej wyraz arena oznacza pewne rzeczywiste bd wyimaginowane miejsce, w ktrym odpowiednie grupy interesw podejmuj prb porozumienia si (por. F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 135):
Mit Arena ist [...] hier in erster Linie ein gedanklicher oder tatschlicher Ort gemeint, an dem Kommunikation mit den relevanten Interessen- und Anspruchsgruppen versucht wird. Der Versuch allein ist schon wichtig, denn ob Kommunikation tatschlich gelingt, ist an viele Voraussetzungen gebunden (F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 135).

Przedsibiorstwo moe komunikowa si ze swoimi interesariuszami porednio (przerywana linia na Schemacie 11.) z wykorzystaniem rnego rodzaju mediw/ narzdzi lub przy pomocy porednikw, a take zwracajc si do nich bezporednio (ciga linia na Schemacie 11.). W niniejszej pracy skupiam si na aspektach specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej (zob. rozdz. 1.2.), przebiegajcej na arenie wewntrznej przedsibiorstw globalnych za pomoc odpowiednich narzdzi (zob. rozdz. 3.2.).

2.3. Komunikacja w korporacjach globalnych ujcie organizacyjne

Wewntrzna komunikacja w przedsibiorstwach globalnych pozostawaa przez dugi czas poza obszarem zainteresowa zarwno badaczy zajmujcych si kwestiami komunikacji korporacyjnej (por. M. Vollstedt 2002b: 88, H. Kalla 2006: 17, G. Wolf 2010: 10), jak i samych reprezentantw przedsibiorstw. W ostatnich latach zmienia si jednak postrzeganie istoty komunikacji wewntrznej zwaszcza przez menederw korporacji globalnych:
Diskursivitt gehrt zu den wesentlichen Merkmalen, die Organisationsprozesse in Unternehmen charakterisieren. Deshalb nimmt die unternehmensinterne Kommunikation bei allen Ablufen und Vernderungen in Unternehmen eine Schlsselrolle ein, indem die Beteiligten eines Unternehmens Strukturen und Planungen situativ im Diskurs vermitteln oder untereinander aushandeln (H. Fetzer 2010: 13).

Coraz czciej powstaj te strony internetowe powicone komunikacji wewntrznej oraz pojawiaj si oferty szkole i usug doradczych w tym zakresie w rnych zaktkach wiata, np. w Polsce Komunikat. Twoje rdo wiedzy o komunikacji wewntrznej (http://komunikat.rrcc.pl/), GFMP Management Consultants (http://www.gfmp.com.pl/main.xml), w Wielkiej Brytanii Instytut komunikacji wewntrznej (http://www.ioic.org.uk/content/), w Niemczech Communication Consult (http://communication-consult.com/).

62

Multikulturowa i multilingwalna komunikacja wewntrzna nabiera znaczenia, poniewa zauwaono, e sprawne porozumiewanie si w przedsibiorstwie wpywa na zwikszenie zaangaowania pracownikw w wykonywane zadania i popraw ich motywacji, a w konsekwencji przekada si na wysz efektywno dziaania pracownikw i lepsze wyniki ich pracy. Tym samym efektywna komunikacja wewntrzna moe oznacza osiganie wikszych zyskw przez dane przedsibiorstwo (gwny cel przedsibiorstwa). 2.3.1. Modele organizacji Na komunikacj w korporacjach globalnych, a zwaszcza na wybr jzyka, dziki ktremu prowadzone s w korporacjach dyskursy w formie ustnej i pisemnej, ma znaczcy wpyw model organizacji danego przedsibiorstwa globalnego (por. M. Vollstedt 2002a: 18, 119120; 2002b: 91 i n.), zwany te strategi (form) obecnoci przedsibiorstwa na rynkach zagranicznych (J. W. Wiktor 2006: 25 i n.). Mona wyrni cztery modele organizacji korporacji globalnych: (a) etnocentryczny, (b) policentryczny, (c) regiocentryczny, (d) globalny. Model etnocentryczny (a) polega na centralizacji dziaa danego przedsibiorstwa w jego gwnej siedzibie. W zagranicznych jednostkach zalenych, bdcych czci okrelonego przedsibiorstwa globalnego, prac kieruj na odlego menederowie z siedziby przedsibiorstwa (centrali), ktrzy kontaktuj si z kierownictwem jednostek zalenych. Jednak menederowie z poszczeglnych jednostek zalenych nie wsppracuj ze sob bezporednio, a to oznacza, e pracownicy tych jednostek nie porozumiewaj si ze sob bezporednio w adnych kwestiach. W zwizku z tym kadra zarzdzajca z centrali komunikuje si z menederami z jednostek zalenych za pomoc swojego jzyka narodowego (w lit. niem. Stammhaussprache, zob. M. Vollstedt 2002a: 114; 2002b: 9192). Dlatego te z punktu widzenia menederw z jednostek zalenych mona mwi o adaptacji (B. Bck 2004 za C. Nickerson/ B. Planken 2009: 22, por. te B. Bck 2009: 65 i n.), gdy menederowie z jednostek zalenych posuguj si jzykiem partnera. Z kolei z punktu widzenia przedstawicieli kadry zarzdzajcej z centrali mwi si o braku adaptacji, poniewa porozumiewaj si oni z reprezentantami jednostek zalenych w swoim jzyku ojczystym (ibid.). Dominacja kadry zarzdzajcej z gwnej siedziby nad menederami z jednostek zalenych przejawia si w wyznaczaniu menederom z filii zagranicznych wasnych regu dziaania (strategie i koncepcje zarzdzania, zob. E.-U. Kinast/ S. Schroll-Machl 2003: 437), co Christian Scholz (1993) nazywa w jzyku niemieckim mianem Kultur-Kolonialisierung, za Edgar H. Schein (2009: 14) okrela dominacj jednej kultury nad drug (ang. one culture dominates the other). Podobnie jak w przypadku modelu etnocentrycznego, tak i w modelu policentrycznym (b), zwanym te multilokalnym, menederowie gwnej siedziby firmy kontaktuj si z okrelonymi pracownikami jednostek zalenych. Rnica midzy omawianymi strategiami polega na tym, e jednostki zalene w modelu policentrycznym s kiero-

63

wane przez lokalnych menederw i funkcjonuj w duym stopniu niezalenie (decentralizacja struktur organizacyjnych). W zwizku z tym, porozumiewanie si za pomoc jzyka narodowego kadry zarzdzajcej pracujcej w centrali z pracownikami z zagranicznych jednostek zalenych nie zawsze jest moliwe. Dlatego te niejednokrotnie zachodzi potrzeba ustalenia wsplnego jzyka (np. tzw. lingua franca, zob. rozdz. 2.4.1.) dla menederw jednostki gwnej i podrzdnych jej filii, czyli dochodzi do tzw. standardyzacji (B. Bck 2004 za C. Nickerson/ B. Planken 2009: 22, por. te B. Bck 2009: 65 i n.). Z kolei koncepcje zarzdzania s opracowywane przez kade z przedsibiorstw w sposb autonomiczny, std mona mwi o rozdziale kultur (w lit. ang. separation of cultures, E. H. Schein 2009: 1314). Coraz czciej okazuje si jednak, e niezwykle wana do osigania celw firmy jest wsppraca midzy jednostkami zalenymi danej korporacji globalnej, ktra bywa nawizywana najczciej w celu realizacji okrelonych projektw. Jeeli wspomniana wsppraca odbywa si midzy jednostkami zalenymi znajdujcymi si w okrelonym regionie, np. w Unii Europejskiej, w Azji, to model organizacji przedsibiorstwa jest okrelany mianem regiocentrycznego (c), a jeli wsppraca dochodzi do skutku w skali wiatowej, wwczas mwi si o modelu globalnym lub geocentrycznym (d). W przeciwiestwie do strategii etnocentrycznej i policentrycznej, w przypadku modeli regiocentrycznego i geocentrycznego porozumiewaj si ze sob nie tylko przedstawiciele kadry zarzdzajcej z poszczeglnych jednostek biznesowych, ale take pracownicy niszych szczebli. Dlatego te ustalenie okrelonego wsplnego jzyka w celach komunikacyjnych jest kwesti priorytetow (M. Vollstedt 2002a: 119; 2002b: 92). W przypadku modeli globalnego i regiocentrycznego nastpuje rwnie ujednolicenie standardw dziaania, co niektrzy autorzy okrelaj mianem czenia si kultur (w lit. ang. blending/ integration of cultures, E. H. Schein 2009: 13 i n.) lub trzeciej kultury (w lit. niem. dritte Kultur, zob. 2.4.3.). Reasumujc, mona stwierdzi za Pankajem Ghemawatem (2011: 99), e modele regiocentryczny i geocentryczny/ globalny stanowi zagodzenie modelu etnocentrycznego:
Participation in intercultural activities and networks (which corporations can easily facilitate through international projects) tends to soften ethnocentrism. [...] They [= Businesses J.Z.] [...] can bind together diverse groups by promoting shared values, culture and processes (P. Ghemawat 2011: 99).

Omwione powyej modele organizacji w zalenoci od dominacji jednostki biznesowej w odniesieniu do kwestii lingwistycznych i kulturowych mona przedstawi za pomoc nastpujcego schematu:

64

duy
Model etnocentryczny

Wpyw gwnej siedziby przedsibiorstwa

Model regio-/ geocentryczny

Model policentryczny

may may
Wpyw jednostek zalenych

duy

Schemat 12. Modele organizacji przedsibiorstw globalnych (za E.-U. Kinast/ S. Schroll-Machl 2003: 438)

Warto podkreli, e wybr okrelonego modelu organizacji dla danego przedsibiorstwa globalnego jest spraw trudn, zoon oraz wymagajc uwzgldnienia szeregu czynnikw i wykonania wielu analiz. Przyjcie nieadekwatnego modelu moe grozi nawet upadkiem firmy. O tym, jak powane mog by konsekwencje implementacji nieodpowiednich strategii organizacyjnych mona przeczyta np. w pracy Edgara H. Scheina (2009). Autor zebra w swojej monografii liczne przykady ilustrujce skutki bdnych decyzji strategicznych podejmowanych przez kadr zarzdzajc w korporacjach globalnych. 2.3.2. Kierunki komunikacji Komunikacja na arenie wewntrznej przedsibiorstw (take na arenie korporacji globalnych w omwionych w rozdz. 2.3.1. modelach organizacji) przebiega na cztery sposoby w czterech kierunkach (por. F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 136138): (a) w d, (b) w gr, (c) w poziomie i (d) lateralnie. Komunikacj w d i komunikacj w gr mona okreli mianem komunikacji asymetrycznej (zob. H. Fetzer 2010: 3031), gdy jest ona realizowana przez osoby na rnych stanowiskach w hierarchii przedsibiorstwa. Natomiast komunikacj w poziomie i komunikacj lateraln, realizowane przez osoby pracujce na porwnywalnych stanowiskach, mona okreli mianem

65

komunikacji symetrycznej: Symmetrische Kommunikation ist meistens in der Kommunikation unter Gleichen festzustellen (H. Fetzer 2010: 31). (a) Wyraenie komunikacja w d oznacza komunikacj inicjowan przez kadr wyszego szczebla, polegajc na przekazywaniu informacji pracownikom niszego szczebla (tzw. komunikacja kierownicza). Komunikacja w d moe dotyczy np. polityki danego przedsibiorstwa, jego celw, misji, a take wanych wydarze w firmie, procedur, oceny zada wykonywanych przez konkretne osoby itp. (A. Olsztyska 2002: 172). W literaturze przedmiotu wyrnia si dwa rodzaje komunikacji w d. Jeli wiadomo na dany temat jest przekazywana schodkowo, tzn. kolejno z jednego szczebla hierarchii do drugiego i dalej do nastpnego, przez co dana wiadomo jest coraz mniej szczegowa, wwczas mwi si o komunikacji kaskadowej. A jeeli w komunikacji nie ma porednikw, tzn. w sytuacji, w ktrej adresatami danej wiadomoci z danego szczebla przedsibiorstwa s wszyscy pracownicy rwnoczenie, wwczas komunikacja w d jest okrelana po niemiecku mianem Sprinklerkommunikation [komunikacja deszczowa] (F. Menz/ H. K. Stahl 2008: 136 137) lub vertikale Informationsdurchlssigkeit [wertykalny przepyw informacji] (H. Fetzer 2010: 152 i n.). Drugi z wymienionych rodzajw komunikacji dotyczy najczciej bezporedniego porozumiewania si midzy kadr zarzdzajc najwyszego szczebla/ przedstawicielami zarzdu a pracownikami najniszego szczebla. (b) Natomiast gdy porozumiewanie przebiega w odwrotnym kierunku, czyli w sytuacji gdy pracownicy inicjuj komunikacj z kadr kierownicz na temat biecych spraw, pomysw, wychodz z propozycj zmian itp., wwczas komunikacj wewntrzn nazywa si komunikacj w gr. (c) Komunikacja w poziomie jest najczciej okrelana mianem komunikacji horyzontalnej. Zakres znaczeniowy wyraenia komunikacja horyzontalna obejmuje porozumiewanie si pracownikw tego samego szczebla w danym dziale lub w okrelonej czci przedsibiorstwa. (d) Z kolei wyraenie komunikacja lateralna implikuje porozumiewanie si osb zatrudnionych na porwnywalnych stanowiskach w rnych dziaach (ibid.). Komunikacja lateralna jest istotna zwaszcza wtedy, gdy w przedsibiorstwie powoywane s (interdyscyplinarne) zespoy zadaniowe, ktre maj na celu rozwizanie konkretnych problemw lub wykonanie okrelonych projektw o charakterze interdyscyplinarnym (tzw. zespoy projektowe, zob. rozdz. 3.1.2.).

2.3.3. Struktury komunikacji Komunikacja w przedsibiorstwach nigdy nie przebiega tylko w jednym kierunku (por. rozdz. 2.3.2.), gdy osoby w nich zatrudnione pracuj zazwyczaj nad kilkoma rnymi projektami i rozwizuj wiele rozmaitych problemw. Dlatego te nieustannie porozumiewaj si z innymi pracownikami rnych szczebli. W ten sposb powstaj tzw. struktury komunikacji, ktre mona okreli mianem struktur powiza komunikacyjnych w przedsibiorstwie (C. Mast 2008: 221). Struktury komuni-

66

kacji mog nastpnie ukada si w sieci komunikacji (zob. rozdz. 2.3.4.). Najwaniejsze struktury komunikacji wystpujce w przedsibiorstwach to: a) struktura gwiazdy

Schemat 13. Struktura gwiazdy (za C. Mast 2008: 221)

W strukturze gwiazdy (Schemat 13.), znanej w jzyku polskim take pod nazw koo od wozu (por. A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 49), centraln osob jest przewanie przeoony (szary kolor), std t struktur okrela si w literaturze przedmiotu mianem struktury przeoonego. Pozostae osoby nalece do struktury gwiazdy to podwadni, ktrzy raportuj do swojego kierownika i nie porozumiewaj si midzy sob w adnej sprawie. Przeoony jest osob decyzyjn. Taki sposb komunikacji suy do realizacji rutynowych, prostych zada, a take umoliwia szybkie podejmowanie decyzji. W przypadku struktury gwiazdy istnieje niebezpieczestwo nadmiernego obcienia obowizkami osoby centralnej (C. Mast 2008: 221222). Struktur gwiazdy uwaa si za najsilniej scentralizowan. b) struktura acucha

Schemat 14. Struktura acucha (za C. Mast 2008: 221)

Uczestnicy struktury acucha (Schemat 14.) porozumiewaj si kolejno jeden za drugim. Niemoliwe jest kontaktowanie si z pracownikami, z ktrymi nie jest si bezporednio powizanym w tej strukturze. Struktura acucha suy przewanie

67

do komunikacji osb nalecych do rnych sieci (zob. rozdz. 2.3.4.) w danym przedsibiorstwie. Komunikacja przeoonych z pracownikami (komunikacja kaskadowa, zob. rozdz. 2.3.2.(a)) jest przykadem komunikacji przebiegajcej zgodnie z zaoeniami struktury acucha (C. Mast 2008: 222). c) struktura Y

Schemat 15. Struktura Y (za C. Mast 2008: 221)

Struktura Y (Schemat 15.) jest take zilustrowana w postaci acucha, ktry rozgazia si lub stanowi poczenie dwch drg w obrbie jednej sieci komunikacji (zob. rozdz. 2.3.4.) bd stanowi przejcie do innej sieci. Osob-cznikiem w tego rodzaju strukturze jest tzw. gatekeeper (C. Mast 2008: 222223). Gatekeeper decyduje w jaki sposb przebiega komunikacja w strukturze Y. d) struktura okrgu

Schemat 16. Struktura okrgu (za C. Mast 2008: 221)

W strukturze okrgu (Schemat 16.) komunikuj si tylko pracownicy powizani ze sob bezporednio, lecz wszyscy uczestnicy tej struktury s ze sob powizani porednio.

68

e) struktura pena

Schemat 17. Struktura pena (za C. Mast 2008: 221)

W strukturze penej (Schemat 17.) kady uczestnik moe potencjalnie kontaktowa si z kadym, dlatego te struktur pen nazywa si czsto mianem struktury otwartej lub kady z kadym (por. A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 4950). Ta struktura jest najbardziej zdecentralizowana, a jeli obecny jest w niej przywdca, to nie ma on wyeksponowanej pozycji ani nadmiernej wadzy (ibid.). Struktura pena umoliwia uczestnikom czste porozumiewanie si i interakcje oraz sprzyja nawizywaniu kontaktw osobistych (nieformalnych), jednak nie pozwala na szybkie podejmowanie decyzji (C. Mast 2008: 222223). Ten rodzaj struktury komunikacji wybiera si wtedy, gdy naley wykona zadanie zoone i wymagajce podejcia innowacyjnego (A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 50). Wymienione w niniejszym rozdziale najwaniejsze struktury komunikacji w przedsibiorstwie cz si w wiksze struktury, ktre mona okreli mianem sieci komunikacji (C. Mast 2008: 209 i n., zob. rozdz. 2.3.4.).

2.3.4. Formalne i nieformalne sieci komunikacji W podrozdziale 2.3.3. omwiam struktury komunikacji wystpujce w przedsibiorstwach i wspomniaam, e mog si one czy, tworzc wiksze struktury, ktre okrela si w literaturze przedmiotu mianem sieci komunikacji 17 (C. Mast 2008: 209 i n.). W niniejszym podrozdziale przedstawi najwaniejsze kwestie dotyczce sieci komunikacji w przedsibiorstwach. Sieci komunikacji w danym przedsibiorstwie su przede wszystkim wzajemnemu informowaniu si pracownikw w rnych sprawach zwizanych z dziaaniem przedsibiorstwa 18 (zob. C. Mast 2008: 218). Komunikacja (wzajemne informowanie) w sieciach odbywa si we wszystkich kierunkach (zob. rozdz. 2.3.2.) i ma chaW polskiej literaturze przedmiotu nie rozrnia si midzy wyraeniami struktury komunikacji i sieci komunikacji, tzn. struktury komunikacji s czsto okrelane mianem sieci komunikacji (por. np. A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 47 i n., A. Potocki 2008: 26 i n.). Jednak w niniejszej pracy wprowadzam rozrnienie midzy tymi dwoma wyraeniami (zob. rozdz. 2.3.3. i 2.3.4.). 18 W lit. niem. Informationsnetzwerke.
17

69

rakter formalny. Tego rodzaju sieci komunikacji, ktrych gwnym celem jest transfer informacji mona okreli mianem formalnych sieci komunikacji. Formalne sieci komunikacji mog przybiera rne formy, wic nie sposb jest omwi wszystkie rodzaje sieci komunikacji w niniejszej pracy. Poniej zostay przedstawione najbardziej typowe formalne sieci komunikacji wraz z zaznaczeniem (szary kolor) osoby-cznika pomidzy strukturami komunikacji w obrbie danej sieci (zob. Schematy 18. i 19.). Naley podkreli, e ponisze sieci mona rozbudowywa w zalenoci od potrzeb danego przedsibiorstwa i od zaplanowanych zada. Formalna sie komunikacji powstaje wtedy, kiedy dany pracownik przedsibiorstwa naley bezporednio do dwch struktur komunikacji jednoczenie. Peni on wwczas niejako rol pomostu 19 czcego dwie rne struktury komunikacji (zob. Schemat 18.). Dziki temu komunikacja midzy czonkami dwch rnych struktur moe doj do skutku.

Schemat 18. Przykadowa sie komunikacji (za C. Mast 2008: 225)

Sie komunikacji powstaje take wtedy, gdy dany pracownik czy 20 dwie struktury komunikacji, nie bdc formalnie zatrudniony w adnej z nich, jak to zostao przedstawione w Schemacie 19. Sie komunikacji z cznikiem jest najczciej tworzona w celu realizacji zada wymagajcych koordynacji pracy osb zatrudnionych w rnych dziaach danego przedsibiorstwa (por. zarzdzanie projektami, rozdz. 3.1.).

Schemat 19. Przykadowa sie komunikacji (za C. Mast 2008: 225)

19 20

W lit. niem. Mitglied mit Brckenfunktion, w lit. ang. bridge, linking pin. W lit. niem. Mitglied mit Verbindungsfunktion, w lit. ang. liaison.

70

Naley doda, e formalne sieci komunikacji w przedsibiorstwie nie istniej w izolacji, lecz mog si pokrywa. W ramach formalnych sieci komunikacji, ale te niezalenie od nich, w przedsibiorstwie powstaj kolejne sieci, opierajce si na komunikacji midzyludzkiej, np. rozwijaj si relacje midzy pracownikami (w lit. niem. Beziehungsnetzwerk), pracownicy nawizuj przyjanie (w lit. niem. Freundschaftsnetzwerk) itp. (C. Mast 2008: 219221, por. te G. Brnner 2000: 1011). Uczestnicy sieci komunikacji typu Beziehungsnetzwerk i Freundschaftsnetzwerk komunikuj si ze sob w sposb nieformalny, dlatego te wymienione sieci mona nazwa nieformalnymi sieciami komunikacji. Nieformalne sieci komunikacji stanowi najczciej pewne uzupenienie podstawowych (formalnych) sieci komunikacji w przedsibiorstwie, cho mog one prowadzi do zaburze w komunikacji formalnej. Nieformalne sieci komunikacji powstaj najczciej w oparciu o struktury komunikacji horyzontalnej i lateralnej (zob. rozdz. 2.3.2.(c) i (d) oraz A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 68, Ch. Funken 2008: 111). Wielu teoretykw i praktykw zajmujcych si komunikacj korporacyjn zaczo w ostatnich latach podkrela wag tzw. komunikacji nieformalnej w wewntrznej komunikacji korporacyjnej. Zauwaono bowiem, e pracownicy nigdy nie komunikuj si wycznie w granicach wyznaczonych na podstawie formalnych struktur i sieci komunikacji ani nie rozmawiaj w sprawach dotyczcych jedynie dziaalnoci przedsibiorstwa. Prowadz dyskusje na tematy niezwizane z obowizkami subowymi, jak rwnie rozmawiaj o pracy w tworzonych przez siebie nieformalnych sieciach komunikacji: Analysiert man die faktischen kommunikativen Kontakte, so findet man immer Abweichungen von den formellen Netzen (G. Brnner 2000: 11). Mogoby si wydawa, e komunikacja nieformalna, poza tym e opnia niektre dziaania pracownika, nie wpywa znaczco na dziaalno przedsibiorstwa. Jednak z zaprezentowanych do tej pory, cho skromnych, wynikw bada mona wysnu inne wnioski (np. H. Kalla 2006: 8687). Rola komunikacji nieformalnej jest decydujca przy rozwizywaniu konfliktw w przedsibiorstwie, podczas budowania wzajemnego zaufania midzy pracownikami, co w poredni sposb przekada si na jako pracy zaogi, zadowolenie pracownikw itp. Niektrzy autorzy uwaaj nawet, e gro komunikacji wewntrznej ma miejsce w nieformalnych sieciach komunikacji:
Whrend die offizielle Darstellung der Organisation dazu tendieren wird, das formale Gerst der Kompetenzen und Dienstwege als Bedingung dafr anzusehen, dass auch informale Kommunikation gewhlt werden kann, mag die Netzwerkanalyse zeigen, dass informale Kommunikation dominiert und nur, gleichsam fr Not- und Grenzflle, das Zeremoniell der formalen Kommunikation bereithlt (N. Luhmann 2000: 25). In der Praxis, im betrieblichen Alltag findet [...] nur ein Bruchteil der Kommunikation in diesen eindeutig geregelten Bahnen und Formen statt. Der hohe Koordinations- und der gesteigerte Kommunikationsbedarf in modernen Unternehmen werden in erster Linie durch ungeplante und spontane Kommunikation abgedeckt (Ch. Funken 2008: 111).

71

Dlatego te Hanna Kalla (2006) uwaa, e w celu analizy wewntrznej komunikacji w przedsibiorstwach niezbdne jest podejcie holistyczne (H. Kalla 2006: 52), tzn. w badaniach naley przyj perspektyw zintegrowanej komunikacji wewntrznej 21 (ibid.). Zgodnie z zaproponowan przez autork definicj zintegrowanej komunikacji wewntrznej komunikacja wewntrzna odbywa si w sposb zarwno formalny jak i nieformalny na wszystkich poziomach danej organizacji (ibid. s. 5253). Co wicej, okazuje si, e komunikacja nieformalna polega nie tylko na tworzeniu wypowiedzi ustnych i ich rozumieniu, jak do tej pory sdzono (w lit. niem. homilesche Kommunikation, G. Brnner 2000: 222), ale take na uczestnictwie w interakcji pisemnej (w lit. niem. schriftliche Softcommunication, U. Kleinberger Gnther 2008: 237239, inoffizielle schriftliche Kommunikation, M. Vollstedt 2002: 18):
Unter Softcommunication fallen alle kommunikativen Sprachhandlungen, die im nicht strukturierten Rahmen wie beispielsweise bei Sitzungen, Besprechungen, Arbeitsanweisungen etc. vorkommen und umfasst daher weite Bereiche der kommunikativen Ttigkeit im beruflichen Alltag. [...] Vorwiegend handelt es sich um mndliche Texte, also im klassischen Sinne um Gesprche mit zwei oder mehreren TeilnehmerInnen, face-to-face oder medial vermittelt (Telefon, Gegensprechanlage, Handy, Voice-Mail etc.). Gleichwohl finden sich inzwischen auch im schriftlichen Austausch Texte, die unter den Bereich der Softcommunication fallen, vor allem bei E-Mails (U. Kleinberger Gnther 2005a: 74, wyrnienie autorki).

Softcommunication [komunikacja mikka] odgrywa wan rol w wewntrznej komunikacji przedsibiorstw (ibid.), jednake dokadne lingwistyczne analizy zwaszcza na temat pisemnej komunikacji mikkiej nie zostay jeszcze opracowane: Die Integration von Softcommunication in schriftliche Texte muss noch eingehend untersucht werden, es liegen nur wenige linguistische Analysen dazu vor (U. Kleinberger Gnther 2008: 238). Na zakoczenie tego podrozdziau warto podkreli wag zarwno formalnej jak i nieformalnej komunikacji wewntrznej w codziennym wykonywaniu obowizkw przez pracownikw, przytaczajc sformuowanie Christiane Funken (2008: 111): Die interne Kommunikation erweist sich [...] zunehmend als integraler Bestandteil von Arbeit und zwar sowohl in formalisierter als auch spontaner, ungesteuerter Form. W podrozdziale 2.4. omwi lingwistyczne kwestie zwizane z multikulturowym i multilingwalnym porozumiewaniem si specjalistw w strukturach i sieciach komunikacji korporacji globalnych.

2.4. Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w korporacjach globalnych ujcie lingwistyczne

Specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w korporacjach globalnych to komunikacja specjalistyczna zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropo21

W lit. ang. Integrated Internal Communications.

72

centrycznej, ktre przedstawiam w podrozdziale 1.2. Na zakoczenie podrozdziau 1.2. podaam dwa warunki, ktre musz zosta spenione, by mona byo mwi o specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej. Konkluzja brzmiaa nastpujco: O specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej mona mwi wtedy, kiedy porozumiewajcy si ze sob specjalici z danej dziedziny: (a) s w posiadaniu co najmniej dwch paralelnych etnokultur specjalistycznych i znaj przynajmniej dwa paralelne etnolekty specjalistyczne z tej dziedziny (umiej si nimi posugiwa) oraz (b) umiej przecza si midzy tymi etnokulturami specjalistycznymi i etnolektami specjalistycznymi z okrelonego zakresu rzeczywistoci. Im bardziej sprecyzowana jest dziedzina, w odniesieniu do ktrej badana jest komunikacja specjalistyczna, tym wicej szczegw mona poda na temat danego jzyka specjalistycznego i konkretnej kultury specjalistycznej. W odniesieniu do korporacji globalnych, kwestie zwizane z jzykiem specjalistycznym omwi w podrozdziale 2.4.1., za w podrozdziale 2.4.3. przedstawi aspekty dotyczce kultury specjalistycznej. 2.4.1. BELF (Business English as a lingua franca) W podrozdziale 2.3.1., omawiajc modele organizacji przedsibiorstw globalnych, zasygnalizowaam, e ustalenie wsplnego jzyka, dziki ktremu pracownicy danej korporacji porozumiewaj si ze sob, odgrywa pierwszorzdn rol. W niniejszym podrozdziale powic wicej uwagi kwestii jzyka w globalnych korporacjach. Karlfried Knapp zauway, e analizujc porozumiewanie si w rodowisku multikulturowym, trzeba uwzgldnia po pierwsze rnice kulturowe, ktre dokadniej omwi w podrozdziale 2.4.3.: dieser [...] interkulturelle Kontakt ist in aller Regel im weitesten Sinne sprachlich vermittelte, interpersonale Kommunikation zwischen Angehrigen verschiedener Kulturen (K. Knapp 1995: 10), a po drugie fakt, e co najmniej jeden z partnerw komunikacji mwi w jzyku obcym: Interkulturelle Kommunikation ist typischerweise fr mindestens einen der beteiligten Interaktionspartner Kommunikation in einer fr ihn fremden Sprache (ibid. s. 1718). Skoro przynajmniej jeden z uczestnikw modelu komunikacji posuguje si tzw. jzykiem obcym (ktrego uczy si), to podczas porozumiewania si wystpuj pewne ograniczenia, ktre mog sprawi, e osoba uywajca jzyka obcego zostanie niesusznie uznana przez swojego rozmwc np. za niechtn do wsppracy lub nieposiadajc wystarczajcych kompetencji merytorycznych (por. P. Rogerson-Revell 2007: 118, K. Knapp 2011: 454). Karlfried Knapp (1995: 18) nazywa tak rozumian komunikacj mianem lernsprachliche Kommunikation. Jak poblematyczna i zoona moe by taka komunikacja wida chociaby na przykadzie Szwajcarii, co dokadnie przedstawi w swoim artykule Urs Drmller (1994). W multikulturowej i multilingwalnej komunikacji korporacyjnej podejmowane s prby unikania wspomnianej lernsprachliche Kommunikation (ibid.). Podczas dyskursu dwch specjalistw osoba posugujca si jzykiem, ktrego uczy si, jest bowiem w trudniejszej sytuacji ni jej partner produkujcy wypowiedzi w swoim

73

jzyku ojczystym. W tego rodzaju sytuacjach dy si, by adna ze stron nie bya pokrzywdzona i nie dopuszcza si, by dyskurs zosta zdominowany przez jednego specjalist, ktry jest uprzywilejowany w dyskursie, posugujc si swoim lingua materna. Dlatego te we wspomnianych sytuacjach dyskurs jest najczciej prowadzony dziki tzw. jzykowi wsplnemu/ jzykowi trzeciemu 22 lub tzw. lingua franca. W ten sposb szanse osb porozumiewajcych si ze sob zostaj wyrwnane (K. Knapp 2011: 454). W biznesowym (specjalistycznym) dyskursie multikulturowym i multilingwalnym funkcj lingua franca najczciej spenia jzyk angielski (w lit. ang. English as a lingua franca, w skrcie: ELF; por. np. G. Brnner 2000: 39, M. Gerritsen/ C. Nickerson 2009: 181, K. Knapp 2011: 454455, F. Poppi 2011: 237), std czsto stosowane jest te wyraenie Business English as a lingua franca (w skrcie: BELF 23, zob. L. Louhiala-Salminen/ M. Charles/ A. Kankaanranta 2005: 403404). Jzyk angielski peni rwnie rol lingua franca w przypadku komunikacji pracownikw wewntrz danej korporacji globalnej, co wielu autorw zaznacza w swoich pracach naukowych:
Da sowohl fr regio- als auch fr geozentrische Unternehmen regelmiger internationaler Mitarbeiteraustausch und eine groe Zahl multinationaler Arbeitsgruppen charakteristisch sind, drfte an Englisch als gemeinsamer Unternehmenssprache kein Weg vorbeifhren. [...] Die in letzter Zeit immer hufiger zu beobachtende Verschiebung der Unternehmenssprache von der Sprache des Stammhauses hin zum Englischen drfte folglich im wesentlichen auf den Wandel der internen Strukturen aufgrund zunehmender innerer Vernetzung zurckzufhren sein (M. Vollstedt 2002a: 119120). It [= English J.Z.] has recently gained greater importance, especially in internal company communications, which includes all means of communications in commercial organisations where the sender and the receiver are employees of a single company. It relates not only to in-house communications, but also to the contact between headquarters and subsidiaries as well as between different affiliates (M. Vollstedt 2002b: 87). [...] English plays the same role in multinational corporations as the mother tongue does in domestically operating companies or other monolingual work environments: it is used to get the job done (A. Kankaanranta 2008: online). Given the prominent role of English in international business, it is not surprising that companies often opt for English in order to standardise internal language use (R. Piekkari 2009: 270).

22 23

W lit. ang. third language, w lit. niem. Drittsprache. Warto zauway, e w literaturze przedmiotu pojawiaj si te inne okrelenia jzyka angielskiego w biznesie, np. English for specific business purposes (w skrcie: ESBP, zob. np. C. Nickerson/ B. Planken 2009: 18), international business English (w skrcie: IBE, zob. np. M. Gerritsen/ C. Nickerson 2009: 181), lecz BELF jest najczciej stosowanym wyraeniem, ktrym bd si posugiwa rwnie w niniejszej pracy. Mimo to naley podkreli, e wymienienione tu ESBP, IBE, BELF s rnie definiowane w literaturze przedmiotu, co omawiam poniej w niniejszym podrozdziale.

74

Mona stwierdzi, e jzyk angielski to lingua franca sine qua non 24 pracownika globalnej korporacji (A. Firth 1996: 240 za M. Dinyon/ W. Greaves 1989: 14). (Biznesowy) jzyk angielski rozumiany jako lingua franca to, podobnie jak idiolekty specjalistyczne i polilekty specjalistyczne, lekt wzgldnie autonomiczny, tzn. naley zaoy, e fonemika, grafemika i czciowo take leksyka (terminologia) BELF pokrywaj si z fonemik, grafemik i czciowo te z leksyk oglnego jzyka angielskiego. Dodatkowo dochodzi do transferu odpowiednich struktur gramatycznych, semantycznych, syntaktycznych i pragmatycznych do BELF z idiolektw/ polilektw narodowych danych mwcw-suchaczy, w wyniku czego poszczeglne idiolekty BELF albo s do siebie podobne 25 (wiksze prawdopodobiestwo porozumienia si) albo si od siebie rni 26 (mniejsze szanse na porozumienie) (M. G. Guido 2008: 23 i n.). Idiolekty BELF nie s zatem rekonstruowane w nastpstwie przyblienia 27 do regu syntaktycznych i pragmatycznych ENL (English as a native language) czy te w wyniku ich uproszczenia 28 (ibid.). Naley doda, e poszczeglne idiolekty/ polilekty BELF rni si w zalenoci od korporacji (globalnej), tzn. w poszczeglnych przedsibiorstwach pracownicy stosuj okrelone skrty, wyraenia, sownictwo/ terminologi specyficzn wycznie dla okrelonego przedsibiorstwa (tzw. company speak, R. Piekkari 2009: 270, por. te F. Czerniawska 1997, J. ompie 2009: 50 oraz jzyk zamknity, N. de Barbaro 2012: 5255). Dlatego te naley stwierdzi, e nie istnieje jeden wzorcowy/ idealny BELF, lecz trzeba mwi o idiolektach BELF.
[...] das Englische als Lingua franca [ist] sozusagen de-nationalisiert worden, d.h. es ist nicht lnger Trger anglo-amerikanischer Werte und Normen. Das Englische ist eine im Prinzip neutrale Sprache, basiert also nicht auf muttersprachlichen sozio-kulturellen Normen. Englisch in seiner Verwendung zur Lingua-franca-Kommunikation hat dadurch, dass es heutzutage nicht mehr auf einer bestimmten Variett basiert, ein groes Potenzial fr internationale Verstndigung. Konkret bedeutet dies, dass Sprecher des Englischen als Lingua franca in jeder neuen Interaktion eine gemeinsame (aber prinzipiell variable, dynamische und bersituativ nur begrenzt gltige) Kommunikationsbasis herausarbeiten haben mssen (J. House 2005: 56).

Ponadto nie istnieje zbir okrelonych regu, ktre naley przyswoi, by posugiwa si BELF (np. J. Jenkins 2007: 20):
[...] neither business nor lingua franca communication has a place for rigid norms; [...] In the end, we believe that the particular kind of BELF required in a particular job can primarily be learned on the job (A. Kankaanranta/ L. Louhiala-Salminen 2010: 208).

Michael Dinyon i William Greaves okrelili w ten sposb jzyk angielski w kontekcie Unii Europejskiej, stwierdzajc, e jzyk angielski to lingua franca sine qua non w Brukseli. 25 W lit. ang. converge. 26 W lit. ang. diverge. 27 W lit. ang. approximation. 28 W lit. ang. simplification.
24

75

Zatem w odniesieniu do komunikacji wewntrznej w korporacjach globalnych naley stwierdzi, e w idiolektach/ polilektach BELF dochodzi do transferu szeroko pojtych struktur jzykowych/ wyrae z jzyka ojczystego specjalistw oraz z ich jzykw specjalistycznych, ktre s uzupeniane o rne struktury/ wyraenia specyficzne dla danej korporacji, co podsumowaa Rebecca Piekkari (2009: 270), posugujc si przykadem:
[...] an MNC [= multinational corporation J.Z.] consists of headquarters and subsidiary units, which are spatially separated and often embedded in different language environments. Consequently, internal communication often involves crossing language boundaries and operating at the interface between several language[s], including those of the home country and the host country, the corporate language and company speak. For example, an MNC may use English as its common corporate language but infuse it with abbreviations, expressions and vocabulary that distinguish this company from others (R. Piekkari 2009: 270).

Jednoczenie warto zauway, e skoro poszczeglne idiolekty/ polilekty narodowe oraz jzyki specjalistyczne nieustannie si zmieniaj, to rwnie idiolekty/ polilekty BELF s w stanie nieustannego rozwoju. W tym miejscu warto jeszcze wrci do definicji terminu lingua franca. Powyej wspomniaam, e w kontekcie komunikacji specjalistycznej dany jzyk (tu: jzyk angielski) mona okrela mianem lingua franca, jeeli nie jest on jzykiem ojczystym danych mwcw-suchaczy (por. P. Rogerson-Revell 2007: 104). Jednak w literaturze przedmiotu brakuje spjnego stanowiska na temat wspomnianej definicji, dlatego te warto pokrtce przedstawi najwaniejsze teorie na temat bada nad ELF. Niektrzy s zdania, e ani z definicji ELF ani z bada nad ELF nie mona wykluczy rodzimych uytkownikw (NS czyli native speaker) tego jzyka (np. E. Llurda 2004). Z kolei inni uwaaj, e przy badaniach nad ELF mona opiera si wycznie na komunikacji typu NNS-NNS (non-native speaker), czyli na komunikacji, w ktrej bior udzia osoby posugujce si jzykiem angielskim jako jzykiem obcym (English as a foreign language, w skrcie: EFL, np. S. L. McKay 2002, A. Firth 1996, A. Kankaanranta 2006: 216) lub jako jzykiem drugim (English as a second language, w skrcie: ESL, np. M. Gerritsen/ C. Nickerson 2009: 181). Istnieje te trzeci rodzaj stanowiska, w przypadku ktrego zakada si, e jzyk angielski to lingua franca take wtedy, kiedy dochodzi do komunikacji midzy rodzimym uytkownikiem tego jzyka a osob posugujc si jzykiem angielskim jako jzykiem obcym/ drugim, lecz przy zaoeniu, e tego rodzaju komunikacji nie bierze si pod uwag w analizach wynikw bada nt. jzyka angielskiego jak lingua franca (B. Seidlhofer 2004, J. Jenkins 2007). Z uwagi na rne modele organizacji w korporacjach globalnych (por. rozdz. 2.3.1.) i zwizany z tym wybr jzyka, dziki ktremu moliwe jest porozumiewanie si, wyraenie BELF powinno, moim zdaniem, odnosi si zarwno do komunikacji NNS-NNS jak i do komunikacji NS-NNS (jednake materia badawczy analizowany w niniejszej pracy obejmuje wycznie komunikacj NNS-NNS (zob. rozdz. 4.1.2.)). W tym wzgldzie podzielam zdanie Pameli Rogerson-Revell (2007: 104105) i Mirjaliisy Charles (2009b: 19), z ktrych pierw-

76

sza wrcz wiadomie unika terminu lingua franca i uywa angielskiego wyraenia English as an International Language (EIL), analizujc wybrane aspekty komunikacji w globalnej korporacji, za druga pisze:
BELF [...] does not operate in terms of native and non-native speakers. BELF is a gift that native speakers of English have given to the global business community. It now lives a life of its own, changing, and developing accepted practices of its own, as the values and circumstances and requirements of its speakers change. It is a facility a tool to be used as seen fit (M. Charles 2009b: 19).

2.4.2. Multilingwalni profesjonalici i spoecznoci praktykw Inspiracj do uycia w tytule niniejszego podrozdziau wyraenia multilingwalni profesjonalici by artyku Dennisa Daya i Johannesa Wagnera (2007: 391404) pt.: Bilingual professionals. Autorzy w nowatorski sposb definiuj znaczenie wyraenia bilingwalny. W ich rozumieniu wyraz bilingwalny nie jest zwizany z dwujzycznoci u dzieci ani z wczesnym nauczaniem (przed)szkolnym, lecz dotyczy osb dorosych, podejmujcych dobrowolnie prb nauczenia si okrelonego jzyka obcego od podstaw w celu zwikszenia szansy znalezienia lepszej pracy: individuals who have the means to voluntarily learn a new language with which they might improve their worklife chances (D. Day/ J. Wagner 2007: 391). Wedug autorw istniej dwa rodzaje bilingwalnych profesjonalistw s to osoby pracujce poza granicami swojego kraju bd osoby podejmujce prac w ojczynie. W obu przypadkach wspomniani profesjonalici posuguj si jzykiem obcym/ drugim lub jzykami obcymi:
[...] bilinguals [...] are either dislocated from their country of origin due to their engagement on the labor market, or residents in their home country using a second language in professional environments (D. Day/ J. Wagner 2007: 391).

Innymi sowy: W obu przypadkach bilingwalni profesjonalici porozumiewaj si za pomoc dwch lub wikszej liczby jzykw w swojej codziennej pracy, dziki czemu stanowi podstaw globalnej i wirtualnej gospodarki (por. D. Day/ J. Wagner 2007: 392). Jako e zdaniem autorw wspomnianego artykuu bilingwalni profesjonalici porozumiewaj si w pracy dwoma lub wicej jzykami (ibid.), to zdecydowaam si zastpi wyraz bilingwalny wyrazem multilingwalny (zob. rozdz. 1.2.) i w niniejszych rozwaaniach bd stosowa wyraenie multilingwalni profesjonalici. O tym, jakimi jzykami porozumiewaj si multilingwalni profesjonalici, decyduje w gwnej mierze rodzaj wykonywanych przez nich czynnoci (D. Day/ J. Wagner 2007: 393) oraz model organizacji danego przedsibiorstwa (zob. rozdz. 2.3.1.). Najczciej jednym z jzykw jest BELF 29 (zob. rozdz. 2.4.1.; por. R. Marschan-Piekkari/ C. Reis 2004: 230, M. Amelina 2010: 235252).

29

BELF = Business English as a lingua franca

77

Multilingwalni profesjonalici, okrelani w jzyku angielskim te mianem business professionals lub content-focussed speakers of English (S. Ehrenreich 2009: 129), nie d, w przeciwiestwie do language-focussed speakers of English, do posugiwania si jzykiem angielskim w sposb jak najbardziej poprawny i zbliony do ENL (ibid. s. 128129), lecz koncentruj si na osiganiu celw biznesowych. Rebecca Marschan-Piekkari i Cristina Reis (2004: 230) pisz o tzw. getting message across. Dla multilingwalnych profesjonalistw istotne jest co mwi, a nie jak mwi:
[...] managers [...] have successfully developed into skilful and self-confident users of English as a business lingua franca, for whom (in most cases) what they say in ELF is by far more relevant than how they say something (S. Ehrenreich 2009: 147, wyrnienia autorki).

Brak denia multilingwalnych specjalistw do posugiwania si jzykiem angielskim w sposb bezbdny odzwierciedla samo okrelenie lingua franca, na co zwrci uwag m.in. Alan Firth (1996: 241):
As a conceptual categorization, [...] the lingua franca epithet does have some advantages, particularly when contrasted with more ideologically-fused cognates such as foreigner talk, interlanguage talk, or learner interaction. For in contrast to these latter-mentioned categorizations, the term lingua franca attempts to conceptualize the participant simply as a language user whose realworld interactions are deserving of unprejudiced description, rather as these latter categories than as a person conceived a priori to be the possessor of incomplete or deficient communicative competence, putatively striving for the target competence of an idealized native speaker (A. Firth 1996: 241, wyrnienia autora).

Majc na uwadze priorytety multilingwalnych profesjonalistw, badania nad BELF najdokadniej mona prowadzi w tzw. communities of practice. Angielski termin community of practice (w skrcie: CofP) zosta wprowadzony przez Jeana Lave i Etiennea Wengera (1991). Etienne Wenger dokadnie omawia teori dotyczc CofP na swojej stronie internetowej: http://www.ewenger.com/theory/index.htm. Jednak w literaturze przedmiotu (por. np. M. Meyerhoff 2002: 527) cytuje si najczciej definicj CofP za Penelope Eckert i Sally McConnell-Ginet (1992: 464), opracowan na podstawie rozwaa pierwotnych autorw terminu:
A community of practice is an aggregate of people who come together around mutual engagement in some common endeavor. Ways of doing things, ways of talking, beliefs, values, power relationsin short, practicesemerge in the course of their joint activity around that endeavor. A community of practice is different as a social construct from the traditional notion of community, primarily because it is defined simultaneously by its membership and by the practice in which that membership engages. And this practice involves the construction of a shared orientation to the world around thema tacit definition of themselves in relation to each other, and in relation to other communities of practice. The individual constructs an identitya sense of place in the social worldthrough

78

participation in a variety of communities of practice, and in forms of participation in each of those communities (P. Eckert/ S. McConnell-Ginet 1992: 464).

Zdaiem Etiennea Wengera koncepcja communities of practices, ktre w jzyku polskim mona nazwa spoecznociami praktykw lub wsplnotami praktykw 30, moe by z powodzeniem stosowana m.in. w jednostkach biznesowych (Communities of Practice: online). Naley jednak podkreli, e za autorami monografii Enterprise 2.0 rozszerzam znaczenie wyraenia CofP, tzn. przyjmuj, e czonkowie danej community of practice mog by te czonkami kolejnych communities of practice, co moe prowadzi do powstania tzw. sieci (M. Koch/ A. Richter 2009: 78). Po raz pierwszy angielskiego terminu network of practice, czyli sieci praktykw, uyli John Seely Brown i Paul Duguid w monografii pt.: The Social Life of Information (2000). Autorzy oparli swoj koncepcj na wspomnianych rozwaaniach Jeana Lave i Etiennea Wengera (1991), lecz w przeciwiestwie do nich wymienili kilka rnic pomidzy angielskimi wyraeniami community of practice i network of practice (w skrcie: NofP). CofP, w odrnieniu od NofP, to grupa osb bezporednio ze sob wsppracujcych, znajdujcych si najczciej w jednym miejscu. W celu koordynowania i wykonania okrelonej pracy osoby te nieustannie porozumiewaj si ze sob (J. S. Brown/ P. Duguid 2000: 142143). Jako czonkowie danej CofP wytwarzaj one tzw. wsplny repertuar 31:
While part of the network, groups like this cultivate their own style, their own sense of taste, judgement, and appropriateness, their own slang and in-terms. These things can distinguish members of one community within a network from others (J. S. Brown/ P. Duguid 2000: 143).

Zatem nie naley myli CofP z NofP. W polskiej literaturze nie ma spjnoci co do tumaczenia wspomnianych terminw. W kontekcie zarzdzania projektami uywa si wyraenia sie praktykw zamiennie z wyraeniem spoeczno praktykw (np. P. Wachowiak et al. 2004: 107 i n.), a autorzy wyjaniaj oba wyraenia w ten sam sposb na podstawie definicji terminu CofP. Natomiast na gruncie polskiej lingwistyki jedynie nieliczni autorzy zwracaj uwag na formujce si w biznesie sieci/ spoecznoci praktykw, a ci, ktrzy to czyni, take nie zaproponowali dotychczas konkretnego terminu (por. np. J. ompie 2009: 4950). Warto odnotowa, e w odniesieniu do komunikacji akademickiej Anna Duszak (1998: 253 i n.) zaproponowaa termin wsplnoty dyskursu (ang. discourse community za J. M. Swales 1990). Autorka sygnalizuje, e czonkw wsplnoty dyskursu odznaczaj z uwagi na szczegln wiedz specjalistyczn specyficzne potrzeby (cele) komunikacyjne i specyficzne formy realizacji tekstowej tyche potrzeb (ibid. s. 255256). Wspomniane potrzeby komunikacyjne prowadz do pewnej konwencjonalizacji oczekiwa komunikacyjnych danej grupy specjalistw, a take do schematyzacji struktur tekstowych (tzw. genre 32, ibid. s. 328). Wrd czonkw wsplnoty dyskursu Anna Duszak
Polskie terminy wsplnota praktykw i spoeczno praktykw uwaam za synonimiczne. Kwestie zwizane ze wsplnym repertuarem omawiam w dalszej czci niniejszego podrozdziau. 32 Wicej nt. genru zob. rozdz. 4.2.1.4.
30 31

79

wyrnia osoby o zrnicowanym poziomie kompetencji merytorycznej i tekstowokomunikacyjnej (od nowicjuszy po ekspertw, ibid. s. 257). Kady nowy specjalista w danej wsplnocie dyskursu jest zmuszony do dopasowywania si do konwencji/ wzorw tekstowych wyksztaconych przez czonkw danej wsplnoty dyskursu (ibid.). Dopasowywanie si ma miejsce zdaniem Anny Duszak w ramach procesw socjalizacji i inkulturacji (ibid. s. 230), ktre mona te okreli mianem wicze lub treningu komunikacyjnego (ibid. s. 251). W odniesieniu do komunikacji midzykulturowej, ktr w niniejszej pracy nazywam komunikacj multikulturow i multilingwaln (zob. rozdz. 1.2.), autorka susznie zaznacza, e w dobie globalizacji procesw komunikacji i upowszechniania si anglo-amerykaskich schematw zachowa dyskursywnych, dyskursy zinstytucjonalizowane, np. w obrbie nauki i biznesu, charakteryzuje pewnego rodzaju podporzdkowanie wzorcom tekstowym waciwym dla okrelonych typw dyskursu w jzyku angielskim (ibid. s. 256). Rozwaania Anny Duszak s istotne w celu wyczerpujcej definicji terminw przyjtych w dziedzinie zarzdzania, czyli wspomnianych spoecznoci praktykw i sieci praktykw. W niniejszej ksice nie bd pomija wymienionych terminw, lecz postaram si ucili ich definicje z lingwistycznego punktu widzenia, m.in. w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej opracowane przez Franciszka Grucz i Sambora Grucz (zob. rozdz. 1.) oraz na podstawie ustale Anny Duszak (1998). Celem niniejszej pracy jest bowiem interdyscyplinarne podejcie do zagadnie zwizanych z zarzdzaniem projektami globalnymi. Moim zdaniem w odniesieniu do dziedziny zarzdzania warto jest rozrni w jzyku polskim midzy spoecznoci praktykw a sieci praktykw i wymienione wyraenia przyporzdkowa waciwym terminom przyjtym w jzyku angielskim, tzn. spoeczno praktykw naley uzna za tumaczenie angielskiego wyraenia community of practice, za sie praktykw za tumaczenie angielskiego wyraenia network of practice. W niniejszej pracy wykorzystuj koncepcj CofP, dlatego te uywam terminu spoeczno praktykw. W tym miejscu pragn jeszcze podkreli, e spoeczno praktykw moe obejmowa zarwno osoby jednej okrelonej specjalizacji, jak i osoby reprezentujce rne specjalnoci skupione na jednym problemie (P. Wachowiak et al. 2004: 107, zob. te A. Duszak 1998: 256). W dobie globalizacji spoecznoci praktykw mog wystpowa skupione lokalnie [...] jak i globalnie (P. Wachowiak et al. 2004: 107), cho z definicji Johnego Seely Browna i Paula Duguida (2000: 143) wynika, e osoby te s zgromadzone w jednym miejscu. Obecnie czonkami spoecznoci praktykw, zwaszcza globalnych spoecznoci praktykw, s coraz czciej multilingwalni profesjonalici, znajdujcy si najczciej w rnych zaktkach wiata i komunikujcy si ze sob na odlego za pomoc narzdzi elektronicznych i narzdzi Web 2.0 (zob. rozdz. 3.2.). Taki stan rzeczy przemawia za tym, by globalne spoecznoci praktykw okrela mianem wirtualnych spoecznoci praktykw lub elektronicznych spoecznoci praktykw. W niniejszej pracy koncentruj si na analizie komunikacji w wirtualnych spoecznociach praktykw reprezentujcych rne specjalnoci (zob. rozdz. 4.1.2.).

80

Badania nad spoecznociami praktykw mog okaza si przydatne w zakresie tworzenia i transferencji wiedzy (specjalistycznej), co Etienne Wenger okrela mianem skutecznego zarzdzania wiedz (Communities of Practice: online). Rol koncepcji spoecznoci praktykw w tworzeniu i transferencji wiedzy specjalistycznej w przedsibiorstwach podkrelaj te inni autorzy. Poniej przytocz wypowiedzi Patricka Grubana (2001: 219) i Michaela Petera Schmidta (2001: 91), przy czym naley doda, e drugi z wymienionych autorw uywa terminu business communities:
CoPs [= CofP J.Z.] knnen nur dann gedeihen, wenn die Teilnahme freiwillig ist und die Mitarbeiter bereit sind Wissen zu teilen. [...] Des weiteren sollte man den Mitarbeitern das Gefhl geben, dass der Aufbau von Wissen eines der wichtigsten Ttigkeiten im Unternehmen ist und sich nicht direkt dem kurzfristigen Umsatz unterordnen kann. [...] die Anerkennung von Leistungen im Vermitteln von Wissen. Nicht derjenige, der sein Wissen fr sich behlt und andere hintergeht, darf befrdert werden, sondern der faire Teamplayer (P. Gruban 2001: 219). Untersttzt durch Business Communities kann ein solcher firmenweiter oder sogar firmenbergreifender Wissensmarkt entstehen (M. P. Schmidt 2001: 91).

Koncepcj dotyczc spoecznoci praktykw mona uzupeni o wnioski pynce z zaoe lingwistyki antropocentrycznej (zob. rozdz. 1.) i zauway rzecz nastpujc: Poszczeglne osoby w danym przedsibiorstwie (specjalici) produkuj i transferuj (idio)wiedz specjalistyczn w modelu komunikacji danej CofP czyli np. w ramach zespou zadaniowego, konkretnego dziau itp. Wiedz specjalistyczn pracownikw konkretnego zespou/ dziau w danym przedsibiorstwie mona nazwa poliwiedz specjalistyczn (w skali mikro). Zbir poliwiedz specjalistycznych konkretnych spoecznoci praktykw to poliwiedza specjalistyczna wszystkich pracownikw danego przedsibiorstwa (poliwiedza specjalistyczna w skali makro). Naley podkreli, e spoecznoci praktykw wyznacza si nie tylko w oparciu o formalne struktury i sieci komunikacji w przedsibiorstwach (zob. rozdz. 2.3.3. i 2.3.4.). Pod uwag naley bra te nieformalne sieci komunikacji (Communities of Practice: online). Ponadto warto doda, e czonkowie spoecznoci praktykw nie tylko wsplnie pracuj 33, aby osign wyznaczony cel 34, ale rwnie wytwarzaj tzw. wsplny repertuar 35 (S. Ehrenreich 2009: 131134). Wsplny repertuar jest najwaniejszy z punktu widzenia funkcjonowania spoecznoci praktykw i moe dotyczy np. kwestii lingwistycznych, symbolicznych, materialnych itp. (ibid. s. 133). Przede wszystkim naley podkreli, e wsplny repertuar nie jest zazwyczaj wytwarzany przez czonkw danej spoecznoci praktykw od podstaw, lecz opiera si na repertuarze wyprodukowanym w ramach innych spoecznoci praktykw i jest uzupeniany/ korygowany w zalenoci od celw spoecznoci praktykw (E. Wenger 1998: 126). Wsplny repertuar jest bardzo wany dla czonkw nalecych do spo33 34

W lit. ang. mutual engagement. W lit. ang. joint enterprise. 35 W lit. ang. shared repertoire.

81

ecznoci praktykw, poniewa od jakoci wsplnego repertuaru zaley, jak bdzie si ksztatowa wsplna praca w danej spoecznoci praktykw oraz czy wyznaczony cel zostanie osignity. Wsplny repertuar mona okreli na gruncie lingwistyki antropocentrycznej mianem pewnych umiejtnoci niezbdnych do wytwarzania, wyraania i przekazywania wiedzy specjalistycznej w okrelonym przedsibiorstwie. Innymi sowy, wyraenie wsplny repertuar oznacza znajomo odpowiedniego jzyka specjalistycznego, a take znajomo odpowiedniej kultury specjalistycznej. Zatem w kontekcie niniejszej pracy naley uzna, e oprcz aspektw lingwistycznych (rozdz. 2.4.1.), w ramach wsplnego repertuaru czonkw okrelonej spoecznoci praktykw na uwag zasuguj te kwestie kulturowe. Kwestie kulturowe omwi w podrozdziale 2.4.3. 2.4.3. Trzecia kultura Do najczciej cytowanych uj definicji kultury w korporacjach naley propozycja Edgara H. Scheina, ktry schematycznie przedstawi kultur w korporacjach w postaci trzech poziomw: artefakty, ustalone wartoci, podstawowe zaoenia. Zauway jednak mona, e przedstawione na Schemacie 20. poniej nazwy nie odnosz si do kultury, lecz do wytworw kulturowych. W podrozdziale 1.1.3. przyjam, e wytwory kulturowe to jedynie wiadectwo kultury jej twrcw, wic nie mona postawi znaku rwnoci midzy znaczeniami wyrae kultura a wytwory kulturowe. To oznacza, e zaprezentowany na poniszym schemacie model kultury w korporacjach mona jedynie uzna za pewien model wytworw kulturowych w odniesieniu do przedsibiorstw globalnych.
Artefakty
Struktury i procesy organizacyjne (materialne wystrj w firmie, dress code; niematerialne jzyk, rytuay) [widoczne, lecz niezrozumiae i wymagajce interpretacji]

Ustalone wartoci
(Espoused Values)

Strategie, cele [czciowo widoczne, czciowo niewiadome]

Podstawowe zaoenia
(Underlying Assumptions)

Sposoby postrzegania, mylenia, odczuwania [niewidoczne, niewiadome]

Schemat 20. Trzy poziomy kultury korporacyjnej (za E. H. Schein 2009: 21)

82

W podrozdziale 2.4.1. zauwayam, e porozumiewanie si w specjalistycznym dyskursie multikulturowym i multilingwalnym odbywa si najczciej w tzw. jzyku trzecim (zazwyczaj BELF 36, por. rozdz. 2.4.1.). Jednak znajomo wsplnego jzyka nie jest gwarantem wsplnego porozumienia (zob. rozdz. 1.1.1.). W nawizaniu do BELF Anne Kankaanranta (2008: online) uja kwestie komunikacji specjalistycznej w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym w nastpujcy sposb:
[...] BELF is a carrier of culture [...]. I thus argue that BELF communication is always intercultural: BELF speakers share the B, i.e. the context and culture of business, the E, i.e. English and its discourse practices, but are separated by the culture connected with their various native tongues, their discourse practices, and particularly their hidden, implicit rules of communication (A. Kankaanranta 2008: online).

Uwzgldniajc powysz konstatacj, naley podkreli, e komunikacja specjalistw jest uwarunkowana take innymi umiejtnociami specjalistw, tj. ich umiejtnociami wyraania/ przekazywania wiedzy specjalistycznej, ktre w obcojzycznej literaturze przedmiotu okrela si mianem trzeciej kultury (w lit. niem. dritte Kultur zob. np. K. Knapp 1995: 19, A. Thomas 2003c: 44). W polskiej literaturze przedmiotu w podobnym znaczeniu uywane s wyraenia kultura organizacji bd kultura organizacyjna (np. M. Czerska 2003, S. M. Kania 2010, A. Strychalska-Rudzewicz/ M. Juchniewicz 2010), przy czym niektrzy autorzy wprowadzaj rozrnienie midzy kultur organizacji a kultur organizacyjn (np. M. Czerska 2003: 13, A. Strychalska-Rudzewicz/ M. Juchniewicz 2010: 227):
[...] w naszych dalszych rozwaaniach: termin kultura organizacji uywany bdzie w odniesieniu do kultury caej firmy; termin kultura organizacyjna oznacza bdzie filozofi sposobu zorganizowania firmy, obejmujc podzia pracy, konfiguracj, wizi organizacyjne, poziom decentralizacji, formalizacji, przebieg procedur (M. Czerska 2003: 13).

Nie wnikajc w definicje zaproponowane przez autork w zacytowanym fragmencie, mona zauway, e nie rozrnia ona midzy nastpujcymi terminami: organizacja, firma. Ponadto dalej w swojej monografii uywa zamiennie terminw instytucja i przedsibiorstwo. Jednak zakres znaczeniowy wyrazu organizacja mona uzna za szerszy ni wyrazu przedsibiorstwo (por. rozdz. 2.1., por. te A. McAfee 2011: 29). Co wicej, znaczenia wyrazw organizacja i instytucja nie zawsze s tosame (por. np. St. Habscheid 2008). Z uwagi na wymienione powyej niecisoci zrezygnowaam w niniejszej pracy ze stosowania wyrae kultura organizacji/ kultura organizacyjna i zdecydowaam si na uywanie wyraenia trzecia kultura. Trzecia kultura jest wytwarzana przez pracownikw danego przedsibiorstwa globalnego w ramach wsppracy specjalistw na rnych paszczyznach. Wrd wspomnianych paszczyzn Karlfried Knapp (1995: 19) wymienia m.in. paszczyzn konkretnego miejsca pracy, paszczyzn projektow, a take paszczyzn caego
36

BELF = Business English as a lingua franca

83

przedsibiorstwa. Zatem trzecia kultura jest wytwarzana w ramach poszczeglnych spoecznoci praktykw (zob. rozdz. 2.4.2.) i mona mwi o kulturze indywidualnej, kulturach zespoowych, kulturach organizacyjnych (K. Knapp 1995: 19), ktre na gruncie lingwistyki antropocentrycznej (por. rozdz. 1.) mona nazywa odpowiednio idiokultur specjalistyczn, polikultur specjalistyczn w skali mikro i polikultur specjalistyczn w skali makro. Polikultura specjalistyczna w skali mikro to polikultura specjalistyczna rozumiana jako zbir idiokultur specjalistycznych pracownikw danej spoecznoci praktykw, za polikultura specjalistyczna w skali makro to polikultura specjalistyczna rozumiana jako zbir idiokultur specjalistycznych wszystkich pracownikw danego przedsibiorstwa. Przedstawion list mona jeszcze uzupeni o kultury wytwarzane przez pracownikw na paszczynie nieformalnej. Trzeci kultur mona zdefiniowa jako pewne umiejtnoci specjalistyczne pracownikw globalnych korporacji, ktre w literaturze przedmiotu czsto nazywa si strategiami (np. M. Gerritsen/ C. Nickerson 2009: 189). Podobnie jak wsplny repertuar nie jest wytwarzany od podstaw, tak i trzecia kultura nie powstaje od zera (por. A. Thomas 2003b: 41). Trzecia kultura pracownikw danej korporacji globalnej jest zwizana z okrelonymi: a) kulturami oglnymi (narodowymi) rozwinitymi przez pracownikw jako czonkw odpowiednich spoecznoci etnokulturowych (por. rozdz. 1.2.2.); b) kulturami specjalistycznymi wytworzonymi przez pracownikw jako specjalistw z danej brany; c) kulturami specjalistycznymi wytwarzanymi przez pracownikw jako czonkw spoecznoci praktykw w tej korporacji. To oznacza, e nie ma jednej uniwersalnej trzeciej kultury, gdy trzecia kultura jest wytwarzana przez pracownikw konkretnego przedsibiorstwa globalnego. Co wicej, trzecia kultura podlega nieustannym zmianom, ktre s wymuszane przez rozwj technologiczny, zatrudnianie nowych specjalistw w korporacji itp. Zatem trzecia kultura to polikultura specjalistyczna pracownikw (specjalistw) zatrudnionych w danej korporacji globalnej, zdefiniowana jako zbir idiokultur specjalistycznych tyche pracownikw.

2.5. Podsumowanie
Rozwaania przedstawione w rozdziale drugim mona podsumowa w nastpujcy sposb: 1. Multikulturowa i multilingwalna komunikacja korporacyjna to komunikacja specjalistyczna, ktr mona przedstawi schematycznie w postaci modelu komunikacji specjalistycznej. 2. Multikulturowa i multilingwalna komunikacja korporacyjna moe przebiega na arenie wewntrznej danej korporacji globalnej (komunikacja wewntrzna, tu: specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna w globalnych korporacjach) lub na jej arenie zewntrznej (komunikacja zewntrzna).

84

Specjalici pracujcy w okrelonej korporacji globalnej porozumiewaj si ze sob w ramach formalnych i nieformalnych struktur komunikacji i sieci komunikacji. Grupy specjalistw powstajce do osigania okrelonych celw w danym przedsibiorstwie globalnym mona okreli mianem spoecznoci praktykw. Czonkowie spoecznoci praktykw w danym przedsibiorstwie globalnym wytwarzaj wsplny jzyk i wspln kultur. 4. Wsplny jzyk czonkw danej spoecznoci praktykw to polilekt specjalistyczny (w skali mikro) (najczciej BELF 37), za wspln kultur tej grupy specjalistw mona nazwa mianem trzeciej kultury lub polikultury specjalistycznej (w skali mikro). Zarwno polilekt specjalistyczny w skali mikro jak i polikultura specjalistyczna w skali mikro nieustannie zmieniaj si (s w stanie nieustannego rozwoju). 5. Znajomo odpowiedniego polilektu specjalistycznego danej spoecznoci praktykw i znajomo odpowiedniej polikultury specjalistycznej teje spoecznoci praktykw mona cznie okreli jej wsplnym repertuarem, czyli umiejtnociami umoliwiajcymi wytwarzanie, wyraanie i transferencj (poli)wiedzy specjalistycznej. W rozdziale trzecim wykorzystam powysze ustalenia nt. spoecznoci praktykw w midzynarodowych przedsibiorstwach w celu omwienia aspektw komunikacji specjalistycznej w globalnych zespoach projektowych tworzonych w globalnych korporacjach. 3.

37

BELF = Business English as a lingua franca

85

3. Komunikacja w globalnych zespoach wirtualnych

W podrozdziale 2.3. omwiam podstawowe kwestie dotyczce organizacji przedsibiorstw globalnych, majce wpyw na sposoby porozumiewania si pracownikw i wybr (wsplnego) jzyka w celu komunikacji. Naley podkreli, e wybr okrelonego modelu organizacji dla danej korporacji, a take ustanowienie w niej kierunkw, struktur i sieci komunikacji zale w gwnej mierze od rodzajw aktywnoci korporacji. W literaturze z zakresu ekonomii i zarzdzania powszechne jest stanowisko, e podstaw dziaalnoci przedsibiorstw stanowi dwa rodzaje aktywnoci: dziaania standardowe/ powtarzalne, dotyczce prostych i rutynowych zada wykonywanych codziennie lub z okrelon czstotliwoci, oraz dziaania niestandardowe/ niepowtarzalne (projektowe), stanowice istotne uzupenienie dziaa powtarzalnych. Potrzeba podjcia drugiego rodzaju aktywnoci pojawia si najczciej wtedy, gdy w przedsibiorstwie naley rozwiza pewien problem lub wprowadzi okrelon zmian (por. J. Haffer 2009: 14). Nie s to bynajmniej jedyne przyczyny wyboru podejcia projektowego i realizacji projektw w przedsibiorstwach. Zwaszcza po drugiej wojnie wiatowej okazao si, e pracownicy przedsibiorstw musz upora si z coraz wiksz liczb zoonych, rnorodnych i niepowtarzalnych zada, ktre okrelano przedsiwziciami lub projektami (por. M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 1416). Co wicej, obecnie [...] bez projektw organizacje stayby si przestarzae i niebdce w stanie radzi sobie ze wspczesnym konkurencyjnym otoczeniem (J. Haffer 2009: 109). Dodatkowo prowadzenie projektw coraz czciej uatwia realizacj strategicznych celw przedsibiorstw. W zwizku ze zmian sytuacji pojawia si potrzeba opracowania nowych metod zarzdzania przedsiwziciami, co doprowadzio do podziau problematyki zarzdzania przedsibiorstwami na dwie dziedziny: a) zarzdzanie przedsibiorstwem koncentrujce si na dziaaniach powtarzalnych i prostych; b) zarzdzanie przedsiwziciami koncentrujce si na dziaaniach zoonych, niepowtarzalnych, okrelane mianem zarzdzania projektami. Przedsibiorstwa zorientowane na projekty, czyli przedsibiorstwa, w ktrych przewaajca liczba dziaa odbywa si na zasadach projektw, mona podzieli na przedsibiorstwa realizujce projekty na potrzeby zgaszane przez klientw zewntrznych (tzw. projekty zewntrzne) oraz przedsibiorstwa, ktre wprowadziy metod zarzdzania przez projekty (por. J. Haffer 2009: 141). Przemiany w zakresie zarzdzania przedsibiorstwami stay si przyczyn zmian w sposobie porozumiewania si pracownikw. W zwizku z tym naley podda ocenie dotychczasowe sposoby komunikowania si w przedsibiorstwach. Weryfikacj komunikacji w przedsibiorstwach narzuca take rozwj techniczny i technologiczny, ktry obecnie dyktuje wiele rozwiza przyjmowanych przez osoby prowadzce dowolny rodzaj dziaalnoci biznesowej. W niniejszej pracy nie omawiam zagadnie dotyczcych zarzdzania przedsibiorstwami i zwizan z tym komunikacj, lecz koncentruj si na aspektach poro-

86

zumiewania si podczas realizacji projektw zewntrznych w firmach globalnych. Dlatego te w tym rozdziale (rozdz. 3.1.) podejm prb przedstawienia definicji najwaniejszych wyrae zwizanych z drugim z wymienionych zakresw, czyli z zarzdzaniem projektami (zewntrznymi) i przedstawi znaczenia nastpujcych wyrae: projekt (rozdz. 3.1.1.1.), zarzdzanie projektami (rozdz. 3.1.1.2.), sukces projektu (rozdz. 3.1.1.3.), kierownik projektu i zesp projektowy (rozdz. 3.1.2.). Nastpnie omwi wybrane narzdzia komunikacji specjalistw pracujcych nad projektami w zespoach globalnych (rozdz. 3.2.). Na zakoczenie przedstawi i poddam lingwistycznej analizie (ocenie) kwestie zwizane z komunikowaniem si pracownikw realizujcych projekty globalne (rozdz. 3.3.).

3.1. Zarzdzanie projektami podstawowe zagadnienia

Zarzdzanie projektami jest dziedzin mod o rodowodzie praktycznym (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 28). Istnieje niewiele publikacji na temat historii i ewolucji tej dziedziny (por. J. Sderlund/ S. Lenfle 2011: 1), za dostpna literatura traktuje wspomniane kwestie jedynie pobienie. Jonas Sderlund i Sylvain Lenfle trafnie skomentowali ten fakt:
Most textbooks in project management begin with a short historical section and then turn to the classical description of project management, its organization and techniques, most of which is notoriously disembodied, almost without taking context into account. The tendency is to produce a very shallow view on the history of project management (J. Sderlund/ S. Lenfle 2011: 1).

Pierwotnie chciaam przybliy w niniejszej pracy genez i ewolucj zarzdzania projektami, jednak po dokadniejszym zapoznaniu si z literatur przedmiotu, a zwaszcza z uwagami Jonasa Sderlunda i Sylvaina Lenflea, uwaam, e moje rozwaania na ten temat byyby zbyt powierzchowne. Dlatego te osoby zainteresowane bardziej szczegow histori zarzdzania projektami odsyam do lektury np. rozdziau 2.2. pt.: Geneza i ewolucja zarzdzania projektami monografii autorstwa Joanny Haffer (2009: 7480). Warto te przeczyta fragment Wprowadzenia do monografii Pawa Wyrozbskiego (2009: 78), w ktrym autor w kompaktowy i przejrzysty sposb przedstawia w postaci czterech faz rozwj dziedziny zarzdzania projektami w kontekcie tzw. biur (zarzdzania) projektami 38 W tym miejscu warto jednak zasygnalizowa kilka spraw zwizanych z teraniejszym stanem dyscypliny zarzdzanie projektami. Po pierwsze zarzdzanie projektami to obecnie dojrzaa dziedzina z opracowanymi i sprawdzonymi praktycznymi metodami zarzdzania (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 29). Po drugie w dziedzinie zarzdzania projektami powsta rozbudowany system ksztacenia, a poczwszy od lat pidziesitych XX w. zaczto rwnie tworzy organizacje majce na celu
38

Pawe Wyrozbski (2009) omawia w swojej monografii liczne aspekty i zadania biura projektw oraz prezentuje rne nazwy i okrelenia biura projektw, funkcjonujce w jzyku angielskim wraz z ich ekwiwalentami w jzyku polskim (zob. s. 1415, take przypis nr 54).

87

wymian wiedzy i dowiadcze midzy specjalistami z tej dziedziny (J. Haffer 2009: 79). Wspomniane organizacje speniaj bardzo wan rol, gdy promuj zarzdzanie projektami na arenie midzynarodowej, a ponadto okrelaj i weryfikuj standardy zarzdzania projektami. Zatem warto pokrtce scharakteryzowa najwaniejsze z nich. W 1956 roku zostaa powoana do ycia instytucja The American Association of Cost Engineers (AACE) [Amerykaskie Stowarzyszenie Inynierw Kosztw], obecnie AACE International [Midzynarodowe AACE], ktra zrzesza kosztorysantw, inynierw kosztw, planistw, kierownikw projektw oraz specjalistw ds. kontroli projektw. AACE jest w gwnej mierze zorientowana na zarzdzanie kosztami. Kolejn organizacj, powsta w 1965 roku i zrzeszajc profesjonalistw oraz instytucje chcce si doskonali w dziedzinie zarzdzania projektami, jest International Project Management Association (IPMA) [Midzynarodowe Stowarzyszenie Project Management]. IPMA stawia sobie za cel promowanie i rozwj dziedziny zarzdzania projektami. IPMA stanowi forum wymiany dowiadcze pomidzy kierownikami projektw midzynarodowych. Czonkami IPMA s przede wszystkim krajowe stowarzyszenia zarzdzania projektami (wrd ponad 50 stowarzysze krajowych jest take Stowarzyszenie Project Management Polska, SPMP). Z kolei w 1969 roku utworzono Project Management Institute (PMI) [Instytut Zarzdzania Projektem]. PMI jest obecnie najbardziej znan na wiecie instytucj zajmujc si zarzdzaniem projektami i jednoczenie wyznaczajc standardy w tej dziedzinie. Celem PMI jest rozwj zarwno teoretyczny jak i praktyczny dziedziny zarzdzania projektami, wspieranie szkole i podnoszenie kwalifikacji w zakresie zarzdzania projektami, wspieranie przyjmowania i rozpowszechniania najlepszych standardw praktyki zarzdzania projektami oraz pobudzanie wiadomoci spoecznej w tej dziedzinie (por. PMI: online). PMI realizuje wymienione cele na wiele sposobw, poprzez: 1. utworzenie orodka informacji zwizanej z zarzdzaniem projektami; 2. prowadzenie dziaalnoci szkoleniowej i wydawniczej; 3. prowadzenie programw certyfikacji w dziedzinie zarzdzania projektami; 4. organizacj konferencji, spotka i prelekcji; 5. opiniowanie projektw w obszarze zarzdzania (ibid.). Ponadto na caym wiecie rozpoznawane i uznawane s te certyfikaty wydawane przez PMI, z ktrych najpopularniejszy to Certyfikat PMP (Project Management Professional). PMI zasyno rwnie jako wydawca ksiki pt.: PMBOK Guide (A Guide to the Project Management Body of Knowledge 39, w skrcie PMBOK), ktra jest uwaana obecnie za najwaniejsze narzdzie w pracy kierownika projektu. Niektrzy okrelaj t publikacj mianem biblii kierownika projektu (P. Wachowiak et al. 2004: 42). Pierwsze wydanie PMBOK-a ukazao si w 1983 roku nakadem wydawnictwa Instytutu PMI, za najnowsze, czwarte wydanie podrcznika PMBOK pochodzi z 2008 roku Polskie tumaczenie PMBOK-a, wykonane przez
39

Na jzyk polski mona przetumaczy tytu publikacji jako: Kompedium wiedzy o zarzdzaniu projektami (zob. np. P. Wyrozbski 2009: 34, 2011: 55). Niemniej jednak nie jest to tumaczenie oficjalne tytuu PMBOK-a.

88

Pawa Dbrowskiego, ukazao si w 2009 roku. Gwne zagadnienia dotyczce zarzdzania projektami przedstawione w niniejszym rozdziale zostay opracowane przede wszystkim w oparciu o polskie wydanie PMBOK-a z 2009 roku, z uwzgldnieniem wersji angielskiej. Wybr tego opracowania w niniejszej pracy nie jest przypadkowy. Ze standardw opracowanych przez zesp autorw PMBOK-a korzystaj w swojej codziennej pracy kierownicy projektw w globalnej korporacji, z ktrej otrzymaam materia badawczy (zob. rozdz. 4.1.1. i 4.1.2.). 3.1.1. Czynniki i kryteria sukcesu projektu W niniejszym podrozdziale przedstawi definicje podstawowych wyrae zwizanych z zarzdzaniem projektami, tj. projekt (rozdz. 3.1.1.1.) i zarzdzanie projektami (rozdz. 3.1.1.2.). Nastpnie podejm prb zdefiniowania wyraenia sukces projektu (rozdz. 3.1.1.3.).

3.1.1.1. Projekt W jzyku polskim projekty okrelano pocztkowo przedsiwziciami. Jednak prawdopodobnie z uwagi na fakt, e wyraz projekt/ przedsiwzicie jest najczciej tumaczony (na wikszo jzykw narodowych) z jzyka angielskiego (project), to w jzyku polskim coraz czciej mwi si o projektach, cho bardziej odpowiednie w jzyku polskim byoby uywanie wyrazu przedsiwzicie (por. J. Kisielnicki 2011: 13). We wspomnianej polskiej wersji PMBOK-a 40 z 2009 roku przy definicji wyrazu projekt pojawia si take sowo przedsiwzicie:
Projekt (przedsiwzicie) to tymczasowa dziaalno podejmowana w celu wytworzenia unikatowego wyrobu, dostarczenia unikatowej usugi bd osignicia unikatowego rezultatu (PMBOK 2009: 5).

Istnieje wiele definicji wyrazu projekt w kontekcie zarzdzania projektami i nie sposb tu wszystkie przytoczy. Warto jednak zwrci uwag na panujc w literaturze przedmiotu zgodno co do gwnych cech projektw. Po pierwsze kady projekt jest realizowany w konkretnym celu, tzn. dla osignicia okrelonych rezultatw. Ponadto projekty s niepowtarzalne (jednorazowe), poniewa w wyniku ich realizacji powstaj unikatowe produkty, usugi itp., bdce odpowiedzi na konkretn, jednorazow potrzeb. Dodatkowo projekty cechuje zoono i interdyscyplinarno. Oznacza to, e w pracy nad projektem, ktry skada si z kilku etapw, bior zazwyczaj udzia czonkowie rnych dziaw danego przedsibiorstwa. Projekty charakteryzuje take okrelono w odniesieniu do czasu, zakresu i uwarunkowa (gwnie finansowych i jakociowych) realizacji. W tym kontekcie mwi si o tzw. podstawowych parametrach projektw, ktrych istot mona uj nastpujco: Projekty powinny by wykonywane dobrze, tanio i szybko. Projekty maj ustalony pocztek
40

PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge

89

i koniec, std w zacytowanej definicji pojawia si sowo tymczasowa. Naley te zwrci uwag na autonomi projektw, czyli pewn niezaleno dziaa wykonywanych przy realizacji projektu od pozostaej aktywnoci podejmowanej w przedsibiorstwach. W konsekwencji projekty odznaczaj si wiksz trudnoci realizacji i wyszym ryzykiem niepowodzenia ni rutynowe dziaania w przedsibiorstwach (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 1718). Z projektami cile zwizane jest inne wyraenie: cykl ycia projektu 41, czyli model realizacji danego projektu w czasie (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 29). Podczas pracy nad projektem naley wykona odpowiednie dziaania w konkretnych terminach, co jest okrelane mianem etapw bd faz projektu (ibid.):
Cykl ycia projektu (project life cycle) to zbir najczciej sekwencyjnych, a niekiedy zachodzcych na siebie etapw lub faz (phases). Nazwy oraz liczba tych etapw wynika z potrzeb zarzdczo-kontrolnych organizacji zaangaowanych w projekt, specyfiki samego projektu oraz jego obszaru zastosowa. [...] Na jego ksztat mog wpywa unikatowe aspekty organizacji, brany lub stosowanych technologii. Wprawdzie kady projekt ma cile okrelony pocztek i koniec, ale konkretne produkty czstkowe oraz dziaania przeprowadzone pomidzy tymi punktami w znacznej mierze zale od cech danego projektu. Cykl ycia projektu zapewnia podstawow struktur, w ramach ktrej odbywa si zarzdzanie projektem, niezalenie od specyfiki prac, ktre si w nim wykonuje (PMBOK 2009: 17).

Cykl ycia projektu dzieli si przewanie na cztery fazy: 1) faz rozpoczcia/ definiowania projektu, 2) faz organizacji/ planowania i przygotowania projektu, 3) faz realizacji projektu, 4) faz zamknicia/ zakoczenia projektu. Jednak jak wynika z przedstawionej definicji wyraenia cykl ycia projektu, nazwy i liczba wymienionych etapw projektu nie s jednoznacznie okrelone, lecz zale od charakteru projektu oraz stylu zespou projektu i organizacji (PMBOK 2009: 21). Ju sama klasyfikacja projektw wskazuje na to, e wyznaczenie sztywnej struktury dla wszystkich projektw nie jest moliwe (por. np. J. Haffer 2009: 20 i n.). Wprawdzie w niektrych przedsibiorstwach podejmuje si prby ustalenia pewnych standardw lub zasad prowadzenia projektw, porzdkujcych i uatwiajcych realizacj projektw w tych przedsibiorstwach, lecz te ustalenia podlegaj najczciej nieustannej weryfikacji i aktualizacji. Do spisu zasad docza si krtk adnotacj, mwic o tym, e kady projekt naley rozpatrywa/ analizowa indywidualnie:
Nie oznacza to [...], i opisywan tutaj wiedz, umiejtnoci i procesy powinno si zawsze stosowa w niezmienionej postaci we wszystkich przedsiwziciach. Ustalenie odpowiednich procesw oraz waciwego stopnia rygorystycznoci kadego procesu w danym przedsiwziciu jest zawsze obowizkiem kierownika projektu, podejmujcego te decyzje wsplnie z zespoem projektowym (PMBOK 2009: 40).

Innymi sowy: Nie istnieje jeden, idealny sposb okrelenia struktury dla wszystkich projektw razem wzitych (ibid. s. 21), std tak wane jest umiejtne zarzdza41

W lit. ang. project life cycle.

90

nie projektami w zalenoci od projektu, brany, warunkw pracy itp. (por. rozdz. 3.1.1.2.). W tym miejscu pragn podkreli, e w dobie globalizacji coraz czciej, zwaszcza w globalnych korporacjach, pracownicy s angaowani w tzw. projekty globalne 42 (por. np. D. I. Cleland/ R. Gareis 2006). To oznacza, e czonkowie zespow projektowych realizuj wsplnie okrelone projekty, pracujc w oddalonych od siebie miejscach na wiecie i w rnych strefach czasowych. Posuguj si oni rnymi jzykami ojczystymi i odznaczaj si odmiennymi kulturami etnicznymi (zob. globalny zesp wirtualny, rozdz. 3.1.3.). W kontekcie projektw globalnych mwi si o zarzdzaniu projektami globalnymi 43 (ibid., zob. te Global Project Management: online). 3.1.1.2. Zarzdzanie projektami W PMBOK-u 44 mona znale odpowied na pytanie: Czym jest zarzdzanie projektem 45?: Zarzdzenie projektem polega na zastosowaniu wiedzy, umiejtnoci, narzdzi i technik w dziaaniach projektu w celu spenienia jego wymaga. (PMBOK 2009: 6). Zagadnienia dotyczce wiedzy i umiejtnoci przedstawi w podrozdziale 3.1.2., powiconym specjalistom realizujcym projekty. Natomiast w odniesieniu do technik i narzdzi chciaabym zwrci uwag na kilka kwestii. Po pierwsze warto jest wprowadzi w jzyku polskim rozrnienie midzy trzema wyrazami: technika, metoda i metodyka. Wyraenie metoda zarzdzania projektami oznacza opis sposobu zarzdzania okrelajcy zbir i ukad dziaa oraz wskazujcy rodki konieczne do ich wykonania (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 126). Ze wzgldu na obszar zastosowania, metody mona podzieli na uniwersalne (oglne), ktre mog by stosowane w projektach z rnych bran, i specjalne (szczegowe), ktre s przydatne jedynie w okrelonej brany. Natomiast ze wzgldu na cz procesu zarzdzania projektem (zakres problemowy), jakiego dotyczy dana metoda, mona wyrni metody kompleksowe (odnosz si do caego procesu zarzdzania projektem) i metody wycinkowe (odnosz si do wybranych etapw projektu) (por. M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 126 i n.). czc dwa przedstawione kryteria podziau metod zarzdzania projektami, mona zdefiniowa znaczenia wyrae metodyka i technika. Metodyki zarzdzania projektami to
42 43

W lit. ang. global projects. W lit. ang. global project management. 44 PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge 45 W lit. ang. project management. W polskiej literaturze przedmiotu uywa si wyrae zarzdzanie projektem i zarzdzanie projektami, przy czym pierwsze z wymienionych rozwiza pojawia si znacznie rzadziej. Z tego wzgldu w niniejszej pracy uywam wyraenia zarzdzanie projektami (z wyczeniem cytatw, w ktrych zastosowano termin zarzdzanie projektem), gdy jest ono stosowane przez specjalistw i autorytety w brany. Natomiast wyraenie zarzdzanie projektem jest kalk z jzyka angielskiego. W jzyku polskim do czsto stosowany jest te angielski termin project management.

91

kompleksowe, szczegowe metody suce do zarzdzania projektami, za techniki zarzdzania projektami to szczegowe, wycinkowe metody zarzdzania projektami (ibid.). Bogactwo metodyk i technik zarzdzania projektami jest ogromne (przegld metodyk i technik zarzdzania projektami wraz ze spisem literatury fachowej, zob. M. Trocki 2011a). Jednak dostpno metodyk zarzdzania projektami jest zrnicowana. Niektre metodyki zostay opublikowane w formie podrcznikw, tak by wszystkie zainteresowane nimi osoby miay do nich dostp i mogy z nich korzysta (np. metodyka PMI 46 czsto nazywana te standardem PMBOK, metodyka PRINCE 47). Suy to rwnie wypracowywaniu okrelonych standardw w zarzdzaniu projektami. Z kolei dostp do metodyk zarzdzania projektami omwionych w poradnikach stowarzysze zawodowych, fundacji itp. jest ograniczony. Zdaniem ekspertw z dziedziny zarzdzania projektami najbardziej wartociow grup metodyk stanowi opracowania przygotowane przez konkretne przedsibiorstwa, w ktrych zarzdzanie projektami to podstawa dziaalnoci biznesowej (ibid.). Jednak tego rodzaju metodyki s pilnie strzeon tajemnic przedsibiorstw, a ponadto mona je zwykle wykorzysta w caoci jedynie w przedsibiorstwach, w ktrych zostay opracowane. O tym jak wane i zoone s metodyki i techniki zarzdzania projektami stanowi fakt, e niektrym z nich zostay powicone cae pozycje wydawnicze. Natomiast wyraenie narzdzia oznacza w literaturze z zakresu zarzdzania projektami 48 narzdzia informatyczne wspomagajce zarzdzanie projektami (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 298 i n.), czyli oprogramowanie stosowane w zarzdzaniu projektami (np. CA Clarity PPM 49, Microsoft Project). Oprogramowanie jest uywane w zarzdzaniu projektami w celu uatwienia pracy zespow projektowych. Powinno by one zrozumiae dla uytkownikw i przez nich zaakceptowane, lecz w adnym wypadku nie zastpi ono brakw organizacyjnych, metodycznych czy kadrowych (ibid.). Podobnie jak w przypadku metodyk i technik zarzdzania projektami, tak i w odniesieniu do narzdzi naley stwierdzi, e istnieje wiele rodzajw oprogramowania wykorzystywanych w zarzdzaniu projektami. Wybr oprogramowania zaley najczciej od wielkoci realizowanych projektw, lecz nie jest to jedyne kryterium (ibid.).
PMI = Project Management Institute [Instytut Zarzdzania Projektem] PRINCE = PRojects IN Controlled Environments [projekty w sterowalnych rodowiskach]. Ta metodyka powstaa w 1989 roku Jej najnowsza wersja z 2009 roku, znana pod nazw PRINCE2, jest wykorzystywana zarwno przez wielkie wiatowe korporacje, jak i przez niewielkie firmy usugowe. Umiejtno stosowania tej metodyki przez menederw projektw jest weryfikowana systemem egzaminw i certyfikatw. Metodyka PRINCE2, uznawana za brytyjsk bd europejsk, jest postrzegana jako konkurencyjna w stosunku do amerykaskiej metodyki PMI (zob. PMBOK, rozdz. 3.1.). Jednak specjalici z dziedziny zarzdzania projektami uwaaj obie wspomniane metodyki za rwnie dobre. 48 Narzdzia komunikacji zob. rozdz. 3.2., znaczenie wyrazu narzdzia w odniesieniu do zagadnie lingwistycznych, zob. rozdz. 4.1.3. 49 CA Clarity PPM jest uwaane obecnie za jedno z najlepszych narzdzi wykorzystywanych przez liczne instytucje na caym wiecie w segmencie zarzdzania projektami, m.in. take przez spk PL.2012 Sp. z o.o. w projekcie organizacji pikarskich mistrzostw Europy Euro 2012.
46 47

92

Wszystkie wymienione powyej kwestie mona odnie take do zarzdzania projektami globalnymi, o ktrym wspomniaam w podrozdziale 3.1.1.1. W gruncie rzeczy zarzdzanie projektami mona przedstawi w postaci triady: cel, ograniczenia, rodki:
Cel

Ograniczenia

rodki

Schemat 21. Zarzdzanie projektami (na podstawie konsultacji z prof. G. Adlbrechtem 50, luty 2011)

Na podstawie Schematu 21. mona zauway, e zarzdzanie projektami (globalnymi) polega na osigniciu okrelonego celu (realizacja projektu) przy wykorzystaniu dostpnych rodkw (instrumentw), majc na uwadze ograniczenia danego projektu. Do ogranicze projektu mona zaliczy jego zakres, jako, terminy, budet, zasoby i ryzyka (PMBOK 2009: 67). Ograniczenia s take rodkami, przy pomocy ktrych projekt jest moliwy do zrealizowania. rodki mog si zamieni w ograniczenia projektu w zalenoci od zaistniaej sytuacji. Powstaje pytanie: W jaki sposb mona zbada, czy cel danego projektu zosta osignity? W PMBOK-u jest mowa o tzw. sukcesie projektu 51, ktry mierzy si w kategoriach jakoci produktu i projektu, terminowoci, zgodnoci z budetem i zadowolenia odbiorcy (PMBOK 2009: 9). 3.1.1.3. Sukces projektu Chocia PMBOK 52 nie zawiera definicji sukcesu projektu w formie explicite, to wyraenie sukces projektu pojawia si w toku prowadzonych rozwaa, np.:
[...] uycie waciwej wiedzy, procesw, umiejtnoci, narzdzi oraz technik moe mie istotny wpyw na sukces przedsiwzicia (s. 4)

Uniwersytet w Siegen, Katedra Zarzdzania Projektami Midzynarodowymi W lit. ang. project success. 52 PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge
50 51

93

wymagania zwizane z zatwierdzeniem projektu (co skada si na sukces projektu, kto decyduje czy projekt jest sukcesem [...]) (s. 83) [...] integrowanie zespou ma kluczowe znaczenie dla sukcesu projektu (s. 246) Ksztatowanie oczekiwa interesariuszy pomaga w zwikszeniu prawdopodobiestwa sukcesu projektu [...] (s. 276).

W polskiej wersji PMBOK-a angielskie wyraenie project success nie zawsze zostao przetumaczone jako sukces projektu. Niejednokrotnie angielski wyraz success zosta przeoony przy uyciu takich wyrazw jak udany skuteczny, pomylny:
Kierownik projektu musi zdawa sobie spraw, kto podejmuje decyzje w organizacji, i wsppracowa z takimi osobami, dc do udanej realizacji przedsiwzicia (s. 30) Aktywa procesw organizacyjnych [...], ktrych uywa si lub ktrych mona uy w skutecznej realizacji projektu (s. 34) [...] uycie okrelonych procesw zarzdzania projektami zwiksza przecitne szanse udanego zakoczenia zrnicowanej grupy przedsiwzi (s. 40) Mwic o ryzykach, mamy na myli zagroenia i szanse wpywajce na pomylne wykonanie projektu [...]. (s. 316).

W polskiej literaturze przedmiotu czsto zamiennie uywa si wyrae sukces projektu i powodzenie projektu, a ponadto uwaa si, e sukces/ powodzenie projektu to jedno z podstawowych poj w ramach zarzdzania projektami (J. Haffer 2009: 109). Mimo to wyraenie sukces projektu/ powodzenie projektu nie zostao dotd jednoznacznie zdefiniowane (ibid.). Dokadn analiz tego wyraenia mona znale m.in. w monografii Joanny Haffer (2009). Autorka przywouje i porwnuje wiele dostpnych teorii na temat znaczenia wyraenia sukces projektu, ktre nastpnie prbuje zastosowa w prowadzonych badaniach empirycznych w wybranych przedsibiorstwach. W oparciu o wyniki swoich bada autorka konstruuje tzw. model skutecznego zarzdzania projektami (zob. Schemat 22.). Na podstawie wspomnianego modelu mona pokusi si o prb definicji wyraenia powodzenie projektu. Chocia autorka prowadzia swoje badania w przedsibiorstwach dziaajcych w Polsce, to analiza porwnawcza wynikw jej bada z wynikami bada prowadzonych w podobnym zakresie na wiecie pozwala dostrzec du zbieno uzyskanych rezultatw (J. Haffer 2009: 383).

94

zewntrzne czynniki powodzenia projektu

czynniki otoczenia sektorowego czynniki otoczenia oglnego

wewntrzorganizacyjne czynniki powodzenia projektu

czynniki zwizane bezporednio z projektem czynniki zwizane z kierownikiem projektu czynniki zwizane z zespoem projektowym czynniki zwizane z organizacj, w ktrej projekt jest realizowany

dojrzao projektowa organizacji

zaawansowanie procesw zarzdzania projektami kultura projektowa struktura projektowa

powodzenie projektu

kryteria powodzenia projektu

korzyci dla organizacji klienta korzyci kierownika projektu satysfakcja klienta powodzenie procesu zarzdzania projektem korzyci zespou projektowego korzyci dla innych interesariuszy

czynniki, elementy dojrzaoci projektowej oraz kryteria o pierwszorzdnym znaczeniu dla powodzenia projektu czynniki, elementy dojrzaoci projektowej oraz kryteria o drugorzdnym znaczeniu dla powodzenia projektu czynniki, elementy dojrzaoci projektowej oraz kryteria o trzeciorzdnym znaczeniu dla powodzenia projektu Schemat 22. Model skutecznego zarzdzania projektami (za J. Haffer 2009: 376)

95

Z modelu przedstawionego na Schemacie 22. wynika, e prowadzc rozwaania nad sukcesem projektu, naley wzi pod uwag trzy aspekty: (a) kryteria powodzenia projektu, (b) czynniki powodzenia projektu i (c) dojrzao projektow przedsibiorstwa. Autorka rozrnia midzy czynnikami i kryteriami powodzenia projektu. (a) Kryteria (mierniki) powodzenia projektu to zasady i standardy bdce podstaw oceny powodzenia projektu, czyli skuteczna realizacja projektu jest weryfikowana za pomoc kryteriw powodzenia projektu (J. Haffer 2009: 130). Do najwaniejszych kryteriw powodzenia projektu nale zadowolenie klienta i powodzenie procesu zarzdzania projektem. Satysfakcji klienta i jego opinii, zwaszcza po zakoczeniu projektu, zaczto powica wicej uwagi w okresie wspczesnego zarzdzania projektami. Klient ustala bowiem normy jakociowe i wymagania dotyczce produktu kocowego (tzw. ograniczenia projektu, por. Schemat 21.). Dlatego te akceptacja produktu kocowego przez klienta jest niezwykle wana. Naley przy tym podkreli, e ocena klienta jest w duej mierze subiektywna. Kolejnym wanym kryterium powodzenia projektu jest pomylny proces zarzdzania projektem. Powodzenie procesu zarzdzania projektem dotyczy wymienionych w podrozdziale 3.1.1.2. procesw realizowanych w projekcie, a dokadniej takiego sposobu ich wykonania, by cel zosta osignity w wyznaczonym czasie, w ramach ustalonego budetu i zgodnie ze specyfikacj/ wytycznymi jakociowymi (J. Haffer 2009: 123). Autorka okrela omwione powyej mierniki powodzenia projektu, czyli czas, koszty, jako i zgodno ze specyfikacj oraz satysfakcj klienta, mianem kryteriw podstawowych (ibid. s. 120). Pozostae kryteria sukcesu projektu przedstawione na wykresie, tzn. korzyci kierownika projektu, korzyci zespou projektowego, korzyci dla organizacji klienta i korzyci dla pozostaych interesariuszy to kryteria uzupeniajce (ibid. s. 120). Z kolei czynniki powodzenia projektu (b) to warunki, fakty lub wpywy decydujce o wynikach/ ocenie danego projektu (J. Haffer 2009: 131). Innymi sowy:
[...] czynniki powodzenia projektu to kluczowe zmienne wyjaniajce jego sukces. Dbao o nie podnosi skuteczno wszelkich procesw w ramach zarzdzania projektami i zwiksza prawdopodobiestwo osignicia podanego wyniku projektu (J. Haffer 2009: 224).

Autorka wyrnia czynniki wewntrzorganizacyjne i czynniki zewntrzne. Zewntrzne czynniki powodzenia projektu zaznaczono na Schemacie 22. na kolor zielony, gdy ich znaczenie przy realizacji danego projektu jest stosunkowo niewielkie. Joanna Haffer wyodrbnia dwa obszary czynnikw zewntrznych: obszar czynnikw otoczenia oglnego (czynniki polityczno-prawne, ekonomiczne, technologiczne, zwizane ze rodowiskiem naturalnym) oraz obszar czynnikw otoczenia sektorowego (czynniki zwizane z konkurencj i podwykonawcami, spoeczne, wynikajce z ustanowionych norm branowych) (J. Haffer 2009: 157 i n.). Natomiast do wewntrzorganizacyjnych czynnikw powodzenia projektu autorka zalicza czynniki zwizane z kierownikiem projektu, czynniki zwizane z zespoem projektowym, czynniki zwizane z samym projektem oraz czynniki zwizane z przedsibiorstwem, w ktrym realizowany jest dany projekt. Z punktu widzenia sukcesu projektu najwaniej-

96

sze s czynniki zwizane z kierownikiem projektu oraz z zespoem projektowym (zaznaczone na czerwono na Schemacie 22.). Tym czynnikom zosta powicony podrozdzia 3.1.2. niniejszej pracy. Co za tyczy si czynnikw zwizanych bezporednio z projektem (J. Haffer 2009: 138 i n.), to sukces danego projektu zaley od jego wielkoci i wartoci. Im wikszy i droszy jest projekt, tym wysze jest ryzyko jego opnienia (kryterium czasu). Na przesunicie terminu projektu, a tym samym na jego porak, wpywa te unikatowo dziaa, jakie naley podj przy realizacji projektu. Im bardziej unikatowy jest dany projekt, tym wysze jest ryzyko jego niepowodzenia. Trudno jest bowiem oszacowa czas potrzebny na wykonanie zada niestandardowych. Na brak sukcesu projektu (kryteria czasu i budetu) moe wpyn tzw. gsto projektu, czyli ilo zada realizowanych rwnolegle. Jeeli liczba zada, ktre naley wykona paralelnie, jest dua, to ronie prawdopodobiestwo, e pracownicy zespou projektowego bd pracowa w godzinach nadliczbowych (kryterium budetu nie zostanie spenione) bd nie zd wykona zaplanowanych zada na czas (kryterium czasu nie zostanie spenione). Z kolei czynnik dotyczcy pilnoci projektu decyduje niejednokrotnie o jakoci projektu i produktu, ktry powstaje w wyniku realizacji projektu. Im pilniejszy jest projekt, tym mniejsz uwag przykada si do jakoci. Natomiast do grupy czynnikw zwizanych z przedsibiorstwem zalicza si wsparcie wyszego kierownictwa. Uwaa si, e pene wsparcie ze strony kierownictwa przedsibiorstwa sprzyja pomylnej realizacji projektu. Wrd czynnikw zwizanych z przedsibiorstwem wylicza si te m.in. system organizacyjny przedsibiorstwa, a take jego struktur organizacyjn oraz kultur i styl przedsibiorstwa. System organizacyjny dotyczy statusu projektw w przedsibiorstwach. Jeli dane przedsibiorstwo jest zorientowane na projekty i wdroyo odpowiednie metody prowadzenia projektw, wwczas prawdopodobiestwo osignicia sukcesu przy realizacji okrelonego projektu jest wysze ni w przypadku firm, ktre prowadz projekty okazjonalnie lub nie wprowadziy konkretnych procedur w zakresie realizacji projektw. Z systemem organizacyjnym przedsibiorstw czy si wybr struktury organizacyjnej przedsibiorstwa. Zasadniczo wyrnia si trzy rodzaje struktur: funkcjonaln, macierzow i projektow (PMBOK 2009: 3034). Struktur projektow charakteryzuje najwysza spord wymienionych struktur dostpno zasobw (gwnie pracownikw) oraz najszersze uprawnienia kierownika projektu. Najmniejsz dostpnoci zasobw oraz najmniejsz rol kierownika projektu odznacza si struktura funkcjonalna. Im wiksz liczb zasobw dysponuje kierownik projektu i im wiksza jest jego autonomia, tym wiksze jest prawdopodobiestwo odniesienia sukcesu projektu. Natomiast w zwizku z kultur przedsibiorstwa Joanna Haffer uwaa, e sukces projektu odnosz przedsibiorstwa, w ktrych dominuje tzw. kultura wsppracy, zaufania i skutecznej komunikacji (wewntrznej i zewntrznej) (J. Haffer 2009: 143), nie za firmy, w ktrych panuje kultura braku wsppracy czy kultura konkurencyjna. Autorka nie wyjania jednak dokadnie kwestii zwizanych z kultur przedsibiorstwa. Take autorzy PMBOK-a nie omwili wyczerpujco kwestii kultury i stylu przedsibiorstwa (PMBOK 2009: 2930), std w kwestii znaczenia wyra-

97

enia kultury przedsibiorstwa odsyam czytelnika do podrozdziau 2.4.3. niniejszej pracy. Za wspomniane aspekty komunikacji wewntrznej i zewntrznej przedstawiam w podrozdziaach 2.2. i 2.3. Ze Schematu 22. wynika, e na powodzenie projektu wpyw wywiera tzw. (c) dojrzao projektowa przedsibiorstwa, czyli jego zdolno do realizacji zoonych i niepowtarzalnych przedsiwzi (P. Wyrozbski 2009: 111). Zgodnie z podejciem dojrzaoci projektowej przymuje si, e przedsibiorstwo dojrzae (w przeciwiestwie do przedsibiorstwa niedojrzaego) podchodzi do realizowania projektw w sposb uporzdkowany i profesjonalny. Innymi sowy, dziaania projektowe s podejmowane w tym przedsibiorstwie na podstawie klarownego podziau zada i jasno sprecyzowanej odpowiedzialnoci. Zarzdzanie projektami jest monitorowane i udoskonalane (ibid. s. 112). Z modelu skutecznego zarzdzania projektami (Schemat 22.) wynika, e najistotniejszym elementem dojrzaoci projektowej jest kultura projektowa (kultur projektow bd nazywa kultur zespou; kultur zespou omwi dokadniej w podrozdziale 3.3.2. w odniesieniu do globalnych zespow wirtualnych). O dojrzaoci projektowej decyduje take poziom zaawansowania procesw zarzdzania projektami (zob. rozdz. 3.1.1.2.), czyli stopie sformalizowania i standaryzacji procesw zarzdzania, realizowanych w danym przedsibiorstwie (J. Haffer 2009: 188). Zaawansowanie procesw zarzdzania projektami ronie wraz ze wzrostem stopnia zoonoci projektw (ibid. s. 211). Im wyszy jest poziom zaawansowania procesw zarzdzania projektami i im lepszy jest nadzr nad rodowiskiem projektowym 53 w danej firmie (zob. tzw. biuro projektw 54, P. Wyrozbski 2009: 8), tym wiksze jest prawdopodobiestwo powodzenia okrelonych projektw. Analizujc dojrzao projektow, naley take uwzgldni struktur projektow, ktr omwiam w punkcie (b), przedstawiajc trzy rodzaje struktury organizacyjnej przedsibiorstw. Podsumowujc rozwaania na temat sukcesu projektu, naley zwrci uwag na dwa wnioski sformuowane w tym wzgldzie przez Joann Haffer:
1. najistotniejszymi miarami skutecznej realizacji projektu w przedsibiorstwach s satysfakcja klienta i sprawno realizacji procesw zarzdzania projektami; 2. o sukcesie projektu, bez wzgldu na jego charakter i specyfik, decyduj czynniki wewntrzorganizacyjne, w tym przede wszystkim czynniki odnoszce si do kierownika projektu oraz zespou projektowego; okazuje si wic, e to ludzie maj najwikszy wpyw na uzyskiwane w projektach wy53 54

W lit. ang. project governance. Zob. take biuro zarzdzania projektem (projektami), PMBOK (2009: 1112); w lit. ang. project management office, w skrcie PMO (por. przypis nr 38). Biuro zarzdzania projektem (projektami) (Project Management Office PMO) jest jednostk organizacyjn, ktra moe spenia rnie obowizki zwizane z centralizacj i koordynacj zarzdzania podlegajcymi mu przedsiwziciami. Wspomniane obowizki biura zarzdzania projektem (projektami) mog mie rny zakres, poczwszy od zapewniania wsparcia w dziedzinie zarzdzania projektami, a skoczywszy na bezporednim zarzdzaniu przedsiwziciem. (PMBOK 2009: 11).

98

niki; od nich zaley powodzenie i poraka projektu; to potencja tkwicy w ludziach, zarwno tych, ktrzy kieruj projektem, jak i tych, ktrzy go realizuj, przyczynia si do podnoszenia skutecznoci wszelkich procesw zarzdzania projektami (J. Haffer 2009: 380).

Podstaw teoretyczn niniejszej pracy stworzyam w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej, dlatego te warto jeszcze raz podkreli, e kierownik projektu oraz czonkowie zespou projektowego maj decydujcy wpyw na sukces projektu. Podobne konkluzje mona znale take w literaturze przedmiotu, np.: Projects get done by people, not by tools or techniques or technology (S. Nokes/ S. Kelly 2007: 243), Gdybymy dokonali analizy czynnikw decydujcych o sukcesie projektw, to na pierwszym miejscu byby czowiek (J. Kisielnicki 2011: 178). Uwzgldniajc powysze spostrzeenia, warto dokadniej przeanalizowa projekty przez tzw. paradygmat ludzki (J. Haffer 2009: 130). W podrozdziale 3.1.2. omwi aspekty zwizane z kierownikiem projektu i z zespoem projektowym. 3.1.2. Kierownik projektu, zesp projektowy Wrd ekspertw ds. zarzdzania projektami panuje jednomylno co do faktu, e problematyka zarzdzania projektami jest zoona. Niektrzy wyrniaj cztery obszary problematyczne zarzdzania projektami: funkcjonalne zarzdzanie projektami, instytucjonalne zarzdzanie projektami, personalne zarzdzanie projektami, metody zarzdzania projektami (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 3233, zob. te M. Trocki 2011a: 12). Inni wyodrbniaj trzy obszary: obszar produktu, obszar projektu i obszar ludzki (J. Haffer 2009: 130). Jeszcze inni mwi o dwch stronach medalu, czyli skupiaj si bd na analizie czynnika ludzkiego w zarzdzaniu projektami 55, bd na zagadnieniach zwizanych z metodami i instrumentami w zarzdzaniu projektami 56 (G. Adlbrecht 2010: 22). Naley zauway, e we wszystkich przywoanych powyej podejciach dotyczcych zarzdzania projektami uwzgldniany jest czowiek, co koresponduje z konkluzj z podrozdziau 3.1.1.3.: to ludzie, realizujcy projekt, maj najwikszy wpyw na uzyskiwane w projektach wyniki, od nich zaley jego powodzenie, ale i poraka (J. Haffer 2009: 239). Wyrazy ludzie i czynnik ludzki oznaczaj w tym kontekcie kierownika projektu 57 i zesp projektowy. Wprawdzie przy realizacji projektu istotne s te inne osoby, tzw. interesariusze (por. P. Wachowiak et al. 2004: 2223), lecz dokadna charakterystyka poszczeglnych grup interesw i okrelenie ich wpywu na sukces projektu wykraczaj poza ramy niniejszej pracy. Warto jednak podkreli, e grupy interesw w danym projekcie to instytucje, osoby, grupy ludzi itp. zainteresowane projektem w sposb uprawniony, np. klienci, dostawcy, kierownictwo, spoeczno lokalna.
55 56

W lit. ang. systemic approach. W lit. ang. technocratic approach. 57 W przypadku projektw badawczych, o ktrych wspomniaam we Wprowadzeniu, ze wzgldu na ich specyfik, kierownika projektu nazywa si menederem bada (zob. J. Stalewska/ K. Krzyewski 2012, Mededer bada: online).

99

Ponadto kady projekt jest realizowany przy innym ukadzie interesariuszy. Na realizacj projektu mog mie wpyw take osoby, ktre nie s zainteresowane ostatecznym wynikiem projektu, np. rzd. Obie wymienione grupy tworz cznie tzw. rodowisko projektu (ibid.). Jednake w niniejszych rozwaaniach koncentruj si na komunikacji midzy osobami bezporednio zaangaowanymi w prac nad okrelonym projektem, czyli na komunikacji w zespole projektowym oraz na waciwociach komunikacyjnych czonkw zespou projektowego. Wobec uwag na temat projektu i zarzdzania projektem przedstawionych w podrozdziaach 3.1.1.1. i 3.1.1.2. naley przyj, e realizacja projektw wymaga zastosowania specjalnej formy wspdziaania nazywanej zespoem zadaniowym lub zespoem projektowym. Istnieje wiele definicji wyraenia zesp projektowy. Moim zdaniem najbardziej trafn i spjn definicj zespou projektowego mona stworzy w oparciu o nastpujce dwa cytaty:
Zespoy zadaniowe s to zespoy powoywane do okrelonego, jednostkowego zadania, a po jego wykonaniu rozwizywane. Podstaw czonkostwa w zespole zadaniowym s wiedza specjalistyczna i umiejtnoci. Czonkw zespow zadaniowych dobiera si lub zwalnia stosownie do biecych potrzeb. [...] W skad zespow zadaniowych wchodz zazwyczaj przedstawiciele [...] poszczeglnych dziaw oraz wszyscy potrzebni do wykonania danego zadania eksperci (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 95). Za prac zespou i powodzenie projektu odpowiada kierownik projektu (P. Wachowiak et al. 2004: 20).

W literaturze przedmiotu istnieje wiele rnych list, spisw i zestawie cech i umiejtnoci, nazywanych te kompetencjami czonkw zespou projektowego. Mona zauway, e w wikszoci tego rodzaju zestawie autorzy wyrniaj dwa rodzaje kompetencji, a mianowicie kompetencje zawodowe/ specjalistyczne, zwane take wiedz normatywn zarzdzania projektami 58 (M. Trocki 2011b: 49) lub wiedz specjalistyczn, oraz umiejtnoci, ktre mona okreli mianem soft skills, czyli tzw. kompetencji mikkich. Kompetencje zawodowe dotycz m.in. znajomoci technik, metod i narzdzi zarzdzania projektami oraz umiejtnoci posugiwania si nimi (tzw. wiedza metodyczna, zob. M. Pawlak 2006: 207208) oraz tzw. znajomoci danej brany (tzw. wiedza fachowa, ibid.). Z kolei kompetencje mikkie, nazywane te kwalifikacjami spoecznymi (ibid. s. 207 i n.) to umiejtnoci indywidualne, tj. otwarto, elastyczno, zdolno pracy w stresie, kreatywno itd., czone z cechami osobowymi i przejawijce si we wsppracy z innymi ludmi. Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej wyrnione kompetencje mona nazwa mianem odpowiednio: wiedzy specjalistycznej (zob. rozdz. 1.2.2.3.) i kultury specjalistycznej (zob. rozdz. 1.2.2.4.). Na temat powstawania wiedzy specjalistycznej oraz sprawnoci niezbdnych do jej wytwarzania nie ma jeszcze dokadnych ba58

Wiedza normatywna zarzdzania projektami jest bardzo zrnicowana. Obejmuje ona zarwno wytyczne oglne odnoszce si do wartoci etycznych, jak te wytyczne szczegowe, odnoszce si do rnych aspektw technicznych, organizacyjnych, ekonomicznych itp. zarzdzania projektami (M. Trocki 2011b: 49, wyrnienie autora).

100

da. Jednak na podstawie fachowoci wyraeniowej i informacyjnej tekstw wytwarzanych przez czonkw zespou projektowego mona rekonstruowa najpierw idiowiedz specjalistyczn poszczeglnych uczestnikw projektu, a nastpnie ich poliwiedz specjalistyczn. Natomiast kultura specjalistyczna w kontekcie zespou projektowego przejawia si najpeniej w (specjalistycznej) interakcji tekstowej czonkw zespou projektowego. Oznacza ona umiejtnoci polegajce na stosowaniu odpowiednich stylw tworzenia i wyraania wiedzy specjalistycznej oraz dobieraniu waciwych stylw prowadzenia dyskursu specjalistycznego podczas realizacji danego projektu. Jednoczenie warto doda, e kultura specjalistyczna uczestnikw zespow projektowych to tzw. trzecia kultura, a dokadniej polikultura specjalistyczna w skali mikro w odniesieniu do danego przedsibiorstwa, w ktrym projekt jest realizowany (por. rozdz. 2.4.3.), lub kultura zespou (por. rozdz. 3.3.2.). Wobec powyszego zarzdzanie projektami mona bada, analizujc komunikacj specjalistyczn prowadzon przez czonkw zespou projektowego oraz ich waciwoci komunikacyjne. Poniewa niniejsza praca dotyczy komunikacji w globalnych zespoach projektowych, to w podrozdziale 3.1.3. rozszerzam rozwaania na temat zespou projektowego o aspekty porozumiewania si w zespoach globalnych (dokadniej: w globalnych zespoach wirtualnych). Pragn podkreli, e w zespole projektowym szczegln rol odgrywa kierownik projektu, ktry w najwikszym stopniu odpowiada za rezultat kocowy pracy zespou. Obecnie coraz czciej poszukiwani s tzw. liderzy (M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: 98, J. Kisielnicki 2011: 182), gdy:
[...] kierowanie projektem jest wikszym i bardziej skomplikowanym wyzwaniem ni kierowanie klasycznymi organizacjami, poniewa w przypadku projektw ma on [= kierownik projektu J.Z.] do czynienia ze swobodniejsz form pracy, przy ktrej czciej ni zazwyczaj wystpuj zmiany (P. Wachowiak et al. 2004: 26).

Na ten nowy trend w zarzdzaniu projektami oraz jego znaczenie zwraca uwag take Bartosz Grucza podczas wykadu inauguracyjnego na konferencji Project Management Days 2012 (zob. B. Grucza 2012). Autor podkrela w swoim wystpieniu, e obecnie kierownicy projektw wyksztacili tzw. kompetencje techniczne, ktre w niniejszej pracy okrelam wiedz specjalistyczn. Niemniej jednak opanowanie kompetencji technicznych ju nie wystarcza. Coraz czciej poszukiwani s charyzmatyczni kierownicy (liderzy) projektw, odznaczajcy si wysoce rozwinitymi kompetencjami mikkimi (ibid.), tzn. majcy dobry kontakt z uczestnikami zespou projektowego i umiejcy ich motywowa do pracy przy projekcie:
[...] calling someone a project leader emphasizes her responsibility to focus and energize the people supporting the project, as opposed to the more technical tasks of planning and controlling (St. E. Portny 2007: 177).

Zarzdzanie projektami i osiganie celw poszczeglnych projektw wie si z rnymi, nieprzewidywalnymi problemami, ktrych rozwizywanie ley najczciej w gestii kierownika projektu. W kwestiach spornych ostatnie zdanie naley do kierownika projektu. Dlatego te w literaturze przedmiotu panuje zgodne przekona-

101

nie, e kierownik projektu powinien odznacza si rnorakimi cechami i umiejtnociami (por. P. Wachowiak et al. 2004: 26 i n., M. Pawlak 2006: 207 i n., J. Haffer 2009: 134136, 226 i n., PMBOK 2009: 14, J. Kisielnicki 2011: 180 i n.). Lista wymaga stawianych kierownikowi projektu jest duga i zawiera wiele pozycji, ktre czciowo powtarzaj si na listach sporzdzanych przez rnych autorw i ekspertw zajmujcych si zarzdzaniem projektami. Oglnie rzecz ujmujc, mona zauway, e podobnie jak czonkowie zespou projektowego, tak i kierownik projektu powinien odznacza si wiedz specjalistyczn 59 i specyficznymi waciwociami kulturowymi. Dodatkowo istotne jest jego zaangaowanie w realizacj projektu oraz poczucie odpowiedzialnoci za kierowanie prac czonkw zespou projektowego i jej koordynowanie. W Kodeksie etycznym menederw projektw 60 opracowanym przez Michaa Trockiego na podstawie wytycznych niemieckiego stowarzyszenia kierownikw projektw GPM Deutsche Gesellschaft fr Projektmanager e.V. 61, jest mowa o nastpujcych podstawowych wartociach menederw projektw (w niniejszej pracy zamiast meneder projektw uywam wyraenia kierownik projektu 62): odpowiedzialno (za zdrowie i bezpieczestwo ludzi oraz jako rodowiska, przy uwzgldnieniu dobra i interesw czonkw zespou i innych uczestnikw projektu), kompetencja (przejawia si w osiganiu optymalnej efektywnoci ekonomicznej czyli podanej jakoci oraz oczekiwanych kosztw i terminw, a take w stwarzaniu moliwoci ustawicznego ksztacenia dla siebie i dla swojego zespou), integralno (czyli m.in. niezaleno w dziaaniu i podejmowaniu decyzji, zachowanie poufnoci realizowanych zada, szanowanie praw autorskich). Warto nadmieni, e wspominany Kodeks etyczny menederw projektw zosta uzupeniony i wydany pod nazw Kodeks etyczny zarzdzania projektami 63 (zob. M. Trocki 2011b: 5052), cho autor zaznaczy, e jest on adresowany przede wszystkim do kierownikw projektw (ibid. s. 50). W literaturze przedmiotu z zakresu zarzdzania projektami coraz czciej podkrela si wag waciwoci komunikacyjnych kierownika projektu, ktre s nazywane zdolnociami komunikacyjnymi (P. Wachowiak et al. 2004: 28), umiejtnociami z zakresu komunikacji (J. Haffer 2009: 236). M. Pawlak w nastpujcy sposb opisuje kwalifikacje kierownika projektu:
Jednak w przeciwiestwie do czonkw zespou wystarczy, by kierownik projektu odznacza si podstawowymi kompetencjami w dziedzinie, w ktrej projekt jest realizowany (zob. M. Pawlak 2006: 207). Z kolei w zakresie znajomoci metod i technik zarzdzania projektem musi on by najwikszym specjalist i ekspertem (ibid. s. 208). 60 Dokument przygotowany z myl o studentach renomowanych Podyplomowych Studiw Zarzdzania Projektami (Project Management) w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie. 61 Polskim odpowiednikiem niemieckiej organizacji jest Stowarzyszenie Project Management Polska (zob. rozdz. 3.1.). 62 W polskiej literaturze przedmiotu wyraenia meneder projektw i kierownik projektu s uywane zamiennie, przy czym termin kierownik projektu jest uywany znacznie czciej. W zaktualizowanej wersji Kodeksu jego autor stosuje termin kierownik projektw. 63 Zob. te inne przykady kodeksw etycznych kierownika projektu/ projektw podane w artykule Michaa Trockiego (2011b: 5253).
59

102

[...] nie jest moliwe, aby KP [= kierownik projektu J.Z.] by ekspertem w kadej z dziedzin czstkowych. Wystarczy, jeli bdzie mia fachowcw w zespole, bdzie mg si z nimi komunikowa i bdzie mg organizowa komunikacj midzy nimi (M. Pawlak 2006: 207).

Niektrzy autorzy w sposb eksplicytny definiuj kierowanie zespoem projektowym przez pryzmat porozumiewania si, np. Micha Trocki, Bartosz Grucza, Krzysztof Ogonek (2009: 101) przywouj za Jackiem R. Meredithem i Samuelem J. Mantelem (2000) nastpujce sowa odnoszce si do roli kierownika projektu: Przywdztwo definiuj oni [= J. R. Meredith/ S. J. Mantel (2000) J.Z.] jako oddziaywanie na innych (podwadnych, wsppracownikw), realizowane w procesie komunikacji. Dziaania kierownika projektu, czyli jak wspomniaam powyej kierowanie prac czonkw zespou projektowego i jej koordynowanie, polegaj bowiem na komunikowaniu si z innymi, np.: planowanie (okrelanie gwnych celw do zrealizowania przez zesp oraz wskazywanie rodkw niezbdnych do realizacji), organizowanie (tworzenie struktury zespou), motywowanie, kontrolowanie (por. P. Wachowiak et al. 2004: 26). Marek Pawlak (2006: 252) podaje w swojej monografii, e komunikowanie si zajmuje okoo poowy czasu pracy kierownika projektu, a praktycy zarzdzania projektami mwi nawet, e komunikacja pochania do 90% 64 czasu pracy kierownika projektu. W PMBOK-u 65 mona znale nastpujce zdanie w odniesieniu do wspomnianej kwestii:
Kierownicy projektu przeznaczaj wikszo swojego czasu na wymian informacji z czonkami zespou i innymi interesariuszami projektu, zarwno w ramach organizacji (na wszystkich jej poziomach), jak i poza ni (PMBOK 2009: 257).

Take dziaania podejmowane przez czonkw zespou w celu realizacji projektu s dziaaniami opartymi na porozumiewaniu si. Obecnie rola komunikacji w zarzdzaniu projektami jest coraz czciej zauwaana (w PMBOK-u powicono rozdzia 10. Zarzdzaniu komunikacj w projekcie, w podrcznikach nt. zarzdzania projektami kwestie komunikacji s przedstawiane w osobnych podrozdziaach: P. Wachowiak et al. 2004: podrozdzia 4.3.; M. Pawlak 2006: podrozdzia 5.3.; M. Trocki/ B. Grucza/ K. Ogonek 2009: podrozdzia 4.11.). S to niezwykle wane, lecz szerzej nieomawiane spostrzeenia. Uwaam, e w celu prawidowego zrozumienia kwestii zwizanych z zarzdzaniem projektami naley pj o krok dalej i rozpatrywa dziaania podejmowane w zespole projektowym (zarwno przez kierownika projektu, jak i przez czonkw zespou projektowego) przede wszystkim jako dziaania komunikacyjne, tzn. jako komunikacyjn interakcj specjalistyczn. O susznoci tak sformuowanej tezy mona najlepiej przekona si, analizujc prac globalnych zespow wirtualnych (zob. rozdz. 3.1.3.). Natomiast w tym miejscu warto jest zasygnalizowa, e komunikacja w zespole projektowym to komunikacja late64

Warsztaty PMDays Platforma Szkoleniowa pt.: Nothing is so simple that it cannot be misunderstood prowadzone przez Pana Tomasza Gola z Project Management Institute w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie (22 listopada 2011 roku). 65 PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge

103

ralna (zob. rozdz. 2.3.2.(d)) midzy wszystkimi uczestnikami zespou, std komunikacj w zespole projektowym mona przedstawi w strukturze penej (zob. rozdz. 2.3.3., Schemat 17.). Jednoczenie centraln rol przy realizacji projektu, czyli podczas porozumiewania si zespou, peni kierownik projektu, ktrego mona nazwa cznikiem (zob. rozdz. 2.3.4., Schemat 19.), tzn. nawet jeli czonkowie zespou nalecy formalnie do rnych dziaw w danym przedsibiorstwie komunikuj si ze sob bezporednio, to kierownik projektu otrzymuje ich wypowiedzi do wiadomoci. Ponadto kierownik projektu peni niejako rol przeoonego i niejednokrotnie jest uczestnikiem zespou najbardziej obcionym prac, std w sieci komunikacji w zespole projektowym naley dopatrywa si rwnie elementw struktury gwiazdy/ przeoonego (zob. rozdz. 2.3.3., Schemat 13.). Summa summarum sie komunikacji w zespole projektowym mona przedstawi nastpujco:

Schemat 23. Sie komunikacji 66 w zespole projektowym

Naley podkreli, e kady z czonkw globalnego zespou wirtualnego naley do rnych sieci komunikacji w przedsibiorstwie globalnym (por. rozdz. 2.4.2.), lecz z uwagi na fakt, e w niniejszej pracy zajmuj si globalnymi zespoami wirtualnymi, to nie uwzgldniam pozostaych, przykadowych (moliwych) struktur i sieci komunikacji na Schemacie 23., lecz przedstawiam najbardziej typow sie komunikacji w zespoach projektowych. 3.1.3. Globalny zesp wirtualny Zmiany zachodzce na wiecie, czyli postpujcy rozwj globalizacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych, maj wpyw na komunikacj midzyludzk, std coraz czciej wspczesne spoeczestwo jest okrelane mianem spoecze66

Sie komunikacji przedstawiona na Schemacie 23. spenia zaoenia nt. liczby potencjalnych kanaw (cieek) wymiany informacji przyjete w PMBOK-u (2009: 267) wedug wzoru n(n-1)/2, gdzie n oznacza liczb interesariuszy, a w przypadku niniejszej pracy liczb czonkw zespou.

104

stwa komunikacyjnego (por. J. Reichertz 2002: 14). Wspomniane zmiany maj miejsce take w przedsibiorstwach. Zmiany te s szczeglnie wyrane w globalnych korporacjach, co przyczynia si do rozwoju zespow projektowych, przekraczajcych granice pastwowe. W literaturze przedmiotu zachodzce przemiany zostay odnotowane m.in. w nastpujcy sposb:
In a world where the information age is more ancien rgime than revolution, businesses succeed or fail on the extent to which they can share knowledge, overcome organisational boundaries and coordinate global resources. All these activities rely on better and more frequent communication, whether it is in terms of technology firing digitised data across the world in fractions of a second, or multifunctional even multilingual teams working together to resolve a common problem (F. Czerniawska 1997: 1, wyrnienie autorki). The rise of global virtual teams is a phenomenon of globalization. At the same time, new information and communication technologies play an ever increasing role in all aspects of global relations, but are particularly important in the emergence of new global organizational work structures and virtual work environments (N. Zakaria/ A. Amelinckx/ D. Wilemon 2004: 15). Today, as technology has shrunk the world, being a business leader is more challenging than ever before. For many global organizations, the idea of an office has been reduced to an abstract concept. Your team members may reside anywhere in the world, and the language you speak may be their second or even third language. And, you can forget about traditional work schedules (M. Riley 2008: 1). W dzisiejszych czasach kierownicy projektu funkcjonuj w warunkach globalnych i zajmuj si przedsiwziciami, ktre cechuje rnorodno kulturowa. Czonkowie zespou posiadaj niejednokrotnie inne dowiadczenie branowe, posuguj si rnymi jzykami, a czasem stosuj jzyk zespou, ktry opiera si na innych zasadach ni jzyk rodzimy (PMBOK 2009: 243). Virtual teams are a reality today, and their use will only continue in the future. As project managers and team members, virtual teams represent continuous improvement, not business as usual, and organizations now actively support their use (G. Levin 2009: 8).

niemale zjawiskiem powszechnym, zwaszcza w korporacjach globalnych: Global virtual teams are becoming prevelent form of work for many multinational corporations (N. Zakaria/ A. Amelinckx/ D. Wilemon 2004: 17). Wyrnia si rne rodzaje wirtualnych zespow projektowych (zob. G. Levin 2009: 12). Badania do niniejszej pracy zostay przeprowadzone na czystych 67 zespoach wirtualnych, tzn. na zespoach kierowanych przez jednego kierownika projektu, stanowicego centraln osob podczas realizacji projektu. W trakcie trwania projektu wszyscy czonkowie czystego zespou projektowego komunikuj si ze sob (zob. Schemat 23., rozdz. 3.1.2.):
67

Praca w globalnych zespoach projektowych staa si w ostatnich latach

W lit. ang. pure.

105

Pure If the project is one that is planned and implemented by a single team, a separate project manager for each work package is not required. Tasks are assigned on a team member-by-member basis as are resource allocations and schedule adjustements. The team works directly for the project manager, and team members are actively communicating and collaborating with others since everyone is working as a cohesive unit. For increased effectiveness these virtual teams require common processes and procedures that everyone supports (G. Levin 2009: 2).

Coraz wicej naukowcw prowadzi badania nad globalnymi zespoami projektowymi pod rnymi aspektami. Niniejsze rozwaania s powicone lingwistycznym kwestiom zwizanym z prac w globalnych zespoach projektowych, tzn. s one powicone komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej (zob. rozdz. 1.). Znaczenie wyraenia globalny zesp projektowy, cho wydaje si by zrozumiae, moe budzi wtpliwoci. Dlatego te warto jest omwi je dokadniej. W kontekcie zarzdzania projektami sama nazwa globalny zesp projektowy nie jest oczywista, tzn. w literaturze przedmiotu mona znale te inne okrelenia uywane jako synonimy wyraenia globalny zesp projektowy. W biblii kierownika projektu (zob. rozdz. 3.1.) jest mowa o zespoach wirtualnych (virtual teams):
Zesp wirtualny mona zdefiniowa jako grup osb o wsplnym celu dziaania, ktre odgrywaj swoje role w warunkach ograniczonego bezporedniego kontaktu ze sob lub w warunkach cakowitego braku takiego kontaktu. Funkcjonowanie takich zespow stao si moliwe dziki moliwoci wymiany informacji drog elektroniczn, na przykad poprzez poczt elektroniczn, telekonferencje, zebrania internetowe oraz wideokonferencje. Wirtualna forma zespou umoliwia: stworzenie zespow obejmujcych osoby z tej samej firmy, ale mieszkajce w oddalonych od siebie regionach geograficznych; doczenie do zespou ludzi posiadajcych szczegln wiedz fachow, nawet jeli ci eksperci nie znajduj si w tej samej lokalizacji geograficznej; doczenie do zespou pracownikw wykonujcych swoje zadania z domu; tworzenie zespow z osb pracujcych na rne zmiany lub w rnych godzinach; doczenie osb majcych trudnoci z poruszaniem si lub inn form niepenosprawnoci; podjcie przedsiwzi, ktre zostayby zarzucone z uwagi na zbyt wysokie wydatki zwizane z delegacjami (PMBOK 2009: 241).

Warto zwrci uwag na dwie cechy zespow wirtualnych, o ktrych mowa w zacytowanej powyej definicji. Po pierwsze czonkowie zespow wirtualnych maj ograniczony kontakt bezporedni (najczciej pracuj w rnych regionach geograficznych i strefach czasowych), a po drugie korzystaj z nowoczesnych rozwiza technologicznych, umoliwiajcych im porozumiewanie si na odlego. Na

106

te same cechy dystynktywne zespow wirtualych zwracaj uwag take inni specjalici. Na przykad:
A virtual team can formally be defined as a group of geographically and/or organizationally dispersed coworkers assembled using a combination of information and communications technologies for accomplishing an organizational task (P. R. Kuruppuarachchi 2009: 20). Virtual teams are groups of geographically and/or organizationally participants who collaborate towards a shared goal using a combination of information and communication technologies (ICT) to accomplish a task (P. Bjrn/ O. Ngwenyama 2009: 228).

Warto zauway, e Pernill Bjrn i Ojelanki Ngwenyama (2009: 228) uywaj w swoim artykule nastpujcego okrelenia: international virtual teams. W cytatach przywoanych na pocztku niniejszego podrozdziau pojawia si podobne okrelenie w jzyku angielskim, a mianowicie global virtual teams (por. te K. Prasad/ K. B. Akhilesh 2002). Wyraenie global virtual teams stosuj w swoim artykule Norhayati Zakaria, Andrea Amelinckx i David Wilemon (2004: 15 i n.), ktrzy we wprowadzeniu do rozwaa analizuj znaczenia angielskich wyrae virtual teams i global teams. Autorzy podkrelaj, e w przypadku zespow wirtualnych naley bra pod uwag to, w jakim stopniu czonkowie zespou polegaj na komunikacji elektronicznej, a nie sam fakt wykorzystania przez nich narzdzi elektronicznych do porozumiewania si (ibid. s. 16). Czonkowie zespou wirtualnego nie wsppracowali ze sob wczeniej w identycznym skadzie i rzadko dochodzi do bezporedniego spotkania czonkw takiego zespou. Na marginesie warto zaznaczy, e zespoy, ktrych czonkowie pracuj z wykorzystaniem elektronicznych narzdzi komunikacji i czasami spotykaj si bezporednio, s w literaturze przedmiotu okrelane mianem zespow hybrydowych 68 (zob. np. C. M. Fiol/ E. J. OConnor 2005: 20 i n.). Natomiast w odniesieniu do wyraenia zesp globalny Norhayati Zakaria, Andrea Amelinckx i David Wilemon (2004: 16) podkrelaj za Kathleen Kier Wheatley i Davidem Wilemonem (1999) nie tylko fakt, e czonkowie takich zespow pracuj w rnych krajach czy regionach geograficznych wiata, lecz take peni oni rne funkcje w zespole:
[...] global teams are defined as a team that is comprised of individuals located in many countries or geographic areas, and team members differ in their functionality, which adds complexity to group dynamics (N. Zakaria/ A. Amelinckx/ D. Wilemon 2004: 16).

Dodatkowo autorzy zwracaj uwag na jeszcze dwa okrelenia w jzyku angielskim w odniesieniu do zespow globalnych, tzn. na transnational teams i multicultural teams (ibid.) i nadmieniaj, e czonkw zespow globalnych rni nie tylko kraj pochodzenia i jzyk ojczysty, ale take waciwoci kulturowe. Ich zdaniem (ibid. s. 16 i n.) naley poczy znaczenia wyrae zesp wirtualny i zesp

68

W lit. ang. hybrid teams.

107

globalny i stosowa wyraenie globalny zesp wirtualny, ktrego znaczenie stanowi niejako sum znacze wyrae zesp wirtualny i zesp globalny:
[...] we use the term global virtual teams, which adds a more intricate phenomenon, but not a strangely different concept from both the meaning of virtual and global teams (N. Zakaria/ A. Amelinckx/ D. Wilemon 2004: 17).

Uywajc podobnego uzasadnienia, Ann Majchrzak i Arvind Malhotra (2003) stosuj termin far-flung teams (pena wersja: far-flung virtual teams), w skrcie FFT:
Far-flung virtual teams, or far-flung teams, or FFTs for short, take the concept of virtual teams the next level they are teams of individuals spread across the globe, working collaboratively to innovate, with minimal or no face-to-face interaction. Thus, FFTs are characterized by added complexity over commonly deployed virtual teams (A. Majchrzak/ A. Malhotra 2003:7, wyrnienia autorw).

Jednoczenie pragn doda, e przywoywan powyej zoono 69 w odniesieniu do globalnych zespow wirtualnych mona zauway pod trzema wzgldami: komunikacyjnym, kulturowym oraz wykonywanych zada:
They [= far-flung teams J.Z.] are communications challenged since they conduct almost all of their core work virtually through electronic medium. They are culturally challenged since the members have diverse areas of expertise, belong to different countries, are based in multiple countries, and hence may speak different languages. They are task challenged as the need to pool together disparate participants create uncertainties in both the processes for accomplishing team objectives as well as the nature of the actual outcomes anticipated (A. Majchrzak/ A. Malhotra 2003: 7, wyrnienia autorw).

Podsumowujc, przychylam si do opinii autorw powyszych cytatw i w niniejszej pracy w kontekcie zarzdzania projektami w przedsibiorstwach globalnych uywam za Norhayati Zakari, Andre Amelinckx i Davidem Wilemonem (2004) wyraenia globalne zespoy wirtualne, mimo e ta nazwa nie zawiera ani rzeczownika projekt ani przymiotnika projektowy. Jednak moim zdaniem przywoanie kontekstu, w jakim wyraenie globalny zesp wirtualny jest stosowane, czyli kontekstu zarzdzania projektami, rozwiewa wtpliwoci i wskazuje na to, e mowa jest o zespoach projektowych w globalnych korporacjach. Wobec powyszego przyjmuj za autorami nastpujc definicj wyraenia globalny zesp wirtualny:
[...] global virtual teams are not only separated by time and space, but differ in national, cultural and linguistic attributes, and use information and communication technologies as their primary means of communication and work structure (N. Zakaria/ A. Amelinckx/ D. Wilemon 2004: 17).

Co wicej:
[...] global virtual teams require innovative communication and learning capabilities among different team members across organizational and geographic
69

W lit. ang. intricate phenomenon, complexity.

108

boundaries. As a result, the intra-team social interactions and work processes cannot be compared to conventional team structures or treated as such by team members (ibid.).

W nawizaniu do wspomnianych powyej work processes pragn w tym miejscu podkreli, e praca w globalnych zespoach wirtualnych opiera si na komunikacji:
Organisatorische Neugestaltung aufgrund konomischer Anpassungszwnge [...] und der sich gegenwrtig vollziehende Wandel der Wertschpfungsprozesse (Ablsung materieller durch immaterielle Wertschpfung) lassen Arbeit kommunikationsintensiver bzw. Kommunikation zur Arbeit werden (Ch. Funken 2008: 108).

Uwzgldniajc powysze konstatacje, w kolejnych podrozdziaach omwi waciwoci komunikacyjne czonkw globalnych zespow wirtualnych w oparciu o komunikacyjn interakcj specjalistyczn, w ktrej czonkowie wspomnianych zespow bior udzia. Szczegln uwag zwrc na aspekty jzykowe (rozdz. 3.3.1.) i kulturowe (rozdz. 3.3.2.), istotne w prowadzeniu dyskursu specjalistycznego. Prezentacj wspomnianych zagadnie poprzedz zwiz charakterystyk wybranych technicznych rozwiza (rozdz. 3.2.) stosowanych przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych w celu wykonania powierzonych im zada (komunikacyjnych).

3.2. Narzdzia komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych

Obecnie panuje przekonanie, e we wspczesnym spoeczestwie komunikacyjnym istniej dwie formy komunikacji: komunikacja bezporednia, czyli porozumiewanie si konkretnych osb twarz w twarz (ang. face to face), oraz komunikacja porednia, czyli porozumiewanie si ludzi przy uyciu okrelonych narzdzi technicznych (por. J. Reichertz 2002: 15), zwanych te technicznymi instrumentami wspomagania procesw komunikowania si (A. Potocki/ R. Winkler/ A. bikowska 2003: 88 i n.). Te same formy komunikacji wykorzystywane s w przedsibiorstwach (wicej uwag nt. powiza midzy spoeczestwem a przedsibiorstwami w zakresie komunikacji zob. np. H. Fetzer 2010: 78). Jednak sytuacja w globalnych korporacjach, a zwaszcza sytuacja uczestnikw globalnych zespow wirtualnych jest nieco odmienna. Czonkowie globalnych zespow wirtualnych pracuj wsplnie nad danym projektem przez okrelony czas i nie maj najczciej moliwoci, by bezporednio spotka si i porozmawia (por. rozdz. 3.1.3.). Wykonujc powierzone im zadnia, korzystaj w celach komunikacyjnych wycznie ze wspomnianych narzdzi technicznych, ktre umoliwiaj tworzenie zespow wirtualnych na pewien czas (por. H. Fetzer 2010: 37). W niniejszej pracy wyrniam dwa rodzaje narzdzi technicznych: narzdzia elektroniczne (rozdz. 3.2.1.), zwizane z nowoczesnymi technologiami (technikami) informacyjno-komunikacyjnymi (TIK), i narzdzia Web 2.0. (rozdz. 3.2.2.), zwizane z dynamicznym rozwojem tzw. technologii Web 2.0. Naley podkreli, e podobnie jak w spoeczestwie komunikacyjnym, tak i w globalnych zespoach wirtualnych, w celach komunikacyjnych wykorzystywanych jest paralelnie co najmniej

109

kilka narzdzi (por. U. Kleinberger Gnther 2005b: 306, Ch. Funken 2008: 107, zob. te ang. multichanneling np. W. Holly 2006, multimodality np. F. Bargiela-Chiappini 2009: 12, C. Nickerson/ B. Planken 2009: 18 i n.). Mona stwierdzi, e czonkowie globalnych zespow wirtualnych nie uywaj wspomnianych narzdzi wymiennie, lecz wykorzystuj rne narzdzia podczas realizacji projektu w celu intensyfikacji wzajemnego porozumiewania si (por. J. Meier 2002: 69). Jednoczenie pragn nadmieni, e w niniejszym podrozdziale przedstawi i opisz jedynie wybrane narzdzia elektroniczne i narzdzia Web 2.0. Na decyzj o wyborze konkretnych narzdzi miao wpyw kryterium ich przydatnoci w kontekcie zarzdzania projektami w globalnych zespoach wirtualnych, ktre przyjam na podstawie wasnych dowiadcze oraz literatury przedmiotu. 3.2.1. Narzdzia elektroniczne Rola komunikacji w przedsibiorstwach globalnych jest coraz czciej dostrzegana i doceniana przez menederw najwyszego szczebla. Naley podkreli, e z coraz wiksz uwag analizuj oni tzw. digitalizacj procesw komunikacji wewntrznej (por. Ch. Funken 2008), czyli moliwoci wykorzystania narzdzi elektronicznych do komunikacji midzy pracownikami danego przedsibiorstwa, co dotyczy w szczeglnoci komunikacji midzy czonkami globalnych zespow wirtualnych. Okazuje si bowiem, e odpowiednie wykorzystanie narzdzi elektronicznych w znacznym stopniu wpywa na wzrost efektywnoci pracy zaogi. Aby zastosowanie narzdzi elektronicznych byo w danym przedsibiorstwie optymalne, musi ono zosta odpowiednio zaplanowane przez menederw, specjalistw ds. komunikacji, kierownikw dziaw, kierownikw projektu tego przedsibiorstwa w porozumieniu z jego pracownikami. Jak wany, a jednoczenie zoony jest proces planowania i zarzdzania komunikacj w przedsibiorstwie mona przeczyta m.in. w monografii Mariny Vollstedt (2002a) i w ksice pod redakcj Franka Martina Heina (2008). W niniejszej pracy nie bd szerzej omawia tego zagadnienia. Przedstawi jedynie najwaniejsze narzdzia elektroniczne wykorzystywane w przedsibiorstwach globalnych, w ktrych realizowane s projekty, a szczegln uwag powic aspektom komunikacji e-mailowej (rozdz. 4.1.3., 4.1.4.), gdy badania empiryczne w niniejszej pracy opieraj si na komunikacji prowadzonej poprzez e-maile (rozdz. 4.1.2., 4.3.). Istnieje wiele narzdzi elektronicznych, ktre mog zosta zastosowane w komunikacji midzy pracownikami danego przedsibiorstwa globalnego. Klasyfikacj narzdzi elektronicznych wraz z ich charakterystyk mona znale m.in. we wspomnianej publikacji pod redakcj Franka Martina Heina (2008: 159207) w podrozdziaach 4.2. i 4.3. Poniej omwi narzdzia, ktre z mojego dowiadczenia okazay si by istotne w codziennej komunikacji horyzontalnej i lateralnej, w szczeglnoci przy realizacji projektw w globalnej korporacji. Nale do nich: e-mail (rozdz. 3.2.1.1.), komunikator (rozdz. 3.2.1.2.), konferencje audio/ wideo (live meeting, rozdz. 3.2.1.3.).

110

3.2.1.1. E-mail E-mail (pisownia wg Uniwersalnego Sownika Jzyka Polskiego, zob. S. Dubisz 2003) jest obecnie bez wtpienia gwnym narzdziem komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych (por. np. J. C. Gimenez 2006, F. Poppi 2011: 237). Powszechnie uznaje si, e komunikacja poprzez e-maile polega na asynchronicznej wymianie pisanych wiadomoci midzy przynajmniej dwoma pracownikami, ktrzy korzystaj z komputera z czem internetowym. E-mail mona stworzy na trzy sposoby: (1) wyprodukowa tekst i wysa go do wybranego adresata/ adresatw, (2) odpowiedzie na e-mail przesany przez inn osob (wwczas w temacie odpowiedzi automatycznie pojawia si Re: (ang. Reply)), tworzc tekst i przesyajc go do danej osoby, lub (3) przesa otrzymany e-mail (najczciej wraz z dopisanym przez siebie tekstem) do kolejnej osoby/ kolejnych osb (wwczas w temacie przesyanego e-maila automatycznie pojawia si Fw: (ang. Forward)). (Wicej na temat e-maila jako tekstu zob. rozdz. 4.1.3.). W tym miejscu chciaabym wspomnie na przykadzie Microsoft Outlook o technicznych moliwociach zwizanych z oprogramowaniem, za pomoc ktrego pracownicy w globalnych firmach odbieraj i przesyaj wiadomoci e-mail. Microsoft Outlook, czyli tzw. skrzynka pocztowa zawierajca foldery z e-mailami odebranymi, wysanymi, a take folder z kopiami roboczymi e-maili i kosz, umoliwia tworzenie, przesyanie, czytanie, archiwizowanie itp. e-maili. Microsoft Outlook pozwala te na tzw. zarzdzanie informacj (por. J. Bittner 2003: 142143) m.in. poprzez segregowanie e-maili w tworzonych przez uytkownika (pracownika) folderach wedug dowolnie wybranej zasady (np. nadawca, temat itp.). Dodatkowo kady pracownik moe zdefiniowa filtry, wg ktrych nowo otrzymane e-maile bd wpywa do okrelonego folderu. Microsoft Outlook pozwala rwnie na sortowanie e-maili (zarwno otrzymanych jak i wysanych) ze wzgldu na dat otrzymania/ wysania e-maila, ze wzgldu na osob, od ktrej dotar dany e-mail lub do ktrej zosta on wysany, a take ze wzgldu na temat e-maila. Istnieje moliwo wyszukania okrelonego wyraenia we wszystkich bd w wybranych e-mailach. Dodatkowo Microsoft Outlook czy poczt elektroniczn z kalendarzem. Specjalna funkcja oprogramowania umoliwia podgld kalendarzy innych pracownikw w przedsibiorstwie, co pozwala na sprawne ustalanie terminw spotka (take wirtualnych), np. w celu omwienia kwestii zwizanych z prowadzonym projektem. Pracownicy mog akceptowa lub odrzuca terminy proponowane przez wsppracownikw i sugerowa wasne. Proponowanie, akceptowanie i odrzucanie terminw spotka nastpuje poprzez e-mail. Powiadomienia i przypomnienia o wczeniej zaplanowanych spotkaniach s automatycznie wywietlane na ekranie monitora pracownikw. Istnieje take moliwo otrzymywania automatycznych powiadomie na monitorze o przychodzcych e-mailach. Mona rwnie aktywowa dwikowe powiadomienia o otrzymaniu e-maila/ przypomnienia o spotkaniu. Microsoft Outlook umoliwia rwnie tworzenie tzw. grup kontaktw, wczeniej nazywanych listami dystrybucyjnymi. Grupa kontaktw to grupa wybranych adresw e-mail zgromadzonych pod jedn nazw, dziki czemu nie trzeba wpisywa w okno Do: adresw e-mailowych wszyst-

111

kich adresatw. Wiadomo (take zaproszenie na spotkanie) wysana do grupy kontaktw jest odbierana przez wszystkie osoby nalece do danej grupy. Stworzenie grupy kontaktw jest przydatne wtedy, gdy czsto wysyane s wiadomoci do tych samych osb jednoczenie. Chcc wysa wiadomo do okrelonych pracownikw, nie ma potrzeby wpisywania ich adresw e-mailowych, lecz wystarczy poda jedn nazw w polu Do:. Naley doda, e grupa kontaktw moe zawiera nieograniczon liczb adresw e-mailowych, ktre mona dowolnie dodawa bd usuwa z grupy w zalenoci od potrzeby. Ta funkcja jest przydatna w porozumiewaniu si podczas realizacji projektu. Przykadowo mona stworzy grup kontaktw skadajc si z adresw e-mailowych czonkw zespou projektowego. W celu powiadomienia caego zespou np. w sprawie statusu projektu, wystarczy wpisa nazw grupy w linijce Do:. Dodatkowo, korzystajc z funkcji grupa kontaktw, nie ma ryzyka, e przez przypadek z pola Do: zostanie usunity pojedynczy adres e-mail lub wystpi bd we wpisywanym rcznie adresie e-mail. Biorc pod uwag fakt, e uczestnicy zespow projektowych, zwaszcza globalnych zespow wirtualnych (rozdz. 3.1.3.), kontaktuj si drog e-mailow kilka/ kilkanacie a czasami nawet kilkadziesit razy dziennie, stworzenie grupy kontaktw moe w znacznym stopniu przyspieszy ich prac. Pragn zaznaczy, e powyej wymieniam najczciej wykorzystywane przez pracownikw funkcje oprogramowania Microsoft Outlook.

3.2.1.2. Komunikator Podobnie jak e-mail, tak i komunikator (a waciwie ang. Instant Messaging, w skrcie IM) umoliwia prowadzenie dyskursu w formie pisemnej przez co najmniej dwie osoby (wielu autorw kwestionuje jednak wyraz pisemny w odniesieniu do IM i proponuje, by zastpi go innym wyraeniem, np.: ang. tertiary form of orality, zob. J. December 1993: online, lub niem. vermndlichte Schriftlichkeit, zob. G. Schmidt 2000: 126, lub ang. text-based orality, zob. V. Thaler 2003: 37). W przeciwiestwie do komunikacji poprzez e-maile, czonkowie globalnych zespow wirtualnych uywajcy komunikatora porozumiewaj si w tym samym czasie, tzn. warunkiem porozumiewania si jest jednoczesne korzystanie okrelonych osb z tego narzdzia (uruchomiony komputer i komunikator). Pracownicy korzystaj z komunikatora, chcc niezwocznie porozumie si w danej sprawie. Wiadomoci (wypowiedzi) wymieniane za pomoc komunikatora s krtkie, przewanie nie dusze ni jedno zdanie. Z komunikatora nie korzysta si wwczas, gdy przesyane wiadomoci s oficjalne albo gdy musz zosta udokumentowane. Przykadem komunikatora stosowanego w przedsibiorstwach jest wprowadzony w 2010 roku Microsoft Lync. Aplikacja Microsoft Lync jest przeznaczona do wykorzystania w biznesie i umoliwia przede wszystkim wymian wiadomoci byskawicznych. Na komunikatorze, ktry jest zsynchronizowany z Microsoft Outlook, wida, czy dany pracownik jest dostpny i mona si z nim komunikowa (kolor zielony), czy znajduje si z dala od komputera (ty kolor) czy te jest zajty (czerwony kolor). Po klikniciu w pole z imieniem i nazwiskiem danego pracownika wywietla si karta z danymi o tym

112

pracowniku (np. stanowisko, numer telefonu, kraj, strefa czasowa). Microsoft Lync umoliwia pracownikom zamieszczanie swojego zdjcia na komunikatorze. W przypadku globalnych zespow wirtualnych jest to przydatna funkcja, gdy dziki zdjciu mona dowiedzie si czy dana osoba jest kobiet czy mczyzn i jakiej formy naley uywa, np. piszc o tej osobie w e-mailu lub na komunikatorze. Dodatkowo pracownicy mog umieszcza w specjalnym polu krtki opis wasnej osoby, w ktrym przewanie prezentuj swj ulubiony cytat. 3.2.1.3. Konferencje audio/ wideo Za pomoc Microsoft Lync mona rwnie tworzy wirtualne konferencje gosowe i wideo, nazywane w jzyku angielskim live meeting. Komunikator ma bowiem funkcj pozwalajc na prowadzenie rozmw telefonicznych z innymi pracownikami, a take z osobami spoza firmy. Podczas rozmowy istnieje moliwo uycia kamery. W czasie konferencji mona udostpnia i prezentowa swoim rozmwcom omawiane dokumenty, co jest czsto wykorzystywane przez czonkw globalnych zespow wirtualnych. Konferencje audio/ wideo peni zatem istotn funkcj w komunikacji czonkw globalnych zespow wirtualnych, poniewa zapewniaj, e przebieg procesu komunikacji jest podobny do rozmowy bezporedniej, czyli wysoce stabilny i interaktywny (por. A. Sankowska 2009: 75). Warto doda, e obecnie firmy globalne korzystaj take z tzw. FTP [file transfer protocol]. Serwer FTP umoliwia transfer duych plikw, ktrych przesyanie e-mailem, ewentualnie umieszczanie na SharePoincie (zob. rozdz. 3.2.2.), jest niemoliwe np. z uwagi na ich rozmiar, brak dostpu do SharePointa itp. 3.2.2. Narzdzia Web 2.0 Kadra zarzdzajca przedsibiorstwami globalnymi przykada wag nie tylko do moliwoci wykorzystania narzdzi elektronicznych w komunikacji wewntrznej i zewntrznej, ale rwnie do zastosowania tzw. narzdzi Web 2.0 70 w porozumiewaniu si z przedstawicielami wszystkich aren komunikacji (zob. rozdz. 2.2., te A. Mac 2011). Aby zrozumie, co oznacza wyraenie narzdzia Web 2.0, naley najpierw omwi znaczenie wyraenia Web 2.0. Przyjmuje si, e wyraenia Web 2.0 uy jako pierwszy Tim OReilly podczas konferencji powiconej nowym technikom komputerowym, ktra odbya si w 2004 roku w San Francisco
70

Andrew McAfee (2011: 35) idzie o krok dalej i nazywa wspomniane narzdzia wykorzystywane w przedsibiorstwach mianem narzdzi Firmy 2.0. Jest to godne uwagi rozwizanie terminologiczne, lecz moim zdaniem za wczenie jest jeszcze pisa o narzdziach Firmy 2.0, skoro mowa jest o wykorzystywaniu w przedsibiorstwach rozwiza powszechnie dostpnych dla internautw i pierwotnie przez nich opracowanych (zob. dalsze rozwaania w rozdz. 3.2.2.).

113

(jednak istniej rda, zgodnie z ktrymi wyraenie Web 2.0 zostao uyte ju w 2003 roku przez inne osoby, za Tim OReilly jedynie nada mu rozgos, zob. S. Mnker 2010: 34). Wkrtce potem w roku 2005 Tim OReilly opublikowa artyku pt.: What is Web 2.0, w ktrym omwi definicj Web 2.0 (T. OReilly 2005: online). Nie bd tu szerzej omawia definicji wyraenia Web 2.0 przedstawionej przez autora, gdy jest ona zbyt techniczna, a przez to mao zrozumiaa, i niewiele moe wnie do rozwaa lingwistycznych. W skrcie mona zilustrowa znaczenie wyraenia Web 2.0 w kontekcie wyraenia Web 1.0, ktrego uyto po tym, gdy Web 2.0 stao si popularne (od pewnego czasu pojawiaj si pierwsze wzmianki take o Web 3.0, zob. B. Getting 2007: online, M. Koch/ A. Richter 2009: 200). Wyraenia Web 1.0 i Web 2.0 s zwizane z Internetem 71 oraz ze stronami WWW. Internet jest potocznie nazywany sieci (web). Pocztkowo uytkownicy Sieci mogli jedynie przeglda strony internetowe i czyta prezentowane na nich treci. Zatem w pierwszym okresie Internet by sieci tylko do odczytu 72. Uwaa si, e ten etap istnienia Sieci mona okreli mianem Web 1.0 (B. Getting 2007: online). Obecnie uytkownicy Internetu mog coraz czciej wchodzi w interakcje ze sob, tzn. internauci nie tylko przegldaj dostpne strony, ale te sami mog publikowa na nich dowolne treci, a tym samym mog si ze sob porozumiewa. Tak rozumiany Internet mona nazwa sieci czytaj-pisz 73 lub Web 2.0: Salopp gesagt bezeichnet der Begriff Web 2.0 nichts anderes als das heutige Internet (M. Huber 2010: 14). W niniejszej pracy stosuj angielski wyraz web nie za polskie sowo sie, gdy w odniesieniu do Internetu i jego moliwoci komunikacyjnych (nie tylko w jzyku polskim, ale te w innych jzykach) powszechnie uywa si wyrazu web w poczeniu z wyraeniem 2.0. Jednoczenie naley podkreli, e zapisy 1.0 i 2.0 nie oznaczaj starszej i nowszej wersji Internetu, lecz s uywane w celu uzmysowienia istniejcych moliwoci, z jakich mog obecnie korzysta internauci, a ktre wczeniej nie byy znane. Internauci nie s ju bowiem jedynie biernymi czytelnikami stron internetowych, lecz mog porozumiewa si przy uyciu Internetu.
[...] im Web 2.0 ist der Benutzer lngst nicht mehr nur noch Konsument, er selbst wird zum Gestalter, indem er Inhalte bereitstellt. Das in diesem Zusammenhang oft genannte Schlagwort lautet participation Partizipation oder Beteiligung (der Benutzer) bzw. user generated content (benutzergenerierte Inhalte) (M. Koch/ A. Richter 2009: 1). Wyraz Internet (a take wyraz Sie, jeeli jest on synonimem wyrazu Internet) zapisuj wielk liter, podobnie jak ma to miejsce w jzyku angielskim (por. np. D. Crystal 2001: 3), mimo e sowniki jzyka polskiego dopuszczaj pisowni wyrazu Internet zarwno wielk jak i ma liter (np. S. Dubisz 2003). Polscy eksperci zajmujcy si kwestiami zwizanymi z Internetem rwnie preferuj zapis wspomnianego wyrazu wielk liter (konsultacje z p. Piotrem Staczakiem, prawnikiem i koordynatorem ds. ADR w Europejskim Centrum Konsumenckim Polska, kwiecie 2008 rok), gwnie w celu wyrnienia Internetu wrd innych sieci. 72 W lit. ang. read-only web. 73 W lit. ang. read-write web.
71

114

Komunikowanie si w Internecie jest obecnie moliwe dziki rnego rodzaju aplikacjom i mechanizmom, ktre s bardzo szybko tworzone i nieustannie aktualizowane/ ulepszane. Aplikacje, ktre umoliwiaj porozumiewanie si w Internecie, wymian plikw zawierajcych dane, tworzenie rnego rodzaju grup, s nazywane Social Software. W niniejszej pracy nazywam je narzdziami Web 2.0, gdy nazwa narzdzia spoecznociowe nie jest jasna w jzyku polskim, a jej znaczenie moe zosta pomylone ze znaczeniem wyraenia serwisy spoecznociowe. Tymczasem dziki narzdziom Web 2.0 moliwe jest take istnienie i rozwj takich serwisw spoecznociowych jak Amazon (http://www.amazon.com/), Facebook (http://www.facebook.com/), Flickr (http://www.flickr.com/), LinkedIn (http://www.linkedin.com/), Twitter (http://twitter.com/), YouTube (http://www.youtube.com/) itp. (obecnie wspomniany rozwj serwisw spoecznociowych jest niezwykle dynamiczny, por. np. D. Michelis/ T. Schildhauer 2010, A. Mac 2011). Z kolei komunikacj, ktra moe doj do skutku dziki narzdziom Web 2.0 okrela si mianem komunikacji Web 2.0. Nie sposb jest jednak wymieni wszystkie narzdzia Web 2.0 i choby pokrtce je opisa. Obecnie na rynku wydawniczym pojawia si coraz wicej pozycji powiconych wycznie narzdziom Web 2.0. Spord nich na uwag zasuguje np. ksika Enterprise 2.0 autorstwa Michaela Kocha i Alexandra Richtera (2009), w ktrej narzdzia Web 2.0 zostay dokadnie omwione w odniesieniu do wewntrznej komunikacji korporacyjnej. W niniejszym podrozdziale przedstawi wybrane narzdzia Web 2.0 wykorzystywane przez pracownikw globalnych zespow wirtualnych do komunikacji midzy sob. W pierwszej kolejnoci pragn zaznaczy, e w globalnych korporacjach pracownicy korzystaj najczciej z tzw. intranetu, czyli z zamknitej sieci komputerowej wewntrz firmy. Intranet umoliwia pracownikom dostp (po autoryzacji) do rnych systemw firmy z poziomu przegldarki internetowej. Intranet suy uatwieniu komunikacji wewntrz firmy i poprawieniu efektywnoci pracy jej pracownikw. Oglnie rzecz biorc, intranet dziaa na zasadach takich jak Internet, lecz dostp do tej sieci wewntrznej maj jedynie pracownicy danej firmy. W ramach intranetu mona tworzy bezpieczne witryny, suce do pracy grupowej, gromadzenia i wymiany informacji (SharePoint: online). Najbardziej rozpowszechnione rozwizanie w tym zakresie, tzw. SharePoint, oferuje firma Microsoft. Po podaniu hasa, na platformie SharePoint mona korzysta ze zgromadzonych tam dokumentw i ogosze, wymienia si nimi, a take umieszcza kolejne dokumenty i publikowa dane, a take tworzy podstrony. W najnowszej wersji SharePointa moliwe jest rwnie zaawansowane wyszukiwanie w treci portalu, w dokumentach zawartych w repozytoriach portalu (zarwno w tytuach dokumentw, jak i w ich treci), w plikach na udostpnionych folderach (rwnie we frazach z treci dokumentw). Dostp do SharePointa jest chroniony. Zarwno dostpem do tej platformy jak i organizacj jej obszarw roboczych zarzdzaj najczciej menederowie, ktrzy nie musz posiada w tym celu specjalnych umiejtnoci technicznych. Portal SharePoint umoliwia take tworzenie i posugiwanie si narzdziami Web 2.0. Z punktu widzenia globalnego zespou wirtualnego do najwaniejszych

115

narzdzi Web 2.0 nale wiki (rozdz. 3.2.2.1.), fora (dyskusyjne) (rozdz. 3.2.2.2.) i blogi/ mikroblogi (rozdz. 3.2.2.3.).

3.2.2.1. Wiki Wiki to narzdzie, ktre daje moliwoci podobne do powszechnie znanej Wikipedii (http://www.wikipedia.org/), najwikszej na wiecie encyklopedii tworzonej przez miliony internautw. Obecnie powstaje coraz wicej stron w Internecie w oparciu o narzdzie wiki, np. Wikisownik (http://pl.wiktionary.org/wiki/Wikis%C5%82ownik: Strona_g%C5%82%C3%B3wna), Wikivoyage (http://www.wikivoyage.org/de/Haupt seite). Aby korzysta z wiki, wystarczy znajomo zwykego edytora tekstw i posiadanie stosunkowo niedrogiego oprogramowania. Coraz wicej dyrektorw przedsibiorstw decyduje si na wdroenie wiki, ktre umoliwia tworzenie, a take szybkie i proste edytowanie i aktualizowanie stron w intranecie danej firmy przez kadego pracownika posiadajcego do tego uprawnienia (najczciej haso). Wiki jest te coraz czciej wykorzystywane przy realizacji projektw naukowych. Jednym z takich przedsiwzi jest np. midzynarodowy projekt z pogranicza dydaktyki translacji (translodydaktyki) i dydaktyki jzykw obcych (glottodydaktyki) pt: Lingwistycznie Inteligentne Systemy Translo- i Glottodydaktyczne (LISTiG), realizowany wsplnie przez naukowcw polskich z Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytetu Warszawskiego oraz naukowcw niemieckich z Katedry Tumaczenia Maszynowego Uniwersytetu w Saarbrcken i w Instytucie Towarzystwa Wspierania Stosowanych Bada Informacyjnych Uniwersytetu w Saarbrcken (wicej nt. projektu zob. np. S. Grucza 2010c: 167176, S. Grucza/ P. Szersze/ Ch. Rsener 2011, S. Grucza/ A. Dickel/ U. Burda/ P. Szersze 2012). Wiki moe w znaczcy sposb usprawni prowadzenie prac nad okrelonym projektem. Za pomoc wiki zesp projektowy tworzy najczciej stron dotyczc konkretnego, prowadzonego przez siebie projektu, gromadzi na niej informacje o projekcie (dokumentacj, plany, itp.) i je aktualizuje w dowolnym czasie w zalenoci od statusu projektu. Stron na temat danego projektu mona linkowa do innych przydatnych stron. Dziki wiki wszystkie aktualne informacje nt. danego projektu s zgromadzone w jednym miejscu. Ponadto narzdzie wiki umoliwia zmniejszenie liczby wymienianych e-maili z zaczonymi dokumentami, ktre to e-maile trzeba nastpnie przeszukiwa w poszukiwaniu konkretnych informacji o projekcie. Nie ma rwnie potrzeby czstego archiwizowania e-maili ze skrzynki odbiorczej. Istnieje natomiast moliwo otrzymywania drog mailow powiadomie o aktualizacji danych nt. projektu na stronie, dziki czemu nie trzeba regularnie sprawdza, czy na stronie wprowadzono zmiany, a jeli tak, to kiedy miao to miejsce. Warto podkreli, e e-maile o aktualizacji danej strony nie obciaj znacznie skrzynki odbiorczej i nie ma potrzeby odpowiadania na nie. Dodatkowo informacje zgromadzone przy pomocy wiki mog okaza si pomocne dla nowych czonkw zespou, ktrzy doczaj do zespou w trakcie realizacji danego projektu i musz szybko wdroy si

116

w prac. Ponadto informacje o projekcie nie znikaj wraz z odejciem danego czonka zespou z pracy lub po jego przejciu na urlop, a ze zgromadzonych danych mog te skorzysta pracownicy innych zespow projektowych w celu poszukiwania rda inspiracji przy realizacji wasnych projektw. Warto nadmieni, e narzdzie wiki mona te wykorzysta do kontroli postpw prac podczas realizacji okrelonego projektu. 3.2.2.2. Fora dyskusyjne Na SharePoincie mona prowadzi rozmowy na temat projektu, wykorzystujc tzw. fora dyskusyjne. Dyskusjom mona nadawa tytu (tzw. wtek lub temat), co pozwala na szybk identyfikacj tematu rozmowy. Zesp projektowy prowadzi dyskusje na forum najczciej w celu rozwizania konkretnego problemu, ktry pojawi si podczas realizacji projektu, lecz jego rozwizanie nie jest naglce. Na wpisy pozostawione na forum mona odpowiada w dowolnym czasie, mona je rwnie komentowa (por. A. Richter/ M. Koch 2007: 21). Dyskusje prowadzone na forum mona porwna do rozmw na komunikatorze, z tym e dyskusje na forum dotycz najczciej kwestii wanych dla wszystkich czonkw zespou i s one bardziej uporzdkowane. Wszyscy czonkowie danego projektu mog si do nich przyczy w dowolnym czasie. Ponadto do treci dyskusji prowadzonych na forum maj dostp take inni pracownicy/ czonkowie innych projektw, co oznacza, e podobnie jak w przypadku wiki, te osoby mog korzysta z prezentowanych tam rozwiza, np. w celu usprawnienia procesw przy realizacji wasnego projektu. 3.2.2.3. Blogi/ mikroblogi Blogi su do rozmowy na temat wybranego projektu. Wyraenie blog to skrcona forma angielskiego wyraenia weblog, skadajcego si z wyrazw web (sie) i log (dziennik, pamitnik). Zatem blog to strona w Internecie/ intranecie, na ktrej dana osoba (autor) regularnie wypowiada si na dowolny temat, a inni mog czyta i komentowa teksty autora. W zarzdzaniu projektami blogi s wykorzystywane do biecego opisywania statusu projektu. Zazwyczaj jedna osoba (np. kierownik projektu) regularnie przedstawia na stronie (blogu) status projektu, za pozostali uczestnicy projektu czytaj wpisy kierownika projektu i mog je ewentualnie opatrywa swoim komentarzem. Najnowsze wpisy pojawiaj si u gry na stronie bloga. Blogi s najczciej tworzone w celu informowania interesariuszy zewntrznych o postpie prac zwizanych z realizacj projektu. Od niedawna (2008 rok), wraz z rozwojem serwisw spoecznociowych, zwaszcza Twittera, na popularnoci przybiera tzw. mikroblog(g)ing. Jak sama nazwa wskazuje, mikroblogi to mniejsza wersja blogw. Mikroblogi polegaj na tym, e kady uczestnik projektu moe produkowa i publikowa (np. w okrelonym miejscu w intranecie) krtkie (jedno-/ dwuzdaniowe) teksty na temat realizowanego projektu.

117

W serwisie spoecznociowym Twitter wprowadzono ograniczon liczb znakw (140) publikowanych wypowiedzi, co nie musi mie miejsca w kontekcie zarzdzania projektami. Teksty poszczeglnych czonkw projektu s wywietlane w porzdku chronologicznym. Podobnie jak w przypadku forw, dostp do tekstw publikowanych za pomoc mikroblogw moe mie kady pracownik. Mikroblogi to obecnie narzdzie mao popularne, lecz pierwsze badania na temat mikroblogw w zarzdzaniu projektami wykazay, e wdroenie tego narzdzia zmniejsza liczb wymienianych e-maili w komunikacji wewntrznej zespow projektowych, a tym samym usprawnia prac zespou (por. M. Bhringer/ D. Rhrborn 2010: 75). Autorzy przewiduj, e rola mikroblogw do komunikacji w zarzdzaniu projektami bdzie rosa:
Die Nutzung dieses Mediums [= Microblogs J.Z.] steht noch in den Anfngen, besitzt aber ein hohes Nutzungspotenzial fr das Projektmanagement. Es ist zu erwarten, dass sich Microblogs als standardisierte Kommunikationsplattform neben der elektronischen Post etablieren und als Standardfunktion Eingang in bestehende Applikationen finden wird, zum Beispiel Projektportale und Intranetportale von Unternehmen (M. Bhringer/ D. Rhrborn 2010: 75).

Reasumujc: Czonkowie globalnych zespow wirtualnych mog korzysta z rnych narzdzi w celu realizacji projektw i najczciej uywaj co najmniej kilku narzdzi, aby wykonywa powierzone im zadania. Co wicej, w przedsibiorstwach globalnych nie ma zazwyczaj sztywno ustalonych regu w kwestii wyboru narzdzi do porozumiewania si w zespoach projektowych. Mimo to naley podkreli, e w obecnych czasach czonkowie globalnych zespow wirtualnych porozumiewaj si gwnie poprzez e-maile. Dlatego te materia badawczy analizowany w niniejszej pracy pod ktem lingwistycznym obejmuje zapisy komunikacji e-mailowej z okrelonego projektu realizowanego przez globalny zesp wirtualny w korporacji globalnej (rozdz. 4.1.2.). Naley przy tym odnotowa, e niemal wszystkie opisane powyej narzdzia nie tylko umoliwiaj porozumiewanie si czonkom globalnym zespow wirtualnych, lecz pozwalaj im take na osobiste i mniej oficjalne podejcie do realizowanych projektw (np. swobodne zarzdzanie skrzynk e-mailow, umieszczanie wasnego zdjcia/ cytatu w wizytwce na komunikatorze, organizowanie dyskusji z wykorzystaniem kamery). W globalnych firmach realizujcych projekty zewntrzne nie s zazwyczaj tworzone oficjalne zasady dotyczce kwestii lingwistycznych zwizanych z porozumiewaniem si (wyjtek stanowi zazwyczaj wymg komunikowania si w jzyku angielskim, stawiany przez wysze kierownictwo ju na etapie rekrutacji danego pracownika). Mimo to w globalnych zespoach wirtualnych mona zauway pewne istotne aspekty lingwistyczne zwizane z komunikacj, ktre dokadniej omawiam w podrozdziale 3.3.

118

3.3. Komunikacja w globalnych zespoach wirtualnych

W podrozdziale 2.3. stwierdziam, e znaczenie komunikacji wewntrznej w przedsibiorstwach, zwaszcza w korporacjach globalnych, nieustannie ronie. Poniewa coraz wicej zada jest wykonywanych w przedsibiorstwach w postaci projektw, to zainteresowanie kwestiami komunikacji w zespoach projektowych jest take coraz wiksze, co ilustruj m.in. ponisze cytaty:
There is a view that communication is a less important skill than planning and doing project management. This is not so. If you communicate badly, your project will fail (S. Nokes/ S. Kelly 2007: 246). [...] with the benefits of a virtual team also come the challenges---the biggest of which is communication. [...] For virtual teams [...] communication is even more critical and even more difficult. In fact, communicating with your virtual team members should be considered at least four times as challenging as communicating with those sitting right outside your office (M. Riley 2008: 1). [...] they [= communication skills J.Z.] can be considered as even more fundamental than learning the various disciplines and processes that make up a project managers toolkit. They may be missed because they are obvious, or because they are thought of as rudimentary rather than fundamental (R. Newton 2009: 1920).

Jak wspomniaam w podrozdziaach 3.1.3. i 3.2., komunikacja w zespoach projektowych, a przede wszystkim w globalnych zespoach wirtualnych, moe w obecnych czasach doj do skutku przede wszystkim dziki narzdziom elektronicznym i narzdziom Web 2.0. Wspomniane narzdzia umoliwiaj tworzenie globalnych zespow wirtualnych i realizowanie projektw przy niskim nakadzie kosztw, bez uwzgldniania granic pastwowych czy stref czasowych:
Ein Computernetzwerk (Intranet) erlaubt sehr schnelle interne Kommunikation zwischen allen angeschlossenen Stellen im Unternehmen ohne Papier, Versand- und Verteilkosten sowie den gleichzeitigen Zugriff auf und Austausch von Dokumenten. Dadurch wird Projektarbeit ber rumliche Grenzen hinweg erst effektiv (G. Brnner 2000: 252).

Wprawdzie w powyszym cytacie autorka wymienia jedynie intranet jako narzdzie uatwiajce prac podczas realizacji projektw globalnych, ale z mojego dotychczasowego dowiadczenia wynika, e zamiast wyrazu Intranet mona tu uy nazw innych narzdzi komunikacji wymienionych w podrozdziale 3.2. Naley podkreli, e zastosowanie nowych technik do porozumiewania si midzy czonkami globalnych zespow wirtualnych oznacza, e komunikacyjna interakcja specjalistyczna midzy uczestnikami wspomnianych zespow przebiega inaczej ni miao to miejsce dotychczas w przedsibiorstwach:
Die auf diese neuen IuK-Technologien [= Informations- und Kommunikationstechnologien = TIK J.Z.] gesttzten Kommunikationsprozesse unterscheiden sich von ihren Vorlufern nicht nur hinsichtlich ihrer materiellen Manifestationsformen frher der auf Briefpapier getippte Brief, heute die auf dem Bildschirm angezeigte E-Mail. Vielmehr bringen diese IuK-Technologien

119

auch neue soziale Konstellationen und Kooperationssituationen mit jeweils spezifischen Interaktionsdynamiken hervor. Dies hat Folgen fr die Zusammenarbeit und den Zusammenhalt innerhalb von Teams, Abteilungen, Organisationen und sogar darber hinaus (Ch. Meier 2002b: 103104).

W powyszym cytacie wymieniono e-maile, ktre s obecnie powszechnie wykorzystywane do komunikacji wewntrznej i zewntrznej w przedsibiorstwach globalnych, co trafnie uja Caja Thimm: Inzwischen sind einige Kommunikationsformen, wie E-Mail, aus dem Alltag multinationaler Konzerne, [...], nicht mehr wegzudenken (C. Thimm 2002: 5), a tym samym take do porozumiewania si w globalnych zespoach wirtualnych. Naley doda, e porozumiewanie si, ktre moe doj do skutku przy uyciu e-maili, jest nazywane w literaturze przedmiotu komunikacj e-mailow (np. A. Ziegler/ Ch. Drscheid 2002, J. Bittner 2003, S. Voigt 2003, Ch. Drscheid 2005). Znaczenie wyrazu e-mail (specjalistyczny) w kontekcie rozwaa lingwistycznych i aspekty komunikacyjnej e-mailowej interakcji specjalistycznej przedstawi w rozdziaach 4.1.3. i 4.1.4. niniejszej pracy. W pierwszej kolejnoci omwi w podrozdziale 3.3.1. kwestie zwizane z jzykami zarzdzania projektami i jzykiem zespou oraz w podrozdziale 3.3.2. przedstawi definicj kultury zespou. W rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej specjalici mog si bowiem porozumie, jeeli posuguj si wsplnym jzykiem specjalistycznym, dysponuj odpowiednimi zakresami wiedzy specjalistycznej oraz umiej posugiwa si tworami kulturowymi (por. rozdz. 1.2.). 3.3.1. Jzyki zarzdzania projektami i jzyk zespou Globalne zespoy wirtualne formowane do realizacji projektu/ projektw w korporacjach globalnych mona okreli za Etiennem Wengerem mianem spoecznoci praktykw (rozdz. 2.4.2.). Specjalici nalecy do danej spoecznoci praktykw tworz wsplny repertuar. Rozwaania nt. wsplnego repertuaru w kontekcie zarzdzania projektami mona skonkretyzowa na podstawie lingwistyki antropocentrycznej. Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej wyraenie wsplny repertuar danego zespou projektowego naley definiowa jako znajomo odpowiedniego jzyka specjalistycznego i odpowiedniej kultury specjalistycznej przez kadego czonka tego zespou (idiolekt specjalistyczny, idiokultura specjalistyczna), ktre umoliwiaj czonkom zespou wytwarzanie, wyraanie i transferencj wiedzy specjalistycznej o danym projekcie i o jego realizacji. W podrozdziale 2.4. w ramach wsplnego repertuaru wymieniam BELF 74 (rozdz. 2.4.1.) oraz trzeci kultur (rozdz. 2.4.3.). W odniesieniu do globalnych zespow wirtualnych kwestie dotyczce jzyka i kultury trzeba ucili, tzn. mona mwi o jzyku zespou i o kulturze zespou (rozdz. 3.3.2.). Zanim przedstawi znaczenie wyraenia jzyk zespou, chciaabym najpierw omwi znaczenie wyraenia jzyki zarzdzania projektami. Czonkowie global74

BELF = Business English as a lingua franca

120

nych zespow wirtualnych prowadz specjalistyczny dyskurs multikulturowy i multilingwalny za pomoc tekstw wytworzonych w jzyku angielskim jako lingua franca, a dokadniej Business English as a lingua franca (rozdz. 2.4.1.). W odniesieniu do zarzdzania projektami nazywam ten jzyk mianem jzyka zarzdzania projektami. Uwaam bowiem, e wyraenie Business English as a lingua franca jest okreleniem zbyt oglnym, ktre moe by stosowane w odniesieniu do wielu rnych dziedzin zwizanych z szeroko pojtym biznesem. Niemniej jednak pragn podkreli, e wszystkie cechy dotyczce BELF wymienione w podrozdziale 2.4.1. odnosz si take do jzykw zarzdzania projektami. W niniejszej pracy w odniesieniu do jzykw zarzdzania projektami uywam liczby mnogiej, podobnie jak czyni to Franciszek Grucza, mwic o jzykach dotyczcych europejskiej integracji i Unii Europejskiej (wicej w tej sprawie zob. uwagi poniej w niniejszym podrozdziale). Jest to podyktowane faktem, e nie istnieje jeden jzyk, w ktrym mona opisa stany rzeczywistoci odnoszce si do zarzdzania projektami, lecz jzykw tych jest wiele, w zalenoci od kraju, od brany i od przedsibiorstwa (nie tylko poszczeglne idiolekty specjalistyczne, ale take polilekty specjalistyczne, por. S. Grucza 2011: 3435). Poza tym w kwestii ustalenia liczby jzykw zarzdzania projektami rol odgrywa take rodzaj komunikacji (komunikacja wewntrzna lub komunikacja zewntrzna). Znaczenie ma rwnie realizowany projekt oraz zesp, ktry ten projekt realizuje. Jzyki zarzdzania projektami to jzyki specjalistyczne w rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej (rozdz. 1.2.2.2.), odnoszce si do zakresu rzeczywistoci nazywanej zarzdzaniem projektami (rozdz. 3.1.1.2.). Zgodnie z antropocentryczn definicj jzyka specjalistycznego rzeczywicie istniej konkretne jzyki specjalistyczne konkretnych specjalistw, czyli ich idiolekty specjalistyczne (rozdz. 1.2.2.2.), ktre tutaj mona nazwa idiolektami zarzdzania projektami. Idiolekty zarzdzania projektami nie s bytami autonomicznymi ani ponadindywidualnymi, lecz s zlokalizowane w mzgach poszczeglnych specjalistw z zakresu zarzdzania projektami (por. jzyki ubezpiecze i specjalici z zakresu ubezpiecze w J. Osiejewicz 2009: 477). To oznacza, e idiolekty zarzdzania projektami nie zawieraj si w adnych tekstach zarzdzania projektami ani w adnych innych wypowiedziach jzykowych wspomnianych specjalistw, lecz dziki swoim rzeczywistym jzykom specjalistycznym (idiolektom zarzdzania projektami) poszczeglni specjalici tworz konkretne teksty zarzdzania projektami. Zbir idiolektw zarzdzania projektami wzitych pod uwag specjalistw mona okreli mianem polilektu zarzdzania projektami. Natomiast teksty zarzdzania projektami nie s tosame z jzykiem zarzdzania projektami i go nie zawieraj. Nie zawieraj rwnie adnych treci ani informacji. Teksty zarzdzania projektami zawieraj jedynie wasn form znakow i umoliwiaj rekonstrukcj idiolektw zarzdzania projektami, przy czym kady specjalista rekonstruuje swj wasny idiolekt zarzdzania projektami samodzielnie na wzr i podobiestwo idiolektw zarzdzania projektami innych specjalistw (por. rozdz. 1.2.2.2. i 1.2.2.5.). Za pomoc tekstw zarzdzania projektami specjalici mog te transferowa i rekonstruowa wiedz zarzdzania projektami. Podsumowujc: Na bazie swoich idiolektw zarzdzania projektami specjalici mog produko-

121

wa teksty zarzdzania projektami. Z kolei na bazie idiolektw zarzdzania projektami i za pomoc tekstw zarzdzania projektami mog oni transferowa idiowiedz specjalistyczn z zakresu zarzdzania projektami (idiowiedz zarzdzania projektami, por. S. Grucza 2011: 31 i n.). Zatem wiedza zarzdzania projektami nie moe by wytwarzana na bazie innych jzykw (specjalistycznych) ni jzyki zarzdzania projektami i za pomoc innych tekstw (specjalistycznych) ni teksty zarzdzania projektami (ibid. s. 43). To oznacza, e ciso denotatywna jzykw zarzdzania projektami warunkuje ciso wiedz i tekstw zarzdzania projektami (ibid. s. 32). W zwizku z jzykami zarzdzania projektami mona sformuowa wnioski analogiczne do konkluzji przedstawionych przez Franciszka Grucz (2004b: 9 i n.) na temat jzykw dotyczcych europejskiej integracji i Unii Europejskiej. Podobnie jak jzyki dotyczce europejskiej integracji i Unii Europejskiej, tak i jzyki zarzdzania projektami s jzykami dynamicznymi, gdy odnosz si do aspektw rzeczywistoci bdcych in statu nascendi, tzn. zarzdzanie projektami jest pewnego rodzaju procesem i znajduje si w stanie nieustannego rozwoju (por. rozdz. 3.1.). Naley doda, e podobnie jak jzyki dotyczce europejskiej integracji i Unii Europejskiej, tak i jzyki zarzdzania projektami mona podzieli w zalenoci od jzyka narodowego na jzyki oryginalne i jzyki kopie (F. Grucza 2004b: 12, J. Zajc 2010: 229). Naley jednak podkreli jedn rnic w tym wzgldzie. Ot w globalnych zespoach wirtualnych najczciej uywany jest BELF 75. Literatura z zakresu zarzdzania projektami powstaje w gwnej mierze w jzyku angielskim, np. PMBOK 76 (2008). Wobec tego moliwa jest klasyfikacja jzykw zarzdzania projektami na (jeden) jzyk oryginalny (angielski jzyk zarzdzania projektami) i jzyki kopie (np. polski jzyk zarzdzania projektami, niemiecki jzyk zarzdzania projektami). Uwaam, e w odniesieniu do zarzdzania projektami mona wprowadzi okrelenie jzyk zespou, poniewa zdarza si, e czonkowie danego globalnego zespou wirtualnego/ zespou projektowego komunikuj si za pomoc tekstw realizowanych w jzyku zrozumiaym tylko dla siebie, ktry to jzyk ma zastosowanie wycznie w przypadku jednego projektu i jest opracowywany przez konkretny zesp specjalistw w celu wykonania tego przedsiwzicia. Niejednokrotnie teksty wytwarzane podczas realizacji konkretnego projektu za pomoc tego jzyka s niezrozumiae dla czonkw innych zespow projektowych, zarwno pod wzgldem terminologii jak i stosowanych wzorw tekstowych. Wyraenie jzyk zespou zostao uyte po raz pierwszy w PMBOK-u (2009: 243). Polskie wyraenie jzyk zespou to tumaczenie angielskiego wyraenia team language (PMBOK 2008: 230). W obu wersjach jzykowych PMBOK-a wspomniane wyraenia zapisano w cudzysowie, lecz nie wyjaniono dokadnie ich znaczenia. Ponadto uyto je zaledwie jeden raz w kadej z wersji jzykowych PMBOK-a, pokrtce podajc, e:

75 76

BELF = Business English as a lingua franca PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge

122

Czonkowie zespou [...] posuguj si rnymi jzykami, a czasami stosuj jzyk zespou, ktry opiera si na innych zasadach ni ich jzyk rodzimy (PMBOK 2009: 243).

W niniejszej pracy uywam wyraenia jzyk zespou wprowadzonego w PMBOK-u, ale nie zgadzam si ze stwierdzeniem, jakoby podstawy jzyka zespou byy odmienne od jzyka rodzimego poszczeglnych czonkw globalnego zespou wirtualnego. Z lingwistycznego punktu widzenia idiolekty specjalistyczne poszczeglnych czonkw zespou nie s bowiem penymi jzykami, tzn. z idiolektem podstawowym czy je fonemika, grafemika, morfemika, gramatyka i leksyka podstawowa, natomiast rni je terminologia i tekstemika (wzorce tekstowe). Co wicej, nie sposb jest wyznaczy wyran granic midzy idiolektami specjalistycznymi poszczeglnych uczestnikw zespow a ich idiolektami podstawowymi, ani w sferze znaczeniowej ani w sferze wyraeniowej (por. rozdz. 1.2.2.2. oraz S. Grucza 2006a: 34). Dlatego te nie ma moliwoci wyranego oddzielenia jzyka zespou od narodowego jzyka danego uczestnika zespou. Jzyk zespou powstaje bowiem w oparciu o fonemik, grafemik, morfemik, gramatyk i leksyk jzyka rodzimego danego uczestnika zespou. Osoba posugujca si jzykiem zespou nie musiaa si go uczy od podstaw, lecz wytworzya potrzebne umiejtnoci jzykowe na bazie zrekonstruowanego wczeniej idiolektu jzyka rodzimego. Gdyby byo inaczej, tzn. gdyby ta osoba uczya si jzyka (idiolektu) zespou niezalenie od idiolektu rodzimego, wwczas musiaaby ona posiada podwjn ilo takich samych wspczynnikw jzykowych (por. rozdz. 1.2.2.2.). Podobne wnioski mona sformuowa, jeli przyjmie si, e komunikuj si ze sob czonkowie globalnego zespou wirtualnego. Wspomniane osoby nigdy nie zaczynaj (re)konstruowa (najczciej) angielskiego jzyka (idiolektu) zespou, zanim nie przyswoj oglnego jzyka angielskiego. Z kolei oglnego idiolektu angielskiego ucz si w oparciu o swj jzyk ojczysty. Zatem angielski jzyk (polilekt) zespou nie powstaje od zera, lecz w oparciu o fonemik, grafemik, morfemik, gramatyk i leksyk jzyka (idiolektu) angielskiego oraz idiolektu rodzimego danego uczestnika zespou. Jednake pod wzgldem funkcjonalnym idiolekt/ polilekt zespou jest jzykiem cakowicie autonomicznym. Nie ma bowiem moliwoci przetumaczenia tekstu zespou w jzyku zespou na tekst w jzyku podstawowym z zachowaniem tej samej cisoci informacyjnej, gdy jzyk zespou i jzyk podstawowy odnosz si do rnych zakresw rzeczywistoci (rozdz. 1.2.2.2. oraz por. S. Grucza 2006a: 3435). Na zakoczenie rozwaa o jzyku zespou pragn doda, e nie ma moliwoci ustalenia wyranej granicy midzy idiolektem zespou danego uczestnika globalnego zespou wirtualnego a jego innymi idiolektami specjalistycznymi (por. rozdz. 1.2.2.2.). 3.3.2. Kultura zespou Podobnie jak znaczenie wyraenia jzyk zespou, tak i znaczenie wyraenia kultura zespou naley analizowa w powizaniu z konkretnym projektem realizowanym przez konkretny globalny zesp wirtualny:

123

Projektkultur: Unternehmensweite Standards mssen existieren, die den Umgang mit Projektmanagement regeln. In jedem Fall hat das einzelne Projekt in Abstimmung mit Lenkungsausschssen die Mglichkeit, von Standards abzuweichen und im Sinne der Zielerreichung eigene Wege zu gehen (M. Lauterbach 2008: 336).

Znaczenie wyraenia kultura zespou mona wyjani na podstawie znaczenia wyraenia trzecia kultura, ktre przedstawiam w podrozdziale 2.4.3. Podobnie jak trzecia kultura, tak i kultura zespou nie jest wytwarzana od podstaw, lecz jest ona zwizana z: a) kulturami oglnymi rozwinitymi przez uczestnikw danego globalnego zespou wirtualnego jako czonkw odpowiednich spoecznoci etnokulturowych (rozdz. 1.2.2.); b) kulturami specjalistycznymi wytworzonymi przez uczestnikw danego globalnego zespou wirtualnego jako specjalistw z danej brany; c) kulturami specjalistycznymi wytwarzanymi przez uczestnikw danego globalnego zespou wirtualnego jako czonkw spoecznoci praktykw (np. dzia zarzdzania projektami, dzia inynierii itp.) w danej korporacji (rozdz. 2.4.3.). To oznacza, e nie ma jednej uniwersalnej kultury zespou. Kultura zespou jest wytwarzana przez uczestnikw globalnego zespou wirtualnego danego przedsibiorstwa globalnego. Zatem kultura zespou to polikultura specjalistyczna w skali mikro (rozdz. 2.4.3.), czyli polikultura zespou wytworzona przez uczestnikw konkretnego globalnego zespou wirtualnego zatrudnionych w danej korporacji globalnej i zdefiniowana jako zbir idiokultur zespou wytworzonych przez tyche czonkw globalnego zespou wirtualnego.

3.4. Podsumowanie
Reasumujc rozwaania przedstawione w rozdziale trzecim, naley jeszcze raz podkreli, e: 1. Zarzdzanie projektami to moda i jednoczenie prnie rozwijajca si dziedzina nauki, przede wszystkim z uwagi na coraz wiksz liczb projektw (gwnie projektw zewntrznych) realizowanych w przedsibiorstwach, zwaszcza w globalnych korporacjach. Podstawowe terminy, niezbdne do prawidowego rozumienia kwestii zarzdzania projektami to: projekt, zarzdzanie projektami, cykl projektu, sukces projektu, kierownik projektu, zesp projektowy. 2. Coraz czciej projekty s realizowane w globalnych korporacjach przez globalne zespoy wirtualne skadajce si z kierownika projektu i czonkw/ uczestnikw zespou projektowego. Wpyw na sukces projektu maj stosowane przez zesp techniki i narzdzia. Jednak powodzenie dziaa podejmowanych w celu realizacji danego projektu zaley przede wszystkim od waciwoci komunikacyjnych zarwno kierownika projektu jak i pozostaych uczestnikw zespou projektowego.

124

3. Dziaania podejmowane przez uczestnikw zespow projektowych (take globalnych zespow wirtualnych) w celu realizacji wyznaczonych projektw to przede wszystkim dziaania komunikacyjne. 4. Czonkowie globalnych zespow wirtualnych porozumiewaj si za pomoc narzdzi elektronicznych (gwnie: e-mail, komunikator, konferencje audio/ wideo) i narzdzi Web 2.0 (np. wiki, fora dyskusyjne, mikroblogi). 5. rodkiem porozumiewania si uczestnikw globalnych zespow wirtualnych jest wsplny repertuar, czyli znajomo odpowiedniego jzyka zespou i znajomo odpowiedniej kultury zespou. 6. Jzyk (polilekt) zespou jest wytwarzany przez poszczeglnych uczestnikw globalnego zespou wirtualnego w oparciu o ich idiolekty podstawowe (idiolekty rodzime, idiolekty ELF 77) i idiolekty specjalistyczne (idiolekty BELF 78, idiolekty spoecznoci praktykw, idiolekty zarzdzania projektami). 7. Kultura zespou jest zwizana z odpowiednimi etnokulturami poszczeglnych uczestnikw globalnego zespou wirtualnego, a take z ich kulturami specjalistycznymi wytwarzanymi w danej brany oraz w spoecznoci/ sieci praktykw. W rozdziale czwartym uzupeni rozwaania na temat porozumiewania si w globalnych zespoach projektowych o aspekty lingwistyczne komunikacji specjalistycznej na przykadzie e-mailowego dyskursu specjalistycznego.

77 78

ELF = English as a lingua franca BELF = Business English as a lingua franca

125

4. Komunikacja e-mailowa w globalnych zespoach wirtualnych w ujciu lingwistycznym

W rozdziale trzecim omwiam narzdzia (elektroniczne i Web 2.0) oraz rodki (wsplny repertuar) umoliwiajce porozumiewanie si w globalnych zespoach wirtualnych w celu realizacji okrelonych projektw. W niniejszym rozdziale przedstawi lingwistyczne aspekty komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych na przykadzie e-mailowego dyskursu specjalistycznego. Rozwaania rozpoczn od opisu materiau badawczego, ktry stanowi zapisy komunikacji e-mailowej z wybranego projektu realizowanego przez pracownikw globalnej korporacji, oraz od przedstawienia kwestii zwizanych z e-mailami specjalistycznymi i z dyskursem specjalistycznym przez pryzmat bada lingwistycznych (rozdz. 4.1.). Nastpnie omwi metod bada empirycznych (rozdz. 4.2.). Na zakoczenie przedstawi wyniki analizy (rozdz. 4.3.).

4.1. Materia badawczy

Na wstpie chciaabym poruszy kilka kwestii organizacyjnych zwizanych ze zbieraniem i z opracowywaniem materiau badawczego. Pragn zaznaczy, i uzyskanie autentycznych materiaw z zakresu wewntrznej komunikacji przedsibiorstwa do bada naukowych nie jest rzecz atw. O trudnociach z tym zwizanych pisz take inni badacze. Przykadowo:
Many business discourse researchers prefer to work with authentic data, despite the difficulties associated with gaining access to business organizations and the confidentiality agreements that are necessary to work on the data and publish the findings (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 12). [...] the analysis of real corpora from the internal communication of companies is much hindered by the reluctance of companies to allow researchers to have a look from inside the company (P. Gillaerts 2012: 28).

Z kolei w odniesieniu do trudnoci w zebraniu autentycznego i reprezentatywnego materiau badawczego skadajcego si z zapisw komunikacji e-mailowej wytworzonej w przedsibiorstwach pisz m.in. Julio C. Gimenez (2006: 158159), Nadine Van den Eynden Morpeth (2012: 49): Anyone working with organisational emails knows how difficult it is to obtain representative data (N. Van den Eynden Morpeth 2012: 49). Sceptyczni wobec wsppracy z naukowcami s zarwno przeoeni jak i pracownicy (por. te np. P. Pschaid 1993: 3, U. Kleinberger Gnther 2005a: 76). Zdaje si, e w sceptycyzm wynika zazwyczaj z obawy przed ujawnieniem materiaw poufnych firmy lub innych danych, co moe mie negatywne skutki dla tego przedsibiorstwa. Z drugiej strony firmy s zainteresowane otrzymaniem wynikw bada naukowych. Dlatego te udostpnienie przez konkretne przedsibiorstwo autentycz-

126

nych materiaw wie si zazwyczaj z podpisaniem umowy midzy tym przedsibiorstwem a naukowcem, majcej na celu ochron informacji niejawnych o przedsibiorstwie, co podkrelaj Francesca Bargiela-Chiappini, Catherine Nickerson i Brigitte Planken (2007: 12) w przywoanym powyej cytacie. W przypadku niniejszej pracy wykorzystanie autentycznych materiaw badawczych rwnie byo uwarunkowane podpisaniem odpowiedniej umowy wykorzystania zapisw komunikacji projektowej w pracy badawczej (dalej zwanej Umow). Zazwyczaj kadra kierownicza znacznie chtniej zgadza si na przeprowadzenie ankiet w globalnej korporacji ni na udostpnienie autentycznych materiaw, co potwierdzio si rwnie w trakcie przygotowywania niniejszej pracy. Jednake analiza autentycznych zapisw komunikacji moe przynie cenniejsze rezultaty ni przeprowadzanie samych ankiet, zarwno dla kadry zarzdzajcej przedsibiorstwami jak i dla naukowcw badajcych porozumiewanie si w przedsibiorstwach:
Authentic examples of business discourse provide invaluable insights into how people actually communicate in organizations. [...] increasing numbers of researchers are managing to persuade corporations to let them in to investigate their communication first hand (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 12).

W tym miejscu dodam, e nawizanie kontaktu z globaln korporacj (dalej zwan GLOBAL 79) w celu przeprowadzenia bada do niniejszej pracy byo moliwe dziki wczeniejszym kontaktom z firm. Moje dowiadczenia zwizane zarwno z uzyskiwaniem materiau badawczego, jak i z jego pniejsz analiz stanowi potwierdzenie wnioskw sformuowanych w tym zakresie przez Ull Kleinberger Gnther (2005a: 77), tzn. wczeniejsza, cisa wsppraca z GLOBAL oraz znajomo jej realiw nie tylko skrciy proces przekazania materiau badawczego, ale take znacznie uatwiy mi wykonanie analizy otrzymanego materiau badawczego:
Texte werden jedoch nur in seltenen Fllen und ausgesprochen ungern aus der Hand gegeben, ganz zu schweigen von den Verstehens- und Interpretationsschwierigkeiten durch mangelndes Ko- und Kontextwissen, wenn einem die Ablufe, Themen und Terminologien des jeweiligen Betriebs nicht vertraut sind (U. Kleinberger Gnther 2005a: 77).

Wyniki wspomnianej analizy przedstawi w podrozdziale 4.3. Wczeniej omwi najwaniejsze kwestie zwizane z GLOBAL (rozdz. 4.1.1.). i z materiaem badawczym (rozdz. 4.1.2.) oraz zaprezentuj charakterystyk e-maili specjalistycznych (rozdz. 4.1.3.) i e-mailowego dyskursu specjalistycznego (rozdz. 4.1.4.).

79

Jednym z postanowie umowy dotyczcej wykorzystania zapisw komunikacji jest zakaz stosowania w publikacjach, take w niniejszej ksice, nazwy globalnej korporacji, dlatego te uywam tu nazw zamienn GLOBAL.

127

4.1.1. Charakterystyka globalnej korporacji Zanim przejd do opisu materiau badawczego, chciaabym pokrtce zwrci uwag na kilka faktw dotyczcych przedsibiorstwa globalnego, z ktrego pochodzi materia badawczy. GLOBAL jest wiodcym dostawc usug lokalizacyjnych i jzykowych, zatrudniajcym obecnie ok. 4500 pracownikw w 26 krajach (informacja ze strony internetowej GLOBAL na dzie 16 czerwca 2012 roku). Model organizacji firmy GLOBAL mona okreli jako geocentryczny (por. rozdz. 2.3.1.). Filie przedsibiorstwa s bowiem zarzdzane przez menederw pracujcych na miejscu, ktrzy dziaaj zgodnie ze strategi biznesow caej firmy. Kada jednostka (narodowa) jest postrzegana jako samodzielna. Pracownicy niszych szczebli z rnych jednostek na wiecie porozumiewaj si ze sob bezporednio w jzyku angielskim (zob. te rozdz. 4.3.1.1.). Wybr jzyka angielskiego jako wsplnego dla wszystkich zatrudnionych osb nie jest przypadkowy i wynika z dwch powodw. Po pierwsze jzyk angielski to jzyk narodowy pracownikw gwnej jednostki (z siedzib w Stanach Zjednoczonych), a po drugie jzyk angielski jest pierwszym jzykiem obcym osb zatrudnionych w wikszoci pozostaych jednostek. Natomiast komunikacja w poszczeglnych filiach (narodowych) jest prowadzona w jzykach ojczystych pracownikw tych filii, np. pracownicy z biura w Madrycie porozumiewaj si midzy sob w jzyku hiszpaskim. W GLOBAL wykonywane s projekty zewntrzne w ramach globalnych zespow wirtualnych budowanych przez pracownikw rnych jednostek narodowych. To oznacza, e w firmie dominuje komunikacja symetryczna, zwaszcza komunikacja lateralna (rozdz. 2.3.2.(d)), realizowana w sieciach komunikacji typowych dla zespow projektowych (zob. Schemat 23.). Pracownicy GLOBAL wykonuj swoje obowizki zgodnie ze standardami opracowanymi przez zesp autorw PMBOK-a 80 i s motywowani do zdawania egzaminu PMP 81 (zob. rozdz. 3.1.). Wsppraca w celu przygotowania niniejszej publikacji zostaa podjta z jedn z jednostek GLOBAL majc swoj siedzib w Polsce na terenie wojewdztwa mazowieckiego (dalej zwan WAW), ktrej pracownicy s niejednokrotnie uczestnikami globalnych zespow wirtualnych. Naley doda, e wikszo osb zatrudnionych w GLOBAL jest najczciej zaangaowana w realizacj kilku projektw globalnych jednoczenie, std struktury komunikacji w poszczeglnych zespoach projektowych mog si na siebie w rnym stopniu nakada. Wyjtek stanowi sytuacje, kiedy dana osoba pracuje wycznie nad jednym projektem. 4.1.2. Opis materiau badawczego Materia badawczy stanowi zapisy komunikacji e-mailowej prowadzonej w globalnym zespole wirtualnym podczas realizacji konkretnego projektu dla klienta GLO80 81

PMBOK = A Guide to the Project Management Body of Knowledge PMP = Project Management Professional

128

BAL. Moim pierwotnym zamierzeniem byo wykorzystanie w niniejszej pracy nie tylko zapisw komunikacji e-mailowej, ale take zapisw komunikacji z komunikatora, gdy podczas realizacji projektw w GLOBAL komunikacja za pomoc komunikatora (por. rozdz. 3.2.1.2.) moe by wanym uzupenieniem komunikacji e-mailowej w zespole. Jednak okazao si, e pracownicy GLOBAL porozumiewaj si przy uyciu komunikatora w wielu rnych sprawach, std niezwykle trudno byoby wyszuka zapisy komunikacji dotyczce wybranego projektu. Ostatecznie zostay mi przekazane e-maile z wybranego projektu z komunikacji wewntrznej. Wybrany projekt jest typowy dla korporacji GLOBAL. Naley jednak podkreli, e oprcz porozumiewania si poprzez e-maile (i komunikator), uczestnicy globalnego zespou wirtualnego komunikowali si ze sob, korzystajc take z funkcji live meeting (por. rozdz. 3.2.1.3.). Jednake zapisy komunikacji ustnej nie mogy by przekazane do analizy lingwistycznej w celu uzupenienia/ porwnania wnioskw z niej pyncych. Std w niniejszej pracy w aden sposb nie uwzgldniam komunikacji ustnej realizowanej w trakcie pracy nad projektem. Niejednokrotnie zdarza si, e przekazywany przez firm autentyczny materia badawczy jest bezadny, wic aby przej do jego analizy, naley go najpierw uporzdkowa, na co zwrciy uwag Francesca Bargiela-Chiappini, Catherine Nickerson i Brigitte Planken (2007: 12):
Authentic data tends to be messy, [...], and one of the challenges that business discourse researchers have to meet initially is how to organize the data so that it can be analysed (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 12).

W przypadku materiau, ktry zosta mi przekazany do bada, nie byo potrzeby podejmowania duego nakadu pracy w celu jego organizacji. E-maile zostay bowiem zebrane w sposb chronologiczny w 3 plikach .doc, ktre to pliki stanowi cao. Z materiau badawczego zostay usunite nazwy zwizane z klientem GLOBAL oraz liczby. Ponadto w przekazanych tekstach autentyczne nazwiska zostay zastpione nazwami rl, jakie poszczeglne osoby peniy przy realizacji projektu. Inaczej mwic: Wstpne przygotowanie materiau badawczego polegao na tzw. zamaskowaniu danych. W kadym pliku uwzgldniono legend, z ktrej mona si dowiedzie jakie role penili uczestnicy projektu oraz jaki jest ich kraj pochodzenia. Przy kadym e-mailu zostay podane nastpujce informacje: 1. nadawca, 2. ramy czasowe, tzn. dzie i godzina (wraz z minutami) wysania e-maila, 3. odbiorca/ odbiorcy, 4. tytu. Pierwszy e-mail zosta wysany 20 stycznia 2011 roku, za ostatni 4 lutego 2011 roku. Wszystkie e-maile zostay skopiowane z Microsoft Outlook z zachowaniem oryginalnego formatowania, np. uwzgldniono barw czcionki, pogrubienia, podkrelenia itp. W wybranych cytatach zaczerpnitych z materiau badawczego i przywoanych w podrozdziale 4.3. niniejszej pracy uwzgldniam pierwotne formatowanie e-maili. Podczas realizacji projektu komunikoway si ze sob 4 osoby, ktre dalej nazywam cznie Zespoem:

129

1. globalny kierownik projektu z Warszawy (w legendzie oznaczony jako GPM 82 [Global Project Manager]); 2. lokalny kierownik projektu z Mumbaju (w legendzie oznaczony jako LPM82 [Local Project Manager]); 3. inynier z yliny (w legendzie oznaczony jako ENG82 [Engineer]); 4. specjalista DTP82,83 z Mumbaju (w legendzie oznaczony jako DTP [Desktop Publishing Specialist]). Z uwagi na to, e wymienieni powyej uczestnicy projektu posugiwali si rnymi jzykami ojczystymi, to podczas realizacji projektu wszystkie e-maile byy tworzone w jzyku angielskim, bdcym jzykiem wsplnym pracownikw w GLOBAL. Wypada doda, e dla adnego z czonkw Zespou jzyk angielski nie by jzykiem ojczystym. Ponadto z materiau badawczego mona wywnioskowa, e uczestnicy projektu byli zaangaowani jeszcze w inne projekty. Naley podkreli, e przekazany materia badawczy nie by ani symulowany ani w aden inny sposb modyfikowany/ manipulowany (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 13 i n.), a GPM dowiedzia si o przekazaniu zapisw komunikacji e-mailowej z kierowanego przez siebie projektu po zakoczeniu realizacji tego projektu. Opisujc materia badawczy, pragn zaznaczy, e w niniejszej pracy do analizy komunikacji specjalistycznej prowadzonej przez globalne zespoy wirtualne wykorzystuj tzw. wiedz pozalingwistyczn, wytworzon podczas moich wczeniejszych regularnych kontaktw z globalnymi zespoami wirtualnymi w GLOBAL, jak podkrela Britta Thrle:
Fr die Erforschung von Fachkommunikation ist die Einbeziehung nichtlinguistischen Wissens eine notwendige Voraussetzung, da hier sprachliche und kommunikative Vorgnge ohne ein gewisses fachspezifisches Grundwissen nicht nachvollzogen werden knnen (B. Thrle 2005: 43).

Zatem wiedza pozalingwistyczna nie zostaa tu wytworzona na podstawie wywiadw/ ankiet z uczestnikami badanego projektu, lecz na podstawie uprzednich dowiadcze. Mimo to podjam prb zebrania dodatkowego materiau badawczego w celu potwierdzenia moich wczeniejszych obserwacji. Ten materia stanowi odpowiedzi globalnego kierownika projektu na trzy pytania, majce na celu ocen sukcesu projektu zrealizowanego przez globalny zesp wirtualny. Pytania zadaam po zakoczeniu projektu (po odesaniu produktu kocowego do klienta), a brzmiay one nastpujco: 1. Czy projekt by dostarczony na czas? 2. Czy Ty bye zadowolony z projektu? 3. Czy mielimy customer feedback 84?
Nazwy funkcji penionych przez czonkw Zespou zapisuj w postaci akronimw powstaych na podstawie okrele angielskich, tak jak jest to praktykowane w GLOBAL. 83 DTP = Desktop Publishing (komputerowe przygotowanie materiaw do druku). 84 customer feedback = ocena klienta dotyczca wsppracy i otrzymanych produktw, przekazywana kierownikowi projektu po zakoczeniu realizacji danego projektu bd w okrelonym
82

130

Przytoczone pytania zostay zadane na komunikatorze w moim imieniu przez przeoonego kierownika projektu. Poniej przedstawiam odpowiedzi, jakich udzieli kierownik projektu: 1. Tak, projekt by dostarczony na czas. 2. Tak, byem zadowolony. Troch si kosztowao otrzymanie plikw od DTP-u z Mombaju w odpowiedniej formie, ale poza tym raczej pozytywnie. 3. Nie otrzymaem adnego feedbacku ale...w zwizku z tym e maile nie byy wysane jeszcze do finalnych uytkownikw (bd pod koniec marca) moliwy jest jeszcze jaki feeedback w tym temacie. Cho si go raczej nie spodziewam. W ramach przygotowywania niniejszej ksiki nawizaam kontakt take z inn globaln korporacj z central w Niemczech (dalej zwan DE), realizujc projekty zewntrzne i wewntrzne w innej brany ni GLOBAL. W przypadku DE mogam spdzi jeden dzie na terenie przedsibiorstwa i przeprowadzi wywiady z kierownikami projektu zaangaowanymi w prac przy rnych projektach w ramach globalnych zespow wirtualnych. Wprawdzie wykorzystanie zapisw komunikacji powstaych podczas realizacji projektw nie byo w tym przypadku moliwe, lecz podczas rozmw z kierownikami projektu mogam sprawdzi, czy praca w globalnych zespoach wirtualnych w GLOBAL jest organizowana w sposb wyjtkowy czy powszechny 85. Wyniki analizy materiau badawczego opisanego w niniejszym podrozdziale przedstawi w podrozdziale 4.3., za metod bada empirycznych, na podstawie ktrej wykonaam analiz, opisz w podrozdziale 4.2. Zanim przejd do opisu metody bada empirycznych i analizy materiau badawczego, omwi aspekty lingwistyczne e-maili specjalistycznych (rozdz. 4.1.3.) i e-mailowego dyskursu specjalistycznego (rozdz. 4.1.4.).

4.1.3. E-maile specjalistyczne W podrozdziale 3.2. nazwaam e-maile mianem narzdzi komunikacji, a dokadniej mianem narzdzi elektronicznych (rozdz. 3.2.1.1.). Jednak w kontekcie rozwaa lingwistycznych okrelanie e-maili narzdziami nie jest do koca precyzyjne, tzn. z technicznego punktu widzenia taka definicja moe by przydatna, lecz w niniejszej pracy naley rozpatrze jeszcze inne moliwoci definiowania e-maili (por. J. Bittner 2003: 138). Wielu lingwistw zajmujcych si kwestiami dotyczcymi e-maili i komunikacji e-mailowej okrela e-maile mianem rodkw 86 (komuniterminie, najczciej po zakoczeniu kwartau, raz na p roku, raz na rok. Klienci wystawiaj ocen najczciej na prob kierownika projektu. 85 Z wynikw analizy konfrontatywnej dwch korporacji globalnych wynika, e projekty w GLOBAL s realizowane w sposb powszechny, tzn. wikszo stosowanych procesw jest uznana przez specjalistw z zakresu zarzdzania projektami za standardowe. Podobne wnioski mona wysnu, zapoznawszy si z literatur przedmiotu dotyczc zarzdzania projektami globalnymi. 86 W lit. niem. Medium.

131

kacji) (zob. np. E. W. B. Hess-Lttich/ W. Holly/ U. Pschel 1996: 8, St. Habscheid 2000: 139, U. Schmitz 2002, S. Voigt 2003: 12 i n.). W ten sposb wymienieni autorzy podkrelaj najczciej moliwoci zdalnego, a jednoczenie niezwocznego i taniego midzyludzkiego porozumiewania si poprzez e-maile. Tymczasem inni lingwici sugeruj, e rodki komunikacji naley definiowa szerzej, tzn. uwzgldniajc kwestie techniczne:
[...] Kommunikationsmedien [lassen sich] definieren als diejenigen materiellen Hilfsmittel, die der Kommunikation ber rumliche Entfernungen hinweg dienen (wie z. B. das Telefon) (Ch. Drscheid 2003: 40). Da es zahlreiche Mediendefinitionen gibt [...], sollte man also genauer von einem Trgermedium sprechen, wenn man den hier favorisierten technologischen Medienbegriff zugrunde legt [...]. Das Faxgert ist also ein Trgermedium, der Computer ein anderes. Beim Computer kommt hinzu, dass er nicht nur zur bermittlung der Zeichen dient, sondern auch zu ihrer Produktion und Rezeption (Ch. Drscheid 2009: 40).

Dlatego te w rozwaaniach lingwistycznych dotyczcych analizy e-maili i komunikacji e-mailowej nazywanie e-maili rodkami moe budzi zastrzeenia. Zakres znaczeniowy wyrazu rodek obejmuje bowiem w powyszych cytatach aspekty techniczne zwizane z porozumiewaniem si. To oznacza, e rodkiem komunikacji moe by np. komputer. Zatem wrd lingwistw nie ma zgodnoci co do tego, czym jest e-mail. Niektrzy s zdania, e e-mail to narzdzie komunikacji, inni uwaaj, e e-mail to rodek komunikacji, a jeszcze inni nazywaj e-mail zamiennie narzdziem komunikacji lub rodkiem komunikacji, a nawet form komunikacji (np. N. Janich 1994). Wyraenie forma komunikacji 87 (np. A. Ziegler 2002: 24 i n., C. Thimm 2002: 5, J. Bittner 2003: 133 i n., Ch. Drscheid 2003: 42 i n., 2009) jest czsto stosowane w opozycji do wyraenia gatunek tekstu 88 (np. U. Gnther/ E. L. Wyss 1996: 64 i n.). Zwaszcza Christa Drscheid i Arne Ziegler wymieniaj szereg argumentw wiadczcych za tym, e e-mail naley postrzega jako form komunikacji. Najwiksz manifestacj wspomnianych autorw w dyskusji lingwistycznej nt. e-maili jest praca zbiorowa pt.: Kommunikationsform E-Mail (2002) wydana pod ich redakcj w serii, nomen omen, pt.: Textsorten. W odrnieniu od opinii wyej wymienionych autorw, e-mail traktuj jako tekst, za e-mail w odniesieniu do komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych nazywam tekstem specjalistycznym. Naley bowiem podkreli, e nie istnieje jeden rodzaj e-maili, lecz jest ich wiele w zalenoci od kontekstu i sytuacji, w ktrej s stosowane (por. U. Kleinberger Gnther 2005b: 307, 314). Najprostszej kategoryzacji mona dokona midzy e-mailami (oglnymi) a e-mailami specjalistycznymi. Model komunikacji specjalistycznej z uwzgldnieniem e-maili jako tekstw specjalistycznych mona przedstawi nastpujco (por. Schemat 5., rozdz. 1.2.1.):

87 88

W lit. niem. Kommunikationsform. W lit. niem. Textsorte.

132

Nadawca-specjalista

E-mail specjalistyczny

Odbiorca-specjalista

Schemat 24. Model komunikacji specjalistycznej globalnych zespow wirtualnych

Zgodnie z antropocentryczn definicj tekstu specjalistycznego, e-maile specjalistyczne w zarzdzaniu projektami globalnymi s rzeczywistymi rodkami komunikacji specjalistycznej, tzn. e-maile specjalistyczne tworz konkretni uczestnicy globalnych zespow wirtualnych na podstawie swoich rzeczywistych jzykw specjalistycznych (jzykw zarzdzania projektami, a dokadniej jzykw zespou, rozdz. 3.3.1.). E-maile s realizowane w formie graficznej (teksty pisane). Ponadto e-maile specjalistyczne reprezentuj pewn porcj wiedzy specjalistycznej i informacj specjalistyczn, tzw. wyrnikiem e-maili specjalistycznych jest ich fachowo informacyjna. Jak wspomniaam w podrozdziale 1.2.2.5., fachowo informacyjna tekstw specjalistycznych, a tym samym take e-maili wymienianych przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych, ujawnia si najpeniej w specjalistycznej interakcji tekstowej. O specjalistycznoci e-maili decyduje take ich fachowo wyraeniowa, ktra przejawia si w terminologicznoci e-maili specjalistycznych i w konwencjach tekstowych stosowanych przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych podczas tworzenia tekstw specjalistycznych (por. rozdz. 1.2.2.5.). Kwestie terminologicznoci, czyli nasycenia danego e-maila specjalistycznego terminami, naley omawia w odniesieniu do wybranego jzyka specjalistycznego. W kontekcie komunikacji wewntrznej w przedsibiorstwach Nina Janich (1994: 255) nazywa ten jzyk praktycznym jzykiem specjalistycznym biznesu 89. W komunikacji wewntrznej w przedsibiorstwach gwnym celem jest bowiem porozumienie konkretnych specjalistw wykonujcych swoje konkretne, codzienne obowizki, czyli realizacja okrelonych dziaa praktycznych. Warto jednoczenie doda, e pracownicy nie tylko komunikuj si ze sob, ale take tworz wzajemne relacje, d do wytworzenia i utrzymania komunikacyjnej rwnowagi (por. rozdz. 4.3.2.4.). W przypadku globalnych zespow wirtualnych praktyczny jzyk specjalistyczny biznesu nazywam w niniejszej pracy jzykiem zespou (rozdz. 3.3.1.). Terminy uywane w e-mailach specjalistycznych uczestnikw globalnych zespow wirtualnych zale bowiem nie tylko od brany, w ktrej realizowane s projekty, lecz take od przyjtych w danym przedsibiorstwie rozwiza terminologicznych i niejednokrotnie s tworzone przez dany globalny zesp projektowy na potrzeby jednego projektu. Std naley uzna za relatywn miar fachowoci e-maili specjalistycznych (por. S. Grucza 2008d: 190). Natomiast w odniesieniu do konwencji tekstowych, ktre moim zdaniem odgrywaj istotn rol w porozumiewaniu si (zob. wyniki analizy materiau badawczego, rozdz. 4.3.), naley zwrci uwag na dwie kwestie. Po pierwsze trzeba podkreli, e wikszo e-maili (zarwno oglnych jak i specjalistycznych) ma okrelon struk89

W lit. niem. praktisch-fachliche Wirtschaftssprache.

133

tur i skada si z nagwka i treci. Tre e-maila to tzw. tekst waciwy 90 (por. J. Bittner 2003: 161), ktry w niniejszej pracy nazywam tekstem specjalistycznym. Tekst waciwy moe skada si z dowolnej liczby znakw, za o jego dugoci decyduje, w zalenoci od potrzeby, nadawca-specjalista. Z kolei na podstawie nagwka, nie otwierajc wiadomoci w programie Microsoft Outlook, odbiorca moe dowiedzie si, kto jest adresatem e-maila, czego dotyczy dana wiadomo (temat), kiedy zostaa wysana, czy zawiera zaczniki oraz czy nadawca okreli jej wano, a jeli tak, to czy jest to wiadomo o wysokim czy niskim znaczeniu. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie podkrela si rol komunikacyjn nagwka e-maili (por. J. Bittner 2003: 161). Po otwarciu wiadomoci mona si jeszcze dowiedzie, czy dany e-mail zosta wysany rwnie do innych adresatw tzw. kopia e-maila (po angielsku carbon copy, w skrcie CC), o ile nadawca wiadomoci nie wybra tzw. kopii ukrytej (po angielsku blind carbon copy, w skrcie BCC), jednake pole BCC pozostaje niewidoczne dla adresata e-maila. W pola To:, CC:, BCC: mona wpisa wicej ni jednego nadawc lub te nazw (tzw. grupa kontaktw, zob. rozdz. 3.2.1.1. nazywana czasami aliasem) obejmujc adresy e-mail konkretnej grupy osb. Struktur przykadowej wiadomoci mona przedstawi nastpujco:
From: DTP Sent: Tuesday, February 01, 2011 6:59 PM To: GPM, ENG *CC: LPM Subject: RE: *Attachments: xx.doc *Importance: High Tekst waciwy Schemat 25. Struktura e-maila widoczna przy odpowiadaniu na wiadomo 91

Powysza teoretyczna struktura e-maila zostaa opracowana na podstawie materiau badawczego wykorzystanego w niniejszej pracy. Literowce odnoszce si do nadawcy: DTP 92, i do odbiorcw e-maila: GPM 93, LPM 94 i ENG 95 zostay dokadnie wyjanione w podrozdziale 4.1.2. W rzeczywistoci zamiast GPM, LPM, ENG i DTP
90 91

W lit. niem. eigentliche Nachricht, w lit. ang. container. Opracowanie na podstawie materiau badawczego, pogrubienie tekstu jest formatowane automatycznie w programie Microsoft Outlook, gwiazdk oznaczone zostay elementy fakultatywne struktury. 92 Desktop Publishing Specialist (specjalista DTP) 93 Global Project Manager (globalny kierownik projektu) 94 Local Project Manager (lokalny kierownik projektu) 95 Engineer (inynier)

134

podane s najczciej imiona i nazwiska konkretnych osb (przewanie w kolejnoci Nazwisko, Imi np. Zajc, Justyna), nie za funkcje, jakie te osoby peni w projekcie. W celu zachowania poufnoci danych, nazwiska uczestnikw projektu zostay zastpione funkcjami tych osb. Struktura przykadowego e-maila zostaa zaprezentowana w jzyku angielskim, gdy jest to jzyk roboczy korporacji globalnej, z ktrej pochodz materiay do analizy w niniejszej pracy (zob. te jzyk zespou, rozdz. 3.3.1.). Naley podkreli, e nieczsto struktura e-maila zawiera wszystkie elementy ujte na Schemacie 25. Elementy fakultatywne zostay oznaczone gwiazdk (*). Po drugie, co do konwencji tekstowych e-maila specjalistycznego, naley zaznaczy, e wymieniony powyej tekst waciwy e-maili jest uwarunkowany przyjtymi w danej firmie standardami. Najczciej skada si z powitania, wstpu, tekstu gwnego, zakoczenia, poegnania, podpisu. Czonkowie globalnych zespow wirtualnych, ktrzy pracuj czsto pod presj czasu, wymieniaj kilkadziesit e-maili dziennie. Mogoby si wydawa, e niejednokrotnie nie uwzgldniaj oni wszystkich wymienionych elementw w kadym e-mailu, zwaszcza powitania i poegnania. Jednake badania nad komunikacj e-mailow w biznesowym rodowisku multikulturowym i multilingwalnym, w ktrym pracownicy posuguj si jzykiem angielskim jako lingua franca (BELF 96), nie potwierdzaj powyszej tezy. Okazuje si bowiem, e pracownicy korporacji globalnych porozumiewajcy si dziki BELF wzgldnie rzadko rezygnuj z wymienionych czci e-maila (por. A. Kankaanranta 2005a: 339 i n., N. Van den Eynden Morpeth 2012: 35 i n., a take materia badawczy wykorzystany w niniejszej pracy zob. rozdz. 4.3.1.1., 4.3.1.2., 4.3.2.4.). W przedsibiorstwach przyjte s tzw. niepisane zasady 97 (zob. Business E-Mail-Etikette: online) uywania konkretnych wyrae (take emotikonw) w kadej z wymienionych czci e-maila oraz w jego tytule. Wspomniane zasady mona pozna, wymieniajc e-maile z innymi pracownikami podczas realizacji wyznaczonych zada (np. czy w powitaniu uywa Hi czy Dear). W tym kontekcie A. Kankaanranta (2006: 222) posuguje si angielskim wyraeniem on-the-job-situations. Moim zdaniem mona tu mwi take o grzecznoci w specjalistycznej komunikacji e-mailowej (rozdz. 4.3.2.4., zob. N. Van den Eynden Morpeth 2012). Stosujc (niepisane) zasady grzecznoci (strategie grzecznociowe i grzecznociowe akty mowy) w korespondencji (e-mailowej), uczestnicy globalnych zespow wirtualnych mog niejednokrotnie zmniejszy ryzyko wystpienia konfliktw w zespole bd zagodzi skutki ich wystpienia. Analizujc e-maile (teksty w formie graficznej), trzeba zwrci uwag take na elementy typograficzne wykorzystywane przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych. Microsoft Outlook umoliwia korzystanie z najwaniejszych opcji formatowania tekstu. Poza rodzajem i rozmiarem czcionki uczestnicy globalnych zespow wirtualnych mog korzysta z takich opcji jak np. pogrubienie, kursywa, podkrelenie, rne barwy czcionki. Czonkowie zespow projektowych opracowuj typograficznie fragmenty swoich tekstw w rnych celach, np. by podkreli ich wa-

96 97

BELF = Business English as a lingua franca W lit. niem. Business E-Mail-Etikette.

135

no, by wsppracownicy szybciej na nie zareagowali itp. (zob. wyniki analizy materiau badawczego, rozdz. 4.3.). W tekcie waciwym mog oni zamieszcza linki np. do plikw zebranych na serwerze FTP (rozdz. 3.2.1.) lub do wybranej strony w Internecie/ intranecie. Klikajc link podany w e-mailu, odbiorca-specjalista moe bezzwocznie przej do plikw bd do danej strony (wskaniki intertekstowoci, zob. rozdz. 4.3.1.5.). 4.1.4. E-mailowy dyskurs specjalistyczny Jak stwierdziam w podrozdziale 4.1.3., e-mail specjalistyczny to tekst realizowany w formie pisemnej (graficznej). Komunikacyjna interakcja za pomoc e-maili specjalistycznych przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych to w myl lingwistyki antropocentrycznej e-mailowy dyskurs specjalistyczny w formie pisemnej, ktry schematycznie mona przedstawi w nastpujcy sposb (por. Schemat 4a., 4b., 4c., rozdz. 1.1.4.):
E-mail specjalistyczny 1 Specjalista A E-mail specjalistyczny 2 E-mail specjalistyczny 1 Specjalista B

Schemat 26a. E-mailowy dyskurs specjalistyczny

Specjalista A E-mail specjalistyczny 1 Specjalista B E-mail specjalistyczny 2 E-mail specjalistyczny 1 Specjalista C

Schemat 26b. E-mailowy dyskurs specjalistyczny

136

Specjalista A E-mail specjalistyczny 1 Specjalista B E-mail specjalistyczny 2 E-mail specjalistyczny 1 Specjalista C

Schemat 26c. E-mailowy dyskurs specjalistyczny

W e-mailowym dyskursie specjalistycznym bior udzia co najmniej dwie osoby: nadawca-specjalista (np. Specjalista A) i odbiorca-specjalista (np. Specjalista B), ktrzy tworz, nadaj, otrzymuj i interpretuj e-maile specjalistyczne (por. 1.2.2.1.). Liczba uczestnikw e-mailowego dyskursu specjalistycznego, zwaszcza w przypadku globalnych zespow wirtualnych, moe si zmienia (std rne warianty Schematu 26.). Uczestnicy e-mailowego dyskursu specjalistycznego s najczciej zobligowani do nieusuwania historii korespondencji, tzn. umieszczaj oni tworzony przez siebie tekst (waciwy) u gry wczeniejszej korespondencji. Dlatego te na Schematach 26a., 26b. i 26c. E-mail specjalistyczny 2 widnieje powyej E-maila specjalistycznego 1 (zob. take embedded emails w J. C. Gimenez 2006). E-mailowy dyskurs specjalistyczny polega na wymianie e-maili specjalistycznych powstajcych na bieco. Kolejno produkowane teksty specjalistyczne s niejako dopasowywane do siebie (por. D. Rancew-Sikora 2007: 42), tak by dyskurs by spjny. E-maile specjalistyczne wytwarzane przez czonkw globalnych zespow wirtualnych nie s wczeniej zaplanowane, std kady dyskurs jest niepowtarzalny. Jednak mimo zasadniczej unikatowoci e-mailowego dyskursu specjalistycznego mona zauway, e cechuje go pewna powtarzalno form organizacji, ktre mona okreli mianem konwencji dyskursywnych (zob. rozdz. 4.1.3., 4.2.2.(11) i 4.2.2.(15)), take sformalizowanych/ zrytualizowanych (grzecznociowych) form jzykowych (por. rozdz. 4.3.2.4.). Czsto zdarza si, e uczestnicy globalnych zespow wirtualnych tworz i przesyaj midzy sob nawet kilkadziesit e-maili w cigu jednego dnia. Tak dua liczba wypowiedzi jzykowych tworzonych i odbieranych w krtkim czasie za pomoc programu Microsoft Outlook sprawia, e osoby pracujce wsplnie nad danym projektem mog rezygnowa z zachowania niektrych konwencji tekstowych przedstawionych w podrozdziale 4.1.3. W zwizku z tym mona mwi o Tendenz zur Aufweichung grammatischer und formaler Regeln (N. Janich 1994: 258), co w rezultacie prowadzi do tego, e e-maile wykazuj take cechy tekstw realizowanych w formie ustnej: Man kann sogar sagen, dass [...] ein Teil der ursprnglich nur mn-

137

dlichen Kommunikation nun ber den Computer luft (ibid.). W przypadku e-maili Gisela Brnner (2000: 253) uywa wyraenia Typus verschrifteter Mndlichkeit. Brak pewnoci lingwistw co do klasyfikacji e-maili jako tekstw realizowanych w formie pisemnej (por. Ch. Drscheid 1999, 2003, 2006b; U. Kleinberger Gnther/ C. Thimm 2000; J. Bittner 2003; S. Voigt 2003; L. Hoffmann 2004; P. Schlobinski 2006; H. Fetzer 2010; Y. V. Daniushina 2010, N. Van den Eynden Morpeth 2012: 48, zob. take P. Gillaerts 2012: 1620) jest, jak wspomniaam, najprawdopodobniej spowodowany faktem, e interakcja za pomoc e-maili specjalistycznych moe zachodzi bardzo szybko, tzn. specjalici mog przesya midzy sob e-maile w niewielkich odstpach czasu, nawet co kilka sekund, nie zachowujc przy tym wszystkich konwencji tekstowych. Jednak jak wynika z dotychczasowych bada (por. rozdz. 4.1.3.), do rzadko rezygnuj oni z przyjtych powszechnie, cho nieskodyfikowanych, zasad sporzdzania e-maili specjalistycznych. Ponadto w przypadku globalnych zespow wirtualnych kady z czonkw zespou wie (dokadnie), kiedy moe spodziewa si szybkiej reakcji na swj tekst, a kiedy musi duej poczeka na odpowied (rne strefy czasowe, wita narodowe98 itp.). Dodatkowo uczestnicy globalnych zespow wirtualnych s na podstawie umowy z pracodawc zobligowani do szybkiego reagowania na e-maile swoich wsppracownikw, informowania ich o statusie danego projektu itp. Szybko reakcji specjalisty na dany e-mail specjalistyczny zaley od rodzaju e-maila. Klasyfikacji e-maili specjalistycznych mona dokona ze wzgldu na co najmniej dwa czynniki. Po pierwsze e-maile specjalistyczne mona podzieli ze wzgldu na funkcj i za Anne Kankaanrant (2005b: 45 i n.) wyrni trzy rodzaje e-maili specjalistycznych (w przedsibiorstwach): (1) noticeboard e-maile przesyane pracownikom w celu poinformowania ich o sprawach zwizanych z przedsibiorstwem; (2) postman e-maile przesyane wraz z plikami w celu poinformowania pracownikw w danej sprawie i/ lub z prob o komentarz w tej sprawie; (3) dialogue wymiana opinii (e-maili) na dany temat. Po drugie e-maile specjalistyczne (w przedsibiorstwach) mona rwnie podzieli ze wzgldu na dziaanie, jakie naley podj po ich otrzymaniu, podobnie jak czyni to Susanne Voigt (2006: 2324): (1) To-Read-E-Mails e-maile przesyane w celach informacyjnych, niewymagajce odpowiedzi, zazwyczaj s dugie; (2) To-Do-E-Mails e-maile z zapytaniem w konkretnej sprawie, wymagajce podjcia okrelonych dziaa w celu udzielenia odpowiedzi nadawcy; (3) E-Mails einer fortlaufenden Unterhaltung e-maile tworzone i przesyane midzy nadawc a odbiorc przez duszy czas w danej sprawie, odpowiedzi na e-maile s
98

Uczestnicy globalnych zespow wirtualnych informuj si z odpowiednim wyprzedzeniem o zbliajcych si w ich krajach witach narodowych, religijnych itp. i podaj dokadne terminy, podczas ktrych nie bd mogli odpowiada na e-maile. W przypadku kiedy dany pracownik zaplanowa urlop lub wyjazd subowy, rwnie odpowiednio wczeniej informuje o tym swoich wsppracownikw i podaje nazwiska i adresy e-mail osb go zastpujcych w okrelonym czasie.

138

zazwyczaj dusze, wymagaj podjcia okrelonej decyzji, jej przedstawienia i uzasadnienia; (4) E-Mails mit unbestimmtem Status po otrzymaniu e-maila odbiorca nie wie w tej samej chwili jakie dziaanie powinien podj, tote tego rodzaju e-mail zalega najczciej przez duszy czas w skrzynce odbiorczej. Poprzez e-maile uczestnicy globalnych zespow wirtualnych w gwnej mierze prowadz dyskurs w sprawie realizowanego projektu (dialogue). Zdarza si rwnie, e e-maile mog by rozsyane do czonkw zespou w celach informacyjnych (noticeboard) lub z prob o opini w okrelonej kwestii (postman). Natomiast co do rodzaju e-maili podzielonych ze wzgldu na dziaanie, jakie naley podj po ich otrzymaniu, czonkowie globalnego zespou wirtualnego rzadko otrzymuj e-maile, ktrych statusu nie potrafi ustali (E-Mails mit unbestimmtem Status). Najczciej uczestnicy globalnych zespow wirtualnych wymieniaj To-Do-E-Mails, po otrzymaniu ktrych naley wykona okrelone zadanie. To-Read-E-Mails dotycz przewanie statusu realizowanego projektu, za E-Mails einer fortlaufenden Unterhaltung mog by zwizane z wyjanieniem np. kwestii technicznych przy wykonaniu danego zadania. Naley w tym miejscu podkreli, e prowadzenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego w kwestiach zwizanych z realizacj danego projektu jest moliwe dziki temu, i z technicznego punktu widzenia na e-maile mona odpowiada w krtkim czasie (nawet w kilka sekund). Przy tym ryzyko, e odpowiedzi na pytania lub komentarze w okrelonej sprawie bd pojawiay si w kolejnoci niechronologicznej, jest niewielkie (w przeciwiestwie do np. dyskursu prowadzonego poprzez komunikator). Specjalici s na og zobowizani do nieusuwania historii korespondencji oraz do umieszczania swojego (nowego) tekstu nad tekstem, na ktry odpowiadaj (por. Schematy 26a., 26b., 26c.). Poniej przedstawi cechy formalne (techniczne) e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez czonkw globalnych zespow wirtualnych: (1) Dua czstotliwo przesyanych e-maili w trakcie trwania projektu (nawet kilkadziesit wiadomoci dziennie) oraz szybka reakcja odbiorcy (odpowied na e-mail moe nadej w cigu kilku sekund). Na przyspieszenie reakcji na dany e-mail wpywaj powiadomienia (wizualne i dwikowe), tzw. alerty o otrzymaniu e-maila, a take automatyczna struktura odpowiedzi e-maila (por. rozdz. 3.2.1.1.); (2) Zachowanie nagwka w odpowiedzi na otrzymany wczeniej e-mail (wyraenie Re: jest dodawane automatycznie przed tematem e-maila, por. rozdz. 3.2.1.1.); (3) Uzwgldnienie tekstu waciwego (tekstu specjalistycznego) w odpowiedzi na dany e-mail specjalistyczny 99 wraz z informacjami Od:, Data: Do:, Temat: (por. J. Bittner 2003: 156157). Poszczeglne teksty waciwe poprzednich e-maili wraz z wymienionymi powyej informacjami s najczciej oddzielone od siebie za pomoc linii 100 (zob. Y. Beutner 2002: 53). Przykadowo:

99

100

W lit. niem. Bezugstext. W lit. niem. indirektes Quoting.

139

From: Nazwisko, Imi Sent: Monday, February 07, 2011 4:40 PM To: Nazwisko, Imi Cc: Nazwisko, Imi Subject: Nazwa projektu Importance: High

Tekst waciwy. Schemat 27. Struktura e-maila z uwzgldnieniem tekstu waciwego (opracowanie na podstawie materiau badawczego, por. te Schemat 25.)

Zdarza si te, e fragmenty tekstu waciwego e-maila, na ktry odpowiada dany uczestnik globalnego zespou wirtualnego s cytowane w odpowiedzi 101 (ibid.). (4) W czasie realizacji danego projektu czonkowie globalnego zespou wirtualnego nie usuwaj wczeniejszych tekstw waciwych, a swoje e-maile umieszczaj u gry danej wiadomoci (por. Schematy 26a., 26b., 26c.). To oznacza, e e-maile z najstarsz dat znajduj si na samym dole wiadomoci, za te z najnowsz dat u gry wiadomoci. Midzy poszczeglnymi e-mailami istniej dwa rodzaje odniesie: odniesienia merytoryczne 102 i odniesienia formalne 103 (por. J. Bittner 157159). Odniesienia formalne mona ustali na podstawie ram czasowych przesyanych e-maili, natomiast odniesienia merytoryczne naley analizowa na podstawie powiza treci poszczeglnych e-maili. Przedstawione powyej cechy formalne e-mailowej komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych uatwiaj zachowanie i pniejsz rekonstrukcj kontekstu (komunikacyjnego) danego dyskursu specjalistycznego. Warto jeszcze zaznaczy, e e-mailowy dyskurs specjalistyczny w sieci komunikacji w zespole projektowym moe by formalny lub nieformalny (por. rozdz. 2.3.4.), przy czym granica midzy dyskursem formalnym a dyskursem nieformalnym jest niewyrana i moe zalee od wielu czynnikw, m.in od stanowiska zajmowanego przez danego pracownika w firmie. Wspomniane kwestie omawia nieco dokadniej np. Heinrike Fetzer (2010: 39 i n.) w swojej monografii:
In der computervermittelten Kommunikation in Unternehmen gibt es zwischen der formellen und informellen Kommunikation hufig keine klare Abgrenzung, d.h. es treten Merkmale fr beide Formen innerhalb eines Redebeitrags auf. [...] In den verschiedenen Diskursen gelten jeweils unterschiedliche Konventionen hinsichtlich der Regeln der formalen bzw. informellen Kommunikation. Diese hngen von den Faktoren Mndlichkeit vs. Schriftlichkeit ab, aber auch von der Zugehrigkeit zu Unternehmensbereichen und der Wirksamkeit der Hierarchie

101 102

W lit. niem. direktes Quoting. W lit. niem. inhaltliche Bezge. 103 W lit. niem. formale Bezge.

140

im situativen Zusammenhang eines Diskurses. Alle Faktoren wirken graduell auf die Kommunikation ein (H. Fetzer 2010: 40).

Na przykadach zaczerpnitych z materiau badawczego (rozdz. 4.3.) sprbuj wykaza brak wyranej granicy midzy dyskursem w formie formalnej a dyskursem w formie nieformalnej w e-mailowej komunikacji specjalistycznej (por. rozdz. 4.3.1.). Brak jednoznacznej granicy midzy wspomnianymi formami implikuje niejednokrotnie nastpujcy wniosek istotny z punktu widzenia analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego: Przy analizie e-mailowej komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych naley uwzgldni dwie kwestie: (1) e-mailowa interakcja specjalistyczna niejednokrotnie stanowi uzupenienie komunikacji ustnej, zarwno komunikacji przez telefon jak i komunikacji face-toface; (2) e-mailowa interakcja specjalistyczna polega na tworzeniu, odbieraniu i rozumieniu tekstw w formie graficznej. Std mona si pokusi o nazwanie e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez globalne zespoy wirtualne mianem e-mailowego dyskursu specjalistycznego w formie hybrydowej. Podobnie widz t kwesti take: Ulla Kleinberger Gnther i Caja Thimm (2000: 276), Sambor Grucza (2008a: 22), Heinrike Fetzer (2010: 23). Natomiast Kordian Bakua (2008: 122) uywa w tym kontekcie okrelenia cyfrowy, za Yulia V. Daniushina (2010: 244) stosuje wyrazy sieciowy (ang. web) i internetowy. Z kolei Ludger Hoffmann (2004: 105) nazywa wspomniany dyskurs mianem paradyskursu:
Was jeweils auf den Schirmen entsteht, erhlt in der Rezeption diskursive Qualitt. Zweck ist eine unmittelbare Kommunikation, die wechselseitige Verstndigung aktualgenetisch, im zeitlichen Nahbereich anstrebt. Daher schlage ich vor, von einer PARADISKURSIVEN Form zu sprechen. Funktionieren kann sie nur, weil sie berlieferungsqualitten der Textualitt nutzt. Dadurch behlt sie eine Differenz zum elementaren Face-to-Face-Diskurs (L. Hoffmann 2004: 105, wyrnienie autora).

Z tego wzgldu coraz czciej naukowcy cz w swoich badaniach nad e-mailow interakcj specjalistyczn aspekty komunikacji ustnej i komunikacji pisemnej (por. H. Fetzer 2010: 9, 2425, Y. V. Daniushina 2010: 244). Rwnie w niniejszej pracy do analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez czonkw wybranego globalnego zespou wirtualnego wykorzystuj niektre zasady analizy dyskursu mownego i analizy dyskursu pisanego (rozdz. 4.2.2.). Jednake jestem zdania, e okrelanie e-mailowego dyskursu specjalistycznego mianem paradyskursu bd dyskursu internetowego/ dyskursu w formie hybrydowej/ cyfrowej nie jest dobrym rozwizaniem. Wedug mnie wspomniane nazwy s zbyt oglne i niejednoznaczne. W ten sam sposb mona okreli np. dyskurs specjalistyczny prowadzony poprzez komunikator (por. H. Fetzer 2010: 9, 2425), ktremu naley przypisa nieco inne cechy ni dyskursowi prowadzonemu poprzez e-maile. Co wicej, przyjcie, e e-mailowy dyskurs specjalistyczny ma charakter hybrydowy, oznacza niejako utrat gatunkowoci e-maili (por. P. Gillaerts 2012: 20) i moe stanowi pewnego rodzaju ograniczenie w badaniach. Dlatego te analizowany w niniejszej pracy dys-

141

kurs specjalistyczny poprzez e-maile bd nazywa e-mailowym dyskursem specjalistycznym (zob. take J. C. Gimenez 2000: 249, F. Poppi 2011: 237238). Z rozwaa w podrozdziaach 3.2.1.1., 4.1.3. i 4.1.4. wynika bowiem, e e-maile specjalistyczne i dyskurs prowadzony za ich pomoc odznaczaj si specyficznymi cechami, ktrych nie mona porwna w stosunku 1:1 do adnych innych tekstw (specjalistycznych) ani dyskursw (specjalistycznych).

4.2. Metoda analizy

Chocia rola komunikacji w skutecznym wypenianiu codziennych obowizkw przez pracownikw (globalnych) korporacji, w tym przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych, jest coraz czciej dostrzegana zarwno przez samych pracownikw, jak rwnie przez ich przeoonych (rozdz. 3.2., 3.3.), to w celu badania komunikacji korporacyjnej naukowcy korzystaj przewanie z metod ekonomicznych, za metody lingwistyczne nie s brane pod uwag. Do precyzyjnie wyrazia si na ten temat Heinrike Fetzer, powoujc si na wasne dowiadczenia:
Obwohl Kommunikation in Unternehmen immer mehr Raum einnimmt und grere Bedeutung gewinnt, wird sie oft vorwiegend nach betriebswirtschaftlichen Kriterien bewertet. Im Rahmen meiner Beraterttigkeit fr Wirtschaftsunternehmen erhalte ich vielfach Nachfragen, was Sprachwissenschaft ntzt. Obwohl in Unternehmen allenthalben Kommunikation als Instrument fr kommunikative Aufgaben eingesetzt wird, sind nach meinen Erfahrungen sprachwissenschaftliche Methoden zum Einsatz von Kommunikation wenig bekannt. Vielmehr wird eine an wirtschaftswissenschaftlichen Methoden orientierte Herangehensweise an kommunikative Aufgaben noch immer als alternativlos gesehen (H. Fetzer 2010: 105).

Opis metod(y) analizy rozpoczn od stwierdzenia, e teksty produkowane w dobie ery Web 2.0 104 to teksty, ktre w gruncie rzeczy s tworzone w sposb podobny do tekstw tradycyjnych, aczkolwiek z wykorzystaniem nowych narzdzi elektronicznych (rozdz. 3.2.1.) i narzdzi Web 2.0 (rozdz. 3.2.2.). Innymi sowy: Teksty w czasach digitalizacji s tworzone na podstawie starych konwencji tekstowych przy uyciu nowych narzdzi. W podobny sposb wypowiedzia si Werner Holly (2006: 63). Autor wprawdzie uy w swojej wypowiedzi niemieckiego wyrazu Kommunikationsform, lecz znaczenie tego sowa jest w kontekcie niniejszych rozwaa rwnoznaczne ze znaczeniem wyrazu tekst (por. te rozwaania w rozdz. 4.1.3.):
Kommunikationsformen sind demnach die historisch und sozial verankerten kommunikativen Dispositive, die sich auf der Basis technisch verfgbarer Mglichkeiten herausbilden und weiterentwickeln, bis sie durch neue technische und soziale Entwicklungen obsolet oder so stark verndert werden, dass sie als neu empfunden werden (W. Holly 2006: 63).

104

Wicej nt. znaczenia wyraenia Web 2.0 zob. rozdz. 3.2.2.

142

Jednoczenie warto podkreli, e rwnie stare konwencje tekstowe zmieniaj si pod wpywem nowych konwencji tekstowych. Mona zatem mwi o dwch trendach, ktre Jay David Bolter i Richard Grusin (1999) okrelaj w jzyku angielskim cznie mianem remediation. Autorzy wyjaniaj znaczenie wyrazu remediacja na przykadzie narzdzi technicznych (po angielsku: media):
What is new about new media comes from the particular ways in which they refashion older media and the ways in which older media refashion themselves to answer the challenges of new media (J. D. Bolter/ R. Grusin 1999: 15).

W podobnym znaczeniu stosowany jest angielski wyraz convergence (H. Jenkins 2006: 14). Henry Jenkins podkrela, e: Old media are not being displaced. Rather, their functions and status are shifted by the introduction of new technologies. Wyrazw konwergencja i remediacja mona uywa w rnych kontekstach. W odniesieniu do konwencji tekstowych wspomniane dwa trendy mona w skrcie opisa w nastpujcy sposb: 1. Nowe konwencje tekstowe powstaj w oparciu o stare konwencje tekstowe. 2. Stare konwencje tekstowe ulegaj zmianom/ s modyfikowane w wyniku rozwoju nowych konwencji tekstowych. Nie analizuj tu znaczenia wyrazw remediacja i konwergencja i nie badam, jak zmieniaj si stare konwencje tekstowe. Natomiast sprbuj wykorzysta teori Jaya Davida Boltera i Richarda Grusina w celu ustalenia metody analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego. W odniesieniu do e-maili autorzy mwi o tzw. remediacji jako reformie, gdy za pomoc konwencji tekstowych e-maili mona w pewnym sensie reformowa/ naprawia konwencje tekstowe listu (por. J. D. Bolter/ R. Grusin 1999: 59). Naley podkreli, e e-mail to tekst tworzony nie tylko na podstawie wzoru tekstowego listu (por. W. Holly 2006: 63 i n., Ch. Drscheid 2006a: 108). E-mail wykazuje take cechy dialogu, co wyranie zaznaczya m.in. Christa Drscheid:
E-Mails haben Brief- und Gesprchscharakter zugleich. Es finden sich Merkmale der herkmmlichen Briefkommunikation (z. B. Begrungs- und Verabschiedungsformeln), aber auch Merkmale direkter Interaktion (z.B. Gesprchspartikeln, elliptische uerungen) (Ch. Drscheid 2006a: 108).

W tym samym duchu formuuj swoje spostrzeenia Karianne Skovholt i Jan Svennevig (2006), ktrzy analizowali e-mailow komunikacj specjalistyczn prowadzon w jzyku norweskim w jednym z przedsibiorstw norweskich:
[...] when humans attempt to communicate via new technologies, they rely on communicative conventions and practices acquired in other contexts [...]. [...] participants in email interaction import practices, rules, norms, and conventions from conversation as well as traditional written genres (K. Skovholt/ J. Svennevig 2006: 4344).

Do podobnych wnioskw doszy Ulla Kleinberger Gnther i Caja Thimm (2000: 276), ktre przeprowadziy badania nad wewntrzn komunikacj e-mailow w przedsibiorstwach szwajcarskich. Autorki podsumoway wyniki swoich bada m.in. w nastpujcy sposb: 143

Wir knnen [...] durchaus von [...] der internen Schriftlichkeit sprechen, die sich als hybride Form konzeptioneller Mndlichkeit im Modus medialer elektronischer Schriftlichkeit[ 105] beschreiben liee (U. Kleinberger Gnther/ C. Thimm 2000: 276).

Autorki, podobnie jak Karianne Skovholt i Jan Svennevig, nie uwzgldniy wprawdzie w swoim projekcie komunikacji e-mailowej odbywajcej si ponad granicami pastw, a ich materia badawczy dotyczy tekstw niemieckich, ktre najprawdopodobniej zostay wytworzone przez osoby posugujce si jzykiem niemieckim jako jzykiem ojczystym lub na poziomie zblionym do ojczystego. Niemniej jednak warto w niniejszych rozwaaniach odnotowa przytoczony powyej wniosek z bada autorek na temat hybrydowej formy e-mailowego dyskursu specjalistycznego. Wydaje si jednak, e umieszczanie e-maili na skali midzy tekstami pisanymi a tekstami mwionymi jest mao precyzyjne, co szerzej omwiam w podrozdziale 4.1.4. W tym miejscu jeszcze raz zaznacz, e dyskurs specjalistyczny prowadzony poprzez e-maile nazywam w niniejszej pracy mianem e-mailowego. Z przedstawionych uwag wynika, e metod analizy e-mailowej interakcji specjalistycznej prowadzonej przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych naley opracowa w oparciu o metody badawcze lingwistyki tekstu i lingwistyki dyskursu, a waciwie o metody badawcze antropocentrycznej lingwistyki tekstu i antropocentrycznej lingwistyki dyskursu (F. Grucza 2010a: 14). Zanim przejd do omwienia aspektw wspomnianych metod (rozdz. 4.2.2. i 4.2.3.), przedstawi w podrozdziale 4.2.1. wybrane dotychczasowe metody bada empirycznych komunikacji korporacyjnej. 4.2.1. Wybrane metody bada komunikacji korporacyjnej Komunikacj korporacyjn zajmowano si ju w latach 20. XX wieku. Od tamtego czasu badania prowadzono nad wieloma aspektami komunikacji korporacyjnej przy uyciu rnych metod badawczych, gwnie z zakresu ekonomii/ zarzdzania (zob. rozdz. 4.2.). Wraz z rozwojem globalizacji i nowych technologii, ktre nieustannie wpywaj na rodowisko biznesowe, zmienia si take komunikacja midzyludzka w biznesie oraz sposoby jej analizy. Od poowy lat 90. ubiegego wieku badania nad komunikacj korporacyjn s coraz czciej prowadzone in situ z uwzgldnieniem kontekstu, w jakim specjalici porozumiewaj si, i okrela si je po angielsku mianem practice-based business discourse research (zob. F. Bargiela-Chiappini/ C. Nic105

Zob. nawizanie do modelu klasyfikacji wypowiedzi jzykowych zaproponowanego przez Petera Kocha i Wulfa Oesterreichera (1994: 587 i n., za Ludwigiem Sllem 1985: 1725) i wykorzystywanego przez lingwistw niemieckich. Prb rozszerzenia/ aktualizacji tego modelu o aspekty komunikacji za pomoc nowych mediw (narzdzi) podjli m.in. Christa Drscheid (1999, 2003, 2006b), Stephan Elspa (2002), Verena Thaler (2003), Johannes Bittner (2003), Peter Schlobinski (2006), Jannis Androutsopoulos (2007), Gisela Fehrmann/ Erika Linz (2009). Na gruncie anglojzycznym wykorzystywana jest w tym zakresie podobna koncepcja opracowana przez Douglasa Bibera (1988).

144

kerson/ B. Planken 2007: 151 i n., por. te D. K. Mumby 2007: 3297). W monografii pt.: Business Discourse (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007) przedstawiono rne metody bada komunikacji midzyludzkiej w biznesie oraz podano przykady konkretnych projektw badawczych, w ktrych wykorzystano wspomniane metody. Autorki Business Discourse omwiy take wyniki bada przedstawionych projektw. Szczegowy opis metod analizy komunikacji korporacyjnej mona znale w przywoanej monografii. W niniejszym podrozdziale przedstawi wybrane metody badawcze, wykorzystane w niniejszej pracy do analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego w globalnych zespoach wirtualnych. Wychodz bowiem z zaoenia, podobnie jak np. Arnulf Deppermann (2008: 8), e wykorzystanie okrelonych metod w badaniach empirycznych pomaga naukowcowi uporzdkowa zebrany materia badawczy i przeprowadzi analiz materiau w taki sposb, by osiga jak najlepsze wyniki:
Die Formulierung von Methoden ist [...] notwendig, da sie unerllich fr die fachliche Begrndung, die Nachvollziehbarkeit und damit auch die Beurteilung von Untersuchungen sind, weil sie die analytische Sensibilitt schulen und eine Handhabe zur Kontrolle der Vollstndigkeit, Systematik und Korrektheit des Vorgehens bieten (A. Deppermann 2008: 8, wyrnienie autora).

Warto podkreli, e w przypadku (e-mailowego) dyskursu specjalistycznego czenie elementw rnych metod badawczych (metodologiczny eklektyzm, zob. S. Sarangi/ C. Roberts 1999: 26) moe pomc naukowcowi zrozumie specyfik dziaania danego przedsibiorstwa i w ten sposb przyczyni si do osignicia optymalnych wynikw bada. Bardzo jasno wyrazili si w tej sprawie Ronald Geluykens i Bettina Kraft (2008: 910):
Institutional discourse is also often different from ordinary discourse also with regard to specific institution-specific lexical choices. Many professions have specialized jargons, which are often opaque or inaccessible to outsiders of that profession. Additionally, this might also pose a problem for researchers of institutional discourse, who might likewise be unfamiliar with the linguistic repertoire (as well as with other important aspects) of a particular institution or profession. This, in itself, is one of the many reasons why a multi-method approach [...] to research into institutional discourse is called for. This not only provides a multi-faceted view of discourse, but also often helps the researcher (who is an outsider looking in) to understand processes and customs of the organization in question (R. Geluykens/ B. Kraft 2008: 910).

W pierwszej kolejnoci naley podkreli, e na potrzeby niniejszej pracy wyniki analizy opracowaam na podstawie metody jakociowej, gwnie dlatego, e badania prowadziam na niewielk skal. Dziki temu mogam dokona szczegowej obserwacji dziaa specjalistw (por. A. Koester 2006: 20). Metoda jakociowa, w przeciwiestwie do metody ilociowej, zakada bowiem w odniesieniu do bada nad komunikacj w globalnych korporacjach, wspprac naukowca z konkretnym przedsibiorstwem lub z mniejsz jednostk w ramach tego przedsibiorstwa i obserwacj konkretnych dziaa komunikacyjnych okrelonych pracownikw (F. BargielaChiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 172 i n.). Badacz konstruuje wnioski nt.

145

komunikacji po wykonaniu analizy konkretnych tekstw wybranych pracownikw oraz po przeprowadzeniu z nimi wywiadw, nie za przed zebraniem materiau badawczego, co ma miejsce w przypadku metody ilociowej. Metoda jakociowa zakada analiz konkretnych sytuacji przy uwzgldnieniu kontekstu, zarwno bezporedniego (wewntrznego) jak i szerokiego (zewntrznego). Znaczenie kontekstu i cisej wsppracy midzy naukowcem a przedstawicielami biznesu uwydatniy np. Francesca Bargiela-Chiappini, Catherine Nickerson i Brigitte Planken (2007: 176):
[...] the relationship between the social corporate context and the discourse activities undertaken within is indeed a reciprocal one. [...] In business settings, aspects of the immediate physical and wider corporate setting form contextual variables that can shape business discourse. Therefore, business discourse should be studied in context and research should be located in settings (organizations, departments, and so on) where contextual variables are operating (F. BargielaChiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 176).

Autentyczne materiay badawcze s nastpnie interpretowane przy uwzgldnieniu wspomnianego kontekstu. W ten sposb badacz moe nie tylko opisa aspekty komunikacji w korporacjach, ale take prbowa konstruowa wnioski oglne nt. midzyludzkiego porozumiewania si w biznesie. W sprawie formuowania generalizacji wynikw bada, ktre zostay przeprowadzone z uwzgldnieniem kontekstu, wspomniane autorki wypowiedziay si w nastpujcy sposb:
[...] a contextualized and interpretative approach not only provides a comprehensive characterization of aspects of business discourse phenomena but also serves as a potential starting point for broader generalizations on business discourse practices (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 175).

Metoda jakociowa czy aspekty kilku innych metod badawczych, relewantnych w niniejszej pracy, m.in. metody etnograficznej (rozdz. 4.2.1.1.), teorii aktw mowy (rozdz. 4.2.1.2.), metody korpusowej (rozdz. 4.2.1.3.) i analizy gatunku (rozdz. 4.2.1.4.).

4.2.1.1. Metoda etnograficzna Najwaniejsze aspekty metody etnograficznej dotycz wsppracy midzy naukowcem a przedstawicielami biznesu i s powizane z rzeczywistoci, w ktrej przeprowadza si badania. To oznacza, e w metodzie etnograficznej przewidziane jest zbieranie informacji nt. rodowiska, w ktrym pracuj przedstawiciele biznesu, pod ktem prowadzonych bada naukowych. Nieodzowny jest te bezporedni kontakt z przedstawicielami biznesu przy realizacji tyche bada (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 162163). W przypadku metody etnograficznej hipotezy i uoglnienia mog pojawia si na etapie zbierania i opracowywania materiau badawczego. W trakcie zbierania materiau badawczego naukowiec nie wpywa w aden sposb na uczestnikw bada ani nie manipuluje materiaem badawczym. Tak zebrany materia badawczy jest nastpnie interpretowany przez naukowca. W przypadku meto-

146

dy etnograficznej materia badawczy okrela si mianem interpretacyjnego i naturalnego/ pozostajcego poza wszelkim wpywem badacza. Najczciej wykorzystywan form metody etnograficznej jest tzw. studium przypadku 106, polegajce na wyborze okrelonego wycinka rzeczywistoci, jego dokadnej charakterystyce i badaniu na podstawie obserwacji, wywiadw, ankiet, analizy wybranych dokumentw. Wczenie metody etnograficznej do bada lingwistycznych nad dyskursem postuluje wielu lingwistw, m.in. Arnulf Deppermann (2000) i Jannis Androutsopoulos (2008). Jannis Androutsopoulos (2008: 6) formuuje dokadne wytyczne, w jaki sposb prowadzi badania lingwistyczne z uwzgldnieniem omawianej metody. Wspomnianych wytycznych nie bd dokadnie referowa, gdy dotycz one dyskursu prowadzonego w forach internetowych wrd modych ludzi identyfikujcych si ze specyficznym rodzajem muzyki. Jednak warto zwrci uwag na kilka aspektw wymienionych przez Jannisa Androutsopoulosa (ibid. s. 6 i n.) w odniesieniu do kontaktu badacza z uczestnikami dyskursu: 1. Kontakt z uczestnikami dyskursu powinien by ograniczony do okrelonej liczby osb penicych rne role w dyskursie. 2. W analizie naley uwzgldnia take pocztkowy kontakt z uczestnikami dyskursu. 3. Naley ustali wytyczne do wywiadw z uczestnikami dyskursu. 4. Naley skonfrontowa uczestnikw dyskursu z ich wasnymi wypowiedziami. 5. Naley podtrzymywa stay kontakt z uczestnikami dyskursu. 6. W czasie bada naley wykorzystywa rne formy kontaktu z uczestnikami dyskursu (np. ankiety, wywiady, rozmowy bezporednie, e-maile itp.). Mimo e w przypadku opracowywania wynikw bada w celu przygotowania niniejszej pracy nie byo moliwe nawizanie bezporedniego kontaktu z czonkami Zespou, to uwaam, e wytyczne Jannisa Androutsopoulosa s istotne i warte odnotowania w niniejszej pracy.

4.2.1.2. Teoria aktw mowy Teoria aktw mowy (take teoria czynnoci mowy, zob. np. tumaczenie monografii Johna Rogersa Searlea (1987) wg Bohdana Chwedeczuka), ktrej zrby stworzyli John Langshaw Austin (1962, 1993) i John Rogers Searle (1970, 1987), jest czsto czona z pragmatycznym podejciem do bada nad znaczeniem wypowiedzi (por. np. Z. Ncki 1992: 72). Zgodnie z t teori naley dokona klasyfikacji aktw mowy (w niniejszej pracy skupiam si na podziale okrelonego rodzaju aktw mowy, tzn. aktw illokucyjnych, w e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym przez Zesp, zob. rozdz. 4.3.2.) oraz okreli warunki/ kryteria, ktre decyduj o tym, czy mwcy-suchacze osigaj sukces komunikacyjny bd porak komunikacyjn, posugujc si okrelonymi aktami illokucyjnymi. Celem nadrzdnym jest badanie powiza midzy konwencjami tekstowymi/ dyskursywnymi a kontekstem, umoliwiajcych ustalanie regu/ strategii (komunikacyjnych). Innymi sowy, wspomniane
106

W lit. ang. case study.

147

reguy manifestuj (urzeczywistniaj) si w konwencjach (J. R. Searle 1987: 58 i n.). W sprawie wspomnianych regu w odniesieniu do aktw illokucyjnych wypowiedzia si oglnie John Rogers Searle (1987: 57 i n.) w nastpujcy sposb:
[...] dla wielu rodzajw czynnoci illokucyjnych musz istnie jakie konwencjonalne rodki ich speniania, poniewa dan czynno mona speni tylko w ramach regu (J. R. Searle 1987: 57).

Warto rozrni za Johnem Langshawem Austinem (1993: 651) midzy usiowaniem/ zamierzeniem wykonania okrelonego aktu illokucyjnego a skutecznym jego wykonaniem (por. rozdz. 4.3.2.). Na gruncie polskim analiz aktw mownych (komunikacyjnych) zajli si Alosza Awdiejew i Zbigniew Ncki (zob. Z. Ncki 1992: 66 i n.). W swojej monografii Zbigniew Ncki nie tylko omwi stan bada w tym zakresie, ale te przedstawi wasn typologi aktw komunikacyjnych i kryteria jej opracowania (ibid. s. 73 i n.). W niniejszej pracy przyjmuj klasyfikacj aktw illokucyjnych za Geoffreyem Neilem Leechem (1983: 104105) ze wzgldu na spoeczny cel ustanowienia i podtrzymywania pozytywnej (grzecznociowej) relacji midzyludzkiej 107: (a) RYWALIZACJA 108,109: cel illokucyjny konkuruje z celem spoecznym, np. POLECENIE, PROBA, DANIE, BAGANIE. (b) KONWIWIALNO 110: cel illokucyjny jest zgodny z celem spoecznym, np. ZAPROSZENIE, POWITANIE, DZIKOWANIE, GRATULOWANIE. (c) WSPPRACA 111: cel illokucyjny nie ma wpywu na cel spoeczny, np. ZAPEWNIENIE, SPRAWOZDANIE, OGOSZENIE, INSTRUOWANIE. (d) KONFLIKT 112: cel illokucyjny jest sprzeczny z celem spoecznym, np. GROENIE, OSKARANIE, PRZEKLINANIE, UPOMINANIE. Poniewa w niniejszej pracy analizuj kwestie zwizane z grzecznoci (zob. rozdz. 4.3.2.4.) w e-mailowej komunikacji specjalistycznej, to chciaabym nadmieni, e zdaniem Geoffreya Neila Leecha akty illokucyjne RYWALIZACJA i KONWI113 (w tej sprawie zob. te S. BoWIALNO s najcilej powizane z grzecznoci nacchi 2011: 176 i n.).

4.2.1.3. Metoda korpusowa Metoda korpusowa zakada stworzenie korpusu, tzn. zgromadzenie okrelonych tekstw (ustnych bd pisanych) w celu wykonania okrelonej analizy lingwistycznej.
107 108

W lit. ang. comity. W lit. ang. competitive. 109 Zgodnie z tradycj teorii aktw mowy posuguj si zapisem kapitalikami w celu zaznaczenia aktw illokucyjnych. 110 W lit. ang. convivial. 111 W lit. ang. collaborative. 112 W lit. ang. conflictive. 113 W lit. ang. politeness, w lit. niem. Hflichkeit.

148

Korpus moe si skada z dowolnej liczby wybranych tekstw. Nie ma te cile ustalonych wytycznych co do rodzaju gromadzonych tekstw oraz do sposobu ich organizacji w celach badawczych. Aby rzetelnie wykona analiz komunikacji w korporacjach, zaleca si tworzenie korpusu z autentycznych tekstw wyprodukowanych przez przedstawicieli biznesu (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 157158). Zgromadzony w ten sposb materia badawczy stanowi podstaw do przeprowadzenia analizy tekstu/ dyskursu w okrelonym kontekcie oraz do wycignicia wnioskw aplikatywnych. Metoda korpusowa jest najczciej powizana z metod ilociow, tzn. przy wykorzystaniu odpowiedniego systemu mona np. liczy w korpusie ilo wystpie danego sowa, zdania itp. Jednak z uwagi na fakt, e do bada w niniejszej pracy wykorzystuj niewielki korpus, to elementy analizy ilociowej s stosowane w ograniczonym zakresie.

4.2.1.4. Analiza gatunku Analiza gatunku jest cile zwizana z typologi tekstw. Zgodnie z t metod naley pogrupowa teksty w zalenoci od rodzaju/ gatunku i nazwa poszczeglne rodzaje tekstw. Wyrazy rodzaj/ gatunek (w polskiej literaturze przedmiotu mowa jest take o genre, zob. A. Duszak 1998: 213 i n.) oznaczaj zbir pewnych wsplnych cech (wskanikw) danej grupy tekstw, ktre to cechy powtarzaj si w tej grupie, w zalenoci od otoczenia spoecznego, kulturowego i historycznego (ibid. s. 218). Mona wyrni obligatoryjne i opcjonalne cechy wybranej grupy tekstw. To oznacza, e rne rodzaje tekstw nie maj sztywno wyznaczonej struktury, lecz struktura poszczeglnych tekstw nalecych do danego gatunku moe si zmienia (zob. intertekstualno genru w A. Duszak 1998: 219 i n.). Struktura suy mwcom-suchaczom do orientacji w rnych rodzajach tekstw podczas ich tworzenia i odbierania w konkretnych sytuacjach (por. A. Koester 2006: 23). Tym samym analiza gatunku jest szczeglnie przydatna w okrelaniu globalnej struktury danej interakcji i jej poszczeglnych etapw, a take w analizie dyskursu specjalistycznego (ibid. s. 21). Jednym z rodzajw tekstw badanych metod analizy gatunku moe by np. e-mail specjalistyczny. Naley jednak podkreli, e e-mail to tzw. nowy rodzaj tekstu (F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 185186), ktry w niniejszej pracy nazywam tekstem e-mailowym. Z kolei dyskurs specjalistyczny polegajcy na wymianie e-maili specjalistycznych nazywam e-mailowym dyskursem specjalistycznym. W podrozdziale 4.1.4. wspomniaam, e ten rodzaj dyskursu czy elementy formy mwionej i pisemnej. Dlatego te do omwionych metod naley jeszcze doczy analiz dyskursu w formie ustnej (dalej zwanym dyskursem mownym) i analiz dyskursu w formie pisemnej (dalej zwanym dyskursem pisanym), co dokadniej omwi w podrozdziale 4.2.2. Powyej opisaam wybrane metody bada empirycznych moliwe do wykorzystania w celu analizy komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych. Jako podsumowanie powyszych rozwaa podaj w Tabeli 1. praktyczne zastosowanie wymie-

149

nionych metod w przygotowaniu rzetelnych wynikw analizy lingwistycznej w niniejszej pracy.

Metoda

Zastosowanie nawizanie wsppracy z fili WAW korporacji GLOBAL w celu otrzymania konkretnego, autentycznego materiau do bada, czyli zapisw e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez czonkw Zespou podczas realizacji okrelonego projektu; przeprowadzenie wywiadu z kierownikiem projektu w celu uzyskania jego oceny realizacji projektu; uwzgldnienie w analizie konkretnych (nie za sztucznych) sytuacji wraz z kontekstem wewntrznym i zewntrznym dziki uprzedniemu poznaniu realiw firmy GLOBAL. zgromadzenie dowiadczenia w pracy globalnego zespou wirtualnego poprzedzio przygotowanie niniejszej publikacji wraz z analiz materiau badawczego; pozostawienie uczestnikw Zespou poza jakimkolwiek wpywem badacza, czyli rozpoczcie analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego po zakoczeniu projektu; Zesp nie zosta poinformowany ani przed realizacj projektu ani w trakcie jego trwania o tym, e zapisy komunikacji z projektu zostan przekazane do analizy lingwistycznej w pracy naukowo-badawczej; analizowanie zapisw komunikacji z okrelonego reprezentatywnego wycinka rzeczywistoci, tzn. od chwili rozpoczcia do zakoczenia realizacji projektu. analizowanie e-maili specjalistycznych pod ktem czciowych aktw illokucyjnych, take z uwzgldnieniem aspektw grzecznociowych; przyjcie klasyfikacji aktw illokucyjnych za Geoffreyem Neilem Leechem (1983: 104105); wyszczeglnianie i badanie (sformalizowanych) konwencji tekstowych/ dyskursywnych e-maili specjalistycznych w powizaniu z kontekstem, w jakim te konwencje s stosowane; rekonstruowanie regu komunikacyjnych w relewantnych aktach illokucyjnych w e-mailowym dyskursie specjalistycznym. stworzenie korpusu z autentycznych e-maili specjalistycznych wymienianych midzy czonkami Zespou w trakcie realizacji konkretnego projektu. analizowanie tekstw specjalistycznych wykazujcych pewne cechy wsplne (rozdz. 4.1.3.).

Metoda jakociowa

Metoda etnograficzna

Teoria aktw mowy

Metoda korpusowa Analiza gatunku

Tabela 1. Metody badawcze wykorzystane do analizy materiau badawczego

150

4.2.2. Paszczyzny analizy dyskursu mownego i pisanego W literaturze przedmiotu wyrnia si Conversation Analysis 114 (Konversationsanalyse, Gesprchsanalyse) i Discourse Analysis115 (Diskursanalyse), ktre to wyraenia odnosz si do analizy tekstw mownych, oraz Text Analysis115 (Textanalyse, Textlinguistik) dotyczce analizy tekstw pisanych. Na gruncie polskiej lingwistyki prb uporzdkowania zagadnie dotyczcych obu dziedzin podjli m.in. Anna Duszak (1998) i Sambor Grucza (2003, 2008b). W swoich pracach wspomniani autorzy przedstawili genez kadej z dziedzin, ktre nazwali odpowiednio: analiz dyskursu i lingwistyk tekstu. W rozwaaniach uwzgldnili literatur polskojzyczn oraz anglo- i niemieckojzyczn (A. Duszak 1998: 11; S. Grucza 2003: 35 i n., 2008b: 7 i n.). W niniejszej pracy zrezygnowaam z podziau wypowiedzi jzykowych na teksty rozumiane jako cigi wypowiedzi pisanych i dyskursy oznaczajce cigi wypowiedzi mownych (rozdz. 1.1.4.). Jednak w celu przedstawienia metod badawczych wykorzystywanych w powszechnie uznawanej lingwistyce tekstu i w analizie dyskursu wiadomie przyjmuj ten standardowy podzia, co nie oznacza, e si z nim zgadzam. Aby zaznaczy odmienne stanowisko w sprawie terminologii, bd w tym podrozdziale konsekwentnie stosowa terminologi przyjt w niniejszej pracy. To oznacza, e wypowiedzi realizowane w formie ustnej przez co najmniej dwch mwcw-suchaczy nazywam tu dyskursem mownym, za wypowiedzi realizowane w formie pisemnej przez przynajmniej dwch mwcw-suchaczy okrelam mianem dyskursu pisanego. Moim celem jest weryfikacja, czy moliwe jest zastosowanie starych metod badawczych, po ich ewentualnej modyfikacji, do analizy nowych rodzajw wypowiedzi jzykowych, np. e-mailowych dyskursw specjalistycznych. Bez wzgldu na to, jak zostan nazwane dziedziny nauki omawiane w niniejszym podrozdziale, mona zaoy, e analiza dyskursu mownego implikuje analiz realizacji (a) mwionej, (b) dialogowej, (c) konkretnej, (d) autentycznej/ naturalnej komunikacji midzyludzkiej (S. Grucza 2005: 348). Warto w tym miejscu nadmieni, e e-mailowy dyskurs specjalistyczny realizowany przez czonkw Zespou mona opisa za pomoc cech dyskursu mownego, ktre zostay dokadnie omwione w literaturze przedmiotu (np. A. Deppermann 2008: 8). Wspomniany e-mailowy dyskurs specjalistyczny jest prowadzony przez konkretnych specjalistw (tzw. konstytutywno), odbywa si w czasie wyznaczonym do wykonania okrelonego projektu (tzw. procesualno) i polega na naprzemiennym tworzeniu, nadawaniu i odbieraniu e-maili specjalistycznych (tzw. interaktywno) wedle powszechnie stosowanych technik (wsplnego repertuaru, tzw. metodyczno) w celu osignicia okrelonych rezultatw (celw projektu, tzw. pragmatyczno). Niektrzy lingwici postuluj, by analiz dyskursu mownego uzupeni np. o zagadnienia etnograficzne, analiz kontekstu, generalizacj wynikw bada konkretnych sytuacji (G. Grochowski we wprowadzeniu do polskiego tumaczenia pracy zbiorowej pod redakcj T. A. v. Dijka
114

Wyraenie w jzyku angielskim, jego odpowiednik(i) w jzyku niemieckim zosta(y) podan(-y/-e) w nawiasie.

151

pt: Discourse as Structure and Process (2001), S. Grucza (2005), A. Koester (2006), A. J. Liddicoat (2007), A. Deppermann (2008), J. Sidnell (2010)). Na gruncie polskim kompedium dotychczasowych osigni analizy konwersacyjnej stanowi rozdzia 4. monografii Zbigniewa Nckiego (1992) oraz pozycja pt: Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmw codziennych autorstwa Doroty Rancew-Sikory (2007). W przypadku analizy dyskursw pisanych czyli konkretnych jednostek zrealizowanych w formie graficznej 115 naley bra pod uwag konkretn sytuacj, w ktrej produkowany jest dany tekst/ dyskurs, a take warto jest uwzgldnia kontekst. Same czynniki jzykowe nie wystarczaj do rekonstrukcji tzw. wskanikw tekstowoci 116 (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 3132), majcych decydujce znaczenie przy ustalaniu wzoru tekstowego (zob. poniej punkty (11)(14)) danego rodzaju/ gatunku tekstu (4.2.1.4.). W niniejszym podrozdziale przedstawi implikacje badawcze w odniesieniu do e-mailowego dyskursu specjalistycznego wynikajce z metody analizy dyskursu mownego i metody analizy dyskursu pisanego, opisanych w literaturze przedmiotu. Najczciej autorzy nie omawiaj tych metod cznie, lecz zajmuj si dogbnie jedn z nich (wyjtek stanowi Zasady analizy dyskursu opracowane w formie streszczenia przez Teuna Adrianusa van Dijka (1997: 2931)). W niniejszym podrozdziale podejm prb wydobycia najwaniejszych zaoe obu metod pod ktem analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego. Zasady, ktre odnosz si do analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego, opracowaam w oparciu o wczeniejsze rozwaania nt. e-maili specjalistycznych i e-mailowego dyskursu specjalistycznego przedstawionych w podrozdziaach 3.2.1.1., 4.1.3. i 4.1.4. Wspomniane zasady wymieniam w punktach: (1) Analiza e-mailowego dyskursu specjalistycznego jest dziaaniem kreatywnym, tzn. nie ma sztywnych zasad, ktrych naley bezwzgldnie przestrzega przy analizie kadego konkretnego e-mailowego dyskursu specjalistycznego (por. uwagi nt. dyskursu mownego w A. Deppermann 2008: 18). Podobn opini wyrazi take np. Christoph Meier (2002a):
Allerdings gibt es fr konversationsanalytisch orientierte Forschungen keine ausformulierte Methodologie. Verbindliche methodische Regeln widersprechen ja gerade der Forderung nach einer dem jeweiligen Gegenstand angemessenen Vorgehensweise (Ch. Meier 2002a: 21).

(2)

Analiza e-mailowego dyskursu specjalistycznego zaley przede wszystkim od materiau badawczego oraz od pyta postawionych przez naukowca. Zatem naley w pierwszej kolejnoci postawi pytania badawcze, by nastpnie przej do analizy materiau badawczego. O koniecznoci opracowania pyta badawczych przed przystpieniem do analizy materiau badawczego (w odniesieniu do dyskursu mownego) pisa m.in. Arnulf Deppermann (2008: 20):

115 116

Por. w lit. niem. ein lesbares Etwas w H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 15 i n. W lit. niem. Textualittshinweise.

152

[...] das Material zeigt uns seine strukturbildenden Prinzipien nicht von selbst. Abgesehen von der Sensibilitt fr relevante Ausgangsbeobachtungen und vom methodischen Vorgehen sind es vor allem die Untersuchungsfragen [...], die uns erst auf gewisse Phnomene und Zusammenhnge aufmerksam machen. Es gibt also nicht die Analyse eines Gesprchs, sondern immer nur eine Analyse unter einer Fragestellung und in Hinblick auf bestimmte Interessen (A. Deppermann 2008: 20, wyrnienie autora).

(2a) Pytania odgrywaj istotn rol w praktyce badawczej, wic naley je formuowa w sposb ostrony i przemylany. Arnulf Deppermann proponuje, by pytania badawcze stawia w dwch fazach: najpierw przed analiz materiau badawczego jako pytania wstpne, tzn. otwarte, oglne i proste (niem. offen, vage und schlicht), a nastpnie w trakcie analizy materiau badawczego naley skonkretyzowa zadane pytania i ustali ich wic wersj (ibid.). (2b) Materia badawczy powinien by naturalny i autentyczny (por. A. Deppermann 2008: 11), nie za wczeniej zmodyfikowany/ spreparowany bd przygotowany/ opracowany z myl o przyszej analizie (por. T. A. van Dijk 1997: 29), co potwierdza rwnie Christoph Meier (2002a) zajmujcy si analiz dyskursw w miejscu pracy 117:
Fr konversationsanalytische Untersuchungen sind [...] mglichst unverflschte, das Geschehen in seinem ihm eigenen Ablauf wiedergebende Daten Voraussetzung. Herkmmliche Daten der empirischen Sozialforschung sind Ergebnisse sekundrer Deutungs- und Darstellungsprozesse und dementsprechend nicht geeignet. Die retrospektive Darstellung eines sozialen Geschehens in der Form einer Erzhlung, eines Beobachtungsprotokolls oder eines Eintrags in einer Tabelle impliziert immer auch eine Deutung des Ereignisses (Ch. Meier 2002a: 20).

Powysze stwierdzenia warto jest uzupeni o wnioski Anthony J. Liddicoata (2007: 9), ktry postuluje (w odniesieniu do dyskursu mownego), by zamiast doszukiwa si w danym zapisie materiau badawczego okrelonych z gry aspektw, wykorzystywa tzw. ang. unmotivated looking, czyli wielokrotnie odsuchiwa zapisy dyskursu (mownego) w celu odkrywania kolejnych (nowych) aspektw zwizanych z realizacj konkretnego dyskursu. W przypadku e-mailowego dyskursu specjalistycznego naley wykluczy moliwo planowania zachowa komunikacyjnych uczestnikw dyskursu (por. D. RancewSikora 2007: 25). Z gry mona jedynie ustali rdo pochodzenia materiau badawczego. Zatem wnioski nt. danego e-mailowego dyskursu specjalistycznego naley formuowa w oparciu o konkretne dziaania komunikacyjne uczestnikw dyskursu i w cisym powizaniu z nimi. To oznacza bliski zwizek prowadzonych analiz i rezultatw bada z materiaem badawczym (ibid. s. 26). Wypada w tym miejscu zaznaczy, e badacza e-mailowego dyskursu specjalistycznego powinna cechowa otwarto na rezultaty prowadzonych obserwacji (ibid. s. 25).
117

W lit. niem. Arbeitsbesprechungen.

153

(3)

Podczas analizy materiau badawczego i opracowywania jej wynikw badacz wykorzystuje wiedz wytworzon podczas zbierania materiau badawczego, ktr mona nazwa wiedz podstawow 118. Wytwarzanie wiedzy podstawowej to rekonstruowanie wsplnego repertuaru (por. rozdz. 2.4.2.) uczestnikw dyskursu, tzn. wiedza podstawowa badacza dotyczy wsplnego repertuaru uczestnikw dyskursu (A. Deppermann 2008: 86). Badacz wytwarza wiedz podstawow np. podczas obserwacji pracownikw wykonujcych swoje obowizki, rozmawiajc z nimi w sytuacjach formalnych i nieformalnych, przeprowadzajc ankiety, przegldajc dokumenty, pliki na komputerze. Arnulf Deppermann (2008: 23) podkreli znaczenie wiedzy podstawowej podczas analizy materiau badawczego w nastpujcy sposb:
Das Hintergrundwissen, das der Forscher whrend seiner Feldaufenthalte vielfach unsystematisch und ungeplant erwirbt, ist zumeist das wichtigste Instrument seiner Erkenntnisbildung (A. Deppermann 2008: 23).

(4)

Nie wystarcza przyjcie zaoenia, e mwcy-suchacze poprzez wasne wypowiedzi pokazuj 119 sobie wzajemnie, jak naley rozumie ich teksty (A. Deppermann 2000: 100). Wnioski pynce z analizy poszczeglnych e-maili specjalistycznych naley uzupeni o wiedz podstawow: Wissen und seine aktive Anwendung in interpretativen Akten ist die unabdingbare Voraussetzung fr jegliche Gesprchsanalyse (ibid. s. 101). Wenn gewisse Hintergrundinformationen fehlen, werden manche Dimensionen von Gesprchen unbemerkt oder unverstndlich bleiben (ibid. s. 115). W celu opracowania wynikw bada w niniejszej pracy wiedz podstawow wytworzyam dziki uprzedniemu poznaniu realiw firmy GLOBAL, aktywnie uczestniczc w projektach realizowanych w tym globalnym przedsibiorstwie. Waciwa analiza e-mailowego dyskursu specjalistycznego opiera si o wybran konkretn sytuacj. W odniesieniu do dyskursu mownego wyrnia si dwa rodzaje analizy: analiz mikroskopijn 120 i analiz makroskopijn 121. Analiza mikroskopijna polega na szczegowym badaniu wycinka danego dyskursu mownego. Analiza mikroskopijna moe by poprzedzona analiz makroskopijn, podczas ktrej opisywana jest struktura caego konkretnego dyskursu mownego (A. Deppermann 2008: 51 i n.). Analiza makroskopijna moe rwnie zosta przeprowadzona po zakoczeniu analizy mikroskopijnej (A. J. Liddicoat 2007: 10). W przypadku e-mailowych dyskursw specjalistycznych prowadzonych przez zespoy projektowe analiza mikroskopijna moe dotyczy zapisw komunikacji jednego konkretnego projektu (jak ma to miejsce w niniejszej pracy), za o analizie makroskopijnej mona mwi, gdy do analizy wczone s zapisy komunikacji z co najmniej dwch projektw.

118 119

W lit. niem. Hintergrundwissen. W lit. ang. display. 120 W lit. ang. single case. 121 W lit. ang. a collection of similar actions.

154

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

Podstaw bada w analizie (mikroskopijnej i makroskopijnej) e-mailowego dyskursu specjalistycznego stanowi tzw. sekwencje, tzn. struktur dyskursu mona okreli jako sekwencyjn i linearn (por. T. A. van Dijk 1997: 30). Sekwencje to czynnoci/ dziaania (komunikacyjne) podejmowane przez uczestnikw e-mailowego dyskursu specjalistycznego, za e-mailowy dyskurs specjalistyczny to proces skadajcy si z tych czynnoci (por. A. Deppermann 2008: 54). Poszczeglne sekwencje naley analizowa w relacji do poprzedzajcych je tekstw (T. A. van Dijk 1997: 30, zob. te (9) i (10)). Kada sekwencja skada si z tzw. turns, czyli z e-maili specjalistycznych produkowanych naprzemiennie przez uczestnikw dyskursu (ang. turn-taking). Najmniejsz sekwencj tworz tzw. adjacency pairs, czyli pary minimalne/ teksty przylege/ dopeniajce si, np. pytanieodpowied, z ktrych pierwszy tekst (ang. first pair part, w skrcie FPP) jest produkowany w celu zainicjowania okrelonego dziaania, za drugi tekst (ang. second pair part, w skrcie SPP) stanowi dopenienie FPP, poniewa umoliwia ukoczenie dziaania (por. np. A. J. Liddicoat 2007: 106 i n.). Zmiana rozmwcy 122 moe nastpi na dwa sposoby: Uczestnik dyskursu wyznacza osob, ktra w nastpnej kolejnoci ma produkowa tekst, np. zadajc tej osobie pytanie lub zwracajc si do niej 123 bd te jeden z rozmwcw sam zabiera gos w danej sprawie 124, nie czekajc na przyzwolenie pozostaych uczestnikw dyskursu (A. Deppermann 2008: 61, A. J. Liddicoat 2007: 63 i n.). Naley tu jeszcze wspomnie o tzw. trzecim sposobie, ktry polega na tym, e zamiast zmiany mwcy, gos zabiera ponownie ta sama osoba (por. A. J. Liddicoat 2007: 68). W e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych mona zrekonstruowa wszystkie trzy sposoby zmiany mwcy, a wszyscy uczestnicy globalnego zespou wirtualnego s rwnouprawnieni, aby zabiera gos w dyskusji. Zmiana mwcy w e-mailowym dyskursie specjalistycznym nastpuje zawsze po przerwie, podczas ktrej uczestnik dyskursu moe zastanowi si/ podj decyzj w danej sprawie w celu udzielenia odpowiedzi (por. K. Brinker/ S. F. Sager 2001: 61). Uczestnicy dyskursu s zobligowani do szybkiej reakcji na e-maile pozostaych czonkw zespou (zob. rozdz. 4.1.4.), dlatego te negatywnie postrzegane s dusze przerwy w komunikacji. Mog one rwnie oznacza, e specjalista, ktry zawiesza na duszy moment porozumiewanie si, zaj si wykonywaniem innych, pilniejszych obowizkw. W materiale badawczym wystpiy wspomniane dusze pauzy, na co zwrc uwag, omawiajc wyniki analizy w podrozdziale 4.3.1.2. E-maile specjalistyczne uczestnikw e-mailowego dyskursu specjalistycznego trzeba analizowa w kolejnoci chronologicznej, tzn. teksty produkowane pniej nie mog suy do wyjanienia znaczenia tekstw, ktre zostay wytworzone wczeniej (por. A. Deppermann 2008: 107). Ponadto e-maile specjali-

122 123

W lit. ang. turn allocation. W lit. niem. Fremdwahl, w lit. ang. selection of a next speaker. 124 W lit. niem. Selbstwahl, w lit. ang. self-selection.

155

styczne w danym dyskursie trzeba bada w powizaniu ze sob (ibid. s. 62 i n.). Warto podkreli, e e-maile specjalistyczne podczas realizacji projektu s wytwarzane w wyniku tzw. lokalnej produkcji 125 (ibid. s. 64) i nie s uprzednio przygotowywane (zob. kontekst zewntrzny, rozdz. 1.2.2.11.). Anthony J. Liddicoat (2007: 54) uj kwestie zwizane z lokaln produkcj w nastpujcy sposb:
Turn-taking works at the level of each next bit, not at the level of the whole conversation because speakers in a conversation only have access to the conversation as it unfolds. Moreover, the action of turn-taking is not imposed on externally on a conversation but is run internally by the participants themselves; it is locally organized (that is, it is organized at the moment it happens by the participants themselves) and interactionally managed (that is, it is accomplished within the process of interaction between the participants) (A. J. Liddicoat 2007: 54).

Z terminem lokalna produkcja zwizany jest termin lokalna koherencja (A. Deppermann 2008: 64 za H. Saksem (1987)). Zgodnie z zasad lokalnej koherencji nadawca produkuje dany tekst (mowny, tu: e-mailowy) przy uwzgldnieniu tekstu (mownego, tu: e-mailowego) innego uczestnika dyskursu, bezporednio poprzedzajcego tekst nadawcy. Lokalna koherencja nie musi by zawsze zachowana, np. gdy mwca chce nawiza do swojej wczeniejszej wypowiedzi, nie za do tekstu rozmwcy, bezporednio poprzedzajcego wypowied produkowan przez mwc, bd zmieni temat dyskursu (A. Deppermann 2008: 65). (10) Lokalna produkcja jest uwarunkowana oczekiwaniami uczestnikw dyskursu oraz ich wzajemnym spenianiem. Skutki oczekiwane 126, ktre Zbigniew Ncki (1992: 75 i n.) nazywa oczekiwanymi konsekwencjami, to w e-mailowym dyskursie specjalistycznym konkretne reakcje odbiorcy-specjalisty na dany e-mail specjalistyczny wytworzony przez nadawc-specjalist. Innymi sowy, nadawca-specjalista spodziewa si, e odbiorca-specjalista jego wypowiedzi, po jej zrozumieniu, podejmie okrelone dziaania/ speni oczekiwania nadawcy-specjalisty. Zatem rekonstrukcja oczekiwa rozmwcw odbywa si na podstawie analizy ich dziaa (komunikacyjnych), nazywanych przez Arnulfa Deppermanna (2008: 69 i n.) interakcyjnymi konsekwencjami. Wyrnia si trzy rodzaje wspomnianych skutkw (ibid.): 1. skutki preferowane odbiorca-specjalista spenia oczekiwania nadawcyspecjalisty, reagujc w sposb preferowany przez nadawc-specjalist, np. udzielajc odpowiedzi zadowalajcej nadawc. Mona tu mwi o responsywnoci odbiorcy-specjalisty (K. Brinker/ S. F. Sager 2001: 69); 2. skutki niepreferowane odbiorca-specjalista nie spenia oczekiwa nadawcy-specjalisty, lecz je rozumie, co sygnalizuje, reagujc na tekst nadawcyspecjalisty, np. nie znajc odpowiedzi na pytanie nadawcy-specjalisty, od125 126

W lit. niem. lokale Produktion. W lit. ang. expectations.

156

(11)

(12)

(13)

(14)

biorca-specjalista odpowiada w sposb niepeny. W tym przypadku mona mwi o czciowej responsywnoci odbiorcy-specjalisty (K. Brinker/ S. F. Sager 2001: 70); 3. ignorowanie nadawcy-specjalisty odbiorca-specjalista nie spenia oczekiwa nadawcy-specjalisty ani nie sygnalizuje zrozumienia tych oczekiwa, np. nie udziela odpowiedzi na zadane przez nadawc-specjalist pytanie tzw. brak responsywnoci odbiorcy-specjalisty (K. Brinker/ S. F. Sager 2001: 70). E-maile specjalistyczne wymieniane przez czonkw Zespou trzeba analizowa w zalenoci od etapu e-mailowego dyskursu specjalistycznego, w ktrym wystpuj (por. A. Duszak 1998: 127). Wyrnia si trzy fazy dyskursu: inicjaln, medialn (rodkow) i terminaln (por. te Z. Ncki 1992: 105 i n.), zalenie od ktrych e-maile specjalistyczne peni rne funkcje w odniesieniu do caego e-mailowego dyskursu specjalistycznego (por. A. Deppermann 2008: 5859). Poszczeglne fazy s od siebie oddzielone eksplicytnie lub implicytnie za pomoc tzw. boundary markers. Ilo wspomnianych faz oraz przejcia midzy nimi zale od zadania, ktre uczestnicy dyskursu maj do wykonania, czyli od celu, ktry chc osign (ibid. s. 76). W odniesieniu do e-mailowego dyskursu specjalistycznego mona mwi o tzw. specjalistycznej konwencji dyskursywnej, w ktrej dochodzi do zoenia odpowiednich specjalistycznych konwencji tekstowych (por. (15)) za pomoc okrelonych regu (wicych). Faza inicjalna (otwarcie) e-mailowego dyskursu specjalistycznego i faza terminalna (zamknicie) e-mailowego dyskursu specjalistycznego to tzw. pozycje strategiczne (por. A. Duszak 1998: 128) w e-mailowym dyskursie specjalistycznym, stanowice jego ram. Na tych etapach dyskursu specjalici skupiaj wiksz uwag (ibid., zob. rozdz. 4.3.1.1. i 4.3.1.2.). Z kolei w odniesieniu do fazy medialnej trzeba nadmieni, e najczciej w tej czci dyskursu rozmwcy tworz wiele dodatkowych sekwencji (zob. (5)). Wrd nich mona wymieni presekwencje (stanowi wprowadzenie do czci medialnej), postsekwencje (stanowi podsumowanie czci medialnej), sekwencjewstawienia (su uzupenieniu czci medialnej), sekwencje poboczne (su przerwaniu czci medialnej). Orientacj w e-mailowym dyskursie specjalistycznym uatwiaj tzw. mnemotechniczne sygnay makrostrukturalne (A. Duszak 1998: 128 i n.), do ktrych mona zaliczy przede wszystkim tytu dyskursu (rozdz. 4.3.1.4.) i tzw. rodki tekstowe wyszczeglnione graficznie lub prozodycznie w poszczeglnych e-mailach specjalistycznych (ibid. s. 129, zob. rozdz. 4.3.1.5.). Poszczeglne e-maile specjalistyczne, zwaszcza jeli s one duszymi jednostkami, mona analizowa pod ktem ich struktury wewntrznej z podziaem na wstp, cz gwn, zakoczenie i tzw. (po angielsku) post-completer, ktry oznacza przekazanie prawa gosu rozmwcy (A. Deppermann 2008: 59). Istotne jest, czy w ramach danego e-maila specjalistycznego pojawiaj si powtrzenia, parafrazy, korektury itp. (ibid. s. 60).

157

(15) E-maile specjalistyczne wymieniane przez uczestnikw e-mailowego dyskursu specjalistycznego odznaczaj si okrelonym (specjalistycznym) wzorem tekstowym (por. H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 171). Na gruncie polskiej lingwistyki Anna Duszak uywa wyrae schemat wypowiedzi (A. Duszak 1998: 20) i schemat tekstowy (ibid. s. 230), natomiast w niniejszej pracy stosuj za Samborem Grucz wyraenie konwencja (tekstowa) lub wzr (tekstowy) (zob. rozdz. 1.2.2.5.). Wzr tekstowy e-maili specjalistycznych mona ustali na podstawie konkretnych przykadw (tzw. korpus, zob. rozdz. 4.2.1.3.) e-maili specjalistycznych (analiza gatunku, zob. rozdz. 4.2.1.4.), w powizaniu z kontekstem. Znajomo specjalistycznych wzorw tekstowych, podobnie jak znajomo specjalistycznych wzorw dyskursywnych (por. (11)), czyli wiedza specjalistyczna (rozdz. 1.2.2.3.), wyksztaca si w procesach socjalizacji i inkulturacji specjalisty (por. A. Duszak 1998: 230). W przypadku e-mailowego dyskursu specjalistycznego pod wspomnianymi procesami naley rozumie codzienne aktywnoci komunikacyjne, w ktrych uczestnicz specjalici w pracy zawodowej (tzw. trening komunikacyjny, podczas ktrego jego uczestnicy (specjalici) wytwarzaj repertuar strategii (regu) komunikacyjnych, ibid. s. 251, zob. te T. A. van Dijk 1997: 42). Znajomo specjalistycznych wzorw tekstowych i dyskursywnych moe by te stymulowana przez dziaania instruktaowo-edukacyjne, tak o charakterze indywidualnym, jak i zorganizowanym (A. Duszak 1998: 231), ktre s obecnie okrelane mianem szkole. (16) Ustalajc (a) wzr tekstowy 127 e-maili specjalistycznych wytwarzanych przez Zesp, trzeba uwzgldni take inne cechy tych tekstw: Musterhaftigkeit erstreckt sich auf alles was einen Text und seine Textualitt ausmacht (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 171). Do wspomnianych cech mona zaliczy: (b) skoczono 128, (c) intratekstow czliwo 129, (d) spjno tematyczn 130, (e) praktyczne przeznaczenie 131, (f) intertekstowe powizania 132 (ibid. s. 21 i n., zob. Tabela 2.). (17) Cechy wspomnianych e-maili specjalistycznych mona wyznaczy (zrekonstruowa) na podstawie tzw. wskanikw tekstowoci 133. S to odpowiednio: (b) wskaniki skoczonoci i podziau tekstu 134, (c) wskaniki intratekstowej czliwoci 135, (d) wskaniki tematu tekstu 136, (e) wskaniki funkcji

127 128

W lit. niem. Musterhaftigkeit. W lit. niem. Begrenzbarkeit. 129 W lit. niem. intratextuelle Verknpfbarkeit. 130 W lit. niem. thematische Zusammengehrigkeit. 131 W lit. niem. pragmatische Ntzlichkeit. 132 W lit. niem. intertextuelle Beziehbarkeit. 133 W lit. niem. Textualittshinweise. 134 W lit. niem. Abgrenzungs- und Gliederungshinweise. 135 W lit. niem. Verknpfungshinweise. 136 W lit. niem. Themahinweise.

158

tekstu 137, (f) wskaniki intertekstowoci 138, (a) wskaniki gatunku tekstu 139 (ibid.). (18) Wskaniki tekstowoci wraz z odpowiadajcymi im cechami tekstw, a take z pytaniami, ktre naley zada, badajc wybrane cechy tekstw (specjalistycznych), mona uporzdkowa na podstawie rozwaa autorw Textlinguistik frs Examen za pomoc nastpujcej tabeli:

Wskaniki tekstowoci wskaniki gatunku tekstu wskaniki skoczonoci i podziau tekstu wskaniki intratekstowej czliwoci wskaniki tematu tekstu

Cechy tekstw wzr tekstowy skoczono

Pytania 140 Was fr ein Text ist das? (okrelenie gatunku tekstu) Was gehrt dazu? (wyznaczenie pocztku i koca tekstu oraz wewntrzny podzia tekstu) Was hngt miteinander zusammen? (ustalenie powiza midzy poszczeglnymi czciami danego tekstu) Worum geht es? (ustalenie eksplicytnych i implicytnych powiza tematycznych w danym tekcie) Was wird getan? (okrelenie funkcji danego tekstu) Welche andere Text und Textwelte sind von Bedeutung? (ustalenie powiza midzy rnymi tekstami)

intratekstowa czliwo spjno tematyczna

wskaniki funkcji tekstu wskaniki intertekstowoci

praktyczne przeznaczenie intertekstowe powizania

Tabela 2. Wskaniki tekstowoci i cechy tekstw (za H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 23 i n.)

Warto nadmieni, e badacze nigdy nie zajmuj si analiz tekstw (specjalistycznych) pod ktem wszystkich wskanikw tekstowoci, gdy tego rodzaju analiza nie jest moliwa do przeprowadzenia. W niniejszej pracy omawiajc e-mailowy dyskurs specjalistyczny prowadzony przez uczestnikw Zespou, zwracam uwag na wskaniki typowe dla tego gatunku tekstu/ dyskursu. Jednoczenie naley podkreli, e rekonstrukcja wybranych wskanikw tek137 138

W lit. niem. Hinweise auf Textfunktionen. W lit. niem. Intertextualittshinweise. 139 W lit. niem. Hinweise auf Textsorten. 140 Pytania pozostawiam w jzyku niemieckim, natomiast w nawiasie wyjaniam ich znaczenie w jzyku polskim.

159

stowoci powinna by wykonywana w trakcie analizy konkretnego materiau badawczego, nie za przed wspomnian analiz (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 18, por. te punkt (9)). W niniejszej pracy stosuj si do wspomnianego zalecenia. (19) Aby wyniki bada byy wiarygodne i miay zastosowanie w innych sytuacjach, zaleca si porwnanie badanego przypadku z innymi, a take weryfikacj uzyskanych rezultatw w oparciu o podobne badania empiryczne (A. Deppermann 2008: 107109, zob. te A. Duszak 1998: 327328). 4.2.3. Implikacje badawcze antropocentrycznego podejcia do jzykw ludzkich Ju na pocztku rozdziau pierwszego nadmieniam, e podstaw niniejszych rozwaa stanowi antropocentryczna teoria rzeczywistych jzykw ludzkich. Wspomniana teoria daa pocztek lingwistyce antropocentrycznej. Najwaniejsze zaoenia teorii antropocentrycznej, a zatem take lingwistyki antropocentrycznej, zostay przedstawione w rozdziale 1. i dotyczyy kwestii zwizanych z takimi wyraeniami jak: jzyk (specjalistyczny), tekst (specjalistyczny), wiedza (specjalistyczna), kultura (specjalistyczna) i komunikacja (specjalistyczna). Z omwionych zaoe lingwistyki antropocentrycznej wynikaj dla lingwistw konkretne wytyczne dotyczce prowadzenia bada empirycznych w zakresie komunikacji specjalistycznej. Moim zdaniem wytyczne do bada empirycznych opracowane przez autora antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich porzdkuj i rozwijaj dotychczasowe metody badawcze w odniesieniu do porozumiewania si specjalistw. Wspomniane wytyczne mona streci w nastpujcy sposb: a) Przedmiotem bada lingwistyki antropocentrycznej, w przeciwiestwie do lingwistyki tradycyjnej, s rzeczywiste jzyki (specjalistyczne), nie za konstrukty mentalne, np. angielski jzyk zarzdzania projektami. Celem badacza jest zatem denie do rekonstrukcji rzeczywistych jzykw (specjalistycznych), czyli do poznania waciwoci jzykowych konkretnych specjalistw, a dokadniej ich waciwoci tekstotwrczych i tekstoanalitycznych, jak rwnie dyskursywnych, na podstawie ktrych specjalici mog realizowa konkretne dyskursy specjalistyczne w formie ustnej/ pisemnej/ hybrydowej, czyli wchodzi w specjalistyczne interakcje tekstowe (F. Grucza 2010a: 40 i n.). b) W celu rekonstrukcji waciwoci wymienionych w punkcie a) naley zebra odpowiedni materia badawczy (lingwistyczny), czyli teksty wytworzone, uzewntrznione, odebrane i (w wikszym lub mniejszym stopniu) zrozumiane. Jak wyczerpujco uda si zrekonstruowa rzeczywisty jzyk specjalistyczny, zaley od bogactwa dostpnego i wzitego pod uwag materiau badawczego, czyli od bogactwa zbioru wzitych pod uwag tekstw (ibid.). c) Analizie naley podda take konteksty i konsytuacje (rozdz. 1.2.2.10. i 1.2.2.11.), w ktrych realizowany jest dyskurs specjalistyczny, oraz ustali, czy te okolicznoci s powszechne czy te wyjtkowe (ibid. s. 47).

160

d) Lingwistyk antropocentryczn wyrnia to, e rozszerza ona moliwoci badawcze, tzn. dopuszcza moliwo rekonstrukcji polilektw specjalistycznych wsplnot multikulturowych i multilingwalnych na podstawie rzeczywistego specjalistycznego dyskursu multikulturowego i multilingwalnego (ibid. s. 52). e) Badania z zakresu lingwistyki antropocentrycznej mog obejmowa take rzeczywiste dyskursy specjalistyczne prowadzone poprzez teksty niepoprawne czy uomne (ibid.). f) W analizie lingwistycznej uwzgldnia si wszystkie wystpujce w nich [= rzeczywistych aktach dyskursywnych (tekstowych) interakcji J.Z.] wspczynniki speniajce jakiekolwiek role komunikacyjne, a nie tylko te, ktre tradycyjnie traktuje si jako ich wspczynniki jzykowe (ibid. s. 5253). Do materiau badawczego mona te wczy wspczynniki para- i ekstrajzykowe (zob. rozdz. 1.1.4.) oraz inne kulturowe wspczynniki dyskursu specjalistycznego (ibid.). Warto jeszcze raz podkreli rzecz nastpujc: Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej, prymarny materia badawczy do analizy lingwistycznej stanowi konkretne teksty specjalistyczne i inne przejawy dziaa komunikacyjnych konkretnych specjalistw, dostpne bezporedniej obserwacji empirycznej. To oznacza ograniczenie bada do konkretnych specjalistw i ich konkretnych wytworw/ dziaa jzykowych (F. Grucza 2010a: 36). W rezultacie analizy lingwistycznej na tak zdefiniowanym materiale badawczym mona dokona rekonstrukcji tekstotwrczych i tekstoanalitycznych oraz dyskursywnych waciwoci specjalistw, czyli ich rzeczywistych jzykw specjalistycznych (ibid. s. 4143), na podstawie ktrych wytworzyli oni badane teksty/ dyskursy specjalistyczne, zrealizowali analizowane dziaania i wywoali konkretne dostrzeone skutki komunikacyjne (ibid. s. 32). W dalszym etapie analiza lingwistyczna moe prowadzi do oceny stanu komunikacji specjalistycznej realizowanej przez konkretnych specjalistw (pozyskiwanie i gromadzenie wiedzy diagnostycznej lub anagnostycznej o komunikacji specjalistycznej) oraz do prby optymalizacji prowadzonego dyskursu specjalistycznego (pozyskiwanie i gromadzenie wiedzy prognostycznej o komunikacji specjalistycznej). Wyniki analizy materiau badawczego na podstawie wytycznych do bada empirycznych wynikajcych z lingwistyki antropocentrycznej przedstawi w podrozdziale 4.3.

4.3. Wyniki analizy materiau badawczego

Uczestnicy globalnych zespow projektowych (tu: Zespou) porozumiewaj si za pomoc e-maili (niemale) kadego dnia w trakcie realizacji projektu. W niniejszym podrozdziale omwi wyniki analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez wybrany globalny zesp wirtualny, wykonujcy okrelony projekt w globalnej korporacji GLOBAL. Wstpny opis materiau badawczego przedstawiam w podrozdziale 4.1.2. W tym miejscu pragn podkreli, e analizowane w niniejszej pracy zapisy komunikacji projektowej mona, za Arnulfem Deppermannem (2000: 105106), uzna za typowe (dla danej dziedziny), reprezentatywne (rutynowe,

161

czsto stosowane) i relewantne (niezbdne do wykonywania powierzonych zada). Chciaabym rwnie doda, e ewentualne przykady przedstawione w niniejszym podrozdziale pochodz z materiau przekazanego przez firm GLOBAL i s cytowane z zachowaniem oryginalnego formatowania. Natomiast pojawiajce si w przykadach nawiasy kwadratowe z trzema kropkami [...] oznaczaj partie tekstu, ktre z uwagi na poufno informacji, musiay zosta usunite. Nawiasy z kropkami zastpuj w gwnej mierze nazwy zada typowych dla GLOBAL. Ich pominicie pozostaje bez wpywu na interpretowanie wynikw przeprowadzonej analizy. Szczegowe dane dotyczce materiau badawczego, mona przedstawi w nastpujcy sposb:
Nazwa pliku (alfabetycznie) komunikacja w projekcie 1 Zesp Faza projektu Liczba e-maili

Opis

Data

komunikacja w projekcie 2

Uczestnicy Zespou komunikuj si ze sob w sprawie finalnej obrbki plikw (etap III wewntrznej realizacji projektu). Za ostateczne przygotowanie plikw odpowiedzialni s DTP i ENG. Na pocztku tej fazy zostaj wyjanione wszystkie niedocignicia z etapu II w bezporedniej komunikacji midzy GPM-em a LPM-em. Po wyjanieniu wszelkich kwestii z LPM-em, GPM inicjuje dalsze prace niezbdne do zakoczenia projektu, porozumiewajc si z ENG i DTP. Nastpnie ENG i DTP wyjaniaj midzy sob kwestie techniczne. GPM jako kierownik projektu pozostaje uwzgldniony w kopii korespondencji prowadzonej midzy ENG i DTP. Uczestnicy Zespou porozumiewaj si w sprawie wstpnej obrbki plikw 141. Pliki musz najpierw zosta przygotowane przez DTP i ENG, by mona byo podj kolejne dziaania. Komunikacj inicjuje GPM (kierownik projektu). Z chrono-

27.01.2011 04.02.2011

GPM, DTP, ENG, LPM

III

25

20.01.2011 21.01.2011

GPM, DTP, ENG

141

Z uwagi na poufno danych nie przedstawiam w niniejszej pracy na czym polega przygotowanie plikw przez Zesp. Z punktu widzenia analizy komunikacji i prezentacji jej wynikw ten proces nie odgrywa wikszego znaczenia.

162

komunikacja w projekcie 3

logicznego punktu widzenia naley uzna t komunikacj za najstarsz (zob. te kolumna Data), tzn. mona mwi o etapie I wewntrznej realizacji projektu w Zespole. Do komunikacji przy realizacji projektu zostaje wczony LPM, odpowiedzialny za waciwe przygotowanie plikw. Z LPMem komunikuje si ENG, a w kopii korespondencji (CC 142) uwzgldniany jest GPM, lecz LPM i GPM nigdy nie porozumiewaj si ze sob bezporednio. W tym przypadku mona mwi o etapie II wewntrznej realizacji projektu.

21.01.2011 31.01.2011

GPM, DTP, ENG, LPM

II

10

Tabela 3. Analiza korpusu kwestie organizacyjne

Z Tabeli 3. opracowanej w oparciu o rozwaania Britty Thrle (2005: 45) wynika, e projekt skada si z trzech etapw, a cznie zostao wytworzonych 41 e-maili. W Tabeli 4. podaj liczb e-maili utworzonych przez poszczeglnych czonkw Zespou, zarwno w poszczeglnych fazach projektu jak i cznie podczas realizacji projektu:

Osoba
ENG DTP GPM LPM

Faza I
2 1 3 0

Faza II
4 0 2 4

Faza III
8 9 6 2

Razem
14 10 11 6

Tabela 4. Liczba e-maili wytworzonych przez czonkw Zespou w rnych fazach projektu

Stosunkowo niewielka liczba e-maili ujtych w korpusie jest pochodn faktu, e podczas wczeniejszej wsppracy z firm GLOBAL mogam dokadnie obserwowa przebieg wielu projektw globalnych, a nawet w nich uczestniczy. Na potrzeby niniejszej pracy wybraam wsplnie z przedstawicielami GLOBAL jeden z najbardziej reprezentatywnych projektw realizowanych w tej korporacji w celu analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego (zob. specjalistyczny wzr dyskursywny, rozdz. 4.2.2.(11) i 4.2.2.(15)).
142

CC = z ang. carbon copy (kopia e-maila), zob. rozdz. 4.1.3.

163

W podrozdziale 4.2.2.(2a) stwierdziam za Arnulfem Deppermannem (2008), e analiz materiau badawczego naley rozpocz od postawienia wstpnych pyta badawczych. Pytania badawcze, ktre zadaam przed przystpieniem do analizy materiau badawczego mona uj nastpujco: A. W jaki sposb uczestnicy globalnego projektu wirtualnego rozpoczynaj interakcj e-mailow? Jak rozpoczcie dyskursu wpywa na przebieg interakcji? B. Jak wyglda z komunikacyjnego punktu widzenia zakoczenie interakcji w e-mailowym dyskursie specjalistycznym? Natomiast w trakcie analizy postawiam kolejne pytanie badawcze: C. W jaki sposb uczestnicy Zespou s informowani, do kogo adresowany jest dany e-mail i kto jest zobowizany do podjcia dziaa i udzielenia odpowiedzi na e-mail, a kto jest informowany o statusie realizacji projektu? D. Czy tytuowanie e-maila specjalistycznego ma wpyw na reakcj odbiorcy? E. W jaki sposb uczestnicy Zespou odsyaj pozostaych czonkw Zespou do innych tekstw relewantnych przy realizacji projektu? F. Jakie akty illokucyjne wystpuj w e-mailowym dyskursie specjalistycznym i jakie reguy komunikacyjne stosuj uczestnicy Zespou w celu osignicia zamierzonych celw komunikacyjnych? G. Jakie s aspekty grzecznociowe e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez czonkw globalnego zespou wirtualnego w jzyku angielskim jako lingua franca i jakie jest ich znaczenie podczas realizacji projektu? Aby wyniki bada przedstawi w przejrzysty sposb, zdecydowaam si na podzia niniejszego podrozdziau na dwie gwne czci: paszczyzn wzorw tekstowych i dyskursywnych (4.3.1.) oraz paszczyzn illokucyjn (4.3.2.) w e-mailowym dyskursie specjalistycznym. W pierwszej czci omwi kwestie zwizane z konwencjami (komunikacyjnymi) stosowanymi przez czonkw Zespou, za w drugiej przedstawi akty illokucyjne przez pryzmat realizacji globalnych projektw. 4.3.1. Paszczyzna wzorw tekstowych i dyskursywnych Kwestie zwizane z paszczyzn wzorw tekstowych i dyskursywnych w e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym przez uczestnikw Zespou omwi gwnie w oparciu o dotychczasowe ustalenia z zakresu analizy dyskursu pisanego, analizy dyskursu mownego i antropocentrycznego podejcia do jzykw ludzkich (por. rozdz. 4.2.2. i 4.2.3.). W pierwszej kolejnoci pragn przedstawi, jak uczestnicy Zespou rozpoczynaj komunikowa si ze sob (rozdz. 4.3.1.1.). Nastpnie (rozdz. 4.3.1.2.) omwi, w jaki sposb czonkowie Zespou zakoczyli e-mailowy dyskurs specjalistyczny. W trakcie analizy okazao si, e w komunikacji projektowej wane s take: adresowanie i przeznaczenie poszczeglnych e-maili specjalistycznych (rozdz. 4.3.1.3.), tytuowanie dyskursu specjalistycznego (rozdz. 4.3.1.4.) i kwestie zwizane z intertekstowoci (rozdz. 4.3.1.5.).

164

4.3.1.1. Rozpoczcie e-mailowego dyskursu specjalistycznego Z mojego dowiadczenia, a take z uwag przedstawionych w literaturze przedmiotu (por. A. Duszak 1998: 128 i n., rozdz. 4.2.2.(11) i (12)) wynika, e w przypadku e-mailowego dyskursu specjalistycznego niezwykle istotny jest etap jego rozpoczcia, tzw. faza inicjalna. Im dokadniejsze bd pocztkowe ustalenia i im klarowniej opisany zostanie cel wsppracy, tym wiksze jest prawdopodobiestwo sukcesu projektu. Na etapie rozpoczcia projektu dochodzi rwnie do zainicjowania midzyludzkiej relacji i budowania zrbw komunikacyjnej rwnowagi (zob. rozdz. 4.3.2.4.). Na pocztku naley podkreli, e rozpoczynanie e-mailowego dyskursu (specjalistycznego), a take jego realizacja, wi si z oczywistymi ograniczeniami/ barierami, podobnie jak np. komunikacja pisemna poprzez list lub komunikacja ustna przez telefon, porozumiewanie si przez drzwi itp. (por. A. J. Liddicoat 2007: 213 i 251). Uczestnicy e-mailowego dyskursu specjalistycznego otrzymuj tekst w formie zmaterializowanej (posta wyraeniowa) i nie maj bezporedniego kontaktu z autorem tekstu. Mona si spiera, czy otrzymanie e-maila to jest ju rozpoczcie interakcji czy jeszcze nie. Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej w takim przypadku komunikacja nie ma jeszcze miejsca. Odbiorca musi bowiem zrozumie sygna nadawcy (tu: e-mail specjalistyczny), co przejawia si w jego reakcji na otrzymany e-mail (rozdz. 1.1.4.). Samo nadanie sygnau nie wystarcza, by mogo doj do porozumienia. Podobnie w przypadku dzwonicego telefonu: dzwonienie mona traktowa jako wezwanie 143 do interakcji, lecz nie mona uzna za rozpoczcie komunikacji. W analizie dyskursu pisanego mowa jest o tzw. wskanikach umoliwiajcych uznanie danego tekstu/ dyskursu (specjalistycznego) za cao 144, do ktrych zalicza si m.in. wskaniki dotyczce nonika danego e-maila specjalistycznego/ dyskursu (specjalistycznego). W odniesieniu do e-maili (specjalistycznych) nonikiem jest komputer z czem internetowym i z oprogramowaniem umoliwiajcym odbieranie i nadawanie e-maili (specjalistycznych). W pierwszej kolejnoci odbiorca danego e-maila identyfikuje otrzymanie wiadomoci wzrokowo (i suchowo), gdy na ekranie komputera pojawia si tzw. alert w formie wizualnej (i dwikowej) o otrzymanej wiadomoci. Nazwa Skrzynka odbiorcza w Outlooku jest pogrubiona, a obok w nawiasie podana jest ilo nowych e-maili. Dodatkowo ikona przy kadym nieprzeczytanym e-mailu to zamknita koperta (w przypadku przeczytanych wiadomoci ikona zmienia si z zamknitej koperty w otwart), a nazwa nadawcw, tytu e-maili, data ich otrzymania s rwnie pogrubione. Zatem na podstawie nagwka (tzw. mnemotechniczny sygna makrostrukturalny, zob. rozdz. 4.2.2.(13)) odbiorca moe dokona kolejnego etapu identyfikacji w odniesieniu do danego e-maila, czyli dowiedzie si, kto jest autorem danego e-maila, czego on dotyczy (o czym bdzie dyskurs), kiedy wpyn do skrzynki odbiorcy i czy nadawca oznaczy go jako wan wiadomo. Klikajc wybrany e-mail, odbiorca otwiera go. Po otwarciu e-maila, odbiorca moe odczyta, do
143 144

W lit. ang. summons. Zob. w lit. niem. Abgrenzungshinweise, H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 41 i n.

165

kogo dany e-mail zosta wysany (pod warunkiem, e nadawca nie umieci adresw e-mailowych odbiorcw w tzw. kopii ukrytej (zob. rozdz. 4.1.3.). W zespoach projektowych e-maile s najczciej przesyane do grupy osb, a adresy e-mailowe wszystkich adresatw s widoczne dla kadego z nich. Ponadto po otwarciu e-maila odbiorca moe przeczyta tekst waciwy e-maila (zob. rozdz. 4.1.3.). Tekst waciwy stanowicy pocztek dyskursu rozpoczyna si od powitania nadawcy bd nadawcw. Jack Sidnell (2010: 197) zauway, e powitania su identyfikacji osb znajcych si:
To greet someone essentially presupposes an already existing relationship of some kind and thus the possibility of mutual recognition. Presumably this is why, if you go up to a stranger on the street and say hello, they are as likely to give you a cold look and walk away as they are to return the greeting (J. Sidnell 2010: 197).

W specjalistycznej komunikacji e-mailowej czonkowie globalnych zespow wirtualnych najczciej nie znaj si osobicie. Moe si wprawdzie zdarzy, e pracowali wczeniej nad okrelonym projektem i rozpoznaj swoje nazwiska i funkcje w firmie. Niektrzy pracownicy do czsto (kilkanacie razy w roku) realizuj wsplnie podobne projekty, std znaj si lepiej. Jednak w przypadku analizowanego materiau badawczego mona zauway, e uczestnicy Zespou raczej nie poznali si wczeniej, tzn. nie realizowali wsplnie adnego projektu. W ich komunikacji brakuje bowiem odniesie do wczeniejszych projektw, a take osobistych zwrotw. Mona przypuszcza, e kierownictwo wyszego szczebla z poszczeglnych krajw zdecydowao o tym, kto bdzie bra udzia w omawianym projekcie. Mimo e czonkowie Zespou nie znaj si osobicie, kierownik projektu (GPM) wita swoich wsppracownikw (ENG i DTP) i rozpoznaje ich, czyli uywa ich imion 145:
Hi, DTP and ENG, Please find the [...] at the location below: FTP address Przykad 1. Rozpoczcie e-mailowego dyskursu specjalistycznego

Powitanie w Przykadzie 1. skada si z dwch czci: (a) z imion adresatw poczonych spjnikiem and i (b) z wyrazu Hi. Takie (nieformalne) powitanie nie byoby moliwe w komunikacji ustnej np. twarz w twarz, gdyby uczestnicy dyskursu mownego nie poznali si wczeniej. Na og powitanie jakiejkolwiek osoby zakada bowiem istnienie (osobistej) relacji midzy uczestnikami dyskursu mownego, tzn. mwcy-suchacze musieli pozna si wczeniej (por. np. A. Wierzbicka 1999: 58). Jeli mwcy-suchacze nie poznali si wczeniej, a przynajmniej jedna z tych osb chce rozpocz rozmow z drug, wwczas osoba pragnca wszcz dyskusj
145

W materiale badawczym imiona uczestnikw Zespou zostay zamienione ich funkcjami w projekcie (tzw. maskowanie).

166

(w jzyku angielskim) korzysta z tzw. pick-up lub pick-up lines, czyli najczciej, cho nie zawsze, zadajc pytania, np.: Dont I know you from somewhere?, Do you have a light?, Do you know when the bus is scheduled to arrive? (J. Sidnell 2010: 197198). Powitanie przywoane w Przykadzie 1. nie zdarza si w zasadzie take w komunikacji e-mailowej, jeeli porozumiewajce si ze sob osoby nie poznay si wczeniej. Jeeli jednak dana osoba zdecyduje si napisa e-mail do innej osoby, to bezporednio po powitaniu (zwrocie do adresata/ adresatw) przedstawia si bd wyjania, w jakim celu pisze. Tymczasem w specjalistycznej komunikacji e-mailowej w przedsibiorstwie nie ma koniecznoci przedstawiania si ani opisywania sprawy. Ponadto pracownicy nie musieli si wczeniej pozna osobicie, by moliwe byo rozpoczcie dyskursu od powitania z uyciem wyrazu Hi w poczeniu z imieniem odbiorcy. Mona jednak przyj, e wspomniana relacja midzy pracownikami, ktrzy nie poznali si wczeniej, istnieje z uwagi na ich zatrudnienie w tym samym przedsibiorstwie i wspln realizacj projektu. Warto jednak podkreli, e w specjalistycznej komunikacji e-mailowej mimo braku waciwej znajomoci midzy uczestnikami Zespou, witaj si oni w sposb nieformalny, co niekoniecznie ma na celu nawizanie relacji osobistej. (a) Zdaniem Anthonyego J. Liddicoata (2007: 227), uywanie imion w powitaniu (komunikacja przez telefon) wskazuje dobitnie na rozpoznanie uczestnikw dyskursu. W e-mailowym dyskursie specjalistycznym uycie imienia wsppracownika jest rwnie potwierdzeniem zasady nazywanej w jzyku angielskim recipient design, tzn. dyskurs jest inicjowany przy uwzgldnieniu innych osb (partnerw), czyli konkretnych adresatw: the fundamental principle of recipient design: the expectation that talk is specifically designed for the particular others who are the recipients (J. Sidnell 2010: 207). Uywanie imion adresatw e-maila specjalistycznego umoliwia pominicie/ skrcenie etapu poznawania si i skrcenie dystansu (A. Wierzbicka 1999: 56 i n.), dziki czemu uczestnicy Zespou mog bez zbdnej zwoki przej do realizacji wyznaczonych zada. W warunkach profesjonalnej realizacji projektu celem nadrzdnym jest wykonanie projektu na czas i zgodnie z okrelonymi wytycznymi (rozdz. 3.1.1.1.), nie za nawizywanie/ budowanie/ zacienianie itp. relacji towarzyskich z pozostaymi uczestnikami Zespou. Niemniej jednak nawizanie relacji midzyludzkiej i wytworzenie komunikacyjnej rwnowagi (zob. rozdz. 4.3.2.4.) znacznie uatwia wsplne denie do okrelonego celu. Uywanie imion poszczeglnych osb przykuwa ich uwag, tzn. nadawca sygnalizuje, e dany e-mail dotyczy w rwnej mierze wyliczonych w powitaniu adresatw e-maila i jest do nich skierowany, nie za przesyany do wiadomoci. Na marginesie warto doda, e pracownicy w GLOBAL, za wyjtkiem kilku osb nalecych do najwyszej kadry kierowniczej, mwi do siebie po imieniu, nie tylko porozumiewajc si w jzyku angielskim, ale te komunikujc si w swoich jzykach ojczystych niezalenie od kraju i przyjtych w nim regu wzajemnego porozumiewania si. Taki stan rzeczy wskazuje na to, e ze wzgldu na kwestie jzykowe, model korporacji GLOBAL naley okreli jako geocentryczny (zob. rozdz. 2.3.1.). Mona tam bowiem zauway wysoki stopie ujednolicenia standardw dziaania komunikacyjnego podejmowanego przez wszystkich

167

pracownikw GLOBAL. Poza tym o geocentrycznym modelu firmy wiadczy fakt, e w GLOBAL porozumiewaj si ze sob nie tylko przedstawiciele kadry zarzdzajcej z poszczeglnych jednostek biznesowych, ale take pracownicy niszych szczebli zatrudnieni w 26 krajach wiata. (b) Dodatkowo we wspomnianym powitaniu nastpuje niejako skrcenie dystansu midzy czonkami Zespou poprzez zastosowanie wyrazu Hi w powitaniu. Wyraz Hi jest uwaany za bardziej nieformalny w powitaniach ni sowo Hello (A. J. Liddicoat 2007: 219), lecz bez wzgldu na to, ktry wyraz zostanie uyty w powitaniu w jzyku angielskim, ich zastosowanie wskazuje na istniejc ju relacj midzy poszczeglnymi osobami (J. Sidnell 2010: 197). Jak wspomniaam powyej, uczestnicy Zespou nie poznali si wczeniej osobicie, tzn. po raz pierwszy porozumiewaj si, realizujc wsplnie projekt. Mona jednak uzna, e praca na rzecz tej samej firmy i wsplna realizacja projektu s uznawane przez uczestnikw Zespou za wystarczajce przesanki istnienia relacji midzy nimi. Poza tym stosowanie wyrazu Hi (nie za Hello) w komunikacji e-mailowej to take jedna z niepisanych zasad przyjta we wszystkich jednostkach przedsibiorstwa, z ktrego pochodzi materia badawczy, co jest kolejnym dowodem na geocentryczny model korporacji GLOBAL. Wyraz Hi jest krtszy od wyrazu Hello, co rwnie moe by decydujce przy wyborze powitania z uyciem sowa Hi, jeli dana osoba rozsya kadego dnia wiele e-maili. Zatem mona zauway, e chocia uczestnicy Zespou komunikuj si ze sob w celach zawodowych (kwestie formalne), to rozpoczcie dyskursu jest nieformalne i prowadzi bezporednio do realizacji projektu. Powitanie w e-mailowym dyskursie specjalistycznym suy podtrzymaniu interakcji i budowaniu podstawy zaplanowanych wsplnych dziaa, a jego celem nie jest samo powitanie odbiorcy e-maila, jak to moe mie miejsce np. w komunikacji twarz w twarz. Mona to stwierdzi na podstawie zdania uytego przez GMP-a w e-mailu inicjujcym interakcj (Przykad 1.). GPM podaje link (FTP address), pod ktrym pozostali uczestnicy Zespou znajd materiay do pracy. Chocia GPM nie pisze o tym eksplicytnie, to oczekuje, e pozostali uczestnicy zapoznaj si ze wskazanymi materiaami (w szczeglnoci z harmonogramem pracy, instrukcjami) i rozpoczn wykonywanie powierzonych im zada, a w razie problemw bd zgasza si do GPM-a z pytaniami. Reakcja odbiorcw (ENG, DTP) e-maila z Przykadu 1. jest zgodna z oczekiwaniami nadawcy (tzw. skutki preferowane, zob. rozdz. 4.2.2.(10)). ENG zadaje bowiem pytania zwizane z materiaami do pracy, a DTP i ENG informuj o wynikach/ postpach wykonanych zada. Warto jednak podkreli, e w dalszej komunikacji GPM nie reaguje na wypowied ENG, tzn. nie odpowiada na postawione przez niego pytania i nie wyjania/ nie potwierdza kwestii problematycznych. Mona uzna, e GPM ignoruje nadawc (por. rozdz. 4.2.2. (10)). Z kolei e-mail specjalistyczny, rozpoczynajcy drugi etap realizacji projektu, stworzy ENG. Podobnie jak GPM (e-mail z Przykadu 1.), tak i ENG ma na celu rozpoczcie dyskursu z osob, ktra nie braa udziau w etapie I projektu, czyli z LPM-em. Podobnie jak w Przykadzie 1., nadawca e-maila wita odbiorc, uywajc wyrazu Hi i zwracajc si do niego po imieniu, mimo e nie doszo do wczeniejszego spotkania pomidzy tymi osobami. Jednak w przeciwiestwie do Przykadu 1.

168

zamiar podtrzymania interakcji i budowania podstawy zaplanowanych wsplnych dziaa (por. rozdz. 4.3.2.4.) jest w przypadku rozpoczynania drugiego etapu realizacji projektu widoczny znacznie wyraniej (chociaby z uwagi na dugo 146 wiadomoci rozpoczynajcej drug faz projektu), tzn. nadawca formuuje konkretn prob: I would like to ask you for, nastpnie podaje szczegy dotyczce pracy, ktra ley w kompetencji LPM-a, uywajc nastpujcych wyrae: [...] should be [...] as per attached [...] file Please, see the further details below: [...] should be stored in [...]; please do not rename [...] because [...] will not work properly. Opisujc szczegy dotyczce powierzonego zadania, ENG wykorzystuje moliwoci typograficzne, ktre mona stosowa w e-mailach, gwnie pogrubienie i dwa kolory czcionki. W ten sposb ENG zwraca uwag LPM-a na istotne kwestie, ktrych nie naley ignorowa przy realizacji projektu. Waciwie e-mail ENG mona uzna za instrukcje (wyrniam je za pomoc podkrelenia w wyraeniach przywoanych powyej), zgodnie z ktrymi powinien postpowa LPM, wykonujc swoj prac. Na zakoczenie swojej wiadomoci ENG zachca LPM-a do interakcji w przypadku, gdyby pojawiy si pytania zwizane z realizacj projektu: If you have any questions, please let me know (zob. grzecznociowy akt wspomagajcy, rozdz. 4.3.2.4.). Dziki uyciu przytoczonych powyej zda nastpuje silniejsze podtrzymanie interakcji midzy uczestnikami dyskursu ni w przypadku e-maila z Przykadu 1. LPM jest zachcony, a nawet zmotywowany do omawiania z ENG kwestii problematycznych w trakcie realizacji projektu. Nadawca wie dokadnie, jakie powinny by rezultaty pracy LPM-a. Precyzyjny opis zadania moe suy nie tylko celom motywacyjnym, lecz nadawca wyraa w ten sposb swoje yczenie, by zadanie powierzone rozmwcy zostao jak najlepiej wykonane. Zatem mona wywnioskowa, i rozpoczcie dyskursu w e-mailowym dyskursie specjalistycznym zawiera nastpujce elementy: 1. wezwanie do interakcji (otrzymanie e-maila); 2. identyfikacj nadawcy, tematu i daty otrzymania e-maila (nagwek e-maila); 3. powitanie (sowo powitalne); 4. bezporedni zwrot do odbiorcy (imi odbiorcy/ imiona odbiorcw); 5. opis zadania do wykonania moe by mniej lub bardziej deskryptywny, co moe suy podtrzymaniu interakcji, motywacji wsppracownika do realizacji okrelonych dziaa, rozbudowaniu proby o poprawne wykonanie danego zadnia. Naley doda, e przejcie do przedstawienia gwnego tematu w rozpoczynaniu e-mailowego dyskursu specjalistycznego nastpuje do szybko, poniewa wsppracownicy nie musz si wzajemnie przedstawia ani dokadnie opisywa celu swoE-mail rozpoczynajcy pierwszy etap realizacji projektu liczy 14 wyrazw, za e-mail rozpoczynajcy drugi etap realizacji projektu skada si ze 163 sw.

146

169

jej wiadomoci. Mona zatem mwi o pewnej konwencji (por. A. Duszak 1998: 20) rozpoczynania e-mailowego dyskursu specjalistycznego. Powysze wyniki upowaniaj do stwierdzenia, e w e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym podczas realizacji projektu, rozpoczcie dyskursu odbywa si dwa razy, co jest zwizane z wczeniem kolejnej osoby do Zespou w celu wykonania wszystkich zada przewidzianych w projekcie. Podobnie w kwestii zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez Zesp, naley podda analizie dwa przykady zamykania dyskursu, ktre wynikaj z dwch przypadkw rozpoczcia dyskursu omwionych w niniejszym podrozdziale. 4.3.1.2. Zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego W literaturze przedmiotu dotyczcej zamykania dyskursu mownego panuje zgodno co do faktu, e zakoczenie rozmowy nie jest spraw atw: Koczenie kontaktu jest trudniejszym zadaniem konwersacyjnym ni rozpoczcie (Z. Ncki 1992: 111). Wikszo autorw analizujcych zakoczenia dyskursw mownych ju we wstpie swoich rozwaa wymienia sowo problem: Closing a conversation provides a particular interactional problem (A. J. Liddicoat 2007: 255); What is the Closing Problem? (J. Sidnell 2010: 215). Wielu z nich, np. Paul ten Have (2007: 18), Jack Sidnell (2010: 214), przywouje w odniesieniu do zamykania dyskursu rwnie sformuowanie Opening up closings, ktre w 1969 roku Emanuel Abraham Schegloff i Harvey Sachs uyli w tytule swojego wystpienia na dorocznym spotkaniu Amerykaskiego Stowarzyszenia Socjologw (American Sociological Association) w San Francisco. Autorzy referatu, ktry nastpnie zosta opublikowany w formie artykuu (1973 rok), utrzymuj bowiem, e rozmowa nie koczy si tak po prostu, lecz musi zosta doprowadzona do koca: the unit a single conversation does not simply end, but is brought to a close (E. A. Schegloff i H. Sachs 1973: 289/ 1999: 263, por. te S. Bonacchi 2011a: 226). Naley jednak podkreli, e zamykanie dyskursu jest tu rozumiane jako problem uczestnikw dyskursu, nie za jako problem badaczy:
In the ensuing discussion, therefore, it should be clearly understood that the closing problem we are discussing is proposed as a problem for conversationalists; we are not interested in it as a problem for analysts except insofar as, and in the ways, it is a problem for participants. (By problem we do not intend puzzle, in the sense that participants need to ponder the matter of how to close a conversation. We mean that closings are to be seen as achievements, as solutions to certain problems of conversational organization. While, for many people, closing a conversation may be a practical problem in the sense that they find it difficult to get out of a conversation they are in, that problem is different from the problem of closing that we are concerned with. The problem we are concerned with sets up the possibilities of a practical problem but does not require that such practical problems occur. Our discussion should then be able to furnish bases for the existence of practical problems of closing conversations.) (E. A. Schegloff/ H. Sachs 1973: 290291).

170

W e-mailowym dyskursie specjalistycznym, podobnie jak w dyskursie mownym, zwyczajne zaprzestanie rozmowy, nie stanowi rozwizania problemu (pisali o tym ju E. A. Schegloff i H. Sachs 1973: 295), gdy jest to sprzeczne z reguami tworzenia wypowiedzi oraz z reguami posugiwania si nimi (rozdz. 1.1.1.). Naley zastanowi si nad dwiema kwestiami zwizanymi z zakoczeniem e-mailowego dyskursu specjalistycznego. Po pierwsze w jakim momencie mona/ naley zakoczy e-mailowy dyskurs specjalistyczny, a po drugie w jaki sposb dochodzi do zamknicia e-mailowego dyskursu specjalistycznego. W materiale badawczym otrzymanym od GLOBAL mona wyrni dwa momenty zakoczenia dyskursu (podobnie jak dwa momenty rozpoczcia dyskursu, zob. 4.3.1.1.), ktre cz si z wykonaniem okrelonej pracy. Pierwszy z nich ma miejsce w trakcie fazy III projektu, kiedy to LPM poprawi niedocignicia w wykonanej pracy i tym samym zakoczy udzia w projekcie. Z kolei drugi moment zakoczenia dyskursu mona odnotowa, kiedy ENG przygotowa finalny produkt dla klienta (zakoczenie fazy III). Naley jednak podkreli, e w obu wymienionych przypadkach zamknicie dyskursu nie odbywa si w sposb prosty, przy czym wyraz prosty oznacza tu sytuacj, kiedy jeden z rozmwcw proponuje w odpowiednim momencie zakoczenie dyskursu, np. uywajc sowa Goodbye, za drugi rozmwca akceptuje propozycj pierwszego i odpowiada Goodbye. Okazuje si bowiem, e nawet w komunikacji bezporedniej taka idealna sytuacja zdarza si niezwykle rzadko (potwierdza to m.in. A. J. Liddicoat 2007: 256 i n.). Podobnie jak w komunikacji ustnej, tak i w e-mailowym dyskursie specjalistycznym jego uczestnicy musz wsplnie wyrazi zgod na to, by zamkn dyskurs. Aby to uczyni, korzystaj oni z tzw. struktury (A. J. Liddicoat 2007: 257), ktra umoliwia im sprawdzenie/ ustalenie, czy wszystkie sprawy (zadania) zostay poprawnie zakoczone. Negocjowanie ustale (tzw. sekwencje wstpnego zakoczenia 147) nie zalicza si bowiem do ostatecznego zamknicia dyskursu (ibid.). Po dokonaniu wszelkich ustale i przy oboplnej zgodzie, uczestnicy dyskursu mog go zamkn 148. Zatem jeli jeden z uczestnikw wyrazi propozycj zamknicia dyskursu, a drugi na to przystanie, wwczas etap zakoczenia dyskursu wyglda nastpujco:
Tekst wstpnego zakoczenia FPP 149 (propozycja) Tekst wstpnego zakoczenia SPP 150 (przyjcie propozycji) Sekwencja ostatecznego zakoczenia Schemat 28. Zakoczenie dyskursu mownego przy oboplnej zgodzie rozmwcw (za A. J. Liddicoat 2007: 258)

147 148

W lit. ang. pre-closing sequences. W lit. ang. terminal sequence. 149 FPP = first pair part (zob. rozdz. 4.2.2.(6)) 150 SPP = second pair part (zob. rozdz. 4.2.2.(6))

171

Natomiast jeli drugi z uczestnikw dyskursu nie zgodzi si na zakoczenie dyskursu, wtedy dyskurs jest kontynuowany:

Tekst wstpnego zakoczenia FPP (propozycja) Kontynuacja tekstu SPP (odrzucenie propozycji) Kontynuacja dialogu Schemat 29. Prba zakoczenie dyskursu mownego brak oboplnej zgody rozmwcw (za A. J. Liddicoat 2007: 258)

Tekst wstpnego zakoczenia (FPP lub SPP) i kontynuacja tekstu SPP to tzw. turns (zob. rozdz. 4.2.2.(6)), ktre w odniesieniu do e-mailowego dyskursu specjalistycznego naley rozpatrywa na poziomie poszczeglnych e-maili (por. P. Handler 2002: 143 i n.). Uwzgldniajc powysze uwagi nt. finalizacji dyskursu mownego, mona stwierdzi, e pierwszy moment zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego obejmuje 9 e-maili w fazie II i 3 e-maile w fazie III realizacji projektu. Z kolei drugi moment zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego jest zwizany z ukoczeniem przez czonkw Zespou wszystkich zada przewidzianych w projekcie (mona tu mwi o tzw. globalnym zakoczeniu dyskursu). W tym przypadku dochodzi do zamknicia dyskursu, ktry zosta rozpoczty przez GPM-a (zob. Przykad 1.). Globalne zamknicie dyskursu obejmuje 16 e-maili w fazie III projektu. Najpierw zreferuj kwestie zwizane z zakoczeniem dyskursu, majcym miejsce na przeomie fazy II i fazy III projektu, a w dalszej kolejnoci przejd do przedstawienia aspektw dotyczcych globalnego zakoczenia dyskursu. Omawiajc drugi moment rozpoczcia e-mailowego dyskursu specjalistycznego, wspomniaam, e rozpoczcie dyskursu byo zwizane z wczeniem kolejnej osoby, czyli LPM-a, do udziau w projekcie. Zatem zakoczenie dyskursu wynikao z faktu, e LPM wykona powierzon mu prac i mg opuci Zesp. Pocztkowo LPM zasygnalizowa pozostaym uczestnikom projektu, e zrealizowa wiksz cz zadania, piszc (Przykad 2.1.):
Hi Guys, We have [...] on FTP, rest will follow later today. FTP address Regards, LPM Przykad 2.1. Zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego

172

W tekcie z Przykadu 2.1. LPM niejako ogasza 151 zamknicie dyskursu, a dokadniej rzecz ujmujc, zapowiada, e niebawem zgosi propozycj zamknicia dyskursu (A. J. Liddicoat 2007: 259 i n.), czyli wytworzy tekst wstpnego zakoczenia dyskursu: rest will follow later today. W ten sposb LPM tworzy rodowisko implikujce zakoczenie 152 dyskursu (A. J. Liddicoat 2007: 258 i n.). Na podstawie ogoszenia LPM-a o wykonaniu (prawie) w caoci powierzonego zadania, GPM moe przej do zlecenia pozostaym uczestnikom Zespou kolejnych zada (Przykad 2.2.), ktrych rozpoczcie jest moliwe dziki temu, e LPM ukoczy swoj prac. GPM informuje o zakoczeniu prac przez LPM-a, zmieniajc tytu dyskursu z:
Subject: RE: [...]

na:

Subject: RE: [...] [...] from [...]*

gdzie nawias oznaczony gwiazdk zastpuje nazw zadania wykonanego przez LPM-a. Za formuujc e-maila do pozostaych uczestnikw Zespou, GPM zwraca si do nich z osobna, opisujc prace, ktre maj do wykonania w ramach projektu oraz swoje oczekiwania:
Hi DTP, Please create [...] Hi ENG, Please let me know when [...] are ready [...] Regards GPM Przykad 2.2. Zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego

Warto zauway, e GPM zwraca si do DTP i ENG osobno w jednym e-mailu (Przykad 2.2.). Obie osoby s te rwnorzdnymi odbiorcami e-maila (mona si o tym przekona na podstawie linijki To:, ktra w tym miejscu zostaa usunita, wicej zob. rozdz. 4.3.1.3.). Wspomniane kwestie mog wskazywa na to, e nadawcy wypowiedzi wykonuj zadania, ktre s ze sob wzajemnie powizane, std wane jest, by zarwno DTP jak i ENG wiedzieli, na jakim etapie s wykonywane przez nich zadania. Jest to godne uwagi rozwizanie stosowane przez niektrych czonkw Zespou, ktrego skuteczno podczas realizacji projektu omwi nieco dokadniej w podrozdziale 4.3.1.3. Okazuje si jednak, e co najmniej jeden z czonkw Zespou (ENG) nie moe rozpocz wyznaczonych dla niego zada do wykonania, skoro LPM prawie ukoczy swoj prac. ENG informuje o tym, tworzc e-mail i przesyajc go do pozosta151 152

W lit. ang. announcing closure. W lit. ang. closing implicative environment.

173

ych uczestnikw Zespou. ENG wyjania/ argumentuje, dlaczego nie moe podj si wykonania swojego zadania. Powd wyjania wielkimi literami: nie WSZYSTKIE (ALL) materiay zostay przygotowane, a jedynie ich cz (just part). Poniewa jego zadanie polega na opracowaniu wszystkich materiaw podczas jednego etapu, to jest zmuszony czeka, a wszystkie materiay zostan umieszczone przez LPM-a w ustalonym miejscu na serwerze (so I will wait once all is on FTP). Zatem ENG odrzuca niedosz do skutku prb zgoszenia propozycji zamknicia dyskursu przez LPM-a. Odrzucenie nastpuje take przez eksplicytne odniesienie 153 do wypowiedzi LPM-a: email from LPM (A. J. Liddicoat 2007: 270). ENG uywa jeszcze jednego wyraenia (tzw. wskanika argumentacji, zob. H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 94 i n., uznawanego te za wyraenie grzecznociowe, zob. rozdz. 4.3.2.4.), ktrego znaczenie wskazuje na racj ENG, a mianowicie: Thanks for understanding. Wymienione wyraenie moe rwnie oznacza, e w zaistniaej sytuacji ENG nie wyraa zgody na prb zamknicia dyskursu przez LPM-a. Interesujce jest, e w dyskursie nie uczestniczy LPM, chocia mogoby si wydawa, e jest to osoba, od ktrej zaley dalsza realizacja projektu. Natomiast na tekst ENG reaguje GPM, ktry take w swoim e-mailu uywa wskanikw argumentacyjnych (wyrnione za pomoc podkrelenia, podkrelenia wasne, wicej zob. rozdz. 4.3.2.3.), wskazujcych na suszno jego stanowiska: Thats fine for [...], as DTP has to prepare Regarding [...] all [...] are [...] so you can proceed. I think [...] can be done separately since the process are different. Hope that makes sense. Mimo wyjanie GPM-a, ENG nadal nie wyraa zgody na prb zgoszenia propozycji zamknicia dyskursu, tym razem podjt przez GPM-a. W tej sytuacji ENG przypomina powd zwizany z niepenym wykonaniem zadania przez LPM-a i ponownie uywa w swoim tekcie formatowania (pogrubie), dziki czemu wyrnia wymienione we wczeniejszym e-mailu powody uniemoliwiajce mu wykonanie zadania: [...] is missing. Rest will be done after whole delivery [...] is received. Nastpnie do dyskursu ponownie wcza si LPM, ktry informuje ENG o nadrobieniu brakw. We have everything [...]. The pending [...] is also [...]. Poza tym tworzy dodatkowy e-mail, w ktrym informuje zarwno GPM-a jak i ENG, e uzupeni braki wytknite w jego pracy. W ten sposb LPM podejmuje kolejn prb zgoszenia propozycji zamknicia dyskursu. Jednake ENG po raz kolejny odrzuca t prb (propozycj) i prosi o uzupenienie kolejnych brakw w pracy, uywajc wyrazu please, a take z gry dzikuje za spenienie proby: Thank you. Jednoczenie wzywa LPM-a do podjcia kontaktu (please let me know), kiedy LPM uzupeni wymagane materiay. LPM spenia prob ENG, tym samym koczc dyskurs (ENG nie odpowiada bowiem na e-mail LPM-a). Warto doda, e LPM uywa emotikonu () w swoim e-mailu, co mona uzna za rodzaj przeprosin/ podzikowa w stosunku do pozosta153

W lit. ang. back reference.

174

ych uczestnikw Zespou, ktrzy niejednokrotnie wykazali si cierpliwoci i byli czujni na bdy w pracy LPM-a. Uycie emotikonu moe te suy zagodzeniu trudnej sytuacji w projekcie (zob. grzecznociowy akt naprawczy, rozdz. 4.3.2.4.): W trakcie realizacji projektu take GPM prosi LPM-a o wniesienie korekty (Please note [...]. Can you check [...] and [...]?), jednake dotyczy ona nieco innych kwestii, co mona dostrzec ju w tytule wiadomoci. GPM, podobnie jak ENG, uywa w swoim tekcie wyrae please i Thanks!, wyraajc swoj prob. W odpowiedzi LPM najpierw informuje GPM-a, e zajmuje si przedstawionymi przez GPM-a kwestiami (I am checking) i jak tylko wykona wymagan korekt, natychmiast poinformuje o tym GPM-a (I will send them at once I have them). Odpowied LPM-a mona uzna za tekst wstpnego zakoczenia dyskursu (propozycj zakoczenia dyskursu). Z uwagi na brak sprzeciwu GPM-a (brak reakcji oznacza najczciej zgod) zakoczenie dyskursu nastpuje w kolejnym e-mailu LPM-a do GPM-a, w ktrym LPM informuje o wykonaniu korekty zadania. Ten e-mail mona uzna za zakoczenie dyskursu, poniewa GPM nie porusza kwestii korekty wykonanej przez LPM-a. To oznacza, e zostaa ona zaakceptowana, a pozostali uczestnicy Zespou mogli przej do realizacji kolejnych zada przewidzianych w harmonogramie projektu. Z kolei wyznaczenie globalnego zakoczenia dyskursu nie byo spraw atw, gdy podczas realizacji projektu jego uczestnicy wielokrotnie porozumiewali si ze sob w celu rozwizania kwestii spornych bd problematycznych, uniemoliwiajcych im zakoczenie projektu. Wiele problemw nawarstwiao si, std te nie byo jednoznaczne, w ktrym momencie uczestnicy rozpoczynaj zakoczenie dyskursu. Ostatecznie jako rozpoczcie zakoczenia dyskursu wybraam moment, w ktrym DTP informuje GPM-a o wstpnym wykonaniu zadania. Dziki temu ENG moe przej do ostatecznego procesu koczcego przygotowanie produktu wymaganego przez klienta, a tym samym moliwe jest zamknicie projektu. Zatem zakoczenie dyskursu wie si w tym przypadku z definitywnym ukoczeniem projektu przez Zesp. Podobnie jak to uczyni LPM w Przykadzie 2.1., tak i DTP tworzy najpierw rodowisko implikujce zakoczenie dyskursu, tzn. zapowiada, e niebawem zgosi propozycj zamknicia dyskursu. W tym przypadku, analogicznie do Przykadu 2.1., jeden z czonkw Zespou (DTP) nie wykona zadania w caoci, na co wskazuje wyraenie all .... except...., std zoenie propozycji zamknicia dyskursu nie jest moliwe. DTP wyjania jednak, e cakowite wykonanie zadania nie powiodo si z przyczyn od niego niezalenych (which is in query). DTP nie ma bowiem wpywu na to, jak szybko ekspert odpowie na pytania dotyczce realizacji projektu (zob. rozdz. 4.3.1.5.). Dodatkowo mona wywnioskowa, e DTP nie ma pewnoci, czy powierzone mu zadanie wykona poprawnie, gdy prosi GPM-a o potwierdzenie w tej sprawie: Please acknowledge safe receipt. Ponadto dodaje, e zadanie wykona zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami (As per our discussion). W przypadku gdyby rezultaty pracy DTP zostay uznane za bdne, istnieje dowd na to, e DTP postpi wedug wytycznych podanych uprzednio. aden z uczestnikw projektu nie reaguje przez pewien czas na tekst DTP (mimo e DTP oznaczy swoj wiadomo jako wan), co moe wynika z faktu, e reali-

175

zacja projektu idzie zgodnie z planem, a nawet poszczeglne etapy s realizowane przed czasem. Taka sytuacja najprawdopodobniej oznacza, e uczestnicy Zespou na pewien czas odoyli realizacj projektu i zajli si pilniejszymi sprawami (por. rozdz. 4.2.2.(8)). W jednym z kolejnych e-maili wspomina o tym implicytnie GPM: I believe we have some buffer on this project. W tym samym e-mailu GPM wraca do nierozwizanych problemw wyliczonych w tekcie DTP, zadajc w sposb eksplicytny (stosujc punktory) dwa pytania, z ktrych jedno dotyczy kwestii poruszanej przez DTP, czyli braku wykonania czci zadania. W ten sposb GPM uniemoliwia DTP zakoczenie dyskursu, a take podjcie prby jego zakoczenia. Jednoczenie GPM informuje DTP o tym, e w zwizku z realizacj projektu, przewidziane s dla DTP kolejne zadania (tzw. zapowied: heads up), co rwnie oddala moment zakoczenia dyskursu. W kolejnym e-mailu DTP dzikuje za zapowied pracy oraz odpowiada na pytania postawione przez GPM-a. Ponownie okazuje si, e niewywizanie si obowizkw wynika z przyczyn niezalenych od DTP: I have give correct code to all [...], but unfortunately I miss for [...] [...] still in query and waiting for reply from [...]. Warto zwrci uwag na to, e DTP uywa w swojej wypowiedzi emotikonu (), za pomoc ktrego podkrela, e nie moe nic poradzi na braki w swojej pracy (zob. grzecznociowy akt naprawczy, rozdz. 4.3.2.4.). W zaistniaej sytuacji realizacja projektu nie moe by kontynuowana, tzn. ENG nie moe pracowa nad zamkniciem projektu, dlatego te do dyskursu wcza si ENG. ENG prbuje niejako przyspieszy realizacj projektu, wywierajc presj na DTP na kilka sposobw: 1. ENG stawia pytanie, za pomoc ktrego wyraa dwie alternatywy dotyczce zakoczenia pracy przez DTP (wyraz or): Can you confirm or let me know once [...] is FINAL. DTP jest zatem zobowizany do udzielenia odpowiedzi ze wskazaniem na jedn z alternatyw zaproponowanych przez ENG. 2. Pytanie jest wyrnione za pomoc pogrubienia, co podkrela wag pytania. Dodatkowo wyraz FINAL zosta zapisany wielkimi literami. W ten sposb ENG zwraca uwag na cel pracy DTP. 3. ENG formuuje w trzech punktach uwagi na temat pracy wykonanej dotychczas przez DTP. W tym fragmencie tekstu mona zauway, e ENG wywiera presj na DTP, uywajc rnych zabiegw: a) stosuje wyliczenia, wic DTP nie moe pomin adnej kwestii; b) trzykrotnie prosi DTP o sprawdzenie materiaw dostarczonych przez DTP za pomoc wyraenia please check; c) uywa wyrazu still, ktry moe wskazywa na zniecierpliwienie ENG tym, e mimo wczeniejszej uwagi GPM-a w sprawie korekty okrelonych plikw, DTP w dalszym cigu nie podj dziaania w tej kwestii; d) pyta o status w drugiej sprawie poruszanej uprzednio przez GPM-a, zaznaczajc w ten sposb, e spodziewa si odpowiedzi DTP; e) opisuje w jaki sposb DTP ma wykona zadanie tak, by zostao ono zaakceptowane przez pozostaych czonkw Zespou: DTP powinien umieci materiay w okrelonym miejscu na serwerze bez tworzenia dodatkowych katalo-

176

gw/ folderw, ponadto materiay musz mie okrelone nazwy; fragment tekstu w tej sprawie brzmi nastpujco: When delivering [X] the only thing we need is zip file named with proper [...] code (e.g. [...].zip) with no other structure inside it, just [X] shown after entering the zip file no subfolders and other files, just [...] with proper naming.). W powyszym fragmencie mona wyrni dwie czci, z ktrych drug mona uzna za parafraz pierwszej. Pierwsza cz to: When delivering [X] the only thing we need is zip file named with proper [...] code (e.g. [...].zip) with no other structure inside it,, natomiast druga: just [X] shown after entering the zip file no subfolders and other files, just [...] with proper naming.. W kadej czci uyto wyrae oznaczajcych sposb umieszczenia niezbdnych plikw na serwerze: zip file [...] with no other structure inside it i zip file no subfolders and other files. Natomiast wytyczne odnonie do nazywania plikw mona zrekonstruowa na podstawie nastpujcych wyrae: named with proper [...] code (e.g. [...].zip) i [X] with proper naming. Autor wypowiedzi uywa w kadej czci innych wyrazw, lecz ich znaczenie jest takie samo. Ponadto w kadym z przytoczonych wyrae dwa sowa zostay powtrzone, tzn. proper i name/naming. Naley jeszcze zwrci uwag na to, e w obu czciach autor pogrubi istotne wyraenia, co rwnie mona uzna za powtrzenie. Na podstawie zacytowanego powyej fragmentu mona stwierdzi, e specjalici porozumiewajcy si dziki BELF 154 powtarzaj/ parafrazuj niektre wyraenia wane do osignicia okrelonych celw, tu: prawidowej realizacji projektu. Poza tym powtrzenia mog te suy innym celom, np. podkreleniu atwoci w wykonaniu powierzonego zadania. Potwierdzeniem tego stwierdzenia moe by dwukrotne uycie sowa just w drugiej czci cytatu. Przy pomocy tego wyrazu ENG podkrela prostot zadania, ktrego wykonania oczekuje od DTP. f) wyjania zadanie do wykonania, prezentujc przykad: (e.g. [...]), tzn. ENG nie tylko opisuje, jakiego dziaania (nie) oczekuje on od DTP, ale take przedstawia konkretny przykad, w jaki sposb naley wykona zadanie. Zatem mona stwierdzi, e specjalici posugujcy si w pracy BELF nie tylko powtarzaj/ parafrazuj wybrane wyraenia, ale take na wiele sposobw wyjaniaj ich znaczenie swoim wsppracownikom. Warto wspomnie, e zgodnie z klasyfikacj wskanikw Heiko Hausendorfa i Wolfganga Kesselheima (2008: 100), wyjanienie za pomoc przykadu zalicza si w analizie dyskursu pisanego do wskanikw struktury i okrela si je mianem eksplikatywnego wskanika struktury 155.

154 155

BELF = Business English as a lingua franca W lit. niem. explanativer Strukturhinweis.

177

4. ENG motywuje DTP do kontaktu w przypadku pyta dotyczcych opisanych kwestii: If you have any question, just let me know (zob. grzecznociowy akt wspomagajcy, rozdz. 4.3.2.4.). 5. ENG (z gry) dzikuje DTP za prawidowe wykonanie zadania zgodnie z opisanymi wytycznymi: Thank you. 6. Mona stwierdzi, e ju samo wysanie e-maila do DTP i powitanie go za pomoc wyrazu Hi i imienia take suy przypomnieniu DTP o jego obowizkach (zob. rozdz. 4.3.2.2.). 7. Na podstawie punktw od 1 do 6 mona uzna, e ENG oddala moment zakoczenia dyskursu, dopki DTP nie wykona swojego zadania zgodnie z wytycznymi. DTP reaguje dwukrotnie na tekst ENG. Najpierw informuje, e jest w trakcie realizacji zdania, o czym wiadczy wypowied w czasie Present Countinous (is uploading), a nastpnie melduje wykonanie zadania (Please find [...], Also find [...]). Poza tym informujc o wykonaniu zadania, DTP zmodyfikowa temat e-maila, dziki czemu czonkowie Zespou bez otwierania wiadomoci mog si zorientowa, w jakiej sprawie napisa do nich DTP. Mowa o wykonaniu dwch zada, o co pocztkowo prosi GPM, a nastpnie ENG. Warto rwnie zwrci uwag na zakoczenie wiadomoci przesanej przez DTP, ktra moe by postrzegana jako otwarcie zakoczenia dyskursu. DTP prosi bowiem o potwierdzenie, e wszystko zostao wykonane poprawnie (Kindly confirm), i jednoczenie dzikuje (Thanks and regards). Mona przypuszcza, e chodzi nie tylko o podzikowanie za potwierdzenie, ale take o podzikowanie za wspprac przy realizacji projektu (DZIKOWANIE, rozdz. 4.2.1.2.). ENG odrzuca jednak otwarcie zakoczenia dyskursu, powoujc si na ustalenia (discussion, requirements) z GPM-em w sprawie formy dostarczenia wymaganych plikw. Zwraca on rwnie uwag na kolejny bd popeniony przez DTP (NOTE: what about [...]? what that stands for?), przy czym sowo uwaga (NOTE) jest zapisana wielkimi literami. Nastpnie DTP poprawia bd i skada kolejn propozycj zamknicia dyskursu, ponownie dzikujc (Thanks and regards) najprawdopodobniej za wspprac przy projekcie. Jednak i tym razem ENG nie wyraa zgody na zakoczenie dyskursu, gdy spostrzega kolejne niedocignicie (Where is [...]??? ). Jednoczenie mona zauway, e ENG jest zniecierpliwiony koniecznoci nieustannego interweniowania (uycie trzech znakw zapytania i wielokropka). W odpowiedzi DTP informuje o tym (podobnie jak robi to wczeniej), e zajmuje si kwesti poruszon przez ENG we wczeniejszej wiadomoci, jednoczenie przepraszajc za pn odpowied. Dodatkowo DTP zmienia tytu wiadomoci, usuwajc z niego wyrazy oznaczajce naprawiony bd i dopisujc wyrazy oznaczajce kwesti, ktra jest aktualnie uznawana za bdn. W midzyczasie ENG przypomina DTP o wytycznych, ktrych DTP musi przestrzega, wykonujc swoj prac (please, follow instructions given by [...]). ENG zwraca si do DTP w formie proby (please, Thank you for understanding, zob. RYWALIZACJA, rozdz. 4.2.1.2.). W kolejnej wiadomoci DTP informuje o tym, e bd zosta naprawiony (Please find completed [...]). Ju sam tytu e-maila wskazuje na to, e sprawa moe zosta uznana za zaatwion (w tytule zosta dopisany wyraz Done). W ten sposb DTP

178

rozpoczyna zamykanie dyskursu. W tym samym e-mailu DTP uywa emotikonu () po wyraeniu, ktre w kontekcie realizacji projektu moe rwnie suy za prb otwarcia zakoczenia dyskursu (Kindly let me know if there any concerns.). Poniewa ENG nie reaguje na e-mail DTP, wic DTP ponownie przesya wiadomo, ktrej znaczenie mona uzna za identyczne (Please find updated [...]. Kindly let me know if there any concerns.). Jednake DTP dodaje w nawiasie jeden szczeg dotyczcy wykonanego zadania (including [...]) oraz usuwa emotikon zastosowany w poprzednim e-mailu. Prba rozpoczcia zamykania dyskursu przez DTP ponownie nie powioda si, tzn. w odpowiedzi ENG potwierdza, e wprawdzie bd zosta naprawiony w jednym przypadku (is fine and requirements were met), lecz dotyczy on wielu materiaw, std naley poprawi take reszt materiaw (to replicate the same for all delivered [...]). ENG jeszcze raz prosi o poprawne wykonanie zadania (please, Thanks a lot once more.). Warto zauway, e ENG wyjania powd, dla ktrego prosi o korekt (to have it consistent). DTP stosuje si do wytycznych ENG i poprawia wszystkie materiay, informujc o tym w nastpnym e-mailu (Please find updated [...]. Below is the list [...]). Jednoczenie DTP podejmuje prb zakoczenia dyskursu (Please let me know if there are any concerns). DTP ponownie modyfikuje tytu wiadomoci, usuwajc wyrazy oznaczajce korekt poprzedniego bdu i dodajc sowa dotyczce aktualnej poprawki _all [...] Updated ([...] included). Warto podkreli, e w przypadku analizowanego dyskursu wszelkie modyfikacje tytuu s zawsze podawane po podkrelniku (_) (zob. rozdz. 4.3.1.4.). Ostatecznie ENG akceptuje zadanie wykonane przez DTP, o czym wiadczy fakt, e ENG wykona take swoj cz pracy: I have taken [...] and they are being [...]. Jednake zadanie zlecone DTP nie byo bezbdne (There was inconsistency). Std te proba ENG zapisana pogrubion czcionk, by w przyszoci DTP stosowa si do instrukcji podanych przez innych czonkw Zespou. Prob ENG do DTP mona zrekonstruowa na podstawie nastpujcego wyraenia wyrnionego za pomoc pogrubionej czcionki: Please, follow the instructions given by GPM and agreed with ENG for future [...]. Podsumowujc mona zauway, e zamykanie e-mailowego dyskursu specjalistycznego podczas realizacji projektu polega na skadaniu propozycji (zamknicia dyskursu), na ktr pozostali uczestnicy dyskursu wyraaj zgod bd ktr mog odrzuci. Zamykanie dyskursu moe wymaga duego zaangaowania uczestnikw globalnego zespou wirtualnego oraz stosowania licznych strategii komunikacyjnych (por. rozdz. 4.2.2.(15)), motywujcych, a wrcz zmuszajcych innych czonkw zespou do podejmowania okrelonych dziaa (zob. WSPPRACA, RYWALIZACJA, rozdz. 4.2.1.2.). Zwaszcza w przypadku globalnego zamykania e-mailowego dyskursu specjalistycznego nie stanowi zaskoczenia opinia GPM-a wyraona po zakoczeniu projektu: Troch si kosztowao otrzymanie plikw od DTPu z Mombaju w odpowiedniej formie. (rozdz. 4.1.2.). Wedug mnie trudno w zamkniciu dyskursu wynikaa ze skrtowego potraktowania otwarcia projektu (zob. Przykad 1., rozdz. 4.3.1.1.). Gdyby nadawca dokadniej wytumaczy zadania, jakie maj wykona odbiorcy, tzn. gdyby jasno sprecyzowa swoje oczekiwania, realizacja projektu i jego zakoczenie przebiegayby znacznie atwiej.

179

4.3.1.3. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego W podrozdziale 4.3.1.1. przedstawiam, jak czonkowie Zespou rozpoczynaj dyskurs specjalistyczny za pomoc e-maili. Zwrciam uwag, e powitanie innego uczestnika dyskursu nastpuje dziki uyciu wyrazu Hi w poczeniu z imieniem tego uczestnika. Powitania zaprezentowane w podrozdziale 4.3.1.1. mona uzna za powitania globalne, gdy otwieraj one dyskurs specjalistyczny (zob. grzecznociowe akty prezentujce, rozdz. 4.3.2.4.). Warto jednak zauway, e czonkowie Zespou witaj si za kadym razem, wymieniajc midzy sob e-maile. Powitania w trakcie trwania projektu mona uzna za powitania lokalne. Powitania podczas realizacji projektu nie su jednak samemu powitaniu odbiorcw/ odbiorcy. Na podstawie powitania odbiorcy danego e-maila mog bowiem stwierdzi do kogo dany e-mail jest adresowany (tzw. wskaniki przeznaczenia tekstu 156). Adresatami wiadomoci mog by wszyscy uczestnicy Zespou, wikszo z nich, bd jedna osoba. Jednak waciwy adresat emaila, czyli adresat, ktry powinien podj dziaanie, jest zazwyczaj jeden (cho nie zawsze), za pozostali czonkowie Zespou s uwzgldnieni w kopii wiadomoci, tak by znali status projektu. Wprawdzie ju z nagwka e-maila mona wywnioskowa, jakiego rodzaju adresatami s poszczeglni czonkowie Zespou (por. 4.1.3.), lecz na podstawie tekstu waciwego e-maila mona zrekonstruowa dodatkowe informacje: 1. Tekst waciwy skierowany do jednej osoby (adresatem wiadomoci jest jedna osoba):
From: ENG Sent: February* To: GPM Subject: RE:* Hi GPM, Przykad 3.1. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego 157

2. Tekst waciwy skierowany do jednej osoby (adresatami wiadomoci s co najmniej dwie osoby):
From: LPM Sent: February To: ENG; GPM Subject: RE: Hi ENG, Przykad 3.2. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego
156 157

W lit. niem. Textgebrauchsanweisungen (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 8081). * dokadna data i tytu e-maila zostay usunite z uwagi na warunki Umowy dotyczcej wykorzystania zapisw komunikacji do bada naukowych; dotyczy wszystkich przykadw w niniejszym podrozdziale.

180

3. Tekst waciwy skierowany do dwch osb jednoczenie (adresatami wiadomoci s dwie osoby):
From: GPM Sent: February To: ENG; DTP Subject: Re: Importance: High Hi, DTP and ENG, Przykad 3.3. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego

4. Tekst waciwy skierowany do wszystkich adresatw wiadomoci jednoczenie (adresatami wiadomoci s co najmniej dwie osoby):
From: LPM Sent: January To: ENG; GPM Subject: RE: Hi Guys,

From: LPM Sent: January To: GPM; ENG Subject: RE: Hi Everyone,

From: DTP Sent: February To: ENG, GPM Subject: RE: Hi All, Przykad 3.4. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego

181

5. Teksty waciwe skierowane do dwch osb cznie (adresatami wiadomoci s dwie osoby):
From: GPM Sent: February To: ENG, DTP Subject: RE: Hi guys, I updated [...]. ENG, Can I ask you to try to [...]? See [...]. Regards GPM Przykad 3.5. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego

6. Teksty waciwe skierowane do dwch adresatw z osobna (adresatami wiadomoci s dwie osoby):
From: GPM Sent: January To: DTP; ENG Subject: RE: Hi DTP, Please create [...] Hi ENG, Please let me know [...] Regards GPM From: ENG Sent: January To: GPM; DTP Subject: RE: Importance: High Hi GPM, Thank you for [...]. Also [...] Hi DTP, I have [...]

182

Thank you. Best regards ENG Przykad 3.6. Adresowanie i przeznaczenie e-maila specjalistycznego

Z przedstawionych Przykadw (3.1.3.6.) wynika, e wskaniki przeznaczenia tekstu s czsto wykorzystywane przez uczestnikw Zespou, a waciwie ich zastosowanie mona zauway w kadym e-mailu specjalistycznym. Na ich podstawie czonkowie Zespou bdcy adresatami danego tekstu mog si szybko zorientowa, czy dany e-mail jest przesany do nich, by na jego podstawie zrekonstruowali zadanie do wykonania lub odtworzyli status realizowanego projektu. Std nadawca e-maila specjalistycznego powinien zawsze uwanie adresowa e-maile i wpisywa adresy e-mail odbiorcw we waciwych polach (To:, CC:, BCC:). Z materiau badawczego wynika, e kierowanie dwch tekstw waciwych do dwch uczestnikw Zespou z osobna (adresatami wiadomoci s dwie osoby, zob. Przykad 3.6.) nie przynosi oczekiwanych skutkw (rozdz. 4.2.2.(10)). We wszystkich przypadkach, gdy dany czonek Zespou zwraca si osobno w jednym e-mailu do dwch rnych adresatw, co najmniej jeden z nich nie reagowa na ten e-mail. Przy tym bez znaczenia pozostaje, czy tekst waciwy skierowany do odbiorcy znajdowa si na pierwszym czy na drugim miejscu w e-mailu. Na udzielenie odpowiedzi na e-maila w takiej sytuacji nie mia te wpywu fakt, czy dany tekst waciwy stanowi eksplicytne wezwanie do reakcji czy te nie. Dlatego te uwaam, e czonkowie Zespou powinni zrezygnowa w przyszoci z kierowania dwch tekstw waciwych w jednym e-mailu do dwch rnych adresatw na rzecz ujmowania tych samych tekstw w dwch rnych e-mailach. Powyej stwierdziam, e powitanie odbiorcy e-maila specjalistycznego naley rozpatrywa take jako wskanik przeznaczenia tego e-maila. Powitanie suy te do zaprezentowania siebie (zwrcenia na siebie uwagi), wprowadzenia do zagadnie poruszanych w dyskursie i ma na celu budowanie midzyludzkiej relacji midzy nadawc-specjalist a odbiorc-specjalist/ odbiorcami-specjalistami. Naley podkreli, e powitanie jest uznawane w literaturze z zakresu dyskursu pisanego w pierwszej kolejnoci za wskanik skoczonoci tekstu (por. H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 48 i n.). Mona je te zaliczy do sygnaw mnemotechnicznych (por. rozdz. 4.2.2.(13)). Za wskanik skoczonoci danego tekstu i jednoczenie za sygna mnemotechniczny mona uzna rwnie tytu tekstu (zob. rozdz. 4.3.1.4.). 4.3.1.4. Tytu e-maila specjalistycznego Omawiajc komunikacj e-mailow prowadzon przez czonkw Zespou, naley zwrci uwag na tytuy przesyanych przez nich e-maili specjalistycznych. Tytuy

183

e-maili specjalistycznych warto rozpatrywa w odniesieniu do dyskursu specjalistycznego. Z analizy materiau badawczego wynika, e tytuy e-maili specjalistycznych przesyanych podczas dyskursu specjalistycznego przez czonkw Zespou skadaj si z dwch czci: nazwy realizowanego projektu, ktra jest niezmienna w wikszoci e-maili specjalistycznych (cz staa) i nazwy zadania, ktre naley wykona bd ktre zostao wykonane (cz zmienna). Czonkowie Zespou modyfikuj cz zmienn tytuu e-maili specjalistycznych na rnych etapach trwania projektu: faza I: tytuy poszczeglnych e-maili specjalistycznych s identyczne, tzn. cz staa tytuu to wstpna nazwa projektu, za cz zmienna wskazuje na wstpn obrbk plikw: [XXX] for [...]. Wyraz [XXX] oznacza, e materiay, w sprawie ktrych GPM pisze do ENG i DTP s finalnymi materiaami przesanymi przez klienta i (na og) nie ulegaj one zmianie. Przyimek for mona przetumaczy na jzyk polski jako w celu. Natomiast ostatni wyraz (zastpiony nawiasem z trzema kropkami) to nazwa drugiej fazy realizacji projektu. faza II: tytuy poszczeglnych e-maili specjalistycznych zostaj zmienione jeden raz, tzn. w momencie kiedy materiay przygotowane w fazie II przez LPMa s gotowe do dalszej obrbki w fazie III przez ENG i DTP, GPM informuje o tym ENG i DTP, dopisujc na kocu tytuu e-maila mylnik oraz wyraenie from [...], co oznacza, e przygotowanie plikw w fazie II zostao ukoczone. Zmiana wprowadzona w tytule jednego e-maila specjalistycznego jest powielana w tytuach pozostaych e-maili specjalistycznych wymienianych w fazie II omawianego projektu, tzn. tytuy poszczeglnych e-maili specjalistycznych od momentu wprowadzenia modyfikacji nie ulegaj zmianie do koca trwania etapu II projektu. faza III: tytuy poszczeglnych e-maili specjalistycznych zostaj zmienione zarwno w czci staej jak i w czci zmiennej. Modyfikacje w czci staej s podyktowane nadaniem projektowi nazwy i numeru w specjalnym systemie w GLOBAL. Natomiast w czci zmiennej tytuy s zmieniane czterokrotnie w fazie III. Za kadym razem modyfikacje s wprowadzane przez DTP w komunikacji midzy ENG a DTP i dotycz poprawek nanoszonych w materiaach przez DTP. Poprawki s zwizane z wykonaniem naprawy X (Modyfikacja 1.), z prac nad napraw Y (Modyfikacja 2.), z wykonaniem naprawy Y (Modyfikacja 3.), z prawidowym umieszczeniem opracowanych materiaw na FTP (Modyfikacja 4.). Wszystkie zmiany w czci zmiennej tytuw e-maili specjalistycznych polegaj na dopisaniu po podkrelniku odpowiednich wyrazw wskazujcych na wprowadzone zmiany, jak przedstawiono poniej: Modyfikacja 1.: _X Modyfikacja 2.: _Y Modyfikacja 3.: _Y_Done Modyfikacja 4.: _all [...] Updated [...]

184

Za kadym razem wprowadzenie nowej modyfikacji w danym e-mailu specjalistycznym nastpuje po uprzednim usuniciu wczeniejszej zmiany. Warto zauway, e wszelkie modyfikacje wprowadzane w tytuach e-maili specjalistycznych s krtkie i wyranie wskazuj na postpy w realizacji projektu. Dziki nim odbiorcy danego e-maila mog bez jego otwierania i czytania dowiedzie si, jakie zmiany nastpiy w projekcie. Zatem tytuy e-maili specjalistycznych niejako aktualizuj dyskurs i peni rol prognostyka znacze globalnych (por. A. Duszak 1998: 129 i n.). Jednoczenie pragn doda, e modyfikacje nie s wprowadzane w tytuach e-maili specjalistycznych konsekwentnie, tzn. o modyfikowaniu tytuw e-maili specjalistycznych pamitaj tylko niektrzy czonkowie Zespou. Wprowadzane przez nich zmiany nie s nanoszone wedle cile okrelonych zasad, lecz przypadkowo. Naley take zauway, e tytuy e-maili specjalistycznych s bezadne i mao przejrzyste, a niektre wyraenia wydaj si by zbdne, np. [XXX] for [...]. Wystarczyby wyraz [XXX], gdy fragment for [...] wskazuje na czynno, ktra dotyczy wszystkich projektw realizowanych w GLOBAL. Swego czasu w GLOBAL wprowadzano zasad tytuowania e-maili specjalistycznych. Zgodnie ze wspomnian zasad tytuy e-maili specjalistycznych powinny wyglda nastpujco: [Nr projektu] [Klient] [Nazwa projektu] [Dzia] ZADANIE
Schemat 30. Model tytuowania e-maili specjalistycznych w zarzdzaniu projektami

Alternatywnie mona sprbowa tytuowa e-maile specjalistyczne w nastpujcy sposb: Nr projektu | Klient | Nazwa projektu | Dzia | ZADANIE
Schemat 30a. Model tytuowania e-maili specjalistycznych w zarzdzaniu projektami

Stosowanie jednego z powyszych rozwiza wraz z zaproponowanym layoutem (przede wszystkim umieszczenie nazwy zadania na kocu tytuu i wyrnienie go wielkimi literami oraz zastosowanie nawiasw kwadratowych i mylnikw (Schemat 30.) bd separatorw (Schemat 30a.)) pozwolioby ujednolici zasady tytuowania e-maili specjalistycznych w GLOBAL. Ponadto czonkowie zespow projektowych mogliby uwzgldnia jedynie wane kwestie w tytuach e-maili i pomija kwestie nieistotne. Jednoczenie moliwe byoby ewentualne (jeli spodziewane) przyspieszenie reakcji odbiorcy/ odbiorcw na danego, poprawnie zatytuowanego e-maila specjalistycznego.

185

4.3.1.5. Wskaniki intertekstowoci e-maili specjalistycznych W podrozdziaach 4.2.2.(16) i 4.2.2.(18) wymieniam cechy tekstw pisanych, a wrd nich intratekstow czliwo i intertekstowe powizania (zob. Tabela 2.). Ponadto zauwayam za Heiko Hausendorfem i Wolfgangiem Kesselheimem (2008), e w danym tekcie mona wyrni wskaniki wiadczce o intratekstowej czliwoci i intertekstowych powizaniach (odsyacze do fragmentw w ramach danego tekstu i/ lub do innych tekstw). W praktyce przypisanie danego wskanika do jednej ze wspomnianych grup moe okaza si trudne, gdy zaley ono od kryterium wyznaczenia granic analizowanych tekstw. W niniejszej pracy, w ktrej podejmuj analiz e-mailowego dyskursu specjalistycznego, przyjam, e tekst (e-mail specjalistyczny) rozpoczyna si od powitania nadawcy (Hi ...) a koczy wraz z podpisem nadawcy (tekst waciwy). Ewentualnie dany e-mail specjalistyczny moe rozpoczyna si od nagwka e-maila specjalistycznego (rozdz. 4.1.3.). Std naley uzna, e wspomniane wskaniki to w gwnej mierze odsyacze do innych tekstw (a dokadniej do postaci wyraeniowej tych tekstw), wiadczce o intertekstowych powizaniach w omawianym e-mailowym dyskursie specjalistycznym. W niniejszym podrozdziale sprbuj usystematyzowa kwestie dotyczce wskanikw intertekstowoci, ktre w przeciwiestwie do wskanikw intratekstowej czliwoci naley uzna za wskaniki globalne i analizowa na poziomie co najmniej dwch tekstw (e-maili specjalistycznych). Wskaniki intertekstowoci (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 187 i n.) mona podzieli na wskaniki tekst-tekst 158 i na wskaniki tekst-zbir tekstw 159. Wskaniki tekst-tekst (dokadniej wskaniki tekst specjalistyczny-tekst specjalistyczny) to przede wszystkim wskaniki metakomunikacyjne, na podstawie ktrych mona zidentyfikowa inne konkretne teksty specjalistyczne powizane z gwnym tekstem specjalistycznym:
Metakommunikative Thematisierungen von Text-Text-Bezgen implizieren die Mglichkeit, einen anderen Text als abgrenzbare Einheit zu identifizieren (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 191).

Natomiast dziki wskanikom tekst-zbir tekstw (dokadniej: wskaniki tekst specjalistyczny-zbir tekstw specjalistycznych) mona ustali powizania danego tekstu specjalistycznego z innymi tekstami specjalistycznymi, ktre s relewantne do prawidowego zrozumienia gwnego tekstu specjalistycznego. Nie ma jednak moliwoci penej identyfikacji wspomnianych tekstw specjalistycznych, tote okrela si je mianem zbioru tekstw specjalistycznych:
Text-Textwelt-Hinweise sind Hinweise, mit denen eine unscharfe, nicht klar abgrenzbare Menge von Texten als relevanter Hintergrund der Lektre ins Spiel kommt (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 196).

158 159

W lit. niem. Text-Text-Hinweise. W lit. niem. Text-Textwelt-Hinweise.

186

W e-mailowym dyskursie specjalistycznym, ktry zosta poddany analizie lingwistycznej w niniejszej pracy, mona doszuka si wielu nawiza do innych tekstw specjalistycznych (wskaniki tekst specjalistyczny-tekst specjalistyczny). Wspomniane teksty specjalistyczne mona podzieli na dwie grupy, tzn. na (a) teksty stanowice materia do realizacji projektu i na (b) teksty pomocnicze, uatwiajce i porzdkujce prac z tekstami nalecymi do pierwszej grupy. Przykady wskanikw tekst specjalistyczny-tekst specjalistyczny: (a) teksty stanowice materia do realizacji projektu Faza I: NOTE: We dont have [...] files for below [...] graphics. 1) X.jpg 2) Y.jpg in this folder you can find 3 XXX that has different naming than YYY in folder a) and those are Z.jpg, A.jpg, B.jpg Im sending you ZZZ [...]. Faza II: We have SSS files back on FTP Requested [...] Docs as provided by LPM via FTP were uploaded to below location: Please create [...] from [...]docs for [...] Faza III: put all XLSs that should be updated to NW or FTP location Please find updated [...] under below ftp path: FTP address
Przykad 4.1. Wskaniki intertekstowoci typu tekst specjalistyczny-tekst specjalistyczny

(b) teksty pomocnicze: Faza I: Please find attached Evaluation sheet and [...]Doc for this project. I have prepared the first version of tracker for [...]. As per my email to DTP below there is another [...] (in red below) available just not to forget . Faza II: as per attached [...]List.txt file. Faza III: please, follow instructions given by GPM in the meantime we had discussion with GPM

187

lets discuss the schedule on the call today. you will receive feedbacks for [...]. is in query for Template for [...] Emails [...] can you please use this template [...]? Please, follow the instructions given by GPM and agreed with ENG for [...]. As discussed put all XLSs As per our discussion I have kept [...]
Przykad 4.2. Wskaniki intertekstowoci typu tekst specjalistyczny-tekst specjalistyczny

Za pomoc e-maili specjalistycznych uczestnicy Zespou odsyali si wzajemnie rwnie do zbioru mniej okrelonych tekstw specjalistycznych (wskaniki tekst specjalistyczny-zbir tekstw specjalistycznych). Zbir tekstw specjalistycznych obejmuje zarwno teksty stanowice materia do realizacji projektu jak i teksty pomocnicze. Odsyacze do zbioru tekstw to tzw. linki, czyli adresy internetowe, pod ktrymi mona znale odpowiednie teksty, najczciej wraz z materiaami do pracy. Wspomniane materiay s najczciej zbyt duymi plikami, by zacza je w e-mailu. Przykady wskanikw tekst specjalistyczny-zbir tekstw specjalistycznych: Faza I: Please find the Projectcontent at the location below: FTP address I have uploaded the original [...] on following locations (for better access): FTP location: FTP address Faza II: uploaded to below location: https://sharepointXXXXXX on this location you will find all assets (including complete [...]) Faza III: on the SharePoint
Przykad 5. Wskaniki intertekstowoci typu tekst specjalistyczny-zbir tekstw specjalistycznych

Zatem podczas realizacji projektw jedynie cz komunikacji midzy poszczeglnymi czonkami projektu odbywa si w oparciu o e-mailowy dyskurs specjalistyczny. Aby uporzdkowa (wspomc) poszczeglne etapy swojej pracy i swoje dziaania, czonkowie Zespou korzystaj z rnych tekstw (zarwno pisanych jak i mownych), ktre w przypadku uczestnikw Zespou zostay wymienione w Przykadzie 4.2. Do tekstw mownych zalicza si bezporednie rozmowy w formie ustnej (discussions) i rozmowy poprzez komunikator (tzw. calls). Najwaniejsze ustalenia z rozmw s najczciej spisywane w formie krtkiego protokou (forma pisemna) zwanego mi-

188

nutkami (ang. minutes) lub notatk ze spotkania. Nastpnie notatka ze spotkania jest przesyana poprzez e-mail lub umieszczana w okrelonym miejscu na SharePoincie/ serwerze. Naley podkreli, e w jzyku angielskim wyrazy discussion i discussed oznaczaj take rozmowy/ ustalenia w formie pisemnej. Dlatego te wyraenia As per our discussion i As discussed mog odnosi si do rozmw prowadzonych w formie pisemnej na komunikatorze. W odniesieniu do tekstw pisanych naley podkreli, e wanym dokumentem przy realizacji projektw jest tzw. tracker (tracker), czyli dokument stworzony np. w programie Microsoft Excel, skadajcy si z kolumn przypisanych do poszczeglnych osb w projekcie. Nie ma ustalonego szablonu trackera. Innymi sowy tracker jest przygotowywany zawsze pod ktem danego projektu, a czonkowie zespou decyduj zarwno o iloci kolumn jak i ich zawartoci. W fazie I projektu midzy GPM-em a ENG w nastpujcy sposb rozmawiaj o przygotowaniu trackera:
From: ENG Sent: January To: GPM Subject: RE: Hi GPM, I have prepared the first version of tracker for [...]. You can find it on below location so you can add your part if needed as well and I will do the same once I have further inputs: https://sharepoint.XXXXX Best regards ENG From: GPM Sent: January To: ENG Subject: RE: Hi ENG, Done. See below: New sheet xxx New sheet yyy Change the name of the sheet to [...]: Greyed out all [...] lines in column F and G Greyed out all [...] lines in column J and L Regards GPM Przykad 6. Ustalanie szczegw zwizanych z trackerem

Na podstawie powyszej rozmowy mona stwierdzi, e tracker nie tylko jest ustalany przez czonkw Zespou przed rozpoczciem projektu lub na pocztku jego realizacji, lecz moe on by rwnie zmieniany/ dostosowywany (ulepszany) w trak-

189

cie wykonywania projektu. wiadcz o tym nastpujce wyraenia uyte przez ENG: the first version of tracker i you can add your part if needed as well and I will do the same once I have further inputs. Wrd tekstw niezbdnych do skutecznej realizacji projektu warto wymieni take tzw. query, czyli moliwo zadawania pyta dotyczcych okrelonych kwestii w projekcie. Pytania naley logowa w specjalnym systemie opartym najczciej na programie Microsoft Excel. Na pytania odpowiadaj specjalnie w tym celu wyznaczeni eksperci (przewanie pracownicy danej korporacji), a swoje odpowiedzi wpisuj do systemu. W kwestiach spornych bd niejasnych czonkowie zespou polegaj zawsze na opinii eksperta. Wane przy realizacji projektu s instrukcje (instructions), ktre mog by tworzone przez rnych czonkw zespou. Kady z uczestnikw zespou jest bowiem odpowiedzialny za realizacj projektu zgodnie z wytycznymi/ yczeniami klienta. Aby usprawni prac caego zespou, poszczeglne osoby tworz instrukcje pod ktem prawidowej realizacji okrelonych czci projektu, ktre to instrukcje s nastpnie zbierane w cao i udostpniane wszystkim uczestnikom zespou. Wszyscy czonkowie zespou maj obowizek zapozna si z instrukcjami i pracowa nad projektem zgodnie z nimi. Niektre z dokumentw wymienione w Przykadzie 4.2. s elementami instrukcji, np. Evaluation sheet, [...]Doc, [...]List.txt, Template for [...] Emails. Nie bd ich tu dokadnie omawia, gdy zostay one opracowane zgodnie ze specyfik projektu realizowanego przez Zesp, a wyjanienie szczegw zwizanych z wyliczonymi dokumentami w niniejszej pracy stanowioby naruszenie warunkw Umowy 160. Natomiast feedbacks to dokument, na podstawie ktrego czonkowie Zespou mog zrekonstruowa ocen realizowanego projektu, sporzdzon przez upowanion osob/ upowanion grup osb (najczciej po stronie klienta). Czonkowie Zespou s obowizani do dalszej realizacji projektu zgodnie z zaleceniami przedstawionymi w dokumencie oceny projektu. Po zakoczeniu projektu klienci przesyaj te tzw. customer feedback (zob. rozdz. 4.1.2.). Tego dokumentu nie naley jednak myli z feedbacks. Podsumowujc t cz rozwaa, naley zauway, e uczestnicy Zespou nie powtarzaj ustale poczynionych wczeniej, lecz do nich odsyaj, wymieniajc nazw dokumentu lub podajc do niego link. Myl, e jeli instrukcje lub inne kwestie mona pokrtce opisa w e-mailu, to czonkowie Zespou powinni to robi. Zdarza si bowiem, e uczestnicy Zespou nie stosuj si np. do instrukcji, mimo e si im o tym kilkakrotnie przypomina. Zastpienie szczegowych wyjanie linkiem moe rwnie znacznie wyduy proces zamknicia dyskursu (zob. rozdz. 4.3.1.2.). Podanie szczegw (streszczenie instrukcji) w e-mailu mogoby poprawi ten stan rzeczy.

160

Umowa zawarta midzy autork niniejszej pracy a GLOBAL, dotyczca wykorzystania zapisw komunikacji projektowej w pracy badawczej.

190

4.3.2. Paszczyzna illokucyjna e-mailowego dyskursu specjalistycznego W niniejszym podrozdziale omwi e-mailow komunikacj specjalistyczn prowadzon przez uczestnikw Zespou pod ktem tworzonych przez nich wypowiedzi majcych pewn (konwencjonaln) moc (por. J. L. Austin 1993: 654), nazywanych aktami illokucyjnymi (por. rozdz. 4.2.1.2.). Przedstawi jedynie niektre akty illokucyjne, zwaszcza te istotne z punktu widzenia pomylnej realizacji projektu, tj. POLECENIE (rozdz. 4.3.2.1.), zaliczane do grupy aktw RYWALIZACJA, PRZYPOMNIENIE (rozdz. 4.3.2.2.) z grupy aktw KONFLIKT i (3) ARGUMENTACJA (rozdz. 4.3.2.3.), ktr mona uzna za akt illokucyjny z grupy aktw WSPPRACA (por. rozdz. 4.2.1.2.). Na zakoczenie omwi kwestie zwizane z GRZECZNOCI (rozdz. 4.3.2.4.) w e-mailowym dyskursie specjalistycznym, ze szczeglnym uwzgldnieniem aktw illokucyjnych PROBA i DZIKOWANIE. W ten sposb sprbuj dowie za Geoffreyem Neilem Leechem (1983: 80 i n.), e pomylne porozumiewanie si jest uzalenione od stosowania dwch zasad: zasady wsppracy 161 i zasady grzecznoci 162 (zob. te S. Bonacchi 2011a: 176), przy czym zasada grzecznoci stanowi wane uzupenienie zasady wsppracy, nie jest za kolejn zasad, o ktrej jedynie warto wspomnie przy okazji omawiania zasady wsppracy (G. N. Leech 1983: 80). 4.3.2.1. POLECENIE Aby zreferowa kwestie zwizane z wydawaniem polece (w literaturze przedmiotu zwanych te dyrektywami lub daniami) w Zespole, naley w pierwszej kolejnoci zauway rzecz nastpujc: W przypadku realizacji projektw globalnych czonkowie globalnych zespow wirtualnych, cho zajmuj stanowiska na porwnywalnych szczeblach, to z uwagi na zobowizanie do wsplnej realizacji okrelonego projektu maj prawo domaga si od siebie nawzajem spenienia okrelonych zada (zob. rozdz. 3.1.2.). W kwestiach spornych lub problematycznych czonkowie zespou projektowego mog si zwraca do kierownika projektu, ktry jest osob odpowiedzialn za projekt i ma decydujce zdanie przy rozwizywaniu sporw/ problemw. Warto doda, e decyzje podjte przez kierownika projektu obliguj pozostaych czonkw zespou projektowego, mimo e kierownik projektu nie jest ich przeoonym. Podsumowujc: Chocia wszyscy czonkowie maj rwny status w zespole (z przewag kierownika projektu) i nie cz ich relacje przeoony-podwadny, to wydaj oni sobie wzajemnie polecenia o charakterze wicym w trakcie realizacji projektu. To oznacza, e celem illokucyjnym POLECENIA w warunkach realizacji projektu jest nakonienie okrelonych czonkw danego zespou projektowego do wykonania okrelonego zadania, przy czym POLECENIE jest wice dla odbiorcy. Cele illokucyjne mona w tym przypadku okreli jako NIEKURTUAZYJNE 163 (zob. G. N. Leech 1983: 105), tzn. groce utrat twarzy bd pogorszeniem relacji z dru161 162

W lit. ang. cooperative principle. W lit. ang. politeness principle. 163 W lit. ang. DISCOURTEOUS.

191

g osob (innym specjalist, por. N. Van den Eynden Morpeth 2012: 39). W niniejszej czci pracy na przykadzie komunikacji e-mailowej w Zespole przyjrz si, w jaki sposb uczestnicy globalnego zespou wirtualnego zwracaj si do siebie, zlecajc sobie nawzajem okrelone zadania do wykonania i jednoczenie podejmujc prb agodzenia negatywnych skutkw dziaa komunikacyjnych zwizanych z wydawaniem polece. Po pierwsze naley stwierdzi, e POLECENIA dotycz okrelonych zada do wykonania i s wydawane przez uczestnikw Zespou w sposb jasny i jednoznaczny, tzn. za pomoc wyrazu please (take wielokrotne uycie) oraz pogrubie i czerwonego koloru czcionki, aby zwrci uwag odbiorcy na np. zadanie, ktre naley wykona. Na zakoczenie e-maila nadawca czsto (z gry) podzikuje odbiorcy. Za przykad mona tu poda drugi moment rozpoczcia e-mailowego dyskursu, kiedy ENG wydaje polecenie take LPM-owi (zob. rozdz. 4.3.1.1.). W tym przypadku ENG stosuje wyraz please (dwa razy), a take wyrnienia (pogrubienia i czerwony kolor czcionki). Warto zwrci uwag na to, e ENG argumentuje niektre z polece, wykorzystujc przy tym sowo please: please do not rename [...] because [...] will not work properly. Dodatkowo na zakoczenie e-maila dodaje wyraenie, ktre mona uzna za grzecznociowe: If you have any questions, please let me know oraz dzikuje (Thank you). W trakcie realizacji projektu GPM wydaje polecenia dotyczce poprawy wykonanego ju zadania za pomoc wyrazu please (zob. pierwszy i drugi moment zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego, 4.3.1.2.). Wyrazu please uywa rwnie GPM, wyznaczajc zadania pozostaym uczestnikom Zespou: Please create..., Please let me know when [...] are ready for ... (zob. Przykad 2.2.). Zatem mona stwierdzi, e uczestnicy dyskursu wydaj POLECENIA w formie PROBY i stosuj w niej: a) czasownik modalny can (proby nieformalne), rzadziej natomiast (tylko 1 raz) form could tego czasownika, ktra jest uywana w kontekstach formalnych (zob. drugi moment zakoczenia e-mailowego dyskursu specjalistycznego: Could you check... ?). Form could uwaa si za bardziej grzecznociow ni can. Zastosowanie czasownika can w probach mona te zauway w innych e-mailach (can you check..., can you confirm..., can you please check..., can you arrange..., can you please use..., can you remove...). Warto zwrci uwag na fakt, e w jednym z e-maili GPM oprcz grzecznociowego can dwukrotnie uywa imienia ENG, wyraajc swoje polecenie (zob. te adresowanie, rozdz. 4.3.1.3.). W ten sposb jednoznacznie wskazuje na ENG jako osob odpowiedzialn za wymienione w e-mailu zadania i obliguje ENG do jego wykonania. b) wyraenie is it possible zamiast wyraenia would it be possible, uznawanego za grzecznociowe: is it possible to replicate the same for all [...] to have it consistent, please). Naley podkreli, e nie zawsze polecenia s wydawane w sposb jednoznaczny, zwaszcza przez GPM-a (ma to negatywny wpyw na zakoczenie dyskursu, zob. rozdz. 4.3.1.2.). Ju na pocztku dyskursu (zob. Przykad 1.) GPM informuje jedynie

192

o tym, e narzdzia do wykonania zadania znajduj si w okrelonym miejscu na serwerze. GPM komunikuje si w sposb grzeczny, tzn. uywa wyraenia uwaanego za uprzejme w tym kontekcie: Please find... . Negocjujc z ENG pewne kwestie zwizane z realizacj projektu, ostatecznie stwierdza: so you can proceed (uwagi nt. grzecznoci z wyrazem can zob. wyej punkt a)). Zatem mona zauway, e POLECENIA s wydawane przez czonkw Zespou w formie PROBY o wykonanie okrelonego zadania, aby niejako zagodzi niekurtuazyjny cel swoich tekstw, tzn. wydajc POLECENIA, czonkowie Zespou stosuj grzecznociowe akty wspomagajce i naprawcze (zob. rozdz. 4.3.2.4.), aby zapobiega potencjalnym konfliktom w Zespole. We wspomnianych aktach grzecznociowych s stosowane najczciej wyraenia thank you i please (zob. DZIKOWANIE i PROBA, rozdz. 4.2.1.2.), a take inne wyraenia uznawane za grzeczne. Mimo e celem PROBY jest zazwyczaj dobrowolne wykonanie okrelonej czynnoci przez odbiorc, to w przypadku realizacji projektw w rodowisku biznesowym akt illokucyjny PROB naley uzna za POLECENIE z uwagi na wicy charakter dziaa, ktre ma podj odbiorca po tym jak przeczyta e-mail. Warto zaznaczy, e tworzc polecenia, uczestnicy Zespou stosuj wyraenia uznawane w literaturze przedmiotu za mniej formalne, co moe wynika z faktu, e jzyk angielski jest ich jzykiem drugim.

4.3.2.2. PRZYPOMNIENIE Celem PRZYPOMNIENIA w warunkach realizacji projektw jest najczciej powtrne zwrcenie uwagi odbiorcy na zadanie, ktrego nie wykona. PRZYPOMNIENIE moe te suy pewnej kontroli, czy wczeniejsze ustalenia (poczynione z wzgldnie duym wyprzedzeniem) o wykonaniu danego zadania s nadal aktualne. Z tego wzgldu PRZYPOMNIENIE naley zaliczy do aktw illokucyjnych z grupy KONFLIKTW (zob. rozdz. 4.2.1.2.). Zdaniem Geoffreya Neila Leecha (1983: 105) w przypadku PRZYPOMNIENIA grzeczno nie wchodzi w rachub. Tymczasem podobnie jak w przypadku wydawania POLECE, tak i w odniesieniu do PRZYPOMNIE mona zauway, e uczestnicy Zespou stosuj pewne strategie grzecznociowe (zob. rozdz. 4.3.2.4.), uywajc wyrazu please (zob. grzecznociowe akty naprawcze, rozdz. 4.3.2.4.): Faza I: just not to forget... if there will be some [...], please provide [...]. Faza II: and please, let me know once [...] mog by te tworzone w formie PYTA: 2 questions: When [...] can be [...]? Could you check [...]?
PRZYPOMNIENIA

193

W zaprezentowanym przykadzie przypomnienie mona zrekonstruowa na podstawie pierwszego pytania, uwzgldniajc kontekst zewntrzny, tzn. odbiorca e-maila wczeniej wyjania przyczyn opnienia w przygotowaniu okrelonych plikw, a na obecnym etapie realizacji projektu nadawca pyta o postp w tej sprawie. Jako przypomnienie w tej samej kwestii mona potraktowa take jeden z kolejnych e-maili skierowany do DTP. Mimo e ENG wita DTP (Hi DTP) na pocztku tekstu, to ENG powtarza imi DTP take w dalszej czci tekstu w nastpujcy sposb: DTP, I have few notes regarding [...], please check:... ENG w punktach pyta o zalege sprawy, o czym wiadcz wyraenia: still i any update on: 1. I still can [...], can you please check that [...]? there is also [...], please check. 2. Any update on [...]? W pilnych sprawach przypomnienie mona uj w formie pytania opatrzonego wicej ni jednym znakiem zapytania i wielokropkiem (zob. rozdz. 4.3.1.2.): Where is [...]??? Uycie wielu znakw zapytania i wielokropka moe wskazywa na zniecierpliwienie/ poirytowanie nadawcy trudn sytuacj. Mona wrcz uzna, e w tym przypadku odbiorca tekstu jest upominany, poniewa nie postpuje zgodnie z oczekiwaniami nadawcy. Przypomnienia mona zrekonstruowa na podstawie wyrazu note. Dziki temu wyrazowi niektrzy uczestnicy Zespou wprowadzaj do tekstu wyraenia, ktre mona zrekonstruowa jako przypomnienie (zob. rozdz. 4.3.1.2.): NOTE: what about en-us? what that stands for? W przypomnieniach mona rwnie stosowa wyrazy podzikowania (tzw. DZIKOWANIE, zob. rozdz. 4.2.1.2.): Thank you please, follow instructions given by GPM when [...]. Thank you for understanding. Naley podkreli, e pierwsze podzikowanie dotyczy wykonanej pracy, za drugie to podzikowanie z gry za korekt wykonanego zadania zgodnie z wczeniej ustalonymi wskazwkami (przypomnienie), ktrych odbiorca e-maila nie uwzgldni, wykonujc powierzon mu prac (zob. grzecznociowe akty naprawcze, rozdz. 4.3.2.4.). Mona zatem zauway, e podobnie jak przy wyraaniu aktw illokucyjnych POLECENIA, tak w przypadku aktw illokucyjnych PRZYPOMNIENIA, czonkowie Zespou stosuj strategie grzecznociowe, a dokadniej grzecznociowe akty wspomagajce i naprawcze (zob. rozdz. 4.3.2.4.) w celu utrzymania pozytywnej relacji z innymi uczestnikami Zespou, co oznacza, e PRZYPOMNIENIE jest udzielane w formie PROBY.

4.3.2.3. ARGUMENTACJA Zdaniem Arnulfa Deppermanna (2003: 10) argumentowanie to droga do pozyskiwania wiedzy i weryfikacji jej stanu oraz do rozwizywania problemw i konfliktw: [...] Argumentieren als via regia zum Gewinn und zur Prfung von Erkenntnissen sowie zur Lsung von Problemen und Konflikten. Uwzgldniajc klasyfikacj

194

aktw illokucyjnych Geoffreya Neila Leechego, ARGUMENTACJA to akt illokucyjny z grupy aktw WSPPRACA. Z punktu widzenia lingwistyki antropocentrycznej naley uzna, e ARGUMENTACJA to umiejtno posugiwania si pewnymi reguami, a w odniesieniu do komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych trzeba mwi o znajomoci odpowiednich wyrae i wzorw tekstowych (wskanikw ARGUMENTACJI) umoliwiajcych skuteczn realizacj projektw. W przypadku ARGUMENTACJI warto zwrci uwag na kilka kwestii problematycznych. Po pierwsze nie zawsze mona jednoznacznie stwierdzi, czy w danej wypowiedzi autor stosuje reguy argumentacji, wyjanienia czy semantycznej eksplikacji (A. Deppermann 2003: 14). Wskaniki ARGUMENTACJI nie zawsze s stosowane w sposb eksplicytny. Niejednokrotnie moe ich brakowa, mog by one wieloznaczne lub niejasne (ibid. s. 17), tote s one stosowane w tekstach opcjonalnie i w zalenoci od kontekstu (ibid.). ARGUMENTACJ naley zatem rozpatrywa w powizaniu z konkretn sytuacj i z uwzgldnieniem wiedzy poszczeglnych uczestnikw dyskursu. W odniesieniu do wiedzy Arnulf Deppermann (2003: 22) uywa wyraenia rnice wiedzy 164, za w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej mona stwierdzi, e celem ARGUMENTACJI jest jak najwiksze zblienie zakresw idiowiedz (specjalistycznych) uczestnikw konkretnego dyskursu. W przypadku komunikacji specjalistycznej w globalnych zespoach wirtualnych naley dodatkowo uwzgldni prawa i obowizki osb porozumiewajcych si (ibid.), np. obowizek jak najszybszego reagowania przez odbiorc na pytania nadawcy zadane w e-mailu. Poza tym istotnym wskanikiem ARGUMENTACJI s strategie grzecznociowe (ibid.), mimo e Geoffrey Neil Leech (1983: 105) uwaa, i w przypadku aktw illokucyjnych z grupy WSPPRACA nie odgrywaj one wikszego znaczenia. W niniejszym podrozdziale pragn omwi, w jaki sposb czonkowie Zespou argumentuj swoje stanowisko np. w przypadku rnych aktw illokucyjnych i ewentualnie jakie strategie grzecznociowe/ grzecznociowe akty mowy wykorzystuj w tym celu. W pierwszej kolejnoci naley zauway, e uczestnicy Zespou nie stosuj rozbudowanych argumentacyjnych wzorw tekstowych, lecz wyrazy i wyraenia, ktre mona uzna za wskaniki ARGUMENTACJI (por. H. Hausendor/ W. Kesselheim 2008: 94 i n.). Wspomniane wskaniki ARGUMENTACJI nie odbiegaj od tych stosowanych w komunikacji niespecjalistycznej. Zdarza si, e trudno jest zdecydowa, czy uczestnicy Zespou opisuj jak wykona zadania, czy te argumentuj, dlaczego naley je wykona w okrelony sposb. Uycie wskanikw ARGUMENTACJI mona uzna za standardowe, uwzgldniajc literatur przedmiotu. Wskaniki ARGUMENTACJI s stosowane najczciej w II i III fazie projektu, by wyjani pozostaym pracownikom celowo wykonywania danego zadania w okrelony sposb. Na przykad: a) please do not rename [...] because [...] will not work properly (faza II) b) We are processing that as [...] and it is the best to process it all in one step [...] so I will wait once all is [...] (faza II)

164

W lit. niem. Wissensdifferenzen.

195

c) I think [...] and [...] can be done separately since the process are different. (faza II) d) is it possible to replicate the same for all [...] to have it consistent, please? (faza III) e) I have uploaded [...] on following locations (for better access) (faza I) Naley jednak podkreli, e w kadym z e-maili, z ktrego pochodz powysze przykady, uyto dodatkowo wyrae, ktre mona uzna za grzecznociowe. S to odpowiednio: a) b) c) d) e) If you have any questions, please let me know. Thank you Thanks for understanding. Hope that makes sense. Thanks a lot once more. Thank you.

Do wyrae grzecznociowych z pewnoci naley zaliczy wyraenia, w ktrych wystpuje wyraz dzikuj (Thank you, Thanks, zob. DZIKOWANIE, rozdz. 4.2.1.2.). W zalenoci od kontekstu do wyrazu dzikuj dodawane s te inne sowa (nie dotyczy Przykadu e)). W Przykadzie a) ENG podaje instrukcje, zgodnie z ktrymi LPM powinien przygotowa materiay. Poniewa wytyczne mog by mao przejrzyste, to ENG dopisuje zdanie If you have any questions, please let me know. To zdanie moe oznacza zacht do zadawania pyta i wyjaniania niejasnych kwestii. W Przykadzie b) autor e-maila (ENG) wyjania, e nie moe wykona zadania w caoci, lecz jedynie w czci. W zwizku z tym cakowicie rezygnuje z jego wykonania w danym momencie i postanawia poczeka na moment, kiedy bdzie mg zrealizowa cae zadanie. Dlatego te liczy w tym wzgldzie na wyrozumiao odbiorcy tekstu, sygnalizujc to sowami for understanding. Z kolei w Przykadzie c) GPM wyjania ENG, jak naley postpowa w celu wykonania omawianego zadania. Poniewa GPM nie zgadza si ze zdaniem ENG z Przykadu b), dlatego te po przedstawieniu swojego stanowiska w kwestii dalszych dziaa zwizanych z projektem, koczy e-mail sowami Hope that makes sense. W ten sposb GPM prezentuje odmienne zdanie w sposb bardziej przyjazny. Natomiast w Przykadzie d) ENG ponownie prosi DTP o wykonanie powierzonego mu zadania, std dopisek jeszcze raz (once more). Moim zdaniem wymienione powyej wyraenia grzecznociowe zaliczaj si rwnie do wskanikw ARGUMENTACJI. Dziki nim czonkowie Zespou podkrelaj swoje stanowisko w danej sprawie oraz akcentuj jego suszno (zwaszcza b i c). Wspomniane wyraenia grzecznociowe umoliwiaj take tworzenie grzecznociowych aktw wspomagajcych uzyskanie okrelonych rezultatw, co dokadniej omwi w podrozdziale 4.3.2.4.

196

4.3.2.4. GRZECZNO Omawiajc w podrozdziaach 4.3.2.1.4.3.2.3. kwestie dotyczce POLECENIA, PRZYi ARGUMENTACJI, zwracaam uwag na pewne elementy grzecznociowe/ strategie grzecznociowe w tekstach tworzonych przez uczestnikw Zespou, umoliwiajcych produkowanie grzecznociowych aktw mowy w komunikacji profesjonalnej (por. N. Van den Eynden Morpeth 2012: 47). Okazuje si, e wspomniane elementy/ strategie grzecznociowe s czciej stosowane w dyskursie specjalistycznym ni w codziennym porozumiewaniu si (por. E. Darics 2010: 131). W niniejszym podrozdziale dokadniej omwi kwestie zwizane z GRZECZNOCI w dyskursie specjalistycznym. Naley zauway, e zagadnienia dotyczce grzecznoci w dyskursie specjalistycznym prowadzonym poprzez narzdzia elektroniczne i narzdzia Web 2.0 nie zostay dotd wyczerpujco omwione w literaturze przedmiotu powiconej multikulturowej i multilingwalnej komunikacji korporacyjnej, podobnie jak zagadnienia dotyczce grzecznoci w komunikacji e-mailowej prowadzonej w globalnych zespoach wirtualnych. Kilka uwag na temat grzecznoci w globalnych zespoach wirtualnych, gwnie pod ktem porozumiewania si uczestnikw takich zespow przez komunikator (IM, zob. rozdz. 3.2.1.) przedstawia w swoim artykule Erika Darics (2010). Z kolei Ulla Kleinberger Gnther (2002) zwrcia uwag na kilka aspektw dotyczcych grzecznoci w porozumiewaniu si poprzez e-maile w przedsibiorstwach (komunikacja wewntrzna) w Szwajcarii. W swoim artykule autorka wymienia najwaniejsze kwestie zwizane z grzecznoci w komunikacji w poziomie/ komunikacji lateralnej (zob. rozdz. 2.3.2.(c) i (d)), czyli gdy porozumiewaj si ze sob pracownicy na porwnywalnym szczeblu w danym przedsibiorstwie, niebdcy zobligowani do wypeniania wzajemnych polece (subowych). W przypadku realizacji projektw globalnych uczestnicy zespow projektowych maj prawo domaga si od siebie nawzajem spenienia okrelonych zada, mimo e ich status w projekcie jest rwny (por. rozdz. 4.3.2.1.). Dlatego te podczas analizy komunikacji prowadzonej w czasie realizacji projektw globalnych trzeba w pierwszej kolejnoci przyj, e czonkowie zespow projektowych porozumiewaj si za pomoc narzdzi elektronicznych i narzdzi Web 2.0. To oznacza, e wykorzystywane przez nich rne strategie grzecznociowe (H.-H. Lger 2002: 7) podczas wykonywania obowizkw subowych naley analizowa z uwzgldnieniem tyche narzdzi. W niniejszej pracy analizie zostay poddane zapisy specjalistycznej komunikacji e-mailowej. W analizie wspomnianych strategii grzecznociowych trzeba wzi pod uwag take cel dziaania globalnego zespou wirtualnego, czyli pomyln realizacj okrelonego projektu (zob. rozdz. 3.1.1.3., zob. take S. Bonacchi 2012: 2627). Natomiast z bada naley wyczy takie aspekty jak stosunki wadzy, spoeczny dystans czy stopie presji spoecznej (zob. Sh. Blum-Kulka 1997: 50 i n.).
POMNIENIA

197

Kwestie dotyczce wspomnianych strategii grzecznociowych rozpatruj w niniejszej pracy w oparciu o zaoenia lingwistyki antropocentrycznej 165 (rozdz. 1.), mimo e w tym wzgldzie do kanonu zalicza si teori grzecznoci Penelope Brown i Stephena C. Levinsona (1987) zakorzenion w teorii dramaturgicznej Ervinga Goffmana (1967). Uwaam jednak, e w kontekcie komunikacji w globalnych zespoach wirtualnych nadrzdnym celem uczestnikw tych zespow nie jest zachowanie twarzy pozytywnej bd negatywnej (tzw. grzeczno pozytywna i grzeczno negatywna), lecz powodzenie projektu poprzez wypracowanie jak najlepszej relacji z pozostaymi uczestnikami zespou 166 (por. H.-H. Lger 2002: 7, zob. te S. Bonacchi 2011a: 102). Zatem teori Penelope Brown i Stephena C. Levinsona naleaoby zweryfikowa m.in. pod ktem porozumiewania si specjalistw w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym oraz ewentualnie rozszerzy o wymienione kwestie (por. te H.-H. Lger 2002: 9, E. Darics 2010: 132). Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej strategie grzecznociowe mona uzna, podobnie jak w przypadku jzyka (rozdz. 1.1.1.), za zbir okrelonych regu (komunikacyjnych), ktre dana osoba (specjalista) musi przyswoi (np. podczas treningu komunikacyjnego, zob. rozdz. 2.4.2.), by skutecznie wykonywa okrelone dziaania we wsppracy z innymi osobami, tu: pomylnie realizowa projekty (rozdz. 3.1.1.3.) w globalnym zespole wirtualnym. Zatem naley odrni strategie grzecznociowe danej osoby (idiostrategie) od strategii grzecznociowych okrelonej grupy ludzi (polistrategie), co w swoich rozwaaniach uwzgldnia Silvia Bonacchi (2011a):
Mit Hflichkeit wird im kulturologischen Sinne die Gesamtheit von Gesprchsstrategien und Umgangspraktiken bezeichnet, die eingesetzt werden, um kommunikative Akte zu regulieren [...]. [...] hfliches Verhalten [unterliegt] sowohl idiokulturell als auch polykulturell einer bestimmten Grammatikalitt, d.h. expliziten und stillschweigenden Regeln, Geboten und Verboten, die die Syntax des konkreten Kommunikationsaktes bedingen (S. Bonacchi 2011a: 202203).

Przy analizie strategii grzecznociowych naley uwzgldnia kontekst oraz aspekty kulturowe (por. Sh. Blum-Kulka 1997: 54 i n., S. Gnthner 2002: 267, S. Bonacchi 2012). Aspekty kulturowe nabieraj szczeglnego znaczenia w (specjalistycznym) rodowisku multikulturowym i multilingwalnym. Analiz strategii grzecznociowych warto uzupeni o kwestie zwizane z wiedz (K. Bchle 2002: 250). Wspomniane strategie grzecznociowe s stosowane przez uczestnikw Zespou zgodnie z zasad recipient design (rozdz. 4.3.1.1.), czyli przy uwzgldnieniu pozostaych wsppracownikw (czonkw Zespou). W odniesieniu do komunikacji e-mailowej w jzyku angielskim Ulla Bunz i Scott W. Campbell (2002) mwi w tym kontekcie o tzw. (1) strukturalnych wskanikach/

Wicej na temat grzecznoci w powizaniu z lingwistyk antropocentryczn, zob. S. Bonacchi (2011a, 2011b, 2012). 166 W lit. niem. partner- und beziehungsorientierte Kommunikation.
165

198

elementach grzecznoci 167, np. powitania (Dear + imi odbiorcy) i poegnania (Regards), oraz o (2) werbalnych wskanikach/ elementach grzecznoci 168, np. uywanie takich wyrazw jak please, thanks. W odniesieniu do dyskursu specjalistycznego naley doda, e w literaturze przedmiotu pojawiaj si stwierdzenia o tym, e strategie grzecznociowe s czciej stosowane w biznesowym dyskursie pisanym ni w ustnym:
[...] greater care in the adoption of strategic politness strategies has been reported in written than in oral business communication owing to the formers lack of recourse to extra-linguistic features (R. M. Reiter 2009: 175).

Mona przyj, e w specjalistycznej pisemnej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej jej uczestnicy korzystaj z pewnych utartych schematw (polistrategie grzecznociowe), czyli z gotowych jzykowych rozwiza 169 (zob. S. Bonacchi 2011a: 221 i n., 2012: 1819). Wspomniane sformalizowane (zrytualizowane) grzecznociowe rozwizania jzykowe nie tylko su zapobieganiu konfliktom i umoliwiaj szybk reakcj w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym, ale take speniaj pewne funkcje spoeczno-kulturowe, tzn. ich stosowanie wiadczy m.in. o przynalenoci do pewnej grupy (tu: zespou projektowego) i uatwia budowanie midzyludzkich relacji w tej grupie (por. S. Bonacchi 2011a: 168169, 202203). Wspomniane polistrategie grzecznociowe s wykorzystywane przez pracownikw do tworzenia grzecznociowych aktw mowy. Naley jednak doda za Silvi Bonacchi (2011b: 39), e grzecznociowe akty mowy trzeba rozpatrywa w powizaniu z (podstawowymi) aktami mowy (zob. rozdz. 4.2.1.2., ibid.). Silvia Bonacchi (2011a: 266 i n.) wyrnia trzy rodzaje grzecznociowych aktw mowy przy uwzgldnieniu komunikacyjnej rwnowagi 170, sucej budowaniu midzyludzkiej relacji podczas realizacji okrelonych dziaa: (a) prezentujce 171 stosowane na pocztku wzajemnego porozumiewania si w celu ustanowienia regu komunikacyjnej rwnowagi; (b) naprawcze 172 suce zapobieganiu konfliktom i przywracaniu rwnowagi komunikacyjnej; (c) wspomagajce 173 wspierajce budowanie midzyludzkiej relacji i utrzymywanie rwnowagi komunikacyjnej. Nadawcy specjalistycznej komunikacji multikulturowej i multilingwalnej niejednokrotnie podejmuj dziaania komunikacyjne sprzeczne z oczekiwaniami 174 (por. S. Bonacchi 2011a: 269 i n.) odbiorcw. Wyliczone grzecznociowe akty mowy su agodzeniu negatywnych skutkw tego rodzaju dziaa. W przypadku wszyst167 168

W lit. ang. structural politeness indicators/ elements. W lit. ang. verbal politeness indicators/ elements. 169 W lit. niem. sprachliche Routinen, Routinisierung (hfliche Etikette). 170 W lit. niem. kommunikatives Gleichgewicht. 171 W lit. niem. Prsentative. 172 W lit. niem. Reparative. 173 W lit. niem. Supportive. 174 W lit. niem. Erwartungen.

199

kich grzecznociowych aktw mowy wan rol odgrywaj parawerbalne i niewerbalne reguy porozumiewania si (por. S. Bonacchi 2011a: 288). Jednake w (specjalistycznym) dyskursie pisanym wspomniane reguy naley ograniczy do elementw formatowania tekstu, layoutu, emotikonw itp. W materiale badawczym mona zaobserwowa rne strategie grzecznociowe i grzecznociowe akty mowy stosowane przez czonkw Zespou, ktre omwi poniej, prezentujc odpowiednie przykady. (1) Strukturalne wskaniki GRZECZNOCI Strukturalne wskaniki GRZECZNOCI w e-mailowym dyskursie specjalistycznym mona przedstawi w oparciu o powitania i poegnania na paszczynie poszczeglnych e-maili specjalistycznych, a take na przykadzie rozpoczynania i koczenia e-maili specjalistycznych: Greetings, closings and signatures make emails more relational and involved and thus are positive politeness markers (N. Van den Eynden Morpeth 2012: 35). [...] politeness is a salient feature of workplace emails: messages usually open with a greeting and end with a closing (ibid. s. 47). (a) Powitania/ poegnania Uczestnicy Zespou witaj si i pozdrawiaj na zakoczenie w kadym e-mailu, mimo e w niektrych przypadkach e-maile wymieniaj w krtkich odstpach czasu, co mona zaobserwowa na podstawie materiau badawczego. Powitania i poegnania wyznaczaj pocztek i koniec 175 danego e-maila specjalistycznego (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 47 i n.) i s okrelane przez specjalistw zajmujcych si analiz dyskursu pisanego jako formuy (wyraenia) powitania odbiorcy (odbiorcw) wiadomoci i jego (ich) poegnania 176 (ibid.). Jednoczenie powitania i poegnania s zaliczane do (poli)strategii grzecznociowych stosowanych w e-mailach wymienianych midzy specjalistami w danym przedsibiorstwie (zob. U. Kleinberger Gnther 2002: 153154). Ponadto w przypadku powita i poegna mona mwi o grzecznociowych aktach prezentujcych, poniewa su one nadawcy do inicjowania rozmowy w celu realizacji wsplnych dziaa (powitania) i zaprezentowania siebie (poegnania). Witajc swojego odbiorc, uczestnicy Zespou zawsze uywaj wyrazu Hi + imi odbiorcy, poza dwoma wyjtkami w fazie III, kiedy na powitanie nadawca (GPM) uy wycznie imienia odbiorcy (ENG), oraz gdy nadawca (ENG) pomin powitanie, formuujc e-mail do odbiorcy (GPM). Jeli odbiorcw jest wicej, wwczas ich imiona s poczone za pomoc spjnika i (and): Hi DTP and ENG (1 raz w fazie I) lub nadawca uywa wyraenia zbiorczego: Hi Guys (2 razy w fazie II), Hi guys (1 raz w fazie III), Hi Everyone (1 raz w fazie II), Hi All (1 raz w fazie III) (por. te rozdz. 4.3.1.3.). Warto zauway, e zapisanie pierwszej litery wymienionych wyrazw (poza guys) moe rwnie zosta uznane za przejaw grzecznoci wrd osb posugujcych si jzykiem angielskim jako jzykiem obcym. Warto jednak zaznaczy, e ten przejaw grzecznoci (wielka litera) niekoniecznie moe by zrozumiany przez rodzimych
175 176

W lit. niem. Erffnungs- und Beendigungshinweise. W lit. niem. Begrungs-, Anrede- und Verabschiedungsformeln.

200

mwcw-suchaczy jzyka angielskiego (zob. D. J. Sax 2012: 5). Czasami nadawca (ENG, GPM) w jednym e-mailu zwraca si do dwch adresatw z osobna, formuujc dwa teksty waciwe rozpoczynajce si od: Hi... (1 raz w fazie I, 1 raz w fazie II, 1 raz w fazie III). Poegnanie w tego rodzaju e-mailach jest jedno i nie rni si od poegnania stosowanego w e-mailach adresowanych do jednego nadawcy lub cznie do dwch nadawcw. Poegnania innych uczestnikw Zespou s najczciej formuowane przy pomocy wyrae: Regards (GPM, DTP, LPM), Best regards (ENG). Wyliczone formuy powitania odbiorcy (odbiorcw) wiadomoci i jego (ich) poegnania s typowe dla komunikacji na odlego 177 (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 47 i n.) i wiadcz o szacunku nadawcy do odbiorcy (odbiorcw). Warto podkreli, e czasami wyraenia Regards, Best regards s poprzedzone sformuowaniem Thank you lub Thanks, na przykad: Thanks and regards (DTP, 5 razy w fazie zakoczenia dyskursu), Thank you. Best regards (ENG, 5 razy: 1 raz w fazie I, 1 raz w fazie II i 3 razy w fazie III w probie o wykonanie zadania). Dwukrotnie e-mail (prob o wykonanie zadania) zakoczono wycznie wyrazem Thanks! (DZIKOWANIE). W niektrych przypadkach poegnanie adresatw jest bardziej rozbudowane: a) w celu wzmocnienia argumentacji (take w celu zaznaczenia innych rl w projekcie), faza II: Thanks for your understanding. Best regards Hope that makes sense Regards lub w fazie III: Thank you for your understanding. Best regards b) w celu ponownego wyraenia proby: Thanks a lot once more. Best regards

We wszystkich e-mailach nadawcy podpisali si, tzn. podali swoje imi, nie zostawiajc formalnego podpisu z penym imieniem, nazwiskiem, adresem, numerem telefonu itp. Na podstawie przytoczonych przykadw mona wywnioskowa, e powitania i poegnania w e-mailach specjalistycznych s stosowane przez uczestnikw Zespou przede wszystkim ze wzgldw formalnych w celu okazania szacunku swoim wsppracownikom i budowania podstawy wsplnych dziaa, ale take w celu wytworzenia relacji, o czym wiadcz wyrazy uznawane za nieformalne np. Hi zamiast np. Dear, Regards zamiast np. Sincerely yours. Rekonstrukcja wyrae stanowicych poegnanie w e-mailach specjalistycznych wskazuje na to, e poegnania s stosowane nie tylko w celu okazania szacunku innym osobom, ale te speniaj one inne
177

W lit. niem. Fernkommunikation.

201

funkcje, tzn. mog suy wyraeniu proby, wzmocnieniu swoich argumentw i odrzuceniu prby zakoczenia dyskursu (rozdz. 4.3.1.2.) w sposb grzeczny, prowadzc w ten sposb do budowania komunikacyjnej rwnowagi. Zatem mona zauway, e w e-mailowym dyskursie specjalistycznym strukturalne wskaniki GRZECZNOCI mog wystpowa w poczeniu z werbalnymi wskanikami GRZECZNOCI (por. poniej punkt (2)). Dodam, e komunikacj w Zespole mona okreli mianem nieformalnej, mimo uwzgldniania wszystkich, uznawanych za formalne, konwencji tekstowych. (b) Rozpoczynanie/ koczenie e-maila specjalistycznego Oprcz powitania/ poegnania w e-mailu specjalistycznym do wskanikw pocztku i koca mona zaliczy take formuy (wyraenia) rozpoczcia i zakoczenia 178 (H. Hausendorf/ W. Kesselheim 2008: 50). Podobnie jak powitania/ poegnania, tak i formuy rozpoczcia i zakoczenia s wykorzystywane przez Zesp w celu realizacji strategii grzecznociowych, a take w celu podziau rl w trakcie trwania projektu i budowania komunikacyjnej rwnowagi. Najchtniej stosowanym wyraeniem w przypadku rozpoczcia e-maila specjalistycznego jest Please find... albo wyraenie o podobnym znaczeniu: Faza I: Please find attached... (DTP) I have prepared .... You can find it on below location... (ENG) Please find... at the location below.... (GPM) I have uploaded ... on following locations... (ENG) Faza II: We have everything on... (LPM) We have... on... (LPM) Attached is... (LPM) Requested... were uploaded to below location... (GPM) Faza III: Please find updated... (2 razy) (DTP) Please find completed... (DTP) Please find... uploaded... (DTP) These... are ready... (GPM) I have uploaded... (DTP) I updated... (GPM) We have... (LPM) Please note the below... (GPM) Uczestnicy Zespou stosuj wyliczone powyej wyraenia na pocztku e-maila, przydzielajc w ten sposb kolejne zadania w projekcie bd informujc pozostae osoby o wykonaniu okrelonej pracy. Najwyszym stopniem grzecznoci odznaczaj
178

W lit. niem. Einleitungs- und Abschlussformeln.

202

si wyraenia ze sowem please (PROBA). Najczciej tego wyrazu uywa DTP (Mumbaj), czasami take GPM (Warszawa). Natomiast ENG (ylina) posuguje si czasownikami w pierwszej osobie liczby pojedynczej, za LPM (Mumbaj) czasownikami w trzeciej osobie liczby mnogiej. GPM stosuje wyraz please w fazie II na pocztku danego e-maila w celu wyraenia eksplicytnej proby (najczciej o wykonanie okrelonej pracy): Please create.... Please let me know... Poniewa przykady przedstawione powyej s ujte e-mailu skadajcym si z jednego zdania, to mona by je uzna take za koczce wypowied. Czasami uczestnicy Zespou stosuj bowiem wyraz please, koczc dany e-mail: Faza I: Please, prepare... (ENG) Faza III: Please, follow the instructions given by... (ENG) Do wyrae stosowanych w przypadku rozpoczcia e-maila przez uczestnikw Zespou mona zaliczy take Thank you/ Thanks (DZIKOWANIE). Uywajc wspomnianych wyrae na pocztku e-maila, uczestnicy: a) potwierdzaj odbir wiadomoci/ plikw i/ lub informuj, e zajmuj si np. powierzonym im zadaniem: Faza I: Thank you for the handoff. I'm sending... (ENG) Faza III: Thanks for information. (DTP) b) dzikuj za prac wykonan przez innego uczestnika Zespou: Faza III Thank you... in the meantime we had discussion... (ENG) Thank you... please... (ENG) Thank you. [...] is fine and requirements are met. (ENG)

Przy uyciu wspomnianych wyrae uczestnicy Zespou podejmuj te prb budowania wzajemnych relacji. Stosowanie wyrae Thank you/ Thanks na pocztku e-maila mona uzna za grzecznociowy akt wspomagajcy budowanie komunikacyjnej rwnowagi. Z kolei na zakoczenie wiadomoci uczestnicy czsto uywaj nastpujcych wyrae, ktre s uznawane za grzecznociowe: Faza II: If you have any question, just let me know. (ENG) Faza III: Kindly let me know if there any concerns. (DTP)

203

Kindly let me know if there any concerns. (DTP) Kindly confirm. (DTP) If you have any question, just let me know. (ENG) Please acknowledge safe receipt. (DTP) Let me know if you have questions or if anything is unclear. (GPM) Wyliczone wyraenia mona uzna take za grzecznociowe akty naprawcze, poniewa s one stosowane w celu zapobiegania wystpowaniu konfliktw bd komunikacyjnych trudnoci w trakcie realizacji projektu. Za ich pomoc nadawcy pragn zmotywowa odbiorc/ odbiorcw do kontaktowania si w razie jakichkolwiek wtpliwoci. Warto zwrci uwag na stosowane emotikony, ktre nie tylko wiadcz o nieformalnym charakterze dyskursu, ale take s stosowane przez uczestnikw dyskursu specjalistycznego w grzecznociowych aktach naprawczych i wspomagajcych (zob. rozdz. 4.3.1.2.). W przeciwiestwie do formu powitania/ poegnania, ktre mona zaobserwowa niemale w kadym e-mailu (poza 2 wyjtkami), wyraenia rozpoczcia/ zakoczenia s uywane przez uczestnikw Zespou jedynie w niektrych tekstach, przewanie w rodkowej fazie realizacji projektu, co mona wiza z celem budowania pewnej relacji midzyludzkiej i deniem do osignicia optymalnej komunikacyjnej rwnowagi, sprzyjajcych pomylnej finalizacji projektu. Mona stwierdzi, e ich uycie jest opcjonalne i zaley od kontekstu, a take od celw, ktre dany specjalista chce osign na danym etapie realizacji projektu. Naley nadmieni, e podobnie jak przy powitaniach/ poegnaniach (a), tak i w przypadku formu rozpoczynania/ koczenia dyskursu specjalistycznego strukturalne wskaniki GRZECZNOCI wystpuj w poczeniu z werbalnymi wskanikami GRZECZNOCI (zob. (2)). (2) Werbalne wskaniki GRZECZNOCI: Thank you i please Omawiajc e-maile specjalistyczne w podrozdziaach 4.3.2.1.4.3.2.4., wielokrotnie podkrelaam, e uczestnicy Zespou stosuj w swoich wypowiedziach wyrazy thank you 179 i please, tworzc grzecznociowe akty wspomagajce/ naprawcze. W niniejszym punkcie chciaabym powici nieco wicej uwagi wykorzystaniu wymienionych wyrazw w e-mailach specjalistycznych wymienianych podczas realizacji okrelonego projektu globalnego. Warto sporzdzi statystyk wyrazw thank you i please uytych przez czonkw Zespou we wszystkich fazach realizacji projektu. W Tabeli 5. przedstawiam wspomniane zestawienie:

179

W statystykach w niniejszym punkcie uwzgldniam rne formy wyrazu thank you stosowane w jzyku angielskim, np. Thanks, Thanks a lot itp.

204

Faza projektu Faza I

Wystpienie wyrazu thank you [w %] 3 razy (wszystkie wystpienia w e-mailu napisanym przez ENG do GPM-a i DTP) [50%] 3 razy [30%]

Wystpienie wyrazu please [w %] 6 razy (w tym 4 razy w jednym w e-mailu napisanym przez ENG do GPM-a i DTP) [100%] 6 razy (w tym 3 razy w e-mailu napisanym przez ENG do LPM-a i 2 razy w e-mailu napisanym przez GPM-a do ENG i DTP) [60%] 15 razy (w tym 3 razy w emailu napisanym przez ENG do DTP) [60%] 27 razy [66%]

Liczba e-maili ogem 6

Faza II

10

Faza III

Fazy cznie

17 razy (w tym w 3 e-mailach zosta uyty 2 razy, te e-maile napisa ENG do DTP) [68%] 23 razy [56%]

25

41

Tabela 5. Wystpienie wyrazw thank you i please w materiale badawczym

Na podstawie Tabeli 5. mona zauway, e wyraz thank you wystpuje w 56% wszystkich e-maili, za wyraz please w 66% wszystkich e-maili. Wyraz thank you jest najczciej stosowany w fazie III projektu (68%), za wyraz please w fazie I projektu (100%), co jest logiczne: Zazwyczaj na pocztku projektu naley bowiem poprosi o jego wykonanie, natomiast na kocu podzikowa za wspln realizacj projektu. Wymienione wyrazy grzecznociowe byy stosowane przez uczestnikw Zespou najczciej w pierwszej i w ostatniej fazie projektu, umoliwiajc im tworzenie aktw illokucyjnych PROBY i DZIKOWANIA. Jednak jeli wzi pod uwag nie tylko procentowe wystpowanie wyszczeglnionych wyrazw, ale take przyjrze si dokadniej ich uyciu przez poszczeglnych czonkw Zespou, mona zauway kilka interesujcych kwestii. Po pierwsze wymienione wyrazy s niejednokrotnie stosowane przez uczestnikw Zespou wicej ni jeden raz w danym e-mailu (zob. uwagi w nawiasach okrgych w Tabeli 5.). Ponadto w niektrych e-mailach te sowa nie s wcale stosowane. Po drugie na podstawie wpisw w nawiasach okrgych w Tabeli 5. mona zauway, e jeden z czonkw Zespou (ENG) nawet kilkakrotnie w jednym e-mailu stosuje wyrazy thank you i please. W Tabeli 6. przedstawiam, ile razy kady z uczestnikw Zespou uy wyrazw thank you i please w poszczeglnych fazach projektu, z kolei w Tabeli 7. prezentuj czn liczb wyrazw thank you i please zastosowan przez kadego uczestnika Zespou w podczas realizacji projektu:

205

Faza projektu

Czonek Zespou GPM ENG DTP GPM ENG DTP LPM GPM ENG DTP LPM

thank you 0 3 0 0 3 0 0 2 8 7 0

please 1 4 1 2 4 0 0 2 7 6 0

II

III

Tabela 6. Wystpienie wyrazw thank you i please w poszczeglnych fazach projektu

Osoba ENG DTP GPM LPM

thank you 14 7 2 0

please 15 7 5 0

Tabela 7. czna liczba wyrazw thank you i please uytych przez poszczeglnych czonkw Zespou w trakcie trwania caego projektu

Na podstawie zaprezentowanych tabeli (Tabele 5., 6., 7.) mona zauway, e ENG najczciej stosuje wyrazy thank you i please, na co wskazuj liczby dotyczce zastosowania omawianych wyrazw zarwno w poszczeglnych fazach projektu (zob. Tabela 6.) jak i w caym projekcie (zob. Tabela 7.). Osob, ktra take czsto korzysta z wyrazw thank you i please jest DTP. Jednak DTP stosuje te wyrazy waciwie tylko w fazie III projektu (w fazie I jeden raz uywa sowa please). Trzecie miejsce pod wzgldem stosowania wyrazw thank you i please przypada kierownikowi projektu (GPM), ktry uywa wspomniane wyrazy w kadej fazie projektu. Natomiast LPM nie stosuje wyrazw thank you i please na adnym etapie realizacji projektu. Fakt, e spord wszystkich czonkw Zespou to ENG najczciej stosuje wyrazy thank you i please moe wynika z tego, e ENG wydaje si by centraln osob przy realizacji omawianego projektu. ENG nie tylko wykonuje prace przewidziane na stanowisku ENG w GLOBAL, ale take przejmuje czciowo obowizki GPM-a, np. egzekwujc realizacj zada od LPM-a (por. kolumna Opis Tabela 3.). Z tego wzgldu ENG rozsya rwnie najwiksz liczb e-maili (14) do pozostaych czonkw Zespou (zob. Tabela 4.). Mona przypuszcza, e ENG jest osob, ktrej naj206

bardziej zaley na budowaniu i utrzymywaniu komunikacyjnej rwnowagi, czyli dobrych relacji z innymi czonkami Zespou w celu pomylnego wykonania projektu. Ten fakt przejawia si nie tylko w liczbie wyprodukowanych tekstw, ale take w procentowym uyciu wyrazw grzecznociowych. GPM i DTP tworz podobn liczb e-maili, odpowiednio 11 i 10 (zob. Tabela 4.), lecz mimo to DTP czciej uywa wyrazw grzecznociowych ni GPM (por. Tabela 7.). Jest to zapewne forma agodzenia trudnej sytuacji podczas realizacji projektu, spowodowanej licznymi bdami popenianymi przez DTP w trakcie wsppracy z innymi czonkami Zespou. Mona nawet stwierdzi, e stosujc grzecznociowe wyraenia, DTP prbuje niejako oddala potencjalny konflikt z pozostaymi uczestnikami Zespou (grzecznociowe akty naprawcze). Wspomnian rozbieno w uywaniu wyrae grzecznociowych mona by wytumaczy kwestiami kulturowymi, np. generalizujc, e Hindusi (DTP) czciej uywaj wyrazw grzecznociowych ni Polacy (GPM). Takie wyjanienie naleaoby jednak dokadnie zweryfikowa, lecz uwzgldniajc materia badawczy w niniejszej pracy, naley zauway, e jest ono zbyt daleko posunite, bowiem inny Hindus w Zespole (LPM) nie stosuje wyrazw grzecznociowych, cho niejednokrotnie myli si, wykonujc swoj prac. Naley zatem stwierdzi, e zastosowanie wyrazw thank you i please zaley nie tylko od celu dziaa komunikacyjnych, funkcji penionej przez konkretnego specjalist w zespole projektowym, aktualnej sytuacji czy od aspektw kulturowych, lecz jest w gwnej mierze uwarunkowane indywidualnie, co potwierdza przyjte w niniejszej pracy zaoenia lingwistyki antropocentrycznej.

4.4. Podsumowanie
Koczc t cz rozwaa, naley podsumowa kwestie dotyczce materiau badawczego i wynikw bada: 1. Materia badawczy stanowi w niniejszej pracy konkretny zapis e-mailowej komunikacji specjalistycznej przeprowadzonej w trakcie realizacji projektu przez Zesp skadajcy si z globalnego kierownika projektu z Warszawy (GPM), lokalnego kierownika projektu z Mumbaju (LPM), specjalisty DTP z Mumbaju (DTP) oraz inyniera z yliny (ENG), pracujcych w globalnej korporacji GLOBAL. 2. Materia przekazany przez WAW (warszawskie biuro firmy GLOBAL) nie by symulowany ani w aden sposb modyfikowany do celw niniejszej pracy. Z materiau usunito jedynie nazwy wasne i liczby, za nazwiska czonkw Zespou zastpiono nazwami ich funkcji w Zespole. 3. Uczestnicy Zespou porozumiewali si za pomoc tekstw specjalistycznych nazywanych e-mailami specjalistycznymi. Wyrnikami e-maili specjalistycznych jest ich (a) fachowo informacyjna, tzn. e-maile specjalistyczne reprezentuj pewn porcj wiedzy specjalistycznej i informacj specjalistyczn, oraz (b) fachowo wyraeniowa, ktra przejawia si w terminologicznoci i wzorach tekstowych stosowanych przez czonkw Zespou. Fachowo informacyjna i fa-

207

4.

5.

6.

chowo wyraeniowa e-maili specjalistycznych zale od standardw przyjtych w danym przedsibiorstwie. Dyskurs prowadzony za pomoc e-maili specjalistycznych to e-mailowy dyskurs specjalistyczny, ktry czsto stanowi uzupenienie komunikacji ustnej (przez telefon i face-to-face) i jednoczenie polega na tworzeniu, odbieraniu i rozumieniu tekstw w formie graficznej. E-mailowy dyskurs specjalistyczny mona bada rnymi metodami. W niniejszej pracy korzystam z wytycznych dotyczcych prowadzenia bada empirycznych w zakresie komunikacji specjalistycznej zaproponowanych przez autora antropocentrycznej teorii rzeczywistych jzykw ludzkich, porzdkujcych dotychczasowe metody komunikacji profesjonalnej, m.in. metod: jakociowej, etnograficznej, teorii aktw mowy, korpusowej, analizy gatunku, analizy dyskursu mownego, analizy dyskursu pisanego. Zgodnie ze wspomnianymi wytycznymi badam dyskurs wytworzony przez konkretnych specjalistw, ktry nie zosta poddany adnym modyfikacjom/ zmianom/ ulepszeniom. Materia badawczy analizuj w kontekcie wewntrznym i zewntrznym. Projekt globalny zrealizowany przez Zesp zosta zakoczony sukcesem. Dziki sprawnemu porozumiewaniu si, czonkowie Zespou mogli skutecznie wykonywa prace zwizane z powierzonym im projektem oraz pomylnie go zakoczy. W odniesieniu do pyta postawionych przed analiz materiau badawczego oraz w jej trakcie (rozdz. 4.3.) pragn zauway nastpujce kwestie: A 1 . Istotnym aspektem w e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym w celu realizacji projektu jest faza rozpoczcia dyskursu. Czonek Zespou inicjujcy prac nad projektem powinien na tym etapie zaprezentowa i wyjani jak najwicej szczegw dotyczcych realizacji projektu. Brak odpowiednich instrukcji jasno sformuowanych na wstpie e-mailowego dyskursu specjalistycznego jest zazwyczaj przyczyn trudnoci zarwno w trakcie pracy nad projektem jak i podczas jego finalizacji. Natomiast wyjanienie moliwie wielu kwestii przed przystpieniem do pracy umoliwia pynn realizacj projektu oraz jego sprawniejsze zakoczenie. A 2 . Czonkowie Zespou porozumiewaj si ze sob w sposb nieformalny od chwili rozpoczcia interakcji (uycie wyrazu hi w poczeniu z imieniem odbiorcy/ odbiorcw), mimo e nie poznali si wczeniej, i bezporednio przechodz do realizacji powierzonego im projektu, tzn. nie stosuj tzw. pick-up lines. Rozpoczcie projektu odbywa si wedle okrelonego schematu dyskursywnego i skada si z piciu etapw: 1. wezwania do interakcji; 2. identyfikacji nadawcy, tematu i daty otrzymania e-maila; 3. powitania; 4. bezporedniego zwrotu do odbiorcy; 5. opisu zadania do wykonania. B. Zakoczenie projektu wymaga zgody wszystkich uczestnikw Zespou. Pracownik, ktry pragnie zakoczy (globalny/ lokalny) dyskurs tworzy najpierw rodowisko implikujce zakoczenie dyskursu, skada propozycj zamknicia dyskursu, np. tworzy tekst wstpnego zakoczenia dyskursu. Pozostali czonkowie mog zaakceptowa bd odrzuci t propozycj, wytwarzajc odpowiedni tekst (e-mail specjalistyczny).

208

W trakcie trwania e-mailowego dyskursu specjalistycznego uczestnicy Zespou witaj si w niemale kadym e-mailu, tzn. uywaj wyrazu hi w poczeniu z imieniem odbiorcy/ odbiorcw. Powitanie jest bezporednim zwrotem do osoby, ktra ma wykona odpowiednie zadanie. Dziki temu czonkowie Zespou dowiaduj si, czy s zobowizani do podjcia odpowiednich zada czy te powinni zrekonstruowa informacje o statusie wsplnie realizowanego projektu. Uczestnicy Zespou powinni przykada szczegln uwag do adresowania tworzonych przez siebie e-maili, gdy mog w ten sposb wpyn na przyspieszenie bd opnienie reakcji odbiorcy/ odbiorcw danego e-maila specjalistycznego. D. W trakcie realizacji projektu czonkowie Zespou mog modyfikowa tytuy poszczeglnych e-maili specjalistycznych, sygnalizujc w ten sposb postp prac w realizacji projektu lub pojawiajce si trudnoci. Jednake zmiany w tytule e-maili specjalistycznych s obecnie wprowadzane do przypadkowo i chaotycznie, co nie wpywa na przyspieszenie pracy Zespou. E. Podobny wniosek mona wysun, analizujc sposb, w jaki czonkowie Zespou odsyaj si nawzajem do innych tekstw specjalistycznych zwizanych z realizacj projektu. Wane aspekty, np. instrukcje, warto zrekonstruowa w e-mailu zamiast odsya wsppracownikw do odnonego dokumentu. F. Z punku widzenia pomylnej realizacji globalnych projektw istotnymi aktami illokucyjnymi, ktre mona zrekonstruowa na podstawie e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez Zesp s: POLECENIE, PRZYPOMNIENIE i ARGUMENTACJA. Ich skuteczno jest uzaleniona nie tylko od znajomoci kontekstu oraz specjalistycznych konwencji (wzorw) tekstowych i dyskursywnych, ale take od umiejtnoci stosowania odpowiednich strategii grzecznociowych i tworzenia grzecznociowych aktw mowy (prezentujcych, naprawczych, wspomagajcych) w zalenoci od sytuacji. Najczciej stosowane s grzecznociowe akty wspomagajce i naprawcze, zwaszcza DZIKOWANIE i PROBA. G. Uczestnicy Zespou stosowali wiele strategii grzecznociowych, porozumiewajc si w kwestiach zwizanych z wykonywanym projektem. Strategie grzecznociowe mona zaobserwowa na podstawie strukturalnych i werbalnych wskanikw GRZECZNOCI i grzecznociowych aktw mowy, stosowanych na paszczynie wzorw e-maili specjalistycznych i e-mailowego dyskursu specjalistycznego oraz na paszczynie illokucyjnej. Uczestnicy Zespou (multilingwalni specjalici, zob. rozdz. 2.4.2.) to osoby posugujce si jzykiem angielskim jako jzykiem obcym, tote nie wykorzystuj oni zaawansowanych struktur gramatycznych w grzecznociowych aktach mowy. Posuguj si oni najczciej wyrazami thank you i please, umoliwiajcymi DZIKOWANIE i PROSZENIE, oraz utartymi formuami/ wyraeniami grzecznociowymi. Czonkowie Zespou korzystaj ze wspomnianych (poli)strategii grzecznociowych w celu zapobiegania wystpowaniu konfliktw, przyspieszenia reakcji odbiorcy/ odbiorcw, ich motywowaniu, budowaniu midzyludzkich relacji w celu pomylnej realizacji projektu. Warto podkre-

C.

209

li, e podczas realizacji projektu strategie grzecznociowe s jedynym sposobem wywierania wzajemnego wpywu wrd czonkw Zespou. Uczestnicy Zespou nie mog bowiem korzysta z adnych innych rodkw przymusu wynikajcych np. z relacji podwadny-przeoony. Dlatego te strategie grzecznociowe s relatywnie czsto wykorzystywane w dyskursie specjalistycznym. Mimo e podczas realizacji projektu kady z uczestnikw Zespou na wasny sposb modyfikowa jzyk angielski, wprowadza do niego innowacje, popenia bdy jzykowe, to porozumienie zostao osignite, a projekt zakoczono sukcesem. Moim zdaniem wpyw na powodzenie komunikowania si w Zespole miay wykorzystane przez jego czonkw strategie grzecznociowe oraz stosowane zabiegi zwracajce uwag odbiorcy na najwaniejsze kwestie (dziaania, ktre naley podj) poruszane w e-mailu. Wrd wspomnianych strategii mona wymieni zaznaczanie e-maila jako wiadomoci wanej, stosowanie pogrubie, rnych kolorw czcionki, wylicze, wikszej ni zazwyczaj uywana liczby znakw zapytania, emotikonw. Uwzgldniajc uwagi poczynione w rozdziale czwartym oraz cele i potrzeby przedsibiorstw, warto zastanowi si nad zastosowaniem wynikw bada empirycznych w praktyce. Propozycje w tym zakresie przedstawi w rozdziale pitym.

210

5. Zastosowanie wynikw bada

W podrozdziale 4.3. niniejszej pracy przedstawiam wyniki analizy lingwistycznej komunikacji specjalistycznej w globalnej korporacji na przykadzie e-mailowego dyskursu specjalistycznego zrealizowanego przez uczestnikw wybranego globalnego zespou wirtualnego (Zespou). Z wynikw analizy materiau badawczego wyprowadziam nastpujcy wniosek: Wbrew pocztkowym oczekiwaniom w e-mailowym dyskursie specjalistycznym prowadzonym przez globalny zesp wirtualny nie wystpuj nieporozumienia jzykowe. Mimo e uczestnicy Zespou komunikuj si dziki jzykowi angielskiemu, ktry nie jest lingua materna adnego z czonkw Zespou, to wsppraca midzy wspomnianymi osobami jest konstruktywna i ostatecznie koczy si powodzeniem projektu. Tym samym potwierdziy si wyniki bada przeprowadzonych w jednym z projektw naukowo-badawczych na Uniwersytecie w Hamburgu, w ktrym analizowano dyskurs prowadzony w jzyku angielskim jako lingua franca przez mwcw-suchaczy posugujcych si rnymi jzykami ojczystymi:
Hier hat sich gezeigt, dass dieser Interaktionstypus wider Erwarten zu sehr wenigen Missverstndnissen fhrt, dass die Interaktanten in bemerkenswerter Weise in ihrer Diskursproduktion konstruktiv zusammenarbeiten, und dass sie eine Reihe von stabilisierenden Diskursstrategien (jenseits von Reparaturen) verwenden [...]. Diese Ergebnisse zeigen deutlich, dass Interaktion im Englischen als Lingua franca in hohem Mae erfolgreich, d.h. kooperativ und konsensorientiert sind also der Verstndigung dienen und verstndnisfrdernd sein knnen und keinesfalls die Interaktionskompetenz der muttersprachlichen Englisch-als-Lingua-franca-Sprecher berfordern (J. House 2005: 60).

Mogoby si jednak wydawa, e z uwagi na liczne bdy gramatyczne, leksykalne, syntaktyczne itp. w tekstach tworzonych przez uczestnikw Zespou, komunikacja moe powodowa wiele nieporozumie lub by nieefektywna, a tym samym prowadzi do konfliktw w Zespole, a w konsekwencji do niepowodzenia projektu. Tymczasem projekt realizowany przez uczestnikw Zespou mimo nieznacznych trudnoci zakoczy si sukcesem, tzn. cel projektu zosta osignity, gdy projekt wykonano w uzgodnionym terminie i w ramach ustalonego budetu, przy uwzgldnieniu wymogw klienta (por. rozdz. 3.1.1.3.). Ponadto kierownik projektu wyrazi swoj satysfakcj po zakoczeniu realizacji projektu (rozdz. 4.1.2.). To oznacza, e mona za Margie Berns (1995: 6) mwi o deamerykanizacji i deanglizacji jzyka angielskiego 180, czyli adaptacji jzyka angielskiego. Chocia autorka uywa wspomnianego wyraenia w kontekcie Unii Europejskiej, to myl, e znaczenie tego wyraenia mona rozszerzy i stosowa w odniesieniu do BELF 181 i do komunikacji w midzynarodowym rodowisku biznesowym. W globalnych korporacjach, takich jak firma GLOBAL, w ktrej pracuj gwnie osoby posugujce si jzykiem an180 181

W lit. ang. de-Americanize and de-Anglicize English. BELF = Business English as a lingua franca

211

gielskim jako jzykiem obcym albo jzykiem drugim, ich umiejtnoci jzykowe nie mog by porwnywane z umiejtnociami jzykowymi ojczystych mwcwsuchaczy jzyka angielskiego, a wszelkie bdy s dopuszczalne, wrcz niezauwaalne w komunikacji (specjalistycznej). Juliane House (2005: 56) pisze w tym kontekcie o pozbawionych norm wariantach jzyka angielskiego:
Nicht-Muttersprachler des Englischen haben in ihrer Verwendung des Englischen lngst ihre eigenen Diskursstrategien entwickelt, ihre Sprechhandlungen im Englischen intentions- und situationsadquat modifiziert nicht, weil sie weiterhin kolonisiert oder dominiert werden, sondern weil sie dies fr ihre je spezifischen Kontexte fr angemessen halten [...] Und diese Sprecher nicht-nativer Varianten des Englischen werden zunehmend (auer in schulischen und universitren Kontexten!) nicht als Sprecher minderwertiger Lernsprachen angemessen, die an einer idealen muttersprachlichen Norm zu messen sind, sondern als Sprecher eigener, nicht norm-bezogener Varianten [...] (J. House 2005: 5556).

Mimo e zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej nie mona mwi o wariantach danego jzyka, to zgadzam si z Juliane House, i nie naley porwnywa jzyka angielskiego osb, dla ktrych jest to jzyk ojczysty, z jzykiem angielskim pracownikw, ktrzy posuguj si nim jako jzykiem obcym. Wyniki analizy badawczej przedstawionej w podrozdziale 4.3. mona wykorzysta w przygotowywaniu: szkole dla pracownikw globalnych zespow wirtualnych dotyczcych wzajemnego porozumiewania si (rozdz. 5.1.) oraz materiau dydaktycznego i programw ksztacenia w uniwersytetach (rozdz. 5.2.), by w ten sposb uwzgldni aktualne potrzeby rynku pracy. Pragn zaznaczy, e wytyczne przedstawione w podrozdziaach 5.1. i 5.2. to oglne wskazwki, ktre naley rozszerzy w odniesieniu do konkretnego jzyka zespou (zob. rozdz. 3.3.1.) i okrelonej kultury zespou (zob. rozdz. 3.3.2.).

5.1. Szkolenie pracownikw

Szkolenia z zakresu e-mailowej komunikacji specjalistycznej dla pracownikw globalnych zespow wirtualnych naley zarwno zaplanowa organizacyjnie (1) jak i opracowa merytorycznie (2). (1) Szkolenia mona przeprowadza nie tylko bezporednio po zatrudnieniu danego pracownika w globalnej korporacji, ale take po pewnym czasie jego zaangaowania w realizacj projektw globalnych. Jaki moment jest optymalny na przeprowadzenie szkolenia/ szkole, naleaoby zweryfikowa w osobnym badaniu. W kadym razie opracowujc szkolenie, naley uwzgldni kilka oglnych wytycznych: a) Przed przygotowaniem szkolenia naley dokona analizy autentycznych zapisw komunikacji pod ktem wystpujcych trudnoci/ problemw komunikacyjnych (por. R. Fiehler 1999: 3132). b) Obok opisania/ wyjanienia wspomnianych trudnoci komunikacyjnych naley take przemyle moliwoci poprawy komunikacji w odniesieniu do zaistniaych problemw (ibid.).

212

c)

Przygotowujc szkolenie, naley skoncentrowa si na potencjalnych trudnociach komunikacyjnych i przygotowa szkolenie pod ich ktem (ibid.). d) W szkoleniu naley wykorzysta przykady z autentycznych zapisw komunikacji, nie za materia symulowany. Analiz wykorzystanego materiau naley przygotowa odpowiednio wczeniej, nie za ad hoc w trakcie trwania szkolenia (ibid.). e) Uczestnikom szkolenia naley uzasadnia podejmowanie odpowiednich dziaa jzykowych w sposb deskryptywny, a nie przedstawia je preskryptywnie (ibid.). f) Wane jest, by wyjaniajc trudnoci komunikacyjne przedstawia moliwie jak najwicej alternatyw dziaania komunikacyjnego wraz z ich potencjalnymi konsekwencjami/ implikacjami/ skutkami (ibid.). Komunikacja jest bowiem interakcj (rozdz. 1.1.4.), w ktrej uczestniczy wicej ni jedna osoba. Oczekiwania wszystkich tych osb naley uwzgldnia w prowadzonym szkoleniu, co jest szczeglnie istotne w przypadku (specjalistycznej) komunikacji multikulturowej i multilingwalnej. Reinhard Fiehler (1999: 33) podkrela nawet, e osoba szkolca powinna skupia si na nieobecnych w trakcie szkolenia partnerach komunikacyjnych osb szkolonych i na ich oczekiwaniach, wyjaniajc je take uczestnikom szkolenia. O ile to moliwe, naley szkoli partnerw komunikacyjnych jednoczenie. Jednak w przypadku globalnych zespow wirtualnych nie jest to sprawa prosta z uwagi na prac uczestnikw projektu w oddalonych od siebie miejscach na wiecie i czsto w rnych strefach czasowych. (2) Natomiast przygotowujc program szkolenia uczestnikw globalnych zespow wirtualnych pod ktem e-mailowej komunikacji specjalistycznej, naley uwzgldni nastpujce kwestie: a) W e-mailowym dyskursie specjalistycznym istotne dla przebiegu caego dyskursu jest jego rozpoczcie. Na pocztku wsplnego dziaania kierownik projektu lub inna osoba odpowiedzialna za jego realizacj powinna przedstawi moliwie jak najwicej szczegw dotyczcych wsplnej wsppracy oraz oczekiwa klienta. Wany jest dokadny opis instrukcji. W tym celu kierownik projektu moe wykorzysta moliwoci zwizane z formatowaniem e-maila, zastosowa wyliczenia itp. Im lepiej zostan wyartykuowane i zaprezentowane oczekiwania/ spodziewane skutki, tym lepszy bdzie przebieg projektu oraz sprawniej nastpi jego zakoczenie. Uczestnikom zespow projektowych naley uwiadomi znaczenie fazy rozpoczcia projektu. b) Otwierajc e-mail, uczestnicy-odbiorcy globalnych zespow wirtualnych powinni w pierwszej kolejnoci zwraca uwag na to, do kogo e-mail jest adresowany (pola: To:, CC: oraz powitanie), by szybko zorientowa si, czy maj wykona okrelone zadanie, czy te powinni przeczyta wiadomo w celu rekonstrukcji informacji o statusie projektu. Z kolei uczestnicy-nadawcy powinni prawidowo adresowa tworzone e-maile, by pozostali czonkowie zespou mogli sprawnie okreli ich przeznaczenie. c) Modyfikowanie tytuw e-maili w dyskursie specjalistycznym przez uczestnikw-nadawcw globalnych zespow wirtualnych moe przyspieszy reakcje uczestnikw-odbiorcw, podobnie jak flagowanie wiadomoci jako wanej.

213

Naley jednak ustali okrelone zasady wprowadzanych zmian zwaszcza w tytuach poszczeglnych e-maili. Nagminne i niepotrzebne zmienianie tytuw e-maili, podobnie jak oznaczanie relatywnie wielu e-maili jako wanych, moe po pewnym czasie upi czujno uczestnikw-odbiorcw, ktrzy nie bd szybciej reagowa na e-maile swoich wsppracownikw. d) W e-mailach specjalistycznych wymienianych w celu realizacji okrelonego projektu warto jest wielokrotnie wypunktowywa i parafrazowa wane kwestie, by uatwi pozostaym uczestnikom zespou projektowego rekonstrukcj znaczenia danego e-maila, a tym samym by zwikszy prawdopodobiestwo uzyskania oczekiwanych skutkw podczas realizacji projektu. Odsyanie uczestnikw zespou do dokumentw, na podstawie ktrych mog zrekonstruowa potrzebne instrukcje nie przynosi bowiem spodziewanych efektw, tzn. zadania s wykonane niepoprawnie. W konsekwencji termin realizacji projektu moe zosta przekroczony. e) Czonkw zespow projektowych naley wyczuli na kwestie zwizane z grzecznoci podczas komunikacji w celu realizacji danego projektu. Poniewa uczestnicy globalnych zespow wirtualnych najczciej nigdy nie spotykaj si faceto-face, a ich sformuowania w jzyku angielskim (BELF 182) mog by na wiele sposobw interpretowane przez uczestnikw-odbiorcw (take jako niegrzeczne lub obraliwe), to warto jest rekompensowa potencjalne utrudnienia, korzystajc ze strukturalnych i werbalnych wskanikw GRZECZNOCI, tworzc grzecznociowe akty mowy (zob. rozdz. 4.3.2.4.). Przy tym naley zwrci uwag uczestnikw projektw na to, e uywanie grzecznociowych wyrae w e-mailach moe przerodzi si w ich nagminne stosowanie. Tym samym moe to doprowadzi do tzw. braku responsywnoci 183 odbiorcw, co z kolei moe negatywnie wpyn na prowadzony dyskurs specjalistyczny (por. St. Habscheid 2006: 74). W zwizku z tym kady czonek globalnego zespou wirtualnego powinien reagowa na e-maile pozostaych uczestnikw projektu zgodnie z zasad mikronezyjskiej nawigacji, czyli ad hoc w zalenoci od kontekstu (ibid. s. 71, 80) i na tej podstawie decydowa, ktre wyraenia s adekwatne w danym kontekcie. Dlatego te podczas szkolenia naley uwiadomi uczestnikom globalnych zespow projektowych, e nie istniej zasady, ktre mona zawsze stosowa w komunikacji e-mailowej z jednakowym skutkiem. Szkolenie uczestnikw globalnych zespow wirtualnych moe przynie wymierne korzyci dla globalnych korporacji, a take dla poszczeglnych pastw (np. w Polsce). Ma ono bowiem na celu popraw kompetencji komunikacyjnych pracownikw, a w rezultacie podniesienie efektywnoci ich pracy oraz popraw konkurencyjnoci przedsibiorstw, w ktrych s zatrudnieni. Wprowadzenie odpowiednich szkole (treningw komunikacyjnych) w polskich oddziaach przedsibiorstw globalnych i poprawa umiejtnoci komunikacyjnych pracownikw w polskich biurach z pewnoci wpynie na rozwj tych biur oraz na wzrost ich konkurencyjnoci na tle
182 183

BELF = Business English as a lingua franca W lit. niem. Mangel an Responsivitt.

214

jednostek z innych krajw. Polscy pracownicy bd bowiem czciej angaowani do pracy w globalnych projektach ni ich koledzy z innych biur. W konsekwencji nastpi wzrost rozwoju polskiej gospodarki, gdy polskie oddziay globalnych korporacji bd mogy zatrudnia wiksz liczb osb. Wzrost zatrudnienia w polskich firmach moe przeoy si na spadek bezrobocia w Polsce. Stopie trudnoci wdroenia odpowiedniego szkolenia oceniam jako wzgldnie niski. Szkolenie moe przygotowa i prowadzi pracownik zaangaowany w realizacj projektw globalnych, posiadajcy przygotowanie lingwistyczne (np. ukoczone studia wysze w zakresie lingwistyki stosowanej, anglistyki), ktry dokona analizy prowadzonej na co dzie komunikacji specjalistycznej, uwzgldniajc wytyczne zaproponowane w niniejszej pracy. Organizacj szkole z zakresu komunikacji dla zespow projektowych moe (mog) zaj si take przedstawiciel(e) biura projektw (zob. rozdz. 3.1.1.3.), ktre powinno aktywnie wspiera proces doskonalenia zasobw ludzkich (P. Wyrozbski 2009: 61, zob. te PMBOK 2009: 12), lub pracownik dziau kadr, zwanego dziaem HR (Human Resources), danego przedsibiorstwa, gdy tego rodzaju zadania le w kompetencjach pracownikw tego dziau. Koszt wdroenia cyklu szkole w firmie jest relatywnie niski w porwnaniu do nakadw (strat), jakie musi ponie globalna korporacja w zwizku z nieskuteczn komunikacj midzy poszczeglnymi czonkami globalnych zespow projektowych. Wadliwa komunikacja moe doprowadzi m.in. do konfliktu midzy uczestnikami danego zespou projektowego, co z kolei moe spowodowa np. opnienie w realizacji projektu, a tym samym wywoa niezadowolenie klienta z produktu wytworzonego w trakcie projektu i sprawi, e w przyszoci bdzie on korzysta z usug firmy konkurencyjnej. W konsekwencji trudnoci komunikacyjne mog doprowadzi do pogorszenia wizerunku firmy wrd potencjalnych klientw, co w konsekwencji moe przeoy si na nisze dochody przedsibiorstwa, a nawet spowodowa jego degradacj na rynku. Z kolei skuteczna komunikacja moe znacznie podnie efektywno i innowacyjno przedsibiorstwa, przy relatywnie niskim nakadzie pieninym.

5.2. Dydaktyka akademicka

Uwaam, e w celu poprawy komunikacji w globalnych korporacjach naley nie tylko szkoli obecnych pracownikw w midzynarodowych przedsibiorstwach, ale take przysz kadr pracownicz, rozszerzajc programy ksztacenia w (polskich) uniwersytetach o aspekty komunikacji w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym, prowadzonej na odlego. Aby poprawi umiejtnoci potencjalnych (polskich) pracownikw w zakresie specjalistycznego jzyka angielskiego biznesu (Business English), trzeba opracowa waciwe materiay dydaktyczne. Wyraz waciwe oznacza tu wykorzystanie w podrcznikach akademickich/ w innych pomocach dydaktycznych autentycznych zapisw komunikacji prowadzonej przez pracownikw, nie za np. wywiadw z nimi, co ju w 2003 roku zauway Mike Nelson:

215

The most important task is to change the basic premise on which they [= materials J.Z.] are usually written. It is not enough for materials writers to sit down and write what they think happens in business. They need to look at the actual language being used. Publishers will say that they now include many authentic texts in their books, but these authentic documents tend to be related to talking about business (interviews with a CEO are a common example). They do not include the language used at the hard end the kind of language actually used to do business in real meetings, real emails and real negotiations. The main reason for this is the difficulty of access to them, but without it we are just scrambling about in the dark. The language and vocabulary used in materials should aim at reflecting those used in real life. The materials writers job, then, would simply be to lead the students through this real life, rather than make up the world as they go along (Guardian Weekly, czwartek 20 marca 2003 roku za F. Bargiela-Chiappini/ C. Nickerson/ B. Planken 2007: 96, dostpny rwnie online: M. Nelson: online).

Wprawdzie autor cytatu nie sformuowa swojego tekstu w specjalistycznym jzyku lingwistyki, lecz na uwag zasuguje tzw. sens jego wypowiedzi dotyczcy opracowywania materiaw dydaktycznych. Osiem lat pniej w tym samym tygodniku w sekcji Education. Learning English ukaza si artyku Roisin Vaughan na temat przygotowania wykadowcw prowadzcych wiczenia w zakresie specjalistycznego jzyka angielskiego biznesu:
According to Gerhard Niedermair, head of the economics and business languages for the German electronics giant Siemens's in-house Learning Campus, What is extremely useful is if the trainer has worked not only as a trainer but as an employee in the business environment before so that they have an understanding of internal processes and the work environment which is independent of language. Knowledge of tools such as virtual meetings and an understanding of how information flows within a company structure are all useful to trainers (Guardian Weekly, wtorek 10 maja 2011 roku, dostpny rwnie online: R. Vaughan: online).

Zdaniem autorki przywoanego cytatu, aby nauczyciel mg rzetelnie przygotowa studentw do przyszej pracy w BELF 184, powinien uprzednio zdoby dowiadczenie w firmie. 185 Autorka podkrela jednak ju w podtytule swojego artykuu, e dowiadczenia wyniesione z uprzedniego miejsca pracy nie s kwesti najwaniejsz, lecz atutem nauczyciela specjalistycznego jzyka angielskiego biznesu: Previous experience in work environments is an asset in English for Specific Purposes but the key to success is the ability to refine sound general teaching skills. Uwaam, e wymienione powyej artykuy mona uzna za komplementarne, gdy zarwno materia
184 185

BELF = Business English as a lingua franca W moim przekonaniu to zdanie moe dotyczy rwnie naukowca zajmujcego si badaniem kwestii komunikacyjnych, a take innych aspektw zwizanych z danym przedsibiorstwem.

216

dydaktyczny jak i przygotowanie nauczyciela s wane w procesie glottodydaktycznym. Warto zatem wyjani studentom, co to jest BELF i uzmysowi im w oparciu o autentyczne przykady, i w pracy bd porozumiewa si z pracownikami z innych krajw, dla ktrych jzyk angielski nie jest jzykiem ojczystym. Wykadowcy powinni rwnie przedstawi konkretne (autentyczne) przykady komunikacji multikulturowej i multilingwalnej oraz uzmysowi przyszym pracownikom potencjalne trudnoci jakie mog wynikn w trakcie porozumiewania si. W ten sposb uwiadomi przyszym pracownikom globalnych korporacji, e komunikacji dziki BELF nie naley postrzega jako prowadzonej w bdnym jzyku angielskim, lecz jako komunikacj specjalistyczn prowadzon w jzyku, ktry jest rekonstruowany przez pryzmat jzykw ojczystych (narodowych regu komunikacyjnych) poszczeglnych specjalistw. Podobnie naley traktowa kwestie kulturowe, w przypadku ktrych naley mwi o reguach (strategiach) wytwarzanych przez poszczeglnych specjalistw przy uwzgldnieniu ich wasnych etnokultur, ktre to reguy (narodowe) mog znacznie si rni. Na zajciach mona wprowadzi wiczenia na rozumienie tekstw sformuowanych w BELF. Warto rwnie omawia bdnie stosowane wyraenia w tych tekstach, uzmysawia ich wieloznaczno i prbowa je korygowa, tak by w przyszoci potencjalni pracownicy nie popeniali podobnych bdw w miejscu pracy. Ponadto istotne jest te opracowanie wicze, podczas ktrych przyszli pracownicy bd odpowiada na przykadowe (najczciej trudne) e-maile bd inne pisma. Tego rodzaju wiczenia uatwi przyszym pracownikom zarwno pomylne przejcie rekrutacji w globalnym przedsibiorstwie jak i pniejsze skuteczne wykonywanie swoich obowizkw w miejscu pracy. W niniejszej pracy powiciam szczegln uwag e-mailowemu dyskursowi specjalistycznemu, ktry moim zdaniem odgrywa w obecnych czasach (i bdzie odgrywa take w najbliszej przyszoci) istotn rol w porozumiewaniu si w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym i w adnym wypadku nie powinien by ignorowany w procesie glottodydaktycznym przyszej kadry. W wielu przypadkach, zwaszcza podczas realizacji projektw globalnych, e-maile s podstawowym i dominujcym narzdziem komunikacji specjalistycznej, zastpujcym porozumiewanie si twarz w twarz. Przyszli uczestnicy globalnych zespow wirtualnych, ktrzy bd komunikowali si dziki BELF ze swoimi wsppracownikami z innych krajw, musz zosta przygotowani do odpowiedniego reagowania na e-maile specjalistyczne innych pracownikw i do tworzenia e-maili specjalistycznych, uwzgldniajc wytyczne, ktre zaproponowaam w podrozdziale 5.1.

217

6. Podsumowanie
Celem niniejszej pracy bya prba analizy lingwistycznej e-mailowego dyskursu specjalistycznego prowadzonego przez pracownikw korporacji globalnych, zwaszcza przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych, porozumiewajcych si dziki jzykowi angielskiemu jako lingua franca. Podstaw teoretyczn rozwaa stanowiy zaoenia lingwistyki antropocentrycznej, ktrej pocztki przypadaj na lata 70. XX w. Na gruncie lingwistyki antropocentrycznej naley najpierw zredefiniowa takie terminy jak jzyk, wiedza, kultura, by rzetelnie przeprowadzi analiz lingwistyczn midzyludzkiego porozumiewania si (rozdz. 1.). Okazuje si bowiem, e zastosowanie dotychczasowych teorii, zwaszcza tych dotyczcych jzyka, do analizy komunikacji midzyludzkiej moe prowadzi do bdnych wnioskw (zob. rozdz. 1.1.4., cytat za R. Kellerem). Poniewa w niniejszej pracy analizowaam komunikacj specjalistyczn, to naleao przedefiniowa take nastpujce terminy: jzyk specjalistyczny, wiedza specjalistyczna, kultura specjalistyczna, a take komunikacja specjalistyczna i specjalistyczna komunikacja multikulturowa i multilingwalna. Zgodnie z zaoeniami lingwistyki antropocentrycznej rozpatrywaam wymienione wyraenia w powizaniu z czowiekiem, a nie jako byty samodzielne. W rezultacie analiz e-mailowej komunikacji specjalistycznej prowadziam take w powizaniu z konkretnymi specjalistami, tzn. obserwowaam ich konkretne dziaania komunikacyjne, czyli wybrane, tworzone przez nich wypowiedzi jzykowe (e-maile specjalistyczne wytworzone podczas realizacji okrelonego projektu globalnego). Przed dokonaniem analizy materiau badawczego, omwiam stan bada nad komunikacj korporacyjn, a w szczeglnoci nad komunikacj wewntrzn w globalnych przedsibiorstwach (rozdz. 2.). Zauwayam, e multilingwalni specjalici porozumiewaj si midzy sob dziki jzykowi angielskiemu, ktry okrela si jako Business English as a lingua franca (BELF), oraz dziki tzw. trzeciej kulturze. Ponadto omwiam wyrniki zarwno BELF jak i trzeciej kultury. Nastpnie przedstawiam kwestie zwizane z porozumiewaniem si w globalnych zespoach projektowych (tzw. globalne zespoy wirtualne), ktrych uczestnicy realizuj na co dzie globalne projekty w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym (rozdz. 3.). W oparciu o bibli kierownika projektu (A Guide to the Project Management Body of Knowledge, tzw. PMBOK) zdefiniowaam najwaniejsze terminy z zakresu globalnego zarzdzania projektami, tj. projekt, sukces projektu, zarzdzanie projektami. Jako e przy realizacji projektw gwn rol odgrywa tzw. czynnik ludzki, to omwiam nastpujce terminy: kierownik projektu, globalny zesp projektowy. Przedstawiam pod wzgldem technicznym i lingwistycznym najistotniejsze kwestie zwizane z komunikacj w globalnych zespoach projektowych, tzn. opisaam najwaniejsze narzdzia komunikacji w globalnych zespoach projektowych (narzdzia elektroniczne i narzdzia Web 2.0) oraz podjam prb zdefiniowania jzykw zarzdzania projektami, jzyka zespou i kultury zespou.

218

Z kolei rozdzia czwarty powiciam kwestiom lingwistycznym zwizanym z e-mailow komunikacj specjalistyczn. Zdefiniowaam e-mail specjalistyczny z lingwistycznego punktu widzenia oraz omwiam, na czym polega e-mailowy dyskurs specjalistyczny. Ponadto w tym rozdziale opisaam materia badawczy, scharakteryzowaam pokrtce globaln korporacj, z ktrej pochodzi materia badawczy, a take przedstawiam metod bada. Poniewa nie zostaa dotychczas opracowana metoda analizy e-mailowego dyskursu specjalistycznego, to w niniejszej pracy wykorzystaam kilka metod badawczych, zwaszcza z zakresu analizy dyskursu mownego i analizy dyskursu pisanego, ktre uzupeniam o wnioski pynce w tym zakresie z lingwistyki antropocentrycznej. W rozdziale czwartym przedstawiam take wyniki analizy. Skupiam si przede wszystkim na paszczynie wzorw (tekstowych i dyskursywnych) e-mailowego dyskursu specjalistycznego i e-maili specjalistycznych (rozpoczcie i zakoczenie e-mailowego dyskursu specjalistycznego, adresowanie i tytuowanie poszczeglnych e-maili specjalistycznych, wskaniki intertekstowoci) i na paszczynie illokucyjnej (POLECENIE, PRZYPOMNIENIE, ARGUMENTACJA) ze szczeglnym uwzgldnieniem kwestii grzecznociowych w e-mailowym dyskursie specjalistycznym. Natomiast w rozdziale pitym wskazaam na zastosowanie wynikw bada zarwno w korporacjach globalnych w formie szkole dla pracownikw, jak i w uniwersytetach ksztaccych potencjalnych uczestnikw globalnych zespow wirtualnych. Oglnie rzecz ujmujc, mona stwierdzi, e wyniki bada przeprowadzonych podczas przygotowywania niniejszej pracy potwierdzaj dotychczasowe wnioski z analiz w zakresie komunikacji multikulturowej i multilingwalnej, tzn. mona zauway, e specjalici w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym porozumiewaj si skutecznie i osigaj wyznaczone cele. Wszelkie bdy i niecisoci w komunikacji specjalistycznej s rekompensowane stosowanymi przez specjalistw strategiami komunikacyjnymi, zwaszcza strategiami grzecznociowymi. Ponadto skuteczna komunikacja jest moliwa dziki wykorzystaniu kolejnych zabiegw jzykowych, np. powtrze, parafraz, wylicze itp. oraz moliwoci technicznych zwizanych z ukadem graficznym i formatowaniem e-maili, zwaszcza wyrnie np. kolory czcionki, pogrubienie, kursywa itp. W ten sposb czonkowie globalnych zespow wirtualnych unikaj nieporozumie i poraek komunikacyjnych. W kwestii postawionych pyta badawczych we wstpie do niniejszej pracy, szczegowych odpowiedzi udzieliam w toku prowadzonych rozwaa. Poniej w skrcie powtrz najistotniejsze kwestie: (1) Na czym polega komunikowanie (si)? W rozumieniu lingwistyki antropocentrycznej w procesie komunikacji midzyludzkiej naley uwzgldni konkretnych uczestnikw komunikacji (nadawc i odbiorc) oraz wypowied. Midzyludzkie porozumiewanie si naley rozpatrywa w odniesieniu do konkretnej sytuacji (kontekst). Uczestnicy procesu komunikacji porozumiewaj si dziki jzykowi ludzkiemu, ktry stanowi powszechnie przyjty system znakw. Dokadniej: Midzyludzkie porozumiewanie si jest moliwe dziki

219

znajomoci regu tworzenia, nadawania, odbierania, rozumienia wypowiedzi. Dodatkowo uczestnicy procesu komunikacji musz dysponowa odpowiednimi zakresami wiedzy i posiada umiejtno posugiwania si tworami kulturowymi. Naley podkreli, e tre wypowiedzi utworzonej przez nadawc i tre wypowiedzi zrekonstruowanej przez odbiorc nigdy nie s identyczne, lecz naley je uzna za zbiene w mniejszym bd wikszym stopniu. (2) Jakie zadania komunikacyjne nale do obowizkw czonkw zespow projektowych?

Mona uzna, e wikszo zada podejmowanych przez czonkw zespow projektowych w celu realizacji danego projektu to zadania komunikacyjne w formie pisemnej realizowane przy uyciu nowych mediw. Z analizy przeprowadzonej w niniejszej pracy wynika, e decydujc rol w osigniciu sukcesu projektu podczas komunikacji na odlego odgrywa rozpoczcie dyskursu. W trakcie pracy nad projektem uczestnicy zespou s zobligowani do moliwie jak najszybszego reagowania na korespondencj pozostaych wsppracownikw. (3) Jakie techniczne rozwizania s stosowane przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych w celu wykonania powierzonych im zada komunikacyjnych?

Uczestnicy globalnych zespow wirtualnych w zasadzie nie tworz ju pism przesyanych tradycyjn poczt bd faksem. Coraz rzadziej sigaj te po telefon. W obecnych czasach narzdziami komunikacji s e-mail, komunikator z opcj live meeting, a take narzdzia Web 2.0. (4) Przy pomocy jakich jzykw (specjalistycznych) moliwa jest komunikacja podczas prowadzenia projektw w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym?

W rodowisku multikulturowym i multilingwalnym specjalici komunikuj si ze sob dziki biznesowemu jzykowi angielskiemu jako lingua franca (BELF). Naley wyrni BELF poszczeglnych specjalistw (idiolekty BELF) oraz okrelonych grup specjalistw (polilekty BELF). W idiolektach/ polilektach BELF dochodzi do transferu struktur jzykowych/ wyrae z jzyka ojczystego specjalistw, ich jzykw specjalistycznych z okrelonej brany, ktre s uzupeniane o rne struktury/ wyraenia specyficzne dla danej korporacji globalnej. Natomiast w przypadku zespow projektowych naley mwi o jzyku zespou rekonstruowanym przez poszczeglnych uczestnikw globalnego zespou wirtualnego w oparciu o ich idiolekty podstawowe (idiolekty etniczne i idiolekty ELF) i idiolekty specjalistyczne (idiolekty BELF, idiolekty danej spoecznoci praktykw, idiolekty zarzdzania projektami). Aby porozumiewanie mogo doj do skutku, naley uwzgldni take kwestie kultu-

220

rowe, tzn. w przypadku korporacji mona mwi o trzeciej kulturze, za zawajc rozwaania do zespow projektowych o kulturze zespou. (5) Jakie umiejtnoci uczestnikw zespow globalnych s nieodzowne przy realizacji projektw w rodowisku midzynarodowym?

Aby pomylnie realizowa projekty w rodowisku midzynarodowym, czonkw zespow projektowych powinny cechowa: umiejtnoci jzykowe (znajomo jzyka zespou, tzn. regu tworzenia, transferowania, odbierania, rozumienia tekstw specjalistycznych z okrelonej brany w danym globalnym zespole projektowym). Znajomo jzyka zespou implikuje take znajomo: odpowiedniego jzyka ojczystego danego specjalisty, jzyka angielskiego w stopniu umoliwiajcym w miar swobodne porozumiewanie si, a take jzyka specjalistycznego z okrelonej brany i jzyka zarzdzania projektami; umiejtnoci kulturowe (znajomo kultury zespou, tzn. regu produkowania tworw/ wyrae kulturowych i regu posugiwania si nimi w okrelonym globalnym zespole projektowym). Znajomo kultury zespou jest zwizana z kulturami oglnymi rozwinitymi przez uczestnikw zespow projektowych jako czonkw odpowiednich spoecznoci etnokulturowych, kulturami specjalistycznymi wytworzonymi przez nich jako specjalistw z danej brany, kulturami specjalistycznymi wytworzonymi przez uczestnikw zespow projektowych jako czonkw spoecznoci praktykw w danej korporacji. Zatem kultura zespou to trzecia kultura uzupeniona o reguy porozumiewania si wytworzone przez czonkw danego globalnego zespou projektowego; umiejtnoci wyraania i pozyskiwania wiedzy specjalistycznej, tj. umiejtno posugiwania si odpowiednimi wzorami tekstw specjalistycznych i okrelonymi zbiorami terminw oraz umiejtno terminologizacji. (6) W jaki sposb mona poprawi komunikacj prowadzon w globalnych zespoach projektowych i jakie korzyci mog czerpa firmy midzynarodowe z poprawy komunikacji?

Poprawa komunikacji w globalnych zespoach projektowych moe nastpi np. w drodze szkolenia (treningu komunikacyjnego) czonkw tyche zespow, czyli uwiadamiania im rnic jzykowych i kulturowych oraz moliwoci reagowania w odpowiedni sposb podczas porozumiewania si w rodowisku multikulturowym i multilingwalnym. Poprawa komunikacji prowadzonej w globalnych zespoach projektowych w midzynarodowych korporacjach oznacza podniesienie w znacznym stopniu jakoci i efektywnoci pracy uczestnikw zespow projektowych. Tym samym optymalizacja komunikacji moe przyczyni si do wzrostu konkurencyjnoci i prestiu danej korporacji w ukadzie midzynarodowym.

221

Pragn zaznaczy, e zainicjowane badania trzeba kontynuowa. W pierwszej kolejnoci powinny one dotyczy nastpujcych paszczyzn: 1. Analiza lingwistyczna (a) kolejnych tekstw/ dyskursw wytwarzanych przez uczestnikw globalnych zespow wirtualnych za pomoc innych narzdzi ni poczta elektroniczna, a take (b) dokumentw pomocniczych, wykorzystywanych podczas realizacji projektw globalnych: W niniejszej pracy podjam prb uzyskania od korporacji GLOBAL rnych form materiau badawczego (e-maile, rozmowy poprzez komunikator, wywiady z uczestnikami Zespou) w celu moliwie jak najrzetelniejszej i najdokadniejszej analizy dyskursu specjalistycznego w globalnych zespoach wirtualnych. Niestety zarwno z przyczyn technicznych jak i ochrony danych moliwa bya na razie analiza wycznie e-mailowego dyskursu specjalistycznego (uzupeniona o uwagi kierownika projektu po zakoczeniu projektu). W zwizku z tym kolejne badania dyskursu specjalistycznego w globalnych zespoach wirtualnych powinny zosta przeprowadzone np. z uwzgldnieniem narzdzi komunikacji innych ni poczta elektroniczna lub rnych narzdzi komunikacji jednoczenie (tzw. ang. multichanneling). Wyniki bada przedstawione w niniejszej pracy warto by uzupeni o analiz lingwistyczn innych dokumentw wykorzystywanych w komunikacji projektowej (rozdz. 4.3.1.5.). Mogoby to bowiem doprowadzi do dopenienia wynikw bada niniejszej pracy, co przy analizie innego rodzaju dyskursu zauway Jannis Androutsopoulos (2008: 16) i podkreli znaczenie czenia rnego rodzaju materiau badawczego w analizie lingwistycznej. Do ciekawych wnioskw mogaby prowadzi take lingwistyczna analiza PMBOK-a (np. analiza wersji angielskiej, analiza wersji polskiej), zwaszcza pod ktem terminologicznym i tumaczeniowym (np. analiza polskiej wersji tumaczenia lub analiza konfrontatywna obu wersji jzykowych). 2. Intensyfikacja bada nad BELF i upowszechnianie ich wynikw w Polsce: Istnieje luka w badaniach nad profesjonaln komunikacj w Polsce, zwaszcza tych uwzgldniajcych badania jzyka angielskiego jako jzyka wsplnego (Busiess English as a lingua franca, BELF). Uwaam, e naley zintensyfikowa badania w tym zakresie, gdy coraz wicej firm w Polsce wsppracuje z zagranicznymi przedsibiorstwami lub jest czci globalnych korporacji, co oznacza jednoczenie, e coraz wiksza liczba polskich pracownikw porozumiewa si w pracy dziki jzykowi angielskiemu. Na wiecie badania w tym zakresie s ju prowadzone od ponad dekady, zwaszcza w krajach skandynawskich. Rwnie w Polsce warto zaj si kwestiami BELF, a take trzeciej kultury zwizanej z BELF i upowszechnia je wrd obecnych pracownikw (np. podczas szkole w firmach), a take wrd studentw wszystkich kierunkw, czyli wrd przyszych pracownikw (np. podczas lektoratw z jzyka obcego lub podczas wykadw (oglnouniwersyteckich) powiconych komunikacji specjalistycznej).

222

3. Rozwijanie metody bada empirycznych nad specjalistyczn komunikacj multikulturow i multilingwaln: Z moich obserwacji wynika, e wytyczne do bada empirycznych zaproponowane przez Franciszka Grucz naley jak najszybciej rozwin i uzna za metod do bada empirycznych nad specjalistyczn komunikacj, zwaszcza nad specjalistyczn komunikacj multikulturow i multilingwaln. Dotychczas nie powstaa bowiem adna metoda, na podstawie ktrej mona prowadzi usystematyzowane badania z uwzgldnieniem BELF i trzeciej kultury, mimo e coraz czciej w przedsibiorstwach tworzone s zespoy zadaniowe skadajce si z pracownikw pochodzcych z rnych krajw i posugujcych si w pracy jzykiem angielskim jako lingua franca. 4. Prowadzenie interdyscyplinarnych bada nad specjalistyczn komunikacj multikulturow i multilingwaln: Zastosowanie tradycyjnych metod badawczych przy analizie nowych rodzajw wypowiedzi jzykowych, np. e-mailowego dyskursu specjalistycznego, pozwala na wyciganie wnioskw w odniesieniu do kwestii lingwistycznych zwizanych z profesjonaln komunikacj i moe prowadzi do opracowania skutecznych metod wykorzystywania nowoczesnych narzdzi komunikacji w biznesie. Na tym tle rysuje si moliwo, a nawet konieczno, podjcia jak najszybciej interdyscyplinarnej wsppracy (por. R. Salvi 2011: 41) midzy przedstawicielami lingwistyki, biznesu i specjalistami ds. nowych technologii komunikacyjnych (nowych mediw):
If the object of empirical investigation transcends disciplinary boundaries [...], scholars interested in understanding these issues cannot afford to remain within the cosy confines of a single disciplinary home (A. Crane/ D. Matten/J. Moon 2008: 213).

Tego rodzaju wsppraca jest obecnie take wspierana przez Uni Europejsk (UE), ktra przeznacza znaczne rodki finansowe na realizacj bada dotyczcych gospodarki z pogranicza rnych dyscyplin naukowych (M. L. Charles 2009: 461) w celu podnoszenia konkurencyjnoci i innowacyjnoci gospodarki. Niniejsza praca badawcza zostaa w tym wzgldzie rwnie zrealizowana dziki finansowemu wsparciu ze rodkw UE. W przyszoci UE nadal zamierza w rnym zakresie wspiera badania interdyscyplinarne (np. projekt Unia Innowacji), co moe stanowi dodatkow motywacj do podejmowania wsppracy dla naukowcw reprezentujcych m.in. takie dyscypliny jak lingwistyka i zarzdzanie, z praktykami z rnych obszarw gospodarki, zwaszcza tych podejmujcych dziaania na arenie midzynarodowej. Na koniec rozwaa niniejszej pracy mona powtrzy za Mirj Liss Charles (2009a: 461), e badania nad komunikacj specjalistyczn naley w przyszoci prowadzi w globalnych zespoach wirtualnych realizujcych rnego rodzaju projekty. Rozwj przedsibiorstw i osiganie zyskw bdzie w najbliszym czasie generowa coraz wiksz liczb zespow projektowych tworzonych ponad granicami pastw nie tylko w ramach danej firmy. Dziki globalnej i interdyscyplinarnej wsppracy zespoowej ju dzi moliwe jest realizowanie skomplikowanych, czsto jednorazowych zada dla wymagajcych klientw:

223

To do justice to the multifaceted phenomenon of business discourse, research will increasingly have to be done in global, often virtual teams, where a variety of expertise is represented, and geographical borders eliminated (M. L. Charles 2009a: 461).

Pragn wyrazi gbok nadziej, i niniejsza praca przyczyni si do rozwoju i intensyfikacji bada nad specjalistyczn komunikacj w globalnych zespoach wirtualnych na gruncie polskim.

224

7. Bibliografia
7.1. Literatura przedmiotu
A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide) (2008), wyd. 4., Pennsylvania, Project Management Institute, Inc. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide) (2009), wyd. 4., polskie, Warszawa, Management Training & Development Center. Amelina, Maria (2010), Do Other Languages than English Matter? International Career Development of Highly-Qualified Professionals, (w:) Bernd Meyer/ Birgit Apfelbaum (red.), Multilingualism at Work. From policies to practices in public, medical & business settings. Hamburg Studies in Multilingualism 9, Hamburg, John Benjamins Publishing Company: s. 235252. Androutsopoulos, Jannis (2008), Potentials and Limitations of Discourse-Centred Online Ethnography, (w:) Language@Internet 5(2008), article 9. Artyku dostpny online: http://www.languageatinternet.de/articles/2008/1609/introduction.pdf/ [pobrano 13 marca 2011 roku] Austin, John L. (1962), How to Do Things With Words, Oxford, Oxford University Press. Austin, John L. (1993), Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne, Warszawa, PWN. Baker Graham, Margaret/ Charlotte Thralls (1998), Connections and Fissures: Discipline Formation in Business Communication, (w:) Journal of Business Communication 1998/35(1): s. 713. Bakua, Kordian (2008), Mwione pisane: komunikacja, jzyk, tekst, Wrocaw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Bargiela-Chiappini, Francesca (2007), Intercultural Business Discourse, (w:) Christopher N. Candlin/ Maurizio Gotti (red.), Intercultural Aspects of Specialised Communication, Bern, Peter Lang: s. 2952. Bargiela-Chiappini, Francesca (2009), Introduction: Business Discourse, (w:) Francesca Bargiela-Chiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 115. Bargiela-Chiappini, Francesca (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. Bargiela-Chiappini, Francesca/ Catherine Nickerson/ Brigitte Planken (red.) (2007), Business Discourse, New York, Palgrave Macmillan. Bck, Bernhard (2004), Code Choice im sterreichischen Export in die Romania: Ein Modell und drei Fallstudien. PhD thesis, Wirtschaftuniversitt Wien, Vienna. Bck, Bernhard (2009), Sprachwahl im Export am Beispiel eines erfolgreichen sterreichischen Unternehmens aus der Holzindustrie, (w:) Eva Lavric/ Fiorenza Fischer/ Carmen Konzett/ Julia Kuhn/ Holger Wochele (red.), People, Products, 225

and Professions. Choosing a Name, Choosing a Language. Fachleute, Firmennamen und Fremdsprachen, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang (= Sprache im Kontext 32): s. 6373. Berns, Margie (1995), English in the European Union. A consideration of the nature and use of the language in the EU in terms of Braj Kachrus model of the inner, outer, and expanding circles of world Englishes, (w:) English Today 43: s. 311. Beutner, Ynonne (2002), E-Mail-Kommunikation. Eine Analyse, Stuttgart, Ibidem Verlag. Biber, Douglas (1988), Variation across speech and writing, Cambridge et al., Cambridge University Press. Bittner, Johannes (2003), Digitalitt, Sprache, Kommunikation. Eine Untersuchung zur Medialitt von digitalen Kommunikationsformen und Textsorten und deren variettenlinguistischer Modellierung, Berlin, Erich Schmidt Verlag. (= Philologische Studien und Quellen 178) Bjrn, Pernill/ Ojelanki Ngwenyama (2009), Virtual team collaboration: building shared meaning, resolving breakdowns and creating translucence, (w:) Information Systems Journal 19/3: s. 227253. Blum-Kulka, Shoshana (1997), Discourse Pragmatics, (w:) Teun A. van Dijk (red.) (1997), Discourse as Social Interaction. Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction. Volume 2, LondonThousand OaksNew Delhi, Sage Publications: s. 3863. Bolten, Jrgen. (red.) (2000), Studien zur internationalen Unternehmenskommunikation, Leipzig, Popp. Bolter, Jay D./ Richard Grusin (1999), Remediation. Understanding New Media, CambridgeMassachusetts, LondonEngland, The MIT Press. Bonacchi, Silvia (2009), Zur Vieldeutigkeit des Ausdrucks Kultur und zur anthropozentrischen Kulturtheorie, (w:) Kwartalnik Neofilologiczny LVI 1/2009, Warszawa: s. 2545. Bonacchi, Silvia (2011a), Hflichkeitsausdrcke und anthropozentrische Linguistik, Warszawa, Euro-Edukacja. (= Jzyki, Kultury, Teksty, Wiedza 13) Bonacchi, Silvia (2011b), Anthropozentrische Kulturologie: einige berlegungen zu Grundannahmen und Forschungspraxis anhand der Analyse von Komplimenten, (w:) Franciszek Grucza/ Pawe Zimniak/ Grzegorz Pawowski (red.) (2011), Die deutsche Sprache, Kultur und Literatur in polnisch-deutscher Interaktion. Beitrge der internationalen wissenschaftlichen Konferenz des Verbandes Polnischer Germanisten, 17.-19. Juni 2011, Zielona Gra, Warszawa, Euro-Edukacja. s. 3352. Bonacchi, Silvia (2012), Einige Bemerkungen zum Begriff der Hflichkeitskompetenz, (w:) Kwartalnik Neofilologiczny LIX 1/2012, Warszawa: s. 1735. Bormann, Ernest G./ William S. Howell/ Ralph G. Nichols/ George L. Shapiro (1971), Kommunikation in Unternehmen und Verwaltung. Die interpersonelle Kommunikation in der modernen Organisation, Mnchen, Moderne Industrie.

226

Bhringer, Martin/ Dirk Rhrborn (2010), Kurznachrichten. Einsatz von Microblogging im Projektalltag, (w:) iX kompakt IT-Projekte wyd. 2. 1/2010: s. 7275. Breckle, Margit (2005), Deutsch-schwedische Wirtschaftskommunikation. In Schweden ist die Kommunikation weicher, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang. Brinker, Klaus/ Sven F. Sager (2001), Linguistische Gesprchsanalyse. Eine Einfhrung, wyd. 3., Berlin, Erich Schmidt. Brown, John S./ Paul Duguid (2000), The Social Life of Information, USA, Harvard Business School Press. Brown, Penelope/ Stephen C. Levinson (1987), Politeness: Some Universals in Language Usage, Cambridge, Cambridge University Press. (= Studies in Interactional Sociolinguistics 4) Brnner, Gisela (1999), Das Verhltnis von diskursanalytischer Forschung, Ausbildung und Anwendung. Ihr Beitrag zur Professionalisierung der Linguistik, (w:) Gisela Brnner/ Reinhard Fiehler/ Walther Kindt (red., cz. 1.) (1999), Angewandte Diskursforschung. Band 1: Grundlagen und Beispielanalysen, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag: s. 114124. Brnner, Gisela (2000), Wirtschaftskommunikation. Linguistische Analyse ihrer mndlichen Formen, Tbingen, Max Niemeyer Verlag. Brnner, Gisela/ Reinhard Fiehler/ Walther Kindt (red.) (1999), Angewandte Diskursforschung. Band 1: Grundlagen und Beispielanalysen, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag. Brnner, Gisela/ Reinhard Fiehler/ Walther Kindt (red.) (1999), Angewandte Diskursforschung. Band 2: Methoden und Anwendungsbereiche, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag. Bungarten, Theo (1994), Die Sprache in der Unternehmenskommunikation, (w:) Theo Bungarten (red.), Unternehmenskommunikation. Linguistische Analysen und Beschreibungen (= BWK 4), Tostedt, Attikon Verlag: s. 2942. Bchle, Karin (2002), Probleme sprachlicher Hflichkeit in der Briefkommunikation (deutsch-spanisch), (w:) Heinz-Helmut Lger (red.) (2002), Hflichkeitsstile, wyd. 2., Peter Lang, Frankfurt a. M. (= Cross Cultural Communication 7): s. 249261. Candlin, Christopher N./ David R. Hall (2007), General Editors Preface, (w:) Francesca Bargiela-Chiappini/ Catherine Nickerson/ Brigitte Planken (red.) (2007), Business Discourse, New York, Palgrave Macmillan. s. xixii. Charles, Mirja Lissa (2009a), Future horizons: Europe, (w:) Francesca BargielaChiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 454464. Charles, Mirjaliisa (2009b), The Ascent of Communication: Are We on Board? (w:) Leena Louhiala-Salminen/ Anne Kankaanranta (red.), The Ascent of International Business Communication, Helsinki, Helsinki School of Economics: s. 923. Cleland, David I./ Roland Gareis (2006), Global Project Management Handbook: Planning, Organizing and Controlling International Projects, wyd. 2., New York, McGraw-Hill Professional.

227

Cornelissen, Joep (2010), Komunikacja korporacyjna. Przewodnik po teorii i praktyce, Warszawa, Oficyna a Wolters Kluwer business. Cornelissen, Joep (2011), Corporate Communication. A Guide to Theory and Practice, wyd. 3., London Thousand Oaks New Delhi Singapore, SAGE Publications. Crane, Andrew/ Dirk Matten/Jeremy Moon (2008), Corporations and Citizenship, Cambridge, Cambridge University Press. Crystal, David (2001), Language and the Internet, Cambridge, Cambridge University Press. Czerniawska, Fiona (1997), Corporate Speak. The Use of Language in Business, Houndmills et al., Macmillan. Czerska, Magorzata (2003), Zmiana kulturowa w organizacji. Wyzwanie dla wspczesnego menedera, Warszawa, Difin. Daniushina, Yulia V. (2010), Business linguistics and business discourse, (w:) Calidoscpio 8/3 set/dez 2010: s. 241247. Darics, Erika (2010), Politeness in computer-mediated discourse of a virtual team, (w:) Journal of Politeness Research 6/2010: s. 129150. Day, Dennis/ Johannes Wagner (2007), Bilingual professionals, (w:) Peter Auer/ Li Wei (red.), Handbook of Multilingualism and Multilingual Communication, Berlin, New York, Mouton de Gruyter: s. 391403. de Barbaro, Natalia (2012), Firma na jzykach, (w:) Charaktery. Magazyn psychologiczny 3(182)/2012, Warszawa, RR Donnelley Europe: s. 5255. Deppermann, Arnulf (2000), Ethnographische Gesprchsanalyse: Zu Nutzen und Notwendigkeit von Ethnographie fr die Konversationsanalyse, (w:) Gesprchsforschung Online-Zeitschrift zur verbalen Interaktion 1/2000, Tbingen, Gnter Narr Verlag: s. 96124. Artyku dostpny take online : http://www.gespraechsforschung-ozs.de/heft2000/ga-deppermann.pdf [pobrano 9 padziernika 2011 roku] Deppermann, Arnulf (2003), Desiderata einer gesprchsanalytischen Argumentationsforschung, (w:) Arnulf Deppermann/ Martin Hartung (red.), Argumentieren in Gesprchen. Gesprchsanalytische Studien, Tbingen, Stauffenburg Verlag: s. 1026. Deppermann, Arnulf (2008), Gesprche analysieren, wyd. 4., Wiesbaden, VS Verlag fr Sozialwissenschaften. (= Qualitative Sozialforschung 3) Deppermann, Arnulf (2010a), Zur Einfhrung: Verstehen in professionellen Handlungsfeldern als Gegenstand einer ethnographischen Konversationsanalyse, (w:) Arnulf Deppermann et al. (2010): s. 725. Deppermann, Arnulf (2010b), Konklusionen: Interaktives Verstehen im Schnittpunkt von Sequenzialitt, Kooperation und sozialer Struktur, (w:) Arnulf Deppermann et al. (2010): s. 363384. Deppermann, Arnulf/ Ulrich Reitemeier/ Reinhold Schmitt/ Thomas Spranz-Fogasy (2010), Verstehen in professionellen Handlungsfeldern, Tbingen, Narr Verlag. (= Studien zur Deutschen Sprache. Forschungen des Instituts fr deutsche Sprache) Dinyon, Michael/ William Greaves (1989), The Times (23/ 24.10.1989): s. 14.

228

Dubisz, Stanisaw (red.) (2003), Uniwersalny Sownik Jzyka Polskiego, wyd. 1. na pycie CD, Warszawa, PWN. Drmller, Urs (1994), Multilngual Talk or English Only? The Swiss Experience, (w:) Sociolinguistica 8/1994: s. 4464. Drscheid, Christa (1999), Zwischen Mndlichkeit und Schriftlichkeit: die Kommunikation im Internet, (w:) Papiere zur Linguistik 60 (1/1999), Tbingen, Gnter Narr Verlag: s. 1730. Drscheid, Christa (2003), Medienkommunikation im Kontinuum von Mndlichkeit und Schriftlichkeit. Theoretische und empirische Probleme, (w:) Zeitschrift fr Angewandte Linguistik 38: s. 3756. Drscheid, Christa (2005), E-Mail verndert sie das Schreiben?, (w:) Torsten Siever/ Peter Schlobinski/ Jens Runkehl (red.), Websprache.net, Berlin, New York, Walter de Gruyter: s. 8597. Drscheid, Christa (2006a), Merkmale der E-Mail-Kommunikation, (w:) Peter Schlobinski (red.) (2006), Von *hdl* bis *cul8er*. Sprache und Kommunikation in den neuen Medien, Mannheim, Dudenverlag. (= Thema Deutsch 7): s. 104 117. Drscheid, Christa (2006b), Einfhrung in die Schriftlinguistik, wyd. 3., Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. (= Studienbcher zur Linguistik 8) Drscheid, Christa (2009), E-Mail: eine neue Kommunikationsform?, (w:) Sandro M. Moraldo (red.), Internet.kom. Neue Sprach- und Kommunikationsformen im WorldWideWeb. Band 1: Kommunikationsplattformen, Rom, Aracne Editrice: s. 3970. Duszak, Anna (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa, PWN. Eckert, Penelope/ Sally McConnell-Ginet (1992), Think Practically and Look Locally: Language and Gender as Community-Based Practice, (w:) Annual Review of Anthropology 21: s. 461490. Ehrenreich, Susanne (2009), English as a Lingua Franca in Multinational Corporations Exploring Business Communities of Practice, (w:) Anna Mauranen/ Elina Ranta (red.), English as a Lingua Franca: Studies and Findings, Cambridge, Cambridge Scholars Publishing: s. 126151. Engberg, Jan (2007), Wie und warum sollte die Fachkommunikationsforschung in Richtung Wissensstrukturen erweitert werden?, (w:) Fachsprache. International Journal of LSP 29 (12/2007), Wien, Braumller: s. 225. Elspa, Stephan (2002), Alter Wein und neue Schluche? Briefe der Wende zum 20. Jahrhundert und Texte der neuen Medien ein Vergleich, (w:) Ulrich Schmitz/ Eva Lia Wyss (red.), Briefkommunikation im 20. Jahrhundert (= Osnabrcker Beitrge zur Sprachtheorie 64): s. 731. Evans, Stephen (2012), Designing email tasks for the Business English classroom: Implications from a study of Hong Kongs key industries, (w:) English for Specific Purposes 31 (2012): s. 202212.

229

Falencikowski, Tadeusz (red.) (2010), Zarzdzanie wspczesnymi przedsibiorstwami. Uwarunkowania strategiczne, innowacyjne i kulturowe, Gdask, Wysza Szkoa Bankowa w Gdasku/ CeDeWu. Fehrmann, Gisela/ Erika Linz (2009), Eine Medientheorie ohne Medien? Zur Unterscheidung von konzeptioneller und medialer Mndlichkeit und Schriftlichkeit, (w:) Elisabeth Birk/ Jan Georg Schneider (red.), Philosophie der Schrift, Tbingen, Niemeyer: s. 123143. Fetzer, Heinrike (2010), Chatten mit dem Vorstand. Die Rolle der unternehmensinternen Kommunikation fr organisatorischen Wandel im Unternehmen, Tbingen, Narr Verlag. (= Europische Studien zur Textlinguistik 9) Fiehler, Reinhard (1999), Kann man Kommunikation lehren? Zur Vernderbarkeit von Kommunikationsverhalten durch Kommunikationstraining, (w:) Gisela Brnner/ Reinhard Fiehler/ Walther Kindt (red.) (1999), Angewandte Diskursforschung. Band 1: Grundlagen und Beispielanalysen, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag, cz. 1: s. 1835. Fiol, C. Marlene/ Edward J. OConnor (2005), Identification in Face-to-Face, Hybrid, and Pure Virtual Teams: Untangling the Contradictions, (w:) Organization Science 16/1: s. 1932. Firth, Alan (1996), The discursive accomplishment of normality. On lingua franca English and conversational analysis, (w:) Journal of Pragmatics 26: s. 237259. Forner, Werner/ Stephan Habscheid (red.) (2006), Sprachliche und fachliche Kompetenzen: Zwei Seiten eines Blattes? Frankfurt a. M., Peter Lang. Friedman, Thomas L. (2005), The World Is Flat. A Brief History of the Twenty-first Century, United States, Farrar, Straus & Giroux. Funken, Christiane (2008), Digitalisierung betrieblicher Kommunikation, (w:) Caja Thimm/ Stefan Wehmeier (red.), Organisationskommunikation online. Grundlagen, Praxis, Empirie, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang: s. 107121. Geluykens, Ronald/ Bettina Kraft (2008), The Cross-Cultural Dimension of Institutional Discourse, (w:) Ronald Geluykens/ Bettina Kraft (red.), Institutional Discourse in Cross-Cultural Contexts, Mnchen, LINCOM (= LINCOM Studies in Pragmatics 14): s. 327. Gerritsen, Marinel/ Catherine Nickerson (2009), BELF: Business English as a Lingua Franca, (w:) Francesca Bargiela-Chiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 180192. Ghemawat, Pankaj (2011), The Cosmopolitan Corporation, (w:) Harvard Business Review 05.2011: s. 9299. Gillaerts, Paul (2012), E-mail Use un a Belgian Company: Looking for the Hybridity of the Genre, (w:) Paul Gillaerts et al. (red.) (2012): Researching Discourse in Business Genres. Cases and Corpora, Frankfurt a. M. etc., Peter Lang. s. 1531. Gillaerts, Paul/ Elizabeth de Groot/ Sylvain Dieltjens/ Priscilla Heynderickx/ Geert Jacobs (red.) (2012), Researching Discourse in Business Genres. Cases and Corpora, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang. (= Linguistic Insights 152) Gimenez, C. Julio (2000), Business e-mail communication: some emerging tendencies in register, (w:) English for Specific Purposes 19 (2000): s. 237251.

230

Gimenez, C. Julio (2006), Embedded business emails: Meeting new demands in international business communication, (w:) English for Specific Purposes 25 (2006): s. 154172. Goffman, Erving (1967), Interactional ritual: Essays on face-to-face behaviour, GardenCity, New York, Anchor Books. Gruban, Patrick (2001), Communities of Practice, (w:) Patrick Gruban (red.) (2001): Business Communities. Online-Projektgemeinschaften in Unternehmen integrieren und einsetzen, Mnchen, Markt+Technik Verlag. s. 211220. Gruban, Patrick (red.) (2001), Business Communities. Online-Projektgemeinschaften in Unternehmen integrieren und einsetzen, Mnchen, Markt+Technik Verlag. Grucza, Bartosz (2012), Nowe trendy w Zarzdzaniu Projektami, wykad inauguracyjny w ramach konferencji Project Management Days 2012, 2325.04.2012, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie. Grucza, Franciszek (1971), Jzykoznawstwo stosowane a tzw. lingwistyka komputerowa, (w:) Biuletyn PTJ XXIX/1971: s. 4761. Grucza, Franciszek (1975), Institute of Applied Linguistics, University of Warsaw, (w:) Glottodidactica VII: s. 127129. Grucza, Franciszek (1976), Dziedzina lingwistyki stosowanej, (w:) Franciszek Grucza (red.), Lingwistyka stosowana i glottodydaktyka Materiay z I Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 722. Grucza, Franciszek (1983), Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa, PWN. Grucza, Franciszek (1989), Jzyk a kultura, bilingwizm a bikulturyzm: lingwistyczne i glottodydaktyczne aspekty interlingwalnych i interkulturowych rnic oraz zbienoci, (w:) Franciszek Grucza (red.), Bilingwizm, bikulturyzm, implikacje glottodydaktyczne, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 949. Grucza, Franciszek (1992a), Kulturowe determinanty jzyka oraz komunikacji jzykowej, (w:) Franciszek Grucza (red.), Jzyk, kultura kompetencja kulturowa. Materiay z XII Sympozjum ILS UW (Zaborw, 58 listopada 1987), Warszawa: s. 970. Grucza, Franciszek (1992b), O komunikacji midzyludzkiej jej podstawach, rodkach, rodzajach, paszczyznach, skadnikach i zewntrznych uwarunkowaniach, (w:) Waldemar Woniakowski (red.), Modele komunikacji midzyludzkiej, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 930. Grucza, Franciszek (1993a), Jzyk, ludzkie waciwoci jzykowe, jzykowa zdolno ludzi, (w:) Janusz Piontek/ Alina Wierczyska (red.), Czowiek w perspektywie uj biokulturowych, Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM: s. 151171. Grucza, Franciszek (1993b), Zagadnienia ontologii lingwistycznej: O jzykach ludzkich i ich (rzeczywistym) istnieniu, (w:) Opuscula Logopaedica. In honorem Leonis Kaczmarek, Lublin, Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej: s. 2547. Grucza, Franciszek (1996), O przeciwstawnoci ludzkich interesw i de komunikacyjnych, interkulturowym porozumiewaniu si oraz naukach humanistycznospoecznych, (w:) Franciszek Grucza/ Krystyna Chomicz-Jung (red.), Problemy

231

komunikacji interkulturowej: Jedna Europa wiele jzykw i wiele kultur, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 1131. Grucza, Franciszek (1997a), Jzyki ludzkie a wyraenia jzykowe, wiedza a informacja, mzg a umys ludzki, (w:) Franciszek Grucza/ Maria Dakowska (red.), Podejcie kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 721. Grucza, Franciszek (1997b), Problemy historii i genezy jzykw ludzkich, (w:) Plus ratio quam vis. Festschrift fr Aleksander Szulc zum 70. Geburtstag, Krakw, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego: s. 7799. Grucza, Franciszek (2000), Kultur aus der Sicht der Angewandten Linguistik, (w:) Horst Dieter Schlosser (red.), Sprache und Kultur. Forum Angewandte Linguistik 38, Frankfurt a. M. et al.: s. 1729. Grucza, Franciszek (2004a), Glottodydaktyka: nauka praca naukowa wiedza, (w:) Przegld glottodydaktyczny 20/2004, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 548. Grucza, Franciszek (2004b), O jzykach dotyczcych europejskiej integracji i Unii Europejskiej i potrzebie ukonstytuowania oglnej lingwistyki jzykw specjalistycznych, (w:) Jan Lewandowski (red.), Leksykografia terminologiczna teoria i praktyka, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego (= Jzyki Specjalistyczne 4): s. 951. Grucza, Franciszek (2007), Lingwistyka Stosowana. Historia Zadania Osignicia, Warszawa, Euro-Edukacja. (= Jzyki, Kultury, Teksty, Wiedza 1) Grucza, Franciszek (2010a), Od lingwistyki wyrazu do lingwistyki tekstu i dyskursu: o wieloci drg rozwoju lingwistyki i kryteriw jego oceny, (w:) Aleksandra Waszczuk-Zin (red.), Publikacja jubileuszowa III (z okazji 10-lecia Katedry Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego). Lingwistyka stosowana jzyki specjalistyczne dyskurs zawodowy, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego: s. 1356. Grucza, Franciszek (2010b), O tekstach nazywanych ustawami, jzykowych brakach ustawy Prawo o szkolnictwie wyszym oraz lingwistyce legislatywnej, (w:) Lingwistyka Stosowana Applied Linguistics Angewandte Linguistik. Przegld/ Review 2/2010, Warszawa, Wydzia Lingwistyki Stosowanej UW: s. 739. Grucza, Franciszek/ Pawe Zimniak/ Grzegorz Pawowski (red.) (2012), Die deutsche Sprache, Kultur und Literatur in polnisch-deutscher Interaktion. Beitrge der internationalen wissenschaftlichen Konferenz des Verbandes Polnischer Germanisten, 17.-19. Juni 2011, Zielona Gra, Warszawa, Euro-Edukacja. Grucza, Sambor (2003), Badania z zakresu lingwistyki tekstu specjalistycznego w Polsce, (w:) Barbara Z. Kielar/ Sambor Grucza (red.), Lingwistyczna identyfikacja tekstw specjalistycznych, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego (= Jzyki Specjalistyczne 3): s. 3555. Grucza, Sambor (2005), Lingwistyczne badania nad dialogiem w Niemczech. Zarys historii, (w:) Orbis Linguarum 28/2005, Wrocaw: s. 343352.

232

Grucza, Sambor (2006a), Idiolekt specjalistyczny idiokultura specjalistyczna interkulturowo specjalistyczna, (w:) Jan Lewandowski/ Magorzata Kornacka/ Waldemar Woniakowski (red.),. Teksty specjalistyczne w kontekstach midzykulturowych i tumaczeniach, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego (= Jzyki specjalistyczne 6): s. 3049. Grucza, Sambor (2006b), Komunikacja specjalistyczna a idiokontekst specjalistyczny i konsytuacja specjalistyczna, (w:) Alicja Woodko-Butkiewicz/ Wanda Zmarzer (red.), Studia Rossica XVIII. Glottodydaktyka i jej konteksty interkulturowe, Warszawa: s. 209223. Grucza, Sambor (2008a), Lingwistyka jzykw specjalistycznych, Warszawa, EuroEdukacja. (= Jzyki, Kultury, Teksty, Wiedza 10) Grucza, Sambor (2008b), Lingwistyka tekstu a analiza dialogu w sprawie nieporozumie wok ich przedmiotowej dyferencjacji, (w:) Przegld glottodydaktyczny 24/2008, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: s. 718. Grucza, Sambor (2008c), Instrumentisierung von (Fach)Texten in der Ausbildung von (Fach)bersetzern und (Fach)Dolmetschern Grundannahmen, (w:) Iwona Bartoszewicz/ Joanna Szczk/ Artur Tworek (red.), Linguistica et res cotidianae, Wrocaw Drezden, Neisse Verlag: s. 299310. Grucza, Sambor (2008d), Teksty specjalistyczne: Jzykowe eksponenty wiedzy specjalistycznej, (w:) ukasz Karpiski (red.), Kulturowy i leksykograficzny obraz jzykw specjalistycznych, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego (= Jzyki Specjalistyczne 8): s. 181193. Grucza, Sambor (2010a), Gwne tezy antropocentrycznej teorii jzykw, (w:) Lingwistyka Stosowana Applied Linguistics Angewandte Linguistik. Przegld/ Review 2/2010, Warszawa, Wydzia Lingwistyki Stosowanej UW: s. 4168. Grucza, Sambor (2010b), Specyfika uczenia jzykw specjalistycznych w wietle antropocentrycznej teorii jzyka, (w:) Aleksandra Waszczuk-Zin (red.), Publikacja jubileuszowa III (z okazji 10-lecia Katedry Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego). Lingwistyka stosowana jzyki specjalistyczne dyskurs zawodowy, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego: s. 107130. Grucza, Sambor (2010c), Nowe platformy dydaktyczne: Lingwistycznie Inteligentne Systemy Translo- i Glottodydaktyczne (LISTiG), (w:) Lingwistyka Stosowana Applied Linguistics Angewandte Linguistik. Przegld/ Review 3/2010, Warszawa, Wydzia Lingwistyki Stosowanej UW: s. 167176. Grucza, Sambor (2011), ciso denotatywna jzykw prawnych a ciso wiedz i tekstw prawnych, (w:) Anna Mrz/ Adam Niewiadomski/ Monika Pawelec (red.), Prawo, jzyk, media, Warszawa, 2944. Grucza, Sambor/ Pawe Szersze/ Christoph Rsener (2011), Linguistisch Intelligente Softwaresysteme fr die Sprach- und Translationsdidaktik (LISST), (w:) Franciszek Grucza/ Pawe Zimniak/ Grzegorz Pawowski (red.) (2011), Die deutsche Sprache, Kultur und Literatur in polnisch-deutscher Interaktion. Beitrge der internationalen wissenschaftlichen Konferenz des Verbandes Polnischer Germanisten, 17.-19. Juni 2011, Zielona Gra, Warszawa, Euro-Edukacja. s. 215226.

233

Grucza, Sambor/ Agnieszka Dickel/ Urszula Burda/ Pawe Szersze (2012), LISTiG Wsparcie e-learningowe praktyki glotto- i translodydaktycznej, (w:) Lingwistyka Stosowana Applied Linguistics Angewandte Linguistik. Przegld/ Review 6/2012, Warszawa, Wydzia Lingwistyki Stosowanej UW: s. 5974. Guido, Maria Grazia (2008), English as a Lingua Franca in Cross-Cultural Immigration Domains, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang. Gnther, Ulla/ Eva Lia Wyss (1996), E-Mail-Briefe eine Textsorte zwischen Mndlichkeit und Schriftlichkeit, (w:) Ernest W. B. Hess-Lttich/ Werner Holly/ Ulrich Pschel (red.) (1996), Textstrukturen im Medienwandel. Forum Angewandte Linguistik 29, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang: s. 6186. Gnthner, Susanne (2002), Hflichkeitspraktiken in der interkulturellen Kommunikation am Beispiel chinesich-deutscher Kommunikation, (w:) Heinz-Helmut Lger (red.) (2002), Hflichkeitsstile, wyd. 2., Peter Lang, Frankfurt a. M. (= Cross Cultural Communication 7): s. 295313. Habscheid, Stephan (2000), Medium in der Pragmatik. Eine kritische Bestandsaufnahme, (w:) Deutsche Sprache 2(28): s. 126143. Habscheid, Stephan (2003), Sprache in der Organisation. Sprachreflexive Verfahren im systemischen Beratungsgesprch, Berlin, Walter de Gruyter. Habscheid, Stephan (2006), Sprache am Arbeitsplatz: Wie Angewandte Linguistik der Praxis beizukommen versucht, (w:) Werner Forner/ Stephan Habscheid (red.) (2006):, Sprachliche und fachliche Kompetenzen: Zwei Seiten eines Blattes? Frankfurt a. M., Peter Lang: s. 6582. Habscheid, Stephan (2008), Kommunikation in Institutionen und Organisationen, (w:) Franciszek Grucza/ Hans-Jrg Schwenk/ Magdalena Olpiska (red.), Translatorik in Forschung und Lehre der Germanistik. Beitrge der Jahrestagung und internationalen wissenschaftlichen Konferenz des Verbandes Polnischer Germanisten abgehalten im Konferenzzentrum in d, 9.11. Mai 2008, Bronisaww, Warszawa, Euro-Edukacja: s. 141154. Haffer, Joanna (2009), Skuteczno zarzdzania projektami w przedsibiorstwach dziaajcych w Polsce, Toru, Dom Organizatora. Handler, Peter (2002), E-Mail zwischen Stil und Lifestyle, (w:) Arne Ziegler/ Christa Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen, Stauffenburg Verlag. s. 143167. Hausendorf, Heiko/ Wolfgang Kesselheim (2008), Textlinguistik frs Examen, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. (= Linguistik frs Examen 5) Have, ten Paul (2007), Doing Conversation Analysis. A Practical Guide, wyd. 2., London Thousand Oaks New Delhi Singapore, SAGE Publications. Hein, Frank Martin (red.) (2008), Elektronische Unternehmenskommunikation. Konzepte und Best Practices zu Kultur und Fhrung, Frankfurt am Main, Deutscher Fachverlag. Henke, Anne-Marie (1991), Zur Geschichte der Betriebslinguistik, (w:) Eberhard Klein/ Franoise Pouradier Duteil/ Karl Heinz Wagner (red.), Betriebslinguistik und Linguistikbetrieb. Akten des 24. Linguistischen Kolloquiums, Universitt Bremen, 4.6. September 1989, 1, Tbingen, Max Niemeyer Verlag: s. 1320.

234

Hess-Lttich, Ernest W. B./ Werner Holly/ Ulrich Pschel (red.) (1996), Textstrukturen im Medienwandel. Forum Angewandte Linguistik 29, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang. Hilker, Claudia (2010), Social Media fr Unternehmer. Wie man Xing, Twitter, YouTube and Co. erfolgreich im Business einsetzt, Wien, Linde Verlag. Hoffmann, Ludger (2004), Chat und Thema, (w:) Michael Beiwenger/ Ludger Hoffmann/ Angelika Storrer (red.), Internetbasierte Kommunikation (= Osnabrcker Beitrge zur Sprachtheorie 68): s. 103122. Holly, Werner (2006), Wandel in der Kommunikation zwischen Banken und Kunden, (w:) Stephan Habscheid/ Werner Holly/ Frank Kleemann/ Ingo Matuschek/ G. Gnter Vo, ber Geld spricht man..., Wiesbaden, VS Verlag fr Sozialwissenschaften: s. 6278. House, Juliane (2005), Englisch als Lingua franca: eine Bedrohung fr die deutsche Sprache?, (w:) Markus Motz (red.), Englisch oder Deutsch in Internationalen Studiengngen?, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang (= Duisburger Arbeiten zur Sprach- und Kulturwissenschaft/ Duisburg Papers on Reasearch in Language and Culture 60): s. 5365. Huber, Melanie (2010), Kommunikation im Web 2.0. Twitter, Facebook & Co, wyd. 2., Konstanz, UVK Verlagsgesellschaft mbH. Huck, Simone (2007), Internationale Unternehmenskommunikation, (w:) Manfred Piwinger/ Ansgar Zerfa (red.), Handbuch Unternehmenskommunikation, Wiesbaden, Gabler: s. 891904. Huck, Simone (2008), Internationale Unternehmenskommunikation, (w:) Claudia Mast (2008): s. 389407. Jakobs, Eva-Maria (2008), Unternehmenskommunikation. Arbeitsfelder, Trends, Defizite, (w:) Susanne Niemeier/ Hajo Diekmannshenke (red.), Profession & Kommunikation 49, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang: s. 1331. Janich, Nina (1994), Electronic Mail, eine betriebsinterne Kommunikationsform, (w:) Muttersprache 3/1994: s. 248259. Jenkins, Henry (2006), Convergence Culture. Where Old and New Media Collide, New YorkLondon, New York University Press. Jenkins, Jennifer (2007), English as a Lingua Franca: Attitude and Identity, Oxford, Oxford University Press. Kalla, Hanna (2006), Integrated Internal Communications in the Multinational Corporation. Helsinki School of Economics. Acta Universitatis Oeconomicae Helsingiensis. A-280, Helsinki, HSE Print. Rozprawa doktorska dostpna take online: http://hsepubl.lib.hse.fi/pdf/diss/a280.pdf [pobrano 20 czerwca 2012 roku] Kania, Sylwester Marek (2010), Kultura organizacyjna jako kontekst w procesie budowania strategii organizacji, (w:) Tadeusz Falencikowski (red.) (2010), Zarzdzanie wspczesnymi przedsibiorstwami. Uwarunkowania strategiczne, innowacyjne i kulturowe, Gdask, Wysza Szkoa Bankowa w Gdasku/ CeDeWu: s. 215223. Kankaanranta, Anne (2005a), Hej Seppo, Could You Pls Comment on This! Internal Email Communication in Lingua Franca English in a Multinational Com-

235

pany. Ph.D. dissertation, Centre for Applied Language Studies, University of Jyvskyl, Jyvskyl, Jyvskyl University Printing House. Rozprawa doktorska dostpna take online: https://jyx.jyu.fi/dspace/bitstream/handle/123456789/18895/9513923207.pdf?seq uence=1 [pobrano 13 lipca 2011 roku] Kankaanranta, Anne (2005b), English as a corporate language: Company-internal email messages written by Finns and Swedes, (w:) Britt-Louise Gunnarsson (red.), Communication in the Workplace, Uppsala, Universitetstryckeriet: s. 4259. Kankaanranta, Anne (2006), Hej Seppo, could you pls comment on this!Internal Email Communication in Lingua Franca English in a Multinational Company, (w:) Business Communication Quarterly June 2006: s. 216225. Kankaanranta, Anne/ Leena Louhiala-Salminen (2010), English?Oh, its just work!: A study on BELF users perceptions, (w:) English for Specific Purposes 29 (2010): s. 204209. Keller, Rudi (2009), Die Sprache der Geschftsberichte: Was das Kommunikationsverhalten eines Unternehmens ber dessen Geist aussagt, (w:) Christoph Moss (red.), Die Sprache der Wirtschaft, Wiesbaden, VS Verlag fr Sozialwissenschaften: s. 1944. Kielar, Barbara Z. (2002), Jzyki specjalistyczne a translatoryka, (w:) Jan Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego (= Jzyki Specjalistyczne 2): s. 171180. Kielar, Barbara Z. (2003), Zarys translatoryki, Warszawa, Katedra Jzykw Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Kisielnicki, Jerzy (2011), Zarzdzanie projektami. Ludzie procedury wyniki, Warszawa, Oficyna a Wolters Kluwer business. Kinast, Eva-Ulrike/ Sylvia Schroll-Machl (2003), berlegungen zu einem strategischen Gesamtkonzept fr Interkulturalitt in Unternehmen, (w:) Alexander Thomas/ Eva-Ulrike Kinast/ Sylvia Schroll-Machl (red.) (2003), Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kooperation. Band 1: Grundlagen und Praxisfelder, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. s. 434450. Kleinberger Gnther, Ulla (2002), Sprachliche Hflichkeit in innerbetrieblichen e-mails, (w:) Heinz-Helmut Lger (red.) (2002), Hflichkeitsstile, wyd. 2., Peter Lang, Frankfurt a. M. (= Cross Cultural Communication 7): s. 147164. Kleinberger Gnther, Ulla (2003), Kommunikation in Betrieben. Wirtschaftslinguistische Aspekte der innerbetrieblichen Kommunikation, Bern, Peter Lang. Kleinberger Gnther, Ulla (2005a), Softcommunication Relevanz und Strukturierheit von spontaner innerbetrieblicher Kommunikation, (w:) Sociolinguistica 19/2005: s. 7381. Kleinberger Gnther, Ulla (2005b), Textsortenwandel: E-Mails im innerbetrieblichen Kontext. Proceedings der 34. Jahrestagung der Gesellschaft fr Angwandte Linguistik, (w:) Sabine Braun/ Kurt Kohn (red.), Sprache(n) in der Wissensgesellschaft, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang (= forum Angewandte Linguistik 46): s. 303318.

236

Kleinberger Gnther, Ulla (2008), Softcommunication spontane innerbetriebliche Kommunikation auerhalb vorgegebener Strukturen, (w:) Florian Menz/ Andreas P. Mller (red.) (2008): s. 225242. Kleinberger Gnther, Ulla/ Caja Thimm (2000), Soziale Beziehungen und innerbetriebliche Kommunikation: Formen und Funktionen elektronischer Schriftlichkeit in Unternehmen, (w:) Caja Thimm (red.) (2000), Soziales im Netz. Sprache, Beziehungen und Kommunikationskulturen im Internet, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag: s. 262277. Knapp, Karlfried (1995), Interkulturelle Kommunikationsfhigkeit als Qualifikationsmerkmal fr die Wirtschaft, (w:) Jrgen Bolten (red.), Cross Culture Interkulturelles Handeln in der Wirtschaft, Sternenfels Berlin, Verlag Wissenschaft & Praxis: s. 823. Knapp, Karlfried (2011), Interkulturelle Kommunikation, (w:) Karlfried Knapp et al. (red.), Angewandte Linguistik. Ein Lehrbuch, wyd. 3., Tbingen, Basel, A. Francke Verlag: s. 443466. Koch, Peter/ Wulf Oesterreicher (1994), Schriftlichkeit und Sprache, (w:) Hartmut Gnther/ Otto Ludwig (red.), Schrift und Schriftlichkeit/ Writing and Its Use. Ein interdisziplinres Handbuch internationaler Forschung/ An Interdisciplinary Handbook of International Research. (Handbcher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft/ Handbooks of Linguistics and Communication Science 10.1.), Berlin/ New York, Walter de Gruyter: s. 587604. Koch, Michael/ Alexander Richter (2009), Enterprise 2.0. Planung, Einfhrng und erfolgreicher Einsatz von Social Software in Unternehmen, wyd. 2., Mnchen, Oldenbourg Verlag. Koerfer, Armin (1994), Institutionelle Kommunikation. Zur Methodologie und Empirie der Handlungsanalyse, Opladen, Westdeutscher Verlag. Koester, Almut (2006), Investigating Workplace Discourse, LondonNew York, Routledge. Kuruppuarachchi, Palitha R. (2009), Virtual Team Concepts in Projects: A Case Study, (w:) Project Management Journal 2009/40(2): s. 1933. Lave, Jean/ Etienne Wenger (1991), Situated Learning. Legitimate Peripheral Participation, Cambridge, Cambridge University Press. Lauterbach, M. (2008), Projektmanagement, (w:) Frank Martin Hein (red.) (2008), Elektronische Unternehmenskommunikation. Konzepte und Best Practices zu Kultur und Fhrung, Frankfurt am Main, Deutscher Fachverlag: s. 327336. Leech, Geoffrey N. (1983), Principles of Pragmatics, London and New York, Longman. Levin, Ginger (2008), Guidelines to Create a Culture to Promote Successful Use of Virtual Teams (originally published as a part of 2008 PMI Global Congress Proceedings Denver, Colorado, USA). Levin, Ginger (2009), Team-Building Strategies for the Virtual Team (originally published as a part of 2009 PMI Global Congress Proceedings Orlando, Florida, USA).

237

Liddicoat, Anthony J. (2007), An Introduction to Conversation Analysis, London, New York, Continuum. Llurda, Enric (2004), Non-native speaker teacher and English as an International Language, (w:) International Journal of Applied Linguistics 14/3: s. 314323. Louhiala-Salminen, Leena (2009), Business Communication, (w:) Francesca BargielaChiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 305316. Louhiala-Salminen, Leena/ Mirjaliisa Charles/ Anne Kankaanranta (2005), English as a lingua franca in Nordic corporate mergers: Two case companies, (w:) English for Specific Purposes 24: s. 401421. Luhmann, Niklas (1987), Soziale Systeme. Grundri einer allgemeinen Theorie, Frankfurt a. M., Suhrkamp. Luhmann, Niklas (2000), Organisation und Entscheidung, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag. Lger, Heinz-Helmut (2002), Hflichkeit und Hflichkeitsstile, (w:) Heinz-Helmut Lger (red.) (2002), Hflichkeitsstile, wyd. 2., Peter Lang, Frankfurt a. M. (= Cross Cultural Communication 7). s. 323. Lger, Heinz-Helmut (red.) (2002), Hflichkeitsstile, wyd. 2., Peter Lang, Frankfurt a. M. (= Cross Cultural Communication 7) ompie, Jan (2009), Przedsibiorca jako homo communicans w wiecie biznesu, (w:) Marek ukasik (red.), Publikacja jubileuszowa I. Na drodze wiedzy specjalistycznej, Warszawa: s. 4863. Mac, Amber (2011), E-przyjaciele. Zobacz, co media spoecznociowe mog zrobi dla Twojej firmy, Gliwice, Helion. Majchrzak, Ann/ Arvind Malhotra (2003), Deploying Far-Flung Teams: A Guidebook for Managers. Publikacja dostpna online: http://wwwbcf.usc.edu/~majchrza/FFTGuidebook.pdf [pobrano 3 wrzenia 2011 roku] Maletzke, Gerhard (1996), Interkulturelle Kommunikation, Opladen, Westdeutscher Verlag. Marschan-Piekkari, Rebecca/ Cristina Reis (2004), Language and Languages in Cross-cultural Interviewing, (w:) Rebecca Marschan-Piekkari/ Catherine Welch (red.), Handbook of Qualitative Research. Methods for International Business, GlosMassachusetts, Edward Elgar Publishing: s. 224243. Mast, Claudia (2008), Unternehmenskommunikation. Ein Leitfaden, wyd. 3., Stuttgart, Lucius & Lucius. McAfee, Andrew (2011), Firma 2.0. Sukces dziki nowym narzdziom internetowym, Warszawa, Oficyna a Wolters Kluwer business. McKay, Sandra L. (2002), Teaching English as an International Language, Oxford, Oxford University Press. McLean, Scott (2010), Business Communication for Success, Flat World Knowledge. Meier, Christoph (2002a), Arbeitsbesprechungen. Interaktionsstruktur, Interaktionsdynamik und Konsequenzen einer sozialen Form, Radolfzell, Verlag fr Gesprchsforschung. Monografia dostpna take online: http://www.verlag-

238

gespraechsforschung.de/2002/pdf/arbeitsbesprechungen.pdf [pobrano 13 marca 2011 roku] Meier, Christoph (2002b), Kommunikation in rumlich verteilten Teams: Videokonferenzen bei Technics, (w:) Caja Thimm (red.) (2002), Soziales im Netz. Sprache, Beziehungen und Kommunikationskulturen im Internet, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag: s. 103134. Meier, Jrg (2002), Vom Brief zur E-Mail Kontinuitt und Wandel, (w:) Arne Ziegler/ Christa Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen, Stauffenburg Verlag. s. 5775. Menz, Florian/ Andreas P. Mller (red.) (2008), Organisationskommunikation. Grundlagen und Analysen der sprachlichen Inszenierung von Organisation, Mnchen Mering, Rainer Hampp Verlag. Menz, Florian/ Heinz K. Stahl (2008), Handbuch Stakeholderkommunikation. Grundlagen Sprache Praxisbeispiele, Berlin, Erich Schmidt Verlag. Meredith, Jack R./ Samuel J. Mantel (2000), Project Management a Managerial Approach, New York, John Wiley & Sons. Messing, Ewald E. J. (red.) (1932), Zur Wirtschaftslinguistik. Eine Auswahl von kleineren und greren Beitrgen ber Wert und Bedeutung, Erforschung und Unterweisung der Sprache des wirtschaftlichen Verkehrs, Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar N.V. Meyerhoff, Miriam (2002), Communities of Practice, (w:) J. K. Chambers, Peter Trudgill, Natalie Schilling-Estes (red.), The Handbook of Language Variation and Change, Massachusetts (USA), Oxford (UK), Blackwell Publishers: s. 526548. Michelis, Daniel/ Thomas Schildhauer (red.) (2010), Social Media Handbuch. Theorien, Methoden, Modelle, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft. Mruk, Henryk (red.) (2002), Komunikowanie si w biznesie, Pozna, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Mumby, Dennis K. (2007), Organizational communication, (w:) George Ritzer (red.), The Encyclopaedia of Sociology, Oxford, Blackwell: s. 32903299. Mller, Andreas P. (2008), Aufgabenfelder einer Linguistik der Organisation, (w:) Florian Menz/ Andreas P. Mller, (red.) (2008), Organisationskommunikation. Grundlagen und Analysen der sprachlichen Inszenierung von Organisation, Mnchen Mering, Rainer Hampp Verlag: s. 1746. Mnker, Stefan (2010), Kapitel 1. Die Sozialen Medien des Web 2.0, (w:) Daniel Michelis/ Thomas Schildhauer (red.) (2010): s. 3141. Newton, Richard (2009), The Project Manager. Mastering the Art of Delivery, wyd. 2., Harlow et al., Prentice Hall. Ncki, Zbigniew (1992), Komunikowanie interpersonalne, Wrocaw Warszawa Krakw, Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo. Nickerson, Catherine/ Brigitte Planken (2009), Europe: the state of the field, (w:) Francesca Bargiela-Chiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 1829.

239

Nokes, Sebastian/ Sean Kelly (2007), The Definitive Guide to Project Management. The Fast Track to Getting the Job Done on Time and on Budget, wyd. 2., Harlow et al., Prentice Hall. Olsztyska, Agnieszka (2002), Komunikacja wewntrzna w przedsibiorstwie, (w:) Henryk Mruk (red.) (2002), Komunikowanie si w biznesie, Pozna, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu: s. 167178. Osiejewicz, Joanna (2009), Irrwege der bisherigen Klassifizierungen von Fachsprachen. Klassifizierungen der Versicherungssprache, (w:) Studia Niemcoznawcze. Studien zur Deutschkunde XLIII, Warszawa: s. 473484. Oxford = Oxford. Advanced Learners Dictionary. Oxford 2000, Oxford University Press. Palmer-Silveira, Juan Carlos/ Miguel F. Ruiz-Garrido/ Inmaculada Fortanet-Gmez (red.) (2006), Intercultural and International Business Communication: Theory, Research and Teaching 38, Linguistic Insights, Studies in Language and Communication, Bern, Peter Lang. Pawlak, Marek (2006), Zarzdzanie projektami, Warszawa, PWN. Piller, Ingrid (2009), Intercultural communication, (w:) Francesca BargielaChiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 317329. Piekkari, Rebecca (2009), International management, (w:) Francesca BargielaChiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 269278. Poppi, Franca (2011), Mediating between Local and Global Practices: the Use of English as the Lingua Franca for Internal Company Communications, (w:) Rita Salvi/ Hiromasa Tanaka (red.) (2011), Intercultural Interactions in Business and Management (= Linguistic Insights 146), Bern et al., Peter Lang: s. 235255. Portny, Stanley E. (2007), Project Management for Dummies, wyd. 2., Indianapolis, Indiana, Wiley Publishing. Potocki, Arkadiusz (2008), Instrumenty komunikacji wewntrznej w przedsibiorstwie, Warszawa, Difin. Potocki, Arkadiusz/ Renata Winkler/ Agnieszka bikowska (2003), Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Warszawa, Difin. Potocki, Arkadiusz/ Renata Winkler/ Agnieszka bikowska (2011), Komunikowanie w organizacjach gospodarczych, Warszawa, Difin. Prasad, Krishna/ K. B. Akhilesh (2002), Global virtual teams: What impacts their design and performance?, (w:) Team Performance Management 8(5/6): s. 102112. Pschaid, Priska (1993), Language and Power in the Office, Tbingen, Gnter Narr Verlag. (= Arbeiten aus Anglistik und Amerikanistik 7) Rancew-Sikora, Dorota (2007), Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmw codziennych, Warszawa, Trio. Redding, W. Charles (1985/2006), Stumbling Toward Identity: The Emergence of Organizational Communication as a Field of Study, (w:) Linda L. Putnam/ K. J. Krone (red.), Organizational Theory. History and Theoretical Perspectives 1, London Thousand Oaks New Delhi, SAGE Publications: s. 348.

240

Reichertz, Jo (2002), Vertrauen in der internet-gesttzten Unternehmenskommunikation, (w:) Caja Thimm (red.) (2002), Soziales im Netz. Sprache, Beziehungen und Kommunikationskulturen im Internet, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag: s. 1135. Reiter, Rosina Marquez (2009), Politeness Studies, (w:) Francesca BargielaChiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 166179. Reuter, Ewald (2008), Professionelle Kommunikation, (w:) Andrea Bogner et al. (red.), Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache. Intercultural German Studies 34/2008, Philadelphia, iudicium verlag: s. 7179. Riel, van Cees B. M./ Charles J. Fombrun (2007), Essentials of Corporate Communication. Implementing practices for effective reputation management, London New York, Routledge. Riley, Marcia (2008), The Real Challenges of Leading Virtual Teams (originally published as a part of 2008 PMI Global Congress Proceedings Denver, Colorado, USA). Roelcke, Thorsten (2010), Fachsprachen, wyd. 3., Berlin, Erich Schmidt Verlag. Rogerson-Revell, Pamela (2007), Using Eglish for International Business: A European case study, (w:) English for Specific Purposes 26 (2007): s. 103120. Safko, Lon (2010), The Social Media Bible: Tactics, Tools, and Strategies for Business Success, New Jersey, John Woley & Sons. Salvi, Rita/ Hiromasa Tanaka (red.) (2011), Intercultural Interactions in Business and Management, Bern et al., Peter Lang (= Linguistic Insights 146). Salvi, Rita (2011), Changes, Chances and Challanges in Describing Intercultural Professional Interactions, (w:) Rita Salvi/ Hiromasa Tanaka (red.) (2011), Intercultural Interactions in Business and Management, Bern et al., Peter Lang (= Linguistic Insights 146): s. 2144. Sankowska, Anna (2009), Organizacja wirtualna. Koncepcja i jej wpyw na innowacyjno, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Sarangi, Srikant/ Celia Roberts (1999), The dynamics of interactional and institutional orders in work-related settings, (w:) Srikant Sarangi/ Celia Roberts (red.), Talk, Work and Institutional Order. Discourse in Medical, Mediation and Management Settings, BerlinNew York, Mouton de Gryter (= Language Power and Social Process 1): s. 157. Sax, Daniel J. (2012), Good feelings and hospitality in Polish business language: an intercultural-pragmatic challenge neglected in Polish-English translator tools and training, (w:) ukasz Bogacki/ Mikoaj Deckert (red.), Teaching Translation and Interpreting: Advances and Perspectives, New Castle upon Tyne, Cambridge Scholars Publishing: s. 321. Artyku dostpny take online : http://www.c-sp.org/Flyers/978-1-4438-4177-1-sample.pdf [pobrano 28 grudnia 2012 roku] Schegloff, Emanuel A./ Harvey Sacks (1973), Opening up closings, (w:) Semiotica 8: s. 289337; take (w:) Adam Jaworski/ Nikolas Coupland (red.) (2006), The Discourse Reader, wyd. 2., London and New York, Routledge: s. 262274.

241

Schein, Edgar H. (1988). Process consultation Volume I: Its role in organization development, wyd. 2., Reading, MA, Addison-Wesley. Schein, Edgar H. (2009), The Corporate Culture Survival Guide, San Francisco, Jossey-Bass. Schlobinski, Peter (2006), Die Bedeutung digitaisierter Kommunikation fr Sprachund Kommuniaktionsgemeinschaften, (w:) Peter Schlobinski (red.) (2006), Von *hdl* bis *cul8er*. Sprache und Kommunikation in den neuen Medien, Mannheim, Dudenverlag. (= Thema Deutsch 7): s. 2637. Schlobinski, Peter (red.) (2006), Von *hdl* bis *cul8er*. Sprache und Kommunikation in den neuen Medien, Mannheim, Dudenverlag. (= Thema Deutsch 7) Schmidt, Christopher M. (2001), Abstraktionsgrad als Fachsprachenparameter? Die methodologische Relevanz eines kognitionslinguistisch fundierten FachsprachenBegriffs aus interkultureller Perspektive, (w:) Zeitschrift fr Angewandte Linguistik 34: s. 83104. Schmidt, Gurly (2000), Chat-Kommunikation im Internet eine kommunikative Gattung?, (w:) Caja Thimm (red.) (2000), Soziales im Netz. Sprache, Beziehungen und Kommunikationskulturen im Internet, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag. s. 109130. Schmidt, Michael P. (2001), ber den Nutzen von Business Communities, (w:) Patrick Gruban (red.), Business Communities. Online-Projektgemeinschaften in Unternehmen integrieren und einsetzen, Mnchen, Markt+Technik Verlag: s. 4191. Schmitz, Ulrich (2002), E-Mails kommen in die Jahre. Telefonbriefe auf dem Weg zu sprachlicher Normalitt, (w:) Arne Ziegler/ Christa Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen, Stauffenburg Verlag. s. 932. Scholz, Christian (1993), Personalmanagement Informationsorientierte und verhaltenstheoretische Grundlagen, Mnchen, Vahlen Verlag. Searle, John R. (1980), Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language, Cambridge, Cambridge University Press. Searle, John R. (1987), Czynnoci mowy. Rozwaania z filozofii jzyka, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax. Seidlhofer, Barbara (2004), Research perspectives on teaching English as a Lingua Franca, (w:) Annual Review of Applied Linguistics 24: s. 209239. Sidnell, Jack (2010), Conversation Analysis. An Introduction, Singapore, WileyBlackwell. Skovholt, Karianne/ Jan Svennevig (2006), Email Copies in Workplace Interaction, (w:) Journal of Computer-Mediated Communication 12/2006: s. 4265. SPE = Sownik Poj Ekonomicznych. Biznes 9. Warszawa 2007, PWN. Sderlund, Jonas/ Sylvain Lenfle (2011), Special issue: Project history, International Journal of Project Management. Sll, Ludwig (1985), Gesprochenes und geschriebenes Franzsisch, wyd. 3., Berlin, Schmidt. Stalewska, Joanna/ Krzysztof Krzyanowski (2012), Komunikacja krytyczny czynnik sukcesu projektw, wykad iw ramach konferencji Project Management Days 2012, 2325.04.2012, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie.

242

Strychalska-Rudzewicz, Anna/ Magorzata Juchniewicz (2010), Determinanty proinnowacyjnej kultury organizacji w przedsibiorstwach przemysowych, (w:) Tadeusz Falencikowski (red.) (2010), Zarzdzanie wspczesnymi przedsibiorstwami. Uwarunkowania strategiczne, innowacyjne i kulturowe, Gdask, Wysza Szkoa Bankowa w Gdasku/ CeDeWu: s. 225235. Swales, John M. (1990), Genre Analysis: English in Academic and Research Settings, Canbridge, Cambridge Universtiy Press. Sweeney, Susan/ Randall Craig (2011), Social Media for Business. 101 Ways to Grow Your Business without Wasting Your Time, USA & Canada, Maximum Press. Tapscott, Don/ Anthony D. Williams (2006), Wikinomics: How Collaboration Changes Everything, New York, Penguin. Thaler, Verena (2003), Chat-Kommunikation im Spannungsfeld zwischen Oralitt und Literalitt, Berlin, VWF. Theis, Anna Maria (1994), Organisationskommunikation. Theoretische Grundlagen und empirische Forschungen, Opladen, Westdeutscher Verlag. Thimm, Caja (red.) (2000), Soziales im Netz. Sprache, Beziehungen und Kommunikationskulturen im Internet, Opladen/ Wiesbaden, Westdeutscher Verlag. Thimm, Caja (red.) (2002), Unternehmenskommunikation offline-online. Wandelprozesse interner und externer Kommunikation durch neue Medien, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang. Thomas, Alexander (2003a), Kultur und Kulturstandards, (w:) Alexander Thomas/ Eva-Ulrike Kinast/ Sylvia Schroll-Machl (red.) (2003), Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kooperation. Band 1: Grundlagen und Praxisfelder, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. s. 1931. Thomas, Alexander (2003b), National- und Organisationskulturen, (w:) Alexander Thomas/ Eva-Ulrike Kinast/ Sylvia Schroll-Machl (red.) (2003), Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kooperation. Band 1: Grundlagen und Praxisfelder, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. s. 3243. Thomas, Alexander (2003c), Das Eigene, das Fremde, das Interkulturelle, (w:) Alexander Thomas/ Eva-Ulrike Kinast/ Sylvia Schroll-Machl (red.) (2003), Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kooperation. Band 1: Grundlagen und Praxisfelder, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. s. 4459. Thomas, Alexander/ Eva-Ulrike Kinast/ Sylvia Schroll-Machl (red.) (2003), Handbuch Interkulturelle Kommunikation und Kooperation. Band 1: Grundlagen und Praxisfelder, Gttingen, Vandenhoeck & Ruprecht. Thrle, Britta (2005), Fachkommunikation im Betrieb, Tbingen, Gunter Narr Verlag. Trocki, Micha, Kodeks etyczny menederw projektw, Materiay dla studentw Podyplomowych Studiw Zarzdzania Projektami (Project Management) w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie. Trocki, Micha (2011a), 1. Podstawy metodyczne zarzdzania projektami, (w:) Micha Trocki (red.), Metodyki zarzdzania projektami, Warszawa, Bizarre: s. 940. Trocki, Micha (2011b), 3. Kodeksy etyczne w zarzdzaniu projektami, (w:) Micha Trocki (red.), Metodyki zarzdzania projektami, Warszawa, Bizarre: s. 4953.

243

Trocki, Micha/ Bartosz Grucza/ Krzysztof Ogonek (2009), Zarzdzanie projektami, Warszawa, Polskie Wydawnictwa Ekonomiczne. van den Eynden Morpeth, Nadine (2012), Politeness and Gender in Belgian Organisational Emails, (w:) Paul Gillaerts et al. (red.) (2012), Researching Discourse in Business Genres. Cases and Corpora, Frankfurt a. M. et al., Peter Lang (= Linguistic Insights 152): s. 3351. van Dijk, Teun A. (1997), Discourse as Interaction in Society, (w:) Teun A. van Dijk (red.) (1997), Discourse as Social Interaction. Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction. Volume 2, LondonThousand OaksNew Delhi, Sage Publications: s. 137. van Dijk, Teun A. (red.) (1997), Discourse as Social Interaction. Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction. Volume 2, LondonThousand OaksNew Delhi, Sage Publications. van Dijk, Teun A. (red.) (2001), Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa, PWN. Varner, Iris I. (2000), The Theoretical Foundation for Intercultural Business Communication: A Conceptual Model, (w:) Journal of Business Communication 37/1 (2000): s. 3957. Voigt, Susanne (2003), E-Mail-Kommunikation in Organisationen. Eine explorative Studie zu individuellen Nutzungsstrategien, Mnchen, Verlag Reinhard Fischer. (= INTERNET Research 11) Vollstedt, Marina (2002a), Sprachenplanung in der internen Kommunikation internationaler Unternehmen, Hildesheim Zrich New York, Georg Olms Verlag. Vollstedt, Marina (2002b), English as a language for internal company communications, (w:) Karlfried Knapp/ Christiane Meierkord (red.), Lingua Franca Communication, Frankfurt a. M., Peter Lang: s. 87107. Wachowiak Piotr/ Sylwester Gregorczyk/ Bartosz Grucza/ Krzysztof Ogonek (2004), Kierowanie zespoem projektowym, Warszawa, Difin. Wahren, Heinz-Kurt E. (1987), Zwischenmenschliche Kommunikation und Interaktion in Unternehmen. Grundlagen, Probleme und Anstze zur Lsung, Berlin/New York, Mouton de Gruyter. Wanat, Tomasz (2002), Modele komunikowania si, (w:) Henryk Mruk (red.) (2002) Komunikowanie si w biznesie, Pozna, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu: s. 1731. Wsik, Elbieta (2006), Porozumiewanie si jzykowe jako gatunkowo-specyficzna waciwo czowieka uwarunkowana rozwojem ekologiczno-spoecznym ludzkoci, (w:) Scripta Neophilologica Posnaniensia VIII: s. 223234. Wsik, Elbieta (2007), Jzyk narzdzie czy waciwo czowieka. Zaoenia gramatyki ekologicznej lingwistycznych zwizkw midzyludzkich, Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM. Wsik, Elbieta/ Zdzisaw Wsik (2008), Zagadnienie waciwoci lingwistycznych czowieka wobec definicji przedmiotu jzykoznastwa na potrzeby glottodydaktyki, (w:) Kazimiera Myczko/ Barbara Skowronek/ Wadysaw Zabrocki (red.), Perspektywy glottodydaktyki i jzykoznastwa. Tom jubileuszowy z okazji 70.

244

Urodzin Profesora Waldemara Pfeiffera, Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM: s. 129143. Wsik, Zdzisaw (1986), W sprawie koncepcji antropocentrycznej jzyka na potrzeby lingwistyki stosowanej. Na marginesie ksiki Franciszka Gruczy Zagadnienia meta-lingwistyki, (w:) Studia Linguistica X: s. 91102. Wsik, Zdzisaw (2005), Jzyk, jzyki czy waciwoci jzykowe czonkw wsplnot komunikatywnych w przedmiocie bada lingwistycznych?, (w:) Scripta Neophilologica Posnaniensia VII: s. 195219. Wenger, Etienne (1998), Communities of Practice. Learning, Meaning, and Identity, Cambridge, Cambridge University Press. Wheatley, Kathleen K./ David Wilemon (1999), Global Innovation Teams: A Requirement for the New Millenium. Proceedings of the Portland International Conference on the Management of Engineering and Technology Management (PICMET). Wierzbicka, Anna (1999), Jzyk umys kultura. Wybr prac pod redakcj Jerzego Bartmiskiego, Warszawa, PWN. Wiktor, Jan W. (2006), Strategie przedsibiorstw w marketingu midzynarodowym. Prba typologii, (w:) Zeszyty Naukowe nr 729 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie: s. 1736. Winkler, Renata (2008), Zarzdzanie komunikacj w organizacjach zrnicowanych kulturowo, Krakw, Oficyna a Wolters Kluwer business. Wolf, Guido (2010), Der Business Discourse. Effizienz und Effektivitt der unternehmensinternen Kommunikation, Wiesbaden, Gabler. Woniakowski, Waldemar (1994), Lingwistyczy status tzw. subjzykw specjalistycznych, (w:) Franciszek Grucza/ Zofia Kozowska (red.), Jzyki Specjalistyczne. Materiay z XVII Oglnopolskiego Sympozjum ILS UW. Warszawa 911 stycznia 1992, Warszawa, AkapitDTP: s. 4560. Wyrozbski, Pawe (2009), Biuro projektw, Warszawa, Bizarre. Wyrozbski, Pawe (2011), 4. Metodyka PMI: Project Management Body of Knowledge, (w:) Micha Trocki (red.), Metodyki zarzdzania projektami, Warszawa, Bizarre: s. 5593. Yngve, Victor H. (1996), From Grammar to Science. New Foundations for General Linguistics, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins. Zajc, Justyna (2010), Kilka uwag na temat tumaczenia wtrnych tekstw wsplnotowych, (w:) Lingwistyka Stosowana Applied Linguistics Angewandte Linguistik. Przegld/ Review 2/2010, Warszawa, Wydzia Lingwistyki Stosowanej UW: s. 227239. Zakaria, Norhayati/ Andrea Amelinckx/ David Wilemon (2004), Working Together Apart? Building a Knowledge-Sharing Culture for Global Virtual Teams, (w:) Creativity and Innovation Management 13/1: s. 1529. Ziegler, Arne (2002), E-Mail Textsorte oder Kommunikationsform? Eine textlinguistische Annherung, (w:) Arne Ziegler/ Christa Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen, Stauffenburg Verlag. s. 932.

245

Ziegler, Arne/ Christa Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen, Stauffenburg Verlag. Zorn, Theodore E./ Mary Simpson (2009), New Zealand and Australia: the state of the field, (w:) Francesca Bargiela-Chiappini (red.) (2009), The Handbook of Business Discourse, Edinburgh, Edinburgh University Press. s. 3042.

7.2. Publikacje elektroniczne

AACE International: http://www.aacei.org/about/overview.shtml [pobrano 9 wrzenia 2010 roku] Adlbrecht, Gerald (2010), PM I part 1 http://www.unisiegen.de/fb11/ist1/download/pm1/?lang=de [pobrano 21 lutego 2011 roku] Amazon: http://www.amazon.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Business E-Mail-Etikette: http://translate.google.de/translate?hl=de&langpair=en|de&u=http://www.busines semailetiquette.com/ [pobrano 27 kwietnia 2011 roku] Bunz, Ulla/ Scott W. Campbell (2002), Accommodating Politeness Indicators in Personal Electronic Mail Messages. Paper presented at the Association of Internet Researchers 3rd Annual Conference Maastricht, The Netherlands, October 1316, 2002: http://bunz.comm.fsu.edu/AoIR2002politeness.pdf [pobrano 12 lipca 2011 roku] Communication Consult: http://communication-consult.com/ [pobrano 12 padziernika 2011 roku] Communities of Practice: http://www.ewenger.com/theory/index.htm [pobrano 31 stycznia 2011 roku] December, John (1993), Characteristics of Oral Culture in Discourse on the Net. Paper presented at the twelfth annual Penn State Conference on Rhetoric and Composition, University, Park, Pennsylvania, July 8, 1993: http://www.december.com/john/papers/pscrc93.txt [pobrano 8 kwietnia 2011 roku] Duden: http://www.duden.de/rechtschreibung/Wissen [pobrano 4 czerwca 2012 roku] Facebook: http://www.facebook.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Flickr: http://www.flickr.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Getting, Brian (18.04.2007), Basic Definitions: Web 1.0, Web. 2.0, Web 3.0, (w:) Practical Commerce. Insights for Online Merchants: http://www.practicalecommerce.com/articles/464-Basic-Definitions-Web-1-0Web-2-0-Web-3-0 [pobrano 23 stycznia 2011 roku] GFMP: http://www.gfmp.com.pl/main.xml [pobrano 12 padziernika 2011 roku] Global Project Management: http://www.globalprojectmanagement.org/ [pobrano 1 maja 2011 roku] IKLA: http://www.ikla.uw.edu.pl/pl/ikla.php [pobrano 15 grudnia 2011 roku]

246

Instytut komunikacji wewntrznej: http://www.ioic.org.uk/content/ [pobrano 12 sierpnia 2011 roku] Kankaanranta, Anne (2008), Business English Lingua Franca in Intercultural (Business) Communication, (w:) Language at WorkBridging Theory and Practice, Danish Society for LSP and Professional Communication 4/Spring 2008: s. 2227. Artyku dostpny take online: http://www.languageatwork.eu/readarticle.php? article_id=15 [pobrano 13 lipca 2011 roku] Komunikat. Twoje rdo wiedzy o komunikacji wewntrznej: http://komunikat.rrcc.pl/ [pobrano 12 sierpnia 2011 roku] LinkedIn: http://www.linkedin.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Meneder bada: http://www.amberproject.pl/oferta/menedzer-badan [pobrano 22 maja 2012 roku] Nelson, Mike (20.03.2003), Wordly experience: http://www.guardian.co.uk/education/2003/mar/20/tefl2 [pobrano 19 czerwca 2012 roku] OReilly, Tim (30.09.2005), What is Web 2.0: http://www.oreilly.de/artikel/web20.html [pobrano 6 maja 2011 roku] PMI: http://www.pmi.org.pl/pmi/pmi-poland/ [pobrano 9 wrzenia 2010 roku] Projekt Skills: http://www.fnp.org.pl/programy/aktualne_programy_fnp/program_skills [pobrano 4 czerwca 2012 roku] Richter, Alexander/ Michael Koch (02.2007), Social Software Status quo und Zukunft. Technischer Bericht Nr. 2007-01, Fakultt fr Informatik, Universitt der Bundeswehr Mnchen: http://www.unibw.de/rz/dokumente/fakultaeten/getFILE?tid=fakultaeten&fid=16 96185 [pobrano 20 marca 2011 roku] Shannon, Claude E. (1948), A Mathematical Theory of Communication, przedruk z poprawkami z The Bell System Technical Journal 27/July 1948: s. 379423, 623656: http://plan9.bell-labs.com/cm/ms/what/shannonday/shannon1948.pdf [pobrano 24 kwietnia 2011 roku] SharePoint: http://www.contium.pl/technologie,ms-office-sharepoint.xml [pobrano 19 marca 2011 roku] Stalewska, Joanna / Piotr Bednarek (2012), Udzia w programach ramowych UE wanym elementem strategii finansowania bada i innowacji w organizacji, (w:) Rzeczpospolita. Dodatek specjalny Nauka i szkolnictwo. Finansowanie projektw badawczych 31 stycznia 2012: http://www.amberproject.pl/web/uploads/files/AMBER_Nauka_i_Szkolnictwo_3 1_01_2012.PDF [pobrano 22 maja 2012 roku] Twitter: http://twitter.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Vaughan, Roisin (10.05.2011), No niche too specialist for skilled English language teachers: http://www.guardian.co.uk/education/2011/may/10/tefl-work-andcareers [pobrano 19 czerwca 2012 roku] Wikipedia: http://www.wikipedia.org/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku] Wikisownik: http://pl.wiktionary.org/wiki/Wikis%C5%82ownik:Strona_g%C5%82%C3%B3 wna [pobrano 5 maja 2011 roku]

247

Wikivoyage: http://www.wikivoyage.org/de/Hauptseite [pobrano 5 maja 2011 roku] YouTube: http://www.youtube.com/ [pobrano 12 grudnia 2011 roku]

7.3. Nagrania wideo

Schrank, Jeff (2004), Communicating between cultures, reyseria: Michael Dieffenbach, Learning Seed Company.

248

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski