POLSKIE LOSY.

WYBR TEKSTW I MATERIAW Tom I: Odbudowa pastwowoci po I i II wojnie wiatowej

Jan Dziewulski

Biblioteka portalu Dyktatura Proletariatu Warszawa 2012 r.

Jan Dziewulski

POLSKIE LOSY
Wybr tekstw i materiaw

Tom I Odbudowa pastwowoci po I i II wojnie wiatowej

Warszawa 2012

Staraniem i nakadem przyjaci

Pamici prof. Jana Dziewulskiego i jego pasji i stara, abymy wszyscy zrozumieli istotny sens i konsekwencje wydarze najnowszej historii. Rodzina i koledzy

SPIS TRECI
Tom I. Odbudowa pastwa po I i po II wojnie wiatowej Zamiast Wstpu...............................................................................................................................................5 I. O sporach wok pogldw Ry Luksemburg........................................................................................23 O teoretyczno-ekonomicznym podou dwudziestoletniego sporu midzy R Luksemburg a Wodzimierzem Leninem w kwestii narodowej.....................................................................................23 Wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg...........................................................................48 Z najnowszej historii walk ideowo-politycznych wok Ry Luksemburg......................................58 Wspczesne spory wok ekonomicznych i politycznych pogldw Ry Luksemburg...............95 Losy teorii ekonomicznej Ry Luksemburg, czyli o potrzebie marksizmu otwartego.................107 Losy teorii ekonomicznej Ry Luksemburg, a niektre problemy wspczesne...........................127 II. O kwestii rynku i teorii akumulacji kapitau Ry Luksemburg.......................................................147 O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau Ry Luksemburg.........147 Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg................................................................................................171 III. O obawach i przestrogach Ry Luksemburg i o utraconej szansie socjalizmu............................177 Ra Luksemburg a bolszewizm.............................................................................................................177 Spucizna teoretyczno-polityczna Ry Luksemburg w wietle kryzysu realnego socjalizmu.....203 Dodatek I: Realny socjalizm a demokracja...................................................................................211 Dodatek II: Upadek realnego socjalizmu i restauracja kapitalizmu w Polsce............................216 Kocowy gos w dyskusji..........................................................................................................................221 Niektre pogldy i ostrzeenia Ry Luksemburg a upadek realnego socjalizmu i restauracja kapitalizmu w Polsce.................................................................................................................................245

ZAMIAST WSTPU...
Mam 80 lat. Jestem chory na dwie nieuleczalne choroby, nie wiem kiedy i jak zaatwi mnie one ostatecznie, boj si kocowego okresu. Nie chc o tym myle; mam jeszcze troch si i czasu (kocz tylko cykl wykadw w Ostrowi Mazowieckiej i prac w ogle), wic postanowiem przypomnie sobie moje ycie maego czowieka w burzliwych czasach. Dla mnie osobicie byo ono dobre i ciekawe, wtpi jednak, by kiedykolwiek, kogokolwiek nawet z rodziny zainteresowao. Pisz wic dla siebie: dla uporzdkowania wydarze, znalezienia waciwego klucza do cigu moich dziaa i zachowa, a take dla przyjemnoci. Moe zd napisa ten nikomu niepotrzebny yciorys. YCIORYS POLITYCZNY I NAUKOWY (wersja robocza) WSTP 1. Jestem materialist, w filozoficznym, marksowskim znaczeniu. Sdz, e nie istniaem wczeniej, e przypadkowo takiego akurat stworzyli mnie rodzice oraz e z chwil mierci biologicznej przestan istnie, podobnie jak wszyscy zmarli. Jest to mao optymistyczne, ale nie mam adnych podstaw ku temu, by myle inaczej. Wikszo ludzi chce wierzy i wierzy w ycie pozagrobowe, ale mnie jakakolwiek wiara jest raczej obca. Albo co wiem albo nie wiem. Jeli okae si, e wierzcy mieli racj, bdzie to dla mnie wielkim, miym zaskoczeniem. Staram si te by realist. Wiem, e czowiek myli przede dla siebie, e jest, z innej strony, do wanym dla rodziny, znacznie mniej dla znajomych, a niemal lub wrcz niczym dla wszystkich innych. Gdy umiera, zostaje w pamici niewielu osb, a i to niedugo. Tak natura, nieprzypadkowo, zbudowaa ludzk psychik i nie ma co mie o to do kogokolwiek pretensji. 2. Jest to oczywicie model, od ktrego konkrety mog znacznie odbiega. Ale jeli tak jest z reguy, to, gdy chodzi o zwykego czowieka, nie ma sensu by zapisywa on dla potomnoci przebieg swojego ycia, swe wspomnienia i refleksje. Nikogo to prawdopodobnie nie zainteresuje, nawet nikt z rodziny moe tego nie przeczyta. Tak si stao z rkopisem, ktry specjalnie dla swego syna zostawi prof. ., gdy zgin w wypadku, a jego ona znalaza si w beznadziejnym, jak sdzono, stanie w szpitalu, syn porzdkujc mieszkanie rodzicw rkopis po prostu wyrzuci: nie interesowao go, co mu ojciec chcia powiedzie, owa ojcowska pisanina. 3. Ja tymczasem wbrew tej wiedzy i deklarowanemu rozsdkowi zabieram si wanie do tego, co ju wczeniej zaplanowaem i nawet rozpoczynaem: do opisania przynajmniej jednej ze stron mego ycia, tego mianowicie, jak ksztatoway si moje pogldy polityczne i naukowe i do jakich dziaa praktycznych mnie one skoniy. Co mnie do tego ostatecznie pobudzio? Jak czsto bywa, nie zadziaaa tu jedna przyczyna kada byaby za saba lecz ich kilka, wizka. Po pierwsze: lubi pisa. Gdy byem mody, atwo przychodziy mi wypracowania na tematy typu Chcie to mc (ju wtedy miaem tu jednak wtpliwoci). W miar wzrostu zasobu wiedzy roso poczucie 5

odpowiedzialnoci za tre i form, i moje pisanie stawao si mniej spontaniczne, trudniejsze. Jak potrafiem napisa 2-3 due ksiki, szereg obszernych rozpraw, wiele esejw i artykuw? Nie wiem. Dzi bym ju ich nie napisa, mam inne konkretne zainteresowania, o czym innym wiedz. Ponadto, w pnym wieku coraz trudniej zabra si do pisania i utrzyma zainteresowanie tematem, zwaszcza jeli nie wiadomo, czy tekst znajdzie wydawc i czytelnikw. Coraz wicej trzeba czasu, coraz trudniej stworzy warunki, w ktrych zainteresowanie tematem odsuwa na bok sprawy biece i nie zanika wkrtce, myli si budz i fermentuj, pojawiaj si koncepcje i staj na tyle dojrzae, e piro trafia do rki. Nadal jednak lubi szkicowa kolejne lepsze, przejrzystsze ujcia tematu, okrela, o co dokadnie chodzi w poszczeglnych fragmentach opracowania, szkicowa te fragmenty i wreszcie pisa, dokonujc nieustannie wyboru sw, budujc zdania najlepiej ujmujce dan myl i prowadzce do nastpnej. Czsto myli pobiegn wasnym torem, bocznym albo mylnym, zupenie od zaoonego rnym, i trzeba zawraca. Czsto cay fragment jest chybiony i trzeba go napisa od nowa itd. W odrnieniu od spontanicznych wypracowa w modoci, nad powaniejsz publikacj rzeczywicie si pracuje, ale cho nieraz mudna, przyjemna to praca, zwaszcza jeli rezultat zadowoli autora i bdzie mia jaki odzew czytelniczy. Po wtre: nie widz akurat sensu pisa dalej o tym, co byo i jest nadal moj pasj o najnowszej spoeczno-ekonomicznej historii Polski. Moje teksty byy z reguy i s nieortodoksyjne. Takie byy w okresie PRL i s w III Rzeczypospolitej. Jestem chyba z natury opozycjonist: zmieniaj si rzdy, zmieniaj doktryny, a mnie kolejne nie odpowiadaj i je krytykuj. Mimo to ogromn wikszo moich opracowa i artykuw opublikowaem. Jednak 90% ostatnich nie moe znale wydawcy (mam nadziej, e chwilowo). A teksty, zwaszcza polemiczne, nie opublikowane albo wydane w mikroskopijnym nakadzie, praktycznie nie istniej, szkoda tylko byo czasu i pracy na nie. Co nie oznacza, e opublikowane miayby jakie powaniejsze znaczenie. Jest dla mnie oczywiste, e nie tylko moje, ale ogromna wikszo publikacji mogaby w ogle nie powsta i nikt nie odczuby braku, adnej te istotnej straty spoecznej by to nie spowodowao. Do wspomnie o ogromnej masie ksiek i opracowa wszelkiego typu zwaszcza za spoecznych, ekonomicznych, politycznych, ideologicznych, historycznych powstaych w okresie Polski Ludowej, z ktrych nawet najlepsze przestay praktycznie istnie i nikt poza moe historykami PRL-u ju po nie nie signie. Pisanie do szuflady jest zupenie bezsensowne, zwaszcza gdy temat nie ma charakteru fundamentalnego, a ewentualny walor tylko w danym okresie, oraz gdy autor jest ju w podeszym wieku. Moje ostatnie artykuy uzasadniay szkodliwo w polskich warunkach neoliberalno-monetarystycznej doktryny ekonomicznej i opartych na niej strategii i polityk gospodarczych, a take konieczno odrzucenia tej doktryny i, na gruncie zasadniczo innej, opracowania sucych polskim interesom strategii i polityki. Jednake nowa wadza, z SLD na czele, wcale tego nie chce. Wraz z innymi siami, krok za krokiem przeksztacajcymi Polsk w pkoloni obcego kapitau, zdecydowana jest ona kontynuowa dotychczasowy kurs na integracj z Uni Europejsk na jej warunkach. Najpowaniejsze analizy i ostrzeenia jak kolejne broszury Poznaskiego s przemilczane, lekcewaone, wymiewane. Tylko spoeczny wybuch rozpaczliwa akcja milionw bezrobotnych i biedakw mgby spowodowa zmian kierunku, ale moe on przyj za pno lub w ogle nie nastpi. 6

Po trzecie: najwyszy ju czas, bym obejrza si za siebie. W modoci czowiek yje czasem teraniejszym; potem myli o przyszoci i przygotowuje si do niej: zdobywa kwalifikacje zawodowe itp. W pnym wieku przyszoci ju wiele nie ma; jeli w teraniejszoci jest elementarnie zabezpieczony, zwraca si ku przeszoci. Odtwarza w myli swe najlepsze lata, najciekawsze wydarzenia wasnego ycia, ycia kraju itp. I cho przeszoci oywi si nie da, mog powrci, choby nieostro i na krtko, obrazy, nieyjcy ju bliscy, zapisane gdzie gboko odczucia i wraenia. Moe to by ciekawe, wane i przyjemne. Chc sprbowa to zrobi przy okazji pisania yciorysu. Po czwarte: moe jednak kogo mj yciorys zainteresuje. Nigdy nie poszukiwaem pozabiologicznego sensu ycia w ogle, i mojego w szczeglnoci. Gdyby mnie nie byo, nie byoby moich dzieci i wnukw, co w wikszej skali nie miaoby adnego znaczenia. yem jednak do dugo, w kilku wanych dla kraju okresach: w przedwojennej II RP; w czasach wojny, okupacji i powstania warszawskiego; w PRL; w III RP. Wiele wydarzyo si w midzyczasie w wiecie. Miaem bliskich i znajomych, o ktrych pamitam, i cho ju pomarli, yj jednak ich potomkowie; cay czas co mylaem, co robiem, wanego nie tylko dla mnie, lecz take dla rnych innych osb. yem i co z tego ycia na pewno warte jest przypomnienia i refleksji, podobnie jak z ycia innych ludzi. Moe to co bdzie jednak obiektywnie ciekawe w jakim stopniu, kto to przeczyta i jak korzy z tego odniesie. Choby tak, e przestanie wierzy w uproszczone, czsto wrcz faszywe obiegowe sdy o moich czasach i yjcych w nich ludziach. Moe nawet mj wnuk to przeczyta, zobaczy zupenie inn PRL, ni mu przedstawiaj w oficjalnej historiografii, a przy tym dziadek stanie si dla niego czym wicej ni pozostawionym za sob znakiem drogowym, na przykad. Nie wyblakym wspomnieniem, lecz ywym kiedy czowiekiem, moe bliszym i ciekawszym, ni gdy y jeszcze. Tak pewno bdzie z Niezwykym raportem onierza kresowego B. Gliskiego, mojego starszego kolegi. Po przeczytaniu tej ksieczki bliszym sta si jej autor nie tylko mnie, ale i mojej onie, ktra go bardzo mao znaa. A zatem, przekrcajc troch Mynarskiego, piszmy swoje, pki jeszcze ciut si chce. Kto wie, moe to jednak co da. 4. Co jednake przede wszystkim zawrze w yciorysie, ktry chc napisa? Napisaem ju w yciu wiele yciorysw, ale zawsze, jak dotd, do celw subowych. Jedne byy krtkie, inne do obszerne. W miar upywu lat odleglejsze wydarzenia traciy na wanoci, byy ju tylko krtko zaznaczane lub nawet w ogle pomijane. Wypieray je nowe. Zmieniao si te niekiedy owietlenie pewnych wydarze czy faktw. Nic wiadomie nie zatajaem, ale o doborze faktw, ich ekspozycji itp. decydoway zewntrzne warunki i, przede wszystkim, cel danego yciorysu. Teraz pisz gwnie dla siebie, chc sobie przypomnie jak najwicej wydarze i to takimi, jakimi byy rzeczywicie. yciorys typu: urodziem si... uczyem si... studiowaem ... pracowaem ... oeniem si ... jest suchy. Dodanie faktw czyni go dokadniejszym, ale nie zmienia jego charakteru. Jednak waniejsze fragmenty mona powikszy, tak aby znalazo si miejsce na opis warunkw miejsca i czasu np. tu-powojennej, zniszczonej, ale znowu ywej Warszawy; na innych ludzi np. kolegw i nauczycieli; na wczesne problemy wasne, szkoy, miasta, kraju; na wasne odczucia, oceny, refleksje. Tak wani zrobiem w artykule Batory redivivus, ktrego znaczna cz wesza do powiconego tej zasuonej warszawskiej szkole zbioru Pochodem idziemy 7

yciorys jest zawsze czasow nici, na ktr nanizane s fakty, tak jak si pojawiay. Ale ycie jest splotem nici, z ktrego mona rnokolorowe wyodrbni. Mona napisa, na przykad, o ludziach, z ktrymi autor si zetkn, ktrzy odegrali w jego yciu jak istotn rol, albo on w ich yciu. Jak emy si zetknli, czym byli dla mnie, jakie mieli charaktery, co si z nimi stao... Mgbym napisa yciorys intymny: o kobietach, z ktrymi byem przelotnie lub dugotrwale zwizany. Jak do tych zwizkw doszo, jakie byy moje partnerki, dlaczego zwizki trway lub si rozpady i jakie byy konsekwencje. Itd. Na pewno tego nie napisz, ale moe sprbuj sobie odtworzy i t stron mego ycia, bowiem cho nie odbiegaa od normy wiele obudzia uczu, wiele pochona energii i wiele kosztowaa nie tylko mnie. Chc skoncentrowa si jednak na innej, rwnie wanej lub nawet waniejszej stronie mojego ycia: moim zaangaowaniu w zachodzce w tym czasie wydarzenia w kraju, przede wszystkim polityczne, spoeczne i gospodarcze. Roso ono stopniowo i pobudzao do rnych dziaa, okrelio charakter i kierunek moich naukowych zainteresowa, znalazo wyraz w licznych publikacjach. W modoci wychowywany byem w patriotyzmie, ale bez pisudczykowskiej czy endeckiej opcji politycznej, w niechci do komunizmu i w umiarkowanej religijnoci, raczej formalnej ni gbokiej. Taki te byem u progu Polski Ludowej a jednak ju par lat pniej dziaaem w ZMP, a w 1952 r. wstpiem do PZPR. Potem, w drugiej poowie lat 50, jestem antystalinowcem; w latach 60. krytykuj zahamowanie procesu demokratyzacji; za krytyk oficjalnej wersji wydarze marcowych trac prac w Wyszej Szkole Nauk Spoecznych; angauj si ideowo po stronie Praskiej Wiosny; potpiam krwaw rozpraw z robotnikami Wybrzea w 1970 r.; nieufnie odnosz si do ekipy i polityki Gierka; aprobuj robotniczy strajk powszechny i powstanie Solidarnoci; staj si (lokalnym) dziaaczem Solidarnoci, ale pozostaj w partii; po pacyfikacji Wujka oddaj legitymacj partyjn i popieram nielegaln Solidarno; gdy jednak po Okrgym Stole i wyborach opozycja dochodzi do wadzy i ogasza program transformacji systemowej, rozpoznaj w nim program buruazyjnej kontrrewolucji i staj si jego i jej gwatownym krytykiem; nie mog si pogodzi z upadkiem PRL i realnego socjalizmu, wystpuj ze zwyciskiej drugiej Solidarnoci, wstpuj do PPS; z niej take potem wystpuj, wi si z radykalno-lewicow Grup Samorzdnoci Robotniczej, publikuj w Tygodniku (potem Magazynie) Antyrzdowym, pisz demaskujce kapitalistyczn grabie kraju broszury; gdzie mog, bior udzia w dyskusjach, wygaszam referaty; zraony lewackim sekciarstwem opuszczam GSR; krytykuj SdRP jako parti drobnomieszczask, pomocnika kapitau; ledz postpy transformacji: niszczenie, rozkradanie i wyprzeda zagranicy polskiej gospodarki, redukowanie i likwidacj pracowniczych uprawnie i zabezpiecze, niszczenie pastwa, rezygnacj z suwerennoci; staj si przeciwnikiem wpychania Polski do Unii Europejskiej... O czym wiadczy powysze? O zupenym politycznym zagubieniu polskiego inteligenta w zmieniajcej si rzeczywistoci, szamotaniu si od ciany do ciany, od prawicy do lewicy i z powrotem? Czy te o ewolucji pogldw ku okrelonym wartociom i potem konsekwentnej obronie tych wartoci? Czy jest jaki, a jeli tak, to jaki, klucz do caej tej historii? Przede wszystkim nie wstydz si jej. Nie karierowiczostwo i oportunizm mn kieroway, lecz przekonania; nie interes wasny, lecz narodu i spoeczestwa polskiego, tak jak go rozumiaem. Nikt nie wmusi we mnie marksizmu, sam go poznaem i uznaem. Gdy gbiej poznaem powszechnie potpiane pogldy R. Luksemburg, staem si obroc demokratycznych treci luksemburgizmu (bdnym rycerzem Czerwonej Ry, jak mnie niekiedy artobliwie 8

nazywano). Gdy zrozumiaem (zbyt pno), e pod sztandarem robotniczej Solidarnoci zwycia w Polsce buruazyjna kontrrewolucja, prbowaem znale ugrupowania polityczne zdolne podj walk w obronie socjalizmu. Do takich wstpowaem i wystpowaem z nich, gdy si zawiodem. Dzi, gdy Polska znalaza si cakowicie w rkach midzynarodowego kapitau finansowego, broni ju tylko pamici opluwanego realnego socjalizmu i PRL. Jestem sierot po PRL i tego te si nie wstydz. Wstydz si tylko okresowej politycznej naiwnoci i zudze. Jest klucz do mojej nie dumnej, ale i nie gupiej historii politycznej. Ja go znam, bo tkwi we mnie moim charakterze, zasadach i przekonaniach, ktrym jestem wierny. Mona go znale w moich publikacjach. Podobny yciorys miaa do dua cz polskiej inteligencji. Wikszo jej jednak zgubia si zupenie po 1989 r., popara kapitalistyczn transformacj, porzucia idee spoeczne, a nawet narodowe, popieszya urzdza si w nowych warunkach, jak to zwykle czyni ta drobnomieszczaska warstwa, zdolna suy rnym panom. W tym, co zamierzam teraz napisa, wszystkie, poza polityczn i naukow, strony mego ycia zostan przedstawione tylko w minimalnie niezbdnym zakresie. Moe niektre, ciekawsze fragmenty rozwin jeszcze w odrbne opracowania. Mgbym te podj inne nici splotu napisa na przykad o tym, co zego i gupiego w yciu zrobiem, czego auj i czego si wstydz. Moe nauczyoby to czego moje wnuki, przestrzego je: tego i w ten sposb nie rbcie. Nie napisz chyba jednak tego, bo zbyt sabo wierz w celowo i moliwo podtrzymania w jakiejkolwiek formie nawet filmu i wideo czego, co ju odeszo w przeszo. A poza tym na pewno nie zdybym ju tego zrobi. *** Chciaem wytumaczy, jak bieg wydarze mojego ycia doprowadzi mnie do Ry Luksemburg, jak czytaem jej ksiki, co ona mi wniosa do gowy. Take treci Marksa/Engelsa, Lenina, czyli jak staem si lewicowcem. Jak ustosunkowaem si do stalinizmu przed i po mierci Stalina. Dlaczego do pno rozpoznaem w dziaaniach Solidarnoci buruazyjn kontrrewolucj, jak potem szukaem ugrupowa zdolnych cokolwiek robi przeciw kapitalistycznej transformacji itd. Niestety zawsze nie potrafiem przekroczy 1/3 yciorysu (poza tym bardziej osobistym i oglnym). Teraz ju nie mam siy. 15/IX/10 *** Urodziem si 11 stycznia 1928 r. w Warszawie, w rodzinie inteligenckiej. W Warszawie te mieszkaem niemal cae swoje ycie. Uczyem si pocztkowo w domu, potem w renomowanej szkole prywatnej W. Grskiego. W okresie okupacji ukoczyem szko powszechn, potem ptora roku uczszczaem do szkoy handlowej im. L.J. Ewerta. W domu przerabiaem jednoczenie kurs gimnazjum oglnoksztaccego, co pozwolio mi tu przed Powstaniem zda eksternistycznie tajn ma matur w szkole im. S. Batorego. 9

W 1943 r., dla Arbeitskarty dajcej pewne zabezpieczenie, podjem prac w fabryce garbarni St. Pfeiffera jako laborant. W zwizku z tym 2 lata chodziem do obowizkowej zawodowej szkoy skrniczej. W okresie okupacji do adnej podziemnej organizacji nie naleaem. Nie braem te bezporedniego (zorganizowanego) udziau w powstaniu, ktre jednak wywaro ogromny, wielostronny wpyw na moje ycie. Po upadku Powstania zostaem wraz z rodzin wywieziony do Niemiec, na roboty, jak si okazao. Po kilku obozach przejciowych (Pruszkw, Wrocaw Psie Pole, Berlin, Erfurt, Gera) znalazem si w obozie pracy przymusowej w Neustadt nad Orl w Turyngii, ktry nauczy mnie wicej ni wszystkie dotychczasowe dowiadczenia. Pracowaem tam pocztkowo jako robotnik na warsztatach mokrych w garbarni, nastpnie, po chorobie, w fabryce maszyn G.A. Seelemana jako ucze lusarski, a potem pakowacz w magazynie Poniewa Armia Czerwona wobec zdeterminowanego oporu niemieckiego spnia si, Turyngi wyzwolili w kocu, ocigajcy si z tym, Amerykanie. Prywatnie wynajty pokj w Neustadt zamieni si wkrtce w pomieszczenia w kolejnych obozach przejciowych w Gerze, gdzie Amerykanie skoncentrowali byych robotnikw przymusowych. Londyscy oficerowie agitowali Polakw do wyjazdu na Zachd, ponad poowa jednak, mimo obaw przed wadz komunistyczn, wybraa powrt do kraju. Straszono, e kto ma bieyje ruczki, to eksmituj go dalej, na Syberi. Po przejciu Turyngii przez Armi Czerwon otwarta zostaa droga powrotu; szlakiem przez zburzone Drezno, Lipsk i Guben dotarem w sierpniu 1945 r. do wsi Borowno pod Czstochow zawczasu ustalonego dla rodziny punktu zbornego po wojnie. W padzierniku 1945 r. byem ju w Warszawie. Dom, gdzie mieszkaem przed Powstaniem (Zota 35) zosta ju po nim obrabowany i spalony. Zamieszkaem w p-ruinie (Marszakowska 25), a potem w kawaku niezniszczonego mieszkania na Poznaskiej 38. Podjem przerwan nauk w dwigajcej si z gruzw szkole im. Batorego (liceum matematyczno-fizyczne) i w 1947 r. zdaem matur. Jesieni rozpoczem studia wysze w Szkole Gwnej Handlowej; dyplom ukoczenia I stopnia otrzymaem w 1950 r., a II (magisterski), po napisaniu i obronie pracy Zagadnienie imperializmu w pracach R. Luksemburg i J. Marchlewskiego, w 1952 r. Zaraz po ukoczeniu studiw zawodowych otrzymaem propozycj pracy na uczelni, przeksztacanej wanie z SGH w marksistowsk SGPiS. W lecie 1950 r. odbyem szkolenie dla ewentualnych asystentw z ekonomii (obz kontrolno-szkoleniowy w Mikoajkach) i w padzierniku rozpoczem prac jako modszy asystent w katedrze ekonomii politycznej I (kapitalizmu). Zarwno powysze zatrudnienie, jak i wybr tematu pracy magisterskiej byy wynikiem zmian, jakie pod wpywem wielkich przemian politycznych i spoeczno-ekonomicznych w kraju zaszy w moich pogldach i postawie. W domu, w ktrym si wychowywaem, panowaa jeszcze przed wojn typowa dla pewnego odamu fachowej inteligencji zasada nie mieszania si do polityki. Dominujca w tej grupie obawa przed komunizmem zamienia si w 1945 r., jeli nie we wrogo, to w tajon z koniecznoci niech do nowej, powoanej przez zewntrzny ukad si wadzy i systemu. Tak i ja to widziaem jeszcze w liceum Batorego. Szkoa bya antykomunistycznie nastawiona, ale nieostro. Ja sam obserwowaem, co si dzieje. Pocztkowo byem przeciwko, bo taka bya tradycja mojej grupy spoecznej inteligencji przedwojennej, ktra baa si komunizmu, a wystarczajco dobrze urzdzia si w 10

poprzednim systemie. W nowym nie bardzo wiedzieli, co bdzie. Okazao si jednak, e nowe wadze przeprowadziy wielkie reformy, z ktrych ogromna masa ludzi odniosa korzy, a Rosjanie nie wymordowali wszystkich... Podo wszake istniaa: W Augustowie jeden czowiek robi listy proskrypcyjne, na podstawie ktrych wszystkich wyapano i do dzi nie wiadomo, gdzie ich rozstrzelao NKWD. Kiedy Zachd wycofa si z poparcia Rzdu Londyskiego, Mikoajczyk wszed do Rzdu Jednoci Narodowej. Rzd Lubelski zosta rozszerzony o Mikoajczyka, Grabskiego. No i byo referendum: 3 x TAK czy 3 x NIE. Nie wiem, w jakim stopniu sfaszowane. Potem bya ju tylko kwestia zjednoczenia ruchu robotniczego, czyli wymuszonego zjednoczenia z PPS. Kto si nie poczy, ten zosta wyeliminowany w sensie politycznym. Ale przecie zaczo si w 1949 r., od przemwienia Churchilla w Fulton. Churchill wtedy powiedzia, e co prawda wojna z hitlerowskim faszyzmem zostaa zakoczona, ale naszym rzeczywistym przeciwnikiem, ktrego trzeba pokona, pozostaje Czerwona Rosja. To by punkt wyjcia do Paktu Pnocnoatlantyckiego. A z naszej strony do Ukadu Warszawskiego. Stalin przesta si liczy z Zachodem, skoro jego celem byo zniszczenie ZSRR. Trudno si z takim partnerem liczy. Orodek kierowniczy, oczywicie, by w Moskwie, tym bardziej, e Zachd ju si z tym pogodzi. Zreszt, raczej nie mg nic zrobi, bo na granicy stacjonoway wojska radzieckie. Krajowe grupy antykomunistyczne byy o tyle mieszne, e im si wydawao, podobnie zreszt, jak i tym na Zachodzie, e wystarczy poczeka par lat i bdzie nastpna wojna midzy pastwami zachodnimi a Czerwon Rosj. Wyobraali sobie, e Rosja jest na tyle osabiona, e mona j bdzie wreszcie zlikwidowa. No, ale to byy mrzonki. Pamitam piosenk piewan w podziemnych ugrupowaniach antykomunistycznych: A my Lww odzyskamy, a my Kijw zdobdziemy, odpoczniemy w Leningradzie... Powiedziabym, e to by do ambitny program. Z kolei ze strony radzieckiej nastpio porzucenie wszelkich form liczenia si z demokracj i zaczy si porzdki. Wyeliminowano wszystkich, ktrzy mogli si Moskwie nawet nie tyle sprzeciwi, co ledwie kwestionowa jej decyzje czy prbowa co robi samodzielnie. Ot, w 1947 r. tak nadziej, e model socjalizmu bdzie w Polsce inny, e bdzie polska droga do socjalizmu, sformuowaa PPS. Ja sam stopniowo zmieniaem pogldy polityczne. W 1949 r. wstpiem do ZMP i odbyem kurs szkoleniowy dla aktywu (w Bielawkach). Uczestniczyem w organizacji Midzynarodowego Tygodnia Studenta przez Towarzystwo Przyjaci Modziey Szk Wyszych, podjem prac w Federacji Polskich Organizacji Studenckich i braem udzia w przeksztaceniu tej organizacji w Zrzeszenie Studentw Polskich. Jako student SGH naleaem do ZAMP peniem tam rne funkcje z wyboru, prowadziem uwiadamiajc prac polityczn w SGH, podczas wyjazdw na wie itp. Peniem te funkcje z wyboru (z wiceprzewodniczcym wadz uczelnianych wcznie) w Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, a take (do wiceprzewodniczcego zarzdu stoecznego) w TPPR. W 1947 r. zdaem matur w szkole im. S. Batorego. Chciaem zosta architektem, ale nie uda mi si rysunek. Mam koleg ze szkoy, Kosiskiego, ktry te chcia pj na architektur, a jest to fenomenalnie zdolny rysownik. Jemu akurat bardzo si uda ten rysunek. Ja zrezygnowaem, bo mi si nie uda, a on zrezygnowa, bo ten, co go prowadzi powiedzia: Panie, to jest bardzo dobre, ale nie pan to robi. I on si obrazi. W rezultacie obaj znalelimy si w innej zupenie dziedzinie, w SGH. To byo troch zgodne z tradycj rodzinn, bo mj ojciec koczy WSH (Wysza Szkoa

11

Handlowa). W pewnym sensie byo normalne, e ja te w tym kierunku poszedem. Zaczem wic studiowa jeszcze wedug programu przedwojennego, bo i kadra bya przedwojenna. Po przejciu przez PPR peni wadzy, rozprawiono si z opozycj, nawet t wewntrzn. Wtedy mao co Gomuki nie zabili. Na Wgrzech zabijali niepewnych ludzi. Studiowaem i w Polsce to jedno mi si naprawd podobao. Spoeczestwo, z jednej strony, bao si, bo byo wychowywane w wierze, e ZSRR to wrg. Do pewnego stopnia bya to racja, bo gdybymy weszli w skad ZSRR po I wojnie wiatowej, to pewne grupy przestayby istnie. Z punktu widzenia narodowego byo nawet korzystne, e PPS przegraa. Stworzya najpierw rzd Moraczewskiego, potem Daszyskiego, a to jeszcze byy rzdy PPS-owskie. Dopiero, jak Pisudski nasadzi rzd Paderewskiego, nie mwic ju o Mocickim, ktry by w rku Pisudskiego, to to ju nie byy rzdy PPS-owskie. Podjem studia w 1947 r. i ju wtedy patrzyem na to wszystko z dwch stron. Wiedziaem ju do duo o stalinizmie. Jeszcze podczas okupacji, u mojego dziadka znalazem ciekawe ksiki Studenci, mio, czerezwyczajka i mier , Maestwo w czerwonym piekle i Mleczarka z przedmiecia. Nie pamitam autora, ale to byy ksiki ukazujce, co si dziao w Rosji, w okresie rewolucji. Z jednej strony miaem wic wiadomo, co si tam dziao, z drugiej strony miaem wiadomo, e jednak ZSRR obroni si przeciwko nawale niemieckiej. Po trzecie, byy reformy, nie tyle polityczne, co spoeczne. Nastpi olbrzymi awans ludzi, przede wszystkim ze wsi. Przecie 90% inteligentw, ktrzy w trzecim pokoleniu zdradzili socjalizm, prawdopodobnie w ogle nie mogoby studiowa przed wojn. Na studiach zapoznaem si bliej z marksizmem. Przekona mnie on do siebie ide spoeczn i logik wywodw. Nikt go we mnie nie wmusi, sam go poznaem i przyjem, cho wiedziaem wiele o zbrodniach popenionych pod jego sztandarem, przede wszystkim w ZSRR, ale take na Polakach (wywzki, Katy) i innych. Pragnc lepiej pozna marksizm od poowy 1951 r. uczszczaem na wykady i konwersatoria w IKKN jako wolny suchacz. W 1952 r. zoyem podanie i zostaem przyjty do PZPR. W maju 1955 r. podjem prac jako adiunkt w Uniwersytecie Warszawskim, gdzie powsta Wydzia Ekonomiczny. Zostaem te przyjty na aspirantur. Jednak wskutek znacznych komplikacji i przej rodzinnych pracy doktorskiej nie napisaem w terminie i musiaem odej z UW. Od padziernika 1958 r. pracowaem jako starszy redaktor w redakcji ekonomicznej Ksiki i Wiedzy (okresowo take w katedrze ekonomii Politechniki Warszawskiej). W lutym 1961 r. skorzystaem z moliwoci powrotu na drog dydaktyczno-naukow. Otrzymaem etat starszego asystenta na Wydziale Ekonomicznym Wyszej Szkoy Nauk Spoecznych przy KC PZPR. Wznowiem prac nad dysertacj doktorsk; przez 3 miesice byem na stypendium w Moskwie, uzupeniajc po bibliotekach materiay. Napisaem prac Spr wok Rozwoju przemysu w Polsce Ry Luksemburg, zdyem j obroni w 1968 r. i otrzyma stopie doktora nauk ekonomicznych. W okresie pracy w WSNS byem (jak szereg innych pracownikw dydaktyki) nieetatowym lektorem KC, peniem te w 1965/68 r. funkcj I i II sekretarza OOP wydziau ekonomicznego. Gdy zakwestionowaem prawdziwo oficjalnej wersji marcowych wydarze na UW, zostaem zdjty z tej funkcji, zawieszony w pracy (przy utrzymaniu jednak wypaty podstawowej pensji) i ostatecznie z 12

niej zwolniony podobnie jak kilku innych pracownikw WSNS, przeksztaconej wkrtce w Wysz Szko Partyjn. Moje stanowisko wobec wydarze marcowych byo konsekwencj dowiadcze, przemyle i wasnych dziaa po mierci Stalina i ujawnieniu rozmiarw zbrodni stalinowskiego kierownictwa, po wydarzeniach polskiego padziernika, pacyfikacji Wgier i dalszych zmianach w Polsce. W latach bezporednio powojennych PPR, mimo wszechstronnego poparcia Moskwy, nie miaa jeszcze peni wadzy. Znaczne wpywy zwaszcza wrd robotnikw miaa PPS. Podobnie, jak krajowa grupa w PPR, PPS nie chciaa budowy w Polsce kopii systemu radzieckiego. Chciaa polskiej drogi do polskiego socjalizmu, Polski socjalistycznej, ale suwerennej i demokratycznej. Wymuszone poczenie PPS z PPR pooyo kres tym nadziejom, a w pocztku lat 50. panowa ju system stalinowskiego typu. mier Stalina, a potem XX Zjazd KPZR zdaway si otwiera drog demokratycznym przemianom take w Polsce. Polski padziernik rzeczywicie je u nas zapocztkowa. Staem si entuzjast tych przemian, a przyczynio si do tego moje wczeniejsze zainteresowanie myl polityczn Ry Luksemburg. Ta wybitna dziaaczka polskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego z przeomu XIX i XX wieku w szeregach PPS znienawidzona za swe stanowisko w kwestii niepodlegoci Polski uznana te zostaa za sw krytyk koncepcji i dziaa bolszewikw za heretyka w ruchu komunistycznym. Piszc swoj prac magistersk z dobr wiar krytykowaem jej pogldy ekonomiczne idc ladami Bucharina. Jednake uwagi promotora i szersze zapoznanie si z pracami R. Luksemburg spowodoway, i krytycznie spojrzaem zarwno na PPS-owsk, jak i bolszewick krytyk jej pogldw. Po XX Zjedzie KPZR stao si oczywiste take dla znacznej czci komunistw, e system stalinowski by gbokim wypaczeniem idei socjalizmu, wyrosym na gruncie nie tylko szczeglnej sytuacji w rewolucyjnej Rosji, ale wskutek likwidacji urzdze demokratycznych w yciu publicznym. Bez ograniczenia demokracji bolszewicy ju w 1918 r. utraciliby wadz. R. Luksemburg przewidziaa jednak trafnie niebezpieczestwa takiego rozwizania. Jej obawy, e bolszewicy znajduj si w skrajnie trudnej sytuacji i sigajc wobec tego do nadzwyczajnych rodkw zbuduj w Rosji co najwyej karykatur socjalizmu, i e te rodki i ten socjalizm zalec potem midzynarodowemu ruchowi robotniczemu jako wzr do naladowania sprawdziy si. Po XX Zjedzie, wymuszona zgoda na stalinowski model socjalizmu moga zosta cofnita. Z ulg powrciem do punktu wyjcia bdcej od stulecia marzeniem humanistw idei demokratycznego socjalizmu. Dla mnie oznaczao to ponadto moliwo i jednoczenie imperatyw obiektywnej analizy myli teoretycznej i politycznej R. Luksemburg, a zarazem historii polskiego, niemieckiego i rosyjskiego ruchu robotniczego od koca XIX do poowy XX wieku. Wielki wpyw, w czasie studiw w SGH, wywary na moje pogldy wykady (a potem przeczytane publikacje) J. Hochfelda ideologa lewicy PPS, ktra w kocu lat 40. zblokowaa si, a potem zjednoczya z PPR (pozosta cz PPS komunici zniszczyli). Ju w 1947 r. uy on pogldw R. Luksemburg dla uzasadnienia polskiej drogi do socjalizmu, i przypomnia je znowu w Padzierniku 1956 r. Postanowiem zbada sporny problem luksemburgizmu. Poniewa jak w soczewce skupiay si w nim kluczowe problemy historii ruchu robotniczego, zanurzyem si w ni. Oprcz poszerzenia wiedzy i perspektywy przynioso to mi wielk satysfakcj i silniej jeszcze zwizao z ide socjalizmu. Angaujc si w ycie polityczne w kocu lat 40. byem przekonany, e socjalizm, zapocztkowany w skrajnie niekorzystnych warunkach Rosji i budowany tam drastycznymi 13

metodami, obroniony nastpnie nadludzkim wysikiem i straszliwym kosztem w II wojnie wiatowej w miar korzystnych zmian w sytuacji obiektywnej bdzie nabiera stopniowo cech, ktre mie mia i musia nabra, jeli mia si sta realn humanistyczn alternatyw kapitalizmu i przyszoci ludzkoci. Wydarzenia w ZSRR, potem w Polsce gdzie ju poprzednio realny socjalizm by znacznie agodniejszy ni w innych krajach obozu zdaway si potwierdza zasadno tego pogldu. Dlatego zaangaowaem si po stronie przemian popadziernikowych, gdzie tylko mogem, przede wszystkim za na terenie Komitetu Dzielnicowego PZPR Warszawa Stare Miasto (potem rdmiecie), ktrego w 1957 r. jako sekretarz KU PZPR Uniwersytetu Warszawskiego byem czonkiem. Studia mnie nie zafrapoway. Wysuchaem kilku wykadw, ale w roku 1950 nastpia marksizacja uczelni. Tak jako si zoyo, e miaem ju wtedy propozycj asystentury i zamierzaem pisa prac magistersk na jaki niewany temat typu Rynek wglowy w Polsce. Mnie to guzik interesowao. Ale nastpia zmiana kadry i na miejsce dawnych profesorw ekonomii przysza kadra nowa. Rna ona bya, ale w jaki sposb zwizana z ruchem lewicowym. Np. profesor, u ktrego zostaem asystentem, a pniej starszym asystentem, prof. Jzef Zawadzki, by dawniej dziaaczem KPZB. Ksztaci si w czerwonej profesurze, w Moskwie. Wstpiem do Partii mniej wicej w momencie mierci Stalina. Doszedem wtedy bowiem do wniosku, e wraz z jego mierci co musi si zmieni. Po prostu miaem nadziej, e system bdzie stopniowo agodnia. Warunki, w ktrych pojawi si ten system byy tak cikie, rozwizania trudno powiedzie: drastyczne ludobjcze wrcz, tak e trudno byo si z tym utosamia, zwaszcza jeli si cokolwiek wiedziao, jak to byo naprawd, ilu ludzi z tych czy innych powodw zostao wymordowanych, kadra oficerska. To wszystko Mam wic pisa tak nieciekaw prac magistersk, gdy do uczelni wesza nowa kadra, m.in. prof. Jzef Zawadzki. Wobec tego, zamiast by asystentem z rachunkowoci, dostaem propozycj, aby zosta asystentem w dziedzinie ekonomii. Pojechaem wic do Mikoajek na zgrupowanie ministerialne dla nowych, bo nie tylko profesorowie zostali pozmieniani. Cho, jednoczenie, niektrych starych zostawili, np. prof. Edward Lipiski. Suchaem jego wykadw, wic znaem ekonomi zachodni, podczas gdy nowa kadra jej nie znaa. Dlatego dostaem propozycj nie z rachunkowoci, chocia sobie z tym dobrze dawaem rad, bo jestem dosy systematyczny. W kadym razie zdecydowaem si na asystentur z ekonomii, co pocigno za sob dwa skutki. Po pierwsze, ju bezporednio zapoznaem si na tym kursie z Marksem. Przedtem te ju co czytaem, ale tu by Kapita w tumaczeniu polskim, wydany jeszcze przed wojn. Zdziwiem si, jak mg Pisudski powiedzie, e doczyta tylko do momentu, jak co tam zamienia si w ptno, e nie by w stanie czyta o towarze i pienidzu. Ja byem w stanie. Nie dlatego, ebym by lepszy od Pisudskiego, tylko po prostu to nic takiego Ja mam umys bardzo logiczny. Jeli tylko co mieci si w logice, to ja to na og rozwikam. Zdecydowaem, e ju bd tym asystentem. Na zgrupowaniu w Mikoajkach, gdzie jednym z kierownikw by Bogdan Gliski, studiowalimy Kapita Marksa. W zwizku z tym powsta problem innego tematu mojego magisterium. Wybraem taki, a nie inny temat, bo co ju syszaem o luksemburgizmie. Nawet na tym zjedzie PPR i PPS te byo plucie na luksemburgizm. Istnia taki zestaw tematw ministerialnych i wybraem Zagadnienie imperializmu u Ry Luksemburg i Juliana Marchlewskiego. No i wszedem w ich prace. Potem na jakiej sesji ju miaem co do 14

powiedzenia na ten temat. Ale o co w tym chodzio? To pytanie z powrotem skierowao mnie do prby z 1947 r., kiedy nie bya jeszcze jasna kwestia, jaka bdzie Polska. To znaczy, ona bya w istocie jasna, ale wydawao si, e jeszcze moe zaistnie jaka polska droga. Moe jeszcze przez jaki czas Polska moga ni poda, gdyby historia nie potoczya si poprzez Fulton, NATO, Zimn Wojn. Wziem wic ten nowy temat i zaczem si zagbia w zagadnienie. To mnie bardzo gboko poruszyo, bo dao perspektyw dwustu lat na polsk histori. W pracy Rozwj przemysu w Polsce Ra Luksemburg analizuje nieudane pocztki przemysu w Polsce. Skd tam wiedziaam o naprawd piknym planie Druckiego-Lubeckiego w ramach jeszcze rosyjskiej Polski. To by pikny plan. Wtedy powsta Bank Polski, Huta Bankowa, miay miejsce pocztki przemysu, chyba cynkowego, elaznego. I to bya te koncepcja rynkw wschodnich, poniewa wwczas Krlestwo Polskie nie miao unii celnej z Rosj, wic istniaa kwestia otwartych rynkw na Rosj. Nota bene, nie wykorzystano wwczas tej szansy. Ale plan gosi, e pastwo buduje podstawowy ciki przemys, szerokie rynki s zapewnione na wschodzie, na tej podstawie ma si budowa nastpny rzut przemysu. Napisaem prac magistersk bardzo krytyczn wobec pogldw Ry Luksemburg, chocia budziy si we mnie wtpliwoci, czy nie miaa ona racji, zwaszcza w swojej koncepcji rynkw wschodnich. Tym bardziej, e ta koncepcja bya teoretyczno-ekonomiczn podstaw koncepcji SDKPiL, ktra gosia, e lepsza, take dla Polski, droga dojcia do rewolucji socjalistycznej wymaga pjcia cznie z Rosj. Inn koncepcj miao PPS, ktre sdzio, e najwaniejsz spraw jest niepodlego. Wedug niej w warunkach niepodlegoci rozwinie si w peni walka klasowa i to jest wanie ta waciwa droga. Potem nie byo ju o czym mwi, bo w 1919 r. PPS po prostu przegraa wybory. Na rzecz stronnictw drobnomieszczasko-buruazyjnych. Zaraz po wojnie, w odzi, ktra bya przez jaki czas centrum politycznym, uformowaa si grupa modziey TPD-owskiej, gromadzcej modzie nowych prominentw, ktrzy mieli obj stanowiska i przeksztaca spoeczestwo. Ot to bya modzie ydowska, ktra trzymaa si razem, dziaaa w PTE. Byli to ludzie skdind bardzo zdolni. By tam, m.in. pniejszy prof. Temkin i wiele tych nazwisk, ktre si przewijaj w pniejszych latach. Dzieci tych aktywistw, ktrzy obejmowali kierownictwo, raczej pomniejsze funkcje. Ot tam bya, m.in., Maria Szlezinger, ktra te napisaa prac o Ry Luksemburg. Ja t prac przeczytaem. To bya jej przysza praca doktorska. Inaczej ni ona to wszystko widziaem, wic napisaem swoj wersj i daem jej do przeczytania. Ona si achna, e od niej zernem, a ja przecie nie dawaem tego do publikacji. Bya to tzw. wersja materiaowa. Ja zawsze pisaem najpierw due zestawienie materiaw, wszystko, co wiem na dany temat. I dopiero z tego powstaway poszczeglne opracowania, eseje, bo krtkie artykuy pisaem raczej od razu. Szlezinger miaa swoje dodatkowe powody, eby zajmowa si Ra Luksemburg. Bya, jak ona, ydwk. Mona zrozumie ten patriotyzm socjalno-socjalistyczny czy komunistyczny, bo to bya grupa komunistyczna. Ja nie miaem takiej motywacji, ale nie o to chodzi. Szlezinger napisaa potem bardzo ciekaw ksik pt. Struktura mylenia teoretycznego a kontrowersje ideologiczne , gdzie badaa podstawy rnic ideologicznych i politycznych midzy PPS a SDKPiL. Kady okrelony schemat ma pewne aksjomaty na grze, pewne oglne wartoci (wolno, sprawiedliwo spoeczna, rynkowa) i z tych wartoci wyprowadza si pochodne, wyprowadza si pitro konkretniejsze. A potem, na rnych pitrach, te pogldy s raczej wnioskami i zderzaj si ze sob i nie ma tutaj praktycznie moliwoci porozumienia, bo bardzo czsto zupenie inne wnioski wypywaj z jednej, a zupenie inne z innej struktury. Tak byo te w przypadku Ry Luksemburg i PPS-owcw. 15

Moja struktura miaa nastpujce punkty wyjcia cakowicie aprobujc socjalizm marksowski, widziaem to, co w Rosji nastpio: niezwykle krwawa rewolucja, a potem masowe przeladowania. Ja wiedziaem o tym, niedokadnie oczywicie, ale wiedziaem. Jednak uznaem to za koszt wielkiego przewrotu, ktry inaczej si nie odbdzie, bez ktrego zwaszcza przemiana wasnoci, ale te w ogle przemiana spoeczna nie jest moliwa. Nastpnym krokiem byo zobaczenie, jak to, co tam stworzono, miao si do marksowskiego socjalizmu, ktry by obliczony raczej na rozwinite kraje, waciwie to by nacelowany na Niemcy. Socjalizm mg da wicej ni kapitalizm, pod warunkiem, e by rozwinity. By nacelowany na rewolucje w krajach rozwinitych. Ta rewolucja zawioda. Ra Luksemburg to stwierdzia w Rewolucji rosyjskiej to, co si dzieje w Rosji jest tylko odbiciem tego, e zawioda rewolucja niemiecka. To tam powinna po I wojnie wiatowej, niezwykle krwawej, rozpocz si rewolucja i tam powinna zacz si wadza radziecka i socjalizm. Zwioda niemiecka klasa robotnicza. A moe raczej kierownictwo... W zwizku z tym, to, co byo w Rosji, jest efektem tego zawodu ze strony klasy robotniczej wysokorozwinitego kraju. Nastpnie, w moim schemacie to, co si dziao po II wojnie wiatowej, w krajach demokracji ludowej to bya kaszka z mleczkiem w porwnaniu z tym, co byo w Rosji, po olbrzymim koszcie poniesionym w wyniku II wojny wiatowej przez samych Rosjan i przez nasze spoeczestwa. Powstay demokracje ludowe, ktre jednak zawieray mniej krwawych elementw, a wicej ju socjalizmu, mimo e to nadal kraje biedne przeprowadzay reformy. Moim zdaniem, nastpnym krokiem to byo agodnienie systemu socjalistycznego, a dalsze kroki, gdyby nie doszo do wojny, prowadziyby w kierunku najpierw konwergencji, a potem pojawienia si socjalizmu mniej wicej takiego, jakiego si spodziewano. Miaa ta koncepcja wiele jak si okazuje saboci, poniewa rzeczywicie system socjalistyczny nastawiony jest na ludzi o wysokim, na tyle wysokim stopniu wiadomoci, e rozumiejcych interes wsplny. Jak z tym jest? Odpowied znajduje si, m.in. w mojej pracy Klasa robotnicza a socjalizm. Dzi lada modociany libera przychodzi do radia i pyta demagogicznie: To nie chce Pani obniy podatkw? Bez podatkw to mona co najwyej zlikwidowa wszystkie spoeczne elementy systemu, taki jest cay sens tego powiedziabym darwinizmu spoecznego. Moja praca magisterska poruszya Zawadzkiego zbytnim krytycyzmem wobec R. Luksemburg. Powiedzia wtedy: Pomyl jeszcze, a moe ona miaa jak racj. No i zaczem myle i signem wstecz do dyskusji lat czterdziestych, kiedy wydawao si, e jest moliwy w Polsce model troch inny ni radziecki. Ten pogld reprezentowaa PPS i J. Hochfeld w swojej dyskusji z Romanem Werflem. Przejrzaem dawne teksty i dopiero wtedy przekonaem si, jak wielkie s rozbienoci w ocenie Ry Luksemburg. Okazao si, e jest ona bita i od strony bolszewickiej, i od strony profesorskiej, zewszd bita, a jednoczenie co istotnego i pozytywnego tam znalazem. I to mnie zaniepokoio. Pomylaem, e chyba po prostu musz to zbada. Prac magistersk ju wtedy obroniem, ale te zaczem analizowa, co to jest ten luksemburgizm, jak to si stao, e w ten sposb zostay okrelone pogldy Ry Luksemburg, jakie to byy pogldy... Gwn prac, stanowic kamie obrazy dla bolszewikw, bya Rewolucja rosyjska, ale mnie wtedy chodzio nie o ni, ale o Akumulacj kapitau. To jej gwna praca. Powstao pytanie: Jeeli w kwestii rozwoju przemysu w Polsce, Ra miaa przynajmniej cz racji, to dlaczego w sensie oglnym si mylia? Tu zaczyna si kwestia metodologiczna. Rzadko kiedy teoria dotyczca skomplikowanych problemw metodologicznych jest absolutnie suszna lub absolutnie bdna. Bo taka teoria jedne cechy chwyta dobrze, inne gorzej. W artykule dotyczcym trudnoci z porwnywaniem teorii ekonomicznych napisaem, e przedmiot badany przypomina 16

kul w dyskotece, s takie byszczce kule w dyskotece. Patrzysz z przodu, to dobrze widzisz front, a to, co jest po bokach, widzisz jako zamazane, a to co z tyu, tego w ogle nie widzisz. Kto inny patrzy z innej strony i inaczej to wszystko widzi. Czytaem wic rozmaite prace metodologiczne z ekonomii. Potem bya dyskusja o modelu. Duo mi wyjani prof. Leszek Nowak z Poznania, prbujcy napisa jak gdyby nowy marksizm. Doszedem to wniosku, e teorii ekonomicznych nie mona zestawia ze sob na ywo. S one bowiem skonstruowane przy rozmaitych zaoeniach, a pitro niej konkretyzacja ju zupenie inaczej wyglda, zderzenia s raczej nieefektywne, bo strony przestaj si rozumie. Punkty wyjcia ju s zupenie inne. Mamy wnioski, wnioski z wnioskw, owietlenia na gruncie wnioskw teorii. Niemniej to wszystko jest bardzo ciekawe. Uderzya mnie potem praca habilitacyjna Tadeusza Kowalika, ktra zestawiaa R Luksemburg z M. Kaleckim. e niby Luksemburg tu to si domylaa mtnie tego, o czym pisze Kalecki, bya na dobrej drodze, ale pobdzia itd. Postanowiem wobec tego, zaj si luksemburgizmem, aby to sobie wyjani. A miaem troch czasu na napisanie pracy doktorskiej. Zajmowaem si wic po prostu ekonomi, przy czym bya to ekonomia marksowska. Czytaem coraz wicej. Oczywicie nie wszystko z Marksa, ale to, co przeczytaem na og bardzo mi si podobao. Do dzi uwaam, e jest to najrozsdniejszy, najwicej wyjaniajcy punkt widzenia na problemy ycia spoeczno-ekonomicznego. Nie znam innej teorii, innego zespou pogldw, ktre dawayby tyle wiedzy o realnych mechanizmach rzdzcych spoeczestwem i gospodark. Coraz bardziej wcigaa mnie marksowska teoria, marksowskie pogldy, ale niezalenie od tego jednoczenie wcignem si w wielkie dyskusje, jakie si toczyy w kocu wieku XIX, w ruchu robotniczym midzy bolszewikami a niemieck socjaldemokracj. Wcignem si w t wielk histori. I staem si zupenie inny. Bo to ju nie jest kwestia ludzi, grupek, to jest kwestia wielka. Pamitam piosenk Danuty Rinn Gdzie s te chopy, ory, sokoy, herosi Troch si poczuem, jak czonek partii dyskutujcy w tych czasach, kiedy Ra Luksemburg wykadaa w szkole partyjnej SPD. A potem zaczem bada, dlaczego zamiast analizy tego, co ona naprawd pisaa, jak naprawd mylaa, doszo do takiego okadania jej to z jednej, to z drugiej strony. I wtedy zbadaem chyba ca histori wielkiego sporu o luksemburgizm. Oczywicie, nie ten spr mia znaczenie historyczne, bo nie od niego historia zaleaa. Ale co ja mogem innego robi, jeden may czowiek co tam grzebicy w nauce. To te przecie bya nauka, tak fascynujca, tak frapujca, jak losy spoeczestw. Napisaem t histori w kilku odcinkach: jak to byo na pocztku, jak Ra Luksemburg dosza do wniosku, e przedwczesna jest prba rewolucji w Berlinie, jak j zamordowano, jak pniej doszo do prby rewolucji w roku 1919 w Niemczech i dlaczego bya ona bez szans, a potem, jak doszo do zorganizowania przez Trockiego i jego ludzi prby przejcia wadzy w Turyngii i Saksonii, przez Thalheimera, Brandlera (1923 r.) i jak wycofali si z tej prby, kiedy zauwayli, e nie maj poparcia zwizkw zawodowych; jak zostali w zwizku z tym wyklci, jak stali si wrogami. Oni si wycofali w tym sensie, e utworzyli KPDO, ale na opozycj nie byo miejsca, w zwizku z czym nazwano ich KPD0 [zero]. No i kolejne etapy tej dyskusji, kiedy skompromitowano w ogle Zwizek Radziecki. Potem zaczem dokadniej analizowa pogldy Ry Luksemburg. Rezultatem tej analizy bya praca habilitacyjna. To bya praca wok jej pogldw ekonomicznych. Zaczynaa si od problematyki rynkw wschodnich, od Polski jeszcze pod zaborami, a potem omawiaa problem skutkw ewentualnego zdobycia niepodlegoci w kontekcie sporu midzy PPS a SDKPiL. Ta praca

17

nazywaa si Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej Ry Luksemburg i zostaa opublikowana wewntrznie jako praca habilitacyjna w roku 1978. Ale wczeniej by rok 1968. Mnie, niestety, wyrzucili z WSNS. Bo ja wtedy pracowaem w WSNS-ie. Przedtem jeszcze bya odwil, przytumiona zreszt przez Gomuk, ktry susznie spodziewa si, e zacz to atwo, ale zahamowa bdzie znacznie trudniej. Zreszt musia to zrobi, chwaa Bogu, e obyo si bez interwencji radzieckiej. Ja byem chyba I sekretarzem Oddziaowej Organizacji Partyjnej Wydziau Ekonomii na WSNS. Byem lektorem KC. Kady pracownik Szkoy by wykorzystywany do rozmaitych wyjazdw i prowadzenia prelekcji. To by okres odwily i konfliktu midzy rewizjonistami i dogmatykami. Potem Gomuka to przydusi, eby si nie rozdmuchao, bo wiadomo, co si stao na Wgrzech. To byy pikne chwile, ale po drugiej interwencji radzieckiej zakoczyo si ogoszeniem zupenie nierealnego wystpienia Wgier z Paktu Warszawskiego. Przez cay czas, pod hasem demokracji, stratedzy zachodni chcieli, oczywicie, rozbi system. Straszne rzeczy robi Stalin, ale obroni system na kilkadziesit lat. A w 1989 r. wadze podday si bez walki, moe to i dobrze, bo mogoby si skoczy wojn atomow, a na pewno korytarzem wzdu Wisy. W Marcu 1968 wiedziaem, e sytuacja inaczej wyglda ni w propagandzie partyjno-rzdowej. Jako sekretarz zreszt to owiadczyem, w zwizku z czym odsunito mnie od studentw i, w istocie, wyrzucono z pracy. Z tym, e przez jaki czas pacili go pensj. Staraem si dosta jak prac, a wreszcie pozwolili i dostaem prac na UW, na Wydziale Nauk Ekonomicznych. Wracajc do habilitacji. Pisaem kolejne artykuy, ktre byy drukowane w Ekonomii, pimie Wydziau Nauk Ekonomicznych UW. Ja tam kilka artykuw wydrukowaem o tym, jak wygldaa i jak przebiegaa dyskusja wok luksemburgizmu. Chciaem wyjani, e bya ona cakowicie nieprawidowa w sensie naukowym, a przy okazji opisa cae spectrum polityczne biorce w niej udzia, co tam si dziao i dlaczego. Po mierci Stalina i po odwily, Moskwa nie moga pozwoli sobie na co takiego, jak w roku 1953 w Berlinie czy w 1956 na Wgrzech. Od 1951 r. przeszedem z SGPiS na UW. Z Michnikiem starem si dwa razy, raz o R Luksemburg. To by bardzo nieprzyjemny go w sposobie dyskusji. Dosy chamski, niesychanie zarozumiay. Jacka Kuronia w ogle nie znaem. Wiedziaem, kto to jest, i e napisa wraz z Modzelewskim memoria partyjny. Nalea do jednego z ugrupowa, ktre miay nadziej ulepszy PZPR i socjalizm. Nie miaem z nimi w ogle adnej stycznoci. Na UW zrobiem prac habilitacyjn, ktr obroniem w 1979 r. W midzyczasie byem w organizacji partyjnej. Zajmowaem si pisaniem. Rozwodziem si, co si poknocio z moimi domowymi sprawami. Ale to nie ma tu w ogle znaczenia. W tym okresie by wybuch na Wybrzeu, do wadzy dochodzi Gierek. Z tymi wydarzeniami te nie mam nic wsplnego. Po prostu jestem w organizacji partyjnej i robi swoje. Pisz prac. Jestem jakim sekretarzem i dziaam w zwizkach zawodowych. Jestem w rozmaitych organizacjach, takich jak TPPR Habilituj si. Nie pamitam, co wtedy robiem. A potem znowu jest Wybrzee. Jaki by punkt wyjcia Solidarnoci? Nie miaem z KOR-em nic wsplnego, ale te nie aprobowaem pacyfikacji radomskiej w 1976 r. Przymuszony kopotami gospodarczymi, Gierek uzyska poyczk nie tylko z ZSRR, ale i z krajw zachodnich, ktre szukay pewnej lokaty. Jednoczenie by to pomys na to, jak podway system realnego socjalizmu. Wtedy, w okresie Gierka-Jaroszewicza, podjto prb ulepszenia naszej gospodarki (WOG-i, Wielkie Organizacje Gospodarcze), taka prba stworzenia nowoczesnego przemysu 18

maszynowego, a jednoczenie rozwinicie przemysu konsumpcyjnego. I to pocztkowo, przez pierwsze lata si udawao, a do zaamania pogodowego ktrego roku, ktre przynioso trudnoci w zaopatrzeniu miast. By to take okres panowania euforii (propagandy sukcesu), bo wadzom pocztkowo udaway si plany inwestycyjne oparte na poyczkach. Poyczono razem jakie 25 mld, podczas kiedy teraz nasz kraj zaduony jest na ok. 200 mld dolarw. Plan Gierkowsko-Jaroszewiczowski opiera si na zaoeniu samospaty przez zbudowane przedsibiorstwa. Powiodo im si to i wtedy Jaroszewicz otworzy plan inwestycyjny od gry. A zwykle te plany i tak byy drosze i mniej efektywne, ni zakadano, i dlatego prawie zawsze sigano do konsumpcji wycofujc rodki, aby mc dokoczy inwestycje. Generalnie to moe i racjonalne, ale nie przysparzao Partii sympatii spoeczestwa. W pewnym sensie rzdzcej partii, pki miaa wadz, byo to raczej obojtne. Kierownictwo usiowao wic te WOG-i wprowadza. I ja wizaem z tym pewne nadzieje. Kiedy jednak otworzyli plan od gry, a do tego ZSRR narzuci budow Katowic, okazao si, e wadowano w to przedsiwzicie ogromne pienidze. No i zaczo si wali. Na tym podou zacza wyrasta Solidarno. Pocztkowo, poniewa ruch szed pod hasem 3S, to znaczy samodzielno, samofinansowanie, samorzdno, to ja w to wierzyem. Jeszcze od okresu stalinowskiego wierzyem i miaem nadziej, e ten system staje si coraz bardziej, czy ja wiem, przyzwoity mier Stalina, odwil, Gomuka... Mona si sprzecza, czy ten ostatni by zdrajc socjalizmu. Nie sdz. Zmiany szy w kierunku, nie powiem, liberalizacji, ale liberalizacji w sensie oglnym, a nie ekonomicznym, w sensie wolnociowym. Wicej demokracji. Wic wydawao mi si, e to jest to, o co chodzi i dlatego przyjem z aprobat dojcie Gomuki do wadzy, a potem tak samo wydarzenia wgierskie a do zduszenia ich przez ZSRR. Wtedy po raz pierwszy zobaczyem, e kiedy pierwszym krokiem jest wolno, to drugim jest wymwienie Paktu Warszawskiego, a potem nie wiadomo co. Dalsze kroki wida teraz, bo to jest pewien proces. System kapitalistyczny odwouje si do najprostszych, najbardziej elementarnych, materialnych interesw jednej grupy przeciwko drugiej i w tym dostrzega si si napdow tego systemu, a jednoczenie rnicowanie si na tych rzekomo mniej i bardziej zdolnych. Arystoteles pisa, e wszystko zaczyna si od wsplnoty wiejskiej i e ludzie w ogle nie mog oby si bez wsplnoty. Pojedynczy czowiek jest albo bogiem, albo bandyt. Ten, kto pierwszy stworzy wsplnot, czyli pastwo, ten pooy wielkie zasugi. Bo bez pastwa czowiek jest najgorszym ze zwierzt. Potrafi wykorzysta swj umys w zej sprawie i dopiero pastwo wskazuje, co jest potrzebne wsplnocie. Ustawia kadego obywatela wskazujc mu, co jest moliwe dla niego jako jednostki, a co jest potrzebne spoeczestwu. Dla mnie byo oczywiste, e pastwo jest osigniciem ludzkoci. Ot, Ra Luksemburg jedn rzecz mi wyjania dlaczego w Rosji tak musiao si sta, jak si stao. Dlaczego trzeba si pogodzi z niezwykle krwawym i cikim pocztkiem, cho nie ze wszystkim, bo ju niekoniecznie ze stalinizmem. Gdyby by Lenin, to byoby inaczej, ale przecie Stalin wyrn wszystkich czonkw KC. To by mj aksjomat: e socjalizm bdzie si rozwija w kierunku tego, co by powinno. Oczywicie, warunkiem koniecznym byo uprzemysowienie kraju. Ale jednak odetchnem z ulg, kiedy Stalin umar, a Gomuka zawiesi walk z Kocioem, ktr wtedy uwaaem za dranienie spoeczestwa. Ja, ktry nigdy nie byem specjalnie wierzcy. Ale wydawao mi si, e wedle leninowskiej nauki naley szuka sojusznikw, zamiast przeciwstawia sobie ludzi. Dlatego popieraem wszystkie te przemiany, cznie z gierkowsk, cho t ostatni 19

mniej. Staem wic na stanowisku, e socjalizm daje si ulepszy. Tak zreszt, jak Brus. Drog byo dopuszczenie dziaania prawa wartoci. Lange te tak uwaa. System kapitalistyczny by silniejszy nie tylko dlatego, e trwa w krajach najsilniejszych i najpotniejszych gospodarczo, ale dlatego, e odwoywa si do zwierzcych cech ludzi. W zwizku z tym by do dynamiczny, przeciwnie ni nasz system. Pamitam zebranie ze Szlachcicem, ktry mwi, e nasz system jest dobry, ale ma pewne minusy, jak ten, np. e postp techniczny trzeba do naszych przedsibiorstw wkopywa na si. Same przedsibiorstwa nie potrzebuj go, maj wasne strategie rozkadania zada na lata, aby zapewni sobie choby premie itd. Ja zaczem od poparcia dla socjalizmu, a nawet dla komunizmu, dla tego wszystkiego, co stao si w Rosji, mimo wszystko, a konsekwentnie aprobowaem to wszystkiego, co system socjalistyczny cho o krok zbliao do wizji, czym mia by i musia by, aby w ogle mie szans wygra z kapitalizmem. Obawy Lenina i przywdcw bolszewickich okazay si jednak suszne. Socjalizm przegra t walk, t rywalizacj. Ra Luksemburg daa mi klucz do zrozumienia, e nie mogo by inaczej, bo te w Rosji nie mogo by inaczej. Chocia te miaem wtpliwoci. Ra bez reszty wierzya w demokracj, w to, e klasa robotnicza z natury rzeczy ma ogromne poczucie demokracji, e jeli si dopuci demokracj, to wszystko bdzie wtedy dobrze, bo bez demokracji zamiera przecie ycie w kadej instytucji itd., itp. Moim zdaniem, gdyby dopuci tak demokracj, tak jak dzisiaj, to nic by z tego nie byo, bo demokracj mona zmanipulowa. Zdaj sobie spraw, e system socjalizmu realnego by bardzo zbiurokratyzowany. Rzeczywicie, nie sposb byo prowadzi gospodarki efektywnie na mod biurokratyczn. Jednak dla mnie biurokracja jest wtkiem pobocznym. Nie wchodzi w skad mojego rozumowania, a mnie chodzi o pokazanie pewnego cigu logicznego. Dlaczego w niniejszej ksice poruszam tematy od Ry Luksemburg do Balcerowicza? Rozpatruj wydarzenia pod ktem realnoci socjalizmu w cudzysowie nordyckiego, tzn. z elementami gospodarki rynkowej, chocia nie sdz, aby w naszym baaganie, przy tym stosunku si w okresie globalizacji, taki socjalizm mia wielkie szanse. A ju na pewno nie samo haso socjalizmu, bo to zostao ju ostatecznie zohydzone. W tej chwili nawet z robotnikiem rzadko znajdziesz, jeli w ogle, wsplny jzyk na paszczynie socjalizmu. Obroniem prac, poczem wysali mnie do Biaegostoku. Na docentur. By 1980 rok i wybuch Solidarnociowy. Potraktowaem to naiwnie jako nastpny element demokratyzacji systemu w kierunku takim, o jakim mwiem: robotnicy podejmuj decyzje, wchodz do zarzdu, zasada 3S, demokracja gospodarcza i rozszerzenie demokracji politycznej. Wydawao mi si, e ruch Solidarnoci do tego wanie zmierza i na tym poprzestanie. Tym bardziej, e wczesne badania pokazay, e wikszo robotnikw i ludzi w ogle nie chce zmiany socjalizmu na inny system, tylko spodziewa si ulepszenia tego ustroju. Trudno zrozumie, dlaczego pewnych prostych ruchw nie wykonano. Np. co komu przeszkadzay kiebasy w sklepach? Dzi sysz, e za socjalizmu by tylko ocet na pkach. Dla dzisiejszego odbiorcy przekazu medialnego plucie w radiu wicej znaczy ni wszystkie napisane przeze mnie artykuy. Co do Solidarnoci, to si zreszt przeliczyem, bo jako marksista ale ja byem takim inteligenckim marksist: inteligencja zawsze jest w stanie suy i jednym, i drugim powinienem wiedzie, o co chodzio. Inteligencja zawsze si jako okopie, ma swoje ideay, jak wolno, ktre jej zastpuj analiz realnej sytuacji. Zawsze wysuwa wicej hase wolnociowych ni kluczowych

20

kwestii ekonomicznych itd. Troch jak szlachta polska. Bo ta inteligencja w duej czci pochodzi ze szlachty. Wczyem si wic w Solidarno i wstpiem do zwizku, co nie byo sprzeczne z zaleceniami Partii. Bo ja cay czas pozostawaem w Partii, prawie 30 lat. Cay czas mylaem, e partyjni w tym ruchu co bd mogli od wewntrz zrobi. Nie rozumiaem tego, co jeszcze Lenin mwi, e w rzeczywistoci to albo jedni, albo drudzy. Albo wadza rewolucyjna, bolszewicka, albo wadza reakcyjna. Nic porodku. Tego nie zrozumiaem. Gupawo mi si zrobio potem. Pracowaem wtedy na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW. Zaoyem grup solidarnociow, byem jej przewodniczcym, pozostajc jednoczenie w Partii. A do Wujka. Wtedy ju nie wytrzymaem, chocia dzi widz, e tak agodnego zatrzymania procesw dezintegracyjnych, jak to wtedy zrobi Jaruzelski, to chyba w ogle na wiecie nigdzie nie byo. Zgino kilkanacie osb. Kiedy zosta spacyfikowany Wujek, to ja wystpiem z Partii. Do wyborw czerwcowych nie orientowaem si w czym rzecz. Ale ju mnie zastanowio, kiedy w wyniku wyborw Michnik rzuci haso: Wasz Prezydent, nasz premier. W ten sposb w istocie wadza wyrwaa si rk. Pniej SLD jeszcze przysigao, e nie ma zamiaru odpuci, e gospodarka ma by trjsektorowa, e sektory maj ze sob konkurowa itd. Ostatecznie koncepcja Trzeciakowskiego zostaa odrzucona. Rostowski powiedzia, i wszyscy si z tym zgodzili, e socjalizm to przeszo, e wszystko si zmienio, bo wtedy nie mielimy wadzy, a teraz j mamy, wic zrobimy to, o co naprawd chodzi, czyli zbudujemy system kapitalistyczny. Ale te, e nie trzeba od razu tego gosi, raczej wskazywa na demokracj, wolno, normalno. Ja jeszcze tego wszystkiego nie wiedziaem. Wiedziaem tylko, e poszukuj jakiego wykonawcy zmian gospodarczych dla rzdu Mazowieckiego. Sam Mazowiecki plt oglnikowe banay. Dopiero na jesieni powstaa jaka koncepcja. Wiedziaem, e Balcerowicz zosta wczony do rzdu, e jedzi w kko midzy Waszyngtonem a Warszaw, e przygotowuj wersj planu, jak dla Ameryki aciskiej. To si nazywa plany stabilizacyjne, tzn. e otrzymamy poyczk pod warunkiem, e zrobimy to, co nam ka. Warunki byy obrzydliwie jawne. Nawet to opublikowano pod nazw Listy intencyjne rzdu polskiego do MFW i Banku wiatowego, gdzie napisano to, czego nie ujawniono w Planie Balcerowicza. Sam Plan Balcerowicza to byo 8 stroniczek, a w nim same grnolotne hasa oraz e wkrtce pojawi si bezrobocie, ktre najpierw wzronie, ale w dalszej kolejnoci zostanie zlikwidowane, takie oglnikowe bzdury. Ale jednoczenie tam napisano, e konkretnie to zniszczymy przedsibiorstwa pastwowe, cho, oczywicie, nie dosownie. Mam te materiay, archiwalne dokumenty, gdzie niemal wprost i otwarcie napisano, jak bdzie si niszczy sektor pastwowy. Wszystkie zapewnienia SLD poszy w kt. Balcerowicz przygotowa wic swoj wersj planu, a kiedy przeczytaem ten plan, a w kocu jestem ekonomist, to od razu przejrzaem na oczy. To by najzwyczajniejszy plan zniszczenia systemu realnego socjalizmu do gruntu i budowy na jego ruinie systemu kapitalistycznego. I wtedy, bdc jeszcze przewodniczcym Solidarnoci na Wydziale Nauk Ekonomicznych, zrobiem zebranie, o ktrym pisze ostatni numer Trybuny Ludu. Jest tam streszczenie mojego artykuu, ktry napisaem w kocu listopada czy na pocztku grudnia, ale opublikowanego dopiero w styczniu. Na przedstawieniu tego referatu byli, m.in. Stanisaw Gomuka, Komiski, Bugaj, ktrzy zacicie bronili planu Balcerowicza. Bugaj strasznie si martwi, e zosta tylko jeden miesic na przygotowanie przez Sejm 13 ustaw, ktre by pozwoliy wystartowa z planem Balcerowicza od 1 stycznia 1990 roku. I wtedy zrozumiaem, e to jest tylko sztafa, a tak naprawd to chodzi o odbudow systemu kapitalistycznego. e istnieje ju plan, jak to zrobi, 21

nakrelony w memoriaach do MFW, B, w listach intencyjnych i e to jest wanie Plan Balcerowicza. Z mojego referatu, opublikowanego dopiero w styczniu przez Trybun, nic oczywicie nie wyniko. Od tego momentu jednak przyjem pozycj przeciwko temu wszystkiemu. Zaczem pisa antybalcerowiczowsko. Dystansujc si od Solidarnoci, zwizaem si z PPS-em, z Piotrem Ikonowiczem. Zostaem zaproszony na zebranie, na ktrym bya obecna pewna trockistka, Elbieta [Jezierska], ktra chciaa si ze mn dogada. Na tym zebraniu wygosiem ten sam, mniej wicej, referat, ktry zosta nastpnie zaaprobowany i przyjty jako ekonomiczny referat PPS, ktre miao si powsta z poczenia PPS-RD i PPS Lipskiego. To by chyba 1992 r. Ciokosza znaem z jego pracy o Rewolucji rosyjskiej Ry Luksemburg. Jakie byo podejcie Ciokoszowej do moich pogldw, mona si domyli. Ale nie tylko to zniechcio mnie do PPS. Byy te i inne sprawy. Ikonowicz wywojowa, e partii zwrcono rodki, ktre poprzednio skonfiskowano Puakowi, zabranemu do Moskwy, na proces 16-tu. M.in. skonfiskowali mu pas peen dolarw i zota, i to przechowano w PRL. Ikonowicz wykorzysta te rodki na swj udzia w jakim kongresie w Brazylii czy w Argentynie. Wtedy wydawao mi si, e Ikonowicz jest moich pogldw. Ale z nim byo podobnie, jak z Bugajem, ktry cigle mwi suszne rzeczy o gospodarce, a jednoczenie popiera wszystko, co byo robione pod biecymi hasami. Prbowaem z nim wsppracowa w jego partii, ale okazao si, e zupenie si nie rozumiemy, e inaczej mylimy, no i zrezygnowaem. Wreszcie to PPS gardem mi wyszo, kiedy zobaczyem, e Ikonowicz tak naprawd to broni swojego stanowiska. Moe nie tylko, moe take idei jakiej, bardziej lewicowej... W PPS-ie dziaaa Magorzata Motyliska i par innych sensownych osb, ale Ikonowicz doprowadzi parti do bezsiy i do stanu bezidei. Nie sdz, eby to byy idee socjalistyczne. Prbowa rozwin ruch lokatorw, raz apa si za to, raz za tamto. W kadym razie odda w kocu PPS. Usiowa utrzyma si w PPS-ie, ale kiedy umar Lipski, a potem przyjechaa Ciokoszowa, poegnaem si z PPS-em. Przeszedem do Samorzdnoci Robotniczej. Rozliczyem si z PPS, m.in. tekstem PPS w rkach analfabetw ekonomicznych. Wtedy ju napisaem nieco wiksze opracowanie pt. Odbudowa kapitalizmu w Polsce, razem z Gruchelskim i pewn grup ludzi. Opracowanie byo przeznaczone dla PTE. PTE dostao to opracowanie, przyjo je i... lad po nim zagin. Tak to zawsze jest. Potem braem udzia we wszystkich zebraniach, we wszystkich dyskusjach o planie Balcerowicza czy kiedy Balcerowicz wystpowa przed robotnikami. Usiowaem wic kontrowa. I tak si zacza ta cz mojej biografii, ktra przypada na transformacj...

22

I. O SPORACH WOK POGLDW RY LUKSEMBURG

O TEORETYCZNO-EKONOMICZNYM PODOU DWUDZIESTOLETNIEGO SPORU MIDZY R LUKSEMBURG A WODZIMIERZEM LENINEM W KWESTII NARODOWEJ1
W 1898 r. wysza drukiem w jzyku niemieckim praca doktorska R. Luksemburg pt. Rozwj przemysu w Polsce. Autorka dowodzia w niej tezy, e sw szybk kapitalistyczn industrializacj Krlestwo Polskie zawdzicza zwizkom ekonomicznym z Rosj wynikajcym z przynalenoci do jednego organizmu pastwowego. Pynce std wielkie korzyci ekonomiczne wyjaniay zdaniem Luksemburg antynarodow postaw buruazji Krlestwa, co z kolei byo jednym z gwnych elementw przesdzajcych negatywnie los idei odbudowy niepodlegoci Polski jako pastwa buruazyjnego. Rozwj przemysu w Polsce by argumentem w wielkim sporze w kwestii polskiej toczcym si midzy SDKPiL i PPS. Okrelony w nim udzia wzia rwnie SDPRR. Wynik z tego synny dwudziestoletni spr Ry Luksemburg z Leninem w kwestii narodowej. W jego trakcie Lenin ustosunkowa si, m. in. do analizy zawartej w Rozwoju. Leninowska krytyka stanowiska R. Luksemburg w kwestii narodowej i polskiej w szczeglnoci, w tym take krytyka ekonomicznego dowodu niemoliwoci powstania Polski buruazyjnej, bya i pozostaa najbardziej rozwinit spord wszystkich sformuowanych w rewolucyjnym ruchu robotniczym. Pniej, w ruchu komunistycznym Rozwj poddawany by ocenie jeszcze wielokrotnie. Z reguy powoywano si przy tym na stanowisko Lenina. Krytycy luksemburgizmu z lat 30-tych i pniejszych sugerowali czsto cakowite odrzucenie przez Lenina wrd innych pogldw teoretycznych i politycznych R. Luksemburg take jej analizy ekonomicznej dotyczcej Krlestwa Polskiego. Jak byo w rzeczywistoci? Interesowa nas tu bd gwnie trzy pytania: 1. Czy i w jaki sposb dokonana w Rozwoju przemysu w Polsce analiza ekonomiczna lega u podstaw rozbienoci midzy R. Luksemburg a Leninem w kwestii narodowej?; 2. Czy stanowisko Lenina oznaczao negacj wszystkich tez R. Luksemburg?; 3. Jakie byy gwne bdy i jakie ewentualne, suszne elementy w tezach tej dziaaczki w omawianej kwestii? 1. Rozwj przemysu w Polsce a rozbienoci w kwestii narodowej Stanowisko Lenina w kwestii narodowej wszystko to, co byo w nim rewolucyjnie nowe w porwnaniu ze stanowiskiem typowym dla partii II Midzynarodwki jest powszechnie znane. Do powszechnie znany jest te przebieg dwudziestoletniego sporu R. Luksemburg z Leninem w

Artyku ukaza si w pimie Z Pola Walki 1971, nr 1(53).

23

tej kwestii2. Mniej znana wydaje si natomiast rola, jak odegra w tym sporze Rozwj przemysu w Polsce. J te w pierwszym rzdzie sprbujemy przedstawi. Tendencje kapitalizmu w kwestii narodowej. Jak wiadomo, Lenin i R. Luksemburg zajli w tej sprawie rozbiene stanowiska. Punktem wyjcia w obu wypadkach bya, oczywicie, wielostronna rzeczywisto spoeczna. Leninowskie ujcie byo tu bardzo szerokie. Lenin stwierdza istnienie powanych ruchw narodowych , ktrych celem jest powstanie pastw narodowych w skali wiatowej, w caej epoce kapitalizmu (w miar rozwoju kapitalizmu na coraz to nowych obszarach, take lub nawet szczeglnie, gdy s to obszary zalene) 3. Std zgadza si z tez Kautskiego, e pastwo narodowe jest regu w caej epoce kapitalizmu, a pastwo pod wzgldem narodowym mieszane objawem zacofania (jak np. Rosja) lub wyjtkiem, wynikiem szczeglnej sytuacji (jak np. Austria)4. Dlatego te przewidywa moliwo rozbicia pastw wielonarodowych (w tym take w dalszej przyszoci kolonialnych), zwaszcza jeli znajduj si one jeszcze przed wielkim wstrzsem i skokiem, jaki zawsze stanowi rewolucja buruazyjno-demokratyczna5. R. Luksemburg na wiat kapitalistyczny i jego histori patrzya pod ktem dowiadcze wielonarodowych pastw europejskich, zwaszcza Rosji, w kocu XIX i u progu XX wieku. Przede wszystkim stwierdzaa fakt, e kapitalizm szybko przekracza etap pastwa narodowego i tworzy oraz utrzymuje przemoc pastwa wielonarodowe. Nastpnie stwierdzaa brak w przeywanym okresie powanych ruchw narodowych zarwno w rozwijajcej si kapitalistycznie wielonarodowej Rosji, jak i w rozwinitej ju kapitalistycznie Austrii, jak wreszcie w koloniach
2

Bibliografia owego sporu jest bardzo obszerna. Warto moe przypomnie podstawowe jej pozycje, jak przede wszystkim: W. I. Lenin: Kwestia narodowa w naszym programie, Dziea, t. 6, Warszawa 1952, s. 465; Uchwala IV Zjazdu SDKPiL w sprawie poczenia si z SDPRR. W: SDKPiL. Materiay i dokumenty 1893 1904, t. II, Warszawa 1962, s. 353; Deklaracja delegatw SDKPiL zoona II Zjazdowi SDPRR w odpowiedzi na artyku Lenina Kwestia narodowa w naszym programie. W: SDKPiL. Materiay i dokumenty 1893 190 4 , t. I, Moskwa 1934, s. 398; R. Luksemburg: Przedmowa do ksiki Kwestia polska a ruch socjalistyczny. W: Wybr pism, Warszawa 1959, t. 1, s. 370; teje: Kwestia narodowociowa i autonomia, Przegld Socjaldemokratyczny 19081909; W. I. Lenin: Uwagi krytyczne w kwestii narodowej, Dziea, t. 20, Warszawa 1951, s. 1; W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, tame, s. 417; tego: Rewolucja socjalistyczna a prawo narodw do samookrelenia, Dziea, t. 22, Warszawa 1950, s. 164; R. Luksemburg: Tezy o zadaniach midzynarodowej socjaldemokracji. W: Kryzys socjaldemokracji, Warszawa 1951. Dodatek; W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, Dziea, t. 22, jw., s. 365; A. Warski: Dwudziestoletni spr z Leninem. W: Wybr pism i przemwie, t. 2, Warszawa 1958, s. 428; J. Ryng: Luksemburgizm w kwestii polskiej. W: Wybr pism, Warszawa 1957, s. 391. 3 Jak wiadomo, zdaniem Lenina rozwijajcy si kapitalizm wykazuje w skali wiatowej dwie historyczne tendencje w kwestii narodowej. W pocztkowym okresie przewaa tendencja do rozbudzenia ycia narodowego i ruchw narodowych, walki z wszelkim uciskiem narodowym, tworzenia pastw narodowych. Kapitalizm dojrzay cechuje natomiast tendencja do obalenia przegrdek narodowych, zacierania rnic narodowych, asymilowania narodw. Tendencja do obalenia przegrd narodowych z kadym dziesicioleciem ujawnia si z coraz wiksz moc i jest jednym z najpotniejszych motorw przeksztacajcych kapitalizm w socjalizm (W. I. Lenin: Uwagi krytyczne w kwestii narodowej. W: Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s. 194, nastpne cytaty Lenina podane wg niniejszego wydania). Tendencja do tworzenia pastw narodowych bynajmniej jednak nie zanika. Po powstaniu takich pastw w epoce rewolucji buruazyjno-demokratycznej w Europie zachodniej pojawia si ona z kolei w Europie wschodniej i w Azji (por. W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 241242). 4 Tame, s. 238 i 242. 5 Teoretycznie nie mona rczy z gry, czy rewolucj buruazyjno-demokratyczn zakoczy oderwanie si danego narodu, czy te rwnouprawnienie z innym narodem (tame, s. 254). Jeli jednak chodzi o kolonie, to ich oderwanie si jest moliwe jako oglna regua jedynie wraz z socjalizmem, w warunkach za kapitalizmu jest moliwe albo jako wyjtek, albo za cen szeregu rewolucji i powsta zarwno w kolonii, jak i w metropolii. (W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 385).

24

krajw zachodnioeuropejskich. W rezultacie nie zgadzaa si z tez Kautskiego, na ktrej miejsce wysuna wasn: e w etapie rozwinitego kapitalizmu regu jest wielonarodowe pastwo zaborcze (w tym kolonialne), podczas gdy dominujce poprzednio pastwo narodowe jest raczej wyjtkiem, jeli nie objawem zacofania 6. Nie przewidywaa rozbicia pastw wielonarodowych, nawet jeli znajdoway si one przed rewolucj buruazyjno-demokratyczn. Oba pogldy stary si z sob. Lenin zaatakowa zasadnicz tez R. Luksemburg, zarzucajc jej ch wykrcenia si od wniosku o gbokich ekonomicznych podstawach de do pastwa narodowego7. Wydaje si konieczne w pierwszym rzdzie wyrane sprecyzowanie granic problemu. Powszechnie uznawana w ruchu robotniczym teza, i scentralizowane wielkie pastwo jest olbrzymim historycznym krokiem naprzd od rozdrobnienia redniowiecznego ku przyszej socjalistycznej jednoci caego wiata, i innej ni poprzez takie wanie pastwo (nierozerwalnie zwizane z kapitalizmem) drogi do socjalizmu nie ma i by nie moe 8, wysuwaa m.in. nastpujc szczegow problematyk ekonomiczn: 1. Czy pastwo narodowe A stwarza lepsze warunki dla rozwoju kapitalizmu A ni rozdrobnienie redniowieczne? Odpowied bya niewtpliwa i brzmiaa: Tak; gdyby byo inaczej, kapitalizm nie tworzyby pastw narodowych. 2. Czy stworzone przez kapitalizm A pastwo wielonarodowe Abc stwarza lepsze warunki dla rozwoju kapitalizmu A ni pastwo narodowe A? Odpowied bya take niewtpliwa i brzmiaa: Tak; gdyby byo inaczej, kapitalizm nie tworzyby i nie utrzymywa pastw wielonarodowych. 3. Czy stworzone przez kapitalizm A pastwo wielonarodowe Abc stwarza lepsze czy gorsze warunki dla rozwoju kapitalizmw B i C ni ewentualne pastwa narodowe B i C? Tu wanie zaczynay si rozbienoci. Pierwsza odpowied brzmiaa: pastwo wielonarodowe Abc stwarza (z reguy) gorsze warunki dla kapitalizmw B i C, ni miayby one we wasnych pastwach; gdyby tak nie byo, nie byoby tak powanych i uporczywych ruchw narodowych, jakie si obserwuje. Druga odpowied brzmiaa: pastwo wielonarodowe Abc stwarza (z reguy) lepsze warunki dla kapitalizmw B i C, ni miayby one we wasnych pastwach; gdyby tak nie byo, ruchy narodowe byyby znacznie silniejsze od tych, jakie si obserwuje. Pierwsza odpowied wymagaa wykazania, e gwne i decydujce znaczenie dla kapitalizmu ma (z reguy) panowanie na swym narodowym rynku wewntrznym (tzn. dla kapitalizmu B panowanie na rynku B, a dla kapitalizmu C panowanie na rynku C). Druga odpowied wymagaa wykazania, e gwne i decydujce znaczenie dla kapitalizmu ma (z reguy) nie panowanie na swym narodowym rynku wewntrznym, lecz udzia w wielkim midzynarodowym rynku zewntrznym (tzn. dla kapitalizmw B i C udzia w rynku pastwa wielonarodowego Abc).
6

Z punktu widzenia tego (kapitalistycznego J. D.) rozwoju i tej koniecznoci, jak jest walka o byt na rynku midzynarodowym, polityka wszechwiatowa i posiadoci kolonialne dla wielkich pastw kapitalistycznych, najlepiej odpowiada swym zadaniom we wspczesnych warunkach, tj. potrzebom wyzysku kapitalistycznego, nie pastwo narodowe jak przypuszcza Kautsky tylko pastwo zaborcze. Rozwj wielkopastwowy, bdcy wybitnym rysem nowoczesnego okresu i nabierajcy coraz wicej przewagi z postpami kapitalizmu, skazuje ju z gry ca mas mniejszych i drobnych narodowoci na niemoc polityczn. R. Luksemburg: Kwestia narodowociowa i autonomia. W: Wybr pism., t. 2, s. 143 i 141. 7 W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., ss. 238-239. 8 W. I. Lenin: Uwagi krytyczne w kwestii narodowej, jw., s. 216.

25

Lenin pisa: Wystpujc przeciw hasu niepodlegoci Polski Ra Luksemburg powouje si na sw prac z roku 1898, w ktrej wykazaa szybki rozwj przemysowy Polski, poczony ze zbytem wyrobw fabrycznych w Rosji. Nie ma dwch zda, e z tego jeszcze absolutnie nic nie wynika, jeli chodzi o prawo do samookrelenia, i zostao w ten sposb udowodnione tylko to, e dawna Polska szlachecka znika itd.9 Ot Ra Luksemburg bya przekonana, e w pracy Rozwj przemysu w Polsce, co najmniej w polskim przypadku, udowodnia niesuszno pierwszej, a suszno drugiej z wyej wymienionych odpowiedzi. W pracy tej stwierdzia, e buruazja polska czerpaa w przeszoci, czerpie i bdzie w stanie czerpa w przyszoci bardzo powane korzyci z przynalenoci Krlestwa do Rosji duo wiksze od tych, jakie by jej dao najbardziej nawet pene panowanie na szczupym rynku wewntrznym. Odnosi si wraenie, e wyniki swej analizy dotyczcej konkretnych warunkw miejsca i czasu Ra Luksemburg w pewnej mierze uoglnia (tzn., i bliska bya wniosku, e w warunkach wspczesnego kapitalizmu, w wielkich pastwach wielonarodowych, buruazje rozwinitych kapitalistycznie narodw zalenych z reguy osigaj korzyci ekonomiczne, ktrych nie miayby gospodarujc we wasnym maym pastwie narodowym, ekonomicznie i politycznie bezsilnym wobec otaczajcych je potg kapitalistycznych i imperialistycznych, i e w zwizku z tym, w pastwach takich przynajmniej wrd buruazji narodw zalenych tendencje dorodkowe powinny zdecydowanie i trwale przewaa nad odrodkowymi) 10. Brak jednak w tej kwestii wystarczajcych materiaw, jak przede wszystkim bezporednich wypowiedzi R. Luksemburg. Lenin uwaa jak si wydaje e korzyci ekonomiczne osigane w pastwie wielonarodowym przez buruazj narodw zalenych, przynajmniej w systemie centralizmu biurokratycznego, nie s a tak wielkie, jak sdzia R. Luksemburg, e natomiast do istotne mog by straty ekonomiczne, jakie ta buruazja ponosi wskutek swej nierwnoprawnej sytuacji 11. Uwaa take, e mae buruazyjne pastwo w Europie, w pewnych warunkach mogo istnie mniej lub bardziej samodzielnie w sensie ekonomicznym i politycznym, mimo otoczenia potg kapitalistycznych12. Ale jeli tak, to w pastwie wielonarodowym, wrd buruazji narodw

W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 246. Zakadajc umownie poprawno konkretnej polskiej analizy ekonomicznej, problem polegaby wwczas na tym, czy Ra Luksemburg miaa dostateczne podstawy ku temu, by wyniki jej uoglni. Istniej tu trzy moliwoci: albo warunki Krlestwa i Rosji byy specyficzne, wyjtkowe, a wwczas wynikw analizy nie wolno byo uoglnia; albo warunki te byy lub staway si typowe i wwczas uoglnienie wynikw analizy byoby uzasadnione; albo warunki te nie byy specyficzne, ale nie byy te typowe wwczas uoglnienie wynikw analizy byoby w pewnej mierze (czci) uzasadnione. W tym ostatnim wypadku analiza R. Luksemburg mogaby wskazywa susznie niektre istotne problemy pewnej grupy krajw. Np. w swej czci pozytywnej mogaby ona susznie wskazywa na korzyci osigane przez pewn cz buruazji krajw zalenych ze zwizku z metropoli, a w swej czci negatywnej susznie wskazywa na wielkie trudnoci ekonomiczne, jakie w warunkach imperializmu napotyka buruazja krajw sabiej rozwinitych po zdobyciu niepodlegoci politycznej, w zwizku ze zmniejszonym dopywem kapitaw i zwonym dostpem do wiatowego rynku kapitalistycznego. W ten sposb analiza R. Luksemburg mogaby wyjania pewn grup faktw (jak np. istnienie w niektrych krajach zalenych silnej buruazji kompradorskiej i silnych tendencji dorodkowych), nie wyjaniajc jednoczenie innej. 11 Por. rozwaania Lenina na temat centralizacji i autonomii w pracy Uwagi krytyczne w kwestii narodowej. Wielokrotnie podkrela on, e Rosj carsk cechowa centralizm biurokratyczny utrudniajcy szeroki, szybki, swobodny rozwj kapitalizmu. 12 Por. np. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., ss. 380-381.
10

26

zalenych, tendencje dorodkowe mogy, ale bynajmniej nie musiay zdecydowanie i trwale przewaa nad odrodkowymi13. W pewnych warunkach mogy przeway odrodkowe. Rozumowanie Lenina stawiao od razu dwie kwestie , nie istniejce w rozumowaniu Luksemburg: roli czynnikw pozaekonomicznych oraz warunkw, w ktrych tendencje odrodkowe mog przeway i doprowadzi do oderwania si narodu zalenego, do utworzenia przeze wasnego pastwa klasowego (buruazyjnego). Istotnie. Jeli bilans korzyci i strat ekonomicznych by dla buruazji narodu zalenego tak dodatni, jak sdzia Ra Luksemburg, jeli czynnik ekonomiczny dziaa przemonie w kierunku dorodkowym, to raczej nie byo po co zastanawia si jeszcze nad czynnikami pozaekonomicznymi i tak nie wywaryby one istotnego wpywu w adnych, mniej wicej normalnych warunkach. Jeli natomiast bilans korzyci i strat ekonomicznych nie by a tak jednoznaczny, to czynniki pozaekonomiczne mogy mie do istotny wpyw, a nawet w pewnych warunkach przeway szal. Tote Lenin powanie si nad nimi zastanawia. Dalej, jeli wbrew Ry Luksemburg czynnik ekonomiczny nie przesdza raz na zawsze, negatywnie, losu idei narodowej, to naleao zbada warunki, w jakich ruchy narodowe mogy si wzmc i doprowadzi ewentualnie do rozpadu pastwa wielonarodowego. Lenin bada t spraw od dwch stron: siy ruchu narodowego i przeciwstawnej mu siy wadzy centralnej. Sia ruchu narodowego zaley od wielu czynnikw, w wielkiej jednak mierze od zakresu i form ucisku narodowego (tote Lenin stwierdza zupenie inn sytuacj w Austrii ni w Rosji). Si wadzy centralnej podwaa zdecydowanie przede wszystkim jakakolwiek, take buruazyjna, masowa rewolucja lub przegrywana (przegrana) wojna. Wynikiem rnic w podstawowych kwestiach byy rnice w caym szeregu kwestii pochodnych. Z leninowskiego punktu widzenia szereg rozumowa i tez R. Luksemburg byo niepotrzebnych, podczas gdy innych wyranie brakowao. A oto przykady: 1. Lenin zarzuci Ry Luksemburg, e w polemice z Kautskim na temat pastwa narodowego, na miejsce kwestii politycznego samookrelenia narodw w spoeczestwie buruazyjnym, ich samodzielnoci pastwowej, podstawia kwesti samodzielnoci i niezalenoci ekonomicznej. Nie tylko mae, ale i wielkie pastwa pisa Lenin mog by ekonomicznie cakowicie zalene od imperialistycznego kapitau finansowego bogatych krajw buruazyjnych, ale co to ma wsplnego z kwesti ruchw narodowych i pastwa narodowego? 14 W ujciu Lenina nie miao to oczywicie wiele wsplnego . Jego zdaniem wasne pastwo, mimo e nikomu nie gwarantowao samodzielnoci i niezalenoci ekonomicznej, mogo by jednak ekonomicznie korzystniejsze ni jego brak; std oraz z pewnych innych przyczyn (pozaekonomicznych) istniej silne ruchy narodowe dce do stworzenia pastwa narodowego 15. W ujciu Ry Luksemburg miao to natomiast wiele wsplnego . Jej bowiem zdaniem, buruazja narodu podlegego, ktra w pastwie wielonarodowym miaa dobr sytuacj
13

Lenin podkrela, e te ostatnie mog by szczeglnie silne wwczas, gdy w kraju o ustroju pastwowym typu azjatyckiego despotyzmu istnieje wyodrbniony pod wzgldem narodowym obszar o szybkim rozwoju kapitalizmu. Im szybszy jest ten rozwj kapitalistyczny pisa tym ostrzejsze jest przeciwiestwo midzy nim a przedkapitalistycznym ustrojem pastwowym, tym bardziej prawdopodobne jest oderwanie si przodujcego obszaru od caoci. W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., ss. 246-247. 14 Por. tame, s. 240, 241 15 Z punktu widzenia stosunkw narodowych najlepsze warunki dla rozwoju kapitalizmu stwarza niewtpliwie pastwo narodowe. marksici nie mog zamyka oczu na potne czynniki ekonomiczne, ktre rodz dno do pastw narodowych. Tame, s. 242.

27

ekonomiczn (rynki, zyski, kapitay), we wasnym maym pastwie narodowym znalazaby si w sytuacji ekonomicznej znacznie gorszej; std tendencje odrodkowe musiay by sabe, czego nie mogy radykalnie zmieni czynniki pozaekonomiczne; std te sabe ruchy narodowe dce raczej do autonomii ni do stworzenia wasnego pastwa. 2. Lenin zarzuci Ry Luksemburg, i przeoczya rzecz najwaniejsz, w ktrej tkwi sedno sprawy: rnic midzy krajami, w ktrych przeobraenia buruazyjno-demokratyczne zostay ju dawno zakoczone, a tymi, w ktrych nie zostay one jeszcze zakoczone; e ponadto nie uwzgldnia rnicy w stosunkach wzajemnych midzy narodami w rnych krajach wielonarodowych (Austrii i Rosji), czyli e nawet nie postawia zagadnienia konkretnych, historycznych waciwoci ruchw narodowych16. W ujciu Lenina obie poruszone kwestie miay kapitalne znaczenie. Jeli w pastwie wielonarodowym siy odrodkowe byy powane, m.in. wskutek nieznonego ucisku narodowego, to wielki wstrzs w postaci rewolucji buruazyjno-demokratycznej (albo wojny) mg je atwo wyzwoli i doprowadzi do rozpadu tego pastwa, do powstania nowych pastw narodowych. W ujciu Ry Luksemburg poruszone kwestie miay niewielkie znaczenie. Jej zdaniem, nawet tak nieznony ucisk narodowy, jak w Rosji carskiej, nie by w stanie istotnie zmniejszy siy opartych na kalkulacji ekonomicznej tendencji dorodkowych 17. Dominujc w zwykych warunkach, tendencje te dominowa bd take w warunkach rewolucji buruazyjno-demokratycznej (lub wojny), wobec czego dane przez Lenina rozrnienie musiao si jej wyda nieistotne i niepotrzebne. 3. Lenin zarzuci Ry Luksemburg, i niesusznie gosi niemoliwo wojen narodowych w epoce imperializmu oraz nieodwracalno imperialistycznych aneksji w Europie, w dodatku w przeciwstawieniu do tyche aneksji gdzie indziej (w koloniach). To przeciwstawienie Europy koloniom byo zdaniem Lenina zupenie bezsensowne: jeli ju gdzie, to wanie w Europie moliwe byy zakoczone sukcesem (tzn. stworzeniem pastwa narodowego) ruchy i wojny narodowe18. Krytykowane przez Lenina tezy wynikay jednak z caoksztatu koncepcji Ry Luksemburg. Wynikao z niej przede wszystkim rozrnienie pomidzy Europ a koloniami. Jej zdaniem w koloniach moda buruazja mao korzystaa ekonomicznie, a duo tracia na przymusowym zwizku z metropoli, ktrej kapita drastycznie ogranicza jej rozwj; std prawdopodobny tam wzrost ruchw narodowowyzwoleczych pomimo braku szans na ich sukces do chwili zwycistwa rewolucji proletariackiej w Europie19. Natomiast w Europie, buruazje krajw zalenych mao traciy ekonomicznie, a duo korzystay na przymusowym zwizku politycznym z narodami panujcymi. Wraz z rozwojem kapitalizmu sabe ruchy narodowe powinny tu byy coraz bardziej sabn. Std, zdaniem Ry Luksemburg, trudno tu byo dostrzec powane
16 17

Por. tame, s. 243-247. Najbardziej nawet nieludzkie gnbienie interesw materialnych stwierdza R. Luksemburg nie jest w stanie wywoa tak fanatycznego, pomiennego bunt i nienawici, jak ucisk wkraczajcy w sfery ycia duchowego. Jednake do buntu i mczestwa dla obrony dbr duchowych s zdolne tylko klasy z pooenia materialnego, spoecznego rewolucyjne. Klasy posiadajce s ju na to zbyt reakcyjne. Por. R. Luksemburg: Przedmowa do ksiki Kwestia polska a ruch socjalistyczny, jw., s. 406. 18 Por. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 372 375. 19 Rabunek i wyzysk kolonii najobszerniej opisuje i bada R. Luksemburg w Akumulacji kapitau. Jej zdaniem buruazja w koloniach podejmowa bdzie prby zrzucenia jarzma; std m.in. epoka imperializmu stanie si okresem rewolucji i wojen wyzwoleczych w Hinterlandach.

28

siy, ktre by mogy i chciay prowadzi wojny narodowe wida byo natomiast szykujce si do wojny potgi kapitalistyczne. Zmiana granic politycznych w Europie bya, zdaniem R. Luksemburg, moliwa w efekcie dziaania si i wojen imperialistycznych, nie za narodowych 20. Cechy europejskich ruchw narodowych. Lenin i Ra Luksemburg powanie rnili si w pogldach na klasowy charakter ruchw narodowych, ich si, rol w rozwoju spoecznym i moliwo realizacji przez nie celu w epoce imperializmu. 1. W ujciu Lenina ruch narodowy mia nadal charakter buruazyjno-demokratyczny . Jego potencjalnym przywdc w pastwie wielonarodowym pozostawaa buruazja narodu uciskanego, ktra moga by zainteresowana stworzeniem wasnego pastwa narodowego. Moga ona poprowadzi za sob drobnomieszczastwo miejskie, rozbudzon politycznie cz chopstwa, a take nie uwiadomion klasowo cz proletariatu. W zwizku z tym wanie ruch narodowy, jeli nie mia, to mg zyska szerok baz spoeczn; jeli nie by, to w sprzyjajcych okolicznociach mg sta si realn i powan si. Zgadzajc si z tez, e kapitalistyczny rozwj pastw wielonarodowych stopniowo osabia denie buruazji narodw zalenych do odzyskania niepodlegoci, Lenin zwraca uwag na narodowe budzenie si chopstwa21. Podkrela wreszcie, e w Europie narody zalene s kapitalistycznie do rozwinite niekiedy nawet bardziej rozwinite od narodw panujcych co wywouje znacznie silniejszy ni w koloniach opr przeciwko uciskowi narodowemu i aneksjom 22. Inaczej rzecz si miaa w koncepcji R. Luksemburg. Zgodnie z ni, w europejskich pastwach wielonarodowych buruazje narodw zalenych nie byy ekonomicznie, a co za tym idzie take politycznie zainteresowane utworzeniem pastw narodowych i wszelkie ruchy narodowe wykorzystyway jedynie do umocnienia swego panowania klasowego. Gwnym nosicielem idei narodowej bya , w tej koncepcji, rujnowana przez rozwj kapitalistyczny i skazana na niemoc polityczn cz drobnomieszczastwa . W szczeglnoci w kwestii polskiej R. Luksemburg stwierdzaa i: jeli buruazja polska (we wszystkich trzech zaborach) jest lojalna, to dlatego, e poczenie ziem polskich nie ley w jej interesie, (a to znaczy w interesie ekonomicznego rozwoju tych ziem); stan redni ziemian niegdy waciwy bojownik o niezaleno narodow pochonity zupenie rozpaczliw walk o byt, szuka ratunku u rzdu carskiego jako jedynego zbawcy; cz drobnomieszczastwa, korzystajca porednio z rynkw rosyjskich, tzn. czerpica korzyci z szybkiego gospodarczego rozwoju kraju, staje po stronie buruazji; nosicielem tendencji odrodkowych wobec pastwa rosyjskiego staje si natomiast miadona przez wielki przemys pozostaa cz drobnomieszczastwa, ktrej si wydaje, e niepodlego przyniosaby jej ratunek; chopstwo nie ma w ogle politycznej fizjonomii; gdyby j miao, jej zasadniczym rysem byaby nienawi do szlachty, niedowierzanie wobec kadego ruchu narodowego i tpe przywizanie do rzdu carskiego jako mniemanego wyswobodziciela z pieka paszczyzny; buruazyjna inteligencja rekrutujca si gwnie z podupadej szlachty i drobnomieszczastwa jest nieliczn warstw. Jej cz w pewnym wieku marzy o ojczynie i
20 21

Por. R. Luksemburg: Kryzys socjaldemokracji, jw. Por. W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 306, przypis. 22 Ruchy rewolucyjne jednak we wszystkich postaciach a w tej liczbie rwnie narodowe s w sytuacji europejskiej bardziej moliwe, bardziej realne, bardziej uporczywe, bardziej wiadome i trudniejsze do pokonania ni w koloniach. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 386.

29

zaciska pici w kieszeniach przeciw moskiewskiemu najazdowi, gdy jednak uzyska grunt pod nogami staje si rozsdna23. W ten sposb, zdaniem R. Luksemburg, dwie warstwy zainteresowane odbudow pastwa polskiego upada ju i skazana na zagad cz drobnomieszczastwa i inteligencja, ktra jeszcze nie dopia stanowisk nie miay siy, natomiast warstwy majce si, zwizane kapitalistycznymi ttnicami z Rosj, nie byy ow odbudow zainteresowane. Pozostawa proletariat. Jednake zdaniem R. Luksemburg nie by on zainteresowany tworzeniem nowych pastw buruazyjnych, lecz obaleniem istniejcych i zbudowaniem midzynarodowej spoecznoci socjalistycznej. Historyczna konieczno socjalizmu pisaa ma swe rdo w buruazyjnym rozwoju gospodarczym i jego sprzecznociach. Denie do socjalizmu mona sobie przedstawi w postaci historycznego rozwoju spoeczestwa buruazyjnego, ktrego okrelone zjawiska klasa robotnicza wiadomie podejmuje i przez sw walk klasow nadaje im wyraz polityczny. Na rozwoju ekonomiczno-politycznym, na koniecznoci historycznej opiera si program ostateczny partii socjalistycznych, podczas gdy ich programy biece powinny formuowa najdalej idce postpowe tendencje danego etapu historycznego. Tylko bowiem dziaajc zgodnie z koem historii, z tendencjami rozwoju buruazyjnego, realizujc postpow stron tego rozwoju proletariat jest potny. Jedn z tendencji cechujcych kapitalizm jest tendencja do spajania rozproszonych centrw produkcyjnych w jeden scentralizowany mechanizm gospodarczy. Jest to zdaniem R. Luksemburg tendencja bezwzgldnie postpowa, w ten bowiem sposb rozwj kapitalizmu ku przewrotowi socjalistycznemu ulega przyspieszeniu (szybciej wzrastaj siy wytwrcze, a take absolutna i wzgldna liczba oraz stopie zorganizowania proletariatu). Powysza tendencja ekonomiczna rodzi te odpowiedni tendencj polityczn. Kapitalizm nie moe si mianowicie pogodzi z rozdrobnieniem politycznym i likwiduje je pocztkowo w skali narodowej, potem szerszej. Poniewa stwierdzaa R. Luksemburg w obrbie wsplnych ram pastwowych, niezalenie od sposobu ich powstania, najsilniej dziaa postpowa ekonomiczna tendencja kapitalizmu, postpowa jest take ostatecznie jego tendencja do centralizacji politycznej24. Jeli teraz jak to si zdarzyo z Polsk w wyniku przemocy upado niewielkie pastwo i na scalonym w ten sposb terytorium gospodarczym nastpi szybki rozwj kapitalizmu, to dowodzia ona odbudow tego pastwa nie moe by zainteresowany ani proletariat midzynarodowy, ani aden z jego narodowych oddziaw. Przywrcenie granic narodowych oznaczaoby bowiem, przede wszystkim, rozdrobnienie terytorium gospodarczego, a zatem utrudnienie i zwolnienie kapitalistycznego rozwoju. Nastpnie, musiaoby ono nastpi wbrew interesom wasnej i obcej buruazji. Gdyby za proletariat mia tyle si, aby narzuci buruazji to, czego ona nie chce odbudow niepodlegoci, narodowe pastwo buruazyjne to z powodzeniem mgby te dokona przewrotu socjalistycznego. W jego rezultacie nie powstayby jednak oczywicie nowe pastwa klasowe (buruazyjne), lecz powstaaby midzynarodowa wsplnota socjalistyczna. Wreszcie zdaniem R. Luksemburg ju samo wysunicie postulatu niepodlegociowego prowadzioby nieuchronnie do rozbicia proletariatu i jego osabienia (silny jest on bowiem wanie
23 24

Por. R. Luksemburg: Wybr pism, jw., t. 1, s. 61 63. Por. np. R. Luksemburg: Kryzys socjaldemokracji, jw., s. 133 134.

30

jednoci walki i organizacji rnych swych oddziaw narodowych); ponadto podkrelajc cel wsplny z nieproletariackimi warstwami narodu niezwykle utrudniaoby emancypacj klasy robotniczej. Wszystko to w rezultacie prowadzioby do ogromnego marnotrawstwa energii tej klasy i oddalao perspektyw socjalizmu. Gdy rozwj kapitalistyczny pisaa ktrego kierunek polega na ekonomicznym oraz politycznym scalaniu terytoriw, wycisnwszy swe pitno na fizjonomii klas buruazyjnych, rozstrzygn w ten sposb losy polityczne pastw i narodowoci, proletariat nie moe stawia przed sob zadania przywrcenia zniesionych przez ten rozwj granic, rozkawakowania istniejcych pastw wielonarodowych. Wziwszy istniejce granice za podstaw, oglne ramy swej dziaalnoci, moe on natomiast i powinien realizowa postpowe, rewolucyjne skutki owego rozwoju. Ekonomiczne i polityczne scalenie terytoriw przez kapitalizm uatwia internacjonalistyczne zjednoczenie proletariatu25. Zatem w ujciu Ry Luksemburg ruch narodowy mia charakter drobnomieszczaski , a jego rozpowszechnienie byo funkcj wyrachowa buruazji i ciemnoty mas. Nie majc zasadniczo i nie mogc zyska szerokiej bazy interesu klasowego, by ten ruch jej zdaniem w zwykych warunkach saby i musia coraz bardziej sabn w miar wielkokapitalistycznego rozwoju i wzrostu wiadomoci mas proletariackich. W jednym tylko wypadku mg sta si powan si: gdyby w obronie swego panowania klasowego przed rewolucj proletariack kierownictwo nim obja buruazja. Tym bardziej konieczne byo przezwycienie patriotycznych zudze, zapewnienie politycznej i ideologicznej emancypacji proletariatu. 2. W koncepcji Lenina ruch narodowy mg by postpowy. Leninowskim kryterium w tej kwestii by rozwj si wytwrczych , ujty jednak w skali znacznie szerszej ni pojedyncze pastwo wielonarodowe i jego rozwj. Nie zastanawia si tu on nad tym, czy i o ile tempo wzrostu gospodarczego bdzie nisze w pastwach narodowych powstaych na gruzach pastwa wielonarodowego. Wystarczao mu stwierdzenie, e w Europie rozwj kapitalistyczny jest zapewniony we wszelkich warunkach politycznych, nie wyczajc oderwania26.
Por. Socjalpatriotyzm w Polsce, Krok za krokiem, Przedmowa do ksiki Kwestia polska a ruch socjalistyczny oraz inne powicone tej kwestii prace R. Luksemburg. Oswobodzenie przez klas robotnicz w istniejcych warunkach przykutej do Rosji przez rozwj kapitalistyczny Polski uwaaa R. Luksemburg za rwnie niemoliwe, co np. powstrzymanie upadku drobnego przemysu. Skrytykowana przez Kautskiego w znanym artykule Finis Poloniae? (z ktrym zgadza si te Lenin), R. Luksemburg nie zmienia pogldw. W pracy z 1908 1909 r. Kwestia narodowociowa i autonomia napisaa m.in.: Parcela chopska jako Placwka narodowa jest to zawsze i z gry ju kultura barbarzystwa spoecznego, podstawa wstecznictwa politycznego, skazana na zagad przez rozwj dziejowy. aden powany ruch polityczno-narodowy w dzisiejszych warunkach nie jest moliwy na podstawie jedynie narodowej chopskiej. I dopiero o ile promotorami ruchu narodowego staj si dzisiejsze klasy miejskie: buruazja, drobnomieszczastwo i inteligencja buruazyjna, o tyle daje si wytworzy w pewnych okrelonych warunkach w pozorny fenomen przeciwiestw narodowych caych narodw, o jakich mwi Kautsky (Przegld Socjaldemokratyczny 1908, nr 10, s. 803). Ra Luksemburg podkrelia jednoczenie w tej pracy, e w pastwie kapitalistycznym: Idea narodowa staa si zbiorowym szyldem ideologicznym dla dnoci reakcyjnej caego obozu klas buruazyjnych, szlachty, mieszczastwa i drobnomieszczastwa. (Tame, nr 7, s. 612). Uoglnienie tych pogldw mona znale w Rewolucji rosyjskiej. 26 Por. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 385. Lenin jak wszyscy marksici uznawa postpowo centralizacji politycznej, wielkiego pastwa wielonarodowego, zwaszcza gdy jego budowa opieraa si w duej mierze na zasadach demokratycznych i gdy elementy ucisku narodowego byy niewielkie. Istotna bya dla jednak nie tyle koncentracja polityczna, ile ekonomiczna ekonomiczne zjednoczenie wielkich terytoriw w jedn cao gospodarcz. Przymusowe zjednoczenie polityczne uatwiao koncentracj ekonomiczn, ale rozbicie pastwa wielonarodowego nie hamowao jej zdaniem Lenina w istotny sposb. Nie spodziewa si on raczej zbyt wielkiego
25

31

Jeszcze waniejsze byo chyba drugie leninowskie kryterium. Najbardziej postpow ze wszystkich klas wiata kapitalistycznego dojrzewajcego do socjalizmu jest proletariat; postpowe jest to, co sprzyja rozwojowi jego walki klasowej i przyspieszeniu zwycistwa rewolucji socjalistycznej . Z punktu widzenia interesw proletariatu pastwo wielonarodowe, z jednej strony, uatwiao poczenie narodowych oddziaw tej klasy oraz przyspieszao jej wzrost, z drugiej jednak, ucisk narodowy rodzi nieufno, rozrywa midzynarodow jedno proletariatu, uatwia buruazji podporzdkowanie sobie poszczeglnych jego oddziaw. Zdaniem Lenina, powstanie pastw narodowych na miejsce pastwa wielonarodowego, opartego na ucisku narodowym, niewtpliwie sprzyjaoby samookreleniu klasy robotniczej i mas pracujcych, oczyszczao pole do walki klasowej. Ponadto ruchy narodowe mogy odegra donios rol w rozbiciu aparatu wadzy w pastwie wielonarodowym i zdobyciu wadzy przez jeden lub kilka narodowych oddziaw proletariatu27. W sumie zatem poniewa zdaniem Lenina pastwo wielonarodowe, oparte na ucisku, nie miao zdecydowanej przewagi nad pastwem narodowym tendencja do rozbicia stworzonej si caoci polityczno-gospodarczej moga by take postpowa, podobnie jak tendencja do utrzymania takiej caoci. W koncepcji Ry Luksemburg ruch narodowy (w wczesnych warunkach w Europie) by zasadniczo reakcyjny 28. Stosowaa ona przy tym w zasadzie te same kryteria, co Lenin. Rzecz w tym, e jej analiza ekonomiczna zupenie inaczej ustawiaa je wzgldem siebie. Dla R. Luksemburg charakterystyczne byo przekonanie, wyrose m.in. na gruncie dokonanej analizy konkretnych polsko-rosyjskich stosunkw gospodarczych, e centralizacja polityczna ma ogromne pozytywne znaczenie ekonomiczne, e wielkie pastwo wielonarodowe, choby jak Rosja oparte na centralizmie biurokratycznym i ucisku narodowym, ma powan przewag ekonomiczn nad maym pastwem narodowym. Gwarantujc wielki rynek wewntrzny du skal wyspecjalizowanej produkcji, wysokie zyski, wysok akumulacj i dopyw
uszczerbku dla rozwoju si wytwrczych w wypadku rozpadu pastwa wielonarodowego zorganizowanego na zasadzie centralizmu biurokratycznego i ucisku narodowego, jego bowiem zdaniem: 1 granice polityczne nie byy istotn przeszkod dla koncentracji ekonomicznej; 2 nawet mae pastwo narodowe w Europie miaoby pewne wasne kapitay i mogoby zdoby kapitay zagraniczne, a zatem mogoby rozwija siy wytwrcze; 3 pastwo takie zapewniao due bezporednie i porednie korzyci ekonomiczne i spoeczne, usuwajc szereg przeszkd rozwoju istniejcych w pastwie wielonarodowym typu Rosji, czyli spoecznie i ekonomicznie zacofanym. W rezultacie Lenin stwierdza, e: Rozwj kapitalizmu posuwa si i bdzie posuwa si naprzd tak czy inaczej, zarwno w jednym narodowociowo mieszanym pastwie, jak w odrbnych pastwach narodowych (W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 272). 27 Por. tame, s. 405. 28 Tak byo w stosowanej przez R. Luksemburg perspektywie historycznej, w ktrej tworzenie nowych pastw buruazyjnych odcigaoby tylko uwag proletariatu od stojcych przed nim zada emancypacji ideologicznej i walki o wasne spoeczestwo socjalistyczne. W ocenie konkretnych ruchw narodowych w konkretnych warunkach dziaaczka kierowaa si marksowsk zasad priorytetu klasowego interesu proletariatu. I tak w Broszurze Juniusa napisaa m.in.: Zamiast oszukaczo okrywa imperialistyczn wojn paszczem narodowej obrony, naleao wanie potraktowa na serio prawo do samostanowienia narodu oraz obron narodow, aby uy ich jako rewolucyjnej dwigni przeciw wojnie imperialistycznej. (R. Luksemburg: Kryzys socjaldemokracji, jw., s. 140). Zatem w kontekcie walki z wojn imperialistyczn R. Luksemburg uznaa ewentualny, kierowany przez proletariat ruch narodowy za postpowy, podobnie jak za postpowe uznaa ju poprzednio antyimperialistyczne ruchy narodowe w koloniach. W Rewolucji rosyjskiej odrzucia natomiast prawo do samostanowienia i negatywnie ocenia ruchy narodowe, zwracay si one bowiem wwczas przeciwko tej rewolucji.

32

kapitaw z zewntrz zapewniao ono (zdaniem R. Luksemburg) kapitalizmowi w ogle, a kapitalizmom narodowym w szczeglnoci wysokie tempo rozwoju: tempo, o ktrym w wiecie kapitalistycznym, z jego chroniczn ciasnot rynkw, opanowanych przez kapitalistyczne potgi przemysowe, aden z maych kapitalizmw narodowych z osobna nawet marzy by nie mg 29. W oparciu o sw analiz ekonomiki Krlestwa Polskiego Luksemburg uwaaa, e w wyniku rozbicia pastwa wielonarodowego tempo kapitalistycznego rozwoju gospodarczego i spoecznego powanie by spado , przynajmniej na obszarze nowych pastw narodowych, mimo usunicia tam pewnych (pomniejszych) hamulcw rozwojowych oraz (bardzo ograniczonego) dostpu tych krajw do midzynarodowego rynku kapitaowego i towarowego. Sprawa tempa rozwoju kapitalistycznego w krajach europejskich musiaa by dla tej dziaaczki niezwykle wana, wrcz decydujca w zwizku z jej, w pewnej mierze tradycyjn, koncepcj rewolucji. Wysze tempo oznaczao szybszy wzrost szeregw proletariatu i sprzecznoci kapitalizmu, przybliao rewolucj socjalistyczn w danym kraju. Gwarantujce to wysze tempo pastwo wielonarodowe miao z proletariacko-rewolucyjnego punktu widzenia jedn tylko niedogodno: ucisk narodowy rodzi nieufno w szeregach proletariatu, mniej wiadome jego warstwy czyni podatne na drobnomieszczask propagand nacjonalistyczn, utrudnia klasie robotniczej osignicie penej zwartoci i siy. Ale skutki tej propagandy mogy by zdaniem R. Luksemburg wydatnie ograniczone prac uwiadamiajc partii. Zatem jej zdaniem take z punktu widzenia interesw proletariatu bilans zamyka si duym saldem na korzy pastwa wielonarodowego. Z wszystkich tych powodw denie do rozbicia takiego pastwa i stworzenia maych pastw narodowych uznawaa Luksemburg za reakcyjne. 3. Zdaniem Lenina w epoce imperializmu istniaa pewna moliwo osignicia przez ruch narodowy jego celu , tzn. stworzenia pastwa narodowego. Przede wszystkim fakt taki chocia wwczas wyjtkowy ju zaszed: w epoce najbardziej wyuzdanego imperializmu, w jednym niewielkim kraju, bez wojny i rewolucji, samookrelenie udao si urzeczywistni (w 1905 r. Norwegia oderwaa si od Szwecji). Lenin, przekonany, z jednej strony, o duej atrakcyjnoci pastwa narodowego i potencjalnej sile ruchu narodowego, liczy si, z drugiej, z moliwoci zaistnienia w trakcie pokojowych, a szczeglnie wojennych rozgrywek midzy potgami imperialistycznymi, ukadu warunkw politycznych, wojskowych, strategicznych, sprzyjajcych powstaniu nowego pastwa lub pastw narodowych30. Zdaniem Ry Luksemburg cel ruchw narodowych by utopijny . Przede wszystkim dlatego, e podstawowe klasy nie byy zainteresowane utworzeniem pastwa narodowego wrcz przeciwnie; nastpnie dlatego, e nawet gdyby ruch narodowy by silny, niewiele by zdziaa wbrew potgom imperialistycznym. Nowe pastwo narodowe mogoby wprawdzie powsta z woli tych potg, ale taki wypadek, cho nie mona go byo cakiem wykluczy, by zdaniem Luksemburg bardzo mao prawdopodobny (w efekcie zwycistwa przeciwnej strony w konflikcie imperialistycznym nard zaleny raczej tylko zmieniby swego waciciela); ponadto pastwo

29 30

Oglnym uzasadnieniem tego pogldu staa si teoria akumulacji kapitau R. Luksemburg. Por. np. W. I. Lenin: Rewolucja socjalistyczna a prawo narodw do samookrelenia, jw., s. 318; Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 370.

33

takie byoby tylko formalnie niezalene w rzeczywistoci zarwno politycznie, jak ekonomicznie byoby tylko pionkiem na szachownicy europejskiej31. Prawo do samostanowienia narodowego. Wynikiem leninowskiej analizy kwestii narodowej byo uznanie prawa do samostanowienia narodowego za podstaw socjaldemokratycznej strategii i taktyki w tym zakresie. Poniewa analiza Ry Luksemburg istotnie rnia si od leninowskiej, jej wynikiem nie mogo by uznanie tego prawa. Musiay tu wystpi i rzeczywicie wystpiy gbokie rnice midzy Luksemburg a Leninem; przy czym jak to zwykle bywa przy rnicach zda na szczeblu wnioskowania (szczeglnie za wnioskowania w kwestiach strategiczno-taktycznych) niemal nie byo tu ju moliwe uzgodnienie stanowisk. Lenin i Luksemburg przestawali si rozumie ju w momencie, gdy paday sowa: prawo narodw. Bowiem zdaniem Lenina w kapitalistycznym pastwie wielonarodowym (typu Rosji) narody pozostaway nie tylko faktem jzykowo-kulturalnym, lecz take nadal jeszcze ekonomicznym; natomiast, zdaniem R. Luksemburg, pozostajc jzykowo-kulturalnym, przestaway ju by one faktem ekonomicznym32. Wzajemne niezrozumienie pogbiao si, gdy Lenin mwi o s a m o okreleniu narodw. Zdaniem Ry Luksemburg w wielonarodowym pastwie kapitalistycznym nie mogo by o tym mowy, gdy poza reakcyjn czci drobnomieszczastwa po prostu nie byo chtnych, by samookreli si w tym charakterze. Nastpowao natomiast samookrelenie podstawowych klas nowoczesnego spoeczestwa buruazji i socjalistycznego proletariatu33. Wzajemne niezrozumienie pogbiao si wreszcie jeszcze bardziej, gdy Lenin mwi o prawie narodw do oderwania si. Jego zdaniem oderwanie si i utworzenie wasnego pastwa byo tendencj kadego ruchu narodowego. Ale zdaniem Ry Luksemburg nie byo ono tendencj ani buruazji, ani wikszoci drobnomieszczastwa i inteligencji, ani chopstwa, ani te (cho z innych przyczyn) uwiadomionej klasowo czci proletariatu narodu zalenego byo tylko reakcyjnym i utopijnym marzeniem pewnej czci drobnomieszczastwa, rozprzestrzeniajcej swoje iluzje na klasowo nie uwiadomion cz mas pracujcych. Dlatego prawo narodw do samostanowienia, ktre dla Lenina miao tre najzupeniej realn, w danej epoce buruazyjn, lecz poza tym oglnodemokratyczn dla Ry Luksemburg byo tylko pustym drobnomieszczaskim frazesem i humbugiem34.

31

W tej sprawie pogldy Luksemburg i Lenina zderzyy si z sob. Lenin podkrela, e problem dotyczy moliwoci powstania nowego pastwa narodowego w wyniku zbiegu dziaa ruchu narodowego i okrelonych si zewntrznych; kwestia, w jakiej mierze pastwo to bdzie potem politycznie i ekonomicznie zalene od potg imperialistycznych, jest zupenie odrbna. Wytyka on te socjaldemokratom polskim, e ich danie natychmiastowego wyzwolenia kolonii jest jeszcze bardziej utopijne ni danie pastwa narodowego w Europie. Krytykowa wreszcie samo rozumienie przez Polakw sowa utopia, rwnajce si jego zdaniem odejciu od tego, co rewolucyjne, konkretnie odwrcenie si plecami od powanej siy spoecznej mogcej mie rewolucyjne znaczenie. Por. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 381. 32 Pogld ten wyrobia sobie R. Luksemburg badajc rozwj gospodarczy Krlestwa Polskiego. W Rozwoju przemysu w Polsce dosza do wniosku, e postpujce organiczne wcielenie Krlestwa do Rosji jest obiektywn tendencj ekonomiczn. Przedstawiony przez przeciwnikw jako postulat socjaldemokracji, pogld ten nazwany zosta pejoratywnie teori organicznego wcielenia. Znale go mona u podstaw proponowanego przez R. Luksemburg autonomicznego rozwizania kwestii narodowej (por. Kwestia narodowociowa i autonomia). 33 Por. np. R. Luksemburg: Kwestia narodowociowa i autonomia. Wybr pism, jw., t. 2, s. 148 i dalsze. 34 Por. tame, s. 151. Por. take R. Luksemburg: Rewolucja rosyjska. W: A. Ciokosz: Ra Luksemburg a rewolucja rosyjska. Pary 1961, s. 199.

34

Potrzeb goszenia i obrony przez socjaldemokracj tego prawa uzasadnia Lenin przede wszystkim wzgldami internacjonalistycznego wychowania proletariatu narodu panujcego. Przyznajc narodom zalenym prawo do oderwania si, proletariat ten zyskiwa zaufanie proletariatu tych narodw, co sprzyjao podniesieniu wiadomoci klasowej, zblieniu i zespoleniu klasy robotniczej w caym pastwie. W tym te kierunku powinna bya i zdaniem Lenina praca wszystkich narodowych partii socjaldemokratycznych (wszystkich narodowych sekcji rewolucyjnej socjaldemokracji): socjaldemokracja narodu panujcego miaa gosi prawo kadego narodu do samostanowienia, ale na og nie popiera de separatystycznych; socjaldemokracje narodw zalenych miay akcentowa potrzeb zespolenia proletariatu w caym pastwie i na ogl zwalcza denia separatystyczne35. Zdaniem Ry Luksemburg korzyci te byy problematyczne36 i niewiele znaczyy wobec ogromnych szkd, jakie mogo przynie klasie robotniczej goszenie prawa do samostanowienia narodowego. Wedug Lenina, uznanie przez rewolucyjny ruch robotniczy prawa narodw do samostanowienia suyo jednak nie tylko internacjonalistycznemu wychowaniu i zespoleniu rnych narodowych oddziaw proletariatu. Prawo to odgrywao powan rol w leninowskiej teorii rewolucji. Lenin nie oczekiwa czystej rewolucji proletariackiej. Oczekiwa wybuchu walki masowej wszystkich i wszelkiego rodzaju uciskanych i niezadowolonych w tym szerokich odamw drobnomieszczastwa i zacofanych robotnikw, ktre cho bd wnosiy do ruchu swe przesdy, reakcyjne tendencje, obiektywnie bd atakoway kapita. Rola rewolucyjnej partii robotniczej polega miaa na tym, by ow rnobarwn i rnobrzmic, pstr i zewntrznie rozproszon walk masow zjednoczy, by pokierowa ni, zdoby wadz i wykorzysta do cakowitego obalenia buruazji i zwycistwa socjalizmu. Bylibymy bardzo lichymi rewolucjonistami pisa Lenin gdybymy w wielkiej wyzwoleczej wojnie proletariatu o socjalizm nie potrafili wyzyska kadego ruchu ludowego przeciwko poszczeglnym plagom imperializmu dla zaostrzenia i rozszerzenia kryzysu37. W pastwie wielonarodowym wrd niezadowolonych mogy si znale zdaniem Lenina take buruazje narodw zalenych. Kryzys wadzy centralnej mogy one sprbowa wykorzysta

35

Gdy wszystkie inne warunki s takie same, wiadomy proletariat zawsze wypowie si za wikszym pastwem. Zawsze wita bdzie z zadowoleniem moliwie jak najcilejsze gospodarcze zespolenie si wielkich obszarw, na ktrych mogaby szeroko rozwin si walka proletariatu z buruazj. W. I. Lenin: Uwagi krytyczne w kwestii narodowej, jw., s. 216. 36 W jej koncepcji uwiadomiony proletariusz przede wszystkim dobrze rozumia niezbdno zjednoczenia si narodowych oddziaw proletariatu w jedn potn si oraz wszystkie korzyci, jakie zapewniao pod tym wzgldem wielkie, szybko kapitalistycznie rozwijajce si pastwo wielonarodowe. Dlatego wanie, zdaniem Luksemburg, robotnicy narodu panujcego mogli gosi konieczno utrzymania pastwa wielonarodowego nie przestajc by internacjonalistami, nie stajc si przez to aneksjonistami, bez obawy wzbudzenia nieufnoci wrd uwiadomionej czci proletariatu narodw zalenych. Bya jeszcze kwestia pozostaej czci proletariatu narodw zalenych. Tu socjaldemokratyczna propaganda goszca prawo narodu do samostanowienia, ale namawiajca jednoczenie do utrzymania zwizku politycznego z zaborc, bya zdaniem tej dziaaczki zbyt wyrafinowana i musiaa mie sab pozycj w stosunku do jednoznacznej drobnomieszczasko-nacjonalistycznej propagandy niepodlegoci. Takie subtelne rozrnienie mg poj proletariusz ju uwiadomiony klasowo, ale jemu prawo narodu do samostanowienia nie byo ju (zdaniem Luksemburg) potrzebne. 37 Por. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 403 405.

35

dla utworzenia wasnych pastw narodowych, w zwizku z czym rewolucyjny proletariat miaby przed sob buruazj narodowo rozbit. Zadecydowa o socjalistycznym charakterze rewolucji moga oczywicie tylko uwiadomiona cz proletariatu, std zadaniem socjaldemokracji byo jej zmaksymalizowanie. Ale i pozostaa jego cz, biorca udzia w ruchach narodowych pod hegemoni wasnej buruazji, nie bya w koncepcji Lenina stracona dla rewolucji socjalistycznej. Masowe bowiem ruchy narodowe w pastwie wielonarodowym, osabiajc wadz centraln, zaostrzajc kryzys rewolucyjny, uatwiay wejcie na aren polityczn i zwycistwo socjalistycznego proletariatu38. Ostateczne wyniki rewolucji mogy by oczywicie rne. Istniaa moliwo, e niektre z buruazyj narodw przedtem zalenych w oparciu m.in. o zacofan cz wasnego proletariatu, a wbrew sabszej, socjalistycznej jego czci utworz samodzielne buruazyjne pastwo narodowe. Ale istniaa te moliwo powstania szeregu socjalistycznych pastw narodowych i potem zespolenia si ich w tej lub w innej formie w wielonarodowe pastwo proletariackie 39. Kwestia narodowa staa si w ten sposb, w ujciu Lenina, elementem rewolucji socjalistycznej. Koncepcja rewolucji Ry Luksemburg niewtpliwie rnia si od teorii leninowskiej (przy czym rnice midzy nimi nie s jeszcze dotd naszym zdaniem dostatecznie wyjanione). Dziaaczka ta rwnie nie oczekiwaa czystej rewolucji proletariackiej (w sensie braku innych si i ich ruchw w rezultacie bardzo daleko posunitej polaryzacji spoeczestwa buruazyjnego); w kadym za razie nie moga jej ju oczekiwa w czasie wojny, kiedy podobnie jak caa reszta dziaaczy rewolucyjnej lewicy spodziewaa si rewolucyjnego wybuchu w Europie, w najbliszym czasie. Jeli mimo to rewolucja proletariacka w jej koncepcji istotnie bya znacznie czystsza ni w koncepcji leninowskiej, to w innym chyba znaczeniu i z innych powodw. Moim zdaniem bya ona czystsza w tym znaczeniu, e miay w niej stan naprzeciw siebie podstawowe klasy spoeczestwa buruazyjnego o wiele bardziej zjednoczone , a ruchy innych si spoecznych (w tym narodowe) miay by sabsze i miay odegra od razu lub ostatecznie zdecydowanie reakcyjn rol. I to przekonanie Ry Luksemburg wizao si w okrelony sposb z jej analiz ekonomiczn. W analizie tej stwierdzia ona w rosyjskim pastwie wielonarodowym zdecydowan przewag tendencji dorodkowych wrd buruazji narodw zalenych. Nic dziwnego, e spodziewaa si te co najmniej podobnej przewagi tych tendencji w sytuacji zagroenia historycznych interesw caej tej klasy przez proletariat. W koncepcji rewolucji Ry Luksemburg cz proletariatu ulegajca zudzeniom narodowym bya dla rewolucji socjalistycznej stracona, a waciwie wicej ni stracona, gdy podporzdkowujc j sobie, powikszaa swe siy buruazja. Sojusznikiem tej ostatniej byy ponadto oba odamy drobnomieszczastwa (w tym inteligencji): zarwno ten, ktry zwizany by z rozwojem wielkokapitalistycznym, jak i ten, ktry by waciwym nosicielem idei narodowej. Ostatecznie, internacjonalistycznie zjednoczonemu proletariatowi socjalistycznemu przeciwstawiaa si ponadnarodowo zespolona buruazja jako hegemon postpowego drobnomieszczastwa, chopstwa oraz ruchw narodowych40. Wobec tego, e (w ujciu Ry Luksemburg) rola wiadomej oraz zacofanej czci proletariatu w rewolucji bya przeciwstawna, zadaniem socjaldemokracji byo zwalczanie
38 39

Por. tame, s. 405. Por. tame, s. 382 i 410. 40 Por. R. Luksemburg: Rewolucja rosyjska, jw., s. 201 i dalsze.

36

wszelkimi siami drobnomieszczaskich utopii narodowych w szeregach proletariatu narodw zalenych . Wszelkie zaniedbanie oznaczao tu niepowetowan strat i mogo negatywnie przesdzi losy rewolucji. Taki oto do skomplikowany, gdy uwikany w caoksztat rozumowa jest, naszym zdaniem, klucz teoretyczny do wyjanienia obsesji walki z PPS u R. Luksemburg. W okresie rewolucji socjaldemokracja powinna bya jej zdaniem nie tylko rozprasza zudzenia narodowe, demaskowa buruazyjny charakter idei narodowej i odrywa w ten sposb od buruazji elementy proletariackie, ale take zgnie si ruch narodowy sojusznika buruazji i wroga rewolucji proletariackiej gdy tylko okae si to moliwe 41. I tu oczywicie wyniki mogy by rne. Internacjonalistycznie zjednoczony proletariat mg pokona poczone siy buruazyjne i stworzy wielonarodowe pastwo socjalistyczne 42. R Luksemburg przeladowaa jednak odwrotna wizja: oto nacjonalistycznie nastawione masy drobnomieszczasko-proletariackie, dziaajce pod faktycznym przywdztwem buruazji, obezwadniaj socjalistyczn cz proletariatu na wasnym terenie, po czym jak kiedy chopstwo francuskie nios kontrrewolucj i zgniataj rewolucj proletariack w centrum. Prawo do samostanowienia narodowego t przede wszystkim miao dla niej tre klasow, t grob w sobie kryo i dlatego je odrzucaa . Wkrtce praktyka miaa zweryfikowa oceny, potwierdzi lub rozproszy nadzieje i obawy. Obawy R. Luksemburg ktra walce o to, aby si nie speniy, powicia ogrom wysiku okazay si nie pozbawione podstaw. Jednoczenie potwierdziy si przewidywania Lenina. W toku
41

Por. tame, s. 202. Wystpujc konsekwentnie przeciwko tworzeniu nowych buruazyjnych pastw narodowych w Europie, nie przewidujc take potrzeby tworzenia narodowych pastw socjalistycznych, R. Luksemburg staa jednak zawsze na gruncie kategorii narodu. Stworzona przez ni SDKPiL pitnowaa i zwalczaa ucisk narodowy, daa penej autonomii kulturalnej dla Polakw, przewidywaa rozkwit polskiej kultury narodowej w przyszej socjalistycznej wsplnocie wolnych i rwnych narodw. Take Lenin dopuszcza moliwo zgniecenia si reakcyjnego ruchu narodowego. Jeeli sytuacj konkretna pisa w 1916 r. w ktrej obliczu sta Marks w epoce dominujcych wpyww caratu w polityce midzynarodowej, powtrzy si, np. w takiej formie, i kilka narodw rozpocznie rewolucj socjalistyczn a inne narody oka si gwnymi filarami reakcji buruazyjnej to musimy rwnie opowiedzie si za wojn rewolucyjn z nimi po to, by je zgnie, po to, by zniszczy wszystkie ich czowki, bez wzgldu na to, jakie wysuwano by tutaj ruchy drobno-narodowe. Poszczeglne dania demokracji, a wrd nich danie samookrelenia, nie s absolutem, lecz czsteczk oglnodemokratycznego (dzi: oglnosocjalistycznego) ruchu wiatowego. Moliwe, i w poszczeglnych konkretnych wypadkach czsteczka przeczy caoci, wtedy naley tak czsteczk odrzuci. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 389. Stwierdzajc, e: Jeli Finlandia, jeli Polska, Ukraina oderw si od Rosji, to nie ma w tym nic zego, e: Proletariat nie moe ucieka si do przemocy, gdy nie powinien stawa na drodze narodw do wolnoci, Lenin podkrela jednoczenie, e: Zupenie inna sprawa to sprawa wojny. W razie potrzeby nie wyrzekniemy si wojny rewolucyjnej. Za tak te wojn uzna w 1920 r. wojn z Polsk. 42 W epoce buruazyjnych pastw narodowych buruazja pod form narodow realizowaa swoje panowanie klasowe. Klasowo uwiadomiony proletariat rozbija fikcj jednoci narodowej, czy si midzynarodowo i przygotowywa do zdobycia wadzy dla stworzenia spoeczestwa socjalistycznego. Buruazyjne pastwo wielonarodowe byo dla Ry Luksemburg zupenie prawidowym dalszym krokiem. W pastwie tym jej zdaniem interes ekonomiczny czy buruazje wszystkich narodw, ktre jednak nadal starym sposobem za pomoc nacjonalizmu i szowinizmu umacniay swoje panowanie nad masami. Klasowo uwiadomiony proletariat w pastwie wielonarodowym odrzuca przede wszystkim ide narodu buruazyjnego, a jednoczenie narodu w ogle jako tworu ju reakcyjnego; czy si w skali caego pastwa i przygotowywa do rewolucji i swego panowania klasowego w wielonarodowym pastwie socjalistycznym, w ktrym kady nard, jako jednostka kulturowa (lecz nie ekonomiczna), zapewnion by mia pen moliwo rozwoju.

37

wojny i w skomplikowanym przebiegu rewolucji i kontrrewolucji europejskiej ruchy narodowe okazay si powan si i pokazay oba swoje oblicza43. Powysze stwierdzenia wydaj si mie walor take w szerszej skali czasowej. R. Luksemburg trafnie przewidziaa, e w starciu midzynarodowego socjalizmu ze wiatem mieszczaskim nacjonalizm odegra wielk rol. Buruazja posuya si nim wielokrotnie. Jeszcze dzisiaj prawo do samostanowienia narodowego prbuje ona kierowa przeciw socjalizmowi. Dziaaczka dostrzega jednak tylko jedn stron zagadnienia. Moliwoci wykorzystania de narodowych w interesie rewolucji socjalistycznej wykry, a warunki przeksztacenia ich w rzeczywisto sformuowa Lenin. Praktyka wykazaa nie tylko, e ruchy narodowe, w ktrych hegemonem jest buruazja, mog by obiektywnie sojusznikiem rewolucji proletariackiej oraz e moliwe jest rwnie przywdztwo proletariatu w tych ruchach. Wykazaa ona ponadto, e tworzenie pastw narodowych moe by tendencj take socjalistycznego proletariatu. Przed I wojn wiatow powszechnie sdzono w ruchu robotniczym, e efektem rewolucji socjalistycznej w Europie bd wielonarodowe pastwa socjalistyczne. Pogld ten uzasadniano tym przede wszystkim, i midzy rnymi narodowymi oddziaami proletariatu nie ma i nie moe by przegrd i sprzecznych interesw. Wskazywano te na korzyci ekonomiczne wynikajce z rozlegoci terytorium gospodarczego. Torujcy rewolucji nowe drogi Lenin przypuszcza, e w razie zdobycia przez proletariat wadzy w kilku krajach nastpi wkrtce dobrowolne ich zjednoczenie 44. W wyniku pierwszej w wiecie rewolucji socjalistycznej powsta wielonarodowy Zwizek Radziecki. Rozwizanie to byo wwczas raczej absolutnie konieczne i okazao si w gwnych aspektach korzystne. Po II wojnie wiatowej okazao si moliwe inne rozwizanie. Powsta szereg powizanych z sob cis wspprac polityczn i gospodarcz, jednoczenie jednak suwerennych, narodowych pastw proletariackich. Nie ulega dzi wtpliwoci, i: 1 tworzenie narodowych pastw socjalistycznych po drugiej wojnie wiatowej odpowiadao istniejcej potrzebie; 2 w skali obozu socjalistycznego korzyci z tego rozwizania, oglnie biorc, przewaaj nad jego pewnymi, do nawet powanymi minusami
43

Z jednej strony jak to w KPP podkreli A. Warski haso samostanowienia narodowego okazao si dynamitem rozsadzajcym carskie wizienie narodw. Z drugiej jednak, w imi tego hasa istotnie doszo do oddzielenia si od pierwszego pastwa proletariackiego kilku pastw narodowych, ktre bynajmniej nie stay si pastwami socjalistycznymi. Finlandia, Ukraina, Polska, Litwa, kraje batyckie, narody Kaukazu stwierdzaa R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej bynajmniej nie przeobraziy si w wiernych sprzymierzecw rewolucji rosyjskiej; przeylimy widowisko odwrotne: kady z tych narodw uy wieo podarowanej wolnoci, by jako miertelny wrg rewolucji rosyjskiej sprzymierzy si przeciw niej z imperializmem niemieckim i pod jego oson nie sztandar kontrrewolucji do samej Rosji. Zachowanie si Finlandii, Polski, Litwy, krajw batyckich, narodw Kaukazu dowodzi w sposb jak najbardziej przekonywajcy, e mamy tu do czynienia nie z przypadkowym wyjtkiem, lecz ze zjawiskiem typowym. Zapewne we wszystkich tych wypadkach nie narody uprawiaj sw reakcyjn polityk, lecz tylko klasy mieszczaskie i drobnomieszczaskie, ktre w najostrzejszym przeciwiestwie do wasnych mas proletariackich przeobraziy prawo narodw do samostanowienia w narzdzie swej kontrrewolucyjnej polityki klasowej. Jednake i tu dochodzimy do samego jdra sprawy w tym wanie ley utopijno-drobnomieszczaski charakter tego frazesu nacjonalistycznego, e w szorstkiej rzeczywistoci spoeczestwa klasowego, a c dopiero w okresie jak najbardziej zaostrzonych antagonizmw, przeobraa si on po prostu w rodek mieszczaskiego panowania klasowego. R. Luksemburg: Rewolucja rosyjska, jw., s. 200-201. 44 Por. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 382. Lenin nie wysuwa jednak pastwa wielonarodowego jako rozwizania w kadych warunkach najlepszego.

38

gospodarczymi i politycznymi; 3 nowa praktyka komunizmu ogromnie utrudnia midzynarodowej buruazji dalsze wykorzystywanie nacjonalizmw w swym celu klasowym, do walki z socjalizmem midzynarodowym; 4 powstanie i do dugotrwae istnienie niepodlegych narodowych pastw socjalistycznych jest pewn prawidowoci rozwoju spoecznego; 5 bez szczeglnej koniecznoci nie naley dy do przeskoczenia lub wydatnego skrcenia tego etapu. Niewtpliwie nie Ry Luksemburg, lecz Lenina idee w kwestii narodowej otwieray drog do wspczesnych rozwiza. Z dotychczasowych rozwaa mona wycign jak si wydaje nastpujce wnioski: 1. R. Luksemburg i Lenin mieli w powanym stopniu rne koncepcje w kwestii narodowej. Obie byy logicznie rozbudowane i wewntrznie zwarte. W ich ramach znajduj uzasadnienie wszystkie tak kontrowersyjne, jak niekontrowersyjne opinie, tezy teoretyczne, stanowiska polityczne zajmowane przez nich w czasie ich dwudziestoletniego sporu. 2. Koncepcje te wizay si z okrelonymi analizami ekonomicznymi. W szczeglnoci istnia do cisy zwizek midzy koncepcj Ry Luksemburg w kwestii narodowej a jej analiz ekonomiki Krlestwa Polskiego dokonan w pracy Rozwj przemysu w Polsce. Std Rozwj jest kluczem (a przynajmniej jednym z niezbdnych kluczy) do wyjanienia szeregu istotnych rnic w pogldach R. Luksemburg i Lenina w kwestii narodowej. 2. Leninowska krytyka tez R. Luksemburg Racj w dwudziestoletnim sporze mia Lenin. Cakowicie przyznaa mu j historia. Czy jednak stanowisko Lenina oznaczao negacj wszystkich tez dziaaczki polskiej? Lenin o analizie ekonomicznej R. Luksemburg. Zamy, e weryfikacja ekonomicznych tez Rozwoju przemysu w Polsce45 doprowadzia do nastpujcych wnioskw: R. Luksemburg miaa racj twierdzc, e: a) rynki wschodnie, zagwarantowane dla rosyjskiej i polskiej buruazji prohibicyjn barier celn, odegray wiodc rol w kapitalistycznej industrializacji Krlestwa; b) ekonomiczne korzyci zwizku Krlestwa z Rosj zdecydowanie przewaay nad stratami; c) ani konkurencja przemysu rosyjskiego, ani polityka rzdu rosyjskiego nie zrujnowayby przemysu polskiego. Dziaajc odpowiednio, korzyci ze zwizku z Rosj czerpaby on jeszcze dugo; d) kadubowa niepodlego Krlestwa bardzo utrudniaby temu przemysowi dostp do rynkw wschodnich, a jednoczenie narazia go na konkurencj wyej rozwinitych przemysw krajw zachodnioeuropejskich w tym stopniu, e proces industrializacji ulegby powanemu zwolnieniu, jeli nie zahamowaniu. Krytycy Luksemburg mieli natomiast racj twierdzc, e: a) przemys polski naraony byby na rosnc konkurencj rosyjsk i mimo wysikw raczej nie byby w stanie utrzyma swej dotychczasowej pozycji w pastwie, wobec czego korzyci ekonomiczne ze zwizku z Rosj zmniejszayby si; b) przemys ten osign ju poziom, przy ktrym w pewnych warunkach mg istnie bez cisego zwizku z Rosj.
45

Prb tej weryfikacji przeprowadzam w nie opublikowanej jeszcze pracy: U rde pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg.

39

Powstaje pytanie, czy wnioski takie byyby do utrzymania w wietle leninowskiej krytyki stanowiska Luksemburg w kwestii narodowej i polskiej w szczeglnoci; gdyby za byy do utrzymania, to w jaki sposb, w znacznym stopniu poprawna w swoim czasie analiza ekonomiczna moga sta si podstaw prognozy politycznej, ktra okazaa si faszywa. Sprbujmy odpowiedzie na to pytanie. Lenin jak wiadomo ustosunkowa si tylko oglnie do interesujcej nas pracy R. Luksemburg. Stwierdzi, e zosta tam wykazany szybki rozwj przemysowy Polski w poczeniu ze zbytem wyrobw fabrycznych w Rosji 46. Oponowa natomiast przeciwko tezie autorki, i wrd czynnikw czcych Polsk z Rosj ju przewaaj czysto ekonomiczne czynniki wspczesnych stosunkw kapitalistycznych 47 ale to oznacza, e uwaa te ostatnie za ju silne i przewaajce w perspektywie . Potwierdza ten wniosek jego zdanie, i rozpadnicie si Rosji bdzie pustym frazesem dopty, dopki rozwj ekonomiczny coraz cilej zespala bdzie rne czci jednej caoci politycznej48. Opinia Lenina nie wykluczaa zatem susznoci trzech, a co najmniej dwch pierwszych z wymienionych tez. Co si tyczy czwartej, to Lenin by tu w odrnieniu od R. Luksemburg raczej optymist. Istnienie i rozwj przemysu i kapitalizmu polskiego byy wszak, jego zdaniem, zapewnione take w wypadku oderwania si Krlestwa od Rosji. Natomiast w szczegowej, ale bardzo wanej kwestii tempa tego rozwoju w porwnaniu z osiganym w gospodarczym zwizku z Rosj Lenin nie wypowiada si . Mona tylko przypuszcza, e na podstawie konkretnej analizy doszedby do wniosku kierunkowo tosamego z wnioskiem Ry Luksemburg. Badajc wypowiedzi Lenina dotyczce Rozwoju przemysu w Polsce porednio, mona wywnioskowa, e zawarta w tej pracy konkretna analiza ekonomiczna nie zostaa przez Lenina zdecydowanie podwaona . Jednake w rozwaaniach oglnych Lenin jak wiemy niej ni Luksemburg szacowa korzyci pynce z wielkoci terytorium gospodarczego w pastwie wielonarodowym, zorganizowanym w sposb centralistyczno-biurokratyczny. Jego zdaniem, w takich wypadkach wasne pastwo narodowe, bronice rynku wewntrznego, zapewniao buruazji powane korzyci ekonomiczne. W rezultacie Lenin przeciwstawi si uoglnieniu wnioskw z analizy ekonomicznej Ry Luksemburg w sensie tak czasowym (Polska ju zawsze)49, jak terytorialnym (pastwa wielonarodowe w ogle), podniesieniu ich do rangi reguy . Regua bya jego zdaniem inna. Lenin o koncepcji R. Luksemburg w kwestii polskiej . Tutaj sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana. Weryfikacja tez ekonomicznych R. Luksemburg skaniaaby do nastpujcych opinii zwizanych z centralnym problemem tej koncepcji postaw buruazji Krlestwa w kwestii niepodlegoci Polski: R. Luksemburg miaa zasadniczo racj twierdzc, i buruazja Polska szczeglnie wielka nie bya zainteresowana ekonomicznie niepodlegoci; krytycy R. Luksemburg mieli racj twierdzc, i wrd buruazji Krlestwa wzrasta bdzie zainteresowanie spraw rozlunienia zwizku z Rosj (jednake bez oddzielenia si od Rosji granic pastwow). Lenin, z jednej strony, popar pierwsz tez. Klasy rzdzce Polski pisa szlachta w Niemczech i Austrii, potentaci przemysowi i finansowi w Rosji wystpuj jako zwolennicy klas
46 47

Por. W. I. Lenin, O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 246. Por. tame. 48 Por. W. I. Lenin: Kwestia narodowa w naszym programie, jw., s. 15. 49 Por. tame.

40

rzdzcych krajw, ktre uciskaj Polsk; rozwj ekonomiczny coraz cilej zespala rne czci jednej caoci politycznej, buruazja coraz zgodniej czy si przeciw swemu wsplnemu wrogowi, proletariatowi, i w obronie swego wsplnego sprzymierzeca, cara; dlatego odbudowa Polski przed upadkiem kapitalizmu jest w najwyszym stopniu nieprawdopodobna 50. Uznajc za zasadniczo suszny pogld, e rozwj kapitalistyczny w ogle, a w pastwie wielonarodowym szczeglnie, coraz bardziej wie z sob odrbne terytoria, przeksztaca je w jedn cao gospodarcz i w efekcie osabia tendencje separatystyczne, tym wiksze znaczenie przykada Lenin do oceny aktualnego stopnia tego rozwoju i powizania. I wanie w tej ocenie rni si istotnie z R Luksemburg. Dziaaczka polska uwaaa, e w wypadku Krlestwa i Cesarstwa stopie ten jest ju w y s o k i , e kapitalizm j u powiza je cile z sob, czynic przez to odbudow Polski niemoliw51. Lenin by tu odmiennego zdania52. Podkrela, i w caej Rosji rozwj kapitalizmu jest jeszcze na do niskim poziomie, e panuje tam carski (wschodni, azjatycki) despotyzm i jego to wizi przede wszystkim spajaj dotd Krlestwo z Cesarstwem; e carski centralizm biurokratyczny i ucisk narodowy szkodz kapitalistycznemu rozwojowi gospodarczemu w Krlestwie, co musi rodzi tam i wzmacnia tendencje odrodkowe; e w efekcie stosunkowo wyszego ni reszta kraju rozwoju Krlestwa szkody te mog by dotkliwsze, a tendencje odrodkowe silniejsze; e wreszcie w wypadku oderwania si od Rosji dalszy kapitalistyczny rozwj Krlestwa te byby zapewniony. Dlatego jego zdaniem odbudowa Polski, cho nieprawdopodobna, wcale nie bya jeszcze aktualnie , ekonomicznie i politycznie, ze wzgldu na postaw buruazji, niemoliwa 53. W ten sposb jak to pniej podkreli Warski Lenin osabi znaczenie dowodu ekonomicznego Ry Luksemburg54. Rwnoczenie jednak trzeba pamita, e uznawa on przewag dorodkowych tendencji wrd buruazji Krlestwa przed wojn i spodziewa si raczej dalszego stopniowego wzrostu tej przewagi. Jeli chodzi o postaw innych klas i warstw spoecznych, to Lenin podkrela znaczenie czynnikw pozaekonomicznych. Szacowa ich wpyw wyej ni Luksemburg i dlatego zgadza si z Kautskim w charakterystyce materializmu tej dziaaczki jako bardzo jednostronnego, przeekonomizowanego55. Gwn podstaw tendencji odrodkowych wrd wielu warstw i grup spoeczestwa Krlestwa Polskiego by niewtpliwie ucisk narodowy ze strony caratu (szczeglnie przeladowanie polskiej kultury i jzyka). R. Luksemburg ucisk ten widziaa, pitnowaa i organizowaa walk przeciw niemu, wysuwajc odpowiednie postulaty polityczne. Spodziewaa si, i w rezultacie tej walki, obalenia caratu i zaprowadzenia w Rosji demokracji buruazyjnej ucisk narodowy wydatnie zmaleje. Lenina i w tym wypadku interesowa przede wszystkim stan aktualny, ktry mg wpyn na postaw polityczn mas w czasie kryzysu politycznego. Podkrela, e brutalnemu uciskowi ze
50 51

Por. tame, s. 12-14. Por. R. Luksemburg: Rozwj przemysu w Polsce, Warszawa 1957 s. 130. Autorka zakadaa w swym rozumowaniu dalszy, wzgldnie pokojowy rozwj kapitalizmu 52 Por. W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 246. 53 Nie mona twierdzi pisa e buruazja polska nie moe przy pewnych kombinacjach wypowiedzie si za niepodlegoci. W. I. Lenin, Kwestia narodowa w naszym programie, jw., s. 14. 54 Por. A. Warski: Dwudziestoletni spr z Leninem, jw., s. 435. 55 Por. W. I. Lenin: O prawie narodw do samookrelenia, jw., s. 281.

41

strony caratu podlegao spoeczestwo kraju kapitalistycznie rozwinitego; tym wiksza stwierdza Lenin musiaa by sia oporu tego spoeczestwa, jego nienawi do zaborcy. Rnie szacujc siy wewntrzne polskiego ruchu narodowego, Lenin i Ra Luksemburg rn te wag przypisywali czynnikom zewntrznym. Zdaniem Luksemburg rywalizujce z sob imperializmy nie mogy sta si czynnikiem odbudowy Polski. Nawet wojna midzy zaborcami wbrew pogldom PPS nie moga stworzy realnej szansy odbudowy niepodlegoci: odbudowa Polski buruazyjnej bya moliwa tylko w wyniku przypadku historycznego, mao prawdopodobnego i niemoliwego do przewidzenia zbiegu okolicznoci56. Zdaniem Lenina, ten zbieg okolicznoci wcale nie by a tak nieprawdopodobny. Ju wielka rewolucja buruazyjno-demokratyczna w Rosji moga mie jako jeden ze skutkw oderwanie si Krlestwa. Odbudowa pastwa polskiego bya niemoliwa tylko dopty, dopki buruazja midzynarodowa coraz zgodniej wystpuje przeciwko proletariatowi i w obronie caratu, ale zmiany bynajmniej nie byy tu wykluczone. Odbudowa Polski (oczywicie politycznie i ekonomicznie zalenej od ktrej z grup imperialistycznych) wchodzia w rachub jako mao wprawdzie prawdopodobny, ale jednak zupenie moliwy wynik chociaby samej tylko imperialistycznej rywalizacji i wojny . Imperializm wspomagajc ucisk narodowy wzmaga te si ruchw narodowych. Podkrelajc wielostronny wpyw imperializmu na kwesti narodow, Lenin wytyka socjaldemokratom polskim brak waciwego uwzgldnienia przez nich tego czynnika. Analizujc kwesti polsk Ra Luksemburg dosza do wniosku, e nie ma jej ju i nie bdzie tak w sensie ruchu narodowego, dcego do odbudowy Polski klasowej (buruazyjnej), jak i w sensie samej odbudowy, ktra jest niemoliwa z punktu widzenia ekonomicznych i politycznych praw kapitalizmu i imperializmu; istniej natomiast kwestie: ucisku narodowoci polskiej, rewolucji antycarskiej w Rosji, rewolucji proletariackiej w skali midzynarodowej. Lenin doszed do innego wniosku: e wprawdzie w danym okresie, w Krlestwie kwestia klasowa wysuna si przed narodow, lecz w pewnych warunkach kwestia polska znw moe si pojawi na widowni midzynarodowej, tak w sensie silnego ruchu narodowego dcego do odbudowy Polski, jak i w sensie samej tej odbudowy, ktra, cho nieprawdopodobna, jest najzupeniej moliwa z punktu widzenia praw kapitalizmu i imperializmu. Zatem spoeczno-polityczn koncepcj Ry Luksemburg Lenin podway silnie i w szeregu punktw. Ostro te przeciwstawi si jej uoglnieniom w tym zakresie. 3. Bdy i suszne elementy w stanowisku R. Luksemburg w kwestii polskiej i narodowej Jak przypomnia Lenin w 1922 r., Ra Luksemburg pomylia si w kwestii polskiej. Istotnie. Droga od analizy ekonomicznej do trafnej koncepcji spoeczno-politycznej okazaa si dalsza, ni R. Luksemburg przypuszczaa57.
56

Z takim zbiegiem okolicznoci nie liczya si Ra powanie przed wojn, ale zacza si z nim liczy w 1918 r., gdy rozwina si rewolucja bolszewicka w Rosji, a jednoczenie zarysowao si zwycistwo ententy. Uwaaa wwczas za niemal pewne, i w tej sytuacji buruazja polska wykorzysta ruch narodowy dla oderwania si od rewolucyjnej Rosji (co byo zasadniczym warunkiem utrzymania buruazyjnego panowania klasowego). 57 Mona by sprbowa dokadniej okreli miejsce i charakter popenionych przez ni bdw. Konieczne byoby w tym celu dokonanie pewnej dezagregacji. Naleaoby przede wszystkim rozbi spoeczestwo Krlestwa na wiksz liczb grup, odpowiednio do stopnia bezporedniego, korzystnego zwizku z rynkami wschodnimi, a take na odwrt z

42

Warto spojrze w tym miejscu na stanowiska niektrych znanych krytykw koncepcji Ry Luksemburg w poszczeglnych kwestiach czstkowych. Tak wic np.: Co si tyczy buruazji Krlestwa: Kautsky w lad za PPS wysun tez, i bdzie ona coraz bardziej zainteresowana ekonomicznie oderwaniem si od Rosji 58. Lenin nie popar tej tezy, cho stale podkrela zainteresowanie kadej buruazji posiadaniem wasnego pastwa. Zgadzajc si z R. Luksemburg, e rozwj kapitalistyczny coraz silniej wie ekonomicznie Krlestwo z Rosj, stwierdza jednoczenie, i aktualnie jest jeszcze ekonomicznie zupenie moliwe rozerwanie tego zwizku. Ryng zaj tu pocztkowo stanowisko zblione do stanowiska Kautskiego, ale potem wycofa si ze59. Co si tyczy chopstwa: Kautsky w lad za PPS wysun tez, e i ono bdzie coraz bardziej zainteresowane ekonomicznie oderwaniem si od Rosji60. Lenin nie wypowiedzia si zdecydowanie w tej sprawie. Ryng zaj stanowisko Kautskiego, ale podjta przeze prba obszerniejszego jego uzasadnienia nie wypada przekonywajco61.
rynkiem wewntrznym. Naleaoby nastpnie rozbi w pewien sposb interesy ekonomiczne wszystkich grup. Co najmniej trzeba by tu rozrni obiektywne interesy ekonomiczne i interesy ekonomiczne uwiadomione subiektywnie przez dan grup. Celowy byby take podzia na interesy podstawowe (dotyczce wasnoci rodkw produkcji okrelajce historyczny interes polityczny), dugofalowe (dotyczce wzrostu dochodu narodowego i udziau w nim danej grupy spoecznej) oraz krtkofalowe i biece (dotyczce aktualnego udziau w dochodzie narodowym). Dokonujc analizy obiektywnych interesw ekonomicznych klas w Krlestwie, Ra Luksemburg tylko w stosunku do buruazji nie miaa wtpliwoci, i ta zna swe obiektywne interesy i potrafi si nimi kierowa. Co si tyczy innych klas i grup, podkrelaa, i wielokrotnie kieruj si one rozmaitymi uprzedzeniami i iluzjami (czego w odniesieniu do mas proletariackich bardzo si obawiaa i czemu ze wszystkich si staraa si zapobiec, rnic si tu z Leninem w kwestii metod). Za iluzje braa ona jednak w duym stopniu zdaniem Lenina rzeczywiste interesy, tyle e pozaekonomiczne. Jeli wyczy wiadom cz proletariatu, byoby chyba regu, i w miar oddalania si od czoowej siy w spoeczestwie buruazyjnym wielkiej buruazji przemysowej i finansowej spada stopie uwiadomienia sobie przez grupy spoeczne swych wasnych obiektywnych interesw ekonomicznych, jednoczenie za ronie udzia, jako motyww dziaa masowych, interesw krtkofalowych i biecych oraz czynnikw pozaekonomicznych. Dokonanie takiej dezagregacji wskazuje, i Ra Luksemburg: a) moga pomyli si w ocenie obiektywnego interesu ekonomicznego wszystkich lub niektrych grup spoecznych; b) nie mylc si w tej ocenie, moga pomyli si w ocenie stopnia uwiadomienia sobie tego interesu przez wszystkie lub niektre grupy; c) nie mylc si w obu ocenach, moga pomyli si w ocenie siy motyww pozaekonomicznych u wszystkich lub niektrych grup; d) mylc si w ktrejkolwiek z powyszych ocen, musiaa pomyli si w bilansie, czyli le oszacowa si ruchu narodowego; e) nie mylc si w ocenie siy ruchu narodowego w jednej sytuacji, moga pomyli si w ocenie jego siy w innej sytuacji; f) moga wreszcie w ogle nie przewidzie sytuacji, jaka zaistniaa faktycznie. A zatem, mylc si w niektrych punktach i w rezultacie w ocenie oglnej, moga mie racj w innych punktach. Np. mylc si powanie w ocenie perspektyw, moga da dobr analiz ekonomicznej i politycznej sytuacji w Krlestwie na przeomie wieku; nie mylc si w tej analizie, moga niesusznie uoglni wnioski z niej itp. Aby wyczerpujco odpowiedzie na pytanie, gdzie i na ile Ra Luksemburg mylia si w swej koncepcji spoeczno-politycznej, naleaoby w zaproponowanym lub podobnym rozbiciu oraz stosujc bogatsz skal ni niedocenianie i przecenianie zbada stosunek odpowiednich jej ocen do rzeczywistoci. Nie jest to zadanie dla ekonomistw, take historycy jednak mieliby z nim nie lada kopot, ze wzgldu na brak odpowiednich analiz szczegowych. 58 Por. K. Kautsky, Finis Poloniae. Neue Zeit 1895/96. T. 2 lub w zbiorze: Kwestia polska a ruch socjalistyczny, Krakw 1905. 59 Por. J. Ryng, Przyczynek do genezy imperializmu polskiego, Wybr pism, jw., s. 205206. 60 Por. K. Kautsky, op. cit. 61 Por. J. Ryng, Luksemburgizm w kwestii polskiej, Wybr pism, jw., s. 447 451.

43

Wszyscy wymienieni krytycy koncepcji R. Luksemburg podobnie jak wszyscy dziaacze PPS zgodnie podkrelali wag motyww pozaekonomicznych w ksztatowaniu si stosunku do sprawy niepodlegoci nie tylko drobnomieszczastwa, ale take chopstwa oraz proletariatu 62. Zarwno dziaacze PPS, jak Kautsky, a take Lenin, podkrelali wreszcie silnie wag czynnikw zewntrznych, ktre spraw niepodlegoci Polski znw mog postawi na porzdku dnia. Ktry z wymienionych czynnikw rozwizania kwestii polskiej zadecydowa w rzeczywistoci? Wspdziaay z sob niewtpliwie wszystkie, kluczowe znaczenie miao jednak jak si wydaje powstanie zupenie nowej, w porwnaniu z przedwojenn, sytuacji politycznej. W tej nowej sytuacji zaktywizoway si szerokie masy narodu polskiego. Rok 1918 by przede wszystkim wynikiem politycznych i kulturalnych de tych wanie mas de, ktre zyskay realn szans realizacji w korzystnej dla sprawy niepodlegoci Polski konfiguracji midzynarodowej. W tej sytuacji, wbrew przypuszczeniom Ry Luksemburg, take buruazja polska po duych wahaniach popara ide niepodlegoci. Nie oznaczao to jednak wcale, e dokonana przez Luksemburg analiza jej interesw ekonomicznych bya niesuszna . Przed i w czasie wojny wiatowej buruazja Krlestwa w szczeglnoci jej czowka skupiona wok Stronnictwa Polityki Realnej chciaa autonomii w zwizku z Rosj, nie chciaa natomiast zdecydowanie zwizku z Niemcami i Austri, kadubowej Polski w tym zwizku. Do zdecydowanego poparcia postulatu niepodlegoci skonia j dopiero rewolucja w Rosji. Decydujcy wpyw tej rewolucji na postaw polityczn buruazji polskiej zgodnie dzi podkrelaj historycy niemal niezalenie od specjalizacji, a nawet pogldw politycznych. I tak, np. W. Kula pisze: dopiero zachwianie si zaufania buruazji polskiej do caratu, jako gwaranta trwaoci ustroju, skoni cz buruazji w 1905 r. do wzicia pod uwag moliwoci postawienia na niepodlege pastwo polskie, caa za buruazja zostanie do tego zmuszona dopiero strasznym dla siebie widokiem zwycistwa rewolucji socjalistycznej63. S. Kieniewicz stwierdza: pod koniec
62

Podkrelili to ex post take dziaacze buruazyjni. Oto jak np. pisa o tym w 1930 r. Wadysaw Grabski: Niepodlego jest zasadniczym postulatem kadej narodowej caoci i jako cel ostateczny pozostaje lub trwa niezalenie od tego, czy rozwj gospodarczy sprzyja wyodrbnieniu politycznemu danej caoci kulturalno-narodowej. Ruchy niepodlegociowe na tle narodowym nie potrzebuj uzasadnienia gospodarczego. Trudno gospodarczo uzasadni niepodlego Litwy, a nawet otwy lub Estonii. W yciu politycznym narodw czynniki gospodarcze w pewnych warunkach odgrywaj rol decydujc, w innych za odwrotnie, ustpuj wobec innych. Wola do ycia niepodlegego, tak wyrana w otwie i Estonii, nie moe by osabiona przez to, e czno tych krajw z Rosj sprzyja by musiaa rozwojowi ich przemysu i handlu, a przeciwnie, wiadomo tego stanu rzeczy utrwala denie do utrzymania niepodlegoci jako jedynego warunku, przy ktrym by przewaga czynnikw gospodarczych nie doprowadzia do stopniowego zaniku wasnej kultury narodowej. Polski program niepodlegociowy jest w najgbszej swej istocie kontynuacj poczucia koniecznoci dalszego wasnego bytu niezalenego, zniszczonego przez zabory. Jako taki, program ten uzasadnienia gospodarczego nie potrzebowa. W obszernym artykule endeckiego dziaacza interesujce jest m. in. stwierdzenie, i do 1905 r. rozwj stosunkw w miastach i orodkach przemysowych nie sprzyja programowi niepodlegoci, w zwizku z czym wczesny rewolucyjny ruch masowy nie nosi charakteru narodowego co byo odbiciem tego faktu zasadniczego w rozwoju przemysowym Polski, e opar si on przede wszystkim na rynku rosyjskim. Por. W. Grabski: Niepodlego Polski a rozwj gospodarczy, Niepodlego 1930, t. III, z. 1. Ostatnio rol motyww pozaekonomicznych w stosunku spoeczestwa polskiego do sprawy niepodlegoci podkreli J. Wiatr w pracy: Nard i pastwo, Warszawa 1969 s. 122. 63 W. Kula, Ksztatowanie si kapitalizmu w Polsce, Warszawa 1955 s. 132.

44

XIX wieku klasy posiadajce, zagroone rosncym radykalizmem chopw i robotnikw, rzucaj si w objcia nacjonalizmu; to zmusza je do wystpienia wobec zaborcw z dalej idcym programem co najmniej autonomii. Po 1917 roku zupena niepodlego wyda si klasom tym jedynym ratunkiem przed rewolucj rosyjsk64. Sanacyjny historyk W. Pobg-Malinowski pisze: w sferach zamonych pogbiay si obawy przed rewolucj rosyjsk. Obawiano si, e koalicja nie uchroni przed inwazj ze wschodu i przewrotem spoecznym. Austria rozsypywaa si bezpowrotnie. Niemcy wchodziy w okres niemocy, Rosja pona ogniem rewolucji. Jedynym logicznym wynikiem tych warunkw mogo by tylko niepodlegociowe rozwizanie sprawy polskiej65. Decydujc si na to rozwizanie, buruazja polska bynajmniej n i e musiaa zapomnie o swym interesie ekonomicznym wrcz przeciwnie. Nie moga ona nie chcie odcicia si granic polityczn od rewolucyjnej Rosji, zagraajcej wprost jej istnieniu jako klasy, z drugiej za strony od potnego przemysu Niemiec. Take z czysto ekonomicznego punktu widzenia sytuacja bya zupenie nowa. Polska trjzaborowa miaa ju szanse samodzielnego bytu ekonomicznego; c dopiero, gdyby udao si rozszerzy terytorium gospodarcze, np. na Ukrain. Mona byo nie wierzy w trwao tej Polski, byo jednak oczywiste, e niepodlego jest tu wyjciem jedynym i ekonomicznie wcale nie najgorszym. Naleao tylko nadrabiajc zaniedbania polityczne zapewni sobie wadz w nowo powstajcym pastwie. W tym wietle wydaje si, e najbardziej zasadnicze spord bdw popenionych przez R Luksemburg w kwestii polskiej byy nastpujce: 1. Powane niedocenienie moliwoci, e tkwicy w masach adunek patriotyzmu zechce znale sobie ujcie w walce o odbudow niepodlegego pastwa polskiego, nawet gdyby miao to by pastwo buruazyjno-obszarnicze.
S. Kieniewicz, Historia Polski 17951918, Warszawa 1968 s. 551. Nastroje w Krlestwie na przeomie lat 1915 i 1916 pisze ten historyk by to niemy i niechtny mur wobec pisudczykowskiej koncepcji niepodlegociowej. Dopiero po p roku, z wielkim trudem doprowadzono do niepodlegociowej i wypowiadajcej si za polsk si zbrojn deklaracji stu. Nawet w cigu ostatniego procza wojny utrzymywa si w Polsce podzia na trzy bardzo nierwne kierunki: do Austrii po traktacie brzeskim (w ktrym zgodzia si ona na odstpienie czci Galicji Ukrainie) nikt nie mia zaufania; co si tyczy Niemcw, nikt nie wtpi, i gdyby zwyciyli, zatrzymaliby zabr pruski i, by moe, okroili Krlestwo z zachodu, cz ziem wschodnich oddajc jednoczenie Litwie i Ukrainie. Jeli byy prby wspdziaania z nimi, to dlatego, e do lata 1918 r. nie byo podstaw do penej wiary w zwycistwo koalicji, a jednoczenie w sferach zamonych pogbiy si obawy przed rewolucj rosyjsk. Bay si te sfery, e koalicja nie uchroni przed inwazj ze wschodu i przewrotem spoecznym. W warunkach gdy Austria rozsypywaa si bezpowrotnie, Niemcy wchodziy w okres niemocy, Rosja grozia ogniem rewolucji, jedynym logicznym wynikiem mogo by tylko niepodlegociowe rozwizanie sprawy polskiej. Realici i ND chcieli przez przechwycenie steru rzdw opanowa i zahamowa powszechn radykalizacj nastrojw i de. Wobec powszechnych da rzdu koalicyjnego z przewag socjalistw i ludowcw, Pisudski, ktremu Rada Regencyjna przekazaa wadz, po rozwizaniu si rzdu lubelskiego powierzy utworzenie nowego rzdu Daszyskiemu, z ktrym jednak caa prawica pod wodz ND nie chciaa wsppracy. Powsta rzd Moraczewskiego, prawica siaa jednak przeciw niemu ferment w spoeczestwie. ND zarzucaa Pisudskiemu chwiejno i nieprzyja wobec koalicji, germanofilstwo. PKN Dmowskiego w Paryu (uznany przez koalicj za polityczn reprezentacj Polski nie uznajcy Pisudskiego i jego rzdu) blokowa wojska polskie we Francji (i w ogle pomoc zwyciskiej koalicji), chcc na ich czele sign po wadz w kraju. W kraju ND usiowaa dokona zamachu stanu i zaaresztowa Pisudskiego. Rzd Moraczewskiego, ktry te z nie mniejsz energi atakoway skrajne odamy zbolszewiczaej lewicy nie mogc sobie poradzi m. in. z sytuacj gospodarcz, szczeglnie przeama bojkotu finansowego sfer zamonych ustpi. Wreszcie kompromis (ale nie pokj) z Dmowskim i rzd Paderewskiego. Por. W Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, t. I, Pary 1953, s. 287, 346, 348, 354, 356, 368, 385, 386, 388.
64 65

45

2. Niezbadanie we waciwym czasie w rezultacie uznania za zupenie nieprawdopodobny takiego zbiegu okolicznoci, w ktrym: a) patriotyzm ten otrzymywa realn szans realizacji de; b) korzyci ekonomiczne zwizku z Rosj nie mogy by wicej przez buruazj polsk brane pod uwag, a jej podstawowy interes polityczno-ekonomiczny wymaga opowiedzenia si za niepodlegoci. Dotychczasowe nasze rozwaania prowadziy do wniosku, e zawarta w Rozwoju przemysu w Polsce analiza ekonomiczna bya do mocnym punktem caoci koncepcji R. Luksemburg w kwestii polskiej (na co susznie wskazali w swoim czasie A. Warski i M. Koszutska). Poniewa by to punkt wany, dziaaczka ta nie moga te myli si bez reszty i nie mylia si bez reszty w swych prognozach spoeczno-politycznych. Nieodparty, zdawaoby si, zarzut, e przecie wbrew niej niepodlega Polska buruazyjna powstaa, wydaje si niewystarczajcy z nastpujcych powodw: 1) powstanie niepodlegej Polski byo w wielkiej mierze efektem bardzo szczeglnego zbiegu okolicznoci historycznych (ktrego moliwo R. Luksemburg dopuszczaa, cho realnie zacza si z nim liczy stosunkowo pno); 2) zgodnie z jej przewidywaniem bynajmniej nie wielka buruazja staa przez duszy czas na czele polskiego ruchu narodowowyzwoleczego; 3) R. Luksemburg przewidziaa, e w warunkach rewolucji socjalistycznej w Rosji buruazja polska opowie si za niepodlegoci; 4) przewidziaa te susznie, e w tak powstajcej Polsce buruazja zdobdzie wadz oraz e przy pomocy nacjonalizmu postara si skierowa masy przeciwko rewolucji rosyjskiej. O tym, e w spoeczno-politycznej koncepcji R. Luksemburg zawarte byy pewne suszne elementy, wiadcz dodatkowo niektre aktualne problemy trzeciego wiata. Kapitalizm w koloniach, w szeregu wypadkw zahamowa ich naturalny rozwj, by pchn go innym, jednostronnym (gwnie surowcowym) torem. W innych wypadkach to on dopiero zapocztkowa rozwj; w efekcie jego gospodarki powstawa krajowy kapitalizm tam, gdzie inaczej nie byoby go jeszcze przez szereg dziesicioleci. Krajowa buruazja z reguy rozpadaa si nastpnie na kompradorsk i narodow. Podczas gdy pierwsza realizowaa i wysoko cenia sobie korzyci ekonomiczne z przymusowego zwizku z metropoli, wrd drugiej silne byy tendencje odrodkowe. W sprzyjajcych okolicznociach zewntrznych (istnienie ZSRR i obozu socjalistycznego, osabienie wojn mocarstw imperialistycznych) buruazja narodowa staje na czele mas i zdobywa niepodlego polityczn. Nastpuje rozpad imperialistycznego systemu kolonialnego co wietnie potwierdza suszno stanowiska Lenina w kwestii narodowej. W czci wyzwolonych kolonii buruazja za pomoc pastwa usiuje uruchomi mechanizm wzrostu gospodarczego. W wiecie potg imperialistycznych nastrcza to jednak olbrzymie trudnoci. Okazuje si, e nadzieje zwizane z posiadaniem wasnego pastwa byy przesadne. Szereg krajw postkolonialnych znw popada w zaleno, i to od najpotniejszego z imperializmw. Nauczona dowiadczeniem buruazja (take narodowa) niektrych z tych krajw (jak np. czci byych kolonii francuskich w Afryce) nie chce zrywa wizi gospodarczych, a w zwizku z tym take w do znacznym stopniu politycznych, ze sw by metropoli. Z drugiej strony wzrastaj siy spoeczne widzce jedynie wyjcie w socjalizmie. Rzeczywisto okazaa si zatem wielostronna i skomplikowana. N i e zaprzeczya ona adnej z tez leninowskich na odwrt, dobitnie potwierdzia ich suszno . Rwnoczenie jednak warunki Krlestwa nie okazay si a tak szczeglne i odosobnione , by ich analiza nie bya w stanie uchwyci adnych szerszych problemw i nie moga mie adnego 46

oglniejszego znaczenia. Cho nie chwytaa ona prawie wszystkiego w niemal wszystkich warunkach jak to si wydawao jej autorce ujmowaa jednak w rozmaitym stopniu rne istotne fragmenty rzeczywistoci, w rnych warunkach . Oglny wniosek byby zatem nastpujcy: koncepcja Luksemburg obejmowaa pewn cz rzeczywistoci spoecznej, szczeglnie lecz nie tylko w czasie, gdy koncepcja owa powstawaa, oraz szczeglnie lecz nie tylko w odniesieniu do Polski. Zwaszcza dotyczy to stanowicej podstaw tej koncepcji analizy ekonomicznej. Wynika std jak si wydaje nastpujca hipoteza o wzajemnym stosunku pogldw teoretycznych Lenina i Ry Luksemburg w badanej kwestii: L e n i n o w s k i e pogldy teoretyczne objy rzeczywisto w zakresie bardzo szerokim, stanowicym regu . Lenin przy tym bynajmniej nie wyklucza istnienia innego jeszcze zakresu rzeczywistoci, jednake wszego, nie stanowicego reguy. Pogldy teoretyczne Ry Luksemburg objy rzeczywisto w tym wanie wszym, nie stanowicym reguy zakresie . Dziaaczce zdawao si jednak, i zakres ten jest bardzo szeroki, stanowicy regu. Niewykluczone wydaje si oglniejsze znaczenie tej hipotezy. Jeli jeden z gwnych bdw Ry Luksemburg polega na zbyt dalekim uoglnieniu, jego wielko w jej pogldach teoretycznych, a take zakres sprzecznoci tych pogldw z leninowskimi powinny byy male w miar zwania problematyki i na odwrt rosn w miar jej rozszerzania. Istotnie tak na og byo. Jak widzielimy, sprzecznoci midzy Luksemburg a Leninem byy najwiksze w kwestii narodowej, mniejsze w polskiej szczeglnie we wczeniejszym okresie; byy wiksze w analizie spoeczno-politycznej, mniejsze w analizie ekonomicznej, a zgoa nieznaczne w ocenie interesw ekonomicznych i postawy politycznej wielkiej buruazji Krlestwa w okresie przedwojennym. Wraz z rozszerzaniem perspektywy czasowej (do historycznej) oraz terytorialnej (do wiatowej) rozbienoci rosy66.

66

Podkreli to kilkakrotnie sam Lenin. Gdy socjaldemokraci holenderscy i polscy wystpuj przeciwko samookreleniu pisa posugujc si argumentami oglnymi, czyli dotyczcymi imperializmu w ogle, socjalizmu w ogle, demokracji w ogle, ucisku narodowego w ogle, to, zaiste, mona powiedzie, e bd na bdzie jedzie i bdem pogania. Wystarczy jednak odrzuci t jawnie bdn powok argumentw oglnych i spojrze na istot sprawy z punktu widzenia specyficznoci szczeglnych warunkw Holandii i Polski, by ich stanowisko stao si zrozumiae i w peni usprawiedliwione. Wemy zamiast tych oglnych argumentw szczeglne warunki Polski: jej niepodlego jest obecnie niemoliwa do urzeczywistnienia bez wojen lub rewolucji. Te same jednak argumenty, suszne z punktu widzenia szczeglnych warunkw Polski w danej epoce, s uderzajco niesuszne w tej oglnej formie, ktr im si nadaje. To, co u polskiej socjaldemokratki (R. Luksemburg J. D.) byo jedynie niesusznym teoretycznym uoglnieniem szczeglnych warunkw ruchu w Polsce, okazao si natychmiast w rzeczywistoci, w sytuacji o znacznie szerszym zasigu, w warunkach ju nie maego, lecz wielkiego pastwa, w skali nie ciasnej polskiej, lecz midzynarodowej wszystko to okazao si, obiektywnie biorc, oportunistycznym poparciem imperializmu wielkoruskiego. W. I. Lenin: Wyniki dyskusji o samookreleniu, jw., s. 394, 396, 397, 407.

47

WOK POGLDW EKONOMICZNYCH RY LUKSEMBURG67

Rola rynku zewntrznego w teoretycznych koncepcjach rozwoju kapitalizmu W znanym minionym okresie naszego rozwoju historycznego przywyko si traktowa ujcia teoretyczne i poszczeglne stwierdzenia klasykw marksizmu-leninizmu jako dajce si bezporednio zastosowa do kadej konkretnej sytuacji. Warto przy tym odnotowa do kadej konkretnej sytuacji. Warto przy tym odnotowa, e stao si tak wbrew intencjom samych klasykw68. Std kade opracowanie oparte na wynikach szczegowej analizy konkretnego przypadku, a nie pokrywajce si z ujciami klasykw, byo poddawane ocenie negatywnej, nawet jeli pozostawao w zgodzie z istotnymi zaoeniami teorii marksistowskiej. Powstaje pytanie, czy i w jakim stopniu dotyczy to Rozwoju przemysu w Polsce. Rozwj przemysu w Polsce a Rozwj kapitalizmu w Rosji Poczwszy od lat trzydziestych w historiografii marksistowskiej Rozwj przemysu w Polsce by wielokrotnie zestawiany z prac Lenina Rozwj kapitalizmu w Rosji. Utrzymywano przy tym, e obie prace zawieraj dwie rne, w istocie cakowicie przeciwstawne sobie teorie powstawania i rozwoju kapitalizmu : pierwsza na podstawie rynkw zewntrznych, druga na podstawie tworzonego przez kapitalizm i rozwijajcego si wraz z nim rynku wewntrznego. W rezultacie Rozwj przemysu w Polsce uznany zosta za prac z gruntu bdn, a odpowiednie badania historyczno-gospodarcze miay za zadanie wykaza, e rozwj kapitalizmu w Rosji, jak w Polsce, jak wszdzie indziej dokonywa si na podstawie rozwoju rynku wewntrznego. W rzeczywistoci jak si wydaje wzajemny stosunek obu prac by i jest inny (na co zwrci uwag T. Kowalik w swej pracy habilitacyjnej). 1. Przede wszystkim, bynajmniej nie identyczne byy krgi tematyczne obu prac. Lenin wysuwajc postulat rozpatrzenia i podjcia prby przedstawienia caego procesu rozwoju kapitalizmu w Rosji w jego caoksztacie, poczyni w swej pracy liczne i wyrane ograniczenia. Po pierwsze, jak wida ju z tytuu69 pisa w Przedmowie ujmujemy zagadnienie rozwoju kapitalizmu w Rosji wycznie z punktu widzenia rynku wewntrznego, pozostawiajc na uboczu zagadnienia rynku zewntrznego i dane o handlu zewntrznym. Po drugie ograniczamy si do samej tylko epoki po reformie. Po trzecie bierzemy gwnie i niemal wycznie dane o wewntrznych, czysto rosyjskich guberniach. Po czwarte ograniczamy si wycznie do samej tylko ekonomicznej strony procesu 70. Poza leninowsk analiz pozostay zatem zjawiska, ktrych waga w powstawaniu i rozwoju kapitalizmu jest zupenie niewtpliwa takie jak: szereg procesw pierwotnej akumulacji kapitau opisanych i zbadanych przez Marksa w przypadku Anglii; rola pastwa (polityki celnej, taryfowej itd.), z ktrej dzi tak w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, jak szczeglnie w
Fragmenty ksiki J. Dziewulskiego, Wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg, Ksika i Wiedza, Warszawa 1972, s. 160-171 i 210-219. 68 Zobacz, np. list K. Marksa do redakcji Otieczestwiennych zapiskow w zbiorze K. Marks, F. Engels, Listy wybrane, wyd. cyt., s. 416-417. 69 Zobacz, np. list K. Marksa do redakcji Otieczestwiennych zapiskow w zbiorze K. Marks, F. Engels, Listy wybrane, wyd. cyt., s. 416-417. 70 W. I. Lenin, Dziea, t. 3, Warszawa 1953, s. 11-12 (podkrelenia J.D.)
67

48

krajach zacofanych gospodarczo dobrze zdaje si sobie spraw; rola handlu zagranicznego , ktr Marks chcia, ale nie zdy zbada (wiadomo dzi dobrze, e handel zagraniczny moe by zarwno potn barier, jak te bodcem rozwoju gospodarczego). Te wanie zagadnienia, od ktrych Lenin abstrahowa, stay si w duej mierze przedmiotem analizy Ry Luksemburg. 2. Nastpnie, istotnie rniy si od siebie obszary gospodarcze bdce przedmiotem analiz i rne te byy cele badawcze Luksemburg i Lenina. Dajc gbok analiz rozwoju kapitalizmu w Rosji, Lenin abstrahowa od rynku zewntrznego i skupi ca uwag na rynku wewntrznym z okrelonych konkretnych powodw. Przede wszystkim przemys rosyjski nie mia powaniejszego rynku zewntrznego. Ponadto problem rynku zewntrznego rozpatrywa Lenin kilkakrotnie ju przedtem, w polemice z legalnymi marksistami, a take romantykami ekonomicznymi narodnikami. Ci ostatni doszli, jak wiadomo, do przekonania, e wanie z braku rynku zewntrznego, opanowanego przez wysoko rozwinite kraje kapitalistyczne, kapitalizm w Rosji nie bdzie mg si rozwin i wycignli std okrelone wnioski polityczne 71. Lenin dowodzi, e teza, jakoby dla rozwoju kapitalizmu absolutnie niezbdny by rynek zagraniczny, jest bdna e kapitalizm moe si rozwija w oparciu o rynek wewntrzny, ktry sam sobie tworzy i powiksza. W Rozwoju kapitalizmu w Rosji pokaza on, jak w zacofanej Rosji o silnych pozostaociach feudalnych gospodarka naturalna przeksztaca si w drobnotowarow, jak ta z kolei rodzi kapitalizm i jak w tym procesie powstaje rynek dla wielkiego przemysu kapitalistycznego. Bronic tezy, e przemys kapitalistyczny moe si rozwija na podstawie rynku wewntrznego , Lenin bynajmniej nie wysun jednak tezy, e taki rozwj jest jedynie moliwy lub chociaby najszybszy. Nie mg wysun takiej tezy znajc rwnie dobrze jak Marks ogromn rol, jak rynek zewntrzny (towarw wkienniczych) odegra, np. w industrializacji klasycznego kraju kapitalizmu Anglii. W szczeglnoci nigdzie nie wysun Lenin tezy, e przemys kapitalistyczny musi rozwija si wycznie lub gwnie na podstawie rynku narodowego, e nie moe si on rozwija, np. na podstawie pozostaej czci rynku wewntrznego pastwa wielonarodowego 72. Dokonujc analizy rozwoju przemysu kapitalistycznego w Krlestwie Polskim Luksemburg w duej mierze abstrahowaa od rynku wewntrznego Krlestwa i skupia uwag na rynku zewntrznym (rosyjskim) take z okrelonych konkretnych powodw. Przede wszystkim, przemys polski mia powany rynek zewntrzny. W fakcie tym dostrzega Luksemburg potny czynnik sprzyjajcy rozwojowi kapitalizmu w Krlestwie. Nie stawiaa ona sobie za zadanie napisania podrcznika o tym, jak rozwija si produkcja kapitalistyczna. Chciaa zbada, jak w konkretnych
71

W braku rynkw zewntrznych i w trudnociach wspzawodnictwa z przemysem krajw rozwinitych upatrywali ekonomici narodniccy jednej z cech specyficznych kapitalizmu w Rosji i w krajach zacofanych w ogle. Kapitalizm rosyjski dowodzi Woroncow moe liczy jedynie na rynek wewntrzny, sam jednak coraz bardziej ogranicza jego chonno, rujnujc szerokie masy drobnych producentw i ograniczajc w ten sposb si nabywcz ludnoci. Wielki przemys kapitalistyczny, dysponujcy nowoczesn technologi, ale pozbawiony rynkw, moe rozwija si intensywnie, tj. zwiksza wydajno pracy, nie jest jednak zdolny do rozwoju ekstensywnego. Moe tworzy wyspy nowoczesnej produkcji i obsugiwa potrzeby nielicznej garstki uprzywilejowanych, nie moe sta si jednak dominujc, oglnonarodow form produkcji. Moe wyzyskiwa robotnikw i rujnowa drobnych producentw, nie moe jednak speni swej dziejowej misji rozwoju si wytwrczych. Woroncow jak pamitamy widzia wyjcie dla Rosji i krajw zacofanych w industrializacji niekapitalistycznej, inicjowanej i kontrolowanej przez pastwo. 72 Teza taka gdyby j wysun niewiele rniaby si od jawnie absurdalnego twierdzenia, e, powiedzmy, przemys ciki lska nie moe si rozwija dziki rynkom w pozostaych czciach Polski.

49

warunkach Krlestwa pod rzdami carskimi obszerny rynek zewntrzny wpywa na rozwj gospodarczy, a co za tym idzie ostatecznie take polityczny. Podobnie bowiem jak Lenin prowadzia ona okrelon walk polityczn i badaa problem ekonomiczny w celu wycignicia wnioskw politycznych. W tym wietle teza o absolutnej przeciwstawnoci Rozwoju przemysu w Polsce i Rozwoju kapitalizmu w Rosji cakowicie upada 73. Nie musi to jednak oznacza, e w kwestii roli rynku zewntrznego w rozwoju kapitalizmu nie byo midzy Luksemburg a Leninem istotnych rnic teoretycznych. W pracach Marksa i Engelsa brak jest szerszego pozytywnego omwienia tej roli, co jednak nie wyniko z przyczyn oglnoteoretycznych. Planujc Kapita Marks widzia potrzeb odrbnego szerokiego potraktowania zagadnie handlu midzynarodowego i rynku wiatowego. Miay by powicone tym zagadnieniom dwie ostatnie ksigi dziea, ktre jednak nie zostay napisane 74. Pogldy wspczesne Mnoniki handlu zagranicznego Trudno natomiast znale teori wspczesnego kapitalizmu, ktra by nie zawieraa tezy o dynamizujcej w pewnych warunkach gospodark kapitalistyczn roli handlu zagranicznego. Zawiera t tez teoria dynamiki tej gospodarki M. Kaleckiego, zawiera j teoria nadwyki ekonomicznej P. Barana i P. Sweezego, zawieraj j wszystkie teorie keynesistowskie itd. Rozumowanie we wszystkich wymienionych teoriach zblione jest mniej wicej nastpujce: 1. W rozwinitej gospodarce kapitalistycznej wielko produkcji jest z reguy mniejsza od istniejcej zdolnoci wytwrczej. Czynnikiem bezporednio decydujcym o stopniu wykorzystania aparatu produkcyjnego jest efektywny popyt i jego zmiany. Decyduj one o rozmiarach sprzeday, a w konsekwencji okrelaj wysoko realizowanych zyskw. W zalenoci od wysokoci zyskw podejmowane s decyzje dotyczce produkcji biecej oraz inwestycji. 2. W gospodarce otwartej popyt globalny skada si z wydatkw krajowych na inwestycje i konsumpcj plus eksport minus import. Gdy eksport ronie szybciej ni import, globalny popyt
73

Upada ona take, np. w wietle wywodw Kuli w artykule Analiza modelowa w historii gospodarczej, Historyka, t. I, Warszawa 1967. Zamy bowiem, e Rosja i Krlestwo naleay do rnych typw krajw oraz e praca Lenina zawieraa wszystkie elementy uni we rs aln e (bez ktrych rozwj kapitalizmu w ogle nie jest moliwy), wszystkie e le me nt y s pe cyf i czne d la t ypu, d o k tre g o n ale aa Rosj a , a ponadto wszystkie elementy s pe cyf i czne d la Rosj i w ramach j ej typu . Praca Luksemburg moga zawiera wszystkie elementy uniwersalne (inaczej nie byaby prac o rozwoju kapitalizmu), wszystkie elementy s pe cyf i czne d la Kr les tw a w ramach je g o typu . Rnic si powanie od leninowskiej, moga by mimo to w peni poprawna. Jeli Rosja i Krlestwo byy jednotypowe, rnice mogy dotyczy specyfiki krajowej. I w tym wypadku praca Luksemburg moga by w peni poprawna, w szczeglnoci moga zawiera zasadniczo suszn koncepcj industrializacji Krlestwa. Rozwj przemysu w Polsce mg te oczywicie ujmowa nie wszystkie, lecz tylko gwne elementy specyficzne dla Krlestwa, a take typu, do ktrego ono naleao. Mg wreszcie w charakterystyce kraju i typu zawiera elementy bdne i wwczas w jakim zakresie istotnie mg by przeciwstawny pracy Lenina. 74 W zwizku z tym niektrzy ekonomici polscy podkrelaj obecnie istotne znaczenie dla uksztatowania si marksistowskiej teorii midzynarodowych stosunkw gospodarczych (w tym handlu zagranicznego) pracy R. Luksemburg Akumulacja kapitau oraz pracy R. Hilferdinga Kapita finansowy (porwnaj, np. Z. Kamecki, J. Sodaczuk, W. Sierpiski, Midzynarodowe stosunki ekonomiczne, Warszawa 1964, s. 27-36).

50

wzrasta, i na odwrt. W ten sposb handel zagraniczny moe oywia lub osabia aktywno gospodarcz w krajach kapitalistycznych. Podstawowe znaczenie ma przy tym nie tyle saldo bilansu obrotw zagranicznych, ile zmiany w eksporcie. Wzrost eksportu moe spowodowa rozbudow rynku wewntrznego. W kraju, ktrego eksport ronie, stopie oywienia dziaalnoci gospodarczej zaley od udziau eksportu w dochodzie narodowym, wielkoci wzrostu eksportu oraz od tego, w jakiej mierze pierwotny wzrost popytu zwizany z eksportem wywoa wtrne, dodatkowe przyrosty popytu na rynku wewntrznym75. 3. Wywoany wzrostem eksportu rosncy popyt na rynku wewntrznym moe by pocztkowo zaspokojony w drodze wzrostu stopnia wykorzystania istniejcego aparatu wytwrczego. Nastpnie pobudzi on inwestycje. Te z kolei zwiksz efektywny popyt na rynku krajowym. W rezultacie mog pojawi si dodatkowe inwestycje, tzw. pobudzone. W ten sposb dostatecznie wysoki i dugotrway wzrost eksportu moe wysoko podnie stop wzrostu gospodarczego kraju76. Spadek eksportu spowodowa moe natomiast nasilajcy si oglny spadek aktywnoci gospodarczej. Wpyw zmian w eksporcie na popyt efektywny, a przez to na dochd narodowy i na zatrudnienie w kraju, ujmuje liczbowo oparty na teorii mnonika inwestycyjnego mnonik handlu zagranicznego. Teoria tego mnonika wychodzi z zaoenia, e w gospodarce otwartej wzrost eksportu moe by potraktowany podobnie do inwestycji autonomicznych, tj. jako czynnik wprowadzany z zewntrz do ukadu gospodarczego, zwikszajcy popyt bez zwikszenia poday. Podobnie jak wzrost inwestycji autonomicznych, wzrost eksportu oddziaywa bdzie na gospodark kapitalistyczn mnonikowo. Mnonik eksportowy k e, wyraajcy liczbowo stosunek przyrostu dochodu narodowego dY do przyrostu eksportu dEx, zalee bdzie odwrotnie od sumy kracowej stopy oszczdnoci dO : dY i kracowej stopy importu d Im : dY: ke = dY: dEx = 1 : (dO : dY + d Im : dY) Przyrost dochodu narodowego pod wpywem wzrostu eksportu mona przedstawi wzorem: dY = dEx : (dO : dIm + dIm : dY) Im mniej dodatkowych dochodw z eksportu byoby zaoszczdzonych lub wydatkowanych na towary importowane, tym wyszy byby mnonik, tym szybciej zatem gospodarka osignaby poziom penego wykorzystania aparatu wytwrczego (po czym wystpiaby inflacja). Gdyby wzrost eksportu trwa duszy okres i gdyby pod wpywem zyskw w gaziach eksportowych oraz w zwizku ze wzrostem wykorzystania aparatu wytwrczego zaczy pojawia si dodatkowe inwestycje, pobudzone wzrostem popytu, ostateczny efekt wzrostu eksportu byby jeszcze znacznie wikszy. W tym wypadku dziaaby tzw. supermnonik, uwzgldniajcy korzystn zaleno od kracowej stopy inwestycji pobudzonych dI i : dY. Miaby on posta:
75

Warto tu przypomnie, e udzia eksportu w dochodzie narodowym Krlestwa Polskiego w ostatnich dziesicioleciach ubiegego wieku by niezwykle wysoki i e eksport ten niemal nieprzerwanie wzrasta. 76 Jak dzi Japonia (szybki wzrost obrotw zagranicznych do okoo 33 mld dolarw oraz produktu narodowego brutto do ponad 170 mld dolarw), tak w kocu XIX w. Krlestwo Polskie byo naszym zdaniem wrcz chyba klasycznym przykadem dziaania tego mechanizmu. Tym trudniej zrozumie, jak mogo to uj uwadze historykw gospodarki Krlestwa.

51

ks = 1 : (dO : dY + dIm : dY - dIi : dY) Mechanizm mnonika i supermnonika wyjania przy pewnych uproszczjcych zaoeniach proces kumulatywnego wzrostu lub spadku popytu, produkcji, zatrudnienia i dochodu narodowego zasadniczo w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych. W krajach kapitalistycznych sabo rozwinitych gospodarczo wzrost eksportu, pobudzajc wzrost produkcji na eksport, a zarazem zwikszajc dochd na rynku wewntrznym, powoduje z reguy silny wzrost popytu na dobra importowane. Brak wielu wasnych gazi wytwrczoci uniemoliwia wzrost produkcji poszukiwanych towarw. W rezultacie wpyw mnonika moe by tylko niewielki (zbliony do jednoci)77. Krlestwo Polskie byo jednak w tym wypadku jak si wydaje w zupenie szczeglnej sytuacji, i to wanie dziki rynkom wschodnim i rosyjskiej polityce celnej. Rynki wschodnie umoliwiy rozwinicie eksportu w ogromnej skali. Wpywy z eksportu z nadwyk pokryway koszty importu. Realizowane na owych rynkach stosunkowo bardzo wysokie zyski umoliwiay szybk akumulacj kapitau krajowego i przycigay kapitay obce. W rezultacie intensywnych procesw inwestycyjnych rozwijay si te gazie zaopatrujce rosncy rynek krajowy. Struktura przemysu w Krlestwie Polskim stawaa si stopniowo wielostronna. W przypadku Krlestwa w rnych okresach dziaa jak si wydaje supermnonik eksportowy, zapewniajc gospodarce wysok stop wzrostu. Krytycy Rozwoju przemysu w Polsce wysunli w swoim czasie ide oparcia si przemysu polskiego na rynku wewntrznym (niekiedy jak Daszyska-Goliska wrcz na autarkii gospodarczej), co miao mu zapewni harmonijny rozwj. Narzekali na obce pochodzenie znacznej czci kapitaw dziaajcych w Krlestwie. Zapewniali, e bez rynkw wschodnich i obcych kapitaw rozwj take byby wspaniay. Wiele wskazuje jednak na to, e istniaa alternatywa: albo rynki wschodnie, dua akumulacja, stosunkowo obfity dopyw kapitaw obcych i na tej podstawie rozwj, pocztkowo nawet bardzo jednostronny, lecz w wysokim tempie, albo rynek wewntrzny, saba akumulacja, saby dopyw kapitaw obcych i na tej podstawie rozwj bardziej harmonijny, lecz w tempie stosunkowo niskim. Na istnienie wwczas takiej alternatywy wskazuje m.in. rozwijana obecnie teoria dwutorowego rozwoju gospodarczego78. W modelowej analizie moliwoci rozwojowych kapitalizmu stwierdza J. Kleer w pracy Zapocztkowanie rozwoju ekonomicznego dowodzono, e wytworzona produkcja moe znale zbyt w obrbie zamknitej gospodarki. Z teoretycznego punktu widzenia nie ma potrzeby istnienia rynkw zagranicznych dla gospodarki kapitalistycznej wzrastajcej w coraz szerszej skali. Inaczej jest jednak w rzeczywistym rozwoju tej gospodarki. W krajach, ktre pierwsze wkroczyy na drog uprzemysowienia, rozszerzajce rynek wewntrzny przemiany strukturalne dokonyway si powoli. Powolna denaturalizacja gospodarki chopskiej nie zapewniaa rosncej produkcji przemysowej ani penych moliwoci zbytu, ani odpowiedniej stopy zysku. Gdyby produkcja ta zaleaa wycznie od chonnoci rynku wewntrznego i moliwoci jego rozszerzania si, nie byaby w stanie rozwija si w szybkim tempie.
77 78

Zobacz Z. Kamecki, J. Sodaczuk, W. Sierpiski, wyd. cyt., rozdz. X. Zobacz J. Kleer, Zapocztkowanie rozwoju ekonomicznego, Warszawa 1964.

52

Trudnoci rozwizyway rynki zagraniczne, na ktre przede wszystkim obliczone byy niektre przemysy. W ten jedynie sposb moliwe byo zapewnienie odpowiedniej stopy zysku przy jednoczesnym utrzymaniu wzgldnie wysokiego tempa wzrostu produkcji, na co w odniesieniu do Krlestwa Polskiego wskazywaa Luksemburg. Znajomo drg uprzemysowienia dzisiaj rozwinitych krajw kapitalistycznych sumuje Kleer pozwala na okrelenie wanej prawidowoci. Polega ona na tym, e tempo wzrostu produkcji przemysowej nie jest okrelane tylko przez wielko rynku wewntrznego oraz tempo jego rozszerzania, lecz przez kombinacj wielkoci rynku wewntrznego oraz rynkw zewntrznych ... Jeli uwzgldnimy, e proces industrializacji i ekspansji zewntrznej krajw dzisiaj rozwinitych dokonywa si w warunkach, kiedy przewaga ekonomiczna tych krajw w stosunku do pozostaego wiata bya bardzo dua ze wzgldu na poziom wytwrczoci wtedy tylko zrozumiemy wielkie znaczenie dwutorowego rozwoju gospodarczego. Nie bdzie przesady w stwierdzeniu, e bez rynkw zagranicznych proces uprzemysowienia dokonywaby si nie tylko znacznie wolniej, ale i ze znacznie wikszymi trudnociami nie tylko ekonomicznymi, lecz i spoecznymi79. Wnioski oglne Sprbujmy podsumowa przedstawione wyej oceny. Naszym zdaniem: 1. Analiza ekonomiczna zawarta w Rozwoju bya zasadniczo poprawna dla okresu, w ktrym bya dokonywana i ktrego gwnie dotyczya. Luksemburg zbadaa gwne cechy i procesy ycia ekonomicznego Krlestwa i do trafnie okrelia ich wzgldn wag i si w wczesnych warunkach. Gdyby sytuacja nie ulega radykalnej zmianie wskutek wojny i jej konsekwencji, prawdopodobnie w znacznym stopniu suszna okazaaby si te jej prognoza ekonomiczna. W szczeglnoci uwaamy za trafne nastpujce twierdzenie Ry Luksemburg: e rynki wschodnie, zagwarantowane dla rosyjskiej i polskiej buruazji prohibicyjn barier celn, odegray wiodc rol w kapitalistycznej industrializacji Krlestwa; e ekonomiczne korzyci zwizku Krlestwa z Rosj zdecydowanie przewaay nad stratami; e ani konkurencja przemysu rosyjskiego, ani polityka rzdu rosyjskiego nie zrujnowayby przemysu polskiego; dziaajc odpowiednio, korzyci ze zwizku z Rosj czerpaby on jeszcze dugo; e kadubowa niepodlego Krlestwa bardzo utrudniaby temu przemysowi dostp do rynkw wschodnich, a jednoczenie naraziaby go na konkurencj przemysu krajw zachodnioeuropejskich w takim stopniu, e proces industrializacji ulegby powanemu zwolnieniu, jeli nie zahamowaniu; e w zwizku z tym buruazja Krlestwa szczeglnie wielka nie bya zainteresowana ekonomicznie niepodlegoci80. 2. Prognoza ekonomiczna Ry Luksemburg okazaa si czciowo niesuszna. Niezalenie bowiem od oglnego pogorszenia si sytuacji gospodarczej na pocztku XX w., ktre w jednakowym
79 80

Tame, s. 116-117; podkrelenia J.D.; por. take s. 113-115. Wbrew wielu pniejszym opiniom, przypisujcym buruazji polskiej jako caoci silne denie do opanowania rynku narodowego za pomoc wasnego pastwa, antynarodowa postawa powanej. i bardzo wpywowej czci tej buruazji bynajmniej nie bya wymysem Luksemburg, lecz faktem. Przynajmniej tak sdzi dzi znaczna liczba historykw polskich (zobacz np. W. Kula, Ksztatowanie si kapitalizmu w Polsce, wyd. cyt., s. 104110 i 128132).

53

stopniu dotkno przemys polski i rosyjski, nastpio pogorszenie sytuacji przemysu polskiego w stosunku do rosyjskiego. Znalazo to syntetyczny wyraz w spadku udziau Krlestwa w produkcji przemysowej caego pastwa rosyjskiego. W efekcie zakoczenia przewrotu technicznego w przemyle rosyjskim spady tam koszty i wzrosa produkcja. czna produkcja obu przemysw zbliya si prawdopodobnie w niektrych gaziach do aktualnych granic pojemnoci rynku. Odczuwalny wzrost konkurencji prowadzi do obniki cen i zyskw. Co za waniejsze, w zblionych teraz warunkach technicznych pewne naturalne przywileje przemysu rosyjskiego mogy mu zapewni wysze zyski, czego konsekwencj byo wzmoenie napywu kapitaw obcych do Rosji. 3. Krytyka analizy ekonomicznej dokonanej przez Luksemburg nie bya zbyt trafna. Krytycy Rozwoju przemysu w Polsce nie mieli racji zwaszcza w ocenach dotyczcych roli rynkw wschodnich i rosyjskiej polityki celnej. Mylili si te raczej w swych kracowo pesymistycznych prognozach gospodarczych opartych na pewnych dowiadczeniach z lat 1900 1908. Przemys Krlestwa bynajmniej nie musia ustpi. Do zasobny w kapita, ktry powiksza wzmoon akumulacj zyskw, dokonywa on przestawie w asortymencie produkcji, podnosi technik i organizacj pracy, zmienia w pewnej mierze sw struktur gaziow. Pozytywne efekty tych przedsiwzi take w postaci wzmoonego eksportu do Rosji zdyy si ujawni jeszcze przed wojn. Tote nawet w wypadku szybszego rozwoju innych okrgw przemysowych imperium carskiego, Krlestwo pozostaoby raczej jedn z bardziej rozwinitych prowincji, czerpic przy tym korzyci z szybkiego rozwoju caej gospodarki. 4. Prognoza ekonomiczna wysunita w ramach tej krytyki okazaa si jednak czciowo suszna. Krytycy prawidowo uchwycili szereg cech i procesw ekonomicznych, wprawdzie w wczesnych warunkach na og wtrnych, nie mniej istotnych, a niekiedy nawet o rosncym znaczeniu. W szczeglnoci uwaamy za trafne nastpujce ich twierdzenia: e przemys polski naraony by na rosnc konkurencj rosyjsk i mimo wysikw nie byby w stanie utrzyma swej poprzedniej pozycji w pastwie carskim, wobec czego korzyci ekonomiczne ze zwizku z Rosj zmniejszayby si, e przemys ten osign poziom, przy ktrym w pewnych warunkach mgby istnie bez cisego zwizku ekonomicznego z Rosj, e wobec tego wrd buruazji Krlestwa wzrasta bdzie zainteresowanie spraw rozlunienia tego zwizku. W przedstawionej tu postaci zasadnicze tezy stron uczestniczcych w sporze zdaj si by do pogodzenia, wzajemnie si uzupenia i razem wzite wyjania najwaniejsze cechy i procesy ekonomicznego, a czciowo take politycznego ycia Krlestwa przed I wojn wiatow. Z problemw gospodarczych niepodlegoci Z problemw Polski midzywojennej Jeli pogld Luksemburg na rol rynkw wschodnich by w duej mierze suszny, to musia te znale jakie potwierdzenie w gospodarczej rzeczywistoci Polski midzywojennej, ktra zostaa tych rynkw pozbawiona. Nie chcemy tu wcza si do trwajcej dyskusji o bilansie gospodarczym Polski buruazyjnej. Niewtpliwie jednak wczesn gospodark polsk charakteryzoway m.in. ostry brak

54

kapitaw oraz wielkie trudnoci w handlu zagranicznym. Nastpio te zdecydowane pogorszenie struktury tego handlu w porwnaniu z handlem Krlestwa81. Wedug oceny A. Jezierskiego wskanik struktury polskiego handlu zagranicznego wynis w 1929 r. 0,40, a w 1937 r. 0,37. Na tej podstawie autor ten przypuszcza, e sytuacja Polski w okresie midzywojennym w stosunku do jej rozwinitych gospodarczo partnerw handlowych bya zbliona do sytuacji Krlestwa Polskiego w I poowie XIX w. 82 Przyjmujc istnienie do bliskiego zwizku midzy struktur handlu zagranicznego a korzyciami odnoszonymi z niego przez dany kraj i jego pozycj w gospodarce wiatowej, nie mona unikn wniosku, e nastpi tu regres. Brak rynkw zbytu by jednym z najpowaniejszych hamulcw rozwoju gospodarczego Polski w dwudziestoleciu midzywojennym83. Wydaje si, i gwne zwizki byy tu nastpujce: 1. W okresie przedwojennym przemys Krlestwa dysponowa rynkami wschodnimi o znacznej jeszcze pojemnoci przy danych cenach, zapewniajcych mu wysokie zyski. Zyski te zapewniay akumulacj kapitau i silny jego dopyw z zewntrz. Inwestycje rozszerzay rynek wewntrzny. W efekcie stopa wzrostu bya wysoka. 2. Z wojny przemys polski wyszed bez rynkw wschodnich i bez kapitaw. Konkurencja znacznie silniejszych partnerw wypchna go z zastpczych rynkw zagranicznych, ktre przez pewien czas posiada. Udao mu si natomiast obwarowa na do szczupym rynku wewntrznym. 3. Do rozwoju przemysu polskiego konieczne byy przede wszystkim kapitay. Warunkiem akumulacji i dopywu kapitaw obcych bya m.in. wysoka stopa zysku. Aby j osign, naleao obniy koszty lub podnie ceny. Zdecydowano si pocztkowo obniy koszty w drodze obniki pac i zwikszenia wydajnoci pracy robotnikw. Zwenie rynku rodkw konsumpcji wyrwnane zostao rozszerzeniem rynku rodkw produkcji. W miar wzrostu inwestycji wzrasta stopniowo take rynek konsumpcyjny. 4. Jednake granice rynku byy wskie. Aby przedosta si na rynek wiatowy, przemys polski musia przystpowa do karteli midzynarodowych na niekorzystnych zazwyczaj warunkach. Ale rwnie rynek wewntrzny by ograniczony. Zway go dodatkowo wysokie ceny monopolowe. Dlatego rynek wzrasta powoli i rwnie tylko powoli moga wzrasta produkcja. Oznaczao to brak powaniejszego boomu inwestycyjnego, ktry by przypieszy rozwj rynku wewntrznego. 5. By moe, wydatnie powikszyaby ten rynek radykalna reforma rolna, ktrej jednak buruazyjno-obszarnicza Polska nie moga przeprowadzi. Pastwo prbowao stworzy dodatkowy rynek wewntrzny za pomoc podejmowanych przez siebie inwestycji, lecz dziaalno ta z rnych przyczyn nie nabraa wikszych rozmiarw. 6. Rynki wschodnie zapewniy w swoim czasie przemysowi Krlestwa dugi okres niemal bezkryzysowego rozwoju (trudnoci na tych rynkach wystpoway gwnie w latach nieurodzajw i by je w stanie przezwyciy stosunkowo niewielki spadek cen i zyskw). W ukadzie powojennym przemys polski sabo wprawdzie zwizany z midzynarodowym rynkiem towarowym, ale za to
81

Jak pamitamy, w roku 1910 dwie trzecie eksportu na Zachd stanowiy surowce, a jedn trzeci pfabrykaty i wyroby przemysowe, ktre z kolei niemal w caoci skaday si na eksport w kierunku wschodnim. W latach 1934 i 1937 struktura polskiego eksportu bya nastpujca: towary w stanie surowym (kolejno) 45 i 42%, w stanie obrbki prostej 44 i 42%, a w stanie obrbki daleko posunitej 11 i 16%. 82 Zobacz A. Jezierski, Handel zagraniczny..., wyd. cyt., s. 201. Autor ten dochodzi m. in. do wniosku, e od lat dziewidziesitych handel zagraniczny Krlestwa Polskiego mia struktur przetwrcz, natomiast handel zagraniczny Polski midzywojennej mia struktur surowcow. 83 Zobacz np. Z. Landau, J. Tomaszewski, Trudna niepodlego, wyd. cyt., s. 126 i nastpne.

55

silnie z midzynarodowym rynkiem kapitaowym i nie posiadajcy nadto szerszej bazy rynku wewntrznego okaza si bardzo wraliwy na koniunktur wiatow. 7. W efekcie stopa wzrostu bya niska. Otwarcie rynkw wschodnich (radzieckich), by moe, zmienioby t sytuacj. Chocia bowiem przemys polski znalazby si na tych rynkach w pooeniu znacznie gorszym ni przed wojn (radziecki monopol handlu, konkurencja innych przemysw kapitalistycznych), jego produkcja mogaby wzrosn. Nie wiadomo jednak, czy znalazyby si konieczne do tego kapitay. Poprawne okrelenie roli poszczeglnych czynnikw rozwoju przemysu i caej gospodarki polskiej w okresie midzywojennym moliwe jest tylko w ramach teorii tego konkretnego rozwoju, ktrej dotychczas brakuje. W adnym jednak razie nie dziaa ju wwczas mechanizm, ktry zapewni szybki rozwj gospodarczy Krlestwu. Z dowiadcze Polski Ludowej Interesujce wiato na szereg problemw sporu wok Rozwoju przemysu w Polsce mog te rzuci dowiadczenia gospodarcze Polski Ludowej. Wskutek nowego cigu wydarze historycznych Polska powrcia na tradycyjne rynki wschodnie. Powrcia na te rynki od dawna ju socjalistyczne jako kraj socjalistyczny. Zarwno sam ten powrt, jak te fakt zmiany ustroju miay doniose konsekwencje ekonomiczne. Rola rynkw wschodnich w przemysowym rozwoju Polski pozostajc wielk ulega powanej zmianie w porwnaniu z okresem sprzed I wojny wiatowej. Przede wszystkim dlaczego ta rola pozostaa wielka? Dowiadczenie pokazao, i may kraj, nawet socjalistyczny, nie moe dzi stworzy przemysu wszechstronnie rozwinitego, a jednoczenie na wiatowym poziomie technicznym. Ma on prawdopodobnie przed sob alternatyw: albo wszechstronny rozwj w oparciu o rynek wewntrzny, ale jednoczenie rosnce zacofanie w stosunku do techniki wiatowej i wiatowej wydajnoci pracy, czyli pozostawanie coraz bardziej w tyle za wiatow czowk przemysow albo rozwj w jakim stopniu jednostronny , w oparciu take o rynek zewntrzny i import przodujcej techniki, lecz za to stosunkowo szybki wzrost wydajnoci pracy, przyblianie si do wiatowej czowki przemysowej. Konieczna staa si budowa przemysu zdolnego do wytworzenia towarw na eksport. Polska miaa ju raz wielki wyspecjalizowany przemys eksportujcy na rynki wschodnie. Niezwykle wysoko ocenia ten stan rzeczy Ra Luksemburg i zostaa za to bardzo ostro skrytykowana. Wysunity zosta wwczas idea skupienia si przemysu polskiego na rynku wewntrznym. Polska buruazyjna realizowaa idea autarkii, bo musiaa i jej gospodarka dusia si we wasnym sosie. Polska socjalistyczna stopniowo od niego odchodzi. Umoliwiaj jej to m.in. rynki radzieckie. Rola rynkw wschodnich zmienia si jednak take w innym kierunku. Za eksport konsumpcyjny do Rosji przemys Krlestwa mg kupowa maszyny i urzdzenia na Zachodzie. Dzi rubel jest walut w tym sensie niewymienialn i eksport do ZSRR nie daje Polsce moliwoci zakupw inwestycyjnych na rynkach kapitalistycznych. Kupowa na tych rynkach moemy dzi zasadniczo wycznie za nasz eksport na nie ten za jest tradycyjnie niezwykle utrudniony. W okresie midzywojennym przemys polski nie zdoa przedosta si szerzej na te rynki. Udzia w kartelach midzynarodowych niewiele tu pomg. Na wybicie sobie drogi na nie dziki

56

rekonstrukcji technicznej choby niektrych bran zabrako si. Polska socjalistyczna ma mono mobilizacji w tym celu powanych rodkw i moe tu odnie sukces o decydujcym znaczeniu. rodki mog by wasne lub zagraniczne. Krlestwo Polskie w duej mierze korzystao z tych ostatnich. Przemys Krlestwa rozwija si przez to w znacznej mierze eksterytorialnie (obce kapitay polskimi rkami pracoway na obce rynki). Ra Luksemburg podkrelaa niezwykle szybki rozwj przemysu Krlestwa, ktry bez obcych kapitaw byby wysoce utrudniony. Krytycy zarzucali jej aprobat zjawiska niezdrowego gospodarczo i szkodliwego z narodowego punktu widzenia. Wysunity zosta wwczas postulat zastpienia kapitaw obcych przez krajowe powstae z oszczdnoci mas pracujcych. W Polsce buruazyjnej eksterytorialny przemys upad z braku rynkw. Stopa zysku uksztatowaa si na stosunkowo niskim poziomie, co oznaczao trudnoci w odbudowie kapitaw krajowych, a jednoczenie wraz z innymi czynnikami likwidacj mechanizmu szerszego samorzutnego dopywu kapitaw obcych. W tej sytuacji wadza pastwowa staraa si zapewni wzrost zyskw kosztem mas pracujcych i jednoczenie czynia maksymalne wysiki, aby uzyska poyczki zagraniczne. W rezultacie wzrs dopyw kapitaw obcych, jak rwnie stopie opanowania przez te kapitay przemysu polskiego, ale mechanizmu szybkiego wzrostu gospodarczego nie udao si uruchomi. Polska Ludowa odzyskaa rynki wschodnie i rozwina eksport na nie. Nie oznaczao to jednak uruchomienia mechanizmu dopywu rodkw obcych. Kraje socjalistyczne rozwijaj si gwnie w oparciu o rodki wasne, ktre w mniejszych krajach s ograniczone. Cho stosunkowo bardzo wysoka, ograniczona jest take moliwo ich mobilizacji na rzecz rozwoju gospodarczego. Std m.in. granice tego rozwoju. Handel zagraniczny moe te granice rozszerzy, wtpliwe jest jednak, by mg je znie w podobny sposb, jak to w swoim czasie miao miejsce w Krlestwie. W wiecie wspczesnym istnieje cay szereg zjawisk zdajcych si wiadczy o powanym znaczeniu problematyki wysunitej w swoim czasie przez Luksemburg w pracy Rozwj przemysu w Polsce. Ogromn rol w prezentowanej tam koncepcji ekonomicznej (i w opartej na niej koncepcji spoeczno-politycznej) odgrywao, np. stwierdzenie wielkich korzyci gospodarczych wynikajcych z rozlegoci zunifikowanego terytorium gospodarczego. W ten sposb wysunita zostaa problematyka o doniosym i jak si okazao wraz z rozwojem si wytwrczych rosncym znaczeniu. Integracja gospodarcza jest obecnie praktyk lub co najmniej hasem we wszystkich niemal czciach wiata.

57

Z NAJNOWSZEJ HISTORII WALK IDEOWO-POLITYCZNYCH WOK RY LUKSEMBURG84

Spr wok Akumulacji kapitau by niemal od pocztku czci walk ideowo-politycznych wok R. Luksemburg. Uwikanie w te walki rnie wpyno w przeszoci na losy Akumulacji. W kocu lat 20-tych i pocztku 30-tych przesdzio te losy negatywnie na z gr lat dwadziecia. Podjta poprzednio w ruchu komunistycznym naukowa analiza teorii ekonomicznej R. Luksemburg zostaa zaniechana, wrd marksistw utrwalio si przekonanie o zupenej bdnoci teoretycznej i znacznej szkodliwoci politycznej Akumulacji kapitau. W okresie midzywojennym walki ideowo-polityczne wok R. Luksemburg toczyy si na paru gwnych frontach. Szereg pogldw dziaaczki, zwaszcza jej krytyk bolszewikw, staray si wykorzysta liczne opozycyjne ugrupowania w ramach ruchu komunistycznego, z reguy wkrtce ekskomunistyczne. Powoujc si na R. Luksemburg, zwalczay one aktualne kierownictwa i lini polityczn wasnych partii, KPZR i Midzynarodwki Komunistycznej. Niektre pogldy dziaaczki staraa si wykorzysta lewica socjalistyczna dla uzasadnienia swej koncepcji trzeciej drogi do socjalizmu. Centrum i prawica ruchu socjalistycznego uyway krytycznych wobec bolszewikw wypowiedzi R. Luksemburg w swych antykomunistycznych i antyradzieckich kampaniach politycznych. Niekiedy sigaa te do tych wypowiedzi propaganda buruazyjna. Skupione w kierowanej przez KPZR III Midzynarodwce partie komunistyczne prowadziy zacit walk polityczn i ideologiczn na wszystkich tych frontach. Za najgroniejszego przeciwnika uznane zostay w kocu lat 20-tych ugrupowania ekskomunistyczne i lewica oraz cay ruch socjalistyczny. Wszelka krytyka z tej strony linii politycznej KPZR, MK i poszczeglnych partii-sekcji MK uwaana bya za wrog, antyrewolucyjn i antysocjalistyczn. Warunki nie sprzyjay obiektywnej analizie pogldw R. Luksemburg. Z paru rnych przyczyn zwyciya wwczas w ruchu komunistycznym tendencja, aby zdecydowanie odci si od kopotliwej ideowej spucizny niebolszewickiej lewicy II Midzynarodwki. Wszystko, co nie zgadzao si z leninizmem w jego wczesnej interpretacji, uznane zostao za bdne i szkodliwe. Tak powsta bdny, antymarksistowski i antyleninowski system pogldw R. Luksemburg luksemburgizm. Po II wojnie wiatowej warunki byy ju inne i zachodziy w nich dalsze zmiany. Walki ideowo-polityczne wok R. Luksemburg nie wygasy jednak tocz si z rn si do dzi. Pragniemy w tym rozdziale: 1. Przedstawi w skrcie konkretne przyczyny i histori tych walk w ostatnim okresie; 2. Wyjani ich specyfik w porwnaniu z walkami w okresie midzywojennym; 3. Ustali ich przypuszczaln perspektyw oraz moliwy wpyw na przebieg dalszych bada pogldw R. Luksemburg. Zajmiemy si najpierw nowymi polemikami wok rozmaitych pogldw dziaaczki. W ostatnim wierwieczu toczyy si one w wielu punktach wiata. W naszych rozwaaniach ograniczymy si do tych krajw, w ktrych polemiki te miay szerszy zasig lub znaczn wag. Spord krajw socjalistycznych bd to Zwizek Radziecki, NRD i Polska; spord krajw kapitalistycznych przede wszystkim RFN i Wochy. Przedstawimy poza tym te tylko fragmenty polemik, ktre uwaamy za najbardziej istotne.
Fragment ksiki J. Dziewulskiego, Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej Ry Luksemburg a aktualne spory wok jej pogldw, Warszawa 1978, s. 170-230.
84

58

Z kolei zajmiemy si powicon R. Luksemburg midzynarodow konferencj, ktra odbya si w 1973 r., w Reggio Emilia we Woszech. Odmienne oceny myli i czynu R. Luksemburg, opracowane przez rne kierunki w ruchu robotniczym w poprzednich latach, zetkny si tam ze sob. W ostatniej czci rozdziau podejmiemy analiz przedstawionych poprzednio walk ideowo-politycznych wok R. Luksemburg w ostatnim wierwieczu i ich wynikw. Pozwoli to wycign szereg wnioskw, w tym take metodologicznych. Taka budowa rozdziau ma swe dodatnie i ujemne strony. Gwnym minusem s pewne powtrzenia. Trudno byo ich unikn, w trzech bowiem kolejnych ujciach opisie zmian, opisie ich wyniku, czyli stanu pogldw w 1973 r. oraz analizie caoci chodzi o te same gwne problemy. Jednake kade z uj wnosi co innego do obrazu przemian w ocenie spucizny teoretycznej i politycznej R. Luksemburg. Kade te moe bardziej od innych przemwi do czytelnika, ktry chciaby zweryfikowa wasne lub cudze sdy o dziaaczce, a ktry nie znajdzie w istniejcej literaturze peniejszego obrazu i objanienia przemian w tych sdach. 1. Nowe polemiki i oceny A. W krajach socjalistycznych W ZSRR kwestia pogldw R. Luksemburg zostaa zamknita jeszcze przed wojn. Inna bya sytuacja w modych pastwach socjalistycznych, zwaszcza w Polsce i NRD. Tutaj oceny, uksztatowane w ruchu komunistycznym w pocztku lat 30-tych, musiay dopiero zwyciy. Socjalistyczne pastwo niemieckie od pierwszej chwili znalazo si na linii frontu walk politycznych i ideologicznych. Kwestia pogldw R. Luksemburg bya tam palca, gdy powoali si na nie przeciwnicy polityczni. Zamkn j miay publikacje z okazji 80-tej rocznicy urodzin dziaaczki. Byy to przede wszystkim: znana praca F. lssnera o R. Luksemburg oraz dwutomowy wybr jej pism i przemwie z przedmow W. Piecka i krytycznymi artykuami W. Lenina i J. Stalina85. W Polsce, w 1947 r. na pogldy R. Luksemburg powoa si J. Hochfeld z PPS, uzasadniajc potrzeb instytucjonalnego zagwarantowania praw i swobd demokratycznych. W odpowiedzi R. Werfel z PPR stwierdzi, e w pastwie ludowym nie ma niebezpieczestw, przed ktrymi przestrzega J. Hochfeld, a wic i potrzeby tego typu gwarancji; przy okazji przedstawi on komunisF. lssner, Rosa Luxemburg. Eine kritische biographische Skizze , wyd. cyt.; Rosa Luxemburg, Ausgewahlte Reden und Schriften, t. 1 i 2, Berlin 1951. Komunistyczne odpowiedzi wywoay zwaszcza powoujce si na R. Luksemburg publikacje autorw ekskomunistycznych oraz socjaldemokratycznych, ktrzy w nowych warunkach podjli stare spory. Byy to, m.in.: R. Fischer, Stalin und der deutsche Kommunismus. Der Ubergang zur Kontrrevolution , Frankfurt/Main 1947; O. Flechtheim, Die KPD in Weimarer Republik, Offenbach 1948 (wznowienie Frankfurt/Main 1969); P. Frlich, Rosa Luxemburg. Gedanken und Tat, Hamburg 1949 (poprzednio Paris 1939 i London 1940); Rosa Luxemburg. Briefe an Freunde (w tym szkic biograficzny dziaaczki pira B. Kautskiego), tame, 1950. Wszystkie te prace zawieray oceny zasadniczo sprzeczne z panujcymi wrd komunistw oraz ataki na komunizm. P. Nettl uwaa, e to KPD po dojciu do wadzy w Niemczech Wschodnich otworzya sw puszk Pandory starych problemw. Niezalenie od tego, kto i po co rozpocz polemik, rozgorzaa ona w taki sposb, e publikacje jednej ze stron wywoyway odpowiedzi drugiej. Na przykad, odpowiedzi na NRD-owskie publikacje o R. Luksemburg z pocztku lat 50-tych by artyku P. Frlicha, Wie die SED Rosa Luxemburg ehrt (w Der Koohel-Brief (Mnchen), 1953, nr 1 i 2).
85

59

tyczn ocen pogldw R. Luksemburg, ktr popar obszernym fragmentem przedwojennej pracy na ten temat teoretyka KPP, J. Rynga86. Ta te ocena lega u podstaw ideologicznych PZPR 87. Popularyzowali j nastpnie liczni partyjni naukowcy i propagandyci. Powielana w masowej skali, staa si ona elementem wiatopogldu znacznej czci wczesnego modego pokolenia Polski Ludowej. mier J. Stalina, ujawnienie bdw i wypacze kultu jednostki przez N. Chruszczowa wstrzsny midzynarodowym ruchem komunistycznym. W rnych krajach socjalistycznych konsekwencje tego byy rne. Zarwno jednak w ZSRR, jak w NRD i PRL, w toku destalinizacji ponownie stana m.in. kwestia pogldw R. Luksemburg. W ZSRR, w trakcie tzw. odwily nikt, o ile nam wiadomo, nie powoa si na te pogldy w jakimkolwiek celu politycznym, co jest zrozumiae. Powoywanie si na nie w tym czasie za granic powodowao tam do ostre reakcje publicystyczne. Jednoczenie jednak zaczto sobie uwiadamia, e funkcjonujca dotd ocena R. Luksemburg (podobnie jak liczne inne oceny powstae pod wpywem kultu jednostki) moe by nieprawidowa. Spowodowao to ponowne podjcie pozytywnych bada w tym zakresie, przerwanych w pocztku lat 30-tych. Zainicjowali je radzieccy historycy niemieckiego i polskiego ruchu robotniczego. Osigane wyniki zwykle przybieray pocztkowo form artykuw zamieszczanych w najrozmaitszych czasopismach i zbiorach. W rezultacie szeroko zakrojonej, systematycznej pracy badawczej zaczy pojawia si nastpnie mniejsze samodzielne publikacje, wreszcie ksiki88. Naukowcy radzieccy podjli badania historii caej III Midzynarodwki, a take historii KPZR i Midzynarodwki Komunistycznej. Stwierdzili wkrtce, e naukowa analiza wanych problemw dziejw tych organizacji wymaga prawidowego okrelenia roli R. Luksemburg i grup politycznych zwizanych z ni bezporednio lub porednio (pogldami, tradycj). Postpy w owych

86

J. Hochfeld, Problematyka nowego okresu, Przegld Socjalistyczny, 1947, nr 3; R. Werfel, Istota nowego pastwa i problem biurokratyzmu, Nowe Drogi, 1947, nr 3; J. Ryng, U rde bdw luksemburgizmu, tame. 87 Por. Podstawy ideologiczne PZPR, Warszawa 1949, s. 18, 19 i inne. 88 Jednym z pierwszych sygnaw odradzania si w ZSRR zainteresowania R Luksemburg i zwizanymi z ni ugrupowaniami politycznymi by rocznicowy artyku K. Grinberga Pamiati Karla Libknechta i Rozy Luksemburg, opublikowany w Nowoje Wremia, 1959, nr 3, W 1960 r. pojawiy si dotyczce dziaaczki i wspomnianych ugrupowa artykuy W. Briumina, W. Czistiakowa i R. Jermoajewej. W 1961 r. wyszed w Moskwie zbir Roza Luksemburg o litieraturie. W nastpnym roku czasopismo Nowaja i Nowiejszaja Istoria (nr 5) zamiecio nie publikowane przedtem w ZSRR pisma R. Luksemburg przeciw rewizjonizmowi; ukazay si ponadto: praca I. Kriwoguza Spartak i obrazowanije Kommunisticzeskoj Partii Germanii oraz artyku B. Ajzina o walce przeciw rewizjonizmowi w socjaldemokracji niemieckiej. W 1963 r. ukaza si artyku A. Manusewicza o R. Luksemburg, a w 1965 r. M. Noskowa. W 1966 r. powicono dziaaczce szereg artykuw w czasopismach i zbiorach, w tym zwaszcza artykuy: R. Jewzierowa, E. Zacharenki, B. Ajzina, J. Zajcewa. W latach 1967 1970 ukazay si m.in, artykuy i ksiki: W. Czistiakowa (dwie publikacje), I. Jaborowskiej (cztery), J. Millera, N. Puchowa, G. Derenkowskiego, G. Aleksiejewa i J. Zajcewa. W latach 1971-1975 Ry Luksemburg oraz polskiemu i niemieckiemu ruchowi rewolucyjnemu na przeomie wiekw powicone zostay m.in. artykuy W. Czistiakowa (cztery), I. Jaborowskiej (pi), A. Manusewicza i G. Derenkowskiego. Ukazay si ponadto ksiki: R. Jermoajewej i A. Manusewicza Lenin i polskoje raboczeje dwienije, Moskwa 1971 oraz R. Jewzierowa, I. Jaborowskiej, Roza Luksemburg, Moskwa 1974. Ostatnia pozycja jest obszern prac biograficzn, ktrej skrt opublikowao w tyme roku czasopismo Nowaja i Nowiejszaja Istoria. Blisze dane o wymienionych publikacjach, ktre stanowi oczywicie tylko cz radzieckiej literatury na powyszy temat z lat 1959-1975, podajemy w bibliografii [zamieszczonej w ksice Geneza i gwna tre...].

60

nowych badaniach historycznych89 miay ze swej strony wielkie znaczenie dla rewizji starej i sformuowania nowej oceny Ry Luksemburg. Pracujcy nad tym historycy radzieccy uznali stalinowsk ocen tej dziaaczki i lewicowcw niemieckich za nieby (nigdy te niemal nie powouj si na Stalina). Podjli oni ni bada tam, gdzie w kocu lat 20-tych i na pocztku 30-tych przerwaa j czystka ideologiczna i personalna. Nawizali zarwno do niektrych wynikw bada z lat 20-tych, jak zwaszcza do ich metodologii. Stanwszy w stosunku do R. Luksemburg i jej towarzyszy ideowych na gruncie historyzmu, przebadali od nowa wielk ilo faktw z przeomu wiekw. Stwierdzili przede wszystkim bezpodstawno lub przesadno wielu zarzutw sformuowanych w stosunku do tych dziaaczy w latach 30-tych. W rezultacie odrzucili wysunite wwczas i powszechnie przyjte potem tezy o istnieniu bdnego systemu luksemburgizmu. Historycy radzieccy stwierdzili nastpnie i podkrelili wielkie zasugi R. Luksemburg w walce z nacjonalizmem PPS, z rewizjonizmem i reformizmem w socjaldemokracji niemieckiej i poza ni, z niemieckim militaryzmem i imperializmem, z centryzmem o now rewolucyjn taktyk wobec imperializmu (ktrej koncepcja powstaa pod bezporednim wpywem wydarze w Rosji). Stwierdzili dalej i podkrelili wielkie zasugi dziaaczki w okresie wojny i rewolucji niemieckiej (w tym utworzenie KPD). Zbadali i podkrelili to wszystko, co zbliao i czyo R. Luksemburg z Leninem. Nie przemilczeli tego, co ich dzielio. Stwierdzajc wytknite przez Lenina bdy R. Luksemburg, podkrelili (co zreszt i przedtem robiono), e si ich ona szybko wyzbywaa w toku rewolucji niemieckiej. Sprbowali wreszcie dokona syntezy. Przyznali w niej Ry Luksemburg bardzo zaszczytne miejsce w historii niemieckiego, polskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego. Przyznali jej jednak to miejsce wanie i wycznie w historii. Radzieccy badacze nie dostrzegli bowiem wrd pogldw R. Luksemburg takich, ktre bdc oryginalnymi zachoway do dzi znaczny walor naukowy lub polityczny. Nie by to wynik faktu, e dziaaczk zajli si ponownie w ZSRR jedynie historycy. Raczej na odwrt zainteresowanie ze strony jedynie historykw stanowio wyraz powszechnego przekonania, e nie byo i nie mogo by w ruchu robotniczym odmiennych od leninowskich pogldw o trwaym i znacznym walorze naukowym i politycznym. Tez, e R. Luksemburg miaa w szeregu wypadkw racj, take lub nawet zwaszcza w niektrych sporach z Leninem, wysuway przed wojn jak wiemy rne ugrupowania polityczne, od opozycyjnych dziaaczy komunistycznych do skrajnie reakcyjnej prawicy socjalistycznej. Poniewa zwolennicy tej tezy w partiach komunistycznych, jeli sami z nich nie wystpowali, byli
89

Mamy tu na myli w pierwszym rzdzie gbok przemian w pogldach historykw radzieckich na II Midzynarodwk. Teoretyczne przesanki tej przemiany sformuowa L. Zubok w artykule Niekotoryje woprosy istorii Wtorogo Internacjonaa, Nowaja i Nowiejszaja Istoria, 1964, nr 4, a znalaza ona wyraz zwaszcza w ksice I. Kriwoguza Wtoroj Intemacjona 1889-1914, Moskwa 1964 oraz w wielkiej publikacji Instytutu Historii Akademii Nauk ZSRR Istoria Wtorogo Internacjonaa, t. I i II, Moskwa 1965 i 1966. Ocen osigni w tym zakresie zawiera artyku I. Kriwoguza W. I. Lenin i radziecka historiografia midzynarodowego ruchu robotniczego czasw nowoytnych, opublikowany w czasopimie Z Pola Walki, 1976, nr 1. Jak wiadomo, due zmiany zaszy te w pogldach historykw radzieckich na Midzynarodwk Komunistyczn. Znalazy one wyraz w szeregu artykuw i wikszych pracach jak np. w pracy B. Lejbzona i K. Szysinina Poworot w politikie Kominterna, Moskwa 1975 oraz w ksice Kommunisticzeskij Internacjona. Kratkij istoriozeskij oczerk , wyd. polskie Warszawa 1974. Wyrazem zmian w pogldach na dzieje partii bolszewickiej i pastwa radzieckiego s liczne publikacje artykuowe i ksikowe, wrd nich nowa Historia KPZR, wyd. polskie: Warszawa 1968.

61

usuwani, funkcjonowaa ona do koca lat 20-tych jedynie poza ruchem komunistycznym. W drugiej poowie lat 50-tych pojawia si jednak znw wewntrz tego ruchu. W okrelonych celach politycznych wysunito j wwczas w Polsce i NRD. W NRD pojawia si opozycja dajca radykalnej destalinizacji w tym odejcia od rozwiza radzieckich, szerokiej demokratyzacji ycia spoecznego i politycznego itd. W tzw. Platformie Harricha postulowano m.in. uzupenienie i rozszerzenie marksizmu-leninizmu poprzez wczenie do szeregu teoretycznych i politycznych pogldw R. Luksemburg. Opozycja ta zostaa, jako rewizjonistyczna, antyradziecka i obiektywnie kontrrewolucyjna, izolowana i rozbita. Odpowiedzi na jej powoanie si na R. Luksemburg by m.in. artyku F. lssnera Przeciw starym i nowym prbom wykorzystania Ry Luksemburg przez rewizjonizm 90. Autor dopuszcza moliwo, e poprzednio zbytnio eksponowano omyki dziaaczki, niedostatecznie podkrelajc jej zasugi. Poza tym jednak powtarza bez zmian wszystkie gwne tezy swej pracy z 1951 r., w tym zwaszcza, e bdy R. Luksemburg tworzyy bdny system. Z wywodw wynikao, e marksici nie maj czego szuka w pogldach tego jak sam lssner za Leninem stwierdzi wybitnego teoretyka marksizmu, oraz e ci, ktrzy aktualnie powouj si na R. Luksemburg w krajach socjalistycznych, s forpoczt kontrrewolucji. Za przykad niebezpiecznych, gdy prowadzcych obiektywnie do restauracji kapitalizmu i mogcych wywoa konieczno radzieckiej interwencji wojskowej prdw rewizjonistycznych w krajach socjalistycznych, poda F. lssner polsk grup skupion wok studenckiego czasopisma Po Prostu. Nawizujce do niektrych idei R. Luksemburg publikacje J. Hochfelda w tym czasopimie uzna on za program kontrrewolucji. lssnerowska ocena dziaaczki i jej pogldw stawaa si ju jednak anachronizmom. Po 1956 r. nie wznowiono wicej w NRD biografii R. Luksemburg pira tego autora. W cakowicie opanowanej sytuacji politycznej, w spokojniejszej atmosferze, wadze partyjno-pastwowe postanowiy uwolni front ideologiczny od balastu ocen z okresu kultu jednostki. Uchwa KC SED postanowiono m.in. opracowa obszern histori niemieckiego ruchu robotniczego. Poniewa R. Luksemburg i jej towarzysze ideowi odegrali w niej wybitn rol, oznaczao to podjcie nowych bada take w tym zakresie. Realizujcy wytknite zadanie historycy modego pokolenia dziaali pod osobistym kierownictwem W. Ulbrichta i w cisej wsppracy z szeregiem innych wybitnych starych dziaaczy komunistycznych i robotniczych. Oznaki ywego zainteresowania R Luksemburg i jej towarzyszami ideowymi pojawiy si wrd historykw NRD ju w kocu lat 50-tych. Dopiero jednak od drugiej poowy lat 60-tych wyniki nowych prac badawczych zaczy przybiera form obszerniejszych rozpraw i ksiek 91.
90

F. lssner, Gegen alte und neue Versuche, Rosa Luxeaburg fr den Revisionismus ausmutzen, Die Einheit, 1957, nr 7. 91 Stosunkowo wczesne nowe publikacje, to m.in.: W. Bartel, Die Linken in der Sozialdemokratie im Kampf gegen Militarismus und Krieg, Berlin 1958; K. Stenkewitz, Gegen Bayonett und Dividende, Berlin 1960; H. Wohlgemuth, Burgkieg nicht Burgfriede, Berlin 1963. Do najwaniejszych pniejszych nale: H. Wohlgemuth, Die Entstehung der Kommunistischen Partei Deutschlands 1914 bis 1918 , Berlin 1968; G. Radczun: Einige Probleme der Haltung Rosa Luxemburgs zur proletarischen Revolution. Beltrfige zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung, 1966, nr 1, Zur einigen Aspekte der Junius Broschre, tame, 1967, nr 1, Einfahrung zur originaltreuen Reproduktion der Schrift Sozialrefom oder Revolution von Rosa Luxemburg , Berlin 1967; A. Laschitza, Deutsche Linke im Kampf fr eine demokratische Republik und die Anwendung des politischen Massenstreiks in Deutschland , Berlin 1969; A. Laschitza, G. Radczun, Rosa Luxemburg, Ihr Wirken in der deutschen Arbeiterbewegung , Berlin 1971. Od 1970 r. ukazuj si tomy Dzie zebranych R. Luksemburg, zaopatrzone w obszerne wprowadzenia (w 1975 r. wyszed tom 5, zawierajcy Akumulacj kapitau wraz z Antykrytyk oraz Wstp do ekonomii politycznej). Poprzedzona

62

Dotyczce R. Luksemburg publikacje historykw NRD wykazuj bardzo znaczn zbieno z omwionymi poprzednio publikacjami radzieckimi. Podobnie jak radzieckie, opieraj si one na ponownym przebadaniu wielkiej iloci materiaw rdowych. Historycy niemieccy, wychodzc z podobnych co ich radzieccy koledzy zaoe metodologicznych, doszli w konsekwencji do zblionych wnioskw. Oznaczao to przede wszystkim odrzucenie tezy o istnieniu bdnego systemu luksemburgizmu i tendencj maksymalnego zblienia stanowiska dziaaczki do leninowskiego. Nadal jednak panujce pozostao przekonanie, e we wszystkich kwestiach, w ktrych miaa ona odmienny pogld ni Lenin, mylia si. W rezultacie take w NRD zaja R. Luksemburg miejsce znacznie bardziej zaszczytne ni poprzednio, ale rwnie jedynie w historii. Podkrelono tam te silnie, e wszelkie kwestionowanie leninizmu w imi R. Luksemburg oznacza kontrrewolucyjny atak na socjalizm. Nieco inaczej uksztatowaa si sytuacja w Polsce. W drugiej poowie lat 50-tyoh rozwina si u nas jak wiadomo wyjtkowo szeroka dyskusja publiczna o rdach bdw i wypacze w budownictwie socjalistycznym (systemie pastwowym, polityce ekonomicznej) i w caym stanowisku ideowym ruchu komunistycznego. Nawizano w niej do polemik z okresu bezporednio powojennego, dotyczcych drg do socjalizmu, cech tego systemu i modelu spoeczno-politycznego, ktry mia by w Polsce realizowany. Wysunite wwczas danie instytucjonalnego zagwarantowania praw i swobd demokratycznych pojawio si znowu, tym razem rwnie wewntrz partii rzdzcej. Znw J. Hochfeld powoa si na R. Luksemburg. Za posiadajce trway walor i szczeglnie aktualne uzna on dwie idee wyraone w broszurze Rewolucja rosyjska: o nieuchronnoci degeneracji rewolucji socjalistycznej, w ktrej toku zostay zniszczone lub nawet tylko ograniczone prawa, wolnoci i gwarancje demokratyczne, oraz o szkodliwoci przypisywania midzynarodowej klasie robotniczej, jako wzoru strategii i taktyki rewolucyjnej, dowiadcze pierwszej zwyciskiej rewolucji proletariackiej92. Podkreli dalekowzroczno i racjonalno analiz R. Luksemburg z zakresu socjologii wadzy politycznej proletariatu i socjologii partii robotniczej, za ktrymi to analizami dobitnie przemwio jego zdaniem dowiadczenie. I znw, jak w 19^7 r., J. Hochfeldowi przeciwstawi si R. Werfel. Stwierdzi on, e w 1947 r. broni cho z okrelonymi stalinowskimi wypaczeniami czy zafaszowaniami, ktre wsplne byy wwczas wszystkim komunistom leninowskiej teorii pastwa i rewolucji. Tak dawn, jak aktualn
opublikowanym w 1962 r. i zmienionym potem Zarysem, w drugiej poowie lat 60-tych ukazaa si omiotomowa Historia niemieckiego ruchu robotniczego (tomy II i III zawieray m.in. now ocen pogldw i roli R. Luksemburg). 92 Por. J. Hochfeld, Z zapomnianych polemik, Po Prostu z 17.II.1957. Artyku ten stanowi mia wstp do Rewolucji rosyjskiej, ktrej pierwszy polski przekad przygotowao Po Prostu oczywicie w celach politycznych. Do wydania Rewolucji nie doszo. Zasadniczy tok rozumowania autora artykuu by nastpujcy: - w efekcie sytuacji wewntrznej i zewntrznej nie byo moliwe zrealizowanie w ZSRR wzorowego spoeczestwa socjalistycznego; - pokonujc wewntrzne sprzecznoci w drodze potgowania przemocy z koniecznoci czyniono cnot, z taktycznych pocigni podyktowanych szczeglnymi warunkami system teoretyczny; - system ten przedstawiono ruchowi robotniczemu jako nie podlegajc krytyce zasad jego dziaania, a ZSRR jako nie podlegajcy krytyce wzr tego, do czego ma dy; - przeksztacenie si niebezpieczestwa wypacze idei socjalizmu w rzeczywisto umoliwiy okrelone rozwizania instytucjonalne; - aby dalsz drog ruchu robotniczego ku socjalizmowi zabezpieczy od zwyrodnie, naley odej od idei wszechwadzy i wszechwiedzy kierownictwa i tworzy instytucje demokratyczne.

63

pozycj J. Hochfelda w tych kwestiach take w kwestii znaczenia dowiadcze radzieckich dla wiatowego ruchu rewolucyjnego uzna on za antyleninowskie. W polemice, jaka si wywizaa, wiele miejsca zaja kwestia, czy R. Luksemburg w ostatnich tygodniach przed mierci i w jakiej ewentualnie mierze zerwaa z luksemburgizmem, przesza na pozycje bolszewikw93. Powoane na VIII Plenum KC PZPR w padziernika 1956 r. nowe kierownictwo partyjne dokonao szeregu reform demokratycznych. Dalej idce postulaty 94 uznao ono jednak za szkodliwy politycznie rewizjonizm. Wkrtce te rewizjonizm uznany zosta za bardziej niebezpieczny od dogmatyzmu i sekciarstwa i walk z nim wysunito na plan pierwszy. Po Prostu zostao zamknite, nastpiy zmiany organizacyjne i personalne w niektrych innych czasopismach i instytucjach spoecznych. W 1959 r. z okazji 40-tej rocznicy mierci R. Luksemburg, Nowe Drogi opublikoway obszerny szkic biograficzny i krytyczny o dziaaczce pira R. Werfla. Autor podtrzymywa w nim cakowicie sw dawn ocen pogldw R. Luksemburg i potpia bdn tendencj, jaka wystpia gdzieniegdzie w toku minionych kilku lat, tendencj do powoywania si wanie na R przy kwestionowaniu aktualnoci leninowskiej koncepcji partii i dyktatury proletariatu na dzie dzisiejszy95. Wkrtce jednak musia przyzna, e powoywanie si na R. Luksemburg w analizie rde kultu jednostki nie byo bezzasadne96. Kroki wadz partyjnych i pastwowych, o ktrych bya mowa, a take inne, zlikwidoway drug w PRL prb wykorzystania pogldw R. Luksemburg w walce politycznej. Obudzone zainteresowanie dziaaczk bynajmniej jednak nie wygaso. Podobnie jak w ZSRR i NRD, przybrao ono u nas w latach 60-tych posta bada naukowych. Podobnie te jak u ssiadw, nowe badania

93

Por. R. Werfel, Za zgod czy bez zgody, Po Prostu, 3.III.1957. Dalszy cig polemiki, to: J. Hochfeld, Jeszcze o Ry Luksemburg, tame; R. Werfel, Mity i fakty, tame, 24.111.1957; J. Hochfeld, Mity i metody, tame. 94 Jak np. wysunite przez J. Hochfelda w artykule Z zagadnie parlamentaryzmu w warunkach demokracji ludowej, Nowe Drogi 1957, nr 4. Autor ten proponowa m.in. pewne uniezalenienie frakcji poselskiej PZPR od kierownictwa partii. 95 Por. R. Werfel, Ra Luksemburg. W 40 rocznic tragicznej i bohaterskiej mierci, Nowe Drogi, 1959, nr 1. Szkic ten nieco tylko rozbudowany wszed nastpnie jako przedmowa do Wyboru pism dziaaczki. Zasadnicze rozumowanie autora byo nastpujce: - R. Luksemburg pooya wielkie zasugi w walce z oportunistami w ruchu robotniczym. W swym 30-letnim sporze z oportunistami wszelkiego typu miaa racj. - Odwrotnie byo w jej 20-letnim sporze z Leninem. Bronia tu bdnych pogldw. - Te bdne pogldy wyrastay ze specyficznych warunkw, w ktrych dziaaa i std zmiana warunkw w kierunku rewolucyjnym powodowaa niekonsekwencje R. Luksemburg wobec wasnych pogldw. - Jej bdne pogldy stanowiy system, koncepcj moliw do przyjcia lub odrzucenia tylko w caoci. Jako bdna, bya ona nieprzydatna nawet we waciwym jej okresie historycznym. Tym bardziej niemoliwe jest, by jaki jej fragment okaza si przydatny w analizie zagadnie i trudnoci okresu znacznie pniejszego, zwaszcza za kultu jednostki. - Przydatnych elementw szuka naley tam, gdzie dziaaczka formuowaa pogldy zgodne z leninowskimi, czyli suszne zarwno dla jej, jak i dla obecnego okresu historycznego, a przyblake w okresie kultu jednostki. Gdzie indziej poszukuj ich tylko wrogowie leninizmu i komunizmu. 96 Gdy mianowicie opublikowane zostay zatajone poprzednio prace Lenina z ostatnich lat jego ycia, okazao si, e ostrzeenia R. Luksemburg przed niebezpieczestwem zwyrodnienia dyktatury proletariatu zbiene byy z niepokojami przywdcy bolszewikw. R. Werfel przenis wwczas odpowiedni fragment bdnego systemu do susznych pogldw przydatnych w analizie problemw wspczesnych. Por. jego artyku Na marginesie ksiki A. Ciokosza Ra Luksemburg a rewolucja rosyjska, Z Pola Walki, 1961, nr 3, s. 80.

64

uczyniy wkrtce anachronizmem bronion przez R. Werfla zagodzon ocen R. Luksemburg z lat 30-tych. Polskie badania miay pewn specyfik w porwnaniu z radzieckimi i wschodnioniemieckimi. Przede wszystkim podjli je nie tylko historycy ruchu robotniczego, lecz take naukowcy z kilku innych dyscyplin spoecznych. Po wtre, prowadzone byy one w oparciu o rne metodologie. Po trzecie wreszcie znajdoway w nich wyraz rozmaite tendencje nurtujce w ideowo-politycznym yciu partii i w naukach spoecznych. Std badania te odznaczay si wielokierunkowoci, rnorodnoci i kontrowersyjnoci daleko nieraz idcych wnioskw. Powodowao to spicia polityczne, a take kopoty wydawnicze i inne skutki. Wrd historykw ruchu robotniczego (polskiego przede wszystkim), ktrzy podjli nowe badania myli i czynu R. Luksemburg, czoowe miejsce zaja grupa naukowcw skupionych wok F. Tycha. Wyniki ich bada zaczy przybiera form publikacji niemal od pocztku lat 60-tych97. W procesie powstawania w rodowisku historykw polskich nowej oceny R. Luksemburg due, cho porednie znaczenie miaa stopniowa zmiana pogldw na midzywojenn histori polskiego ruchu robotniczego. Zapocztkoway j tezy KC PZPR W 40 rocznic powstania Komunistycznej Partii Polski. Donios prb nowej syntezy dziejw KPP (w ktrych spr wok R. Luksemburg odegra do istotn rol) podj J. Kowalski98. Pogldy R. Luksemburg stay si te u nas przedmiotem analiz socjologicznych. Ju w 1958 r. J. Hochfeld zaatakowa utarte tezy przypisujce dziaaczce tzw. teori ywioowoci oraz fatalizm historyczny99. Kwesti t podja nastpnie M. Szlezinger 100. Cz wynikw swych bada opublikowaa ona w czasopismach, cz pozostaa nie opublikowana, staa si jednak do znana

97

Przede wszystkim J. Kaczanowska i F. Tych opracowali i opublikowali bibliografi prac (pierwodrukw) R. Luksemburg (Z Pola Walki, 1962, nr 3; uzupenienia F. Tycha tame, 1971, nr 1). Artyku F. Tycha W siedemdziesiciolecie utworzenia SDKPiL (Nowe Drogi, 1969, nr 7) zawiera prb nowego spojrzenia na dziaaczk. Inne dotyczce jej publikacje historyczne z lat 60-tych, to m.in.: F. Tych, Ostatni pobyt R. Luksemburg w Warszawie (w zb. Warszawa popowstaniowa 1864-1918, Warszawa 1968) i M. Waldenberg, Polemika R. Luksemburg z Karolem Kautskim (Z Pola Walki, 1969, nr 3). Spord wydanej w Polsce i za granic korespondencji R. Luksemburg szczeglne znaczenie zyska opracowany przez F. Tycha trzytomowy zbir listw dziaaczki do Leona Jogichesa-Tyszki. 98 J. Kowalski, Zarys historii polskiego ruchu robotniczego w latach 1918-1939. Cz I. Lata 1918-1928 , Warszawa 1960; Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929- 1935 , Warszawa 1966; Komunistyczna Partia Polski 1935-1938, Warszawa 1975. 99 Zob. J. Hochfeld, Prawdziwy duch socjalizmu; Przegld Kulturalny, 1958, nr 51-52. 100 Zob. M. Szlezinger, Podstawy filozoficzne doktryny spoecznej Ry Luksemburg. Cz I, Studia Socjologiczno-Polityczne, 1963, nr 15. Por. te inne prace tej autorki, jak np. Ra Luksemburg i rewolucja niemiecka 1918 r., Z Pola Walki, 1966, nr 3. Nie zostaa opublikowana praca doktorska M. Szlezinger Filozofia spoeczna Ry Luksemburg (napisana na seminarium J. Hochfelda i obroniona w 1961 r. na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego). W pierwszym rozdziale tej pracy autorka, dowodzia, e losy doktryny spoecznej R. Luksemburg i jej ocena w ruchu komunistycznym byy wynikiem toczcych si w nim w latach 20-tych zacitych walk frakcyjnych. W drugim rozdziale wykazywaa, e podstaw filozoficzn owej doktryny jest marksistowski determinizm spoeczny, a nie teoria automatycznego krachu kapitalizmu. Dowodzia te, e na tej samej podstawie opiera si stworzona przez R. Luksemburg teoria mechanizmu ksztatowania si masowych ruchw rewolucyjnych, bdnie zwana teori ywioowoci. W ostatnim rozdziale analizowaa teori dyktatury proletariatu R. Luksemburg. Rozwojem pogldw W. Lenina w tym ostatnim zakresie zaj si M. Waldenberg. Take jednak jego obszerna i interesujca praca pozostaa nie opublikowana.

65

wrd specjalistw. W pniejszych latach badania w tym kierunku prowadzili inni naukowcy, osigajc zblione wyniki. Stosunkowo du aktywno wykazali ekonomici. Przede wszystkim po raz pierwszy przetumaczone zostay na jzyk polski gwne prace ekonomiczne R. Luksemburg 101. Tekst Akumulacji poprzedzi obszernym sowem wstpnym J. Zawadzki. Swoj ocen teorii ekonomicznej R. Luksemburg zaprezentowali dwaj ekonomici zwizani z przekadem Akumulacji T. Kowalik i Z. Kluza-Woosiewicz. Wypowiedzieli si potem na jej temat M. Kalecki i M. Mieszczankowski 102. J. Zawadzki i T. Kowalik wystpili w pierwszym rzdzie przeciwko krytyce prac ekonomicznych R. Luksemburg, rozwijanej w ruchu komunistycznym od lat 30-tych do 50-tych. Podwayli oni utart tez, e dziaaczka, wychodzc z tzw. koncepcji wymiennej, rozwina ostatecznie w Akumulacji kapitau fatalistyczn teori automatycznego krachu kapitalizmu. Krytykom bdnego systemu luksemburgizmu wytknli zasadnicze bdy metodologiczne. Odrzucili nie uwzgldniajce rnic w czasie i warunkach, nacignite przeciwstawienia prac ekonomicznych R. Luksemburg i W. Lenina. Otwierao to zamknit poprzednio drog poszukiwaniom w pogldach R. Luksemburg elementw oryginalnych, a jednoczenie susznych i o trwalszej wartoci. Wyjcie w badaniach ekonomicznych poza porwnania pogldw R. Luksemburg z leninowskimi stao si konieczne i moliwe z kilku przyczyn. Przede wszystkim od I wojny wiatowej zaszy due i widoczne zmiany w kapitalizmie. Po wtre, odrzucajc dogmatyzm i schematyzm, od poowy lat 50-tych znacznie rozwina si w Polsce marksistowska myl ekonomiczna. Po trzecie wreszcie teoria ekonomiczna kapitalizmu bya stosunkowo mao uwikana w biece walki ideowo-polityczne. Porwnujc prace ekonomiczne R. Luksemburg z aktualn wiedz o kapitalizmie, ju J. Zawadzki znalaz w nich idee oryginalne, a jednoczenie cenne. Znalaz takie idee take w Akumulacji kapitau, cho gwn jej myl uwaa za bdn. Inaczej nieco odczytujc to dzieo, T. Kowalik oceni je wysoko, zwaszcza za myl gwn. Dowodzi on ponadto komplementarnoci pogldw ekonomicznych R. Luksemburg i W. Lenina w kwestii imperializmu. M. Kalecki i M. Mieszczankowski uznali Akumulacj kapitau za wybitn prac ekonomiczn. Podjte w kocu lat 50-tych i prowadzone w latach 60-tych polskie badania spucizny R. Luksemburg przyniosy zatem nastpujce gwne wyniki. Pierwszym byo odrzucenie konstrukcji z lat 30-tych, czyli bdnego systemu luksemburgizmu. Historycy polscy doszli do tego drog zblion do tej, jak obrali potem i na jakiej osignli podobny rezultat historycy NRD i ZSRR. Socjologowie i ekonomici doszli do tego samego poprzez bezporedni krytyk ocen z lat 30-tych i podwaenie dwch gwnych filarw bdnego systemu: teorii ywioowoci i teorii automatycznego krachu kapitalizmu.
R. Luksemburg, Rozwj przemysu w Polsce, Warszawa 1957; Wstp do ekonomii politycznej, Warszawa 1959; Akumulacja kapitau. Przyczynek do ekonomicznego wyjanienia imperializmu i Akumulacja kapitau, czyli co epigoni zrobili z teorii Marksa. Antykrytyka, Warszawa 1903. 102 T. Kowalik, Teoria ekonomiczna R. Luksemburg w oczach jej krytykw (Wodzimierz Lenin), Ekonomista, 1963, nr 1; Z prehistorii ekonomii politycznej socjalizmu, tame, 1963, nr.4; Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg, Warszawa 1963 (praca habilitacyjna, nie opublikowana, podstawa ww. publikacji, a potem ksiki wydanej w 1971 r.); O teorii imperializmu Ry Luksemburg, Ekonomista, 1969, nr 1. Z. Kluza-Woosiewicz, Teoria rozwoju kapitalizmu w dyskusjach socjaldemokracji niemieckiej. 1891-1914, cyt. wyd. M. Kalecki, Zagadnienie realizacji u Tugana-Baranowskiego i Ry Luksemburg, cyt. wyd. M. Mieszczankowski, Wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg, cyt. wyd.
101

66

Drugim wynikiem byo stwierdzenie, e w pogldach R. Luksemburg, rnych od leninowskich, znajduj si, obok bdnych, take elementy suszne i o trwaym walorze. Doszy do tego jak si wydaje wszystkie przedstawione grupy badaczy, w rnym jednak stopniu i z rnym skutkiem mogy takie przekonanie wyrazi. Oglnym jego wyrazem by postulat rozwinicia szerokich bada spucizny teoretycznej i politycznej R. Luksemburg. Przegldem kierunkw i metod badawczych, dotychczasowych wynikw nowych bada oraz aktualnych opinii o R. Luksemburg staa si zorganizowana w poowie 1966 r. sesja naukowa z okazji 100 rocznicy urodzin Juliana Marchlewskiego. Aktywny w niej udzia wzili wyspecjalizowani w temacie historycy z ZSRR i NRD. Sesja ujawnia typow sytuacj przejciow. Pojcie luksemburgizm byo nadal w szerokim uyciu, ale rni mwcy rnie ju je rozumieli. Dla wielu treci jego pozostawa bdny system pogldw R. Luksemburg. Oznaczao to, e stare schematy w dalszym cigu panuj w szeregu rodowisk naukowych i wywieraj wpyw na badania103. Ekonomici i socjologowie rozumieli pod tym pojciem bliski leninizmowi, jednoczenie jednak specyficzny system pogldw zachodnioeuropejskiej i polskiej lewicy marksistowskiej przed i w okresie I wojny wiatowej. F. Tych zaproponowa, aby w ogle przesta mwi o luksemburgizmie, gdy termin ten jest mao przydatny, a nawet mylcy i odnosi si bardziej do dziejw myli politycznej okresu kultu jednostki ni do myli politycznej samej R. Luksemburg 104. Ujawniy si te na sesji istotne rnice w zaoeniach badawczych. Jaskrawy wyraz znalazo to w polemice wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Dla wystpujcych na sesji ekonomistw polskich sprawa oceny tej teorii bya otwarta, dowodzili oni wanie susznoci pewnych idei R. Luksemburg. W odpowiedzi historyk z NRD, H. Schumacher, stwierdzi, e bdno jej teorii akumulacji nie wymaga uzasadnienia, znane jest bowiem stanowisko Lenina w tej sprawie, a take Ecksteina i innych, ktrych popar wwczas Lenin 105. Powstaa w zwizku z tym kwestia, czego pozytywnego szuka w pogldach dziaaczki: czy tylko zbienoci z pogldami leninowskimi, czy take, lub zwaszcza, wartoci oryginalnych? Wrd zwolennikw pierwszej z wytycznych wystpia silna tendencja do odseparowania J. Marchlewskiego od R. Luksemburg i przedstawienia go jako samodzielnego teoretyka o pogldach bliszych leninowskim, a wic suszniejszych106. Druga poowa lat 60-tych charakteryzowaa si w Polsce narastaniem trudnoci gospodarczych. Z tego powodu, a take w zwizku z wydarzeniami za granic coraz bardziej komplikowaa si sytuacja wewntrzpolityczna. Otwarty kryzys polityczny rozwizao dopiero nowe kierownictwo partyjne. W tym okresie (ani te w nastpnym, w ktrym w centrum uwagi stay nie kwestie polityczne, lecz spoeczno-ekonomiczne) nikt w Polsce nie powoa si na R. Luksemburg i jej pogldy. Wydarzenia, zwaszcza 1968 r., wywary jednak gboki wpyw. Zmienia si oglna
103

Zmiany w ocenie R. Luksemburg nie wpyny jeszcze wwczas w powaniejszej mierze na tre podrcznikw historii polskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego, co byo zrozumiae. Bdny system funkcjonowa te w historii myli ekonomicznej, historii gospodarczej Polski i innych dyscyplinach. Dopiero w drugiej poowie lat 60-tych zaczto tam agodzi oceny z okresu stalinowskiego, docza do nich pozytywne elementy, prbowa nowych ocen. Por. np. J. Grski, Zarys historii ekonomii politycznej, Warszawa 1967, s. 297-307 i 389-395 oraz L. Guzicki, S. urawicki, Historia polskiej myli spoeczno-ekonomicznej do r. 1914, Warszawa 1969, a. 296-312. 104 Por. Julian Marchlewski. Materiay sesji naukowej z okazji 100 rocznicy urodzin , cyt. wyd., s. 133, 247 i inne. 105 Tame, s. 245. 106 O ile wiemy, przed podobn tendencj, z tym e dotyczc K. Liebknechta, przestrzega autorw Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung W. Ulbricht.

67

atmosfera ideowo-polityczna, nastpiy zmiany organizacyjno-personalne w instytucjach naukowych, wydawniczych, polityce wydawniczej itd. Zmiany te wpyny i na badania spucizny R. Luksemburg. Badania w dawnym kierunku byy kontynuowane, co znalazo wyraz w do licznych nowych publikacjach107, jednoczenie jednak wyranie zaznaczya si odmienna tendencja w ocenie R. Luksemburg. Rosy zwaszcza wzgldna sia i wpywy kierunku, ktry, podkrelajc sw wierno marksizmowi-leninizmowi, przykada do idei i historii ruchu robotniczego miar narodow. Jednym z przejaww nowej sytuacji byo zorganizowanie z okazji 100 rocznicy urodzin R. Luksemburg zamiast jednej sesji naukowej z udziaem specjalistw zagranicznych (jak w 100 rocznic urodzin J. Marchlewskiego) dwch odrbnych konferencji w mniejszej skali. Rniy si one zarwno charakterem, jak oglnym kierunkiem referatw i dyskusji. Pierwsza odbya si w padzierniku 1970 r. z inicjatywy redakcji czasopisma Z Pola Walki. Skupia ona gwnie autorw najnowszych publikacji o R. Luksemburg i miaa charakter roboczy. Wprowadzi do dyskusji i podsumowa j F. Tych. Gwn kwesti bya sprawa oryginalnego wkadu dziaaczki w rozwj marksizmu. Druga konferencja odbya si w kwietniu 1971 r. w Centralnej Szkole Partyjnej. Przy duej liczbie uczestnikw miaa ona charakter bardziej jubileuszowy. Referat wprowadzajcy wygosi R. Gradowski. W referacie i dyskusji podkrelono blisko R. Luksemburg z W. Leninem i bolszewikami w gwnych kwestiach rewolucji i dyktatury proletariatu oraz bdno jej stanowiska w szeregu innych kwestii, zwaszcza polskiej i narodowej108. Gwnym nosicielem narodowego kierunku w ocenie R. Luksemburg sta si wkrtce wojskowy historyk polskiego ruchu robotniczego, N. Michta. W historii SDKPiL dostrzeg on z jednej strony nurt patriotyczno-internacjonalistyczny, zespalajcy si z biegiem czasu z leninizmem, z drugiej za nurt skrajnie internacjonalistyczny, przechodzcy w niektrych wypadkach w kosmopolityzm. Do pierwszego zaliczy przede wszystkim J. Marchlewskiego, jego zdaniem najwybitniejszego dziaacza i teoretyka SDKPiL, najbliszego Leninowi pord wszystkich komunistw polskich. R. Luksemburg uzna ten badacz za czoow reprezentantk socjalkosmopolityzmu. Sprawa miejsca i roli dziaaczki w polskim ruchu robotniczym staa si gwn osi polemiki, jaka rozwina si potem wok ksiki A. Kochaskiego o SDKPiL 109. W 1976 r. ukazaa si, pira A. Kochaskiego, pierwsza polska biografia R. Luksemburg, o popularnym charakterze. Spotkaa si ona z krytyk za niedostateczne podkrelenie bdnoci stanowiska dziaaczki w kwestii narodowej, a take niezgodnoci z nauk Marksa i Lenina i
107

Byy to m.in.: F. Tych, Myl i czyn rewolucji, Nowe Drogi, 1971, nr 3, Uwagi o pogldach spoecznych Ry Luksemburg, Studia Socjologiczne, 1973, nr 4, Masy robotnicze klasa partia w pogldach Ry Luksemburg, w: Polska klasa robotnicza, t. VII, Warszawa 1975; Wojnar-Sujecka, wiadomo spoeczna a proces historyczny w pisarstwie Ry Luksemburg, Studia Filozoficzne, 1970, nr 3. Pominlimy tu publikacje ekonomiczne, o ktrych bdzie mowa pniej. 108 Zob, Spory ideologiczne wok Ry Luksemburg, Z Pola Walki, 1971, nr 1; R. Gradowski, Ra Luksemburg teoretyk i dziaacz midzynarodowego ruchu robotniczego, tame; 1971, nr 3; Sesja naukowa w Centralnej Szkole Partyjnej w 100 rocznic urodzin R. Luksemburg (oprac. T. Sierocki), tame. 109 Zob. N. Michta, przedmowa do wyboru pism J. Marchlewskiego Ludzie, czasy, idee, Warszawa 1973; A. Kochaski, SDKPiL w latach 1907-1910, Warszawa 1971; N. Michta, O rzeteln ocen SDKPiL (na marginesie ksiki A. Kochaskiego), Z Pola Walki, 1972, nr 3 oraz Jeszcze raz o genezie i dziaalnoci SDKPiL, tame, 1973, nr 1; J. Targalski, Jak to waciwie byo?, tame, 1973, nr 4; N. Michta, Tak to waciwie byo, tame. Redakcja Z Pola Walki przerwaa polemik, nie publikujc dalszych nadesanych wypowiedzi.

68

bdnoci jej teorii ekonomicznej110. To ostatnie oznaczao podkrelenie rnic utrzymujcych si w Polsce w ocenie pogldw ekonomicznych R. Luksemburg. W pierwszej poowie lat 70-tych pogldy te byy u nas nadal analizowane. Pojawi si szereg nowych publikacji na ten temat (dalsze s w przygotowaniu) 111. Badania objy wszystkie prace ekonomiczne R. Luksemburg. Rnice metodologiczne i inne prowadziy do czsto do odmiennych wnioskw. Wikszo prac i publikacji ekonomistw czya jednak tendencja, aby w pogldach dziaaczki wykry i oddzieli od bdw idee suszne, o znacznej i trwaej wartoci teoretycznej. R. Gradowski podkrela natomiast w swych publikacjach bezzasadno naukow gwnych myli ekonomicznych R. Luksemburg, w tym zwaszcza jej teorii akumulacji kapitau 112. W efekcie polskich bada spucizny R. Luksemburg ktre rozwiny si wszechstronniej i poszy metodologicznie dalej ni radzieckie i wschodnioniemieckie i przyniosy te chyba ciekawsze wyniki stopniowo zmieniaa si krajowa opinia naukowa. Rzadko ju tylko syszy si dzi u nas o bdnym systemie luksemburgizmu. Na midzynarodow opini naukow wpyny natomiast i wpywaj te badania stosunkowo bardzo mao, gwnie chyba ze wzgldu na sporadycznie tylko przerywan barier jzykow. Szereg problemw zostao jednak raczej postawionych dopiero ni rozwizanych. Analiz tych pogldw R. Luksemburg, ktre przypomniane zostay w celach politycznych, niemal przerwano. Pozytywne elementy zawarte w pogldach dziaaczki na mechanizm ruchw masowych s ju do dobrze rozpoznane, daleko jednak do ich powszechniejszej aprobaty. Pozytywne i negatywne elementy w jej pogldach ekonomicznych nie zostay jeszcze dostatecznie zbadane i caa ta kwestia jest nadal sporna. B. W krajach kapitalistycznych Po zakoczeniu II wojny wiatowej w caym wiecie kapitalistycznym wzrastao stopniowo zainteresowanie teori marksistowsk i rnymi jej rozwiniciami. Bya to bowiem teoria, a zarazem ideologia, systemu ju potnego. Ujawnienie kultu jednostki na XX Zjedzie KPZR, a nastpnie wydarzenia 1956 r., pobudziy zainteresowanie tymi zwaszcza dziaaczami rewolucyjnymi, ktrzy
Zob. A. Kochaski, Ra Luksemburg, Warszawa 1976, oraz R. Gradowski, recenzja ww. ksiki, Z Pola Walki, 1976, nr 4. 111 Ukazay si m.in. nastpujce prace: T. Kowalik, Ra Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu, Wrocaw 1971; J. Dziewulski: O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg, Ekonomista, 1970, nr 1, O teoretyczno-ekonomicznym podou dwudziestoletniego sporu midzy R Luksemburg a Wodzimierzem Leninem w kwestii narodowej, Z Pola Walki, 1971, nr 1, Wok pogldw ekonomicznych R. Luksemburg, Warszawa 1972. Wiele miejsca powicili R. Luksemburg: M. Mieszczankowski w ksice Monopol, t. I, Warszawa 1974 oraz J. Zawadzki w ksice Rozwinicie teorii ekonomicznej w pracach W. Lenina, Warszawa 1974. W przygotowaniu znajduje si ksika J. Zawadzkiego Ra Luksemburg jako ekonomista. Niemal wszyscy wymienieni autorzy wzili udzia w konferencji zorganizowanej przez redakcj Z Pola Walki. Zob. Z Pola Walki, 1971, nr 1. 112 Por. R. Gradowskiego referat na powiconej dziaaczce sesji w CSP, cyt. wyd. oraz jego recenzje z nastpujcych ksiek: J. Dziewulski, Wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg; Rosa Luxemburg, Gesammelte Verke; A. Kochaski, Ra Luksemburg; Z Pola Walki, 1973, nr 4; 1976, nr 3; 1976, nr 4. Por, take inne publikacje tego autora. R. Gradowski przyznaje, e imputowanie R. Luksemburg koncepcji wymiennej i teorii automatycznego krachu kapitalizmu byo niesuszne. Uwaa jednak, e krytyka marksistowska, poczwszy przede wszystkim od zawartej w pracach Lenina, dawno ju wykazaa bdno podstawowych tez ekonomicznych dziaaczki. Za gwne rdo bdw w Akumulacji uznaje krytyk przez R. Luksemburg marksowskich schematw reprodukcji.
110

69

stanli w swoim czasie lub o ktrych sdzono, e mogli byli stan w opozycji do Stalina. Na marksizm zwrcono wreszcie uwag w niektrych poszukujcych drg wyjcia z zacofania krajach Trzeciego wiata. Publikacje marksologiczne, w tym take dotyczce bezporednio lub porednio R. Luksemburg, pojawiy si w wielu krajach pozaeuropejskich, zwaszcza w USA 113. Centrum zainteresowania t problematyk stay si jednak europejskie kraje kapitalistyczne: Anglia, Francja, a przede wszystkim RFN i Wochy. W Anglii zajto si pocztkowo marksistowsk teori ekonomiczn, w tym pogldami L. Preobraeskiego i R. Luksemburg. Zainteresowanie dziaaczk wyrazio si tam potem, m.in., w wydaniu dwch jej biografii, z ktrych druga pira P. Nettla staa si rewelacj wiatow 114. Pogldy R. Luksemburg odegray istotn rol w debatach intelektualistw francuskich w latach 50-tych. Zainteresowanie nimi podtrzymay we Francji wydarzenia, jakie zaszy w tym kraju, a take w innych europejskich krajach kapitalistycznych i socjalistycznych w kocu lat 60-tych 115. Dotyczce R. Luksemburg publikacje w jzyku niemieckim, ktre ukazyway si w RFN, Austrii i Szwajcarii w latach 50-tych, nie byy jeszcze liczne, a dziaaczka nie bya w nich postaci pierwszoplanow116. W pierwszej poowie nastpnego dziesiciolecia w RFN wzroso zainteresowanie opozycjonistami w ruchu komunistycznym. Pojawiy si wznowienia szeregu prac Trockiego. Wznowiono Rewolucj rosyjsk R. Luksemburg, wydano histori lewej i prawej opozycji w KPD (obie odwoyway si do pogldw dziaaczki) oraz prace o stalinizacji tej partii 117.
A oto przykady: P. Sweezy, Rosa Luxemburg. The Accumulation of Capital, New York 1951; S. Hook, Marx and the Marxists. The Ambiguous Legacy, Princeton, New Jersey 1955; The Russian Revolution and Leninism or Marxism by Rosa Luxemburg (wprowadzenie B. Wolfe), Michigan 1961; F. Borkenau, World Communism. A History of the Communist International, Ann Arbor 1962; A. Meyer, A Leninism, New York 1962 (II wyd.); P. Sweezy, The Present as History, New York 1963; Three Who Made a Revolution (szkice biograficzne B. Wolfe), tame, 1964; A. Ulam, The Bolsheviks, tame, 1965; C. Shorske, German Social Democracy 1905-1917, tame, 1965; B, Wolfe, A Party of New Type, w: The Comintern: Historical Highlights, tame, 1966. P. Mattick, Rebels and Renegades, Melbourne 1946. Toro Toloza, La accummulation del capital, Revista Economica Administracin (Conception), 1971-1972, nr 19-20. Jacques Valire, Rosa Luxemburg Theore sullimperialismo, Quadernos de Pasado y Presente, Cordoba 1969; T. Kemp, Theore sullimperialismo. Da Marz a oggi, woski przekad Torino 1969. 114 Por. m.in.: J. Robinson, An Essay on Marxian Economics, London 1942, 1949, 1952 (Warszawa 1960) oraz On Re-Reading Marx, Cambridge 1953; T. Cliff, Rosa Luxemburg, London 1959; P. Nettl, Rosa Luxemburg, t. I i II, London 1966. 115 Zob. m.in.: E. Mandel, Trait dconomie marxiste, t. X i II, Paris 1962; G. Lichtheim, Marxism in Modern France, New York 1966; J. Sartre, Les Bastilles de Raymond Aron, Nouvel Observateur (Paris), 1968, nr 188; G. Badia, Les Spartakistes, Paris 1968; A. Guilerm, Le luxemburgisme aujourd hui, Paris 1970; Ch. Palloix, La question de limprialisme chez V. I. Lenine et Rosa Luxemburg , Paris 1970; D. Gurin, Rosa Luxemburg et la spontanit rvolutionnaire, Paris 1971; G. Badia, Rosa Luxemburg. Journaliste, Polmiste, Rvolutionaire, Paris 1975. P. Nettl tak uj jedno ze rde owego zainteresowania: Kada rewolucyjno-marksistowska krytyka stalinizmu przecina si nieuchronnie z tezami trockizmu. Ra Luksemburg daje jednak podstawy dla krytyki wychodzcej poza Trockiego ... Std we Francji zainteresowanie R Luksemburg i jej ideami, a take w Anglii i wszdzie tam, gdzie nie wystarcza krytyka trockistowska (Rosa Luxemburg, Kln 1967, s. 792). Jest to oczywicie sporna teza. 116 Mamy tu na myli m.in. nastpujce pozycje: W. Braeuer, Henryk Grossmann als Nationalkonom, Arbeit und Wissenschaft (Wien), 1954, nr 4; M. Trottmann, Zur Interpretation und Kritik der Zusammenbruchstheorie von Henryk Grossmann, Frick 1956; F. Sternberg, Marx und Gegenwart, Kln 1955; W. Theimer, Der Marxismus, Bern 1957; P. Sweezy, Theorie der kapitalistischen Entwicklung, Kln 1959; H. Weber, Manipulation mit der Geschichte, SBZ-Archiv (Kln), 1957, nr 18; G. von Rauch, Lenin, Gottingen 1958; E. Mrtz, Die Marxsche Witrohaftslehre im Widerstreit der Meinungen, Wien 1959. 117 Rosa Luxemburg, Die russische Revolution (wprowadzenie O. Flechtheima), Frankfurt/Main 1963; H. Weber: Von
113

70

W drugiej poowie lat 60-tych narasta w RFN, jak w niektrych innych europejskich krajach kapitalistycznych, studencki ruch antyautorytarny, ruch opozycji pozaparlamentarnej. Wrd pogldw R. Luksemburg zainteresowaa go gwnie teoria spontanicznoci. Ujrzano w dziaaczce swego przodka i przykad. Powsta ogromny popyt na niektre jej prace 118. Wraz z odpywem fali tego ruchu, powstaniem dogmatycznych partii studenckich, zainteresowanie R Luksemburg spado, ale nie wygaso. Utrzymao si ono w komunistycznym i socjalistycznym ruchu modzieowym, a marksolodzy zajli si dziaaczk jako teoretykiem ekonomii politycznej. W tym burzliwym okresie pojawia si w RFN wielka liczba publikacji o R. Luksemburg. Przede wszystkim wydano tam trzytomowy wybr jej pism politycznych oraz Akumulacj kapitau, wznowiono jej biografi pira P. Frlicha i wydano w dwch wersjach nettlowsk. Pojawiy si te inne prace na jej temat, krajowe i zagraniczne119. Utrzymywao si zainteresowanie histori ruchu robotniczego, zwaszcza oczywicie niemieckiego, w tym jego lewego skrzyda radykalnej lewicy sprzed I wojny, KPD i grup ekskomunistycznych oraz Socjalistycznej Partii Robotniczej (SAP). Wydawano zbiory dokumentw i prace, ktre kiedy wayy w tej historii 120. Take marksizm i jego teoria ekonomiczna nadal przycigay uwag. I tu wznawiano stare prace i wydawano nowe, w ktrych omawiane byy, czsto szeroko, pogldy ekonomiczne R. Luksemburg121.

Rosa Luxemburg zu Walter Ulbricht , Hannover 1961 (parokrotnie potem wznawiana), Rosa Luxeraburg und der deutsche Kommunismus, SBZ-Archiv /Kln/, 1962, nr 1, Der deutsche Kommunismus. Dokumente, Kln 1963; S. Bahne, Zwischen Luxemburgismus und Stalinismus. Die ultralinke Opposition in der KPD, Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte, 1961, nr 4; K. Tjaden, Struktur und Funktion der KPD-Opposition (KPO), Meisenheim/Glan 1964. 118 Jak podaje J. Hentze, jeszcze w pocztku 1970 r. sprzedano w cigu 2 miesicy 18 tys. egzemplarzy kieszonkowego wydania wyboru pism R. Luksemburg pt. Schriften zur Theorie der Spontanitt. Por. Jahrbuch Arbeiterbewegung, t. 2, Marxistische Revolutionstheorien, Frankfurt/Main 1974, s. 35. 119 Rosa Luxemburg, Politische Schriften in 3 Bnden, Frankfurt/Main, t. I i II - 1966, t. III - 1968 (w t. I i III wprowadzenia O. Flechtheima), Die Akkumulation des Kapitals und Anti-Kritik , tame, 1965; P. Frlich, Rosa Luxemburg. Gadanken und Tat, tame, 1967; P. Nettl, Rosa Luxemburg, Kln 1967 pene wydanie, tame 1969 skrcone wydanie; T. Cliff, Studien ber Rosa Luxemburg, tame, 1969; L. Basso, Rosa Luxemburgs Dialektik der Revolution, tame, 1967; H. Hirsch, Rosa Luxemburg, Reinbek 1969. 120 Byy to m.in, nastpujce publikacje: H. Weber, Die Kommunistische Internationale. Eine Dokumeiitation , Hannover 1966, Die Wandlung des deutschen Kommunismus, Frankfurt/Main 1969; Die Grundungsparteitag der KPD. Protokoli und Materialen (wprowadzenie H. Webera), tame, 1969; B. Wolfe, Lenin, Trotzkij, Stalin, tame, 1965; H. Schrder, Sozialismus und Imperialismus, Hannover 1967; 0. Schddekopf, Der Revolution entgegen ..., Archiv fr Sozialgeschichte, t. IX, Hannover 1969; H. Drechsler, Die Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands , Meisenheim/Glan 1965; D. Geier, Lenin und der deutsche Sozialismus, w: Deutsch-russische Bezieliungen von Bismarck bis zur Gegenwart , Stuttgart 1967; Vlker hrt Signale. Der deutsche Kommunismus 1916-1966 (Documente), Mnchen 1967 (w tym H. Eberlein, Spartakus und die Dritte Internationale). Wznowiono m.in.: E. Bernsteina Die Voraussetzungen des Sozialismus ... (1969); G. Lukcsa: Geschichte und Klassenbewusstsein (1967 i 1970) oraz Lenin. Studien ber den Zusammenhang seiner Gedanken (1969); P. Leviego Zwischen Spartakus und Sozialdemokratie (1969); A. Rosenberga Geschichte des Bolschevismus (1969); O. Flechtheima, Die KPD in der Weimarer Republik (1969, 1972). 121 Wznowiono m.in.: R. Hilferdinga Kapita finansowy (1968) oraz H. Grossmanna Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz (1967, 1970). Nowe prace, to m.in.: I. Fetscher, Karl Marx und der Marxismus, Mnchen 1967; L. Goldman, Dialektische Untersuchungen, Neuwied 1966; R. Rozdolsky, Zur Enstehungsgeschichte des Marxschen Kapital, t. I i II, Frankfurt/Main 1968 i 1969.

71

W pierwszej poowie lat 70-tych bieco-polityczne zainteresowanie R Luksemburg wygaso w RFN zupenie. Mimo to nadal ukazyway si publikacje dotyczce jej bezporednio lub porednio. Wyszy dalsze wybory pism i wznowienia prac dziaaczki, nowe jej biografie i analizy pogldw122. Aktywni byli w tym zakresie komunici z DKP i modzie komunistyczna123. Porednio dotyczyy dziaaczki zbiory dokumentw i prace z historii niemieckiego ruchu robotniczego, a take niektre publikacje ekonomiczne i inne124. Autorzy wspomnianych publikacji niemieckich naleeli do piciu co najmniej gwnych grup i kierunkw politycznych. Cz z nich kontynuowaa tradycje niemieckiej nauki buruazyjnej, w tym take tzw. Katheder-socjalistw. Erudycja i pedanteria stwarza miay wraenie obiektywnoci bada nad marksizmem i jego wybitnymi przedstawicielami i sprzyja akceptacji przez czytelnika reakcyjnej tendencji politycznej.
Wydano R. Luksemburg: wspomniane ju Schriften zur Theorie der Spontanitt, Reinbek 1970; Ausgewhlte politische Schriften in 3 Bnden, Frankfurt/Main 1971; Einfhrung in die Nationalkonomie, Reinbek 1971. Wydano nawet ksik, ktr dziaaczka przetumaczya z jzyka rosyjskiego w wizieniu w czasie wojny i zaopatrzya swym wstpem: W. Korolenko, Die Geschichte meines Zeitgenossen, Frankfurt/Main 1970. Przeoono take z jzyka polskiego opracowane przez F. Tycha listy R. Luksemburg do L. Jogichesa-Tyszki. Nowe szkice biograficzne, to: H. Wilde, Rosa Luxemburg, Wien 1970; E. Fischer, Rosa Luxemburg, Wiener Tagebuch, 1970, nr 3; J. Ossowsky, Rosa Luxemburg. Eine Streitschrift, Frankfurt/Main 971; B. Hannover, Rosa Luxemburg, tame, 1972. Nowe opracowania, to m.in.: Lenin Rosa Luxemburg. Analyse ihrer Differenzen , Gttingen 1970 i 1971; Jahrbuch Arbeiterbewegung, t. 2, Marxistische Revolutionstheorien (w tym szkice J. Hentza i L. Cortezi), Frankfurt/Main 1974 oraz t. 3, Die Linke in der Sozialdemokratie (w tym szkice G. Haupta, A. Jost, H. Bocka), tame, 1975; U. Winkel, Rosa Luxemburg und die deutsche Sozialdemokratie , Gaiganz 1974; K. Lenk, Theorien der Revolution, Mnchen 1973; F. Richter, Zur weltanschaulich-theoretischen Leistung Rosa Luxemburg, Deutsche Zeitschrift fr Philosophie, 1970, nr 10; Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus, Frankfurt/Main 1974. 123 Suy tej dziaalnoci zwaszcza wysoce aktywna oficyna Verlag Marxistische Bltter we Frankfurcie nad Menem. Wydaje ona Marxistische Taschenbcher, Marxistische Paperbacks, ksiki oraz czasopismo nieregularne Marxistische Bltter. M.in. wydaa ju wspomniany wybr pism politycznych R. Luksemburg w 3 tomach, z przedmowami G. Radczuna z NRD w pierwszym oraz dyrektora Orodka Bada Marksistowskich we Frankfurcie nad Menem, J. Schleifsteina w pozostaych. Zainteresowanie R Luksemburg wrd zachodnioniemieckiej modziey komunistycznej znalazo wyraz w licznych dyskusjach w kkach marksistowsko-leninowskich i na szerszym forum, a czciowo take w publikacjach. Zob. np. Lenin Rosa Luxemburg. Analyse ihrer Differenzen , Schriftenreihe des Kommunistischen Studentenbund Gttingen, 1970 i 1971 oraz Rosa Luxemburg und Karl Liebknechts Rolle bei der Grndung der KPD , materia na Luxemburg-Liebknecht Kongress w Oberhausen w styczniu 1960 r., opracowany przez koo marksistowsko-leninowskie Novemberrevolution SDS w Kolonii. W dyskusjach modzieowych czste s powoania na zbir Lenin, Revolution und Politik, Frankfurt/Main 1970, a take na artykuy w zachodnioniemieokich czasopismach komunistycznych, do ktrych nie dotarlimy. 124 Mamy tu na myli m.in.: H. Weber, Zwischen kritischen und brokratischen Kommunismus, Hannover 1971; E. Meyer, Zur Loslsung der Linksradikalen von Zentrum in der Vorkriegszeit (Dokumente) (przedruk z Die Internationale, 1927), Frankfurt/ Main 1972; U. Winkel: Vorbemerkung zur Problematik der Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung, w: Materiale zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung , Nrnberg 1972, Toten-beschwrung oder aus der Geschichte der Arbeiterbewegung lernen, Arbeiterstimme, 1973, nr 1, Die Legende vom deutschen Oktober 1923, tame, 1973, nr 4. Z innych prac mamy na myli wydane w latach 70-tych: Hoffmanna Stalinismus (Frankfurt/Main), Sweezego Der Sozialismus Geschichte und Probleme (Mnchen), Mandela Der Sptkapitalismus; Hickela Zur Interpretation des Marxschen Reproduktionschemata, w: Mehrwert (Politladen Erlangen), b/r, nr 2.
122

72

Inna grupa kontynuowaa tradycje prawicy SPD. Istotnym celem jej atakw na stalinizm z powoaniem si na R. Luksemburg, K. Zetkin, a take rnych dziaaczy ekskomunistycznych bya dyskredytacja ruchu komunistycznego i obozu socjalistycznego w ogle, a KPZR i Zwizku Radzieckiego, SED i Niemieckiej Republiki Demokratycznej w szczeglnoci. Inna jeszcze grupa autorw powoujca si zwaszcza na rozwinit jakoby przez R. Luksemburg teori spontanicznoci zwizana bya ideowo lub po prostu interesem z ruchem opozycji pozaparlamentarnej, z rnymi ugrupowaniami lewackimi. Czwart grup stanowili autorzy z szeregw lewicy socjalistycznej (w tym nierzadko dziaacze ekskomunistyczni). Krytykujc i odrzucajc radzieck drog i model socjalizmu zrealizowany w ZSRR i zwizanych z nim krajach socjalistycznych, poszukiwali oni dla Europy zachodniej innej drogi i innego docelowego modelu spoeczestwa socjalistycznego. R. Luksemburg uwaali za przenikliwego i dalekowzrocznego krytyka pewnych rozwiza radzieckich, za teoretyka i ideologa socjalizmu demokratycznego. Pit wreszcie grup stanowili zachodnioniemieccy komunici-czonkowie DKP, modzie komunistyczna, sympatycy ruchu. Znajdujc si pod staym atakiem lub naciskiem z wielu rnych stron, w tym kadej z poprzednio wymienionych czterech grup, zdecydowanie bronili oni marksizmu-leninizmu i realnie istniejcego socjalizmu. Dystansowali si oczywicie od ujawnionych stalinowskich wypacze i przyznawali racj niektrym ich krytykom. Co si tyczy R. Luksemburg, podkrelali zasadnicz zbieno jej stanowiska z leninowskim oraz niesuszno jej pogldw w wikszoci kwestii, w ktrych z Leninem si nie zgadzaa125. W drugim w kapitalistycznej Europie orodku zainteresowania R. Luksemburg we Woszech ugrupowania i kierunki polityczne oraz ukady si byy nieco inne. Gwna rnica polegaa, jak si wydaje, na specyficznej pozycji i charakterze woskich partii robotniczych, komunistycznej i socjalistycznej. Z XX Zjazdu KPZR i wydarze w Polsce i na Wgrzech w 1956 r. Woska Partia Komunistyczna wycigna bardzo daleko idce wnioski. Przede wszystkim postaraa si moliwie najgbiej zbada przyczyny powstania, mechanizm i skutki kultu jednostki. Wysuna nastpnie (na plenum KC w czerwcu i na VIII Zjedzie w grudniu 1956 r.) koncepcj woskiej drogi do socjalizmu. Koncepcja ta przewidywaa m.in. wspdziaanie z innymi ugrupowaniami politycznymi w ruchu robotniczym, zwaszcza z Wosk Parti Socjalistyczn, ktr mimo wszelkich rnic komunici woscy uwaali za rwnie jak oni oddan interesom proletariatu. Przewidywaa te skupienie wok klasy robotniczej, w walce przeciw kapitaowi monopolistycznemu, warstw porednich w miecie i na wsi. Odrzucaa jednoczenie uznawanie za uniwersalnie wane dowiadcze radzieckich we wszystkich ich aspektach, postulowaa oparcie linii politycznej na analizie konkretnej rzeczywistoci wasnego kraju 126. Take lewica socjalistyczna poszukiwaa nowej drogi, konkretnej strategii zdolnej przeksztaci spoeczestwo buruazyjne. Przewodniczcy Woskiej Socjalistycznej Partii Jednoci

125

Gdzie jednak istniay rnice midzy R Luksemburg a Leninem ... racja bya w wikszoci po stronie Lenina. Na tym wanie polega partyjne stanowisko (Lenin Rosa Luxemburg. Analyse ihrer Differenze, cyt. wyd., s. 4). 126 Por. np. O woskiej drodze do socjalizmu, Nowe Drogi, 1957, nr 4. Pniej komunici woscy sprecyzowali take cechy spoeczestwa socjalistycznego, ktre chc u siebie zbudowa. Obecne ich pogldy w obu tych kwestiach patrz m.in. Konferencja Partii Komunistycznych i Robotniczych Europy, Warszawa 1976, s. 246-258 (przemwienie E. Berlinguera).

73

Proletariackiej (PSIUP), L. Basso, sprbowa wykorzysta w tym celu pogldy R. Luksemburg, Wykry w nich koncepcj dialektyki reformy i rewolucji, niezwykle podn, jego zdaniem. W 1960 r. ukaza si w Turynie woski przekad Akumulacji kapitau, z wprowadzeniem amerykaskiego marksisty, P. Sweezego. Ekonomista ten uzna prac R. Luksemburg za zasadniczo bdn ju w swej Teorii rozwoju kapitalizmu; we wprowadzeniu w zagodzonej formie powtrzy t opini i jej uzasadnienie. Mimo to Akumulacja jak zawsze i wszdzie tam, gdzie si pojawiaa wywoaa ywy oddwik. Po wielkim strajku woskiej klasy robotniczej dyskusja wok R. Luksemburg znacznie si rozszerzya, obejmujc szereg jej pogldw politycznych. W 1963 r. ukaza si pierwszy, a w 1967 r. drugi wybr jej pism. Prace L. Basso znalazy uznanie za granic, artykuy o dziaaczce zaczy si mnoy127. Nie tylko spr R. Luksemburg Leninem, lecz take pogldy dziaaczki na spontaniczno i organizacj, spoeczestwo przejciowe, jej teoria akumulacji i jej specyficzny pogld na demokracj stay si w ten sposb we Woszech podobnie jak w RFN i innych krajach Europy zachodniej istotnym momentem argumentacji socjalistycznej. Podobnie te jak w tamtych krajach, signy tam do nich liczne grupy lewackie128. 2. Konferencja w Reggio Emilia Kierowany przez L. Basso Instytut Studiw nad Spoeczestwem Wspczesnym (ISSOCO) postanowi w tej sytuacji, aby pierwszy Midzynarodowy Tydzie Studiw Marksistowskich powici R. Luksemburg. We wrzeniu 1973 r. odbya si w Reggio Emilia konferencja po raz pierwszy w tak duej skali, jednoczenie midzynarodowa i midzysystemowa pod programowym tematem Wkad Ry Luksemburg w rozwj myli marksistowskiej. Przez 5 dni miano na niej bada, czy dziedzictwo intelektualne R. Luksemburg, do zaniedbane w ostatnich 40 latach, nie zawiera elementw uytecznych, zwaszcza dla zachodniego ruchu robotniczego, jako ogniwo czce myl marksistowsk z rzeczywistoci wiata wspczesnego (L. Basso). Z kilku przyczyn konferencja nie moga da zadowalajcej odpowiedzi na to pytanie. Staa si ona natomiast szerokim przegldem rozmaitych wykadni myli i czynu R. Luksemburg,

Wspomniane wybory, to: R. Luxemburg: Scritti scelti (wprowadzenie L. Amodio), Milano 1963, Scritti politici (wprowadzenie L. Basso), Roma 1967. Zob. te L. Basso: Rosa Luxemburg: The dialectical method, Socialist Journal, listopad 1966; Rosa Luxemburg: Dialektik der Revolution, Frankfurt/Main 1967. We wstpie do cytowanego ju zbioru Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus C. Pozzoli stwierdza, te same tylko zoone na pimie referaty i gosy w dyskusji (na konferencji w Reggio Emilia J. D.), ktre wiadcz o na nowo obudzonym zainteresowaniu R Luksemburg i odzwierciedlaj cz aktualnej polityczno-teoretycznej dyskusji we Woszech, wypeniyby gruby tom. Dla nas dostpne byy niestety tylko te woskie prace, ktre przeoone zostay na jzyk niemiecki lub angielski. 128 Map polityczn rodowisk, ktre w krajach kapitalistycznych skieroway sw uwag na R. Luksemburg i jej pimiennictwo, przedstawi do szczegowo F. Tych na wspomnianej ju konferencji w redakcji Z Pola Walki w 1970 r. Radzieckie pogldy w tej kwestii zawieraj m.in. nastpujce publikacje: A. Kostin, Lenin sozdatiel partii nowogo tipa, Moskwa 1970; I. Jaborowskaja, Roza Luksemburg i protiwniki leninizma. Kriticzeskij obzor, Raboczij Klass i Sowremiennyj Mir, 1971, nr 1; W. Czistiakow, Protiw izwraszczenii wzgladow W. I. Lenina w woprosie o partii w sowremiennoj buruaznoj istoriografii w: Sbornik naucznych trudow MGPIIJ imieni M. Toreza, Moskwa 1973; W. Bogorad, O teoreticzeskom nasledii Rozy Luksemburg. Obzor miedunarodnoj naucznoj konferencji, Raboczij Kass i Sowreniennyj Mir, 1974, nr 4; B. Ajzin, Problemy raboczego dwienija i sowremienniyj antikommunizm, Nowaja i Nowiejszaja Istoria, 1974, nr 4. Pogldy w NRD pokrywaj si zasadniczo z radzieckimi.
127

74

rozwinitych w ostatnim okresie w krajach kapitalistycznych i socjalistycznych. cilej biorc, nie tylko przegldem: rne wykadnie i oceny zderzyy si tam ze sob ze znaczn si. W centrum konferencji stana sprawa charakteru i wzajemnego stosunku pogldw R. Luksemburg i W. Lenina. Tu wanie rnice teoretyczne i polityczne wystpiy najdobitniej 129. Gwne rnice Nie liczc kracowych i wielu porednich, zarysoway si na konferencji 4 gwne kierunki. Kady z nich inaczej ocenia: sytuacj w ruchu robotniczym, zwaszcza na Zachodzie; leninizm i jego przydatno dla tego ruchu; radziecki model rewolucji i zrealizowany w Europie wschodniej model socjalizmu oraz ich przydatno; pogldy R. Luksemburg i ich przydatno. Kady te inaczej widzia wzajemny stosunek pogldw tej dziaaczki oraz W. Lenina i inaczej formuowa oglne wytyczne metodologiczne bada jej pogldw. Dobr prezentacj kierunku, ktry umownie przyjmiemy za pierwszy, wydaje si by stanowisko woskiego wydawcy zbioru Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus, C. Pozzollego. A oto gwne jego tezy: 1. Ruch robotniczy znajduje si obecnie w zauku i procesie degeneracyjnym. Teoria marksistowska stracia zupenie charakter naukowej analizy spoeczestwa buruazyjnego. Przyjta przez partie, staa si ideologi, za ktrej fasad kryj si ruiny przeszoci. Leninizm jest marksizmem wypaczonym, fasad wypacze w praktyce budownictwa socjalistycznego w bloku radzieckim i bezsiy ruchu komunistycznego w krajach kapitalistycznych. Zniszczenie ideologii marksizmu-leninizmu jest warunkiem wstpnym odnowy ruchu robotniczego. 2. Luksemburgizm napitnowany zosta jako degeneracja marksizmu po to, aby stworzy pozr istnienia alternatywy: bolszewizm albo socjaldemokracja. W rzeczywistoci R. Luksemburg rozpocza odbudow marksizmu. Jej dzieo byo kontynuacj dziea Marksa, luksemburgizm by i jest yw trzeci alternatyw w stosunku do bolszewizmu i socjaldemokratyzmu. Odnowa ruchu robotniczego powinna pj t wanie drog. 3. R. Luksemburg, W. Lenin i K. Kautsky byli dziemi jednej epoki i mieli std szereg wsplnych, pogldw. Nie podkrelenie tej wsplnoty ma jednak obecnie praktyczne znaczenie, lecz na odwrt analiza rnic midzy R. Luksemburg a dwoma pozostaymi dziaaczami130. Za miarodajnych reprezentantw drugiego kierunku mona uzna naszym zdaniem, inicjatora konferencji, L. Basso, a take M. Lwyego z Uniwersytetu Paryskiego. Gwne tezy byy tu nastpujce: 1. Ruch robotniczy na Zachodzie znalaz si w zauku, nie ma bowiem adnej konkretnej strategii dla socjalistycznego przeksztacenia spoeczestwa buruazyjnego. Lenin rozwin marksizm, przy tym przede wszystkim zasady rewolucyjnej taktyki w zastosowaniu do konkretnych
129

Pogld na konferencj, ktry przedstawimy niej, jest naszym wasnym. Wyrobilimy go sobie na podstawie materiaw, z jakimi moglimy si w Polsce zapozna. Peny protok konferencji nie zosta dotd opublikowany, wydany ma by zreszt tylko po wosku. 11 obszernych wystpie na niej (gwnie referatw, w wersji czciowo zmienionej i rozszerzonej) zawiera wspomniana ju publikacja Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus. Niektre inne wystpienia opublikowa Jahrbuch Arbeiterbewegung, cyt. wyd. Czci powielonych materiaw dysponuj polscy uczestnicy konferencji. Radziecki pogld na konferencj zawiera powoany ju artyku W. Bogorada O teoreticzeskom nasledii ... Opini o niej komunistw woskich wyrazi M. Montanari w artykule II marzismo di Rosa Luxemburg, Rinascita, 1973, nr 39. 130 Por. C. Pozzoli, Rosa Luxemburg als Marxist. Einleitende Thesen w: Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus, cyt. wyd., s. 9-20.

75

warunkw wczesnej zacofanej Rosji. Sytuacja we wspczesnych rozwinitych krajach kapitalistycznych jest zasadniczo odmienna. Model rewolucji radzieckiej nie ma tu szans realizacji, leninizm nie daje odpowiedzi w zasadniczych kwestiach ruchu rewolucyjnego w tych krajach. 2. R. Luksemburg rozwijaa marksizm w warunkach jednego z czoowych krajw kapitalistycznych. Wiele zdaje si wskazywa na to, e szereg jej pogldw teoretycznych posiadao znaczn warto i e zachowao j do dzisiaj. Mog okaza si one ogniwem czcym myl marksistowsk z rzeczywistoci wiata wspczesnego, mog okaza si uyteczne zwaszcza dla zachodniego ruchu robotniczego. Zbadanie tej kwestii wskae, by moe, temu ruchowi drog odnowy. 3. Metod analizy nie powinno by cigle porwnywanie pogldw R. Luksemburg z aktualn teori leninowsk. M.in. dlatego, e dziea obojga dziaaczy rewolucyjnych tam take, gdzie ich pogldy rniy si nie s sobie przeciwstawne, lecz raczej wzajemnie si uzupeniaj 131. Trzeci kierunek zaprezentowali uczestnicy konferencji zblieni do Woskiej Partii Komunistycznej, a take niektrzy inni. Zasadnicze rozumowanie przebiegao tu nastpujco: 1. Radziecka droga do socjalizmu zostaa otwarta i przebyta w szczeglnie trudnych okolicznociach historycznych i spoecznych, wewntrznych i midzynarodowych. W Europie zachodniej nie ma potrzeby i nie mona jej powtrzy. Specyficznym warunkom i tendencjom wielkich mas robotniczych i ludowych w krajach Zachodu nie odpowiadaj te zbudowane w Europie wschodniej modele spoeczestw socjalistycznych. Tam, gdzie kapitalizm osign najwyszy poziom swego rozwoju i gdzie istniej zakorzenione tradycje demokratyczne, trzeba opracowa i zrealizowa nowe drogi do socjalizmu, odpowiadajce szczeglnym warunkom kadego kraju i aspiracjom narodw do wolnoci i postpu. Trzeba zbudowa tam take nowy model socjalizmu, charakteryzujcy si m.in. szerokim zakresem instytucjonalnie zagwarantowanych swobd demokratycznych. Rozwj teorii marksizmu nie nada za wielkimi przeobraeniami w wiecie wspczesnym, za rnymi dowiadczeniami walki i budownictwa socjalistycznego oraz za praktyk polityczn. Rozwj ten nie zaley od jakiej przewodniej partii czy pastwa, lecz od wspdziaania wielorakich wkadw rnych partii i jednostek. Naley go przyspieszy, podejmujc w ruchu robotniczym swobodniejsze i bardziej otwarte dyskusje nad wielkimi problemami, np. nad wzajemnym stosunkiem demokracji i socjalizmu oraz pluralizmem politycznym. 2. Wkad Lenina w rozwj marksizmu jest ogromny. Wiele wskazuje jednak na to, e take R. Luksemburg wniosa znaczny wkad. Popenia ona wprawdzie szereg bdw. Jednoczenie jednak rozmaite oryginalne Jej pogldy byy suszne, a niektre mog mie istotne znaczenie dla opracowania nowych drg do socjalizmu oraz odpowiadajcego spoeczestwom Europy zachodniej nowego jego modelu. 3. Pogldw R. Luksemburg nie naley przeciwstawia leninowskim, ale te nie naley ogranicza si do porwna z tymi ostatnimi. Suszno szeregu idei dziaaczki ujawniy lub potwierdziy pniejsze dowiadczenia walki i budownictwa socjalistycznego. Czoowymi reprezentantami czwartego kierunku byli radzieccy uczestnicy konferencji, na czele z wicedyrektorem moskiewskiego IML-u, A. Sobolewem. Rnic si w odcieniach i szczegach, w istocie tosame z radzieckim stanowiska zajmowali G. Radczun i A. Laschitza z NRD, dyrektor Instytutu Bada Marksistowskich we Frankfurcie nad Menem, J. Schleifstein, czciowo take historyk francuski, G. Badia i inni. Gwne tezy tego kierunku byy nastpujce:
131

Por. L. Basso, Der Beitrag Rosa Luxemburg zur Entwicklung der. Marxischen Theorie, tame, s. 21-41.

76

1. Ruch robotniczy, rwnie na Zachodzie, dysponuje odpowiedni teori. Jest ni marksizm-leninizm. Teorie leninowskie (pastwa, partii, rewolucji i inne) uoglniy dowiadczenia caej midzynarodowej klasy robotniczej. Leninizm jest marksizmem epoki imperializmu i rewolucji proletariackiej. Jego walor jest uniwersalny. Nie daje on oczywicie odpowiedzi na wszystkie pytania wspczesnego ruchu robotniczego, jest jednak niezastpionym i niezawodnym drogowskazem w poszukiwaniu tych odpowiedzi. Ruch robotniczy, take na Zachodzie, dysponuje te odpowiedni strategi (oraz taktyk). Jest to strategia oparta na teorii leninizmu. Dowiadczenie ZSRR i innych krajw socjalistycznych wykazao, e prowadzi ona niezawodnie do socjalizmu i jest niezastpiona. Ruch robotniczy, take na Zachodzie, dysponuje te wreszcie waciwymi modelami rewolucji i spoeczestwa socjalistycznego. S to, oczywicie z dostosowaniem do specyficznych, konkretnych warunkw kadego kraju, modele zrealizowane w ZSRR i socjalistycznych krajach wschodnioeuropejskich. Odwrotne pogldy: e Lenin mia do czynienia z peryferyjn sytuacj, e rozwin marksizm dla warunkw zacofanej Rosji, e model rewolucji radzieckiej i wspczesny realny socjalizm nie s odpowiednie dla rozwinitych krajw kapitalistycznych s gboko bdne. 2. Jedyn internacjonalistyczn rewolucyjn nauk klasy robotniczej jest marksizm. Rozwija si on wraz z rozwojem praktyki. Lenin wnis w jego rozwj olbrzymi wkad; std marksizm-leninizm, R. Luksemburg te wniosa wkad w rozwj marksizmu, lecz bez porwnania skromniejszy ilociowo i jakociowo. Popenia ona ponadto szereg powanych bdw teoretycznych. Bdne byy zwaszcza wszystkie jej pogldy sprzeczne z pogldami Lenina. W sumie jej wkad w marksizm daleko nie wystarcza, aby uczyni z tej nauki skuteczn bro klasy robotniczej w nowej epoce. Oryginalne i suszne pogldy dziaaczki miay walor ograniczony i nale ju tylko do historii, dla wspczesnego ruchu robotniczego nie mog by przydatne. Pogld, e R. Luksemburg stworzya przeciwstawny leninizmowi system teoretyczny i bya zwolenniczk tzw. demokratycznego socjalizmu, jest bdny. Jego zwolennicy, niemarksici i antymarksici, faszuj i wypaczaj pogldy dziaaczki: przedstawiaj poszczeglne jej bdy za istot pogldw, sztucznie wyolbrzymiaj wtrne rnice midzy ni a bolszewikami aby uzasadni swe antyleninowskie, rewizjonistyczne, reakcyjne koncepcje polityczne. Bdny jest take pogld, e istniej dwie caociowe i wzajemnie uzupeniajce si teorie marksizmu: leninowska dla krajw zacofanych i R. Luksemburg dla krajw rozwinitych. Jego zwolennicy, lewicowi i niektrzy uniwersyteccy socjalici w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, ulegaj zudzeniom. Pogldy R. Luksemburg nie pomog im w marszu trzeci drog do socjalizmu rnego od tego, ktry istnieje realnie i ktry im si nie podoba. Bez marksizmu-leninizmu nie mona w ogle doj do socjalizmu. 3. W dalszym opracowywaniu problemw zwizanych z yciem i dziaalnoci R. Luksemburg naley kierowa si okrelonymi zasadami metodologicznymi. Przede wszystkim nie trzeba przeciwstawia sobie pogldw R. Luksemburg i Lenina. We wszystkich zasadniczych kwestiach walczyli bowiem oboje z tej samej rewolucyjnej pozycji, w wielu innych rnice midzy nimi nie byy wcale gbokie, jak to utrzymuj wrogowie komunizmu. Naley nastpnie rozpatrywa pogldy dziaaczki na ekonomicznym i spoecznym tle specyficznej sytuacji wczesnej, czyli stosowa zasad historyzmu. Naley take uwzgldnia jedno teorii i praktyki, z zachowaniem prymatu praktyki. Zastosowanie dwch ostatnich wskaza pozwoli przekonujco wykaza, e 77

pogldy R. Luksemburg miay znaczenie gwnie w wczesnych warunkach i nie mog by aktualne dzisiaj oraz e w miar zmian zachodzcych w sytuacji dziaaczka szybko uwalniaa si od swych bdw i przyjmowaa suszne pogldy leninowskie132. W zwizku z zarysowanymi wyej odmiennymi strukturami mylenia teoretycznego i politycznego, odmienne cele przywiecay rnym kierunkom. Odmiennie te odpowiaday one na dwa zwizane ze sob pytania o pochodnym charakterze: co jest kryterium susznoci pogldw R. Luksemburg i gdzie konkretnie szuka wkadu teoretycznego dziaaczki. Pochodne oglne kwestie sporne Czwarty kierunek dziaa przede wszystkim w celu ideowo-politycznym. Chodzio zwaszcza o to, aby uniemoliwi lub utrudni posugiwanie si imieniem R. Luksemburg silom wrogim i wysoce krytycznym wobec krajw realnego socjalizmu, kierujcych nimi partii i caego ruchu komunistycznego, aby obroni marksizm-leninizm i umocni jego wpywy. Realizacji tego celu winna bya sprzyja realizacja celu naukowego, okrelonego jako wykrycie rzeczywistej roli R. Luksemburg w historii midzynarodowego ruchu komunistycznego i robotniczego. Cel praktyczny odnalezienie w pogldach dziaaczki elementw cennych, o trwalej wartoci, aby nastpnie wykorzysta je czy to w budownictwie socjalistycznym, czy te przy opracowywaniu strategii ruchu rewolucyjnego w krajach kapitalistycznych nie by brany pod uwag. Przedstawiciele czwartego kierunku nie sdzili bowiem, jak wiemy, by takie elementy mogy istnie gdziekolwiek poza marksizmem-leninizmem. Za zasadnicze kryterium susznoci pogldw R. Luksemburg uwaa ten kierunek zgodno z marksizmem-leninizmem w jego obecnej wykadni (w odrnieniu od wykadni z okresu kultu jednostki). Zgodno rozumiana bya do szeroko, gdy chodzio o pogldy rne wprawdzie od leninowskich, ale im nie przeciwstawne i nie skrytykowane osobicie przez Lenina. Przeciwstawne i skrytykowane nie mogy nie by bdne. Wkad w marksizm R. Luksemburg polega, zdaniem przedstawicieli tego kierunku, gwnie na rozwiniciu pewnych oglnych tez marksistowskich w konkretnych warunkach niemieckich i epoki imperializmu; wsplnej z Leninem walce o czysto marksizmu; oglnym ujciu pewnych problemw opracowanych przez Lenina dla konkretnych warunkw imperializmu; dostosowaniu pewnych tez leninowskich do warunkw rewolucji niemieckiej itp.133 Pierwszy kierunek (C. Pozzoliego) zaj si pogldami R. Luksemburg take chyba gwnie ze wzgldw politycznych, z tym e cel jego w tym zakresie przeciwstawny by jak wiemy celowi czwartego kierunku. Realizacji celu politycznego winna bya sprzyja realizacja celu naukowego, rozumianego jako stwierdzenie aktualnoci i przydatnoci spucizny R. Luksemburg, zwaszcza szeregu przeciwstawnych leninowskim pogldw dziaaczki, dla wspczesnego ruchu robotniczego
132 133

Por. W. Bogorad, O teoreticzeskom nasledii Rozy Luksemburg, cyt. wyd. Ujawniajc bogactwo myli R. Luksemburg pisa W. Bogorad marksici zwracali zwaszcza uwag na oryginalny wkad dziaaczki w opracowanie marksistowskiej nauki o historycznej roli proletariatu i na jej wkad w konkretyzacj pewnych wanych tez teorii rewolucji odpowiednio do warunkw epoki imperializmu (pokazanie dialektyki wizi strajku masowego z powstaniem zbrojnym, uoglnienie rosyjskich dowiadcze i dalsze opracowanie leninowskiej tezy o radach w warunkach rewolucji niemieckiej, rozwinicie marksistowskiej nauki o decydujcej roli mas ludowych, wkad w rozwj marksistowskiej nauki o partii klasy robotniczej, walka o czysto marksizmu przeciw rewizjonizmowi, zdemaskowanie wraz z Leninem nacjonalizmu i szowinizmu jako specyficznych narzdzi buruazji). Por. W. Bogorad, cyt. wyd.

78

na Zachodzie. Celem praktycznym byo wykorzystanie tych pogldw przy opracowywaniu strategii trzeciej drogi i docelowego modelu socjalizmu demokratycznego. Kryterium zgodnoci z marksizmem-leninizmem kierunek ten jak wiemy zupenie odrzuci. Marksizm-leninizm zarwno w dawnej stalinowskiej, jak i obecnej jego wykadni uwaa on bowiem za sztuczn i pozbawion waloru naukowego konstrukcj ideologiczn 134. Sztuczno tej konstrukcji wynika miaa m.in. z zanegowania lub ograniczenia w leninizmie momentu rozwojowo-historycznego i dialektycznego135. Uczestniczcym w konferencji komunistom radzieckim i niemieckim zarzucono, e wysuwajc postulaty cisego historyzmu i analizy zmian w pogldach w wyniku zmian w obiektywnej sytuacji, specyficznie je stosuj: wyolbrzymiaj konkretno-historyczny element w pogldach R. Luksemburg, aby mc odmwi szerszego waloru i przydatnoci niektrym niewygodnym dla nich jej ideom i ocenom, a jednoczenie wszystkie pogldy Lenina uwaaj za prawdy uniwersalne i ponadczasowe; wmawiaj R. Luksemburg wyparcie si, w zmienionej rewolucj sytuacji w Niemczech, szeregu charakterystycznych dla niej idei, aby je zdeprecjonowa a jednoczenie nie chc widzie zmian w pogldach Lenina w wyniku przemian w sytuacji obiektywnej (np. skoku jakociowego w jego pogldach w okresie wojny wiatowej). Zarzucano te radzieckiej i NRD-owskiej historiografii podtrzymywanie szeregu antynaukowych pewnikw stalinowskich. Kierunek C. Pozzoliego odrzuca porwnywanie pogldw R. Luksemburg nie tylko ze skanonizowanym leninizmem, marksizmem przeksztaconym w nauk legitymistyczn. W ogle odrzuca on scholastyczne porwnania z innymi teoriami, nawet jeli teorie te odniosy sukces i znalazy potwierdzenie w innych czasach i miejscach. Kryterium susznoci pogldw dziaaczki proponowa wyprowadzi nie z przeszoci, lecz z teraniejszoci, z rzeczywistoci walki klasowej, zwaszcza w krajach kapitalistycznych136.
134

J. Hentze dowodzi, e leninizm zosta skonstruowany w ZSRR i podniesiony do rangi oficjalnej ideologii pastwowej wraz z dojciem do wadzy Stalina, aby by legitymacj dla stalinowskiej praktyki, i e dzisiaj peni on t sam funkcj w stosunku do krajw realnego socjalizmu w ramach dogmatycznego krgu: socjalizm = leninizm = istniejcy porzdek. Por. J. Hentze, Aspekte des revolutionren Konzepts Rosa Luxemburgs. Spontanitt, Aktion und Partei, w: Jahrbuch Arbeiterbewegung, t. 2, Marxistische Revolutionstheorien, cyt. wyd., s. 33-48. 135 To, co Lenin powiedzia w okrelonej sytuacji historycznej twierdzi J. Hentze przeksztacone zostao w quasi-bezczasowy dogmat. Z jednej historycznej sytuacji zrobiono wieczne prawo dla wszystkich miejsc i czasw i taki wysoce skanonizowany leninizm podaje si za jedynie prawdziw teori ruchu robotniczego dowodzi J. Agnoli; mwca ten dodawa, e zrobiono to wbrew Leninowi, ktry przestrzega przed doktrynerskim i woluntarystycznym przenoszeniem jego bada z jednych warunkw historycznych w inne. Por. J. Hentze, cyt. wyd., oraz J. Agnoli, Rosa Luxemburg heute, w: Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus, cyt. wyd., s. 271-279. 136 Chodzi o kryterium efektywne i konkretne dowodzi J. Agnoli. Proponowano tu, aby pogldy R. Luksemburg porwna ze wzorcem zwyciskiego socjalizmu. Wkadu dziaaczki nie mona jednak mierzy parametrami spoeczestwa, ktre nie jest ju kapitalistyczne. Dla nas realny ruch rewolucyjny zbiega si tylko marginesowo z sukcesami krajw socjalistycznych lub strategiami, ktre do nich doprowadziy. Realny socjalizm rozwija si dla nas nie we wzrocie produkcji w ZSRR, a w walkach toczonych obecnie w krajach kapitalistycznych. Kryterium kadej teorii moe by tylko zgodno jej wynikw z dowiadczeniami obecnej walki, prawd demaskuje nie przeszo, a teraniejszo. G. Badeschi stwierdzi konieczno nowej analizy myli R. Luksemburg na gruncie olbrzymich problemw, z ktrymi boryka si ruch robotniczy: trudnoci i sprzecznoci postkapitalistycznych spoeczestw Europy wschodniej, kompleksowego i mozolnego opracowywania modelu przejcia do socjalizmu wysoko rozwinitych krajw kapitalistycznych, jak rwnie stosunkw midzy krajami imperialistycznymi i podlegymi. Jego zdaniem z bada, historycznych rekonstrukcji, a nawet bdw R. Luksemburg mona wiele si nauczy w kadym z tych problemw. Por. J. Agnoli, op. cit. oraz G. Badeschi, Partei und Revolution, tene zbir, s. 127-151.

79

Poszukiwanie zasug teoretycznych R. Luksemburg w sferze zgodnoci jej pogldw z leninowskimi kierunek C. Pozzoliego konsekwentnie odrzuca. Widzia te zasugi, jak wiemy, w tym co dziaaczka stworzya niezalenie od leninizmu i poza nim. Kierunek L. Basso wysuwa na czoo cel naukowy i praktyczny. Nie zakada ani susznoci tych jedynie pogldw R. Luksemburg, ktre tak czy inaczej zgadzay si z leninowskimi, ani susznoci tych zwaszcza, ktre si z leninowskimi nie zgadzay. Poszukiwa wkadu dziaaczki w rozwj marksizmu w postaci oryginalnych jej pogldw, ktrych suszno, donioso i aktualno sugerowa rozwj kapitalizmu, socjalizmu i midzynarodowego ruchu robotniczego w ostatnich dziesicioleciach. Trzeci kierunek mia na uwadze cel praktyczny oraz polityczny obron marksizmu przed atakami z rnych stron. Zarwno w kwestii kryterium, jak i wkadu R. Luksemburg zajmowa on jak wiemy stanowisko porednie. Wielu uczestnikw konferencji podkrelao, e nie interesuj ich adne kwalifikacje polityczne, e chodzi im wycznie o cel praktyczny, aktualn zawarto teorii R. Luksemburg (O. Negt). W kracowych ujciach cel praktyczny przeciwstawiano nie tylko politycznemu, ale nawet naukowemu137. Odegnywanie si od ideologii, podkrelanie obiektywizmu naukowego, deklaracja praktycznego jedynie celu zainteresowania R Luksemburg kryy najczciej reakcyjn tendencj polityczn. Na konferencji dyskutowano nad szeregiem konkretnych pogldw R. Luksemburg. W wielu wypadkach zarysowao si wzajemne zrozumienie stanowisk i ich zblienie, w niektrych daleko idce ich uzgodnienie. To ostatnie miao miejsce zwaszcza w dwch kwestiach, ktre odgryway kluczow rol w bdnym systemie luksemburgizmu: teorii krachu i teorii ywioowoci (spontanicznoci). Konkretne uzgodnienia Jednym z gwnych zarzutw komunistw wobec pogldw R. Luksemburg by w swoim czasie jak wiemy zarzut fatalizmu historycznego. Teoria automatycznego krachu kapitalizmu miaa by nieuchronn konsekwencj rozwinitej przez dziaaczk teorii akumulacji kapitau i miaa spaja w system rne inne bdne jej pogldy. Ze znanych nam wystpie na konferencji tylko jedno powtarzao ten zarzut138. Przedstawiciele wszystkich czterech gwnych kierunkw odrzucili go niemal jednomylnie. Komunici radzieccy i niemieccy podkrelali, e Ry Luksemburg fatalizm by obcy i e nawet w zasadniczo bdnej Akumulacji kapitau zawarta jest gboka argumentacja roli klasy robotniczej jako podmiotu rewolucji oraz analiza warunkw realizacji przez t klas jej misji
137

D. Hovard z USA stwierdza, e kwestia, czy jaka teoria jest suszna, interesuje go rwnie mao, co kwestia, czy zgadza si ona z inn teori, albo np. z budow Kapitau Marksa. Nie chodzi mwi on o kwesti luksemburgizm czy leninizm, spontanizm czy organizacja, masy czy partia. Ani o kwesti konkurencyjnych teorii imperializmu, narodow, chopsk, demokracji formalnej. Ani o ocen autentycznoci tego czy innego marksizmu (...) Nie chodzi o ratowanie w historii czystego mylenia, nie zafaszowanej prawdy, ktra przez wspczesnych bya poniewierana, zapoznana. Chodzi o zrozumienie, e ta ostatnia, w jakiej by nie bya skrzywionej formie, jest czci naszej rzeczywistoci i refleksja konieczna jest po to, by wiedzie, co robi. D. Hovard, Theorie, Theoretiker und revolutionre Praktik, tene zbir, s. 94-96. 138 Mechanistyczne i fatalistyczne ujcie rozwoju i upadku kapitalizmu, ekonomizm stanowicy grunt dla spontanizmu koncepcji politycznej i bardzo w swych konsekwencjach niebezpieczny dla ruchu robotniczego przypisa R. Luksemburg Badeschi.

80

dziejowej. Zarzut determinizmu i fatalizmu cakowicie odrzuci te F. Tych na podstawie zarwno szeregu wasnych wypowiedzi, jak przede wszystkim caoksztatu dziaalnoci rewolucjonistki. Podobne stanowisko zaj L. Basso, ktry zinterpretowa ponadto owe wypowiedzi w wietle swej koncepcji dwch logik kapitalizmu (jego zdaniem R. Luksemburg, rozwijajc teori marksowsk, stworzya faktycznie strategi wiadomego udziau proletariatu w procesie historycznym w celu realizacji postpowej z alternatyw). C. Pozzoli poszed jeszcze dalej w aprobacie stanowiska R. Luksemburg139. Podobnie byo w drugiej kwestii teorii ywioowoci (spontanicznoci). T konstrukcj z lat 30-tych prawica socjaldemokratyczna prbowaa wykorzysta przeciw dogmatycznemu leninizmowi. Szczeglnie jednak odpowiadaa ona lewym ekstremistom. Na konferencji w Reggio Emilia przedstawiali oni R. Luksemburg jako ideologa ywioowych ruchw masowych. Przeciwko przeciwstawianiu sobie ywioowoci i wiadomoci, spontanizmu i organizacji wystpili reprezentanci wszystkich czterech gwnych kierunkw. Dowodzili oni, e s to strony jednolitego procesu rewolucyjnego. Mwcy komunistyczni podkrelali przy tym z reguy rol czynnika organizacji, wnoszonego do ruchu masowego przez parti rewolucyjn. Czsto podkrelali take, e teori takiej partii i jej roli w nowej epoce stworzy Lenin i e R. Luksemburg, cho i tu wniosa pewien wkad teoretyczny, bdnie ujmowaa kwesti organizacyjn i pomniejszaa rol partii. Reprezentanci pierwszego i drugiego kierunku podkrelali natomiast znaczenie spontanizmu. Utrzymywali oni, e praktyka wielkich ywioowych ruchw masowych w Europie zachodniej w kocu lat 60-tych dowioda wagi tego elementu, na ktry R. Luksemburg zwrcia uwag po stwierdzeniu konserwatywnej roli kierownictwa i aparatu partyjnego i zwizkowego w niemieckich ruchu robotniczym. Zarzucali te komunistom wschodnioeuropejskim przecenianie czynnika organizacji i partii w teorii, a dawienie wszelkiego samodzielnego ruchu mas ludowych przez organizacje biurokratyczne w praktyce krajw przez nich rzdzonych. Kwestia ywioowoci i wiadomoci, spontanizmu i organizacji doprowadzia w ten sposb do problemu, w ktrym rnice byy i pozostay bardzo gbokie problemy partii, jej budowy, jej zada, jej stosunku do klasy i spoeczestwa. O. Negt na przykad uwaa historyczn dialektyk spontanizmu i organizacji za kwesti o centralnym znaczeniu w myleniu R. Luksemburg, za polityczne prawo ruchu emancypacji klasy robotniczej, ktra bez spontanizmu dziaa w ramach i interesie panujcego porzdku wadzy i za spraw o palcej aktualnoci politycznej. Dowodzi on, e podobnie jak nie mona przeciwstawia sobie spontanizmu i organizacji, nie mona przeciwstawia sobie pogldw R. Luksemburg i Lenina w tej kwestii; e badali oni struktur ruchu rewolucyjnego z dwch rnych punktw widzenia, starajc si przy tym zrozumie, uoglni i wykorzysta cudze dowiadczenia; e sta trosk R. Luksemburg byo zapobieenie niebezpieczestwu rozwarcia noyc midzy central i rzeczywistym kierunkiem ruchu masowego; e wystpujc przeciw obu kracom oportunizmowi i rewizjonizmowi niemieckich kierownictw i ultracentralizmowi w leninowskiej koncepcji partii R.
139

Jego zdaniem R. Luksemburg waciwie poja intencj marksowsk i susznie dowodzia istnienia obiektywnej granicy kapitalizmu; susznie szukaa tej granicy, w ostatniej instancji, w sferze ekonomiki; tak samo jak dla Marksa, krach kapitalizmu i rewolucja socjalna byy dla niej tylko dwoma momentami (dwiema stronami) jednolitego procesu historycznego; zarzut ekonomizmu jest w stosunku do niej rwnie absurdalny, jakim byby w stosunku do Marksa. Por. C. Pazzoli, op. cit.

81

Luksemburg dostrzega absolutn konieczno demokratycznej budowy organizacji proletariackich; e cho jej krytyka Lenina bya historycznie nietrafna, praktyka ZSRR i innych krajw socjalistycznych dowioda jednoznacznie susznoci jej obaw, a sytuacja w krajach kapitalistycznych penej aktualnoci jej historycznego programu bezporedniej demokracji robotniczej. Podobnie wypowiada si G. Badeschi. Dowodzi on, e w ostrej krytyce leninowskich pogldw organizacyjnych szo R. Luksemburg o kluczow kwesti: jak zapobiec przeksztaceniu stosunku partia klasa w mechaniczny i skostniay; e historyczne dowiadczenie wykazao, jak bardzo uzasadniona bya ta wraliwo R. Luksemburg i jakie niebezpieczestwo kryo znane sformuowanie Lenina biurokratyzm versus demokratyzm; e traktujc klas jako chaotyczn mas partia wyobcowuje si z niej, oddala od niej, opanowuje j i zastpuje i e wwczas jedyn wolnoci, ktr proponuje si spoeczestwu, jest dyscyplina. Take C. Pozzoli twierdzi, e nie byo u R. Luksemburg adnej teorii spontanicznoci. Jego zdaniem dziaaczka uwydatnia tylko rewolucyjn si ywiou jako jeden z biegunw ruchu, a ataki na spontanizm s obron uproszczonych wyobrae o awangardzie i odpowiadajcej im praktyki wschodnioeuropejskiej. Istnienie teorii spontanicznoci zanegowa te J. Hentze. I. Fetscher podkreli rnice midzy idc tu za Marksem R Luksemburg a Leninem w kwestii roli mas i partii oraz teoretyczny wkad dziaaczki w przezwycienie stalinizmu. J. Agnoli twierdzi, e spr o prymat spontanicznoci lub organizacji jest przestarzay, gdy klasa robotnicza na Zachodzie potrafi ju dziaa bez komendy centrali140. Komunici radzieccy, niemieccy i inni bronili leninowskiej teorii partii, a take praktyki jej kierowniczej roli w krajach socjalistycznych. Wielka dyskusja rozgorzaa na konferencji wok Rewolucji rosyjskiej R. Luksemburg. Praca ta od dziesicioleci wykorzystywana bya do atakw na bolszewizm i ZSRR. Tego rodzaju dziaania podjte te zostay w Reggio Emilia, natrafiy jednak na zdecydowany opr nie tylko wszystkich komunistw, lecz take wielu lewicowych socjalistw. Zgodne w znacznym stopniu byy oceny oglnego charakteru tej pracy jako napisanej z pozycji nie przeciwnika, lecz gorcego zwolennika rewolucji rosyjskiej. Podkrelano specyfik krytyki bolszewikw przez R. Luksemburg, stale przerastajcej w druzgocc krytyk socjaldemokracji niemieckiej i jej przywdcw. Zgodna te w znacznej mierze bya ocena stanowiska dziaaczki w kwestii chopskiej i narodowej i jej krytyki bolszewikw w tym zakresie. Stanowisko to i krytyka do powszechnie uznawane byy za bdne. Tak np. L. Basso uwaa, e dziaaczka nie doceniaa roli chopstwa oraz de narodowych i e w ogle zbyt may nacisk kada na taktyk. O. Negt stwierdza, e mylia si ona m.in. w kwestii chopskiej gdzie decyduje nie socjalistyczny cel, lecz realna moliwo konkretnego rozwoju rewolucji (podobnie jak przeoczya te, by moe, rol partii w poszczeglnych etapach rewolucji). G. Haupt, ktry przyznawa R. Luksemburg znaczne teoretyczne zasugi w kwestii narodowej, stwierdza jednoczenie niedocenianie przez ni (co podkrela byo do powszechne wrd jej wspczesnych) siy de narodowych. Susznoci stanowiska dziaaczki w kwestii narodowej dowodzi chyba tylko H. Davis, ktry te podawa w wtpliwo realizacj leninowskiego hasa samostanowienia w ZSRR. W polemice z nim F. Tych wykaza, e racja bya tu po stronie Lenina.
140

Por. Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus, cyt. wyd.

82

Bdno stanowiska R. Luksemburg w kwestii chopskiej i narodowej podkrelona te zostaa przez francuskiego historyka G. Badi oraz komunistw radzieckich i niemieckich141. Konkretne rozbienoci Nawet za uzgodnieniami kryy si zatem znaczne rozbienoci. Podobnie jak w kwestii partii, cakowicie rozeszy si pogldy w oglniejszej kwestii demokracji. Przedstawiciele czwartego kierunku w tej zwaszcza kwestii starali si wykaza, e opinie wyraone przez R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej wyniky z niedoinformowania i nie byy ostateczne, e pod naciskiem realiw rewolucji niemieckiej szereg z nich dziaaczka zmienia i zbliya si do Lenina142. W ten sposb przestawa istnie problem ewentualnych susznych elementw w pogldach R. Luksemburg na rol demokracji w warunkach socjalizmu. Ide socjalizmu demokratycznego przedstawiciele tego kierunku uwaali za skonstruowan przez wrogw w celu szkalowania krajw realnego socjalizmu i odrzucali wszelkie jej pokrewiestwo z myl R. Luksemburg. Wielu uczestnikw konferencji i to nie tylko naukowcy buruazyjni i lewi ekstremici, lecz take przedstawiciele drugiego i trzeciego kierunku zajmowao w tej sprawie inne stanowisko. W dotyczcych demokracji w spoeczestwie socjalistycznym wypowiedziach dziaaczki upatrywali oni jednego z najdoniolejszych, susznych i w peni aktualnych elementw jej myli teoretycznej. L. Basso na przykad stwierdza trwae znaczenie wkadu R. Luksemburg w problem istoty socjalizmu, wzajemnego stosunku socjalizmu i demokracji. Jego zdaniem dziaaczka pojmowaa socjalizm we waciwym marksistowskim sensie nie jako po prostu upastwowienie rodkw produkcji, lecz jako zdobycie przez ludzi pracy kontroli nad zespoowym procesem gospodarczym i na to te wanie nastawione byy jej koncepcje o wzajemnym stosunku mas i partii, spontanicznoci i organizacji. Za doniosy i trway wkad teoretyczny uwaali stanowisko R. Luksemburg w kwestii demokracji socjalistycznej take I. Fetscher oraz G. Badeschi. Ten ostatni dowodzi, e pogldw dziaaczki nie inspirowa ani abstrakcyjny demokratyzm, ani te wpyw demokracji buruazyjnej; e celem jej bya nie formalna demokracja, lecz stanowica jdro caej politycznej teorii Marksa i wysuwana te przez Lenina w Pastwie i rewolucji demokracja proletariacka; e w tej kwestii dokonana przez R. Luksemburg krytyka bolszewikw bya oglnie biorc suszna i wrcz prorocza: mimo wszelkich bdw dostrzeone bowiem zostay problemy o ogromnej wadze i niewygasej aktualnoci143. Przedstawiciele rozmaitych kierunkw podjli temat zmiany pogldw przez R. Luksemburg w toku rewolucji niemieckiej. Historyk francuski G. Badia dowodzi, e dziaaczka zmienia stanowisko co najmniej w jednym punkcie stosunku do konstytuanty, i zagodzia w praktyce
141 142

Por. tame oraz artyku W. Bogorada. Warto tu podkreli, e rnica warunkw nie oznaczaa dla wszystkich tego samego. Przedstawicielom czwartego kierunku chodzio zawsze o rewolucyjn zmian sytuacji. W warunkach rewolucji sprawdziy si ich zdaniem jedynie bolszewickie pogldy i rozwizania. Przedstawiciele pierwszego i drugiego kierunku mieli na myli gwnie rnic sytuacji w krajach Europy wschodniej i zachodniej. W warunkach Europy zachodniej szereg bolszewickich pogldw i rozwiza by ich zdaniem nie do przyjcia. Komunici woscy i niektrzy inni starali si jak si wydaje uwzgldnia jedno i drugie. To wanie pozwalao im dopuszcza konieczno rozwiza bolszewickich dla okresu rewolucji - rwnie w warunkach Europy zachodniej - a jednoczenie aprobowa ide demokracji proletariackiej w duchu R. Luksemburg. 143 Por. G. Badeschi, op. cit. Por. J. Agnoli, op. cit.

83

stanowisko w kwestii wolnoci prasy oraz rozpoznaa szkodliwo braku centrum kierowniczego; e jednak nie ma podstaw, by wnioskowa o zmianie przez ni pogldw w pozostaych sprawach. O. Negt utrzymywa, e praktyczna solidarno R. Luksemburg z bolszewikami, wystawionymi na ataki z prawa, zupenie nie dotykaa dokonanej przez ni ich krytyki i e dziaaczka do mierci nie zmienia swego stanowiska w caym szeregu kwestii spornych z nimi. Przedstawiciele pierwszego kierunku stali na stanowisku, e te wanie pogldy R. Luksemburg, w czci dotyczcej demokracji proletariackiej, byy suszne i s bodaj najcenniejsze dla wspczesnego ruchu robotniczego. Apodyktyczne stwierdzenie rzekomych bdw i podjte (przez J. Schleifsteina J. D.) zblienie R. Luksemburg do Lenina poprzez wyparcie si przez ni i zawstydzajc rewizj wasnych pozycji odrzuci m.in. J. Agnoli. Zauway on, e w tej interpretacji zasuga R. Luksemburg nie tylko zostaje zredukowana, ale dziaaczka w ogle jest o tyle tylko akceptowalna, o ile sama siebie si wypiera i okazuje si wiern naladowczyni Lenina. Ale wwczas stwierdzi nie bez racji konferencja powinna ograniczy si do uczczenia pamici R. Luksemburg i przej nastpnie do analizy wkada Lenina w marksizm144. Wyniki Przedstawiciele wszystkich czterech gwnych kierunkw uznali konferencj za poyteczn i oglnie biorc udan. Zgodnie te cho kierujc si niejednakowymi celami stwierdzili potrzeb dalszej analizy spucizny ideowo-teoretycznej R. Luksemburg w celu penego rozpoznania zawartych w niej rnorodnych elementw. Konferencja bya niewtpliwie wanym wydarzeniem w dugotrwaym procesie przeamywania mitw stworzonych wok pogldw R. Luksemburg przez socjalistyczn prawic i, ostatnio, przez lewych ekstremistw oraz przez stalinowski kierunek w komunizmie. Wykazaa ona, e w szerokiej midzynarodowej i midzysystemowej opinii naukowej i politycznej przesta istnie luksemburgizm jako przeciwstawny leninizmowi system teoretyczny. W Reggio Emilia zdecydowanie przeway pogld, e R. Luksemburg i W. Lenin byli sobie bliscy nie tylko w swej rewolucyjnej praktyce politycznej, lecz take w twrczoci teoretycznej i e oboje wnieli wkad w rozwj marksizmu w nowej epoce historycznej; e dziaajc w odmiennych konkretnych warunkach badali czsto rno problemy, albo inne strony tych samych problemw i e rnice warunkw wanie, a nie oglne prawdy lub zwyke bdy intelektualne, przede wszystkim dzieliy ich i czyy. Due znaczenie mia postp w wyjanianiu rzeczywistej treci szeregu pogldw R. Luksemburg, w tym zwaszcza jej pogldw w kwestii upadku kapitalizmu, spontanizmu i organizacji w ruchu masowym, budowy i roli partii, znaczenia demokracji dla socjalizmu. Silne i sabe strony tych pogldw wystpiy wyraniej, wyraniej te zarysowa si ich stosunek do pogldw Lenina i dowiadcze midzynarodowego ruchu robotniczego. W rezultacie upad ostatecznie szereg zarzutw opartych na starych schematach i dogmatach. Ujawniy si te jednak w Reggio Emilia gbokie rnice polityczne i teoretyczne w kilku kluczowych kwestiach bezporednio lub porednio zwizanych z pogldami R. Luksemburg. Byy to przede wszystkim rnice w ocenie radzieckiej drogi i wschodnioeuropejskiego modelu socjalizmu oraz ich legitymacji teoretycznej. Konsekwencj tego byy odmienne oceny susznoci i znaczenia szeregu pogldw R. Luksemburg, zwaszcza jej koncepcji demokracji proletariackiej.
144

Por. J. Agnoli, op. cit.

84

Ju po konferencji w Reggio Emilia, w ostatnim dosownie okresie, znacznie pogbiy si rozbienoci w tych kwestiach wewntrz ruchu komunistycznego. Byoby to jednym jeszcze dowodem na rzecz tezy, e dziaaczka wysuna problemy bardzo wane i nadal aktualne dla rewolucyjnego ruchu robotniczego. Suszno tej tezy oznaczaaby z kolei, e racj mia i ma K. Radek, ktry twierdzi, i To, czym Ra Luksemburg bya i jest dla niemieckiego i midzynarodowego ruchu robotniczego, ley nie w przeszoci to ley dopiero w przyszoci 145. Jak z tego wida, do zakoczenia walk ideowo-politycznych wok dziaaczki i do penego naukowego rozpoznania jej spucizny teoretycznej i politycznej jeszcze daleko. 3. Analiza i wnioski Przedstawiona przez nas (w skrcie i pewnym wyborze, jak to zapowiadalimy) historia tych walk w ostatnim wierwieczu wymaga analizy. Przeprowadzenie jej w szerszej skali nie byoby dla nas moliwe, ale te nie jest potrzebne z punktu widzenia ograniczonych celw pracy. Z tego punktu widzenia wystarczy, jak si wydaje, wyodrbnienie i zbadanie gwnych konstrukcji ideologicznych dotyczcych charakteru i wzajemnego stosunku pogldw R. Luksemburg i W. Lenina, jakie cieray si ze sob oraz zmian, jakie zaszy w ich roli i wpywach w tym okresie 146. Maksymalnie uprocimy te konstrukcje. Ma to liczne minusy, z ktrych zdajemy sobie spraw, ale pozwala uj zasadniczy problem w przejrzyste schematy graficzne. Wybrana spord kilku moliwych prezentacja graficzna te ma dobre i ze strony. Dobrze suy ona przedstawieniu rnych uj wzajemnego stosunku pogldw R. Luksemburg i W. Lenina oraz rnych w tych pogldach elementw, ich zakresu, charakteru, stosunku. Mniej sprzyja ujciom dynamicznym. W historycznym punkcie wyjcia naszych rozwaa, w pocztku lat 50-tych, w midzynarodowym ruchu robotniczym panoway i cieray si ze sob dwa zasadnicze kierunki polityczne: socjaldemokratyczny i stalinowsko-komunistyczny. Kady z nich mia szeroko rozbudowan ideologi, w ktrej ramach mieci si m.in. okrelony schemat dotyczcy pogldw R. Luksemburg i W. Lenina. Schemat socjaldemokratyczny, ktrego dobr prezentacj jest praca A. Ciokosza o R. Luksemburg147, by w zasadniczym zarysie nastpujcy: Rys. I

K. Radek, Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht, Leo Jogiches, Hamburg 1921, s. 21. Pojcia ideologia uylimy tu w tym samym znaczeniu, co M. Dobb w pracy Teorie wartoci i podziau..., tzn. w odniesieniu do caego systemu mylowego czy te do usystematyzowanego zbioru przekona i pogldw, ktry tworzy ramy (czyli nadrzdn grup zwizanych ze sob poj) dla dokadniej sprecyzowanych i bardziej szczegowych koncepcji, analiz, zastosowa i wnioskw (M. Dobb, Teorie wartoci i podziau od Adama Smitha. Ideologia a teoria ekonomii, Warszawa 1976, s. 8). Niektre elementy tego systemu mog by nie w peni uwiadamiane. 147 Por. A. Ciokosz, Ra Luksemburg a rewolucja rosyjska, Pary 1961.
145 146

85

W myl tego schematu rozumowania marksizm-leninizm (stalinizm) by cakowicie bdny. Pogldy R. Luksemburg bdne byy w tej czci, w jakiej pokryway si z leninowskimi (zwaszcza w kwestiach dyktatury proletariatu i drogi do niej). Bdna te bya znaczna cz jej pogldw nie pokrywajcych si z leninowskimi (w kwestii chopskiej, narodowej). Suszne byy wycznie jej przeciwstawne leninowskim pogldy w kwestii partii i demokracji formalnej. Temu schematowi socjaldemokratycznemu przeciwstawia si skonstruowany w latach 30-tych, a w pocztku lat 50-tych reprezentowany m.in. przez R. Werfla w Polsce i F. lssnera w NRD, schemat komunistyczny. W zasadniczym zarysie by on nastpujcy: Rys. II148

W myl tego schematu rozumowania pogldy R. Luksemburg byy suszne w tej czci, w jakiej pokryway si z leninowskimi. Takich byo jednak stosunkowo niewiele; reszta bya bdna. Podkrelano przeciwstawno bdnego systemu luksemburgizmu i marksizmu-leninizmu. Stwierdzano, e pewn cz swych bdw dziaaczka przezwyciya w toku rewolucji niemieckiej. W takim wietle badania naukowe pogldw R. Luksemburg byy raczej zbdne. Jej suszne pogldy nie byy bowiem oryginalne (zawiera je te leninizm), a bdne byy nieprzydatne. Po ujawnieniu bdw i wypacze kultu jednostki sytuacja ulega zmianie take w interesujcym nas zakresie. W kocu lat 50-tych ci sami dziaacze rozumowali w sposb nastpujcy:
148

Uniwersalnie w tym sensie, e dotycz nie tylko specyficznych warunkw konkretnych (np. zacofanej Rosji w pocztku naszego wieku), lecz take innych warunkw (np. rozwinitych krajw kapitalistycznych obecnie), rozpoznay bowiem prawidowo powszechn. Owa prawidowo w innych specyficznych warunkach konkretnych bdzie miaa tylko by moe inn form.

86

Rys. III

Istotna zmiana w porwnaniu z poprzednim schematem rozumowania polegaa na: eliminacji tego wszystkiego, co uznane zostao w midzyczasie za stalinowskie wypaczenia marksizmu-leninizmu; pewnym zweniu zakresu bdnych i odpowiednim rozszerzeniu susznych pogldw R. Luksemburg; silnym podkreleniu zmiany przez dziaaczk znacznej czci swych bdnych pogldw w toku rewolucji niemieckiej i zblienia si jej w ten sposb do bolszewizmu. Bdny, antymarksistowski, antyleninowski system luksemburgizmu, cho zwony, pozostawa jednak nadal. Nadal te zbdne w istocie pozostaway badania naukowe. Schemat socjaldemokratyczny nie zmienia si, komunistyczny ewoluowa jednak dalej, co byo wynikiem m.in. wanie bada naukowych. Od koca lat 60-tych do dzi wielu komunistw rozumuje tak, jak radzieccy, niemieccy i niektrzy inni komunistyczni uczestnicy konferencji w Reggio Emilia. W zasadniczym zarysie rozumowali oni nastpujco: Rys. IV

Rnice midzy tym a poprzednim schematem rozumowania s bardzo powane. Przede wszystkim nastpio tu rozrnienie pomidzy pogldami susznymi uniwersalnie a susznymi w okrelonych konkretnych warunkach miejsca i czasu. Te ostatnie dopuszczano w wskim zakresie w leninizmie, a w do szerokim u R. Luksemburg. Jednym z rezultatw tego byo dalsze do 87

znaczne zmniejszenie zakresu bdnych pogldw dziaaczki, a zwikszenie zakresu susznych, choby w okrelonych tylko warunkach. Spowodowao to rezygnacj z bdnego, antymarksistowskiego, antyleninowskiego systemu luksemburgizmu i podkrelenie, wbrew twierdzeniom socjaldemokratycznym (i dawnym komunistycznym), zasadniczej zgodnoci pogldw R. Luksemburg i W. Lenina. Nowy schemat stanowi te przeom w innym aspekcie. Dopuszcza on mianowicie zupenie nowe stosunki wzajemne midzy myl obojga dziaaczy rewolucyjnych. Rnice si od leninowskich pogldy R. Luksemburg mogy, ale nie musiay ju by bdne. Mogy by one konkretyzacj lub nawet rozwiniciem tez Marksa w warunkach np. wczesnych Niemiec. Mogy by konkretyzacj uniwersalnie susznych pogldw W. Lenina, a take pewnym uzupenieniem jego pogldw susznych w konkretnych warunkach rosyjskich. Wszystko to otwierao szerokie pole nowym badaniom myli i czynu R. Luksemburg. Ograniczay je dwa zaoenia: 1 - e te wszystkie pogldy dziaaczki, ktre Lenin bezporednio skrytykowa, byy w caoci bdne; 2 - e jej pogldy rne od leninowskich i nie bdne dotyczyy tylko konkretnych warunkw wczesnych, tzn. nie miay waloru uniwersalnego. To ostatnie oznaczao, e adne oryginalne pogldy R. Luksemburg nie mog mie istotnego znaczenia dla wspczesnego ruchu robotniczego; a take, e caoksztat pogldw dziaaczki, ma zasadniczo znaczenie tylko historyczne i moe interesowa gwnie tylko historykw. Woscy i niektrzy inni komunistyczni uczestnicy konferencji w Reggio Emilia rozumowali, jak si wydaje, wedug nastpujcego schematu: Rys. V

Rnice midzy tym a poprzednim schematem rozumowania s co najmniej rwnie powane. W ujciu pogldw leninowskich polegaj one na dopuszczeniu (w marginesowym zreszt zakresie) elementu bdu i do znacznym rozszerzeniu zakresu pogldw susznych w konkretnych warunkach. W ujciu pogldw R. Luksemburg polegaj na dopuszczeniu w pewnym zakresie pogldw oryginalnych i susznych uniwersalnie (co wanie stanowi novum), a take na rozszerzeniu zakresu pogldw susznych w konkretnych warunkach i dalszym zweniu zakresu bdw. Konsekwencje tego s rnorodne i daleko idce. Charakterystyczna jest tu odmienna terminologia: w efekcie dopuszczenia w pewnym zakresie oryginalnych i uniwersalnie susznych 88

pogldw R. Luksemburg (co dotyczy te moe pogldw innych wybitnych rewolucyjnych dziaaczy niebolszewickich) mwiono zwykle o marksizmie, a nie o marksizmie-leninizmie (zreszt bez intencji pomniejszania wkadu Lenina). Podkrelano szerok zgodno pogldw R. Luksemburg i przywdcy bolszewikw; podkrelano te jednak wag i aktualno niektrych oryginalnych pogldw dziaaczki, zarwno o znaczeniu uniwersalnym, jak i wyspecjalizowanych dla warunkw wysoko rozwinitych krajw kapitalistycznych. Wobec do znacznego oryginalnego wkadu R. Luksemburg w marksizm, kwestia zmiany przez ni pewnej czci pogldw w ostatnim okresie ycia i zblienia si w ten sposb do bolszewikw ma tu mniejsze znaczenie. V schemat dopuszcza bardzo rnorodne stosunki wzajemne midzy myl R. Luksemburg i W. Lenina. Obok przeciwstawnoci bdnych pogldw dziaaczki i susznych przywdcy bolszewikw, dopuszcza on ta odwrotn sytuacj. Suszne w konkretnych warunkach pogldy R. Luksemburg mog stanowi konkretyzacj uniwersalnych pogldw leninowskich, mog si te wzajemnie uzupenia ze susznymi w innych konkretnych warunkach pogldami Lenina. Suszne uniwersalnie pogldy dziaaczki mog uzupenia si z pogldami leninowskimi, albo mog znajdowa w leninowskich sw konkretyzacj. Wzajemny stosunek rozmaitych pogldw R. Luksemburg i W. Lenina moe by jeszcze inny. Na pytanie, jaki by w rzeczywistoci, winny odpowiedzie obiektywne badania naukowe. One te powinny pomc w rozpoznaniu, jakie pogldy dziaaczki byy suszne, pozostay aktualne i mog mie istotne znaczenie dla wspczesnego ruchu robotniczego. Std waga tych bada w wietle schematu V. J. Hochfeld w Polsce w swoim czasie, w Reggio Emilia L. Basso i inni przedstawiciele lewicy socjalistycznej rozumowali jak si wydaje wedug nastpujcego schematu: Rys. VI

Wyodrbniali oni w pogldach W. Lenina i R. Luksemburg te same elementy, co komunici woscy. Rnice wydaj si by tylko ilociowe. Naszym zdaniem chodzi jednak o tak znaczne rnice ilociowe, e oznaczaj one now jako. W schemacie VI zakres pogldw susznych uniwersalnie jest w caoci marksizmu wszy. Zwenie nastpio przy tym kosztem pogldw W. Lenina (zakres susznych uniwersalnie pogldw R. Luksemburg raczej wzrs). Zakres pogldw obojga dziaaczy susznych w konkretnych warunkach (W. Lenina w Rosji i oglnie w krajach sabiej rozwinitych, R. Luksemburg w Niemczech i oglnie w krajach wysoko rozwinitych) jest natomiast szeroki. W 89

porwnaniu ze schematem V zwikszony zosta zakres bdnych pogldw przywdcy bolszewikw, a zmniejszony R. Luksemburg. Zasadnicze zwizki midzy rnymi elementami pogldw obojga dziaaczy ksztatuj si analogicznie. Podkrelano, e zmiany, jakie zaszy w pogldach R. Luksemburg w czasie rewolucji niemieckiej, nie dotyczyy adnej z zasadniczych jej idei, w tym zwaszcza jej pogldw na rol i instytucjonalne gwarancje demokracji proletariackiej. Tym ostatnim przypisywano walor susznych uniwersalnie, aktualnych i szczeglnie wanych dla ruchu robotniczego w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych. Badaniom naukowym przyznawano kluczow rol w rozpoznaniu wartoci rnych elementw i caoksztatu teoretycznej i politycznej spucizny R. Luksemburg. Inny schemat tkwi u podstaw rozumowania C. Pozzoliego, J. Agnoliego i pozostaych przedstawicieli tego kierunku w Reggio Emilia. By on, jak si wydaje, nastpujcy: Rys. VII

Marksizm-leninizm uznany tu zosta za bdn i szkodliw dla ruchu robotniczego na Zachodzie ideologi, skadajc si w wikszoci z pogldw bdnych oraz przydatnych tylko specyficznych warunkach rosyjskich i podobnych. Pogldy R. Luksemburg uznane zostay natomiast za w ogromnej wikszoci suszne i przydatne dla tego ruchu, a czciowo take uniwersalnie. Bdy dziaaczki zminimalizowano i zaprzeczono jakiejkolwiek istotniejszej ewolucji jej pogldw (zwaszcza w kwestii demokracji proletariackiej) ku pogldom bolszewickim. Suszne w konkretnych warunkach krajw wysoko rozwinitych oraz uniwersalnie pogldy R. Luksemburg przeciwstawiano bdnym (jakoby) i przydatnym tylko w warunkach rosyjskich pogldom W. Lenina. Roli naukowej analizy specjalnie nie podkrelano. Przesuwajc pionow lini przerywan w lewo o mniej wicej wier odlegoci dzielcej j od pionowej linii penej i likwidujc t ostatni, otrzymujemy przybliony schemat rozumowania wspczesnych ekstremalnych luksemburgistw, poza nazw nic ju waciwie nie majcych wsplnego z rzeczywist myl teoretyczn i polityczn dziaaczki. Likwidujc lini przerywan i odwracajc kwalifikacje pogldw, powracamy do schematu socjaldemokratycznego. Uprzedzalimy o tym, e wybrana przez nas prezentacja graficzna niezbyt dobrze suy ujciom dynamicznym. Moglibymy przedstawi teraz inn, lepsz z tego punktu widzenia, ale uwaamy to za zbdne. Ewolucj komunistycznego stanowiska, ktre nas najbardziej interesuje, 90

zarysowaa dostatecznie wyranie seria schematw II-IV (V). Kwesti zmiany pogldw przez R. Luksemburg uwzgldnilimy na tyle, na ile wizaa si ona z oglnymi konstrukcjami ideologicznymi. Zmian, jakie zachodziy w pogldach Lenina, nie uwzgldnilimy; wydaje si jednak, e zarwno one, jak i konkretne zmiany w pogldach R. Luksemburg, maj due znaczenie raczej w bardziej szczegowych analizach, zwaszcza historyczno-porwnawczych. Zgodnie z zamiarem (i moliwoci) sprbowalimy najoglniej przedstawi rne rozwizania tylko centralnego w Reggio Emilia problemu: wzajemnego stosunku pogldw R. Luksemburg i W. Lenina. Rozwizania w tym zakresie s te jednak jednoczenie, w znacznej mierze, oglnymi alternatywnymi rozwizaniami pochodnych kwestii spornych: kryterium susznoci pogldw dziaaczki oraz charakteru i zakresu jej wkadu w marksizm. * Przegld i przeprowadzona przez nas analiza najnowszej historii walk ideologicznych wok R. Luksemburg skaniaj do szeregu wnioskw. Najwaniejsze z nich wydaj si nastpujce: 1. W badanym okresie nastpoway stopniowo zmiany w opinii o spucinie R. Luksemburg, zwaszcza w opinii komunistycznej. Dokonyway si one w okrelonym kierunku: od konstrukcji ideologicznych ubogich i nie uzasadnionych naukowo do peniejszych i bardziej uzasadnionych, a jednoczenie od kracowo negatywnych ocen pogldw teoretycznych i politycznych dziaaczki do ocen bardziej pozytywnych. Si, ktra otworzya t drog, byy przemiany polityczne w wiecie socjalistycznym (zwaszcza mier Stalina, ujawnienie bdw i wypacze kultu jednostki i konsekwencje tego) oraz kapitalistycznym (zwaszcza ruchy masowe w Europie zachodniej w kocu lat 60-tych i wzrost si lewicy). Motywy dziaania byy rne, w krajach socjalistycznych znaczn rol odegray: obudzona ciekawo naukowa oraz pewne potrzeby polityczne, w krajach kapitalistycznych nowe potrzeby lewego skrzyda ruchu robotniczego. Znaczn i wzgldnie samodzieln si napdow zmian stay si w nowych warunkach politycznych badania naukowe. Powysze uzasadnia wniosek, e mielimy do czynienia z okrelonym procesem. W istocie rzeczy by to dalszy cig (nowy fragment, odcinek) procesu, ktry zacz si daleko wczeniej; 2. Pogldy teoretyczne i polityczne R. Luksemburg spotykay si z rn ocen i byy sporne w ruchu robotniczym za ycia dziaaczki. Po jej mierci stay si wkrtce przedmiotem ostrych walk ideowo-politycznych. W rezultacie tych walk na przeomie lat 20-tych i 30-tych powstay dwie kracowe, przeciwstawne, a jednak pokrewne sobie pod pewnym wzgldem konstrukcje ideologiczne: socjaldemokratyczna, czynica z dziaaczki przeciwnika bolszewizmu i wykorzystujca niektre jej pogldy przeciwko ruchowi komunistycznemu i ZSRR, oraz stalinowska, take czynica z niej przeciwnika bolszewizmu (w teorii, a w znacznej mierze i w praktyce politycznej) i eliminujca z marksizmu-leninizmu cay niemal jej dorobek. Konstrukcje te zaatwiay kwesti spucizny R. Luksemburg w zasigu swych wpyww, tj. niemal cakowicie inne bowiem ugrupowania polityczne w midzynarodowym ruchu robotniczym nie miay wwczas szerszego wpywu lub interesoway si dziaaczk jedynie marginesowo149. Na tym tle wyranie wystpuje specyfika tego odcinka procesu, ktry rozpocz si w poowie lat 50-tych i ktry by przedmiotem naszych rozwaa. Polega ona na zmianach w kierunku
149

T cz procesu pierwsza w Polsce zbadaa i przedstawia w swej nie publikowanej pracy doktorskiej M. Szlezinger. Zobacz take nasz wypowied na sesji naukowej z okazji 100 rocznicy urodzin Juliana Marchlewskiego (Materiay sesji ..., cyt. wyd.)

91

odwrotnym od midzywojennego. W ruchu komunistycznym nastpi stopniowo powrt do ocen R. Luksemburg z lat 20-tych. Byy one wwczas rne i rne te s obecnie. Std potrzeba dalszych bada i dyskusji. Wynika te ona ze wzmocnienia si lewicy socjalistycznej i wpyww jej konstrukcji ideologicznej. 3. Proces wyranie nie jest zakoczony. Trudno okreli, jak daleko jest do logicznego jego koca, tzn. do penego naukowego rozpoznania caej spucizny teoretycznej i politycznej R. Luksemburg i wczenia cennych jej elementw do marksistowskiej skarbnicy rewolucyjnego ruchu robotniczego. Naszym zdaniem mog i powinni to zrobi komunici. Po przywrceniu waciwego kierunku i ponownym uruchomieniu procesu badawczego, odrobili ju oni wsteczny odcinek drogi z lat 30-tych i posunli si naprzd. Istniej jednak powane przeszkody w dalszej drodze. Ideowo-polityczne uwikania szeregu pogldw R. Luksemburg, zwaszcza dotyczcych demokracji proletariackiej, s nadal bardzo silne. Czynnik polityczny moe ujemnie wpyn na badania nawet tych pogldw R. Luksemburg, ktre jak ekonomiczne w nieznacznym ju tylko stopniu uwikane s w spory wok drg do socjalizmu i modelu spoeczestwa socjalistycznego. 4. Maksymalnie obiektywne badania s jedynym sposobem przezwycienia rnic i dotarcia do prawdy naukowej co ley, naszym zdaniem, w dugofalowym interesie midzynarodowego ruchu robotniczego. Ich tylko wyniki mog zyska szerok i trwa aprobat. Badania powinny by prowadzone normalnymi metodami naukowymi. Oznacza to m.in., e ich punktem wyjcia nie mog by adne pewniki lub dogmaty. Badacze musz by gotowi zawiesi wasne przewiadczenia, twierdzenia i skonnoci odrzucajc wszelkie uprzedzenia, musz by gotowi rzetelnie zapozna si z cudz argumentacj, dooy stara, aby w peni zrozumie cudz myl, zanim j oceni czyli mie dobr wol wobec autora ocenianych pogldw; musz by wreszcie gotowi uzna cudze pogldy, jeli dojd do wniosku o ich susznoci. Wyniki bada powinny by swobodnie dyskutowane150. 5. Dowiadczenia walk ideowo-politycznych wok R. Luksemburg skaniaj do szczeglnego podkrelenia paru zasad metodologicznych, ktrych stosowanie pozwolioby unikn dalszego gmatwania si i przecigania procesu poznawczego. S to naszym zdaniem nastpujce zasady: a) moliwie daleko idce uniezalenienie bada spucizny R. Luksemburg od bieco-politycznych potrzeb, motyww, tendencji; b) uznanie rzeczywistoci wczesnej oraz pniejszych dowiadcze rozwoju kapitalizmu, socjalizmu i midzynarodowego ruchu robotniczego za zasadnicze kryterium susznoci pogldw dziaaczki;
Por. R. Ingarden, 0 dyskusji owocnej sw kilka, cyt. wyd. Dopki pisa on nie ma w oli w s ppracy n a rw nyc h praw ach i przy rw n ym wys i k u i rwn ej rze te ln o ci przy zdobywaniu wiedzy czy przy wyzwalaniu si od bdw wasnych, dopty nie ma mowy o zrealizowaniu dyskusji naprawd wolnej i dopty wszelka dyskusja nie jest waciwie potrzebna, bo jest tylko pozorna. Gdy wszystkie strony gotowe s wsplnie rozwaa same nieosobiste twierdzenia, gdy nie odgrywa w dyskusji adnej roli, kto i kiedy je wykry i reprezentuje ... dopiero wtedy jest sens przystpowa do dyskusji. Potrzeba dyskusji i jej istotna tendencja rodzi si bowiem nie z pragnienia czy dzy przeforsowania wasnego stanowiska w jakiejkolwiek sprawie (cho prawd jest, e wiele dyskusji z tego to powodu bywa wytaczanych), lecz z ograniczonoci i uomnoci si twrczych, a szczeglnie poznawczych, poszczeglnego czowieka. Rodzi si te czsto ze wiadomoci naszej j ed n ost ronn o ci , jake czsto nieuchronnej, bo wypywajcej bd to z typu naszych uzdolnie czy sprawnoci, bd te z naszych umiowa, zmieniajcych j tak czsto w s t ron n i czo ... (tame, s. 190. Podkrelenia autora).
150

92

c) uznanie porwna pogldw R. Luksemburg z innymi pogldami teoretycznymi i politycznymi (zwaszcza leninowskimi) za celowe i niezbdne; przestrzeganie jednak przy tym zasad porwna naukowych i zachowanie duej ostronoci we wnioskowaniu. d) przyjcie hipotezy roboczej, e pogldy R. Luksemburg zawieraj wiele rnych elementw o rozmaitej wartoci naukowej i politycznej. Nie wyczanie z gry adnego z elementw teoretycznie moliwych. Znaczenia pierwszej zasady nie potrzeba chyba uzasadnia. Podkreli j ju F. Engels w swym licie do A. Bebla z 1.V.1891 r. Fakt, e bez znacznej autonomii pracy naukowo-badawczej w stosunku do biecych potrzeb politycznych nie jest moliwy rozwj marksistowskich dyscyplin spoecznych, potwierdziy dobitnie lata stosowania stalinowskiej wykadni partyjnoci tych nauk. Po tych dowiadczeniach trudno zlekceway przypomnienie, e tradycja, ktr przekazali Marks i Engels, nie na tym polega, by nauk poddawa kontroli ideologii, ale na tym, by cele polityczne i rodki ich realizacji poddawa stale i wci na nowo kontroli nauki bezwzgldnej, moliwie bezstronnej, starannie eliminujcej wszelk ideologiczn mistyfikacj151. Nadrzdno kryterium rzeczywistoci dowiadczenia, praktyki jest przez marksistw uznawana wrcz programowo152. Porwnanie pogldw z rzeczywistoci, w ktrej powstay i ktrej przede wszystkim dotyczyy, chroni przed bdem ahistoryzmu i ujawnia historyczny walor pogldw. Ich porwnanie z pniejszymi dowiadczeniami i obecn rzeczywistoci chroni przed bdem zabsolutyzowanego historyzmu i ujawnia szerszy (uniwersalny) walor pogldw. Gdy bezporednie porwnanie pogldw z rzeczywistoci nie jest moliwe, uciekamy si czsto do poredniej metody weryfikacji w postaci porwnania ich z odpowiednimi pogldami ju jako zweryfikowanymi lub uznanymi za takie. Kryterium to bywa jednak niebezpieczne ze wzgldu na sam charakter wielu pogldw teoretycznych, moliwe braki w weryfikacji teorii wzorcowych i z innych przyczyn153. Za przyjciem szerokiej hipotezy roboczej przemawiaj dotychczasowe wyniki bada spucizny R. Luksemburg. W szeregu wypadkw w pogldach dziaaczki, przez dziesiciolecia uznawanych za bdne, wykryte zostay elementy /idee/ czciowo suszne, suszne w konkretnych warunkach, a nawet w szerszym zakresie terytorialnym lub czasowym 154. Rozbudowana hipoteza

J. Hochfeld, Studia o marksistowskiej teorii spoeczestwa, Warszawa 1963, s. 134. Podkrelaj je m.in. wybitni wspczeni ekonomici marksistowscy, jak np. Wgier J. Kornai. Zob. jego Anti-Equilibrium Teoria systemw gospodarczych, Warszawa 1977, s. 31. Take R. Werfel przyzna w swym artykule o ksice A. Ciokosza, e marksistowsko-leninowska analiza aktualnej rzeczywistoci ma prymat nad najsuszniejszymi nawet wypowiedziami sprzed lat. 153 Teoria moe zawiera twierdzenia nie dajce si na razie zweryfikowa, takie, ktrych nie da si ani potwierdzi, ani odrzuci w oparciu o obecny stan wiedzy ... Ustalanie si teorii, ktra ma wzbogaci poznanie, jest czsto procesem dugotrwaym, przebiegajcym krtymi ciekami o wielu bdnych szlakach. Wikszo obowizujcych teorii, nawet w najbardziej rozwinitych naukach przyrodniczych, skada si z mieszaniny doskonale zweryfikowanych twierdze i hipotetycznych, niecisych przyblie i domysw. J. Kornai, op. cit., s. 33 i 34. M. Dobb uwaa, e W naukach spoecznych kontrowersja midzy wspzawodniczcymi oglnymi teoriami z reguy si przewleka i pozostaje nie rozstrzygnita. Kiedy dochodzi do jej ostatecznego rozstrzygnicia, wynik zawdziczamy czsto w rwnej mierze zmianie mody intelektualnej i aktualnie przyjmowanych zaoe, co cisej logice wywodu. M. Dobb, Teorie wartoci i podziau od Adama Smitha, cyt. wyd., s. 27. 154 Por. w tej sprawie m.in. J. Dziewulski, Wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg , cyt. wyd., s. 210-213 i 273-276.
151 152

93

robocza nie moe zaszkodzi, sprzyja natomiast ujawnieniu wartoci niewidocznych przy globalnych ocenach. W opinii polskich naukowcw zajmujcych si spucizn R. Luksemburg zarwno np. F. Tycha, jak i R. Gradowskiego powany postp osignity zosta u nas w badaniach pogldw ekonomicznych dziaaczki. Jeli tak jest rzeczywicie, przypisa to naley naszym zdaniem przede wszystkim stosunkowo sabemu uwikaniu tych pogldw w toczc si nadal walk ideowo-polityczn. Umoliwio to zastosowanie pierwszej z podkrelonych zasad metodologicznych. Rozwj kapitalizmu w okresie midzywojennym, II wojny wiatowej i po niej, a take rozwj teorii ekonomicznej kapitalizmu, uczyniy koniecznym zastosowanie drugiej zasady. Dokonywane byy oczywicie porwnania pogldw ekonomicznych R. Luksemburg z pogldami Lenina, a take wybitnych ekonomistw wspczesnych. Sukcesy osigano gwnie wwczas, gdy przestrzegano zasad porwna naukowych i zachowywano ostrono we wnioskowaniu. Hipotezy robocze badajcych myl dziaaczki ekonomistw byy na og do szerokie szersze zwykle od hipotez naukowcw z innych dyscyplin co take sprzyjao osiganiu interesujcych wynikw. Uwaamy zatem, e podkrelone przez nas cztery zasady metodologiczne sprawdziy si w polskich badaniach pogldw ekonomicznych R. Luksemburg. Dlatego staralimy si stosowa je i w naszej pracy. Dotyczya ona fragmentu tylko spucizny teoretycznej dziaaczki, ale do wanego; std wnioski, do jakich doszlimy, s w jakiej mierze weryfikacj rozumowa, ktre zderzyy si ze sob w Reggio Emilia.

94

WSPCZESNE SPORY WOK EKONOMICZNYCH I POLITYCZNYCH POGLDW RY LUKSEMBURG155

Ra Luksemburg jest postaci yw do dzi i sporn w midzynarodowym ruchu robotniczym. Nadal otwarta jest kwestia oceny poszczeglnych fragmentw i caoksztatu jej dorobku teoretycznego i politycznego. W dorobku tym znaczny jest, jak wiadomo, udzia prac ekonomicznych. Zasadniczym motywem podejmowania przez R. Luksemburg analiz teoretyczno-ekonomicznych bya z reguy pilna potrzeba polityczna. Chodzio o wyjanienie oglnej perspektywy, uzasadnienie okrelonej strategii i metod walki klasowej w zmieniajcych si warunkach obiektywnych. Polityczne motywy podejmowania analiz ekonomicznych nie przesdzaj oczywicie z gry o wartoci teoretycznej tych analiz podobnie jak nie przesdza tego jednoznacznie taka czy inna pozycja polityczna i oglnoteoretyczna autora. Z politycznego zaangaowania prac ekonomicznych R. Luksemburg oraz wagi problemw, ktrych dotyczyy, wynikay jednak zarwno znaczna rola, jak w swoim czasie prace te odegray w ruchu robotniczym, jak i fakt, e z reguy wywoyway one ostre, namitne czsto spory. Tak byo ju z jej prac doktorsk Rozwojem przemysu w Polsce. Najwikszy jednak i do dzi nie zakoczony spr rozgorza wok podstawowego jej dziea ekonomicznego Akumulacji kapitau. Kolejne etapy owego sporu wyznacza skomplikowany splot teoretycznych i politycznych pozycji jego uczestnikw. I tak, po ukazaniu si Akumulacji, bardzo pozytywnie ocenili j bliscy autorce J. Marchlewski i F. Mehring. Inni socjaldemokratyczni recenzenci dowodzili natomiast, e Luksemburg nie poja marksowskiej teorii reprodukcji kapitalistycznej, wymylia nieistniejcy problem i daa zupenie pozbawione sensu rozwizanie. Wyjtkowo O. Bauer dostrzeg wwczas problem akumulacji, ale te wysun w tym zakresie wasn, konkurencyjn wobec teorii R. Luksemburg koncepcj. Nieprzypadkowo J. Marchlewski i F. Mehring bronili R. Luksemburg, inni za dziaacze i publicyci SPD odrzucali jej teori. Chodzio im w pierwszym rzdzie o wnioski polityczne: stosunek do imperializmu, wojny, rewolucji, rewolucyjnych metod walki. Lenin jednak (podobnie jak A. Pannekoek, ktry zapozna si z Akumulacj w marcu 1913 r.) take uzna j za bdn teoretycznie. W ten sposb zawiza si pierwszy wze sporu. Nastpne okazay si rwnie skomplikowane. Na pocztku lat dwudziestych niektre pogldy R. Luksemburg wcignite zostay w wir walk wewntrznych w niemieckim ruchu komunistycznym. Wcignita we zostaa wanie przede wszystkim jej teoria akumulacji kapitau, imperializmu i krachu kapitalizmu. W walce z powoujc si na t teori, kierownicz wwczas w KPD grup Brandlera-Thalheimera, skrajny lewicowiec A. Masow wnis do ruchu komunistycznego tez O. Bauera, przypisujc R. Luksemburg koncepcj automatycznego krachu kapitalizmu. Wysuwana w coraz ostrzejszej formie, teza ta posuya nastpnie do deprecjacji w tym ruchu caoci pogldw ekonomicznych R. Luksemburg. W latach 19211923 kierownictwo Komunistycznej Partii Niemiec uwaao, e jednym z jego zada w skali caego ruchu jest rozwinicie rewolucyjnej teorii i taktyki proletariatu wanie na podstawie teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Na IV Kongresie Midzynarodwki
155

Fragment artykuu zamieszczonego pierwotnie w pimie Ekonomista 1979, nr 3.

95

Komunistycznej A. Thalheimer przedstawi projekt jej programu, w ktrym analiza kapitalizmu i jego perspektyw oparta bya na tej teorii, uzupenionej jedynie leninowsk charakterystyk imperializmu. Referent radzieckiego projektu programu N. Bucharin uzna (w porozumieniu z Leninem), e ca kwesti naley jeszcze dokadnie zbada. Wok Akumulacji, przeoonej na jzyk rosyjski, rozpocza si dugotrwaa, niezwykle ciekawa dyskusja. Warto podkreli, e w pierwszym swym etapie gdy zdania byy podzielone, a siy zwolennikw i przeciwnikw teorii R. Luksemburg do wyrwnane dyskusja toczya si jeszcze za ycia Lenina, ktry w ni nie ingerowa; a take, e toczya si nadal pomimo ujawnienia w poowie 1924 r. negatywnej opinii przywdcy bolszewikw o Akumulacji. W latach 19241925 nastpiy jednak istotne dla dalszego przebiegu owej dyskusji zmiany polityczne. Midzy innymi autorzy niemieckiego projektu programu Midzynarodwki zostali w niej skrytykowani oraz usunici z kierownictwa KPD, ktre przeszo w rce ich przeciwnikw. V Rozszerzone Plenum Egzekutywy M.K. przyjo tezy w sprawie bolszewizacji partii komunistycznych, oparte na zaoeniu, e niesuszne pogldy s tym niebezpieczniejsze, im blisi leninizmowi dziaacze je wyraali. W tych warunkach przewag zdobywali stopniowo przeciwnicy teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Umocnili j oni w nastpnym okresie, tak e gdy latem 1924 r. wznowiona zostaa w Midzynarodwce dyskusja programowa, omawiany by ju tylko projekt N. Bucharina. Rozwinita po VI Kongresie tej organizacji akcja ideologiczna przesdzia losy wczesnej komunistycznej dyskusji nad Akumulacj kapitau i caym dorobkiem teoretyczno-politycznym R. Luksemburg. Po licie J. Stalina do Proletarskoj Rewolucyi, otwierajcym etap ostatecznej rozprawy z wszelkimi niebolszewickimi (w ich wczesnym rozumieniu) pogldami i ich sympatykami, teoria akumulacji, imperializmu i krachu kapitalizmu R. Luksemburg uznana zostaa za jeden z gwnych filarw bdnego, antymarksistowskiego, antyleninowskiego systemu luksemburgizmu. Sprawa zdawaa si by wyczerpana. Tymczasem spr ody. Dalszy bowiem rozwj kapitalizmu zdawa si dobitnie udowadnia suszno jednej z gwnych idei Akumulacji. Katastrofalny kryzys gospodarczy w latach 19291933 i nasilenie si elementw stagnacji w gospodarce kapitalistycznej spowodoway, e centralny w pracy R. Luksemburg problem realizacji dostrzeony zosta przez buruazyjn myl ekonomiczn. Na tej podstawie zainteresowaa si Akumulacj tzw. lewica keynesowska. Po II wojnie wiatowej przekad tej pracy na jzyk angielski pobudzi dyskusj. J. Robinson przedstawia R Luksemburg jako cho prymitywn i bdzc pod pewnymi wzgldami poprzedniczk J. M. Keynesa. Zaniepokojony moliwoci niedocenienia rewolucjonistki jako krytyka kapitalizmu, a przecenienia jej jako krytyka Marksa, angielski teoretyk komunistyczny M. Dobb przypomnia rozwizanie problemu, polegajce na uznaniu jej teorii ekonomicznej za bdn w ogle. Wczeniej jeszcze negatywne stanowisko wobec Akumulacji potraktowanej jako praca z teorii kryzysw zaj P. M. Sweezy, ale wraz z P. P. Baranem rozwin on nastpnie wychodzc wanie z problemu realizacji teori nadwyki ekonomicznej i jej absorpcji w kapitalizmie. W 1960 r. Akumulacja przeoona zostaa na jzyk woski, co znowu stao si punktem wyjcia dyskusji. Znana jest te ta praca i dyskutowana poza kapitalistyczn Europ, w tym zwaszcza w Japonii. W Zwizku Radzieckim, a take w NRD, nadal panuje opinia, e teoria ekonomiczna R. Luksemburg jest gboko bdna. W Polsce natomiast, gdzie prawidowo starych ocen 96

luksemburgizmu zostaa zdecydowanie zakwestionowana na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych, podjto szereg bada w celu wyjanienia problemu naukowej wartoci tej teorii. W ich rezultacie przewaa obecnie wrd polskich specjalistw przekonanie, e zawieraa ona szereg susznych elementw. Ju tak skrtowy przegld historii sporu wok Akumulacji kapitau wykazuje, e przez szereg okresw ocen pogldw ekonomicznych R. Luksemburg z gry okrelaa polityczna ocena caego jej dorobku. Powstaje w zwizku z tym pytanie, jak jest z tym obecnie i czego mona si spodziewa w przyszoci. Przedwojenna historia walk ideowo-politycznych wok Ry Luksemburg zostaa ju u nas, czciowo przynajmniej, zbadana156. Toczyy si one jednak z rn si take po wojnie i tocz do dzi, wpywajc na ksztatowanie si ocen pogldw tej wybitnej dziaaczki rewolucyjnej. Autor pragnie przedstawi w artykule konkretne przyczyny i histori tych walk w ostatnim okresie, wyjani ich cechy szczeglne w porwnaniu z przedwojennymi oraz ustali ich przypuszczaln perspektyw i moliwy wpyw na dalsze badania ekonomicznych i innych pogldw R. Luksemburg. Nowe polemiki wok tych pogldw toczyy si w wielu punktach wiata. Z koniecznoci przedstawione zostan tylko te z nich, ktre miay szerszy zasig lub znaczn wag. Stosunkowo duo miejsca zajmie analiza midzynarodowej konferencji, ktra odbya si w 1973 r. w Reggio Emilia we Woszech tam bowiem odmienne oceny myli i czynu R. Luksemburg, opracowane przez rne kierunki w ruchu robotniczym, zderzyy si ze sob. 1. Nowe polemiki i oceny w krajach socjalistycznych W ZSRR kwestia pogldw R. Luksemburg zostaa zamknita jeszcze przed wojn. Inna bya sytuacja w modych pastwach socjalistycznych, zwaszcza w Polsce i NRD. Tutaj oceny, uksztatowane w ruchu komunistycznym w pocztku lat trzydziestych, musiay dopiero zwyciy. Socjalistyczne pastwo niemieckie od pierwszej chwili znalazo si na pierwszej linii frontu walk politycznych i ideologicznych. Kwestia pogldw R. Luksemburg bya tam palca, gdy powoali si na nie przeciwnicy polityczni. Zamkn j miay publikacje z okazji 80-tej rocznicy urodzin dziaaczki. Byy to przede wszystkim znana praca F. lssnera o R. Luksemburg oraz dwutomowy wybr jej pism i przemwie z przedmow W. Piecka i krytycznymi artykuami W. Lenina i J. Stalina157. W Polsce w 1947 r. powoa si na pogldy R. Luksemburg J. Hochfeld z PPS, uzasadniajc potrzeb instytucjonalnego zagwarantowania praw i swobd demokratycznych. W odpowiedzi R. Werfel z PPR stwierdzi, e w pastwie ludowym nie ma niebezpieczestw, przed ktrymi przestrzega J. Hochfeld, a wic i potrzeby tego typu gwarancji; przy tej okazji przedstawi on komunistyczn ocen pogldw R. Luksemburg, ktr popar obszernym fragmentem przedwojennej pracy na ten temat teoretyka KPP J. Rynga158.
156

Pierwsza podja ten problem M. Szlezinger w swej pracy doktorskiej Filozofia spoeczna Ry Luksemburg. Autor pragnie zaznaczy przy okazji, e z braku miejsca zminimalizowa w artykule przypisy merytoryczne i niemal cakowicie zrezygnowa z bibliograficznych. Szersze objanienia mona znale w jego pracy Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej Ry Luksemburg a aktualne spory wok jej pogldw , wydanej w 1978 r. przez Wydawnictwo UW jako maszynopis powielony i dostpnej w bibliotekach. 157 Komunistyczne publikacje wywoane byy zwaszcza powoujcymi si na R. Luksemburg publikacjami autorw ekskomunistycznych oraz socjaldemokratycznych, ktrzy w nowych warunkach podjli stare spory. 158 J. Hochfeld, Problematyka nowego okresu, Przegld Socjalistyczny 1947, nr 3; R. Werfel, Istota nowego pastwa

97

Ta te ocena lega u podstaw ideologicznych PZPR. Popularyzowali j nastpnie liczni partyjni naukowcy i propagandyci. Powielana w masowej skali, staa si ona elementem wiatopogldu znacznej czci wczesnego modego pokolenia Polski Ludowej. mier J. Stalina, ujawnienie bdw i wypacze kultu jednostki przez N. Chruszczowa wstrzsny midzynarodowym ruchem komunistycznym. W rnych krajach socjalistycznych konsekwencje tego byy rne. Zarwno jednak w ZSRR, jak w NRD i PRL ponownie pojawia si m.in. kwestia pogldw R. Luksemburg. W Zwizku Radzieckim nikt, o ile autorowi wiadomo, nie powoa si na te pogldy w jakimkolwiek celu politycznym, co jest zrozumiae. Powoywanie si na nie w tym czasie za granic powodowao w ZSRR do ostre reakcje publicystyczne. Jednoczenie jednak zaczto tam sobie uwiadamia, e funkcjonujca dotd ocena R. Luksemburg (podobnie jak liczne inne oceny powstae pod wpywem kultu jednostki) moe by nieprawidowa. Spowodowao to ponowne podjcie przerwanych w pocztku lat trzydziestych pozytywnych bada w tym zakresie. Naukowcy radzieccy podjli badania historii caej II Midzynarodwki, a take historii KPZR i Midzynarodwki Komunistycznej. Stwierdzili wkrtce, e naukowa analiza wanych problemw dziejw tych organizacji wymaga prawidowego okrelenia roli R. Luksemburg i grup politycznych zwizanych z ni bezporednio lub porednio (pogldami, tradycj). Postpy w owych nowych badaniach historycznych miay ze swej strony wielkie znaczenie dla rewizji starej i sformuowania nowej oceny Ry Luksemburg. Pracujcy nad tym historycy radzieccy uznali stalinowsk ocen tej dziaaczki oraz lewicowcw niemieckich za nieby (nigdy te niemal nie powouj si na Stalina). Nawizali zarwno do niektrych wynikw bada z lat dwudziestych, jak zwaszcza do ich metodologii. Stanwszy w stosunku do R. Luksemburg i jej towarzyszy ideowych na gruncie historyzmu, przebadali od nowa wielk ilo faktw z przeomu wiekw. Stwierdzili przede wszystkim bezpodstawno lub przesadno wielu zarzutw sformuowanych w stosunku do tych dziaaczy w latach trzydziestych. W rezultacie odrzucili wysunit wwczas i powszechnie przyjt potem tez o istnieniu bdnego systemu luksemburgizmu. Historycy radzieccy stwierdzili i podkrelili wielkie zasugi R. Luksemburg w walce z nacjonalizmem PPS, z rewizjonizmem i reformizmem w socjaldemokracji niemieckiej i poza ni, z niemieckim militaryzmem i imperializmem, z centryzmem o now, rewolucyjn taktyk wobec imperializmu (ktrej koncepcja powstaa pod bezporednim wpywem wydarze w Rosji). Stwierdzili dalej i podkrelili wielkie zasugi dziaaczki w okresie wojny i rewolucji niemieckiej (w tym utworzenie KPD). Zbadali i podkrelili to wszystko, co zbliao i czyo R. Luksemburg z Leninem. Nie przemilczeli tego, co ich dzielio. Stwierdzajc wytknite przez Lenina bdy R. Luksemburg, podkrelili (co zreszt i przedtem robiono), e szybko wyzbywaa si ona tych bdw w toku rewolucji niemieckiej. Sprbowali wreszcie dokona syntezy. Przyznali w niej R. Luksemburg bardzo zaszczytne miejsce w historii niemieckiego, polskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego. Przyznali jej jednak to miejsce wanie i wycznie w historii. Radzieccy badacze nie dostrzegli bowiem wrd pogldw R. Luksemburg takich, ktre bdc oryginalnymi zachoway do dzi znaczny walor naukowy lub polityczny. Nie by to wynik faktu, e w ZSRR zajli si ni ponownie jedynie historycy. Raczej na odwrt zainteresowanie wycznie ze strony historykw
i problem biurokratyzmu, Nowe Drogi 1947, nr 3; J. Ryng, U rde bdw luksemburgizmu, tame.

98

stanowio wyraz powszechnego przekonania, e nie byo i nie mogo by w ruchu robotniczym odmiennych od leninowskich pogldw o trwaym i znacznym walorze naukowym i politycznym. Tez, e R. Luksemburg miaa w szeregu przypadkw racj, take lub nawet zwaszcza w niektrych sporach z Leninem, wysuway przed wojn jak wiadomo rne ugrupowania polityczne, od opozycyjnych dziaaczy komunistycznych do skrajnie reakcyjnej prawicy socjalistycznej. Poniewa zwolennicy tej tezy w partiach komunistycznych, jeli sami z nich nie wystpowali, byli usuwani, funkcjonowaa ona od koca lat dwudziestych jedynie poza ruchem komunistycznym. W drugiej poowie lat pidziesitych pojawia si jednak znowu wewntrz tego ruchu. W okrelonych celach politycznych wysunito j wwczas w Polsce i NRD. W NRD pojawia si opozycja dajca radykalnej destalinizacji w tym odejcia od rozwiza radzieckich, szerokiej demokratyzacji ycia spoecznego i politycznego itd. W tzw. Platformie Haricha postulowano midzy innymi uzupenienie i rozszerzenie marksizmu-leninizmu przez wczenie do szeregu teoretycznych i politycznych pogldw R. Luksemburg. Opozycja ta zostaa, jako rewizjonistyczna, antyradziecka i obiektywnie kontrrewolucyjna, izolowana i rozbita. Odpowiedzi na jej powoanie si na R. Luksemburg by m.in. artyku F. lssnera Przeciw starym i nowym prbom wykorzystania Ry Luksemburg przez rewizjonizm 159. Autor dopuszcza moliwo, e poprzednio zbytnio eksponowano omyki dziaaczki, niedostatecznie podkrelajc jej zasugi. Poza tym jednak powtarza bez zmian wszystkie gwne tezy swej pracy z 1951 r., zwaszcza za, e bdy R. Luksemburg tworzyy bdny system. Z wywodw wynikao, e marksici nie maj czego szuka w pogldach tego jak sam F. lssner za Leninem stwierdzi wybitnego teoretyka marksizmu oraz e ci, ktrzy aktualnie powouj si na R. Luksemburg w krajach socjalistycznych, s forpoczt kontrrewolucji. Taka ocena pogldw R. Luksemburg stawaa si ju jednak anachronizmem. Po 1956 r. nie wznowiono wicej w NRD biografii R. Luksemburg pira tego autora. W cakowicie opanowanej sytuacji politycznej, w spokojniejszej atmosferze, wadze partyjno-pastwowe postanowiy uwolni front ideologiczny od balastu szeregu ocen z okresu kultu jednostki. Uchwa KC SED postanowiono m.in. opracowa obszern histori niemieckiego ruchu robotniczego. Poniewa R. Luksemburg i jej towarzysze ideowi odegrali w niej wybitn rol, oznaczao to podjcie nowych bada take w tym zakresie. Realizujcy wytknite zadanie historycy modego pokolenia dziaali pod kierownictwem W. Ulbrichta i w cisej wsppracy z innymi wybitnymi starymi dziaaczami komunistycznymi i robotniczymi. Publikacje historykw NRD dotyczce R. Luksemburg wykazuj znaczn zbieno z omwionymi poprzednio publikacjami radzieckimi. Podobnie jak radzieckie, opieraj si one na ponownym przebadaniu wielkiej iloci materiaw rdowych. Historycy niemieccy, wychodzc z podobnych co ich radzieccy koledzy zaoe metodologicznych, doszli w konsekwencji do zblionych wnioskw. Oznaczao to przede wszystkim odrzucenie tezy o istnieniu bdnego systemu luksemburgizmu i tendencj do maksymalnego zblienia stanowiska dziaaczki do stanowiska leninowskiego. Nadal jednak panujce pozostao przekonanie, e we wszystkich kwestiach, w ktrych miaa ona odmienny pogld ni Lenin, mylia si. W rezultacie take w NRD R. Luksemburg zaja miejsce bardziej zaszczytne ni poprzednio, ale rwnie jedynie w historii. Podkrelono tam te silnie, e wszelkie kwestionowanie leninizmu w imi R. Luksemburg oznacza kontrrewolucyjny atak na socjalizm.
159

E. lssner, Gegen alte und neue Versuche, Rosa Luxemburg fur den Revisionismus ausnutzen, Die Einheit 1957, nr 7.

99

Nieco inaczej uksztatowaa si sytuacja w Polsce. W drugiej poowie lat pidziesitych rozwina si u nas wyjtkowo szeroka dyskusja publiczna o rdach bdw i wypacze w budownictwie socjalistycznym (systemie pastwowym, polityce ekonomicznej) i w caym stanowisku ideowym ruchu komunistycznego. Nawizano w niej do polemik z okresu bezporednio powojennego, dotyczcych drg do socjalizmu, cech tego systemu i modelu spoeczno-politycznego, ktry mia by w Polsce realizowany. Wysunite wwczas danie instytucjonalnego zagwarantowania praw i swobd demokratycznych pojawio si znowu, tym razem rwnie wewntrz partii rzdzcej. Znw J. Hochfeld powoa si na R. Luksemburg. Za posiadajce trway walor i szczeglnie aktualne uzna on dwie idee wyraone w broszurze Rewolucja rosyjska: o nieuchronnoci degeneracji rewolucji socjalistycznej, w ktrej toku zostay zniszczone lub nawet tylko ograniczone prawa, wolnoci i gwarancje demokratyczne oraz o szkodliwoci przedstawiania midzynarodowej klasie robotniczej, jako wzoru strategii i taktyki rewolucyjnej, dowiadcze pierwszej zwyciskiej rewolucji proletariackiej160. Podkreli dalekowzroczno i racjonalno analiz R. Luksemburg z zakresu socjologii wadzy politycznej proletariatu i socjologii partii robotniczej, za ktrymi to analizami dobitnie przemwio jego zdaniem dowiadczenie. I znw, jak w 1947 r., przeciwstawi si J. Hochfeldowi R. Werfel. Stwierdzi on, e w 1947 r. broni cho z okrelonymi stalinowskimi wypaczeniami czy zafaszowaniami, ktre wsplne byy wwczas wszystkim komunistom leninowskiej teorii pastwa i rewolucji. Tak dawn, jak aktualn pozycj J. Hochfelda w tych kwestiach take w kwestii znaczenia dowiadcze radzieckich dla wiatowego ruchu rewolucyjnego uzna on za antyleninowskie. W polemice, jaka si wywizaa, wiele miejsca zaja kwestia, czy R. Luksemburg w ostatnich tygodniach przed mierci iw jakiej ewentualnie mierze zerwaa z luksemburgizmem, przesza na pozycje bolszewikw. Powoane na VIII Plenum KCPZPR w padzierniku 1956 r. nowe kierownictwo partyjne dokonao szeregu reform demokratycznych. Dalej idce postulaty uznao ono jednak za szkodliwy politycznie rewizjonizm. Wkrtce te rewizjonizm uznany zosta za bardziej niebezpieczny od dogmatyzmu i sekciarstwa i walk z nim wysunito na plan pierwszy. W 1959 r., z okazji 40 rocznicy mierci R. Luksemburg, Nowe Drogi opublikoway obszerny szkic biograficzny i krytyczny o dziaaczce pira R. Werfla. Autor podtrzymywa w nim cakowicie sw dawn ocen pogldw R. Luksemburg i potpia bdn tendencj, jaka wystpia gdzieniegdzie w toku minionych kilku lat tendencj do powoywania si wanie na R przy kwestionowaniu aktualnoci leninowskiej koncepcji partii i dyktatury proletariatu na dzie
Por. J. Hochfeld, Z zapomnianych polemik, Po Prostu z 17.II.1957. Artyku ten stanowi mia wstp do Rewolucji rosyjskiej, ktrej pierwszy polski przekad przygotowao Po Prostu. Do wydania Rewolucji nie doszo. Zasadniczy tok rozumowania autora artykuu by nastpujcy: - Wobec sytuacji wewntrznej i zewntrznej nie byo moliwe zrealizowanie w ZSRR wzorowego spoeczestwa socjalistycznego; - pokonujc wewntrzne sprzecznoci w drodze potgowania przemocy, z koniecznoci czyniono cnot, z taktycznych pocigni podyktowanych szczeglnymi warunkami system teoretyczny; - system ten przedstawiono ruchowi robotniczemu jako nie podlegajc krytyce zasad jego dziaania, a ZSRR jako nie podlegajcy krytyce wzr tego, do czego ma dy; - przeksztacenie si niebezpieczestwa wypacze idei socjalizmu w rzeczywisto umoliwiy okrelone rozwizania instytucjonalne; - aby dalsz drog ruchu robotniczego ku socjalizmowi uchroni od zwyrodnie, naley odej od idei wszechwadzy i wszechwiedzy kierownictwa i tworzy instytucje demokratyczne.
160

100

dzisiejszy161. Wkrtce jednak musia przyzna, e powoywanie si na R. Luksemburg w analizie rde kultu jednostki nie byo bezzasadne162. Szereg krokw wadz partyjnych i pastwowych zlikwidowao drug w PRL prb wykorzystania pogldw R. Luksemburg w walce politycznej. Obudzone zainteresowanie dziaaczk bynajmniej jednak nie wygaso. Podobnie jak w ZSRR i NRD, przybrao ono u nas w latach szedziesitych posta bada naukowych. Podobnie te jak u ssiadw, nowe badania uczyniy wkrtce anachronizmem bronion przez R. Werfla zagodzon ocen R. Luksemburg z lat trzydziestych: Polskie badania miay cechy szczeglne w porwnaniu z radzieckimi i wschodnioniemieckimi. Przede wszystkim podjli je nie tylko historycy ruchu robotniczego, lecz take naukowcy z kilku innych dyscyplin spoecznych. Po wtre, prowadzone byy one w oparciu o rne metodologie. Po trzecie wreszcie, znajdoway w nich wyraz rozmaite tendencje nurtujce w ideowo-politycznym yciu partii i w naukach spoecznych. Std badania te odznaczay si wielokierunkowoci, rnorodnoci i kontrowersyjnoci daleko nieraz idcych wnioskw. W procesie powstawania w rodowisku historykw polskich nowej oceny R. Luksemburg due, cho porednie znaczenie miaa stopniowa zmiana pogldw na midzywojenn histori polskiego ruchu robotniczego. Zapocztkoway j tezy KC PZPR W 40 rocznic powstania Komunistycznej Partii Polski. Donios prb nowej syntezy dziejw KPP (w ktrych spr wok R. Luksemburg odegra do istotn rol) podj J. Kowalski. Pogldy R. Luksemburg stay si te u nas przedmiotem analiz socjologicznych. Ju w 1958 r. J. Hochfeld zaatakowa utarte tezy przypisujce R. Luksemburg tzw. teori ywioowoci oraz fatalizm historyczny. Kwesti t podja nastpnie M. Szlezinger. Wykazywaa ona, e podstaw filozoficzn doktryny spoecznej Ry Luksemburg jest marksistowski determinizm spoeczny, a nie teoria automatycznego krachu kapitalizmu i e na tej samej podstawie opiera si stworzona przez t dziaaczk teoria mechanizmu ksztatowania si masowych ruchw rewolucyjnych, bdnie zwana teori ywioowoci. W pniejszych latach badania tych problemw prowadzili inni naukowcy, osigajc zblione wyniki.
161

Por. R. Werfel, Ra Luksemburg. W 40 rocznic tragicznej i bohaterskiej mierci, Nowe Drogi 1959, nr 1, s. 6178. Szkic ten nieco tylko rozbudowany wszed nastpnie jako przedmowa do Wyboru Pism R. Luksemburg. Zasadnicze rozumowanie autora byo nastpujce: - R. Luksemburg pooya wielkie zasugi w walce z oportunistami w ruchu robotniczym. W swym 30-letnim sporze z oportunistami wszelkiego typu miaa racj. - Odwrotnie byo w jej 20-letnim sporze z Leninem. Bronia tu bdnych pogldw. - Te bdne pogldy wyrastay ze specyficznych warunkw, w ktrych dziaaa i std zmiana warunkw w kierunku rewolucyjnym powodowaa niekonsekwencje R. Luksemburg wobec wasnych pogldw. - Jej bdne pogldy stanowiy system, koncepcj moliw do przyjcia lub odrzucenia tylko w caoci. Jako bdna, bya ona nieprzydatna nawet we waciwym jej okresie historycznym. Tym bardziej niemoliwe jest, by jaki jej fragment okaza si przydatny w analizie zagadnie i trudnoci okresu znacznie pniejszego, zwaszcza za kultu jednostki. - Przydatnych elementw szuka naley tam, gdzie dziaaczka formuowaa pogldy zgodne z leninowskimi, czyli suszne zarwno dla jej, jak i dla obecnego okresu historycznego, a przyblake w okresie kultu jednostki. Gdzie indziej poszukuj ich tylko wrogowie leninizmu i komunizmu. 162 Gdy mianowicie opublikowane zostay zatajone poprzednio prace Lenina z ostatnich lat jego ycia, okazao si, e ostrzeenia R. Luksemburg przed niebezpieczestwem zwyrodnienia dyktatury proletariatu zbiene byy z niepokojami przywdcy bolszewikw. R. Werfel przenis wwczas odpowiedni fragment bdnego systemu do susznych pogldw przydatnych w analizie problemw wspczesnych. Por. jego artyku Na marginesie ksiki A. Ciokosza Ra Luksemburg a rewolucja rosyjska, Z Pola Walki 1961, nr 3, s. 7480.

101

Stosunkowo du aktywno wykazali ekonomici. Przede wszystkim po raz pierwszy przetumaczone zostay na jzyk polski gwne prace ekonomiczne R. Luksemburg. Tekst Akumulacji poprzedzi obszernym sowem wstpnym J. Zawadzki. Swoj ocen teorii ekonomicznej R. Luksemburg zaprezentowali dwaj ekonomici zwizani z przekadem Akumulacji T. Kowalik i Z. Kluza-Woosiewicz. Wypowiedzieli si potem na jej temat M. Kalecki, M. Mieszczankowski i inni. J. Zawadzki i T. Kowalik wystpili w pierwszym rzdzie przeciwko krytyce prac ekonomicznych R. Luksemburg, rozwijanej w ruchu komunistycznym od lat trzydziestych do pidziesitych. Podwayli oni utart tez, e R. Luksemburg, wychodzc z tzw. koncepcji wymiennej, rozwina ostatecznie w Akumulacji kapitau fatalistyczn teori automatycznego krachu kapitalizmu. Krytykom bdnego systemu luksemburgizmu wytknli zasadnicze bdy metodologiczne. Odrzucili nie uwzgldniajce rnic w czasie i warunkach, nacignite przeciwstawienia prac ekonomicznych R. Luksemburg i W. Lenina. Otwierao to zamknit poprzednio drog poszukiwaniom w pogldach R. Luksemburg elementw oryginalnych, a jednoczenie susznych i o trwalszej wartoci. Porwnujc prace ekonomiczne R. Luksemburg z aktualn wiedz o kapitalizmie, ju J. Zawadzki znalaz w nich idee oryginalne, a jednoczenie cenne. Znalaz takie idee take w Akumulacji kapitau, cho gwn jej myl uwaa za bdn. T. Kowalik odczyta to dzieo inaczej, oceniajc je wysoko wanie za myl gwn. Dowodzi on ponadto komplementarnoci pogldw ekonomicznych R. Luksemburg i W. Lenina w kwestii imperializmu. M. Kalecki i M. Mieszczankowski uznali Akumulacj kapitau za wybitn prac ekonomiczn. Podjte w kocu lat pidziesitych i prowadzone w latach szedziesitych polskie badania spucizny R. Luksemburg przyniosy nastpujce wyniki. Pierwszym byo odrzucenie konstrukcji z lat trzydziestych, czyli bdnego systemu luksemburgizmu. Historycy polscy doszli do tego drog zblion do tej, jak obrali potem i na jakiej osignli podobny rezultat historycy ZSRR i NRD. Socjologowie i ekonomici doszli do tego samego przez bezporedni krytyk ocen z lat trzydziestych i podwaenie dwch gwnych filarw bdnego systemu: teorii ywioowoci i teorii automatycznego krachu kapitalizmu. Drugim wynikiem byo stwierdzenie, e w pogldach R. Luksemburg rnych od leninowskich znajduj si, obok bdnych, take elementy suszne i o trwaym walorze. Doszy do tego jak si wydaje wszystkie przedstawione grupy badaczy, w rnym jednak stopniu i z rnym skutkiem mogy takie przekonanie wyrazi. Oglnym jego wyrazem by postulat rozwinicia szerokich bada spucizny teoretycznej i politycznej R. Luksemburg. Przegldem kierunkw i metod badawczych, dotychczasowych wynikw nowych bada oraz aktualnych opinii o R. Luksemburg staa si zorganizowana w poowie 1966 r. sesja naukowa z okazji 100 rocznicy urodzin J. Marchlewskiego. Aktywny w niej udzia wzili wyspecjalizowani w temacie historycy z ZSRR i NRD. Sesja ujawnia typow sytuacj przejciow. Pojcie luksemburgizm byo nadal w szerokim uyciu, ale rni mwcy rnie ju je rozumieli. Dla wielu treci jego pozostawa jeszcze bdny system pogldw R. Luksemburg. Oznaczao to, e stare schematy w dalszym cigu panuj w wielu rodowiskach naukowych i wywieraj wpyw na badania163. Ujawniy si te na sesji istotne rnice w zaoeniach badawczych. Jaskrawy wyraz znalazo to w polemice wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Dla wystpujcych na sesji ekonomistw
163

Por. Julian Marchlewski. Materiay sesji naukowej z okazji 100 rocznicy urodzin , Warszawa 1968, s. 133, 247 i inne.

102

polskich sprawa oceny tej teorii bya otwarta, dowodzili oni wanie susznoci pewnych idei R. Luksemburg. W odpowiedzi historyk z NRD H. Schumacher stwierdzi, e bdno jej teorii akumulacji nie wymaga uzasadnienia, znane jest bowiem stanowisko Lenina w tej sprawie, a take G. Ecksteina i innych, ktrych popar wwczas Lenin. Powstaa w zwizku z tym kwestia, czego pozytywnego szuka w pogldach dziaaczki: czy tylko zbienoci z pogldami leninowskimi, czy take, lub zwaszcza, wartoci oryginalnych. Wrd zwolennikw pierwszej z wytycznych wystpia silna tendencja do odseparowania J. Marchlewskiego od R. Luksemburg i przedstawienia go jako samodzielnego teoretyka o pogldach bliszych leninowskim, a wic suszniejszych164. Druga poowa lat szedziesitych charakteryzowaa si w Polsce narastaniem trudnoci gospodarczych oraz politycznych. Kryzys rozwizano dopiero nowe kierownictwo partyjne. W tym okresie (ani te w nastpnym, w ktrym w centrum uwagi postawione zostay kwestie spoeczno-ekonomiczne) nikt w Polsce nie powoa si na R. Luksemburg i jej pogldy. Wydarzenia, zwaszcza 1968 r., wywary jednak gboki wpyw, take na badania tych pogldw. Badania w dawnym kierunku byy kontynuowane, co znalazo wyraz w do licznych nowych publikacjach. Jednoczenie jednak wyranie zaznaczya si odmienna tendencja w ocenie R. Luksemburg. Rosy zwaszcza wzgldna sia i wpywy kierunku, ktry podkrelajc sw wierno marksizmowi-leninizmowi, przykada do idei i historii ruchu robotniczego miar narodow. Jednym z przejaww nowej sytuacji byo zorganizowanie z okazji 100 rocznicy urodzin R. Luksemburg zamiast jednej sesji naukowej z udziaem specjalistw zagranicznych (jak w 100 rocznic urodzin J. Marchlewskiego) dwch odrbnych konferencji w mniejszej skali, rnicych si zarwno charakterem, jak oglnym kierunkiem referatw i dyskusji. Pierwsza odbya si w padzierniku 1970 r. z inicjatywy redakcji czasopisma Z Pola Walki. Miaa ona charakter roboczy. Wprowadzi do dyskusji i podsumowa j F. Tych. Gwn kwesti bya sprawa oryginalnego wkadu R. Luksemburg w rozwj marksizmu. Druga konferencja odbya si w kwietniu 1971 r. w Centralnej Szkole Partyjnej. Miaa ona charakter bardziej jubileuszowy. W referacie wprowadzajcym R. Gradowskiego oraz w dyskusji podkrelono blisko R. Luksemburg z W. Leninem i bolszewikami w gwnych kwestiach rewolucji i dyktatury proletariatu oraz bdno jej stanowiska w szeregu innych kwestii, zwaszcza polskiej i narodowej 165. Gwnym nosicielem narodowego kierunku w ocenie R. Luksemburg sta si wkrtce historyk polskiego ruchu robotniczego N. Michta. W historii SDKPiL dostrzeg on z jednej strony nurt patriotyczno-internacjonalistyczny, zespalajcy si z biegiem czasu z leninizmem, z drugiej za nurt skrajnie internacjonalistyczny, przechodzcy w niektrych wypadkach w kosmopolityzm. Do pierwszego zaliczy przede wszystkim J. Marchlewskiego, jego zdaniem najwybitniejszego dziaacza i teoretyka SDKPiL, najbliszego Leninowi pord wszystkich komunistw polskich. R. Luksemburg uzna ten badacz za czoow reprezentantk socjalkosmopolityzmu. Sprawa miejsca i roli R. Luksemburg w polskim ruchu robotniczym staa si gwn osi polemiki, jaka rozwina si potem wok ksiki A. Kochaskiego o SDKPiL-u 166.
164

O ile autorowi wiadomo, przed podobn tendencj, z tym e dotyczc K. Liebknechta, przestrzega autorw Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung W. Ulbricht. 165 Zob. Spory ideologiczne wok Ry Luksemburg, Z Pola Walki 1971, nr 1; R. Gradowski, Ra Luksemburg teoretyk i dziaacz midzynarodowego ruchu robotniczego, tame, 1971, nr 3, Sesja naukowa w Centralnej Szkole Partyjnej w 100 rocznic urodzin R. Luksemburg (opra. T. Sierocki), tame. 166 Zob.: N. Michta, przedmowa do wyboru pism J. Marchlewskiego Ludzie, czasy, idee, Warszawa 1973; A. Kochaski, SDKPiL w latach 19071910, Warszawa 1971.

103

W 1976 r. ukazaa si, take pira A. Kochaskiego, pierwsza polska biografia R. Luksemburg, o popularnym charakterze. Spotkaa si ona z krytyk za niedostateczne uwypuklenie bdnoci stanowiska R. Luksemburg w kwestii narodowej, a take niezgodnoci z nauk Marksa i Lenina i bdnoci jej teorii ekonomicznej. To ostatnie oznaczao podkrelenie rnic utrzymujcych si w Polsce w ocenie pogldw ekonomicznych R. Luksemburg. W pierwszej poowie lat siedemdziesitych pogldy te byy u nas nadal analizowane. Pojawio si wiele nowych publikacji na ten temat 167. Badania objy wszystkie prace ekonomiczne R. Luksemburg. Rnice metodologiczne i inne prowadziy do czsto do odmiennych wnioskw. Wikszo prac i publikacji ekonomistw czya jednak tendencja, aby w pogldach dziaaczki wykry i oddzieli od bdw idee suszne, o znacznej i trwaej wartoci teoretycznej. R. Gradowski podkrela natomiast w swych publikacjach bezzasadno naukow gwnych myli ekonomicznych R. Luksemburg, w tym zwaszcza skrytykowanej przez Lenina i potem innych marksistw jej teorii akumulacji kapitau. W efekcie polskich bada, ktre rozwiny si wszechstronniej ni radzieckie i wschodnioniemieckie i przyniosy te chyba ciekawsze wyniki, stopniowo zmieniaa si krajowa opinia naukowa. Rzadko ju syszy si dzi u nas o bdnym systemie luksemburgizmu. Na midzynarodow opini naukow wpyny natomiast i wpywaj te badania stosunkowo niewiele, gwnie chyba ze wzgldu na sporadycznie tylko przerywan barier jzykow. Szereg jednak problemw raczej dopiero postawiono ni rozwizano. Analiz tych pogldw R. Luksemburg, ktre przypomniane zostay w celach politycznych, niemal przerwano. Pozytywne elementy zawarte w jej pogldach na mechanizm ruchw masowych s ju do dobrze rozpoznane, daleko jednak do ich powszechniejszej aprobaty. Pozytywne i negatywne elementy w pogldach ekonomicznych R. Luksemburg nie zostay jeszcze dostatecznie zbadane i caa ta kwestia jest nadal sporna. 2 . W krajach kapitalistycznych Po zakoczeniu II wojny wiatowej w caym wiecie kapitalistycznym wzrastao stopniowo zainteresowanie teori marksistowsk i rnymi jej rozwiniciami. Bya to bowiem teoria, a zarazem ideologia, systemu ju potnego. Ujawnienie kultu jednostki na XX Zjedzie KPZR, a nastpnie wydarzenia 1956 r., pobudziy zainteresowanie tymi dziaaczami rewolucyjnymi, ktrzy stanli w swoim czasie lub o ktrych sdzono, e mogli byli stan w opozycji do J. Stalina. Na marksizm zwrcono wreszcie uwag w niektrych poszukujcych drg wyjcia z zacofania krajach Trzeciego wiata. Publikacje marksologiczne, w tym dotyczce bezporednio lub porednio R. Luksemburg, pojawiy si w wielu krajach pozaeuropejskich, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych. Centrum zainteresowania t problematyk stay si jednak europejskie kraje kapitalistyczne: Anglia, Francja, a przede wszystkim RFN i Wochy.
Ukazay si m.in. nastpujce prace: T. Kowalik, Ra Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu, Wrocaw 1971; J. Dziewulski, O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg, Ekonomista 1970, nr 1 i Wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg, Warszawa 1972. Wiele miejsca powicili R. Luksemburg: M. Mieszczankowski w ksice Monopol, t. I, Warszawa 1974 oraz J. Zawadzki w ksice Rozwinicie teorii ekonomicznej w pracach W. Lenina , Warszawa 1974. W przygotowaniu znajduje si ksika J. Zawadzkiego Ra Luksemburg jako ekonomista.
167

104

W Anglii zajto si pocztkowo marksistowsk teori ekonomiczn, w tym pogldami L. Preobraeskiego i R. Luksemburg. Zainteresowanie wyrazio si tam potem, m.in., w wydaniu dwch biografii R. Luksemburg, z ktrych druga pira P. Nettla staa si gona w wiecie. Pogldy R. Luksemburg odegray istotn rol w debatach intelektualistw francuskich w latach pidziesitych. Zainteresowanie nimi podtrzymay we Francji wydarzenia, jakie zaszy w tym kraju, a take w innych europejskich krajach kapitalistycznych i socjalistycznych, w kocu lat szedziesitych. Dotyczce R. Luksemburg publikacje w jzyku niemieckim, ktre ukazyway si w RFN, Austrii i Szwajcarii w latach pidziesitych, nie byy jeszcze liczne, a dziaaczka nie bya w nich postaci pierwszoplanow. W pierwszej poowie nastpnego dziesiciolecia w RFN wzroso zainteresowanie opozycjonistami w ruchu komunistycznym. Pojawiy si wznowienia szeregu prac L. Trockiego. Wznowiono Rewolucj rosyjsk R. Luksemburg, wydano histori lewej i prawej opozycji w KPD (obie odwoyway si do pogldw dziaaczki) oraz prace o stalinizacji tej partii. W drugiej poowie lat szedziesitych narasta zwaszcza w RFN studencki ruch antyautorytarny, ruch opozycji pozaparlamentarnej. Wrd pogldw R. Luksemburg zafrapowaa jego czonkw gwnie teoria spontanicznoci. Ujrzeli oni w tej dziaaczce prekursora i przykad. Powsta ogromny popyt na niektre jej prace. Wraz z odpywem fali tego ruchu, powstaniem dogmatycznych partii studenckich, zainteresowanie R Luksemburg spado, ale nie wygaso. Utrzymao si ono zwaszcza w komunistycznym i socjalistycznym ruchu modzieowym, a marksolodzy zajli si R. Luksemburg jako teoretykiem ekonomii politycznej. W tym burzliwym okresie pojawia si w RFN wielka liczba publikacji dotyczcych R. Luksemburg. Przede wszystkim wydano tam trzytomowy wybr jej pism politycznych oraz Akumulacj kapitau, wznowiono jej biografi pira P. Frlicha i wydano w dwch wersjach prac Nettla. Pojawiy si te inne prace na jej temat, krajowe i zagraniczne. Wobec zainteresowania histori ruchu robotniczego, zwaszcza oczywicie niemieckiego, w tym jego lewego skrzyda radykalnej lewicy sprzed I wojny, KPD i grup ekskomunistycznych oraz Socjalistycznej Partii Robotniczej (SAP), wydawano zbiory dokumentw i prace, ktre kiedy wayy w tej historii. Rwnie marksizm i jego teoria ekonomiczna nadal przycigay uwag. I tu wznawiano stare prace i wydawano nowe, w ktrych omawiane byy, czsto szeroko, pogldy ekonomiczne R. Luksemburg. W drugim w kapitalistycznej Europie orodku zainteresowania R. Luksemburg we Woszech ugrupowania i kierunki polityczne oraz ukady si byy nieco inne. Gwna rnica polegaa, jak si wydaje, na specyficznej pozycji i charakterze woskich partii robotniczych, komunistycznej i socjalistycznej. Z XX Zjazdu KPZR i wydarze w Polsce i na Wgrzech w 1956 r. Woska Partia Komunistyczna wycigna bardzo daleko idce wnioski. Przede wszystkim postaraa si moliwie najgbiej zbada przyczyny powstania, mechanizm i skutki kultu jednostki. Wysuna nastpnie {na plenum KC w czerwcu i na VIII Zjedzie w grudniu 1956 r.) koncepcj woskiej drogi do socjalizmu. Koncepcja ta przewidywaa m.in. wspdziaanie z innymi ugrupowaniami politycznymi w ruchu robotniczym, zwaszcza z Wosk Parti Socjalistyczn, ktr mimo wszelkich rnic komunici woscy uwaali za rwnie jak oni oddan interesom proletariatu. Przewidywaa te skupienie wok klasy robotniczej, w walce przeciw kapitaowi monopolistycznemu, warstw porednich w miecie i na wsi. Odrzucaa jednoczenie uznawanie za

105

uniwersalnie wane dowiadcze radzieckich we wszystkich ich aspektach, postulowaa oparcie linii politycznej na analizie konkretnej rzeczywistoci wasnego kraju 168. Take lewica socjalistyczna poszukiwaa nowej drogi, konkretnej strategii zdolnej przeksztaci spoeczestwo buruazyjne. Przewodniczcy Woskiej Socjalistycznej Partii Jednoci Proletariackiej (PSIUP), L. Basso, sprbowa wykorzysta w tym celu pogldy R. Luksemburg. Wykry w nich koncepcj dialektyki reformy i rewolucji, jego zdaniem niezwykle podn. W 1960 r. ukaza si w Turynie woski przekad Akumulacji kapitau, z wprowadzeniem P. Sweezego. Ekonomista ten uzna prac R. Luksemburg za zasadniczo bdn ju w swej Teorii rozwoju kapitalizmu; w swym wprowadzeniu w zagodzonej formie powtrzy t opini i jej uzasadnienie. Mimo to Akumulacja jak zawsze i wszdzie tam, gdzie si pojawiaa wywoaa ywy oddwik. W efekcie zaostrzenia si walk klasowych we Woszech dyskusja wok R. Luksemburg znacznie si rozszerzya, obejmujc szereg jej pogldw politycznych. W 1963 r. ukaza si pierwszy, a w 1967 r. drugi wybr jej pism. Prace L. Basso znalazy uznanie za granic, artykuy o R. Luksemburg zaczy si mnoy. Publikacje wiadczce o na nowo obudzonym zainteresowaniu R. Luksemburg i odzwierciedlajce cz aktualnej polityczno-teoretycznej dyskusji we Woszech wypeniyby ju dzisiaj grube tomy. Nie tylko spr R. Luksemburg z Leninem, lecz take pogldy dziaaczki na spontaniczno i organizacj, spoeczestwo przejciowe, jej teoria akumulacji i jej specyficzny pogld na demokracj stay si take we Woszech podobnie jak w RFN i innych krajach Europy zachodniej istotnym momentem argumentacji socjalistycznej. Podobnie te jak w tamtych krajach, signy do nich liczne grupy lewackie169. [...]170

168

Por. np. O woskiej drodze do socjalizmu, Nowe Drogi 1957, nr 4. Pniej komunici woscy sprecyzowali take cechy spoeczestwa socjalistycznego, ktre chc u siebie zbudowa. Sporne w ruchu komunistycznym ich pogldy w obu tych kwestiach patrz m.in. Konferencja Partii Komunistycznych i Robotniczych Europy, Warszawa 1976, s. 246258 (przemwienie E. Berlinguera). 169 Map polityczn rodowisk, ktre w krajach kapitalistycznych skieroway sw uwag na R. Luksemburg i jej pimiennictwo, przedstawi do szczegowo F. Tych na wspomnianej ju konferencji w redakcji Z Pola Walki w 1970 r. Radzieckie pogldy w tej kwestii zawieraj m.in. nastpujce publikacje: I. Jaborowskaja, Roza Luksemburg i protiwniki leninizma. Kriticzeskij obzor, Raboczij Kass i Sowremiennyj Mir 1971, nr 1; W. Bogorad, O teoreticzeskom nasledii Rozy Luksemburg. Obzor miedunarodnoj naucznoj konferencji, tame, 1974, nr 4. Pogldy w NRD pokrywaj si zasadniczo z radzieckimi. 170 Kocowa cz artykuu, dotyczca konferencji w Reggio Emilia, zawiera powtrzenie treci, ktra znajduje si w artykule Z najnowszej historii walk ideowo-politycznych wok Ry Luksemburg przyp. red.

106

LOSY TEORII EKONOMICZNEJ RY LUKSEMBURG, CZYLI O POTRZEBIE MARKSIZMU OTWARTEGO171

I Ra Luksemburg bya wybitnym dziaaczem polskiego, niemieckiego i midzynarodowego ruchu robotniczego. Zdaniem Lenina bya ona jednym z najwybitniejszych na Zachodzie przedstawicieli rewolucyjnego marksizmu. Bya te niewtpliwie wybitn marksistowsk ekonomistk; swym do dzi kontrowersyjnym dzieem Akumulacja kapitau wesza do historii wiatowej myli ekonomicznej. Przez okoo lat 30 w midzynarodowym ruchu komunistycznym oceniano j jednak zupenie inaczej. Twierdzono, e Luksemburg nie bya konsekwentnym rewolucjonist (jak Lenin i bolszewicy), lecz na wp mienszewikiem; e bya twrc ...bdnego, antymarksistowskiego i antyleninowskiego systemu pogldw luksemburgizmu; e wreszcie jednym z najwaniejszych elementw owego systemu byy jej teorie ekonomiczne, zwaszcza teoria akumulacji kapitau, imperializmu i krachu kapitalizmu. Dzi tak opini w caej ostroci i rozcigoci rzadko ju si spotyka. Jednake pozycja Ry Luksemburg w historii midzynarodowego ruchu robotniczego, a zwaszcza komunistycznego, nie jest jasna i ustalona. Dotyczy to take jej spucizny teoretycznej. Jedni ulokowali j w zakurzonej szufladzie dziejw ruchu i odmawiaj jakimkolwiek pogldom Luksemburg aktualnego znaczenia. Inni na odwrt: podkrelaj, e wiele z tych pogldw wydarzenia pniejsze potwierdziy i e wiele z nich nie stracio na aktualnoci; e luksemburgizm jest alternatyw w stosunku do bolszewizmu z jednej i socjaldemokratyzmu z drugiej strony i wskazuje midzynarodowemu ruchowi robotniczemu drog odnowy. Warto byoby zastanowi si nad do skomplikowanym i dziwnym na pozr procesem ksztatowania si opinii o tej dziaaczce. Nad tym, jak i dlaczego Ra Luksemburg zyskaa opini wybitnego marksisty i ekonomisty w niemieckim i midzynarodowym ruchu robotniczym; dlaczego j utracia w SPD niemal w przeddzie I wojny wiatowej; dlaczego utracia j take, po pewnym czasie, w partii przez siebie stworzonej w KPD; dlaczego po mierci i wkrtce po mierci Lenina, zostaa uznana za antymarksistk i antyleninowca w WKP(b) i w caym ruchu komunistycznym; dlaczego wreszcie, poczwszy od poowy lat pidziesitych, odzyskuje stopniowo imi wybitnej rewolucjonistki, marksistki i ekonomistki, a niektrzy widz w pewnych jej pogldach przyszo ruchu robotniczego. Albo, krcej mwic: jak mogo si sta, e wybitna marksistka pomiertnie przestaa by marksistk w ogle, a potem znowu zostaa marksistk? Od czego to zaleao i co w ogle moe oznacza w tym wietle bycie lub niebycie marksist? eby na te pytania odpowiedzie, trzeba byoby zbada obiektywnie dziesiciolecia historii midzynarodowego ruchu robotniczego, a zwaszcza komunistycznego, co nie jest w tej chwili moliwe. Historia ta jednak znalaza w pewnej mierze odbicie w dugotrwaym sporze wok gwnego dziea ekonomicznego Ry Luksemburg. Zbadanie tego sporu pozwala, w grubym oczywicie przyblieniu, odpowiedzie na niektre z postawionych pyta. O to te gwnie chodzi w referacie.
171

Artyku ukaza si w pimie Ekonomia nr 49, Warszawa 1987.

107

Ra Luksemburg zawara swe pogldy ekonomiczne przede wszystkim w czterech pracach: Rozwj przemysu w Polsce , Reforma socjalna czy rewolucja, Wstp do ekonomii politycznej oraz Akumulacja kapitau wraz z Antykrytyk. Wszystkie one s u nas dostpne i znane. Przypomn tu zatem tylko okolicznoci powstania i niektre elementy ich treci. Jak wiadomo, w polskim ruchu robotniczym w kocu ubiegego wieku zakwestionowano klasowo-internacjonalistyczn koncepcj strategiczn, ktrej zasadnicze zrby wypracowali jeszcze dziaacze Wielkiego Proletariatu. Nowa PPS na czoo zada wysuna odbudow niepodlegoci Polski. Dokonana przez Luksemburg analiza tendencji ekonomicznych w Krlestwie Polskim, z ktrej wynikao, e odbudowa niepodlegoci sprzeczna jest z potrzebami kapitalistycznego rozwoju gospodarczego i z interesami buruazji polskiej, a take z interesami proletariatu polskiego i midzynarodowego, e jest wic niecelowa i niemoliwa miaa dostarczy decydujcego dowodu susznoci koncepcji strategicznej SDKPiL. Praca wywoaa wielki spr. Gwatownie zaatakowane przez dziaaczy PPS zasadnicze rozumowanie Ry Luksemburg zostao te skrytykowane przez K. Kautskiego. Okreli on wwczas materializm (historyczny) Ry Luksemburg jako bardzo jednostronny, przeceniajcy pewne czynniki, a inne niesusznie ignorujcy. Lenin uzna krytyk Kautskiego za w duej mierze suszn. Luksemburg j odrzucia. Dzi mona stwierdzi, e przeciwstawione sobie wwczas analizy ekonomiczne, podobnie jak oparte na nich (czy te nimi podparte) koncepcje polityczne byy jednostronne. Mogy si one wzajemnie uzupeni i razem wyjani prawidowo najwaniejsze cechy i procesy ycia ekonomicznego i politycznego Krlestwa, a take ekonomiczne i polityczni perspektywy spoeczestwa polskiego. Gbokie rnice polityczne sprawiy jednak, e nie dostrzeono tego wwczas w polskim ruchu robotniczym. Ra Luksemburg przeniosa si tymczasem ze Szwajcarii do Niemiec, wczesnego centrum midzynarodowego ruchu robotniczego. E. Bernstein (a wkrtce potem wielu innych dziaaczy SPD) zakwestionowa wanie rewolucyjn teori Marksa i opart na niej koncepcj strategiczn, w ruchu tym obowizujc. Istotn czci wystpienia Bernsteina bya jak wiadomo argumentacja ekonomiczna. Dowodzi on, i wbrew rachubom marksistw kryzysy zwaszcza w efekcie kartelizacji przemysu agodniej, liczebno buruazji nie spada, drobnomieszczastwo nie ulega masowej ruinie, proletariat nie uboeje; e w zwizku tym nadzieje na krach kapitalizmu przestay by uzasadnione i zamiast na rewolucj, naley nastawi dziaalno partii na stopniowe reformowanie kapitalizmu. Do podjtej w SPD walki z rewizjonizmem wczya si Ra Luksemburg z impetem paroma seriami artykuw. Dowodzia w nich penej aktualnoci rewolucyjnej teorii Marksa i Engelsa pomimo zmiany warunkw, wyjaniaa istot i niebezpieczestwo rewizjonizmu i reformizmu. W wyniku analizy oddziaywania systemu bankowego i monopoli przemysowych na gospodark odrzucia ona tez Bernsteina o zmniejszaniu si anarchii kapitalistycznej i zanikaniu kryzysw. Bronia koncepcji, i w pewnym momencie z przyczyn ekonomicznych dalsze istnienie kapitalizmu stanie si niemoliwe, a socjalizm okae si konieczny: bronia koncepcji ekonomicznej granicy kapitalizmu. Reforma socjalna bya dobr obron teorii katastrof, czyli marksistowskiej teorii rewolucji, a take wielu zasadniczych tez marksowskiej nauki ekonomicznej w zmienionych warunkach. Miaa te jednak pewne braki. Opinie o nowych zjawiskach zostay sformuowane przez R Luksemburg nie na podstawie szerszych wasnych bada, ale poprzez zastosowanie oglnych kanonw teorii 108

marksowskiej. Spowodowao to znaczn oglnikowo wywodw. Z gry zaoona negacja tez przeciwnika dodatkowo sprzyjaa uproszczeniom i jednostronnoci wywodw. Teoretyczna rozprawa z Bernsteinem (oraz M. Schipplem w kwestii militaryzmu) zupenie jednak zmienia sytuacj samej Luksemburg w niemieckim i midzynarodowym ruchu robotniczym. Poprzednio znana ona bya tylko jako dziaacz peryferyjnego polskiego ruchu robotniczego, szermierz do wtpliwej tezy, ktra ten ruch podzielia. Teraz staa si wybitnym obroc teoretycznych i politycznych podstaw caego ruchu, obroc rewolucyjnej teorii Marksa i Engelsa. Uznanie dla Ry Luksemburg jako dziaacza politycznego i zarazem teoretyka ekonomisty znalazo wyraz w zaproponowaniu jej stanowiska docenta w centralnej szkole partyjnej SPD w Berlinie. Przez szereg lat prowadzia tam ona wykady z historii gospodarczej i ekonomii politycznej. Z tej ich czci, ktra pozostaa po aresztowaniu dziaaczki w 1919 r., powsta potem Wstp do ekonomii politycznej. Wykadajc marksowsk myl ekonomiczn Ra Luksemburg daa wiele oryginalnych uj i owietle, a niektre marksowskie tezy rozwina. Nie moga tam jednak podj, z natury rzeczy, szerszej analizy nowych zjawisk ekonomicznych. Ra Luksemburg uwaaa wwczas podobnie jak wielu marksistw, take radzieckich jeszcze w wiele lat pniej e przedmiotem ekonomii politycznej jest gospodarka, ktrej rzeczywiste gwne mechanizmy s gboko ukryte, czyli gospodarka towarowo-pienina i oparty na niej anarchiczny kapitalistyczny sposb produkcji i wyzysku. Podkrelaa, e nauk ekonomiczn powoaa do ycia buruazja jako or w walce z feudalizmem i pierwszy program swojej polityki pastwowej; e klasa ta nie moga jednak w peni tej nauki rozwin, gdy oznaczaoby to wykrycie praw nie tylko powstania i rozwoju, ale take upadku kapitalizmu; e zrobi to dopiero ideolog wyzyskiwanego i uciskanego proletariatu Karol Marks. W marksowskiej teorii ekonomia polityczna jako nauka znalaza wczesnym zdaniem Luksemburg swe uwieczenie i kres; jeli nie liczy rozwijania jej w szczegach, uycia do owietlenia pewnych nowych zjawisk, jak np. kartelizacja, powinno byo nastpi tylko przeksztacenie tej nauki w dziaanie, tj. walk midzynarodowego proletariatu o realizacj systemu socjalistycznego. Planowo zorganizowana wiatowa gospodarka socjalistyczna oznaczaaby kres ekonomii politycznej w tym rozumieniu, stosunki midzyludzkie stayby si bowiem znowu jasne i przejrzyste; natomiast potrzebna byaby w sferze gospodarczej ogromna wiedza organizacyjno-techniczna. Luksemburg podkrelaa w wykadach tendencj kapitalizmu do rozszerzania produkcji przy jednoczesnym hamowaniu wzrostu konsumpcji wasnych spoeczestw. Realizacj koniecznej stopy zysku zapewnia jej zdaniem szybki, ekstensywny wzrost rynku na towary kapitalistyczne, poprzez wciganie w obrt gospodarczy spoeczestw nie kapitalistycznych niszczonych i przeksztacanych potem w kapitalistyczne. Pena kapitalizacja gospodarki wiatowej musiaa oznacza w tym wietle spadek stopy zysku, coraz cisze kryzysy gospodarcze, coraz powolniejszy rozwj. Tak kapitalizm dobiec mia swej obiektywnej granicy ekonomicznej. Byo jednak coraz bardziej prawdopodobne, e jego upadek nastpi wczeniej, gdy zderzenia pastw kapitalistycznych w ich ekspansji na tereny niekapitalistyczne bd prowadzi do wojen i katastrof ekonomicznych, a w rezultacie do midzynarodowej rewolucji proletariackiej. Taki wniosek nasuwa obserwowany, wyranie ku wojnie wiatowej zmierzajcy bieg wydarze. Nowymi zjawiskami w kapitalistycznej ekonomice i polityce myl socjalistyczna zajmowaa si ju od pewnego czasu. Ale adna z prac, ktre si na ten temat ukazay, nie rozpoznaa w opinii 109

Luksemburg waciwych rde wielkiego i zawiego kompleksu przejaww imperializmu, nie dotara do jego korzeni co jedynie mogo zapewni polityce proletariatu ...pewno, wiadomo celu i si uderzenia. W ten te sposb ocenia Luksemburg take Kapita finansowy R. Hilferdinga, chocia w SPD uznany on zosta za niemal IV tom Kapitau. W swych wasnych wykadach nie udawao si jej uj przejrzycie ...caoksztatu procesu produkcji kapitalistyczne j w jego konkretnych powizaniach w tym wanie w powizaniach ze wiatem niekapitaliatycznym ...Jak i jego obiektywnych granic historycznych. Dao to asumpt do podjcia nowych poszukiwa teoretycznych. Jako marksistka Luksemburg bya przekonana, e rozwizanie musi tkwi w marksowskiej teorii ekonomicznej, tote podja dodatkowe studia nad Kapitaem. W ich toku dosza do wniosku, e wzniesiony przez Marksa gmach ekonomii politycznej nie zosta ukoczony (jak to si jej samej poprzednio wydawao), e wymaga istotnych uzupenie i e, co wicej, niektre jego fragmenty nie tylko nie pomagaj, lecz wrcz przeszkadzaj wyjanieniu problemu imperializmu i granic kapitalizmu. Rodzcej si w jej umyle idei rozwizania obu tych problemw, zdajcego si w peni odpowiada take aktualnym potrzebom politycznym midzynarodowego ruchu robotniczego, przeszkadzaa zwaszcza marksowska teoria kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej wyranie nie dokoczona, a wykorzystana ju zarwno przez M. Tuhana-Baranowskiego, jak i przez Hilferdinga, dla uzasadnienia tezy o braku jakiejkolwiek ekonomicznej granicy rozwoju kapitalizmu; tezy dla Ry Luksemburg pamitajcej dobrze opini Marksa, e ...aden ustrj nie ginie, dopki stwarza dostateczne pole rozwoju dla spoecznych si wytwrczych nie do przyjcia. Rezultatem byo podjcie pracy nad Akumulacj kapitau. Ry Luksemburg chodzio zatem o znalezienie najgbszego rda, praprzyczyny rnorodnych, nowych zjawisk w kapitalistycznej gospodarce i polityce. Miaa ona przy tym nadziej, e uda si jej wykaza niemoliwo powrotu do dawnego, nie ekspansywnego kapitalizmu, czyli uzasadni rewolucyjn perspektyw, a take e uda jej si wyjani ekonomiczn granic kapitalizmu czyli udowodni historyczn konieczno socjalizmu. Zastopowanie (cilej: ogromne spowolnienie) kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej musiao jej zdaniem wynikn z ogromnego zaostrzenia si sprzecznoci, ktra od dawna periodycznie akumulacj kapitau przerywaa, osabiajc dynamik gospodarki kapitalistycznej: ze specyficznej dla kapitalizmu sprzecznoci midzy wzrostem produkcji i wzrostem efektywnego popytu spoeczestwa kapitalistycznego. Std wniosek Luksemburg o istnieniu problemu akumulacji kapitau globalnego, nie rozwizanego do koca przez Marksa; jej krytyka pogldw uznajcych marksowskie schematy reprodukcji rozszerzonej za dowd, e problemu takiego nie ma; jej krytyka samych tych schematw w celu wykazania, e nie s one pen teori dynamiki gospodarki kapitalistycznej; wykrycie w rodowisku niekapitalistycznym czynnika dynamizujcego gospodark kapitalistyczn; uznanie niemoliwoci akumulacji w czystym kapitalizmie; wyjanienie istoty imperializmu na gruncie prawa akumulacji kapitau globalnego; uzasadnienie na tych podstawach ekonomicznej oraz bliszej historycznej granicy kapitalizmu. Zaproponowane rozwizanie teoretyczne nie byo wcale zaskakujce (wbrew niektrym pniejszym jego krytykom sabo zorientowanym w problematyce niemieckiego ruchu robotniczego). Byo ono kontynuacj, uwieczeniem od dawna powszechnie w SPD uznawanego kierunku, upatrujcego w rosncej sprzecznoci midzy kapitalistyczn produkcj a rynkiem zbytu uzasadnienia marksowskiej tezy, e kapitalizm utraci w kocu w peni lub w znacznym stopniu 110

zdolno rozwijania si wytwrczych. W dawnych interpretacjach zaostrzanie si tej sprzecznoci miao powodowa coraz czstsze i gbsze kryzysy ekonomiczne, stagnacj i kryzys kocowy. Luksemburg obja sw koncepcj teoretyczn take najnowsze dowiadczenia historyczne: kompleks zjawisk imperializmu i narastajc grob wojny wiatowej. Dowodzia nadejcia ju wanie epoki wojen, rewolucji, upadku kapitalizmu. Autorka Akumulacji kapitau niepokoia si nawet tym, e jej rozwizanie moe by przyjte jako zupenie oczywiste. Tymczasem ksika spotkaa si w kierownictwie i wrd ekonomicznych rzeczoznawcw SPD z niechci. Wkrtce pojawiy si ostre krytyki Akumulacji (Nachimsona, Pannekoeka, Ecksteina, znowu Pannekoeka, Bauera oraz innych mniej znanych). Ry Luksemburg od lat wykadajcej teori ekonomiczn Marksa, uznawanej jeszcze bardzo niedawno za autorytet i jednego z najbardziej kompetentnych interpretatorw marksizmu zarzucono zupenie niezrozumienie marksowskiej teorii reprodukcji, wymylenie nie istniejcego w rzeczywistoci problemu akumulacji i zaproponowanie nonsensownego rozwizania owego rzekomego problemu. Odmwiono te kompetencji bronicym teorii Ry Luksemburg J. Marchlewskiemu i F. Mehringowi, obu od lat zaangaowanym w sprawy teorii marksistowskiej i przekonanym, e Akumulacja ...naley do najlepszego, co naukowa literatura partyjna wydaa od mierci Engelsa. Autorka Akumulacji popada okresowo w depresj. A przecie jej wanie nie powinna bya zdziwi fala krytyki. Kt bowiem lepiej ni ona orientowa si w gbokich zmianach politycznych, jakie dokonay si wwczas w SPD i spowodoway, e wnioski pynce z teorii Luksemburg stay si dla jej kierownictwa i wikszoci dziaaczy nie do przyjcia. O tym, e rzeczywicie chodzio o wnioski polityczne wynikajce z tej teorii, wiadcz odwrotne kierunkowo wypowiedzi jej wczesnych krytykw niemieckich. Wraz z bdnymi przesankami teoretycznymi R. Luksemburg upadaj te jej praktyczno-polityczne wnioski napisa z satysfakcj G. Eckstein. Kapitalizm moe istnie te bez ekspansji imperialistycznej stwierdzi O. Bauer. Oczywiste s take polityczne motywy cakowitej i wrcz entuzjastycznej aprobaty teorii Luksemburg przez skupionych wok niej dziaaczy rewolucyjnej lewicy niemieckiej. Bremeska grupa lewicy natomiast ktra w wielu kwestiach rnia si od berliskiej (byy te antagonizmy personalne) i rozwina m.in. wasn teori imperializmu przyja Akumulacj krytycznie. Teori Luksemburg odrzuci te jednak Lenin. Podyktowane to byo niewtpliwie i niemal wycznie zasadniczo odmiennymi pogldami teoretyczno-ekonomicznymi. W kocu XIX wieku Lenin toczy jak wiadomo walk teoretyczno-polityczn z narodnikami i potem legalnymi marksistami rosyjskimi. Dotyczya ona specyficznego problemu wczesnej Rosji: moliwoci bd niemoliwoci rozwoju kapitalizmu w kraju zacofanym w warunkach braku szerszego dostpu do rynku wiatowego. W przeciwiestwie do Ry Luksemburg nie narastanie sprzecznoci, trudnoci rozwojowych, nie imperialistyczna ekspansja, ekonomiczna granica i upadek dojrzaego kapitalizmu interesoway wwczas marksistw rosyjskich, lecz rozwj modego kapitalizmu rosyjskiego. Lenin ogromny wysiek teoretyczny woy w uzasadnienie moliwoci tego rozwoju wycznie na podstawie rynku wewntrznego. Marksowskie schematy reprodukcji odegray przy tym rol nie tylko ilustracji, ale w znacznej mierze take teoretycznego dowodu istnienia takiej moliwoci. Problem akumulacji kapitau globalnego w sensie hamujcych kapitalistyczny rozwj, rosncych i prowadzcych w ostatecznej konsekwencji do upadku kapitalizmu trudnoci zbytu nie istnia dla wczesnych marksistw rosyjskich. Dostrzegali oni oczywicie kwesti realizacji, uwaali 111

jednak, e znajduje ona cakowite rozwizanie w szybszym wzrocie dziau I i periodycznych kryzysach nadprodukcji. Niekapitalistyczne rodowisko mogo by tylko ich zdaniem rdem wysokich zyskw dodatkowych, tote pogo za nim nie moga stanowi istoty imperializmu. W tej strukturze mylenia teoretycznego nie byo te ani zapotrzebowania, ani miejsca na koncepcj ekonomicznej granicy kapitalizmu, zwaszcza zwizanej z wyczerpywaniem si zewntrznych rynkw zbytu. W Akumulacji kapitau Lenin znalaz niemal wszystkie te pogldy, ktre zwalcza w polemice z narodnikami. Nic dziwnego, e doszed do wniosku, i teoria Luksemburg jest z gruntu bdna. Wielkie wydarzenia historyczne wojna wiatowa, rewolucje lutowa i padziernikowa w Rosji, potem rewolucja w Niemczech, Austrii i innych krajach europejskich odsuny na dalszy plan w ruchu robotniczym wiele przedwojennych sporw teoretycznych. Ale spr wok Akumulacji kapitau uleg wkrtce wznowieniu w ruchu komunistycznym. W kierownictwie i aktywie modej Komunistycznej Partii Niemiec grupa byych spartakusowcw miaa przez duszy czas gos decydujcy lub bardzo znaczny. Zamordowana w styczniu 1919 r. Ra Luksemburg bya dla nich ogromnym autorytetem moralnym, politycznym i teoretycznym. Uksztatowao to take ich stosunek do teorii akumulacji. Widzieli w niej oni podobnie jak G. Lukcs i wielu nierosyjskich komunistw w tym okresie teoretyczn podstaw zrozumienia obiektywnie rewolucyjnej istoty sytuacji. Na podstawie tej teorii starali si wyjania wydarzenia burzliwego okresu powojennego, przewidzie ich oglny kierunek i konsekwencje. W odrnieniu od ultralewicy przewiadczonej o bezporedniej bliskoci krachu kapitalizmu w skali europejskiej i propagujcej wynikajc z tego przekonania awanturnicz taktyk polityczn uwzgldniali przy tym realia sytuacji. Dla dalszych losw sporu decydujce znaczenie miay pogbiajce si stopniowo sprzecznoci polityczne, a take teoretyczne i inne pomidzy kierownictwem KPD a kierownictwami RKP(b) i Midzynarodwki Komunistycznej. Jak wiadomo, Ra Luksemburg w swych pismach wiziennych z 1918 r., a zwaszcza w broszurze Rewolucja rosyjska, krytycznie ocenia rne posunicia bolszewikw. Obawiaa si zwaszcza, e ...z koniecznoci uczyni oni cnot, e ...narzucon fatalnymi warunkami rosyjskimi taktyk utrwal teoretycznie we wszystkich szczegach i zalec midzynarodowemu proletariatowi do naladowania jako wzr socjalistycznej taktyki. Uwaaa, e w krajach wysoko rozwinitych, w korzystniejszej sytuacji spoecznej i politycznej, proletariat nie bdzie zmuszony do takich krokw o niezwykle szkodliwych nastpstwach, jak np. likwidacja demokratycznych swobd i instytucji. Obawy te znalazy wyraz w stosunku Luksemburg do bolszewickiej propozycji jak najszybszego powoania do ycia III Midzynarodwki. Dziaaczka chciaa odsun jej utworzenie do chwili, gdy poza bolszewikami co najmniej jedna jeszcze partia rewolucyjna w ktrym z wikszych i wyej rozwinitych krajw europejskich znajdzie si u wadzy. Wwczas (w styczniu 1919 r.) wydawao si to prawdopodobne i nawet bliskie. Stao si inaczej. W III Midzynarodwce partia Lenina okazaa si jedyn zwycisk i staa si naturalnym niejako przywdc caego ruchu komunistycznego. I oto zdaniem wczesnego kierownictwa KPD a nadto szybko zaczy si sprawdza obawy Luksemburg. Trudno np. przypuci, e zupenie bezzasadne byy zarzuty P. Leviego po Tyszce przewodniczcego KPD i kierownictwo Midzynarodwki Komunistycznej pchno t parti do pozbawionej szansy 112

zwycistwa prby powstania zbrojnego w marcu 1921 r. Ocena sytuacji niemieckiej dokonana w Midzynarodwce w 1923 r. i oparte na niej zalecenia rwnie okazay si nietrafne i fatalne w skutkach. Kierownictwo KPD nie byo skonne uzna bez zastrzee wyszoci myli taktycznej, politycznej i teoretycznej, wyrosej na gruncie rosyjskim, nad myl rewolucyjn wyros na gruncie wasnym. Ta ostatnia za wizaa si cile z dorobkiem teoretyczno-politycznym i tradycj Ry Luksemburg. Std do czsta pocztkowo w Die Internationale krytyka publikacji wybitnych dziaaczy RKP(b), zwaszcza ich analiz wiatowej sytuacji politycznej i ekonomicznej i perspektyw rewolucji europejskiej. Zdaniem komunistw niemieckich brako tym analizom waciwego gruntu teoretycznego, ktry moga stanowi jedynie teoria ekonomiczna Luksemburg. Nie mogo to nie irytowa dziaaczy rosyjskich, ktrzy odnieli zwycistwo na podstawie wasnej, tj. przede wszystkim leninowskiej myli teoretycznej, politycznej i taktycznej, podczas gdy rewolucjonici niemieccy nie mogli jako zdoby wadzy. Bolszewikom teoria Luksemburg, a zwaszcza koncepcja ekonomicznej granicy kapitalizmu, nie bya potrzebna. W warunkach stworzonych przez wojn pokazali oni praktycznie, w jaki sposb rewolucja kadzie kres kapitalizmowi, i to nawet w kraju sabo rozwinitym, podczas gdy w innych krajach, w tym w wysoko rozwinitych Niemczech, rewolucja upada. Nasuwao to wiele nieodpartych zdawaoby si wnioskw. Przede wszystkim, e poniekd, wbrew Marksowi, wysoki poziom si wytwrczych i kapitalistycznych stosunkw produkcji nie jest konieczn przesank rewolucji socjalistycznej, a by moe i socjalizmu, a przynajmniej podjcia jego budowy. Nastpnie, e o moliwoci zwycistwa tej rewolucji w kadym kraju decyduje stopie zaostrzenia si sprzecznoci spoecznych, stopie anarchii i rozkadu starego spoeczestwa oraz istnienie partii leninowskiego typu, zdolnej tak sytuacj wykorzysta, uchwyci i utrwali wadz. W wczesnym midzynarodowym ruchu komunistycznym sprawa nie-bolszewickich tradycji i tak musiaa raczej potoczy si w tym kierunku i ku temu rozwizaniu, ku ktremu si potoczya. Niewtpliwie jednak ambicja kierownictwa KPD, aby tradycj i dorobek Luksemburg, w tym zwaszcza jej teori akumulacji kapitau pooy, obok myli leninowskiej, u programowych podstaw III Midzynarodwki, bieg rzeczy przyspieszya. W kocu 1922 r., na IV Kongresie Midzynarodwki, odmienne pogldy na Akumulacj czoowych dziaaczy niemieckich i rosyjskich zderzyy si ze sob. Zapada decyzja wyjanienia sprawy w midzypartyjnej, publicznej dyskusji teoretycznej. Po stronie radzieckiej zapocztkoway j twarde wystpienia (zwaszcza S. Dwoajckiego). Ich podstaw byo przekonanie, e jedynie suszna naukowo i wystarczajca politycznie jest teoria imperializmu wychodzca z przemian strukturalnych w ekonomice kapitalistycznej (Hilferdinga-Lenina); std z gry uznanie teorii imperializmu Ry Luksemburg za bdn i poszukiwanie bdw w stanowicej jej uzasadnienie teorii akumulacji. Bliszy idei naukowego wyjanienia kwestii wartoci teorii ekonomicznej Luksemburg by niewtpliwie drugi nurt: M. Schwarza oraz W. Motylewa i S. Biessonowa z RKP(b). Odrzucili oni metod prostego zestawienia i przeciwstawienia sobie pogldw teoretycznych Marksa i Lenina oraz Ry Luksemburg, wraz z przyjtymi z gry jednoznacznymi ich kwalifikacjami, gdy oznaczao to dekretowanie kierunku i wynikw bada jeszcze przed ich podjciem. Nie upierajc si przy tym, e wszystko, cokolwiek R. Luksemburg napisaa, byo trafne, stara si ten nurt oddzieli suszne myli podstawowe od bdw i skrajnoci w wywodach. Uznawa teori akumulacji za kontynuacj

113

marksowskiej analizy ekonomicznej, dowodzi moliwoci wzajemnego uzupeniania si pogldw Luksemburg i Lenina w kwestii imperializmu, a nawet rynku i teorii realizacji. Odpowiedzi na to pierwszego nurtu (do Dwoajckiego doczyli w midzyczasie L. Kricman, E. Lejkin i inni) byo jednoznaczne okrelenie teorii Luksemburg jako nowej wersji bdnej i obalonej przez Lenina teorii narodnickiej, nowej prby rewizji marksizmu z pozycji drobnomieszczaskich; uznanie w konsekwencji sporu wok Akumulacji kapitau za spr midzy marksistami a epigonami narodnictwa; uznanie obrocw pogldw Luksemburg za teoretycznych oportunistw i napitnowanie ich za prb godzenia tych pogldw z pogldami Marksa i Lenina. Polityczne kwalifikacje uyte jako bro w dyskusji, w zaoeniu naukowej, skoniy Motylewa do jasnego postawienia sprawy podejcia marksistw do pogldw rnych od ich wasnych. Marksici napisa on gotowi s wczy do swej koncepcji pogldy nawet buruazyjnych uczonych, jeli uznaj je za suszne, bo marksizm i naukowo to jedno . Stwierdzi on take, e prace naukowe z reguy zawieraj elementy rnej wartoci i e ich analiza winna rozpozna te elementy, oddzieli suszne od bdnych. Stwierdzi te absurdalno wysunicia alternatywy ...cakowicie suszna albo absolutnie bdna wobec teorii tak gbokiego myliciela i rewolucyjnego marksisty, jakim bya Ra Luksemburg. danie przeciwstawienia jej pogldw pogldom Marksa i Lenina uzna Motylew za porzucenie zasad marksizmu. Jak z tego wida, dyskusja wok Akumulacji kapitau zaostrzaa si. Na wzrost wagi elementu politycznego, od pocztku w niej obecnego, wpyny nowe wydarzenia w ZSRR i poza nim. Jesieni 1923 r. ponis zdecydowan klsk ruch rewolucyjny w Niemczech, a take w Bugarii i w Polsce. Nadzieje na to, e w krtkim czasie rewolucja europejska uwolni ZSRR z izolacji, zapewni mu bezpieczestwo i wszechstronn pomoc, zaamay si. Niepowodzenie gwatownie obniyo znaczny jeszcze poprzednio w ruchu komunistycznym autorytet kierowniczej grupy w KPD. Ona to wanie bya obroc i szermierzem tradycji i dorobku teoretyczno-politycznego Luksemburg w ruchu, tote cie klski nie mg omin postaci i pogldw tej ostatniej. Po zaamaniu si prby komunistycznego powstania, do wadzy w tej partii dosza grupa ultralewicowa. W swej rozprawie z poprzedni grup kierownicz podjtej pod hasem bolszewizacji KPD zmieszaa ona z botem tradycje partii. Wtedy te wanie teoria ekonomiczna Luksemburg uznana zostaa za teori automatycznego krachu kapitalizmu i filar bdnego systemu pogldw tej dziaaczki luksemburgizmu, porwnanego przez Ruth Fischer do bakcyla syfilisu w niemieckim ruchu robotniczym. W kocu stycznia 1924 r. umar Lenin. W RKP(b) rozgorzaa walka wewntrzna o koncepcj dalszego rozwoju kraju i o wadz, przede wszystkim midzy Trockim a Stalinem i popierajcymi go starymi bolszewikami. Zwolennicy Trockiego dowodzili jego decydujcego wkadu w teori rewolucji rosyjskiej (zwaszcza w postaci teorii permanentnej rewolucji) i w jej sukces praktyczny. Tym pretensjom Trockiego Stalin przeciwstawi myl leninowsk jako jedyn podstaw partii bolszewickiej i jej zwycistw. Przy tym jeli np. Zinowjew uwaa wwczas leninizm za narodowo (do warunkw Rosji) ograniczony, jeli Bucharin uwaa go za co w rodzaju marksizmu robotniczo-chopskiego, Stalin stwierdzi midzynarodowy charakter leninizmu i zdefiniowa go jako marksizm epoki imperializmu i rewolucji proletariackich, teori i taktyk rewolucji proletariackiej w ogle, a dyktatury proletariatu w szczeglnoci. Stalin wystpi ju wwczas jako najwierniejszy ucze Lenina, ktry zapewni wykonanie jego testamentu politycznego. 114

Po mierci Lenina hamulce i granice naoone przeze krytyce postaci i pogldw Ry Luksemburg ulegay stopniowej erozji. Pierwsz chyba tego oznak byo opublikowanie w kwietniu 1924 r. napisanych przez Lenina, jeszcze w 1922 r., Uwag publicysty. Zawarte tam oceny, dotyczce take Luksemburg, w tym negatywna ocena Akumulacji kapitau, zastygay w granit, nie mogy ju by zmienione, stay si argumentem nie do obalenia. Zwyciajca w partii bolszewickiej tendencja, aby wycznie myl leninowsk uzna za kontynuacj marksizmu i jego rozwinicie w nowej epoce, znalaza w stosunku do Akumulacji kapitau dobitny wyraz w postaci licznych, nowych jej krytyk. W peni ujawnia si ona w obszernej pracy N. Bucharina Imperializm i akumulacja kapitau, powiconej w caoci rozprawie z teori ekonomiczn Ry Luksemburg. Uderzajca bya zarwno forma tej pracy, nic ju nie majca wsplnego z dyskusj naukow, jak przede wszystkim zastosowana przez autora metoda. Teoria Ry Luksemburg zostaa przez Bucha- rina ktry oczywicie negowa istnienie problemu akumulacji kapitau bezporednio zestawiona z konstrukcjami teoretycznymi Marksa i Lenina. Wszystko, co si z owym podwjnym wzorcem nie zgadzao, zostao potraktowane automatycznie jako gruby bd autorki Akumulacji. Metoda ta otwieraa drog do uznania za antymarksizm i antyleninizm kadej prby powiedzenia czego innego lub w inny sposb o problemach, na temat ktrych Marks i Lenin zajli ju kiedy stanowisko. Rozprawa Bucharina z teori akumulacji kapitau Ry Luksemburg realizowaa bardzo wane wwczas z punktu widzenia partii bolszewickiej i interesw ZSRR cele polityczne. Chodzio o moliwie szybkie oczyszczenie midzynarodowego ruchu komunistycznego z niebolszewickich tradycji i pogldw, ideowo-polityczne i potem organizacyjne umocnienie kierownictwa tym ruchem, jego bolszewizacj , tak aby okaza si zdolny zdoby wadz i poza ZSRR, gdy tylko powstan sprzyjajce warunki, a w kadym razie aby by zdolny skutecznie zapobiec przygotowaniu i rozptaniu przez pastwa kapitalistyczne wojny przeciw ZSRR. Zadanie to wysun w 1924 r. V Kongres Midzynarodwki Komunistycznej. By te z pewnoci cel wewntrzny: zlikwidowanie we wasnej partii wpywu niebolszewickich autorytetw i pogldw, zespolenie jej czonkw w trudnych czasach wok zwyciskiego sztandaru marksizmu-leninizmu i poleninowskiego kierownictwa partii. Definitywna eliminacja obcych autorytetw i pogldw oraz ich zwolennikw nastpia w ZSRR w nastpnym etapie, na pocztku lat trzydziestych. Jak wiadomo, lata 1925-1929 byy w Zwizku Radzieckim bardzo burzliwe. Zostaa w tym czasie zlikwidowana Nowa Polityka Ekonomiczna i wzito kurs na budow socjalizmu w jednym kraju. Nastpio przejcie do forsownej industrializacji oraz likwidacji kuactwa jako klasy i powszechnej kolektywizacji w rolnictwie. Wystpiy przy tym wielkie trudnoci gospodarcze i polityczne. W samej partii bolszewickiej pojawiay si jedna po drugiej opozycje w stosunku do stalinowskiego kierownictwa. Grupy te przede wszystkim opozycja trockistowska, dalej nowa opozycja Zinowjewa i Kamieniewa, blok trockistowsko-zinowjewowski i grupa Bucharina-Rykowa zostay przez Stalina kolejno rozbite. Akcj eliminacji elementw opozycyjnych ludzi uznanych za trockistw lub prawicowych oportunistw objty zosta cay ruch komunistyczny. W ten sposb poza nim albo przynajmniej poza jego wadzami znaleli si (m.in.) zarwno gwni obrocy spucizny Ry Luksemburg (Brandler, Thalheimer, Walcher i inni z KPD, Warski i inni z KPP, Biessonow, Pilecki i inni z WKP(b)), jak i jej gwni pogromcy (Masow, Ruth Fischer i inni z KPD, Zinowjew, Bucharin i inni z WKP(b)). 115

Nie znaczy to, e w tym okresie nie byo ju w ruchu komunistycznym dyskusji na temat pogldw Luksemburg w ogle, a zwaszcza jej teorii ekonomicznej. W ZSRR ukaza si np. przekad z niemieckiego obszernej pracy J. Borchardta, przedstawiajcej t dziaaczk jako twrcz kontynuatork marksowskiej myli ekonomicznej. Radziecki historyk J. Alter krytykujc pogldy ekonomiczne Luksemburg, podkrela w swych wykadach i publikacjach wielki jej wkad w walk z oportunizmem i rewizjonizmem w zachodniej socjaldemokracji oraz inne jej zasugi. Pejoratywne pojcie luksemburgizmu, stworzone przez Zinowjewa, gdy peni on jeszcze funkcj przewodniczcego Midzynarodwki Komunistycznej, byo ju w powszechnym uyciu. Alter protestowa przeciw utosamianiu luksemburgizmu z mienszewizmem; podkrela, i ...lewy radykalizm, spartakizm, by w peni prawidow tendencj odzwierciedlajc proces rewolucjonizowania si, bolszewizacji niemieckiej klasy robotniczej w epoce imperializmu, e ...z imieniem R. Luksemburg zwizao si to wszystko, co byo najlepszego, najzdrowszego, rewolucyjnego w tym ruchu w owym okresie, co ocalio honor tego ruchu; e Ra Luksemburg pomimo swych bdw bya ...najwikszym umysem i najgortszym sercem polskiego, niemieckiego i zachodnioeuropejskiego ruchu robotniczego. Ukazujce si w ZSRR w latach 1928 i 1929 poszczeglne publikacje, podnoszce zasugi Luksemburg, a nawet pozytywnie oceniajce niektre elementy jej teorii ekonomicznej, spotykay si z ostr krytyk. W 1930 r. teoria ta bya przedmiotem zainteresowania przede wszystkim dlatego, e w ZSRR poprzez przekady szerzej stay si znane pogldy F. Sternberga, specyficznie rozwijajcego teori ekonomiczn Ry Luksemburg, oraz polemizujcego z nim H. Grossmanna, autora odmiennej teorii krachu kapitalizmu. Jeszcze w 1928 r. w opozycji do niektrych bdnych, lewackich uchwa VI Kongresu Midzynarodwki stano wielu wybitnych dziaaczy komunistycznych, zwaszcza niemieckich. Cz z tych ostatnich utworzya KPD (Opozycj), kadc u jej podstaw ideologicznych i politycznych przede wszystkim tradycje i pogldy Luksemburg i podejmujc z tej pozycji walk z KPD (sekcj Midzynarodwki), Midzynarodwk Komunistyczn i WKP(b). W ten sposb luksemburgizm sta si w oczach radzieckich dziaaczy i naukowcw orem gronych wrogw politycznych. W 1931 r. kontynuowano w ZSRR atak polityczny i teoretyczny w trzech gwnych kierunkach: przeciwko powoujcym si na Luksemburg renegatom komunizmu; przeciw Sternbergowi i Grossmannowi jako teoretykom lewego socjalfaszyzmu (i w ogle przeciw pogldom powoujcej si take na Luksemburg zachodnioeuropejskiej lewicy socjaldemokratycznej, uznanej za gwnego wroga komunizmu); wreszcie nadal przeciw trockizmowi, z ktrym pogldy Luksemburg powizano. W bardzo ju niebezpiecznej sytuacji wycofa si cakowicie z obrony teorii ekonomicznej Ry Luksemburg Motylew. W jej krytyce zarysowa si nowy kierunek, zapocztkowany przez D. Rozenberga (znanego u nas z wielotomowych komentarzy do Kapitau). Autor ten dowodzi, e Ra Luksemburg porzucia bya marksizm i stana na gruncie tzw. koncepcji wymiennej i e luksemburgizm by w swej istocie odmian niemarksistowskich koncepcji teoretykw II Midzynarodwki. Decydujcy przeom w radzieckiej dyskusji wok postaci i pogldw Luksemburg, w tym take wok jej teorii ekonomicznej, dokona si jednak dopiero w rezultacie znanego wystpienia Stalina z koca padziernika 1931 r. na temat historii bolszewizmu. Pogldy Luksemburg i

116

niemieckiej lewicy rewolucyjnej zostay przeze uznane za na wp mienszewickie i cile powizane z pogldami Trockiego. W swym licie do redakcji Proletarskiej Rewolucji Stalin zada, by skoczy z wszelkim liberalizmem w stosunku do trockizmu, ktry ...sta si czoowym oddziaem kontrrewolucyjnej buruazji, i do jego zwolennikw jawnych i ukrytych. Zada te podniesienia historii partii na naleyty poziom. W kocu listopada odbya si dramatyczna dyskusja nad listem Stalina na posiedzeniu frakcji komunistycznej Towarzystwa Historykw-Marksistw. Obecni na tym posiedzeniu luksemburgici: J. Alter, K. Radek, A. Warski byli obiektem ataku. Radek prbowa jeszcze broni Ry Luksemburg i niemieckiej lewicy rewolucyjnej sprzed wojny. Twierdzi, e luksemburgizm przy wszystkich swych bdach by dla najlepszych socjaldemokratycznych robotnikw mostem do bolszewizmu; e bolszewizm, do wojny przynajmniej, by teori i organizacj proletariatu dcego do hegemonii w ruchu demokratycznym, tzn. nie by jeszcze teori i taktyk rewolucji proletariackiej; e III Midzynarodwka, jej baza ideologiczna, powstaa ze zlania si w jeden nurt wielu strumieni , teorii i tradycji wielu lewicowo-radykalnych ugrupowa tzn. e bolszewizm, cho strumie najpotniejszy, nie by tu jedyny i e o tych innych strumykach nie wolno zapomina. Alter napisa wczeniej, e w stworzeniu i rozwoju Kominternu ujawnia si ideologiczna jedno rosyjskiego i zachodnioeuropejskiego komunizmu (tzn. radykalizmu). Wynikao std, e Midzynarodwka Komunistyczna miaa jakby dwa korzenie : rosyjski i zachodnioeuropejski. Na zebraniu Alter bronic siebie i nauk historycznych apelowa, aby zamiast dyskutowa problemy polityczne, zaj si metodologi pracy naukowej. Wszystkie te pogldy zostay odrzucone. Sumujcy dyskusj (W. Knorin) stwierdzi i: 1. Nauka historyczna powinna by partyjna. Partyjno nauki oznacza gotowo do walki narzdziami naukowej analizy o aktualn lini partii. 2. Partyjno nauki okrela jednoczenie marksistowsko-leninowsk metodologi pracy naukowej. Niektrzy towarzysze mwi Knorin tumaczyli si tym, e chcieli by obiektywni. Nie ma jednak adnej innej obiektywnoci poza politycznie celow obiektywnoci marksistowsko-leninowsk. 3. Partia bolszewicka bya jedyn konsekwentnie marksistowsk parti rewolucyjn. Bolszewizm by i jest jedyn baz ideow Kominternu. 4. Luksemburgizm by pmienszewizmem, pcentryzmem w warunkach niemieckich. Rozbienoci midzy Luksemburg a Leninem istniay we wszystkich podstawowych problemach rewolucji. Std upadek tej dziaaczki w lecie 1918 r. (broszura o rewolucji rosyjskiej J.D.). Zacza si ona z niego podnosi w kocu tego roku ...i umara jako komunistka, w walce z socjaldemokracj, co byo penym, cho spnionym przyznaniem susznoci bolszewikom. 5. W Kominternie luksemburgizm sta si mostem do socjaldemokracji dla renegatw komunizmu. W warunkach rosyjskich (w ZSRR) doprowadza on natomiast nieuchronnie do trockizmu. Dlatego gronym przeytkom luksemburgizmu trzeba wyda bezpardonow walk. Na zebraniu w Instytucie Czerwonej Profesury wyjania te same problemy bliski wsppracownik Stalina, . M. Kaganowicz. Naley mwi m.in. po bolszewicku, po leninowsku podej do historii przeszego i wczorajszego dnia, i podej tak, by si zwiza z generaln lini partii.

117

Wkrtce pojawiaj si artykuy pitnujce teorie mostu, strumieni, dwukorzeniowoci Kominternu. Dokonywana jest olbrzymia czystka ideologiczno-personalna. Luksemburgizm uznany za sztandar, pod ktrym, nie mogc ju rozwin skompromitowanego wasnego, gromadz si trockici, aby szkodzi ZSRR jest przedmiotem gwatownej krytyki. Wybitny wgierski dziaacz Midzynarodwki, Bela Kun, podkrela np., e luksemburgizm jest najniebezpieczniejsz przeszkod na drodze bolszewizacji. Ujawnia te gwne rdo bdw Luksemburg: jego zdaniem dziaaczka ta ...w ogle nie bya konsekwentnym materialistycznym dialektykiem bya materialist mechanistycznym. Luksemburg z reguy ju uwaana jest za twrc teorii ywioowoci oraz teorii automatycznego krachu kapitalizmu. W nich wanie wykryto filary, na ktrych opar si cay jej ...bdny, antymarksistowski, antyleninowski system pogldw luksemburgizm. Wykryty zosta m.in. cig bdw Luksemburg od jej pierwszej do ostatniej pracy ekonomicznej (znw w duej mierze zasuga Rozenberga). Podkrelono liczne zbienoci midzy jej a Trockiego i trockistw koncepcjami ekonomiczno-politycznymi. Pojawiy si nie tylko obszerne artykuy, ale i ksiki omawiajce szczegowo histori walki bolszewizmu z luksemburgizmem. W latach 1932 i 1933 prowadzono w ZSRR intensywne antyluksemburgistowskie szkolenie na rozmaitych szczeblach. Wydawano w tym celu niezwykle szczegowe materiay i wytyczne 172. W 1934 r. ukazao si czwarte wydanie Akumulacji kapitau z obszern nareszcie waciw przedmow Motylewa. Krytyki luksemburgizmu, w tym pogldw ekonomicznych Luksemburg, dokonywano w owym okresie take w innych partiach III Midzynarodwki, zwaszcza w KPD i KPP. Dotyczce luksemburgizmu ustalenia z lat trzydziestych przeniesiono do odnowionych partii komunistycznych, ktre po II wojnie wiatowej objy wadz w Polsce i NRD. Powielane w masowej skali, stay si te oceny elementem wiatopogldu znacznej czci modego pokolenia w tych krajach. mier Stalina i ujawnienie przez Chruszczowa tzw. bdw i wypacze kultu jednostki wstrzsny midzynarodowym ruchem komunistycznym. W rnych krajach komunistycznych konsekwencje byy rne. Zarwno jednak w ZSRR, jak w NRD i PRL, w toku destalinizacji ponownie stana m.in. kwestia tradycji ruchu robotniczego, w tym luksemburgizmu. Pracujcy nad rewizj starej i sformuowaniem nowej oceny Ry Luksemburg i niemieckiej lewicy rewolucyjnej historycy radzieccy uznali poprzedni, stalinowsk ocen za nieby i podjli ni bada tam, gdzie w kocu lat dwudziestych i na pocztku trzydziestych przerwaa j czystka ideologiczna i personalna. W rezultacie odrzucili oni tez o istnieniu bdnego systemu luksemburgizmu, podkrelili wielkie zasugi Luksemburg. Przyznali jej zaszczytne miejsce w historii polskiego, niemieckiego i midzynarodowego rewolucyjnego ruchu robotniczego. Ale wanie i wycznie w historii. Nie dostrzegli bowiem wrd pogldw dziaaczki, takich ktre bdc oryginalne zachowayby do dzi znaczny walor naukowy lub polityczny. Ich bowiem zdaniem nie byo i nie mogo by w ruchu robotniczym jakichkolwiek odrbnych od leninowskich pogldw o takich walorach.
Np. wydana w Moskwie w 1933 r. broszura (G.Gulbe, Ekonomiczeskaja teoria luksemburgianstwa) liczya 70 stron i skadaa si z: obszernego wstpu; szczegowego planu pracy (4 grupy tematw); spisu literatury z rozbiciem na literatur podstawow dla pogbionego przerabiania tematu na specjalnych seminariach, literatur dla krytyki, literatur najbardziej podstawow; materiau roboczego w postaci wypisw z tej ostatniej oraz prac Lenina i Stalina z literatury podstawowej, z rozbiciem na 15 tematw.
172

118

W 1957 r. w NRD pojawia si opozycja dajca destalinizacji, postulujca m.in. uzupenienie marksizmu-leninizmu poprzez wczenie do pewnych teoretycznych i politycznych pogldw Ry Luksemburg. Wkrtce zostaa ona izolowana i rozbita. Pniej jednak historycy wschodnioniemieccy podjli kwesti wypracowania nowej oceny Luksemburg i rewolucyjnej lewicy niemieckiej sprzed I wojny wiatowej. Idc podobn drog, co ich radzieccy koledzy, doszli do podobnych wnioskw. Nieco inaczej rozwina si sytuacja w Polsce, gdzie wstrzs okaza si znacznie gbszy i trudniejszy do opanowania. Rozwina si tu wyjtkowo szeroka dyskusja publiczna o rdach bdw i wypacze w budownictwie pastwowym i gospodarczym i w caym stanowisku ideowym ruchu komunistycznego. Podobnie jak w okresie bezporednio powojennym gdy jeszcze dyskutowano u nas spraw wasnej drogi do socjalizmu, cech tego systemu i modelu spoeczno-ekonomicznego, ktry mia by w Polsce zrealizowany znowu powoano si na R Luksemburg. Dwie jej idee, wyraone w Rewolucji rosyjskiej, uznano przy tym (bezporednio przez J. Hochfelda) za posiadajce trway walor i szczegln aktualno: o nieuchronnoci degeneracji rewolucji socjalistycznej, w ktrej toku zostay zniszczone lub nawet tylko ograniczone prawa, wolnoci i gwarancje demokratyczne, oraz o szkodliwoci przypisywania midzynarodowej klasie robotniczej jako wzoru strategii i taktyki rewolucyjnej dowiadcze pierwszej zwyciskiej rewolucji proletariackiej. Podkrelono te dalekowzroczno i racjonalno analiz Ry Luksemburg z zakresu socjologii wadzy politycznej i socjologii partii robotniczej. Po zlikwidowaniu prby wykorzystania pogldw Luksemburg w walce o szersz demokratyzacj ycia spoeczno-politycznego kraju zainteresowanie dziaaczk nie wygaso u nas jednak. Szerokie, nowe badania naukowe myli i dziea Luksemburg podjli zwaszcza historycy ruchu robotniczego, socjologowie oraz ekonomici. Prowadzone na podstawie rnych metodologii, przynosiy one czsto kontrowersyjne rezultaty, w sumie jednak znacznie ciekawsze ni badania radzieckie i wschodnioniemieckie. Konstrukcja z lat trzydziestych bdny system luksemburgizmu zostaa odrzucona w efekcie obalenia przez nowe badania jej dwch gwnych filarw: przypisanych Ry Luksemburg teorii ywioowoci i teorii automatycznego krachu kapitalizmu. Co wicej jednak stwierdzono w pogldach tej dziaaczki obok elementw bdnych wiele susznych i o trwaym walorze. Pewne problemy zostay jednak raczej dopiero postawione ni rozwizane. Zostaa zwaszcza przerwana niemal cakowicie analiza tych pogldw Luksemburg, ktre zostay przypomniane w kocu lat pidziesitych w celach politycznych. W krajach komunistycznych pogldami Luksemburg interesuje si nadal tylko wska grupa naukowcw. Okresowo bardzo szerokie zainteresowanie wzbudziy one natomiast w niektrych krajach kapitalistycznych, w dziaajcych tam radykalnych ruchach i partiach robotniczych. Na midzynarodowych konferencjach s wysuwane i w rny sposb rozwizywane kluczowe problemy teoretyczno-polityczne, mianowicie: Czym by i jest marksizm i jaka jest jego obecna warto dla midzynarodowego ruchu robotniczego? Czym jest wspczesny marksizm-leninizm i jak peni rol? Jakie pogldy Luksemburg stanowi trway wkad w teori spoeczn i mog owietla drog wspczesnemu ruchowi robotniczemu? II

119

Opowiedziane w ogromnym skrcie i fragmentach losy teorii ekonomicznej Luksemburg w ruchu socjaldemokratycznym i komunistycznym stanowice zarazem w pewnej mierze odbicie losw samego tego ruchu i jego ideologii skaniaj do wielu rozmaitych refleksji i wnioskw, zarwno szczegowych, jak i oglnych. Przedstawi tylko par, moim zdaniem, najwaniejszych. 1. Niewtpliwie jednym z pierwszych, niemal nieuchronnie nasuwajcym si pytaniem, jest kwestia nastpujca: Co waciwie oznaczao i oznacza by marksist? Wbrew pozorom odpowied nie jest atwa. Za marksistw uwaali si i byli uwaani niemal wszyscy dziaacze i teoretycy w tym referacie wymienieni: Kautsky, Hilferding i Bauer; Nachimson i Eckstein; Pannekoek i Radek; Luksemburg, Marchlewski i Mehring; Brandler, Thalheimer i Walcher; Ruth Fischer i Masow; Lukcs i Bela Kun; Borchardt, Sternberg i Grossmann; Lenin, Trocki, Zinowjew, Kamieniew, Bucharin, Rykow, Stalin, Kaganowicz; Schwarz, Biessonow, Pilecki, Motylew i Alter; Dwoajcki, Kricman, Lejkin i Gulbe oraz inni. A jednak jednych od drugich dzielia nieraz wrcz przepa polityczna, jedni drugich odsdzali od marksizmu, niektrzy stracili ycie z przyczyny innych, niektrzy pogldy zmienili. Ktry z tych marksistw by marksist prawdziwym? Odpowied zaley od odpowiadajcego. Dla komunistw w cigu paru dziesicioleci najprawdziwszymi marksistami byli Lenin i Stalin. Potem Stalin okaza si niezbyt dobrym marksist (popeni bdy i wypaczenia) i pozosta Lenin. Nie tylko jednak w socjaldemokratycznym, ale take w komunistycznym ruchu robotniczym byli i s tacy, ktrzy dowodz, e leninowska idea rewolucji socjalistycznej i budowy socjalizmu w kraju, w ktrym robotnicy stanowili znikom mniejszo, bya niemarksistowska, a powstay ogromnym kosztem realny socjalizm niewiele ma wsplnego z wizj marksowsk; e zatem ruch robotniczy, przynajmniej w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, musi i inn drog i do zupenie innego socjalizmu ni radziecki. Odpowied na pytanie, co oznacza by prawdziwym marksist, zaley przede wszystkim od odpowiedzi na pytanie, jakie s gwne, a jakie uboczne elementy systemu pogldw Marksa i Engelsa oraz stworzonej przez nich metody badawczej, jakie elementy tych pogldw i tej metody wytrzymay konfrontacj z biegiem historii. 2. Wszyscy biorcy udzia w sporze o Akumulacj kapitau dziaacze i teoretycy socjaldemokratyczni i komunistyczni, o ktrych bya mowa, uwaali si za marksistw, wszyscy bowiem uznawali marksizm za nauk w peni uzasadniajc: - historycznie przejciowy charakter kapitalizmu; - wynikajc z mocy prawa zgodnoci stosunkw produkcji z charakterem si wytwrczych konieczno socjalizmu; - konieczno walki klasowej i rewolucji robotniczej, aby t historyczn tendencj zrealizowa; - socjalizm jako system, ktry uwolni ludzi od wszelkich form wyzysku i ucisku i zapewni przez to wszechstronny rozwj jednostki i spoeczestwa. Jednoczenie rne grupy tych dziaaczy i teoretykw w konkretnej sytuacji, w jakiej si znajdoway inne elementy podkrelay w marksizmie jako gwne, inaczej interpretoway rne fragmenty myli marksowskiej, a nawet jej caoksztat, rnie staray si marksizm rozwin. Na podstawie choby tylko przedstawionego w referacie materiau faktycznego mona wyrni cztery lub pi istotnie odmiennych interpretacji marksizmu . Zasadnicze rnice midzy nimi dotyczyy przede wszystkim kwestii dojrzaoci warunkw do rewolucji 120

socjalistycznej i socjalizmu . Zwizanych z tym byo kilka innych doniosych kwestii, jak zwaszcza: atrybutw socjalizmu oraz sposobw zdobycia i sprawowania wadzy. Wemy jako pierwsz z tych interpretacji t, ktra zwizaa si z nazwiskiem Karola Kautskiego, czyli kautskizm. W sporze z rewizjonizmem ktry dowodzi reformowalnoci kapitalizmu pod naciskiem ruchu robotniczego i moliwoci stopniowego i pokojowego przeronicia kapitalizmu w socjalizm Kautsky broni marksowskie j tezy, i przeyty, niezdolny wicej do dynamicznego rozwijania si wytwrczych system oparty na wyzysku sam nie ustpi, musi zosta obalony przez rewolucj robotnicz , do ktrej zreszt powodowanymi przez si katastrofami gospodarczymi i politycznymi sam nieuchronnie doprowadzi. Doprowadzi ale, zdaniem Kautskiego opartym na sowach Marksa wwczas dopiero, kiedy rozwin si ju te wszystkie siy wytwrcze, jakie kapitalizm zdolny jest rozwin, i kiedy wikszo ludnoci bd stanowi socjalistycznie uwiadomieni robotnicy. Obdzie si wtedy, by moe, bez krwawej rewolucji, a dyktatura proletariatu bdzie krtkotrwaym epizodem: owa wikszo przejmie legalnie wadz w drodze wyborw parlamentarnych i zdawi tylko ewentualny opr nielicznej buruazji. Wysoki poziom gospodarki i ogromna przewaga liczebna ludzi pracy umoliwi realizacj systemu dobrobytu i wolnoci powszechnej. Druga interpretacja ta, ktra zostaa zwizana z nazwiskiem Ry Luksemburg i ktrej nadana zostaa pejoratywna nazwa luksemburgizmu w tym zwaszcza punkcie odbiegaa od poprzedniej. W sporze z kautskizmem Luksemburg uzasadniaa pogld, e kapitalizm w swej fazie imperialistycznej cakowicie ju dojrza do rewolucji socjalistycznej i socjalizmu; e wtrcajc rozwinite spoeczestwa europejskie i wiat cay w katastrof polityczn i gospodarcz po ktrej wywoa nastpne, jeszcze straszniejsze ujawni on sw reakcyjno (masowo niszczy bowiem siy wytwrcze zamiast je rozwija); e gotujc masom ludzi pracy mier na frontach, gd i ndz, doprowadzajc je do rozpaczy, sam spowoduje wybuch rewolucyjny; e zatem zadaniem dnia stao si ujcie wadzy przez klas robotnicz, wprowadzenie systemu dyktatury proletariatu, bdcej jednoczenie rzeczywist demokracj dla mas, zdawienie oporu klas posiadajcych i zorganizowanie socjalistycznej gospodarki i spoeczestwa. Trzecia interpretacja to oczywicie leninizm. Jeli chodzi o dojrzao kapitalizmu wysoko rozwinitego do rewolucji socjalistycznej i socjalizmu midzy Leninem a R Luksemburg nie byo wikszych rnic, podobnie jak w kwestii rewolucyjnego wyjcia z wojny wiatowej. W przedwojennym sporze z mienszewikami uzasadnia Lenin konieczno odegrania przez rosyjsk klas robotnicz roli przywdcy wszystkich lub wikszoci si dcych do obalenia caratu i struktur postfeudalnych w Rosji si rosyjskiej rewolucji demokratycznej. Lenin opracowa zasady sojuszu z tymi siami i w sprzyjajcych warunkach doskonale je zastosowa, w rezultacie czego bolszewicy uchwycili wadz w Rosji. Przedtem jeszcze Lenin zakadajc wybuch i zwycistwo rewolucji socjalistycznej w wyej rozwinitych krajach europejskich i pomoc polityczn, gospodarcz i inn tych krajw dla Rosji nakreli program rewolucji rosyjskiej daleko wybiegajcy poza zadania rewolucji buruazyjno-demokratycznej. Opracowa teoretycznie i wcieli w ycie (wraz z innymi czoowymi przywdcami bolszewickimi) rodki zapewniajce utrzymanie wadzy w rkach partii w kadych warunkach (likwidacja tradycyjnych instytucji demokratycznych i stworzenie systemu, w ktrym partia panuje nad caoci ycia spoecznego). Zorganizowa (wraz z Trockim i innymi) skuteczn obron rewolucji. Na gruncie teoretycznym marksowskiej wizji komunizmu, a praktycznym gospodarki wojennej, podj prb zorganizowania w Rosji gospodarki komunistycznej. Gdy to si nie powiodo, a zagrozio utrat 121

wadzy przez bolszewikw, zliberalizowa gospodark (ale nie system wadzy): opracowa i wcieli w ycie NEP jako dusz, ale pewniejsz drog do tego samego celu. Krtko mwic: leninizm w teorii i praktyce zapewni zdobycie i utrzymanie wadzy przez parti komunistyczn oraz podjcie budowy socjalizmu od koca w kraju, w ktrym nie byo przewidywanych przez Marksa warunkw gospodarczych i spoecznych dla realizacji socjalistycznego spoeczestwa dobrobytu i wolnoci. Czwarty kierunek interpretacji marksizmu, to stalinizm, ktry rozwin si po klsce rewolucji europejskiej oraz mierci Lenina i stanowi teori uzasadniajc praktyk budowy socjalizmu w jednym kraju. Stalinowska ekipa kierownicza zdecydowaa si osign w moliwie najkrtszym czasie samowystarczalno gospodarcz i militarn ZSRR przez intensywny rozwj przemysu cikiego ...rozwj ograniczony jedynie przez wielko wysiku, do jakiego mona byo skoni proletariat, a nade wszystko chopstwo (Carr). Forsowna industrializacja tego typu pocigna za sob konieczno likwidacji zdolnego stawia i stawiajcego opr wadzy bolszewickiej indywidualnego chopstwa jako klasy. Poczwszy od samej partii uksztatowane zostay struktury wadzy zapewniajce realizacj linii partii. Przeorganizowana zostaa gospodarka, a wszystkie instytucje spoeczne, w tym instytucje frontu ideologicznego, z naukami spoecznymi wcznie, otrzymay zadanie mobilizacji mas do wysiku. Wprowadzony system speni oczekiwania stalinowskiego kierownictwa, ktre w 1936 r. ogosio, i socjalizm zosta w ZSRR w zasadzie zbudowany (likwidacja wszelkich form wasnoci prywatnej). Okaza te ten system swe zalety w latach II wojny wiatowej, tote zosta utrzymany i rozszerzony z maymi tylko zmianami na nowe kraje, w ktrych po wojnie wadz objy partie komunistyczne. Oficjalne teoretyczne uzasadnienie tego systemu stanowi marksizm-leninizm w stalinowskiej interpretacji . Jednake ujawnione, zwaszcza po mierci Stalina, rozbienoci midzy systemem zrealizowanym w ZSRR i krajach bloku radzieckiego a socjalizmem, ktry by ideaem i celem w caej postpowej tradycji europejskiej, dla samych twrcw marksizmu, a pewno take dla Lenina, okazay si bardzo due. Std jako nastpna interpretacja: rne wspczesne krytyki realnego socjalizmu, w tym teoretyczna i praktyczna krytyka jugosowiaska, oparta na odmiennej ni radziecka interpretacji marksizmu, a take krytyka eurokomunistyczna. Eurokomunizm (nazwa troch mylca, jako e typow jego przedstawicielk jest te Komunistyczna Partia Japonii) prbuje poczy w swej interpretacji marksizmu luksemburgizm i leninizm. Co sobie wzajem te odmienne kierunki interpretacji marksizmu zarzucay i zarzucaj, jest na og wiadome. Przypomn tylko najbardziej istotne z zarzutw blisko zwizanych z histori opowiedzian w referacie. Dla kautskistw ktrzy trzymali si marksowskiej tezy, i warunkiem rewolucji socjalistycznej i socjalizmu jest wysoki poziom rozwoju si wytwrczych i zdecydowana przewaga ludnoci robotniczej ju socjaldemokratyczna lewica z R Luksemburg bya grup fanatykw dcych do obalenia kapitalizmu w warunkach jeszcze do tego niedojrzaych, gdy wikszo ludnoci nie bya za tym. Pogldom i deniom bolszewikw kautskici odmawiali jakiegokolwiek zwizku z oryginaln myl marksowsk, a zwaszcza z marksowskim materializmem historycznym. Budowanemu przez nich systemowi odmawiali jakiegokolwiek zwizku z socjalizmem w marksowskim sensie tego sowa. Dla luksemburgistw kautskizm wanie by zdrad marksizmu, gdy teoretycznie i praktycznie przeciwdziaa podjciu przez klas robotnicz walki o wadz w warunkach cakowicie ju dojrzaych do rewolucji socjalistycznej. Ale te warunki istniay ich zdaniem w Europie rodkowo-Zachodniej, nie za w Rosji . Twierdzenie, e socjalizm wymaga odpowiednio dojrzaych si wytwrczych, stosunkw ekonomicznych, instytucji i 122

obyczajw politycznych, nawykw kulturalnych itd. byo (jak to podkrela Hochfeld) silnie umocowane w caym systemie doktryny marksowskiej i nie kwestionowa go w zasadzie aden marksista tamtego pokolenia173. Luksemburg podziwiaa bolszewikw za to, e ...wyprzedzili proletariat midzynarodowy w zdobyciu wadzy politycznej i w praktycznym postawieniu problemu urzeczywistnienia socjalizmu oraz e potnie pchnli naprzd w caym wiecie rozpraw midzy kapitaem i prac (Rewolucja rosyjska). Podkrelaa jednoczenie, e bolszewikom nie powinno zachciewa si cudu; e w Rosji tak jak to przewidywa Marks problem urzeczywistnienia socjalizmu mg by tylko postawiony i bez zwyciskiej rewolucji socjalistycznej w skali midzynarodowej nie moe by tam rozwizany; e w fatalnych warunkach nawet olbrzymi idealizm i niezomna energia rewolucyjna bolszewikw mogy urzeczywistni (w Rosji) nie demokracj i socjalizm, lecz tylko bezsilne, znieksztacone zarodki obojga. Obawiajc si, by bolszewicy nie wnieli do skarbnicy teoretycznej midzynarodowego ruchu robotniczego tego take, co byo wynikiem owych fatalnych warunkw rosyjskich, Luksemburg przeprowadzia krytyk wielu ich posuni. Odrzucia zwaszcza teori dyktatury w sensie leninowsko-trockistowskim. Dyktatura proletariatu podkrelaa polega nie na zniesieniu demokracji, lecz na sposobie jej stosowania, ...musi by dzieem klasy, a nie maej przodujcej mniejszoci wystpujcej w imieniu klasy, tj. musi ona na kadym kroku wynika z aktywnego uczestnictwa mas, sta pod ich bezporednim wpywem, podlega kontroli caego ogu. Z punktu widzenia bolszewikw kautskici byli renegatami, ktrzy liter marksizmu wykorzystywali przeciw jego rewolucyjnemu duchowi, zdradzili interesy klasy robotniczej, wasnej i midzynarodowej i utorowali drog buruazyjnej kontrrewolucji. Dla stalinowskiego kierunku obiektywnie bliski kautskizmowi by take luksemburgizm. Musia on by odrzucony, a wszelki jego lad w ruchu komunistycznym usunity, gdy kwestionowa on metody, dziki ktrym bolszewicy mogli zdoby i nastpnie utrzyma wadz, negowa moliwo zbudowania socjalizmu w samej tylko Rosji, kwestionowa wreszcie socjalistyczny charakter tego, jak i co byo tam budowane. Z powyszego wynika wiele wnioskw, w tym jeden zasadniczy. Jeli mianowicie kto mwi o marksizmie, powinien wpierw dokadnie okreli, o co mu chodzi: czy o oryginalny system teoretyczny Marksa i Engelsa, czy o
173

W swej pracy Pamici Proletariatu Ra Luksemburg zarzucaa rosyjskim narodowolcom, e nie zrozumieli ...abecada marksowskiego socjalizmu, mianowicie tego, e ustrj socjalistyczny nie jest jakim wymylonym ideaem, lecz ...historyczn tendencj walki klasowej nowoczesnego proletariatu przemysowego i e poza t walk ...jednakowo niemoliwy jest do urzeczywistnienia drog zakadania przedhrzecijaskich gmin komunistycznych, jak drog propagandy najgenialniejszej utopii socjalistycznej, drog wojen chopskich, jak drog spiskw rewolucyjnych. Zarzucaa im take nieograniczon wiar w potg wadzy politycznej, zdolnej rzekomo w kadej chwili zrealizowa w organizmie spoecznym wszelkie przeobraenia ekonomiczne i socjalne uznane za dobre i zbawienne niezrozumienie tego, e ...gruntowne przeobraenia spoeczne za pomoc wadzy politycznej mog mie miejsce tylko na pewnym okrelonym szczeblu rozwoju spoeczestwa oraz e wadza polityczna, jako instrument przewrotu, moe funkcjonowa tylko w rku klasy spoecznej bdcej w danym okresie historycznym rzecznikiem rewolucji, przy czym dojrzao tej wanie klasy do trwaego pochwycenia wadzy politycznej jest jedyn legitymacj i dowodem odpowiednioci i moliwoci samego przewrotu. Gdy rosyjscy socjalici pisaa Luksemburg zamierzali dosta si do socjalizmu dziki obszczynie drog przeskoku przez cay okres buruazyjnego ustroju, to polscy socjalici, opierajc na odwrt sw racj bytu na kapitalistycznym ukadzie ekonomiczno-spoecznych stosunkw w Krlestwie, chcieli jednoczenie omin faz buruazyjno-parlamentarnych rzdw, stanowicych wanie naturaln konsekwencj i polityczny koloryt rozwinitej kapitalistycznej gospodarki. Jednake ...naturalnych faz rozwojowych nie da si omin. W innej pracy z 1906 r. R. Luksemburg podkrelaa, majc na myli Rosj, e ...urzeczywistnienie socjalizmu przez mniejszo jest bezwarunkowo wykluczone, poniewa wanie sama idea socjalizmu wyklucza panowanie mniejszoci. Wic proletariat nazajutrz po swoim zwycistwie politycznym nad caratem zostanie pozbawiony przez wikszo tej wadzy, jak zdoby... Tego moemy aowa, lecz tego nie zmienimy.

123

powszechnie uznawane najoglniejsze zasady marksizmu, czy wreszcie o ktr i ktr mianowicie jego interpretacj. Inaczej dyskusja, cho formalnie prowadzona w jednym, faktycznie toczy si bdzie w rnych jzykach. Taka za dyskusja nie prowadzi do wyjanienia zagadnie rzeczywistych, lecz tylko je zaciemnia. Powstaje te nastpujce generalne pytanie: Do jakiego stopnia mona zmienia liter marksizmu, aby mimo to pozosta on jeszcze marksizmem? 2. Trzeci z problemw, jakie pragn poruszy, dotyczy roli czynnika politycznego w rozwoju marksizmu jako nauki, zwaszcza teorii ekonomicznej, w okresie i zakresie, jaki obejmuje referat. Rola ta bya w pewnych wypadkach pozytywna, w innych negatywna. 3. Zaczn od roli pozytywnej. Jak widzielimy, wanie pilna potrzeba polityczna bya zasadniczym motywem podejmowania przez Luksemburg analiz teoretyczno-ekonomicznych. Potrzeba ta pojawiaa si wwczas, gdy nastpowaa istotna zmiana w warunkach walki klasowej i naleao wyjani perspektywy, uzasadni strategi i metody tej walki. Wtedy te wanie pojawiay si w ruchu robotniczym pogldy i koncepcje strategiczne przeciwstawne tym, ktre wyznawaa i gosia Luksemburg wraz z grup bliskich jej dziaaczy rewolucyjnych. Wkrtce podejmowaa ona walk w paszczynie politycznej oraz teoretycznej. Warto podkreli, e wszystkie prace ekonomiczne Luksemburg mieciy si w szeroko rozumianych ramach rewolucyjnego marksizmu; std o tyle, o ile faktycznie zapewnia on orientacj w kapitalistycznej rzeczywistoci choby tylko ogln i w do odlegym horyzoncie czasowym w pracach tych musiao si znale (i istotnie znalazo si) wiele susznych myli. Znalazy si te w nich jednak elementy bdce wynikiem okrelonego, specyficznego rozumienia marksizmu i marksowskiej teorii ekonomicznej, rozpowszechnionego wwczas w ruchu robotniczym, a take specyficznych wasnych pogldw politycznych dziaaczki. Tote rewolucyjny marksizm Luksemburg nie mg zapewni i nie zapewni jej analizom ekonomicznym penej poprawnoci naukowej. Powysze dotyczy nie tylko Luksemburg i jej prac. Potrzeby polityczne rnych kierunkw w ruchu robotniczym byy najczstszym chyba i najbardziej zasadniczym motywem analiz teoretycznych, ale te wyznaczay bardzo czsto z gry tezy, ktre badania teoretyczne miay za zadanie potwierdzi. I w tym chyba wanie kryo si najwiksze niebezpieczestwo: niebezpieczestwo przeksztacenia marksowskiej teorii i metody w ideologi, w metod uzasadniania tego, co dyktowaa (bieca) potrzeba polityczna. W referacie, na przykadzie dyskusji o Akumulacji kapitau, staraem si pokaza, jak to przeksztacenie dokonywao si stopniowo w ruchu komunistycznym w drugiej poowie lat dwudziestych i pocztku trzydziestych. Jeszcze w 1923 r. Motylew pisa, e ...marksici gotowi s wczy do swej koncepcji pogldy nawet buruazyjnych uczonych, jeli uznaj je za suszne, bo marksizm i naukowo to jedno, a danie przeciwstawienia sobie pogldw Luksemburg wybitnego marksisty zdaniem samego Lenina pogldom Marksa i Lenina okreli jako porzucenie zasad marksizmu. Niezadugo jednak ta wanie metoda zwyciya, a zwolennikw marksizmu otwartego czyli marksizmu jako nauki powszechnie ju oskarano o oportunizm teoretyczny, pojednanie z obcym leninizmowi nurtem teoretyczno-politycznym, ju uwaano ich w istocie za antymarksistw i antyleninowcw. Potrzeby polityczne bdce wynikiem decyzji o forsownej industrializacji za wszelk cen legy niewtpliwie u podstaw stalinowskiego przeomu w dyscyplinach spoecznych i ich metodologii. Problem stosunku nauki i polityki rozwizano podobnie, jak wze gordyjski: ciciem 124

miecza. W pocztku lat trzydziestych nauki spoeczne cakowicie podporzdkowano aktualnej linii partii. Wszystko, co napisali Marks, Engels, Lenin, stao si powszechnie i ponadczasowo obowizujcym dogmatem. Do interpretacji myli klasykw i wysuwania nowych tez teoretycznych, czyli rozwijania marksizmu-leninizmu, zostay uprawnione jedynie najwysze gremia polityczne, a ostatecznie sam Stalin. W ten sposb marksizm z rewolucyjnej teorii i metody krytycznej analizy rzeczywistoci przeksztaci si na par dziesicioleci w oglne uzasadnienie tego wszystkiego, co robia i czego daa od spoeczestwa najwysza wadza. Dzi, po wielu dowiadczeniach, niewtpliwe jest, e czynnik polityczny moe by dla nauk spoecznych, zwaszcza za dla marksizmu jako najbardziej chyba rozbudowanej nauki i teorii spoecznej, wysoce niebezpieczny. Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg moe by do dobrym, cho drobnym oczywicie tego przykadem. Wspczesne badania wykazay, e teoria ta miaa znaczn warto. Jedni z ekonomistw polskich widz t warto w centralnej idei Akumulacji, inni w innych jej elementach teoretycznych. Moj opini sformuowaem w kilku publikacjach. Sdz np., e Luksemburg susznie rozpoznaa moliwo, potrzeb oraz kierunek uzupenienia marksowskiej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Odmwienie w swoim czasie w ruchu komunistycznym naukowego sensu zarwno tej, jak i innym prbom rozwinicia teorii ekonomicznej kapitalizmu spowodowao, e nowe kwestie zacza wysuwa ekonomia buruazyjna. Jeli ekonomici polscy jak M. Kalecki, J. Zawadzki, T. Kowalik, M. Mieszczankowski i inni maj racj, uznanie Akumulacji kapitau za cakowicie bdn byo dla marksistowskiej myli ekonomicznej wielk strat. Czynnik polityczny dziaa niszczco na nauk zwaszcza wwczas, gdy da od niej dowodzenia tez sprzecznych z rzeczywistoci. Wyradzanie si okresowo nauki marksistowskiej w pseudonaukow ideologi miao w historii rne formy. Polegao midzy innymi: - na dowodzeniu, e istnieje to, co zaistnie miao, powinno byo, a co naprawd nie powstao, bo z rnych przyczyn powsta nie mogo; - na rezygnacji z badania rzeczywistoci, oceniania stanu rzeczy i wykrywania przyczyn tego stanu, wysuwania postulatw i wskazywania drg ku podanym zmianom wiodcych; - na teoretycznym uzasadnianiu i utrwalaniu obcych humanistycznemu duchowi marksizmu elementw rzeczywistoci; - na obronie tez, nawet marksowskich, ktre si nie sprawdziy, ale byy aktualnie przydatne politycznie; - na automatycznym uznawaniu ludzi krytykujcych rne strony czy elementy sytuacji za renegatw i wrogw socjalizmu; - na nie stosowaniu elementarnych zasad analizy naukowej. Lata stosowania stalinowskiej wykadni partyjnoci marksistowskich dyscyplin spoecznych udowodniy, e bez znacznej autonomii pracy naukowo-badawczej nie jest moliwy rozwj tych dyscyplin. Naley pamita jak pisze Hochfeld i ...tradycja, ktr przekazali Marks i Engels, nie na tym polega, by nauki poddawa kontroli ideologii, ale na tym, by cele polityczne i rodki ich realizacji poddawa stale i wci na nowo kontroli nauki bezwzgldnej, moliwie bezstronnej, starannie eliminujcej wszelk ideologiczn mistyfikacj. Marksizm winien znowu sta si otwarty na wszystko, co jest rzeteln analiz tak historii, jak wspczesnej rzeczywistoci, nawet gdyby analiza ta okazaa si nieprzyjemna i chwilowo nie 125

optymistyczna. Tylko t drog moe marksizm odzyska swj blask, ponownie zdoby serca i umysy i wpyn na ksztat ycia spoecznego.

126

LOSY TEORII EKONOMICZNEJ RY LUKSEMBURG, A NIEKTRE PROBLEMY WSPCZESNE174

Polityczne i teoretyczne dziedzictwo R. Luksemburg nie zostao jeszcze wystarczajco zbadane naukowo. Jestemy tu raczej na pocztku ni przy kocu drogi. Proces ksztatowania si opinii o tej dziaaczce uznanej przez Lenina za wybitn, rewolucyjn marksistk by dotd do skomplikowany i dziwny na pozr. Jak bowiem mogo si wydarzy, e w komunistycznej opinii wybitna marksistka pomiertnie przestaa by marksistk w ogle, a potem znowu si ni staa? Co byo przyczyn takiego biegu wydarze? Aby na te pytania waciwie i w peni odpowiedzie, trzeba byoby zbada obiektywnie dziesiciolecia historii midzynarodowego ruchu robotniczego, zwaszcza komunistycznego, co nie jest proste i dugo jeszcze potrwa. Historia ta jednak znalaza w pewnej mierze odbicie w dugotrwaym sporze wok gwnego dziea ekonomicznego R. Luksemburg Akumulacja kapitau. Zbadanie tego sporu pozwala zorientowa si z grubsza w przemianach w ruchu robotniczym i odpowiedzie na niektre z pyta. O to te gwnie chodzi w tym referacie. Dlaczego Akumulacja kapitau powstaa, jak wyrosa ona z przygotowywanej do druku innej pracy (wykadw R. Luksemburg w szkole partyjnej SPD w Berlinie) jest spraw znan. Czytajc listy dziaaczki do Kostji Zetkina mona uchwyci nawet moment, w ktrym R. Luksemburg wpada na pomys (ide) teoretycznego rozwizania nurtujcego ja problemu ekonomiczno-politycznego. Akumulacja powstaa w odpowiedzi na konkretn, piln potrzeb rewolucyjnego skrzyda niemieckiego (i midzynarodowego) ruchu robotniczego. Chodzio o naukow analiz imperializmu. Istniay ju wprawdzie prace na ten temat teoretykw socjalistycznych zwaszcza Kapita finansowy R. Hilferdinga. Zdaniem R. Luksemburg aden jednak z autorw nie dotar do waciwych rde wielkiego i zawiego kompleksu przejaww imperializmu, do jego ekonomicznych korzeni, co jedynie zapewni mogo polityce proletariatu pewno, wiadomo celu i si uderzenia. W szczeglnoci jej zdaniem adna z wczesnych analiz nie rozwizaa najbardziej zasadniczego z problemw: kwestii ekonomicznej granicy kapitalizmu. Marks uzna, jak wiadomo, e aden ustrj nie ginie, dopki stwarza dostateczne pole rozwoju dla spoecznych si wytwrczych. Pozostawao nie udowodnione i niejasne, e i w jaki sposb kapitalizm zdolno t utraci. Bez tego za, zdaniem R. Luksemburg, nie udowodniona te pozostawaa historyczna konieczno socjalizmu. R. Luksemburg bya przekonana, e rozwizanie musi tkwi w Marksowskiej teorii ekonomicznej, tote podja nowe badania nad Kapitaem. W ich toku dosza do wniosku, e wzniesiony przez Marksa gmach teoretyczny nie zosta ukoczony jak to si jej samej poprzednio wydawao; e wymaga istotnych uzupenie, i e, co wicej, pewne jego elementy utrudniaj wyjanienie problemu imperializmu i obiektywnej granicy kapitalizmu. Powstaej w jej gowie idei rozwizania obu tych problemw (lecego zreszt na linii do rozpowszechnionego wwczas w zachodnioeuropejskim ruchu robotniczym rozumowania, wychodzcego ze sprzecznoci midzy kapitalistyczn produkcj a rynkiem zbytu dla niej) przeszkadzay zwaszcza zaoenia Marksowskiej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Teorii niewtpliwie niedokoczonej, a wykorzystanej ju zarwno przez Tuhana-Baranowskiego, jak i przez R. Hilferdinga dla uzasadnienia tezy o braku jakiejkolwiek obiektywnej granicy owej reprodukcji.
174

Referat na sesji naukowej zorganizowanej przez redakcj Archiwum Ruchu Robotniczego w 1989 r.

127

Std te krytyka Marksowskich schematw reprodukcji w Akumulacji kapitau. Trzeba jednak dobrze zrozumie charakter tej krytyki. R. Luksemburg bardzo wysoko cenia Marksowsk konstrukcj, pierwsza chyba stwierdzia, wyjania i podkrelia uniwersalny jej charakter, jej walor take dla przyszej ekonomiki socjalistycznej. Schematy jednak jej zdaniem wskutek swych zaoe, swej uniwersalnoci wanie, nie byy w stanie odzwierciedli i nie odzwierciedliy specyfiki kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej, specyfiki zdaniem samego Marksa cile powizanej z dajc rujnujco zna o sobie w periodycznych kryzysach nadprodukcj sprzecznoci miedzy warunkami produkcji a warunkami realizacji wartoci dodatkowej, midzy dynamik kapitalistycznej produkcji rynku. Marks zarysowa teori kryzysw. Ale, zdaniem R. Luksemburg, byy one tylko przejawem jednym z przejaww, jak si okazywao specyficznej dla kapitalizmu trudnoci akumulacji kapitau, wynikajcej z niedostatecznej dynamiki rynku. Std R. Luksemburg dosza do wniosku o istnieniu zauwaonego jej zdaniem przez Marksa, ale przeze nie rozwizanego oglniejszego problemu: problemu akumulacji kapitau . Zaproponowaa tez ona wasne rozwizanie tej kwestii, cakowicie zgodne w jej przekonaniu z duchem: dziea Marksa. Autorka Akumulacji zaproponowaa uzupenienie Marksowskiej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej o konstrukcj ujmujc drug, co najmniej rwnie wan, co uniwersaln, specyficznie kapitalistyczn stron reprodukcji . Wbrew wielu opiniom nie chodzi tu wcale o poprawiony przez R. Luksemburg (uwzgldniajcy wzrost organicznego skadu kapitau i stopy wartoci dodatkowej) schemat Marksowski. Chodzi o jej wasny, jednodziaowy model trzech stosw: PC = [C] + [V + Mk] + [Ma] W modelu tym przedstawionym i stanowicym podstaw caego dalszego rozumowania z Akumulacji kapitau, a dokadnie opisanym w Antykrytyce kluczowe znaczenie ma konieczne nastpstwo w czasie metamorfoz kapitau . Kapitalista tak indywidualny, jak i (ostatecznie, zdaniem R. Luksemburg) zbiorowy podejmuje mianowicie decyzj o powikszeniu kapitau i produkcji dopiero po sprzeday z odpowiednim zyskiem towarw ju wytworzonych. Dopiero wtedy bowiem widzi on sens w takim dziaaniu oraz posiada rodki na akumulacj. Ale po to, aby sprzeda z zyskiem wszystkie wytworzone towary, musi istnie popyt w penym zakresie (tzn. na cay popyt globalny). Tymczasem, na razie popyt istnieje tylko w zakresie reprodukcji prostej, czyli na dwa pierwsze stosy; popytu na stos trzeci, sucy akumulacji, jeszcze nie ma bo nie ma jeszcze decyzji w kwestii akumulacji. R. Luksemburg widzi rozwizanie tej trudnoci w istnieniu dodatkowego, niekapitalistycznego rynku zbytu . rodowisko niekapitalistyczne nabywa mianowicie towary, na ktre na rynku kapitalistycznym nie ma jeszcze popytu tzn. rozmaite odpowiadajce jego potrzebom towary kapitalistyczne o cznej wartoci M a. Dziki temu kapitalici zbywaj ca sw produkcj, realizuj spodziewane zyski i wobec tego podejmuj decyzje o akumulacji. Niezbdnych dla zrealizowania tych decyzji towarw nie ma wprawdzie w kraju; zostay bowiem sprzedane niekapitalistycznym nabywcom ale znajd si: w zamian za nabyte uprzednio towary kapitalistyczne dostarczy ich niekapitalistyczne rodowisko wanie. rodowisko to peni zatem, w koncepcji R. Luksemburg, rol jak gdyby klapy bezpieczestwa, bodca i gwaranta biegu akumulacji kapitau. W odpowiednim 128

czasie i zakresie stwarza ono popyt na towary kapitalistyczne, zapewnia zbyt towarw, na ktre na rynku kapitalistycznym chwilowo brak popytu , zapewnia wic realizacj caoci wytworzonej w kapitalistycznym ukadzie produkcji a potem pokrywa swymi towarami narodzony dziki temu kapitalistyczny popyt akumulacyjny . rodowisko niekapitalistyczne w teorii R. Luksemburg pochania zatem wprawdzie cz kapitalistycznego produktu globalnego w postaci rzeczowej, ale oddaje w zamian za to rwnowan cz wasnego produktu globalnego, tak e ostatecznie adnej czci wartoci produktu kapitalistycznego nie pochania. Pod wzgldem wartoci cay swj produkt globalny wchania ukad kapitalistyczny. Ostatecznie wszystko wic dzieje si tak, jak w schematach Marksowskich. Podobnie jest z pienidzem. W teorii R. Luksemburg ukad kapitalistyczny nie pochania wcale niekapitalistycznego zota (a przynajmniej nie musi tego robi). Zoto jest bowiem tylko porednikiem w wymianie midzyukadowej i wraca stale do punktu wyjcia, do rk tych, ktrzy je wyoyli. Tote tylko gbokim niezrozumieniem teorii R. Luksemburg bdcym znacznie czciej wynikiem niechci do niej ni niemonoci jej poprawnego odczytania mona wytumaczy sobie takie zarzuty plejady jej krytykw, jak np. autorka Akumulacji zapomniaa, i za eksportem towarw idzie ich import; albo e kazaa ona kapitalistom, jak redniowiecznym skpcom, gromadzi zoto zamiast powiksza kapita produkcyjny. A takie nonsensowne zarzuty spotyka si u najwybitniejszych nawet pord komunistycznych krytykw Akumulacji kapitau, m.in. u N. Bucharina. Jak wielki powinien by dodatkowy popyt stwarzany przejciowo przez rodowisko niekapitalistyczne? W modelu R. Luksemburg musi on by rwny caej M a. Ale autorka tego modelu doskonale zdawaa sobie spraw z tego (sama o tym pisaa), e wymiana midzyukdowa mogaby mie zakres zarwno szerszy (obejmowa take cz C albo V, albo obu pierwszych stosw), jak i wszy (gdy przemiany ekonomiczne ogromnej masy kapitaw indywidualnych przypadaj w rnym czasie, a krzyujc si ze sob, znosz czciowo wymg dodatkowego popytu). W istocie rzeczy chodzio o pojawienie si w odpowiednim czasie takiego dodatkowego popytu, jaki jest konieczny, aby zapobiec fali spadku cen i zyskw i w konsekwencji tego obnieniu skali inwestycji . Dzi taki wanie popyt tworz, z do duym powodzeniem, interweniujce w gospodark pastwa kapitalistyczne. Ra Luksemburg co jest niewtpliwie jedn z jej powanych i niezaprzeczalnych zasug teoretycznych wykrya, e pole dla akumulacji kapitau moe te stwarza pastwo swymi wydatkami zbrojeniowymi. Jednake zgodnie z realiami okresu, w ktrym Akumulacja kapitau powstawaa, okresu imperialistycznej ekspansji terytorialnej gwnym rdem dodatkowego popytu pozostawao dla R. Luksemburg rodowisko niekapitalistyczne. Jego potrzeba rosa wraz ze wzrostem Ma, a tymczasem stopniowo kurczyo si ono, gdy kapitalizm niszczy wszystkie przedkapitalistyczne formy produkcji. Std w teorii R. Luksemburg imperializm jest wycigiem mocarstw kapitalistycznych i ich walk o warunki akumulacji, czyli o rodowisko niekapitalistyczne wanie (w skali caego systemu kapitalistycznego; w mniejszej skali, np. pojedynczego kraju kapitalistycznego, polem akumulacji moe by, oczywicie, kady rynek zewntrzny, take kapitalistyczny). Nieuchronne, cho mimo szybko rosncych rozmiarw akumulacji kapitau i szybkiego tempa rozkadu przedkapitalistycznych spoeczestw do jeszcze odlege wyczerpanie si tego rodowiska zahamowaoby rozwj kapitalizmu. Niezdolny do dalszego szybkiego rozwoju system mgby wprawdzie wegetowa w oparciu o wasny wewntrzny rynek zbytu, oznaczaoby to jednak cige wstrzsy i katastrofy gospodarcze. Nieznona dla mas sytuacja 129

musiaaby wywoa rewolucj socjalistyczn. W ten sposb, w teorii R. Luksemburg, wyczerpanie si niekapitalistycznych rynkw zbytu zakrelao kapitalizmowi obiektywn granic ekonomiczn. R. Luksemburg podkrelaa wielokrotnie, e granica ta jest tylko konstrukcj logiczn, jest abstrakcj teoretyczn. Po pierwsze, bowiem, wyrastaa ona z czystego modelu przewidujcego realizacj caej cigle rosncej Ma w rodowisku niekapitalistycznym. Po wtre, co waniejsze, rywalizacja imperialistyczna ju wwczas wyranie prowadzia do wojny wiatowej. R. Luksemburg przewidywaa cae pasmo katastrof wojennych i innych i bya przekonana, e wywoana przez nie rewolucja proletariacka pooy kres kapitalizmowi na dugo przed ewentualnym dotarciem przeze do obiektywnej granicy ekonomicznej. A zatem kapitalizmowi, ktry mgby wegetowa nawet bez rodowiska niekapitalistycznego, historyczn granic zakrelaa wedug R. Luksemburg wycznie rewolucja socjalistyczna. Ale sama ta rewolucja wyrastaa u niej nieuchronnie z rosncego hamowania przez kapitalizm, w rny, ale coraz bardziej drastyczny sposb, rozwoju spoecznych si wytwrczych. e takie rozwizanie teoretyczne zgodne byo z duchem marksizmu, sdzia tak nie tylko sama R. Luksemburg. Sdzili te liczni wybitni dziaacze niemieckiej lewicy socjaldemokratycznej, a potem KPD, a take KPP zwaszcza towarzysze walki i uczniowie R. Luksemburg. Niezwykle wysoko ocenili jej teori ekonomiczna i dugo si tej oceny trzymali. Jak jednak rzeczywist warto miaa teoria akumulacji? Od pocztku lat 60-tych podjli t kwesti zwaszcza polscy ekonomici: J. Zawadzki, T. Kowalik, M. Kalecki, M. Mieszczankowski, take ja oraz inni, jak np. R. Gradowski. Z wymienionych, poza ostatnim, wszyscy uznali, i R. Luksemburg: 1. Pioniersko rozpoznaa rzeczywisty wielki problem ekonomiczny problem dynamiki gospodarki kapitalistycznej (wczeniej od nich stwierdzia to wybitna niemarksistowska ekonomistka, lewicowa keynesistka, Joan Robinson); 2. Susznie wskazaa na dodatkowy, zewntrzny w stosunku do prywatnokapitalistycznej gospodarki popyt jako czynnik jej dynamizacji ; 3. Rozpoznaa dwie spord zasadniczych, by moe najwaniejsze wanie konkretne formy tego czynnika : rynki zagraniczne i pastwowy rynek zbrojeniowy. Byy to niewtpliwie bardzo powane zasugi teoretyczne i w tym wietle R. Luksemburg susznie zaja, wanie dziki swej Akumulacji kapitau, poczesne miejsce w historii myli ekonomicznej XX wieku. Ale w szczegowych kwestiach oceny jej teorii wymienieni ekonomici do znacznie rni si midzy sob. Jest to wynik, przede wszystkim, postawienia teorii R. Luksemburg w wietle nie jednej, lecz paru odmiennych teorii wspczesnych. I tak, dla J. Zawadzkiego wzorcem, z ktrym porwnuje on i w wietle ktrego ocenia teori akumulacji, pozostaje czciowo oddogmatyzowany i uwspczeniony, m.in. przez signicie do koncepcji Kaleckiego-Keynesa marksizm-leninizm. Dla M. Kaleckiego owym wzorcem jest jego wasna teoria dynamiki gospodarki kapitalistycznej; ona tez peni t rol u T. Kowalika. Wzorcem M. Mieszczankowskiego okazuje si ostatecznie cho w jego wasnym dalszym istotnym rozwiniciu teoria absorpcji nadwyki ekonomicznej stworzona przez Barana i Sweezego. Jeli za chodzi o mnie, to nie stosujc adnego wzorca postaraem si w pierwszym rzdzie prawidowo odczyta bieg myli samej Ry Luksemburg. 130

Nie byoby tu ani moliwe, ani celowe przedstawienie szczegowych opinii o teorii akumulacji wszystkich wymienionych opinii o teorii akumulacji wszystkich wymienionych autorw. Ich prace s dostpne i znane zainteresowanym tematem naukowcom, niestety, wobec braku odpowiednich przekadw, gwnie polskim tylko. W tej sytuacji przytocz jedynie niektre bardziej szczegowe wnioski z mojej wasnej analizy Akumulacji, zawartej w rozprawce opublikowanej do ju dawno temu w Ekonomicie oraz w wydanej w nieznacznym wewntrznym nakadzie Uniwersytetu Warszawskiego ksice Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej Ry Luksemburg a aktualne spory wok jej pogldw (Warszawa 1978). Ot, moim zdaniem: 1. R. Luksemburg susznie zauwaya, e marksowskie schematy nie stanowi penej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej . Za czynniki decydujcy o specyfice tej reprodukcji susznie uznaa ona wykryt przez Marksa sprzeczno midzy warunkami produkcji a warunkami realizacji wartoci dodatkowej. Miaa te racj sdzc, e mona i trzeba wprowadzi t sprzeczno do teorii akumulacji kapitau. Musiaa tu podj polemik z samym Marksem lub raczej z tymi, ktrzy jego modelow konstrukcj zabsolutyzowali. Niektrzy obrocy marksizmu-leninizmu odmwili potem jakiegokolwiek sensu zarwno podjtej przez R. Luksemburg, jak i innym prbom rozwinicia marksowskiej teorii kapitalizmu. W rezultacie owe kwestie zacza wysuwa ekonomia niemarksistowska. 2. R. Luksemburg susznie stwierdzia, e kryzysy i cykle koniunkturalne nie stanowi istoty problemu akumulacji kapitau, e nie s jedyn form rozwizywania sprzecznoci midzy warunkami produkcji i realizacji wartoci dodatkowej (dowid tego niezbicie pniejszy rozwj kapitalizmu). Otworzyo jej to drog do rozwizania oglnego i w konsekwencji do wykrycia pozytywnych (w odrnieniu od negatywnych kryzysw, niepenego wykorzystania siy roboczej i aparatu produkcyjnego) form rozwizywania tej sprzecznoci przez kapitalizm (rynki zewntrzne, pastwowy rynek zbrojeniowy). Olbrzymia wikszo marksistw uwaaa natomiast, jeszcze przez par dziesitkw lat od ukazania si Akumulacji kapitau, e kryzys oraz coraz szybszy wzrost dziau I w porwnaniu z dziaem II zasadniczo wyczerpuj teoretyczn kwesti specyfiki reprodukcji kapitalistycznej. Spowodowao to opnienie w rozpoznaniu i teoretycznym wyjanieniu szeregu wanych nowych zjawisk w przebiegu tej reprodukcji. 3. R. Luksemburg pioniersko skonstruowaa model teoretyczny wprowadzajcy kwesti efektywnego popytu do teorii akumulacji kapitau . Model ten ktry wielu krytykom wyda si nonsensowny umoliwi jej wycignicie szeregu wanych wnioskw. W wyniku odrzucenia Akumulacji dopiero po wielu latach rozpoznano potrzeb tego typu konstrukcji. Nowe modele budowali pocztkowo z nielicznymi wyjtkami ekonomici niemarksistowscy. Niektre z modeli wspczesnych zdaj si lepiej suy wyjanieniu specyfiki kapitalistycznego wzrostu gospodarczego ni model R. Luksemburg, ktry nadal jednak posiada nie tylko ograniczenia, ale i okrelone walory. 4. Stwierdzajc tendencje stagnacyjne w kapitalizmie (czystym), R. Luksemburg susznie wskazaa na rynek zewntrzny jako bardzo istotny (jej zdaniem gwny, zdaniem dzisiejszych teoretykw jeden z gwnych) czynnik dynamizacji gospodarki kapitalistycznej .

131

Na tendencje stagnacyjne wskazyway poprzednio i potem w marksistowskiej ekonomii politycznej teorie szczegowe (bezrobocia, wzgldnego nadmiaru kapitau, kryzysw, monopolu). Sprawa rynkw uwikana zostaa niezbyt szczliwie w polemik midzy rosyjskimi rewolucjonistami a legalnymi marksistami a narodnikami. W rezultacie zwyciyo przekonanie, e kapitalizm sam tworzy sobie dostateczny wewntrzny rynek zbytu. Kwestia rynku uznana zostaa w zwizku z tym (przez Lenina) za pozorn, rola rynku zewntrznego w teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej (czyli wzrostu) zostaa zanegowana, a poza ni (na konkretniejszym szczeblu) zminimalizowana i nie zbadana. Tymczasem dalszy rozwj kapitalizmu dowid realnoci i bardzo powanego znaczenia tej kwestii. Dynamizujca kapitalistyczn reprodukcj rola rynku zewntrznego lub quasi-zewntrznego (rynek pastwowy) nie ulega dzi wtpliwoci zarwno dla teoretykw dynamiki gospodarki kapitalistycznej, jak i dla praktykw tej gospodarki (np. dla kierowniczej czowki w Japonii). 5. R. Luksemburg susznie uja akumulacj kapitau jako wielki proces historyczny, w ktrym specyficzna wymiana materii ze spoeczestwami niekapitalistycznymi z zastosowaniem wobec nich metod akumulacji pierwotnej ma doniose znaczenie . Wielka rola ekonomiczna niekapitalistycznych warstw i spoeczestw w rozwoju przemysowym, nie tylko kapitalistycznym, jest dzi oczywista. Jednake w wyniku druzgoccej krytyki teorii ekonomicznej R. Luksemburg cay ten interesujcy kierunek bada zosta w marksistowskiej myli ekonomicznej zarzucony. 6. R. Luksemburg pioniersko rozpoznaa now ekonomiczn role pastwa kapitalistycznego i dostrzega w militaryzacji now form rozwizywania przez kapitalizm trudnoci reprodukcji rozszerzonej. Pastwo jest niezbdnym i jednym z najistotniejszych elementw teorii R. Luksemburg, traktujcej akumulacj kapitau jako historyczny proces rozwoju i upadku kapitalizmu. Peni ono donios rol na pocztku tego procesu, m.in. przyspieszajc rozwj kapitalizmu kosztem rodowiska (co R. Luksemburg zbadaa i przedstawia w swej pracy o przemysowym rozwoju Krlestwa Polskiego); tworzc imperia zapewnia ono warunki akumulacji w okresie dojrzaoci kapitalizmu; dynamizuje wreszcie ten system w schykowej zdaniem R. Luksemburg jego fazie, tworzc zwaszcza i rozwijajc rynek zbrojeniowy. Dzi rola ekonomiczna pastwa buruazyjnego uznawana jest niemal powszechnie, ale teoretycznie gwnie za spraw Keynesa. Wystarczy przypomnie los pierwszej powojennej pracy E. Wargi, aby jasne byo, jak znaczne straty i opnienia przynioso i tu odrzucenie teorii R. Luksemburg przez ekonomistw marksistowskich. Mgbym wyliczy jeszcze kilka wanych kwestii, ktrych podjcie byo zasug R. Luksemburg. Ju z tego jednak, co powiedziaem, wynika, i moim zdaniem naukowa warto Akumulacji kapitau bya wysoka, a uznanie tej pracy przez myl marksistowsk za zasadniczo bdn stanowio kosztowne nieporozumienie naukowe . Jak jednak mogo doj do tego nieporozumienia, jakie byy tego przyczyny? Zoy si na to szereg czynnikw o rnym charakterze. Podstawow przyczyn obiektywn by fakt, e w chwili pojawienia si teorii ekonomicznej R. Luksemburg, jak i potem przez czas duszy, niedostatek efektywnego popytu nie wystpi jeszcze wyranie jako zasadniczy hamulec kapitalistycznego wzrostu gospodarczego. W czterdziestoleciu przed I wojn wiatow stanowice klasyczny przejaw kapitalistycznych kopotw z rynkiem kryzysy ekonomiczne byy stosunkowo sabe. Imperialistyczn ekspansj i potem wojn 132

zdaway si dostatecznie wyjania zyski pynce z grabiey i eksploatacji podbitych krajw i ludw. W okresie wojny i potem odbudowy zniszczonych ekonomik zasadniczym problemem bya niedostateczna produkcja. Niedostateczny popyt efektywny okaza si wielk destrukcyjn si dopiero w kocu lat 20-tych. Na wiele lat zahamowa on wwczas akumulacj w caym wiecie kapitalistycznym. Wtedy te dopiero rozwina si na szerok skal pastwowa interwencja w ekonomik kapitalistyczn, ukierunkowana wiadomie na tworzenie popytu, a Niemcy hitlerowskie zaczy nakrca koniunktur wielkimi zbrojeniami. Myl ekonomiczna rozwija si z reguy w lad za rozwojem gospodarczym. Zmiany w ekonomice czyni panujce dotd koncepcje teoretyczne jawnie nieadekwatnymi, ujawnia si ich niezdolno do objanienia i teoretycznego rozwizania palcych nowych problemw. Pojawiaj si wwczas nowe teorie. Teori adekwatn do okresu ogromnego zaostrzenia si sprzecznoci midzy kapitalistyczn produkcj a rynkiem zbytu dla niej stworzyli dopiero Keynes i Kalecki. R. Luksemburg, wychodzc z bardzo oglnej konstrukcji teoretycznej dotyczcej tej sprzecznoci, uchwycia niektre nowe zjawiska w momencie, gdy nabieray one dopiero znaczenia. Jej teoria bya w znacznej mierze prekursorska, a takie teorie czsto bywaj niezrozumiane przez wspczesnych i nawet trudno si temu dziwi. Tak doszlimy do drugiej istotnej przyczyny nieporozumienia, polegajcego na odmwieniu teorii ekonomicznej R. Luksemburg wszelkiej istotnej wartoci: do przyczyny o charakterze naukowo-teoretycznym . Teoria R. Luksemburg bardzo wczenie zestawiona zostaa z teoriami bd interpretacjami teorii albo w ogle jeszcze nie dostrzegajcymi kwestii efektywnego popytu, albo te uznajcymi t kwesti za w peni rozwizywan przez kapitalizm w drodze szybszego wzrostu dziau I i mechanizmu kryzysw. W oby wypadkach musiao to oznacza negacj wysunitego przez R. Luksemburg problemu akumulacji i negatywn ocen caej jej teorii. Wybitnym przedstawicielem tego kierunku by N. Bucharin. Gwnym orem, jakim posuy si on w krytyce teorii R. Luksemburg, byy marksowskie schematy kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej, marksowska teoria kryzysw, leninowska teoria rynku, a ponadto leninowska teoria imperializmu. Bucharin uzna ten zestaw za cakowicie wystarczajcy dla wyjanienia problemw, ktrych dotyczya praca R. Luksemburg. Dostrzega on, oczywicie, kwesti realizacji w kapitalizmie, sdzi jednak, e znajduje ona cakowite rozwizanie we wspomniany wyej sposb (szybszy wzrost dziau I i kryzysy). Ale jeli tak, to w teoretycznym czystym kapitalizmie z realizacj nie mogo by szczeglnego problemu, niewiele mia z ni wsplnego imperializm, a kapitalizm nie posiada adnej specjalnej, z wizanej z wyczerpywaniem si rynkw zewntrznych granicy ekonomicznej. Powysze trzy wnioski zestawi Bucharin z odwrotnymi tezami R. Luksemburg, natychmiast te doszed do przekonania, e bdna bya stanowica podstaw owych tez, a rna od marksowskiej, teoria akumulacji. Przystpujc z tymi zaoeniami do jej analizy, wykazywa Bucharin, jeden po drugim, popenione rzekomo przez R. Luksemburg bdy i niekonsekwencje. Przede wszystkim, nie dostrzeg on adnego sensu w pytaniach R. Luksemburg o to, co jest celem akumulacji kapitau i kto jest konsumentem akumulowanej czci wartoci dodatkowej. I nic dziwnego: nie mona bowiem zrozumie modelu teoretycznego, jeli nie dostrzega si problemu, ktry w model w pewien sposb stawia. Std w swym najsynniejszym skrzydlatym powiedzonku

133

na temat teorii akumulacji bynajmniej nie R. Luksemburg wystawi Bucharin wiadectwo ubstwa175. Krytyk doszed do wniosku, e wybitnej marksistce zupenie pomieszao si w gowie, wskutek czego w kwestii reprodukcji rozszerzonej wygaduje ona kompletne bzdury. Z kolei operujce rednimi z cyklu rozumowanie autorki Akumulacji zestawi on z marksowsk teori kryzysw. I tu rezultat atwy by do przewidzenia: liczba bdw R. Luksemburg rosa. Rosa ona dalej, gdy Bucharin wzi na warsztat kwesti ekspansji imperialistycznej, ktrej motorem by jego zdaniem po prostu zysk nadzwyczajny, a nie pogo za rynkami. Zyskw tych day monopole, o ktrych R. Luksemburg w ogle nie pisaa... Faszywa teoria akumulacji i imperializmu z koniecznoci ju doprowadzia R. Luksemburg zdaniem Bucharina do faszywej teorii krachu kapitalizmu. rodowisko niekapitalistyczne stwierdzi krytyk jest jeszcze tak wielkie, e gdyby teoria R. Luksemburg bya choby tylko w przyblieniu suszna, kiepsko byoby ze spraw rewolucji proletariackiej; tylko dziki logicznej niekonsekwencji moga ta dziaaczka wycign odwrotny wniosek. W zakoczeniu swej krytycznej rozprawy doszuka si Bucharin zwizku teoretyczno-ekonomicznych bdw R. Luksemburg z szeregiem jej bdnych pogldw praktyczno-politycznych (w kwestii narodowej, chopskiej, kolonialnej). Bucharinowska krytyka, uzasadniona zwaszcza jednostronnoci teorii R. Luksemburg (o czym bdzie jeszcze mowa), bya w pewnej mierze trafna. W caoci jednak, w wyniku negacji bynajmniej nie wymylonego przez R. Luksemburg, lecz rzeczywistego, doniosego problemu ekonomicznego, bya ona w gruncie rzeczy mao wartociowa. Zagmatwaa te niezwykle spraw stosunku teorii R. Luksemburg do okrelonych fragmentw marksowskiej teorii kapitalizmu oraz pogldw Lenina. Akumulacja zestawiona zostaa potem ze schematyczno-dogmatyczn wersj marksistowsko-leninowskiej teorii ekonomicznej, kad ju krytyk koncepcji klasykw z gry uznajc za bdn i niedopuszczaln. Teoria R. Luksemburg okazywaa si w tym wietle now wersj rozgromionej przez Lenina jeszcze w kocu ubiegego wieku drobnomieszczaskiej teorii Sismondiego i narodnikw, faszyw i szkodliw teori automatycznego krachu kapitalizmu. Zasadnicza zmiana w ocenie teorii akumulacji nastpia po zestawieniu z powstaymi w latach 30-tych teoriami, ktre dostrzegy problem efektywnego popytu, rozpoznay w znacznym stopniu hamulce i bodce akumulacji kapitau, czynniki dynamizacji gospodarki kapitalistycznej. W tym wietle Akumulacja kapitau okazywaa si, cho nie pozbawion rozmaitych bdw, prac w znacznej mierze suszn, pioniersk i cenn. Kolejn z istotnych przyczyn nieporozumienia byy pewne cechy samej teorii R. Luksemburg, w tym zwaszcza jej ostro polemiczny wobec Marksa charakter; niemal zupeny brak konkretyzacji wysoce abstrakcyjnej konstrukcji teoretycznej; przecenienie waloru znalezionego rozwizania modelowego; zbytnia absolutyzacja jednej z konkretnych form rozwizania. Jak ju wspomniano, R. Luksemburg niewtpliwie susznie uznaa marksowsk teori kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej za niepen, a niektre jej zaoenia za utrudniajce
175

W swej znanej krytycznej rozprawie z teori akumulacji N. Bucharin napisa, e jeli kto (jak R. Luksemburg J.D.) wykluczy reprodukcj rozszerzon na pocztku wywodu logicznego, to atwo oczywicie o to, by znika ona na jego kocu, chodzi tu niestety o prost reprodukcj prostego bdu logicznego. Rzecz w tym, e R. Luksemburg nic takiego nie zrobia. Bucharinowi, ktry jej teorii nie zrozumia, mona byoby natomiast zasadnie odpowiedzie, e jeli kto (jak on) zaoy reprodukcj rozszerzon na pocztku wywodu logicznego, to nic dziwnego, e pojawia si ona na jego kocu i e tu wanie chodzi o prost reprodukcj prostego bdu logicznego.

134

zrozumienie i abstrakcyjno-teoretyczne ujcie specyfiki kapitalistycznego wzrostu gospodarczego. Musiaa to jednak wykaza innym marksistom. Bezporednia polemika z Marksem bya zatem nieunikniona, moga by jednak przeprowadzona bez szkody, a nawet z korzyci dla meritum sprawy w sposb mniej antagonistyczny, w tonie bardziej umiarkowanym. R. Luksemburg miaa jednak nie tylko dobry powd, ale i duy temperament polemiczny. Wysuna ona nastpnie nie sformuowany przez Marksa problem teoretyczny (akumulacji, w dzisiejszej terminologii dynamiki gospodarki kapitalistycznej) i daa wasne jego rozwizanie. I cho staraa si wykaza, e Marks by na tropie owego problemu i wskaza nawet kierunek jego rozwizania oraz e rozwizanie dane przez ni zgodne jest z duchem, ley w logice Kapitau musiao to by i byo szokujce dla wczesnych marksistw, mimo i nie uwaali oni jeszcze wcale, ze Marks by nieomylny lub e jeden tylko genialny przywdca i teoretyk ma prawo Marksa poprawia i rozwija176. Teoria R. Luksemburg jest wysoce abstrakcyjn konstrukcj logiczn. Takie teorie mog by poddane weryfikacji dopiero po ich znacznym skonkretyzowaniu przez wzbogacenie modelu o bardziej szczegowe zaoenia. Nie zrobienie tego prowadzi do bdu reifikacji (faszywie umiejscowionej konkretnoci, jak to uj O. Lange). Najlepiej byoby, gdyby teori akumulacji skonkretyzowaa sama R. Luksemburg. Z pewnoci nieco inaczej sformuowaaby wwczas niektre wnioski ostateczne i moe te inne byyby losy jej teorii. Ale zrobia to ona w bardzo niewielkim tylko stopniu. Prac sw pisaa szybko; zafascynowana problemem i jego zasadniczym rozwizaniem, zbytnio te zaufaa inteligencji i dobrej woli czytelnikw. Gdy zdziwiona dezaprobat odpowiadaa pierwszym krytykom Akumulacji, take nie skonkretyzowaa swej teorii, gdy zarzuty szy w innym kierunku. Zrobiaby to z pewnoci odpowiadajc krytykom pniejszym gdyby ya. Myl o moliwoci i potrzebie konkretyzacji teorii akumulacji kapitau pozostaa zupenie niemal obca plejadzie jej krytykw. Ogromna wikszo potraktowaa abstrakcyjne tezy teoretyczne R. Luksemburg jako konkretne, a poniewa z rnych przyczyn nie odpowiaday jej one, odrzucia ca teori. Spord tych, ktrzy zajli si modelem teoretycznym R. Luksemburg, wikszo go nie zrozumiaa. Do nieliczni krytycy, ktrzy w model przynajmniej rozpoznali, nie podjli jego konkretyzacji podjli krytyk, gdy chodzio im o podwaenie i odrzucenie teorii. Ci wreszcie ekonomici, ktrzy model R. Luksemburg rozpoznali, uznali go oraz wnioski z niego za sensowne, cho jednostronne i podjli prb konkretyzacji teorii akumulacji kapitau, szybko zamilkli z powodw politycznych.
176

Znakomity biograf R. Luksemburg, P. Nettl, stwierdzi, iz fakt, e mdra, ale jednak nie bdca bezspornym autorytetem kobieta w rednim wieku zabraa si do poprawiania Marksa, wywoa w wielu wypadkach zgorszenie, zwaszcza wrd ekspertw, jak Kautsky i Plechanow cyniczno-rozbawione, ale waciwie nie wrogie. Dobrze to ilustrowa jego zdaniem nastpujcy fragment listu D. Rjazanowa do Luizy Kautsky: Dzikuj za ksik Ry. Niestety, przeczytaem tylko sowo wstpne. Piekielna jest szybko, z jak ona tak ksik strzepna z pira. Przeszy wybory do Reichstagu... Ra przypomniaa sobie, e jest Brunowi (wydawcy J.D.) winna ksik. Siada w lutym 1912 r. i szybko spisuje swoje popularne wprowadzenie. Nagle marzec lub kwiecie 1912 r. utyka w rodku: ni tpru ni mru, jak mwi Rosjanie. Wynika, e Marks temu winien. Stary za wczenie umar i co tam pozostawi nie- albo le rozwizane. I tak Ra zmuszona jest sign do wasnego kocioka, eby to rozwizanie wieo wygotowa. Szast-prast i ju (maj 1912 r.) trunek gotw. Ona znw do Bruna, zmienia umow i dostarcza zupenie nowy, wieo wysmaony manuskrypt esencj wiedzy, ktra do dzisiaj ukryta bya przed caym wiatem. A w grudniu 1912 r. podpisane ju sowo wstpne. O, zacna Sybillo... gdy osigno si szczyty mania grandiosa litheraria, zimny tusz jest naprawd jedynym ratunkiem. Zob. P. Nettl, Rosa Luxemburg, Berlin 1967, s. 801. D. Rjazanow (Goldendach) by socjaldemokrat rosyjskim na emigracji, badaczem Marksa, pniej w ZSRR wybitnym historykiem socjalizmu.

135

Ciekawe, ze wspczeni ekonomici pozytywnie oceniajcy teori akumulacji w wikszoci te nie zrozumieli zasadniczej konstrukcji teoretycznej R. Luksemburg i nie podjli prby jej konkretyzacji. Pozytywna ocena tej teorii jest u nich wynikiem prostego zestawienia jej z teoriami, ktre dostrzegy problem akumulacji i cho ujy go w sposb odmienny ni R. Luksemburg (inne modele teoretyczne), doprowadziy do wnioskw podobnych do niektrych jej wnioskw. Ja postaraem si przede wszystkim poprawnie odczyta Akumulacj kapitau. Po rozpoznaniu modelu teoretycznego R. Luksemburg podjem prb konkretyzacji teorii. Wynikiem by szereg nowych wnioskw. Na przykad, dezagregacja podmiotu teorii R. Luksemburg ukadu kapitalistycznego doprowadzia do wniosku, e w poszczeglnych przypadkach (w skali kraju) rozwizaniem trudnoci akumulacji moe by take zewntrzny rynek kapitalistyczny. Dezagregacja problemu doprowadzia do wniosku, e chocia generalnie rzecz biorc decydujce znaczenie dla akumulacji ma kwestia rynku, to jednak w rozmaitych okresach i krajach (a take w rnych okresach rozwoju jednego kraju) znaczenie takie mog mie inne kwestie (zwaszcza kapitau lub siy roboczej). Moliwe s inne jeszcze kierunki konkretyzacji teorii R. Luksemburg. M.in. atwo w jej ramach uwzgldni monopolistyczne przemiany w ekonomice kapitalistycznej i ich wpyw na procesy akumulacji. Ju jednak te konkretyzacje, ktrych dokonaem, miay szereg istotnych konsekwencji. I tak: - w zwizku z tym, e niezbdny dodatkowy popyt moe by duo mniejszy od wykazywanego przez model, motywem ekspansji imperialistycznej moe by w stosunkowo wyszej mierze obok kwestii rynku zwyka grabie obcych krajw i ludw; tym bardziej te konkretnym przedmiotem tej ekspansji moe by kady kraj tak nie-kapitalistyczny, jak i kapitalistyczny; - z tego samego powodu teoretyczna ekonomiczna granica kapitalizmu ktra wobec niezdolnoci endogenicznych, a take na wp egzogenicznych czynnikw do dostatecznej dynamizacji systemu w dalszym cigu zdaje si istnie oddala si jednak znacznie; Form odpowiadajc wszelkim wymogom modelu R. Luksemburg okazuje si paradoksalnie take ukad socjalistyczny. Niewtpliwie moe on wywiera pozytywny wpyw na przebieg i wyniki kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Wnioski powysze s wprawdzie mniej mocne, ale te chyba i mniej jednostronne ni wycignite przez sam R Luksemburg. Wane wydaje si to, e powstay one cakowicie na gruncie jej teorii, pozostaj w jej ramach, a jednoczenie powanie zbliaj ja do rzeczywistoci. Czy R. Luksemburg zdawaa sobie spraw z koniecznej modyfikacji wnioskw w wyniku konkretyzacji rozwinitej przez ni wysoce abstrakcyjnej teorii? Wydaje si, ze nie w peni. wiadczy o tym, m.in. niewtpliwe przecenienie przez ni znaczenia jednej tylko z form oglnego rozwizania rodowiska niekapitalistycznego. Rezultatem tego bya zbyt oglna i jednostronna teoria imperializmu oraz teoria ekonomicznego upadku kapitalizmu istotnie czynica wraenie do mechanistycznej. O nieporozumieniu polegajcym na odrzuceniu teorii akumulacji zadecydoway jednak niewtpliwie przyczyny o charakterze politycznym . Warunki polityczne, w ktrych teoria ta si pojawia, byy niekorzystne dla niej, a potem coraz bardziej si pogarszay. Dogmatyzacja marksizmu i stalinizacja midzynarodowego ruchu komunistycznego pogrzebay ca oryginaln myl teoretyczno-polityczn R. Luksemburg na z gr trzy dziesiciolecia i w duej mierze odebray jej naukow i polityczn szans w ogle.

136

Problem ten badali u nas wspczenie zwaszcza M. Szlezinger w swej znanej, cho nie opublikowanej pracy Filozofia spoeczna Ry Luksemburg oraz T. Kowalik w niektrych swoich artykuach oraz monografii o Akumulacji kapitau. Ja postaraem si zbada spr wok Akumulacji od pocztku do lat ostatnich. W oglnym zarysie przedstawiem jego przebieg w artykule Losy teorii ekonomicznej Ry Luksemburg, czyli o potrzebie marksizmu otwartego, opublikowanym w Ekonomia nr 49, 1987 r. (jest to maonakadowy periodyk Wydziau Nauk Ekonomicznych UW). Publikacja ta otwiera gotow ju seri artykuw, ktre mogyby si sta podstaw duej pracy historyczno-analitycznej. Tu mog przedstawi losy Akumulacji tylko do pobienie. Przedstawi je w zwizku z tym bez analizy teoretycznej warstwy sporu, jedynie pod ktem czynnika politycznego. Ra Luksemburg znana bya w SPD pocztkowo tylko jako dziaaczka peryferyjnego, polskiego ruchu robotniczego, szermierz do wtpliwej tezy dotyczcej (niemoliwej ju jakoby) niepodlegoci polski tezy, ktra ten ruch podzielia. Po teoretycznej rozprawie z Bernsteinem (a take Schipplem i niektrymi innymi rewizjonistami) zyskaa ona opini wybitnego obrocy teoretycznych i politycznych podstaw caego ruchu, rewolucyjnej teorii Marksa i Engelsa. Uznanie dla niej jako nie tylko dziaacza politycznego, ale i teoretyka, znalazo wyraz we wczeniu jej do grona wykadowcw w centralnej Szkole partyjnej SPD. Gdy ukazaa si Akumulacja, R. Luksemburg bya uznanym teoretykiem i przywdc rewolucyjnego skrzyda partii, pozostajcego w ostrym konflikcie politycznym z jej prawic, a take centrum. Nic dziwnego, e uzasadniajca polityczne pozycje lewicy teoria przyjta zostaa z ogromn aprobat przez dziaaczy bliskich R. Luksemburg (inaczej byo, z rnych powodw, w wypadku dziaaczy tzw. lewicy bremeskiej). Nic te dziwnego, ze spotkaa si ona z niechci w kierownictwie SPD 177. W krytycznych publikacjach (Nachimsona, Pannekoeka, Ecksteina, znw Pannekoeka, Bauera i innych mniej znanych autorw) Ry Luksemburg, uwaanej jeszcze niedawno za jednego z najbardziej kompetentnych interpretatorw Kapitau, zarzucono zupene niezrozumienie marksowskiej teorii reprodukcji, wymylenie nie istniejcego w rzeczywistoci problemu i zaproponowanie nonsensownego rozwizania tego pseudoproblemu. Jedynie Bauer dostrzeg wwczas ziarno prawdy w koncepcji R. Luksemburg, dostrzeg kwesti akumulacji, ale te da wasne, zupenie zreszt nie marksistowskie jej rozwizanie. Na motywy polityczne wskazyway jasno konkluzje socjaldemokratycznych krytykw: e kapitalizm moe istnie i bez ekspansji imperialistycznej oraz e nie ma on adnej granicy ekonomicznej. Ale teori R. Luksemburg odrzuci te, jak wiadomo solidaryzujc si tu z Ecksteinem, Pannekoekiem i Bauerem ( Bardzo si ciesz, e jednomylnie ja potpili i wysuwaj przeciw niej te same argumenty, jakie ja wysuwaem w 1899 r. przeciwko narodnikom) sam Lenin 178. Przeczyta on wprawdzie Akumulacj w okresie ostrego sporu z zagranicznymi przywdcami SDKPiL, decydujca bya chyba jednak odmienno pogldw teoretyczno-ekonomicznych. W ksice R. Luksemburg znalaz Lenin niemal wszystkie te idee, ktre zwalcza w polemice z narodnikami (gdzie jednak przypominam chodzio nie o trudnoci ze zbytem dojrzaego
O gbokich podziaach politycznych w wczesnej SPD, w wyniku ktrych wok Akumulacji od razu rozptaa si prawdziwa burza, mwi m.in. listy R. Luksemburg do Leona Jogichesa-Tyszki (zob. Listy, t. 3, warszawa 1971, zwaszcza s. 319-326). Pewn rol odegray te jednak sprawy ambicjonalne. Informowano np. R. Luksemburg, e spryn caej akcji przeciw niej i Akumulacji by R. Hilferding, miertelnie uraony brakiem w pracy Ry choby wzmianki o jego Kapitale finansowym. 178 W. I. Lenin, Dziea, t. 35, s.
177

137

kapitalizmu i jego upadek, lecz o moliwo rozwoju modego kapitalizmu rosyjskiego). Nic dziwnego, e doszed on do wniosku, i teoria R. Luksemburg jest z gruntu bdna. Cho wielkie wydarzenia wojna wiatowa, rewolucja w Rosji, Niemczech, Austrii i innych krajach europejskich zdezaktualizowaa wiele przedwojennych sporw teoretycznych, rodzc zupenie inne spr o teori R. Luksemburg ody jednak, ju w pocztku lat 20-tych, w midzynarodowym ruchu komunistycznym. Dla kierownictwa i aktywu modej KPD, zamordowana dziaaczka pozostawaa ogromnym autorytetem moralnym, politycznym i teoretycznym. W jej teorii akumulacji kapitau kierownictwo tej partii podobnie jak G. Lukcs i wielu nierosyjskich komunistw w tym okresie widziao teoretyczn podstaw zrozumienia obiektywnie rewolucyjnej istoty sytuacji, na tej podstawie starao si wyjani wydarzenia, przewidzie ich oglny kierunek i konsekwencje, aby opracowa waciw strategi. wczesne kierownictwo KPD, w ktrym towarzysze walki i uczniowie R. Luksemburg odgrywali du rol, nie byo skonne uzna bez zastrzee wyszoci myli politycznej i teoretycznej (a nawet taktycznej) wyrosej na gruncie rosyjskim nad rewolucyjn myl wasn. Zdaniem komunistw niemieckich, bolszewickim analizom wiatowej sytuacji politycznej i ekonomicznej brako waciwego gruntu teoretycznego, ktry dawaa jedynie teoria R. Luksemburg. Nie mogo to nie irytowa dziaaczy rosyjskich, ktrzy odnieli zwycistwo (jakiego niemieccy towarzysze nie odnieli) na gruncie wasnych, tj. przede wszystkim leninowskich koncepcji. Teoria R. Luksemburg, a zwaszcza jej koncepcja imperializmu i ekonomicznej granicy kapitau nie byy im do tego potrzebne. Teori imperializmu mieli wasn (leninowsk). Dziaaniami wasnymi i mas pod ich przywdztwem pooyli oni historyczn granic kapitalizmowi, i to w zacofanej Rosji. O moliwoci zwycistwa rewolucji w kadym kraju zdaway si decydowa wycznie: stopie zaostrzenia si sprzecznoci spoecznych, anarchii i rozkadu starego systemu oraz istnienie partii leninowskiego typu, zdolnej tak sytuacj wykorzysta, uchwyci i utrwali wadz. Ambicje kierownictwa KPD, aby tradycj i dorobek R. Luksemburg, w tym zwaszcza jej teori akumulacji kapitau, pooy, obok myli leninowskiej, u programowych podstaw III Midzynarodwki, przyspieszya bieg rzeczy. Ju w kocu 1922 roku, na IV Kongresie MK, odmienne pogldy na teori R. Luksemburg czoowych dziaaczy niemieckich i rosyjskich zderzyy si ze sob. Z inicjatywy Lenina najprawdopodobniej zapada decyzja wyjanienia sprawy w drodze midzypartyjnej publicznej decyzji teoretycznej. Po stronie rosyjskiej zdominoway j od pocztku twarde wystpienia (zwaszcza S. Dwoajckiego). Ich punktem wyjcia byo przekonanie, e jedynie suszna naukowo i wystarczajca politycznie jest teoria imperializmu wychodzca z przemian strukturalnych w ekonomice kapitalistycznej (Hilferdinga-Lenina); std z gry uznanie teorii imperializmu R. Luksemburg za bdn i poszukiwanie bdw w stanowicej jej podstaw teorii akumulacji. Nurt, ktrego wyrazicielami byli M. Schwarc oraz W. Motylew (wwczas) i S. Biessonow z RKP(b), odrzuci metod prostego zestawienia i przeciwstawienia sobie pogldw Marksa i Lenina oraz Ry Luksemburg. Nie upierajc si przy tym, e wszystko, co ta dziaaczka napisaa, byo trafne, autorzy tego nurtu starali si oddzieli w jej wywodach suszne myli podstawowe od bdw i skrajnoci. Dowodzili moliwoci wzajemnego uzupeniania si pogldw R. Luksemburg i Lenina w kwestii imperializmu, a nawet rynku i teorii realizacji. Odpowiedzi twardych byo okrelenie teorii R. Luksemburg jako nowej wersji bdnej, obalonej przez Lenina teorii narodnickiej, nowej prby rewizji marksizmu z pozycji drobnomieszczaskich; byo te 138

uznanie obrocw teorii akumulacji za teoretycznych oportunistw i napitnowanie ich za prb pogodzenia pogldw R. Luksemburg z pogldami Marksa i Lenina. Polityczne kwalifikacje uyte jako bro w dyskusji z zaoenia naukowej skoniy W. Motylewa do jasnego postawienia sprawy podejcia marksistw do pogldw rnych od ich wasnych. Marksici stwierdzi Motylew gotowi s wczy do swej koncepcji pogldy nawet buruazyjnych uczonych. Jeli uznaj je za suszne, bo marksizm i naukowo to jedno. Stwierdzi on te, e prace naukowe z reguy zawieraj elementy rnej wartoci , ktre analiza powinna rozpozna i oddzieli; e alternatywa cakowicie suszna lub cakowicie bdna w stosunku do teorii tak gbokiego myliciela i rewolucyjnego marksisty, jakim bya R. Luksemburg, jest absurdalna, a danie przeciwstawienia jej pogldom Marksa i Lenina jest wrcz porzuceniem zasad marksizmu. Na wzrost wagi elementu politycznego w dyskusji wok Akumulacji wpyny nowe wydarzenia w Zwizku Radzieckim i poza nim. Jesieni 1923 roku ponis zdecydowan klsk ruch rewolucyjny w Niemczech, a take Polsce i Bugarii; nadzieja na to, e wkrtce rewolucja europejska uwolni ZSRR z izolacji, rozwiaa si. Niepowodzenie gwatownie obniyo autorytet grupy przywdczej KPD (R. Fischer-A. Masowa). W swej rozprawie z poprzedni grup kierownicz, podjtej pod hasem bolszewickiej partii, zdeprecjonowaa ona i odrzucia teoretyczno-polityczne tradycje KPD. Wtedy to wanie teoria ekonomiczna R. Luksemburg uznana zostaa za teori automatycznego krachu kapitalizmu i filar bdnego systemu pogldw - luksemburgizmu, porwnanego przez Ruth Fischer do bakcyla syfilisu w niemieckim ruchu robotniczym. W kocu stycznia 1924 roku zmar Lenin. W RKP(b) rozgorzaa walka o wadz i koncepcj rozwojow kraju oraz rewolucji midzynarodowej. W rozgrywce starych bolszewikw z Trockim Stalin przeciwstawi teoretyczno-politycznym pretensjom tego ostatniego myl leninowsk jako jedyn podstaw partii bolszewickiej i jej sukcesw. Zwyciya te po sporach stalinowska definicja leninizmu . Ze wzgldu na wag tego faktu, take dla losw teoretyczno-politycznej spucizny R. Luksemburg w ruchu komunistycznym, celowe wydaje mi si zatrzyma przy tym. Trzeba si cofn do czasw, gdy pojcia leninizmu jeszcze nie byo, y natomiast, myla i dziaa sam Lenin. Stara si on wszystkie bolszewickie dowiadczenia zwaszcza pozytywnie zweryfikowane w praktyce koncepcje teoretyczno-polityczne, organizacyjne, strategiczno-taktyczne przekaza caemu ruchowi komunistycznemu (po to wanie, m.in. utworzono III Midzynarodwk). Dowiadczenia te miay ogromn wag, koncepcje te byy wielkim wkadem w marksizm samego Lenina przede wszystkim, tote nazwanie ich leninizmem byo cakowicie uzasadnione. Naleao jednak sprecyzowa tre tego pojcia. Mogo ono obj wszystkie pogldy Lenina w procesie ich ksztatowania si, albo tylko wybrane pod pewnym ktem widzenia i w ich ostatecznej formie. W tym drugim wypadku powstawaa kwestia zasad wyboru. W zestawie oczywicie nie powinny si byy znale pogldy, ktre si nie sprawdziy. Powinny byy wej do niego koncepcje o walorze uniwersalnym, ale mogy si tam znale take koncepcje o walorze ograniczonym do okrelonych warunkw (np. do warunkw podobnych do rosyjskich w pewnym okresie). Odrnienie jednych od drugich nie byo atwe, a konsekwencje popenionego tu bdu mogy si okaza bardzo powane. Jak wiadomo, spierano si o to po mierci Lenina w kierownictwie partii bolszewickiej. Zinowjew, a take Bucharin byli do ostroni. W leninowskiej spucinie widzieli zarwno koncepcje o uniwersalnym, jak i ograniczonym walorze, wyrose na gruncie specyficznych 139

warunkw opnionego w rozwoju gospodarczym, spoecznym i politycznym (chopskiego przede wszystkim). Dostrzegali te niewtpliwie niebezpieczestwa kryjce si za definicj zaproponowan przez Stalina. Wedug pierwszego, oglnego czonu tej ostatniej leninizm by marksizmem epoki imperializmu i rewolucji proletariackiej. Co to jednak oznaczao albo mogo oznacza? Oznaczao przede wszystkim okrelony wybr spord oryginalnych pogldw Lenina. Leninizm mia tu obejmowa koncepcje ostateczne (w dojrzaej formie), uznane za w peni zweryfikowane (bolszewickimi dowiadczeniami przede wszystkim) i majce walor uniwersalny. Brak wzmianki w definicji o specyficznie rosyjskich warunkach powstania leninizmu rwna si tezie, e taki walor maj wszystkie wybrane koncepcje. Stwierdzenie, e leninizm jest marksizmem nowej epoki z pozoru zupenie oczywiste, wrcz banalne oznaczao tez, e leninowska interpretacja marksizmu i leninowskie jego rozwinicie s cakowicie i zarazem jedynie prawidowe. Istnia tu cay szereg niebezpieczestw. Przede wszystkim w zestawie mogy si znale koncepcje, wbrew przekonaniom bolszewickim, o ograniczonym tylko walorze. Przyznanie im waloru uniwersalnego zamykao drog do rozpoznania ograniczonoci, a otwierao do stosowania tych koncepcji w niesprzyjajcych okolicznociach, co musiao przynie niepowodzenia i straty. Ze stalinowskiej definicji leninizmu wynikao, e w nowej epoce poza leninizmem nie byo prawdziwego rewolucyjnego marksizm. Otwierao to drog do uznania za niemarksistowskie wszystkich koncepcji sprzecznych z leninowskimi. To take byo bardzo niebezpieczne: Lenin nie by nieomylny i nie by te w stanie rozwiza wszystkich problemw, jakie si pojawiy. Definicja stalinowska utrudniaa rozpoznanie i usunicie ewentualnych bdw i brakw w koncepcjach Lenina, a jednoczenie wrcz zamykaa drog do zrozumienia, przyjcia i wykorzystania susznych idei obcego autorstwa. ycie idzie naprzd, pojawiaj si i domagaj rozwizania nowe problemy. Jeli tylko leninizm jest marksizmem nowej epoki, to waciwymi mog by tylko rozwizania z niego si wywodzce. Zastosowanie leninizmu w nowych warunkach, do nowych problemw, wzbogacenie go o nowe koncepcje, a zatem jego rozwinicie zapewni mogoby tylko skadajce si z najlepszych leninowcw kierownictwo partyjne. Ale i na odwrt: aktualne kierownictwo partyjne jakie by nie byo w rzeczywistoci miaoby mono i nawet musiaoby twierdzi, e skada si najlepszych leninowcw; musiaoby przedstawia swe koncepcje i dziaania jakie by one nie byy w rzeczywistoci jako antyleninowcw, antymarksistw i nawet jeli nie subiektywnie to obiektywnie wrogw socjalizmu. Na tym wanie jak si wydaje polegao najwiksze niebezpieczestwo zaproponowanej przez Stalina definicji. Miaa ona suy partii bolszewickiej jako czoowej sile ruchu komunistycznego. Ale kto by ni zawadn w samej tej partii, staby si nieograniczonym ideologicznym wadc caego tego ruchu. A wtedy nie wiadomo (dzi ju to wiadomo), jakie bdy i naduycie, jak dalek od marksowskich idei rzeczywisto pokryby sztandar leninizmu. Definicja stalinowska odpowiadaa jednak uzasadnionej dumie bolszewikw, co te zapewnio jej masowe poparcie w partii. Dziki temu moga sta si ona potn broni w rozpocztej wewntrznej rozgrywce politycznej. Mimo e w oczywisty sposb suya umocnieniu kierowniczej roli bolszewikw w Midzynarodwce Komunistycznej, nie powinna bya wywoa tam powaniejszych wtpliwoci i sprzeciww. Trudno si dziwi, e ona wanie zostaa ostatecznie 140

przyjta. By to jednak decydujcy krok w przeksztaceniu ywych leninowskich pogldw i koncepcji w konstrukcj ideologiczn . Sztandar leninizmu od razu uj w swe rce Stalin, a o jego sile pierwszy przekona si Trocki. Prno domaga si on uznania swego wkadu w teori i praktyk rewolucji rosyjskiej: wszystkie jego koncepcje, dawne i nowe, okazyway si w zestawieniu z leninizmem wtrne albo bdne i szkodliwe. O ujemnym znaku: trockizm jako pmienszewicki, antyleninowski system bdw. Moemy teraz powrci do zasadniczego tematu. Po zwycistwie tendencji, aby jedynie myl leninowsk uzna za kontynuacj i rozwinicie marksizmu w nowej epoce, ograniczenie naoone przez Lenina krytyce Ry Luksemburg ulegy stopniowej erozji. Akumulacja staa si wwczas w ZSRR przedmiotem licznych krytyk. Ostateczn z ni rozpraw mia by wanie N. Bucharina Imperializm i akumulacja kapitau. Praca roia si od szyderstw i epitetw pod adresem zamordowanej dziaaczki. Uderzajca te bya zastosowana przez autora metoda. Teoria R. Luksemburg zestawiona zostaa bezporednio z konstrukcjami teoretycznymi Marksa i Lenina i wszystko w zasadzie, co si z owym podwjnym wzorcem nie zgadzao, uznawane byo automatycznie za gruby bd. Metoda ta otwieraa drog do uznania za antymarksistowsk i antyleninowsk kadej prby powiedzenia czego innego lub w inny sposb w problemach, w ktrych Marks i Lenin zajli ju kiedy stanowisko. Uczyniwszy z Luksemburanki niemal zupenego durnia w dziedzinie teorii ekonomicznej, Bucharin przyznawa jej pracy pewne drugorzdne walory. Dlaczego ten wybitny teoretyk i przywdca bolszewicki tak zrobi? Istotne byy rnice teoretyczne, nie to jednak decydowao, jak si zdaje. Chodzio ju wwczas o niezbdne zdaniem kierownictwa WKP(b) w wczesnej sytuacji Zwizku Radzieckiego oczyszczenie midzynarodowego ruchu komunistycznego z niebolszewickich tradycji i pogldw, o jego bolszewizacj, lecz w innym ju ni za ycia Lenina znaczeniu. Definitywna eliminacja niebolszewickich autorytetw i pogldw nastpia jednak dopiero w nastpnym etapie na pocztku lat 30-tych. Jak wiadomo, koniec lat 20-tych by w ZSRR bardzo burzliwy. Nastpi odwrt od NEP-u, wzity zosta kurs na budow socjalizmu w jednym kraju. Pojawiajca si w partii bolszewickiej opozycja w stosunku do stalinowskiej linii i kierownictwa byy jedna po drugiej skutecznie niszczone. Dyskusja o pogldach Ry Luksemburg jeszcze si toczya, ale miaa ju ona jednoznacznie polityczny charakter. W 1926 roku, w opozycji do niektrych bdnych i szkodliwych, jak si potem okazao, lewackich uchwa VI Kongresu MK, stano wielu wybitnych dziaaczy komunistycznych, zwaszcza niemieckich. Cz tych ostatnich utworzya (jak wiadomo) KPD (O), kadc u jej podstaw ideologicznych i politycznych, m.in. tradycje i pogldy R. Luksemburg. Ze swych pozycji KPD(O) podja walk z KPD-Sekcj, MK i WKP(b). W ten sposb, w oczach wczesnych przywdcw radzieckich (Stalin przede wszystkim) luksemburgizm sta si orem wrogw politycznych. W 1930 roku odnowio si w ruchu komunistycznym zainteresowanie teori ekonomiczn R. Luksemburg. Przede wszystkim dlatego, e w ZSRR, poprzez przekady szerzej znane stay si pogldy F. Sternberga, specyficznie rozwijajcego (w istocie spaszczajcego) teori R. Luksemburg, oraz H. Grossmanna twrcy nowej teorii krachu kapitalizmu. W nastpnym roku kontynuowano w WKP(b) i MK atak polityczny i teoretyczny w trzech gwnych kierunkach: przeciw powoujcym 141

si na R. Luksemburg renegatom komunizmu; przeciw Sternbergowi i Grossmannowi jako teoretykom lewego socjalfaszyzmu (w ramach oglnej walki z uznan za gwnego wroga komunizmu zachodnioeuropejsk lewic socjaldemokratyczn); wreszcie nadal przeciw trockizmowi, z ktrym pogldy R. Luksemburg powizano. W bardzo ju niebezpiecznej sytuacji wycofa si cakowicie z obrony teorii akumulacji W. Motylew. D. Rozenberg (znany u nas z wielotomowych komentarzy do Kapitau) zapocztkowa tu nowy kierunek krytyki: dowodzi, e R. Luksemburg porzucia bya marksizm i stana na gruncie tzw. koncepcji wymiennej. Wykazywa, e luksemburgizm (to pejoratywne pojcie byo ju wwczas w powszechnym uyciu) by odmian niemarksistowskich koncepcji II Midzynarodwki. Decydujce znaczenie miao wystpienie Stalina w padzierniku 1931 roku na temat historii bolszewizmu, w ktrym pogldy R. Luksemburg uznane zostay za na wp mienszewickie i cile powizane z pogldami Trockiego. W kocu listopada 1931 roku odbya si dramatyczna dyskusja nad listem Stalina do redakcji Proletarskoj Rewolucji na posiedzeniu frakcji komunistycznej Towarzystwa Historykw-Marksistw. Obecni na tym posiedzeniu luksemburgici J. Alter, K. Radek, A. Warski i inni byli obiektem ataku. Radek usiowa jeszcze broni R. Luksemburg i niemieckiej lewicy socjaldemokratycznej. Twierdzi, e luksemburgizm przy wszystkich swych bdach by dla najlepszych zachodnioeuropejskich socjaldemokratw mostem do bolszewizmu , ktry do wojny by jeszcze teori i taktyk rewolucji demokratycznej, e baza ideowa III Midzynarodwki powsta ze zlania si ze sob wielu strumieni, wrd ktrych bolszewizm by, oczywicie, najpotniejszy. Radziecki historyk J. Alter przeciwstawia si ju poprzednio w swych wykadach i publikacjach utosamianiu luksemburgizmu z mienszewizmem, podkrela zasugi R. Luksemburg; dowodzi, i MK miaa jakby dwa korzenie: rosyjski i zachodnioeuropejski. Wszystkie te pogldy zostay odrzucone. Sumujcy dyskusj (W. Knorin) stwierdzi, i: nauka historyczna powinna by partyjna. Partyjno nauki oznacza gotowo do walki narzdziami naukowej analizy o aktualn lini partii; partyjno nauki okrela jednoczenie marksistowsko-leninowsk metodologi pracy naukowej. Niektrzy towarzysze mwi Knorin tumaczyli si tym, e chcieli by obiektywni. Nie ma jednak adnej innej obiektywnoci poza politycznie celow obiektywnoci marksistowsko-leninowsk; partia bolszewicka bya jedyn konsekwentnie marksistowsk partia rewolucyjn. Bolszewizm by i jest jedyn baz ideow Kominternu; luksemburgizm by pmienszewizmem, pcentryzmem w warunkach niemieckich. Rozbienoci midzy R. Luksemburg a Leninem istniay we wszystkich podstawowych problemach rewolucji. Std upadek tej dziaaczki w lecie 1918 roku (broszura o rewolucji rosyjskiej J.D.) Zacza si ona z niego podnosi w kocu tego roku i umar jako komunistka, w walce z socjaldemokracj, co byo penym, cho spnionym przyznaniem susznoci bolszewikom; w Kominternie luksemburgizm sta si mostem do socjaldemokracji dla renegatw komunizmu. W warunkach rosyjskich (w ZSRR) doprowadza on natychmiast nieuchronnie do trockizmu. Dlatego gronym przeytkom luksemburgizmu trzeba wyda bezpardonow walk. Na zebraniu w Instytucie Czerwonej Profesury wyjania te same problemy bliski wsppracownik Stalina, . M. Kaganowicz. Naley mwi po bolszewicku, po leninowsku

142

podej do historii przeszego i wczorajszego dnia, i podej tak, by si zwiza z generaln lini partii. List Stalina otworzy zatem nie tylko ostateczn czystk antytrockistowsk, ale take czystk w nauce. Ta ostatnia miaa zosta cakowicie podporzdkowana biecym potrzebom politycznym partii. Oznaczao to m.in., e sprzecznoci midzy rzeczywist histori a sucymi celom aktualnej walki politycznej konstrukcjami ideologicznymi ktre weszy wwczas w kocowy etap budowy zostan przezwycione kosztem faktw. I tak si stao. Wkrtce pojawiy si artykuy pitnujce teorie mostu, strumieni, dwukorzeniowoci Kominternu. Dokonywana bya olbrzymia czystka ideologiczno-personalna. W wielkiej liczbie pniejszych publikacji uznawane byo za niewtpliwe, za pewnik, e R. Luksemburg stworzya bdne i niezwykle dla midzynarodowego ruchu robotniczego szkodliwe teorie ywioowoci i automatycznego krachu kapitalizmu. W nich wanie wykryto filary, na ktrych mia si opiera bdny, antymarksistowski, antyleninowski system pogldw R. Luksemburg, czyli luksemburgizm. Komunistyczny filozof niemiecki K. Sauerland wykry baz bdw R. Luksemburg w jej niedialektycznym, mechanistycznym materializmie (co ju wczeniej stwierdzi wybitny wgierski dziaacz komunistyczny, Bela Kun). Ujawniony zosta, m.in. cig bdw R. Luksemburg od jej pierwszej do ostatniej pracy ekonomicznej (znw w duej mierze wtpliwa zasuga D. Rozenberga). Podkrelono liczne zbienoci luksemburgizmu z trockizmem. Pojawiy si nie tylko obszerne artykuy, ale i ksiki omawiajce szczegowo histori walki bolszewizmu z luksemburgizmem. W latach 1932-1933 prowadzone byo w ZSRR intensywne antyluksemburgistowskie szkolenie na wielu szczeblach. Wydawano dla jego potrzeb niezwykle szczegowe materiay i wytyczne (np. kilkudziesiciostronicowe broszury szkoleniowe pira G. Gulbe). W. Motylew napisa nareszcie waciw przedmow do wydanego w celach szkoleniowych (dla krytyki) nowego nakadu Akumulacji kapitau. Intensywnej krytyki luksemburgizmu, w tym pogldw ekonomicznych R. Luksemburg, dokonywano w tym okresie take w innych partiach III Midzynarodwki, zwaszcza w KPD i KPP. Mona teraz wyjani rol Akumulacji kapitau w powstaniu bdnego systemu luksemburgizmu ktry by niewtpliwie drug po trockizmie (pod wzgldem wagi, a take w czasie) negatywn (o ujemnym znaku) konstrukcj ideologiczn w ulegajcym stalinizacji ruchu komunistycznym. Gdy jak to zrobi A. Warski spojrze na pogldy R. Luksemburg zgodnie z zasad historyzmu, dziaaczka ta okazuje si wwczas, mimo rozmaitych swych bdw, wybitn rewolucyjn marksistk, tak teoretykiem, jak praktykiem. Bronic myli marksistowskiej i rozwijajc j w pewnej mierze w kocowej fazie epoki wzgldnie pokojowego rozwoju kapitalizmu, z pocztkiem nowej epoki potrafia ona bowiem odrzuci szereg nieprzydatnych juz koncepcji, zacza te rozwija nowe, dostosowane do warunkw i wymogw okresu rewolucyjnego. Trudno tu znale miejsce dla bdnego systemu pogldw. Ale te nie na zasadzie historyzmu zostaa oparta konstrukcja luksemburgizmu, lecz na zasadzie prezentyzmu . Ukute przez lewackie kierownictwo KPD (R. Fischer A. Masowa) w pierwszej poowie lat 20-tych i przyjte nastpnie w caym ruchu komunistycznym pejoratywne pojcie luksemburgizmu nie objo bynajmniej wszystkich pogldw R. Luksemburg w procesie ich ksztatowania si. Objo tylko ich cz. Przede wszystkim te, ktre R. Luksemburg sama kiedy przeciwstawia koncepcjom Lenina i bolszewikw, albo ktre potem przeciwstawili tym koncepcjom 143

inni; te nastpnie, ktrych po leninizmie nie byo (bo sdzono byy one albo bdne, albo niepotrzebne); te wreszcie, ktrych R. Luksemburg sama nie sformuowaa, lecz ktre leay w logice jej nieleninowskich i antyleninowskich koncepcji i zostay sformuowane przez krytykw dziaaczki. Wszystkie w oderwaniu od warunkw, w ktrych powstay i ktrych w swoim czasie dotyczyy, wszystkie przeniesione w pniejszy okres, w ktrym posuyy do krytyki WKP(b) i MK przez rnych przeciwnikw. Wiele pogldw i koncepcji R. Luksemburg czyy wspomniane ju zaoenia dotyczce czasu, miejsca oraz oglnych warunkw przyszej rewolucji socjalistycznej i cech socjalizmu. Oderwanie ich od tej podstawy zrodzio potrzeb i jednoczenie umoliwio inne wyjanienie ich wizi. Oglne rozwizanie nasuwao si samo przez si w zestawieniu z gwn pozytywna konstrukcj ideologiczn, ale nad szczegami trzeba byo popracowa. Budowa bdnego systemu znalaza si pod wiech dopiero w poowie lat 30-tych. Na problematyk bdnego systemu luksemburgizmu zoyo si ostatecznie pi rnych, ale wsprodkowych krgw tematycznych. W centrum znalazy si teorie akumulacji i imperializmu R. Luksemburg oraz rozmaite uzasadnienia ich bdnoci. W drugim krgu nastpowao powizanie bdnej ju na pewno teorii akumulacji z innymi, wczeniej rozwinitymi przez R. Luksemburg koncepcjami ekonomicznymi (np. dotyczc kapitalistycznego rozwoju Krlestwa Polskiego). W ramach trzeciego krgu nastpowao powizanie na tym gruncie (zwaszcza na gruncie teorii automatycznego krachu kapitalizmu) rnych innych (nieekonomicznych) uznanych za bdne koncepcji R. Luksemburg. W ramach krgu czwartego nastpowao ujawnienie wsplnej filozoficznej podstawy wszystkich pogldw dziaaczki. W ramach wreszcie ostatniego, pitego krgu nastpowao powizanie luksemburgizmu z koncepcjami teoretyczno-politycznymi (a cilej mwic z dotyczcymi ich negatywnymi konstrukcjami ideologicznymi) opozycjonistw wobec stalinowskiego kierownictwa WKP(b) i MK (trockistowskich i brandlerowskich renegatw oraz lewych socjalfaszystw zwaszcza). Przeledzenie sporu wok Akumulacji kapitau pokazuje, jak powsta pierwszy (centralny) krg. Wszystkie dowody bdnoci teorii ekonomicznej R. Luksemburg zebra G. Gulbe w swej broszurze szkoleniowej Ekonomiczeskaja teoria luksemburgianstwa (Moskwa 1933), bardziej za fachowo W. Motylew w swych obszernych przedmowach do 4. i 5. rosyjskiego wydania Akumulacji. Wysunite przez krytyk radzieck zarzuty i dowody bdnoci teorii R. Luksemburg, W. Motylew uoy tam, oglnie biorc, warstwa na warstwie, tak jak si pojawiay kolejno (od bucharinowskiej argumentacji rozpoczynajc, na rozenbergowskiej koczc). Wemy krg drugi. Myl o zwizku midzy wczeniejszymi pogldami ekonomicznymi R. Luksemburg a jej teori akumulacji pojawia si ju do wczenie. W pocztku lat 30-tych, I. Tatarow postara si wykaza cig bdw od Rozwoju przemysu w Polsce do Akumulacji kapitau, a I. Narwski dowodzi, e teori automatycznego krachu kapitalizmu R. Luksemburg stworzya ju w czasie swych polemik z rewizjonistami. Decydujcy krok zrobi jednak D. Rozenberg wic wszystkie prace ekonomiczne R. Luksemburg jedn wspln a bdn ide ekonomiczn: wszystkie okazyway si etapami rozwoju koncepcji wymiennej u R. Luksemburg. Dopiero te na pocztku lat 30-tych ustalono ostatecznie zwizki wszystkich uznanych za bdne koncepcji R. Luksemburg z przypisanymi jej teoriami automatycznego krachu kapitalizmu i ywioowoci. Sprecyzowanie bazy filozoficznej wszystkich domniemanych bdw R. Luksemburg byo natomiast niewtpliwie dzieem Kurta Sauerlanda. On te dobrze rozumia i

144

otwarcie przedstawi (zbyt nawet otwarcie, za co zosta upomniany) cele i zaoenia metodologiczne stalinowskich konstrukcji ideologicznych. Luksemburgizm sta si ostatecznie konstrukcj kilkukondygnacyjn. Jego fundament stanowi miaa antydialektyczna, mechanistyczna koncepcja filozoficzna R. Luksemburg. Gwnym przejawem owego mechanistycznego materializmu okazyway si teorie automatycznego krachu kapitalizmu i ywioowoci. One z kolei stanowiy podstaw szeregu innych teoretycznych i politycznych bdw dziaaczki. Pionierem pitego krgu tematycznego bya niewtpliwie niemiecka ultralewica. Chodzio jej gwnie o pognbienie brandleryzmu, a powizanie luksemburgizmu z trockizmem bya dla niej dodatkowym rodkiem, aby uzyska aprobat wczesnego kierownictwa RKP(b) i MK. W pniejszym okresie, zwaszcza po VI Kongresie MK, rozszerzyo si spektrum wrogw ZSRR i socjalizmu, ktrzy mieli bd mogli mie jaki zwizek z pogldami R. Luksemburg. Dopiero jednak po licie Stalina do redakcji Proletarskoj Rewolucji nastpia pena rozbudowa tego krgu. Uniwersalnym prawdom leninizmu odpowiaday ostatecznie zuniwersalizowane bdy luksemburgizmu. W tym wietle R Luksemburg jedynie z najwikszymi zastrzeeniami mona byo uzna za marksistk. Jej rewolucyjne zasugi, ktre stwierdzi sam Lenin, wytumaczono do specyficznie: rewolucyjnym temperamentem dziaaczki, ktry sprawia, e w swej dziaalnoci bya czsto na szczcie niekonsekwentna wobec wasnych pogldw. Usilnie te podkrelano, e w ostatnich miesicach ycia sama uznaa swe bdy i zacza z nimi zrywa. W wietle gwnej pozytywnej (leninizm w stalinowskim ujciu) oraz uzupeniajcej negatywnej (luksemburgizm) konstrukcji ideologicznych Ra Luksemburg nie rozwina w istocie rzeczy adnej oryginalnej i jednoczenie wartociowej koncepcji teoretyczno-politycznej. W rzeczywistoci byo jednak inaczej. * Opinie z lat 30-tych, dotyczce R. Luksemburg, zostay odrzucone w do przewlekym procesie, dopiero po mierci Stalina. Historycy radzieccy uznali stalinowskie oceny za niebye i podjli ni bada tam, gdzie w kocu lat 20-tych przerway j czystki ideologiczne i personalne. Take historycy wschodnioniemieccy nie przypisuj ju dzi R. Luksemburg teoryj ywioowoci, automatycznego krachu kapitalizmu itd. W odkrywaniu tego, co w myli tej wybitnej dziaaczki byo suszne i o trwaym walorze, zdaj si jednak przodowa polscy naukowcy. Przekonanie, e luksemburgizm niewiele mia wsplnego z rzeczywistymi pogldami R. Luksemburg torowao sobie u nas drog od koca lat 50-tych. Do dzi jednak brak jest dostatecznie szerokiego, szeroko znanego i uznanego uzasadnienia tej tezy badaniami merytorycznymi. Gwnie dlatego, e trzeba tu sign do podstaw tzw. stalinizmu. Tote wielu historykw zwaszcza poza Polsk nie ma jeszcze jasnoci w tej sprawie. Chciabym na zakoczenie poruszy jeden jeszcze problem, ale bodaj czy nie najwaniejszy spord wszystkich bezporednio zwizanych z teori ekonomiczn R. Luksemburg, a jednoczenie o jak najbardziej aktualnym znaczeniu. Dziaaczka ta bardzo chciaa udowodni teoretyczno-ekonomicznie nieuchronno upadku kapitalizmu . Zwizaa swe nadzieje ze wzrostem sprzecznoci midzy kapitalistyczn produkcj i moliwociami jej zbytu. Dowd na istnienie ekonomicznej granicy kapitalizmu opara

145

na okrelonym modelu teoretycznym oraz fakcie wyniszczania rodowiska niekapitalistycznego, decydujcego jej zdaniem czynnika przezwyciania trudnoci akumulacji przez kapitalizm. Ale jak sama to susznie stwierdzia w odniesieniu do schematw marksowskich abstrakcyjny model teoretyczny nie ma mocy dowodowej . rodowisko niekapitalistyczne nie byo ponadto nawet w jej teorii jedynym moliwym rodkiem rozwizywania sprzecznoci akumulacji. Sama przyznaa ona t rol take organizujcemu zbrojenia pastwu. Pozostaway jeszcze kryzysy, a take niepene wykorzystanie zdolnoci wytwrczych, czyli negatywne metody rozwizywania owej sprzecznoci. Susznie zauwayli to i podkrelali krytycy teorii ekonomicznej R. Luksemburg, w tym czoowy z nich, N. Bucharin. W zwizku z tym wanie odrzucili oni koncepcj R. Luksemburg ekonomicznej granicy kapitalizmu. Teoretycy bolszewiccy (tu znw Bucharin zwaszcza) rozwinli koncepcj upadku kapitalizmu w wyniku kracowego zaostrzenia si spoeczno-politycznych sprzecznoci na bazie wczesnej powojennej ruiny Europy. Ogromny przy tym nacisk pooyli na czynnik subiektywny: organizujc powstanie zbrojne parti rewolucyjn. Ale jak to z kolei susznie zauwayli ich krytycy, teoretycy modej KPD brak byo w tej koncepcji uzasadnienia nieuchronnoci zaostrzania si sprzecznoci kapitalistycznych. Kapitalizm potrafi odbudowa gospodark po I wojnie wiatowej (jak i po II), opanowa wstrzsy spoeczne, wyszed bez ustrojowych strat z najwikszego kryzysu ekonomicznego; dzi nadal w wysokim, trudnym do dorwnania tempie rozwija technik i siy wytwrcze, poziom materialny ludzi pracy w gwnych krajach kapitalistycznych jest stosunkowo bardzo wysoki. Do dzi zatem brak jest odpowiedzi na pytanie o granic historyczna kapitalizmu, ktra przecie w myl marksistowskiej teorii powinna wynika, tak czy inaczej, z rosncych trudnoci rozwoju ekonomicznego. Dugo oczekiwany przez marksistw nowy, wielki kryzys ekonomiczny, a jeszcze lepiej strukturalny, nie nastpi w wiecie kapitalistycznym, zarysowa si natomiast w naszych krajach. Tworzone dzi teorie dowodzce nieuchronnoci stagnacji kapitalistycznej ekonomiki (jak teoria M. Mieszczankowskiego) s ciekawe, ale niedostatecznie uzasadnione i w zwizku z tym mao przekonujce. Nie wiemy, co i jak bdzie dalej. Nie wiemy, czy, jak i kiedy utraci kapitalizm zdolno szybkiego rozwijania si wytwrczych a socjalizm jej nabdzie.

146

II. O KWESTII RYNKU I TEORII AKUMULACJI KAPITAU RY LUKSEMBURG

O RZECZYWISTEJ TRECI I WALORACH NAUKOWYCH TEORII AKUMULACJI KAPITAU RY LUKSEMBURG179
Spr wok Akumulacji kapitau ma histori z gr pidziesicioletni. Jego uczestnikw, wrd nich wielu wybitnych naukowcw i politykw, mona liczy na dziesitki. A jednak spr trwa nadal, co wiadczy o tym, e tre oraz warto podstawowej teoretyczno-ekonomicznej pracy R. Luksemburg nie zostay dotd dostatecznie wyjanione. Skdind wiadomo, e definitywne rozstrzygnicie tej sprawy miaoby istotne znaczenie tak dla ekonomii teoretycznej, jak dla niektrych innych dyscyplin naukowych wrd nich szczeglnie dla historii ruchu robotniczego, w pewnej za mierze take dla historii gospodarczej180. Historia sporu, ktrego etapy wyznacza skomplikowany splot pogldw teoretycznych i stanowisk politycznych gwnych polemistw, jest niezwykle interesujca. Dziwny na pozr by do niedawna przebieg wydarze. Z jednej bowiem strony pokolenia krytykw rozmaitego kalibru wykryway w Akumulacji coraz to nowe bdy teoretyczne i niekonsekwencje logiczne, z drugiej za rzeczywisty rozwj kapitalizmu coraz dobitniej dowodzi zasadniczej susznoci centralnej idei tego dziea. Przeciwko teorii R. Luksemburg wysunito w rnym czasie, z rnych stron i w rnej formie dziesitki zarzutw. Zdaway si one a nadto uzasadnia nastpujce trzy podstawowe wnioski oglne, ktre wycignito: 1 e teoria ta zawiera wiele bdw i niekonsekwencji; 2 e bdna jest jej gwna idea; 3 e jest ona niemarksistowska. Niniejszy artyku powicony jest weryfikacji powyszych wnioskw. Teoria R. Luksemburg w zasadniczo nowy sposb odczytana i zinterpretowana zostanie zbadana przede wszystkim pod ktem widzenia wewntrznej zgodnoci logicznej. Z kolei ustalone zostan gwne punkty jej styku z rzeczywistoci. Pena konfrontacja teorii z rzeczywistoci wczesnego i wspczesnego kapitalizmu nie bya w ramach tak pomylanego artykuu moliwa. Nie byo te moliwe w tych ramach przeprowadzenie dokadniejszej analizy wzajemnego stosunku teorii Ry Luksemburg oraz niektrych wspczesnych teorii rozwoju kapitalizmu. 1. Prezentacja teorii

179

Artyku stanowi fragment wikszego opracowania, obejmujcego m.in. analiz teoretycznej i politycznej treci sporu wok Akumulacji kapitau. Niniejszy fragment pochodzi z pisma Ekonomista nr 1/70. 180 Historycy polskiego ruchu robotniczego, ktrzy przez dugie lata uwaali teori akumulacji kapitau R. Luksemburg za jeden z gwnych filarw bdnego, antymarksistowskiego, antyleninowskiego systemu luksemburgizmu, dzi nie bardzo chyba wiedz, co sdzi o tej teorii i caym systemie. Nie bdc w stanie samodzielnie ponownie zbada i oceni prac teoretycznych wybitnej rewolucjonistki, postawili oni przed sob zupenie inne cele. Z kolei wielu naszych historykw gospodarki mniema, e teoretycznie jedynie suszne jest opieranie rozwoju kapitalizmu i jego bada na rozwoju rynku wewntrznego. W efekcie lekcewa oni znaczenie rynku zewntrznego nawet w przypadkach wrcz ewidentnych, jak np. w rozwoju przemysowym Krlestwa Polskiego w kocu ubiegego stulecia.

147

Wstpnym warunkiem zblienia si do obiektywnej, naukowej oceny Akumulacji kapitau jest przeprowadzenie dokadnej analizy treci pracy. Przede wszystkim bez adnych uprzedze i ocen wstpnych naley przej t drog, ktr przebya myl R. Luksemburg 181. Przedmiot bada Podstawow sprzecznoci kapitalizmu jest sprzeczno midzy spoecznym charakterem produkcji a prywatno-kapitalistyczn form przywaszczania. Celem i decydujcym motywem produkcji kapitalistycznej jest wytwarzanie wartoci dodatkowej. Jednake warunki bezporedniego wyzysku i warunki jego realizacji nie s identyczne na odwrt, s rozbiene. Pierwsze ogranicza jedynie produkcyjna sia spoeczestwa, drugie ograniczaj proporcje midzygaziowe oraz konsumpcyjna sia spoeczestwa przy czym nie absolutna, lecz ksztatujca si na gruncie antagonistycznych stosunkw podziau, a ponadto ograniczana deniem kapitalistw do akumulacji. W rezultacie akumulacji, ktra jest prawem produkcji kapitalistycznej, wzrasta skala produkcji. Odpowiednio te powinien rosn rynek. Im bardziej jednak wzrasta sia produkcyjna, tym wiksza powstaje sprzeczno midzy ni a wsk podstaw, na ktrej opieraj si stosunki konsumpcji. Na tej penej sprzecznoci podstawie nie jest bynajmniej sprzecznoci, e nadmiar kapitau idzie w parze ze wzrastajcym nadmiarem ludnoci; chocia bowiem przez poczenie nadmiaru kapitau z nadmiarem ludnoci wzrosaby masa wytwarzanej wartoci dodatkowej, to jednak wanie wskutek tego zwikszyaby si sprzeczno midzy warunkami, w ktrych wytwarza si t warto dodatkow, a warunkami, w ktrych si j realizuje. Tyle Marks182. W Akumulacji kapitau oglnym przedmiotem bada jest wanie oczywicie charakterystyczna dla kapitalizmu, a wykryta i sformuowana przez Marksa sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej, w rezultacie ktrej system ten rozwija siy wytwrcze spoeczestwa wrd trudnoci w specyficzny sposb pokonywanych w tempie oglnie biorc obnionym. Autork interesuj m.in. pewne nowe, charakterystyczne dla wysoko rozwinitego kapitalizmu formy przejciowego rozwizywania tej coraz bardziej zaostrzajcej si sprzecznoci. R. Luksemburg ma nadziej, i w toku analizy teoretycznej uda si jej wyjani ekonomiczne korzenie imperializmu oraz sprecyzowa historyczne granice kapitalistycznego sposobu produkcji. Kwestia ujcia Za ycia Marksa jaskrawym przejawem owej sprzecznoci, dobitnie wiadczcym o historycznej ograniczonoci kapitalizmu, byy kryzysy. W ostatniej wierci wieku warunki zaczy si jednak zmienia. Kryzysy ulegy przejciowo do wyranemu osabieniu, a jednoczenie w krajach kapitalistycznie wysoko rozwinitych pojawi si cay zesp bardzo istotnych nowych cech
181

Wbrew pozorom, jest to zadanie trudne. Do lektury przystpuje si niemal zawsze z jakim wczeniej wyrobionym i uznanym za suszny zespoem pogldw; gdy za na zawarty w dziele obraz teoretyczny patrzy si przez pryzmat wasnego obrazu, powaniejsze rnice midzy obydwoma zwaszcza jeli ich przyczyny nie rysuj si zbyt jasno wydaj si po prostu cudzymi bdami. Szczeglnie przy tym atwo uzna za bdne tezy wysoce abstrakcyjne, jeli zamiast zastanowi si nad moliwoci okrelonej ich konkretyzacji, bezporednio przymierzy je do rzeczywistoci. Historia sporu wok Akumulacji kapitau moe tu dostarczy wrcz dowolnej liczby przykadw. 182 Por. K. Marks: Kapita t. III, cz. 1, Warszawa 1957, s. 261263.

148

rozwojowych, takich jak postpujca monopolizacja, wzmoony wywz kapitau, nowa polityka imperialna, militaryzm. Jeli sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej rzeczywicie decydowaa o specyfice rozwoju kapitalistycznego, na co dobitnie wskazywao wanie zjawisko kryzysw, to take zesp nowych cech kapitalizmu musia si w jaki sposb wiza z dynamik rozwojow tej sprzecznoci. Do wyjanienia tego problemu nie nadawaa si jednak teoria dotyczca jednego tylko, choby nawet gwnego przejawu owej sprzecznoci, czyli marksowska teoria kryzysw. Potrzebna bya teoria rozwoju kapitalizmu bardziej oglnie ujmujca sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej . Tak przynajmniej uwaaa R. Luksemburg183. Istniay jednak przecie marksowskie schematy kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Ujmujc zagadnienie na wysokim szczeblu abstrakcji, pomijay one m.in. jak chciaa tego autorka Akumulacji kwesti zmiany koniunktur i kryzysw... R. Luksemburg szacowaa marksowskie schematy bardzo wysoko. Do powiedzie, e pierwsza rozpoznaa ich znaczenie take dla gospodarki socjalistycznej. A jednak nie uznaa ich ona za wystarczajc podstaw oglnej teorii rozwoju kapitalizmu. Krytyka schematw Marksa R. Luksemburg pokazuje przede wszystkim, jak wielki snop wiata rzuci Marks na zagadnienie reprodukcji w porwnaniu ze stanem, jaki zasta: ogromnym pomieszaniem idei, mnstwem sprzecznych punktw widzenia. Jednoczenie jednak uwaa, e nie rozwiza on ostatecznie kwestii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej (nie zdy tego zrobi). Schematy Marksa dowodzi Ra skonstruowane s na tak wysokim szczeblu abstrakcji, e dotycz nie tylko kapitalizmu, lecz w ogle wszelkich rozwijajcych si systemw spoeczno-ekonomicznych. Ale wanie dlatego nie mog one zawiera i nie zawieraj specyfiki adnego z nich. I tak ujmujc ogln stron reprodukcji kapitalistycznej nie ujmuj one jej strony specyficznej, o ktr przecie w wielkiej mierze chodzi184, w rezultacie czego nie s w stanie wyjani oglnie caoksztatu procesu. R. Luksemburg prbuje przede wszystkim obniy szczebel abstrakcji schematw. W tym celu wprowadza do nich dwa dodatkowe zaoenia: okrelonego systematycznego wzrostu skadu organicznego kapitau i okrelonego systematycznego wzrostu stopy wartoci dodatkowej 185. Z
183

Rzecz jednak bardzo wan jest ustali od razu, e periodyczna zmiana koniunktur i kryzys s wprawdzie istotnymi momentami reprodukcji, nie stanowi wszake samego zagadnienia reprodukcji kapitalistycznej jako takiego. ...usiowania rozwizania zagadnienia reprodukcji przez powoywanie si na periodyczno kryzysw s w gruncie rzeczy z punktu widzenia ekonomicznego rwnie wulgarne, jak prby rozwizania zagadnienia wartoci za pomoc waha popytu i poday. A mimo to... ekonomia polityczna stale skonna jest do mimowolnego przeksztacenia zagadnienia reprodukcji w zagadnienie kryzysw, gdy tylko z pewn doz wiadomoci stawia to zagadnienie lub si go przynajmniej domyla, i przez to przeksztacenie sama zamyka sobie drog do jego rozwizania. R. Luksemburg: Akumulacja kapitau. Warszawa 1963, s. 6062. 184 W schematach stwierdza R. Luksemburg nie ma istotnego ladu trudnoci kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej; tote wcale nie przypadkowo umoliwiy one Tuganowi-Baranowskiemu wycignicie absurdalnego wniosku o moliwoci harmonijnego i bezgranicznego rozwoju kapitalizmu. 185 W efekcie tych zaoe pojawia si i wzrasta w schematach deficyt rodkw produkcji i nadmiar rodkw konsumpcji. Musi to pocign za sob okrelone konsekwencje. Bieco byyby nimi zwyka cen rodkw produkcji i znika cen rodkw konsumpcji, na dalsz za met przesunicie w podziale kapitau spoecznego na rzecz dziau I. Tak te si dzieje w kapitalizmie i R. Luksemburg dobrze o tym wie: negowanie moliwoci przepywu kapitau z dziau do dziau nie przyszoby do gowy nie tylko jej, ale nawet najmarniejszemu ze wspczesnych jej ekonomistw. Jednake

149

osignitego wyniku nie jest jednak zadowolona, tote w dalszym cigu przeprowadza rozumowanie, ktre sprawia wraenie zdecydowanej rozprawy ze schematami Marksa zakoczonej ich odrzuceniem186. W istocie rzeczy jest to krytyka i odrzucenie tych schematw nie w ogle gdy Ra w peni i zawsze uznaje je za podstaw kadej reprodukcji rozszerzonej lecz jedynie jako wyczerpujcej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Jednoczenie sformuowane zostaj wymogi, ktrym taka teoria powinna odpowiada, aby pozostawa w zgodzie zarwno z caoksztatem marksowskiej analizy kapitalizmu, jak te w okrelonej niezbdnym stopniem abstrakcji mierze z rzeczywistym historycznym przebiegiem kapitalistycznego rozwoju. Nowy model i trzy wnioski Krytykujc marksowskie schematy, autorka Akumulacji nabiera przekonania o potrzebie konstrukcji zupenie nowego modelu teoretycznego, takiego mianowicie, ktry by ujmowa zasadnicz specyfik kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej i uatwia jej analiz. Z poprzednich rozwaa Ry Luksemburg wynikao, i analiza ta powinna by dokonana na szczeblu zblionym do tego, ktry reprezentuj marksowskie schematy reprodukcji, a wic przede wszystkim: 1 w skali globalnego kapitau spoecznego; 2 nie dla jakiego jednego kraju, lecz dla systemu kapitalistycznego jako caoci; 3 z pominiciem waha koniunkturalnych 187. R. Luksemburg podejmuje prb konstrukcji odpowiedniego modelu. Dzieli produkt globalny na 3 czci: pierwsz przeznaczon na reprodukcj zuytego kapitau staego; drug przeznaczon na konsumpcj osobist robotnikw, kapitalistw oraz wszystkich wspkonsumentw dochodw obu klas188, trzeci wreszcie przeznaczon na akumulacj. Zatem:
w niezbdnym rozmiarze nastpuje ten przepyw dopiero w rezultacie kryzysw: one wszak ostatecznie zdaniem Marksa przywracaj podstawowe proporcje. W ten sposb wskutek dodatkowych zaoe Ry do schematw Marksa wkraczaa problematyka specyficznych dla kapitalizmu trudnoci rozwojowych. Wbrew licznym krytykom Akumulacji oba dodatkowe zaoenia naley uzna za zasadniczo dopuszczalne i historycznie usprawiedliwione (por. wywd w tej sprawie M. Mieszczankowskiego: Wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Ekonomista 1969 nr 4). Stwierdzenie przez Luksemburg tendencji pojawiania si w kapitalizmie nadmiaru rodkw konsumpcji nigdy nie powinno byo wyda si niedorzeczne ekonomistom marksistowskim. Marks bowiem nie tylko sam o niej pisa, lecz wrcz uczyni z niej filar swej teorii kryzysw. Sweezy w Teorii rozwoju kapitalizmu dowodzi dugofalowej tendencji w tym systemie szybszego przyrostu produkcji rodkw konsumpcji od przyrostu ich konsumpcji i nikogo to nie dziwi. A jednak wielu bynajmniej nie buruazyjnych krytykw Ry mnstwo wysiku woyo w to, by udowodni, e jej poprawka do schematw Marksa jest bezsensowna, tzn. e kapitalizm nie ma tu adnych istotnych trudnoci. 186 W krytyce schematw marksowskich R. Luksemburg podkrela, e nie pozwalaj one wyjani nierwnomiernoci i skokowoci rozwoju gazi i caej produkcji kapitalistycznej oraz czyni niezrozumiaymi i pozbawionymi sensu takie charakterystyczne dla kapitalistycznej reprodukcji zjawiska, jak poszukiwanie zewntrznego pola konsumpcji i powstawanie nadmiaru kapitau obok nadmiaru ludnoci. W rezultacie dochodzi ona do wniosku, e konstrukcje marksowskie nie sprzyjaj przedstawieniu procesu reprodukcji rozszerzonej w jego kapitalistycznej specyfice. 187 Jeli... wzi duszy okres, to... dla caego cyklu otrzymujemy pewn przecitn wielko produkcji. Ta przecitna nie jest jedynie teoretycznym podem rozwaa, lecz take obiektywnym, realnym stanem faktycznym. Kiedy w dalszym cigu naszych rozwaa mwimy o reprodukcji kapitalistycznej, rozumiemy przez ni zawsze w przecitny wynik zmiany koniunktur w obrbie danego cyklu. R. Luksemburg: op. cit. s. 6062. 188 Nawet w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych istniej waciciele ziemscy, ludzie wolnych zawodw, jest koci wraz z duchowiestwem, wreszcie pastwo z urzdnikami i wojskiem. Jednake wszystkie te warstwy ludnoci pisze Ra mog by poczytywane jedynie za wspkonsumentw tych dwch rodzajw dochodu, jakie zna marksowski schemat: wartoci dodatkowej bd pac. Por. tame, s. 180181.

150

Pg = c+(v+mk)+ma. Jak wida, dosza ona do wniosku, e dla ujcia interesujcego j problemu wystarczy model jednodziaowy189. Rnic z marksowskim ujciem ujawnia w szokujcy sposb nastpujce, wielokrotnie przez R. Luksemburg powtarzane pytanie: kto jest odbiorc produktw, ktre ucieleniaj cz wartoci dodatkowej przeznaczon na akumulacj? Jak to. Przecie Marks to wyjani, a Ra Luksemburg doskonale zna wyjanienie marksowskie. Marksowski schemat odpowiada, e odbiorc tych produktw s po czci sami kapitalici, w zakresie nowych rodkw produkcji dla rozszerzenia produkcji, po czci za nowi robotnicy, potrzebni dla zastosowania owych nowych rodkw produkcji. Po to jednak pisze ona aby zatrudni nowych robotnikw przy nowych rodkach produkcji, rozszerzanie produkcji musi mie przedtem z kapitalistycznego punktu widzenia jaki cel; wytwarzanie wikszej iloci rodkw konsumpcji tylko po to, aby mc utrzymywa wiksz liczb robotnikw, oraz wytwarzanie wikszej iloci rodkw produkcji tylko po to, aby zatrudni ow nadwyk robotnikw, jest z kapitalistycznego punktu widzenia zupenym absurdem190. Kluczem jest tutaj sowo przedtem. Kluczem do caego modelu R. Luksemburg jest kwestia koniecznego nastpstwa przemian ekonomicznych w czasie. Przemiany te rozpatrywane s najpierw w skali kapitau indywidualnego191. Jednake realizacja wartoci i wartoci dodatkowej w postaci pienidza rozumuje R. Luksemburg dalej jest specyficznym historyczno-ekonomicznym rysem produkcji kapitalistycznej i koniecznoci tak dla kapitalisty indywidualnego, jak zbiorowego, dla spoeczestwa kapitalistycznego w caoci. Zatem rwnie w skali kapitau globalnego nastpowa musz dwie metamorfozy kolejno po sobie192. Jeli jednak rozumujc w skali pojedynczego
189

W zwizku z tym liczni marksici zarzucili jej pniej pomieszanie rzeczowej i wartociowej formy produktu. Zarzut ten jest moim zdaniem zupenie niesuszny. Forma kopotliwej nadwyki produkcji nad efektywnym popytem, ktra w praktyce moe by rne, w abstrakcyjnej teorii jest raczej obojtna. Zrozumiaa to nie tylko R. Luksemburg (w zwizku z czym wanie odesza od wykazujcych rosncy nadmiar rodkw konsumpcji, uzupenionych przez siebie schematw marksowskich). Wspczenie wikszo modeli sucych analizie problemu efektywnego popytu w kapitalizmie to modele jednodziaowe. Dwudziaowy model marksowski suy skutecznie analizie innego problemu. 190 Tutaj krytycy, a take interpretatorzy teorii Ry Luksemburg zwykle zupenie przestaj rozumie autork. Powszechnie bowiem wiadomo, e celem produkcji kapitalistycznej jest zysk i e wanie dla powikszenia zysku (oraz pod naciskiem konkurencji) dokonuje si akumulacja. Istotnie. Skd jednak wiadomo, e odpowiedni zysk jest i bdzie? S przecie cae okresy, gdy go w zwizku z brakiem dostatecznego popytu nie ma, w rezultacie czego nie ma te akumulacji. Teoria reprodukcji kapitalistycznej nie moe przecie nie bra pod uwag faktu, wyjanienie oglnych podstaw ktrego jest jednym z gwnych jej zada! 191 W wyniku kapitalistycznego procesu produkcji i wyzysku powstay towary, w ktrych tkwi warto dodatkowa. Jeli znajd one zbyt, zostan sprzedane po normalnej cenie, warto dodatkowa przybierze form pienin, kapitalista osignie normalny zysk. Zachcony tym i zakadajc wzrost rynku zbytu na swoje towary, cz zrealizowanej w pienidzu wartoci dodatkowej przeksztaci on w dodatkowe rodki produkcji i pace dokona akumulacji kapitau. Konieczne nastpstwo przemian ekonomicznych w czasie jest tutaj wyranie widoczne. Najpierw zjawia si towar wartoci c+v+m, ktry rynek musi wchon; nastpnie dopiero zjawia si na rynku popyt kapitalisty i jego robotnikw c+(v+mk)+ms. Ale jeli kapitalista bdzie mia trudnoci ze sprzeda swych towarw i nie zrealizuje spodziewanego zysku, nie podejmie decyzji akumulacji; wwczas popyt na rynku jego i jego robotnikw wyniesie tylko c+(v+m k), co oczywicie bdzie miao okrelone konsekwencje dla innych kapitalistw. 192 Przybranie przez warto dodatkow postaci pieninej jest istotnym warunkiem akumulacji kapitalistycznej, mimo i nie jest istotnym momentem rzeczywistej reprodukcji. Midzy produkcj i reprodukcj nastpuj tu wic dwie metamorfozy produktu dodatkowego: zrzuca on sw form uytkow i przybiera nastpnie form naturaln, ktra odpowiada celom akumulacji. Nie chodzi tu bynajmniej o to, aby poszczeglne okresy produkcji dzieliy od siebie np. okresy roczne. naszego punktu widzenia mogyby to by miesice, a metamorfozy poszczeglnych czci wartoci

151

kapitalisty mona zaoy, e w odpowiednim czasie znajdzie on rynek zbytu dla swych towarw, a potem znw w odpowiednim czasie znajdzie w rynek dostatecznie rozszerzony, to nie mona tego zaoy rozumujc w skali globalnej. Problem rynku w tej skali trzeba zbada. Tak wic w wyniku kapitalistycznego procesu produkcji i wyzysku powsta globalny produkt c+v+m. Jeli ta masa towarowa znajdzie zbyt, warto dodatkowa przybierze posta pienidza, ktrego cz przeksztaci si nastpnie w dodatkowe rodki produkcji oraz konsumpcji robotniczej. Jeli natomiast nie znajdzie ona zbytu, kapitalici indywidualni, ktrzy s wszak tutaj jedynymi agentami reprodukcji rozszerzonej, nie osignwszy spodziewanych zyskw zamiast myle o akumulacji, raczej zmniejsz produkcj. Jednake w momencie pojawienia si na rynku produktu globalnego c+v+m popyt na tym rynku wynosi tylko c+(v+mk). Brak jest popytu w zakresie m a gdy kapitalici nie zrealizowali jeszcze w pienidzu caej wartoci dodatkowej i nie wiedz, czy w peni j zrealizuj, wobec czego brak im zarwno normalnych rodkw, jak dostatecznych motyww dla decyzji akumulacyjnych. A zatem: gdyby w odpowiednim momencie istnia na rynku popyt w zakresie m a, to pojawiby si akumulacyjny popyt kapitalistw ma; poniewa jednak w modelu R. Luksemburg pierwszego popytu brak, to drugi te si nie pojawi. Czyby kwadratura koa? Zwyka bzdura stwierdzaj w tym miejscu ci krytycy R. Luksemburg, ktrzy zrozumieli, o co jej chodzi. Jaka luka czasowa? Kto kiedy widzia, eby wszyscy kapitalici najpierw produkowali, potem ca produkcj sprzedawali i dopiero po sprzeday decydowali si na akumulacj? Wszystko to dzieje si przecie jednoczenie. Lepiej jednak wstrzyma si z t opini. W kapitalistycznej gospodarce zdarzaj si bowiem momenty, gdy wszystko dzieje si dokadnie tak, jak w abstrakcyjnym modelu Ry: w skali globalnej braknie popytu na biec produkcj, w zwizku z czym zanika popyt inwestycyjny i reprodukcja rozszerzona ustaje. Do jeszcze powaniejszego zastanowienia powinny skoni trzy podstawowe wnioski, ktre R. Luksemburg na gruncie swojego modelu jest w stanie wycign i ktre wyciga, a mianowicie: 1 e aby system kapitalistyczny by dynamiczny, konieczne jest istnienie jakiego czynnika poza nim samym, bez ktrego system ten wykazuje tendencj stagnacyjn; 2 e dziaanie owego czynnika polega na stwarzaniu co najmniej przejciowo dodatkowego popytu; 3 e wraz z rozwojem kapitalizmu trudnoci reprodukcji rozszerzonej oraz wymogi wobec zewntrznego czynnika rosn. Tezy powysze brzmi ju do znajomo. Nic dziwnego: w wiele lat po R. Luksemburg dwie pierwsze sformuowao kilku ekonomistw, wiatowej nastpnie sawy. Dalszy bowiem, w tym wspczesny rozwj kapitalizmu da mocne podstawy ku temu, aby twierdzenia podobne uzna za co najmniej wysoce interesujce. W tych wanie trzech wnioskach a nie w tej czy innej konkretnej formie rozwizania problemu tkwi moim zdaniem centralna idea Akumulacji kapitau. Zobaczmy, co autorka zrobia z nimi dalej. Rozwizanie oglne
dodatkowej dziau I i II mogyby si kolejno krzyowa w czasie. Ta kolejno lat oznacza w rzeczywistoci nie odstpy czasu, lecz kolejno przemian ekonomicznych. Jeli akumulacja ma zachowa kapitalistyczny charakter, kolejno ta musi jednak by dotrzymana bez wzgldu na to, czy wymaga ona krtszych bd duszych odstpw czasu. Powracamy znw tym samym do kwestii: kto realizuje zakumulowan warto dodatkow? R. Luksemburg: op. cit., s. 185 186. Podkrelenie moje.

152

Skoro system kapitalistyczny faktycznie istnieje i rozwija si, to musiao si te znale rozwizanie. W sensie teoretycznym, zdaniem Ry, marksowska analiza akumulacji globalnego kapitau spoecznego nie daa go, a wychodzc z zaoenia wycznego panowania kapitalistycznego sposobu produkcji, wrcz je utrudnia. Ale wanie caa przeprowadzona przez Marksa analiza reprodukcji prostej i charakterystyka caego procesu kapitalistycznego z jego sprzecznociami wewntrznymi i ich rozwojem (w III tomie Kapitau) zawieraj implicite rozwizanie problemu akumulacji, pozostajce w zgodnoci zarwno z pozostaymi czciami nauki Marksa, jak i z dowiadczeniem historycznym i codzienn praktyk kapitalizmu i daj mono uzupenienia schematu tym, czego w nim brak. Schemat reprodukcji rozszerzonej, jeli przyjrze mu si bliej, sam we wszystkich swych okreleniach wskazuje na nie objte nim stosunki, lece poza obrbem kapitalistycznej produkcji i akumulacji193. Warto w peni zda sobie spraw z roli przypisywanej tym stosunkom przez R. Luksemburg. Poniewa kapitalistyczna reprodukcja rozszerzona ma dwa istotne momenty: realizacj wartoci dodatkowej oraz znalezienie odpowiednich elementw rzeczowych dla rozszerzenia produkcji, rola owa jest podwjna. Pierwszym zadaniem ukadu niekapitalistycznego jest (w modelu Ry w odpowiednim momencie) zakup produkcji kapitalistycznej w zakresie m a za pienidze194. Nastpnie za te same pienidze kapitalici nabywaj u producentw niekapitalistycznych odpowiedni mas towarow. Pienidz kry zatem midzy dwoma ukadami, a masa towarowa w zakresie m a zmienia swoj form materialn; umoliwianie tego jest drugim (teoretycznie mniej wanym) zadaniem ukadu niekapitalistycznego195. R. Luksemburg dodaje tu trzy istotne wyjanienia. Kwestia formy uytkowej akumulowanej czci wartoci dodatkowej. Dwa s tu typowe przypadki pisze ktre w rzeczywistoci na kadym kroku wzajemnie krzyuj si ze sob, uzupeniaj i w siebie przechodz. Pierwszy to forma rodkw konsumpcji przewyszajcych wasne (patne) zapotrzebowanie na nie kapitalistw i robotnikw. Tak np. konsumpcja niekapitalistycznych warstw i krajw stanowia podstaw ogromnego rozwoju przemysu bawenianego w Anglii, dla ktrego rozwin si tam przemys maszynowy, w zwizku z tym metalowy itd. W tym przypadku dzia II, w coraz wikszej mierze realizujc swe produkty w niekapitalistycznych warstwach spoecznych, przez sw wasn akumulacj tworzy wzrastajcy popyt na krajowe produkty dziau I, a tym samym pomaga temu dziaowi w realizacji wartoci dodatkowej i wzrastajcej akumulacji196.
R. Luksemburg: op. cit. s. 444. rdo tych pienidzy jest obojtne. R. Luksemburg zakada, e odpowiednia masa pienina istnieje w rkach zarwno nabywcw niekapitalistycznych, jak kapitalistycznych. Zaoenie to szczeglnie dzisiaj, przy powszechnym panowaniu waluty papierowej wydaje si w peni dopuszczalne. Zarzut, e autorka Akumulacji jest niekonsekwentna w kwestii pienidza (gdy wysuwa j krytykujc schematy Marksa, a potem porzuca) ma to samo gwne rdo, co 90% innych zarzutw: brak zrozumienia problemu oraz zaoe badawczych Ry. 195 Jak z tego wynika, bezpodstawne s zarzuty, i Luksemburg zapomniaa, e jeeli kraj eksportuje, to i importuje. Wielu jej krytykw podkrelao, e eksport towarw (a take kapitaw) tumaczy dostatecznie fakt wyszych zyskw za granic. Wysze zyski wynikaj jednak ze sprzeday danej masy towarowej po wyszych cenach, co jest moliwe dziki szerszemu od krajowego rynkowi zbytu. W ten sposb wbrew pozornym rozwizaniom kluczem pozostaje problem rynku. 196 Tak te byo najwyraniej w wypadku uprzemysowienia Krlestwa Polskiego. Trudno jednak przekona o tym wielu naszych historykw gospodarki, nieufnych wobec koncepcji wiodcego ogniwa rozwoju.
193 194

153

Drugi typowy przypadek to forma rodkw produkcji. Wytwarzane w iloci przewyszajcej wasne potrzeby, znajduj one nabywcw w krajach niekapitalistycznych. Wynikajcy std rozwj dziau I powoduje odpowiednie rozszerzenie si dziau II, dostarczajcego rodki konsumpcji rosncej armii robotnikw. Kwestia zakresu wymiany z ukadem niekapitalistycznym. Zaoenie, e ukad kapitalistyczny realizuje na rynku zewntrznym akumulowan cz wartoci dodatkowej pisze Ra ukazuje stosunki reprodukcji w czystej postaci. Jest to jednak tylko w rozumowaniu modelowym konieczne minimum. W rzeczywistoci na rynku tym moe by realizowana rwnie cz kapitau staego i zmiennego kadego z dziaw i ich obu. Z pomoc produktw z zewntrz mona potem dokona zarwno rozszerzenia produkcji, jak i czciowego odnowienia zuytych jej elementw w ich postaci rzeczowej. Wreszcie, ukad niekapitalistyczny moe te dostarcza ywej siy roboczej. Kwestia niezbdnej dynamiki rynku zewntrznego . Ukad niekapitalistyczny z wartociowego punktu widzenia gra rol incydentaln: w pewnym momencie odbiera towary, w ktrych tkwi ma, aby wkrtce potem dostarczy na rynek kapitalistyczny towary wasne teje wartoci. Jeli jednak mechanizm sprawnie dziaa, to produkcja kapitalistyczna szybko wzrasta w drodze akumulacji; szybko wzrasta te ma, co wymaga odpowiednio wysokiej dynamiki rynku zewntrznego. Konkretne formy rozwizania R. Luksemburg wymienia i bada dwie konkretne formy ukadu niekapitalistycznego. Za pierwsz i decydujc uwaa rodowisko, w ktrym kapitalizm historycznie si zrodzi i rozwija 197. Bardzo interesujce s tutaj przytoczone przykady historyczne wraz z ich analiz ekonomiczn. Pokazuj one, w jaki sposb wypieraniu gospodarki naturalnej i rozszerzaniu towarowej w krajach o przedkapitalistycznych systemach gospodarczych su rozwijane tam budownictwo kolejowe, zwizane z nim poyczki zagraniczne, oraz grnicze i inne inwestycje kapitau zagranicznego 198.
197

Podstaw systemw przedkapitalistycznych jest gospodarka naturalna, podczas gdy kapitalizm potrzebuje zdaniem Ry dodatkowego rynku zbytu i zaopatrzenia. Nie czekajc na powolny rozkad spoeczestw przedkapitalistycznych, przemoc ktra jest sta metod akumulacji jako procesu historycznego przyspiesza on przeksztacenie rozmaitych gospodarek naturalnych w towarowe. Ujarzmienie spoeczestw przedkapitalistycznych, ich grabie i wyzysk przynosz ogromne zyski i umoliwiaj stosowanie tak szybkich i gwatownych metod akumulacji kapitau, o jakich nie mogo by by mowy w czysto kapitalistycznych stosunkach. 198 Poyczki udzielane krajom niekapitalistycznym oraz inwestycje kapitaowe w tych krajach s, zdaniem Ry, doskona ilustracj potrzeby wyjcia poza marksowski schemat akumulacji. Zdarza si bowiem pisze ona e w kraju kapitalistycznym istniej wszelkie materialne przesanki akumulacji: dodatkowe rodki produkcji, konsumpcji, dodatkowi robotnicy, a nawet zrealizowana warto dodatkowa jako kapita pieniny, a jednak akumulacja nie moe tam nastpi; dopiero pojawienie si nowego obszaru zbytu, nowych konsumentw umoliwia reprodukcj rozszerzon. Wbrew niektrym dzisiejszym krytykom Akumulacji, R. Luksemburg dostrzegaa zatem zjawisko, ktre narastajc stao si w wysoko rozwinitym kapitalizmie swoist alternatyw kryzysu: niepene wykorzystanie zdolnoci produkcyjnych. Jeli nie uczynia go ona przedmiotem analizy, to nie tyle ze wzgldu na wczesne jego rozmiary, ile z innego powodu. R w Akumulacji interesuj nie formy, w jakich nastpuje ograniczenie dynamiki rozwojowej w kapitalizmie, lecz czynniki dynamizujce ten system i zakres ich wpywu. Formy, o ktrych mowa, analizowaa ona uprzednio, zwaszcza w polemice z tezami Bernsteina w kwestii kryzysw i ekonomicznej roli monopoli. Fakt ograniczenia dynamiki rozwojowej w kapitalizmie jest natomiast w Akumulacji punktem wyjcia rozwaa. Historyczne analizy R. Luksemburg maj, moim zdaniem, bardzo due znaczenie dla zbudowania poprawnej syntezy rozwoju kapitalizmu w Krlestwie Polskim w jego okrelonych stosunkach z Zachodem (kapitay) i gospodarczym zwizku z Rosj (rynki wschodnie).

154

W analizowanych przez Luksemburg procesach bardzo du rol odgrywa pastwo, przy tym nie tylko kapitalistyczne, lecz take niekapitalistyczne. Si otwiera ono drog kapitaowi do krajw niekapitalistycznych; presj podatkow przyspiesza rozkad gospodarki naturalnej oraz rozwj towarowej i nastpnie kapitalistycznej w tych krajach. W nowej epoce imperializmu dziaalno pastwa kapitalistycznego jest te stwierdza Ra podstaw drugiej z form rynku niekapitalistycznego. Chodzi oczywicie o zbrojenia. Kapitalistyczne pastwo nie jest po prostu jeszcze jednym kapitalist indywidualnym. Jego decyzje zasadniczo nie opieraj si na motywach waciwych prywatno-kapitalistycznym producentom, jego horyzontw nie ogranicza stopa zysku. Pastwowy rynek zbrojeniowy jest niekapitalistycznym rynkiem w tym sensie, i ley w decydujcej mierze poza analizowanym przez R. Luksemburg modelem spoeczestwa. Autorka Akumulacji jest przekonana, e tworzenie przez pastwo rynku zbrojeniowego jest w stanie dynamizowa ukad prywatnokapitalistyczny, ma jednak trudnoci z udowodnieniem tego na gruncie swego modelu teoretycznego. Trudnoci te znikyby jak si wydaje gdyby wprowadzi zaoenia, ktrych w pocztku wieku z oczywistych wzgldw wprowadzi nie byo mona, a mianowicie zaoenie waluty manipulowanej oraz finansowania zbroje z deficytu budetowego. Wtedy pastwo w kadej chwili mogoby by nabywc czci produktu globalnego w postaci uzbrojenia. Wystpiaby przy tym istotna rnica midzy zwykym ukadem niekapitalistycznym i quasi-kapitalistycznym ukadem pastwowym: jeli pierwszy w modelu Ry w odpowiednim momencie odbiera towary kapitalistyczne, a potem dostarcza w zamian swoje, drugi odbierajc nic by nie dostarcza. Wynikajca std przewaga popytu nad poda stwarzaaby doskonae warunki dla akumulacji kapitau. Do podobnego wywodu R. Luksemburg wprawdzie nie dosza, bardzo si jednak do zbliya199. Dlatego trudno zgodzi si z Joan Robinson, e przeprowadzona przez ni analiza militaryzacji bya imprez nieudan. Interesujce, kto wwczas i przez wiele lat nastpnych bliej podszed do problemu, ktry w dalszym rozwoju kapitalizmu wiatowego zyska olbrzymie znaczenie. Trudno te jak wida twierdzi powanie, e w zakresie teorii ekonomii nie byo u Ry Luksemburg nic nowego i susznego w porwnaniu z Marksem oraz innymi marksistami. Imperializm i krach kapitalizmu Sprzeczno midzy warunkami produkcji oraz warunkami realizacji wartoci dodatkowej, okrelajca w oglnych zarysach ca historyczn drog systemu kapitalistycznego, tkwi te zdaniem R. Luksemburg u podstaw gwnych zjawisk nowej, imperialistycznej fazy rozwoju tego systemu przy czym charakter owych zjawisk (ich gwatowno, nasilenie metod przemocy)
199

Wycigna ona w odniesieniu do militaryzacji nastpujce wnioski: W postaci zamwie zbrojeniowych pastwa skoncentrowana w ogromn wielko sia nabywcza mas konsumentw zostaje uniezaleniona od kaprysw i subiektywnych warunkw konsumpcji osobistej oraz nabiera niemal automatycznej regularnoci, wzrasta w sposb rytmiczny. Wreszcie dwignia tego automatycznego i rytmicznego ruchu militaryzacji produkcji kapitalistycznej znajduje si w rkach samego kapitau poprzez aparat ustawodawstwa parlamentarnego i prasy... Wskutek tego owa specyficzna sfera akumulacji zdaje si na razie posiada zdolno do nieograniczonego rozszerzania si. Podczas gdy kade inne rozszerzenie zbytu i bazy operacyjnej kapitau jest w duej mierze uzalenione od rnych momentw historycznych, spoecznych i politycznych, dziaajcych poza zasigiem wadzy kapitau, produkcja dla militaryzmu stanowi dziedzin, ktrej regularne rozszerzanie, dokonujce si kolejno po sobie nastpujcymi skokami, zdaje si przede wszystkim zalee od jego wasnej, decydujcej w tym wzgldzie woli. R. Luksemburg: op. cit. s. 590591.

155

dowodzi bardzo powanego zaostrzenia si tej sprzecznoci wskutek zmian w warunkach produkcji i realizacji200. Ra Luksemburg uwaa imperializm za w najgbszej swej istocie polityczny wyraz procesu akumulacji kapitau w jego walce konkurencyjnej o nie zagarnit jeszcze przez nikogo reszt wiatowego rodowiska niekapitalistycznego201. Na gruncie swego modelu teoretycznego oraz tej z konkretnych form rozwizania problemu akumulacji, ktr uznaa za gwn, rozwija ona teraz koncepcj teoretycznej (logicznej) ekonomicznej granicy rozwoju kapitalizmu. Stanowi ma j zaoony w marksowskich schematach (a stanowicy historyczn tendencj procesu akumulacji i jej teoretyczny rezultat kocowy) czysty kapitalizm. Charakteryzowaby si on kracowym zaostrzeniem sprzecznoci midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej. Nie konsumowana przez kapitalistw jej cz nie znajdowaaby nabywcw. W rezultacie wstrzsw ekonomicznych produkcja ustabilizowaaby si na niskim poziomie. Stagnacja byaby niewtpliwym kocem systemu opartego na prywatnokapitalistycznej wasnoci i motywie zysku. R. Luksemburg uwaa jednak, jak wiadomo, e realna historyczna granica systemu ley znacznie bliej e w warunkach gospodarczych, spoecznych i politycznych katastrof i wstrzsw kres kapitalizmowi pooy midzynarodowa rewolucja proletariacka. * Spord wielu wanych faktw, jakie miay miejsce w okresie od ukazania si Akumulacji kapitau, jedne zdaj si potwierdza zawart tam teori, inne jej przeczy. Nie wiadomo, czy istnieje ekonomiczna granica kapitalizmu, a moment cakowitego upadku tego systemu nie wydaje si jeszcze bliski. Czy zatem R. Luksemburg nie miaa racji, czy te j miaa i ewentualnie o ile? II. Interpretacja teorii

200

W warunkach produkcji zaszy zmiany nastpujce. Znajdujc zdaniem Ry w gwnej mierze dziki niekapitalistycznemu rodowisku dostateczne warunki realizacji, kapitalizm pomimo przejciowych perturbacji szybko rozwija si i rozprzestrzenia. W efekcie w szeregu krajw powsta wielki, wysoce skoncentrowany przemys, zdolny technicznie, finansowo i organizacyjnie do ogromnej ekspansji. R. Luksemburg nie analizuje w Akumulacji powiconej najbardziej oglnym problemom reprodukcji kapitalistycznej powszechnie ju wwczas znanego i opisywanego zjawiska monopolizacji gospodarki w krajach kapitalistycznych. Zjawisko to badaa ona w polemice z Bernsteinem, a doskonay opis dojrzewania imperializmu od tej strony daa w swej pracy Kryzys socjaldemokracji. Odwrotne, zmiany zaszy w warunkach realizacji. Niemal cakowicie zniszczone zostao rodowisko niekapitalistyczne w gwnych krajach kapitalistycznych. Analogiczny proces rozwija si szybko w skali wiatowej. W rezultacie trudnoci zbytu szybko rosncej masy towarw wzrastay. Gwne kraje kapitalistyczne zaczy si zderza ze sob na istniejcych rynkach. W efekcie hasem krajowych grup kapitalistycznych stao si monopolistyczne panowanie na wasnym rynku oraz zdobycie i zabezpieczenie sobie maksymalnego rynku zewntrznego (a jednoczenie zewntrznych terenw kolonialnej grabiey i wyzysku). Pierwszemu celowi posuyy mury celne wznoszone wok rynkw krajowych i posiadanych zagranicznych, drugiemu imperialistyczna ekspansja i zwizany z ni militaryzm. 201 Krytycy Akumulacji wskazywali w zwizku z tym, e przedmiotem ekspansji imperialistycznej bywaj te wysoko rozwinite kraje kapitalistyczne. Nie dochodzi jednak obecnie do trwaego podboju takich krajw. Przede wszystkim za na szczeblu abstrakcji, na ktrym Ra Luksemburg rozumuje (globalnego kapitau w skali wiatowej), jedynie kraje niekapitalistyczne wchodz w rachub. Do sprawy tej powrc.

156

Jeli chodzi o prawa ekonomii politycznej i teorie ekonomiczne podkrela Oskar Lange to na wysokim szczeblu abstrakcji nie mog by one bezporednio sprawdzone. Weryfikacja ich wymaga zejcia na nisze szczeble abstrakcji przez wzbogacenie modelu teoretycznego w bardziej szczegowe zaoenia. Nieuwzgldnienie tego prowadzi do bdu faszywie umiejscowionej konkretnoci. Teoria R. Luksemburg skonstruowana jest na bardzo wysokim szczeblu abstrakcji. Tote wbrew krytykom, ktrzy rozpoczynajc weryfikacj od wnioskw, w rezultacie uznaj za bdn ca teori, rozpoczn od pewnej konkretyzacji teorii 202. Chc przy tym wykaza, e teori t mona powanie zbliy do rzeczywistoci bez naruszenia jej istoty. Konkretyzacja moe polega na pewnej dezagregacji przedmiotu analizy, uwzgldnieniu w modelu dodatkowych elementw i w rezultacie na pewnych zmianach w zakresie wnioskw. Jej minimum wyobraam sobie nastpujco. Wielko dodatkowego popytu W teorii R. Luksemburg dodatkowy popyt musi mie wielko m a i w odpowiednim momencie pojawia si w caoci. Ale jest to wynik zaoe modelu, ktry w ostry sposb, w skali kapitau globalnego, podkrela konieczne nastpstwo przemian ekonomicznych w czasie. Autorka Akumulacji (co atwo udowodni, gdy sama o tym pisze) doskonale wie, e przemiany ekonomiczne ogromnej masy kapitaw indywidualnych przypadaj w rnym czasie, a krzyujc si ze sob, czciowo znosz wymg dodatkowego popytu. Wiedzc o tym, Ra obstaje jednak przy swoim modelu, wskazujcym problem. Jej krytycy zasadniczo susznie podkrelajc znaczenie faktu krzyowania si przemian, w rezultacie czego jedni kapitalici stwarzaj rynek dla drugich przeceniaj to znaczenie i w efekcie problem likwiduj. Teoretycznie prawidowe uwzgldnienie krzyowania si przemian w czasie nie moe prowadzi oczywicie do likwidacji problemu. Sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej istnieje realnie i daje o sobie zna pomimo owego krzyowania si i musi to znale odbicie w teorii skonstruowanej w skali kapitau globalnego oraz w abstrakcji od waha koniunktury. Uwzgldnienie owego zjawiska nie wbrew teorii Ry, lecz w jej ramach, prowadzi natomiast moim zdaniem do wniosku, e popyt dodatkowy nie musi mie w praktyce wielkoci ma moe by znacznie mniejszy203. Niezbdnych rozmiarw tego popytu nie da si przy tym z gry okreli, podobnie jak trudno okreli moment, w ktrym jego uruchomienie staje si konieczne (praktycznie chodzi o tak wielko i taki moment, by skutecznie zapobiec powstaniu fali spadku cen i zyskw). Owego wniosku, ktrego suszno zdaje si nie ulega wtpliwoci w wietle praktyki interwencjonizmu pastwowego we wspczesnych wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych,
202

Powinna j bya zrobi moim zdaniem sama R. Luksemburg. Moe nieco inaczej sformuowaaby wwczas niektre wnioski i moe te inne byyby losy jej teorii. Ale prac sw pisaa ona bardzo szybko. Zafascynowana problemem i jego zasadniczym rozwizaniem, zbytnio te zaufaa czytelnikom. Gdy zdziwiona dezaprobat, odpowiadaa pierwszym krytykom Akumulacji, take nie skonkretyzowaa teorii, gdy zarzuty szy w innym kierunku. Zrobiaby to z pewnoci odpowiadajc krytykom pniejszym gdyby ya. Myl o moliwoci i potrzebie konkretyzacji teorii R. Luksemburg pozostaa natomiast zupenie obca niemal wszystkim jej krytykom. 203 Jak wida, tu take zgadzam si ostatecznie ze stanowiskiem M. Mieszczankowskiego. Caa sprawa podnoszona przez licznych krytykw nie usza uwadze zwolennikw i interpretatorw teorii Ry. Jak wiadomo, Fritz Sternberg podj nawet w zwizku z tym prb okrelonej reformulacji tej teorii.

157

zajta generaln obron swej teorii R. Luksemburg niestety nie sformuowaa. Moe widziaa jego moliwo, lecz nie docenia znaczenia. W rezultacie czytajc kocowe rozdziay Akumulacji nieodparcie odnosi si wraenie, e konieczna wielko oraz dynamika rynku niekapitalistycznego zostay przez R. Luksemburg wydatnie przecenione. 2. rda dodatkowego popytu 1. Model Ry, ktry jest zarwno rdem siy, jak i pewnych saboci jej teorii, podobnie jak schematy marksowskie nie rozrnia poszczeglnych krajw kapitalistycznych. W rezultacie dodatkowy popyt moe tu stwarza zawsze jedynie ukad niekapitalistyczny. Co bdzie jednak, jeli przedmiot teorii kapitalizm w ogle zdezagregowa? Doskonale wiedzc o tym, e jest to moliwe i nawet bardzo atwe, Ra obstaje przy swoim modelu, wskazujcym problem. Liczni jej krytycy natomiast susznie podkrelajc, i dla poszczeglnego kraju kapitalistycznego rwnie dobrym co niekapitalistyczny rynkiem zbytu moe by inny kraj kapitalistyczny przeceniaj znaczenie tego szczegowego rozwizania i w rezultacie problem likwiduj. Teoretycznie poprawny jest wniosek, i jeli tylko teoria jest suszna, jedynym generalnym rozwizaniem jest ukad niekapitalistyczny, co jednak nie przeszkadza, e w poszczeglnych przypadkach rozwizaniem moe by te inny kraj kapitalistyczny. Warto podkreli, e tak sformuowany wniosek otwiera, jak si wydaje, teoretyczne wyjcie na bardzo istotn problematyk. Wskazuje on na to, e w ramach dynamiki caego ukadu kapitalistycznego, w pewien sposb okrelanej przez ukad lub ukady niekapitalistyczne, moe nastpowa przyspieszenie tempa wzrostu jednych krajw kapitalistycznych lub ich grup kosztem innych krajw lub grup krajw kapitalistycznych i niekapitalistycznych. Na tej drodze udaoby si moe teorii ekonomii oglnie wyjani kwesti nierwnomiernoci rozwoju gospodarczego szeregu krajw i terytoriw204. Jeli dezagregacja podmiotu teorii Ry systemu kapitalistycznego prowadzi do wniosku, e w poszczeglnych przypadkach rozwizaniem moe by take zewntrzny rynek kapitalistyczny, to dezagregacja problemu prowadzi do innego istotnego wniosku, do zreszt oczywistego. Mianowicie, e chocia generalnie rzecz biorc decydujce znaczenie dla rozwoju kapitalizmu ma kwestia rynku, to jednak w rozmaitych okresach i krajach (a take w rozmaitych okresach rozwoju poszczeglnych krajw) znaczenie takie mog mie inne kwestie (w pierwszym rzdzie kapitau lub siy roboczej).
204

Konkretnym przedmiotem bada jest najczciej jaki jeden kraj, ktrego tempo wzrostu staramy si wyjani. Zgodnie z teori R. Luksemburg w badaniu tym wielk uwag naleaoby zwrci na problem rynku. Tak te zrobia autorka Akumulacji w pracy powiconej analizie rozwoju Krlestwa Polskiego w gospodarczym zwizku z Rosj. W analizie tej wykazaa ona moim zdaniem e podstaw bardzo wysokiego tempa kapitalistycznego rozwoju Krlestwa w kocu ubiegego wieku byy synne rynki wschodnie. Byy to w wielkiej mierze rynki niekapitalistyczne: ogromny chopski oraz znaczny pastwowy rynek kolejowy. Pastwo zapewnio je wycznie kapitalistom rosyjskim i polskim. Realizowana na nich niezwykle wysoka stopa zysku umoliwiaa szybk akumulacj kapitau krajowego i przycigaa kapitay obce. Tego rodzaju cigu przyczyn i skutkw nie uznaje obecnie wielu naszych historykw gospodarki. Zamiast jego analizy ustawiaj oni rozmaite czynniki rozwoju gospodarczego obok siebie. Nie ulega wtpliwoci, e analiza kapitalistycznego uprzemysowienia Krlestwa istotnie wpyna na uksztatowanie si pogldw R. Luksemburg na oglny mechanizm rozwoju kapitalizmu. Z kolei taki lub inny pogld, a take brak pogldu w tej ostatniej sprawie bardzo istotnie wpywa na badania szczegowe i walor naukowy ich wynikw.

158

2. Powrmy do skali kapitau globalnego, w ktrej w myl teorii R. Luksemburg generalnym rozwizaniem moe by jedynie ukad niekapitalistyczny. Autorka Akumulacji wyranie preferuje jedn z form tego ukadu, mianowicie rodowisko niekapitalistyczne. Ma ona po temu szereg powodw. A wic, swoista wymiana materii z tym rodowiskiem trwa od chwili narodzin kapitalizmu; w odrnieniu od ukadu pastwowego rozwizuje ono zagadnienie rzeczowych elementw akumulacji kapitau; pogo za niekapitalistycznymi koloniami jest wreszcie najjaskrawsz chyba z cech epoki imperializmu. W rezultacie teori ekonomicznej granicy kapitalizmu wie Ra zdecydowanie z wyczerpaniem si tego rodowiska. Quasi-kapitalistyczny ukad pastwowy odgrywa natomiast w jej rozwizaniu mimo wszystko wtrn rol. R. Luksemburg nie zbadaa dokadnie specyfiki tego ukadu, nie docenia jego moliwoci i nie przewidziaa niektrych podstawowych konsekwencji jego rozwoju 205. Oczywicie, nic w tym dziwnego: nie byo wwczas tych bogatych dowiadcze, ktrymi dysponujemy dzisiaj. Jeeli rozwj kapitalizmu poszed nieco inn drog, przesuwajc pierwsz form rozwizania Ry na dalszy plan, a na pierwszy plan wysuwajc drug, to jednak autorka Akumulacji niewtpliwie pioniersko podja problem ekonomicznej roli pastwa w rozwoju kapitalizmu i zasadniczo prawidowo go rozwizaa. Dlatego pniejsze analizy specyfiki, rozwoju i konsekwencji rozwoju quasi-kapitalistycznego ukadu pastwowego jak najbardziej mieszczce si, moim zdaniem, w oglnych ramach omawianej teorii mona traktowa jako swoist jej konkretyzacj. 3. Mwi si, e historia lubi pata ludziom figle. Spataa te chyba figla R. Luksemburg, wysuwajc niespodziewanie trzeci form rozwizania problemu. Form t odpowiadajc wszelkim wymogom modelu autorki Akumulacji jest ukad socjalistyczny. Istotnie. Znajdujc si jak najbardziej poza systemem kapitalistycznym, ukad ten moe by dla i to w rosncej skali zarwno rynkiem zbytu, jak rdem zaopatrzenia, czyli moe wywiera pozytywny wpyw na przebieg i wyniki kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej 206. Podobnie jak faktem historycznym jest ju socjalizm, faktem te jest jego wpyw na gospodark kapitalistyczn. Jest to jednak, jak si zdaje, przede wszystkim wpyw poredni. Utrudniajc systemowi kapitalistycznemu rozwizywanie sprzecznoci kosztem Trzeciego wiata, socjalizm popycha go w kierunku intensyfikacji drugiej formy rozwizania: do przyspieszonej rozbudowy quasi-kapitalistycznego ukadu pastwowego. Suy ona zarwno pewnym, wydatnie przez konkurencj socjalizmu wzmocnionym celom oglnospoecznym, jak przede wszystkim wywoanym chci zniszczenia socjalizmu zbrojeniom. Mona zatem mwi o okrelonym wzajemnym zwizku i oddziaywaniu oraz konkretno-historycznym splocie trzech pozytywnych (w odrnieniu od polegajcych na unieruchomieniu bd zniszczeniu czci zdolnoci wytwrczych negatywnych) form rozwizywania problemu akumulacji kapitalistycznej. Jest to przy tym niewtpliwie splot specyficzny. Jeli pojawienie si przed I wojn wiatow pastwowego rynku zbrojeniowego
205

Sprawa ta jest oczywista na szczeblu teorii cyklu: rynek socjalistyczny stwarza moliwo zapobieenia kryzysowi, co najmniej za zagodzenia jego przebiegu i przyspieszenia wyjcia ze. Nie moe to nie znale odbicia w oglnej teorii, wyjaniajcej przecitny wynik zmiany koniunktur w obrbie cyklu. 206 Jak ju pisaem, specyfika ukadu pastwowo-kapitalistycznego zdaje si polega przede wszystkim na tym, e odbierajc (gdy zachodzi tego potrzeba, ale nieraz i bez rynkowej potrzeby) cz produktu spoecznego, w odrnieniu od rodowiska niekapitalistycznego nic potem w zamian nie daje. W zwizku z tym, w odrnieniu od teorii R. Luksemburg, wspczesne teorie za niezbdny warunek kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej uznaj nie przejciowe odebranie, lecz zuycie poza waciwym, prywatno-kapitalistycznym ukadem czci produktu spoecznego.

159

zapowiadao katastrof wojenn, to pojawienie si rynku socjalistycznego wprost ju oznaczao pocztek procesu upadku kapitalizmu. Chocia wic akumulacja kapitalistyczna nadal postpuje, umoliwiajcy j rozwj ukadu pastwowego w krajach kapitalistycznych oraz rozwj ukadu socjalistycznego zapowiadaj jej historyczny kres. I znw: caa powysza problematyka wydaje si jak najbardziej mieci w oglnych ramach omawianej teorii, w zwizku z czym jej analiz mona potraktowa jako swoist konkretyzacj tej teorii. 4. Uporczywie powraca pytanie: czy kapitalizm nie ma jednak innych jeszcze rde dodatkowego popytu, lub szerzej innych czynnikw, ktre go dynamizuj: wewntrznych albo na wp zewntrznych. Wymieniany jest tu najczciej postp techniczny. Pytanie wynika z obserwacji faktw. Wiadomo np., e innowacje techniczne, nowe odkrycia w zakresie rde energii itp. skaniaj kapitalistw do inwestycji przekraczajcych poziom inwestycji restytucyjnych. Wiadomo te, e wielkie (epokowe) wynalazki wywouj potne i dugotrwae fale inwestycyjne, stajc si podstaw swoistych dugich cykli w przebiegu kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej207. Formuuj to pytanie teorie wychodzce z innych ni Ra Luksemburg abstrakcyjnych modeli teoretycznych. W jej modelu postp techniczny jest cile zwizany z akumulacj i dokonuje si, gdy ona si dokonuje; wobec tego, e rednio w cyklu jego efekt podaowy przewaa nad popytowym, nie moe on stanowi zasadniczego rozwizania problemu. Tak te sdz wspczesne teorie rozwoju kapitalizmu, podkrelajc jednak jednoczenie, e w pewnym zakresie innowacje i wynalazki mog dynamizowa ukad kapitalistyczny 208. Z pewnoci i taka odpowied zmieciaby si w ramach oglnej teorii Ry w ktrej zawiera si przecie caa

207

Zapocztkowana przez Kondratiewa teoria dugich cykli zdaje si znajdowa potwierdzenie w bardzo przekonywajcych w tym zakresie wywodach P. A. Barana i P. M. Sweezego w pracy Kapita monopolistyczny. Warszawa 1968. 208 Nie naley jednak przypuszcza pisze M. Kalecki e uznanie moliwoci reprodukcji rozszerzonej i to bez uwzgldnienia rynkw zewntrznych jest identyczne z wyeliminowaniem wpywu niedostatecznej pojemnoci rynkw zbytu na rozwj kapitalizmu. Przecie ta reprodukcja rozszerzona, o ktrej tu mowa, bynajmniej nie zapewnia penego wykorzystania aparatu wytwrczego, a nawet niekoniecznie utrzymuje na poziomie staym stopie wykorzystania tego aparatu na dusz met. Innowacje te tylko w pewnej mierze wyprowadzaj ustrj kapitalistyczny z impasu reprodukcji prostej i nie s bynajmniej gwarancj wykorzystania si wytwrczych na mod Tugana-Baranowskiego. (M. Kalecki: Zagadnienie realizacji u Tugana-Baranowskiego i Ry Luksemburg. [W:] Wok teorii ekonomicznych Kapitau. Warszawa 1967, s. 1516). Teza o funkcji innowacji zdaje si te w peni odnosi do kwestii przyrostu ludnoci. Sam ten przyrost nie oznacza automatycznie przyrostu popytu, przynajmniej jeli chodzi o robotnikw. Jeli popytu aktualnie nie braknie, akumulacja kapitau dokonuje si i w konsekwencji ronie zatrudnienie, wzrasta suma zarobkw i efektywny popyt mas; jeli popytu brak, proces akumulacji ulega przerwaniu i nic tu wzrost liczby ludnoci nie pomoe. Kapitalizm klasyczny bezrobocia si nie ba. Jeli wspczesny z okrelonych przyczyn go unika, to czyni to za porednictwem pastwa, natychmiast wic musimy wzi pod uwag dziaanie ukadu quasi-kapitalistycznego. Oczywicie w rzeczywistoci caa sprawa jest skomplikowana. Przyrost ludnoci niewtpliwie w rozmaity sposb oddziauje na przebieg kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej, nigdy jednak nie moe pozbawi jej specyfiki zwizanej ze sta tendencj nienadania efektywnego popytu za wzrostem produkcji.

160

problematyka cyklu209 i ktra ostatecznie dowodziaby wwczas niezdolnoci czystego kapitalizmu do rozwoju bez zaburze i w wysokim tempie. Konsekwencje konkretyzacji Moliwe s take inne jeszcze kierunki konkretyzacji teorii R. Luksemburg. Tak np. moim zdaniem bynajmniej nie s z ni sprzeczne analizy dotyczce monopolistycznych przemian w kapitalizmie. Bdc wynikiem procesu akumulacji kapitau, przemiany te wpyny na bieg kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej najoglniej biorc w ten sposb, e powanie zaostrzyy sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej. Dlatego nie wystarcza wskazanie na to, e monopole powstay w celu realizacji zyskw monopolowych. Analiza kadego zysku w tym take monopolowego natychmiast zmusza do zbadania relacji produkcja rynek. Nie chodzi w tej chwili o dalsze moliwe konkretyzacje badanej teorii. Ju dotychczasowe bowiem wymagaj zastanowienia si nad ich konsekwencjami dla Ry koncepcji imperializmu i przede wszystkim krachu kapitalizmu. Wrd konsekwencji tych nastpujce zdaj si mie podstawowe znaczenie: 1. W zwizku z tym, e niezbdny dodatkowy popyt jest w praktyce duo mniejszy od wykazywanego przez model, motywem ekspansji imperialistycznej moe by w stosunkowo wyszej mierze obok kwestii rynku zwyka grabie obcych krajw i ludw. Tym bardziej te konkretnym przedmiotem tej ekspansji moe by kady kraj tak niekapitalistyczny, jak kapitalistyczny. 2. Z tego samego powodu teoretyczna granica ekonomiczna kapitalizmu, ktra wobec niezdolnoci endogenicznych, a take na wp egzogenicznych czynnikw, do dostatecznej dynamizacji systemu w dalszym cigu zdaje si istnie, oddala si jednak znacznie. 3. Wobec tego, e dodatkowy popyt w odpowiednich, rosncych rozmiarach moe te stwarza pastwo, swoist teoretyczn granic ekonomiczn kapitalizmu moe by pene przeksztacenie si ukadu prywatno-kapitalistycznego w pastwowo-kapitalistyczny. Kapitalistyczny charakter spoeczestwa przejawiaby si wwczas w nierwnociach wynikajcych z bogactwa i wadzy oraz w wielkim zorganizowanym marnotrawstwie. W skali wiata kapitalistycznego pogbiaaby si przepa midzy nielicznymi krajami gospodarczo wysoko rozwinitymi i pozostaymi210. 4. Cho dodatkowy popyt moe stwarza take ukad socjalistyczny, jego szybki rozwj przyblia historyczny kres kapitalizmu w skali wiatowej. 5. Oglny mechanizm upadku kapitalizmu pozostaje niezmieniony: wszystkie formy rozwizywania przez ten system pogbiajcej si sprzecznoci midzy warunkami produkcji i
209

Zwizek oglnej teorii reprodukcji kapitalistycznej oraz teorii cyklu trafnie uj H. Grossmann w nastpujcej wypowiedzi: Jeli ju ustalilimy oglne tendencje rozwojowe, wyjanienie periodycznych odchyle od zasadniczej linii rozwoju, a wic periodycznych kryzysw, bdzie zupenie atwe. W ten sposb marksowska teoria akumulacji i krachu musi by jednoczenie take teori kryzysw. (H. Grossmann: Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems, Leipzig 1939, s. 106). 210 Mona by sobie wyobrazi ca klas kapitalistw pisa J. Marchlewski w swej recenzji z Akumulacji kapitau ktra planowo stosowaaby dodatkow si robocz klasy robotniczej, eby wytwarza coraz wicej przedmiotw zbytku. Nie byby to jednak kapitalizm, brak byoby bowiem podstawowego elementu: indywidualnego sposobu gospodarowania i indywidualnego przywaszczania wartoci dodatkowej. Gdyby tak byo, stosunki spoeczne byyby tak jasne, e wyzyskiwani wkrtce pooyliby im kres.

161

realizacji prowadz do ekonomicznych, spoecznych i politycznych napi i wybuchw w rnej skali. Historyczna granica systemu, jego socjalistyczne przeksztacenie moe by tylko wynikiem masowych ruchw politycznych. Wnioski powysze s wprawdzie mniej ,,mocne, ale te chyba i mniej jednostronne ni wycignite przez autork Akumulacji. By moe nie s one jeszcze wystarczajco przemylane i trafne. Wane jest jednak to, e powstay cakowicie na gruncie teorii R. Luksemburg i pozostaj w jej ramach, a jednoczenie powanie zbliaj t teori do rzeczywistoci. III. Ocena teorii Oglna teoria kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej dowodzia R. Luksemburg powinna wyjania dwie strony zagadnienia: ponadustrojow prawidowo ogln oraz specyfik realizowania si jej w kapitalizmie. Prawidowo oglna zostaa wykryta i sformuowana przez Marksa w II tomie Kapitau. W pozostaych tomach Kapitau, a szczeglnie w trzecim, wyjaniona zostaa przez niego zasadnicza specyfika kapitalistycznego sposobu produkcji. Trzeba uj t specyfik w skali globalnego kapitau spoecznego. Powinny zosta wyjanione: 1 specyficzne trudnoci, na jakie natrafia akumulacja kapitau; 2 specyficzne rodki i metody, dziki ktrym dokonuje si ona jednak; 3 ewentualnie take niewystarczalno tych rodkw i metod w skali historycznej, tj. nieuchronno oraz oglny mechanizm upadku kapitalizmu. W rezultacie teoria kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej powinna da najbardziej oglne wyjanienie rzeczywistego historycznego procesu rozwoju i upadku kapitalizmu. W szczeglnoci na jej gruncie powinny sta si zrozumiae: swoiste stosunki kapitalizmu ze rodowiskiem, w ktrym si on rozwija; nierwnomierno i skokowo tego rozwoju; powstawanie nadmiaru kapitau obok nadmiaru si roboczych i hamowanie tempa akumulacji; ekspansja imperialistyczna. Czy rozwinita przez R. Luksemburg teoria akumulacji kapitau wyjania najoglniej rzeczywisty proces historyczny? Wydaje si, e w powanej mierze spenia ona ten postulat. Szczegowe uzasadnienie powyszej tezy nie jest w ramach niniejszego artykuu moliwe. Oglne jej uzasadnienie mona znale we wspomnianym artykule M. Mieszczankowskiego 211.
211

Mieszczankowski stara si zweryfikowa historycznie tez R. Luksemburg, i dla rozwoju kapitalizmu konieczne jest istnienie rynkw niekapitalistycznych. Dochodzi on do wniosku, e nie by to decydujcy warunek kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej w pierwszych stadiach rozwoju kapitalizmu (w caym okresie wolnej konkurencji); e teza Ry zacza by suszna w pierwszej fazie kapitalizmu monopolistycznego; e w swej istocie (cho nie formie) staa si w peni suszna w odniesieniu do pastwowo-monopolistycznego stadium kapitalizmu. Nasuwaj si tu pewne uwagi. Myl, e problem rynku w rnych etapach rozwoju kapitalizmu ma rn wag i e stopniowo zaostrza si coraz bardziej, jest oczywicie cakowicie suszna. Nie bya ona obca Ry Luksemburg; wrcz odwrotnie, staa si przecie gwn podstaw wyodrbnienia przez ni fazy imperializmu. Wtpliwoci budzi pierwsza cz wniosku M. Mieszczankowskiego. Mona bowiem wykaza, e u podstaw kapitalistycznej industrializacji np. Anglii albo Krlestwa Polskiego leay wanie rynki niekapitalistyczne (interesujce, jak by ta industrializacja dokonaa si bez nich chyba jeszcze trudniej ni we wspczesnych krajach sabo rozwinitych). W caym za wolnokonkurencyjnym etapie kapitalizmu regularnie wybuchay kryzysy, co dowodzi, e kwestii nie rozwizywa w peni nie tylko rynek kapitalistyczny samodzielnie, ale nawet cznie z aktualnym rynkiem niekapitalistycznym. Nie rozwiza jej te potem powany wzrost pac roboczych. W pewnych fazach rozwojowych np. w okresie intensywnej industrializacji czy masowego przekuwania aparatu produkcyjnego na now technik popytowy efekt inwestycji przewaa nad podaowym i w tym sensie kapitalizm sam sobie tworzy wystarczajcy rynek zbytu. Jednake zawsze ma to swj kres i problem rynku powraca w zaostrzonej formie. Nie decydujc w jednej z faz, decyduje on dugofalowo o kapitalistycznym rozwoju, co najmniej za o jego tempie.

162

Wiadomo ju dzi, e Akumulacja kapitau miaa powan warto teoretyczn, nie wiadomo jednak dokadnie, na czym ona polegaa. Rne s sdy w tej kwestii. Moim zdaniem warto dziea Ry polegaa przede wszystkim: 1. Na rozpoznaniu moliwoci, potrzeby oraz kierunku uzupenienia marksowskiej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Ra Luksemburg pierwsza rozpoznaa znaczenie marksowskich schematw jako podstawy teorii reprodukcji rozszerzonej niezalenie od spoecznej formy tej reprodukcji. W zwizku z tym jednak dostrzega, e schematy nie stanowi penej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Za czynnik decydujcy o specyfice tej reprodukcji susznie uznaa wykryt przez Marksa sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej. Miaa te racj sdzc, e mona i trzeba wprowadzi t sprzeczno do teorii akumulacji kapitau. Szkoda, e wizao si to wszystko z ostr polemik z marksowskimi schematami. Niektrzy obrocy Marksa odmwili potem jakiegokolwiek naukowego sensu zarwno tej, jak i wszelkim innym prbom rozwinicia marksistowsko-leninowskiej teorii rozwoju kapitalizmu. W rezultacie nowe problemy zacza wysuwa ekonomia buruazyjna; 2. Na postawieniu problemu niezalenie od kwestii kryzysw i cykli koniunkturalnych. Ra Luksemburg posza tu ladem Marksa, ktry wiele kwestii w tym take problem reprodukcji rozszerzonej tak wanie stawia i rozwizywa. Susznie stwierdzia, e kryzysy i cykle nie stanowi samego zagadnienia reprodukcji kapitalistycznej, ani te jedynej formy rozwizywania sprzecznoci midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej (czego dowid niezbicie dopiero pniejszy rozwj kapitalizmu). Otworzyo to drog do rozwizania oglnego i w rezultacie wykrycia pozytywnych form rozwizywania tej sprzecznoci przez kapitalizm. Olbrzymia wikszo marksistw uwaaa natomiast jeszcze przez par dziesitkw lat po ukazaniu si Akumulacji, e marksowska teoria kryzysw i cykli koniunkturalnych wyczerpuje zagadnienie specyfiki reprodukcji kapitalistycznej. Spowodowao to opnienie w rozpoznaniu i teoretycznym wyjanieniu szeregu wanych nowych zjawisk w przebiegu tej reprodukcji; 3. Na pionierskiej konstrukcji modelu wprowadzajcego kwesti efektywnego popytu do oglnej teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. Model Ry Luksemburg, ktry tak wielu ekonomistom wyda si zupenie nonsensowny, umoliwi autorce wycignicie bardzo istotnych wnioskw. W wyniku odrzucenia Akumulacji dopiero po wielu latach ponownie rozpoznano potrzeb tego typu konstrukcji. Nowe modele budowali pocztkowo z nielicznymi wyjtkami, w tym z jednym bardzo wanym (Kalecki) ekonomici buruazyjni. Niektre ze wspczesnych modeli zdaj si lepiej suy sprawie wyjanienia specyfiki kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej ni model R. Luksemburg, ktry jednak jak si wydaje nie utraci okrelonych walorw; 4. Na wskazaniu na tendencj stagnacyjn w kapitalizmie oraz na rynek zewntrzny jako decydujcy na dalsz met, wiodcy czynnik dynamizacji ukadu. Na tendencj stagnacyjn w kapitalizmie wskazyway poprzednio i potem w marksistowskiej ekonomii politycznej teorie szczegowe (bezrobocia, wzgldnego nadmiaru kapitau, kryzysu, monopolu). Kwestia rynku uwikana zostaa niezbyt szczliwie w polemik midzy rosyjskimi rewolucyjnymi marksistami a narodnikami i legalnymi marksistami. W rezultacie zwyciyo przekonanie, e kapitalizm sam sobie tworzy rynek zbytu ktry jest odwrotnoci podziau pracy w zwizku z czym rozwija si on i bdzie si rozwija take w zacofanej Rosji nawet w wypadku braku rynkw zewntrznych. To w szerokich granicach teoretycznych suszne stanowisko zostao jednak zbytnio zabsolutyzowane. Kwestia rynku jako zasadniczo rozwizywana przez sam kapitalizm uznana zostaa za pozorn, rola rynku zewntrznego w kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej zostaa praktycznie 163

zanegowana. Tymczasem dalszy rozwj kapitalizmu dowid realnoci i wielkiego znaczenia tej kwestii. Dzi rynek zdaje si by najistotniejszym kluczem do zrozumienia szeregu zasadniczej wagi zjawisk w rozwoju ekonomicznym tak poszczeglnych krajw, jak wiata kapitalistycznego w caoci, w tym przede wszystkim dynamiki oraz kierunkw rozwoju. Dynamizujca kapitalistyczn reprodukcj rola rynku zewntrznego lub quasi-wewntrznego nie ulega dzi wtpliwoci; 5. Na wykazaniu doniosej roli rodowiska niekapitalistycznego w rozwoju kapitalizmu i zasadniczo poprawnym wyjanieniu tej roli. Ra Luksemburg uznaa akumulacj kapitau za proces historyczny, w ktrym specyficzna wymiana materii ze spoeczestwami przedkapitalistycznymi z zastosowaniem wobec nich metod akumulacji pierwotnej ma doniose znaczenie. Wielka rola rodowiska niekapitalistycznego w kapitalistycznej industrializacji np. Anglii czy obecnie krajw Trzeciego wiata nie ulega wtpliwoci, jednake w wyniku druzgoccej krytyki teorii R. Luksemburg cay ten interesujcy kierunek bada zosta w marksistowskich badaniach ekonomicznych zarzucony; 6. Na pionierskim rozpoznaniu doniosej nowej roli ekonomicznej pastwa buruazyjnego oraz rozpoznaniu w militaryzacji nowej formy rozwizywania przez kapitalizm trudnoci reprodukcji rozszerzonej. Pastwo jest niezbdnym i jednym z najistotniejszych elementw teorii R. Luksemburg, traktujcej akumulacj kapitau jako wielki historyczny proces rozwoju i upadku kapitalistycznego sposobu produkcji. Peni ono donios rol ekonomiczn na pocztku tego procesu, m.in. przyspieszajc kosztem niekapitalistycznego rodowiska industrializacj kapitalistyczn (co Ra zbadaa i przedstawia w pracy o przemysowym rozwoju Krlestwa Polskiego); tworzc imperia zapewnia warunki akumulacji w okresie dojrzaoci kapitalizmu; dynamizuje wreszcie zgrzybiay system tworzc i rozwijajc rynek zbrojeniowy. Dzi doniosa rola ekonomiczna pastwa buruazyjnego jest uznawana powszechnie. Wystarczy jednak przypomnie los pierwszej powojennej pracy Wargi, by stao si jasne, e cakowite odrzucenie teorii Ry przez ekonomistw marksistowskich i w tym wypadku spowodowao znaczne naukowe straty i opnienia; 7. Na utrzymaniu i prbie uzasadnienia koncepcji ekonomicznej granicy kapitalizmu. Koncepcja ta do rozpowszechniona wrd marksistw pokolenia R. Luksemburg 212 zostaa potem gwnie w wyniku krytyki Akumulacji kapitau oraz z okrelonych powodw politycznych niemal cakowicie zarzucona. Tymczasem wydaje si ona interesujca i podna teoretycznie. Nie jest wykluczone, e jest ona zasadniczo trafna. Wszak zgodnie z marksizmem kady system spoeczno-ekonomiczny zwizany jest z okrelonym etapem w rozwoju si wytwrczych. Ju obecnie w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych przedsibiorczo prywatn w szeregu dziedzin musiao zastpi pastwo. Trudno sobie wyobrazi kapitalizm w warunkach penej automatyzacji produkcji i obfitoci wszelkich dbr materialnych. Inn spraw jest natomiast mechanizm upadku przeytego systemu spoeczno-ekonomicznego. Automatyzmu tu nie ma konieczne jest dziaanie wielkich mas ludzkich pod kierownictwem partyjnych awangard. W zalenoci od warunkw obiektywnych i subiektywnych szybko i konkretne formy procesu upadku systemu mog by rne. Jak z powyszego wida, naukowa warto Akumulacji kapitau bya zdaniem moim wysoka, a uznanie tej pracy przez myl marksistowsk za zasadniczo bdn byo, z naukowego punktu widzenia, kosztownym nieporozumieniem. Moe nie doszoby do tego przynajmniej w takim
Por. w tej sprawie: Z. Kluza-Woosiewicz: Teoria rozwoju kapitalizmu w dyskusjach socjaldemokracji niemieckiej 18911914, Warszawa 1963.
212

164

zakresie gdyby dzieo Ry nie miao kilku cech niezwykle utrudniajcych rozpoznanie jego walorw. Bya ju o nich mowa. Zaliczybym do nich przede wszystkim: 1 brak jakiejkolwiek konkretyzacji wysoce abstrakcyjnej teorii, oraz 2 przecenienie znaczenia jednej z form rozwizania (rodowiska niekapitalistycznego). Rezultatem bya zbyt oglna i jednostronna teoria imperializmu oraz teoria krachu kapitalizmu istotnie czynica wraenie mechanistycznej. Tote cho nie zgadzam si z pokoleniami krytykw Akumulacji nie dziwi si im: mieli wystarczajco wiele punktw zaczepienia. Formuowali te oni bardzo czsto suszne tezy, ktre jednak z reguy w niczym nie podwaay abstrakcyjnej teorii R. Luksemburg. IV. Krytycznie o krytyce Niemal kady z krytykw Akumulacji kapitau by gboko przekonany, e teoria, ktr on sam rozporzdza, jest jedynie susznym caociowym ujciem rzeczywistoci. Tymczasem zaoenia w rodzaju: teoria jest albo cakowicie prawdziwa, albo cakowicie faszywa, teoria prawdziwa jest tylko jedna i w konsekwencji teoria prawdziwa jest wyczerpujca s wyjtkowo niebezpieczne w odniesieniu do tak skomplikowanego przedmiotu bada, jakim jest spoeczestwo, a nawet tylko jego gospodarka213. Warto zbada pod tym ktem widzenia gwne kierunki oceny Akumulacji. Uzasadnione wydaje si wyrnienie co najmniej dwch takich kierunkw. Pierwszy z nich zasadniczo nie dostrzega problemu wysunitego przez R Luksemburg, drugi dostrzega w problem, ale inaczej ni Ra go rozwizuje. Wybitnym przedstawicielem pierwszego kierunku jest N. Bucharin, za wybitnego reprezentanta drugiego naley uzna M. Kaleckiego. N. Bucharin i inni Teoretyczne pozycje Bucharina s znane. Dysponuje on marksowskimi schematami reprodukcji rozszerzonej, marksowsk teori kryzysu, leninowsk teori rynku, a ponadto leninowsk teori imperializmu. Uwaa ten zestaw za cakowicie wystarczajcy dla wyjanienia problemw, ktrych dotyczy praca Ry. Dostrzega on oczywicie kwesti realizacji w kapitalizmie, sdzi jednak, i znajduje ona cakowite rozwizanie w szybszym wzrocie dziau I oraz w kryzysach. Ale jeli tak, to i w czystym kapitalizmie z realizacj nie powinno by szczeglnego problemu, niewiele ma z ni wsplnego imperializm, a kapitalizm nie ma adnej specjalnej granicy ekonomicznej. Powysze trzy wnioski zestawia Bucharin z odwrotnymi wnioskami Ry. Natychmiast te dochodzi do przekonania, e zasadniczo bdna jest stanowica ich podstaw, a rna od
213

W zalenoci od punktu widzenia jedne cechy rzeczywistoci wystpuj ostro i wyranie, inne tylko w zarysie, inne jeszcze pozostaj niewidoczne. Gospodark mona bada w caoci lub okrelony jej wycinek szczegowo; mona interesowa si powierzchni lub gboko ukrytymi mechanizmami; mona bada j w statyce i dynamice itd. Jedne z otrzymanych wynikw bd mie ogromn wag poznawcz, inne mniejsz lub zgoa adn. Jeli jednak tak, to nie mona z gry wykluczy istnienia obok siebie rnych teorii ekonomicznych, w ramach swych zaoe badawczych zasadniczo prawdziwych. Ponadto teorie suszne s czciej w okrelonej mierze ni absolutnie. Ostatecznym probierzem teorii jest naturalnie nie inna, choby najbardziej wiarygodna teoria, lecz rzeczywisto. Powysze oczywiste stwierdzenia nie maj nic wsplnego z relatywizmem poznawczym. Rzeczywisto udowodnia np., e marksistowska teoria ekonomiczna prawidowo wyjania najbardziej podstawowe zjawiska i mechanizmy gospodarki kapitalistycznej.

165

marksowskiej teoria akumulacji. Przystpujc z tym zaoeniem do badania, odkrywa w tej teorii oczywicie bd za bdem. Przede wszystkim nie widzi on adnego sensu w pytaniach Luksemburg, co jest celem akumulacji kapitau i kto jest konsumentem akumulowanej czci wartoci dodatkowej. I nic dziwnego: nie mona bowiem zrozumie modelu, jeli nie dostrzega si problemu, ktry w model w pewien sposb stawia. Std w swym synnym skrzydlatym powiedzonku nie Ry, a sobie wystawia Bucharin wiadectwo ubstwa214. Krytyk ten dochodzi do wniosku, e znanej marksistce zupenie pomieszao si w gowie, w wyniku czego w kwestii reprodukcji rozszerzonej i roli w niej pienidza wygaduje ona kompletne bzdury215. Z kolei operujce rednimi z cyklu rozumowanie Ry zestawia Bucharin z marksowsk teori kryzysu. I tu rezultat jest atwy do przewidzenia: liczba bdw Ry ronie. Ronie ona dalej, gdy krytyk rozpatruje kwesti ekspansji imperialistycznej, ktrej motywem jest jego zdaniem po prostu zysk nadzwyczajny, a nie pogo za rynkami czy si robocz 216. Zysku tego daj monopole, o ktrych Ra nic nie pisze. Itd. Faszywa teoria akumulacji i imperializmu stwierdza Bucharin doprowadzia R. Luksemburg do faszywej teorii krachu kapitalizmu. rodowisko niekapitalistyczne jest jeszcze tak wielkie, e gdyby jej pogld by cho w przyblieniu suszny, kiepsko byoby ze spraw rewolucji; tylko dziki logicznej niekonsekwencji moga Ra wycign odwrotny wniosek. W zakoczeniu doszukuje si krytyk zwizku teoretyczno-ekonomicznych bdw Luksemburg z szeregiem jej pogldw praktyczno-politycznych (w kwestii narodowej, chopskiej, kolonialnej). Krytyka bucharinowska, uzasadniona jednostronnoci rozwiza Ry, bya oczywicie w jakiej mierze trafna. W caoci jednak w wyniku negacji zasadniczego problemu bya ona w gruncie rzeczy bezwartociowa. Zagmatwaa te niezwykle spraw stosunku teorii R. Luksemburg do okrelonych fragmentw marksowskiej teorii kapitalizmu oraz pogldw Lenina217.
214

Istotnie. Jeli kto bowiem zakada reprodukcj rozszerzon na pocztku wywodu logicznego, atwo oczywicie o to, aby pojawia si ona na jego kocu. Jest to po prostu prosta reprodukcja prostego bdu logicznego. 215 Wspczesne opinie w tej ostatniej sprawie s inne. Por. artyku Z. Grabowskiego: Pienidz w ujciu cyrkulacyjnym i dochodowym. Ekonomista 1969 nr 6. 216 Uparte przeciwstawianie zysku i rynku sprawia wraenie, e Bucharin zna moliwo osigania zysku bez sprzeday. A oto prbka jego krytyki: Zdaniem Ry kapitalizm bez przywozu ze sfer niekapitalistycznych dodatkowej siy roboczej jest niemoliwy... Zdaniem R. Luksemburg nie istnieje nadmiar, lecz brak si roboczych. Go si wtedy dzieje z teori zuboenia? Czy wobec tego Bernstein ma racj? A jak rzecz si ma wtedy ze sprzecznoci midzy produkcj a konsumpcj? Towarzyszka Ra jest tak naiwna, e nie pomylaa o tym, i jej teza o niemoliwoci kapitalizmu bez niekapitalistycznych si roboczych niszczy podstawy jej wasnej teorii. Teza ta neguje ndz mas, bez ktrej nie mona posun si naprzd. N. Bucharin: Der Imperialismus und die Akkumulation des Kapitas, Berlin 1926, s. 106107. 217 Zgodnie z rozwijajc si ju wwczas tendencj, Bucharin schematycznie zestawi i cakowicie przeciwstawi sobie pogldy R. Luksemburg oraz Marksa i Lenina. Wynikao to jeli chodzi o naukow stron sprawy z przekonania o zupenej bdnoci teorii Ry. Na pocztku artykuu staraem si wyjani rzeczywisty stosunek tej teorii do marksowskiej teorii kryzysu z jednej strony i do marksowskich schematw reprodukcji rozszerzonej z drugiej. Przypomn, i moim zdaniem daleki jest on od przeciwstawnoci. Zastanawiaem si take nad jej stosunkiem do leninowskiego ujcia problemu rynku i w zwizku z tym kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej oraz do leninowskiej teorii imperializmu. W pierwszym przypadku stwierdziem raczej przeciwstawno, w drugim raczej komplementarno pogldw. W obu zajem zatem stanowisko zblione do stanowiska T. Kowalika (por. jego artykuy zamieszczone w Ekonomicie 1963 nr 1 i 1969 nr 1). Stanowisko zblione nie oznacza jednak tosame. Tak np. zupenie nie zgadzam si z tez Kowalika, e Imperializm jako najwysze stadium Lenina moe by traktowany jako

166

Dokonana przez Bucharina wielka krytyka teorii R. Luksemburg przeya go o dziesiciolecia. Staa si ona jak wiadomo gwn, cho nieoficjaln podstaw krytyk i ocen Akumulacji kapitau w ruchu komunistycznym w latach od 30-tych do w niektrych krajach chwili obecnej. M. Kalecki i teorie wspczesne Kalecki podchodzi do Akumulacji kapitau oczywicie zupenie inaczej ni Bucharin. Take wprawdzie wykrywa w tej pracy bdy, lecz duo mniej i zupenie inne. M. Mieszczankowski zastanawia si, czy naprawd chodzi tu o bdy Ry. Krytyce Kaleckiego warto przyjrze si bliej tym bardziej, i rzuca ona ciekawe wiato na sens i kierunek teoretycznej prby R. Luksemburg. Punktem wyjcia jest dla Kaleckiego w odrnieniu od Bucharina rzeczywisto wspczesnego kapitalizmu. Pewne istotne zjawiska, ktre za czasw Ry pojawiy si dopiero, tak e dostrzeenie ich wagi w dalszej perspektywie byo trudne, rozwiny si i dojrzay. W tym jak mwi Kalecki dziwnym i niewesoym wiecie, w ktrym obecnie yjemy, w funkcjonowaniu kapitalizmu decydujc rol odgrywa pastwowy rynek zbrojeniowy. W ten sposb rzeczywisto z wielk si wysuna problem bodcw kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej, konkretnie za niewystarczalnoci wewntrznych i koniecznoci specyficznych zewntrznych bodcw akumulacji kapitau. Aby odpowiedzie na pytanie, co stanowi przeszkod dla reprodukcji rozszerzonej i w szczeglnoci czy nie stwarza jej brak rynku zbytu, naleao zdaniem Kaleckiego zbudowa teori ksztatowania si decyzji inwestycyjnych, i to tak, ktra by obejmowaa caoksztat dynamiki gospodarki kapitalistycznej, a nie tylko cykl koniunkturalny. Rozwinicie jej uwaa Kalecki za centralne zadanie ekonomii politycznej kapitalizmu. Ot z satysfakcj trzeba stwierdzi, e Ra Luksemburg nie tylko pierwsza rozpoznaa problem, ale te pierwsza zrozumiaa potrzeb i podja prb zbudowania teorii obejmujcej caoksztat dynamiki gospodarki kapitalistycznej, a nie tylko cykl koniunkturalny. Podobnie jak R. Luksemburg, dla ujcia i rozwizania problemu Kalecki buduje uproszczony model teoretyczny. Chocia rni si on od modelu Ry 218, prowadzi swego autora do analogicznego wniosku: e kapitalistyczna reprodukcja rozszerzona bynajmniej nie jest spraw oczywist i e wymaga ona staego dziaania czynnika lub czynnikw zewntrznych albo co najmniej na wp zewntrznych w stosunku do systemu. O jaki czynnik lub czynniki chodzi? Tutaj drogi R. Luksemburg i Kaleckiego zdaj si rozchodzi. W wietle modelu Kaleckiego czynnikiem takim mog by przede wszystkim innowacje techniczne, odkrycia w zakresie surowcw itp., ktre otwierajc przed kapitalistami coraz to nowe perspektywy, skaniaj ich do podejmowania inwestycji przekraczajcych poziom inwestycji restytucyjnych. Innowacje jednak stwierdza Kalecki tylko w pewnej mierze wyprowadzaj kapitalizm z impasu reprodukcji prostej: nie gwarantuj one penego wykorzystania si
synteza prac Hilferdinga i Ry Luksemburg. Akumulacj uzna Lenin za bdn, trudno si te doszuka ladw jej lektury w Imperializmie. Moim zdaniem obie prace jedynie nie s antagonistyczne, gdy ujmuj imperializm od dwch rnych stron i na dwch rnych szczeblach rozumowania. 218 Porwnujc oba modele trudno oprze si wraeniu, e podstawowy dla kapitalizmu problem realizacji model Ry stawia wprawdzie bardzo oglnie, ale za to czysto, w odrnieniu od podkrelajcego decyzje inwestycyjne modelu Kaleckiego.

167

wytwrczych, gdy nie s w stanie wyeliminowa wpywu na rozwj systemu niedostatecznej pojemnoci rynkw zbytu. Zatem zdaniem Kaleckiego pomimo czynnika innowacji: 1 w ukadzie kapitalistycznym wzrost rynku pozostaje w tyle za wzrostem produkcji; 2 powstaje nadwyka, ktra w ramach tego ukadu nie moe zosta zrealizowana; 3 wyjciem z sytuacji jest rynek zewntrzny. Ot dokadnie to samo twierdzia R. Luksemburg. W teorii Kaleckiego (jeli dobrze j rozumiem) rola rynku zewntrznego polega jednak inaczej ni u Ry na wzgldnie trwaej absorpcji nadwyki. Moe to nastpowa jedynie w zakresie nadwyki eksportu towarw do krajw niekapitalistycznych, czyli w zakresie eksportu tam kapitau219. Ten ostatni moliwy jest take na stworzony przez pastwo z poyczek od kapitalistw rynek zbrojeniowy. Wreszcie, realizacja nadwyki towarowej cho bez wzrostu zyskw kapitalistycznych moe nastpowa i wwczas, gdy zbrojenia finansowe s nie z poyczek, a z podatkw ciganych od kapitalistw. Oto w skrcie problem i jego rozwizanie w ujciu Kaleckiego. Porwnuje on teraz swoje rozwizanie z rozwizaniem Ry i stwierdza w tym ostatnim nastpujce bdy: a) niedostrzeenie przez Luksemburg moliwoci ograniczonej dynamizacji kapitalizmu przez innowacje; b) ilociowe przecenienie przez ni znaczenia rynkw zewntrznych (w wyniku bdu w analizie ich oddziaywania na kapitalizm niesusznego przekonania, e na realizacj nadwyki rzutuje cay eksport towarw na te rynki); c) przecenienie rynkw niekapitalistycznych, a nie docenienie rynku zakupw pastwowych; d) traktowanie jako czynnika realizacji nadwyki towarowej caoci wydatkw pastwowych zamiast ich czci finansowanej z poyczek lub z podatkw od kapitalistw; e) w rezultacie nie docenienie ekonomicznych moliwoci kapitalizmu w zakresie przezwyciania trudnoci reprodukcji rozszerzonej i przeduania swego istnienia. * W niniejszym artykule sformuowano kilka wnioskw, z ktrych jeden zbliony jest do drugiego wniosku Kaleckiego, dwa za inne tosame z trzecim i pitym wnioskiem tego. Powstay one przy tym na innej drodze bynajmniej nie na drodze polemiki z teori R. Luksemburg. Gwna rnica midzy t teori a teoriami wspczesnymi zdaje si polega na odmiennym ujciu mechanizmu czynnikw zewntrznych lub quasi-wewntrznych: zdaniem Ry absorbcja nadwyki nie jest, natomiast zdaniem Kaleckiego i innych jest warunkiem skutecznego dziaania tego mechanizmu220; R. Luksemburg w oparciu o swj model teoretyczny dowodzi, e kapitalizm
219

Nie eksport dbr stanowi wic przyczynek dla realizacji produktu, lecz eksport kapitau. Tylko w tym stopniu w jakim system kapitalistyczny poycza wiatu niekapitalistycznemu (lub w jakim stopniu ten ostatni wyzbywa si nalenoci od systemu kapitalistycznego i zota), moliwe jest lokowanie na zewntrz nadwyek towarowych. Tylko w tym stopniu rynki zewntrzne rozwizuj sprzeczno rozwoju kapitalizmu. M. Kalecki: Zagadnienie realizacji u Tugana-Baranowskiego i Ry Luksemburg, cyt. wyd., s. 18. 220 Kalecki sdzi jak si zdaje e Ry Luksemburg przynajmniej w gwnym nurcie wywodw te chodzi o absorbcj nadwyki przez rodowisko niekapitalistyczne (lub pastwo). Dlatego poprawia j tylko ilociowo: e oddziauje tu nie cay eksport, a jedynie nadwyka eksportowa. Tymczasem Ra cho nie wyklucza absorbcji w ujciu Kaleckiego mwi czsto jedynie o dodatkowym popycie w odpowiednim momencie, zrekompensowanym nastpnie poda. Mimo i obecnie zorganizowane marnotrawstwo wydaje si atrybutem kapitalizmu i warunkiem wzgldnie wysokiego tempa jego rozwoju, do atwo poda przykady szybkiego rozwoju w oparciu jedynie lub gwnie o rynki zewntrzne. Za niesuszny uwaam ponadto nastpujcy zarzut Kaleckiego: Ra Luksemburg rozpatrujc kwesti podejmowania

168

dynamizuje jedynie tworzc przynajmniej przejciowo dodatkowy rynek zbytu czynnik zewntrzny lub quasi-wewntrzny w postaci pastwa, gdy natomiast wspczesne teorie ekonomiczne w oparciu o swoje modele teoretyczne dowodz, e kapitalizm wysoce dynamizuje absorbujc cz nadwyki ekonomicznej spoeczestwa buruazyjnego czynnik zewntrzny lub quasi-wewntrzny w postaci pastwa, ale e w pewnej mierze mog go te dynamizowa takie czynniki, jak przyrost ludnoci, pac, a przede wszystkim innowacje i wynalazki techniczne. Stanowiska zgodne s natomiast ze sob w najwaniejszej sprawie e kapitalizm bez czynnika zewntrznego lub quasi-wewntrznego w postaci pastwa nie jest w stanie osign trwale wysokiej dynamiki rozwoju. W kwestii innowacji wyraono pogld, i czynnik ten teoria akumulacji R. Luksemburg prawdopodobnie zawiera w sobie, nie przydajc mu jednak wagi tak z powodw formalnych (model), jak merytorycznych (innowacje bowiem nie rozwizuj problemu niedostatecznej pojemnoci rynkw zbytu, wycznie ktremu teoria Ry jest powicona). Charakter rozbienoci naleaoby dokadnie zbada221. Wstpnie wydaje si, e teorie R. Luksemburg, M. Kaleckiego, a take Barana-Sweezego, w rny wprawdzie sposb, ujmuj jednak rzeczywisto, ujawniajc istotne jej cechy. Ale jeli tak, to nie mog by one po prostu przeciwstawiane sobie. V. Wnioski oglne W Akumulacji kapitau oglnym przedmiotem bada jest sprzeczno midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji wartoci dodatkowej, przy czym nacisk pooono na warunki realizacji. Efektem tej sprzecznoci jest stagnacyjna tendencja gospodarki kapitalistycznej. Po stwierdzeniu tej tendencji autorka pracy skupia sw uwag nie na negatywnych rozwizaniach sprzecznoci (niewykorzystanie lub niszczenie mocy produkcyjnych), lecz na jej rozwizaniach pozytywnych, czyli na czynnikach dynamizujcych gospodark kapitalistyczn, przy tym jedynie na zasadniczych, dugofalowych i zewntrznych (rynki niekapitalistyczne). Tym samym jej teoria nie jest oczywicie pen ogln teori dynamiki gospodarki kapitalistycznej.
decyzji inwestycyjnych rozumuje tak, jak gdyby te decyzje pochodziy nie od poszczeglnych kapitalistw, lecz od klasy kapitalistw jako caoci. A ta klasa przecie wie, e w ostatecznym wyniku rynku na nadwyk towarw nie ma wic po co inwestowa? Kapitalici stwierdza Kalecki robi wiele rzeczy jako klasa, ale niewtpliwie nie inwestuj jako klasa. (Chyba e robi to za nich pastwo...) A gdyby ju tak si rzecz miaa, to mogliby przecie uprawia klasow polityk inwestowania nadwyki i realizowa w ten sposb teori Tugana-Baranowskiego. op. cit., s. 17. Uprawiana obecnie przez kapitalistw za porednictwem pastwa klasowa polityka inwestowania jest jednym ze specyficznych rozwiza problemu realizacji. R. Luksemburg dostrzega je niemal w chwili jego narodzin. W swym postawieniu problemu natomiast za podstaw rozumowania konsekwentnie przyjmowaa ona czysty kapitalizm prywatny. W takim kapitalizmie, gdy zabraknie efektywnego popytu i ceny zaczynaj spada, decyzje inwestycyjne rewiduj wprawdzie poszczeglni kapitalici, ale wszyscy mniej wicej jednoczenie i w tym samym kierunku. W teorii operujcej rednimi z cyklu ten wanie fakt (jak i odwrotny) R. Luksemburg prawidowo moim zdaniem uwzgldnia. 221 By moe, teoria Ry jest po prostu szersza i dopuszcza np. absorpcj nadwyki jako jedno z rozwiza (ktre potem nieprzypadkowo wysuno si realnie na czoo). Tego rodzaju stosunek tej teorii do teorii wspczesnych wydaje si do prawdopodobny take generalnie. Kalecki np. buduje teori decyzji inwestycyjnych kapitalistw indywidualnych. Decyzje te, od ktrych bdzie zalea stan rynku, same jednak zale od stanu rynku. Fakt, e w kapitalizmie efektywny popyt, oglnie biorc, nie nada za produkcj, zdaje si wysuwa teori realizacji jako oglniejsz przed teori decyzji inwestycyjnych.

169

Akumulacja wydaje si zawiera liczne logiczne bdy i niekonsekwencje tylko wwczas, gdy na zawart w niej teori patrzy si z pozycji mniej lub bardziej odmiennych innych teorii. Jeli dokadnie przeledzi rozumowanie R. Luksemburg, zrozumie problem oraz model, w ktrym stawia ona i rozwizuje ten problem, rzekome logiczne bdy i niekonsekwencje znikaj. Akumulacja wydaje si zasadniczo bdna wwczas, gdy zestawia si j z teori (lub interpretacj teorii), ktra albo w ogle nie dostrzega problemu efektywnego popytu, albo te sdzi, e pene jego rozwizanie stanowi szybszy rozwj dziau I i kryzysy. Zestawienie teorii Ry ze wspczesnymi teoriami obejmujcymi caoksztat dynamiki gospodarki kapitalistycznej, a nie tylko cykl koniunkturalny, natychmiast obraz zmienia: Akumulacja okazuje si cho nie pozbawion bdw prac pioniersk i cenn. Zestawienie wreszcie w pewnym stopniu skonkretyzowanej teorii z rzeczywistoci pozwala wysun tez o znacznym zakresie jej susznoci. Dokadniej okreli ten zakres mog jedynie dalsze badania. Akumulacja wydaje si niemarksistowska zwaszcza wwczas, gdy zestawia si j ze schematyczno-dogmatyczn wersj marksistowskiej teorii ekonomicznej, ktra m.in. ju sam krytyk schematw Marksa uznaje za niedopuszczaln i przypisuje Ry koncepcj automatycznego krachu kapitalizmu. W rzeczywistoci dzieo wybitnej rewolucyjnej marksistki zrodzone z krgu idei Kapitau i zasadniczo w nim pozostajce otwierao przed marksistowsk teori ekonomiczn drog, na ktrej moga ona przodowa w analizie gospodarki wspczesnego kapitalizmu. Nowatorstwo, wysoce abstrakcyjny charakter teorii oraz powana jednostronno i kracowo niektrych wnioskw wycignitych przez autork, ponadto za wybitnie nieszczliwe uwikania polityczne sprawiy, e walory Akumulacji nie zostay rozpoznane. Odrzucenie tego dziea okazao si dla marksistowskiej teorii ekonomicznej wysoce niekorzystne. Akumulacja kapitau powstaa z gr p wieku temu, tote mona si spotka z twierdzeniem, e jak z ni byo, tak byo, ale dzi jest to ju tylko historia. Czciowo jest tak rzeczywicie: nauki ekonomiczne cho z opnieniem i innymi drogami rozpoznay i zbaday ju wiele zjawisk z zakresu dynamiki wspczesnej gospodarki kapitalistycznej. Mimo to oglna teoria R. Luksemburg zachowaa jak si wydaje powane walory poznawcze. Gdyby przedstawiona w artykule jej ocena bya zasadniczo suszna, wynikaoby z niej szereg do istotnych wnioskw zarwno dla teorii ekonomii, jak dla niektrych innych dyscyplin.

170

TEORIA EKONOMICZNA RY LUKSEMBURG222

Wprowadzenie Ra Luksemburg bya niewtpliwie jednym z czoowych rewolucyjnych dziaaczy midzynarodowego ruchu robotniczego na przeomie XIX i XX wieku. Jej miejsce w tradycji socjalistycznej z rnych przyczyn pozostaje jednak sporne. W historii polskiego ruchu robotniczego zapisaa si ona przede wszystkim jako nieprzejednany przeciwnik idei odbudowy niepodlegoci Polski oraz szermierza tej idei Polskiej Partii Socjalistycznej. Fakt ten, ktrego w opinii wielu adne zasugi dziaaczki nie s w stanie przesoni, do dzi wpywa na stosunek do niej Polakw, cho nie ma wikszego znaczenia w skali midzynarodowej. Jako dziaacz niemieckiego i midzynarodowego ruchu robotniczego R. Luksemburg zapisaa si zrazu ostr krytyk reformizmu i rodzcej si jego teorii rewizjonizmu. Zwalczaa potem take centrowy kierunek w socjaldemokracji, w tym czoowego jego teoretyka niemieckiego Karola Kautskiego. arliwa rewolucyjno odsuwaa j coraz bardziej od kierujcego si w prawo ruchu socjaldemokratycznego. Nic dziwnego, e midzywojenna i wspczesna socjaldemokracja z obcego jej duchowo dziedzictwa R. Luksemburg przypomina od czasu do czasu te tylko wypowiedzi dziaaczki, ktre ujawniaj rnice w pogldach midzy ni a Leninem i zawieraj krytyk bolszewizmu. Wanie ostra krytyka pewnych istotnych elementw teorii i taktyki Lenina i bolszewikw sprawia, e mimo niewtpliwych zasug rewolucyjnych nie wesza R. Luksemburg do panteonu komunistycznego. Jej myl i tradycja polityczna zostay niezwykle ostro zaatakowane w niemieckiej partii komunistycznej ju w pierwszej poowie lat dwudziestych (synne jest autorstwa Ruth Fischer porwnanie luksemburgizmu do prtka syfilisu w ruchu robotniczym). W pocztku lat trzydziestych z nieyjc ju od przeszo dziesiciolecia dziaaczk i ca by niemieck lewic rewolucyjn rozprawi si teoretycznie i politycznie J. Stalin w swym synnym licie do redakcji Proletarskoj rewolucji. Do poowy lat pidziesitych wiadome byo kademu komunicie, e R. Luksemburg stworzya bdny, antymarksistowski i antyleninowski system pogldw luksemburgizm, ktry przyczyni si walnie do klski ruchu rewolucyjnego w Niemczech i w Polsce i wiza si jako z kontrrewolucyjnym trockizmem. Po mierci Stalina w ZSRR, Polsce i NRD wycofywano si stopniowo ze skrajnych tez i eksponowano zasugi R. Luksemburg, ktre dostrzeono zwaszcza w jej walce z rewizjonizmem, nacjonalizmem i imperializmem. Ale jej myl teoretyczna i polityczna nie wzbogacia, jak dotd, komunistycznej skarbnicy. Nie oznacza to jednak, e do pogldw i tradycji Czerwonej Ry czy te, jak j nazwa Lenin, Ora Rewolucji nikt si nie przyznawa. Zainteresowanie jej myl polityczn wykazuj tradycyjnie ugrupowania polityczne lokujce si pomidzy socjaldemokracj a ruchem komunistycznym, a wic te wszystkie kierunki, ktre odrzucaj zarwno reformizm, jak i radziecki wzr socjalizmu i poszukuj trzeciej drogi; jak to uj L. Basso, drogi prowadzcej do takiego socjalizmu, jakim jawi si on niegdy postpowej europejskiej myli spoecznej, take marksistowskiej, tj. do socjalizmu demokratycznego.
Fragment ksiki J. Dziewulskiego, Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg, Warszawa 1989 (seria Ekonomia XX wieku).
222

171

W okresie midzywojennym grupy tego rodzaju tworzyli gwnie wychodcy z ruchu komunistycznego (nierzadko dawni uczniowie i towarzysze walki Ry Luksemburg). Ta komunistyczna prawica zbliaa si czsto z lewicowymi wychodcami z szeregw socjaldemokracji. W midzywojennej epoce gwatownej polaryzacji w ruchu robotniczym ugrupowania te nie mogy odegra powaniejszej roli. Po II wojnie wiatowej, a cilej po mierci Stalina, sytuacja jednak si zmienia. W kocu lat pidziesitych i na pocztku szedziesitych pogldy R. Luksemburg stay si przedmiotem pozytywnego zainteresowania w niektrych krajach bloku radzieckiego. Jej krytyk pewnych bolszewickich zasad i metod przypominay postulujce szerok demokratyzacj ycia spoecznego i politycznego liberalne grupy ujawniajce si w rzdzcych partiach komunistycznych. Zostay one jednak zlikwidowane bd niemal natychmiast (NRD), bd w duszym procesie (Polska). Nie wygaso natomiast, raz rozbudzone, naukowe zainteresowanie myl teoretyczn dziaaczki. Na Zachodzie (take w Japonii) czsto powoywali si na dorobek R. Luksemburg eurokomunistyczni krytycy radzieckiego modelu socjalizmu. Interesoway si te Czerwon R, zwykle okresowo, niektre radykalne ugrupowania. Na przykad w kocu lat szedziesitych odkryy t dziaaczk masowe kontestacyjne ruchy studenckie i modzieowe w Europie Zachodniej. Powoyway si te na ni niektre ugrupowania ultralewicowe, prowadzce terrorystyczn walk przeciwko kapitalistycznemu spoeczestwu oraz przeciwko wcielonym ju w nie i nierewolucyjnym ich zdaniem partiom komunistycznym. Kady ze wspomnianych kierunkw odznacza si waciw sobie struktur mylenia teoretycznego i politycznego. W kadej z tych struktur inne miejsce zajmuj kwestie, w ktrych wypowiadaa si R. Luksemburg. Dlatego wanie utrzymuj si kracowo nieraz rne oceny jej postaci, tradycji, myli teoretycznej i politycznej. Owe rne oceny zderzyy si ze sob na zorganizowanej w 1973 r. w Reggio Emilia we Woszech midzynarodowej konferencji naukowej powiconej rozpoznaniu wkadu Ry Luksemburg w rozwj myli marksistowskiej. Spr, ktry si tam toczy, by w istocie sporem o kwestie w ruchu robotniczym fundamentalne: o drog i socjalistyczny cel tego ruchu. Do grona twrcw wiatowej myli ekonomicznej wesza Ra Luksemburg jako autorka Akumulacji kapitau ksiki, w ktrej przedstawia specyficzn teori rozwoju i upadku gospodarki kapitalistycznej223.
223

Autor jednej z gwnych wspczesnych polskich publikacji o pogldach ekonomicznych R. Luksemburg, J. Zawadzki, podkrela, e dziaaczka ta bya popularyzatorem czy te kontynuatorem nauki marksowskiej; e w jej przekonaniu Akumulacja kapitau bya prac cakowicie marksistowsk; e nie stworzya ona adnej wasnej niemarksistowskiej (luksemburgistowskiej) teorii ekonomicznej, o co niesusznie oskaryli j krytycy luksemburgizmu w minionym okresie. W zwizku z tym warto od razu wyjani, dlaczego w tytule i w caej pracy jest jednak mowa o teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Ot jest rzecz znan, e w ramach okrelonych nurtw teoriopoznawczych, w ramach waciwych im oglnych konstrukcji, wybitni ekonomici tworz koncepcje bdce tak znacznym wkadem teoretycznym (nie zawsze zreszt prawidowym), e zasuguje on na miano ich teorii. W tym sensie w ramach ekonomii buruazyjnej wyrniamy teori Ricarda, teori Schumpetera, teori Friedmana itd. Ekonomi marksistowsk rozumiemy od do dawna nie tylko jako popularyzacj tez Marksa, lecz take jako wykorzystanie jego metod i konstrukcji do rozwizywania nowych problemw teoretycznych. Jeeli kto jest wyznawc szerokiego systemu teoretyczno-ekonomicznego Karola Marksa, to nie oznacza to, e nie moe stworzy wasnej teorii dotyczcej okrelonego zjawiska ekonomicznego albo takiego, ktrego wczeniej nie byo (np. imperializmu; mwimy przecie o teorii imperializmu Lenina, Hilferdinga), albo takiego, ktre ju istniao, ale Marks si nim dostatecznie nie

172

Negatywnie wypowiada si o niej W. Lenin, a N. Bucharin opublikowa generaln teoretyczn rozpraw z tym dzieem. Jednoczenie pojawiy si take nawizujce do idei Akumulacji prace F. Sternberga i H. Grossmanna. W latach trzydziestych teoria ekonomiczna R. Luksemburg bya krytykowana w ruchu komunistycznym w ramach walki z bdnym systemem luksemburgizmu. W latach czterdziestych odmwi jej teoretycznego sensu przy uznaniu walorw pozateoretycznych jeden z czoowych zachodnich ekonomistw marksistowskich P. M. Sweezy. W latach pidziesitych wysoko ocenia j wybitna ekonomistka angielska Joan Robinson, przeciwko czemu zaprotestowa znany angielski dziaacz i teoretyk komunistyczny M. Dobb. W latach szedziesitych Akumulacja staa si przedmiotem zainteresowania ekonomistw polskich. Wysoko oceni j m.in. M. Kalecki. W tym czasie dyskutowano o niej w Europie Zachodniej, a publikacje na jej temat pojawiay si te w innych czciach wiata w Stanach Zjednoczonych, w Ameryce aciskiej, w Japonii. Wreszcie na pocztku lat siedemdziesitych, na konferencji naukowej w Reggio Emilia we Woszech powoujc si na Akumulacj kapitau zaatakowano zagraniczn polityk ekonomiczn ZSRR, co skonio radzieckich uczestnikw konferencji do podkrelenia zasadniczej bdnoci zawartej w niej teorii. Ju to skrtowe wyliczenie wyranie pokazuje, e na oceny tej teorii (a take na oceny caoci pogldw Ry Luksemburg) w duej mierze wpyway obok teoretycznych take polityczne pozycje jej krytykw i interpretatorw. Nie uwiadamiajc sobie tego, nie mona zrozumie ani faktu, e spr wok Akumulacji toczy si ju lat kilkadziesit bez ostatecznego rezultatu, ani te przebiegu tego sporu i powstawania coraz to nowych opinii o teorii R. Luksemburg. Kada oglna teoria ekonomiczna ma pewne implikacje polityczne. Teorie tworzone przez ludzi gboko zaangaowanych politycznie powstaj nierzadko wanie po to, by okrelone polityczne denia lepiej w naukowy sposb uzasadni, co oczywicie nie przesdza z gry o ich obiektywnej wartoci naukowej. Teoria wyoona w Akumulacji powstaa jako narzdzie walki politycznej w wczesnym ruchu robotniczym i nic dziwnego, e tak te zostaa przyjta. Podobnie oczywicie mutatis mutandis byo z ni w latach dwudziestych: ju w ich poowie wczesne kierownictwo ruchu komunistycznego przystpio do likwidacji wpyww niebolszewickich tradycji i pogldw, zwaszcza tradycji i pogldw niemieckiej lewicy rewolucyjnej czasu wojny. W kocu lat dwudziestych pogldy R. Luksemburg zostay uwikane w walk z trockizmem i tzw. socjalfaszyzmem. Podjcie nowych bada nad nimi w Polsce, NRD i ZSRR na pocztku lat szedziesitych wizao si cile ze zmianami politycznymi, jakie nastpiy po mierci Stalina. atwo take dojrze polityczne motywy i cele wielu zachodnich analiz pogldw R. Luksemburg, w tym take jej pogldw ekonomicznych. Drug z gwnych przyczyn powstawania coraz to nowych ocen teorii ekonomicznej R. Luksemburg coraz bardziej chyba decydujc byo pojawianie si nowych oglnych teorii rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Pocztkowo Akumulacja bya zestawiana z rozmaitymi interpretacjami i prbami rozwinicia oryginalnej marksowskiej teorii kapitalizmu. Od poowy lat dwudziestych w ruchu komunistycznym bya porwnywana wycznie z leninowsk interpretacj
zaj. Wanie do takiego przekonania dosza R. Luksemburg w kwestii akumulacji kapitau. W konsekwencji zbudowaa ona wasn, odmienn od marksowskiej teori akumulacji, a take odmienn od leninowskiej i hilferdingowskiej teori imperializmu. I nawet bdno tych koncepcji teoretycznych nie przeksztaciaby jej automatycznie w niemarksistk. Pragn podkreli, e mwic o teorii ekonomicznej R. Luksemburg bd mia zawsze na myli jej teori akumulacji kapitau wraz z konsekwencjami okrelon teori imperializmu oraz krachu kapitalizmu.

173

tej teorii i jej rozwiniciem w postaci leninowskiej teorii imperializmu (w wersji coraz bardziej uproszczonej i zdogmatyzowanej). Na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych poza tym ruchem zostaa oceniona z punktu widzenia dwch nowo powstaych (o stosunkowo mniejszym znaczeniu) teorii rozwoju i upadku kapitalizmu: F. Sternberga i H. Grossmanna. W latach pidziesitych J. Robinson porwnaa teori R. Luksemburg z teori J. M. Keynesa, uznan ju na Zachodzie za przeomow. Zestawili j te z wasnymi teoriami dynamiki gospodarki kapitalistycznej i ocenili z tego punktu widzenia M. Kalecki oraz P. Sweezy i P. Baran. Jak wiadomo, rzeczywisto gospodarcza jest tak wielostronna i skomplikowana, a ponadto dynamiczna, e nie moe powsta teoria wyjaniajca j cakowicie i ostatecznie. Rne konkurujce ze sob teorie oglne formuuj jedynie, w najlepszym razie, prawdy wzgldne. Moe by zatem wiele odmiennych, a jednoczenie wzgldnie prawdziwych teorii dotyczcych danego zjawiska ekonomicznego wielkiej skali. Jest duym osigniciem, jeli uda si rozrni teorie wzgldnie prawdziwe i zdecydowanie bdne, a ponadto ustali relacje wyszej wzgldnej prawdziwoci. Wybitni teoretycy, twrcy teorii, ktre zyskay rozgos i uznanie (a ju z reguy ich gorliwi uczniowie), nieraz ulegaj zudzeniu, e dociekli prawdy absolutnej i e proste zestawienie z ich teori teorii konkurencyjnych ujawni wszystkie niedostatki i bdy tych ostatnich. Jednake mechaniczne zestawienie i porwnanie ze wzorcem czciej utrudnia, ni uatwia waciwe zrozumienie badanej teorii i rozpoznanie jej brakw i walorw. Tak wanie byo wielokrotnie w przypadku Akumulacji kapitau. Mwiem ju o tym, e istniej bardzo znaczne rnice w samym odczytaniu i zrozumieniu teorii R. Luksemburg. Wielu ekonomistom, w tym bardzo wybitnym, Akumulacja wydaa si niezwykle zagmatwana, pena niekonsekwencji i bdw logicznych. Na przykad mas niekonsekwencji, bdw i zwykych nonsensw wykry w niej N. Bucharin. Take Joan Robinson cigle napotykaa w Akumulacji wywody, ktrych nie moga zrozumie albo ktre wydaway si jej bezcelowe, podczas gdy brako jej innych, jej zdaniem niezbdnych. Std znane jej stwierdzenie, e wywd R. Luksemburg pynie wartko, niosc w swych nurtach spltan mas przykadw historycznych, a myli wyaniaj si i gin w sposb oszaamiajcy224. Gdy teori R. Luksemburg porwna z wasn M. Kalecki, rwnie odkry w Akumulacji szereg bdw i niekonsekwencji, cho zupenie innych ni w swoim czasie N. Bucharin. Dla T. Kowalika rozumowanie R. Luksemburg byo czsto niejasne, wiele wtkw uwaa za niedokoczone, a wielu niezbdnych jego zdaniem zabrako. Ksika ta jest napisa on w swej monografii o Akumulacji kapitau mimo urzekajcej formy literackiej bardzo trudna do czytania przede wszystkim ze wzgldu na zbyt pospieszne formuowanie myli, bez dbaoci o jednoznaczno terminologii i doprowadzenie myli do logicznego koca 225. W rezultacie doszed on do bardzo zasadniczego wniosku: e mianowicie nie moe by jednoznacznej interpretacji tego dziea i e nawet samo zreferowanie jego gwnych myli jest ju bardzo indywidualn rzecz poszczeglnego odbiorcy, ktry staje wtedy przed koniecznoci wyboru licznych, niekiedy sprzecznych ze sob wtkw226. Osobicie mam na ten temat zupenie odmienne zdanie. Wszystkie przytoczone wyej opinie niezwykle kontrastuj z wypowiedzi samej Ry Luksemburg. W swym licie do H. Diefenbacha z 12 maja 1917 r. stwierdzia ona m.in., e przez cay
J. Robinson, Szkice o ekonomii marksowskiej, Warszawa 1960, s. 153. Por. take np. s. 129. T. Kowalik, Ra Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu, Wrocaw 1971, s. 24. 226 Ibidem.
224 225

174

czas pracy nad ksik jasno rysowa si przed ni gwny problem, w wietle ktrego rozwizywaa rozmaite skomplikowane zagadnienia szczegowe. Niemal kady z interpretatorw i krytykw Akumulacji kapitau a byy wrd nich, jak widzielimy, umysy znakomite by przekonany o susznoci wasnej oceny. Tymczasem adna z tych ocen nie utrzymaa si. Co wicej, cieranie si ich ze sob w cigu ponad siedmiu dziesicioleci nie doprowadzio jak si wydaje do uzgodnie na tyle istotnych, aby zacza si ju wyania ocena dostatecznie obiektywna i poprawna naukowo. Skonio mnie to do daleko posunitej ostronoci w formuowaniu wasnej oceny prezentowanej teorii. Inaczej mwic: wiadomie nie zamierzam zaj miejsca w dugim szeregu twrcw ostatecznej oceny teorii R. Luksemburg. Natomiast pragn wnie pewien wkad w uksztatowanie si w przyszoci naukowej oceny tej teorii. Chc tego dokona przede wszystkim przez maksymalnie obiektywne zbadanie treci Akumulacji kapitau oraz czciowe przynajmniej zbadanie najwaniejszych poprzednich jej ocen. Chocia bowiem dotychczasowe porwnania teorii R. Luksemburg z innymi konstrukcjami teoretycznymi byy moim zdaniem w duej mierze mechaniczne, cho aden ze wzorcw nie okaza si jedynie suszn, pen i ostateczn teori dynamiki gospodarki kapitalistycznej, to jednak w wynikach co najmniej niektrych porwna musiaa tkwi pewna cz obiektywnej prawdy o Akumulacji. Wyjanienie gwnych kwestii spornych, spojrzenie na Akumulacj przez pryzmat dotychczasowych wynikw sporu, czyli pokazanie jej w wietle nie jednej koncepcji teoretycznej, lecz cigu rozwojowego myli ekonomicznej, marksistowskiej i niemarksistowskiej, a take (lub moe zwaszcza) w wietle rzeczywistego rozwoju kapitalizmu, uczynioby obraz tej pracy znacznie peniejszym i wyrazistszym, zarwno w blaskach, jak i w cieniach. Z punktu widzenia teoretycznie zweryfikowanej koncepcji R. Luksemburg warto by te byo spojrze z kolei na wspczesn marksistowsk myl ekonomiczn; wydaje si bowiem, e pogldy R. Luksemburg mog rzuci wiato na niektre problemy dotd nie rozwizane lub niedostatecznie opracowane przez marksistw. Zrealizowanie obydwu tych postulatw przekracza jednak moliwoci jednego badacza. Cele publikacji w duym stopniu okreliy jej budow. Cz I zawiera informacje o poprzedzajcych Akumulacj pracach ekonomicznych R. Luksemburg. Omawiam najwaniejsze okolicznoci powstania i zasadnicz tre kadej z nich, sposb przyjcia i ksztatowanie si opinii o tych pracach, a take opinie obecne, w tym niekiedy moje wasne. W kocowym fragmencie tej czci przedstawiam proces powstawania gwnego dziea ekonomicznego R. Luksemburg, a take wtki ekonomiczne zawarte w pracy Kryzys socjaldemokracji. Cz III ma kluczowe znaczenie. Z du dokadnoci jest tam przedstawiony tok rozumowania R. Luksemburg w Akumulacji kapitau. Cztery komentarze wyjaniaj te elementy jej rozumowania, ktre mogyby prowadzi do nieporozumie. Odczytana w ten sposb teoria zostaje zinterpretowana, a nastpnie, w pewnej mierze, skonkretyzowana 227.
227

Nie zgadzam si tu z M. Mieszczankowskim, ktry za J. Robinson zaproponowa, aby zamiast dyskutowa, czy ko ma zby i ile, po prostu je policzy, czyli statystycznie rozstrzygn pewne problemy ekonomiczne Akumulacji kapitau, a tym samym sporny problem wartoci wyoonej tam teorii (por. Z pola walki nr 1, 1971, s. 93). Teori, ktr chce si zweryfikowa, trzeba przede wszystkim waciwie zrozumie. Po wtre, trzeba j wanie skonkretyzowa. Zwaszcza wysoce abstrakcyjne teorie a o tak tu chodzi do bezporedniej weryfikacji statystycznej czy historycznej w ogle si nie nadaj. Tote wszystkie dotychczasowe (a byo ich wiele) prby tego rodzaju weryfikacji teorii R.

175

Ksiki ukazujce si w serii Ekonomia XX wieku musz mie ustalon objto. Nie zmiecia si w tych granicach obszerna cz III pracy, powicona wczeniejszym interpretacjom i ocenom Akumulacji kapitau. Przedstawiem tam cay spr wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg. Spord wielkiej liczby spornych problemw sprbowaem wyodrbni najwaniejsze jako rzeczywiste osie sporu i ustali, czy zostay one rozwizane przez wspczesn myl ekonomiczn. W tym wietle wyraniej ukazay si walory i niedostatki teorii R. Luksemburg. Cz ta jest drukowana we fragmentach w czasopimie Ekonomia (wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego). Literatura, na ktrej oparem sw prac, jest do obszerna i rnorodna, ale pena literatura przedmiotu jest, oczywicie, znacznie rozleglejsza 228. Mam nadzieje, e braki w tym zakresie nie spowodoway istotnych znieksztace. Mimo poczynionych skrtw ksika jest do obszerna. Na szczcie jest z ni troch tak, jak z Gr w klasy Cortazara: nie wszystko trzeba przeczyta, by powstaa pewna cao. Na przykad, czytelnik, ktrego nie interesuje proces powstawania teorii R. Luksemburg, moe spokojnie pomin cz I; czytelnik, ktry chce t teori dobrze pozna, a nie ma ochoty na lektur setek stron oryginau, osignie chyba cel, gdy przeczyta rozdzia 3; jeli czytelnika zainteresuje moje stanowisko, wystarczy, gdy przeczyta komentarze w rozdziale 3 oraz rozdzia 4.

Luksemburg okazay si chybione. 228 Jak stwierdzi P. Nettl, zestawienie obszernej bibliografii starej i nowej literatury dotyczcej R. Luksemburg byoby naukowym zadaniem dla caego zespou. Tego rodzaju zesp pracowa we Woszech w instytucie kierowanym przez L. Basso. W Polsce podobny zesp dziaa okresowo pod kierownictwem F. Tycha. Indywidualny badacz ma tu moliwoci ograniczone. Z nowszych publikacji, najobszerniejsz chyba bibliografi zawiera wydana w Paryu, w 1975 r., praca: G. Badia, Rosa Luxemburg. Journaliste, polmiste, rvolutionnaire.

176

III. O OBAWACH I PRZESTROGACH RY LUKSEMBURG I O

UTRACONEJ SZANSIE SOCJALIZMU
RA LUKSEMBURG A BOLSZEWIZM229
Przedstawiciele bardzo rnych kierunkw w midzynarodowym ruchu robotniczym zgodziliby si z pewnoci, e R. Luksemburg bya jednym z czoowych jego dziaaczy na przeomie XIX i XX w. Jej miejsce w tradycji myli socjalistycznej pozostaje jednak spraw niezwykle kontrowersyjn. W historii polskiego ruchu robotniczego zapisaa si przede wszystkim jako nieprzejednana przeciwniczka odbudowy niepodlegego pastwa polskiego postulowanej przez PPS, a take przeciwniczka tej ostatniej, oskaranej przez ni o buruazyjny nacjonalizm. Ksztatuje to stosunek do niej w Polsce, cho nie ma wikszego znaczenia w skali midzynarodowej. Z kolei jako dziaaczka niemieckiego i midzynarodowego ruchu robotniczego wpisaa si we zrazu ostr, z pozycji lewicowych, krytyk reformizmu i jego teorii rewizjonizmu, zwalczaa te potem centryzm tzw. ortodoksw, przede wszystkim K. Kautskiego. Rewolucjonizm i gwatowna krytyka prowojennej postawy wikszoci socjalistycznych przywdcw w 1914 r. odcia j cakowicie od ruchu socjaldemokratycznego. Nic dziwnego, e socjaldemokraci przypominali tylko te wypowiedzi Luksemburg, w ktrych krytykowaa ona bolszewikw. Wanie ostra krytyka zaoe programowych i taktyki Lenina i bolszewikw sprawia, e w istocie rzeczy nie wesza R. Luksemburg do panteonu komunistycznego. Jej myl i tradycja polityczna zaatakowane zostay niezwykle ostro w niemieckiej .partii komunistycznej Ju w pierwszej poowie lat dwudziestych (synne porwnanie przez Ruth Fischer luksemburgizmu do prtka syfilisu). W pocztkach lat 30-tych R. Luksemburg i ca niemieck lewic rewolucyjn osobicie atakowa Stalin. Do poowy lat 50-tych wiadomo byo kademu komunicie, e Luksemburg stworzya bdny, antymarksistowski i antyleninowski system pogldw luksemburgizm, ktry przyczyni si do klski ruchu rewolucyjnego w Polsce i w Niemczech, a poza tym wiza si jeszcze z kontrrewolucyjnym trockizmem. Po mierci Stalina wycofano si stopniowo z tej tezy eksponujc w ZSRR, Polsce, NRD zwaszcza zasugi Luksemburg w jej walce z rewizjonizmem, nacjonalizmem i imperializmem. Take w Polsce, i w o wiele sabszym stopniu w NRD, na przeomie lat 50-tych i 60-tych, jej krytyk bolszewickich zasad i metod przypominay dce do szerszej demokratyzacji ycia spoecznego i politycznego liberalne grupy rzdzcych partii. Nie jest jednak tak, aby nikt nie chcia si dzi do niej przyzna. W kocu lat 60-tych uznay j na czas pewien za sw patronk masowe ruchy studenckie w Europie Zachodniej; do dzi te powouj si na ni terrorystyczne ugrupowania ultralewicowe. Waniejsze wydaje si zainteresowanie R. Luksemburg ze strony cakiem odmiennych od wymienionych, lewicowych ugrupowa politycznych w Europie. Jej myl polityczna uksztatowaa z czasem do du grup dziaaczy, ktrych KPZR, w toku podporzdkowania sobie wszystkich innych partii, w rny sposb wyeliminowaa z ruchu komunistycznego. Niektrzy z nich zbliali si do lewicowych wychodcw
229

Artyku opublikowany zosta w Krytyce nr 16, 1983, pod pseudonimem Stefan ucewicz i Micha Tomczyski.

177

z partii socjaldemokratycznych. We Woszech, Hiszpanii, RFN, krajach skandynawskich i Japonii na Luksemburg powouj si dzi eurokomunici oraz radykalne partie i ugrupowania socjalistyczne. Jej pogldy znane s te i dyskutowane w niektrych krajach Trzeciego wiata. Pewne zainteresowanie ni istnieje w Jugosawii. Krtka biografia R. Luksemburg urodzia si w 1870 r. w Zamociu, w rednio zamonej ydowskiej rodzinie kupieckiej, w duej mierze spolonizowanej, a przez matk zwizanej take z kultur niemieck. W latach 1884-87 uczya si w eskim gimnazjum w Warszawie, stykajc si wtedy z ideami socjalistycznymi. Wkrtce po maturze trafia do zwizanego z II Proletariatem kka modzieowego. Groba aresztowania skania j do opuszczenia kraju. Przez zabr pruski udaa si do Szwajcarii i studiowaa w Zurychu. Tam nawizaa kontakt z socjalistyczn emigracj polsk i rosyjsk (Plechanow i grupa Wyzwolenie Pracy); spotkaa te wielk mio swego ycia Leona Jogichesa (Jana Tyszk). Wraz z nim, a take z J. Marchlewskim, A. Warskim i B. Wesoowskim podja walk z wysunit akurat przez Zwizek Zagraniczny Socjalistw Polskich koncepcj odbudowy niepodlegej Polski jako pierwszoplanowego zadania polskiego ruchu robotniczego. Tej wanie walce suya wydawana od 1893 r. w Paryu Sprawa Robotnicza (od 1894 r. organ SDKP, nastpnie SDKPiL), ktrego Luksemburg bya od pocztku faktycznym redaktorem i czoowym publicyst. Zwalczaniu buruazyjno-nacjonalistycznej koncepcji PPS i propagandzie linii klasowo-rewolucyjnej, internacjonalistycznej suya te broszura Niepodlega Polska a sprawa robotnicza (1895 r.) W 1396 r. Luksemburg zaprezentowaa klasowo-internacjonalistyczn koncepcj rozwizania kwestii polskiej w artykuach w Neue Zeit, w teoretycznym organie niemieckiej SD (a faktycznie caej II Midzynarodwki), odrzucajc w nich jako ju nieaktualne stanowisko Marksa i Engelsa. W swej doktorskiej rozprawie Rozwj przemysu w Polsce (ogoszonej w 1898 r. w jzyku niemieckim), podja te prb cile naukowego, ekonomicznego uzasadnienia antyniepodlegociowego programu SDKP. Praca ta budzia gwatowne sprzeciwy, zwaszcza dziaaczy PPS. Walk z PPS prowadzia Luksemburg do koca ycia, stale z tych samych pozycji i bez wikszego sukcesu. Sztywna jej koncepcja nie uwzgldniajca de narodu budzia niekiedy pewne wtpliwoci nawet w samej SDKPiL, nie trafiajc na og do mas robotniczych. Dziaalno polityczn w Niemczech (gdy rozbita przez ochran SDKP przestaa istnie) rozpocza udziaem w kampanii wyborczej do Reichstagu, w imieniu SPD prowadzc agitacj wrd robotnikw polskich na lsku; wystpowaa te gorco przeciwko prowadzonej wobec Polakw brutalnej polityce germanizacyjnej. Wczya si rwnie do wielkiej dyskusji ideowo-politycznej w niemieckim i midzynarodowym ruchu robotniczym, sprowokowanej wystpieniem Edwarda Bernsteina. Bernstein doszed mianowicie do wniosku, e teoria Marksa i Engelsa nie sprawdzia si, e nadzieje na rewolucj socjalistyczn s nierealne i e jedyn drog do socjalizmu jest stopniowe reformowanie istniejcego systemu, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla teorii i praktyki politycznej ruchu robotniczego. Dla R. Luksemburg tezy te byy nie do przyjcia. Szybko staje si uznanym, wybitnym obroc idei samych twrcw naukowego socjalizmu. W 1899 r. wydaa Reform socjaln czy rewolucj?, w ktrej uzasadnia niewiar w moliwo zreformowania kapitalizmu; przedstawia te

178

wwczas do rozpowszechnion wrd niemieckich marksistw koncepcj, i kapitalizm zmierza ku ekonomicznej granicy, po osigniciu ktrej stanie si po prostu niemoliwy gospodarczo. W 1904 r. zostaa delegatem SDKPiL w Midzynarodowym Biurze Socjalistycznym (bya w nim a do 1914 r.) Po raz pierwszy podja te publiczn polemik z Leninem w recenzji z jego ksiki Krok naprzd, dwa kroki wstecz. W 1905 r., roku rewolucji, jedzia do Warszawy, gdzie po krtkiej dziaalnoci zostaa aresztowana (1906 r.), spdzajc 5 miesicy w wizieniach. Po wyjciu z wizienia napisaa obszern prac Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe , w ktrej zbadaa mechanizm politycznego wybuchu, dochodzc do wniosku, e wbrew pogldom rozpowszechnionym w kierownictwie SPD rewolucja nie moe by wywoana sztucznie, na rozkaz. Rodzi j obiektywna sytuacja kryzysu spoecznego; rnorodne walki lokalne przeksztacaj si w strajki coraz bardziej masowe i zorganizowane, wreszcie w strajk powszechny, ktrego kulminacj mog si sta w pewnych warunkach walki barykadowe i powstanie zbrojne. W latach 1907 1914 Luksemburg zostaje pracownikiem szkoy partyjnej SPD w Berlinie, gdzie wykadaa m.in. ekonomi polityczn wraz z histori gospodarcz. Rezultatem bada nad ekonomiczn granic i, co za tym idzie, kwesti upadku kapitalizmu, jest obszerna praca teoretyczno-ekonomiczna Akumulacja kapitau (1913 r.), ktra zapewnia jej trwae miejsce w historii myli ekonomicznej. W niemieckiej socjaldemokracji zdecydowan tymczasem przewag uzyska kierunek reformistyczny, za zwolennicy rozwinicia szerokich pozaparlamentarnych akcji masowych okazali si grup stosunkowo nieliczn i pozbawion wikszego wpywu na masy. Jeli idzie o sprawy polskie, to nadal ostro krytykowaa PPS-Lewic i PPS-Frakcj Rewolucyjn, szczeglnie koncepcj strategiczn, zamachow taktyk i ideologi walki zbrojnej Frakcji. W rozprawie Kwestia narodowociowa i autonomia uznaa ruchy wyzwolecze maych narodw wchodzcych w skad wielkich organizmw politycznych i gospodarczych za reakcyjne i utopijne i std, w konsekwencji, wysuna program autonomizacji Krlestwa Polskiego w ramach przyszej Rosji buruazyjno-demokratycznej. Szybkimi krokami zbliaa si wojna europejska, wedug R. Luksemburg cile wynikajca z nieodwracalnego procesu imperialistycznego rozwoju. Luksemburg wypowiadaa si za masowymi antywojennymi wystpieniami robotnikw, wycznie z niewykonywaniem rozkazw wojskowych. Zostaje za to w lutym 1914 r. skazana na rok wizienia, gdzie napisaa Tezy Juniusa oraz Kryzys socjaldemokracji, tworzce platform polityczn powoanej w 1916 r. nielegalnej organizacji Spartakus poprzedniczki Komunistycznej Partii Niemiec. Po opuszczeniu wizienia pozostaje na wolnoci tylko p roku, gdy za wystpienia antywojenne czeka j areszt ochronny bez wyroku sdowego. W wizieniu przebywaa ju do koca wojny. Z entuzjazmem powitaa rewolucj lutow uwaajc, e bya ona wydarzeniem zapowiadajcym rychy koniec wojny. Rewolucj bolszewick przyja z mieszanymi uczuciami. Udane signicie po wadz przez bolszewick parti uznaa za wydarzenie epokowe, odrzucajc argumentacj, e stosunki spoeczne w Rosji nie dojrzay do dyktatury proletariatu. Z drugiej jednak strony uwaaa za niemal wykluczone, by leninowcy utrzymali si przy wadzy w tym okropnym chaosie i przy obojtnoci mas na Zachodzie. Na drastyczne posunicia taktyczne bolszewikw, suce temu wanie celowi, spogldaa z rosncym niepokojem i dezaprobat (dajc wyraz m.in. w nie opublikowanej za ycia Rewolucji rosyjskiej). Po zwolnieniu z wizienia jesieni 1918 r., R. Luksemburg wspkieruje KPD, starajc si nie dopuci do awanturniczych wystpie, nie rokujcych powodzenia, a grocych izolacj i 179

rozbiciem partii. Luksemburg nie udao si jednak zapobiec sprowokowanemu przez rzd, zakoczonemu klsk, zbrojnemu wystpieniu powstaniu Spartakusa w Berlinie. 15 stycznia 1919 r. zostaa aresztowana, przesuchana przez biaogwardzistw w berliskim hotelu Eden, a nastpnie wraz z Liebknechtem, zamordowana. Sia i liczne saboci pogldw i dziaa R. Luksemburg byy przede wszystkim wynikiem ich marksistowskiej proweniencji. Bya Luksemburg jednym z najbardziej ortodoksyjnych marksistw swojego czasu. Cho nie wahaa si odrzuca niektrych tez swych mistrzw czy uzupenia ich nauki wasnymi interpretacjami nowych zjawisk, pozostawaa niemal absolutnym doktrynerem w podstawowych kwestiach wiatopogldowych i politycznych. Niemniej jej interpretacje marksizmu rniy si od innych wczesnych uj tego kierunku, i w tym sensie mona mwi o luksemburgizmie jako o pewnym systemie pogldw. Jego specyfika ujawnia si wyranie w zestawieniu z socjaldemokratyzmem, tak jak go dzi rozumiemy, z jednej strony, a leninizmem, z drugiej. Ra Luksemburg a bolszewizm O ile przedmiotem sporw R. Luksemburg z kierunkiem socjaldemokratycznym bya gwnie kwestia znaczenia wewntrznych zmian w kapitalizmie i w zwizku z tym problem ewolucji czy rewolucji jako drogi do socjalizmu, to przedmiotem jej sporw z Leninem i bolszewikami byy dwie podstawowe kwestie i ich pochodne. Po pierwsze jak zdoby wadz; po drugie gdzie i jak moliwe jest zbudowanie socjalizmu i, w zwizku z tym, czym w ogle jest socjalizm. Pocztkowo problemy te wystpoway pod postaci sporu o organizacj partii robotniczej, ktrego istot byo pytanie, kto ma by suwerenem: partia czy klasa. Rnice ujawniy si te w innych kwestiach na przykad narodowej i chopskiej. Historyczna konieczno i droga do socjalizmu Leszek Koakowski w Gwnych nurtach marksizmu podkrela za innymi, e doktryna Marksa i Engelsa odegraa rol religii intelektualistw, gdy jak adna inna potrafia zaspokoi potrzeb zniewalajcego autorytetu i potrzeb wiary, i przyjcie tego autorytetu nie narusza, lecz, na odwrt, umacnia wartoci mylenia naukowego. Marks i Engels stworzyli rozbudowany system teoretyczny, ktry mia naukowo uzasadni historyczn konieczno socjalizmu i odkry jedynie waciw prowadzc do drog. Konstytuujcym elementem marksizmu jest determinizm. historyczny. Nie ma marksizmu bez prawa koniecznej zgodnoci stosunkw produkcji z charakterem si wytwrczych. Postpowe stosunki produkcji dowodzili Marks i Engels stwarzaj siom wytwrczym moliwoci szybkiego rozwoju. Jest jednak oczywiste, e klasy uprzywilejowane w istniejcych, a reakcyjnych ju stosunkach ekonomicznych, bd stawiay zacieky opr, std konieczno rewolucyjnej przemocy, co prowadzi do zwycistwa nowych stosunkw ekonomicznych, odpowiadajcych charakterowi i potrzebom rozwojowym si wytwrczych. Ten cykl w swym efekcie doprowadzi ma wreszcie do socjalizmu. W takim ujciu system kapitalistyczny okazywa si historycznie przejciowym etapem rozwojowym. Kapitalizm zreszt, sam przez si, poprzez coraz czstsze i cisze trudnoci i katastrofy gospodarcze, musia zrewolucjonizowa proletariat i uczyni go zdolnym do obalenia systemu. 180

Marksistowski schemat dziejw ludzkich dawa wic w prosty sposb pewno upadku kapitalizmu, przekonywa o misji dziejowej klasy robotniczej, o koniecznoci rewolucji spoecznej i o historycznej koniecznoci socjalizmu. Stwarza zarazem oglnoteoretyczne ramy dla dziaalnoci ruchu socjalistycznego bo socjalizm gwarantoway wprawdzie elazne prawa historii, ale nie mg on powsta inaczej, jak tylko w wyniku wiadomego czynu zrewolucjonizowanych robotnikw. W kocu ubiegego wieku wiara ta w ruchu socjalistycznym ulega zachwianiu, gdy dalszy rozwj kapitalizmu nie zgadza si z marksowskim schematem. Kapitalizm wraz ze swym zapleczem spoecznym rozprzestrzenia si na cay wiat i nadal szybko rozwija mimo kryzysw siy wytwrcze. Pooenie robotnikw z rnych przyczyn stopniowo poprawiao si, miast pogarsza. W tej sytuacji naturalne byo ujawnianie si nowych prdw w ruchu robotniczym, odsuwajcych socjalistyczny cel na rzecz ruchu naprzd, kwestionujcych zarwno moliwo, jak i konieczno rewolucji socjalnej. Dla R. Luksemburg podstawowe tezy Marksa i Engelsa byy pewnikami naukowymi. Uznajc osabienie siy kryzysw ekonomicznych za przejciowe, przepowiadaa w przyszoci rujnujce i oczywicie rewolucjonizujce masy robotnicze starcze kryzysy kapitalizmu. Odrzucaa te moliwo stopniowego przeksztacenia na drodze reform spoeczestwa kapitalistycznego w socjalistyczne. Kluczowe znaczenie w rozprawie z rewizjonizmem miaoby udowodnienie tezy, e kapitalizm prdzej czy pniej utraci zdolno rozwijania si wytwrczych i Luksemburg w rnych wariantach tez t prbowaa udowodni. W Akumulacji kapitau zaproponowaa odmienne rozwizanie podjtego przez Marksa teoretycznego problemu akumulacji globalnego kapitau. Rozumowaa nastpujco: a) w kapitalizmie zawsze istniaa kwestia rynku, ktrej efektem i przejawem byy kryzysy ekonomiczne; b) nowoczesny rozwj kapitalizmu gwatownie zaostrzy t kwesti; czoowe kraje kapitalistyczne zderzaj si ze sob w walce o gwarantujce im dalszy rozwj gospodarczy niekapitalistyczne rynki zbytu; c) walka o tereny niekapitalistyczne przenosi si do swego punktu wyjcia; dojrzewajca wojna europejska zapocztkuje ca epok wojen, co oznaczaoby powrt do czasw barbarzystwa; polityczne i ekonomiczne katastrofy zrewolucjonizuj Jednak masy robotnicze, ktre uratuj ludzko, kadc kres istnieniu kapitalizmu. Ta skonkretyzowana wersja marksowskiego schematu upadku kapitalizmu nie moga, oczywicie, znale uznania ani wrd reformistycznych i centrowych dziaaczy (przekonanych o moliwoci dojcia do socjalizmu na drodze parlamentarnej), ani te u Lenina. Uznanie przez R. Luksemburg za niewystarczajc marksowsk teori reprodukcji i uzupenienie jej kwesti rynku kolidowao z pogldami marksistw rosyjskich. Dla nich bowiem teoria reprodukcji bya gwn broni, jak pokonali w kocu ubiegego wieku narodnikw, ktrzy niemoliwo rozwoju kapitalizmu w Rosji opierali wanie na kwestii rynku. Zdaniem Lenina, adnej kwestii rynku w kapitalizmie nie byo i nie mia ten system adnej granicy ekonomicznej; mia tylko t granic, ktr zdolny mu by postawi rewolucyjny ruch robotniczy. Okres, jaki upyn od sformuowania przez Luksemburg przedstawionej tu wersji teorii ekonomicznej, nie wykaza jednoznacznie jej bezpodstawnoci, cho zarazem okazao si, e kapitalizm nadal jest zdolny szybko rozwija siy wytwrcze i stabilizowa stosunki spoeczne. Jego ekonomiczna granica, jeli nawet istnieje, pozostaje niewidoczna. Nieprawdopodobne te wydaje 181

si, aby z przyczyn wewntrznych mogo doj do rewolucji socjalistycznej w gwnych krajach kapitalistycznych. Tymczasem ZSRR stworzy cay system socjalistyczny. Zgodnie z marksowsk teori socjalizm powinien by wykaza swoj wyszo burzliwie rozwijajc siy wytwrcze. Trudno powiedzie, by dowiadczenia realnego socjalizmu potwierdziy t nadziej. Prby stworzenia w Europie Wschodniej innego, ludzkiego socjalizmu kocz si najczciej radzieck interwencj zbrojn. Brakuje wic dowodw na to, e kapitalizm sta si hamulcem dalszego rozwoju gospodarczego, jak i na to, e socjalizm jest w ogle moliwy i bdzie systemem zapewniajcym wysok dynamik gospodarcz, a take wolno i sprawiedliwo spoeczn. Rewolucja gdzie i jaka? Marks i Engels spodziewali si rewolucji socjalistycznej w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, tam bowiem przede wszystkim musiay si pojawi obiektywne warunki dla nowego ustroju (wielki przemys, daleko idce uspoecznienie produkcji), a wraz z nimi wiadome wasnych interesw i misji dziejowej siy spoeczne, zdolne dokona rewolucji (proletariat stanowicy wikszo spoeczestwa). Uwaajc za socjalizm za system powszechnego dobrobytu, wolnoci i sprawiedliwoci spoecznej, zakadali oczywicie, e powszechny dobrobyt moliwy jest tylko w krajach gospodarczo wysokorozwinitych i e tylko w tych krajach klasa robotnicza moe utrzyma si u wadzy i sprawowa j w sposb demokratyczny. Wreszcie rewolucja socjalistyczna musiaa by midzynarodowa, tzn. aby zwyciy, musiaa obj kilka czoowych krajw kapitalistycznych. W II Midzynarodwce byy to wszystko dogmaty. Potem, gdy cz dziaaczy robotniczych zwtpia w rewolucj socjalistyczn, obraa drog reform, ortodoksi bronili koncepcji mistrzw, ale wielu nadawao tej koncepcji interpretacj zbliajc ich faktycznie do reformistw. R. Luksemburg uznawaa pokojow, parlamentarn drog do socjalizmu za bzdurn i niebezpieczn utopi, za kretynizm parlamentarny, jako e kwestie wasnoci i panowania politycznego rozstrzygaa zawsze sia. Sdzia te, e w krajach Europy Zachodniej istniej ju zupenie dostateczne obiektywne przesanki dla socjalizmu; kluczow bya wprawdzie zdolno klasy robotniczej do zdecydowanych dziaa, do zdobycia wadzy, ale naturalnym centrum rewolucji socjalistycznej byy rwnie wysokorozwinite kraje Europy Zachodniej, zwaszcza Niemcy, a socjalizm po okresie dyktatury proletariatu mia by demokratycznym panowaniem wikszoci. Z tego punktu widzenia oceniaa ona perspektywy rewolucyjne w Rosji, a take w Krlestwie Polskim. Zacofana gospodarczo i spoecznie, z olbrzymi przewag chopstwa, ale i ze skoncentrowan w kilku wielkich centrach przemysowych radykalnie nastawion klas robotnicz, Rosja staa oczywicie przed rewolucj buruazyjno-demokratyczn, w ktrej znaczn rol powinni odegra robotnicy przemysowi. Wicej, mogo si okaza moliwe nawet zdobycie przez nich wadzy. Ale to tylko na krtko. Pierwsze demokratyczne wybory musiay bowiem da wikszo partiom chopskim i drobnomieszczaskim, co oznaczao, e Rosja stanie si ostatecznie demokratyczn republik buruazyjn. Rewolucja socjalistyczna moliwa tam byaby zasadniczo dopiero po duszym czasie kapitalistycznego rozwoju.

182

Lenin i bolszewicy, ktrzy rozumowali pocztkowo tak samo, powicili jednak bardzo duo uwagi warunkom, w jakich byoby moliwe ewentualne uchwycenie wadzy. Wadza w Rosji! uj i utrzyma jak najduej! oto myl, jaka nieustannie zaprztaa Lenina. Ale to wymagao ju jednak nowego okrelenia stosunku rewolucjonistw do ogromnych si spoecznych, ktre nieuchronnie uruchomi musiao osabnicie i upadek wadzy carskiej. Niemal pewne byo, e z takiej sytuacji zechc skorzysta narody przez carat ujarzmione i przemoc utrzymywane w ramach imperium. Lenin dostrzeg w ruchach narodowych si zdoln rozsadzi Rosj carsk. Aby t si wyzyska w interesie walki o wadz, bolszewicy wysunli haso prawa narodw do samostanowienia a do oderwania si i utworzenia wasnych pastw. Masy chopskie chciay ziemi obszarniczej. Doktryna socjalistyczna nie przewidywaa podziau skonfiskowanych majtkw, lecz przeksztacenie ich we wzorowe pastwowe przedsibiorstwa rolne. By mie jednak chopw za sob, a nie przeciw sobie w walce o wadz, bolszewicy cho stopniowo i z duymi oporami zdecydowali si poprze ide podziau ziemi. Przyjcie kierunku na zdobycie wadzy wymagao te stworzenia organizacji partii rewolucyjnej na mod wojskow, tak aby masa czonkw partii moga dziaa jednolicie zgodnie z poleceniami KC. Koncepcj takiej wanie partii Lenin rozwin i (poprzez rozamy z mienszewikami i innymi grupami w rosyjskim ruchu robotniczym) zrealizowa. Leninizm powsta zatem jako wszechstronnie rozwinita koncepcja ujcia (i potem utrzymania) wadzy w kraju gospodarczo i spoecznie zacofanym. Dugo podkrelaa to stara gwardia bolszewicka. Na tej podstawie Stalin zrobi potem z leninizmu nauk obowizujc powszechnie marksizm epoki imperializmu i rewolucji proletariackich. We wszystkich wspomnianych tu kwestiach i ich pochodnych, dochodzio pomidzy Luksemburg a Leninem do ostrych spi. Zdaniem Luksemburg caa bowiem sprawa przedstawiaa si inaczej, a mianowicie: W Rosji mogo chodzi tylko o maksymalne zradykalizowanie rewolucji mieszczaskiej. Gdyby partii rewolucyjnej i klasie robotniczej udao si zdoby wadz, to nie po to, aby j utrzyma i zacz realizowa program socjalistyczny. Prba taka byaby nonsensem, nieodpowiedzialnym awanturnictwem, oznaczaaby terror zamiast demokracji, olbrzymie ofiary, skompromitowaaby socjalistyczn ide i zakoczya tragiczn klsk, W Europie Zachodniej szo oczywicie o rewolucj socjalistyczn. Tutaj jednak, wobec zaawansowania w rozwoju gospodarczym i spoecznym, rozwizania bolszewickie nie wydaway si potrzebne i trafne. Chopstwo byo stosunkowo nieliczne, wobec chopw mona byo wic utrzyma tradycyjny program socjaldemokratyczny nie rusza ich drobnej wasnoci, ale ju skonfiskowanych majtkw nie dzieli. Wiele pastw byo narodowo niemal jednolitych, w pozostaych ruchy narodowe wydaway si sabe, zreszt socjalizm mia przynie rwnouprawnienie narodowoci w ramach wielonarodowej wsplnoty, wic tym samym odpadaa kwestia narodowa. Klasa robotnicza zdawaa si by si zdoln do samodzielnego przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej. Klasa ta pozostawaa przynajmniej w Niemczech pod wpywem konserwatywnego, paraliujcego jej wasn aktywno kierownictwa, ktrego wpyw naleao moliwie zmniejszy. W tym celu jednak rewolucjonici musieli pozostawa i dziaa wewntrz partii rozam przeksztaciby ich w bezsiln sekt. Do ostrych spi midzy Luksemburg a Leninem doszo najpierw w kwestiach narodowej i organizacyjnej, potem w szeregu innych. Kulminacyjnym punktem zasadniczego sporu byyby niewtpliwie oceny zawarte w broszurze R. Luksemburg o rewolucji bolszewickiej, ale jej autorka ju 183

nie ya. Bolszewicy rozprawili si jednak potem z yjcymi zwolennikami pogldw i tradycji R. Luksemburg. Marksici i narody W koncepcji marksowskiej rewolucji socjalistycznej dokonywaa sama klasa robotnicza. Poniewa jednak klasy posiadajce potrafi czy si ponadnarodowo w obronie swego panowania, konieczne byo take midzynarodowe powizanie robotnikw. Klasa przeciw klasie w skali krajowej i midzynarodowej by to kamie wgielny marksistowskiej strategii rewolucyjnej. Istnia jednak problem, jak pogodzi rozstrzygajc zasad klasowoci z realnoci historycznego podziau narodowego. Nard w etnicznym sensie by przecie ponadklasow jednostk historyczn. Braterstwo ludzi pracy przeciw wyzyskiwaczom nie rozstrzygao jak podkrela L. Koakowski ani narodowych perspektyw, ani te zadawnionych sporw granicznych, spraw mniejszoci, wyzysku kolonialnego. Marks i Engels, cho nie wczyli konsekwentnie kwestii narodowej w swe rozwaania nad strategi rewolucyjn, niemniej niejednokrotnie problematyk t poruszali. Przede wszystkim uwaali, e robotnicy nie maj ojczyzny i sami jej nie mieli, nie czujc si zwizani z adnym szczeglnym narodem. W ocenie narodw i ich perspektyw kierowali si motywami rnorakimi. Pozytywnie oceniali to wszystko, co ich zdaniem przybliao socjalizm, std uznawali prawo wyszej cywilizacji przeciwko niszej, postpu przeciw barbarzystwu i stagnacji. Dlatego Engels wita z zadowoleniem aneksj Meksyku przez USA i Algieru przez Francj, a Marks podkrela rewolucyjn rol Anglii w Indiach! Twrcy marksizmu odrniali narody historyczne majce wasn histori i uczestniczce w historii powszechnej oraz niehistoryczne. Te ostatnie nie mogy osign niezawisoci, a jeli byy reakcyjne (jak narody bakaskie, sprzymierzone z carsk ostoj reakcji w Europie), naleao je zniszczy. Narody historyczne powinny byy panowa nad reszt. Polakw Marks i Engels uznali za nard historyczny, wybitnie rewolucyjny, a wyzwolenie Polski za pierwszy warunek zniszczenia caratu. Odbudowana Polska miaa mie granice z 1772 r., miaa wraz z Niemcami i Wgrami panowa nad reszt Sowian (poza Rosj yjcych). Ale interesujce, e Engels ywi pocztkowo powane wtpliwoci w tej sprawie. W licie do Marksa z maja 1851 r. pisa: Im wicej rozmylam nad histori, tym janiej widz, e Polacy s narodem skazanym na zagad, ktrym mona si dopty posugiwa jako narzdziem, dopki sama Rosja nie zostanie wcignita w wir rewolucji agrarnej. Od tej chwili Polska nie bdzie ju miaa adnej racji bytu. Polacy nie zapisali si nigdy w historii niczym prcz walecznych i gupich bijatyk. Nie mona nawet przytoczy ani jednego wypadku, w ktrym Polska, choby tylko w stosunku do Rosji, reprezentowaa z powodzeniem postp lub dokonaa czego o historycznym znaczeniu. Rosja natomiast jest rzeczywicie postpowa w stosunku do Wschodu. Panowanie rosyjskie, mimo caej swej podoci, mimo caego swego sowiaskiego baaganu, odgrywa cywilizacyjn rol dla obszarw nad Morzem Czarnym i Kaspijskim oraz centralnej Azji, dla Baszkirw i Tatarw. Rosja wchona te o wiele wicej elementw kultury, a zwaszcza elementw przemysu ni Polska, w ktrej naturze tkwi ju rycerskie prniactwo. Czym jest Warszawa i Krakw w porwnaniu z Petersburgiem, Moskw, Odess itd. Polska nigdy nie umiaa spolonizowa obcych elementw (...); o tym za, jak Rosja potrafi rusyfikowa Niemcw i ydw wiadczy wymownie kady Niemiec rosyjski w drugim pokoleniu. Nawet ydzi dostaj tam sowiaskich koci policzkowych. 184

Jaskrawym przykadem niemiertelnoci Polski s wojny napoleoskie z 1807 i 1812 roku. Niemiertelna bya u Polakw tylko ich skonno do bijatyk bez adnego powodu. 1/4 Polski mwi po litewsku, 1/4 po rusku, maa cz na wp po rosyjsku, a rdzennie polska cz jest co najmniej w 1/3 zgermanizowana. Wniosek: odebra Polakom na zachodzie wszystko, co si da, obsadzi ich twierdze zwaszcza Pozna Niemcami pod pozorem ochrony, pozwoli im gospodarowa, posya ich w ogie, ograbia do cna z ywnoci ich kraj, zbywa ich widokami na Ryg i Odess, a gdyby udao si wprawi w ruch Rosjan sprzymierzy si z nimi i zmusi Polakw do ustpstw. Kada pid ziemi, ktr oddamy Polakom na granicy od Kajpedy do Krakowa, zniszczy cakowicie pod wzgldem militarnym t i tak ju okropnie sab granic i pozostawi bez osony cae wybrzee Batyku a do Szczecina. Nard, ktry wystawia najwyej 20-30 tysicy onierza, nie ma nic do gadania. A wiele wicej Polska (w najbliszej ruchawce S.., M.T.) na pewno nie wystawi. Tyle wczesny mody, genialny geopolityk i historyk. Narzuca si wraenie, e byby chyba zadowolony z cywilizacyjnej polityki Rosji Radzieckiej! Nie chodzi tu oczywicie akurat o stosunek do Polski, podobne byo podejcie Marksa i Engelsa do wszystkich narodw (los Niemiec istotnie diablo mao mnie obchodzi odpowiedzia Engels na taki wanie zarzut). By to stosunek wycznie instrumentalny . Nawet synne stwierdzenie, e nie moe by wolny nard uciskajcy inne narody, cakowicie mieci si w tych ramach. Ale socjalici II Midzynarodwki, zwaszcza z krajw wielonarodowych, nie mogli poprzesta na odziedziczonych po Marksie i Engelsie do oglnych formuach i podziaach. Ruchy narodowe, cho wwczas do sabe byy faktem, a denia narodowe nie byy obce robotnikom. Aby zabiegi o zdobycie poparcia klasy robotniczej narodw uciskanych mogy przynie wyniki, naleao sprbowa znale formu wczajc problem narodowy w cao marksistowskiej doktryny. Rosjanie, Austriacy i Polacy proponowali jednak odmienne rozwizanie. Aby usun to, co przeszkadza zjednoczeniu klasy robotniczej w pastwie wielonarodowociowym, dziaacze austriaccy (O. Bauer i inni) zaproponowali autonomi kulturaln dla kadego z narodw. Na kongresie II Midzynarodwki w 1896 r. uznano prawo kadego narodu do niepodlegoci, postanowiono poprze ruchy narodowe, jeli tylko nie stoj one w sprzecznoci z interesami midzynarodowego ruchu robotniczego, oraz zwalcza wszelki ucisk narodowy. Polski ruch robotniczy opracowa dwa zupenie odmienne rozwizania. PPS, ktra podja dziaalno we wszystkich trzech zaborach, wysuna kwesti odzyskania niepodlegoci przez Polakw (siami robotnikw i innych klas i warstw spoeczestwa polskiego oraz z pomoc midzynarodowego ruchu robotniczego) na czoo zada polskiej klasy robotniczej, uznajc, e nard jest historyczn realnoci i wartoci demokratyczn najwyszego rzdu, a niepodlego stwarza najlepsze warunki dla walki klasy robotniczej o socjalizm. W Krlestwie Polskim istniaa jednak te inna tradycja. Jeszcze Wielki Proletariat stan na gruncie istniejcych granic pastwowych, odrzuci wszelkie denia do odbudowy niepodlegego pastwa polskiego. Jdrem jego koncepcji byo przymierze z rosyjskim ruchem rewolucyjnym narodowolcami, obalenie wsplnymi siami caratu i dokonanie rewolucji socjalnej, ktra przynie miaa cakowit swobod rozwoju kulturalnego kadej narodowoci. W klimacie tej wanie klasowo-internacjonalistycznej koncepcji wyrosa Luksemburg. Oczywicie patrzya realniej ni poprzednicy. Spodziewaa si wic w Rosji przewrotu

185

socjalistycznego, ale te obalenie caratu, zdemokratyzowanie pastwa rosyjskiego powinno byo przynie, jej zdaniem, likwidacj albo przynajmniej zdecydowane osabienie ucisku narodowego. Stanowisko PPS uznaa za buruazyjno-nacjonalistyczne, w najwyszym stopniu szkodliwe, reakcyjne, a ponadto utopijne. Szkodliwe gdy niszczce midzynarodow solidarno klasy robotniczej; reakcyjne gdy dce do rozkawakowania wielkiego terytorium gospodarczego, jedynie zdolnego do szybkiego rozwoju, stosunkowo najszybszego wytworzenia obiektywnych i subiektywnych przesanek dla socjalizmu; utopijne wreszcie gdy .odbudowa niepodlegoci sprzeczna jest z interesami polskich klas posiadajcych, bardzo ju silnie zwizanych z rozwojem gospodarczym pastw zaborczych, tak e proletariat musiaby walczy o Polsk nie tylko z zaborcami, ale i z wasnym mieszczastwem W koncepcji R. Luksemburg nie byo miejsca na Polsk kapitalistyczn (ktra moga powsta tylko w drodze nieprawdopodobnego i niemoliwego do obliczenia zbiegu okolicznoci historycznych). Nie byo te miejsca na niepodleg Polsk socjalistyczn, gdy zwyciska europejska rewolucja socjalistyczna powoaaby do ycia wielonarodowe wsplnoty. Ocena ta wynikaa z oglnego stosunku Luksemburg do narodu jako tworu etniczno-historycznego, w ktrym widziaa przejciowy i w Europie miniony ju niemal etap rozwoju ludzkoci. Nie mone jednak zarzuci jej obojtno i wobec ucisku narodowego, zwaszcza ucisku Polakw przez Rosjan i Niemcw. Ale te nie bya ona patriotk ani polsk, ani niemieck, ani ydowsk. Bya (co podkrela take autor wielkiej jej biografii, socjaldemokrata P. Nettl) prawdziw patriotk klasy . Ostro i forma, w jakiej R. Luksemburg przeciwstawiaa sobie zasad klasow i zasad narodow w polemice z PPS, wyrosy z sytuacji polskiego ruchu robotniczego. Niemniej w napisanym w czasie wojny Kryzysie socjaldemokracji stwierdzia: Socjalizm przyznaje kademu narodowi prawo do niepodlegoci i wolnoci, do samodzielnego rozstrzygania o swych losach (...), uznaje prawa wolnych, niepodlegych, rwnoprawnych narodw. Ale te socjalizm jedynie moe takie narody stworzy, moe urzeczywistni prawo narodw do samookrelenia. Konkretnie nadal jednak nie przewidywaa powstania maych nowych pastw w Europie, wypowiadaa si przeciwko narodowym wojnom obronnym, a w 1918 r., radzia bolszewikom zgniata elazn rk separatystyczne ruchy narodowe jako w istocie buruazyjne i kontrrewolucyjne. Okazao si zreszt, e rady te byy niepotrzebne, cho przez dziesiciolecia spieraa si z Leninem o haso samostanowienia narodowego. Spr bowiem nie dotyczy celw i zasad, mia ze strony Lenina wycznie charakter strategiczno-taktyczny. Lenin jak wiemy ju rozpatrywa wszystkie kwestie pod ktem zdobycia wadzy w Rosji. Klska Rosji w wojnie sprzyjaaby temu wic wysun w tym czasie haso poraenczestwa. Ruchy narodowe (w sposb naturalny dce do utworzenia niepodlegych pastw narodowych) mogy wzmc si gwatownie w dobie wywoanego wojn kryzysu oglnopolitycznego i rozsadzi imperium carskie, std take byy na rk bolszewikom. Ci wic stworzyli wraenie aprobaty tego celu, wysuwajc wanie haso samostanowienia a do oderwania si. Lecz goszc te hasa SD rosyjska z zaoenia jednak nie miaa popiera de separatystycznych, bdc zasadniczo za duym pastwem, cile scalajcym gospodarczo wielkie obszary i znaczne masy robotnicze. Socjaldemokracje za narodw zalenych miay w myl koncepcji bolszewickiej denia separatystyczne na og zwalcza. R. Luksemburg stale odrzucaa to rozwizanie ze wzgldu na szkody, jakie miao ono przynosi wprowadza zamt wrd robotnikw, uatwia buruazji rozbicie ruchu robotniczego w pastwie wielonarodowym i podporzdkowanie przez ni sobie narodowych klas robotniczych, 186

kadej z osobna. Lenin natomiast dopuszcza moliwo, i w warunkach gbokiego kryzysu politycznego mogoby doj w poszczeglnych wypadkach do oderwania si od Rosji mniejszoci kresowych, do powstania nowych odrbnych pastw, prawdopodobnie rzeczywicie buruazyjnych. Byyby to bowiem pastwa raczej mae i sabe, dajce pewno, e po zaatwieniu wasnych spraw rewolucyjna Rosja odzyska je drog wojny rewolucyjnej. Jeli bowiem pisa Lenin w czasie wojny wiatowej kilka narodw rozpocznie rewolucj socjalistyczn, a inne narody oka si gwnymi filarami reakcji buruazyjnej, to musimy opowiedzie si za wojn rewolucyjn z nimi, po to aby je zgnie, aby zniszczy wszystkie ich czowki bez wzgldu na to, jakie wysuwano by tutaj ruchy drobnonarodowe. Poszczeglne dania demokracji, a wrd nich danie samostanowienia, nie s absolutem, lecz czsteczk oglnodemokratycznego (dzi oglno- socjalistycznego) ruchu wiatowego. Moliwe, e w poszczeglnych konkretnych wypadkach czsteczka przeczy caoci, wtedy naley tak czsteczk odrzuci. W tym odrzucaniu bolszewicy okazali si mistrzami. Klska wojenna Rosji, upadek caratu umoliwiy kilku ujarzmionym przeze narodom zrealizowa historyczn szans odzyskania niepodlegoci. W obawie przed Rosj, jakakolwiek by ona w kocu bya, niektre z tych pastw podjy dziaania by j osabi. Kady z tych narodw napisaa R. Luksemburg uy wieo podarowanej wolnoci, by jako miertelny wrg rewolucji rosyjskiej nie sztandar kontrrewolucji do samej Rosji; Zapewne we wszystkich tych wypadkach nie narody uprawiaj sw reakcyjn polityk, lecz tylko klasy mieszczaskie i drobnomieszczaskie, ktre w najostrzejszym przeciwiestwie do wasnych mas proletariackich przeobraziy prawo narodw do samostanowienia w narzdzie kontrrewolucyjnej polityki klasowej. Narody w cudzysowie, podarowana wolno, mieszczastwo w najostrzejszym przeciwiestwie do mas robotniczych... Luksemburg do koca zatem nie rozumiaa (w lad za swymi mistrzami), e narody s realnym faktem historycznym, e niepodlego narodowa, pastwo narodowe stanowi warto sam w sobie, take dla klasy robotniczej. Do koca wasny pogld w tej kwestii braa za rzeczywisto spoeczn. Ale warto pamita, e i Lenin, cho by znacznie bardziej gitki taktycznie, nie rni si tu zasadniczo od R. Luksemburg (wanie dlatego wnioski ostateczne byy podobne: zgnie si ruchy narodowe). Wyobraa sobie na przykad cho trudno powiedzie, jak szczerze e w 1920 r. polskie masy przyjm Armi Czerwon jako wybawicielk i w konsekwencji dobrowolnie przycz si znw do bolszewickiej ju Rosji. Rozwianie si tych zudze nie powstrzymao bolszewikw od dziaa dla swoistego rozwizania kwestii narodowych w granicach i poza aktualnymi granicami swego pastwa. Po rozbiciu gwnych si biaych i umocnieniu si, wadza radziecka zgniota elazn rk (tak zreszt jak tego chciaa Luksemburg) buruazyjno-nacjonalistyczne ruchy narodowe tak skutecznie, e przywrcia niemal przedwojenne granice carskiej Rosji. Z Polsk, a take krajami batyckimi, ktre okazay si filarami reakcyjnymi, na razie si jej nie udao, ale udao si za to z Gruzj. Niepodlega, rzdzona przez mienszewikw, podbita zostaa przez Armi Czerwon w 1921 r. Nastpny okres to tworzenie owej wsplnoty socjalistycznej ju w ramach ZSRR, gdzie rycho rozpoczo si przekuwanie stu narodw w jeden radziecki, polegajce na niszczeniu tych warstw, ktre zachoway narodow wiadomo i ambicje, wymieszaniu ludnoci przez deportacje i

187

obsadzaniu wszystkich kluczowych stanowisk przez Rosjan, intensywnej rusyfikacji rnymi metodami. Lata 1939-1941 przyniosy odzyskanie zachodniej Biaorusi i Ukrainy, a take pastw batyckich oraz (po przewlekej i niesawnej wojnie) czci Finlandii, a ponadto rumuskiej Besarabii. Nastpia likwidacja na tych terenach elementu narodowo i klasowo obcego i niepewnego. W okresie wojny przesiedlono cae narody: Niemcw nadwoaskich, Tatarw krymskich, Karaczajw, Czeczecw, Inguszw, Bakarw i Kamukw. Ich obwody i republiki autonomiczne zostay zlikwidowane. Wyniki II wojny wiatowej w tym zakresie s znane. W Europie Wschodniej powstao kilka formalnie niepodlegych pastw demokracji ludowej. Jest to oczywicie nowa taktyka, ktra nie zmienia istoty leninowskiego stanowiska w kwestii narodowej, przyjtego przez jego nastpcw. wiadczy o tym fakt, e wszelkie prby pastw satelickich istotnego zwikszenia swej samodzielnoci politycznej i gospodarczej s przez ZSRR zdecydowanie likwidowane, ostatecznie interwencj zbrojn. By moe R. Luksemburg nie zaaprobowaaby bolszewickich metod rozwizywania kwestii narodowej w caej ich rozcigoci, cho pewnoci co do tego mie nie mona . Zbyt blisko bowiem staa jednak swych mistrzw, Marksa i Engelsa, a take swego adwersarza w tej kwestii Lenina. Koncepcja PPS bya inna. Partia ta dobrze rozumiaa, e pomimo podziaw klasowych nard jest realn jednostk etniczno-historyczn, niezbdnym etapem w rozwoju spoeczestw, przynajmniej europejskich, a narodowa niepodlego wartoci najwyszego rzdu. Dya wic do Polski niepodlegej, demokratycznej, postpowej, ale oznaczao to w wczesnej rzeczywistoci zgod na Polsk kapitalistyczn. Klasyczna teoria marksistowska przewidywaa warunki, w ktrych ten dylemat przestawa istnie. Rozwj kapitalistyczny mia spolaryzowa spoeczestwa, co oznaczao, e robotnicy stanowi bd wikszo narodu. Ich zasada klasowa pokryaby si wwczas z zasad narodow w bardzo znacznej mierze, moliwe byoby zdobycie, a przynajmniej po niezbyt dugim okresie dyktatury sprawowanie wadzy przez partie robotnicze w sposb cakowicie demokratyczny. Jednake nie doszo i ju zapewne nie dojdzie w rozwinitych krajach kapitalistycznych do takiej polaryzacji. Marksici i chopstwo W kwestii chopskiej nie byo bezporednio sporu midzy R. Luksemburg a bolszewikami. Rnice jednak istniay niemal od pocztku i wzrastay, co ujawniao si w rozmaitych, bardzo skdind istotnych kwestiach pochodnych. Twrcy marksizmu, a ich ladem dziaacze i teoretycy II Midzynarodwki uwaali chopw za przedkapitalistyczn pozostao i byli przekonani, e rozwj kapitalistyczny stosunkowo szybko przeksztaci podstawow mas chopstwa w proletariat wiejski i miejski. Przysza rewolucja miaa zgodnie z rad Engelsa nie socjalizowa przez czas duszy resztek drobnej wasnoci w rolnictwie, pomimo jej ekonomicznego zacofania. Wiksza wasno i wielkie majtki miay by konfiskowane i przeksztacone we wzorowe socjalistyczne gospodarstwa rolniczo-przemysowe. Takie stanowisko zajmowaa te R. Luksemburg i zajmowali je take pocztkowo czoowi dziaacze rosyjscy Plechanow, Martow, Lenin. Ale jedynie ten ostatni myla powanie o zdobyciu wadzy w Rosji, 188

czego dokona mona byoby przede wszystkim poprzez popchnicie do czynu chopstwa. Ju narodnicy postawili pytanie, czy na fali chopskiego buntu nie moe powsta jednak taka wadza socjalistyczna, ktra by socjalizm na wsi opara na pradawnych, a wci ywych wsplnotach chopskich i dokonaa stopniowo socjalistycznego uprzemysowienia kraju. Lenin nie wierzy w obszczyn jako podstaw socjalizmu na wsi, ale myl gwn podj. Jeeli jednak na chopskiej fali miao si doj cho na krtki czas do wadzy, trzeba byo i z chopami, a nie mimo lub przeciwko nim. Oznaczao to konieczno uznania w programie chopskich interesw i de, a przede wszystkim podziau majtkw obszarniczych midzy chopw. Tak zrodzia si koncepcja rewolucji chopsko-robotniczej przeciw obszarnictwu i buruazji. Jej skutki byyby nie do cofnicia przez nastpne rzdy. Lenin bowiem uwaa jeszcze wwczas, e w drodze demokratycznych wyborw, ktre prdzej czy pniej musz nastpi, powstanie wadza mieszczaskiego typu i Rosja stanie si ostatecznie demokratyczn republik buruazyjn. Dla mieszewikw caa ta koncepcja bya absurdalna. Dla R. Luksemburg, ktra zgadzaa si z bolszewikami, e buruazja rosyjska jest saba i tchrzliwa oraz e robotnicy rosyjscy mog i powinni odegra w rewolucji samodzieln rol, niezrozumiae byo tylko, po co maj oni dzieli z chopstwem wadz, jeli j zdobd w orodkach miejskich, by i tak potem j utraci. Proponowaa po prostu dyktatur proletariatu. W czasie wojny Lenin poszed w swej koncepcji tak daleko, e po powrocie do Rosji wiosn 1917 r., gdy j wyoy, oszoomi nawet swych najbliszych wsppracownikw. Korzystajc z klski wojennej Rosji, na fali buntu chopskiego, bolszewicy mieli obali Rzd Tymczasowy, wprowadzi sw dyktatur (ale w sojuszu z chopstwem), znacjonalizowa przemys, banki itd. By to program oparty na przekonaniu, e wkrtce wybuchnie i zwyciy rewolucja socjalistyczna w wysokorozwinitych krajach europejskich, ktra udzieli pomocy rewolucyjnej Rosji. Wie o wydarzeniach w Piotrogrodzie i Moskwie bya dla chopstwa sygnaem do rozpoczcia rozprawy. Olbrzymi ywioowy ruch chopski zlikwidowa wielk wasno bez udziau robotnikw miejskich i ich partii. Bolszewicy wykorzystali sytuacj maksymalnie, sankcjonujc dekretem o ziemi to, co chopi zrobili. Zreszt nawet haso natychmiastowego pokoju, wysuwane przez bolszewikw mogo odegra tak olbrzymi rol dlatego take, e chopskiemu wojsku spieszno byo do domw, by zdy wzi udzia w podziale ziemi obszarniczej. R. Luksemburg doskonale rozumiaa, e haso ziemia dla chopw pozwolio osign zarazem dwa cele: rozbi wasno obszarnicz i zwiza natychmiast chopw z rzdem rewolucyjnym. Nie jest jasne, czy rwnie dobrze rozumiaa, e krok ten by absolutnie konieczny, a zarazem przymusowy. W kadym razie sdzia, e nie bdzie on konieczny w krajach wysokorozwinitych, w Niemczech na przykad, i dlatego w Rewolucji rosyjskiej podkrelaa jego minusy. Jej zdaniem, podzia ziemi midzy chopw rosyjskich spitrzy olbrzymie trudnoci przed pniejszym socjalistycznym przeobraeniem stosunkw rolnych, m.in. ze wzgldu na fakt, e zamiast wskiej kasty obszarniczej i wskiej grupy buruazji wiejskiej powstaa bardzo szeroka i silna masa posiadaczy chopskich, ktrych opr przeciwko socjalizacji musia by o wiele bardziej niebezpieczny i uporczywy. Paradoksalnie pogld ten potwierdzay fakty. Wbrew nadziejom ywionym przez bolszewikw, chopu rosyjskiemu po zabraniu ziemi na wasn rk ani si nio broni Rosji i rewolucji, ktrej zawdzicza ziemi; okopa si na swym nowym gospodarstwie i pozostawi rewolucj jej wrogom, pastwo rozkadowi, ludno miejsk godowi. R. Luksemburg bya w tym wypadku na tyle realistyczna, e nie poradzia bolszewikom, aby elazn 189

rk powstrzymali chopw i zamali ich opr. Gdy bolszewicy nabrali si jak wiadomo tak wanie zrobili, ze wszystkimi skutkami demograficznymi, gospodarczymi, spoecznymi, politycznymi i psychologicznymi wreszcie, do dzi przez ekonomik i ycie spoeczne ZSRR odczuwalnymi i powszechnie znanymi. Klasa i partia robotnicza R. Luksemburg i bolszewikw gboko rni stosunek do klasy robotniczej, co wyrazio si dobitnie w koncepcji partii i jej roli. Marks i Engels podkrelali, e wyzwolenie klasy robotniczej musi by jej wasnym dzieem, ale by tego dokona, musi ona sta si nie tylko potn liczebnie, lecz take wiadom i zorganizowan. Jej proces samowiadomoci przyspieszy miao przejcie przez proletariat (zorganizowany w skali midzynarodowej) ich teorii majcej by naukowym rozpoznaniem zmierzajcego ku socjalizmowi procesu dziejowego. Teori t przez czas duszy w onie II Midzynarodwki uznawano za bardzo istotny element marksizmu, jednake stopniowo wielu dziaaczy niemieckiego i midzynarodowego ruchu robotniczego porzucao myl o rewolucyjnej przemocy na rzecz koncepcji parlamentarnej drogi do socjalizmu. W interesie sukcesw wyborczych i pod naciskiem kierownictw zwizkowych kolejne wadze SPD hamoway pozaparlamentarne masowe wystpienia robotnicze, agodziy radykalizm socjalistycznych hase, skaniay si ku wyborczym sojuszom z niektrymi odamami mieszczastwa. Zdaniem R. Luksemburg bya to droga prowadzca ku bezsile i klsce ruchu robotniczego. Gboka wiara w masy robotnicze, w ich instynkt klasowy, przyrodzon niejako rewolucyjno, niewyczerpane moliwoci twrcze, a take dowiadczenia rosyjskie lat 1905-07, stay si podstaw specyficznego ujcia przez Luksemburg wzajemnego stosunku klasy robotniczej, partii socjalistycznej i kierownictwa partyjnego przed, w czasie i po zwycistwie rewolucji. W ujciu R. Luksemburg zasadniczo tu identycznym z marksowskim dziaajcym podmiotem bya sama klasa robotnicza, ktra podejmujc pocztkowo walk o swe interesy ekonomiczne, wraz z zaostrzeniem si sprzecznoci klasowych i innych, wielkimi katastrofami ekonomicznymi i politycznymi, musiaa uwiadomi sobie konieczno obalenia kapitalizmu i std zrewolucjonizowa si. Proces ten mia by obiektywnie nieuchronny, ale mg si przecign w czasie. Istniaa jednak moliwo wydatnego jego skrcenia, gdy w postaci marksizmu bya gotowa teoretyczna artykulacja rewolucyjnej wiadomoci proletariatu, a najbardziej owiecone elementy robotnicze, awangarda skupiona w partiach robotniczych, przyja marksizm. Zasadniczym zadaniem tej awangardy to jest socjaldemokracji jest przyspieszanie biegu wypadkw poprzez uwiadamianie najszerszych mas robotniczych, pobudzanie ich walki i kierowanie ni. Luksemburg zdecydowanie przeciwstawiaa si koncepcji upatrujcej w kierownictwie partyjnym gwne rdo inicjatywy, a w masach robotniczych jedynie zdyscyplinowanych wykonawcw. Tote musiaa gwatownie zareagowa na wrcz przeciwstawn koncepcj partii, opracowan i wyoon przez Lenina w pracy Krok naprzd, dwa kroki wstecz. Bdc pragmatykiem Lenin daleki by od charakterystycznej dla R. Luksemburg idealizacji klasy robotniczej. Uwaa, e masy robotnicze wprawdzie samodzielnie s w stanie zdoby wiadomo swej odrbnej sytuacji i odrbnych interesw ekonomicznych i podj walk o te ostatnie, czyli zdoby wiadomo buruazyjn, nie potrafi pj dalej, osign wiadomoci socjalistycznej (sam tak wprost napisa). Ta bowiem moga by do klasy robotniczej wniesiona tylko z zewntrz, przez 190

rewolucjonistw, ktrzy rozumieli i opanowali marksowsk teori. Partia powinna wnie do klasy take organizacj, inaczej nawet kilka miesicy ywioowych i bezadnych strajkw i star mas robotniczych z wadz nie przyniesie owocw. W warunkach carskiego despotyzmu partia rewolucyjna musiaa by nielegaln, co oznaczao take, e nie moe by masow, lecz kadrow. Skada si miaa, jak wiadomo, z zawodowych rewolucjonistw, cile z masami zwizanymi i przez nie popieranymi, a ktrzy tworzyliby potem cisy aparat wadzy rewolucyjnej, a wic musiaa by parti przygotowan nie tylko politycznie, ale i organizacyjnie. Przy tym partia musiaa sta si politycznym przywdc nie tylko mas robotniczych, ale take ruchu chopskiego, ruchw narodowowyzwoleczych i wszelkich innych, ktre mogyby w sytuacji kryzysu rewolucyjnego wspdziaa w zburzeniu istniejcego porzdku i wynie do wadzy i utrzyma przy niej bolszewikw. Lenin nie wyobraa sobie oczywicie, e bolszewicy mog sztucznie wywoa rewolucj. Tu zgadza si z Luksemburg. Ale masom nie tylko chopskim, lecz take robotniczym przyznawa w rewolucji rol gwnie destrukcyjn. Rola twrcza w skali oglnej przypadaa przede wszystkim partii, a w partii jej kierownictwu. Bya to wojskowa teoria partii. Zasadniczym rdem inicjatywy politycznej i organizacyjnej i wszelkiej innej by w niej KC partii, szeregowym czonkom przypadao jedynie wykonawstwo rozkazw pyncych z gry. Jednolite dziaanie caej tej masy powinno generowa si gwarantujc realizacj wytyczonych przez kierownictwo celw. W artykule Zagadnienia organizacyjne socjaldemokracji rosyjskiej do dzi uwaanym przez komunistw za kamie obrazy R. Luksemburg poddaa leninowsk koncepcj zasadniczej krytyce. Podstawowe zasady reprezentowanego przez Lenina ultracentralistycznego kierunku widziaa nastpujco: surowe odgrodzenie zorganizowanego jdra od otaczajcego go rodowiska rewolucyjnego oraz lepe podporzdkowanie wszystkich organizacji partyjnych i ich dziaalnoci wadzy centralnej, ktra myli, tworzy i decyduje za wszystkich. W praktyce bowiem KC wystpuje jako jedyne rzeczywicie aktywne jdro partii, natomiast wszystkie pozostae organizacje jako tylko narzdzie wykonawcze. Leninowski centralizm okrelia jako obcy socjaldemokracji, spiskowo-blankistowski. Centralizm ten zdaje si by warunkiem, od ktrego zaley bezporednio zdolno bojowa i energia partii. Ale od punktu widzenia da formalnych kadej organizacji bojowej znacznie waniejsze s specyficzne warunki historyczne walki klasy robotniczej. Ruch socjaldemokratyczny jest pierwszym w dziejach spoeczestw klasowych ruchem obliczonym w cigu caego swego rozwoju na organizacj i samodzieln bezporedni akcj samych mas. Wbrew Leninowi socjaldemokracja to nie jakobini zwizani z uwiadomionym i zorganizowanym proletariatem, to wasny ruch tego proletariatu. Dlatego centralizm socjaldemokratyczny musi by zupenie odmienny od blankistowskiego, moe by tylko samocentralizmem kierowniczej warstwy proletariatu, panowaniem jego uwiadomionej wikszoci wewntrz jego organizacji partyjnej. Podobnie jest z dyscyplin, ktr postuluje Lenin. W ruchu socjaldemokratycznym nie chodzi o bezwolno i bezmylno mas, ktre wykonuj mechaniczne ruchy w takt paeczki dyrygenta, lecz o dobrowoln koordynacj wiadomych czynw politycznych, a wic o dobrowoln dyscyplin. Brak wprawdzie obecnie w Rosji stwierdzaa Luksemburg najwaniejszych przesanek dla takiego centralizmu i takiej dyscypliny, ale bdem byoby myle, e mona je na razie zastpi przekazaniem samowadztwa do rk centralnej wadzy partyjnej. Przy czym zauwaaa, e rola kierownictw socjaldemokratycznych przy opracowaniu taktyki jest raczej konserwatywna: 191

opracowuj one za kadym razem a do ostatecznych konsekwencji nowo zdobyty teren walki (ten na przykad, ktry stworzy parlamentaryzm) i przeksztacaj go natychmiast w twierdz przeciw dalszym innowacjom w wikszym stylu. Leninowski ultracentralizm spotgowaby tylko ten wypywajcy z istoty kierownictwa konserwatyzm do niezwykle niebezpiecznych rozmiarw. Taktyki bojowej socjaldemokracji nie mona bowiem w ogle wymyla stwierdzaa Luksemburg; jest ona zasadniczo rezultatem szeregu wielkich aktw twrczych eksperymentujcej, czsto ywioowej walki klasowej. Jeli za taktyk tworzy nie KC, lecz caa partia lub jeszcze lepiej cay ruch, to oczywicie kadej organizacji partyjnej potrzebna jest swoboda ruchw jako umoliwiajca pene wykorzystanie wszystkich bdcych do dyspozycji rodkw, rozwinicie inicjatywy. Leninowski ultracentralizm przesiknity jest natomiast w caej swej istocie nie pozytywnym, twrczym duchem, ale bezpodnym duchem stra nocnego. Wicej. Wbrew temu, co sdzi Lenin, w warunkach podobnych do wspczesnych rosyjskich gdy rewolucyjna cz klasy robotniczej jest jeszcze luna, a sam ruch chwiejny nie demokratyzm, lecz despotyczny centralizm (centralizm propagowany przez Lenina jako narzdzie walki z oportunistycznym demokratyzmem inteligencji) jest wanie specyficzn organizacyjn tendencj inteligenckiego oportunizmu. A oto znane, bardzo mocne zakoczenie tego artykuu, ujmujce w skrcie histori rosyjskiego ruchu rewolucyjnego: mieszne s zaiste amace, jakie lubi czasem prezentowa historii szanowne indywiduum ludzkie w procesie wasnego rozwoju historycznego. Zdawione i zdeptane przez absolutyzm rosyjski ja mci si tym, e w swej myli rewolucyjnej sadza si samo na tronie i ogasza za wszechwadne w postaci komitetu spiskowego nieistniejcej woli ludu (chodzi o Narodn Wol S., M.T.) Przedmiot okazuje si jednak silniejszy, wkrtce triumfuje knut, ktry okazuje si prawowitym wyrazem danego stadium procesu historycznego. Wreszcie na powierzchni zjawia si jako jeszcze bardziej prawowite dzieci procesu historycznego rosyjski ruch robotniczy, ktry bierze najpikniejszy rozpd do stworzenia wreszcie naprawd ludowej walki. Teraz jednak ja rewolucjonisty rosyjskiego staje pospiesznie na gowie i ogasza si znw za wszechmocnego sternika historii tym razem we wasnym majestacie komitetu centralnego socjaldemokratycznego ruchu robotniczego. miay akrobata przeocza przy tym, e jedyny podmiot, ktremu przypada obecnie rola tego sternika, to masowe ja klasy robotniczej, ktra na caej linii upiera si przy prawie robienia wasnych bdw i uczenia dialektyki historycznej. Wreszcie, bdmy midzy sob otwarci, bdy popeniane przez prawdziwy rewolucyjny ruch robotniczy s historycznie bez porwnania bardziej owocne i wartociowe od nieomylnoci najlepszego komitetu centralnego. By moe Lenin sam jeszcze wtedy (1904 r.) nie myla o ultracentralizmie, ale w tym przecie kierunku budowa i zbudowa potem swoj parti nowego typu. Leninowskie zasady organizacyjne sprawdziy si te w tym zasadniczym sensie, e bez nich bolszewicy nie potrafiliby ani zdoby, ani utrzyma wadzy w Rosji. Gdy w latach 20-tych w europejskich partiach komunistycznych analizowano przyczyny ich klsk, za jedn z najwaniejszych uznano to, e nie byy one jeszcze lub jeszcze w peni partiami nowego, leninowskiego typu. Do szybko rzdzcym w Kominternie bolszewikom udao si wypleni wszelkie inne tradycje i pogldy, take organizacyjne, i przebudowa cay ruch komunistyczny na swoj mod. Jak wiadomo, cay ten ultracentralistyczny system partyjny funkcjonuje nadal w zasigu wpyww ZSRR. Wszdzie te gdzie komunici maj wadz ostatecznie ujawniy si jego, przewidziane przez R. Luksemburg, fatalne skutki. 192

R. Luksemburg doskonale widziaa wic niebezpieczestwo polegajce na tym, e KC partii typu leninowskiego uzna si za wszechmocnego sternika historii i e zdegraduje masy robotnicze do roli bezmylnych i bezwolnych wykonawcw. Nic dziwnego, e spenio si take i inne pesymistyczne jej przewidywanie e statut partyjny i nieograniczona wadza KC nie zapobiegn oportunizmowi w szeregach partii. Odwrotnie, ultracentralizm biurokratyczny stworzy doskonae warunki rozwoju wanie ludziom pozbawionym jakichkolwiek zasad, tak etycznych, jak politycznych. A uwolnienie si kierownictwa partyjnego od zalenoci i odpowiedzialnoci wobec mas partyjnych byo przyczyn (co te przewidywaa Luksemburg) popeniania przez nie wielkich bdw. R. Luksemburg krytykujc leninowsk koncepcj partii jednoczenie wic nie miaa racji i miaa j. Nie miaa, gdy zapewne tylko partia tego wanie typu potrafi zdoby wadz na fali ywioowych ruchw masowych, szybko j umocni, cakowicie podporzdkowa sobie klas robotnicz i spoeczestwo i przeprowadzi na nim najbardziej nawet obdne eksperymenty. Miaa racj, gdy spoeczny koszt tego jest kolosalny. Z drugiej strony nie ma dotd (i nie wiadomo, czy jest to w ogle moliwe) takiego ruchu robotniczego, o jakim mylaa. A ju nic nie wskazuje na to, by kiedykolwiek moga si przeksztaci w taki ruch partia leninowska. Demokracja socjalistyczna czy dyktatura kliki Ruch robotniczy podkrelali Marks i Engels jest ruchem olbrzymiej wikszoci w interesie olbrzymiej wikszoci. Robotnicza olbrzymia wikszo musiaa uy siy, aby obali stanowic drobn mniejszo buruazj, gdy ta, majc w swych rkach pastwowy aparat przymusu, gospodark, pienidze, pras itd. dysponowaa si nieproporcjonalnie wiksz od swej liczebnoci. Zdobywszy wadz polityczn robotnicy mieli za jej pomoc zlikwidowa ekonomiczne i inne rda potgi obalonego przeciwnika. W ten sposb walka klasowa musiaa doprowadzi do pastwa dyktatury proletariatu w fazie przejciowej od kapitalizmu do socjalizmu. Dyktatura ta w swej formie zbliaaby si do Komuny Paryskiej. W okresie istnienia II Midzynarodwki, wskutek sukcesw parlamentarnych niektrych jej partii, wyobraano sobie ca spraw bardziej idyllicznie. Stanowica wikszo ludnoci klasa robotnicza miaa zdoby wikszo mandatw w parlamencie. Powstaby rzd robotniczy, ktry odebraby przedsibiorstwa buruazji, majtki obszarnikom. Oczywicie, masy robotnicze musiayby czynnie zabezpieczy realizacj tych posuni, zama wszelki opr byych klas posiadajcych. Dyktatura proletariatu byaby jednak krtkotrwaa. Utrwaliby si system demokracji socjalistycznej, gwarantujcy wszystkim prawa i swobody obywatelskie. Miaby on najprawdopodobniej form republiki parlamentarnej. Partia robotnicza miaaby ju zawsze wikszo mandatw w parlamencie i tworzyaby rzd, ale mogyby nie tylko istnie, ale i wsprzdzi inne partie, reprezentujce specyficzne interesy rnych grup ludzi pracy. Luksemburg kwestionowaa t koncepcj, uwaajc przede wszystkim, e klasy posiadajce dugo, rnymi sposobami bd w stanie nie dopuci do wygrania wyborw przez socjaldemokracj, a jeli, ju tak si stanie, odrzuc form parlamentarn i uciekn si do przemocy, by amic prawa i swobody obywatelskie, kontrrewolucyjn dyktatur prbowa zniszczy ruch robotniczy. Dlatego krytykowaa kretynizm parlamentarny daa wychowania robotnikw w duchu walki klasowej, propagowaa strajk masowy i w ogle masowe akcje pozaparlamentarne. Okres dyktatury proletariatu, cho trwaby duej ze wzgldu na niezwykle wyton walk ze 193

stawiajcymi rozpaczliwy opr klasami posiadajcymi, oznaczaby jednak dyktatur znacznej wikszoci nad mniejszoci; byaby zatem ta robotnicza dyktatura w istocie demokratyczna, i std mogaby by demokratyczn take w formie. Ale i socjalizm oznacza dla R. Luksemburg demokracj robotnicz i panowanie wikszoci nad mniejszoci, przy zachowaniu praw i swobd obywatelskich rwnie dla pokonanych przeciwnikw i demokratycznych form sprawowania wadzy. Z tego te punktu widzenia oceniaa wydarzenia w Rosji. Oczekiwaa tam jak mwilimy rewolucji buruazyjno-demokratycznej, w ktrej klasa robotnicza jako czynnik najbardziej rewolucyjny, odegra znaczn rol, by moe nawet zagarnie przejciowo wadz, aby zapobiec kontrrewolucji. Ale aden socjaldemokrata nie udzi si oczywicie pisaa e rosyjski proletariat utrzyma si przy wadzy i urzeczywistni socjalizm, w sytuacji gdy stanowi zdecydowan mniejszo spoeczestwa. Urzeczywistnienie za socjalizmu przez mniejszo jest bezwarunkowo wykluczone, poniewa wanie sama idea socjalizmu wyklucza panowanie mniejszoci. Wic proletariat nazajutrz po swoim zwycistwie politycznym nad caratem zostanie pozbawiony przez wikszo tej wadzy, jak zdoby. Konkretnie (...) zoy wadz w rce legalnie ku temu powoane, tj. w rce nowego rzdu, ktry wyznaczy moe li tylko Konstytuanta, ciao prawodawcze wybrane przez ca ludno; a skoro faktem jest, e w spoeczestwie stanowi wikszo nie klasa robotnicza, tylko drobnomieszczastwo i chopi, wic i w Konstytuancie nie bd stanowili wikszoci socjaldemokraci, tylko demokraci chopsko-mieszczascy. Tego moemy aowa, ale tego nie zmienimy. W ten sposb R. Luksemburg w 1906 r.... bronia Lenina, ktrego Plechanow oskara o blankistowskie pojmowanie dyktatury proletariatu. Okazao si, e to wanie Plechanow mia racj. W czasie wojny Lenin rozwin, nawizujc do Marksa i Engelsa, utopijn koncepcj rewolucyjnego pastwa typu Komuny Paryskiej, a w kwietniu 1917 r. wystpi z ide przeksztacenia dokonujcej si wanie w Rosji rewolucji buruazyjno-demokratycznej w socjalistyczn. Podstaw jego koncepcji byo przekonanie o moliwoci trwaego sojuszu nielicznego proletariatu z masami chopskimi. Poniewa za tylko uwiadomiona mniejszo moe kierowa szerokimi masami robotniczymi i prowadzi je za sob, kierownikiem kierownika chopstwa mieli by bolszewicy jako awangarda hegemonistycznego w tym sojuszu proletariatu. Kierownikiem bolszewikw by oczywicie KC z Leninem na czele. Ten wanie system, ktrego istota polegaa na kierowaniu przez mniejszo mniejszoci olbrzymi wikszoci, uzna Lenin za dyktatur proletariatu w marksowskim sensie przystosowan do warunkw Rosji. Form polityczn tego systemu miaa by republika rad delegatw robotniczych i chopskich. Wiadomo, jak bolszewikom udao si zdoby wadz. Rzd Tymczasowy by saby i okaza si jawnie niezdolny do zaspokojenia gwnych da mas. Powstanie bolszewickie w Piotrogrodzie zwyciyo niemal bez ofiar. Wybrany przez II Oglnorosyjski Zjazd Delegatw Robotniczych i onierskich Centralny Komitet Wykonawczy, w wikszoci bolszewicki, poprzez usankcjonowanie chopskiego zaboru ziemi obszarniczej i natychmiastowe zawarcie rozejmu i potem, cho na upokarzajcych Rosjan warunkach, pokoju z Niemcami, zdoby sobie poparcie, czynne lub przynajmniej bierne, znacznej czci ludnoci i dlatego mg przeprowadzi wywaszczenie miejskich klas posiadajcych, zorganizowa Armi Czerwon, usiowa zapewni minimum ywnoci miastom. Tymczasem jednak, ju za wadzy bolszewickiej (w kocu listopada i na pocztku grudnia 1917 r.) odbyy si wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Wzio w nich udzia 36 mln osb. 194

Bolszewicy nie zdobyli wikszoci nawet w swych twierdzach politycznych Piotrogrodzie i Moskwie. W skali kraju socjalici-rewolucjonici i mienszewicy otrzymali 62% gosw, bolszewicy 25%, stronnictwa mieszczaskie 13%. W Zgromadzeniu Konstytucyjnym bolszewicy, nawet ze swymi wczesnymi sojusznikami, lewicowymi eserowcami (z ktrymi wanie tworzyli CKW i Rad Komisarzy Ludowych), byliby zdecydowan mniejszoci. Ale przecie bolszewicy ju mieli konkretn wadz w rkach. Lenin stwierdzi, e oni wanie reprezentuj wol ludu, a nie wybrani czonkowie Konstytuanty, ktr rozpdzono. Gdy ujawniy si upokarzajce i cikie strony pokoju z Niemcami, przeciwko bolszewikom zwrcili si take lewicowi eserowcy. W lecie 1918 r. wybuchy antybolszewickie powstania eserowskie, wkrtce stumione. Lewicowi eserowcy usunici zostali z rad, rozpocz si czerwony terror. My, bolszewicy, bdziemy odtd sami musieli dwiga ciar rewolucji powiedzia Lenin, a N. Bucharin stwierdzi pniej, e w rewolucyjnej Rosji mog istnie rne partie polityczne, ale tylko jedna, bolszewicka, u wadzy reszta w wizieniu. O tym wszystkim R. Luksemburg dowiadywaa si stopniowo, mniej lub bardziej dokadnie. Jej reakcj bya broszura o rewolucji rosyjskiej. Swoje uwagi rozpocza od wyraenia entuzjazmu dla rewolucji bolszewickiej i jej bezprzykadnego radykalizmu, oraz skrytykowaa pogldy niemieckiej prawicy SD 1 jej centrum, pokrywajce si ze stanowiskiem rosyjskich mienszewikw. Wszystkie te ugrupowania uwaay tak samo zreszt jak R. Luksemburg i Lenin poprzednio e Rosja nie dojrzaa do rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu, e moliwa tam bya i jest tylko rewolucja mieszczaska. R. Luksemburg podkrelia, e w systemie naczy poczonych, jakie stworzy rozwj kapitalistyczny rewolucja socjalistyczna nie jest tylko spraw wewntrzn kadego pastwa; uznaa, e bolszewicy susznie i dalekowzrocznie nastawili si cakowicie na rewolucj wiatow, ktrej wydarzenia rosyjskie powinny by prologiem; e trudnoci rewolucji rosyjskiej pyn przede wszystkim z zawodu, jaki sprawi dotd proletariat krajw wysoko rozwinitych, zwaszcza niemiecki, e pierwszy raz w dziejach eksperyment dyktatury proletariatu dokonuje si w niesychanie cikich warunkach, w ktrych nawet olbrzymi idealizm i niezomna energia rewolucyjna mog urzeczywistni nie demokracj i socjalizm, lecz tylko bezsilne, znieksztacone zarodki obojga; e dalsze losy rewolucji rosyjskiej cakowicie zale od midzynarodowej rewolucji proletariatu; e bez niej, izolowany w jednym kraju, proletariat rosyjski musi si zaplta w sprzecznociach i omykach. Za cel analizy postawia sobie Luksemburg wydobycie wypywajcych z rewolucji rosyjskiej dowiadcze i nauk dla midzynarodowej klasy robotniczej. Przy czym chodzio jej moe nawet nie tyle o nauki pozytywne, ile o stwierdzenie i analiz bdw, ktrych mona byo i naleao unikn w Niemczech i innych krajach. Bdy musiay by. dalibymy pisaa od Lenina i jego towarzyszy czego ponad ludzk miar, gdybymy od nich wymagali, aby w tych niesychanie cikich warunkach wyczarowali najpikniejsz demokracj, najbardziej wzorow dyktatur proletariatu i kwitnc gospodark socjalistyczn; i tak dokonali wszystkiego, czego w takich warunkach mona byo dokona. Szo jej o co innego. Dostrzegaa mianowicie wielkie niebezpieczestwo w tym, e bolszewicy ju z koniecznoci czyni cnot, e narzucon fatalnymi warunkami taktyk utrwalaj teoretycznie we wszystkich szczegach i chc j zaleca midzynarodowemu proletariatowi do naladowania

195

jako wzr socjalistycznej taktyki. Dlatego te Luksemburg nie chciaa si zgodzi na powoanie ju w pocztku 1913 r. w Moskwie Midzynarodwki Komunistycznej. Wszyscy podlegamy prawu historii pisaa a socjalistyczny ustrj spoeczny da si wprowadzi tylko w skali midzynarodowej . Bolszewicy pokazali, e potrafi dokona wszystkiego, czego prawdziwie rewolucyjna partia moe dokona w granicach historycznych moliwoci. Nie powinno im si jednak zachciewa cudu. I dalej: W Rosji problem mg by tylko postawiony, nie mg by w Rosji rozwizany (podkr. S.., M.T.) Aby pokaza, co w praktyce bolszewikw miao by istotne, a co przypadkowe, R. Luksemburg przeledzia krtk jeszcze histori rewolucji rosyjskiej. Stwierdzia, e w pierwszym swym okresie do padziernika miaa ona przebieg typowy, zbliony do wielkiej francuskiej czy angielskiej rewolucji, z tym e Rosja urzeczywistniaa rezultaty rozwoju caego stulecia europejskiego i e rewolucja 1917 r. bya kontynuacj rewolucji 1905-07 r. dania robotnikw, ktrzy od pierwszej chwili byli si napdow rewolucji, nie wyczerpyway si jednak na demokracji politycznej. Masy robotnicze, a take onierskie, day natychmiastowego pokoju, a masy chopskie ziemi. Z tymi dwoma zagadnieniami zwizay si te losy demokracji w Rosji. Klasy mieszczaskie, ju przestraszone, zaczy przesuwa si ku wojskowo-monarchistycznemu obozowi kontrrewolucji. Bolszewicy okazali si wwczas jedyn parti, ktra zrozumiaa historyczny nakaz i obowizek zabezpieczyli dalszy postp rewolucji hasem: caa wadza w rce proletariatu i chopstwa. W ten sposb rozwizali take cice od dawien dawna na socjaldemokratach niemieckich zagadnienie wikszoci ludnoci, ktr najpierw jakoby trzeba za sob mie, aby co przeprowadzi. Okazao si, e jest odwrotnie, e droga prowadzi nie przez wikszo do taktyki rewolucyjnej, lecz przez taktyk rewolucyjn do wikszoci. Istniaa zatem w Rosji alternatywa: Kaledin albo Lenin. Zoty rodek pisaa Luksemburg nie da si bowiem utrzyma w adnej rewolucji. Jej przyrodzone prawo domaga si szybkiego rozstrzygnicia. Zagarnicie wadzy przez bolszewikw podobnie jak przez jakobinw w rewolucji francuskiej miao zatem by jedynym sposobem ocalenia rewolucji rosyjskiej, utrzymania republiki, zniszczenia feudalizmu, zorganizowania rewolucyjnej obrony przed wrogiem wewntrznym i zewntrznym, zamania kontrrewolucji i (by moe) rozlania si fali rewolucyjnej po Europie. Z kolei poddaa analizie polityk bolszewikw po zdobyciu wadzy. Zarzuca im: 1) nie podjcie krokw dla stworzenia podstawowych przesanek pniejszej socjalistycznej przebudowy stosunkw rolnych i, co wicej poprzez haso podziau ziemi obszarniczej zagrodzenie drogi w tym kierunku; 2) dostarczenie kontrrewolucji, nie tylko w rosyjskiej, ale i w midzynarodowej skali, ideologii w postaci frazesu o samostanowieniu narodowym. Na tym wanie gruncie buruazja w Polsce, Finlandii, krajach batyckich, mieszczastwo ukraiskie zdawiy rewolucyjny proletariat, Niemcy oderway od Rosji wielkie terytoria, to z kolei wywoao wielkie wzburzenie spoeczestwa rosyjskiego i bunt eserowcw; z tej za sytuacji wyrs czerwony terror i zdawienie demokracji. Zdawienie demokracji to trzeci wielki, moe najwikszy zarzut i co czego absolutnie nie zgadza si Luksemburg wczy do marksistowskich spichlerzy. Podkrelaa, e bolszewicy stale domagali si od Rzdu Tymczasowego zwoania Konstytuanty, a potem natychmiast j rozwizali (co byo punktem zwrotnym w ich taktyce), uzasadniajc, ten krok tym, e jej skad odzwierciedla miniony ju ukad si politycznych. Ale jeli ju tak, to naleao bezzwocznie rozpisa nowe wybory. Trocki uzasadniajc postpowanie bolszewikw wyciga jednak odwrotny wniosek: w czasie rewolucji masy szybko gromadz dowiadczenie polityczne i przechodz na coraz wyszy stopie 196

rozwoju, a poniewa mechanizm instytucji demokratycznych jest ociay i tym wolniej poda za rozwojem, im wikszy jest kraj i gorszy aparat techniczny, to Konstytuanta i w ogle kade przedstawicielstwo ludowe pochodzce z powszechnych wyborw jest zbyteczne. Luksemburg cakowicie odrzucia to rozumowanie. Przede wszystkim jako sprzeczne z caym dowiadczeniem historii dowodzcym, e nastroje ludowe, zwaszcza w rewolucyjnym okresie, wanie przenikaj ciaa przedstawicielskie i kieruj nimi, e ociay mechanizm instytucji demokratycznych ma potn korektur w ywym ruchu i nieustannym nacisku mas. Oczywicie, nawet najbardziej demokratyczna instytucja ma, jak wszystkie ludzkie instytucje, swe granice i braki; ale lekarstwo wynalezione przez Trockiego i Lenina: usunicie w ogle demokracji, jest jeszcze gorsze ni choroby, ktrej miao zapobiec, a mianowicie zasypuje ono jedyne ywe rdo naprawy wszelkich przyrodzonych niedoskonaoci instytucji spoecznych: rdem tym jest aktywne, nieskrpowane, energiczne ycie polityczne najszerszych mas ludowych (podkr. S.., M.T.) Z kolei R. Luksemburg badajc radzieckie prawo wyborcze, zgodnie z ktrym gosowa mog tylko ci, ktrzy yj z wasnej pracy, zarzuca mu oderwanie od rzeczywistoci i widzi w nim nader osobliwy wytwr bolszewickiej teorii dyktatury. W Rosji bowiem znaczna cz przemysu aktualnie nie dziaa, ycie gospodarcze jest straszliwie rozstrojone, brakuje pracy nie tylko dla byych kapitalistw i obszarnikw, ale take dla szerokich warstw inteligencji, drobnomieszczastwa, a nawet klasy robotniczej. W tych okolicznociach prawo antycypujce sytuacj gotowej ju socjalistycznej bazy gospodarczej jest szykan zgoa niepojt, jest nieyciow improwizacj, a nie koniecznoci dyktatury. Wybory powinny by powszechne. Zarwno Sowiety jako krgosup, jak Konstytuanta i powszechne prawo wyborcze. Za najwaniejsze demokratyczne gwarancje zdrowego ycia politycznego i aktywnoci politycznej mas pracujcych uwaa: wolno prasy, swobod stowarzysze i zgromadze. Bolszewicy pozbawili tych swobd wszystkich swoich przeciwnikw. Wolno tylko dla zwolennikw rzdu, tylko dla czonkw jednej partii choby nawet byli oni nie wiedzie jak liczni nie jest wolnoci. Wolno jest zawsze wolnoci dla inaczej mylcego . Stanowisko bolszewikw w kwestii wolnoci politycznej wie si z leninowsko-trockistowsk teori dyktatury. Dorozumian przesank tej teorii jest pogld, e partia rewolucyjna ma w kieszeni gotow recept na przewrt socjalistyczny i e trzeba j potem tylko energicznie zrealizowa. Niestety albo na szczcie wcale tak nie jest. Urzeczywistnienie w praktyce socjalizmu jako systemu gospodarczego, spoecznego i prawnego dalekie jest od sumy przepisw gotowych do zastosowania, ukryte jest cakowicie we mgle przyszoci. W socjalistycznym programie jest tylko kilka wielkich drogowskazw i to przewanie negatywnego charakteru. Szereg wyjciowych gwatownych posuni przeciw wasnoci itd. czyli burzenie, a wic, to co negatywne mona zadekretowa. Tego co pozytywne (budowanie), ukazami wprowadzi si nie da . Gdy pienice si bez przeszkd ycie rodzi tysice nowych form, ma w sobie si twrcz, koryguje samo wszelkie pomyki. ycie publiczne pastw o ograniczonej wolnoci jest wanie dlatego tak biedne, tak mizerne, tak schematyczne, tak bezpodne, e przez wykluczenie demokracji odcina ywe rda wszelkiego bogactwa duchowego i postpu. Co jest prawdziwe w dziedzinie politycznej, odnosi si take do dziedziny gospodarczej i spoecznej. I tu socjalizm nie moe by wprowadzony dekretami, oktrojowany zza zielonego stolika przez tuzin intelektualistw musz w tym bra udzia najszersze masy ludowe. Bezwarunkowo konieczna jest te kontrola publiczna , gdy inaczej wymiana dowiadcze ograniczy si do 197

zamknitego krgu rzdowych urzdnikw, nieuchronna stanie si te korupcja. W ogle za socjalizm wymaga cakowitego przewrotu duchowego w masach, degradowanych przez stulecia mieszczaskiego panowania: rozwinicia instynktw spoecznych w miejsce egoistycznych, spoecznej inicjatywy w miejsce bezadu itd. Jedyn drog do tego jest szkoa ycia publicznego, nieograniczona najszersza demokracja, opinia publiczna. Jeeli je odrzuci, to co pozostanie? zapytuje R. Luksemburg i tak odpowiada: Na miejsce cia reprezentacyjnych, pochodzcych z wyborw, Lenin i Trocki wystawili Sowiety jako jedyne prawdziwe przedstawicielstwo mas pracujcych. Ale razem ze zdawieniem ycia politycznego w caym kraju musi take i ycie Sowietw ulega coraz wikszemu paraliowi. Bez wyborw powszechnych, bez nieskrpowanej wolnoci prasy i zgromadze, bez swobodnej walki pogldw zamiera ycie w kadej instytucji publicznej, staj si yciem pozornym, przy czym jedynym elementem czynnym pozostaje biurokracja. Spod tego prawa nikt si nie potrafi uchyli, ycie publiczne powoli zasypia, kilkudziesiciu przywdcw partyjnych o niewyczerpanej energii i bezgranicznym idealizmie dyryguje i rzdzi, w rzeczywistoci przewodzi spord nich tuzin wybitnych gw, a elit robotnicz co pewien czas zwouje si na zgromadzenia, aby oklaskiwaa mowy przywdcw i wyraaa jednomyln zgod na przedoone rezolucje. W gruncie rzeczy jest to wic gospodarka klikowa istotnie dyktatura, ale nie dyktatura proletariatu, lecz dyktatura garci politykw, tj. dyktatura w sensie mieszczaskim, w sensie wadzy jakobiskiej... Co wicej, stosunki takie musz sprzyja zdziczeniu ycia publicznego... (podkr. S.., M.T .) Ostatnim z badanych przez Luksemburg elementw polityki bolszewikw byy drakoskie rodki terroru zastosowane przez nich w walce z szerzcym si zodziejstwem, korupcj, spekulacj, brakiem dyscypliny. I tu jednak stwierdzaa terror jest mieczem tpym, ba, obosiecznym. Tpym bo sdy dorane s bezsilne wobec wybuchu lumpenproletariackiego baaganu, obosiecznym bo wszelki trway system stanu oblenia prowadzi nieuchronnie do samowoli, a wszelka samowola dziaa na spoeczestwo deprawujco. I tutaj jedynym skutecznym rodkiem jest wywoane przez rewolucje ycie duchowe, aktywno i poczucie odpowiedzialnoci w masach, a wic najszersza wolno polityczna jako jej forma. Luksemburg sumuje cay swj wywd stwierdzeniem tego, co jej zdaniem jest zasadniczym bdem Lenina i Trockiego. Podobnie jak Kautsky przeciwstawiaj oni mianowicie dyktatur demokracji. Kautsky wybiera demokracj, mieszczask oczywicie. Lenin i Trocki na odwrt, wybieraj dyktatur w przeciwiestwie do demokracji, a tym samym dyktatur garci osb, tj. dyktatur na wzr buruazyjny. S to dwa przeciwstawne bieguny pisze R. Luksemburg jednakowo odlege od rzeczywistej polityki socjalistycznej. Jako marksici nigdy nie kanialimy si bokowi demokracji formalnej pisa Trocki. Rzeczywicie odpowiada R. Luksemburg tak samo jak nie bylimy czcicielami boka socjalizmu ani marksizmu. Czy to znaczy, e marny wyrzuci do lamusa socjalizm, marksizm, jeli stanie si nam niewygodny, jak to zrobia socjaldemokratyczna prawica? Nie, gdy historycznym zadaniem proletariatu, gdy dochodzi do wadzy, jest stworzenie demokracji socjalistycznej, w miejsce demokracji mieszczaskiej, a nie zniesienie wszelkiej demokracji. Demokracja socjalistyczna zaczyna si z chwil zdobycia wadzy przez parti socjalistyczn. Nie jest ona niczym innym, jak dyktatur proletariatu. (...) Ale dyktatura ta musi by dzieem klasy, a nie maej, przodujcej mniejszoci wystpujcej w imieniu klasy (...)

198

Tak na pewno postpowaliby bolszewicy koczy sw analiz Luksemburg gdyby nie dziaali pod straszliwym naciskiem wojny wiatowej, okupacji niemieckiej i wszystkich z tym zwizanych, niezwykych trudnoci, ktre musz znieksztaci wszelk polityk socjalistyczn, choby j oywiay najlepsze zamiary i najpikniejsze zasady. Mona wtpi, czy R. Luksemburg naprawd mylaa tak o bolszewikach, ktrych przecie dobrze znaa. Gdyby jednak tak byo, to grubo si mylia. Bolszewickim przywdcom ani w gowie byo rezygnowanie ze swej wasnej, absolutnie wiatej dyktatury, na rzecz zacofanych mas robotniczych i morza ciemnego chopstwa. Wprawdzie likwidujc wielopartyjno, wolno prasy, stowarzysze itd., Lenin przyrzeka, e w przyszoci zostan one przywrcone, to wkrtce jednak zadowolenie ze znalezionych rozwiza wzio gr, tym bardziej gdy okazao si, e bez nich bolszewicy nie utrzymaliby wadzy. Zaczto wobec tego doskonali i rozszerza te rozwizania, a take dokadniej uzasadnia je teoretycznie. Warunkiem panowania drobnej mniejszoci nad ogromn wikszoci we wszelkich sytuacjach jest ubezwasnowolnienie mas. Moe to by osignite w sposb stosunkowo dla nich samych niewidoczny i bezbolesny, przez odebranie im moliwoci uwiadamiania sobie swoich wasnych rzeczywistych interesw oraz organizowania si dla ich obrony niezalenie od wadzy i jej organizacji. Moe to by osignite drog bezwzgldnego terroru wobec opornych jako wrogw ludu i zastraszenia rozmaitych grup lub nawet caego spoeczestwa. Bolszewicy jak wiemy szybko stworzyli materialne i ideologiczne podstawy dla skutecznego dziaania w obu kierunkach. Aby te praktyk skorelowa z teori, Lenin za niezbdne uzna odpowiednie rozbudowanie swej teorii dyktatury proletariatu. Ostateczna konstrukcja teoretyczna bya do prosta. Jedn z gwnych jej podstaw byo rozrnienie interesw historycznych i dugofalowych mas pracujcych od ich interesw biecych, rzeczywistych od pozornych, uwiadomionych od nieuwiadamionych. Masy zasadniczo gotowe byy kierowa si interesami biecymi i pozornymi. Na szczcie istniaa awangarda klasy robotniczej, ktra doskonale znaa w interes historyczny i rzeczywiste interesy dugofalowe wszystkich ludzi pracy i bya w stanie odpowiednio kierowa masami. Jeli za tak wnioskowa Lenin to dyktatura partii bya dyktatur klasy robotniczej, a w istocie dyktatur wszystkich ludzi pracy, czyli najpeniejsz demokracj. W tej konstrukcji nierozwizywalny pozosta nastpujcy dylemat: nad kim sprawowana jest dyktatura, skoro nie ma ju klas posiadajcych? Przedmiotem jej mogy by tylko same masy. W ten sposb Ja rosyjskiego rewolucjonisty o ktrym pisaa R. Luksemburg stano na gowie, ogosio si wszechmocnym sternikiem historii i zaczo taczy po gowach ludzkich sprowadzonych, jak w czasach azjatyckiego despotyzmu carskiego, do roli przedmiotu wadzy. Jeszcze te za ycia Lenina i z jego inicjatywy system ten udoskonalono i to w kluczowym jego ogniwie; na X Zjedzie partii bolszewickiej, zakazane zostao tworzenie frakcji (przyjto te zasad, e KC moe usuwa swych czonkw). Znika moliwo cierania si pogldw i wypracowywania w ten sposb linii partii. Odtd jedyn suszn polityk stawaa si polityka aktualnego kierownictwa partyjnego. W ten sposb dyktatura, zrazu rozcignita na spoeczestwo w imieniu klasy robotniczej pisze L. Koakowski w Gwnych nurtach marksizmu potem na klas robotnicz w imieniu partii, przeniosa si teraz do wntrza partii samej zgodnie z naturaln logik rzeczy. Podstawy jednostkowej tyranii zostay stworzone.

199

Fakt, e leninowska teoria partii doprowadzi do jednostkowej tyranii, przewidywa Trocki jeszcze w 1903 r., ale potem sam przyj t teori. W 1921 r., w polemice z Kautskim wyjani te to, czego nie wyjani Lenin w swej teorii dyktatury proletariatu: okreli gwn zasad socjalizmu w rozumieniu bolszewickim. Na pytanie Kautskiego, skd gwarancja, e partia wyraa interesy rozwoju historycznego, skoro zniszczywszy inne partie sama pozbawia si moliwoci sprawdzania swej linii dziaania, Trocki odpowiedzia: sprawdzianem jest to, e stosowana przemoc jest skuteczna . Droga do socjalizmu pisa te prowadzi przez okres moliwie najwyszej intensyfikacji zasady pastwowoci (podkr. S.., M.T.) Pastwo przybiera form dyktatury proletariatu, czyli najbardziej bezwzgldnej formy pastwa, ktra ogarnia ycie obywateli w sposb autorytatywny we wszystkich kierunkach. Stalin z kolei to wanie realizowa. Stworzy pastwo terrorystycznej dyktatury, kolosalny obz pracy przymusowej. Bolszewicka krytyka pogldw R. Luksemburg R. Luksemburg bya jednym z tych dziaaczy ruchu robotniczego, z ktrymi bolszewicy wizali nadzieje na zwycistwo w Niemczech rewolucji socjalistycznej. mier jej i K. Liebknechta z pewnoci bya strat i musiaa prawdziwie zmartwi Lenina. W napisanym w 1922 r., ale nie opublikowanym za jego ycia artykule Uwagi publicysty, poprzesta on na wyliczeniu pomyek dziaaczki (mylia si co do kwestii niepodlegoci Polski, mylia si w 1903 r. co do oceny mienszewizmu; mylia si co do teorii akumulacji kapitau; mylia si bronic w lipcu 1914 r. idei zjednoczenia bolszewikw z mienszewikami; mylia si w swych pracach pisanych w wizieniu w 1918 r.) Podkreli jednoczenie, e pomimo swych bdw bya ona wielk komunistk, o ktrej pami droga bdzie zawsze komunistom caego wiata. Ale stao si zupenie inaczej. Na jesieni 1923 r. poniosa klsk ostatnia na czas duszy prba uchwycenia przez komunistw wadzy w Niemczech, do ktrej pchn ich zreszt Komintern. Na fali krytyki bdw dosza do wadzy w KPD grupa lewacka, ktra aby si umocni, uderzya w tradycj Zwizku Spartakusa, bdc legitymacj byego kierownictwa. Wtedy te po raz pierwszy pojawio si pojcie luksemburgizmu w znaczeniu systemu bdnych i szkodliwych pogldw. Kierownictwo KPD zapowiedziao wyplenienie zej tradycji i przyswojenie partii myli Lenina, czyli jej zbolszewizowanie jako gwarancji przyszego zwycistwa. Wspgrao to z podobnym procesem czystki w partii bolszewickiej i w szeregu partiach III Midzynarodwki. Poniewa pogldy R. Luksemburg znalazy w kocu lat 20-tych oddwik nawet wrd antystalinowskiej opozycji w Rosji, Stalin zwiza je ze zwalczanymi aktualnie pogldami trockistowskimi i zainicjowa wielk kampani ideologiczno-polityczn dla ostatecznej likwidacji trockizmu i luksemburgizmu oraz wszystkich ich zwolennikw w ruchu komunistycznym. W kolejnych etapach walki z myl i tradycj R. Luksemburg do bdnych i szkodliwych zaliczano coraz wicej jej pogldw. Ostatecznie powstaa z nich caa konstrukcja, nazwana bdnym, antymarksistowskim i antyleninowskim systemem pogldw luksemburgizmu. W skali caego ruchu komunistycznego najwczeniej zarzucono bdno pogldom R. Luksemburg w kwestii budowy i roli partii. Zarzucono, e zbyt pno zrozumiaa konieczno organizacyjnego rozamu z oportunistycznym skrzydem ruchu robotniczego: e rol partii rewolucyjnej sprowadzia niemal jedynie do politycznego przewodzenia masom w duchu ich 200

uwiadamiania, niedoceniajc moliwoci i koniecznoci organizacyjnego i technicznego kierownictwa ruchem masowym; e lekcewaya spraw technicznego przygotowania powstania zbrojnego itd. e za to przeceniaa znaczenie i moliwoci twrczych, ywioowych wystpie robotniczych. Zarzucono jej nastpnie, e oglnie nie doceniaa rewolucyjnych moliwoci tkwicych w chopstwie, a konkretniej, e nie rozumiaa moliwoci i koniecznoci sojuszu politycznego klasy robotniczej z chopstwem dla zdobycia wadzy; e nie braa pod uwag moliwoci utrzymania tego sojuszu i pokierowania chopstwem take w toku rewolucji socjalistycznej i procesie budownictwa socjalistycznego. Analogicznie zarzucono jej niedocenianie rewolucyjnych moliwoci tkwicych w ruchach narodowowyzwoleczych, tj. niezrozumienie moliwoci i koniecznoci ich wykorzystania w interesie zdobycia i utrzymania wadzy robotniczej. W sumie zatem zarzucono R. Luksemburg ogromne niedocenienie subiektywnego czynnika w rewolucji, pod ktrym rozumiano przede wszystkim parti leninowskiego typu, co miao si wiza z przecenieniem przez ni czynnika obiektywnego, tzn. wszystkiego tego, co leao poza parti: poziomu rozwoju kapitalizmu w ogle, poziomu gospodarczego i spoecznego konkretnego kraju, ywioowych ruchw mas robotniczych itd. rdo tego bdu widziano w referowanej tu ju koncepcji ekonomicznej zawartej w Akumulacji kapitau. Ju Lenin opierajc si na tym, co mu powiedzia ktry z komunistw niemieckich, napisa w Uwagach publicysty, e R. Luksemburg w toku rewolucji niemieckiej naprawia wiksz cz bdw popenionych w wiziennej broszurze o rewolucji rosyjskiej. Komunistycznym krytykom luksemburgizmu ta teza, potraktowana oczywicie jako nie podlegajcy dyskusji pewnik, bya wszechstronnie przydatna. Przede wszystkim pozwalaa uniewani ca tre tej broszury. Dalej, stanowia dowd susznoci i siy leninowskich idei. Wreszcie obniaa generalnie autorytet R. Luksemburg c to bowiem za dziaacz, ktry w ostatniej chwili porzuca wasne swoje pogldy na rzecz cudzych. Socjaldemokracja zachodnioeuropejska, zwaszcza niemiecka, ktrej prawe skrzydo serdecznie nienawidzio Luksemburg za jej ycia, potem parokrotnie staraa si wykorzysta Rewolucj rosyjsk w swej ideologicznej i politycznej walce z bolszewizmem. R Luksemburg przeciwstawiaa ona Leninowi jako mimo wszystko, tzn. mimo jej rewolucyjnej obsesji demokratk. Teza wic o rzekomym wyparciu si przez ni wasnych pogldw i rozpocztej wdrwce na pozycje bolszewickie pozwalaa komunistycznym krytykom jej dorobku ca t kwesti pomija. Zreszt krytycy ci, zalenie od potrzeb danego okresu podkrelali albo e Luksemburg bya bolszewizmowi obca, a ewolucj ku susznym pogldom zacza dopiero w ostatniej chwili, albo e bya bolszewizmowi przez cay czas bliska i w ostatniej chwili staa si ju niemal bolszewikiem. W toku rewolucji niemieckiej faktycznie lepiej zdaa sobie ona spraw z realnych warunkw i wymogw walki o wadz i wynikajcych std twardych koniecznoci. Nie ma jednak adnych podstaw by sdzi, e zmienia swoje podstawowe tezy i obawy wyraone w Rewolucji rosyjskiej oraz podstawowe zaoenia swej wasnej wersji marksizmu. Z artykuw i wypowiedzi R. Luksemburg w okresie od listopada 1918 r. do stycznia 1919 r. nic nie wynika podkreli J. Hochfeld w 1957 r. co by podwaao trzon jej pogldw na takie podstawowe sprawy, jak partia i masy, dekretowanie procesu rewolucyjnego i ruch ywioowy, kierujcy i kierowani, buruazyjna demokracja i socjalistyczna demokracja, kwestia rolna itd.

201

R. Luksemburg odrzucia drog socjaldemokratyczn jako opart na zudzeniu, e kwesti wadzy politycznej i ekonomicznej mona rozwiza stopniowo, bez uycia przemocy. Odrzucia te drog bolszewicko-komunistyczn jako prowadzc nie do socjalizmu, lecz do klikowej dyktatury nad klas robotnicz i spoeczestwem. Jej koncepcja drogi do socjalizmu przewidywaa uycie rewolucyjnej przemocy, ale bez tworzenia trwaej dyktatury (co w warunkach kraju o robotniczej wikszoci ludnoci mogo mie, by moe, pewne szanse realizacji). Jej koncepcja socjalizmu bya humanistyczna: mia to by ustrj wolnoci dla wszystkich, take pokonanych, najszerszej rzeczywistej demokracji. I wanie dlatego do jej pogldw sigaj dzisiaj niekiedy i te kierunki polityczne, ktrych celem jest socjalizm demokratyczny i ktre jednoczenie nie wierz, by mona byo doj do niego drog bolszewick albo drog socjaldemokratyczn, szukaj wic trzeciej drogi. Zasadnicze pytanie polega na tym, czy w ogle istnieje ta trzecia droga i czy jej cel nie jest tylko utopi?

202

SPUCIZNA TEORETYCZNO-POLITYCZNA RY LUKSEMBURG W WIETLE KRYZYSU REALNEGO SOCJALIZMU230

Utworzony przez ZSRR obz krajw socjalistycznych rozpad si. W niektrych z tych krajw (Niemczech wschodnich, Polsce) ju odbudowywany jest kapitalizm. ZSRR przeywa ogromne trudnoci, grozi mu chaos gospodarczy i spoeczny, rozpad i upadek polityczny. Ratujc si przed tym moe on wej na polsk drog reform: uzalenienia od kapitau midzynarodowego i restauracji kapitalizmu. Historyczny eksperyment budowy ustroju sprawiedliwoci spoecznej ktry kosztowa taki ogrom ofiar i wyrzecze moe zakoczy si cakowitym fiaskiem. Dlaczego tak si stao? Czy jest to wynik bdw budownictwa socjalistycznego i jakich mianowicie? Czy zadecydoway warunki obiektywne? A moe socjalizm od pocztku by lep uliczk rozwoju ludzkoci? Utopi przeksztacon w krwaw rzeni, a potem w system zniewolenia ludzi i narodw, stagnacji i biedy jak tego od dawna dowodzili jego przeciwnicy? Czy jest jakikolwiek sens broni tego, co jeszcze zostao, i prbowa dalej eksperymentowa? Powysze pytania z natury rzeczy kieruj myli ku tym dziaaczom socjalistycznym, ktrzy wtpliwoci i obawy ywili ju u progu tego historycznego eksperymentu. Wrd rewolucjonistw bya to przede wszystkim Ra Luksemburg. W swej wiziennej pracy sprbowaa ona oceni wydarzenia w Rosji pod ktem caego swego yciowego dowiadczenia teoretycznego i politycznego (F. Tych). Dostrzega ju wwczas wielkie niebezpieczestwo zagraajce tak rodzcemu si socjalizmowi. Rewolucja rosyjska bya poniekd jej testamentem politycznym. Stosunek do tej pracy przez dziesiciolecia by niczym papierek lakmusowy ujawniajcy rne koncepcje socjalizmu i drg do niego. Warto si zastanowi, ktre obawy R. Luksemburg sprawdziy si. By moe, niektre jej oceny teoretyczno-polityczne, przestrogi i zalecenia zachoway znaczenie i mog by przydatne dzisiaj dla zrozumienia obecnej sytuacji, perspektywy socjalizmu i waciwego ukierunkowania dziaa socjalistw. 1. Socjalizm marksowski i ruch robotniczy Idea socjalizmu powstaa w wybitnych umysach i sercach wraliwych na nieszczcia, ktre w masowej skali rodzi rozwj kapitalizmu. W XIX wieku stan umysw (zapanowanie filozofii pozytywistycznej, scjentyzm i zwizany z nim konstruktywizm, wsparte osigniciami nauk przyrodniczych) oraz denia upoledzonych mas stworzyy wyjtkow koniunktur dla poszukiwa nowej mutacji cywilizacyjnej (J. Pajestka). Cechowa j miay: wiksza sprawiedliwo spoeczna i oglnospoeczna racjonalno. Marksowska koncepcja teoretyczna socjalizmu, ktra zwyciya w ruchu robotniczym i odegraa ogromn rol historyczn, oparta zostaa na podstawowym paradygmacie nauk spoecznych XIX wieku: dziaania obiektywnych praw rozwoju spoecznego. Socjalizm okazywa si obiektywn koniecznoci procesu historycznego, kolejnym, a zatem i wyszym od kapitalizmu, ogniwem ewolucyjnym. Silne byy w marksowskiej koncepcji elementy konstruktywizmu (wiadoma przebudowa instytucjonalna, planowanie oglnospoeczne) i scjentyzmu (optymizm technologiczny). Waciwy myli socjalistycznej akcent pooony na sprawiedliwo spoeczn
230

Referat na konferencji naukowej, powiconej spucinie Ry Luksemburg w Tokio, sierpie 1991 r.

203

wyraa si w deniu do eliminacji wyzysku. Kwestia przezwycienia wyzysku i alienacji, oparcia ycia spoecznego na planowaniu prowadziy do tezy o likwidacji mechanizmu rynkowego i jego instytucji. Dalsza perspektywa obejmowaa likwidacj klas i obumarcie pastwa. Uzasadnione zostay tezy o niezbdnoci zmiany skokowej, rewolucyjnej, oraz o proletariacie jako sile spoecznej powoanej do obalenia kapitalizmu i zbudowania socjalizmu. Poniewa nowy system mia zwyciy w krajach wysokorozwinitych, wspistnienie dwch konkurencyjnych mutacji cywilizacyjnych nie pojawio si jako istotny problem. Koncepcja marksowska nie dawaa podstaw dla przewidywania tempa procesw, historycznego momentu rewolucji i pojawienia si ustroju socjalistycznego. Pozwalaa natomiast spodziewa si okrelonego kierunku przemian. Tak, np. koncentracja kapitau i uspoecznienie produkcji miay wzrasta; liczebno uboejcego proletariatu miaa absolutnie i wzgldnie rosn; sprzecznoci spoeczne i kryzysy miay si zaostrza itd. Tak przynajmniej rozumowao pokolenie uczniw Marksa i Engelsa. W ostatnim dziesicioleciu ubiegego wieku wiele procesw przebiegao jednak inaczej, ni si spodziewano, wystpiy te zupenie nowe zjawiska. Kapitalizm zdawa si raczej oddala, ni przyblia do katastrofy ekonomicznej (kocowego kryzysu) i rewolucji spoecznej w jej wyniku. Naukowa poprawno marksowskiej teorii zostaa zakwestionowana. Ortodoksi do elastycznie odpierali ataki rewizjonistw. Usunli szereg uproszcze w pojmowaniu marksizmu, zinterpretowali (nie zawsze wprawdzie trafnie) nowe zjawiska, otworzyli drog do pewnych zmian w obrazie socjalizmu. Nie zdoali natomiast przeprowadzi przekonujcego dowodu w kluczowej kwestii nieuchronnoci utraty przez kapitalizm zdolnoci rozwijania si wytwrczych. Trudno byo wykaza, e utraci on t zdolno z przyczyn czysto ekonomicznych. Imperialistyczny rozwj kapitalizmu powoa jednak do ycia polityk wiatow, ktra zderzaa ze sob mocarstwa groc wielk wojn. Pasmo politycznych i, w efekcie, take ekonomicznych katastrof musiaoby przeksztaci kapitalizm w system reakcyjny, wyniszczajcy siy wytwrcze, rewolucjonizujc proletariat. Midzynarodowa rewolucja socjalistyczna pooyaby kres barbarzystwu. Taki scenariusz przedstawi ju R. Hilferding w kocowej czci Kapitau finansowego. Dopiero jednak R. Luksemburg sprbowaa uzasadni teoretycznie ekonomiczn nieuchronno pasma katastrof politycznych i rewolucji socjalistycznej. Zblianie si wielkiej wojny w Europie, ktra moga zakoczy si midzynarodow rewolucj, postawio problem dojrzaoci warunkw do rewolucji socjalistycznej i socjalizmu. Wizao si z tym kilka innych doniosych kwestii, jak zwaszcza: atrybutw socjalizmu oraz sposobw zdobycia i sprawowania wadzy. Opierajc si na znanej wypowiedzi Marksa, K. Kautsky by zdania, e kapitalizm upadnie wwczas dopiero, gdy rozwinie te wszystkie siy wytwrcze, jakie zdolny jest rozwin, i kiedy wikszo ludnoci stanowi bd socjalistycznie nastawieni robotnicy. Obdzie si wtedy, by moe, bez krwawej rewolucji, a dyktatura proletariatu bdzie krtkotrwaym epizodem. Wysoki poziom si wytwrczych i ogromna przewaga ludzi pracy umoliwi realizacj systemu powszechnej wolnoci i dobrobytu. Centryci odsuwali w czasie rewolucj socjalistyczn nawet w czowce krajw kapitalistycznych. W sporze z Kautskim R. Luksemburg uzasadniaa pogld, e kapitalizm w swej imperialistycznej fazie jest ju systemem reakcyjnym i dojrzaym do rewolucji socjalistycznej i socjalizmu; e ujcie wadzy przez klas robotnicz, wprowadzenie dyktatury proletariatu bdcej 204

rzeczywist demokracj dla najszerszych mas, zorganizowanie socjalistycznej gospodarki i spoeczestwa jest zadaniem dnia. Ale, oczywicie, gwnie w krajach wysokorozwinitych. Lenin by zdania, e w imperialistycznej fazie do rewolucji socjalistycznej dojrza kapitalizm jako system wiatowy, a rozpocznie si ona w krajach stanowicymi sabe ogniwa imperialistycznego acucha. Takim ogniwem moga si okaza Rosja. Uzasadniao to uchwycenie przez bolszewikw wadzy na fali rewolucji demokratycznej, rozszerzenie jej zada, utrzymanie wadzy w oczekiwaniu na rewolucj socjalistyczn we waciwym jej centrum wysokorozwinitych krajach europejskich i jej niezbdn (polityczn, gospodarcz i inn) pomoc dla Rosji. Rnice stanowisk stay si podstaw wzajemnych zarzutw. Dla kautskistw, np. ju socjaldemokratyczna lewica bya grup fanatykw dcych do obalenia kapitalizmu w warunkach jeszcze niedojrzaych, gdy wikszo ludnoci (a nawet proletariatu) nie bya za tym. Pogldom i deniom bolszewikw kautskici odmawiali jakiegokolwiek zwizku z oryginaln myl marksowsk, a zwaszcza z marksowskim materializmem historycznym. Natomiast dla lewego skrzyda wok R. Luksemburg kautskizm wanie by zdrad marksizmu, gdy teoretycznie i praktycznie przeciwdziaa podjciu przez klas robotnicz walki o wadz w warunkach dojrzaych do rewolucji socjalistycznej. Takie warunki zdaniem tych dziaaczy istniay w Europie rodkowozachodniej, ale nie w Rosji. Twierdzenie, e socjalizm wymaga odpowiednio dojrzaych si wytwrczych, stosunkw ekonomicznych, instytucji i obyczajw politycznych, nawykw kulturalnych itd. byo silnie umocowane w caym systemie doktryny marksowskiej i nie kwestionowa go w zasadzie aden marksista tamtego pokolenia (J. Hochfeld). Z punktu widzenia bolszewikw kautskici byli renegatami, ktrzy liter marksizmu wykorzystywali przeciw jego duchowi, zdradzali interesy wasnej i midzynarodowej klasy robotniczej, i torowali drog buruazyjnej kontrrewolucji. Lewe skrzydo niemieckiej socjaldemokracji uznawali oni za niekonsekwentnie rewolucyjne. Dopiero w stalinowskim okresie luksemburgizm uznany zosta za obiektywnie bliski kautskizmowi; musia on zosta odrzucony, a wszelki jego lad w ruchu komunistycznym usunity, gdy zakwestionowa metody, dziki ktrym udao si bolszewikom zdoby i utrzyma wadz, negowa moliwo zbudowania socjalizmu w samej tylko Rosji, kwestionowa wreszcie socjalistyczny charakter tego, co i jak byo tam budowane. 2. Sens i znaczenie Rewolucji rosyjskiej W czasie wojny R. Luksemburg dosza ostatecznie do przekonania, e kapitalizm wstpi w faz upadku, a to kazao jej uzna rewolucj rosyjsk 1917 roku za forpoczt rewolucji socjalistycznej w Europie. Odpowiednio wysoko ocenia ona czyn bolszewikw. Jednoczenie jednak podkrelia z caym naciskiem, e problem urzeczywistnienia socjalizmu mg by w Rosji jedynie postawiony. Pierwszy w dziejach wiata eksperyment dyktatury proletariatu dokonywa si bowiem w tak fatalnych warunkach, e nawet olbrzymi idealizm i niezomna energia rewolucyjna mogy urzeczywistni tylko bezsilne, znieksztacone zarodki demokracji i socjalizmu. Socjalistyczny ustrj spoeczny przypomniaa R. Luksemburg marksowski kanon da si wyprowadzi tylko w skali midzynarodowej; tylko rewolucja w rozwinitych krajach kapitalistycznych moga tego dokona, ratujc jednoczenie rewolucj rosyjsk, w innym wypadku skazan na klsk. Dlaczego skazan na klsk? Ry Luksemburg chodzio tu nie tylko, a moe nawet nie tyle o niebezpieczestwo zdawienia rewolucji w jednym kraju przez poczone siy buruazji, ile o 205

gbokie, ekonomiczne, spoeczne, polityczne i kulturalne zacofanie Rosji i nieuchronne konsekwencje tego. Bolszewicy zastosowali szereg rozwiza i metod sprzecznych z przyjtymi w wczesnym midzynarodowym ruchu robotniczym socjalistycznymi kanonami. R. Luksemburg rozumiaa ich celowo i potrzeb w warunkach rosyjskich. Odmwia jednak tym rozwizaniom i metodom nie tylko socjalistycznego charakteru, ale take powszechniejszego waloru. Sdzia, e w krajach znacznie wyej rozwinitych nie tylko nie bd one potrzebne, ale wrcz byyby szkodliwe. Dlatego tak zaniepokoia j tendencja przywdcw bolszewickich, aby rozwizania wyrose z warunkw rewolucji rosyjskiej utrwali teoretycznie i poda za wzr do naladowania i dlatego tak ostry by ton jej krytyki. Dziaaczce nie w peni udao si odrni w polityce bolszewikw tego, co istotne od tego, co nieistotne, jdro od rzeczy przypadkowych. Na pewno du rol odegraa tu niepena informacja o wydarzeniach rosyjskich i brak jeszcze wwczas wasnych dowiadcze rewolucyjnych. Potem zmienia ona swe stanowisko w niektrych kwestiach a jej polscy i niemieccy uczniowie i towarzysze walki pierwsi zrozumieli suszno i uniwersalny charakter szeregu idei i rozwiza leninowskich, zwaszcza taktycznych. W zasadniczych problemach R. Luksemburg nie zmienia jednak stanowiska, a czciow racj miaa nawet w tych kwestiach spornych z bolszewikami, w ktrych oglnie, rzecz biorc, mylia si. Tak byo w kwestii agrarnej. Bolszewicy usankcjonowali podzia ziemi obszarniczej i dziki temu wielkie masy chopstwa stany po stronie rewolucji, bronic jej. W chopskiej Rosji rozwizana zostaa w ten sposb nietrwale wprawdzie, ale w odniesieniu do decydujcego okresu drczca zachodnioeuropejskich socjalistw kwestia wikszoci ludnoci. R. Luksemburg, widzc korzyci polityczne, a nawet niezbdno taktyczn podziau ziemi w Rosji, podkrelia jednak negatywy tego rozwizania. Chop rosyjski rzeczywicie pozostawi ludno miejsk godowi, a przebudowa rolnictwa rzeczywicie staa si zagadnieniem przeciwiestwa i walki midzy proletariatem miejskim a mas chopsk. Wanie, aby zgnie opr dziesitkw milionw chopw, kolosalnie rozbudowany zosta aparat przemocy, ktry potem wymordowa dalsze miliony wrogw ludu. Oczywicie, u podstaw tego wszystkiego tkwiy warunki rosyjskie, ale R. Luksemburg miaa niewtpliwie racj niepokojc si i przestrzegajc przed zastosowaniem bolszewickiego rozwizania kwestii agrarnej wszdzie tam, gdzie daoby si go unikn. Zarzut dotyczcy rozwizania przez bolszewikw kwestii narodowej, a bezporednio ich haso samostanowienia narodowego, by chyba najmniej uzasadniony. Jak to susznie stwierdzi P. Nettl, R. Luksemburg by patriotk klasy robotniczej. Nie rozumiaa, jak si wydaje, e narody s realnymi i bynajmniej dugo jeszcze nie przestarzaym faktem historycznym, e niepodlego narodowa, pastwo narodowe, mog stanowi warto sam w sobie, take dla klasy robotniczej, i e bez poszanowania take tej wartoci demokratycznej nie jest moliwy socjalizm. Wasny pogld w tej kwestii do koca braa za rzeczywisto spoeczn. Ale kluczowe znaczenie miao co innego. Dziaaczka baa si ruchw narodowych. Bya bowiem przekonana, e buruazja potrafi je sobie atwo podporzdkowa i wykorzysta w swoim klasowym interesie. I tak rzeczywicie byo w wikszoci wypadkw, tak si stao wanie w kilku krajach postkomunistycznych 231. Lenin inaczej na to patrzy. Nawet buruazyjne ruchy narodowe prowadzce do secesji mogy bowiem pomc bolszewikom w zdobyciu wadzy w Rosji, istniaa te moliwo
231

Zobacz Dodatek II Upadek realnego socjalizmu i odbudowa kapitalizmu w Polsce.

206

przywdztwa proletariatu w ruchach narodowowyzwoleczych. Cho pocztkowo nie mg tego zrobi, potem elazn rk zgnit szereg separatystycznych ruchw narodowych, przywracajc niemal przedwojenne granice Rosji. Spoisto wielonarodowego Zwizku Radzieckiego jeszcze za jego ycia utrzymywana bya drastycznymi metodami. Rycho po jego mierci Stalin rozpocz przekuwanie stu narodw w jeden radziecki, co polegao na niszczeniu warstw, ktre zachoway narodow wiadomo i ambicje pastwowe, wymieszaniu ludnoci deportacjami i osadnictwem, obsadzaniu stanowisk Rosjanami i intensywnej rusyfikacji wszelkimi metodami. Potencja narodowych nienawici podobnie, jak w Rosji carskiej, przez dziesiciolecia skutecznie tumiony (niekiedy podsycany), ale i narastajcy dzi zagrozi ZSRR tym samym, co tamtej Rosji. Najbardziej istotny i przenikliwy by zarzut R. Luksemburg dotyczcy zdawienia przez bolszewikw demokracji. Dziaaczka uwaaa dyktatur proletariatu za niezbdn, ale miaa to by jednoczenie najszersza, rzeczywista demokracja. W krajach, gdzie rewolucja miaa zwyciy wysokorozwinitych, z robotnicz i pracownicz wikszoci ludnoci mogo tak by. Demokracja bya istotnym elementem wizji, koncepcji socjalizmu w myli europejskiej232. Rewolucja zwyciya jednak w cakowicie odmiennych warunkach. R. Luksemburg krytykowaa Lenina i Trockiego przede wszystkim za tendencj do utrwalania rosyjskich koniecznoci taktycznych. Metody antydemokratyczne mogy by konieczne w osamotnionej, chopskiej Rosji, mogy by konieczne w okresie bezporednich zmaga o wadz take w rozwinitych krajach europejskich, ale nie mogy, zdaniem R. Luksemburg, sta si trwaym elementem nowego systemu, bo byy sprzeczne z istot socjalizmu i musiayby gboko wypaczy kade budownictwo socjalistyczne. Konieczno wolnoci, take dla inaczej mylcych, uzasadniaa ona wrcz pragmatycznie. Bez wolnoci niemoliwe byo jej zdaniem rozwizywanie problemw budowy socjalizmu, tak politycznych, jak gospodarczych i spoecznych: zablokowane zostayby mechanizmy korekty bdw, sparaliowane siy wytwrcze, zasypane rda wszelkiego bogactwa duchowego i postpu. Biurokracja byaby nieunikniona wraz ze wszystkimi niszczcymi konsekwencjami jej panowania. W Rosji tak si wanie stao. Bez wolnoci nie udao si tam zbudowa nowoczesnego spoeczestwa i sprawnej gospodarki. Bez demokracji socjalizm jako sprawiedliwszy i efektywniejszy gospodarczo od kapitalistycznego system nie mg powsta. Sprawdziy si te obawy R. Luksemburg dotyczce skutkw leninowskich zasad budowy partii oraz organizacji midzynarodowego ruchu robotniczego. Susznie przewidziaa ona, m.in., e bolszewickie centrum nie bdzie w stanie wystarczajco zrozumie i uwzgldni odmiennoci warunkw zachodnioeuropejskich (i nie tylko), pochopnie uoglni wasne dowiadczenia, e przy centralizmie III Midzynarodwki narzuci ruchowi rewolucyjnemu wasne koncepcje, co doprowadzi do szeregu klsk. Koszty ukadu, w ktrym jedna partia podporzdkowuje sobie wszystkie inne, kolosalnie wzrosy, gdy nieograniczon wadz w partii bolszewickiej osign Stalin. On rzeczywicie z koniecznoci uczyni cnot, taktyk narzucon fatalnymi warunkami kraju zacofanego, izolowanego, zagroonego wojn utrwali teoretycznie we wszystkich szczegach i zaleci midzynarodowemu proletariatowi do naladowania jako wzr socjalistycznej taktyki. Do spichrzy
232

Historycznym zadaniem proletariatu, gdy dochodzi do wadzy, jest stworzenie demokracji socjalistycznej w miejsce demokracji mieszczaskiej, a nie zniesienie wszelkiej demokracji. (R. Luksemburg, Rewolucja rosyjska).

207

midzynarodowego socjalizmu wnis ponadto obcy marksizmowi i socjalizmowi kult jednostki i wasne, przeraajce bdy i wypaczenia, obciy konto ruchu i idei wieloma milionami ofiar. Socjalizm ponis przez to olbrzymie straty moralne i polityczne, i paci teraz za sw prehistori. Wypltywanie si ze stalinowskiego dziedzictwa okazao si procesem bardzo skomplikowanym, trudnym, dugotrwaym i niebezpiecznym. Uznana w ruchu komunistycznym za wiadectwo upadku ora rewolucji, Rewolucja rosyjska bya zatem w istocie rzeczy przenikliw prognoz, przestrog i drogowskazem. Jest to jednak tylko cz prawdy. Druga jej cz wie si z ca dotychczasow histori realnego socjalizmu. Chodzi o to, czy i kiedy w tej historii budowa demokracji socjalistycznej leaa w granicach moliwoci. A take o to, jak jest z tym dzisiaj i w perspektywie233. 3. Gwne problemy W dotychczasowych rozwaaniach pojawiy si pytania, od odpowiedzi na ktre zaley w wysokim stopniu poprawno oceny spucizny R. Luksemburg. Niestety, w wikszoci wypadkw trudno o odpowiedzi pewne i jednoznaczne. Mona jednak zaj i sprbowa uzasadni stanowiska w poszczeglnych kwestiach. Wi si one ze sob i ukadaj w szereg, w ktrym okrelona odpowied na wczeniejsze pytanie albo otwiera drog do nastpnych, albo je zamyka, eliminujc cay cig dalszy. Najdalej idce skutki ma odpowied w kwestii, czy socjalizm jest, czy nie jest utopi . Jeli uzna, e bya to tylko mylowa konstrukcja ludzi szlachetnych wprawdzie, ale nie liczcych si z rzeczywistoci (z naturalnymi cechami i deniami ludzi, motywami ich dziaania, z wymogami gospodarki itd.), to prba zbudowania socjalizmu okazuje si zawinionym przez ideologw i fanatykw kosztownym nieporozumieniem historycznym. Jedynym wwczas wnioskiem praktycznym jest jak najszybsze wyrzeczenie si utopijnej idei i powrt na normaln drog rozwoju. Powrt do normalnoci, czyli do kapitalizmu, jest dzi gwnym hasem rzdzcej elity w Polsce, gwnym uzasadnieniem transformacji ustrojowej, a pobrzmiewa ju take w ZSRR. Mona jednak znale wiele argumentw na rzecz tezy odwrotnej: e socjalizm jest rzeczywist tendencj rozwoju spoecznego. Przede wszystkim udowodnione zostao, e odmienny od kapitalistycznego system spoeczno-gospodarczy moe wspczenie istnie i funkcjonowa. Realny socjalizm w ksztacie, jaki przybra w bardzo znaczcym stopniu wymuszonym warunkami okaza si wprawdzie mniej efektywny gospodarczo od systemu istniejcego w grupie czoowych krajw kapitalistycznych, ale przecie poza t czowk istnieje wielka liczba krajw, ktrym panujca tam prywatna wasno i przedsibiorczo nie zapewniy szybkiego rozwoju i gdzie bogactwu elit towarzyszy masowa ndza. Socjalizm zreformowany, w nowym ksztacie gospodarczym i polityczno-spoecznym, moe si okaza wysoce efektywny, podczas gdy kapitalistyczna przebudowa wcale nie zapewni krajom postkomunistycznym doczenia do kapitalistycznej czowki. Systemu, jaki bdzie panowa na wiecie za, na przykad, parset lat, nie mona przewidzie mona jednak zasadnie wtpi, czy kapitalizm okaza si najwyszym i ostatecznym osigniciem ludzkoci. Inn spraw s elementy marksowskiej koncepcji nowego ustroju, utopijne w obecnym przynajmniej etapie rozwoju. Dowiadczenia ZSRR i innych krajw realnego socjalizmu udowodniy, e zastpienie rynku i jego mechanizmw centralnym planowaniem i biurokratycznym
233

Patrz w tej kwestii Dodatek I Realny socjalizm a demokracja.

208

zarzdzaniem obnia raczej ni zwiksza efektywno i innowacyjno gospodarki, e w normalnych warunkach take wspczesna gospodarka socjalistyczna winna by towarowo-pienina, rynkowa, konkurencyjna. Problem, w jaki sposb zapewni rwnie siln, co prywatna wasno, motywacj oraz efektywno w skali mikroekonomicznej na podstawie wasnoci spoecznej, nie zostaa dotychczas pomylnie rozwizana, nawet teoretycznie. Odpowied, e socjalizm nie jest utopi, otwiera drog do nastpnego problemu: dojrzaoci warunkw do rewolucji socjalistycznej i socjalizmu 234. Oba te elementy mona ze sob cile zwiza przyjmujc, e uchwycenie i utrzymanie wadzy przez socjalistw dowodzi istnienia warunkw do socjalistycznej przebudowy spoeczestwa. Dowiadczenie pokazao jednak, e rewolucjonici zwaszcza z pomoc lub oson zewntrzn mog uchwyci wadz, utrzyma j, zorganizowa gospodark planow i budownictwo przemysowe rwnie w takich krajach, ktrych poziom wyjciowy wyklucza realizacj socjalizmu w przyjtym znaczeniu tego sowa. Lenin opracowywa sposoby zdobycia i utrzymania wadzy w Rosji. Bez rewolucji europejskiej zbudowa tam socjalizmu nie zamierza. Ale koncepcja zastpienia buruazji w jej historycznej misji rozwinicia si wytwrczych przez rewolucyjn wadz pastwow wysunita zostaa ju przez rosyjskich narodnikw. Bolszewicy chcc, nie chcc, stali si jej realizatorami. W fatalnych warunkach zewntrznych, budujc wielki przemys, dali ludnoci ZSRR wiele dziesicioleci biedy zamiast dobrobytu i terrorystycznej dyktatury zamiast demokracji. Co oznacza, e nie byo w Rosji warunkw dla socjalizmu. Dla R. Luksemburg byo to od pocztku cakowicie oczywiste. Za dojrzae do socjalizmu uwaaa ona natomiast warunki wczesnych rozwinitych krajw europejskich. Kautsky przeczy temu, bo socjalistyczny proletariat nie sta si tam jeszcze wikszoci ludnoci, a kapitalizm dalej rozwija siy wytwrcze. Udzia przemysowej klasy robotniczej w oglnej liczbie ludnoci raczej spada ni wzrasta we wspczesnych rozwinitych krajach kapitalistycznych i nie jest te tam ona rewolucyjna; mimo dwch wyniszczajcych wojen wiatowych, kapitalistyczna czowka nadal szybko rozwija siy wytwrcze i trudno dostrzec przyczyny, ktre by jej t zdolno odebray 235. Gdyby przyj kryterium Kautskiego (a moe samego Marksa?), naleaoby uzna, e czas socjalizmu do dzi nie nadszed i zupenie nie wiadomo, kiedy nadejdzie. Oznaczaoby to utrat historycznej szansy, ktra pojawia si w wyniku I wojny wiatowej. Z jednej strony nowy ustrj, w zamierzeniu socjalistyczny, pojawi si w Rosji, obroni i rozszerzy. Z drugiej jednak koszty tego okazay si kolosalne, a realny socjalizm pozbawiony jest dotd istotnych cech, ktre mia mie socjalizm: jest niedemokratyczny, nie zapewni powszechnego dobrobytu, nie by w stanie dorwna kapitalistycznej czowce w rozwoju gospodarczym i technicznym. Wynika std, e stanowisko R. Luksemburg (i innych marksistw) w kwestii dojrzaoci warunkw dla socjalizmu byo jak najbardziej prawidowe. W istocie rzeczy jest to ju odpowied na pytanie o przyczyny dotychczasowego ksztatu oraz dzisiejszego kryzysu realnego socjalizmu. Gwna z nich ma, oczywicie, charakter obiektywny,
234

Problem ten nie istnieje oczywicie, jeeli staniemy na stanowisku, e kapitalizm w drodze reform przeronie stopniowo w socjalizm. 235 R. Luksemburg upatrywaa ich w wyczerpywaniu si niekapitalistycznych rynkw zbytu dla akumulowanej czci wartoci dodatkowej. Jednake kapitalizm jak si wydaje potrafi dzi rozwizywa kwesti rynku. Gdyby tak byo, teori ekonomiczn R. Luksemburg naleaoby uzna za nietrafn.

209

jest ni pojawienie si nowego ustroju w warunkach niedojrzaych do socjalizmu. W tych warunkach jak to susznie twierdzia R. Luksemburg nikt nie byby w stanie wyczarowa wzorowej demokracji i powszechnego dobrobytu. Nie byo to moliwe przez cae dziesiciolecia. Konieczna szybka wobec utrzymujcego si zagroenia zewntrznego budowa wielkiego przemysu wymagaa ofiar, na jakie spoeczestwo dobrowolnie by si nie zgodzio; std rozwj systemu politycznego w kierunku terrorystycznej dyktatury zamiast demokracji. Stworzony dla realizacji skoku przemysowego centralistyczno-biurokratyczny system gospodarczy marnotrawi znaczn cz spoecznych si i rodkw; dodatkowo ograniczao to moliwo podniesienia poziomu ycia ludnoci. Co w pewnym sensie jeszcze waniejsze, system ten sta si jedn z gwnych przyczyn klski realnego socjalizmu w techniczno-ekonomicznym wspzawodnictwie z kapitalistyczn czowk. Istniay take subiektywne przyczyny utrzymywania si represyjnego systemu politycznego, zdeformowanego istnieniem i przywilejami partyjno-biurokratycznej elity (nomenklatury) systemu spoecznego i mao sprawnego systemu gospodarczego. Jedn z nich by sam Stalin z jego osobistymi cechami: wyjtkowym despotyzmem, brutalnoci, nieludzkoci. Inn byy interesy warstw uprzywilejowanych; po mierci Stalina opr tych warstw latami skutecznie blokowa konieczne, gbokie reformy gospodarki, demokratyzacj systemu, zasadnicz zmian strategii i polityki zewntrznej. W 30 lat po nieudanej, chruszczowowskiej, drug wielk prb przyblienia realnego socjalizmu do systemu, o jaki chodzio postpowej myli europejskiej i wszystkim prawdziwym marksistom, podj M. Gorbaczow. Nie przyniosa ona jednak gospodarczego i spoeczno-politycznego sukcesu, raczej na odwrt: uruchomiony zosta mechanizm destrukcji socjalistycznego obozu i systemu236. Prowadzi to do nastpnego z kolei problemu, a mianowicie: czy broni zagroonego systemu i/czy, jeeli obrona si powiedzie, kontynuowa eksperyment socjalistyczny? Odpowied zaley w duej mierze od oceny jego dotychczasowych wynikw i perspektywy. Szokujca jest ju sama myl, e trzeba sporzdzi bilans, w ktrym po stronie kosztw znajdzie si mka i mier milionw ludzi. Ale tego nie da si ju cofn, a lepiej byoby w pewnym sensie, gdyby te ofiary nie okazay si cakowicie niepotrzebne i bezowocne. Czy realny socjalizm przynis korzyci komukolwiek spoza swoich elit? Niewtpliwie tak. Zapewni awans spoeczny i kulturowy wielu dziesitkom milionw ludzi pracy. Zagwarantowa ludnoci prac. W miar swych moliwoci rozwin i powikszy zakres zabezpiecze spoecznych. W znacznym stopniu egalitaryzowa i zintegrowa spoeczestwo. Pomg wyzwoli si i wej na drog rozwoju cywilizacyjnego licznym ludziom i narodowociom. Przyspieszy rozwj gospodarczy wielu krajw itd. Jak cenne to byo, zaczynaj dzi rozumie zwykli ludzie w Polsce, gdzie odbudowujcy si kapitalizm szybko pozbawia ich socjalnych zabezpiecze, wzbogacajc mniejszo powiksza bied i bezrobocie237. Wydaje si te bezsporne, e socjalizm znajduje si dzisiaj w stosunku do kapitalizmu w bez porwnania lepszej sytuacji ni rewolucyjna Rosja czy ZSRR w latach midzywojennych. Mona te zasadnie przypuszcza, e podjte reformy jeeli bd kontynuowane i przybior waciwy kierunek znacznie zwiksz efektywno gospodarcz systemu. Istnieje zatem dostateczna przesanka ku temu, aby socjalistycznego eksperymentu broni i go kontynuowa.
236 237

Szersze omwienie tej problematyki zawiera dodatek I. Szerzej o tym w Dodatku II.

210

Kolejny problem, aktualnie chyba najtrudniejszy, zawiera si w krtkim pytaniu: Jak broni? Prba formuowania tu recepty byaby, oczywicie, niepowana, ale istnieje ju spore dowiadczenie negatywne, w tym polskie. Ot nie mona tego robi, tak jak w Polsce i w pozostaych krajach postkomunistycznych. Dowiadczenie tych krajw wykazuje, e w obecnych warunkach utrata wadzy przez komunistw prowadzi do odbudowy kapitalizmu238. Wreszcie ostatnia kwestia: Jaki powinien by, powstay w rezultacie reformy realnego socjalizmu, socjalizm nowoczesny? Czy mona powiedzie dzi o tym co konkretnego? Wydaje si, e mona. Nagromadzono bowiem wiele dowiadczenia tak pozytywnego, jak i negatywnego, zarwno realnego socjalizmu, jak i wspczesnego kapitalizmu. Wiadomo, np., jaka organizacja gospodarki sprzyja osiganiu wysokiej efektywnoci, a jaka j tumi lub wykrzywia itd. Oglnie biorc, chodzi zawsze o maksymalizacj wolnoci, ktra jednak nie moe zagrozi podstawom ustrojowym. Jeeli bowiem socjalizm niemoliwy jest bez demokracji, to rzeczywista demokracja nie jest moliwa bez socjalizmu. Mona powiedzie, e tak mniej wicej rozumowaaby R. Luksemburg w dzisiejszych warunkach, takie stanowisko zajaby wobec realnego socjalizmu i jego obecnego kryzysu.

Dodatek I: Realny socjalizm a demokracja239

1. Od rewolucji rosyjskiej do wiatowego systemu socjalistycznego Bolszewicy, pewni swej dziejowej misji, zdecydowani byli utrzyma si przy wadzy. Nie mogli tego osign w wczesnej Rosji bez masowego uycia przemocy. Gdy poniajce warunki niezbdnego pokoju z Niemcami i niezadowolenie ludnoci sprbowali wykorzysta ich przeciwnicy polityczni, odpowiedzieli masowym terrorem i likwidacj swobd demokratycznych. Aby zapewni przetrwanie ludnoci duych miast, wysali na wie po ywno oddziay rekwizycyjne i krwawo tumili chopski opr. Metody, jakimi przywracali funkcjonowanie transportu, przeszy do ponurej legendy. Armia Czerwona pokonaa siy kontrrewolucji w wojnie domowej, ktrej skal i barbarzystwo trudno sobie wyobrazi itd. W 1920 roku bolszewicy podporzdkowali ju sobie wikszo terytoriw byego carskiego imperium i wadza ich nie bya od wewntrz zagroona. Dysponujc potn armi podjli prb opanowania Polski, dotarcia do Niemiec. Zdobycie tam przy uyciu Armii Czerwonej wadzy przez komunistw mogo zasadniczo zmieni sytuacj w Europie na korzy rewolucji socjalistycznej. Narodowy zryw Polakw udaremni ten plan 240. W nastpnym roku bolszewicy
238 239

Porwnaj Dodatek II. W tej i nastpnej czci referatu chodzi jedynie o najbardziej oglny obraz znanych powszechnie wydarze historycznych. Z natury rzeczy bdzie to obraz niepeny i, niestety, bdzie take do jednostronny. Pominita w nim zostaa, np., doniosa rola krajw azjatyckich, nawet tak wanych, jak komunistyczne Chiny oraz Japonia. Jest to skutek nie tyle starowieckiego europocentryzmu autora, ile jego obawy przed wypowiadaniem si w sprawach zbyt sabo mu znanych, a take jego przekonania o nadal jeszcze kluczowej roli ZSRR w ksztatowaniu si losw socjalizmu. W przedstawionym szkicu historycznym znajd si prawdopodobnie niecisoci, a moe si on okaza w ogle niezbyt trafny. Autor ufa jednak, e wystarczy do wycignicia wzgldnie poprawnych oglnych wnioskw w kwestii teoretycznej i politycznej spucizny R. Luksemburg. 240 Polsk dozbroiy pastwa kapitalistyczne. Ale nawet jej pokonanie nie musiao oznacza opanowania Niemiec. Armia

211

podbili Gruzj, a zmian polityki gospodarczej usunli grob niebezpiecznej dla ich wadzy krwawej wojny z chopstwem 241. W warunkach NEP-u szybko postpowaa odbudowa gospodarki chopskiego rolnictwa najpierw, a potem pastwowego przemysu. Sytuacja ekonomiczna, spoeczna i polityczna w ZSRR stabilizowaa si. Bolszewicy utrzymywali, rozszerzali, utrwalali sw wadz, rozwizywali palce problemy gospodarcze i spoeczne liczc cay czas na stosunkowo szybkie zwycistwo, a nastpnie na pomoc rewolucji socjalistycznej w wyej rozwinitych krajach europejskich. Nigdzie jednak poza Rosj nie udao si rewolucyjnej lewicy uchwyci i utrzyma wadzy. Z pomoc prawicy socjaldemokratycznej (Niemcy) lub obcych wojsk (Wgry) potrafiy obroni i umocni swoj wadz klasy posiadajce. Fiasko prby komunistycznego powstania w Niemczech na jesieni 1923 roku (w ktr bolszewicy gboko si zaangaowali) oznaczao, e rewolucyjna Rosja pozostanie prawdopodobnie osamotniona we wrogim otoczeniu przez duszy czas. Bolszewicy zdecydowani byli utrzyma wadz i w tych warunkach. Musieli si jednak liczy z prb zniszczenia zalka nowego systemu przez wiat kapitalistyczny. Naleao przygotowa si do obrony, a to wymagao szybkiej rozbudowy przemysu, zwaszcza cikiego. Uprzemysowienie mona byo uzna za przewidywan przez Lenina budow w Rosji socjalizmu od koca. Rne koncepcje gospodarczej strategii oraz organizacji gospodarki i spoeczestwa stary si wwczas ze sob. Naoyy si na to rozgrywki personalne otwarte mierci Lenina. Zwyciy Stalin i jego koncepcja budowy socjalizmu w jednym kraju. Szybka rozbudowa przemysu, zwaszcza cikiego i obronnego, wymagaa olbrzymich rodkw, w tym zboa, na wyywienie rosncej ludnoci miejskiej i sfinansowanie eksportem importu zachodniej techniki. Uchylanie si chopstwa od obcie przynioso w efekcie przyspieszenie kolektywizacji rolnictwa. Bolszewicy mieli ju tak dalece rozbudowany aparat przemocy, e nie musieli si obawia wybuchu wojny chopskiej; opr wsi zosta zdawiony terrorem. Kolektywizacja pocigna za sob miliony ofiar, zniszczya rolnictwo, ale umoliwia budow wielkiego przemysu. Tak forsowna i kosztowna industrializacja, jak zaplanowano i zrealizowano w ZSRR w latach 30-tych, nie byaby moliwa w warunkach gospodarki rynkowej. Tote ju pod koniec lat 30-tych NEP zosta zlikwidowany i powrcono do rozwiza typu Komunizmu Wojennego. Skok przemysowy nie byby te moliwy w warunkach demokracji tej jednak bolszewicy nie potrzebowali likwidowa, bo zrobili to ju wczeniej. Spoeczestwo zostao przeorganizowane w sposb, ktry uniemoliwia jakikolwiek opr. Stworzony wwczas w ZSRR system polityczny, spoeczny i ekonomiczno-organizacyjny suy wyciniciu z wolnej i niewolnej ludnoci maksimum pracy i rodkw na rozwj. Poza nazw uzasadnian likwidacj dawnych klas wyzyskiwanych i wasnoci prywatnej w ogle nic prawie nie mia on wsplnego z ide, ktra go zrodzia.
Czerwona spotkaaby si tam prawdopodobnie podobnie, jak w Polsce z silnym oporem narodowym organizowanym wsplnie przez prawic socjaldemokratyczn i buruazj; do zwycistwa komunistw nie dopuciyby te tam z pewnoci mocarstwa zachodnie. 241 Wymuszony warunkami pierwszych lat porewolucyjnych znaturalizowany, scentralizowany, nakazowo-rozdzielczy system gospodarczy wyda si bolszewikom realizacj na niskim poziomie zasad przyszej rozwinitej gospodarki komunistycznej. Trudnoci z gromadzeniem niezbdnej iloci zboa postanowili oni rozwiza upastwowieniem i przestawieniem na tory Komunizmu Wojennego chopskiego rolnictwa. Powstania chopskie, ktre wybuchy w odpowiedzi, zostay krwawo stumione, ale nie byo to rozwizaniem. Lenin postanowi powrci na pewien czas do zasad gospodarki rynkowej, zachowujc w rkach bolszewikw peni wadzy i decydujce pozycje gospodarcze.

212

Obawy bolszewikw, e midzynarodowy kapita sprbuje zlikwidowa ZSRR, okazay si cakowicie uzasadnione. Zawierajc sojusz z Hitlerem, dzielc si z nim Polsk, pochaniajc pastwa batyckie itd., Stalin zyska niezbyt wiele i nie na dugo. Zwizek Radziecki nie upad pod ciosami niemieckiej machiny wojennej dziki stworzonemu w latach 30-tych wielkiemu przemysowi, pomocy kapitalistycznych przeciwnikw Niemiec, swemu prymitywnemu, ale skutecznemu systemowi spoeczno-polityczno-organizacyjnemu, olbrzymim zasobom ludzkim i postawie wikszoci spoeczestwa. Cena zwycistwa bya olbrzymia, wielkie te jednak byy jego efekty. ZSRR wyszed z wojny jako pierwsza w Europie i Azji potga wojskowa i polityczna. Miny czasy izolacji: na niemal caym obszarze, ktry zaja w czasie wojny Armia Czerwona, powstaway formalnie samodzielne, ale zalene od Moskwy komunistyczne pastwa narodowe242. Komunici zwyciyli ponadto w Jugosawii i Albanii (przegrali natomiast w Grecji). W 1949 roku, po dziesicioleciach krwawej wojny z Japoczykami oraz domowej, powstay komunistyczne Chiny. Podjte zostay kroki w kierunku gospodarczej integracji bloku komunistycznego. Teraz wiat kapitalistyczny z kolei poczu si zagroony komunistyczn potg i podj przygotowania obronne. Krwawa wojna koreaska ujawnia wzgldn rwnowag si i otworzya dugi okres zimnej wojny. wiat rozpad si na dwa obozy przygotowujce si do ostatecznej rozprawy. Rozpocz si wycig zbroje. Terenem wspzawodnictwa i kolejnych prb si stay si potem kraje postkolonialne. Socjalistyczna droga rozwoju bya dla nich atrakcyjna z rnych powodw. W kilku z nich, w rny sposb, powstay rzdy typu komunistycznego. ZSRR udziela tym krajom staej pomocy gospodarczej i, zwaszcza, wojskowej, staway si one przyczkami dalszej wiatowej ekspansji realnego socjalizmu. Ogromne koszty politycznego i wojskowego wspzawodnictwa z kapitalistyczn czowk musiaa pokrywa gospodarka. Konieczny szybki jej rozwj osigany by za pomoc wysokiej stopy akumulacji. Nie rozwizywao to kwestii postpu technicznego i technologicznego (radzieckie sukcesy techniczne dotyczyy przewanie techniki wojskowej). Przy ekstensywnym gwnie rozwoju i obcieniu gospodarki krajw realnego socjalizmu wszystkimi tymi kosztami poziom yciowy ich ludnoci wzrasta bardzo powoli. Represyjny system polityczny gwarantowa spokj spoeczny, nie mg jednak zapobiec niskiej efektywnoci pracy. Mimo wszystko docignicie przez ZSRR kapitalistycznej czowki w produkcji gow ludnoci wydawao si realne i moliwe do osignicia w do krtkim okresie. 2. Nieudane reformy i kryzys realnego socjalizmu mier Stalina otworzya drog przemianom wewntrznym w ZSRR i innych krajach radzieckiego bloku. Przede wszystkim zmniejszona zostaa, dotkliwa nawet dla elit, represyjno systemu. Na szczytach wadzy komunistycznej istniao ju wwczas zrozumienie koniecznoci zmian take w gospodarce. Skrajny centralizm i biurokratyzacja czyniy gospodark radzieck nisko efektywn i nie innowacyjn. Chruszczow postanowi to zmieni likwidujc stare, pionowe struktury zarzdzania i tworzc wielkie jednostki ekonomiczne na zasadzie terytorialnej. Szereg dziaa w rolnictwie mia wyrwa je z marazmu i podnie produkcj ywnoci. Wzrost
242

W tym ppastwa: Korea Pnocna i NRD. Powstanie NRD byo czciowym spenieniem komunistycznych marze o rewolucji w wysoko rozwinitym centrum Europy.

213

efektywnoci produkcji przemysowej i rolnej umoliwiby podniesienie poziomu konsumpcji ludnoci bez osabienia wysiku na innych kierunkach. Ujawnienie bdw i wypacze okresu stalinowskiego, niezbdne dla otwarcia drogi przemian wewntrznych w ZSRR, zaangaowanie komunistw radzieckich w sprawy wewntrzne i osabienie kontroli nad innymi krajami realnego socjalizmu zaowocowao destabilizacj sytuacji w Polsce i na Wgrzech243. W rny sposb zostaa ona opanowana. Reformy, do ktrych dopuszczono, nie miay radykalnego charakteru i szerokiego zakresu, ale w pewnym stopniu zliberalizoway system polityczny i gospodarczy w tych krajach. Reformy w ZSRR zagroziy znacznej czci starych elit. Kosztowne bdy i brak sukcesw gospodarczych, a take w polityce zagranicznej (zachwianie si wadzy komunistycznej w Polsce i na Wgrzech, konflikt z Chinami, niesychanie grony kryzys kubaski) spowodoway upadek Chruszczowa. Ekipa Breniewa cofna rozpoczt wielk reform gospodarcz i w zagodzonej w porwnaniu z okresem stalinowskim formie przywrcia dawny system gospodarczy i spoeczno-polityczny w ZSRR. Zagroenia dla wadzy komunistycznej (w tym zbyt daleko, zdaniem Moskwy, idce reformy) nie miay by wicej tolerowane, co wykazaa interwencja w Czechosowacji i co wprost powiedziano w doktrynie Breniewa. Zintensyfikowane zostay zbrojenia radzieckie i znowu podjto polityk wiatow. W walce o wpywy i o tereny peryferyjne ZSRR ponosi take poraki, przewaay jednak sukcesy. Obz socjalizmu powiksza si o nowe kraje. Z reguy zacofane i biedne, wymagay one staej pomocy materialnej. Poza Kub, szczeglnie duo kosztowaa cignca si latami wojna wietnamska oraz zbrojenie krajw arabskich. Gospodarka krajw realnego socjalizmu, ZSRR przede wszystkim, nie bya w stanie wytrzyma takiego obcienia. Konieczna si staa zmiana polityki zagranicznej w kierunku zimnej wojny i ograniczenia wycigu zbroje. Ekipa Breniewa uregulowaa najpierw stosunki z RFN, doprowadzia nastpnie do Helsinek i podpisaa akt kocowy KBWE. Postpujce odprenie midzynarodowe torowao drog do zachodniej techniki, technologii i kredytw, w oparciu o ktre moga zosta unowoczeniona nadal znacznie zacofana w stosunku do kapitalistycznej czowki gospodarka ZSRR i innych krajw realnego socjalizmu244. Stany Zjednoczone nie uwierzyy w trwao zwrotu w radzieckiej strategii politycznej, nadal dyy do uzyskania zdecydowanej przewagi militarnej nad ZSRR. Udostpnienie mu nowoczesnej techniki i technologii uzaleniy od postpw w realizacji przeze koszyka praw i wolnoci obywatelskich. ZSRR z kolei nie mia zamiaru rezygnowa z doktryny Breniewa (porednia pacyfikacja Polski w 1981 roku), zbroje rakietowych i popierania ruchw narodowowyzwoleczych, czyli ekspansji na tereny peryferyjne, zwaszcza wane strategicznie,

243

Polacy i Wgrzy z szeregu przyczyn, take historycznych, szczeglnie silnie odczuwali zaleno od Rosji. W NRD, ktrej spoeczestwo te nie kochao Rosjan, reym komunistyczny wsparty obecnoci Armii Czerwonej by do silny, by szybko spacyfikowa reformatorw. Spoeczestwo polskie zadao demokratyzacji systemu politycznego, rwnoprawnych stosunkw z ZSRR, samorzdowej reformy gospodarczej i podniesienia poziomu ycia. Na czele przemian stanli sami komunici (grupa Gomuki). Szereg zmian przeprowadzili, innym ich zdaniem zbyt daleko idcym zapobiegli i umocnili sw wadz. Rozwj sytuacji na Wgrzech podobny pocztkowo Chruszczow oceni inaczej i uciek si do interwencji zbrojnej. Jednake wanie si spacyfikowani Wgrzy przeprowadzili potem najdalej idc i do udan reform gospodarki. 244 Sprboway wykorzysta t szans zwaszcza Wgry i Polska, co jednak dla tej ostatniej zakoczyo si fatalnie (patrz Dodatek). NRD bya w sytuacji uprzywilejowanej: w ramach specjalnych midzyniemieckich stosunkw miaa do znaczny dostp do zachodnich kredytw, techniki i rynku. Mimo to pozostaa bardzo znacznie w tyle za RFN.

214

take w pobliu USA. Oba kraje zderzay si ze sob porednio w rnych punktach globu w Angoli, Nikaragui, Afganistanie itd. Polityka ta nie rokowaa jednak na dalsz met sukcesu obozowi socjalistycznemu. Przeciwny obz bowiem powiksza sw przewag ekonomiczn i techniczn, a take wojskow (jak to ostatnio dobitnie pokazaa wojna w Iraku). Wizao si to z nowym charakterem postpu cywilizacyjnego245. Grupa Gorbaczowa zrozumiaa to i postanowia zasadniczo zmieni strategi z ofensywnej na defensywn. Nowa strategia przewidywaa przede wszystkim wycofanie si z kosztownej ekspansji zewntrznej. Powinno to byo umoliwi porozumienie si z USA w kwestii redukcji zbroje oraz szerokiego dostpu do zachodniej techniki i technologii. Zdecydowana redukcja obcie polityczno-wojskowych i dostp do zachodniej techniki umoliwiyby generaln rekonstrukcj techniczn gospodarki radzieckiej. Aby gospodarka ta bya zdolna zaabsorbowa t technik i zdecydowanie podnie efektywno swego dziaania, konieczna bya zasadnicza reforma ekonomiczna. Ca gospodark naleao przestawi z administracyjnych, nakazowo-rozdzielczych na ekonomiczne, rynkowe zasady dziaania. Aby wyzwoli grupow i indywidualn inicjatyw, naleao co najmniej przywrci drobn, prywatn produkcj i handel. Wywoany tymi przemianami wzrost produkcji powinien przynie zdecydowan (cho nierwnomiern) popraw poziomu yciowego ludnoci. Poprawa ta oraz demokratyzacja systemu spoeczno-politycznego (w tym nowe demokratyczne zasady wspycia i wsppracy radzieckich republik i narodw) powinny byy zapewni spoeczne poparcie dla reform, a nadto wystarczajce dla neutralizacji konserwatystw. Stosunki ZSRR z innymi krajami realnego socjalizmu byyby w peni rwnoprawne i wzajemnie korzystne. Tak przebudowany system socjalistyczny wczyby si w oglny nurt rozwoju cywilizacyjnego i wspzawodniczy z kapitalizmem przede wszystkim swymi osigniciami spoecznymi i gospodarczymi. By to wielki plan demokratycznej przebudowy systemu realnego socjalizmu budowy takiego socjalizmu, o jaki chodzio postpowej myli europejskiej i wszystkim prawdziwym marksistom. Zawiera on jednak cay szereg zaoe, ktre wcale nie musiay si speni w praktyce. Praktyczna prba jego realizacji nie tylko pokazaa ogrom trudnoci i ryzyka, lecz zagrozia zaprzepaszczeniem dotychczasowych osigni i wrcz upadkiem formacji socjalistycznej. ZSRR wycofa si z Afganistanu i zrezygnowa z podtrzymywania dyktatur komunistycznych w III wiecie, co na og oznaczao ich upadek. Daleko powaniejsze skutki miaa rezygnacja z doktryny Breniewa w stosunku do europejskich krajw realnego socjalizmu. W wikszoci z nich wadza albo ju przesza, albo przejdzie w rce buruazji i odbudowany zostanie kapitalizm 246.
245

Mutacja socjalistyczna powstaa na peryferiach gwnego nurtu cywilizacji naukowo-przemysowej. W koncepcji budowy socjalizmu w jednym kraju zaoono, e scentralizowana gospodarka pastwowa, dysponujca wielkimi zasobami surowcowymi i ludzkimi, bdzie w stanie wyama si z ukadu centrum-peryferie. Olbrzymim kosztem budujc przemys, ZSRR zmniejszy dystans dzielcy go od europejskiej czowki kapitalistycznej, z wojny wyszed jako potga przemysowa i wojskowa zdolna podj rywalizacj z kapitalizmem w skali wiatowej. Kapitalizm zachowa jednak przewag potencjau oraz cywilizacyjn. W drugiej poowie naszego wieku postp techniczny i technologiczny nabra nowych cech, przy ktrych gwatownie wzroso znaczenie zakumulowanej wiedzy i dowiadczenia technologicznego. Kapitalistyczne centra (USA, Japonia i EWG) dysponoway tu ogromnym potencjaem i uzyskay efektywno skali. W tych warunkach tylko cztery azjatyckie tygrysy potrafiy zbliy si do czowki przy tym drog nie socjalistyczn. System realnego socjalizmu oparty na tradycyjnym przemyle, mao sprawny, mao elastyczny wskutek biurokratyzacji nie by w stanie nadrobi tej przewagi kapitalistycznej czowki zwikszonym wysikiem i kosztem, i zacz coraz bardziej pozostawa w tyle. 246 Komunici polscy pierwsi utracili wadz na rzecz Solidarnoci. Wykorzystujc ten ruch demokratyczny, przeja wadz buruazyjna czowka polityczna i w oparciu o siy zewntrzne rozpocza odbudow kapitalizmu w Polsce (por.

215

Coraz bardziej niepokojce s rezultaty pierestrojki w Zwizku Radzieckim. Dawny, centralistyczno-biurokratyczny system kierowania i zarzdzania ogromnym obszarem gospodarczym rozregulowa si i czciowo przesta dziaa, a rynek i jego prawa dugo jeszcze nie bd w stanie go zastpi. Rezultatem jest postpujca dezintegracja gospodarki. Spada produkcja, dramatycznie pogarsza si zaopatrzenie ludnoci, spada poparcie dla inicjatorw pierestrojki. Demokratyzacja w tych warunkach dziaa przeciw partii komunistycznej sile politycznej, ktra stworzya ZSRR, zespalaa, bya gwarantem niekapitalistycznych zasad ustrojowych. Ju jest ona saba i rozbita. Pojawiy si i rosn w si partie kwestionujce owe zasady, torujce faktycznie jak Solidarno w Polsce drog odbudowie kapitalizmu w ZSRR. Sabnicie wadzy centralnej wzmacnia tendencje separatystyczne, szczeglnie na tych terenach, ktre zostay si wcielone do ZSRR. Dziaajce tam fronty narodowe maj z reguy co jest zrozumiae antykomunistyczny charakter, tote w wypadku secesji odbudowany zostaby tam, w wikszoci wypadkw, kapitalizm. Nie sprawdza si te zaoenie o przychylnym wspdziaaniu midzynarodowego kapitau w demokratyzacji ZSRR i innych krajw realnego socjalizmu. Pewne obawy o skutki ekonomicznej i politycznej destabilizacji tego obszaru nie powstrzymuj kapitalistycznych przywdcw od wykorzystania nagle ujawnionej i pogbiajcej si saboci komunistycznego przeciwnika. Wida to dobrze na polskim przykadzie247, gdzie Zachd prawie bez kosztw osiga zniszczenie dawnego systemu. Dzi to samo, co Polsce proponuje si ZSRR: ograniczon pomoc kredytow uzalenia od postpw w budowie demokracji i gospodarki rynkowej metodami MFW. Ostatecznym celem nie jest ucywilizowanie, lecz zniszczenie socjalizmu; tak gruntowne, aby nikt nigdy wicej nie pomyla nawet, e moliwy jest lepszy od kapitalizmu ustrj spoeczno-ekonomiczny. ZSRR grozi to, co ju nastpio lub nastpuje w Jugosawii, NRD i Polsce razem wzitych: wybuch narodowych antagonizmw, krwawa wojna domowa i rozpad pastwa; upadek przemysu i przeksztacenie si w dodatek do wysokorozwinitych gospodarek kapitalistycznych; uzalenienie od kapitau zagranicznego i odbudowa kapitalizmu. W Polsce dyktatura (buruazyjna) moe si okaza konieczna, aby kontynuowa drog do demokracji i gospodarki rynkowej; w ZSRR dyktatura (komunistyczna, w obecnym stadium nieuchronnie ju krwawa) jest recept si konserwatywnych na powstrzymanie niebezpiecznego biegu wydarze zatrzymanie uruchomionego prb demokratycznej przebudowy systemu mechanizm destrukcji, ocalenie socjalizmu.

Dodatek II: Upadek realnego socjalizmu i restauracja kapitalizmu w Polsce

Powszechnie wiadomo, e R. Luksemburg urodzia si w zagarnitej przez Rosj carsk czci Polski; e dziaaa najpierw w polskim rewolucyjnym ruchu robotniczym, z ktrym pozostaa

Dodatek). W podobny sposb rozwina si sytuacja w Czechosowacji, na Wgrzech i w NRD. ZSRR wprost zgodzi si na wchonicie NRD przez RFN i odbudow tam kapitalizmu. Socjalistyczne (post- lub krypto komunistyczne) rzdy w Bugarii, Rumunii i Albanii s sabe i mog wkrtce upa. Osabienie wadzy centralnej w komunistycznej w komunistycznej Jugosawii zaowocowao wybuchem nacjonalizmw, grob wojny domowej, rozpadu pastwa, odbudowy kapitalizmu na co najmniej czci terytorium. Nic dziwnego, e radzieccy konserwatyci oskaraj grup Gorbaczowa o zaprzepaszczenie rezultatw zwycistwa ZSRR w II wojnie wiatowej. 247 Por. Dodatek.

216

blisko zwizana do koca ycia; e problemom tego ruchu powicia wiele prac politycznych i teoretycznych, w tym sw dysertacj doktorsk. W pracy tej R. Luksemburg wykazaa zwizek burzliwej, kapitalistycznej industrializacji Krlestwa Polskiego z rynkami wschodnimi, przede wszystkim rosyjskim. Wynika std mia trway brak zainteresowania buruazji Krlestwa odbudow niepodlegego pastwa polskiego, co wydawao si negatywnie przesdza los idei niepodlegociowej goszonej przez Polsk Parti Socjalistyczn. Pod koniec I wojny wiatowej pojawia si jednak niespodziewana, realna szansa odbudowy Polski niepodlegej. Wobec zwaszcza rewolucji bolszewickiej w Rosji zainteresowana takim rozwizaniem okazaa si take buruazja byego Krlestwa Polskiego. Niepodlego wywalczyo cae polskie spoeczestwo, ale wadz w odrodzonej Polsce szybko wziy w swe rce klasy posiadajce. Umoliwi im to a przynajmniej uatwi niekwestionowany przywdca polskiego ruchu niepodlegociowego, uprzednio wybitny dziaacz PPS, Jzef Pisudski. Szereg przyczyn historycznych w tym ponad 120 lat niewoli sprawi, e odrodzona po I wojnie wiatowej Polska bya krajem gospodarczo zacofanym w porwnaniu z europejsk czowk. Prywatna wasno, powizanie z midzynarodowym rynkiem towarowym i kapitaowym nie zapewniy II Rzeczypospolitej istotnego zmniejszenia tego zacofania w krtkim okresie midzywojennym. Sukcesy gospodarcze wizay si w tym czasie do jednoznacznie z inicjatyw i dziaalnoci pastwa. Nie zapewniy one jednak krajowi siy i bezpieczestwa. Pokonan w 1939 roku Polsk podzielili si obaj napastnicy: hitlerowskie Niemcy i stalinowski Zwizek Radziecki. Gdy w wyniku II wojny wiatowej znalaza si Polska w strefie radzieckiej, odbudowa ze zniszczenia i scalanie gospodarki w zmienionych granicach opary si na nowych zasadach. Reforma rolna zlikwidowaa majtki ziemskie, due i rednie zakady przemysowe, a take banki zostay znacjonalizowane, handel zagraniczny sta si monopolem pastwowym. W prywatnych rkach pozostaa drobna rolna i rzemioso oraz (nie na dugo) drobna produkcja przemysowa i wikszo handlu wewntrznego. Rozwijaa si spdzielczo. Polska bya zmuszona budowa nowy ustrj spoeczno-gospodarczy. Wydawao si jednak pocztkowo, e bdzie moga i wasn (polsk) drog do wasnego (odmiennego od radzieckiego) modelu socjalizmu. PPS rozwina wwczas koncepcj gospodarki mieszanej (sektor pastwowy, spdzielczy i prywatny) oraz wielopartyjnego systemu parlamentarnego jako gwnych elementw specyfiki socjalizmu polskiego. Rok 1948 pooy kres iluzjom. Na stanowcze danie Moskwy Polska podobnie jak pozostae Kraje Demokracji Ludowej, z wyjtkiem Jugosawii podya wyprbowan, radzieck drog do wyprbowanego, radzieckiego wzorca realnego socjalizmu, z komunizmem na horyzoncie. Wadza komunistyczna w Polsce zmierzaa do rozwoju gospodarczego na wzr radziecki, w zacieniajcym si zwizku z gospodark ZSRR i w niemal cakowitej, przymusowej izolacji od Zachodu. Wzorowany na radzieckim system gospodarczy i spoeczno-polityczny umoliwia wysok akumulacj wewntrzn, ale jednoczenie ogranicza jej efektywno. Ambitne programy inwestycyjne okazyway si z reguy znacznie kosztowniejsze i mniej efektywne, ni zakadano. Po niezbdne, dodatkowe rodki wadza sigaa do sfery konsumpcji i w ten sposb caa gospodarka stawaa si gospodark niedoboru ze wszystkimi tego konsekwencjami. W latach 50-tych i 60-tych gospodarka polska rozwijaa si do szybko, gwnie jednak ekstensywnie. Cho powoli i nierwnomiernie, podnosia si te stopniowo stopa yciowa ludnoci. Niski poziom pac realnych kompensoway w pewnej mierze rozbudowane zabezpieczenia socjalne 217

 od bezpatnej opieki zdrowotnej do dotowanego, masowego budownictwa mieszkaniowego o skromnym standardzie. Mimo bardzo duego wysiku Polska i w tym okresie nie zdoaa si wyrwa z wzgldnego zacofania gospodarczego i cywilizacyjnego. Dystans dzielcy j od szybko rozwijajcych si, zwaszcza technicznie i technologicznie, gospodarek czowki europejskiej, zwiksza si zamiast zmniejsza. Coraz silniejsze przekonanie, e winien jest temu przede wszystkim zbiurokratyzowany, centralistyczno-nakazowy system gospodarczy, zrodzio kilka prb jego usprawnienia. Powierzchowne i niekonsekwentne, odgrne reformy nie przyniosy przeomu w funkcjonowaniu gospodarki, nie podniosy jej efektywnoci. W pocztku lat 70-tych, w warunkach odprenia politycznego, a jednoczenie pogorszenia si wiatowej koniunktury gospodarczej, przed Polsk otworzy si zachodni rynek kapitaowy. Nowa ekipa partyjno-rzdowa (E. Gierka) postanowia wykorzysta wielk szans i unowoczeni polsk gospodark w oparciu o zachodnie kredyty i technik. Zetknicie poprzez kredyt niewielkiej, zacofanej, zbiurokratyzowanej gospodarki polskiej, kierowanej woluntarystycznie i nieudolnie z centrum, z gospodarkami zachodnioeuropejskimi, zakoczyo si zaamaniem gospodarczym i kryzysem spoeczno-politycznym, a take gospodarczym uzalenieniem Polski od Zachodu (ptla dugu). Dla opanowania kryzysu spoeczno-politycznego, wadza komunistyczna wprowadzia stan wojenny. W kilkuletnim okresie jego trwania kolejne rzdy komunistyczne prboway podnie gospodark. Jednake likwidacja wysokiej inflacji, przywrcenie rwnowagi rynkowej i mobilizacja rodkw na rozwj poprzez obnik pac okazay si niemoliwe spoecznie. W dodatku, mimo spenienia wikszoci warunkw politycznych, kraje kapitalistyczne odmawiay nowych kredytw, niezbdnych na import zaopatrzeniowy i inwestycyjny. Nie mogc ju liczy na skuteczne poparcie gospodarcze i polityczne ze strony ZSRR (gdzie Gorbaczow podj pierestrojk), polscy komunici (za zgod Moskwy niewtpliwie) zdecydowali si na krok dla tej formacji politycznej niezwyky i brzemienny w skutki: podzielenie si wadz z opozycj. W czerwcu 1989 roku zmuszeni zostali odda Solidarnoci ca wadz. Upadek komunizmu w Polsce zapocztkowa reakcj acuchow. Solidarno bya masowym ruchem robotniczym i pracowniczym przede wszystkim. Jej czonkowie dali likwidacji wypacze socjalizmu: chcieli upodmiotowienia spoeczestwa (zapewnienia mu udziau w decyzjach i moliwoci kontroli wadzy wszystkich szczebli), uniezalenienia Polski od ZSRR, przezwycienia kryzysu gospodarczego i podniesienia poziomu ycia obywateli. Niezbdny wzrost efektywnoci gospodarowania miao zapewni (jak w koncepcji PPS z koca lat 40-tych) przejcie do wielosektorowej gospodarki rynkowej (skomercjalizowane przedsibiorstwa pastwowe, przedsibiorstwa prywatne, spdzielnie i komunalne konkurujce ze sob na rwnych prawach). Jednake kapita midzynarodowy mia inn koncepcj dla Polski, uzalenionej ode gospodarczo (dugi) i w znacznej mierze ju take politycznie. Gwnym celem miaa sta si moliwie najszybsza zmiana systemu spoeczno-gospodarczego poprzez zniszczenie dawnego i budow nowego, kapitalistycznego. Plan realizacji historycznego eksperymentu klasycznymi metodami MFW z wykorzystaniem wielkiej nadal siy ekonomicznej pastwa postkomunistycznego zyska aprobat legendarnego przywdcy Solidarnoci, Lecha Wasy. Solidarnociowy rzd Mazowieckiego, ktry podj si realizacji planu MFW/Balcerowicza, przeksztaci si tym samym w polityczn czowk buruazji polskiej i midzynarodowej.

218

Buruazja polska bya jeszcze wwczas stosunkowo nieliczna i nie miaa znaczniejszego kapitau. Zadanie rzdu polegao na tym, aby t klas szybko powikszy, pomnoy jej rodki kosztem reszty spoeczestwa, a nastpnie przekaza jej wielki, cho nienowoczesny kapita produkcyjny, nagromadzony w sektorze pastwowym. Pomylna transformacja systemowa wymagaa te bezporedniego udziau kapitau zagranicznego w formie lokat i przejcia czci gospodarki polskiej (ktr on wanie mia unowoczeni). Realizacja planu MFW/Balcerowicza doprowadzia z miejsca do niezwykle gbokiej (pono 30-procentowego spadku produkcji przemysowej, budownictwa, przewozw) recesji gospodarczej. Darzce solidarnociow wadz wielkim zaufaniem spoeczestwo z samozaparciem przyjo okoo 30-procentowy spadek dochodw. Gdy jednak przyrzeczona poprawa nie nastpowaa, zaufanie do rzdu zaczo szybko topnie. Odbudowa je mia program masowej prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych czego coraz natarczywiej domaga si MFW. Prywatyzacja nie zyskaa jednak szerszego poparcia i aby j wymusi, kolejne rzdy (Mazowieckiego-Balcerowicza, a po jego upadku Bieleckiego-Balcerowicza) zastosoway polityk bankrutowania przedsibiorstw pastwowych naciskiem finansowym i masowym, konkurencyjnym importem (reforma przez ruin). W rezultacie, po okresie stabilizacji, recesja zacza si znowu pogbia i zaama si oparty w okoo 90% na wpywach z przedsibiorstw pastwowych budet pastwa. Dalszy spadek dochodw realnych zdecydowanej wikszoci spoeczestwa (przy byskawicznym wrcz bogaceniu si maej jego czci), szybko postpujca redukcja spoecznych wiadcze, zabezpiecze i uprawnie, szybko rosnce bezrobocie i niepewno pracy potgoway spoeczn frustracj. Ludno pracujca bya jednak skutecznie dezorientowana i pacyfikowana dziaaniami rzdowymi (propaganda oparta na rzdowym monopolu gwnych rodkw masowego przekazu, zakcanie i przeciwstawianie sobie rnych grup pracowniczych itp.), jak te pozorowan walk z rzdem prowadzon przez obie gwne centrale zwizkowe (Solidarno i postkomunistyczne OPZZ). Goszca pluralizm wadza Solidarnoci potrafia te zapobiec uformowaniu si lewicowego przywdztwa politycznego mas pracowniczych. Wobec jednak niemal zupenego braku zewntrznego zasilania kosztownej transformacji systemowej (w przeciwiestwie do sytuacji w byej NRD), rosncych trudnoci eksportowych i rosncych strat gospodarczych wywoanych polityk prywatyzacyjn chaos gospodarczy i bunt spoeczny stay si realn perspektyw. Ulege kapitaowi midzynarodowemu prokapitalistyczne elity polityczne, zdeterminowane, aby kontynuowa reform, zaczy si przygotowywa do opanowania sytuacji za pomoc rzdw autorytarnych. Dyktatura moe si okaza niezbdnym warunkiem budowy demokracji i gospodarki rynkowej, czyli restauracji kapitalizmu w Polsce (a, by moe, take w innych krajach postkomunistycznych). Co rozwie nie wiadomo, bo Polska to jednak nie Chile. Istnieje znaczne podobiestwo, a jednoczenie istotne rnice midzy wydarzeniami w Polsce w latach: 1918 (odzyskanie niepodlegoci) 1926 (zamach stanu J. Pisudskiego) oraz w latach 1980/81/89 1991. W obu tych okresach zdarzyo si to, czego R. Luksemburg zawsze si obawiaa: wykorzystujc masowy ruch demokratyczny (w 1918 roku przede wszystkim narodowowyzwoleczy, w 1980-89 gwnie antytotalitarny) do wadzy doszy buruazyjne siy polityczne. W obu wypadkach pomogy im w tym obiektywnie (mniej lub bardziej wiadomie) kierownicze ekipy gwnych ugrupowa pracowniczych. W obu wreszcie wypadkach donios rol w podjciu i zabezpieczeniu prokapitalistycznych przemian odegrali niekwestionowani przywdcy demokratycznych ruchw masowych. 219

Jedna z gwnych rnic polega na tym, e w pierwszym z tych okresw klasy posiadajce od dawna istniay i posiaday wasn baz ekonomiczn (przedsibiorstwa, majtki ziemskie itd.) W drugim okresie jeszcze ich niemal nie byo; zaczy si szybko rozwija i tworzy sw baz ekonomiczn kosztem spoeczestwa i wasnoci pastwowej w zorganizowanym przez solidarnociow wadz procesie pierwotnej akumulacji kapitau. Z tego te, m.in. powodu, w drugim okresie buruazyjna wadza pastwowa opara si od pocztku na zewntrznych siach wielkokapitalistycznych, stajc si wykonawc ich planw. Nowopowstajca buruazja rodzima te w bardzo znacznej mierze powizana jest interesami z kapitaem zagranicznym. W rezultacie, jeli w okresie midzywojennym dominowaa w Polsce raczej buruazja narodowa, bronica krajowej gospodarki, to obecnie gospodarka ta i jej losy s w rkach kompradorw. Budowany obecnie kapitalizm polski bdzie w odrnieniu od przedwojennego cakowicie zaleny od zagranicznych centrw dyspozycyjnych. Na razie, w ramach ju istniejcej zalenoci i zgodnie z charakterem obecnych elit realizowany jest plan MFW, prowadzcy gospodark polsk do cakowitego upadku. R. Luksemburg zbadaa w swej pracy doktorskiej mechanizm rozwoju kapitalistycznego przemysu (i gospodarki) Krlestwa Polskiego. Podstaw tego rozwoju byy rynki wschodnie. Wysokie bariery celne eliminoway obc konkurencj, pozwalay realizowa wysokie zyski i sprowadza nowoczesn technik z Zachodu. Zdaniem R. Luksemburg, odcity od tych rynkw przemys polski jako sabszy od zachodniego musiaby upa. W okresie midzywojennym przemys polski z trudem obroni si przed tym losem. Nie zdoa jednak powaniej si rozwin, unowoczeni, zbliy do zachodnioeuropejskiego. W okresie komunistycznym znw otworzyy si przed przemysem polskim rynki wschodnie, co umoliwio mu znaczny rozwj. Jednake izolacja od Zachodu i biurokratyzacja gospodarki spowodoway, e mimo wysokiej akumulacji wewntrznej, jego techniczne, technologiczne, organizacyjne zacofanie w stosunku do zachodnioeuropejskiego pogbio si. Rzdy solidarnociowe istotnie przyczyniy si do odcicia przemysu polskiego od rynku radzieckiego; zredukoway o kilkadziesit procent popyt wewntrzny; otworzyy polski rynek przed towarami zachodnimi, z ktrymi krajowe nie mog konkurowa. Rezultatem jest zamiast restrukturyzacji i modernizacji postpujca ruina polskiego przemysu, rolnictwa i caej gospodarki (jak to przewidywaa R. Luksemburg) i jej wyprzeda. Kapitalizm przynis rozkwit gospodarczy maej grupie krajw. Polsce kapitalistyczna transformacja rozkwitu raczej nie wry, wrcz odwrotnie. Gdyby dzi R. Luksemburg pisaa prac doktorsk o Polsce, daaby jej pewnie tytu Upadek przemysu w Polsce, a moe nawet Upadek Polski, i odpowiednio oceniaby polsk buruazj. W taki mniej wicej sposb Polska wyzwolia si od Moskwy, opucia obz realnego socjalizmu, przesza do wiata kapitalistycznego i dostaa pod opiek Waszyngtonu, jak na razie. Byoby ponur ironi historii, gdyby odwrotnie ni w kocu lat 40-tych Zwizek Radziecki poszed teraz polsk drog: hiperinflacji, uzalenienia si od kapitau midzynarodowego i odbudowy kapitalizmu zamiast modernizacji socjalizmu.

220

KOCOWY GOS W DYSKUSJI248

Kilka spord caego szeregu interesujcych problemw poruszonych w referatach i dyskusji nasuno mi refleksj. Chodzi zwaszcza o nastpujce kwestie: interpretacji materializmu historycznego przez R. Luksemburg i Lenina, sensu i znaczenia Rewolucji rosyjskiej; stosunku R. Luksemburg do III Midzynarodwki; konstrukcji ideologicznych w ruchu komunistycznym; wydania wszystkich, bd tylko okrelonego, nowego wyboru dzie R. Luksemburg. Wszystko to, a przynajmniej cztery pierwsze sprawy cile wi si ze sob; w istocie rzeczy chodzi o rozmaite konsekwencje tego samego faktu historycznego: zwycistwa rewolucji w Rosji i podjcia tam budowy socjalizmu od koca. Na wstpie jedna uwaga: jak Pastwu wiadomo, nie jestem profesjonalnym historykiem ruchu robotniczego, filozofem, socjologiem, politologiem jestem ekonomist, i to bezpartyjnym. W ocenach mog si nawet powanie myli. Licz si z tym. Ale w zwizku z pogldami ekonomicznymi R. Luksemburg zbadaem do znaczny fragment historii polskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego i sdz, e w moich opiniach zawarta jest jednak jaka czstka prawdy obiektywnej. Zdecydowaem si je przedstawi, poniewa uwaam, e przewartociowanie historii ruchu robotniczego i budownictwa socjalistycznego jest bezwzgldnie konieczne. Gruntowna, obiektywna wiedza o przeszoci jest jednym z podstawowych warunkw, by prostsza, janiejsza i pewniejsza bya droga w przyszo. Rne interpretacje materializmu historycznego Krytycy luksemburgizmu przypisali R. Luksemburg teori automatycznego krachu kapitalizmu, z wybitnej w opinii Lenina przedstawicielki niesfaszowanego, rewolucyjnego marksizmu zrobili prymitywn materialistk mechanistyczn. Susznie prof. Topolski stwierdzi w swym referacie, e w teorii rozwoju historycznego pogldy R. Luksemburg i Lenina byy ze sob zasadniczo zgodne, e oboje odlegli byli zarwno od determinizmu (w znaczeniu fatalizmu), jak i od zagraajcego z drugiego kraca woluntaryzmu historycznego. Skupiajc si na wykazaniu tej zasadniczej zgodnoci, referent nie podj szerzej kwestii rnic midzy R. Luksemburg a Leninem w tym zakresie a te niewtpliwie byy. Zaostrzone przez spadkobiercw obojga dziaaczy, ujawniy si one w praktyce politycznej, a potem, powikszone do karykaturalnych rozmiarw, posuyy deprecjacji dorobku R. Luksemburg w ruchu komunistycznym. Prof. Topolski wyranie odrni woluntaryzm od aktywizmu. Koncepcje obojga rewolucyjnych marksistw byy oczywicie aktywistyczne, ale stopie aktywizmu by chyba w leninowskich wikszy. Wystpiy wyranie rnice w szeregu wanych, majcych istotne praktyczno-polityczne znaczenie, problemw dotyczcych kluczowego momentu procesu dziejowego: zmiany formacji spoeczno-ekonomicznej. Konkretnie chodzio, oczywicie, o rne kwestie zwizane z obaleniem kapitalizmu przez rewolucj proletariack i podjciem budowy socjalizmu. Rnice midzy R. Luksemburg a Leninem wystpiy przed wybuchem wojny wiatowej w kilku zasadniczych sprawach, a zwaszcza: spontanicznych ruchw masowych oraz budowy i roli partii w rewolucji. R. Luksemburg akcentowaa stale wag czynnikw obiektywnych, niezalenych
248

Gos w dyskusji, obok referatu Losy teorii ekonomicznej R. Luksemburg a niektre problemy wspczesnoci, na sesji zorganizowanej przez redakcj Archiwum Ruchu Robotniczego w 1989 r.

221

od partii rewolucyjnej, jej woli, a nawet dziaalnoci. Takim czynnikiem bya przede wszystkim dojrzao i wola klasy robotniczej . Marks i Engels podkrelili w Manifecie komunistycznym, e wyzwolenie klasy robotniczej musi by jej wasnym dzieem. R. Luksemburg przyoya wielk wag do tego stwierdzenia. Bya przekonana, e wola i dziaanie samych mas robotniczych jest jedynym autentycznym wykadnikiem obiektywnych moliwoci urzeczywistnienia socjalizmu. Brak tej woli i tych dziaa uznawaa za dowd, e w danym momencie historycznym nie ma moliwoci dokonania przewrotu. Odrzucaa zdecydowanie wielkie koncepcje blankistowskiego typu, zgodnie z ktrymi wadz zdoby moga maa, ale wiadoma, zorganizowana i zdeterminowana grupa rewolucjonistw poparta tylko w odpowiednim momencie przez masy. Blankizm, puczyzm, taktyka spiskowo-terrorystyczna, pozademokratyczne rozstrzyganie problemw spoeczno-politycznych byy dla niej obiektywnym odbiciem saboci masowego ruchu robotniczego w danym momencie, odruchem rozpaczy, odzwierciedleniem tendencji do realizacji celw socjalistycznych wbrew obiektywnym moliwociom.249 R. Luksemburg podkrelia spontaniczno ruchw masowych. Wywoywa je cay splot obiektywnych i subiektywnych warunkw tote zdaniem tej dziaaczki adna partia nie bya w stanie ich zaplanowa ani te wywoa sztucznie. wiadoma ingerencja w proces historyczny moga mie mimo to ogromne znaczenie: moga i powinna bya przyspieszy realizacj obiektywnej tendencji rozwojowej. Partia moga i powinna bya wnie do ywioowego ruchu masowego wiadomo socjalistycznego celu, wskaza drog, pokierowa zrewolucjonizowanymi masami. R. Luksemburg podkrelaa te wag czynnikw zewntrznych w stosunku do klasy robotniczej, przede wszystkim struktury spoecznej kraju i poziomu rozwoju kapitalizmu. W Rosji proletariat przemysowy stanowi niky uamek ludnoci, kraj ten sta zasadniczo przed rewolucj buruazyjno-demokratyczn i gdyby nawet proletariat zdoby wadz, musiaby j odda. aden socjaldemokrata pisaa R. Luksemburg w 1906 roku nie udzi si, oczywicie, e rosyjski proletariat utrzyma si przy wadzy i urzeczywistni socjalizm w sytuacji, gdy stanowi zdecydowan mniejszo spoeczestwa. Urzeczywistnienie za socjalizmu przez mniejszo jest bezwarunkowo wykluczone, poniewa wanie sama idea socjalizmu wyklucza panowanie mniejszoci. Wic proletariat nazajutrz po swoim zwycistwie politycznym nad caratem zostanie pozbawiony przez wikszo tej wadzy, jak zdoby; konkretnie mwic () zoy wadz w rce legalnie ku temu powoane, tj. w rce nowego rzdu, ktry wyznaczy moe li tylko Konstytuanta, ciao prawodawcze, wybrane przez ca ludno; a skoro faktem jest, e w spoeczestwie stanowi wikszo nie klasa robotnicza tylko drobnomieszczastwo, wic i w Konstytuancie nie bd stanowili wikszoci socjaldemokraci, tylko demokraci chopsko-drobnomieszczascy. Tego moemy aowa, lecz tego nie zmienimy.250 W ten sposb R. Luksemburg bronia wwczas Lenina, ktrego Plechanow oskara o blankistowskie pojmowanie dyktatury proletariatu. Dziaaczce nie chodzio jednak tylko o moliwo utrzymania wadzy przez rewolucyjn parti robotniczym w kraju takim, jak Rosja. Chodzio jej te o poziom gospodarczy uniemoliwiajcy tam realizacj idei powszechnego dobrobytu, a take o poziom polityczny. Socjalizm mia by ustrojem demokratycznym, demokracja buruazyjna w rozwinitych krajach kapitalistycznych bya, zdaniem tej dziaaczki, konieczn faz przygotowawcz.
249 250

F. Tych, Socjalistyczna irredenta, Krakw 1982, s. 261. R. Luksemburg, Wybr pism, t.1, Warszawa 1959, s. 489-490.

222

Wreszcie, R. Luksemburg podkrelaa take wag czynnikw zewntrznych w stosunku do kraju zwyciskiej rewolucji proletariackiej . Za Marksem i Engelsem uwaaa, e rewolucja ta, aby nie zosta zgnieciona przez kapitalistyczne otoczenie, musi zwyciy w co najmniej kilku krajach europejskich. Byy to wwczas przed wojn pogldy typowe dla socjaldemokratw i zasadniczo zgadza si z nimi take Lenin. By on jednoczenie gboko przekonany, e jeeli tylko pojawi si taka moliwo, socjaldemokraci powinni uj wadz, choby na krtko, take w warunkach rosyjskich, aby maksymalnie zradykalizowa rewolucj. Zaoy on pojawienie si w Rosji politycznego ruchu masowego nie tylko klasy robotniczej, ale i chopw, a take zniewolonych przez carat narodw i opracowa koncepcj partii zdolnej odegra rol przywdcz w tym ruchu i zdoby wadz. Znane s polemiki R. Luksemburg z Leninem w kwestii organizacji i roli partii w rewolucji. Lenin niewtpliwie inaczej widzia ten problem. Rozwizania leninowskie sprawdziy si w 1917 roku i dlatego postanowi przyswoi je sobie cay ruch komunistyczny, wcznie z partiami kierowanymi przez bliskich R. Luksemburg dziaaczy i jej uczniw. Ale nie oznaczao to dla tych ostatnich odrzucenia rozpozna R. Luksemburg dotyczcych ruchu masowego. Dopiero potem doszo do tego. Przejcie kapitalizmu w nowe stadium, narastanie imperialistycznych konfliktw i groby wojny wiatowej wymagao od teoretykw ruchu robotniczego sformuowania odpowiedzi na pytania, co jest istot zmian i jaka jest w zwizku z nimi perspektywa dla rewolucji socjalistycznej i socjalizmu, jakie dziaania s konieczne. R. Luksemburg podja ten temat bezporednio przed wojn, Lenin w 1916 roku. Wychodzc z odmiennych teorii oglnych (R. Luksemburg w swej teorii akumulacji kapitau, Lenin z teorii monopolistycznych przemian strukturalnych w kapitalizmie rozwinitej przez R. Hilferdinga) stworzyli teorie imperializmu i krachu kapitalizmu rnice si od siebie, ale te zgodne ze sob w wielu istotnych punktach i wnioskach. Leninowska, bolszewicka teoria (rozwinli j bowiem take Bucharin i inni) bya na wskro aktywistyczna. Zgodnie z ni, kapitalizm by ju systemem cakowicie reakcyjnym, dojrzaym do rewolucji socjalistycznej. Mg wprawdzie dalej istnie, a nawet rozwija si ekonomicznie, ale za cen katastrof rnego typu, zwaszcza wojen. Musiao to prowadzi do wzrostu si rewolucyjnych, do zwycistwa rewolucji pocztkowo w najsabszych ogniwach imperialistycznego systemu, a nastpnie w skali wiatowej. Punktem wyjcia tej teorii byo napicie sprzecznoci spoecznych, a kluczem do powodzenia zdolno partii komunistycznych do skupienia wok siebie wszystkich potencjalnych si rewolucji, przygotowania ich i poprowadzenia do walki o wadz, waciwego pokierowania t walk. Na czynnik subiektywny w rewolucji pooony by tutaj ogromny nacisk, czynniki obiektywne przesunite byy na dalszy plan. Nawet niekorzystny dla rewolucji stosunek si w momencie wyjciowym nie musia hamowa dziaa partii, bo wanie w wyniku tych dziaa mg si on zasadniczo zmieni, zbytnie liczenie si z aktualn sytuacj w tym zakresie mogo natomiast doprowadzi do utraty szansy zdobycia wadzy. Tote, gdy tylko kierownictwo Midzynarodwki Komunistycznej dochodzio do wniosku, e na tym czy innym obszarze powanie wzrosy i mog nadal wzrasta sprzecznoci spoeczne, e dojrzewa sytuacja rewolucyjna, odpowiednie partie komunistyczne natychmiast podejmoway wielokierunkowe przygotowania i rozpoczynay walk o dyktatur proletariatu. Ich te kierownictwa przede wszystkim obciano potem win za klsk. W teorii imperializmu i krachu kapitalizmu R. Luksemburg system kapitalistyczny posiada obiektywn granic ekonomiczn co stanowio swoist konkretyzacj marksowskiej tezy, i 223

kapitalizm utraci kiedy zdolno rozwijania spoecznych si wytwrczych, utraci historyczne prawo i moliwo dalszej egzystencji. R. Luksemburg wielokrotnie podkrelaa jednak jak wiemy czysto teoretyczny charakter tej granicy i kada nacisk na granic historyczn kapitalizmu. Tu jej teoria bliska bya leninowskiej: kapitalizm w okresie imperializmu cho nie by jeszcze gnijcym i umierajcym (staby si takim w dosownym sensie dopiero po osigniciu granicy ekonomicznej) i dla niej by ju reakcyjny i dojrzay do rewolucji socjalistycznej, zwaszcza w swych centrach jednak; imperializm cho inaczej zdefiniowany i wedug niej by okresem ekonomicznych i politycznych katastrof, wojen, rewolucji, kres kapitalizmowi i w jej koncepcji moga pooy jedynie rewolucja proletariacka. Przypomniaem w swym referacie, jak doszo do zderzenia obu teorii w ruchu komunistycznym po wojnie. Naukow warto teorii R. Luksemburg miaa wyjani midzypartyjna dyskusja, ale nie wyjania. Lenin umar, KPD poniosa klsk w padzierniku 1923 roku, a jej przywdcy, a zarazem obrocy dorobku R. Luksemburg zostali odsunici, a nowa grupa przywdcza (Ruth Fischer-Arkadija Masowa) wskazaa na teori ekonomiczn R. Luksemburg jako na podstaw oportunistycznych bdw brandleryzmu i klski w ich rezultacie. Czy tak byo rzeczywicie? Wysunity wwczas zarzut, e stworzona przez R. Luksemburg teoria krachu kapitalizmu bya teori automatycznego krachu lub nieuchronnie do niej prowadzia, e demobilizowaa klas robotnicz, opiera[a] si na dedukcji formalnej, przy tym nieprawidowej i nie mia[a] adnych podstaw realnych251. Nie brakowao rewolucyjnej aktywnoci ani przywdcom niemieckiej lewicy socjaldemokratycznej i Zwizku Spartakusa, ani grupie uczniw R. Luksemburg na czele KPD. W swych dziaaniach rzeczywicie jednak wszyscy oni starali si uwzgldni elementy sytuacji cakowicie lub czciowo niezalenej od partii. Liczyli si przede wszystkim (na og) ze stanem wiadomoci, nastrojami i deniami mas robotniczych. Liczyli si te z si przeciwnika i czynnikami sprzyjajcymi jej wzrostowi. Z tych wzgldw R. Luksemburg staraa si zapobiec komunistycznemu powstaniu w Berlinie w styczniu 1919 roku; dlatego w 1923 roku kierownictwo KPD miao powane wtpliwoci, czy sytuacja w Niemczech rzeczywicie upodabnia si do rosyjskiej w 1917 roku; dlatego prawica KPD przeciwstawia si zwrotowi w lewo na VI Kongresie MK, a KPD(O) krytykowaa nierealistyczn jej zdaniem i wrcz samobjcz strategi i taktyk KPD-Sekcji na pocztku lat 30-0tych. Oczywicie, z punktu widzenia skrajnego aktywizmu musiao to wszystko by uznane i zostao uznane za prawicowy oportunizm. Ale w Niemczech przynajmniej w aktywizm nie przynis sukcesw. Bieg wydarze dobitnie potwierdzi, e luksemburgici i renegaci komunizmu mieli wiele racji w swych zastrzeeniach. Ich stanowisko w rnych kwestiach rewolucji niemieckiej rzeczywicie chyba wizao si w jakim stopniu z teori imperializmu i krachu kapitalizmu R. Luksemburg. Teoria ta nie uzasadniaa przekonania, e powojenny kryzys kapitalizmu jest jego kryzysem kocowym. W jej wietle, czysto ekonomicznie biorc, system ten mg si jeszcze dalej rozwija; a czy bdzie on czy nie bdzie w stanie opanowa fali rewolucyjnej, zaleao to gwnie od stosunku si klasowych i jego dynamiki. Podstawow si rewolucji w Niemczech bya klasa robotnicza, std jej postawa miaa tu kluczowe znaczenie. Jeli w istniejcej sytuacji jej wikszo nie bya przekonana, e walka rewolucyjna jest konieczna, dyktatura proletariatu podana moliwa do osignicia i jeli w
F. Tych, Uwagi o pogldach spoecznych R. Luksemburg, w: F. Tych, Socjalistyczna irredenta, op. cit. Podobne stanowisko zajli te liczni naukowcy polscy, a take niektrzy historycy radzieccy i wschodnioniemieccy.
251

224

najbliszym czasie nie byo prawdopodobne, e owa wikszo przekona si lub zostanie przekonana do tych idei podejmowanie przez parti przygotowa rewolucyjnych nie miao sensu. Stanowisko takie zgodne byo niewtpliwie z pogldem R. Luksemburg na mechanizm rewolucji socjalistycznej. W Niemczech, w omawianym okresie gwna przyczyna niepowodze komunistw miaa niewtpliwie obiektywny charakter. Przeciwnik by dowiadczony, dysponowa du si ekonomiczn, wpywami politycznymi, si zbrojn i moliwoci otrzymania klasowej pomocy z zewntrz. Sytuacja rewolucyjna w obu wypadkach (rok 1923 i pocztek lat 30-0tych) istniaa gwnie w wyobrani komunistycznego kierownictwa w Moskwie: wikszo niemieckiej klasy robotniczej (nie mwic ju o drobnomieszczastwie) z tych czy innych powodw nie bya rewolucyjnie nastawiona, brako spontanicznego ruchu masowego i adne wysiki KPD nie byy w stanie zasadniczo zmieni tej sytuacji. Brandler, gdy si w tym zorientowa, wycofa si; Thaelmann do koca si nie wycofa, ale klska bya tym dotkliwsza. Pierwszy uznany zosta i do dzi uznawany jest w komunistycznej historiografii za prawicowego oportunist i renegata komunizmu, drugi za za najlepszego niemieckiego leninowca owego czasu. Trudno oprze si wraeniu, e napisana w stalinowskim okresie historia ruchu komunistycznego i robotniczego wrcz roi si od biaych plam, e historia ta musi by i bdzie prdzej czy pniej napisana na nowo. Trudno te nie odnie wraenia, e gdyby w ruchu komunistycznym zamiast pracowicie wznosi pozytywne i negatywne konstrukcje ideologiczne, przeciwstawia myl leninowsk (w dodatku niejednokrotnie spreparowan) myli teoretycznej i politycznej wszystkich innych wybitnych dziaaczy niebolszewickich postarano si obiektywnie zbada warto wszystkich pogldw (co byoby moliwe i pewnie by nastpio, gdyby by Lenin), ruch ten uniknby wielu powanych bdw i niepowodze. Sens i znaczenie Rewolucji rosyjskiej Spr wok tej pracy R. Luksemburg toczy si od momentu jej wydania przez P. Lewiego, a stosunek do niej jest jakby papierkiem lakmusowym ujawniajcym koncepcj socjalizmu oraz drogi do niego. Tak byo, m.in. na powiconej wkadowi R. Luksemburg w rozwj myli marksistowskiej midzynarodowej konferencji naukowej w Reggio Emilia. Zaprezentowane tam zostao, z jednej strony, stanowisko tradycyjnie komunistyczne; starano si mianowicie wykaza, e opinie wyraone przez R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej wyniky z niedoinformowania i nie byy ostateczne e pod naciskiem realiw rewolucji niemieckiej najwaniejsze z nich zmienia ona i zbliya si do bolszewikw. W ten sposb przestawa istnie problem ewentualnych susznych elementw w jej pogldach, na rol demokracji w warunkach socjalizmu zwaszcza. Ide socjalizmu demokratycznego przedstawiciele tego kierunku przedstawiali jako skonstruowan przez wrogw w celu szkalowania krajw realnego socjalizmu i odrzucali wszelkie jej pokrewiestwo z myl R. Luksemburg. Wielu uczestnikw konferencji zajmowao jednak odmienne stanowisko. W dotyczcych demokracji w spoeczestwie socjalistycznym wywodach dziaaczki upatrywali oni jednego z najdoniolejszych, susznych i w peni aktualnych elementw jej myli teoretycznej. Apodyktyczne stwierdzenie rzekomych bdw i sugerowanie zblienia R. Luksemburg do Lenina poprzez wyparcie si przez ni i zawstydzajc rewizj wasnych pozycji odrzuci, m.in., J. Agnoli. Zauway on susznie, e w tej interpretacji zasuga R. Luksemburg nie tylko zostaje zredukowana, ale 225

dziaaczka ta o tyle tylko jest akceptowalna, o ile sama siebie si wyrzeka i okazuje si wiern naladowczyni Lenina. Ale wwczas stwierdzi Agnoli nie bez racji naleaoby si ograniczy do uczczenia pamici R. Luksemburg i przej nastpnie do analizy wkadu w marksizm nie jej, lecz Lenina252. Od konferencji w Reggio Emilia mino z gr 15 lat. Zaszy w tym czasie wielkie zmiany, take w ZSRR. Do powszechnie ju uznane zostao, e realny socjalizm nie jest tym, o co chodzio w midzynarodowym ruchu robotniczym, e wymaga on gruntownej przebudowy i e celem jest wanie socjalizm demokratyczny. A tymczasem w referacie prof. J. Sobczaka mona byo usysze wyrane echo starych pogldw komunistycznych: e R. Luksemburg dlatego krytykowaa bolszewikw, i bya niedoinformowana i e racj mia we wszystkim Lenin. Zupenie inny pogld wyrazi F. Tych w swym referacie. Jego zdaniem Rewolucja rosyjska bya dojrza prac; R. Luksemburg prbowaa w niej spojrze na wydarzenia w Rosji pod ktem caego swego yciowego dowiadczenia teoretycznego i politycznego253. F. Tych ma wielk zasug take na polu analizy Rewolucji. Jednake do daleko jest jeszcze moim zdaniem do penego naukowego rozpoznania tej pracy, co jest wynikiem stale dotd wystpujcych przeszkd politycznej natury (dlatego nie byo dotd oficjalnego polskiego wydania jej; powinni ono ukaza si jak najszybciej, niezalenie od przygotowywanego wyboru czy wydania dzie wszystkich R. Luksemburg i powinno by poprzedzone obszernym wstpem, pira chyba wanie prof. Tycha. Po co R. Luksemburg napisaa Rewolucj rosyjsk, o co jej chodzio? Dziaaczk t zawsze charakteryzowaa ogromna wiara w rewolucyjne siy Rosji. Nie stracia jej take w czasie wojny: w Broszurze Juniusa napisaa, m.in., e niemieckie karabiny zdawiy nie krwawego cara, lecz rewolucj rosyjsk i e sztandar tej rewolucji poderwie si z ohydnej rzezi narodw. Rzeczywisto potwierdzia t nadziej. Uksztatowane ostatecznie w czasie wojny przekonanie, e kapitalizm wstpi w faz upadku, kazao R. Luksemburg w nowy sposb spojrze na rewolucj rosyjsk, mianowicie jako na forpoczt rewolucji socjalistycznej w Europie . Rewolucja rosyjska stwierdzia bdca podem rozwoju midzynarodowego i kwestii rolnej , nie moe znale rozwizania w ramach spoeczestwa mieszczaskiego; cakowite nastawienie si bolszewikw na rewolucj wiatow jest wanie najwietniejszym wiadectwem ich politycznej dalekowzrocznoci, staoci ich zasad i miaego rzutowania ich polityki. Jest ich niemierteln zasug dziejow, e wyprzedzili proletariat midzynarodowy w zdobyciu wadzy politycznej i w praktycznym postawieniu problemu urzeczywistnienia socjalizmu oraz e potnie posunli naprzd w caym wiecie rozpraw midzy kapitaem a prac254. Jednake, zdaniem R. Luksemburg, problem urzeczywistnienia socjalizmu mg by w Rosji jedynie postawiony. Pierwszy w dziejach wiata eksperyment dyktatury proletariatu dokonywa si
Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus , Frankfurt/Main 1974. szersze omwienie konferencji w Reggio Emilia wraz z analiz gwnych stanowisk zawiera, m.in. powoana w referacie moja praca Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej Ry Luksemburg (s. 198-225) i mj artyku Wspczesne spory wok ekonomicznych i politycznych pogldw Ry Luksemburg (Ekonomista nr 3/1979). [Ten ostatni zamieszczony jest w niniejszym zbiorze przyp. red.] 253 F. Tych nie pierwszy raz podj tu t kwesti. Zob. zwaszcza Uwagi o pogldach spoecznych R. Luksemburg w: F. Tych, Socjalistyczna irredenta, op. cit. 254 R. Luksemburg, Rewolucja rosyjska, w: A. Ciokosz, Ra Luksemburg a rewolucja rosyjska, Pary 1961, s. 186,187, 218.
252

226

bowiem w fatalnych warunkach, w ktrych nawet olbrzymi idealizm i niezomna energia rewolucyjna mogy urzeczywistni nie demokracj i socjalizm, lecz tylko bezsilne, znieksztacone zarodki obojga255. Zgodnie z prawem historii stwierdzia R. Luksemburg socjalistyczny ustrj spoeczny da si wprowadzi tylko w skali midzynarodowej. Tylko rewolucja w wysokorozwinitych krajach kapitalistycznych moga jej zdaniem dokona tego, ratujc jednoczenie rewolucj rosyjsk, w innym wypadku skazan na klsk. Dlaczego skazan na klsk? Mona to rozumie bezporednio, wsko: e, jak przewidywali Marks i Engels, rewolucja ograniczona do jednego tylko kraju zostanie zniszczona przez poczone siy buruazji. Ale naley to rozumie szerzej, zgodnie z liter wypowiedzi R. Luksemburg i z duchem marksowskiego materializmu historycznego: e w kraju zacofanym, o olbrzymiej przewadze chopstwa, bez demokratycznych tradycji, nie da si wprowadzi socjalistycznego ustroju spoecznego bez pomocy rozwinitych krajw socjalistycznych. R. Luksemburg miaa nadziej, e rewolucja wybuchnie i zwyciy w takich krajach, w Niemczech przede wszystkim, ale na razie losy rewolucji rosyjskiej napaway j wielkim niepokojem i trosk. Aeby zdoby wadz i zwaszcza utrzyma j w rosyjskich warunkach, bolszewicy musieli uciec si do szeregu metod nie majcych wiele wsplnego z socjalizmem w wczesnym, zachodnioeuropejskim jego rozumieniu. Aby uzyska poparcie, a przynajmniej neutralno chopstwa, musieli si oni zgodzi na podzia ziemi obszarniczej. Aby rozsadzi carsk Rosj, musieli zaaprobowa separatystyczne denia nierosyjskich narodowoci. Aby utrzyma wadz w kraju o minimalnym procencie proletariatu przemysowego, musieli drastycznie ograniczy, a potem wrcz zlikwidowa podstawowe swobody i tradycyjne urzdzenia demokratyczne. Bolszewicy stanowili niewielki uamek klasy robotniczej, ktra z kolei bya tylko maym uamkiem spoeczestwa rosyjskiego; aby utrzyma si u wadzy, partia bolszewicka musiaa zastosowa terror w stosunku do przeciwnikw, rne formy przymusu wobec mas chopskich i drobnomieszczaskich, a okresowo i robotniczych. R. Luksemburg rozumiaa polityczn celowo tych metod, ich niezbdno, jeli bolszewicy mieli utrzyma si przy wadzy i doczeka zwycistwa rewolucji europejskiej. Nie sdzia jednak, aby te metody miay socjalistyczny charakter i uniwersalny walor, by naleao przenie je w warunki krajw bdcych niejako naturalnymi centrami rewolucji socjalistycznej. Sdzia, e w korzystniejszych od rosyjskich warunkach, zwaszcza w gospodarczo i politycznie wysoko rozwinitych krajach europejskich, gdzie robotnicy stanowili ju bardzo znaczn cz ludnoci, a chopstwo niezbyt wielk, istniay demokratyczne urzdzenia i tradycje, szereg posuni bolszewickiego typu nie bdzie potrzebnych, a niektre byyby wrcz szkodliwe. Dlatego najbardziej zaniepokoia j tendencja ujawniona, jej zdaniem, przez przywdcw bolszewickich, Trockiego zwaszcza, ale i Lenina, aby rozwizania wyrose z warunkw rewolucji rosyjskiej utrwali teoretycznie i poda midzynarodowemu ruchowi robotniczemu za wzr do naladowania. Dlatego tak ostry by ton jej pracy. R. Luksemburg bardzo staraa si rozrni w praktyce bolszewikw to, co istotne, od tego, co nieistotne, jdro od rzeczy przypadkowych. Nie ma sporu co do tego, e nie w peni si to jej udao i e jak rol odegraa tu niepena informacja o wydarzeniach rosyjskich. Szereg leninowskich idei taktycznych (jak zwaszcza idea hegemonii proletariatu) oraz organizacyjnych (koncepcja partii i jej roli w rewolucji, powstania zbrojnego, rad jako rewolucyjnej organizacji mas
255

Tame, s. 187.

227

itd.) rzeczywicie miao i udowodnio swj uniwersalny walor. Dowiadczenia rewolucji niemieckiej skoniy R. Luksemburg do zagodzenia stanowiska w pewnych kwestiach, a w niektrych nawet do jego zmiany. Zagodzia ona, np. w praktyce stanowisko w kwestii wolnoci prasy, zmienia swj stosunek do konstytuanty. Potem A. Warski te wanie elementy podkreli. On te, a take inni polscy i niemieccy towarzysze walki i uczniowie R. Luksemburg, jako pierwsi lub jedni z pierwszych zrozumieli suszno i uniwersalny charakter szeregu idei i rozwiza leninowskich, podjli i wbrew wielkim oporom przeprowadzili bolszewizacj swoich partii w tym zakresie. Wszystko to wcale jednak nie dowodzi, e R. Luksemburg zmienia stanowisko w kwestiach zasadniczych . Nie znaczy take, e nie miaa czci racji nawet w tych kwestiach, w ktrych oglnie biorc mylia si. Oczywicie, wyjani t stron moe tylko obiektywna, naukowa analiza. Nie ma jeszcze takiej i nie tu miejsce na jej podjcie. Pewne rzeczy mona jednak ju powiedzie na podstawie dowiadczenia historycznego. Przyjrzyjmy si gwnym zarzutom R. Luksemburg w stosunku do bolszewikw. Pierwszy dotyczy rozwizania kwestii agrarnej. Byo ono sprzeczne z przyjt w midzynarodowym ruchu robotniczym koncepcj na ten temat, zgodnie z ktr skonfiskowane majtki obszarnicze miay zosta przeksztacone w nowoczesne, wysokotowarowe, pastwowe przedsibiorstwa rolne. W krajach wysokorozwinitych, gdzie ludno wiejska jest ju nieliczna, kultura rolna i oglna wysoka itd., taka droga byaby moliwa i korzystna. Bolszewicy jednak musieli zaspokoi gd ziemi wrd dziesitkw milionw chopw. R. Luksemburg zdawaa sobie z tego spraw, widziaa korzyci polityczne podziau ziemi, ale widziaa te jego negatywy. Leninowska reforma rolna stwierdzia w Rewolucji stworzya socjalizmowi na wsi now, potn, ludow warstw wrogw, ktrych opr bdzie o wiele niezbezpieczniejszy i uporczywszy, ni by opr obszarniczej szlachty. Zagadnienie przyszej socjalizacji rolnictwa w Rosji stao si zagadnieniem przeciwiestwa i walki midzy proletariatem miejskim i mas chopsk. Okopawszy si na swym nowym gospodarstwie chop pozostawi rewolucj jej wrogom, pastwo rozkadowi, a ludno miejsk godowi. Czy R. Luksemburg miaa racj? Wskazywano na to, e chop rosyjski wbrew jej opinii stan masowo w obronie rewolucji (Armia Czerwona bya przecie przede wszystkim chopska). Prawd jest jednak take, e przeciwstawi si on, biernie i czynnie, rekwizycjom na rzecz godujcych miast, e przyciskany podatkami i dostawami zmniejsza produkcj (zwaszcza towarow i tak ju obnion wskutek podziau majtkw obszarniczych), e rozpaczliwie przeciwstawi si kolektywizacji i le pracowa potem w kochozach, e wanie aby zgnie opr dziesitkw milionw chopw, kolosalnie rozbudowany zosta aparat przemocy, ktry potem wymordowa dalsze miliony ludzi itd. Oczywicie, u podstaw tego wszystkiego tkwiy warunki rosyjskie, ale patrzc szeroko i daleko, R. Luksemburg miaa niewtpliwie wystarczajce podstawy, aby si niepokoi i aby przestrzega przed zastosowaniem bolszewickich metod rozwizywania spraw agrarnych w korzystniejszych warunkach, wszdzie tam, gdzie nie byy one bezwzgldn koniecznoci. Drugi zasadniczy zarzut R. Luksemburg dotyczy rozwizania przez bolszewikw kwestii narodowej, a bezporednio ich hasa samostanowienia narodw a do oderwania si. R. Luksemburg bya od pocztku swej dziaalnoci zdecydowanym przeciwnikiem polskiego i innych ruchw narodowych. Przeciwstawiaa si tu nie tylko PPS, ale i caej II Midzynarodwce (ktra swe stanowisko sformuowaa na Kongresie w 1896 roku), take Leninowi i bolszewikom. Jej

228

wasne stanowisko w kwestii narodowej i polskiej w szczeglnoci powszechnie uznane zostao za bdne. Ale jakie byy przyczyny tego bdu? Doszukiwano si rnych. Jeszcze stosunkowo niedawno popularyzowano u nas tez, e gwn przyczyn by kosmopolityzm R. Luksemburg, wyrosy z jej ydowskiego pochodzenia. Z drugiej strony podkrelano, e dziaaczka w peni uznawaa prawo kadego narodu do zachowania tosamoci, rozwoju kultury, gorco potpiaa ucisk narodowy, ale uwaaa, e kwestia narodowa zostanie rozwizana przez socjalizm, o ktry przede wszystkim naleao walczy robotnikom, ruchy narodowe przeszkadzay, jej zdaniem, tej walce i dlatego bya im przeciwna. R. Luksemburg, jak to uj P. Netl, bya patriotk ale nie narodu polskiego czy innego, lecz klasy robotniczej . Chyba rzeczywicie nie rozumiaa ona, e narody s realnym i bynajmniej nie przebrzmiaym dugo jeszcze faktem historycznym, e niepodlego narodowa, pastwo narodowe, stanowi wartoci same w sobie, take dla klasy robotniczej i e bez poszanowania tej wartoci nie jest moliwy socjalizm. Do koca wasny pogld w tej kwestii braa za rzeczywisto spoeczn. Ale moim zdaniem kluczowe znaczenie miao co innego. R. Luksemburg obawiaa si ruchw narodowych. Obawiaa si ich, bo bya przekonana, e zawsze potrafi je podporzdkowa sobie i wykorzysta przeciw rewolucyjnemu proletariatowi buruazja. Dziaaczk przeladowaa taka oto wizja: nacjonalistycznie nastawione masy mieszczasko-proletariackie, dziaajce pod faktycznym przywdztwem buruazji, obezwadniaj socjalistyczny proletariat we wasnym kraju, po czym jak niegdy chopstwo francuskie nios kontrrewolucje i zgniataj rewolucj proletariack w jej centrum. Prawo do samostanowienia narodowego t przede wszystkim miao dla niej tre klasow, t grob w sobie kryo i dlatego je odrzucaa. Z tego wanie punktu widzenia gwatownie krytykowaa ona bolszewikw. Zamiast broni zbami i pazurami integralnoci pastwa rosyjskiego jako domeny rewolucji pisaa w swej broszurze przeciwstawi wszystkim separatystycznym deniom nacjonalistycznym solidarno i nierozerwaln jedno proletariuszy wszystkich narodw w zasigu rewolucji rosyjskiej... bolszewicy wrcz odwrotnie dostarczyli buruazji we wszystkich krajach kresowych... najwietniejszego pozoru, po prostu sztandaru jej de kontrrewolucyjnych sw huczn frazeologi nacjonalistyczn o prawie do samostanowienia a do oderwania si pastwowego. Zamiast ostrzega proletariuszy w krajach kresowych przed wszelkim separatyzmem jako przed czysto mieszczask puapk i dawi dnoci separatystyczne elazn rk... wprowadzili swym hasem raczej zamieszanie w masy wszystkich krajw kresowych i wydali je na up demagogii klas mieszczaskich... sami doprowadzili do rozkadu Rosji... dali swym wasnym wrogom n do rki...256 Lenin jak wiadomo traktowa haso samostanowienia przede wszystkim jako dynamit rozsadzajcy Rosj carsk i, oczywicie, mia tu racj. Z tego punktu widzenia obiektywnie rewolucyjn rol mogy odegra nawet buruazyjne ruchy narodowe. Dostrzeg te Lenin moliwo zdobycia przez proletariat hegemonii w tych ruchach w pewnych warunkach. Bolszewicy w pierwszym okresie nie mogli, oczywicie, zapobiec rozpadowi imperium rosyjskiego; ale Lenin nie wyklucza wcale zgniecenia elazn rk separatystycznych ruchw narodowych, gdyby taka moliwo powstaa i byo to korzystne dla rewolucji. Praktyka zweryfikowaa oba stanowiska w kwestii narodowej. Kilka ujarzmionych przez carat narodw kresowych wykorzystao historyczn szans i odbudowao swoj niepodlego. Pastwa, ktre w ten sposb powstay, miay buruazyjny charakter klasowy, a niektre (Polska) w obawie przed Rosj, jaka by ona nie bya, podjy nawet dziaania, aby j osabi.
256

Rewolucja rosyjska, op. cit., s. 202-203.

229

Po rozbiciu gwnych si biaych i umocnieniu si, wadza radziecka przywrcia niemal przedwojenne granice carskiej Rosji. Z Polsk i krajami nadbatyckimi nie udao si to wwczas, udao si natomiast w przypadku, np. Gruzji. Na terenach byego imperium powsta w ten sposb twr pastwowy, o ktry Ry Luksemburg cay czas chodzio i o rzekome zaprzepaszczenie szansy na ktry wanie miaa pretensj do bolszewikw: wielonarodowy Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Jednoczenie byo to wszystko raczej potwierdzeniem ni zaprzeczeniem nadziei i obaw R. Luksemburg. Tote dziwi mnie ludzie, ktrzy dowodz zupenej klski jej koncepcji narodowej. Nie ma natomiast wtpliwoci, e zwyciya w tej kwestii jak i w szeregu innych gitka, taktyczna myl leninowska. Lenin mg myle, e niepodlega, buruazyjna Polska, Litwa czy Gruzja nie s nieszczciem dla rewolucji rosyjskiej, a jednoczenie dziaa w kierunku wczenia tych pastw do ZSRR. Mylenie jednak dzisiaj u nas, e odzyskanie niepodlegoci przez Polsk, nawet tej buruazyjnej, byo bardzo dobre, a wczenie Gruzji czy po II wojnie wiatowej maych pastw batyckich do ZSRR take byo bardzo dobre jeli jest uczciwe wydaje mi si graniczy ze schizofreni. W kwestii narodowej R. Luksemburg nie bya ani tak elastyczna, jak Lenin, ani tak dalekowzroczna, jak w kwestii chopskiej i innych podjtych w Rewolucji rosyjskiej. Zasadniczym problemem bolszewikw w pierwszym okresie wadzy byo zapewnienie spoistoci wielonarodowego tworu pastwowego. Prawa narodw ZSRR do swobodnego rozwoju kulturalnego, nie mwic ju o szerszych, pozostaway gwnie zapisem konstytucyjnym. Po mierci Lenina, Stalin zacz realizowa wasn koncepcj w tym zakresie. Rycho rozpoczo si przekuwanie stu narodw w jeden radziecki, polegajce na niszczeniu tych warstw, ktre zachoway narodow wiadomo i ambicje, wymieszaniu ludnoci przez deportacje i obsadzanie kluczowych i innych stanowisk przez Rosjan, intensywnej rusyfikacji rnymi metodami. Realizowana w latach 1939-1941 i pniej polityka narodowociowa Stalina jest znana, nie bd o niej mwi. Z tego jednak wanie, m.in. powodu czsto nie udawao si uczyni z ruchw narodowowyzwoleczych trwaego sojusznika socjalizmu, a buruazja czsto miaa mono wykorzystywania narodowych uczu i de w swoim interesie jak obawiaa si tego R. Luksemburg. Jak z tego wszystkiego wynika, nawet w powszechnie uznanej za bdn koncepcji dziaaczki w kwestii narodowej istniay suszne elementy. Trzeci i najbardziej chyba istotny zarzut R. Luksemburg w stosunku do bolszewikw dotyczy likwidacji przez nich najwaniejszych gwarancji zdrowego ycia politycznego i aktywnoci politycznej mas pracujcych zdawienia demokracji. Bolszewicy rozpdzili Konstytuant, w ktrej wraz ze swymi wczesnymi sojusznikami (lewicowymi eserowcami) znaleliby si w mniejszoci z uzasadnieniem, i jej skad odzwierciedla nieaktualny ju ukad si politycznych. Ciau pochodzcemu z wyborw powszechnych przeciwstawili system rad. Stumili nastpnie powstania eserowskie, ktre wybuchy po ujawnieniu si cikich i upokarzajcych stron pokoju brzeskiego. Zlikwidowali wolno prasy, zgromadze i stowarzysze. Lenin stwierdzi, e odtd bolszewicy sami bd musieli dwiga ciar rewolucji, a pniej Bucharin (a moe pierwszy Tomski, jak podaj inne rda) powiedzia, e w rewolucyjnej Rosji mog istnie rne partie, ale tylko jedna bolszewicka u wadzy, reszta w wizieniu. Stalin likwidowa potem wszystkich, ktrzy mu si przeciwstawiali lub mogli to zrobi w jego mniemaniu, take w samej partii; okazao si ostatecznie, e tylko on i jego grupa moe dwiga ciar wadzy.

230

R. Luksemburg bya rewolucyjn marksistk. Nie miaa wtpliwoci, e klasy posiadajce nie oddadz wadzy dobrowolnie, a utraciwszy j uyj wszelkich rodkw, aby j odzyska. Tote uznawaa dyktatur proletariatu za niezbdn. Miaa to by jednak jednoczenie najszersza demokracja. Rewolucja miaa przecie zwyciy w krajach wysokiego rozwoju kapitalizmu, w ktrych proletariat ju stanowi, albo mia wkrtce stanowi wikszo ludnoci. Demokracja bya istotnym elementem wizji, koncepcji socjalizmu w myli europejskiej. Nie bylimy nigdy czcicielami boka demokracji formalnej napisaa R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej co oznacza tyle, e odrnialimy zawsze spoeczne jdro od politycznej formy demokracji mieszczaskiej . Obnaalimy zawsze gorzki rdze nierwnoci i niewoli spoecznej, ukryty pod sodk upin formalnej rwnoci i wolnoci nie po to, by upin t odrzuci, lecz by da klasie robotniczej bodca do nie poprzestawania na niej, do zdobycia wadzy politycznej, aby j napeni now treci spoeczn. Historycznym zadaniem proletariatu, gdy dochodzi do wadzy, jest stworzenie demokracji socjalistycznej w miejsce demokracji mieszczaskiej, a nie zniesienie wszelkiej demokracji.257 Ale rewolucja zwyciya w zupenie innych warunkach, ni byo to przewidywane. R. Luksemburg wbrew zachodnioeuropejskim socjaldemokratom szkoy Kautskiego zaaprobowaa ujcie wadzy w Rosji przez bolszewikw i jej utrzymywanie w oczekiwaniu na rewolucj europejsk. Pocztkowo niezupenie chyba zdawaa sobie spraw z tego, e chcc si utrzyma, bolszewicy musieli zlikwidowa swobody i urzdzenia demokratyczne poza sam parti, e doradzane im przez ni nowe wybory demokratyczne niemal na pewno pozbawiyby ich wadzy. Niewtpliwie w toku rewolucji niemieckiej pozbya si R. Luksemburg szeregu zudze, lepiej zrozumiaa warunki rewolucji i dlatego zmienia stanowisko w kwestii wolnoci prasy, Konstytuanty itp. Uznaa koniecznoci taktyczne, ale nic nie wskazuje na to, by zasadniczo zmienia pogld na znaczenie demokracji dla socjalizmu. Bolszewikw krytykowaa ona przede wszystkim za teoretyczne utrwalanie koniecznoci taktycznych . Teoretyczne uzasadnianie likwidacji urzdze demokratycznych w Rosji zapowiadao, jej zdaniem, utrwalenie tam metod antydemokratycznych, autorytarnych. Te metody mogy by koniecznoci w osamotnionej Rosji, mogy by konieczne w okresie bezporednich zmaga o wadz take w rozwinitych krajach europejskich ale nie mogy, zdaniem R. Luksemburg, sta si trwaym elementem nowego systemu, bo byy sprzeczne z istot socjalizmu i musiayby gboko wypaczy kade budownictwo socjalistyczne. Dlaczego nie moe by socjalizmu bez demokracji? R. Luksemburg tak to uzasadniaa: Wolno dla zwolennikw rzdu, tylko dla czonkw jednej partii choby nawet byli oni nie wiedzie, jak liczni nie jest wolnoci. Wolno jest zawsze wolnoci dla inaczej mylcego. Nie chodzi tu o fanatyczne pojmowanie sprawiedliwoci, lecz o to, e wszystkie wychowawcze, uzdrawiajce i oczyszczajce wartoci wolnoci politycznej zale od tej istotnej waciwoci. Ich skuteczno zawodzi, gdy wolno staje si przywilejem. Mona zadekretowa to, co negatywne, burzenie; budowy tego, co pozytywne, nie da si. Ziemia dziewicza. Tysice problemw. Tylko dowiadczenie moe korygowa i wskazywa nowe drogi. Tylko pienice si bez przeszkd ycie rodzi tysice nowych form, improwizacji, ma w sobie si twrcz, koryguje samo wszystkie pomyki. ycie publiczne pastw o ograniczonej wolnoci jest wanie dlatego tak biedne, tak mizerne, tak schematyczne, tak bezpodne, e przez wykluczenie demokracji odcina ywe rda wszelkiego bogactwa duchowego i postpu (...) Co jest prawdziwe w dziedzinie politycznej, odnosi
257

Rewolucja rosyjska, op. cit., s. 216.

231

si take do dziedziny gospodarczej i spoecznej. Musz w tym bra udzia najszersze masy ludowe. Inaczej socjalizm [?] wprowadzany dekretami, oktrojowany zza zielonego stolika... Bezwarunkowo konieczna jest kontrola publiczna. Inaczej wymiana dowiadcze ograniczy si do zamknitego krgu urzdnikw nowego rzdu. Korupcja bdzie nieunikniona... Bez wyborw powszechnych, bez nieskrpowanej wolnoci prasy i zgromadze, bez swobodnej walki pogldw zamiera ycie w kadej instytucji publicznej, stajc si yciem pozornym, przy czym jedynym elementem czynnym pozostaje biurokracja. Z pod tego prawa nikt si nie potrafi uchyli. ycie publiczne powoli zasypia..258 R. Luksemburg do dobrze rozumiaa sytuacj rosyjsk i wynikajce z niej koniecznoci. Nie sdzia, aby w samej Rosji moliwe byo przy najwikszym nawet wysiku stworzenie czego wicej, jak tylko zarodkw socjalizmu. W Rosji problem mg by tylko postawiony, nie mg by w Rosji rozwizany pisaa Socjalistyczny ustrj spoeczny da si wprowadzi tylko w skali midzynarodowej. Miaa nadziej, e rewolucja zwyciy wkrtce take w wyej rozwinitych krajach Europy, gdzie bdzie moliwa realizacja demokracji socjalistycznej, i e te kraje pomog Rosji radzieckiej. Stao si jednak inaczej. W Rosji wczesnej socjalizm demokratyczny nie mg powsta. Dugo istniaa tam realna alternatywa: dyktatura bolszewicka i nowy system czy demokracja, krwawa rozprawa z bolszewikami i odbudowa kapitalizmu? Socjalizm musia tu powstawa od koca, czyli od rozwijania nowoczesnych si wytwrczych. Intensywna industrializacja moliwa bya tylko za cen niesychanego wysiku spoeczestwa; chopstwo zwaszcza nie zgodzioby si na dobrowolnie, zostao do tego zmuszone drakoskimi metodami. Zamiast demokracji socjalistycznej powsta i utrwali si stalinowski system przymusu i terroru. Wanie w tym okresie poddano Rewolucje rosyjsk niszczcej krytyce. Nie za to, co byo tam bdne, lecz gwnie za to, co byo suszne. Myl R. Luksemburg przeciwstawiono leninowskiej, a wizienn broszur uznano za wiadectwo gbokiego upadku ora rewolucji. Po mierci Stalina wiele si zmienio, ale stworzony przeze system polityczny, spoeczny i gospodarczy utrzyma si i dopiero teraz zaczynamy od niego naprawd odchodzi. Dopiero dzi staje si coraz bardziej oczywiste, e nie ma wolnoci bez wolnoci dla inaczej mylcego, e bez wolnoci nie mona zbudowa nowoczesnego spoeczestwa i sprawnej gospodarki, e nie ma i nie moe by socjalizmu bez demokracji. Warto pamita, e myli te wypowiedziaa Ra Luksemburg w 1918 roku, w broszurze o rewolucji rosyjskiej, ktra bya rzekomo jej upadkiem, a ktra okazaa si przenikliw prognoz, przestrog, a nawet drogowskazem dla nas dzisiaj. R. Luksemburg i III Midzynarodwka Pado pytanie do radzieckiego gocia, co myli o zastrzeeniach Ry Luksemburg wobec projektu szybkiego utworzenia III Midzynarodwki, czy uwaa, e obawy tej dziaaczki potwierdziy si w pewnej mierze. Udzielona na to pytanie odpowied bya bardzo oglna i sprowadzia si do stwierdzenia, e III Midzynarodwka spenia pozytywn rol. Istniej ju jednak radzieckie publikacje o tej organizacji dajce zrnicowany obraz jej dziaalnoci. Fakty s znane. R. Luksemburg daa instrukcj wyjedajcemu do Moskwy delegatowi KPD, aby sprzeciwi si natychmiastowemu powoaniu Midzynarodwki Komunistycznej; ten jednak, wbrew owej instrukcji, popar ostatecznie propozycje bolszewikw.
258

Tame, s. 211-214.

232

Wiadomo, o co chodzio R. Luksemburg. Chciaa ona odwlec utworzenie III Midzynarodwki do chwili, gdy rewolucja socjalistyczna zwyciy przynajmniej w jednym jeszcze kraju europejskim poza Rosj, w ktrym z wysokorozwinitych krajw kapitalistycznych (mylaa o Niemczech przede wszystkim). Ra obawiaa si, e w przeciwnym wypadku bolszewicy mieliby si w III Midzynarodwce zbyt wielki presti, przewag nad wszystkimi innymi partiami komunistycznymi. Jej zdaniem mogo to bardzo zaszkodzi ruchowi robotniczemu. Ale jak mogo to zaszkodzi? R. Luksemburg wyjania szerzej swe obawy w wiziennej broszurze o rewolucji rosyjskiej. Niebezpieczestwo polega na tym napisaa tam e bolszewicy z koniecznoci czyni cnot, narzucon fatalnymi warunkami rewolucji rosyjskiej taktyk utrwalaj teoretycznie we wszystkich szczegach i chc j zaleca midzynarodowemu proletariatowi do naladowania jako wzr socjalistycznej taktyki. Tym samym, wystawiajc si zupenie niepotrzebnie na sztych i chowajc sw bezsporn historyczna zasug pod korzec bdw popenionych pod przymusem sytuacji, wywiadczaj z usug midzynarodowemu socjalizmowi, z mioci do ktrego i w imieniu ktrego borykali si i cierpieli. Chc oni wnie do spichrzy midzynarodowego socjalizmu jako nowe rozpoznanie wszystkie wypaczenia, okrelone rosyjsk sytuacj przymusow, chocia byy one ostatecznie tylko odbyskami bankructwa midzynarodowego socjalizmu w czasie wojny wiatowej.259 Czy ta obawa R. Luksemburg bya uzasadniona? Przez dziesiciolecia odpowiadano, e nie e Lenin i bolszewicy przypisanych im przez t dziaaczk zamiarw wcale nie mieli, e w III Midzynarodwce obowizywa wprawdzie centralizm, ale jak najbardziej demokratyczny, e przekazywane przez bolszewikw midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu dowiadczenia rewolucji rosyjskiej i leninowskie koncepcje teoretyczne mia charakter uniwersalny itd. F. Tych przypomnia niedawno, e Midzynarodwka Komunistyczna od pocztku rozumiana bya jako rodzaj wiatowej, a w kadym razie ponadnarodowej partii przygotowujcej proletariat midzynarodowy do walki o wadz. Zbudowana zostaa ona na zasadach bolszewickich. Jedn z tych zasad by centralizm organizacyjny; uchway wadz MK sztabu rewolucji wiatowej byy obowizujce dla partii-sekcji. Cho bolszewicy od razu mieli wielki autorytet w ruchu komunistycznym i siln pozycj we wadzach MK, za ycia Lenina uchway podejmowane byy na og po swobodnej dyskusji, w sposb demokratyczny, a partie-sekcje same mogy ustala sposoby ich realizacji w specyficznych, konkretnych warunkach wasnego kraju. Ale po mierci Lenina, w cigu paru lat zaledwie, nastpiy tu znaczne zmiany. Podobnie jak w RKP(b), take w MK kierownictwo przeszo w rce Stalina i jego grupy. Nastpi dalszy wzrost centralizmu kosztem demokracji i autonomii wykonawczej partii-sekcji MK. Proces ten nie by spowodowany li tylko wadczym charakterem Stalina. Wielk rol odegray tu zmiany w sytuacji midzynarodowej. Buruazji udao si stumi rewolucj we wszystkich krajach poza Rosj. ZSRR zmuszony zosta do podjcia niesychanego wysiku, aby szybko zbudowa przemys ciki jako podstaw obronnoci, a niedopuszczenie do wojny przeciw ZSRR oraz jego umocnienie stay si pierwszoplanowymi zadaniami caego ruchu komunistycznego. Celem procesw centralizacyjnych w MK byo zapewnienie jednolitoci dziaania w okrelonym przez rosyjsk parti kierunku. Zbyt daleko posunity centralizm ma jednak, jak dobrze dzi wiemy, wiele ujemnych konsekwencji, co najmniej znacznie obniajcych jego skuteczno.
259

Tame, s. 217-218.

233

Kierownictwo organizacji wyposaonej w mechanizmy demokratyczne dziaa w imi celw i interesw okrelonych przez jej czonkw na gruncie mniej lub bardziej kolektywnie wypracowanej oceny sytuacji, metodami uznanymi za najlepsze tak przez nie, jak przez czonkw organizacji, a co najmniej przez ich wikszo. Kierownictwo organizacji wysoce scentralizowanej i pozbawionej skutecznych mechanizmw kontrolno-korekcyjnych dziaa w imi celw i interesw, ktre w znacznej mierze samo uznao za cele i interesy organizacji; na gruncie wasnej przede wszystkim oceny sytuacji, metodami przez si przede wszystkim uznanymi za waciwe (a uznanymi za takie dlatego, na przykad, e zostay swoim czasie wanie przez to kierownictwo opracowane i zastosowane z dobrym skutkiem w okrelonych, konkretnych warunkach). Zgodnie z poleceniami kierownictwa dziaa caa organizacja. Poniewa nie ma tu odpowiedniego mechanizmu, nie ma te wcale gwarancji, e kierownictwo waciwie okrelio cele i interesy organizacji, waciwie ocenio sytuacj i wybrao waciwe metody dziaania. adne kierownictwo i adna organizacja nie moe ustrzec si od bdw. Ale szczeglnie due s moliwoci ich popenienia i trwania w nich i szczeglnie rujnujce mog si okaza ich skutki, jeli o sytuacji, celach i metodach walki w okrelonych, konkretnych warunkach orzeka kierownictwo scentralizowanej organizacji znajdujce si daleko, w zupenie innych warunkach, i opierajce si gwnie na wasnych dowiadczeniach i koncepcjach. Mona si o tym przekona badajc, na przykad, histori partii dziaajcej w kraju o kluczowym znaczeniu dla rozwoju rewolucji europejskiej: Komunistycznej Partii Niemiec. Tutaj niebezpieczestwa, o ktrych bya mowa, zaczy si urzeczywistnia stosunkowo wczenie. Pierwszym sygnaem byy wydarzenia z przeomu 1920 i 1921 roku. Prowadzona wwczas przez Central VKPD polityka jednolitofrontowa zaatakowana zostaa z lewa, ale zawayo te stanowisko kierownictwa MK. Nastpiy zmiany personalne, po ktrych Centrala nastawia si na szybkie dojrzewanie w Niemczech walki o obalenie rzdu co uzasadnia teoria ofensywy rozwinita przez H. Brandlera. W rezultacie VKPD zaangaowaa si w powstanie zbrojne robotnikw w Niemczech rodkowych, ktre wybucho w marcu 1921 roku i ktre izolowane zakoczyo si krwaw klsk. Bezporednio po zakoczeniu walk, Paul Lewi byy spartakusowiec i przewodniczcy KPD po mierci L. Jogichesa publicznie (w broszurze Przeciw puczyzmowi) obciy odpowiedzialnoci za bezsensowne powstanie kierownictwa VKPD i MK, za co, m.in. zosta z partii wydalony. W zacite spory, ktre rozgorzay nastpnie w partii wok podstawowej kwestii strategii i taktyki, wczone te zostay, chyba po raz pierwszy w ruchu komunistycznym, pogldy R. Luksemburg, a zwaszcza jej teoria akumulacji kapitau. Drugim, bardzo ju powanym sygnaem, by, oczywicie, nieudany niemiecki padziernik 1923 roku. Oceny sytuacji politycznej w Niemczech dokonywao oficjalnie kierownictwo MK, faktycznie za (o ile wiadomo) Biuro Polityczne RKP(b) (przede wszystkim Trocki, Kamieniew, Zinowiew i Stalin). Z Rosji do Niemiec wysani zostali formalnie do pomocy Centrali KPD, faktycznie dla kierowania przygotowaniami do rewolucji Radek, Piatakow, Unszlicht i Szmidt (potem wyjechao tam jeszcze wielu komunistw niemieckiego pochodzenia). Na posiedzeniu BP RKP(b) zatwierdzono plan i nawet dat przewrotu (zmienion potem). Fakt, e komunistyczne wezwanie do strajku powszechnego, obalenia rzdu i ujcia wadzy nie znalazo wwczas w Niemczech szerszego poparcia wytumaczono bdami, ktre znaleziono w cicych na brandlerowcach bdnych pogldach Ry Luksemburg zwaszcza w kwestii partii. Ju wwczas zarzucono tej dziaaczce niedocenienie organizacyjnej roli partii, korzenie si przed

234

ywioowoci ruchu masowego i powizano to z jej koncepcj krachu kapitalizmu automatycznego jakoby. W pocztku lat 30-tych, po kolejnych akcjach przeciw luksemburgizmowi, nie byo ju w KPD jego zwolennikw, przynajmniej jawnych i wpywowych. Partia bya zbolszewizowana i w peni zgodnie ze wskazwkami MK kierowa ni E. Thaelmann. Na gruncie okrelonej analizy i oceny sytuacji wadze MK ponownie postawiy przed KPD zadanie zdobycia wikszoci klasy robotniczej, dokonania rewolucji i ustanowienia w Niemczech dyktatury proletariatu. Sdzono, e w warunkach wywoanych kryzysem ndzy, bezrobocia, braku perspektyw na popraw sytuacji niemieckie masy robotnicze zrewolucjonizuj si wreszcie dostatecznie, opuszcz swych socjaldemokratycznych przywdcw i popr czynnie KPD. I tym razem jednak mimo ogromnego wysiku komunistw wikszo robotnikw niemieckich pozostaa wierna SPD. W MK win za tragiczn w swych bezporednich, a zwaszcza historycznych skutkach klsk, obciono pocztkowo, jak wiadomo, wycznie socjalfaszystw. Pniej stwierdzono czciow bdno zastosowanej przez komunistw taktyki. Jeszcze pniej uznano, e popeniony zosta zasadniczy bd w ocenie sytuacji (jako e nie dyktatura proletariatu staa wwczas w Niemczech na porzdku dnia, lecz obrona demokracji przed faszyzmem). Bdy s nieuchronne, wadz zdoby trudno. Trudno jednak tylko politycznymi i strategiczno-taktycznymi bdami partii komunistycznych wyjani fakt, e, jak dotd, w adnym z wysokorozwinitych krajw kapitalistycznych nie udao si tym partiom zdoby poparcia wikszoci klasy robotniczej i e nie w oparciu o tak wikszo doszy one do wadzy w krajach zgrupowanych dzi wok ZSRR. Wrmy jednak do Niemiec w 1923 roku i w pocztku lat 30-tych. Dlaczego wwczas komunici niemieccy nie byli w stanie zdoby dla rewolucji nie tylko wikszoci spoeczestwa, ale nawet wikszoci klasy robotniczej? Oczywicie, z szeregu przyczyn, przede wszystkim jednak dlatego, e owa klasa bya inna ni w Rosji i inna te bya sytuacja w Niemczech. W tej sytuacji ta klasa robotnicza (w swej wikszoci) wcale nie bya gotowa i do rewolucji, walczy o dyktatur bolszewickiego typu. MK w obu wypadkach przecenia t gotowo, a take moliwoci KPD jej spotgowania. Oparta na bdnej ocenie sytuacji, bdnym wyznaczeniu celu itd. taktyka dodatkowo to utrudnia. Ju wczesne dowiadczenia pokazay zatem, e w kraju wysokorozwinitym nie mona skoni mas robotniczych do rewolucyjnej walki o wadz, jeli same nie widz takiej potrzeby, walki tej nie chc, oraz e nie mona, niestety, zdoby wadzy bez tych mas a tym bardziej wbrew nim (chyba e miaoby si oparcie w potnej sile zewntrznej). Przeceniajc siy rewolucji, kierownictwa MK i KPD nie doceniay jednoczenie si kontrrewolucji w Niemczech niemieckich klas posiadajcych zwaszcza, ktre take rniy si znacznie od rosyjskich. Rwnie drobnomieszczastwo niemieckie znacznie rnio si od rosyjskiego, w innej znajdowao si sytuacji i inaczej si zachowywao. Jeli jednak tak, to cay szereg zarzutw wobec R. Luksemburg i luksemburgizmu, wynikych z mechanicznego porwnania ich stanowiska z odmiennym stanowiskiem i specyficznymi dowiadczeniami bolszewikw, musia by co najmniej czciowo niesuszny. By moe, w rozmaitych kwestiach rewolucji niemieckiej, albo nawet szerzej rewolucji w wysokorozwinitych krajach kapitalistycznych wanie Ra Luksemburg i jej uczniowie mieli racj, albo wicej racji ni bolszewicy, albo cho cz racji. 235

R. Luksemburg moga mie, na przykad, racj w kwestii rozamu z SPD. Dokonanie go wczeniej mogo wcale nie by celowe w warunkach niemieckich (myl taka dotara, o ile si orientuj, do komunistycznych historykw niemieckiego ruchu robotniczego). Moga te mie racj nie wysuwajc w czasie wojny hasa walki o dyktatur proletariatu w Niemczech, wikszo niemieckiej klasy robotniczej dugo wierzya w demokracje parlamentarn jako drog do socjalizmu i nie yczya sobie dyktatury na wzr rosyjski. Mogo mie racj brandlerowskie kierownictwo KPD decydujc si na odwrt jesieni 1923 roku. Z pewnoci racj miaa grupa Brandlera-Thalheimera ostrzegajc przed skutkami awanturniczej taktyki nowego kierownictwa KPD. Bardzo wiele racji miaa te jak si okazao prawica w KPD i potem KPD(O) przeciwstawiajc si zwrotowi w lewo MK na VI Kongresie, koncepcji socjalfaszyzmu, taktyce klasa przeciw klasie i nastawieniu KPD na walk o dyktatur proletariatu w wczesnych Niemczech. Uderzajce jest powtarzanie si lewackich bdw strategiczno-taktycznych w niemieckim i midzynarodowym ruchu komunistycznym w tym okresie. Ich bezporednim rdem byy przypywy nadziei na rewolucj proletariack w Europie, ktra uwolniaby ZSRR z izolacji. Mona jednak sdzi, e miay one pewne oglniejsze podoe by moe w pewnej jednostronnoci niektrych kluczowych koncepcji bolszewickich. Tak czy inaczej, po mierci Lenina zaczy si sprawdza obawy R. Luksemburg, e bolszewicy nie bd w stanie wystarczajco zrozumie i uwzgldni odmiennoci warunkw zachodnioeuropejskich, e pochopnie uoglni wasne dowiadczenia i podadz je midzynarodowemu ruchowi robotniczemu jako wzr do bezwzgldnego naladowania, e przy centralizmie Midzynarodwki narzuc caemu ruchowi wasne koncepcje, nie odpowiadajce specyficznym warunkom lokalnym, co musi spowodowa szereg klsk. W tej sytuacji wtpliwe staj si etykiety polityczne, ktrymi w latach 1924-1934 opatrzono strategiczno-taktyczne koncepcje i dziaania luksemburgistw. Jak obiektywn warto mogy mie oskarenia o pasywno, prawicowy oportunizm itp. formuowane przez przywdcw, ktrych wasne koncepcje i dziaania, rzekomo jedynie suszne, okazay si potem oderwanym od rzeczywistej sytuacji lewackim awanturnictwem i rdem klski? Tylko rzeczywicie naukowa analiza moe odpowiedzie na podobne pytania. I powinna odpowiedzie. Zauwaone przez R. Luksemburg niebezpieczestwa ukadu, w ktrym jedna partia komunistyczna podporzdkowuje sobie wszystkie inne, kolosalnie wzrosy, gdy nieograniczon wadz w partii bolszewickiej i caym ruchu komunistycznym zyska Stalin. On rzeczywicie ze wszystkich koniecznoci uczyni cnoty, taktyk narzucon fatalnymi warunkami kraju zacofanego, izolowanego, zagroonego wojn i zniszczeniem nowego systemu spoecznego utrwali teoretycznie we wszystkich szczegach i zaleci midzynarodowemu proletariatowi do naladowania jako wzr socjalistycznej taktyki. I gdyby tylko to; do spichrzy midzynarodowego komunizmu wnis on ponadto obcy marksizmowi i socjalizmowi kult jednostki i wasne ogromne bdy i wypaczenia, obciy konto ruchu i idei wielomilionowymi ofiarami. Ruch komunistyczny ponis przez to olbrzymie straty moralne, polityczne i inne. Stworzony przez Stalina system polityczny, spoeczny i ekonomiczny przeniesiony zosta po II wojnie wiatowej wszdzie tam, gdzie wadz ujli komunici. Realny socjalizm nie sprawdzi si jednak, a ostatnio wrcz zachwia w szeregu krajw. Konieczno zasadniczej jego reformy nie ulega dzi wtpliwoci, reforma ta zapocztkowana zostaa take w ZSRR. Wszdzie przebiega ona jednak z ogromnymi trudnociami i oporami. Dugo jeszcze paci bdziemy za to, co si 236

historycznie stao, wypltywa z systemu stalinowskiego. Warto pamita, e wrd rewolucyjnych dziaaczy to wanie Ra Luksemburg ju w 1918 roku rozpoznaa moliwo takiego biegu wydarze, obawiaa si go i przestrzegaa przed nim. O konstrukcjach ideologicznych Akumulacja kapitau bya dzieem teoretycznym gboko zaangaowanym politycznie. Std, ledzc jej losy natrafia si cigle na fragmenty walki politycznej w midzynarodowym ruchu robotniczym wewntrz socjaldemokracji, pomidzy komunistami i socjaldemokracj, a take midzy samymi komunistami. Gdzie istniej gbokie podziay i toczy si walka polityczna, pojawiaj si i funkcjonuj, zderzaj ze sob i zwalczaj rozmaite ideologie, czyli (jak to zwykle ujmuje literatura marksistowska) systemy idei i pogldw uwarunkowane pooeniem danej grupy spoecznej i suce osigniciu przez ni okrelonych celw. Wiadomo, e cho teoretycznie moliwa jest ideologia w peni zgodna z rzeczywistoci, naukow wiedz o niej, w praktyce zawsze w tej czy innej mierze nastpuje tu deformacja rzeczywistoci. Typowym orem w walce ideologicznej s konstrukcje ideologiczne . Powstaj one czsto na podstawie oryginalnych pogldw zaoycieli danego kierunku politycznego (albo, na odwrt, wybitnych jego przeciwnikw) i s z reguy okrelonym wyborem i pewn deformacj tych pogldw, daleko nieraz posunit. W historii sporu wok Akumulacji kapitau napotyka si obok konstrukcji teoretyczno-ekonomicznych i w splocie z nimi szereg konstrukcji ideologicznych, mniej lub bardziej rozbudowanych, wykoczonych, rnej wagi. Rozwijane przez wczesne ugrupowania polityczne suyy one ich celom; niekiedy nawet ta sama konstrukcja zaczynaa suy skutecznie innemu celowi ni pocztkowo, innej (np. wszej) grupie. W moim referacie bya mowa tylko o gwnych takich konstrukcjach w ruchu komunistycznym. Powstanie jednej z nich luksemburgizmu przeledziem i postaraem si j zbada dokadniej. Ale bliszego okrelenia samego pojcia konstrukcji ideologicznej w referacie zabrako. Nie chciaem tam bowiem wchodzi w kompetencje fachowcw, socjologw i politologw. Teraz, na marginesie referatu, pragn jednak powiedzie, do jakich wnioskw skaniaj mnie wasne dowiadczenia w tym zakresie, zwaszcza za z konstrukcjami, ktre napotkaem badajc losy teorii ekonomicznej i caej spucizny R. Luksemburg. Na tej podstawie przypisabym tym konstrukcjom nastpujce cechy jako typowe: - rne elementy konstrukcji ideologicznej s ze sob silnie logicznie powizane, wzajemnie si warunkuj, tworz system o stopniu zwartoci rzadko w rzeczywistoci spotykanym; - oryginalne pogldy twrcy kierunku politycznego wchodz w skad konstrukcji najczciej w swej gotowej, dojrzaej postaci, tak jakby j miay od pocztku. Historyczne warunki ich powstania, rozwoju, ostatecznego uksztatowania si nie s wane; - cz przynajmniej tych pogldw wchodzi w skad konstrukcji po uprzednim spreparowaniu. Jest wiele rodzajw stosowanych tu zabiegw. Zwaszcza, gdy chodzi o pogldy przeciwnika, preparacje maj z reguy duy zakres, a do konstrukcji mog zosta wczone elementy niewiele lub nawet nic nie majce wsplnego z pogldami oryginalnymi. Preparacje s utrudnione dopki klasyk lub antyklasyk yje i moe przeszkadza w ideologizacji swych pogldw;

237

- konstrukcje i wszystkie ich elementy maj znak wartoci: wasna ma wszystkie znaki dodatnie, przypisywana przeciwnikowi ujemne. Nie ma miejsca na adne ptony; - wasna konstrukcja, a co najmniej gwne jej elementy, uwaane s za suszne uniwersalnie, tzn. niemal we wszystkich warunkach i w kadym czasie; - wtpliwoci w kwestiach ideologicznych spoiwie formacji politycznej s niedopuszczalne; std kady, kto kwestionuje elementy naszej konstrukcji ideologicznej, czyli pewniki, uznawany jest za wroga; - tylko okrelone wysokie gremium, okrelone osoby lub nawet kracowo jedna tylko osoba uprawnione s do orzekania w kwestiach ideologicznych, zwaszcza za do interpretowania, przeksztacania, rozwijania gwnej konstrukcji ideologicznej; - ta sytuacja uatwia rnego rodzaju naduycia. Konstrukcje ideologiczne su czsto nie tylko walce z rzeczywistym, zewntrznym wrogiem danego kierunku politycznego, ale i wewntrznej walce o wadz, ukryciu przed grup wasnych bdw, uniemoliwieniu ich krytyki, uzasadnieniu wtpliwych koncepcji i dziaa; - konstrukcja ideologiczna spaja grup, pozwala atwo odrni swoich od obcych, od wrogw, skupia masy wok kierownictwa, umacnia ich wiar, podnosi ofiarno i bojowo, osabia wpywy przeciwnika. Dlatego broniona jest ona z determinacj; - wobec spoistoci konstrukcji usunicie ktrego z jej elementw moe zagrozi caoci. Dlatego bronione s uporczywie nawet elementy drugorzdne i rezygnuje si z nich tylko w wyjtkowej, przymusowej sytuacji; - konstrukcja ideologiczna spenia dobrze sw rol w okrelonych, waciwych jej warunkach politycznych. Gdy warunki ulegaj radykalnej lub daleko idcej zmianie, konstrukcja chwieje si, traci sw moc, upada; - istnienie i sukces danego kierunku politycznego mog jednak nie by a tak bardzo cile zwizane z jego podstaw oraz pomocniczymi konstrukcjami ideologicznymi, jak to si wydaje jego aktualnej grupie przywdczej. Gdy konstrukcje te zaczynaj przynosi ewidentnie znacznie wicej szkody ni korzyci, ich zasadnicza przebudowa, a tym bardziej rezygnacja z nich (i najczciej wzniesienie potem nowych konstrukcji) nastpuje jednak zwykle dopiero po zmianie grupy przywdczej. Podkreliem w referacie, e dopki y Lenin, istniaa ywa, zmieniajca si myl leninowska. Gdy ona zamara, leninizm mia by, mg by i powinien by sum, ewentualnie systemem idei i koncepcji Lenina pozytywnie zweryfikowanych w toku rewolucji rosyjskiej i majcych zasadnicze znaczenie dla rewolucji proletariackich take w innych, znacznie nawet odbiegajcych od rosyjskich warunkach. Tak te by rozumiany pocztkowo w ruchu komunistycznym na przykad przez kierownicz grup A. Warskiego i M. Koszutskiej w KPP, ktra zainicjowaa bolszewizacj partii w tym wanie sensie. Ale Stalinowi od samego pocztku chodzio gwnie o co innego. Dostrzega on moliwo wykorzystania olbrzymiego autorytetu Lenina dla podporzdkowania caego ruchu komunistycznego partii bolszewickiej, a partii bolszewickiej sobie. Drog do tego miaa otworzy i rzeczywicie otworzya zaproponowana przeze definicja leninizmu. Leninizm jako bro ideologiczna w rkach Stalina okaza sw si w walce starych bolszewikw z Trockim. Potem Stalin skutecznie wykorzysta t bro w dalszej swej walce o nieograniczon wadz w partii; wszyscy dziaacze, ktrzy stawali mu na przeszkodzie, choby nawet najblisi ongi wsppracownicy Lenina, niezmiennie okazywali si antyleninowcami (i, oczywicie, zdrajcami socjalizmu). Naduywajc imienia Lenina, Stalin przeprowadzi te 238

olbrzymi czystk w midzynarodowym ruchu komunistycznym, przeksztaci partie-sekcje III Midzynarodwki w posuszne sobie narzdzia (z fatalnymi nieraz skutkami tego). Sztandarem Marksa i Lenina przykry wszystkie swe zbrodnie. Marksizm-leninizm by gwn stalinowsk konstrukcj ideologiczn. By zarazem bo nie mogo by inaczej jedyn w zestalinizowanym ruchu komunistycznym ogln konstrukcj ideologiczn o znaku dodatnim. W niedalekiej perspektywie mia si przeksztaci w marksizm-leninizm. Ju waciwie zacz si tak przeksztaca. Pierwsze dwa elementy stopniowo oddalay si przy tym, blady, saby; trzeci realny potnia. Na przeomie lat 20-tych i 30-tych proces ideologizacji pogldw leninowskich by ju daleko zaawansowany. List Stalina do redakcji Proletarskoj Rewolucji otwiera kocowy etap zarwno tego procesu, jak te tworzenia w ruchu komunistycznym gwnych negatywnych konstrukcji ideologicznych. Z szeregu rnych przyczyn, najwaniejsz z tych ostatnich by, oczywicie, trockizm. Luksemburgizm by drug pod wzgldem wagi, a najwaniejsz z konstrukcji dotyczcych nierosyjskiego ruchu rewolucyjnego. R. Luksemburg bya najbliszym Leninowi i bolszewikom wybitnym rewolucyjnym marksist zachodnioeuropejskim i wanie dlatego jej: nieleninowskie, a zatem bdne pogldy uznane zostay za szczeglnie niebezpieczne dla ruchu komunistycznego. Kolejn negatywn konstrukcj ideologiczn by renegacki brandleryzm; potem ekskomunistycznych izmw byo jeszcze wiele. Naley tu pamita o licznych starych i nowych negatywnych konstrukcjach ideologicznych dotyczcych dziaaczy i pogldw socjaldemokratycznych. Dokadna naukowa analiza gwnych co najmniej stalinowskich konstrukcji ideologicznych jest, moim zdaniem, absolutnie konieczna. Chodzi nie tyle o to, aby dotrze do oryginalnych pogldw wybitnych dziaaczy ruchu robotniczego, komunistycznego i niekomunistycznego, bo dotrze mona do nich i bez tego. W przekonaniu jednak o susznoci tych konstrukcji wychowane zostay cae pokolenia, take badaczy, tote utrudniaj one i dugo jeszcze mog utrudnia i wypacza procesy badawcze. Tylko za w peni naukowa, obiektywna, liczca si ze wszystkimi dowiadczeniami analiza spucizny teoretyczno-politycznej wybitnych dziaaczy midzynarodowego ruchu robotniczego moe ujawni to, co byo w tej spucinie i moe jest jeszcze nadal naprawd cenne, moe by jeszcze wykorzystane, zamiast cakowicie si zmarnowa. Tylko taka analiza moe te ujawni to, co byo na odwrt nietrafne, bdne, szkodliwe, czego naley strzec si na przyszo. Powysze dotyczy te spucizny teoretycznej i politycznej Stalina. Do powszechna dzi tendencja do ujcia jej w now, tym razem negatywn konstrukcj ideologiczn stalinizmu, jest zrozumiaa. Powstanie takiej konstrukcji utrudnioby jednak tylko, moim zdaniem, bardzo potrzebn, naukow analiz tej spucizny. Naukowa analiza stalinowskich konstrukcji ideologicznych i rozpoznanie wartoci oryginalnych pogldw i koncepcji wybitnych dziaaczy ruchu robotniczego postpuje jednak naprzd z wielkimi oporami i std bardzo si przewleka. Wemy przykad luksemburgizmu. e bya to konstrukcja niewiele majca wsplnego z rzeczywistymi pogldami R. Luksemburg, wiadomo byo w Polsce ju w kocu lat 50-tych. Gdy jednak J. Hochfeld w 1947 roku, w intencji demokratyzacji partii i systemu powoa si na Rewolucj rosyjsk, opr by gwatowny i skuteczny; druk tej pracy wstrzymano i dotd, jak wiadomo, nie ukazaa si ona u nas oficjalnie. Nie moga si te wwczas ukaza bardzo wana praca M. Szlezinger o filozofii spoecznej R. Luksemburg (podobnie zreszt, jak praca M. Waldenberga o ewolucji pogldw Lenina na dyktatur 239

proletariatu). Zablokowane na tym kierunku, badania teoretyczno-politycznej spucizny R. Luksemburg rozwijay si jednak stopniowo i w 1966 roku na sesji naukowej z okazji 100. rocznicy urodzin J. Marchlewskiego F. Tych mg ju stwierdzi, e luksemburgizm jest terminem, ktry jak si wydaje o wiele prawdziwiej bdzie traktowa jako kategori historyczn odnoszc si nie tyle do pogldw Ry Luksemburg, ile do dziejw ksztatowania si tzw. kultu jednostki i pretekstw ideologicznych, ktre suyy umacnianiu pewnego mitu i pewnych zupenie nie mitycznych naduy i zbrodni politycznych. Nie byo to jednak jeszcze wcale powszechne przekonanie. Tymczasem, ju w dwa lata pniej, sytuacja znowu zmienia si niekorzystnie. W ocenie spucizny R. Luksemburg nasili si konserwatyzm i pojawi prymitywny nacjonalizm. Na szczcie, nie zablokoway one naukowego nurtu bada. Dziki tym ostatnim bdny system luksemburgizmu przesta juz w Polsce funkcjonowa, spucizna R. Luksemburg zostaa w znacznym stopniu rozpoznana. Do penego jej rozpoznania do jeszcze jednak daleko, a jeszcze dalej do jej politycznego uznania i wykorzystania cennych jej elementw. U nas nie mwic ju o ssiednich krajach. A przecie sytuacja ta jest wyjtkowa i naleaoby j uzna za wrcz znakomit w porwnaniu ze stanem bada nad innymi stalinowskimi konstrukcjami ideologicznymi. Tych bada bowiem po prostu jeszcze nie ma. Opozycjonici wobec stalinowskiej linii dopiero przestaj by zdrajcami i wrogami socjalizmu. O tym, e mieli w czym racj Trocki i Brandler, na przykad dzi strach jeszcze nawet pomyle wielu ludziom. Dlaczego tak jest jeszcze? Przecie to nie myl leninowska zablokowaa w swoim czasie i blokuje postp bada. Paraliuje go, oczywicie, nadal ywa, gwna stalinowska konstrukcja ideologiczna. Ale jak moe by ona ywa, skoro waciwe jej warunki polityczne odeszy w przeszo? Nie moe ona funkcjonowa bez obiektywnych podstaw, z czego wynika, e pewne minimum tych warunkw jednak pozostao. Aktualnie sytuacja si zmienia, ale zasadnicz i trwa zmian w skali caego obozu i ruchu komunistycznego przynie moe jedynie pene powodzenie gorbaczowowskiej gasnosti i pierestrojki. Dzi jest ju oczywiste, e budowa socjalizmu w jednym kraju, gboko zacofanym spoecznie i gospodarczo, a ponadto wyniszczonym wojnami, nie moga si w peni uda; e zmuszenie mas do nadludzkiego wysiku wymagao zastosowania przymusu na olbrzymi skal; e zbudowany kosztem milionw ofiar system spoeczno-ekonomiczny i polityczny okaza si niepodobny do tego, o ktry chodzio w humanistycznej myli socjalistycznej; e scentralizowana i zbiurokratyzowana gospodarka nie moe by efektywna itd. Ale to przecie R. Luksemburg stwierdzia w Rewolucji rosyjskiej, e w Rosji problem mg by tylko postawiony, nie mg zosta rozwizany, e socjalistyczny ustrj spoeczny da si wprowadzi tylko w skali midzynarodowej i e historycznym zadaniem proletariatu jest stworzenie demokracji socjalistycznej, a nie zniesienie wszelkiej demokracji, e wykluczenie demokracji odcina ywe rda wszelkiego bogactwa duchowego i postpu. Oznacza to, e prdzej czy pniej trzeba bdzie inaczej spojrze na histori naszego systemu. Moe si wwczas okaza, e Lenin pewnych istotnych kwestii nie dostrzega, albo e nie doceni ich wagi, w niektrych za nawet si pomyli, e w rozmaitych kwestiach racj (lub znaczn cz racji, wbrew Stalinowi, mia w pewnych sprawach Trocki, a w innych Bucharin; e przywdcy KPD(O) nie byli renegatami komunizmu, lecz krytykami stalinizmu przede wszystkim i mieli wiele racji. Itd., itp.

240

Moim zdaniem nie naley ba si prawdy. Jej powiedzenie, cho nie skoni jeszcze nikogo do pokochania komunizmu, przywrci mu wiarygodno i spoeczny szacunek, umocni jego baz spoeczn. Ale trzeba si z tym pospieszy, bo niedugo nikt ju nie bdzie skonny uwierzy w to, e komunici mog sta si kiedykolwiek szczerymi demokratami i patriotami . Jeli w takich warunkach dojdzie do, np. wolnych wyborw, nie bd oni mieli adnych szans, oka si drobn sekt i zachowa wadz bd mogli znw tylko przemoc. Jak bardzo niekorzystne jest odwlekanie zbadania i powiedzenia prawdy, wskazuje na to dzisiejsza rola marksizmu-leninizmu. Przypominany jest on gwnie, gdy nowa partyjno-pastwowa ekipa kierownicza krytykuje bdy poprzedniej, mwi si wwczas zawsze o przywracaniu norm leninowskich. Niezbyt ju przydatnego jako bro pojcia uywa si jako swego rodzaju znaku rozpoznawczego, jako zaklcia. Uywa si go od wita. Jednoczenie prawie nikt chyba w partii poza profesjonalistami nie czyta dzisiaj dzie Lenina, nie szuka w nich wskazwek i pomocy. Likwidacja stalinowskich mitw jest warunkiem naukowego rozpoznania caej przeszoci midzynarodowego ruchu robotniczego i oceny jego obecnego stanu i perspektyw. Bez penego rozpoznania historii niejasna pozostanie droga w przyszo. Socjalizm by marzeniem prostych ludzi i wielkich umysw o godnych warunkach spoecznego bytu. Trzeba mu przywrci ten sens, a wtedy znajdzie si odpowiednie miejsce dla wszystkich jego wybitnych bojownikw i trwa bdzie pami o nich. Co wyda i po co? W kwestii, czy wyda w Polsce Dziea wszystkie R. Luksemburg, czy te tylko nowy wybr jej pism, podzielam stanowisko F. Tycha. Podstaw tego stanowiska jest realistyczna ocena moliwego zainteresowania dziaaczk w naszym kraju. Jest ono i bdzie prawdopodobnie ograniczone. Niewielka liczba uczestnikw naszej konferencji nie jest przypadkiem. Skad konferencji wskazuje na rodowiska, ktre byyby na pewno odbiorcami publikacji. S to przede wszystkim naukowcy, zwaszcza historycy ruchu robotniczego i myli spoeczno-politycznej, ci jednak dysponuj ju niemieckim wydaniem dzie R. Luksemburg. S to nastpnie dziaacze partyjni starszego pokolenia i pracownicy frontu ideologicznego. Innych potencjalnych odbiorcw z krgw inteligencji, modziey, aktywnych politycznie robotnikw moe zainteresowa odpowiedni wybr pism R. Luksemburg; dzie wszystkich na pewno nie kupi, podobnie jak nie kupuj dzie wszystkich Marks, Engelsa i Lenina. Zainteresowanie R Luksemburg byo i jest rne w rnych okresach, ale oglnie biorc znacznie wiksze na Zachodzie ni u nas. W takich krajach, jak RFN, Wochy, Francja, wydawane s i czytane prace tej dziaaczki, ksiki o niej, odbywaj si midzynarodowe konferencje naukowe. Prace i ksiki o R. Luksemburg ukazuj si w Japonii i Chinach nawet obecnie. Dlaczego wic u nas zainteresowanie t dziaaczk jest dzi nike, a jego nagy, znaczny wzrost wydaje si mao prawdopodobny? Na to wanie pytanie chciabym odpowiedzie. Kluczem jest tutaj podobnie jak w wielu innych kwestiach tego typu niezbyt dawna przeszo. W latach bezporednio powojennych system spoeczno-ekonomiczny i polityczny, jaki mia zosta w Polsce zbudowany, nie by jeszcze (a przynajmniej tak si wwczas wydawao) jednoznacznie okrelony. Toczyy si dyskusje o wasnej, polskiej drodze do socjalizmu. W 1947 roku J. Hochfeld z PPS powoa si na pogldy R. Luksemburg, przestrzegajc przed niebezpieczestwem biurokratyzacji pastwa i uzasadniajc potrzeb instytucjonalnego 241

zagwarantowania praw i swobd demokratycznych. R. Werfel z PPR zdecydowanie odrzuci jego postulaty, przedstawi te przy tej okazji ocen R. Luksemburg wypracowan w ruchu komunistycznym w latach 30-tych. Dotyczca pogldw tej dziaaczki stalinowska konstrukcja ideologiczna nie miaa jeszcze penej siy w Polsce, bo PZPR nie bya jeszcze parti rzdzc. Wkrtce to si jednak zmienio. Potpienie luksemburgizmu lego u podstaw ideologicznych PZPR. Stalinowskie konstrukcje, powielane w masowej skali, stay si elementem wiatopogldu znacznej czci modego pokolenia Polski Ludowej, w tym take pokolenia naukowcw. mier J. Stalina i ujawnienie czci jego zbrodni wstrzsny midzynarodowym ruchem komunistycznym. W drugiej poowie lat 50-tych toczya si w Polsce wyjtkowo szeroka dyskusja publiczna o rdach bdw i wypacze w budownictwie socjalistycznym i caym stanowisku ideowym ruchu komunistycznego. danie instytucjonalnego zagwarantowania praw i swobd demokratycznych pojawio si znowu, tym razem take wewntrz partii rzdzcej. Znw J. Hochfeld (ju z PZPR) powoa si na R. Luksemburg. Za posiadajce trway walor i szczeglnie aktualne uzna on dwie idee wyraone w Rewolucji rosyjskiej: o nieuchronnoci degeneracji rewolucji socjalistycznej, w toku ktrej zostay zniszczone lub drastycznie ograniczone prawa, wolnoci i gwarancje demokratyczne oraz o szkodliwoci przypisania klasie robotniczej, jako wzorca strategii i taktyki rewolucyjnej, dowiadcze pierwszej zwyciskiej rewolucji proletariackiej ze wzgldu na szczeglne warunki tej rewolucji. Znw jednak R. Werfel (te z PZPR) okreli te tezy jako antyleninowskie. Powoane w padzierniku 1956 roku nowe kierownictwo partyjno-pastwowe dokonao szeregu reform demokratycznych, ale dalej idce postulaty uznao za szkodliwy rewizjonizm. Wkrtce te rewizjonizm uznany zosta za bardziej niebezpieczny od dogmatyzmu i sekciarstwa, a walk z nim wysunito na plan pierwszy. Wraz z tym znowu zwyciyy stalinowskie konstrukcje ideologiczne. Ale nie byo to ju pene zwycistwo: zachwiao si ich panowanie w naukach spoecznych. Obudzone zainteresowanie R Luksemburg przybrao u nas w latach 60-tych posta bada naukowych, ktre wkrtce uczyniy anachroniczn stalinowsk ocen pogldw tej dziaaczki. Mimo to, w drugiej poowie lat 60-tych, stare schematy panoway jeszcze w szeregu rodowisk naukowych, wywierajc tam negatywny wpyw na badania. Konserwatywne tendencje ulegy wzmocnieniu w wyniku wydarze 1968 roku; doczy te wwczas do nich nurt naukowy, ktry R. Luksemburg uzna za czoow reprezentantk socjokosmopolityzmu. Nie zahamowao to wprawdzie w znaczniejszej mierze i na duej naukowych bada dorobku dziaaczki, ale jeszcze bardziej utrudnio jego zrozumienie i docenienie w szerszej skali spoecznej. Do dzi wielu mylcych Polakw ma do R. Luksemburg pretensj o jej stanowisko w kwestii polskiej, czsto jeszcze traktuje to stanowisko jako najwaniejszy element bdnego systemu pogldw, o ktrym ich uczono, i nic wicej nie chce wiedzie o tej dawno ju nieyjcej dziaaczce komunistycznej. Co wynika z tej historii? wiadczy ona przede wszystkim o tym, e w Polsce Ludowej pogldy R. Luksemburg parokrotnie prbowaa wykorzysta stale mniej wicej ta sama formacja polityczna: ludzie optujcy za polsk drog do socjalizmu w odrnieniu od radzieckiej, polskim modelem socjalizmu w odrnieniu od zrealizowanego w ZSRR, za socjalizmem demokratycznym albo o ludzkiej twarzy, jak go nazwali Czesi. Pocztkowo byli to gwnie czonkowie PPS. Cz z nich znalaza si potem w PZPR i razem z pewn czci komunistw utworzya demokratyczny nurt w tej partii. Historia mwi dalej o tym, e kierunkowi demokratycznego socjalizmu nie udao si dotd ani razu w Polsce Ludowej odegra znaczcej roli politycznej. Marzenie pepesowcw, a take czci komunistw o polskiej drodze i polskim modelu socjalizmu rozwiay si szybko. PPS przestaa 242

istnie, PZPR bya od pocztku bo musiaa by parti stalinowskiego typu. Rozwiay si te szybko zudzenia partyjnych rewizjonistw z koca lat 50-tych. Po dowiadczeniach praskiej wiosny, w latach budowy drugiej Polski za cudze pienidze, nurt demokratyczny wystpi ju poza parti. Gdy po wielkim krachu ujawni si te w PZPR w postaci grup czonkw dziaajcych jednoczenie szczerze w Solidarnoci albo budujcych struktury poziome itp. zosta wyeliminowany. Poza parti kierunek demokratycznego socjalizmu nie mg si szerzej rozwin z dwch gwnych powodw: zapobiegawczych dziaa wadzy (wychodzcej z zaoenia, e nie ma i nie moe by socjalizmu poza realnym socjalizmem oraz partii konkurujcej z PZPR), jak te stosunkowo wysokiego stopnia kompromitacji idei socjalizmu w spoeczestwie polskim. W rezultacie nie ma w chwili obecnej formacji politycznej zdolnej w peni wiarygodnie propagowa przemian realnego socjalizmu w socjalizm demokratyczny, czyli tej wanie formacji, ktrej pogldy Ry Luksemburg byy tradycyjnie bliskie, ktra mogaby si na nie zasadnie powoa w obronie wartoci socjalistycznych. Nie byoby to grone w innych warunkach. Ale zbudowany wielkim spoecznym wysikiem, pod wycznym kierownictwem komunistw, system spoeczno-ekonomiczny zachwia si i to w szeregu krajw naraz. Gbokie reformy stay si absolutnie konieczne, a radykalna demokratyzacja zdaje si by warunkiem skutecznej realizacji reformy gospodarczej. W ZSRR przebudow zainicjowa nowy sekretarz partii i istnieje szansa na to, aby zostaa ona pomylnie zrealizowana pod kierunkiem KPZR. W Polsce sytuacja jest inna. PZPR chciaaby stan na czele reformy, ale okazuje si to bardzo trudne wskutek konserwatyzmu znacznej czci aparatu, znacznego stopnia kompromitacji partii w oczach spoeczestwa i istnienia silnego, zorganizowanego ruchu opozycyjnego. Komunici znani s z tego, e raz zdobytej wadzy nie oddaj, ani si ni nie dziel. Konsekwentna demokratyzacja w obecnych warunkach kosztowaaby PZPR wanie utrat wadzy. Oznaczaoby to nie tylko utrat szeregu korzyci rnego typu, lecz przede wszystkim wielkie ryzyko, e w Polsce, zamiast budowy nowego, demokratycznego, sprawnego gospodarczo systemu socjalistycznego (jakiego dotychczas nigdzie nie byo, tote nie wiadomo nawet, czy jest moliwy i jak ma wyglda), nastpi po prostu stopniowa odbudowa kapitalizmu. Z mocy tej sytuacji, nie mwic ju o innych przyczynach, PZPR nie moe sta si dzi moim zdaniem czoow si demokratyczn w Polsce. Oznacza to jednak, m.in., e przynajmniej w najbliszej przyszoci gros dziaaczy partyjnych nie zainteresuje si gbiej R Luksemburg. Moliwa jest, oczywicie, prba wykorzystania jej w celach pewnej legitymizacji zwrotu partii ku demokracji, mona jednak wtpi, by powoanie si na t dziaaczk uwiarygodnio taki zwrot. Spoeczestwo ma wiele dowiadczenia, jest wobec propagandy partyjnej wysoce nieufne i podejrzewa bdzie po prostu nowy kamufla. Znaczna cz spoeczestwa polskiego nie wierzy nie tylko w szczero nagej przemiany komunistw w demokratw. Stao si niestety to, przed czym w artykule z 1977 roku przestrzega prof. E. Lipiski piszc: Nie ma socjalizmu na kolanach. Albo zbudujemy go wszyscy razem, albo dalej bdziemy brn w wiecie szkodliwych fikcji, kompromitujc cakowicie tradycje socjalistyczne i polskie tradycje narodowe. Tradycje socjalistyczne zostay do gruntownie skompromitowane i teraz znaczna cz spoeczestwa nie wierzy ju nie tylko w to, e mgby on by lepszy i sprawniejszy od liberalnego kapitalizmu. Ta cz spoeczestwa (mowa jest, oczywicie, o jego warstwie aktywnej intelektualnie) poszukuje moralno-politycznych autorytetw poza ruchem robotniczym, niekiedy nawet tam, gdzie nie ma to adnego sensu. 243

Mwi si... e niezbdnym atrybutem socjalizmu jest demokracja i e najwiksz zbrodni, jakiej dopuci si system stalinowski na organizmie socjalistycznego spoeczestwa, jest zamordowanie w nim mechanizmw demokratycznych. Jeli wic dzisiaj ubolewamy nad zuyciem si i niemal doszcztnym wytarciem poj i hase, zwizanych z postpowymi aspiracjami ludzkoci takimi jak sprawiedliwo, wolno, demokracja, socjalizm to stao si tak dlatego, e pojcia te po tylekro przymierzane byy do zgoa sprzecznych z nimi sytuacji, i utraciy jakikolwiek sens i znaczenie, wypukay si z jakiejkolwiek treci. Oznacza to... e socjalizm, e lewica nawet w swym odamie demokratycznym ktry przecie w minionych dekadach nie by przedmiotem specjalnej pieszczoty cofny si, straciy teren, utraciy sw atrakcyjno w umysach wielu rodakw. e nie udao si powiza mylenia wspczesnych Polakw z t lini, ktra prowadzi do Ludwika Krzywickiego, Limanowskiego, Abramowskiego i Ry Luksemburg chociaby, natomiast przychyla si ono raczej w stron przeciwn... Jest to cena, jaka trzeba zapaci za lata bdw i wykrocze260. Rozwaania powysze zdaj si uzasadnia pesymistyczny wniosek, e nadal nie mona liczy w Polsce na szerokie zainteresowanie myl Ry Luksemburg: formacja polityczna, ktra si na ni tradycyjnie powoywaa, praktycznie niemal nie istnieje; aktyw partyjny nie odwoa si do niej zrobi to co najwyej propaganda partyjna; spoeczestwo nie u R. Luksemburg szuka bdzie demokratycznych idei. Po co wic wydawa pimiennicz spucizn tej dziaaczki, analizowa j? A jednak moim zdaniem trzeba to robi. Stan dzisiejszy jest przejciowy. Z szeregu przyczyn w tym take, mam nadziej, e wzgldu na stanowisko polskiej klasy robotniczej, ktra nie zechce si chyba zgodzi na przejcie w prywatne rce owocw ogromnej spoecznej pracy i wyrzecze perspektyw wydaje si jednak socjalizm demokratyczny. Jednym z elementw realizacji tej perspektywy jest niewtpliwie cakowite odrzucenie stalinowskich mitw ideologicznych, signicie do oryginalnej myli wybitnych dziaaczy midzynarodowego ruchu robotniczego, postawienie tej myli w wietle wszystkich, pozytywnych i negatywnych dowiadcze. Karol Radek powiedzia w swoim czasie, e to, czym Ra Luksemburg bya i czym jest dla midzynarodowego ruchu robotniczego, nie jest spraw przeszoci ani teraniejszoci, lecz przyszoci. Moe si okaza, e mia racj. By moe nowi ludzie sign take do dorobku Ry Luksemburg i wiele w nim znajd wartociowego. Historia moe si te jednak potoczy inaczej.

260

Zob. Polityka nr 5, 1989. Felieton Toeplitza ukaza si ju po naszej konferencji.

244

NIEKTRE POGLDY I OSTRZEENIA RY LUKSEMBURG A UPADEK REALNEGO SOCJALIZMU I RESTAURACJA KAPITALIZMU W POLSCE 261
Ra Luksemburg i 100 lat polskiej historii Ponad 100 lat mino od Sprawozdania redakcji Sprawy Robotniczej na III Midzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Zurychu i powstania SDKPiL partii Ry Luksemburg. Rzadko bywa si prorokiem we wasnym kraju. R. Luksemburg, jej pogldy, a potem jej spucizna teoretyczno-polityczna, byy w polskim ruchu robotniczym przewanie negatywnie oceniane. Dziaacze Polskiej Partii Socjalistycznej nienawidzili dziaaczki jako antypatriotyki i triumfowali, gdy niepodlega Polska wbrew niej powstaa. W Komunistycznej Partii Polski (podobnie jak w KPD i partii rosyjskiej) jej pogldy wpltane zostay w zacieke walki frakcyjne i w toku stalinizacji ruchu komunistycznego wyeliminowane wraz z ich zwolennikami. Potem, w Polsce Ludowej, tpiono luksemburgizm w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej podobnie jak w SED. W kadym jednak kolejnym pokoleniu radykalnej lewicy polskiej znajdowali si dziaacze krytyczni wobec rosyjskich rozwiza, wobec modelu ustrojowego zbudowanego w ZSRR i narzuconego potem przez Stalina innym krajom. Gdy tylko pojawiay si (albo wydawao si, i si pojawiaj) sprzyjajce warunki, natychmiast pojawiay si odwoania do R. Luksemburg i jej spucizny. Tak byo w Polsce w 1947 roku, gdy zdawaa si otwarta kwestia: radziecki czy wasny, polski model socjalizmu?, i w 1956 roku, gdy stana sprawa reform systemowych. W latach 60-tych analizy naukowe rozbiy w Polsce stalinowsk konstrukcj bdnego, antymarksistowskiego, antyleninowskiego systemu luksemburgizmu i wykazay suszno szeregu pogldw R. Luksemburg. Nie miao to jednak wpywu na bieg wydarze: do zasadniczych, demokratycznych przemian ustrojowych nie doszo wwczas w Polsce, podobnie jak w innych krajach realnego socjalizmu. Wymuszona ciarem rywalizacji ze wiatowym systemem kapitalistycznym, wyranie ju przegrywanej technicznie i ekonomicznie, gorbaczowowska prba przebudowy systemu radzieckiego skoczya si upadkiem caego obozu realnego socjalizmu i odbudow kapitalizmu w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzi w Polsce powszechnie panuje agresywna ideologia zwyciskiego kapitalizmu. Rzdzca aktualnie partia socjaldemokratyczna (SdRP) wyrzeka si marksizmu i socjalizmu i buduje kapitalizm. Antykapitalistyczna lewica jest nieliczna i rozbita na wiele drobnych grup; nie ma praktycznie wpyww w klasie robotniczej i spoeczestwie. Konkurencyjnymi patronami s tu Lenin, Trocki, a nawet Stalin; na R. Luksemburg, jej dorobek teoretyczny i polityczny, nikt si dzisiaj szerzej pozytywnie nie powouje. Ten bardzo oglny przegld historyczny nastraja pesymistycznie. Rola samej R. Luksemburg, stworzonych przez ni partii politycznych SDKPiL i KPP, jej pogldw, okazaa si w Polsce niewielka, mniejsza ni w Niemczech, a zupenie minimalna w porwnaniu z rol w Rosji, Europie, wiecie Lenina i jego partii. Taki by u nas stosunek si socjalizmu i kapitalizmu, socjalizmu i
261

Referat na konferencji naukowej pt. Reforma Demokracja Rewolucja: Aktualno R. Liksemburg, w Warszawie, wrzesie 1996 r. Niemieckie tumaczenie opublikowane zostao w Sozialismus nr 6, 1997 (Hamburg).

245

stalinizmu, realnego socjalizmu i znw kapitalizmu i wtpliwe, czy mogyby go zmieni bezbdne nawet pogldy teoretyczne i polityczne R. Luksemburg. Uzasadniony jest jednak take pewien optymizm. Uderza mianowicie fakt, e myl R. Luksemburg bya w polskiej historii przez dziesitki lat obecna oraz e pojawiaa si (bya przywoywana) we wszystkich (poza ostatnim, jak dotd) przeomowych dla kraju okresach. Dowodzi to bezspornie wielkiej wagi podjtych ongi przez t dziaaczk problemw, dugotrwaego ich wystpowania, braku dotd rozwiza gwnych z nich, atrakcyjnoci rozwiza proponowanych przez R. Luksemburg. Warto, jak si wydaje, przyjrze si tej kwestii bliej. Przypomnie sobie, jakie pogldy R. Luksemburg byy w Polsce przywoywane i ktre z nich zostay w caoci lub czci pozytywnie zweryfikowane polskimi dowiadczeniami, a ktre sfalsyfikowane. Moe si tu pojawi wtpliwo: czy mianowicie polska perspektywa nie jest zbyt wska w tym celu? Polska pod wzgldem wielkoci i poziomu ekonomicznego nie naley do europejskiej czowki. Od dawna jest te raczej zaledwie przedmiotem dziaa ksztatujcych europejsk histori. Tak si jednak skada, e jej problemy przekraczaj czsto lokalne szranki, s take, albo staj si, problemami innych krajw. Tak niewtpliwie byo w kwestii narodowej. Wanie kwestia polska sprowokowaa wielk dyskusj o pryncypiach i taktyce w kwestii narodowej w midzynarodowym ruchu robotniczym. Polacy potrafili te wykorzysta historyczn okazj i odzyska niepodlego, a klasowy mechanizm i rezultat odbudowy pastwa polskiego okaza si do typowy dla Europy rodkowo-Wschodniej. Procesy, zachodzce potem w polskim ruchu robotniczym, a komunistycznym w szczeglnoci, take miay szerszy, nie za jedynie lokalny zasig. Na rwni z towarzyszami niemieckimi, dziaacze polscy z uporem i determinacj przeciwstawiali si podporzdkowywaniu partii moskiewskiej centrali i stalinizacji ruchu. Ta ostatnia, po dziesicioleciach, lega u podstaw klski systemu realnego socjalizmu. Cho, oczywicie, nie Wasa na czele Solidarnoci obali komunizm w Europie, w upadku realnego socjalizmu znowu Polska wanie odegraa istotn rol: tu spoeczna krytyka systemu przybraa wyjtkowo ostre formy; tu powstaa, przetrwaa represje, stworzya masow armi polityczn i na jej czele obalia wadz partii komunistycznej opozycja buruazyjna; tu (pomijajc NRD, gdzie byy szczeglne warunki) z ca brutalnoci, w szybkim tempie zniszczona zostaa spoeczna i ekonomiczna baza realnego socjalizmu, uruchomione zostay procesy pierwotnej akumulacji kapitau. Polski mechanizm kontrrewolucji powielony zosta skutecznie w innych krajach socjalistycznego obozu. Powysze zdaje si uzasadnia przekonanie autora, e polska perspektywa na pierwszy rzut oka do wska w rzeczywistoci jest wystarczajco szeroka, aby niektre cenne elementy spucizny teoretycznej R. Luksemburg wystpiy z du wyrazistoci. A oto kilka fragmentw tej spucizny w tej perspektywie. Kwestia polska Kontrowersyjne stanowisko w kwestii polskiej wprowadzio R. Luksemburg na midzynarodowy szczebel ruchu robotniczego. Jest ono doskonale znane i zwszcza na tym sympozjum zbdne byoby przypominanie okolicznoci, celw wysunicia przez dziaaczk swych 246

tez w tej kwestii, ich uzasadnie oraz wczesnych (pepesowskich, Kautskiego, Lenina) i pniejszych ich krytyk. Wiadomo, e krytycy mieli bardzo wiele racji. Rzadko jednak bywa tak, aby pogldy ludzi wybitnych w sprawie wysoce skomplikowanej wyczerpyway j i byy w penym swym zakresie albo suszne, albo bdne. Analizujc na przeomie wiekw kwesti polsk R. Luksemburg dosza do wniosku, e nie ma jej i nie bdzie tak w sensie silnego ruchu narodowego dcego do odbudowy niepodlegego pastwa polskiego, jak te w sensie samej tej odbudowy. Polska klasowa (buruazyjna) musiaaby bowiem powsta wbrew prawom ekonomicznym kapitalizmu i imperializmu. Nie miaoby te ekonomicznego i politycznego sensu utworzenie niepodlegej Polski socjalistycznej (izolowana nie mogaby istnie, a zwycistwo midzynarodowej rewolucji socjalistycznej utworzyoby wielonarodowe wsplnoty)262. Historyczny bieg wydarze zaprzeczy wszystkim tezom. R. Luksemburg popenia tu niewtpliwie szereg bdw; dostrzegli je ju wspczeni, a pniejsze pokolenia krytykw nie zostawiy na dziaaczce suchej nitki w tej kwestii. Tymczasem, w dotyczcym losw Polski jej schemacie mylenia byy take suszne elementy. Zawieraa je ju klasowa analiza spoeczestwa Krlestwa Polskiego. Przede wszystkim, R. Luksemburg susznie uwaaa buruazj polsk za kierujc si nie narodowym, lecz przede wszystkim klasowym interesem. Takich zyskw i perspektyw rozwojowych, jakie ta buruazja miaa w wczesnym ukadzie cisego zwizku Krlestwa z rosyjskim imperium nie moga mie w adnym innym. Tote niemal do koca wojny wiatowej odrzucaa ona (w swej wikszoci) pepesowsk koncepcj p-niepodlegoci pod austriacko-niemieckim protektoratem (obawiaa si zwaszcza zabjczej konkurencji przemysu niemieckiego). Orientacja prorosyjska ustpia niepodlegociowej dopiero wskutek zwycistwa rewolucji bolszewickiej w Rosji, ktra zagrozia podstawowemu interesowi buruazji, jej panowaniu i istnieniu. Pena niepodlego uznana zostaa przez ca polsk buruazj za najlepsze z moliwych rozwiza dopiero, gdy rozpada si Austria, a Niemcy po klsce wchodziy w okres niemocy. Wasne pastwo stao si niezbdne jako gwarant panowania klasowego i narzdzie obrony krajowego rynku i produkcji przynajmniej. Do tego te byo potem wykorzystywane. Aby w sprzyjajcych warunkach zewntrznych moliwy by sukces rewolucji, kontrrewolucji albo ruchu narodowowyzwoleczego, konieczne jest stworzenie masowej armii politycznej. Mog j wystawi tylko liczne klasy nisze: proletariat, chopstwo i miejskie drobnomieszczastwo. Kadr oficersk kadego radykalnego ruchu stanowi zwykle jaki odam inteligencji. R. Luksemburg susznie stwierdzia, e (i dlaczego) inteligencja (zwaszcza mode pokolenie) jest nonikiem idei narodowej. Susznie uwaaa, e inteligencja ma charakter drobnomieszczaski, blisza jest w swej masie klasom posiadajcym (ktrych jest naturalnym klientem) ni ludowi. Jednoczenie lekcewaya j i obawiaa si jej wpywu na proletariat. Ten ostatni uwaaa R. Luksemburg za podatny na hasa narodowe. Obawiaa si, e patriotyzm zaciemni klasow wiadomo robotnikw, odcignie ich od wasnych celw klasowych, podporzdkuje buruazji i jej celom. Tote robia co moga, aby ich na te hasa uodporni.
262

U podstaw tych tez lea jak wiadomo okrelony stosunek R. Luksemburg do narodu. Widziaa ona w nim historycznie przejciowy, w Europie miniony ju niemal etap rozwoju ludzkoci. Analiza stanowiska dziaaczki w kwestii narodowej i krytyk tego bya przedmiotem mojej pracy Wok pogldw ekonomicznych R. Luksemburg (Warszawa 1972) oraz innych. [W tym tomie: zob. artyku pt. O teoretyczno-ekonomicznym podou dwudziestoletniego sporu midzy R Luksemburg a Wodzimierzem Leninem w kwestii narodowej przyp. red.]

247

Chopstwo uwaaa za mas prymitywn, konserwatywn, narodowo rozbudzon, mogc by jednak manipulowan i wykorzystan przez kapita przeciw socjalistycznemu proletariatowi. W najkorzystniejszych nawet warunkach najbardziej nawet masowy ruch opozycyjny nie moe zwyciy bez przywdztwa. Grup przywdcz bya w Krlestwie (take w Galicji) PPS. R. Luksemburg zwalczaa t parti jako drobnomieszczask, suc obiektywnie podporzdkowaniu polskiego proletariatu buruazji. Odzyskanie przez Polsk niepodlegoci rzeczywicie byo wynikiem historycznego przypadku (ktry R. Luksemburg teoretycznie dopucia, ale si z nim powanie nie liczya). Klska wojenna i rewolucja spoeczna we wszystkich trzech pastwach zaborczych stworzyy warunki do podjcia lecej na ulicy wadzy i odbudowy pastwa. Niepodlego zrealizowa patriotyczny zryw robotnikw, chopw, drobnomieszczastwa, ogromnej wikszoci narodu pod przywdztwem PPS. Ta ostatnia jednak bardzo szybko (na danie Pisudskiego) zrezygnowaa z budowy Polski ludowej i oddaa wadz buruazji. R. Luksemburg bya pewna, e buruazja potrafi zapewni sobie wadz w niepodlegej Polsce take, gdyby taka przypadkiem powstaa, cho nie ona staa na czele ruchu wyzwoleczego i miaa racj. Od pocztku uznaa PPS za parti, ktra wykorzysta patriotyzm mas, aby podporzdkowa je buruazji, pomoe tej ostatniej uj wadz i take miaa racj. Uznaa (w 1918 roku) za prawdopodobne, e patriotyzm ten wykorzystany zostanie przeciw zwyciskiej rewolucyjnej Rosji i tak si stao (zrobi to w Polsce przywdca PPS Pisudski). Moe nie warto byoby przypomina tu tych znanych skdind spraw, gdyby nie to, e scenariusz z 1918 roku powtrzy si w Polsce w 1989 roku. Oczywicie, mutatis mutandis263.
263

Dokadniej proces ten wyglda nastpujco: punktem wyjcia byo sabnicie ZSRR i jego kontroli nad pastwami satelickimi. W Polsce awanturnicza polityka ekonomiczna ekipy Gierka spowodowaa zaamanie gospodarcze i wybuch spoecznego niezadowolenia. Represje dodatkowo skompromitoway wadz i otworzyy dostp do robotnikw i pracownikw opozycyjnym grupom inteligenckim. Pod hasem demokratycznej reformy socjalizmu robotniczej i pracowniczej samorzdnoci, poszerzenia demokracji, podniesienia poziomu yciowego itd. inteligenccy doradcy opanowywali stopniowo robotniczo-pracownicz Solidarno, wic si jednoczenie coraz cilej z zagranicznymi (kapitalistycznymi) centrami politycznymi. Zwycistwo wyborcze Solidarnoci w czerwcu 1989 roku tej wanie grupie przede wszystkim z Was i nielicznymi robotnikami na okras dao wadz. Solidarnociowa elita okazaa si wkrtce buruazyjn czowk polityczn (kapitau midzynarodowego i nielicznej jeszcze wwczas krajowej buruazji oraz drobnomieszczastwa). Oszukujc ludno pracownicz hasami demokracji i gospodarki rynkowej podja ona realizacj opracowanego przez zachodnich ekspertw (z Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego przede wszystkim) programu zniszczenia ekonomicznej i spoecznej bazy realnego socjalizmu i budowy kapitalizmu. Niszczeniu sektora pastwowego towarzyszya niespotykana w skali i cynizmie grabie majtku spoecznego. Byskawicznie powstaway ogromne fortuny, tworzyy si klasa kapitalistyczna i jej finansowa elita, a z drugiej strony powstawao milionowe bezrobocie i masowa ndza. Wasa i kolejne rzdy, parlament i media, przywdcy Solidarnoci robili wszystko, aby jak najduej utrzyma zudzenia, dezorientacj i bezsi mas robotniczych i pracowniczych. Suya temu, m.in. antykomunistyczna nagonka pod narodowo-klerykalnymi i antyrosyjskimi hasami. Brutalno i ciar transformacji przewayy jednak i w 1993 roku wyborcy odebrali wadz solidarnociowej elicie i dali j postkomunistom wanie, socjaldemokracji i partii chopskiej. Do szybko okazao si, e take socjaldemokracja jest parti buruazyjn. Mniej wprawdzie brutalnie kontynuuje dzi ona program budowy liberalnego kapitalizmu pod nadzorem tych samych co poprzednio central zachodnich. Uwaszcza jednak przede wszystkim swoich, czyli by komunistyczn nomenklatur, co postsolidarnociowe ugrupowania opozycyjne doprowadza do furii. Cho przegray one wybory prezydenckie, pod tymi samymi klerykalno-narodowymi, antykomunistycznymi i antyrosyjskimi hasami, a nawet hasami populistyczno-antykapitalistycznymi, prbuj odtworzy sw dawn armi polityczn, aby odzyska wadz. Gra partii buruazyjnych o gosy mas pracowniczych toczy si bez przeszkd, poniewa lewica socjalistyczna wyraajca rzeczywiste interesy robotnikw i pracownikw, chopstwa i narodu polskiego, praktycznie jako liczca si sia polityczna nie istnieje.

248

W latach 80-tych celem byo oderwanie si nie od carskiej Rosji, jak w 1918 roku, lecz od gwnego kraju realnego socjalizmu po to, aby w wolnej i niepodlegej Polsce zniszczy realny socjalizm i odbudowa kapitalizm. W Polsce Ludowej praktycznie nie byo buruazji, istniao natomiast liczne drobnomieszczastwo. Zadanie podja czowka opozycyjnej inteligencji. W sprzyjajcych warunkach wewntrznych i z pomoc zewntrzn, pod demokratycznymi, a nawet socjalistycznymi (naprawy socjalizmu) hasami przejciowymi, udao si jej zyska znaczny wpyw na niezadowolone masy robotnicze i pracownicze. Rzdzca partia, z nazwy robotnicza, nie potrafia odbudowa swoich wpyww w masach i umocni wadzy. Opozycja przetrwaa represje, zbudowaa wielomilionow armi polityczn w postaci robotniczo-pracowniczej Solidarnoci i na jej czele zdobya wadz. Pod kolejnymi hasami przejciowymi demokracji i gospodarki rynkowej oraz innymi (antykomunistycznymi, antyrosyjskimi, narodowymi, klerykalnymi) przystpia do realizacji opracowanego przez kapita midzynarodowy programu: zniszczenia gospodarki pastwowej, prywatyzacji, czyli rozgrabienia majtku spoecznego, szybkiego stworzenia na tej podstawie klasy kapitalistycznej, zuboenia i obezwadnienia mas pracowniczych. Gdy przeraone brutalnoci, ciarami, skutkami reformy (transformacji systemowej) masy odebray wadz solidarnociowej elicie i odday j postkomunistom, ten sam program (cho ostroniej i mniej brutalnie) zacza realizowa socjaldemokracja. Gdy buruazja powikszy odpowiednio sw si ekonomiczn i polityczn, z pewnoci odsunie na drugi plan ugrupowania drobnomieszczaskie i sama do spki z kapitaem midzynarodowym wemie wadz w swoje rce. Drobnomieszczaski charakter inteligencji; robotnicy i pracownicy za pomoc hase demokratycznych i narodowych wyzuci z klasowej wiadomoci, podporzdkowani wasnym i narodowym interesom, zdradzeni wreszcie; Solidarno w roli dawnej PPS; buruazyjny charakter socjaldemokratycznego zmiennika i zdrada przeze z kolei pracowniczego elektoratu; nowopowstaa buruazja niszczca majtek spoeczny; zalena od obcych i wysugujca si im wadza Oceny i obawy R. Luksemburg potwierdziy si znowu. Jej pesymistyczny scenariusz zrealizowa si w dzisiejszej Polsce w czarniejszej jeszcze wersji: scenariusz kontrrewolucji, pierwotnej akumulacji kapitalistycznej i postpujcej kolonizacji (latynizacji) kraju. Mechanizm rozwoju gospodarczego Nad tym, od jakich czynnikw zaley rozwj gospodarczy kraju, albo na odwrt jego gospodarczy upadek, zastanawiali si ekonomici jeszcze przed Adamem Smithem (merkantylici, francuscy i angielscy przedklasycy). Polska, gdy doszo do jej rozbioru przez Rosj, Niemcy i Austri, bya krajem rolniczym, z pocztkami przemysu manufakturowego. W pierwszych dziesitkach ubiegego wieku przemys (wydobywczy i hutniczy przede wszystkim) silnie rozwin si na lsku. W Poznaskiem rozwin si niemal wycznie przemys obsugujcy rolnictwo. W Galicji brako warunkw rozwoju przemysowego, pozosta ona biednym regionem rolniczym. Prba budowy przemysu (pastwowego na pierwszym etapie), podjta przez autonomiczne wadze Krlestwa Kongresowego, z rnych przyczyn zakoczya si fiaskiem. Dopiero w ostatnich dekadach XIX wieku przemys prywatny zacz si burzliwie rozwija. R. Luksemburg, szukajc decydujcego uzasadnienia dla swego stanowiska w kwestii polskiej, dla strategicznej koncepcji swojej partii, zbadaa mechanizm przemysowego rozwoju Krlestwa. Wrd gwnych czynnikw tego rozwoju za wiodcy uznaa wielki, otwarty dla towarw polskich, a zamknity rosyjsk barier celn przed towarami zachodnimi, rynek 249

zewntrzny. Tak te rzeczywicie byo: rynki wschodnie stay si podstaw eksportowej specjalizacji przemysu Krlestwa, masowej produkcji, ogromnych zyskw i bardzo wysokiej akumulacji. Przemysowcy polscy za zyski z eksportu na wschd kupowali technik z zachodu, co zapewniao postp w produkcji. Bariera celna na towary przycigaa zachodnie kapitay. Siy roboczej byo pod dostatkiem. Wraz z rozwojem przemysu rozwija si take rynek wewntrzny, rozwijao si rolnictwo i przemys obsugujce ten rynek. W wysokim tempie rozwijaa si caa gospodarka. Tok rozumowania R. Luksemburg by nastpujcy: oderwanie si Krlestwa Polskiego od Rosji, powstanie niepodlegej Polski kapitalistycznej, co musiao co najmniej znacznie utrudni dostp przemysu polskiego do rynkw wschodnich i zmniejszy korzyci z nich; sabszy od konkurentw zachodnich, nie byby on w stanie zdoby nowych, duych rynkw zagranicznych, a utraciby te z pewnoci cz krajowego; grozioby to mu, a w konsekwencji caej polskiej gospodarce, wielkimi trudnociami, wegetacj lub nawet upadkiem. Tej pesymistycznej prognozie ekonomici z PPS i narodowego odamu buruazji przeciwstawiali prognoz optymistyczn. Twierdzili oni, e nie rynki zagraniczne, a rynek wewntrzny jest normaln podstaw rozwoju przemysowego, take Krlestwa; e po odzyskaniu niepodlegoci rynki wschodnie wcale nie musz odpa; e ich zwenie i spadek zyskw z nich z nadwyk wyrwna szeroki i szybko rosncy rynek krajowy; e wasne pastwo skutecznie ochroni polsk produkcj i rynek przed zewntrzn konkurencj; e w rezultacie gospodarka polska bdzie si nadal szybko rozwija. Po odzyskaniu niepodlegoci, polski przemys i gospodarka nie upady, ale te nie byo ju dawnego, wysokiego tempa wzrostu i obiecywanego przez PPS gospodarczego rozkwitu. Czy wic teoria rynkw wschodnich zostaa sfalsyfikowana czy zweryfikowana pozytywnie? Niepodlego nie moga by sprawdzianem przeciwstawnych pogldw w penym zakresie, gdy rzeczywiste warunki Polski midzywojennej odbiegay od zaoonych przez obie strony sporu. Byy jednak sprawdzianem dostatecznym. Cho teoretycznie nie musiao tak by, rynki wschodnie odpady zupenie. Cay oparty na nich mechanizm rozwojowy (wysokie zyski, wysoka akumulacja kapitau krajowego, import zachodniej techniki, dopyw zachodnich kapitaw) przesta dziaa. Na rynki zachodnie moliwy by niemal wycznie eksport surowcw i pwyrobw. Rynek wewntrzny, na ktrym z pomoc pastwa okopa si przemys polski, by szczupy i mao dynamiczny. Zacofana technika i organizacja dodatkowo obniay zyski i ograniczay akumulacj kapitau. Wobec miernych zyskw, a wysokiego ryzyka (nie wiadomo byo, jak dugo pastwo polskie w ogle si utrzyma) dopyw kapitaw zagranicznych by niewielki264. Z wielk trudnoci i wielkimi kosztami, ktre zapaciy klasy pracujce, Polska midzywojenna unikna losu, ktry szykoway jej Niemcy: zniszczenia przemysu, agraryzacji. Prywatna wasno, kapitalistyczne stosunki ekonomiczne, powizania z midzynarodowym
264

Przyczyny ogromnych trudnoci bardzo czsto podobnie przedstawiali ekonomici buruazyjni i wybitni dziaacze komunistyczni. Jeden z tych ostatnich nastpujco sumowa sw analiz ekonomiczn: Nie ma powodu przypuszcza, aby polityka bloku fabrykancko-obszarniczego moga zapewni prawdziwy rozwj spnionemu kapitalizmowi polskiemu: przemys polski, ograniczony z jednej strony przez wsk podstaw konsumpcji masowej, z drugiej przez konkurencj potniejszych wspzawodnikw, z trzeciej za przez monopol radzieckiego handlu zagranicznego, mg si rozwija tylko powoli i musia by szczeglnie naraony na kryzysy oraz uzaleniony od zamwie rzdowych. (E. Brand, Ekonomiczne momenty w przewrocie majowym i w polityce obecnego rzdu, Warszawa 1927) Po przejciu wadzy w KPP przez sekciarsko-stalinowsk grup mniejszoci analiza Branda zostaa odrzucona jako luksemburgistowska.

250

rynkiem towarowym i kapitaowym nie zapewniy II Rzeczypospolitej istotnego zmniejszenia skali zacofania. Sukcesy gospodarcze, ktre wizay si w tym czasie do jednoznacznie z dziaalnoci pastwa, nie wystarczyy, aby zapewni krajowi bezpieczestwo. Podczas wojny Niemcy pokazay, czym Polska powinna by: dodatkiem do niemieckiej ekonomiki. Powstaa po II wojnie wiatowej Polska Ludowa znalaza si w sytuacji ekonomicznej podobnej troch do sytuacji Krlestwa Polskiego w carskim imperium. Znowu otworzyy si wielkie rynki wschodnie radziecki, innych krajw RWPG, nawet chiski i odpada zachodnia konkurencja. Korzyci z wielkiego terytorium gospodarczego, midzynarodowy podzia pracy w obozie socjalistycznym sprzyjay rozwojowi polskiego przemysu i gospodarki. Nie mogy jednak spowodowa cudu: doprowadzi niewielkiego, wzgldnie zacofanego, zniszczonego wojn, obcionego zbrojeniami kraju do poziomu czowki wiatowej, szybko uciekajcej do przodu. Tym bardziej, e dziaa szereg nie istniejcych w Krlestwie hamulcw. Przede wszystkim, bardzo niewielki by dostp do nowoczesnej techniki i technologii. Za ruble transferowe (walut RWPG) nie mona byo ich kupi, eksport na rynki zachodnie ograniczony zbyt nisk jakoci i nowoczesnoci polskich wyrobw by zbyt may; ponadto Zachd blokowa transfer nowej techniki do krajw RWPG. Zachodnie kapitay do koca lat 70-tych nie mogy albo nie chciay napywa do Polski. Rozwj polskiej gospodarki musia si zatem opiera niemal wycznie na akumulacji wewntrznej i technice socjalistycznej. Dochodziy do tego hamulce specyficzne dla gospodarki centralistyczno-nakazowej (brak silnych bodcw i masowej inicjatywy, nieinnowacyjno, wysoki stopie marnotrawstwa itd.) Jeli mimo to gospodarka polska przez dugi czas szybko (cho gwnie ekstensywnie) si rozwijaa, to byo to zasug wanie jej udziau w wiatowym rynku socjalistycznym, wchaniajcym niemal kad produkcj, oraz wysokiej akumulacji, moliwej dziki niskim i wolno rosncym pacom oraz stosunkowo niewysokiemu (w porwnaniu z udziaem w dochodzie spoecznym klas posiadajcych i kapitau zagranicznego w krajach kapitalistycznych o zblionym poziomie gospodarczym). Mimo wielkiego wysiku i znaczcego postpu, Polska i w tym okresie nie zdoaa wyrwa si ze wzgldnego zacofania gospodarczego. Dystans w stosunku do europejskiej czowki zacz si zwiksza zamiast zmniejsza, co wizao si zwaszcza z nowym charakterem postpu technicznego i technologicznego. Kraje wysokorozwinite uzyskay z tego tytuu przewag niemal niemoliw do nadrobienia przez kraje opnione, cho zdarzay si tu wyjtki. W pocztkach lat 70-tych, w warunkach odprenia midzynarodowego, a jednoczenie pogorszenia si wiatowej koniunktury gospodarczej, otworzy si przed Polsk zachodni rynek kapitaowy i dostpna staa si standardowa, zachodnia technika i technologia. Rzdzca ekipa partyjno-rzdowa (Gierka Jaroszewicza) postanowia wykorzysta wielk szans i unowoczeni polsk gospodark w oparciu o zachodnie kredyty. Masowo budowane nowe fabryki miay spaci te kredyty swoj produkcj (samospata). Tak si jednak nie stao. Zetknicie poprzez kredyty stosunkowo zacofanej, zbiurokratyzowanej gospodarki polskiej, kierowanej woluntarystycznie, a nieudolnie, z centrum, z gospodarkami zachodnioeuropejskimi, zakoczyo si zaamaniem gospodarczym i kryzysem spoeczno-politycznym, a take gospodarczym uzalenieniem Polski od Zachodu (ptla dugu). Byo to punktem wyjcia do upadku realnego socjalizmu w Polsce. Wreszcie, obecny etap: Polska znowu kapitalistyczna. Solidarno bya masowym, demokratycznym ruchem pracowniczym. Jej pierwotnym celem by samorzdno pracownicza, poszerzenie praw obywatelskich i podniesienie poziomu 251

ycia, rwnoprawne stosunki z ZSRR. Niezbdny wzrost efektywnoci ekonomicznej miao zapewni przejcie do wielosektorowej gospodarki rynkowej. Jednake kapita midzynarodowy mia inn koncepcj dla Polski, uzalenionej ode gospodarczo (dugi) i w znacznej mierze ju take politycznie: jak najszybsze zniszczenie dawnego i budow nowego, kapitalistycznego systemu. W rezultacie sterowanych przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy dziaa rzdw solidarnociowych powstaa sytuacja pod wieloma wzgldami podobna do sytuacji Polski po I wojnie wiatowej. Rynki wschodnie, na ktre bardzo znaczna cz polskiej gospodarki bya nastawiona, znowu nagle odpady, do czego polskie wadze istotnie si przyczyniy (np. przejciem na rozliczenie gotwkowe w dolarach, ktrych wschodni partnerzy wwczas nie mieli). Na rynkach zachodnich mona byo lokowa gwnie surowce i pfabrykaty, dla substandardowych, polskich wyrobw gotowych byy one niemal niedostpne. Szereg posuni pienino-cenowych, uzasadnionych walk z (wiadomie spotgowan) inflacj i urynkowieniem gospodarki, zlikwidowa gros spoecznych oszczdnoci i drastycznie zwzio wewntrzny rynek zbytu. Jednoczenie rzd otworzy na ocie ten rynek dla produktw zachodnich, na ktre skierowaa si te wkrtce znaczna cz popytu. Drastycznej redukcji moliwoci zbytu towarzyszyo podnoszenie przez pastwo obcie finansowych przedsibiorstw pastwowych (cen surowcw, energii, kredytu, dywidend, podatkw itp.) Inflacja, ktra z cenowej przeksztacia si szybko w kosztow, dawiona bya restrykcyjn polityk monetarn. Pozbawione rodkw (zyskw i kredytw) przedsibiorstwa pastwowe nie mogy (w swej masie) odnawia i modernizowa aparatu wytwrczego, obnia kosztw, zmienia profilu produkcji, tak aby nie ulec w konkurencji z zagranicznymi koncernami i ich towarami. Wszystko to musiao doprowadzi (i doprowadzio) do gbokiego zaamania produkcji, masowych bankructw, masowego bezrobocia, spadku dochodu spoecznego i poziomu ycia wikszoci ludnoci. Ta zabjcza dla polskiej gospodarki polityka bya tylko na pozr aberracyjna. Z pen wiadomoci rzdzca i wykonujca zagraniczne dyrektywy elita zmierzaa do szybkiego osignicia w Polsce tego, co byskawicznie osignite zostao w byej NRD. Chodzio o doprowadzenie do upadku caego, wielkiego, pastwowego sektora gospodarczego, otwierao to bowiem szerok drog dla jego prywatyzacyjnej grabiey bez spoecznego oporu. Na gruzach tego sektora, nowoczesny przemys, rolnictwo, gospodark ma zbudowa kapita prywatny, przede wszystkim zagraniczny, z zagranicznych rodkw i zyskw krajowych, a wraz z nim najwiksze polskie grupy kapitaowe. W ramach tej strategii zniszczony ju zosta szereg niepotrzebnych bran, inne s drastycznie redukowane. Najlepsze brane i przedsibiorstwa ju przeszy lub wanie przechodz w rce kapitau zagranicznego. Zamierza si wyprzeda po wysokodochodowych take brane o strategicznym znaczeniu dla gospodarki. Rzdzca w Polsce do jesieni 1993 roku elita solidarnociowa, a po niej rzdzca obecnie elita socjaldemokratyczna (koalicyjna partia chopska ma tu inne stanowisko), hoduj z rnych przyczyn (interes przeplata si tu, jak si wydaje, z neofick nadgorliwoci, dyletantyzmem, naiwnoci i zwyk gupot) doktrynie liberalnej (neoliberalno-monetarystycznej). Ju jednak 150 lat temu ta, zrodzona w panujcej wwczas przemysowo Anglii, doktryna zostaa zakwestionowana przez wczesnych, amerykaskich i niemieckich ekonomistw. Rozpoznane zostay ogromne niebezpieczestwa zastosowania si do niej przez kraje opnione w rozwoju gospodarczym. Od tego czasu wiele krajw dzi take rwnie gospodarczo rozwinitych (Japonia, nawet USA, ktre j gosi) odrzuca j w czci lub caoci. 252

W Polsce jest to koncepcja penej kapitulacji wobec krajw wysokouprzemysowionych, zdania si na ich ask i nieask. Nie przyniesie ona krajowi rozkwitu, lecz raczej zrealizuje to, co Polsce grozio w okresie midzywojennym i czego wwczas z trudem unikna. Kapitalistyczna Polska stanie si prawdopodobnie dodatkiem do europejskiej, przede wszystkim niemieckiej, ekonomiki, ubog prowincj, niesuwerenn gospodarczo i politycznie. Buruazyjna elita, a zwaszcza jej cz zwizana z obcym kapitaem, bdzie ya w luksusie, ludno pracujca miejska i wiejska w biedzie, miliony bezrobotnych w ndzy. Fachowcy bd emigrowa, modzie ucieka, jeli bdzie dokd. Powrt do Europy moe si okaza ostatecznym rozwizaniem kwestii polskiej. Warunki budowy socjalizmu i przyczyny jego klski Socjalizm wystartowa historycznie w kraju zacofanym, zniszczonym wojn, osamotnionym, zagroonym godem i interwencj. Zmusio to bolszewikw do szeregu dziaa niezgodnych z socjalistycznymi kanonami. R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej skrytykowaa ich nie tyle za same te dziaania. Niektre uwaaa za bdne, ale celowo lub nawet konieczno innych w szczeglnej, rosyjskiej sytuacji dopuszczaa. Byoby jednak jej zdaniem fatalne, gdyby wszystkie one zostay utrwalone teoretycznie i wniesione do skarbnicy midzynarodowego ruchu robotniczego, o tendencj do czego posdzia bolszewickich przywdcw. W pniejszych latach, do podporzdkowanego moskiewskiej centrali midzynarodowego ruchu komunistycznego wniesione zostay, jako jedynie suszne, wszystkie bolszewickie rozwizania, w tym zwaszcza stalinowskie. Po II wojnie wiatowej, moskiewskie byy scenariusze (zblione i realizowane w tych krajach w tym samym mniej wicej czasie), osona polityczna i wojskowa, przymusowa pomoc i nadzr NKWD. W Polsce tu po wojnie istniao kilka partii niekomunistycznych z duymi tradycjami i wielokrotnie liczniejszych od komunistycznej PPR. Jeszcze te w 1947 roku wydawao si, e moliwa jest polska droga i realizacja polskiego modelu socjalizmu, przewidujcego wielopartyjn demokracj parlamentarn, gospodark trwale wielosektorow, gwarancje praw i wolnoci obywatelskich. Aby uzasadni budow tego, a nie radzieckiego modelu, dziaacze wczesnej Polskiej Partii Socjalistycznej powoali si na R. Luksemburg, jej Rewolucj rosyjsk. Wkrtce jednak zniky wszelkie iluzje, radzieckimi metodami komunici zaczli budowa model radziecki. Alternatywy nie byo, ludzie chcieli normalnie y i pracowa. Jedne cechy systemu (zaleno od ZSRR, reym policyjny, groba kolektywizacji wsi, walka z religi i in.) budziy niech i strach, inne (odbudowa, zagospodarowanie Ziem Zachodnich, uprzemysowienie, masowy awans cywilizacyjny, wzgldny egalitaryzm i in.) byy aprobowane i cenione. Pogodzenie si spoeczestwa z systemem utrudnia powolny wzrost stopy yciowej wskutek ciaru forsownego uprzemysowienia i zbroje. Po mierci Stalina pojawia si nadzieja na usunicie gwnych negatyww systemu i popraw sytuacji ekonomicznej, std masowe poparcie dla Gomuki w padzierniku 1956 roku. W roku 1956 ponownie postawiona zostaa sprawa polskiej drogi i polskiego modelu socjalizmu, znw z (szerokim tym razem) powoaniem si na R. Luksemburg. Gbsze przemiany demokratyczne w partii i pastwie zostay jednak zahamowane i odrzucone. Nie dosza do skutku opracowana koncepcyjnie, a nawet rozpoczta, powana, proefektywnociowa reforma 253

ekonomiczna. W rezultacie, przez nastpnych 30 lat (1958-1988) funkcjonowa centralistyczno-biurokratyczny model starego typu, cho od swego pierwowzoru znacznie agodniejszy politycznie i troch usprawniony ekonomicznie. Polska Ludowa bya od pocztku w nieporwnanie lepszej sytuacji ni Rosja, gdy R. Luksemburg pisaa sw krytyczn broszur. Odbudowaa si szybko po wojnie i rozwina gospodarczo, poziom ycia ludnoci stopniowo wzrasta, bezporednich zagroe z zewntrz nie byo. Nawet jednak w tych warunkach, ujemne cechy modelu radzieckiego zdziaay niszczco. Za najfatalniejsze spord krytykowanych przez R. Luksemburg rozwiza bolszewickich uznawana jest dzi powszechnie likwidacja demokratycznych praw i instytucji totalna i trwaa, jak si okazao, w radzieckim modelu ustrojowym265. Socjalizmu nie da si budowa dekretami uprzedzaa R. Luksemburg w Rewolucji rosyjskiej. Tylko pienice si bez przeszkd ycie ma w sobie moc twrcz, tylko ono jest zdolne wskazywa nowe drogi, znajdowa rozwizania dla tysicy nowych problemw, korygowa nieuchronne pomyki, usuwa schorzenia spoeczne. Socjalizm wymaga ponadto cakowitego przewrotu duchowego w masach: zastpienia instynktw egoistycznych spoecznymi, bezwadu inicjatyw mas, wreszcie idealizmu przezwyciajcego wszelkie dolegliwoci. Niezbdna dla zbudowania socjalizmu dyktatura proletariatu musi by dzieem klasy, musi na kadym kroku wynika z aktywnego uczestnictwa mas, sta pod ich bezporednim wpywem, podlega kontroli caego ogu, wypywa z rosncego politycznego wyszkolenia mas ludowych. Musi by najszersz w historii, socjalistyczn demokracj. Wykluczenie demokracji, w tym wolnoci dla inaczej mylcych, odcina ywe rdo wszelkiego bogactwa duchowego i postpu w kadej dziedzinie politycznej, spoecznej, gospodarczej; zamienia dyktatur proletariatu w dyktatur partii, kliki, w dyktatur w sensie mieszczaskim wadzy jakobiskiej, co musi spowodowa zdziczenie ycia publicznego. Taka dyktatura nie prowadzi do zwycistwa, moe doprowadzi tylko do klski socjalizmu. Te ostrzeenia sprawdziy si w caej rozcigoci take w Polsce Ludowej. Specyficzne cechy i mechanizm modelu radzieckiego zaowocoway tu, m.in. szeregiem gospodarczo-spoeczno-politycznych kryzysw, wspdziaay z zewntrznymi czynnikami w doprowadzeniu do zaamania si ustroju, uatwiy odbudow kapitalizmu. Wykazanie tego wymagaoby przedstawienia i analizy caej historii Polski Ludowej, na co tutaj nie ma, oczywicie, miejsca. Sprbujemy to zrobi przedstawiajc w skrcie, w uproszczonych schematach: a) struktur spoeczestwa realnego socjalizmu, b) jego normalne funkcjonowanie, c) sytuacj kryzysow, d) mechanizm upadku, e) mechanizm restauracji kapitalizmu:
265

R. Luksemburg, jak wiadomo, dobrze rozumiaa, e w fatalnych warunkach rewolucji rosyjskiej, nawet olbrzymi idealizm i niezomna energia rewolucyjna mogy si urzeczywistni nie demokracj i socjalizm, lecz tylko bezsilne, znieksztacone zarodki obojga. Zarzucia bolszewikom co innego: e mianowicie z koniecznoci czyni cnot, utrwalaj teoretycznie sw taktyk i zalecaj j do naladowania jako wzr socjalistycznej taktyki, czym wywiadczaj z przysug midzynarodowemu proletariatowi, z mioci dla ktrego i w imieniu ktrego borykali si i walczyli (por. Rewolucja rosyjska, II wydanie polskie, Pary 1961, s. 187). Bolszewicy zlikwidowali instytucje demokratyczne, aby obroni sw wadz i rewolucj. Wybory przyniosy zwycistwo partiom mieszczaskim, wic rozpdzili parlament. Opozycyjn pras zlikwidowali. Na prb obalenia ich wadzy si odpowiedzieli terrorem. Si zabierali zboe chopom, aby wykarmi miasta. Prowadzili bezwzgldn i okrutn (z przeciwnej strony take) wojn domow. Po paru latach odbudowy rozpoczli intensywn industrializacj; budowa przemysu cikiego i obronnego kosztem robotnikw i chopw przy demokracji nie byaby moliwa, wic zaostrzyli sw dyktatur. Terrorystyczn dyktatur wasn Stalin ozdobi najbardziej demokratyczn konstytucj.

254

a) uksztatowany w Polsce na wzr radziecki system nie by jak chciaa tego R. Luksemburg dzieem klasy robotniczej, nie wynika na kadym kroku z aktywnego uczestnictwa mas, nie podlega kontroli caego ogu, nie wypywa z rosncego wyszkolenia mas ludowych. Nie by dyktatur proletariatu i jednoczenie najszersz w historii socjalistyczn demokracj. By tworem i dyktatur partii komunistycznej, w dodatku podlegej Moskwie. W Polsce (poza do krtkim okresem) w porwnaniu z innymi krajami realnego socjalizmu dyktatur do agodn, a mimo to ze wszystkimi negatywnymi cechami przewidzianymi przez R. Luksemburg. Partia (w istocie jej cise kierownictwo) kierowaa wszystkimi dziedzinami ycia w kraju. Wszystko kontrolowaa, podczas gdy jej nikt nie kontrolowa (poza Moskw, ktrej kontrola miaa jednak zwykle oglny charakter). Musiao to prowadzi i prowadzio do powanych bdw, zwaszcza gospodarczych i politycznych. Kierownictwo dostrzegao je zbyt pno, nie przyznawao si do nich, win zrzucao na co lub kogo, stratami obciao spoeczestwo, drog naprawy znajdowao z trudem. Oderwane od mas trzewiao zwykle dopiero po doprowadzeniu do zaamania gospodarczego lub wybuchu niezadowolenia spoecznego. Nastpowaa zmiana kierownictwa i cykl zaczyna si od nowa. Tak byo w ZSRR za Lenina i Stalina (ktry swoje bdy ukrywa pod stosami trupw), tak te byo w Polsce Ludowej co najmniej cztery razy (upadek ekip Bieruta, Gomuki, Gierka, Rakowskiego i Jaruzelskiego). Wykonawcami dyrektyw centrum byy aparaty (partyjny, pastwowy, gospodarczy, zwizkowy, modzieowy i inne). Wszystkie te aparaty (z gospodarczym wcznie, co przynosio tu najgorsze skutki) miay typowe cechy kadej biurokracji, jak: dziaanie tylko w granicach bezpieczestwa stanowiska i wasnego interesu; brak troski o szerszy, spoeczny koszt i efekt; konserwatyzm i powolno; bezduszno i arogancja w d. Klasa robotnicza bya przedmiotem odgrnych dziaa i manipulacji. Upastwowione zwizki zawodowe byy transmisjami partii do mas. W pastwowych przedsibiorstwach robotnicy mieli niewiele do powiedzenia, nie uwaali wic ich za wasne, ich interesw za wasny interes. Mimo rnych administracyjnych materialnych i moralnych zacht pracowali mao wydajnie. Ich stosunek do pastwa by poza narzuconymi formami raczej obojtny, spoeczne zainteresowanie i aktywno sabe. Chopstwo polskie odyo po rezygnacji wadzy z polityki przymusowej kolektywizacji, z zadowoleniem przyjo pniej likwidacj dostaw obowizkowych. Ceny byy korzystne, ludno wiejska objta zostaa systemem uprawnie i zabezpiecze spoecznych. Produkcja rolna wzrastaa, wie si bogacia, budowaa. Nie miaa natomiast istotnego wpywu na pastwo. Nie miaa tego wpywu formalnie wsprzdzca partia chopska (ZSL), co wywoywao tam frustracj. Istniaa te i miaa swoj parti (Stronnictwo Demokratyczne), niewielk i te tylko formalnie wsprzdzc, drobna prywatna inicjatywa. Jej rozwj by jednak ograniczany i co pewien czas przyduszany ekonomicznie. Rne grupy inteligencji miay rny status spoeczny i poziom dochodw. Pracownicy sfery budetowej administracja, ale take suba zdrowia i owiata niski. Grupy twrcze byy niezadowolone z ograniczonego pola i braku swobody twrczej, z ogranicze kontaktw z zagranic i znacznie niszego ni tam poziomu yciowego. Czci inteligencji humanistycznej dolegay: brak swobd demokratycznych i reym ideologiczny. Koci katolicki wpasowa si w system, ale pozostawa wrogiem komunistycznego reymu jako bezbonego; nie mg szerzej dziaa przeciw

255

niemu take dlatego, e masa wiernych nie czua si szczeglnie dyskryminowana. Wrogami sytemu pozostaway resztki byych klas posiadajcych; b) Tylko pienice si bez przeszkd ycie rodzi tysice nowych form, improwizacji, ma w sobie si twrcz pisaa R. Luksemburg. ycie publiczne pastw o ograniczonej wolnoci jest wanie dlatego tak biedne, tak mizerne, tak schematyczne, tak bezpodne, e przez wykluczenie demokracji odcina ywe rdo wszelkiego bogactwa duchowego i postpu. Bez wyborw powszechnych, bez nieskrpowanej wolnoci prasy i zgromadze, bez swobodnej walki pogldw zamiera ycie w kadej instytucji publicznej, stajc si yciem pozornym, przy czym jedynym elementem czynnym pozostaje biurokracja () ycie publiczne powoli zasypia. Co jest prawdziwe w dziedzinie politycznej, odnosi si take do dziedziny gospodarczej i spoecznej. W Polsce Ludowej byo tak, ale niezupenie, bowiem istniay jednak elementy demokracji. System funkcjonowa nie najgorzej i w rnych dziedzinach odnosi sukcesy. Na skal niespotykan w krajach kapitalistycznych o podobnym poziomie gospodarczym rozwinite zostay opiekucze funkcje pastwa. Nie byo niemal ndzy, nie byo bezrobocia. Moliwoci awansu byy szerokie, a jego warunki czytelne. W padzierniku 1956 roku usunite zostay gwne przyczyny dystansowania si spoeczestwa od wadzy: dranice formy zalenoci politycznej i nierwnoprawne stosunki handlowe z ZSRR, opluwanie i przeladowanie byej Armii Krajowej, bezprawie policji politycznej, walka z religi, przymusowa kolektywizacja i spadek stopy yciowej. Pniejsze fale niezadowolenia spoecznego powstaway nie na tych ju (poza ekonomiczn) podstawach Najgorzej dziao si w gospodarce. Ambitne plany gospodarczego rozwoju przyjmowane przez centrum rozmijay si z moliwociami, zaamyway, byy bronione kosztem redukcji spoecznej konsumpcji. Biurokracja gospodarcza dziaaa rutynowo i marnotrawnie. Robotnicy pracowali niewydajnie wskutek sabej techniki i organizacji, a take dlatego, e pracy byo pod dostatkiem. Wysoka akumulacja podtrzymywaa wzrost gospodarczy, ale efektywno gospodarki bya niska. Std powolny wzrost stopy yciowej ludnoci, czste braki towarowe itd.; c) na wp upiona ludno budzia si, gdy decyzje wadzy uderzay w uznane wartoci duchowe i, przede wszystkim, gdy uderzay w osignity poziom materialny. W 1956 roku spoeczestwo uzyskao szereg swobd demokratycznych, potem ekipa Gomuki stopniowo je ograniczaa; doprowadzio to w 1968 roku do protestu intelektualistw i modziey akademickiej, przy obojtnoci robotnikw. W 1970 roku ta sama ekipa postanowi podnie efektywno gospodarki oszczdzajc na pacach, wymuszajc nowymi normami wzrost wydajnoci pracy i podnoszc ceny; wywoao to robotniczy wybuch na Wybrzeu, ktrego z kolei nie popara modzie i inteligencja. Rosnca represyjno systemu, walka wewntrzna w partii, krwawa pacyfikacja robotnikw skompromitoway jednak ekip Gomuki. Nastpna ekipa Gierka staraa si odbudowa wi z masami, zapewniajc przede wszystkim wzrost stopy yciowej. Nieodpowiedzialna polityka gospodarcza wywoaa kopoty; braki towarowe raz jeszcze sprbowano zaata podwyk cen. Spowodowao to kolejny wybuch robotniczego niezadowolenia. Spoeczestwo sympatyzowao z robotnikami Ursusa i Radomia, dezaprobowao brutalne represje, a inteligencka opozycja wspomagaa represjonowanych. Jak wida, zasadniczy mechanizm falowa i stopniowego sabnicia wizi partii z masami by do prosty: ambitny plan gospodarczego centrum jego niepowodzenie i wynike std trudnoci gospodarcze prba przezwycienia tych trudnoci kosztem mas spoeczny wybuch 256

drastyczne jego stumienie kompromitacja partyjno-pastwowego kierownictwa zmiana kierownictwa i ustpstwa, gwnie ekonomiczne, na rzecz ludnoci. W 1980 roku, gdy mechanizm ten zadziaa znowu, nie byo rodkw na przekupstwo ekonomiczne. Prba modernizacji polskiej gospodarki w oparciu o zachodnie kredyty skoczya si zaamaniem gospodarczym i ptl dugu. Kryzys spoeczny, ktry wwczas wybuch, poruszy masy i nabra charakteru politycznego. Powstaa masowa organizacja opozycyjna Solidarno. Dla opanowania kryzysu spoecznego, zniszczenia Solidarnoci i przezwycienia nastpnie kryzysu ekonomicznego, nowa ekipa kierownicza ucieka si do stanu wojennego, cakowicie kompromitujc tym parti komunistyczn w oczach bardzo znacznej czci spoeczestwa; d) stan wojenny w Polsce, skdind bardzo agodny, trwa kilka lat, adnego jednak z gwnych problemw nie rozwiza. Mimo spenienia ich gwnych warunkw, kraje kapitalistyczne odmwiy dalszych kredytw, na pomoc gospodarcz ZSRR te nie mona ju byo liczy. Nie udaa si prba zrwnowaenia rynku i zgromadzenia wasnych rodkw na rozwj w drodze podwyki cen i obniki realnych dochodw ludnoci. Mimo pewnej poprawy gospodarczej nie powrcio spoeczne poparcie. W kocu lat 80-tych powstay szczeglnie niekorzystne warunki zewntrzne: ZSRR ponis i uzna sw klsk polityczn, techniczn i ekonomiczn w konfrontacji z USA i wiatem zachodnim. Pierestrojka zaamywaa si, Zwizek Radziecki rezygnowa z czci swego imperium. W tej sytuacji wczesne polskie kierownictwo partyjno-pastwowe postanowio dopuci opozycj do wspwadzy, z zachowaniem jednak przewagi partii komunistycznej. Ugoda zakoczya si polityczn katastrof; w demokratycznych wyborach PZPR utracia wadz na rzecz solidarnociowej czowki politycznej. Ten kocowy kryzys realnego socjalizmu w Polsce by, jak wiadomo, procesem do skomplikowanym. Zoyy si na czynniki wewntrzne i zewntrzne w swoim splocie. Wszystkie w ten czy inny sposb zwizane byy jednak z negatywnymi mechanizmami ustroju radzieckiego typu. Dlaczego wikszo spoeczestwa odwrcia si od partii i systemu realnego socjalizmu, nie chciaa go broni? Bo to partia sama budowaa ten system i rzdzia nim samowadnie ponoszc tym samym ca odpowiedzialno. Chciaa czsto dobrze, ale popeniaa powane bdy, stale te same niekiedy, co byo nieuchronnym wynikiem wyczenia istotnego wpywu i kontroli ogu, ktra by te bdy korygowaa, zanim przyniosyby wielkie szkody, w formach konstruktywnych, a nie destrukcyjnych. Dziaaa biurokracja, ycie spoeczne nie pienio si bez przeszkd, jego twrcze moce nie mogy si ujawni. Nie mg nastpi i nie nastpi konieczny dla trwaoci socjalistycznego systemu cakowity przewrt duchowy w masach; instynkt spoeczny nie zdominowa egoistycznego, inicjatywa mas nie przezwyciya bezwadu, idealizm przezwyciajcy wszelkie przeszkody widoczny w latach powojennej odbudowy i masowego awansu spoecznego cakowicie si wyczerpa, a socjalistyczne wyszkolenie mas, mimo nieprzebranej liczby szkole i zmasowanej propagandy okazao si nike. Dlatego wikszo spoeczestwa uwierzya opozycji, obiecujcej to wszystko, co socjalizm mia da, a czego nie da swobody obywatelskie, demokratyczn wadz, nowoczesn gospodark, europejski standard yciowy i jeszcze wicej: wolno gospodarcz, wasno prywatn, przestrze dla ludzi z inicjatyw. Solidarnociowa czowka polityczna nie mwia jeszcze wtedy o kapitalizmie, lecz o demokracji i gospodarce rynkowej; e) po przejciu wadzy czowka ta zacza szybko likwidowa realny socjalizm, tworzy i pomnaa klas kapitalistyczn, budowa kapitalistyczne stosunki spoeczne. Ludzie pracy 257

dugo nie dostrzegali niebezpieczestwa. Zachowanie rnych klas i grup spoecznych w tym okresie ujawnio ca sabo obalonego systemu. Ujawnia si, przede wszystkim, ogromna wewntrzna sabo niepodzielnie przez dziesiciolecia rzdzcej krajem i spoeczestwem awangardy klasy robotniczej. Robotniczy charakter PZPR utracia ju dawno udzia robotnikw w niej, zwaszcza we wadzach, by niewielki. Bya to gwnie partia biurokratycznej nomenklatury. Wadza zawsze demoralizuje, a wadza nieograniczona demoralizuje nieograniczenie. W miar odrywania si partii od mas, ktrym miaa suy, jej dziaacze coraz czciej suyli wasnym interesom wasnej karierze i dochodom. Po okresie Gomuki, ideowo bya w PZPR coraz rzadszym zjawiskiem. ycie ideologiczne w partii zamaro, pozostay puste formy. Ekipa Gierka by czysto pragmatyczna, chodzio jej o gospodarczy rozwj kraju, ktry legitymizowa wadz i zapewnia jej utrzymanie. Ostatnia ekipa Rakowskiego i Jaruzelskiego bronia socjalizmu do specyficznie (m.in. inicjujc proces uwaszczania nomenklatury i tak si tym zmczya, e wadz oddaa. W rnych krajach postkomunistycznych rne byy i s losy byych partii rzdzcych. PZPR sama si rozwizaa, cilej mwic zmienia zarwno nazw, jak i ideologi zarwno formalnie, jak i faktycznie. Staa si socjaldemokracj w europejskim sensie: bez marksizmu, bez socjalizmu jako celu, stojc na gruncie demokracji i gospodarki rynkowej, a w istocie kapitalizmu i gotow pomaga w jego budowie przy zachowaniu wraliwoci spoecznej, w budowie kapitalizmu nowoczesnego, cywilizowanego, z ludzk twarz. Partyjna nomenklatura, zwaszcza gospodarcza, bya fachowa, powizana ze sob, miaa te nieze kontakty zagraniczne. Nie zawahaa si wykorzysta tych atutw w konkurencji z dziaaczami zwyciskiej opozycji. Szybko wczya si w procesy rozgrabiania wasnoci spoecznej, ktr poprzednio zarzdzaa. Ona te jest gwn, jak si wydaje, baz spoeczn i materialn SdRP. Partia umownie komunistyczna bya zwornikiem spoeczestwa realnego socjalizmu, jedyn organizacj, ktrej wolno byo artykuowa i realizowa interes oglnospoeczny, i ktra, lepiej czy gorzej, to jednak robia. Gdy PZPR upada, spoeczestwo rozpado si na odrbne grupy, gotowe realizowa swj interes kosztem innych. Niektre grupy znalazy szybko politycznych przedstawicieli swoich interesw. Dawna inicjatywa prywatna i nowa (nienomenklaturowa) buruazja miay ju sw reprezentacj w postaci caej niemal solidarnociowej elity politycznej, realizujcej kapitalistyczn transformacj wanie. Chopi mieli do wyboru parti wywodzc si ze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego sfrustrowanego chopskiego sojusznika PZPR, ktry porzuci j w decydujcej chwili, dziki czemu elita Solidarnoci moga utworzy swj rzd i drobne ugrupowania zwizane z Solidarnoci. Mimo to wie poniosa i ponosi ogromne straty w efekcie transformacji. adnych obrocw nie mieli robotnicy i pracownicy Pastwowych Gospodarstw Rolnych, ktre zostay zlikwidowane, ani chopo-robotnicy, ktrzy wkrtce stracili prac w przemyle. Reprezentacji swych rzeczywistych interesw nie ma klasa robotnicza, nawet a moe zwaszcza wielkoprzemysowa. Robotnicy tworzcy Solidarno domagali si demokracji przemysowej udziau w zarzdzaniu przedsibiorstwami pastwowymi, a nawet wspudziau w rzdzeniu pastwem. Zwyciska czowka buruazyjna zacza od razu niszczy pastwowe przedsibiorstwa, zwaszcza wielkie, odpowiednio dobranym zespoem rodkw gospodarczo-finansowych. Robotnikom zaproponowaa niewielkie pakiety akcji ich zakadw pracy w zamian za zgod na ich prywatyzacj, czyli sprzeda mienia spoecznego za misk soczewicy. Alternatyw byy zwykle bankructwo i likwidacja przedsibiorstwa. Ch stania si prawdziwym, 258

prywatnym wacicielem, choby drobnym, i strach przed bezrobociem (wzrost od zera do blisko 3 milionw w cigu kilku lat) spowodoway, e robotnicy nie bronili zaciekle pastwowych, czyli niczyich zakadw pracy. Czsto potem nic nie dostawali, a prac tracili. W doprowadzeniu robotnikw do stanu zupenej dezorientacji, niemal utraty przez nich klasowej wiadomoci i solidarnoci, przeksztaceniu ich z klasy dla siebie, jak w jakim stopniu jednak przedtem byli, w worek kartofli, ogromny udzia miao robicie ruchu zwizkowego i samorzdw robotniczych i pracowniczych. Haniebn rol odegrao tu i odgrywa nadal kierownictwo zwizku zawodowego Solidarno, niewiele lepsza jest druga, postkomunistyczna centrala OPZZ. Obie popieraj budow kapitalizmu i podtrzymuj wrd robotnikw drobnomieszczaskie zudzenia, na przykad, e kapitalistyczn prywatyzacj mona zastpi powszechnym uwaszczeniem spoeczestwa i zbudowa kapitalizm ludowy. Urzdnicy i caa sfera budetowa, z emerytami i rencistami wcznie, to grupa tradycyjnie spoecznie najsabsza. Nie ma ona swej politycznej reprezentacji i faktycznych obrocw. Jej akcje protestacyjne kierowane przez dziaaczy zwizkowych na faszywe tory nie przynosz rezultatw, tote paci ona bardzo wysokie koszty transformacji. Do obrzydliwa jest w tym procesie rola znacznej czci inteligencji, z ludu pochodzcej i w Polsce Ludowej wyksztaconej. Grne jej warstwy zwizay si z Solidarnoci i weszy potem w skad solidarnociowej elity. Inteligencja jest wraliwa na sowa i wartoci demokratyczne, nie lubi kategorii klasowych i sabo rozumie spoeczno-ekonomiczne mechanizmy; jest dyletancka poza swoim zawodem. Std jej gwna masa daa si atwo zwie demokratycznym hasom opozycji i dotd nie moe poj, o co naprawd chodzio i co si w kraju stao. Rozmaite grupy fachowe prawnicy, lekarze-specjalici, profesorowie wyszych uczelni otrzymay moliwoci bardzo wysokich dochodw przy obsudze procesw transformacji i bogaccych si warstw spoecznych, co traktuj jako nalen rekompensat za wzgldnie niski standard w poprzednim systemie. Bior oni jednak jak najbardziej czynny udzia w likwidacji spoecznych zdobyczy realnego socjalizmu, takich jak bezpatna opieka zdrowotna, owiata, ksztacenie, nie przejmujc si zupenie degradacj wikszoci polskiego spoeczestwa. Tak (w wielkim uproszczeniu) wyglda spoeczestwo Polski do niedawna Ludowej. Walory i wady teoretycznych konstrukcji R. Luksemburg Omwione zostay trzy spord teoretyczno-politycznych konstrukcji R. Luksemburg te, ktre w wietle polskich dowiadcze okazay si, naszym zdaniem, szczeglnie wane i sprawiy, e ich autorka bya w najnowszej polskiej historii cigle od nowa obecna. Byo tak nie dlatego, e pogldy R. Luksemburg byy bezbdne gdy nie byy. Wemy choby jej analiz ekonomiki Krlestwa Polskiego. Bya ona zasadniczo trafna. R. Luksemburg przecenia jednak trwao wczesnej sytuacji i wynikajcych z niej tendencji, nie docenia kontrtendencji i moliwoci zmian; niesusznie wprost z ekonomiki wyprowadzia stosunek rnych grup spoeczestwa polskiego do sprawy niepodlegoci; socjalistycznemu proletariatowi przypisaa to, co jej zdaniem byo suszne, czyli wasn wiadomo i pogldy w kwestii polskiej i narodowej. Mona stwierdzi, e R. Luksemburg mylia si take w rozmaitych sprawach, we wszystkich swych pracach teoretyczno-politycznych z Akumulacj kapitau, Kryzysem socjaldemokracji i

259

Rewolucj rosyjsk wcznie. Wykazywaniem tego, z du krytyczn inwencj, polityczn namitnoci, czsto z wol i przesad, zajmoway si pokolenia krytykw luksemburgizmu. Ju jednak w tak przez pepesowcw i potem komunistw krytykowanym Rozwoju przemysu w Polsce, R. Luksemburg podja niezwykle wan kwesti oglnych warunkw, czynnikw, mechanizmu rozwoju ekonomicznego Krlestwa. W celu jej zbadania skonstruowaa i zastosowaa oryginalny model ekonomiczny, z kwesti rynku w centrum. Kady model teoretyczny jest uproszczony, pozostajc jednak niezbdnym narzdziem analizy skomplikowanej rzeczywistoci. Jest dobrym narzdziem, jeli trafnie wyodrbnia gwne elementy rzeczywistoci, a wrd nich wiodcy uruchamiajcy inne i prawidowo rozpoznaje zwizki przyczynowo-skutkowe midzy nimi. Taki model pozwala wiele (cho nie wszystko) wyjani z tego, co si dzieje, oraz przewidzie, co si dzia bdzie, dopki w badanym obszarze rzeczywistoci nie zajd istotne zmiany. Jeli takie zmiany zajd, model musi by odpowiednio zmieniony, albo nawet zastpiony innym, w ktrym, np. inny element bdzie wiodcym ogniwem i inaczej ksztatowa si bd zwizki. Model ekonomiczny R. Luksemburg by dobry, pozwoli jej wycign szereg susznych wnioskw. Mg by take jaki widzielimy zastosowany z powodzeniem w analizie sytuacji ekonomicznej, warunkw i perspektyw rozwoju Polski midzywojennej. Mona te byo sensownie si nim posuy w analizie sytuacji i czynnikw rozwoju Polski Ludowej, a moe te okaza si przydatny dla wyjanienia istotnych problemw odbudowywanej obecnie Polski buruazyjnej. Prawdopodobny te jest szerszy walor tego modelu jego przydatno w analizie czynnikw rozwoju innych krajw w okrelonych sytuacjach. Podobnie jak z prac, ktra otworzya teoretyczno-polityczny dorobek R. Luksemburg, byo te z prac, ktra go zamkna: Rewolucj rosyjsk. I tu pogldy dziaaczki nie byy bezbdne. W szeregu konkretnych spraw (na przykad powtrnych wyborw parlamentarnych w wczesnej Rosji i w ogle zawierzenia wyborom rozstrzygnicia kwestii rewolucji) bolszewicy mieli racj, niektre ich rozpoznania i rozwizania miay walor dla warunkw rewolucji w ogle. Istotne byo jednak to, e R. Luksemburg podja w tej pracy niezwykle wan kwesti ogln: warunkw, czynnikw, mechanizmw budowy socjalizmu. Zastosowaa, jako narzdzie analizy, okrelony model makrospoeczny z kwesti demokracji socjalistycznej w centrum. Wnioski, do jakich dosza na tej podstawie, mwiy co bardzo istotnego o warunkach, jakie musz zosta spenione, aby mg powsta socjalizm, nie za co innego, system zdolny do efektywnego dziaania politycznego, spoecznego i ekonomicznego, do utrzymania si w bezlitosnej konfrontacji i osignicia historycznego zwycistwa nad kapitalizmem. Nie widziaa dostatecznych warunkw do tego w Rosji, dostrzegaa niebezpieczestwa, ktre mog doprowadzi do kompromitacji i upadku pierwszej wielkiej, praktycznej prby realizacji socjalizmu. Prowadzio to potem jej uczniw do podania w wtpliwo socjalistycznego charakteru stalinowskiego budownictwa w ZSRR, std tyle nienawici i zacitoci w zwalczaniu luksemburgizmu przez Stalina i stalinowcw. Zawarty w Rewolucji rosyjskiej analityczny model budownictwa socjalistycznego wykazywa jak widzielimy sw przydatno w rnych kolejnych okresach, w analizie stalinowskiego i poststalinowskiego (realnego) socjalizmu. Nie przynis korzyci praktycznych, bo komunistyczni krytycy rozwiza radzieckich byli zbyt sabi, szybko tak czy inaczej zostawali spacyfikowani. Mona wykaza, e take inne prace teoretyczno-polityczne R. Luksemburg, np. Reforma socjalna czy rewolucja, albo Akumulacja kapitau, take zwieray konstrukcje modelowe, na podstawie ktrych udawao si autorce dostrzec bardzo istotne czynniki i mechanizmy rzeczywiste. 260

Tworzenie modeli teoretycznych, zwykle bardzo interesujcych i stanowicych dobre narzdzie analizy, byo cech jej wybitnej umysowoci. Jednake abstrakcyjne modele kryj w sobie zasadzki. Nie mog by na og odniesione wprost do rzeczywistoci. Aby ich zastosowanie mogo przynie dobre rezultaty praktyczne, musz by one skonkretyzowane. Konieczne jest zejcie na niszy szczebel abstrakcji poprzez wzbogacenie modelu o bardziej szczegowe zaoenia. Zaniechanie tego prowadzi czsto do bdu faszywie umiejscowionej konkretnoci (O. Lange). R. Luksemburg jak czsto bywa wrd teoretykw miaa skonno do przenoszenia swych modeli i wnioskw z nich wynikajcych zbyt bezporednio na rzeczywisto, co prowadzio j do zbyt uproszczonych, niekiedy wrcz nietrafnych wnioskw i rozwiza konkretnych 266. Konkretyzacji, ktrych moga i powinna dokona sama R. Luksemburg, czego jednak z tych czy innych przyczyn nie zrobia, powinni byli dokona jej zwolennicy. Rzadko jednak prbowali to zrobi. Przeciwnicy polityczni dziaaczki podwaali wnioski praktyczne i na tej podstawie odrzucali, jako bdn, jej teori. Dlatego konstrukcje R. Luksemburg nie stay si tak skutecznymi narzdziami analitycznymi, jakimi by mogy. W szerszej dalszej perspektywie Trzymalimy si dotd do rygorystycznie polskiej perspektywy. To, co dziao si w Polsce, dziao si jednak take w rnych wariantach w innych krajach. Wemy jako przykad kwesti narodow. R. Luksemburg baa si hase i ruchw narodowych, zdolnych, jej zdaniem, rozbi proletariat, podporzdkowa go wasnej buruazji, a nawet przeciwstawi rewolucji. Lenin nie ba si tego, widzia w ruchach narodowych dynamit zdolny rozsadzi carsk Rosj i uatwi tam zwycistwo rewolucji proletariackiej. Widzia te moliwo zdobycia przez proletariat, a cilej komunistw, przywdztwa w ruchach narodowowyzwoleczych, co mogo prowadzi do powstania narodowych pastw socjalistycznych jednoczcych si potem albo cile wsppracujcych ze sob. Rzeczywisto okazaa si wielostronna i skomplikowana. Bolszewicy zwyciyli w Rosji, zdobyli wadz na wikszoci terytorium byego imperium carskiego, powstao te kilka narodowych pastw kapitalistycznych, wrogich ZSRR. Potem Stalin terrorem siejc mier i nienawi przeksztaca narody Zwizku Radzieckiego w jeden nard. W czasie II wojny wiatowej leninowskie pogldy wydaway si wspaniale potwierdza: powstay kraje demokracji ludowej, potem komunistyczne Chiny, kierowany przez komunistw ruch narodowowyzwoleczy zwycia w rnych punktach globu. Nikt nie spodziewa si, e kwestia narodowa pokae jeszcze swe drugie oblicze, to ktre straszyo i przed ktrym ostrzegaa R. Luksemburg. Gdy ZSRR zacz przegrywa rywalizacj z USA i wiatem kapitalistycznym, kwestia narodowa znowu okazaa si nagromadzonym przez dziesiciolecia dynamitem. Wybuch rozsadzi tym razem system stworzony przez ZSRR. Buruazyjna opozycja wysuna hasa oglnodemokratyczne, w tym narodowe, atwo przeksztacone nastpnie w antyrosyjskie, antyradzieckie, antysocjalistyczne. Kwestia narodowa
Autor tego opracowania rozwaa szczegowo t spraw w swych publikacjach Spr wok pogldw ekonomicznych Ry Luksemburg (Warszawa 1972) oraz Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg (Warszawa 1989). [W niniejszym zbiorze: zob. zwaszcza artyku pt. O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau Ry Luksemburg przyp. red.].
266

261

uatwia wchonicie NRD przez RFN, zwycistwo si buruazyjnej kontrrewolucji w krajach batyckich, Polsce, Czechosowacji (ktr nastpnie podzielia). Najtragiczniejsze, jak dotd, efekty przyniosa w Jugosawii, rozsadzajc i niszczc ten kraj. Zachcani i popierani przez kapitalistyczn zagranic demokratyczni dziaacze wykorzystali tam narodowociowe rnice midzy od lat wsplnie yjcymi i pracujcymi ludmi, aby przeciwstawi ich sobie wzajem. Dawne narodowe antagonizmy i ambicje przywdcw zamiy wiadomo klasow, ludzie pracy posuchali buruazyjnych przywdcw i zaczli si wzajemnie mordowa. Socjalistyczna Jugosawia rozpada si na mae pastwa narodowe, niektre wkrtce ju kapitalistyczne. W tym samym kierunku ewoluowaa sytuacja w ZSRR. W wikszoci nowopowstaych niepodlegych pastw narodowych doszli do wadzy dziaacze buruazyjni i uruchomili analogiczne do polskiego programy budowy kapitalizmu. Haso Ojczyzny Rosji byo tym, ktre pozwolio niemal bez oporu ludnoci obali parti komunistyczn i system radziecki, w krtkim czasie rozgrabi ogromny majtek spoeczny, szybko stworzy potne grupy kapitaowe w tej ojczynie proletariatu. Cig dalszy napisze najblisza historia. Ostatnie dziesiciolecie wykazao jednak w dramatyczny sposb, ile racji miaa R. Luksemburg w swych obawach i ostrzeeniach przed narodowymi hasami i ruchami. Podobnie byo z jej zastrzeeniami i ostrzeeniami przed bolszewickimi metodami budowy i bolszewickim modelem socjalizmu. Wszdzie pastwowa gospodarka, kierowana z centrum metodami administracyjnymi, okazywaa si mao elastyczna, nieinnowacyjna, wysoce marnotrawna. Ludzie pracy nie uwaali pastwowych przedsibiorstw za wasne. Nie uwaali te za wasne pastwa kierowanego przez biurokracj, nie liczcego si z nimi i ich potrzebami, czsto wrcz im wrogiego. Gdy wadza centralna zachwiaa si, cay system si rozpad. Masy nie broniy ani fasadowych rad, ani pastwowej gospodarki. Obiecujc pracownikom udziay w prywatyzowanym majtku pastwowym, bya partyjna nomenklatura sama ten majtek grabia i budowaa nowy system dla siebie kapitalizm i adnymi demokratycznymi wyborami nie da sobie swych zdobyczy odebra. * Stan dzisiejszy jest obrazem druzgoccej klski, moe jednak nie do koca, historycznej prby socjalizmu zapocztkowanej w Rosji. Nadal istnieje i na gruncie nowej polityki ekonomicznej szybko rozwija si gospodarczo Chiska Republika Ludowa. W byym Zwizku Radzieckim, Polsce i innych krajach postkomunistycznych ludzie pracy dostrzegli niesychane oszustwo i coraz lepiej rozumiej, co im kapitalizm naprawd przynosi i przyniesie. Tam, gdzie radykalna lewica nie zostaa rozbita, albo zdoaa si odbudowa i ma ju znaczn baz spoeczn, w sprzyjajcych warunkach moe doj do odbudowy socjalizmu. Wtpliwe, by mogo sta si tak w Polsce, kluczowe znaczenie ma jednak Rosja, a tam zasadniczy zwrot wydaje si, mimo wszystko, moliwy. Pocztki nowego ustroju byy nadzwyczaj cikie, ofiary poniesione przez zwykych ludzi kolosalne. Potem milionami trupw obciy konto socjalizmu stalinizm. Poststalinowski realny socjalizm by ju bardziej ludzki. Pojawiy si programy reform politycznych i gospodarczych. Kierunek zosta susznie okrelony: demokratyzacja i podniesienie efektywnoci ekonomicznej. Celem by socjalizm demokratyczny. Pierwsze prby reform w ZSRR nie byy udane, w niektrych z mniejszych krajw obozu socjalistycznego poczyniony zosta jednak znaczny postp. Olbrzymi nacisk wiata kapitalistycznego doprowadzi tymczasem do upadku caej formacji. 262

Realny socjalizm udowodni, e moe istnie i dziaa system spoeczny bez klas posiadajcych, czyli e socjalizm nie jest utopi. Udowodni take, e moe przynosi ludnoci pracujcej rosnce korzyci. Nie udowodni, e moe osign przewag ekonomiczn i techniczn nad kapitalizmem, a zwaszcza nad kapitalistyczn czowk. Przyczyn by tu nie tylko niski poziom wyjciowy, ale take negatywne cechy radzieckiego modelu polityczno-spoecznego i gospodarczego. Socjalizm, jeli odrodzi si po dramatycznej klsce, musi by inny: demokratyczny, nowoczesny, wysoce efektywny. Jednym z warunkw, aby mg taki powsta, jest gbokie przeanalizowanie caej dotychczasowej jego historii, popenionych bdw rnego rodzaju, przyczyn klski. Nie moe si przy tym obej bez signicia take do R. Luksemburg, do jej teoretycznej i politycznej spucizny, a take jej niezomnej wiary w socjalizm. Imi Ry Luksemburg zwizao si historycznie z pomarksowskim rozwojem myli socjalistycznej, z krytycznym spojrzeniem na rewolucj rosyjsk i trosk o jej przyszo, z upart walk komunistw przeciwko stalinizacji ruchu, wreszcie z prbami przeksztacenia realnego socjalizmu w system demokratyczny i efektywny. Zwie si ono na pewno w kolejnym etapie z odnow socjalizmu po klsce jego wypaczonej interpretacji i realizacji, z jego odrodzeniem, z powstaniem w miejsce kapitalistycznego systemu nierwnoci i wyzysku, panowania i podwadnoci, bogactwa i ndzy systemu naprawd godnego czowieka jako twrczej i spoecznej istoty. Nadal wic aktualna pozostaje opinia Radka sprzed kilku dziesicioleci: Ra Luksemburg to wcale nie jest sprawa przeszoci to dopiero sprawa przyszoci.

263