Jan Hartman Tekst opublkowany jako haso w Sowniku poj filozoficznych Romana Ingardena (red. A. Nowak, L.

Sosnowski), Krakw: Universitas 2001.

SPR O ISTNIENIE WIATA Sporem o istnienie wiata nazywa Roman Ingarden kontrowersj pomidzy stanowiskiem idealistycznym a realistycznym w filozofii. W szczeglnoci za chodzi o ocen prawomocnoci stanowiska transcendentalnego idealizmu w sensie ustalonym przez Edmunda Husserla. Idealizm jest przy tym interpretowany przez Ingardena jako teza o stosunku bytowym pomidzy wiatem i (czyst) wiadomoci, teza, ktr daje si wyprecyzowa w postaci zespou szczegowych twierdze o sposobie istnienia wiata i jego skadnikw. Pochodzenie zagadnienia jest kartezjaskie i wie si z odkryciem przez Kartezjusza oraz jego nastpcw problematyki wynikajcej z zasadniczej moliwoci podawania w wtpliwo wszelkich wynikw dowiadczenia zmysowego, a wic i wtpienia w istnienie realne przedmiotw tego dowiadczenia. Natura spostrzeenia zmysowego i wynikajca z niej powtpiewalno istnienia wiata to jeden z najwaniejszych tematw fenomenologii Husserla. Przede wszystkim wyjani on, e powtpiewalno nie moe w tym wypadku oznacza moliwoci zasadniczej zudzeniowoci dowiadczenia zmysowego jako takiego. Uyty tu zosta transcendentalny argument polegajcy na wskazaniu, e dopiero w ramach prawomocnie ukonstytuowanego pola jednozgodnych sensw przedmiotowych jest w ogle sensowne wyrnianie tego, co ma charakter zudzenia. Argument ten jednak zakada w zasadzie rwnowano pomidzy sensem przedmiotowym (tym wszystkim, czym rzecz jest dla nas jako przedmiot) a przedmiotem. Chocia wic obiektywno i transcendencja to na gruncie transcendentalizmu najzupeniej prawomocne kwalifikacje przedmiotw wiatowych, to jednak zakorzenione s one w subiektywnoci, w ktrej si przedmioty wanie jako transcendentne konstytuuj. Wynika std, e jakkolwiek silnie bdziemy podkrela rzetelny sens transcendencji i odcina si od tzw. idealizmu subiektywnego (jak to czyni Husserl), to i tak bdzie ona jakby niezludzeniowym pozorem (zwanym zreszt pozorem transcendentalnym). Ingarden uwaa, e pierwotnie epistemologicznie motywowane podejcie transcendentalne (przyjmowane z uwagi na niepowtpiewalno wynikw badania ograniczajcego si do zawartoci przey, do immanencji) przechodzi u Husserla w tez mimo wszystko metafizyczn, dotyczc sposobu istnienia wiata [BFW, 576, 577; WFH, 208-215]. Z biegiem lat Ingarden umacnia si w przekonaniu (nigdy jednak nie sformuowanym przez siebie jako ostateczne stanowisko, ktre przyjby bez dalszych wtpliwoci), e samo nawet wycznie w zakresie epistemologicznym, przyjcie metody transcendentalnej nieuchronnie prowadzi do idealizmu w metafizyce. Przewidywa wic moliwo porzucenia trybu badania w ramach immanencji, a nawet moliwo badania metafizycznego wspartego na

specjalnego rodzaju dowiadczeniu, dowiadczeniu metafizycznym. Faktycznie jednak Ingardenowski wkad w rozwaanie zagadnienia idealizmu pozosta do koca odniesiony przede wszystkim do problematyki Husserlowskiej. Jest to te o caej jego rozlegej dziaalnoci filozoficznej, przewodni wtek, ktremu podporzdkowane s liczne badania, zarwno przed napisaniem Sporu o istnienie wiata, jak i pniejsze. Spr... wic, cho jest prac kulminacyjn w historii rozwaania przez Ingardena sporu o istnienie wiata i w historii jego kontrowersji z Husserlem, to ma tu zarwno swoje antecedencje, jak i cig dalszy. Niemniej jednak projekt badawczy przeprowadzony w Sporze... winien zosta omwiony oddzielnie w ramach tej caoci, przy czym zacz wypada od oglniejszego jego kontekstu, jaki stanowi wtpliwoci w stosunku do stanowiska Husserla. Gwne wtpliwoci i argumenty Ingardena, wprawdzie bardzo silnie ze sob wzajemnie powizane, daj si pogrupowa nastpujco: l. Zagadnienia zwizane z respektowaniem rzetelnego sensu ontycznych kwalifikacji tego, co nie naley do wiadomoci. Chodzi tu o rozumienie poj transcendencji, realnoci i obiektywnoci. Wszystko, co stanowi o autonomicznym i niezalenym od wiadomoci istnieniu przedmiotu - to, e jest on transcendentny wzgldem wiadomoci, jego byt jest obiektywny, wreszcie to, e jest to przedmiot realnie istniejcy - jest nam zawsze w jaki sposb dane. Dlatego te - jak uwaaj transcendentalici - kad z tych kwalifikacji moemy traktowa jako jeszcze jeden sens przedmiotowy, jako co danego, jako co konstytuujcego si w wiadomoci, a wic ostatecznie w jaki sposb od niej zalenego. Zdaniem Ingardena ta zaleno, ktra ma w teorii Husserla sens transcendentalny, nie powinna by jednak traktowana na jakich specjalnych prawach, jako teza innego rzdu ( teza transcendentalna) czy innego rodzaju ni tezy o sposobie istnienia przedmiotw. Ponadto jednym z postulatw badania fenomenologicznego jest ten, aby bra rzeczy takimi, jakimi si nam przedstawiaj, a wic w peni tego sensu, w ktrym s nam dane. A przecie do rzetelnego, wasnego sensu tego, co dane nam jest jako transcendentne, obiektywne i realne, naley i to, e s one takie naprawd. Tymczasem Husserl to naprawd, a wic t rzetelno transcendencji, gotw jest opatrywa transcendentalnym zastrzeeniem, ktrego sens jest taki, i rzecz jest dla nas tym i tylko tym, czym jest ona jako tak a tak domniemana, e jest przeto rzecz w cudzysowie, ktrej obiektywno jest transcendentalnym pozorem (bdcym - jak ju wspomniano -uprawnionym pozorem). Przeciw temu zwraca si Ingarden od samego pocztku. Ju w swym licie do Husserla z roku 1918 pisa: [Idee] redukuj rzecz do tego, e jest ona tym, co domniemane (...) a poza tym jest niczym [i przez to] wprawdzie nie zaprzeczaj transcendencji, lecz w ten sposb zmieniaj jej sens, tak e waciwie wychodzi na takie zaprzeczenie [BFW, 460]. Husserl wic, zdaniem Ingardena, sprzeniewierza si pojciu transcendencji ontycznej, ktre sam stworzy i ktre suyo mu zrazu wanie do radykalnego oddzielenia tego, co przynalene do immanencji od tego, co do niej nie naley (i przeto podlega redukcji). Nastpia tu u Husserla zmiana pogldw polegajca na zmianie kryterium

przynalenoci czego do wiadomoci: stao si nim, w miejsce kryterium transcendencji (resp. immanencji) stanowienie jednej caoci z aktem wiadomoci [WFH, 187]. By to istotny krok w postpie transcendentalnego sposobu mylenia. 2. Zagadnienia zwizane z okreleniem istoty, zawartoci i funkcji wiadomoci. Zdaniem Ingardena, Husserl zbyt duo wcza w obrb czystej wiadomoci: akty, daty wraeniowe, wygldy i w konsekwencji coraz wysze nadbudowujce si nad nimi warstwy konstytutywne, ktre coraz trudniej ju odrni i ktre zlewaj si z samym przedmiotem. Tej tendencji Husserla przeciwstawia Ingarden swoje rozumienie wiadomoci: Zgodnie z moj analiz, wiadomoci jest tylko to, co ma charakter aktu i Ja [WFH, 188; BFW, 485, 486]. Z drugiej strony jednak, i w tym tkwi niekonsekwencja, ktr Ingarden zarzuca Husserlowi, twrca fenomenologii bardzo stanowczo podkrela przecie radykaln odrbno czystej wiadomoci od wiata, jej absolutno i autonomi. Strumie wiadomoci nie ma ani wejcia z zewntrz ani wyjcia (...) midzy wiadomoci a rzeczywistoci rozwiera si prawdziwa przepa sensu [WFH, 223]. Czy musi to oznacza, tak jak chcia Husserl, e [realno] w absolutnym sensie jest niczym, nie ma wcale adnej absolutnej istoty, ma znami (Wesensheit) czego, co zasadniczo jest jedynie czym intencjonalnym... [WFH, 223]. Czy nie jest bardziej zgodne z istot owej przepaci sensu to, e rzeczywisto istnieje obiektywnie i niezalenie od czystej wiadomoci? Ale jeli obstaje si przy tak szerokim pojciu wiadomoci jak Husserl, obejmujcym waciwie wszystko, o czym moemy rzeczowo mwi, to wszelka transcendentna rzeczywisto staje si z istoty niedostpna poznawczo, staje si rzecz sam w sobie, ktr jako paralogizm (nie ma sensu mwi o czym, o czym nie da si mwi) transcendentalizm odrzuca. Najistotniejszy bd Husserla polega jednake nie na tym, e zbyt szeroko poj wiadomo i e radykaln obco tego, co niewiadomociowe, poj jako nico czego, co miaoby by transcendentne w absolutnym sensie - s to ju raczej tylko konsekwencje tego kluczowego bdnego pogldu, e wiadomo ma charakter absolutny i radykalnie autonomiczny, a wic nie potrzebuje adnego wiata dla swego istnienia. Dlatego te dokada Ingarden szczeglnych stara w Sporze..., aby uzasadni i unaoczni zoone uwikanie czystej wiadomoci w wiat (poprzez jej zwizek z Ja realnym i z dusz, a dalej z ciaem). Stanowisko Husserla w tym wzgldzie, zaniedbywanie przez niego moliwych wynikw bliszej analizy stosunku duszy do ciaa, uwaa Ingarden za pochopne i przedwczesne; tym samym w taki sposb ocenia opowiedzenie si Husserla za transcendentalnym idealizmem. Podobnym tropem argumentacji id zreszt i inni fenomenolodzy, np. Maurice Merleau-Ponty. 3. Zagadnienia zwizane z okreleniem natury, zakresu stosowalnoci i konsekwencji stosowania metod fenomenologii. Chodzi tu o spraw sensu metody transcendentalnej oraz o zagadnienie redukcji i badania konstytutywne. Ingarden widzia w dokonaniu redukcji transcendentalnej (w sensie zawieszenia generalnej tezy naturalnego nastawienia -e wiat istnieje) niebezpieczestwo zbyt trwaego, nazbyt wicego odgrodzenia si od wszystkiego, co ontycznie transcendentne, co wanie ulega zredukowaniu.

W dodatku aby okreli, co jest, a co nie jest immanentne czystej wiadomoci, trzeba przeprowadzi redukcj, ktra jednak ze swej strony wymaga ju rozstrzygnicia w tej sprawie [WFH, 181, 182]. Inna wtpliwo dotyczy samej moliwoci autentycznego przeprowadzenia redukcji -czy pewien dystans Ja w stosunku do samego siebie jako speniajcego tez naturalnego nastawienia nie zakca rdowego, czystego charakteru wiadomoci, do ktrej mamy dziki redukcji dotrze [WFH, 162, 163]. Najistotniejsze jest jednak wanie to podejrzenie, ktre Ingarden podziela z fenomenologami eidetycznymi, e by moe redukcja modyfikuje istnienie realne jako istnienie realne w jego wasnym charakterze [WFH, 207]. Ingarden umacnia si w swych wtpliwo ciach z biegiem lat. W Sporze... jednake, szczeglnie w jego pierwszej redakcji (tzn. redakcji polskiej, z lat wojny) przyjmuje on perspektyw redukcji, przypisujc jej sens eidetyczny (jako rodek dotarcia do sfery fenomenw) i epistemologiczno-metodologiczny (jako jedyna droga badania pozwalajca na osiganie wynikw niepowtpiewalnych). Od pocztku te liczy si on z tak moliwoci, e wskazwki pynce z analiz ontologicznych zmusz nas do porzucenia perspektywy bada w czystej immanencji. W istocie, potrzeba ta potwierdza si w zwizku z analiz stosunku czystej wiadomoci do wiata. Wyraa to Ingarden szczeglnie dobitnie w drugiej, niemieckiej redakcji Sporu... (z roku 1963) [SS 11/2, 261-271]. Redukcja uznana zostaje za nieodzowny rodek u nikania petitionis principii w teorii poznania, lecz zarazem i za niewystarczajcy rodek metodyczny w rozwaaniu sporu o istnienie wiata i w ogle zagadnie egzystencjalnych (a tym bardziej metafizycznych). Jest to istotna rnica w stosunku do Husserla. Ostateczny wniosek pnego Ingardena polega na przyjciu redukcji w sensie wyczenia nauk pozytywnych i odrzuceniu redukcji w sensie transcendentalnym [WFH, 173-175]. Jeli powanie potraktuje si metodologiczny sens dokonywania redukcji i bada k onstytutywnych, to pytanie Jaki jest jednak wiat naprawd - w odrnieniu od tego, co tylko przez nas ukonstytuowane i jako takie zbadane w nastawieniu transcendentalnym? staje si pytaniem rzeczowym i zasadnym, a odpowied, e moemy mwi jedynie o tym. co podlega konstytucji i o tym, co realne jedynie jako o czym prawomocnie i w odpowiedni sposb (jako realnym) ukonstytuowanym [WFH, 172], staje si niezadowalajca. Rozwaanie konstytutywne nigdy jednak nie moe wykaza prawomocnoci ukonstytuowanego sensu przedmiotowego w odniesieniu do ewentualnie istniejcych w sobie przedmiotw realnych [SS3 I, 29]. Ponadto nie wiadomo, czy badanie konstytutywne samo nie wskae poza immanentne rda przebiegw spostrzeeniowych domagajc si uznania trans cendentnych podstaw, resp. warunkw caego procesu [SS3 I, 29, przyp. 17]. Istota sposobu mylenia Ingardena w sprawach, o ktrych tu mowa, wyraona jest w tym oto nader treciwym zdaniu: Im wikszy kadzie si nacisk na transcendencj realnego wiata w przeciwstawieniu do immanentnie dokonujcych si przey dowiadczenia, im bardziej zdecydowanie podkrela si radykaln rno immanentnej sfery czystej wiadomoci i transcendentnej sfery realnego wiata (...), tym goniej

odzywa si wtpliwo, czy sensy przedmiotowe ukonstytuowane w immanencji odpowiadaj adekwatnie temu, co w danym wypadku faktycznie istnieje [SS3 I, 29-30]. Sednem bdu Husserla natomiast, w interpretacji Ingardena, jest nadawanie metafizycznego sensu zasadzie, e sposoby istnienia odrniamy wedle sposobw dania, a w konsekwencji przypisywanie wszelkim przedmiotom bytowej zalenoci od czystej wiadomoci [SS311/2, 234]. W ten sposb okrelilimy przesanki uzasadniajce podejcie do sporu o istnienie wiata od strony pyta ontologicznych, stawianych przez Ingardena w Sporze...[SS3 I, 10]. A s to midzy innymi pytania nastpujce: jakie s moliwe sposoby istnienia w ogle?; na czym polega realny sposb istnienia, ktry przypisa naley wiatu, gdyby miao si okaza, e wiat istnieje i suszne jest stanowisko realistyczne?; na czym miaby polega sposb istnienia przedmiotw dowiadczenia, gdyby suszne miao si okaza stanowisko idealistyczne?; na czym polegaby ich stosunek bytowy do czystej wiadomoci? S to zagadnienia Sporu o istnienie wiata w najoglniejszym ujciu. Ostateczna odpowied przynaley do kompetencji metafizyki, ktr poprzedzi musi jeszcze ontologia materialna. Spr... rozwija jedynie ontologi egzystencjaln (tom I) i formaln (tom II), jego wyniki wszake nie tylko dostarczaj rozeznania eidetycznego co do sensu i istoty ewentualnych przyszych rozstrzygni metafizycznych, nie tylko radykalnie redukuj wielk zrazu ilo moliwych rozwiza sporu (jako rnych okrele sposobu istnienia przedmiotw dowiadczenia, resp. wiata, i ich stosunku bytowego do czystej wiadomoci), ale te bardzo uprawdopodobniaj rozwizanie realistyczne. Spr o istnienie wiata jest jednym z najwikszych programw ontologicznych w naszym stuleciu. Jego inspiracj byy dyskusje w rodowisku fenomenologw. Ingarden mawia podobno nawet, e Spr... napisa dla kilku kolegw-fenomenologw z Getyngi; przygotowujc si jednak na wiele lat wczeniej do tego dziea mia na myli oczywicie samego Husserla jako jego adresata. Zdy jednak ju tylko zapozna go ze wstpn prezentacj swego projektu (chodzi o Bemerkungen zum Problem Idealismus-Realismus) [BFW, 472]. Nie mniej wana dla sprawy sporu o istnienie wiata jest jednak i wczesna ksika Ingardena Das literarische Kunstwerk, w ktrej wykazana zostaa zasadnicza rnica w formalnej budowie pomidzy przedmiotami realnymi a czysto intencjonalnymi, a wic takimi, jakimi miayby si okaza rzeczy w wiecie, jeli suszne byoby stanowisko idealistyczne. Argument pokazujcy, e nasz wgld w budow przedmiotw nalecych do wiata nie nasuwa podejrzenia, e mog one by, na podobiestwo dzie sztuki, przedmiotami czysto intencjonalnymi (a wrcz przeciwnie) jest te jednym z kluczowych w Sporze... Decydujce znaczenie ma tu formalne kryterium autonomii bytowej, jakim jest wszechstronne i jednoznaczne okrelenie przedmiotu oraz doskonaa immanentno okrelajcych przedmiot momentw. Jak mwilimy, Spr... przyjmuje zasad metodologiczn ograniczenia

bada do zawartoci tego, co dane w immanencji. Podstaw dla zoonych analiz ontologicznych jest tu natomiast generalna teza ontologiczna, e w kadym przedmiocie da si wyrni jego materialne (jakociowe) uposaenie, form, w ktrej momenty materialne wystpuj w przedmiocie, oraz sposb istnienia, w ktrym z kolei daje si wyrni poszczeglne momenty bytowe. Szczeglnym zaoeniem teoretycznym (cho ugruntowanym fenomenologicznie) jest istnienie idei, przez co og bada ontologicznych nabiera heurystycznego sensu badania zawartoci idei. Naczelne pytanie Sporu... dotyczy sposobu istnienia wiata, w szczeglnoci jego stosunku bytowego do czystej wiadomoci. Sposb istnienia zaley jednak od materialnego uposaenia przedmiotu oraz od czynnikw formalnych. Chocia wic wprost nie moemy rozstrzygn metafizycznej kwestii istnienia (resp. sposobu istnienia) wiata to jednak ontologiczne badanie danego nam w dowiadczeniu wiata pod wzgldem sposobu istnienia tego, co jest nam dane (tak jak jest dane) oraz pod wzgldem formy pozwala na wyeliminowanie wielu hipotez metafizycznych, a take dostarcza istotnej wiedzy pozwalajcej precyzyjnie stawia pytania i mwi o wiecie, take w aspekcie egzystencjalnym. Tylko dziki takim badaniom ontologicznym w szczeglnoci o ile udaoby si im osign poziom ontologii materialnej i nawiza do wynikw poznania empirycznego, metafizyczne poznanie, ktre dotyczy przecie nie tylko faktu istnienia, ale i wyjania, dlaczego co z istoty musi istnie w okrelony sposb (np. realnie), stanie si w ogle moliwe. W tym kontekcie naley zwrci uwag na to, e Ingardenowi szczeglnie zaleao na korzyciach teoretycznych, ktre pyn z odrnienia w sporze o istnienie wiata poszczeglnych zagadnie skadowych [BFW, 460] i przypisanie ich kompetencjom rnych dziedzin badawczych (metafizyki, ontologii, epistemologii i nauk przyrodniczych). Wyprecyzowanie pyta, okrelenie moliwych z istoty (na podstawie ju posiadanej wiedzy) odpowiedzi oraz eliminowanie odpowiedzi faszywych w wietle gromadzonej wiedzy ontologicznej to zasadnicza strategia heurystyczna Ingardena w Sporze..., jej metodologicznym wyrazem jest kombinatoryczna procedura katalogowania moliwych rozwiza, a nastpnie redukowania ich iloci. Eliminacja rozwiza nastpuje, najoglniej mwic, na drodze szczegowego badania idei rzeczywistoci (realnoci) jako sposobu istnienia danego nam w dowiadczeniu wiata, badania idei czystej wiadomoci pod wzgldem okrelonej w niej formy (a w konsekwencji i sposobu istnienia) oraz badania idei wiata jako szczeglnego rodzaju dziedziny przedmiotowej (zawierajcej przedmioty istniejce realnie) [BFW, 456]. Ostateczny wynik jest taki, e pozostaj tylko dwa ontologicznie dopuszczalne rozwizania sporu: absolutny kreacjonizm (wiat jest bytowo autonomiczny, jako cao samodzielny bytowo i bytowo niezaleny, a zarazem pochodny bytowo od czystej wiadomoci) oraz realistyczny kreacjonizm zalenociowy (rnicy si tym od pierwszego rozwizania, e wiat realny ma by zaleny bytowo od czystej wiadomoci). S to jedyne pozostajce rozwizania, wszake pod warunkiem, e to, co jest nam dane w dowiadczeniu jako otaczajcy nas wiat (a wic to, co bada si w Sporze...), w ogle istnieje i e ten dany nam wstpnie w dowiadczeniu wiat jest

wiatem w okrelonym w Sporze... sensie. Pozornie jednak tylko znalelimy si ponownie w punkcie wyjcia. Nie moglimy si przecie spodziewa po samych badaniach egzystencjalnoi materialno-ontologicznych rozstrzygnicia o wadze metafizycznej (chocia rozstrzygnicie realistyczne zostao istotnie, jak si wyraa Ingarden, uprawdopodobnione). Z kolei take nie to po prostu stanowi wynik bada, e przedmioty w wiecie dane nam s w taki sposb (np. jako czasowo okrelone, uwikane w sie zwizkw przyczynowo-skutkowych itd.), ktry naleaoby okreli jako istnienie realne, a czysta wiadomo wydaje si nierozerwalnie powizana z dusz i ciaem. e wiat si takim wanie wydaje, to wiadomo od pocztku. Istota osignicia Ingardena tkwi w szczegach opracowania problematyki ontologicznej w perspektywie - eby uy pojcia husserlowskiego obiektywistycznej. Powsta w ten sposb system ontologiczny, ktry broni si swoj niezwyk spjnoci, a wraz z tym broni te zamierzenia, ktremu daje wyraz: aby respektowa realno istnienia w jej wasnym, rzetelnym sensie; szczegowa odpowied na pytanie co to naprawd znaczy, e co jest nam dane jako realnie istniejce pozwala zdezawuowa liczne pochopne argumenty i uproszczone sposoby mylenia skaniajce nas do stanowiska idealistycznego. W tym sensie Spr o istnienie wiata jest jedn z najwikszych prb obrony realizmu. Jan Hartman BIBLIOGRAFIA 1. 1.Gunther, H., Struktur als Prozess. Studien zur Aesthetik und Literaturtheorie, Munchen 1973. 2. 2.Ptawski A., Spr o istnienie wiata w: Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku B. Skarga red., Warszawa 1999, s. 166-170. 3. 3.Seifert J., Roman Ingarden's Realism and the Motives that Led Husserl to Adopt Transcendental Idealism: Critical Reflections on the Importance and Limits of Roman Ingarden's Critique of Husserl's Transcendental Phenomenology, The Philosophy of Roman Ingarden: Jagiellonian University Reports on Philosophy, 10(1986) s. 27-42. 4. Sodeika T., The Ingarden-Husserl Controversy: The Methodological Status of Consciousness in Phenomenology and the Limits of Human Condition, Analecta Husserliana 27(1989), s. 209-221. 5. 5.Tischner J., Ingarden-Husserl: spr o istnienie wiata, FRI, s. 127-143. 6. S.Wallner I.M., In Defence of Husserl's Transcendental Idealism: Roman Ingarden's Critique Re-Examined, Husserl Studies 4(1987), s. 3-43, SS Spr o istnienie wiata BFW Z bada nad filozofi wspczesn WFH Wstp do fenomenologii Husserla