Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
1 .1 . L .2 . 1 .3 . 1.4. 1 .5 . 1. 6. 1 .7 . 1.8. 2 .L . 3.I. 3 .2 . 3 .3 . 3 .4 . 4 .1 . 5 .1 . 5 .2 . 5 .3 . 5 .4 . 6 .1 . 6 .2 . ' 1 .L . 1 .2 . 8 .1 . 8 .2 . 8 .3 . 8 .4 . 8 .5 . 9 .1 . 1 0 .1 . L 0 .2 . 1 1 .1 . 1 2 .L . L 2 .2 . 1 3 .1 . L 3 .2 . 1 3 .3 . 1 3 ,4 . 1 4 .1 . L 4 .2 . 15.1. 16.1. 1 7 .1 . I7 .2 . 1 7 .3 . 1 8 .1 . 1 9 .1 . L9.2. 1 9 .3 . 20.L. 2 L .L . 2 2 .L . 2 2 .2 . 23.t. 24.1.
EL ACENT O / F ONETIC A L A DECL INACION (C u1?) NOR ( Qu i n ? ) , Z ER (Qu?), ZE IN -1 ARTICULO DETERMINADO/ INDETERMINADO --'= DEM OST R,AT IVOS PRONOI{BRES PERSONA].ES ( se r ) IZ AN EL ORDEN DE LAS PAI,ABRAS ' :NONGO( A) ( De d n de?) TOS NT]MEROS EN EUSKERA Z ENBAT ( Cu n to / C untos?) NON? ( D n d e ? ) ' EGON ( e sta r , haber) NOREN ( De g u i n ? ) , N OR TZU R E N (D e qui nes?) .NOREKIN ( Co n g u i n?) _ NORENT Z AT ( Pa r a qui n?) NOL A ( C m o ? ) / N OLA K O(A ) (C no?) EL PART ICIPIO < < - T A>: nekatuTA POSPOSICIONES: m a hai ON D OA N )' CI' ADRO DE POSPOSIC ION E S '._Z ER ORDU DA? ( Ou hora es?) ( e sta r ARI IZ AN ...-endo) ( te n e r ) EDUKI No RK ( Ou i n ? ) , NoR TZU K (Qui nes?) HAU /.HON E K NI ,/ NIK' < < - ( r ) IK> PART IT IVO: L A PART ICUL A < ( BA- > ( Cu n d o ? ) NOIZ Z AIT Z AT Z KT T / ( A q u i n ? ) , NORI N OR TZU R I ( A q u i n e s ? ) I UKAN ( h a b e r , te n e r ) PESO, CAPACT DAD... Z ERT ARM O? ( Pa r a gu?) : <<-T(Z)E K O> ET ORRI ( ve n i!) NONDIK ( De d n d e ? / P or dnde?) l^ .- l l JOAN ( ir ) | \. ( A NORA dnde?) r ( a n d a r ) IBIL I Z ERT ARA? ( A q u ? ) : <<-T(z)E R b) EL ORDEN DE LA OR;ACION EL ORDEN DE LA ORACION Eto r r l e to r T zEN etorri K o / / IZ AN ( n a iz) / UKAN (dut) L E,RI,Z ( Co n q u , por medi o de qu?) sa r tu DA / sa r tu DL Z ER ORDUT AN2 ( A qu hora?) NOA / iIOATEN ARI NAIZ BEST EA ( e l o tr o ) / B E S TE B A T (otro) DE,OSTRATIVOS DECLINADOS L A F ORM A IM PERSONA I: i kusten DA ,1, '\ a )-" ( n o p o d er) (poder) ! EZ IN IZ AN A H A I IZA N / Z ERGAT IK? ( Po r g u?) : E TA ,/ (-I,A K o>> ORACIONES CONDICIONALES: <(BA->> ORACIONES COMPLETIVAS: <<-LA> / <<-NIK)> / <<-I(z) EKO) '
'-t -
5-
a-
6"t-
" {'1,
lL-
\ :- -
- USO DE LA DECLINACION - CASOS DE LA DECLINACION - PRONOMBRESPERSONALES . PRONOMBRESINTERROGATIVOS Y <<BATZU>) - DECLINACION DE <<BAT>> - ADVERBIOS DE LUGAR
4 ,^ I'J
a
rD
n ska...). " 1
s l l a ba s: ta l s f l a ba s: [a ] s f l a ba s: [a a l . , 5 s l l a ba s: [a a a l ORACIONES NEGATIVAS: En las fonticos segn el auxiliar comience Ios canbios fonticos ms frecuentes: +- -- - -- ---- --------+ eZ+N t I ez eZ+Z f ez eZ+D . ez eZ+G ez +-------------------+
oraciones negativas tienen lugar algnlnos cambios por un sonido u otro. He aqul un breve esguema de
Por ejemplo:
lt etxeAN : ? EN casa . etxeTfK: - DESDE casa rtxRA : - A casa Cada sufijo tiene una deterrinada funcin, y constituye un <(caso)>. Para nombrar los diferentes casos se empJ-eanlos prononbres interrogativos empleados para preguntar por ellos. Por ejernplo: NOR (Quin?), NON (Dnde?), NONGO(De dnde?), NORA (A puede emplearse cualquiera dnde?), etc. Cuando existe ms de un interrogativo, de ellos, pero normalnente se utiliza el de uso rs frecuente. plural o Cada caso puede tomar tres formas distintas segrln vaya en singular, indeterminado. Por ejenplo: ZER (Qu?) N ON (D nde?) Sing .: et x eA + etxeA N ( la c as a) (en Ia casa) , Plur.: etxellK (Ias casas) (en l as casas) etxeE TA N ' . Ind. : etxe (casa) (en casas) , etxeTAil
1.3. NOR (Qu,n?), ZER (Qi?), TEtNlCut?) NoRes eI caso bsico, ya que eI resto derivan de 1; y eI ms sencillo, pues no lleva sufijo alguno. Basta con aadir eI artlculo a ]-a palabra que deseamos declinar.
+--------------+ i Sing. : -A ! i Plur.: -AK | I rnd. : -f | +- - - - -- - - - - - - - - -+ r etxeA: Ia casa, umeA: el nio(a) etxeAK: Ias casas, rmeAK: Ios nios(as) . bi etxe : dos casas, ume bat: un nio(a)
Los nombres propios no llevan van siempre en la forma indetentrinada, es decir, (A + A -> artfculo: ifon, Mikel, etc. Cuando la palabra en <<A>, sta se pierde termina A ) . P o r e j e n p l o: neska + -A -> neskA, neska + -AK -> neskAK. Cuando las palabras van solas se dicen sieipre Por ejemplo: con artlculo. umeA: o i o , m a fi iA : mesa, kafetegi A : cafeterl a...
Los casos se colocan siempre aI final de]- sintaqma o unidad fornada por el nombre y adjetivo. Por ejemplo: -, o etxeA : ra casa las casas etxeAK: ' etxe zuriA: Ia casa blanca Las casas blancas etxe zuri A K :
-En -eugke-ra--d--ar-tl.culo-detern-inado-no-.,siempre-equivale-al--de1-castellano. e j ernplo: Ha u n a h a iA d a : Esto e s UN A mesa. ARTICULO INDETERMINADO: El artlculo va siempre indeterminado y/o y gnero. adjetivo ca r e ce de Pal a basta con decl i narl os correspondiente. Po r e je n p lo :
detrs aadi r
del eI
nombre sufi j o
f
I
E a
-
t_
B AT
i _ _ : 1:1 _ i k u t xa b a te AN u r t e b a tzu T AN
ogi ogi
BAT : u n p a n , ume txi ki B A T: un ni o pegueo. BAT Z U: u n o s panes, ume txkj - B A rzU : unos ni os taberna bateE tA : a un bar zul o bateTIK : por un aguj ero
pequeos.
: e n u n a ca ja : en unos aos
r
f_ I
t'-<
1.5. DEHOSTRATMOS( t
L o s d e m o str a tivo s s e e m p l e a u n d e n o str a tivo , va n la d e tr s del nombre y/o adj eti vo p a la b r a pi erde eI artcuIo. y carecen de gnero.C uando
+------ - - - - +
HAU
qP T
r
FT
FI
e r In e HAU: e ste n i o , etxe zuri !l A U : esta casa bfanca. , u m e HORI: e se n i o , etxe zuri H OR I: esa casa bl anca. , u m e HURA: a q u e l- n io, etxe zuri H U R A : aquel l a casa bl anca. etxe ' r In e HAUEK: e sto s ni os, , u m e HORIEK: e so s ni os, etxe u m e HAIEK: a q u e llo s " , etxe zuri zuri zuri H A U E K : estas casas bl -ancas. H OR IE K : esas casas bLancas. H A IE K : aquel l as
I
a---t
1-
yo t I ,
elI a,
ello
i
IZ AN e s e I e q u iva le n te al verbo <<ser>> del casteLl ano,
+---------+
NAIZ N A IZ Y o soy estudi ante. ' Ni ika slea . Zu gaztea ZARA ZAR,A T eres j oven. Ho r i txiki a hura DA DA E se es pequeo. gu GAR.A Gu ez GARA hemengoak N osotros no somos de aqul . . Z u e k n o rtzu ZA R E TE ? ZARETE zu ek vosotros qui nes soi s? h aie k DIRA E stos no son feos. ' Ha u e k e z D IR .A i tsusi ak +---------+ <<IZAN>> AUXILIAR: El verbo IZAN se emplea tambin como auxiLiar. He aqul e s q u e m a y a lg u n o s e je m p lo s d e e ste uso: + -- - - - - - - - - - - - - - - - - ---- Ni Blb o n b izi nai z i " Y o vi vo en B i l bao I
un breve
i___:1_::_:=__::T:i_::::________i
' . Ni T o lo sa n b izi NAIZ Etxe r a jo a n DIRA
Yo no vivo en B*bao
c)
N E GAT M S:
( Su je to
i EZ -
a u xil i ar
I compl emento
IV E R B O])
i---------------+
i -:i ;;i l ]
| - ET AKO |
i_ _ j:li9 _ i L a ( e ) se e m p le a co n p a la b r a s d o s f o r m a s:
de
,i:l
j -t
Gr
-l
a)
b)
N O NGO_ - A( K) BilboKO nutilA MendiKO zuhaitzAK GeIETAKO ateAK KomuneKo leihoA itxi N O NGOA( K) : Esta fo r n a p r o vie n e NONGOA zara? MadrIeKOA naiz NONGOAKdira? MendlKOAK dira Hau igandeETAKOA da
l>r
: EI chico de Bilbao. : Los rboles del monte. : Las puertas de las habitaciones. : cierra 1a ventana del retrete. de la primera: etxeKo (ate)A -> etxeKOA. : De dnde eres? Soy (eL) de Madrid. : De dnde son? son (Ios) del monte. : Este es e1 de los dondngos.
=!
r-
:r
IJ :r :lf
GI
.-)G
ehun berrehun hirurehun laurehun bostehun seirehun zazpirehun zortzirehun bederatzirehun nila
l-l
-------;;;
"*..." [DA]) entre centenas y decenas. Por ejeryIo: "; "";";;;";1-,it.'.ara,do ETA (se pronuncia 101 Ehun ETA bat [ehundabat] 496 Laurehun ETA laurogeitanasei 682 Selrehun ETA lauroqeitabi 501 Bostettun ETA bat
3.2 TENBAT (Cunb / cuntac?)
En euskela los nmeros se colocan sienpre delante de1 nornbre y/o adjetivo, salvo BAT, gue se pospone (ver 1.4.), y BI, gue puede ir en ambas posiciones indistlntamente. He aqul algunos ejeiplos: txakur BAT : rn perro : una casa etxe BAT BI ume / ume I : dos niflos BI ohe / ohe BI : dos camas HIRII egun : tres dfas LAU nahi : cuatro mesas SEI kutxa gorri : seis cajas rojas : diez nios nuevos IlAllAR ume berri bien el Los nmeros en euskera pueden eryIearse si con_ y sln- artfculo, significado varfa. Por ejemplo: HIRS mutil : tres chicos : los tres chicos HIRL ruutilAK ZAZPI kale : siete calles : las Siete Calles ZAZPI KaIeAK HIRU ohe gorri_ : tles camas rojas HIRU ohe gorriaK : Ias tres camas rojas Para preguntar se enplea eI interrogativo <<ZENBAT: Cunto(s)?>, y Ia pala.bra a Ia que aconpafla va sienpre en Ia forma indeterminada. Por ejemplo: ZENBATrutil_ daude zure ikasgelan? : Cuntos chicos hay en tu clase? ZENBATjende_ bizi da hemen? : Cunta gente vive aqul? 3.3. NON? (Dncle?) <<en> del EI caso NON (Dnde?) equivale aproximadamente a la preposicn He aquf un esquela: castellano. +--------+ Sing.: komunEAN:en eI retrete, etxeAN: en casa. i -(e)AN ! Plur.: komunETAN: en log retretes, kaIeETAli: en las calles. | -ETAN I N.Pr . : Par is EN: e n P a r l s , B i l b o N : e n B i l b a o , I r u n E N : e n l r n . i - ( e) N I +--------+ parntesis en La (e) entle tereinadas rlnicanente se emplea con palabras consonante. Los nonbres propios toman la forma <<-(e)N>. Por otra parte, este caso puede emplearse tambin para expresar Ia nocin de tiempo (ver 9.1.). Por ejemplo: igandeAN: (en) el donlngo, IarunbateAN: (en) el sbado... Existen tres adverbios de lugar que declinados en eI caso NON son: +-- - - - - - - - - - + HEr,fEN I ilosu ez dago HB{EN : ilosu no est agul. i Nor dago HOR? : ouin est ahf? iH oRi IrAN Amaia IiAN bizi da : Amaia vive aIlf. i i +-----------+
l"*-.-"-"o-i*"
-"-"-;;;-;-;;lt;;:t;;;l-
t ='l
FI
.-l tFr
ta
!
_1 t ,-',;r'r ,,ll
;t
sr!
hura gu zu ek h aie k
ZAUDETE DAUDE +----------+ He agul algunos ejemplos de EGON empleado con eI sentido Ez DAGO o g ir ik : N o H A Y pan. Ho r e z DAGO e ze r : Ahl no IIAY nada. Hemen liburu bi DAUDE : A qui H A Y dos l i bros. Hor hiru kutxa DAUDE : A hl H A Y tres caj as.
Ni p o zi k N A GO Non ZAUDE orain? Jon komunean DAGO Oso nekatuta GAUDE Pr e st ZA U D E TE ? Ez DAUDE etxean
: : : 3 : :
Y o estoy contento. D nde ests ahora? Jon est en el bao. E stamos muy cansados. E sti s preparados? N o estn en casa. de <<haber>>:
de
NOREN + -KIN
---------------!
S i n g.:
Dlrr? .
N . P r.:
i i i
Un e AR E K IN : con el ni o, muti l A R E K IN : con eI chi co. u m e EKIN : con l os ni os, muti l E K IN : con l os chi cos. ,Ia so n eR E K IN : con Jasone, JonE K fN : con Jon. se obti enen coltn1go con con con con 1 (el 1a) nosotros (as) vosotros (as) el l os (as) a parti r de Ios P OS E S IV OS (ni re):
Los pronombres
p e r so n a L e s
rr
?II
I
(Panquln?) 5.2. NORENTZT
Este esquema: caso se obtiene +---------i NoREN + -TZAT
-I
aadiendo eI
sufijo
<<-TZAT)> al ---------+
un
T
-I I
__________l_::------Sing.: PIur.: N.Pr.: i i i -ARENT Z AT -ENT Z AT -( r ) ENT Z AT i i ! u n e ARENT Z AT : para eI ni rl o, neskA R E N TZA T: para l a chi ca. Un e ENT Z AT : p a ra l os ni os, neskE N TzA T: para l as chi cas. Jo SURENT Z AT : para Josu, K arl osE N TZA T: para C arl os. se obti enen a parti r de l os P OS E S IV OS (ni re):
a
-rI
rI
L o s p r o n o m b r e s p e r so n a le s +-------------+
5.1. EL PARflCTHO t-TA>: nelatuTA El o un particpio. A NOLA puede responderse con un adverbio, un adjetivo He aqul participio o <<-L>>. se fo:rna aadiendo al verbo (<-TA>> o <<-DA>> si termina en <<-N>> un esquena: I i apurtu egin + + -TA -TA
+-- ---- --- Gaur oso nekatuTA gaude : Hoy estamos muy cansados. Ho r i a p u r tu T A d a g o : E so est roto. Ho r i txa r to e sa n DA dago : E so est rnal di cho. Ha u h ilDA d a g o : Este est muerto. parti ci pi os pl ural a Ios fr e cu e n te Un error co n siste en aadi r el artl cul o puede tomar dos formas < < - T A> . En e fe cto , c r e a d o s m e d ia n te en castel Lano, el parti ci po (cansado n o a si e n e u skera. H e aquf unos ej ernpl os: / ca n sa d o s) i BIEN MAL * Hauek apultuTAK Hauek apurtuTA daude. Estos estn rotos daude * Ez daude anaituTAK No estn terninados Ez daude amaiatuTA.
---------|
+ nahaiAREN + mahai_
gainean gainean
I I
sobre sobre
i_______TT]:I___g:::::i_____i
oheA u.neA rmeAK Josu
aulkj- BAT ate HORI
sobre-rasmesas
la la
mesa nesa
(seres ani mados) o bi en de seres i nani mados segui dos C u a n d o se tr a ta d e p e r so n a s ejemplos: Veamos algunos de un demostrativo o nuneral, eL caso NOREN no se puede odtir.
: Est debajo de Ia cana. : Est junto aI nio. : Est entre los nios.
4.2. CUADRODEPOSPOS'C'OTVES
He aqul +-----------+ ONDO i I u n cu a d r o a te co n la s p o sposi ci ones a Ia puel ta, rns habi tual es en el caso N ON : ONDOAN: ju n to N IR E ON D OA N : j unto a ml .
m a h a i GAINEAN: so b r e l _a mesa, JonE N GA IN E A N : sobre Jon. m a h a i AZ PIAN: b a jo l a mesa, ZU R E A ZP IA N : debaj o de ti . etxe AURREAN: delante de casa, JonEN AURREAN: delante de ,Ion, e txe AT Z EAN: d e tr s de casa, GU R E A TZE A N : detrs de nosotros, Z UEN ART EAN: e n tr e vosotros, l agunE N A R TE A N : entl e l os ami gos. ka jo i BARRUAN: d e n tro del caj n, etxe B A R R U A N : dentro de casa. e txe T IK KANPO: fu e r a de casa, gel aTIK K A N P O: fuera deL cuarto. NIRE EZ KERREAN: a mi i zda., JonE N E ZK E R R E A N : a Ia i zda. de Jon. AnaREN ESKUINEAN: a la dcha. de Ana, NIRE ESKUINEAN: a mi dcha. p ueden decl i narse en otros casos: : l a (botel l a) de enci ma de l a mesa. : Los de del ante de A ndoni . : V amos a dentro! : Ios zapatos de debaj o de l a cama.
7.1. ZERORDU DA? (Quhon es?) Las horas en euskera siguen eI siguiente esquema: + - - - - - - - - -1.00 ORDUb a tA( K) 1.00 (oRDUbat -AK 2 . OO ORDUb iAK 2. O 5 ( o R D U b i ETA bost -AK 3.00 h ir u r AK ( h i r u 3. 10 ETA hamar -AK 4.00 la u r i\K 4. 15 ( ] a u ETA LAURDENAK 5.00 b o stAK 5. 20 ( b o s t ETA hogei -AK 6.00 se iAK 6. 25 ( s e i -A K E TA hogei tabost 7.00 (zazp za zp iAK 7 .3 0 T'E R D IA K ) 8.00 zo r tziAK (zoxtz! 7 .3 5 GU TX IA GO ) -A K hogei tabost (bederatzi ) 9.00 b e d e r a tziAK 8 .4 0 GUTXIAGO -A K hogei 10.00 (hamar h a m a r r AK 9 .4 5 GUTXIAGO ) -A K LA U R D E N 11.00 (hanai ka h a m a ikAK 1 0 ,5 0 GUTXIAGO ) -A K hamar (hamabi ak ) -A K bost 12.00 h a m a b iAK 1 1 .5 5 GUTXIAGO +---------_______ En e u ske r a p a r a in d ica r < < y c uarto> se empLean otras dos fol mas surgi das c u a d r o po r a n a lo g la co n e l r e sto : zazpiAK ETA LAURDENAK zazpiAK ETA LAURDEN_
de l a
del
'
i' i
t-----------
H e a q u l u n e sq u e n a d e lo s cambi os sufri dos por l os verbos, segn su termi naci n, a I a p l i c a r le s < < -( T ) Z EN> > : +- - - - - - - - - + Ve r b o s te r L in ados en: -N , -S T. -Zl , -X I, -S TU , -ZTU . | < < - T EN> > i El r e sto . i < < - T Z EN> i +- - - - - - - - - + - N , - TU, - I se p ie r d e n : egi (n)ten, har(tu)tzen, i kas(i )ten. - T SI, - T xI p ie r d e n j ai tsi -j ai sten, -TzI, 1 a < < T >> 3 utzi -uzten, i txi -i xten. -KI, -4 , - 8 , - O n o va r la n : j ai ki tzen, botatzen, betetzen.
c.lr
FI
EDI'KI +-------------+ nik DAI' ( Z ) KAt zuk DAtt (Z) KAzu hark DAU(Z) KA guk DAI' (Z) KAgu zuek DAU( Z ) KAzu e haiek DAU( Z ) r \Ate +-------------+ Dentro de1 verbo va
Nik kotxe bat DAUKAT Hor DAI]KAZU Nork DAUKA dirua? Ez DAUKAGU asti.rik Hor DAUZKAZUE lfburuaK Nortzuk DAUZKATE? incluido eI conplemento
: : : : : :
Yo tengo un coche. Ahl (1o) tienes. Quin tiene el dinero? No tenemos tienpo. Ahl tenis los libros, Qunes los tienen?
de ah1 que varle segrln el
GI
(lollos),
8.2. NORK (Quin?), NORTZUK (Qutns?) En euskera existen dos tipos de sujetos, NOR y NORK, lo cual suele ser fuente de frecuentes confusiones, debido a que en castellano esta diferencia no existe. Cmo sabremos, pues, cul de los dos debemos usar en cada caso? Como notma, utilizaremos et caso NORK con los verbos transitivos (EDUKI), e9 decir, gue aqullos en los adens del sujeto que realiza Ia accin existe un objeto gue la recibe. Con los verbo intransltivos (IZAN, EGON,BIZI IZAN...), tr cambj.o, usaremos el caso NOR. veanos un ejenplo:
Andoni_ kotxean dago : Andoni. est en eI coche. AndoniK kotxea dauka : Andoni tiene coche. +----------+ S i n g .: umeAK: el nj.o, mutiIAK: eI chLco. i - AK i
Dlrr . |
ts .\l
--r.F
-Er
N . Pr . :
i - ( e) K +----------+
utreEK: Ios nlflos, mutiIEK: Ios chicos. AnaK: Ana, .tonEK: iIon, InesEK: Ins.
dauka : : : :
JJ
FI
Zer dauka JoneK? iloneK tifusa NorK dauka ura? AnaK dauka Ume HORf_ gaisorik dago gme HORREK gripea dauka
iQu tiene ilon? ifon tiene tifus. Quin tiene el agua? La tiene Ana. Ese nilo est enfermo. Ese niIo tiene gripe.
t
y los demostrativos declinados
D E MOS TR ,A TIV OSIJL / +-----------+ HONEK ste, sta, esto -se, sar' eso HORREK aquI, aqulla, aquello IARK HAI'EK TIORIEK HAIEK
rf
t I,
11a, e1lo
+ -- - - - - - - - + NIK osaba bat daukat Amerikan GUK ez daukagnr astirik Mutil altu IIARK ez dauka karnetik Gela HORREK ez dauka leihorik
+-----------+ : Yo tengo un tfo en Anrica. : Nosotros no tenemos tienpo. : Aquel chico alto no tiene carnet. : Esa habitacin no tlene ventana.
indeterrinada
y se emplea
casi
exclusivamente
en
In de t . :
I -(r)IK
+---------?
diruRIK,
urIK,
txakurrlK,
denboraRlK...
Ez dauka diruRIK / Ez dauka diruA' Badaukazu urIK? / Badaukazu urA? Ez dago ez astiRIK, ez gogoRIK
: No tiene dinero / No tiene EL dinero. : Tienes agua? / Tenes EL agna? : No hay ni tiempo, ni ganas.
8.5. LA PARTICUI-A tBA-t cuando se desea resaltar Ia propia afirmacin se emplea eI prefijo <<BA-D, gue eguivale aI <<sl> y al <<ya>del castellano. por ejenplo: BAdaukazu lekurik? Bai, BAdaukat : (ya) tienes sitio? Sl, ya tengo. BAdauzka giltzak? Bai, BAdauzka : ya tiene las llaves? Sf, ya las tiene. BAdago-,ogiriL2-Ez-ez4ago ) hay pan? Nor- no-hy.-:-;(-ya -_B A d a kizu ze r ordu den? : (Y a) sabes gu hora es?
t t
t
f
zAr.zo
ZATO ZAIGU ZATZIJE ZATE
GUSTATU zait AHAZTU zazkit IR U D ITU zai t KOSTATU zaigu GALDU zazkzu FALTA zaie
: : : : : :
me ha gustado. se me han ol vi dado. rne ha pareci do. nos ha costado. se te han perdi do. Ies fal ta que segn Ia
L a s fo r m a s d e I p lu r a l se o b tie nen aadi endo <<ZK I>>.Obsrvese tambi n varl a. P or ej empl o: f o r m a q u e to m e e l ve r b o p r j.n cip a l e 1 si gni fi cado Asko g,ustaTu zait : Me ha gustado mucho. i Asko q u sta T Z EN za it : Me gusta mucho. ,'f (,. Ez zalo ondo--irudiTU : N o l e ha pareci do bi en. Ez zao ondo irudifrPt : N o 1e parece bi en.
+----------+ i -ARr
| -lrlT
i
I
N. Pr. :
aI honre. u m e ARI: al ni o, gi zonA R l : gi zonE l : u m e El: a l os ni os, a l os hombres. ,JonI: a Jon. An a RI: a A na, X abi errl : a X abi er, pal te, mucho, I ntese , i . que
L L f
r
L
.---1
+----------+ f , a ( r ) s Io se e m p le a co n p a la bras tenLi nadas en vocal . P or otra l a s o ra cio n e s e n la s q u e a p a r e ce el caso N oR I eI verbo varl ai N i r e la g u n b a tf a sko g u sta tu zai o : A un ami go ml o Ie ha gustado G u r aso Ef e z za e g u sta tze n : A l os padres no l es gusta. PRONOI{BRES PERSONA],ES + - - -- - - - - - + +- -- - --- --+ NIRI GU R I a nosotros (as) an i i i i Z IIRI ZIIE T a vosotros (as) a ti I i i i H A IE I a Il os (as) H ARI a I, 1 1 a , e llo i i i I +- -- -- --- -+ +---------+
L_
L_ L-
Nik e z D U T ezer nahi Z e r n ahi D U ZU ? M ike L e k egi n D ITU Dirua behar DUGU Z e n b a t behar D ITU ZU E ? Ha u e k ez D U TE bal i o
: : : : : :
Y o no gui ero nada. Qu gui eres? Los ha hecho Mi kel . N ecesi tamos di nero. cuntos necesi ti s? E stos no val en.
= 9
;;;;;;-;";;;; JoTpo""to. como NAHr rzAN (querer) y BEHAR rzAN conjugan con UKAN y forman una unidad con eI verbo que les precede: +----------------------+ Hau EGIN NAHI dut i I Quiero hacer esto. Ez dut hau EGIN NAIII No quiero hacer esto. I i +-- - - - - - - - -
(necesitar)
se
,r.FT
,t
,,Ft
.t7!
t
rlI
t- I ll
.J
12.1. PESO, CAPACTDAD... En euskera eI peso y Ia capacidad se expresan segn el siguiente esguena: en primer lugar se indica la cantidad, seguida de Ia materia en Ia fonna indeterrtinada, es decir, (CANTIDAD sin artlculo - MATERIA):
L IT RO T T ERDf e sn e KILO ERDI saga!_ HIRS LITRO ur DOZENA ERDI arraultze EHUN GRAIiIO txorizo : : : : : y medi o de l eche. Li tro Medio kilo de rnanzanas. Tres l i tros de agua. Media docena de huevos. Cien glanos de chorizo.
n )-1
,f r-l
.)]-l
:1
lZZ
(tun qu?): t-T@EKOt ZERTARAKO? (Para qu?) Ios verbos toman la forma <<Para responder a Ia pregunta ZERTARAKO
T ( Z ) E K O > , q u e p r o vie n e d e < < - T ( Z ) E + K O>. P or ej enpl o: ZERTARMO nabi duzu? ifaTEKO : Para gu 1o quieres? Para comer. ZERTARjMO behar duzu? IdazTEKO : Para qu 1o necesitas? Para escriblr. Asko falta zaizu anaiTZEKO? : Te falta nucho para teminar? Nik ez dut ikasTEKO balio : Yo no valgo para estudiar. I l l
13.1. ETORRI(venlr)
1
zu hura 9u zuek
haiek
+-- - --------
BaNATOR Nondik ZATOZ? Norekin DATOR? Berehala GATOZ Berandu ZATOZTE Ho r ie k ez D A TOZ, al a?
: : : : : :
Ya vengo. De dnde vienes? con quin viene? Enseguida venimos. vens tarde. Esos no vienen, o qu?
l-l
+----------? Adverbios: HEI{ENDIK: desde N O NDfK za Eo z? .fo n e n e txe T IK N O NDIK za to zte ? Au to p ista T lK Ura mendiETATIK dator Jon HANDfK dator
rf )f -,:
q
zoAz
Ni etxera NOA Nora ZOAZ? BaDOA Nora GOAZ? Norekin ZOAZIE? Horiek ez DOAZ
Y o me voy a casa. A dnde vas? S e va / Y a va. A dnde vanos? Con quin vais? E sos no van.
lARiLi. (a-)-allf !0884: (a) ahl : A dnde vas? Voy al retrete. : i vamos a l as S i ete cal l es! : A dnde va: a P arl s o a B erl l n? : Tenemos que ir aIIf.
14 1 IBILI (andar) ++
NI
Ez NABIL oso ondo NO]- a Z AB ILTZA ? Ko txe a txarto D A B IL Berandu GABILTZA NondiK ZABTITZATE NON DABILTZA umeaK?
: : : : : :
+------------+
N o ando muy bi en. C mo andas? El- coche anda mal. Andamos tarde. P or dnde andi s? D nde andan 1os ni os?
pASADo: se emplea o..ir"ro;;;;-;;;;;;;;;;;;;;;;l------P R E SENT EHABIT UAL : "'Se a fla d e < - T(z)E N >> al pal ti ci pi o
F U TURo : Se co n stlu ye a a d ie n d o <-K o (-Go)>
(ver a1 parti ci pi o.
7.2.).
t-
E
L
b
I
ll
H
h
_l
In de t . :
| - ( e) Z I +---------+
es k uz : a m a n o , a u t o b u s e z : e n a u t o b s .
1I
:-=h
f,
-l
N O L A e to r r i za r a : tr e n Ez? NOLA egin duzu? Eskuz egin dut OinEZ etorr zata? Ez, kotxe? H o r i b o lig r a fo z id a tzita dago
: E n gu has veni do, en tren? : Cmo Io has hecho? Lo he hecho a rnano. : Has venido andando? No, en coche. : E so est escri to con bol l grafo. Soka batEz lotu ditut : Los he atado con una cuerda. P e r o tie n e ta m b i n o tr o s sig n ificados. P or ej empl o: MATERIA Ha r r iz e ta zu r Ez egi nda dago : E st hecho de pi edra y madera. MODO Go g o z e g in g o d u t : Lo har con ganas. TIEMPO Nik g a u EZ la n e g iten dut : Y o trabaj o de noche.
rll
l 2G.a ,tGa
)-l -l
Para saber cundo utiLizar IZAN y cundo SKAN, podemos seguir Ia siguiente regla: o emplearemos UKAN en aquellos casos en 1os que adems de1 sujeto existe nplfcita expl-lcitamente un objeto gue recibe la accin. veamos algunos ejempLos ms:
Ni ko txe a n sa ltu NAr z N i k m a le ta ko txe a n sa r tu DUT DA Koldo a u lkitik a ltxa tu DU Koldok aulkia aLtxatu gelditu GARA cu kotxean DUGU Guk kotxea gelditu Ume_ basoan galdu DA galdu DU Umeak jostailua : : 3 : : : : : H e entrado en el coche. H e meti do l a mal eta en eI coche. K ol do se ha l -evantado de Ia si l l a. Ia si Ll a. K ol do ha l evantado Nos hemos quedado en eI coche. H emos parado eI coche. en el bosque. E I ni o se ha perdi do el j uguete. E l ni o ha perdi do
,f i-l
7'11
1f lf
(ORDUbat (ORDUbi (hiru (lau (bost (sei (zazp (zorEz (bederatzi (hamar (hanaika (hanabiak
-ETAN ETA bosIEJAN -AK ETA hamarrEAN -AK ETA LAURDENETAN ETA hogeiAN -AK ETA hogeitabostE"AN -AK T I ERDIETAN gutxiagoTAN hogeitabost -ls gutxiagoTAN hogei -AK gutxiagoTAN LAURDEN -AK gutxj-agoTAN -AK halnar gutxiagoTAN bost -AK
)f ,f
cuadro por
anal i ti cas
----------+ de la del
zazPAK
ETA I.AURDENEAN
.J ,l
12
L.
rJ
t-
T
ser
t_
L o s ve r b o s q u e n o p o se e n fo r m as e l - e q u i va le n te . He a q u i u n e sq u e m a : +---------joan n a iz : h e id o
N' I A
si ntti cas
uti l i zan
el
verbo
j o a T EN n a iz j o a n GO n a iz
: su e lo ir : ir , vo y a ir
: : : :
he comido estoy comi endo suel o comer, como comer, voy a comer
A R I IZ AN e s u n ve r b o d e l tip o N OR y por tanto tomar el auxi l i ar IZA N : N o rm a le a n a u to b u se z JOAT EN NAIZ, bai na orai n oj _nez N OA . N o rm a L e a n ka fe a GOSAL T Z ENDUT, bai na orai n zumoa GOS A LTZE N A R I N A IZ. N o r m a le a n b u le g o a n EGOT ENDA, bai na une honetan etxean D A GO.
"';1:_:it1:1:::_:1_i::1::l:_t::::::y::i:_l:i:1lil11:_l:_111_::_::1::y:_.
b este A : e l o tr o I B E S TE etxeA : l a otra casa i b e ste BAT : o tr o i B E S TE etxe B A T : otra casa i +---------________________ +___________ b e ste AK : lo s o tr o s i B E S TE etxeA K : 1as otras casas i b e ste BAT Z U : o tlo s i B E S TE etxe B A TZU : otras casas i +---------V e a m o s a L g u n o s e je m p lo s: EKaTTI BESTE .I.iburuA : Trae E L otro l i bro. Ekarri BEST E lib u lu BAT : Trae otro l i bro. J o su BEST E p isu AN b izi da : ,Josu vi ve en E L otl o pi so. J o s u BEST E p isu BAT EAN b izi da : Josu vi ve en otro pi so. BESTE l-agunEKrN egon gara : H emos estado con LOS otros ami gos. B E ST E L a g u n BAT Z UREKIN e g o n n ai z : H e estado con otros ami qos. i i I i i
tr
L o s d e m o str a tivo s se d ecl i nan aadi endo 1a forma c o r r e s p o n d ie n te a la s r a lce s g u e se obti enen el i n-i nando l a d e m o s t r a tivo s d e clin a d o s e n e l ca so N OR K . H e aqul un esquema: SINGUL AR: HON-, HOR-, HARPLURAL : H AU - , H OR I- , H AII NOR
i HAU
HORI
HUP"A
i HAUEK
HORIEK hori E K norr_!;r hori E N hori E K IN hOTiENTZAT horiETAN horiETAKO hoTi E TA TIK hoTiETARA
HAIEK hai E K narE r hai E N hai E K IN hAiENTZAT haiETAN haiETAKO hai E TA TIK hAiETARA
h o n EK h o r r EK honl horrl honEN horrEN h o n EKIN h o r r EKfN hONENTZAT hOTTENTZAT honETAN honETAKO h o n ET AT IK honETASA horrETAN horrETAKO h o T T ET AT IK horrETARA
hauE K hauEI hauEN harE K IN i hauE K IN hATENTZAT J hAUENTZAT harTAN harTAKO haTTA TIK harTA.RA hauETAN haUETAKO haU E TA TIK haUETARA
+ - - - - - - - - --
He aqu
"i_:::::ii:
i e n tzu te n DUT ( o ig o )
DIRA DA
bi en.
nesarivas. l:_:::i_:l_::T:i1:___
EZ IN a u xilia r i +---------EZ IN NAIZ zu e kin jo a n Gu k EZ IN DUGU e ze r e sa n Iku si AHAL DIT UZ U?
que
L o s ve r b o s AHAL IZ AN ( p o d e r ) y E ZIN IZA N (no poder) se conj ugan acompaan' Co n vie n e h a ce r gue E ZIN IZA N toma eL orden n o tar
(compl emento)
VERBO ------ : N o puedo i r con vosotros. : N osotros no pod*ros deci r : P uedes verLos?
nada.
Sartu AHAL NAIZ? : puedo entrar? C o m o Pu e d e o b se r va r se e n e sto s ej empl os, eI auxi l i ar vara segn eI verbo ql ue va con EZIN IZAN y AI{AL IZAN sea del tipo NOR o del tipo NORK. No obstante, cuando se utilizan sol-os, es decir, cuando no exj.ste ningrln otro verbo a parte de EZIN IZAN o AHAL I Z A N , s e co n ju g a n co n UKAN. Po r e je r n pl o: Etorriko za r e te ? Ez, EZ IN DUGU : V endri s? N o, no podemos. S e n t i t ze n d u t, b a in a g a u r EZ IN D U T : Lo sento, pero hoy no puedo.
no varfa
i:_i:g=_::::1_::i_T::::1]::_1i Ikasi nahi dueLAKO I Ikasi nahi EZ dueIAKO I +---------(ez) direLAKO Etorri Nahi ez dutelAKo ez dute egiten Berandu deLAKO joan da
partrcura ! I
: Porque (no) han venido. : No lo hacen porque no quieren. : Se ha ido porque es tarde.
ORACIONESCONCIONAIE.S: BA-D En euskera las oraciones condicionales se construyen anteponiendo <<BA-> aL auxiLiar. En las condicionales negativas eI verbo no varla de posciir, simplemente se intercala <<EZ>> entre ste y el auxiliar. He aqul un esq[uena: 2t.1. BAduz u . . . Egin nahi ! Egin nahi EZ BAduz u . . . i +-------------------+ Etxean BAdago, abisatu : Etxean ez BAdago, non dago? : Joan behar BAduzu, joan : J o a n b e h a r e z BAd u zu , e z jo a n :
N a h i ( e z) BAd u zu , h a r tu b e ste b at No confundir e]- <BA-> condicional BAdago eginda Eginda BAdago, ekarri hona Josuk BAdaki galdetu ,fosuk BAdaki, berari : con : : : :
i i Si Si Si Si
quieres hacerlo... Si Si NO quieres hacerlo,.. est en casa, avfsame. no est en casa, dnde est? tienes que ir, vete. no tienes que ir, no vayas.
S i (no) qui eres, coge otro. el <<BA-> afirmativo. S l est hecho / Y a est hecho. S i est hecho, trel o aqul . Josu Y A Io sabe / S l Io sabe. S i Josu Io sabe, pregl ntasel o a 1.
U.1. ORACIONES COMPLE7VAS: t-LAr / a-NlKt / c-T@EKOt En castellano .l-as oraciones completivas se construyen mediante 1a conjuncin <<que>. En euskera, en cambio, las completj-vas se construyen medante 1os siguientes sufijos: si y si es negativa, la oracin principal se aade <<-LA> a1 verbo auxiliar, es afirmativa <<-NIK>).
Afirmativa Negativa +------------<<-LA) Ondo dago | i <<-NIK> Ondo dago | | +--- ----- ----+ E t x e a n e z d a g o e L A u ste d u t E z d ut u ste e txe a n d a g o e NfK E z d ut u ste zu e kin jo a n g o n a ize Nl K Andonik bihar etorriko deLA esan du BAIETZ (que sl) / EZETZ lgue no) N i k B AIET Z u ste d u t H o r i e k EZ ET Z e sa n d u te Zuk zex uste duzu: BAIETZ a]-a EZF.TZ? Ondo dagoeLA uste dut. EZ dut uste ondo dagoeNlK. : : : : C reo que no est en casa. N o creo gue est en casa. N o creo gue vaya con vosotros, Andoni ha dicho que vendr maana.
: Y o creo que sl . : E sos han di cho que no. gue sf o gue no? : T gu crees:
-He di-cho oUE est-bien-: --' zer2 Ondo-dagoelA-esan-dut -<(Ondo-dago>>: He dicho QUE no est bien. <<Ez dago ondo> zetz Ez dagoeLA ondo esan dut <<Ondo dago?> : He dicho a ver SI est bien. Zetz E:A ondo dagoeN esan dut <<Non dago?> zer? Non dagoeN jakin nahi dut : ouiero saber dnde est. No Las interrogativas indirectas se construyen aadiendo <-N>> al auxilar. j unto con l as i nterrogati vas obstante, e n o ca sio n e s, co m o r e fu e r zo , i ndi rectas se empLea ]-a partfcula <EA>, gue significa <<a ver>. Por ejemplo: N o i z jo a n g o n a ize N ja kin nahi du : Oui ere saber cundo i r. EjA noiz joango naizeN jakin nahi du : Quiere saber A VER cundo r. que se utiliza y consiste Existe una construccin con frecuencia <<ALA EZ: en aadir o no> a la interrogatj-va indj-recta. Veamos un ejemplo: jo a n g o n a ize N Ez d a kit : N o s si i r. jo a n g o n a ize N AL A E Z Ez d a kit : N o s si i r O N O.
l4
I d a u ka t d a u ka zu d a u ka daukagu d a u ka zu e d a u ka te +----------
EDUK]
.1^11a V a+
I dut duzu
i +
JAKIN
du
dugu duzue dute +----------
l5
cAsos
H!Uru
INDETERMINADO N.PROPIOS
-I ll T{
-AK - EK
- LL
-EN - E K IN -ENTZAT - EZ
- - +- - - -- -- --- - -+
-ETAN -ETAKO - ETA TIK -ETARJA
- (e)z
- (e) TA N - (e) TA K o - (e) TA TIK
- la\ TPA
NOR
NORK
NORI
nl f 1
ni zv hura gu
zu e k h a ie k
zu r L hari
guri
zu e L h a ie i
zuen
hai en
gurekin zuekin
hai eki n
guretzat
zuentzat hai entzat
nortzu
zet zein zeintzu
nortzuk
zerk ze in e k ze in tzu k
nortzuri
zeri ze in i ze in tzu r i
nortzuren ze:.nen
zei ntzuren
nortzurekin
zereki n zei neki n zei ntzureki n
nortzurentzat
zerenfzat zei nentzat zei ntzurentzat
batzutan batzutako
i I
l6
A1 .1 .
AL.Z. rl 2
AJ.I. A5.ZAJ.J.
A4 .3 .
AJ.Z. AO. a. AO.. A.I. lt.2. Ad.5-
AIb.I. ALO-Z-
ALI.Z.
A1 8 .1 .'
A!.. Ar>.t. ALt.Z.
A20. 2.
AZL.L. AZZ.L.
NOR- NORI- NORK ( d io t) DIOT / DIZ KIOT Z ENBAT ( Cu n to / cuntos?) NON / NONGO / NONDIK / WON NOREN ZAIN, BILA, A],DE, KONTRA Ia g u n _ BIL A / la g u nE N B ILA DECL INACION DE L AS P OS P OS IC ION E S NOREN / NOREKIN / NORENTZAT EZ ER, INOR, INON, IN ON D IK ... EZ ER ( a ].g o ) / EZ EP . E Z (nada) NOIZ , NOIZ KO, NOIZTIK , N OIZ A R TE OSTIRALA da / OSTIRALEAN da i a Tl DTET / DIZKTET .i l (<BA-> ORACIONES CONDICIONALES: 'ftDEM OST BAT IVOS DECLIN A D OS ' HONELA / HONELAKO L A NOM INAL IZ ACION S <<-T(Z)E A N )> DUT / DIOT L) (<-LA K O)) Z ERGAT IK? ( Po r q u?): ORACIONESCOM PL ETIV A S : <<-LA > / (<-N IK > / <-T(z)E K O>> ORACIONESCOM PL ETfV A S : <(-N IK > / <(-T(Z)E K O>) a l, DIDAZ U, DIT , DIDAZU E , D ID A TE , eI, ' ; i Z ERT AN? : < < - T ( Z ) EN>'" ^ GOSE IZ AN, EGARRI IZA N ... DIZ UT , DT Z I], DT Z IJ GU , D IZU TE USO DE <<ERE>) <((EA) . . .-N>) INTERROGATIVAS INDfRECTAS: <<-LA>>/ <<-N>> NORENGAN, NORENGANDIK, NORENGANA 7 -.\I t^ zERT Az / No RT Az ( A cerca de qu / qui nz' *tJ ' ' n' ' zEREz ( co n q u , por medi o de qu?) L OCUCIONESVERBA],E S : N A H I IZA N , B E H A R IZA N ... NAHI dut / NAHI IZAN dut L A NOM INAL IZ ACION : ((-T(Z)E A HOBE DA ...- T ( Z ) EA DIGUZ U, DIGU, DIGUZU E , D IGU TE nl qEL TTEMPO ATMOSFERICO ,4 Li DT .Z VET , DIZ UE, DIZU E GU , D IZU E TE Z ER EGIN Ez d a kit < < - NEAN> > ( Cu a n d o ... ) NAIT EKE, Z AIT EZ KE, D A ITE K E ... t a o <-T(Z)E K O> Z ERT ARAKO? ( Pa r a qu?): DEZAKET / DITZAKET I Da ite kEEla / De za k E E Ia t ? L OS NUM EROS( 1 0 0 - 1.000.000) BARRU ORAIN DELA gutxi / gutxi -l A !A tu
^A
l?-
.3(
, i
,;J L
. CUADROSDE CONSULTA -------+ +----------VERBOS3 IZAN / UKAN VERBOS SINTETICOS USO DE LA DECLINACION , ' " CASOS DE LA DECLINACION PERSONALES PRONOMBRES PRONOMBRESINTERROGATIVOS - PRONOMBRES INDEFINIDOS DECLINACION DE <<BAT>Y <<BATZU>> ADVERBIOS DE LUGAR .-
3
+
t7
Al i$a1 qlue ocurre con zait y dut, ditut), (diot) l-as formas NOR-NORI-NORK plu ral: d iz k iot , diz k ioz u. . .
que para eI plural toman otras formas (zaizkE, tarbin poseen unas formas especfficas para el
4r.2. D|OT|DtZr<tOT
tabla de las formas n".' )*::1-:3i-I3i1:I3T:---. ' He aqui una correspondientes a la telcera persona del singnIar
D IOt DIZ KIOT Hiru eman DIZKIoT Le he dado E TE S . D IOZ U DIZ KIOZ U Z e r esan D IOZU ? Qu Ie has di cho? D IO DIZ KIO Jo su k ez D IO ordai ndu Josu no Ie ha pagado. D IO9 U DIZ KIOg U Ez DIZKIOGU eman No se los hemos dado. D IOzu e DIZ KIOZ Ue No iz esango D IOZU E ? Cundo se 1 o d i r i s ? D IOte DIZ KIOte Ez D IOTE ezer esan No Ie han dicho nada. +------- ------------+ Estas formas nicamente se e m p lean en aguel l as que poseen Los tres casos: oraci ones ( a ) a p arecen: NOR-NORI-NORK. En eI ejernplo N OR (kotxeA ), N OR I (l agnnA R l ) y N OR K (ni K ) . ( b ) , e n ca .r n b io , s Io a p arecen: N OR (IagunA ) y N OR K (ni K ). E n e I e j e m p lo a) NOR-NORT-NORK: NiK lagunARl kotxeA ekarri DIOT. Yo le he traldo eL coche aI anigo. b) NOR-NORK : NiK L a g unA kotxez ekarri D U T. Yo le he trado en coche-al an-i qo.
5.
casos: "".1:::_:t:_:::11_i:_1:_:::i:i::1::_::::::ry:it:l::_1_:::::_::::I"
Sin g .: - ( e ) AN i - (e)K o -(e)TrK -(e)R j A i i i i PIUT. : -ETAN -ETARA i -ETAKO i i -ETATIK i i i N. Pr .: -(e)N I i - (e)K O I -(e)TrK -(e)nn i i i + - - - -- - - - - ------- ( e ) e n tr e p a r n te sis La pal abra se empLea ni camente en cuando l a termi na consoanqe o en --eI diptongo <<:AU>>. Por komuneRA, ejemplo: -arbeleAN, bizkar-reKO, zuhaitzeTIK, g a u e AN, g a u e Ko, gaueTIK , hamal aueA N , ... Ga ste ize N, C u a n do la p a la b r a (no es artl cul o), te r n in a e n < <-A > orgni ca aI apl i car el sufi j o por ej empl o: c o r r e s p o n d i en te a J- p lu r a l, d ich a ( < - A>) se pi erde. d e nd a > d e n d ET AN, ku txa ) ku txE TA K O, hondartza > hondartzE TA TIK ...
l8
l.
te r m j- n ados
en
consonante
pueden
decl i narse
si n
la
(e).
por
Pa r iseTIK /P ari sTIK , E i barreTIK /E i barTIK . que terminan en <<-N)>o (<-L> pueden tomar
tain
<(-cO> y <<runD IK ,
BrasileKO/BrasilGO,
IruneTIK /I
A3.1. NORENzAIN, B[LA, ALDE, KONTRA(AURKA) En euskera exj.sten una serie de expresiones que se construyen mediante eI caso NOREN.TaI es eI caso de ZAIN, BILA, ALDE y KONTRA(AURKA). He aqu un cuadro y algunos ej emplos:
ZAIN : a la e sp e r a d e BILA : e n b u sca d e AIDE :a fa vo r d e KONTRA: en contra de I NOREN ZA IN zaude? : Z EREN B ILA zabi Ltza?: NORTZURENAIDE dago?: GURE KON TR Adago : A gui n ests esperando? Qu andas buscando? A favor de guj-nes est? E st en contra de nosotros.| i i i
n o r e n Z AIN? : a l a espera de gun? laugunA lagunaren ZAIN : a Ia espera del andgo. lagunAK lagunen ALDE : a favor de l os angos. lagun BAT lagun baten BILA : en busca de un amigo. lagun HAUEK lagun hauen KONTRjA : en contra de estos a.nigos. como puede observarse en los ejemplos, eJ. caso NoREN puede tomar Ia ( - A R E N ) o p lu r a L ( - EN) se g n lo s casos. KONTRA y AURKA son equivalentes: <<zure aurka: en contra de ti>>.
forma
singular
43.2. Iagun_BILAl lagunEUBIIA Las cuatro posposiciones estudiadas en la pgina anterior poseen el mismo funcionarniento, salvo BfLA, que presenta algunas irregularidades. En efecto, a
d i f e r e n c ia del r e sto , BIL A p u e d e empl earse palabra gue Ie antecede sin marca alguna; v e a m o s u n o s e je m p lo s: si n el si bien caso N OR E N , es deci r, eI significado varla La dej ando ligeramente.
lagrunAREN BILA en busca del anigo. i I i lagunEN BILA en busca de los an-igos. i I i lagun_ BILA en busca de anigos. ! I i +---------lan b iL a : e n b u sca d e tr a b a io di ru bi l a: en busca de di nero l a g n tza b ila : e n b u sca d e yuda tabako bi l a: en busca de tabaco LAGIIN ARTEAN: Lo mismo sucede con la posposicin ARTEAN (entre) a n t e r i o r i da d : LagunEN ARTEAN: entre los aLigos liburuEN ARTEAN: entre los Libros lagun_ ARTEAN: entre arnigos Iiburu ARTEjAN: entre libros
estudiada
con
: V en j unto a nf! za to z n ir e o n d o RA! g a in e RA ig o n ai z Au lki : Me he subi do enci ma de l a si l l a. Etxe a tze RA jo a n d a : H a i do detrs de l a casa. NONGO : Los zapatos de debaj o de l a cama. Oh e a zp iKo za p a ta k Ha u e n a r te Ko b a t izan da : H a si do uno de (entre) stos. q u e si gue a N oN GO se oLi te. P or ej enpl o: E n o ca sio n e s la p a la b r a NoNGo Mahai gaineKoA nirea da : EI de encima de la mesa es mfo. Ate a tze Ko AK n ir e a k di ra : Los de detrs de Ia puerta son ml os. Nire ezkerreKOA Jon da : El de r izquierda es Jon. Ha u e k ka jo i b a r r u Ko A K di ra: E stos son l os de dentro del caj n.
l9
i i I
Sin g. : PIur . : N. P r . :
- AREN - EN - ( r ) EN
I ! !
-AREKIN -EKIN - ( r ) E K IN
i I i
i I i
La (r) entre parntesis sIo se enplea con aquellos nombres propios vocal. Por ejemplo: Josuren, Anaiaren, Andonirekin, Anerentzat...
que terninan
en
)J
Los nombres terminados (A + E = E) en <<-A> orgnica al hacer el p1ural Po r e j e m p l o : n e ska > n e skEN, a n a ia > a n a iEK IN , al aba > al abE N TZA T... A difelencia d e l ca ste lla n o , posesi vos Io s p r ononbres en euskera son de c i r , s e a c e n t a n : n ir , zu r , g ur, harn, zr1en, hi en. Tanbi n convi ene pronombres personales los declinados en los casos NOREKIN y NORENTZAT se por partir de NIRE, ZIIF, GttRE, ZUEN... consiguiente, formas como *zurentzat, etc. so n in co r r e cta s.
l-
: A dnde vas? A ninguna parte. : No voy a ningTuna parte. para reforzar la negacin se coloca Ia partlcula ERE detrs EZER ERE EZ / EZ dut EZER ERE esan.
del
M.3. EZER(atgo) / EZER Ez@adel.f'Itn error frecuente entre los estudiantes de euskera consiste en emplear sin Ia
pa r t f c u l a co m o EZ ER, INOR... Por ejemplo: MAT BIEN * EZ ER. zer esan duzu? E ZE R E Z. * Nor etorri da? INOR. IN OR E Z. * INOR e to r r i Nor etorri da? da. E Z da IN OR etorri . E Z f o rm a s
otro error tanbin frecuente consiste misma oracin, por influencia de castellano.
NADA NO he dicho
* EZ dut EZER EZ esan. (mal) (bi en) E Z dut E ZE R esan. puede ir bien En Io referente al orden de colocacin, indefinido el pronombre ( a ) , b ie n d e la n te es de t r s d e l a u x i l ia r E Z (b) . E I orden ms frecuente d e l a partl cul a (b) se emplea cuando se desea rernarcar Por eL ( a ) . E I orden indefinido. eI pronombre ej emplo : 4t Ez du INORK egin nahi : No guiere hacerlo nadie. b) INORK ez du egin nahi : Nadie cruere hacerlo. NADA ->
Ez en la
-:;----- j---il;--l---;-----;;;---i
___NOJZ___
NOIZKO
Bih. edo_eLzi_joango_naiz_ Aste le h e n e AN jo a n g o n a iz gara IgandeETAN joaten Bi dj-ra: gaurKOA eta atzoKOA
t-l
" : -f
I?
.
20
N O I Z TIK
NOIZ ARTE
AtzoDANIK gaude hemen .Toan den urteTIK dago hemen cabonETATIK ez da etorri_ Etzi ARTE itxarongo dut Ostira1eR ARTE geiatuko naiz
: : : : :
Estamos aquf desde ayer. E st aqul desde eL ao pasado. Desde Navidades no ha venido. Esperar hasta pasado maana. Me quedar hasta el viernes,
ostiralA egun txarra da. * OstiralA afaria daukat. ostilal-EAN afaria daukat,
(bi en (mar)
(bi en)
2l
E n euskera, en cambi o, cuando se seal a NON. Por ejemplo: ( Gaur astelehenA da : Hov es lunes. ese dfa) (E N ese dl a) K o n t z e r tu a a ste le h e n EAN d a : El conci erto es eI l unes. ( Etzi larunbatA da : Pa sado maana es sbado. ese da) (E N ese dl a) L a r u n b a tEAN jo a n g o n a iz : Vo l ver el sbado. Otro error fr e cu e n te co n siste e n decl i nar errneamente l os das de Ia semana y l os que no existe meses. En este sentido recordar conviene ningn dfa ni mes que tenga <(A> orgnica. P or e je n p lo : *la r u n b a tAli , *o stir a 1 AN, *u r tarri l A N , *osti ral A K O, *l arunbatA Tl K ... MAI,: BIEN: la r u n b a te AN. o stir a le AN, osti ral eK o, u rtarri l eA N , IarunbateTIK ...
(n""'L-::1-I3i:I9il:I9T-i::' 1'2' ):
nik zuk hark guk zuek haiek
D I Et D I EZ U DIE DIE9U D I E zu e D I E te DIZ KIET DIZ KIEZ U DIZ KIE DIZKIE9|U DIZ KIEzUe DIZ KIET E
46.1. DIETIDIZTSET He aqul una tabla de las formas correspondientes a la tercera persona del plural
Eske r r a k eman D IZK IE T: Z e r e san D IE ZU ? : Jo su k ez D IE ordai ndu: Gu ztia k eman D IZK IE GU : : Z e r e san D IE ZU E ? Ez DIETE ezer esan : Les he dado l as graci as. Qu l es has di cho? Josu no l es ha pagado. Les hemos dado todas. Qu l es habi s di cho? N o l es han di cho nada.
gue poseen los tres oraciones Estas formas nicanente se emplean en aquellas casos: ( a ) a p a r e c en: N OR (etxeA ), y N OR K (ni K ). En N OR I (l agunE l ) N O R - N O R I - N ORK. En e l e je m p lo (l agrunex) ( b ) , e n ca m b io , s lo a p a r e cen: y N oR K (ni K ) . N OR eI ejemplo D IE T. NOR-NORI-NORK: NiK Ia g u nE I etxeA utzi a) Yo le s he dej aj o l a casa a l os arni gos. DITUT. NiK lagunAK etxeilN utzi b) NOR-NORK : Yo le s he dej ado a l os ami gos en casa.
ORACTONESCONILC,ONALES: tBA-r se construyen condicionales anteponiendo <<BA-> al En euskera Ias oraciones En las condicionales negativas eI verbo no varfa de posicin, simplemente se auxiliar. He aquf un esquena: <<Ez>entre ste y eI auxliar. intercala A6.2
f--------
Egin nahi BAduz u. . . I Egin nahi Ez BAduz u. . . i +- - - - - - - - - ----------+ : Etxean BAdago, abisatu : Etxean ez BAdago, non dago? : ,foan behar BAduzu, joan ,foan behar ez BAduzu, ez joan : : Nahi BAduzu, hartu beste bat
condicional No confundir eI <<BA->> BAdago eginda hona Eginda BAdago, ekarri Josuk BAdaki g a ld e tu J o s uk BAd a ki, b e r a r i : : : :
i i Si Si Si Si Si
guieres hacerlo... Si si NO guj.eres hacerlo... est en-casa, avfsame. no est en casa, dnde est? tienes que ir, vete. no tienes que ir, no vayas. quieres, coge otro.
con eI <<BA-> afirmativo. S est hecho / Y a est hecho. S i est hecho, trel o aguf. Josu Y A 10 sabe / S l 1o sabe. a I. S i ,Josu 1o sabe, pregntasel o
A7.'.
DECUNADOS DE,''OSTRATMOS
del caso Los demostrativos se pueden deducir aadiendo la forma indetenlinada que se obtienen eliminando <<-EK> a los demostrativos a las ralces correspondiente hai-. He agul un esquema: declinados en el caso NORK: hon-, hor-, har- / }:atu-, hori-, ------------+ HORIEK HAIEK HURA HORI I i I{AUEK I NOR i HAU +-----------+---------+--------NORK NORI NOREN NOREKIN NORENTZAT NON NONGO NONDIK NORJA ,i-ZE,P.TAZ -honEK honl honEN honEKIN honENTZAT horrEK horrl horrEN horrEKIN horlENTZAT harK
harr
i i i I i
+--- --- ---- -+- -- -horrETAN honETAN honETAKO horrETAKO honETATIK hOTTETATIK honETAR,A hOTTETJIT{A |-honETAZ ---hor-!ETAZhATTAN harTAKO hATTATIK hATTAR;A -harTAZ hauETAN horiETAN haiETAN haUETAKO horiETAKO haiETAKO haUETATIK hoTiETATIK haiETATIK haUETARA hoTiETARJA haiETARA --hatETAZ hauETAZ-horiETAZ
22
48.1, HONELA|HONEL,fiO
A los interrogativos NOLA y NoLAKO se puede responder mediante las siguientes f o r m a s m o d a le s d e r iva d a s d e lo s d emostrati vos: + - - - - -- - - - - - - - + HONELA HONELA egin behar duzu : Ti enes que hacerl o de este modo. i i HORRELA HORRELA ezin da egin : D e esa manera no se puede hacer. i I HALA HALA bada, hobe : S i es asf (de aguel modo), mej or. i I +------------i HONETAKO HONELAKO bat behar dut : N ecesi to uno como ste. i i HORRETAKO I HORRELAKOTik ez dago : D e sos (como se) no hay. i HALAKO Bera HALAKOA da : E I es asl (de aquel modo), i i +-- --- -- ---- - - + NOLA? Nik HONELA egin ditut : Y o l os he hecho as (de este modo). (cono stos). NOLAKOAK? Nk HONELAKOAKegin ditut : Yo he hecho de stos Un e r r o r fr e cu e n te co n siste en empl ear H ON E LA (N OLA ) en l ugar de H ON E LA K O (N OLA K O) . v e a m o s u n o s e je m p lo s: MAL BIEN t N i H ON E LA nai z. Y o so y a sf ( d e e ste m o d o ) . N i H ON E LA K OA nai z, * | (de ese modo) Ez zan HORRELA. Ez lzar| HORRELAKOA! No seas asl
Por ejemplo: eI comer, el vivir, eI ver, etc. En euskera, en canbio, para nominalizar un verbo se Ie aade <<-T(Z)E>a La taz verbaL. Po r e jem plo: egin -> egiTE, hartu -> harTZE, etc. La forma as obtenida se comporta corno cualquier otro sustantivo, pudiendo declinarse:
NOR : e g ite NORA : egite NON : egite < - T ( Z ) EAN> r e sp o n d e a Ia p r e g unta N OIZ y expresa Ia i dea de si muLtanei dad. V i e n e a se r e g u iva le n te a 1 a co n strucci n castel l ana <<A L sal -i r, A IJ entrar...>>. V e a m o s u n o s e je m p lo s: e g ln iku s ( i) A te a za b a lT zEAN iku si aL abri r d itu t : Los he vi sto l a puerta. EgiTEiAN konturatu naiz : Me he dado cuenta al hacerlo. E txe tik ir te T Z EAN g o g o r a tu d ut : Lo he recordado al sal i r de casa. E txe r a jo a T EAN 9 a 1 d u za izkit : S e me han perdi do al i r a casa.
48.3. DUT|OT Un error frecuente entre los estudiantes de euskera consiste en eI empleode formas
N o R - N o R I- No RK ( d io t) e n lu g a r d e l as correspondi entes N oR -N oR K (dut). E sto es debi do a I a i n f l u e n cia ve a mos un ej empl o: d e l ca ste lla n o . Yo a M ir e n Ia h e tir a d o : N i K Mi ren uretara a) a l agua bota D U T. ' b) Y.o a M ir e n le h e tir a d o agua : N i K Mi renl urA bota D IOT. del C o m o p u e d e o b se r va r se e n lo s ej empl os anteri ores, en castel l ano, a dferenci a ( h e ti rado). Ia di ferenci a? B si camente, euskera, a n b o s se d ice n ig u a l E n gu consi ste ( a ) a p a r e ce n d o s e le mentos i mpl i cados: e n e I e je m p lo (b), en cambi o, aparecen tres zE R y NORK ( n iK) . N O R ( Mir e n ) En e l ej empl o componentes: (yo) arroj a (urA), pal abras, y NORK ( n iK ) . E n otras a NORI ( M ir e n l) en (a) al gui en (agua) a (b) al guen (yo) arroj a ( a M ir e n ) , q u e en el ej eupl o al go alguien m ie n tr a s ( a M ir e n ) . ve r m o s a lg u n o s ej empl os ms: alguien Josu etxera eraman DUGU : A Josu Io hemos llevado a casa. a casa. JosuRI etxera eraman DIOGU : A .losu se Lo hemos llevado : Los hemos l l evado al trabaj o. Lanera eraman DITUGU : Les hemos l l evado trabaj o. Lana eraman DIEGU : A ste no l o he vi sto. Hau ez DI'T ikusi nada. H ONI e z DIOT e ze r iku si : A ste no l e he vi sto TERGATIK? (Por qu?): t-LAKOt Para responder a ZERGATIK? (Por qu?) se emplea Ia forna (<-LAKO>>, que expresa una de una forma mucho ms debil, causa directa, a diferenca de ETA, que expresa causalidad En <<-LAKO> al auxiliar. se obtiene aadiendo a modo de explicacin. Esta construccin Ia partl cul a de l ugart ni camente se i ntercal a l a s o r acio n e s n e g a tiva s e l ve r b o no varl a va siempre al final. He agul un esquena: <<Ez>>.Es decir, <<-LAKo>> +---------- - - -------+ quiere Porque nahi dueLAKo estudiar. Ikasi I I Porque llO guiere Ikas nahi EZ dueLAKo estudiar. I i +---------- - - -------+ A9.1.
23
J
( e z) d ixe L AXO Etorri : P orque (no) han veni do. Z E R GAT IK e g in d u zu ? Ha r g a tik : P or gu l o has hecho? P orque s Nahi dudaLAKO egiten dut : Lo hago porque qui ero. Nahi ez dUELAKO ez du eqiten : N o Lo hace porgue no qui ere. HARGATIK: En euskera <<porque sl/porque no>> se expresan mediante HARGATIK: Z e r ga tik e z d u zu e g in ? HARGAT IK : por gu no Io has hecho? porque no. Z e r ga tik a p u r tu d u zu ? HARGAT IK : por qu Io has roto? porque sf. ORACIONES COMPLflVAS: t-LAr / t-NlKy / t-f@EKOt E n ca ste l- la n o , la s o r a cio n e s compl eti vas se construyen medi ante <<qfue>>. E n euskara, e n c a m b i o, la s o r a cio n e s co m p l- e tiva s se construyen medi ante si l os si gui entes sufi j os: p r in cip a l la oracin e s a fir m a tiva , <<-LA >>i si es negati va, <<-N IK >>; y si Ia oraci n subordinada e s d e im p e r a tivo , < - T ( Z ) E K O>. T- ------------+ Afirmativa <-LA>> Ondo dago | Negativa < < - NIK> Ondo dago i i 'i oaTE K O esan du. Imperativo <<-T(z) EKO> i zo a z etxera! \mak etxera | -> +- - -- - -- - -- ----+ E t x e a n e z d a g o e lA u ste d u t : C reo que no est en casa, E z d u t u ste e txe a n d a g o e NlK : N o creo que est en casa. Apur batean itxaroTEKo esan du : Ha dicho que esperes un poco. N i k e z d u t jo a n g o n a ize NlK e sa n : Y o no he di cho que vaya a i r. Bihar etorriko deLA esan du : Ha dicho crue vendr maana. BAIETZ (que sf) / EzF.lz lgue no) N i k BAIET Z u ste d u t : Y o creo que sf. H o r i ek EZ ET Z e sa n d u te : Esos han dicho gue no. 410.1.
f _I
F
a -1
F|l
-I
N oR I
corresponde
la
1a
persona
del -
si ngul ar
-f 1
Utzi ko D IZK ID A ZU ? ze r esan nahi D ID A ZU ? Ez D IT ezer esan Jonek eman DIZKIT Deitu DIDAZUE? Opaldu DIZKIDATE
: t : : : :
Me l os dej as? deci rme? Orr qui eres N o me ha di cho nada. Me los ha dado Jon. Me habis llamado? Me Ios han legalado.
-:r
tr
H
-I -I ^ -l -1
FI
C o mo p u e d e o b se r va r se e n e I esquerna anteri or, l a 3" persona no hace D ID A como el resto, s in o DIT . Esto e s d e b id o a q ue en eI resto de l as formas aI aadi r Ia temi naci n (-zu, y como ocurre la <(T>>se tlansforma -z[e, -te) en <<DA> tal en duDA1ako, daukaDAfa, por etc. L a 3 ' p e r so n a , no sufre el co n t rari o, ni ngn sufi j o, no afl adl rsel e aI t r a n s f o r m a ci n a lg u n a . No o b sta n te , cambi an cuando a <<D fT/D IZK IT> se Ies aade un sufi j o I a < < T >p >o r < < DA> >Po . r e je m p lo : Bihar ekarriko diDAla esan dit maana. : Me ha dicho que me Io traer 1 0 0 Pzta . zo r d izkiDAla u ste d ut : C reo que me debe 100 P ts.
i -l
F
-l
=f
F
FI
_
II tl t]
412.2. ZERTAN?:t-T@ENr
E n ca ste lla n o h e c h a s c o m o ( < e m p e za r existen un a se r ie de c u a d r o c o n a lg u n o s d e ya que se empl ean en construcci ones e xiste n u n a seri e de verbos A, a p r e n d e r en euskera A, termi nar D E , etc.>>. D e forma si ni l ar, ve r b o s q u e h a cen sus construcci ones H e aqul un medi ante <-T(Z)E N >. lo s m s fr e cu e ntes: Z ERT AN HASI zara? IkasTE N E A S I nai z : : : : : : 3 : : : H e empezado a estudi ar euskera. Tengo gue termi nar de hacerLo. Y o no s nadar. Ti enes que aprender a conduci r. Me ha enseado a programar. Le he ayudado a arregl arl o. H e i ntentado hacerl o de nuevo. E stoy cansado de hacer eso. N o me dej an entrar. E stamos aburri dos de esperar. B IE N IK aS TE N H A S I nA i Z. -E z D A K T hori egi TE N :
-,f
r{
I
+------- - - - - - +
HASI AMAITU JAKIN I K A SI IR,AKATSI I,AGT'NDU SAIATU NEKATU U T ZI ASPERTU Eu ska r a ika sT EN IIA S I nai z EgiTEN AMAITU behar dut Nik e z DAKIT ig e r i egi TE N GidaTZEN IKASI behar duzu ProgramaTZEN IRAKATSI dit KonponTZEN LAGTNDU diogu Be r r ir o e g iT EN S A IA TU nai z Hori egiTEN NEKATUTA nago Ez d id a te sa r T Z EN U ZTE N ItxaroTEN ASPERTUTA qaude
.J --l
--J
-)
.-t -l
I
1
l
-t
+------- - - - - - +
H e e mp e za d o a e stu d ia r N o . s .]r a ce r e so MAL * Ika STE R A H A S I nai z -i--EZ-DAKIT hori EGIN
--
I
l
i-
?r
;I d
I I !
i i i
N o tengo hambre, tengo sed. Ti ene ni edo de1 perro. P ues, yo tengo caLor. Teni s frl o? por ej enpl o: empl ea el sufi j o <<-GU R ;A )>. txi zagura : tener ganas de ori nar
hazkura izan: tener ganas de rascarse kakagura : tener ganas de cagar Logura bazarete, zoazte ohera : Si tenis sueo, id a la cama. Umea txizagura da : EI nio tiene ganas de orinar.
Las formas NOR-NORI-NORK cuando N OR I corresponde s on las s iguient es : +-- --- ------ - - ---- ---- -+
DIZUT DIZ U DIZ U9 U DIZ Ute DIZKTZVE DIZ KIZ U DIZ KIZ Ug U DIZ KIZ Ute Gero emango D IZK IZU T Zenbat zox DIZVT? E z D IZU ezer esan? D IZU GU cero ekarri ko Ordai ndu D IZU TE ? Lapul tu D IZK IZU TE ? : : : : 3 :
la
2'persona
del
si ngul ar
Te l os dar l uego. Cunto te debo? N o te ha di cho nada? Te Io traeremos l uego. Te han pagado? Te l os han robado?
;;;-o-"-;;;;;;;;;l'.oo." ras rormas se obtienen a partir de Drzu y DrzKrzu respectivamente. Observars tanbin gue existe un paralelisno evidente entre estas formas y Las estudiadas en lecciones anteriores. En efecto, todas e1las se construyen tienen bastante parecido con el castellano. del rdsrno modo y, aunque parezca increlble,
Veamos unos ejemplos eman Df-O -TE eman DI.DA-TE eman Df-ZI'-TE SE-LO-HAN dado ME-LO-HAN dado TE-LO-HAN dado eman DrZKf-O -TE enn DIZKT-DA-TE eman DfZKI-ZU-TE SE-LOS-HAN dado ME-LOS-HAN dado TE-LOS-HAN dado
25
411.2, t-lAt I t-N> Un error muy frecuente consiste en confundir las interrogativas (-N) con indirectas (-LA/-NIK). las completivas La diferencia fundamental reside en que en las interrogativas indirectas subyace una pregunta. No obstante, en caso de duda se puede aplicar la siguiente regla: si hay un pronombre interrogativo utilizar siempre <<-N>. En probar a arladir <<...AA EZ>, y si se puede, se tratar caso contrario, de una (-N). veamos unos ejemplos: interrogativa indirecta Nor da? Ez dakit nor deN : No s quin es.
Non dago? Ez dakigu non dagoeN : No sabemos dnde est. a itu Anaitu du? Ez d a kit dueN (A LA E Z): N o s si ha acabado (o no). jo a n g o iloango da? (o no). Ez d a kit deN (A I,A E Z) : N o s si i r a m h s co n str u ccio n e s E n o c a sio n e s pero tonE n di sti nto son posi bl es, si gmi fi cado. Por ejemplo: Por favor, dime QUE est bien D i m e SI e st b ie n ( o n o ) N o s a b e Q E e sto y e n ca sa N o s a b e Sf e sto y e n ca sa ( o n o ) No sabe QUE est nal N o s a b e SI e st n a l ( o n o )
_____::TTTi________i
------------A
honencANA horrencANA harencANA -----------hauenGANA horiencANA haienGANA
--------I--
ZEREZ) Ia
+---------+ i - Az I i - EZ I | - ( er Z ! +---------+
es k uAz : con Ia mano, autobusAz: en el autobrls. es k uEZ: con las manos, autobusEz: en los autobuses. es k uz : a mano, autobusez: en autobrls.
I
26
E zke r r e ko e sku Az ir a b a zi d io t : Le he ganado con l-a mano izquierda. N ola e g in d u ? Esku z e g in d u : Crno lo ha hecho? Lo ha hecho a mano. OineZ etorr! zaca? Ez, txerLe? : H as veni do andando? N o, en tren. S oka b a te z lo tu d itu t : Los he atado con una cuerda. (<-ZK O>>.P or ej empl o: M a d ie n d o < < - KO> a > e ste ca so se obti ene e1 sufi j o Z EREZ KOad a : zu r e zKo a ? : D e gu es: de madera? B u r d in a Z KO p ie za k h o b e a k d ir a : Las pi ezas de hi erro son mej ores.
ZEREZKOak dira? MarrubizKoak dira : De qu son? Son de fresa. HistoriaZKo liburu bi irakurri ditut : He ledo dos libros de historia. A17.1. LOCUCIOTVES I/ERBALES: NAHI l7AN, BEHARiZAN... En euskera existen una serie de locuciones verbales (verbos compuestos por un nombre y eI verbo IZAN). He aqui una lista de Los ms utilizados:
BIZ I IZ AN : vivir i KOMENI IZAN: convenir i +---------- - - - --------+NOR(K) I AHAI IZAN : poder NOR i i ARI IZAN (A R ITU ) : estar al go haci endo i i
N A H IA GO IZA N : preferi r NAHI IZAN : qfuerer, desear : querer, desear GURAGOIZAN : preferir GURA IZAN MEREZI IZAN : merecer la pena NORK BEITAR IZAN : necesitar, deber MAITE IZAN BALIO IZAN : valer : aITaT : cr e e r GORROTOIZAN: odiar UST E IZ AN +--------------------+ EZIN IZAN y AHAL IZAN se conjugan con IZAN o UKAN segn eI verbo aI que acompaen ( e z i n DUT e g ln / e zin NAIZ jo a n ) . A R ITU P or otra parte, A R I IZA N presenta l a vari ante que se conjuga como un verbo normal. Por ejernplo: (he estado estudiando) ARIT U n a iz ika ste n (estar estudiando) ika ste n ARIT UKO n a iz (suelo estar estudiando) . ika ste n ARIT Z EN n a iz
i --:::I-::T---:-::-Tf :---------
IZANdut A17.2. NAHI dutl NAHI Estos verbos a Ia hora de construir los diferentes tiempos verbales se comportan
".i::T:l::-l::ii-:::-:1-:::::-l:T:-i3-3Ti-::-::t:ii:---------------------+
BIZ I BTZI BIZ I BIZ I IZ AN da da IZ AT EN d a IZ ANGO d a : : : : h a vivid o vive su e le vivi -r vivir NAHI IZAN NAHI NAHI IZATEN NAHI IZANGO du du du du : : : : ha querido quiere sueLe querer querr
: H oy no puedo hacer nada. c a u r EZ IN d u t e ze r e g in : H oy no he podi do hacer nada. G a u r EZ IN IZ AN d u t e ze r e g in : Hoy no podrernos hacer nada. G a u r EZ IN IZ ANGO d u g u e ze r e gi n presenta p o r a n a logl a con el resto de Los verbos, L a fo n n a d e fu tu r o , d ir e cta mente al nonbre. P or ej empl o: c o n s i s t e n te e n a fla d ir < < - Ko > > iza n g o) zara? : A hora, dnde vas a vi vi r? o r a in , n o n b j.ziKO ( b izi : N o podr hacerl o. E zin Go d u t e g in ( e zin iza n g o ) : Querr hacerlo 1 nismo. B er a k e g in n a h iKo d u ( n a h i izango) yo mi smo. : Tendr gue hacerl o N e u k e g in b e h a r Ko d u t ( b e h a r i zango)
otra
vari ante
anteri or, en un
Ig e r i e g iTE A oso ona da Ho r i ja kiTE A ez da txarra Hobe izango da itzulTzEjA On d o e g iTE A ez da erraza oso zaila da aprobaTzE:A
: : : : :
N adar es muy bueno. S aber eso no es mal o. S er mej or vol ver. N o es fci l hacerl o bi en. E s muy di fl ci l aprobar.
27
Be h a r r e zko a da egi TE A Ezin b e ste ko a da egi TE A Normala da huts egiTEA Hitz e g iT EA al ferri k da Ezinezkoa da konponTzEjA ErreTZEjA kaltegarria da In te r e sg a r r ia da j aki TE A Komenigarria da aIdaTZEA
E s necesari o hacerl o. E s i mpresci ndi bl e hacerl o. Es normal cometer fallos. Hablar es en vano. E s i mposi bl e arregl arl o. Funar es perj udi ci al . E s i nteresante saberl o. Es conveniente carbiar.
Como puede observarse, estas p a la Ia 1 ' p e r so n a anteriormente del p o r I o d e m s so n e xa cta m e n te ig u a le s. Zer esan nahi didazu horrekin? z e ! e sa n n a h i d ig u zu h o r r e kin ? Noiz itzuliko dizkj-dazue? N o i z itzu liko d izkig n r zu e ?
estudiadas D A por cU ;
419.2. EL nEnPO AITOSFERCO En euskera las cuestiones reLacionadas con eI tiernpo fundanentalnente mediante las siguientes construcciones: 1. EURIA EGITENDU: Unas formas se construyen con EGIN. euria egin : Ilover hotz egi n : hacer eLurra egin : nevar bero egi n : hacer txingorra egin : granizar fresko egi n : hacer ziriniria egin : lloviznar sargori egin : hacer haizea egin : hacer viento : hel ar i zotz egi n
atmosfrico
frl o caLor fresco bochorno EGON.
se expresan
ttAIZEjA DAGO:
Otras,
en ca.ribio,
se construyen
mediante
el
.verbo
sargoria egon : hacer bochorno haizea egon : hacer viento No confundir <<beroA dago: hace calor> o <<hotzA est caliente>> con <<bero_ dago: que en las dago: hace frfo>> con <<hotz_ dago: est frfo>. Tanbin conviene sealar negativas ez se u tiliza e I p a r titivo < - ( r )IK >: egi ten, ez du el urrIK ez du euri R IK egi n, d a g o h a i z e R lK, e z d a g o e g u zkiRlK, e tc.
2'persona
del
plural
DIZ KIZ UET DIZ KIZ UE DIZ KIZ UE$ I DIZ KIZ ItEte -+ -------
Ge r o enango D IZK IZU E T Zenbat zot DIZVET? Ez DIZU E ezer esan? Ge r o ekarri ko D IZU E GU Ordaindu DIZUETE? Lapurtu DIZKIZITETE?
os l os dar l uego. C unto os debo? No os ha dicho nada? Os 10 traeremos fuego. Os han pagado? Os los han robado?
v
f,
lr
28
------'-__::j
como puede observarse, estas formas son exactamente iguales a las estudiadas an terio rm ent e par a I a 2' per s ona zU por del singular (ver 13.1.) basta con sustituir zUE,' por 1o dems son exactamente iguales. por ejemplo: gehiagorik esan Nik ezin dizut : yo no puedo decirte ms. Nik ezin dizuet gehiagorik esan : yo no puedo deciros ms.
c o zo ki G o zo ki b a tzu b a tzu e ka r r i e ka r r i d izkizu g u d izkizu e su : Te hemos tral do : os hemos tral do unos dul ces. unos dul ces.
aI
La nica diferencia entre ambos ejemplos consiste en que nientras en eI primero se trata de un verbo personal, en el segundo el verbo es impersonal. En eI ejemplo (a) se trata de una interrogativa indirecta exactamente igual a l-as estudiadas en el apartado 14.1. En (b), en cambio, al ser una construccin inpersonal, no aparece auxiliar alguno.
v e a m o s a lg u n o s e je m p lo s m s: I n or k e z d a ki NOL A EGIN : N adi e sabe cmo hacerl o(s). Ez dakigu NONDIK IASI : No sabemos por dnde enpezar. Ez dakite NORI EMAN : N o saben a qui n drsel o(s). Ez dugu erabaki NORA JOAN : No hemos decidido a dnde ir. E z d a kit Z ER EGIN: JOAN a la e z : N o s qu hacer: si i r o no. c o m o p u e d e o b se r va r se e n e stos ej empl os, aparece en todos el l os es decir, d e b a jo d e ca d a o r a ci n subyace una pregunta. 421.1. t-NEANt (Cuando...)
un i nterrogati vo;
La forma <<-NEAN> responde a la pregunta <<NOIZ?> y expresa Ia idea de simultaneidad. aI A d i f e r e ncia aadi ndose d e < < - T ( Z ) EjAN> ( ve r 8 .2.) se empl ea con verbos personal es, auxiliar. Veanos un esquena: + - - - -- - - - - -------------+ ikusten duzuNEAN 1o veas cuando 1o ves I I I cuando i ikusten EZ duzuNE"AN cuando no lo ves I I I cuando no lo veas i + - - - -- - - - - si gni fi cado Co n o p u e d e o b se r va r se , puede adgui ri r di sti nto < < - NE A N >) en ocasi ones segn eI contexto. se comporta de manera En cuanto al orden de las oraciones negativas, (ver 9.1.), y ca u sal es sinilar a la s co n d icio n a le s <(-N E A N > se col oca aI fi nal . es deci r, v e a m o s a lg u n o s e je m p lo s: Noiz joango zara? Ahal dudaNEAN : Cundo irs? Cuando pueda. Nahi duzuNEAN badakizu ya sabes dnde estoy. non nagoen : Cuando quieras N o iz e g ite n d u zu ? Ba ka r r ik n a goeN E A N : C undo l o haces? C uando estoy sol o. N o iz e g in g o d u zu ? Ba ka r r ik n a goeN E A N : C undo Io hars? C uando est sol o. joaten Amaitzen dueNEAN, etxera se va a casa. da : Cuando terlfl.ina, A m a itze n d u e NEAN, e txe r a jo a n go da se i r a casa. : C uando termi ne,
+- -- - -- - - -- - - --+
NAITEKE ZAITEZKE hura DAITEKE GAITEZKE zue k Z AIT EZ KET E haiek DAIT EZ KE +-------- --- --+
NI zt)
Sa T NAITE K E ? Etor ZAITEZKE orain? Nor joan DAITEKE? Hurbil GAITEZKE? Joan ZAITEZKETE No iz e tor D A ITE ZK E ?
: : 3 : : :
P uedo entrar? ahora? Puedes venir Ouin puede ir? P odemos acercarnos? P odi s i ros. Cundo pueden venir?
Como habrs observado en estos ejemplos, el verbo principal toma formas como sar, etor, hurbil, etc. Esto es debido a que para conjugar estas formas se enplea Ia ralz de1 verbo principal. Para obtener Ia ralz de un verbo, basta con elin-inar la terminacin <<TU> o (<-I>). Por ejemplo: hartu egin_ -> har etorri -> etor apurtu bota -> apur utzi hurbildu -> hurbil ikusi eduki
29