Vous êtes sur la page 1sur 137

Remḍan ƐEBDENBI

Anagi
Ammud imagraden
d yiḍrisen nniḍen
2001­2007

Asqamu Unnig n Timmuzɣa


2008
Yessefk ad nḥareb ɣef wass­a
i wakken ur yettili ara am yiḍelli.
Yessefk ad nemmeslay, ad naru
i wakken ad necfu ɣef wayen yeḍran
akked widen iqedcen i ujajiḥ n tmess
yekksen azal i wemdan.

Tatut d lmut,
win yettun amzun yemmut...
IBUDDAN

i kra yemmuten d ilemẓi


d widen ur neddir temẓi,
i kra yemmuten ɣef tlelli
d widen umi zemmen imi,
i kra yemmuten iḍelli
d widen yeddren ass­agi,
i kra yellan d aqbayli
d widen yerrẓen ur nekni,
i kra ikeblen tamusni
d udabu amesbaṭli,
i wigi akk ad d­nini
ssmaḥ urǧin ad yili.
ASNEMMER

Tanemmirt seg wul azedgan i :


­ Asqamu Unniq n Timmuzɣa,
­ Imḍebbren n weɣmis Iẓuran­Racines,
­ Imḍebbren n weɣmis Tafukt,
­ Agraw n tɣuri yesseɣtan iḍrisen­agi,
­ Tiddukla Imedyazen n Tmanaɣt,
­ Tiddukla Numidya n Wehran,

­ D widen i yi­gan ifadden i wakken


ad d­ẓergeɣ imagraden­agi d adlis.
TAMAWT

Ɛemmden­iyi yimḍebbren n weɣmis


« Iẓuran­Racines » akked widen n weɣmis « Tafukt »
(Tiddukla Tadelsant Tanaddalt Numidya n Wehran) i
wakken ad d­ẓergeɣ uraw­agi n yimagraden deg
yiwen udlis yesɛan azwel « Anagi » ɣur Teẓrigin n
Usqamu Unnig n Timmuzɣa.

Imagraden­agi yettwarun s tagi­nneɣ, d agzul n


wayen yettwarun deg yiɣmisen nniḍen s
tutlayin nniḍen. Asentel­nsen d Tamaziɣt,
d tutlayt, d tigemmi, d ansayen akked
liḥala n tmurt­nneɣ s umata.

D imagraden d­iẓergen yakan deg yiɣmisen­agi si


2001 armi d taggara n 2007.

Tanemmirt

MuḥduRemḍan
AGBUR

­ « Anagi » d acu­t ? . . . . 13
­ Awal i yimeɣriyen . . . . 14

IMAGRADEN

­ Ulac­iten llan . . . . 17
­ Aɣmis i Tmaziɣt . . . . 19
­ D acu ara ɣ­d­iṣaḥen ? . . . . 21
­ Ur yelli wayen ara iruḥen . . . . 24
­ Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer . . . . 27
­ Tannumi i d­yurwen tatut . . . . 31
­ Azal n wawal . . . . 34
­ “Ǧǧet akud i wakud !” . . . . 37
­ Ineḍruyen imazrayen . . . . 40
­ Si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin . . . . 43
­ « Ugur » n tira . . . . 46
­ Qabel ma yebɣa Rebbi . . . . 49
­ Ǧǧet­aɣ abrid ad nɛeddi ! . . . . 52
­ Lehdur war timenna . . . . 55
­ Tafaska di yennayer . . . . 58
­ Tilawt iḍurren . . . . 61
­ Taywalt s Tmaziɣt . . . . 64
­ Tagerfa d ubareɣ . . . . 67
­ Asummel i lebda . . . . 70
­ Ad aɣ­teffeɣ afus ! . . . . 73
­ Ur ɛad tt­ṭṭfen neḥraret . . . . 77
­ Sani la tleḥḥu ? . . . . 80
­ Aɣerbaz azzayri . . . . 83
­ Awal ɣef tsekla . . . . 88
­ “Aɣerbaz” i tsekla . . . . 91
­ I wacu tira ? . . . . 94
­ Tira s umata . . . . 97
­ Yeffeɣ leɛtab ɣer tafat . . . . 100

IḌRISEN NNIḌEN

­ Tudert i tira . . . . 105


­ Akin i tayri . . . . 108
­ Ansay amaynut . . . . 110
­ Asaru amaziɣ d tilawt . . . . 113
­ Gar talɣut d wezɣan . . . . 117
­ Anwa­k a Mass Xaḍra ? . . . . 120
­ Tudert­agi mačči inu . . . . 123
­ Akin i yisem amaziɣ . . . . 126
Anagi – Ammud imagraden

«ANAGI » D ACU­T ?

«Anagi », d ayen yettwarun s umata, di teswiɛt


neɣ di tayeḍ, ɣef wayen iceɣben medden di tudert­
nsen n yal ass. D «Anagi » imi idlisen, am tesɣunin…
d yiɣmisen, nettaf deg­sen ineḍruyen n teswiɛt neɣ n
tallit si tudert n yimdanen di yal tamurt di ddunit. D
«Anagi » ara yesselɣun widen i d­iteddun ɣef wayen
iḍerrun di talsa qbel ad d­jbun...

«Anagi », d adlis ideg yettwaru kra kan seg


wayen yeḍran maca s tutlayt Tamaziɣt imi ddeqs n
yeḍrisen, tirawin d yimagraden i yellan s tutlayin
nniḍen. Ad naru s tutlayt­nneɣ ɣef wayen iḍerrun di
tmurt­nneɣ neɣ di tmura nniḍen acku yessefk ad tili
tidet s tutlayt Tamaziɣt d yimru n widen yeddren
tallit neɣ taswiɛt­nni ideg d­llan ineḍruyen.

«Anagi », d amdan iḥeḍren i kra kan seg wayen


yeḍran di tallit neɣ di teswiɛt ideg yedder. D anagi
am inagan nniḍen, s tmuɣli­s d tektiwin­is, yura s
tutlayt Tamaziɣt akken yessefk ad arun inagan
nniḍen i wakken yiwen ur itettu.
i wesmekti,
i Tmaziɣt,
i ccfaya.

­ 14 ­
Anagi – Ammud imagraden

AWAL I YIMEƔRIYEN

Asentel n yeḍrisen­agi d kra seg wayen nettidir


yal ass dagi di tmurt­nneɣ, Lezzayer. Seg wasmi
ttwarun ar ass­a, ahat, beddlent tektiwin akken
beddlen ula d imdanen. Ihi, kra n win ara yeɣren
iḍrisen­agi yessefk ad ten­isers deg umkan­nsen,
di tallit­nsen i wakken ad tili tɣuri tṣeḥḥa ; d taɣuri n
tallit ideg ttwarun.

Ɣef waya, taɣuri n yeḍrisen­agi yessefk ad


tebɛed ɣef tmuɣliwin yemgaraden n tallit­agi ideg
yiwen ihebbej wayeḍ ikerref… Yessefk ad wellhent
kan tmuɣliwin s ayen yellan di teswiɛt­nni ulac­it
imira, neɣ ahat yella s wudem nniḍen...

­ 15 ­
IMAGRADEN
Anagi – Ammud imagraden

... ULAC­ITEN, LLAN

Amzun akken ur mmuten ara. Amzun akken


uɣalen­d ɣer tudert. Uɣalen­d ɣer gar widen akken
ǧǧan war lebɣi­nsen. Uɣalen­d ɣer gar­aneɣ amzun
urǧin ruḥen.

Kra ddren gar­aneɣ s wayen i ɣ­d­ǧǧan. Idles­


nneɣ d tutlayt­nneɣ gan­asen lsas. S wayen uran d
wayen cnan i gan ifadden i tnekriwin­nneɣ. Tilin­
nsen gar­aneɣ tezga meqqret, nettfaras tikliwin ideg
nessutur izerfan­nneɣ i wakken ad ten­id­nadder, i
wakken ad nsuɣ merra Tamazɣa, tilelli, tugdut d
tegduda s imeslayen­nni i ɣ­d­ǧǧan.
Widen ijebbden leqlam ẓẓan deg­neɣ imɣi n tnaṣlit.

Kra ddren gar­aneɣ s tmettant­nni i ten­


yewwin. Ur urin ur cnin. Meẓẓi neɣ meqqer,
ttwanɣan imi lḥan deg yiberdan... ttwanɣan imi bɣan
ad idiren.
Idammen yemmaren di yal tanekra, sswen iẓuran n
tdukli­nneɣ.

Yedder umedyaz s usefru ; adlis yessidir


amyaru ; tirawt n uneɣmas tessiggiz ineḍruyen n yal
ass. Tasekla­agi akk yettak­itt lǧil i wayeḍ, temmal­
aɣ­d iberdan uɣen imenza­nneɣ deg umennuɣ­nsen

­ 18 ­
Anagi – Ammud imagraden

ɣef yidles amaziɣ s umata. Irgazen d tlawin yessakin


tafrit n uɣref ɣer tidet n tmurt, urǧin ad mmten.

Llan dagi llan dahi, llan ṣṣbeḥ llan tameddit,


llan deg yiḍ llan deg wass, llan di yal tiɣmert n
tmurt, llan deg wulawen n yizzayriyen, llan di targit
n widen i ten­iḥemmlen, llan di ccfaya n uɣref,
kecmen s amezruy...

Ddren i lebda.

­ 19 ­
Anagi – Ammud imagraden

AƔMIS I TMAZIƔT

S lebɣi, tabɣest d umennuɣ yettkemmilen


n yirgazen d tlawin imeɣnasen ismazaɣen
(berbèrisants ) si Bulifa armi d inelmaden iɣunzan
aɣerbaz di 95, s widen yeddren d widen yemmuten ­
ad ttwareḥmen­ ; i tuɣal Tmaziɣt «ula d nettat» d
tutlayt taɣelnawt di tegduda tazzayrit tamagdayt
taɣerfant. Azal n lqern aya seg wasmi tt­yura Bulifa s
tlatinit, nettat daɣen tṣaḥ­itt­id tefyirt di tmendawt n
tmurt­is ; Lezzayer. Seg wassen ar ass­a, ur d­iban
kra seg wayen yessefk ad yili neɣ ad yettunefk i
tutlayt Tamaziɣt si tilin tella d taɣelnawt am tutlayin
tiɣelnawin di yal tamurt di ddunit.

Tutlayt Tamaziɣt d taɣelnawt ɣef lkaɣeḍ kan,


deg wennar, d amḍerkel yal ass, tetteddu di lḥif d
tlufa am win tt­yeɣɣaren am win tt­yesseɣrayen. Ur
telli ara deg uɣerbaz azzayri akken ilaq ad tili. D
asteqsi i steqsayen yimḍebbren n iɣerbazen
inelmaden d imawlan­nsen ma yella bɣan ad tt­ɣren;
ayagi yella­d kan di kra iɣerbazen n kra twilayin n
tmurt n Lezzayer. Nwala belli ḥala di tmurt n
Leqbayel i llan inelmaden d iselmaden yebɣan s tidet
almad n tutlayt Tamaziɣt. Di tmurt n Leqbayel i yella
unadi d widen yettnadin ama d imusnawen ama d
isdawiyen. Maca ula di tmurt­agi n Leqbayel

­ 20 ­
Anagi – Ammud imagraden

ssɣarayen­tt daɣen s usuter n inelmaden d ttriḥ n


yimawlan­nsen anda ilaq ad tettwaḥettem fell­asen
imi d tutlayt tayemmat n temnaḍt­agi.

I wugur n « Tamaziɣt i win tt­yebɣan » rnu­as


idlisen yettwarun s kraḍ tɣura yemgaraden :
Talatinit, Tifinaɣ d Taɛrabt. Ayagi ur yelli ara akken
ad iɛiwen anelmad di tɣuri d wefham n wayen yuran
deg udlis s kraḍ tewsatin n isekkilen yemgaraden. Ur
yeshil ara i tutlayt Tamaziɣt akken ad tennerni neɣ
ad taẓ ɣer zdat s wuguren yecban wigi ɣas llan
wallalen, llan yedrimen, llan yirgazen maca ma ulac
lebɣi asertan... Ugin Tamaziɣt ad d­tifrir, ugin ad s­
fken amur­is ɣas akken tjerred deg uttafttar­agi n
tegduda. D tidet, ddeqs n tɣawsiwin i ikecmen
tamendawt ur ufint ara azal­nsent d wamur­nsent di
tudert n yal ass.

Cwiṭ seg wayen yessefk ad tesɛu Tmaziɣt,


tutlayt taɣelnawt, d aɣmis. La d­ttlalen yiɣmisen
yesnernan taɣult n taywalt d tlelli n tenfalit maca s
Tefransist neɣ s Taɛrabt ma s Tmaziɣt yella usebter
aneggaru n Lmuǧahed n taggara n ddurt. D ayagi
umi zemren yimḍebbren n tmurt n Lezzayer ad t­id­
fken i tutlayt rran d taɣelnawt deg wayen yeɛnan
taɣamsa. Ǧǧan­d irumyen anzi : « Ulac win ara k­
igerrzen leqdic­ik ḥala iman­ik ». Imi Iẓuran llan, ad
ten­nessew i wakken ur ttɣaren ara. Ad imɣuren ad
ntun deg wakal n tjaddit i wakken ad sen­yeqɛed
ufud, dɣa nekni ad neckenṭeḍ deg­sen ur sen­
netserriḥ ara.
Anṣuf s weɣmis. Anṣuf s Iẓuran.

­ 21 ­
Anagi – Ammud imagraden

D ACU ARA Ɣ­D­IṢAḤEN ?

Nesla­as d awal deg yizenqan, nuɣal neɣra­t d


unṣib deg yiɣmisen. I tikkelt nniḍen, atan ad
«nebcen » tamendawt­nni, imi akka tella imira ur
twulem ara i tallit­agi n talwit i d­yersen ɣef Lezzayer
d yizzayriyen.

Attan ihi, tamendawt­nni « taqburt » d aqabel


kan i nqubel yis­s tallit­nni n tlufa d lemḥan i d­
isersen rrehba d tugdi fell­aneɣ d tmurt­nneɣ. Imira,
ad neḥmed Rebbi ad t­ncekker, tamurt bxir i tella,
tbeddel teswiɛt si lqerḥ ɣer lferḥ, teffeɣ­d si ṭṭlam ɣer
tafat. Imi tilufa kfant, idrimen llan, tamurt terra­d
arraw­is si ddaw ubrid s abrid, yewweḍ­d lawan i
wakken ad netti asebter aberkan, ad d­iban umellal s
lbaraka n tmendawt­agi tamaynut.
Akka i d­nnan…

Atan ihi yebda weḥriret. Seg win yebɣan ad


yerr adabu, adabu merra, gar yifassen n uselway
yellan imira d aqerru n tmurt, ɣer win yettnadin
amek ara s­yefk leḥkem i lebda i wakken ad yesɛu
ifadden d wakud iwulmen i lebni n tmurt. Seg win
yettnaḍaḥen i wakken ad yessiweḍ akabar­is ɣer
tselwit, ɣer win yekkaten i wakken ad yuɣal d
anmazul (vice) n uselway, ma yunag neɣ yemmut

­ 22 ­
Anagi – Ammud imagraden

win yeddren imira, ur tettɣimi ara tmurt d uɣref war


aqerru. Seg win yessaramen ugar i Taɛrabt d
Tinneslemt, ɣer win yerran tagduda d tugdut d lɣerḍ
iɣef yesṭerḍiq iɛbaren i tent­izeglen imira, maca ma
tkemmel akka yiwen wass ad tent­iḥaz ad ɣlint.

I Tmaziɣt deg wannect­a, anwa ara yeḥrirten


fell­as ? Anwa ara tt­id­yaddren ? Di liḥala­agi
yettawlen, iraggen i d­yettalin dir­itt rriḥa­nsen. La
tteḥririten merra ɣef wayen i ten­iceɣben imi ẓran
belli d ayen ara ẓẓun ass­a ara ɣellten azekka. Win
iɛettben ad iɣellet wayeḍ ad yerǧu « anbac » nniḍen n
tmendawt di kra iseggasen, wissen…

Tilufa akk frant neɣ ad frunt, ḥala tid n


Tmaziɣt akked Timmuzɣa i la skerkiren akka s teɣzi
n wagguren d iseggasen. Maca taluft tameqqrant d
tagi ; laṣel n tmurt d uɣref azzayri d acu ara ten­id­
iṣaḥen di tmendawt­agi tamaynut. Ahat tikkelt­a s
tidet ma teffeɣ­d teɣri ahat ad s­d­slen war azizzel n
idammen, war alqacen d leḥbas.

Maca anwa ara tt­id­yegren teɣri­agi ? Yella


Umussu adelsan amaziɣ, yella Usqamu unnig n
Timmuzɣa, llan ikabaren, llant tesdawiyin, llan
warrac n tefsut imaziɣen, llan warrac n tefsut
taberkant, llan yemnuda d imusnawen… llan
yirgazen d tlawin.
Amek ara d­teffeɣ teɣri­agi ? Tiɣri ad d­teffeɣ akken
ɣ­d­nnan imenza­nneɣ ; ifrax ggten yal yiwen amek
yettɣenni. Iswi yiwen, ahat, ma d iberdan s tidet
mgaraden.

­ 23 ­
Anagi – Ammud imagraden

Di taggara, seg umennuɣ ɣer wayeḍ, seg


usuter ɣer wayeḍ, ahat imira Leqbayel ɛyan seg
usuter, ɛyan seg umennuɣ, mi ara nwali sani tessufeɣ
tikli­nni n iɣermanen n temnaḍt n Leqbayel. Ahat
uysen, imi asirem yeqqim d asirem, leɛtab yugi ad
yeffeɣ ɣer tafat. Ahat la ttraǧun ad sen­tt­id­fken d
tunṣibt akken i tt­id­wwin d taɣelnawt s yiwet teɣri
imi ulac ayen ur xdimen ara i wakken Tamaziɣt ad
ters deg umkan­is, i wakken azzayri ad yuɣal ɣer
laṣel­is.

Niɣ nekni imira nessen leḥkem, nessen


imḍebbren n tmurt, nessen d acu i xeddmen, nessen
u neẓra daɣen belli ayen yelhan ur d­itekk ara seg­
sen ! Ihi, Tamaziɣt­nni ?…

­ 24 ­
Anagi – Ammud imagraden

UR YELLI WAYEN ARA IRUḤEN

Akken nennum, qbel ad yili uneḍruy aɣelnaw,


yecban «aseqɛed» n tmendawt, tserriḥen­d
yimḍebbren, si ddaw tecḍaḍt, i kra isalan yeɛnan
aneḍruy­agi akken ad walin ma zemren ad «t­
sseččen » i uɣref neɣ ala, d ayen umi neqqar «ma
tečča tečča ma ulac d aqeṣṣer ». Ddeqs n wučči i
yettilin di tedyanin yecban tigi yal taswiɛt mi ara d­
rsent s annar.

Atan ihi bdant temliliyin gar widen teɛna


temsalt, yebda umeslay ɣef wayen yessefken ad yili di
tmendawt tamaynut. Yal yiwen yettmeslay s yisem n
widen ukud teddukel tmuɣli d yeswi ladɣa ikabaren
n tsertit iqeddcen aṭas di teswiɛin am tigi.
Yella win tt­iqeblen s lekmal­is yenna­d «ih » war
ma iwala neɣ yeẓra ayen yellan deg­s seg wakken
yeqqen allen, ixaḍ imi, yergel imeẓẓuɣen, yeẓẓel di
tebḥirt n laman i wayen ara d­yini uselway imi d
netta i yebɣan ccɣel­agi, d netta i d bab n rray.
Yella win tt­yugin imi yeɣra belli ayen ara yilin deg­s
ur t­ibeɣɣu ɣas akka ur ɛad i d­yeffiɣ. Yella win
yebɣan ad iḥareb ɣef kra seg wayen yellan deg­s imi
s umennuɣ i d­yedda yerna mmuten fell­as
yizzayriyen.

­ 25 ­
Anagi – Ammud imagraden

Yella win la yettraǧun ass ideg ara d­yeffeɣ uḍris


amaynut n tmendawt­agi i wakken ad d­yini rray­is
d tmuɣli­s.
Yella win yessusmen, win yuggugmen, win ur d­
neclig ara deg wayen iḍerrun di tmurt, win yugaden
ɣef uɣrum­is… d win yeṭṭafaren kan war rray, d
aqeffaf n tmeɣriwin.

Deg ubazin­agi ur treggi teflut, tidderɣelt d


lekdeb sberbren ɣef «tidet zeddigen am lekfen »
yettlen widen yemmuten fell­as. Ayen yellan di
tmendawt­agi neɣ di tiden iɛeddan ɣas akken « yella,
ulac­it ». Maca ayen ur nelli di tmendawt­agi neɣ di
tiden iɛeddan ɣas akken « ulac­it, yella ». D agzil n
liḥala ideg tettexbibiḍ tmurt, nettexbibiḍ deg­s ula d
nekni. Nettnadi ɣef tidet n tmurt d uɣref azzayri
akken ad tt­nerr d tunṣibt, akken ad ters di
tmendawt, i wakken ad nezzi tamuɣli s ayen nniḍen,
ɣer tudert, s immal.
… Ffren tidet s tayeḍ
ḍeggren­tt kksen­as ayla
Arǧan akud a tt­yesfeḍ
ticraḍ nejrent di tnicca
Ziɣ deg uẓru i teckenṭeḍ
mi la ttɛeddint tlufa

Tewweḍ­aɣ­d ɣas ur turi


at wawal qedcen ruḥen
Ɣas ẓẓerb n lekdeb yezzi
ɣas icekkel imeslayen
Ɣas akud amcum yezri
tedder ccfaya n yimdanen

­ 26 ­
Anagi – Ammud imagraden

La d­qqaren belli di teswiɛt­agi ideg nella ur


ilaq ara ad nserreḥ i wayen yellan gar yifassen­nneɣ;
d acu­t akka wayen i yellan gar yifassen­nneɣ ? Ayen
yuran ur yelli, ayen yellan ur yuri : tilelli, tugdut,
tagduda, taɣdemt… d acu n wazal sɛant d acu n
ccan ara rnunt i win umi yeffer laṣel ? Amek ara
nnadi ɣef tugdut, tilelli d teɣdemt war ma nnuda ɣef
laṣel ? D acu­t usirem, d acu­tt tudert war laṣel, war
isem, war ayla ?

Yessefk ad dduklent tmuɣliwin ɣef wakken d


laṣel i d amezwaru, d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer i
d aɣbel amezwaru mačči d tiɛeqqayin­agi i la
nleqqeḍ. Tasertit iɣef nettkel tettwakbel, tuzzar am
ibawen ɣef tmurt n Leqbayel. Maca iɛebbaḍ ur
ttwakbalen ara, mazal neqqar awi­d kan ad nečč
aɣrum. Aɣrum, d aya kan, ayen nniḍen «ad nefk
akud i wakud ».
(…)
Asirem yeggra­d deg yidurar
izuɣar d yibeḥriyen
Di tudrin iḥerzen lesrar
d yirebbi n Ǧerǧer ɛlayen
Si tmurt ideg tefka aẓar
a tqabel wid tt­inekren

tidet­nni

­ 27 ­
Anagi – Ammud imagraden

TIMMUZƔA N TMURT N LEZZAYER

Tamaziɣt tunṣibt ugaden­tt imi ẓran belli tella


mačči d ayen ara kksen neɣ d ayen ara ffren segmi
akka tuɣal d tutlayt taɣelnawt. Tamaziɣt tunṣibt
kukran­tt imi tessutur aswir aɛlayan n tmusni n
tutlayin i leqdic­is i wakken ad tennerni akken iwata
lḥal am nettat am tutlayin nniḍen. Tamaziɣt tunṣibt
ugin­tt imi yiwet, ḥala yiwet tutlayt tunṣibt i bɣan, d
tutlayt Taɛrabt. Yal yiwen seg waggayen­agi n
yizzayriyen acu n ssebba i s­d­yettaf i tutlayt
Tamaziɣt i wakken ad d­ibeggen belli ur tlaq ara, ur
tezmir ara neɣ ur yessefk ara ad tuɣal d tunṣibt di
tmurt­is.

Akka ihi, ggten lehdur ɣef tmurt n Lezzayer d


«yiwet ur tbeṭṭu ara », ɣef Taɛrabt, tutlayt n Leqran,
iss ara tettwaru Tmaziɣt, ɣef tezmert n tutlayt­agi
(Tamaziɣt) i wakken ad teddu di tikli­agi izerben n
umaḍal d talsa, s asnulfu d wayen yellan d amaynut.
Ɣef waya i ggten wuguren, ɣas ulac­iten ad d­
nnulfun, armi frurxent yir tektiwin, ɣas yella webruy
n tidet deg­sent maca ur ssawaḍent ara alamma
sḥebsent alluy n Tmaziɣt seg uswir n «tutlayt
taɣelnawt » ɣer «tutlayt tunṣibt » :
­ Asenṣeb n Tmaziɣt ur ilaq ara, ur yessefk ara ad yili
imi tutlayt­agi ur ɛad treṣṣa, ur ɛad thegga akken ad

­ 28 ­
Anagi – Ammud imagraden

yeqdec yis­s uɣref azzayri d yimḍebbren n tsuda


(institutions) n tegduda tazzayrit...
­ Asenṣeb n Tmaziɣt d «taneqqelt n Belɛejjuṭ », teẓẓa
imiren, temɣi imiren, tefka­d lexrif imiren. Aṭas n
lḥir i yellan, tuffɣa n leɛqel dir­itt, ulayɣer tt­id­
neẓẓeg ur turiw…
­ Asenṣeb n Tmaziɣt ad yessefcel imaziɣen, ad
«čfečfen » ad uɣalen ad ismiḍen, ad ten­teffeɣ
tezmert, lebɣi­nni n umennuɣ ɣef yizerfan, taɣdemt
d tugdut, ad yefsi...
War asenṣeb, ad qqimen imaziɣen «dduklen » «ḥman
i umennuɣ »...

Ayen akk yellan d ugur d ayen yeɛnan tutlayt


Tamaziɣt s tjerrumt­is, s tseftit­is d ugemmay­is.
Maca asenṣeb n Tmaziɣt mačči d tutlayt kan, mačči d
tira ara «yettwaḥetmen » i tɣiwanin, i twilayin… i
tsuda n tegduda d tdamsa s umata. Asenṣeb n
Tmaziɣt d laṣel d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d
uɣref azzayri ideg ur yelli uɣbel ur yelli wugur ur
yelli ccek. Asenṣeb n Tmaziɣt d tuɣalin s amezruy
akken yella mačči akken t­uran widen ur t­nebɣi.
D asebgen n yirgazen d tlawin imaziɣen yebnan
tamurt­agi tamaziɣt, iḥurben fell­as, iqedcen daɣen i
talsa acḥal d lqen aya. D tidet ur yesfiḍ wakud, d
tidet ireṣṣan di tnicca, d Timmuzɣa n tmurt n
Lezzayer d uɣref azzayri.

Imi tezmer ad tili tutlayt d tunṣibt war ma tella


d tutlayt n tmurt­nni (amedya n Tefransit di kra n
tmura n Tefriqt), ihi akken ur nettili ara d aɛraben
yesneṣben Tamaziɣt di tmurt­nsen Lezzayer, yessefk

­ 29 ­
Anagi – Ammud imagraden

a nessenṣeb laṣel d Timmuzɣa d imezwura d wamek


ara d­yuddum seg­sen usenṣeb n tutlayt Tamaziɣt.
Ma neɣra ayen yuran di tmendawt n 1996 neɣ neɣra
kra seg wayen i ɣ­yeɛnan, ad naf belli ddeqs n
tɣawsiwin i yellan deg­s ttwaferzent maca aseqdec­
nsent yella­d s uṣaḍuf (lois). Ma neɣra belli
«taɣelnewt (nationalité) tazzayrit tettubeggen s
uṣaḍuf », anamek n waya, taɣelnewt tazzayrit tella,
maca win ara tt­yesɛun, win ara tt­yessutren d win
umi ara tettwakkes d aṣaḍuf ara isersen ilugan i
waya.

D tidet, mačči akk izzayriyen i yettmeslayen


neɣ ttarun s Tmaziɣt. D tidet, di temnaḍt n Leqbayel i
tella tmeslayt d tira s Tmaziɣt. D tidet, s uswir iɣer
tewweḍ tutlayt Tamaziɣt tezmer ad tettwaḥetem deg
yiɣerbazen n temnaḍt n Laqbayel. Imi laṣel n tmurt
yettubeggen, iban mačči d ayen ara ffren, ihi yezmer
ad yers di tmendawt belli «Tamurt n Lezzayer d
tamurt Tamaziɣt », «Aɣref azzayri d aɣref amaziɣ »,
«Tutlayt Tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt tunṣibt n
tegduda tazzayrit », «Ddula tazzayrit a s­tefk allalen
iwulmen i wesnerni­ines », «Ayagi ur yettwakkas ara,
ur yettbeddil ara ɣas ma tbeddel tmendawt »,
«Aseqdec (tira d tmeslayt) n tutlayt Tamaziɣt ad
yettubeggen s uṣaḍuf ».

Imi d tameslayt d tira i d ugur seg wakken


mačči akk izzayriyen i yettmeslayen, i yettarun s
Tmaziɣt, d aṣaḍuf ara d­yesbeggnen amek ara yili
leqdic s tira d tmeslayt n Tmaziɣt di tmurt n Lezzayer
s umata. Imi aṣaḍuf yettbeddil mačči am tmendawt,

­ 30 ­
Anagi – Ammud imagraden

yezmer, ass­a, ad iḥettem tira n Tmaziɣt deg


yiɣerbazen n temnaḍt n Leqbayel kan, azekka,
yezmer daɣen ad tt­iḥettem deg wid n tmurt n
Lezzayer merra. Ayagi icudd ɣer lebɣi asertan n
yimḍebbren n tmurt n Lezzayer. Tarusi n tira d
tmeslayt di tmendawt d leqdic­nsent s uṣaḍuf ad yefk
akud i tutlayt ad tennerni deg yiɣerbazen n temnaḍt­
is qbel ad tuɣal s iɣerbazen n tmurt n Lezzayer s
umata.

D tidet, tutlayt Tamaziɣt mačči seg igenni i d­


teɣli tewjed thegga i leqdic war timerna, war asnerni
d unadi. Tutlayt Tamaziɣt d asekfel i tt­id­skeflen
imaziɣen, tilin tella ulac win ara tt­inekren, maca
teččur d aɣebbar. Ihi mi nemsefham ɣef tilin­is
tunṣibt di tmendawt, aɣebbar yeshel i tukksa…

­ 31 ­
Anagi – Ammud imagraden

TANNUMI I D­YURWEN TATUT

Akken nennum nessutur izerfan­nneɣ, netsuɣu


mgal tamḥeqranit d wayen yellan d lbaṭel, nettaru i
umezruy d ccfaya, neqqar­d ayen yellan deg
wulawen­nneɣ, nleḥḥu deg yiberdan ɣef wannect­
agi akk, maca rray d wawal aneggaru ttɣimin­d
dima ɣur yimḍebbren d widen yeṭṭfen adabu di
tmurt­nneɣ, akken nexdem kifkif, wissen acuɣer !?

Akken nennum nekni i nnumen nitni,


nettmagar tilufa d­iɣellin ɣef tmurt s yiswiren
yemgaraden imi nitni ḥettben­tent nekni nettaɣ­itent
war ma tezgel­aɣ yiwet.

Akken nnumen daɣen, yal tikkelt ideg ara d­


qerrbent tefranin ad bdun aslufu d uḥelbeb (aḥebbi)
n yal win neɣ widen izemren ad ilin d ugur i wayen i
ttheggin di yal taɣult, imi llan at iɛebbaḍ yexwan,
llan imeɣban, llan imelluẓa !...

Akken nennum yal tikkelt, s nniya neɣ s tengef,


nettak tameẓẓuɣt i wayen i ɣ­d­qqaren, nettmeslay
fell­as s usirem d ameqqran belli tikkelt­nni d tin n
tidet, d taneggarut, d tin ara yessuffɣen laɛtab ɣer
tafat, maca asirem yettɣimi dima d asirem ma d
tannumi tettarew­d tatut i ɣ­yeǧǧan ntezzi ntenneḍ

­ 32 ­
Anagi – Ammud imagraden

war ccfaya n wayen iɛeddan fell­aɣ, tatut ineɣɣen


lebɣi d usirem n yimdanen s tmettant tasusamt umi
ḥedd ur isel, ḥedd ur yettḥulfu : d tamettant n yiman!

Akken nennum yal tikkelt, ma ur tent­nuɣ deg


uqerru ad tent­naɣ deg uxenfuc. Tamxixt tella tella,
maca at wulawen ttḥulfun­as, wiyaḍ, am yisɣi n
tmacahut­nni, ul­is yella maɛna mačči deg umkan
ideg yessefk ad yili...

I tikkelt nniḍen at udabu ttheggin tifranin i


tmendawt tamaynut ideg ara beddlen ddeqs n
tɣawsiwin war ma cawren yiwen seg widen yesɛan
rray.

I tikkelt nniḍen tamuɣli tezzi ɣer tmurt n


Leqbayel imi asuter­nni­ines ur ɛad yufi tifrat seg
wakken lecɣalat n yimḍebbren n tmurt­nneɣ zgan d
azgen.

I tikkelt nniḍen ayen akk ara yettwaqedcen d


ccɣel ur nettidir, ur nettdum, ur nesɛi lsas imi i
teswiɛt­nni kan umi yella, mi tɛedda kan yexṣer
ccɣel­nni neɣ yeḥbes.

Di teswiɛin yecban tigi win ur neṭṭif ara


amkan­is, ad as­iruḥ. Win ur nḥureb ara ɣef wadeg i
t­id­iṣaḥen, ad as­tekksen. Win yeǧǧan amkan­is d
ilem, ad t­ɛemren wiyaḍ. Win ara yeṭṭfen amkan n
wayeḍ d win ur nesɛi ara amkan, d win yettnadin
anwa ara yessker i wakken ad yeqqim deg wayen ur
ili.

­ 33 ­
Anagi – Ammud imagraden

La d­qqaren akka i d tasertit, ddu s lebɣi­k neɣ


teddiḍ war lebɣi­k.
Ihi attan ɣer­wen tsertit ay at tsertit.
Skud ur ɛad i d­iban wunṣib deg umaynut i d­
iteddun, am tikkal iɛeddan, ad d­nini ayen ilaqen, ad
t­id­nini s wul d teɣẓint (raison), ad nerǧu «win
turǧa taryel » wissen ahat ma qeɛdent tuyat­is ad
yizmir ad tt­iqabel, taryel !

­ 34 ­
Anagi – Ammud imagraden

AZAL N WAWAL

Awal i t­iferrun d awal. Di teswiɛt­agi ideg


nella, lecɣalat n tmurt d wayen iḍerrun deg­s ur
tefriz ara tmuɣli ɣer­sen. Yesberber wagu deg
unebdu, yenɣes yiẓri i tmuɣli, yegget umeslay si tama
akken tegget tsusmi si tama nniḍen. Widen
yettmeslayen qqaren­d imira ayen bɣan d wayen
ssarmen ugar n xemseṭṭac iseggasen aya. Widen
yessusmen nnan­d yakan ayen bɣan ad d­inin d
wayen ssarmen, maca imira ur s­d­ttɛawaden ara
imi ula d nitni nnan­t­id ugar n xemseṭṭac iseggasen
aya. Ikfel­d waṭas n wayen “yenṭel” uɣref d wakud n
lqerḥ d wuzu n tasa, yuɣal­d s annar, yerna yufrar
ɣef wayen yessefk ad d­yifrir. Aṭas i yellan d aqbur
yenṭel ikfel­d, aṭas n wayen ur nelli yennulfa­d.

Akka ihi, imira, annar ṭṭfen­t widen iheddren.


D awal­nsen umi nsel, d tiktiwin­nsen i nettaf deg
yiɣmisen. D awal­nsen i d awal n taggara ɣas akken
la d­qqaren belli wagi d rray­nsen kan i la d­ttaken
am nitni am yizzayriyen merra. Ɣas ur ufin ara win
ukud ara mmeslayen, ad mmeslayen gar­asen s teɣri
tazurant akken ad sen­d­slen medden merra, akken
ad sen­zziknen belli aɣref azzayri ur yeɣliḍ ara asmi
ten­yefren akken ad ilin d tacacit ɣef uqerru n tmurt.

­ 35 ­
Anagi – Ammud imagraden

Gar­asen, simmal yettili lḥess simmal tasertit­


nsen bxir i tella. Gar­asen, aqnijjer d weḥriret
zzakanen i medden udem n widen iqeddcen, n widen
iḥemmlen tamurt­nsen d watmaten­nsen. Gar­asen,
yiwen ad tt­icudd wayeḍ ad tt­yefsi, maca s wawal.
Gar­asen, yiwen ad tt­yecɛel wayeḍ ad tt­yessens,
maca s umeslay. S wawal, wwḍen almi d addaynin n
uxxam yellan di lḥara n win umi t­kksen (awal).
Akka i ttaken awal i widen ur t­neḥwaǧ. Ad sen­
reḍlen kra imeslayen i wakken ad argun deg uzal s
wallen iberran ur nwala, ad ssirmen ayla­nsen d
wayen i ten­id­iṣaḥen, ad ssutren yiwen lkar d
teɣrast n tzizwa akken ad ččen yis­sen aɣrum…

Ttmeslayen i wakken ad d­inin ayen yelhan ɣef


yiman­nsen d tsuda iɣef llan d iqerra. Ttmeslayen i
wakken ad ḥarben ɣef watmaten­nsen. Ttmeslayen i
wakken ad qqimen deg yimukan­nsen. Ttmeslayen i
wakken ad d­inin… ulac… awal war azal… awi­d
kan ad d­inin. S tmenna i tella tilin.

Wiyaḍ, widen yessusmen, ur ttarran ifeẓ ur


ttɛawaden iẓid i weclim. Ayen d­nnan d ameṣmar di
lluḥ ­d tidet­ yenta i lebda; ayen d­nnan ur la t­
ttleqqimen ara wissen acuɣer ! Imi ayen sɛan ad t­id­
inin nnan­t­id ­di teswiɛt n lḥerṣ­, uɣalen ttmeslayen
ḥala ɣef wayen i d­qqaren wiyaḍ. Ttaken temeẓẓuɣt s
lebɣi neɣ war lebɣi i kra n wayen iḍerrun di tmurt,
ttaken­d rray­nsen ɣef leqdic d iqeddacen. Ma
mmeslayen widen yessusmen, atan awal ad d­yili ɣef
wayen i d­nnan widen yettmeslayen mačči ɣef
wayen i ten­iceɣben d wayen yellan deg wahilen­

­ 36 ­
Anagi – Ammud imagraden

nsen : atan ccɣel­agi dir­it, wagi ixuṣ, wahi yeǧǧa­t


wakud… Win iheddren s iciwi­s ḥedd ur isel i teɣri­
s. Tasertit ɣur­sen tban, ayen ara d­ini nnan­t­id
yakan ddeqs iseggasen aya; ayen bɣan iban ayen
ugin iban. Tasertit yellan deg wennar imira jemɛen­
tt­id s axxam. Tasertit iɣef yekker umeǧǧed mi qrib
truḥ, rran­tt deg yidis mi “d­tuɣal”.

Tasertit d taẓuri sseqdacen yimḍebbren n


tmurt i wakken ad inin i uɣref ur ssekcam ara iman­
ik deg wayen i k­yexḍan. D tagi i d tasertit ɣur­neɣ :
ad d­yeffeɣ wawal, a t­seḥnunfen seg umalu alamma
d asammer, ad s­gen uguren d tmeckukal, imiren ad
s­d­afen tifrat. Neggurreɛ­d si tsertit ur nesɛi aqerru
d isertanen yeǧǧan annar. Ǧǧan annar s tsusmi ɣas
akken yella wayen ara d­inin neɣ ahat ad d­inin
ayen d­nnan yakan, ǧǧan axxam d lxali ɣas akken
llan yirgazen ara t­iɛessen.

Ǧǧan­aɣ­d imezwura kra imeslayen nnan :


”Ma temmeslayeḍ, ini­d ayen yifen tasusmi”. Win
yessusmen ur yesɛi d acu ara d­yin, kfan­as
imeslayen. Maca widen i d­yennan imeslayen­agi
mačči d izzayriyen, ssnen azal n wawal akken ssnen
azal n tsusmi. Imira di tmurt n Lezzayer yegget
wawal war azal akken tegget tsusmi war azal. Imira
di tmurt n Lezzayer ttif awal wala tasusmi… imi
awal i t­iferrun d awal.

­ 37 ­
Anagi – Ammud imagraden

ǦǦET AKUD I WAKUD !

“… deg useggas neɣ sin, neɣ di ɛecra snin, ad


ṣeggmen wussan…1”

Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, tiɣawsiwin


yeɛnan tudert s umata cuddent s akud.
Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, tikwal akud yettɛeddi
fell­aɣ am uẓayeḍ war ma nḥulfa­as, war ma neẓra
ansi i d­yekka, war ma neẓra sani ara iruḥ. Tikwal
nettḥulfu­as, maca imiren ur yettɛeddi ara alamma
nekkuffet, alamma nekkuferra.
Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, kullci d tamsalt n
wakud. D acu­t wazal yesɛa wakud ɣur­neɣ neɣ di
ddunit merra ? Ma nwala timura n ddunit merra, d
tamuɣli kan si lebɛid, ad d­iban am tafat n yiṭij win
yefkan azal i wakud akked win ur s­t­nefki ara.
Ihi ɣur­neɣ, am widen yellan am nekni, akud d
yiwen seg wallalen yecban tatut, tasusmi… d tugdi
iss ttwakbalen iɣerfan, ttwasfaḍent tɣermiwin,
tettwaxrab tgemmi.

D amezruy, d ccfaya neɣ d tidet, ma ur llin ara


“deg ubrid n ṣṣwab”, ad ten­yeskerkir wakud
alamma qqersen, uɣalen d ijerbuben ; aneḍruy ur

1 Ass­a ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.

­ 38 ­
Anagi – Ammud imagraden

yeddi akked gma­s, tadyant ur teddi akked weltma­s,


tudert teddukel akked tmettant. D nnger n yiman, n
tilin d tudert.

Nekni nenna­d tameslayt, tugdut, tidet…


taɣdemt, nitni nnan­d ilaq akud i waya. Akud i
tektiwin i wakken ad d­lalent, ad nnernint, ad
awḍent ɣer taggara n uḥezzeb d umeyyez. Akud i
tmuɣli d rray iwatan tiktiwin­agi i d­ilulen akken ad
uɣalent d isenfar. Akud i temliliyin d lemcawrat
akken ad d­iban, ma yella isenfar­agi i d­yekkan si
tektiwin­nni i d­ilulen yakan, ma ad ttwaxdamen
neɣ ala. Di taggara, ilaq wakud akken ad nẓer ma
yella leccɣalat­agi akk ur ten­yeǧǧi ara wakud !
Maca ulac deg­s aɣilif ; nezmer ad d­naf akud i
tektiwin nniḍen ara d­ilalen, ara yennernin… atg.

Ayen akk yeǧǧa wakud gan­as ifadden


sbedden­t. Tiktiwin yeǧǧa wakud ḥennkent,
beddlen­asent udem. Kra n win yeǧǧa wakud
yekkes­as nnṣib i wayeḍ. Ayen akken ur bɣin nitni d
win i yeǧǧa wakud. Akka i la snuzun ulac. S wakud i
la qqazen aẓekka i tebɣest d ifadden n kra n
yimdanen, la ssefruruyen lebɣi­nsen alamma nnan­d
dayen barka­yaɣ, ad neǧǧ cwiṭ i widen i d­iteddun
ad qedcen amur­nsen, nekni nexdem amur­nneɣ.
Anida yebda wamur­nwen anida yekfa… ?

Dɣa s tidet d tamsalt n wakud ? S tidet, akud


yegget, yezga yella ɣur widen ur t­neḥwaǧ ara, ma d
widen i t­yeḥwaǧen, ur t­ufin ara. Maca deffir
wakud d timeckukal n tsertit i yellan. Tin yemḥan

­ 39 ­
Anagi – Ammud imagraden

lǧerrat, tin yekksen ilugan, tin ihudden izumal, d


tasertit n widen iɣellten ur srewten. Ɣef waya i laqent
tlisa i wakud i wakken ur yettili ara d ssebba i
webrak neɣ i tuɣalin ɣer deffir.

Ɣur­neɣ, am widen yellan am nekni, akud d


ajenwi igezzmen ma ur t­tegzimeḍ ara, ɣur wiyaḍ,
akud d adrim. Gar ujenwi d udrim, Tamaziɣt tella,
tufrar­d am zzit ɣef waman. Akud ur s­yezmir ara
“imdanen“ daɣen. Iruḥ­as wakud maca ur tt­yeǧǧi
ara. Imira, Tamaziɣt tufa akud akken ad tezziken
tazmert­is, ad tili d tutlayt am nettat am tutlayin n
ddunit merra ; ɣef waya i la tt­nettaf ula deg uẓeṭṭa
agraɣlan Internet.

Tamaziɣt aṭas i terǧa amur­is. D wagi i d


akud­is, d wagi i d lǧil­is, d tagi i d tallit­is. Tikkelt­a,
ur nettaǧǧa ara akud i wakud…
“… ɣas yefna leɛmer, awi­d kan neḥder, xedmen
amiṭru…2“. 

2
Ass­a ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.

­ 40 ­
Anagi – Ammud imagraden

INEḌRUYEN IMAZRAYEN

Amezruy, di ddunit merra, mi yekcem s


aɣerbaz, ladɣa almad amezwaru, anamek­is d
ajerred n yineḍruyen­nni d yimdanen­nni iɣef d­
yella umeslay i lebda deg yidlisen d ccfaya n yiɣerfan
n umaḍal s umata.
Dɣa yiwen seg yidlisen n uswir wis kuẓ n welmad
amezwaru n useggas­agi d adlis n umezruy. Ṭṭfeɣ­t
gar yifassen­iw, steqsaɣ iman­iw ɣef wayen yellan d
wayen ur nelli deg­s.
D amezruy­nneɣ neɣ d win n wiyaḍ. D amezruy
aqbur neɣ d tallit ideg tella dagi Fransa si 1830 armi
d 1962. D amezruy yeɛnan at tmurt­nneɣ neɣ d win
yeɛnan widen ikeččmen teffɣen d widen yettɣimin. D
amezruy unṣib neɣ d win n tidet. D amezruy ara
d­yemmeslayen ɣef yizzayriyen merra neɣ kra kan n
widen yettwafernen…

Asteqsi yettak­iyi i wayeḍ… uɣaleɣ ldiɣ­t


akken ad ḥebsen yesteqsiyen yellan gar­i d yiman­
iw. Si tɣuri tafessast tamezwarut, ufiɣ belli, s tɣara
tunṣibt, uran­d deg yisebtar n udlis­agi, i warrac
yesɛan ɛecra iseggasen di tudert­nsen, ayen akken i
ɣ­ugin ad t­naru, nnan­d ayen akken i ɣ­ugin ad t­
id­nini geddac d aseggas.

­ 41 ­
Anagi – Ammud imagraden

Di tazwara ihi, d inig deg wakud aqbur qbel


ad yaweḍ bnadem d amdan… Ssyin akin, d wagi i ɣ­
iceɣben, d Tagelda n Numidya d widen i tt­id­
ikecmen war ccwer am iwendalen… d ibiẓanṭiyen.
Aɛraben wwin­d tinneslemt di «lfutuḥat». Tekkes
Numidya tuɣal d Rrusṭumiya, d Lfaṭimiya, d
Lḥemmadiya… d Zziyaniya. Maca ulac tallit ideg
teqqim d ayen akken tella, d Numidya neɣ d
Tamazɣa, i d­yeggran si Timmuzɣa n Tefriqt n Ugafa
ḥala ayen yettwanejren di tnicca, d ayen ur yezmir
wemdan ad t­yekkes ; d ticraḍ iss reqqmen
ijeqduren; d Tifinaɣ iss ttarun di tallit­nni ; d
iẓekwan n igelliden yecban Masinisa d Dihya ; d
iṣurdiyen iɣef yettwanjer wudem n igelliden yal
yiwen s tallit­is.

Nnan­d belli Tagelda n Numidya tella qbel ad


yili lmasiḥ qbel ad tili tinneslemt. Uddren­d Igelliden
n Numidya yal yiwen s uzemz n tallit ideg yella ɣef
uqerru n tgelda­s. Seg Ugellid Sifaks 230­203 (qb S.­
Ɛ.) s Agellid Masinisa 202­148 (qb S.­Ɛ.) s Agellid
Yugurten 118­105 (qb S.­Ɛ.) s Agellid Yuba I 60­46
(qb S. Ɛ.), ma d Agellid Amusnaw Yuba II 45 (qb S.
Ɛ.) ­ (23 mb S. Ɛ.) yecfa­d i tlalit n Sidna Ɛisa.

Nna­d belli imaziɣen nnuɣen mgal aɛraben i


d­yewwin tinneslemt ɣer Tgelda n Numidya, ur bɣin
tisit­nsen ur bɣin anekcum­nsen ur bɣin tiɣimit­
nsen. Kusayla yenɣa Ɛuqba di Tahuda d tama n
Beskra. Dihya yettwassnen s yisem n Kahina tella ɣef
uqerru n tegrawla yemmenɣen akked Benneɛman,
ayagi segmi yemmut Kusayla. Nnan­d daɣen belli s

­ 42 ­
Anagi – Ammud imagraden

tmettant n Dihya, tekfa tegrawla n imaziɣen mgal


inselmen. Nnan­d daɣen belli tagrawla­agi ur tesɛi
ara lsas imi imaziɣen di tallit­nni ur fhimen ara acu
bɣan yinselmen mi d­ruḥen si tmurt­nsen ɣer Tgelda
n Numidya. Tekker tegrawla imi ɣilen imaziɣen belli
inselmen am iwendalen d ibiẓanṭiyen. Asmi fehmen
imaziɣen timsal, uɣalen d inselmen, wwin tabrat n
tinneslemt ɣer Landalus d Ṣṣeḥra n Tefriqt.

Annect­agi akk yella deg udlis n umezruy n


useggas wis kuẓ n welmad amezwaru n useggas
2006. S wannect­agi d­nnan akk, yennayer ur t­id­
srisen ara belli d iɣef n useggas amazigh am netta am
umezwaru n muḥarrem n yinselmen neɣ amezwaru
n yennayer n imasiḥiyen. Tutlayt Tamaziɣt ur ɛad tt­
rrin d tunṣibt. Dihya d isem ttagin ad t­arun deg
yittafttaren n kra n tɣiwanin ar ass­a… Am akken
kra ur yelli ɣas akka d nitni i d­yennan, wammag
nekni ugar n lqern aya i la t­id­neqqar. Ayen yellan
iḍelli d awezɣi, ass­a yuɣal d unṣib lemden­t warrac
deg uɣerbaz. Ihi acuɣer annect­a n wakud iruḥen ?
Acuɣer alqacen, tamettant, tisselbi d usnejli ? Acuɣer
amxix d temḥeqranit ? Acuɣer ?...

Ineḍruyen imazrayen d tidet. D ayen yeḍran, d


ayen ur yezmir ula yiwen ad ten­ibeddel neɣ ad ten­
yenker, maca yezmer kan, s tezmert­is izemren, ur
yettmeslay ara fell­asen alamma ttun­tent medden
neɣ ad d­yeqqar tidet ixuṣṣen ; tidet­is.
Tidet i d­yufraren teshel i tmenna tewɛer i tufra. Imi
d ayen i d­yufraren i la d­ttaken, ihi nekni ad d­
nessekfal nitni ad d­qqaren imi ɣ­kksen awal.

­ 43 ­
Anagi – Ammud imagraden

SI SIWA AR TIGZIRIN TIKNARIYIN

Amaḍal, talsa, imdanen merra ugaden ad


msekfunt gar­asent tɣermiwin neɣ ahat, yiwet seg­
sent ad tessenger tayeḍ. Ugaden imi taggara n tlufa
yecban tigi, ideg ur yelli wawal, adiwenni d teɣẓint,
d amennuɣ. Akken ẓran yimdanen, amennuɣ isazzal
idammen­nsen yettawi tirwiḥin­nsen, tettabaɛ­it
tmettant... Ɣef waya i yegget wawal ussan­agi
iɛeddan ɣef umennuɣ­agi n tɣermiwin, nettaf­it deg
wallalen n telɣut s isalan deg yiɣmisen neɣ di tiliẓri.
Tugdi n umennuɣ si tama, d tugdi n nnger n tɣerma
si tama nniḍen, ssawḍent imdanen akken ad zzin
tamuɣli s ayen akken ǧǧan yuli­t uɣebbar, ɣer tifrat s
umeslay d udiwenni. Ufan belli yessefk ad idiren
akken llan yal yiwen s wayen iss yumen, yal yiwen di
lḥedd­is ɣur yiman­is war ma iḥettem tamuɣli­s d
tudert­is ɣef wiyaḍ. Ilmend n wayagi, llant­d
temliliyin, dagi di tmurt n Lezzayer, ideg i d­yella
umeslay ɣef leqder, aḥezzeb d wazal yessefk ad t­
yefk yiwen i wayeḍ akken ad rewlen ɣef wayen ara
yessiwḍen ahat s amennuɣ neɣ ɣer nnger n
tɣermiwin… Ɣas akken iḍelli llan d iɛdawen ur
ttemsefhamen ara, maca ass­a fkan nnuba i wawal
akken ad d­lalent tektiwin timaynutin, akken daɣen
ad tbeddel tmuɣli, ad myeɛqalen, ad msefhamen

­ 44 ­
Anagi – Ammud imagraden

akken ad yekfu lhemm i lebda ad ters talwit di


ddunit merra… !

Deg unamek n tɣerma i ɣ­d­ttaken imawalen,


war ma nnuda ɣef wayen lqayen ; ad t­naf belli d
ayen yessemlalen timettiwin ; d udem adelsan,
aɣerfan i sɛan yimdanen tessemlal tmetti ; d ayen d­
tewwi tmetti­agi i talsa ; d wadeg ideg d­temɣi,
tedder, tegma tɣerma­agi. S unamek­agi, ad naf belli
taɣerma Tamaziɣt tesɛa amkan­is gar tɣermiwin
iɛeddan di ddunit merra yal yiwet s wayen i d­tewwi
i talsa s umata deg wakud ideg tella d wadeg ideg d­
tlul.

Acuɣer ulac ameslay unṣib ɣef tɣerma


Tamaziɣt mi iɛdawen n yiḍelli uɣalen d imeddukal
ass­a ? Yemlal umasiḥi akked ineslem ɣef wakal
amaziɣ, yella­d wawal war ma iṣaḥ­d amdan
amaziɣ. Acuɣer i uɣalen deg yidis imaziɣen i d­
yefkan Augustin i yimasiḥiyen d Ṭariq i yinselmen ?
Amezwaru d “baba­s n Tmasiḥit” asmi tella Tmazɣa
d Tefriqt n Ugafa, wis sin d win ikecmen Landalus s
tebrat n Lislam asmi tuɣal d Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir.
Imi d­nnan imusnawen n tmetti belli “lqern­agi ad
yili d win n tesreḍt neɣ ur yettili ara “, wigi­nneɣ
ufan­t d abrid i wakken ad rren deg yidis taɣerma
Tamaziɣt yellan qbel ad ilint tɣermiwin yettnadin ad
msefhament imira. Di tuqqna n tiṭ yemmut wayen d­
ilulen, yeddren si Siwa armi d Tigzirin Tiknariyin,
cwiṭ i d­yeggran kksen­as azal s yisem n tesreḍt.
Widen yugaden ad negren la ttnadin anwa ara
snegren. Acuɣer ara ḥettmen ɣef wiyaḍ ayen ugin

­ 45 ­
Anagi – Ammud imagraden

nitni i yiman­nsen ? Acuɣer ara nadin ad snegren


taɣerma yellan qbel ad d­asen nitni akked tɣerma­
nsen ɣer Numidya ?

Akken i ttmettatent tutlayin i ttmettatent


tɣermiwin : awal agugam d ccfaya tasellawt.
D acu i d­yeggran si Siwa, d acu i d­yeggran si
Tegzirin Tiknariyin ? D acu i d­yeggran si Numidya
n Masinisa ? Deg wayen nwala, neɣɣar, nsel di
tmurt­agi­nneɣ, tiɣermiwin llant, nettmeslay fell­
asent maca adeg ideg d­lulent, ddrent, ur yettwabdar
ara. Adeg yella qbel taɣerma. Adeg d akal amaziɣ n
Numidya ideg d­tlul, tedder tɣerma Tamaziɣt qbel
imasiḥiyen d yinselmen. Si Tefriqt n Ugafa ɣer
Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir, Numidya tbeddel isem. Seg
wass­nni i tezzer deg ubazin adelsan n widen
ikeččmen teffɣen yettaǧǧan aẓar amaynut deg wadeg
n win yellan yakan.

Yenna­d yiwen seg « imeqqranen » n tsertit n


tmurt­nneɣ deg yiwen seg yiɣmisen ilelliyen : « Skud
atmaten­nneɣ yellan dihin di tmurt n Falaṣṭin d
Lɛiraq ttwakksen­asen izerfan­nsen, ur nezmir ara
ad nemmeslay ɣef talwit ».
Nekni umi yettwakkes wezref n tilin, ma nezmer ad
nidir di talwit !?

­ 46 ­
Anagi – Ammud imagraden

« UGUR » N TIRA

«… Akka neɣ ad tuɣal ɣer tkessawt» i yenna umeksa i


yimsewqen i s­yennan belli tafunast­is ɣlayet, aṭas
iṣurdiyen i yessuter deg­s. Yenna­asen d wagi i d
azal­is, ad tenz s wazal­agi neɣ ad tt­rreɣ ɣer lexla­w
ad teks (takessawt).

Tegzem di rray, teddez tebrez… Imnuda d


yimusnawen nnan­d, imaruyen d yimeskaren
ḍefren­ten. Tutlayt Tamaziɣt s isekkilen n Tlatinit ara
tettwaru, d taɣelnawt neɣ d tunṣibt. Talatinit, ur telli
d Tarumit neɣ d Tafransit ur telli d tutlayt n
“listiɛmar“, maca d tin i s­fernen imawlan­is, widen
yebɣan ad taẓ ɣer zdat si Bulifa ar Dda Lmulud armi
d tajerrumt taneggarut i d­yeẓreg Kamal Nat Zerrad
di 2001. Ugar n lqern aya, ayen yellan d idlisen, d
tirawin neɣ d anadi yella­d s Tlatinit, s lebɣi d tebɣest
n yirgazen d tlawin yellan ama di lberrani ama dagi
di tmurt. Anadi ur yelli s Taɛrabt ur yelli s Tfinaɣ.
Widen yettnadin ɣef Taɛrabt d widen yebɣan ad aɣ­
rren lqern ɣer deffir imi ur telli tjerrumt ur telli
tseftit ur llin ilugan s s tutlayt­agi i Tmaziɣt. Ihi, ugur
ttwalin­t kan widen yugin Talatinit d widen yebɣan
Taɛrabt. Dinna kan i la tettezzi : ḥanun zanun ɣef
yiri n lkanun. Ugur ur yelli ma tettwaru Tmaziɣt s
isekkilen n Tlatinit : d wagi i d aɣbel­nsen !

­ 47 ­
Anagi – Ammud imagraden

Maca lebɣi asertan ulac ɣas akken yegget


usuter, ggten idammen, ggten imejraḥ, ggten
yilmeẓyen yemmuten i wakken ad tuɣal tmurt n
Lezzayer d uɣref azzayri ɣer laṣel­nsen. Imḍebbren n
tmurt n Lezzayer d widen yeṭṭfen adabu ugin ad ldin
tiwwura i Tmaziɣt akken tent­ldin i Taɛrabt. Ɣur­sen,
ugur yugaren akk uguren n tdamsa, n tsertit… d
ugur n Tmaziɣt. Teqqim­asen di tyersi. Zemren ad
sḥebsen abeddel n tmendawt neɣ ahat awexxer­is
alamma ufan­d ttawil i “wugur­agi” d wuguren
nniḍen isertanen. Ṭṭsen d iseggasen aya ɣilen ad
rewlen, xerṣum di tnafa, i tidet i d­ǧǧan widen tt­
ineǧren di tnicca, wissen imira, ahat naddam iruḥ­
asen, ukin­d maca ufan­d iman­nsen ggran ɣer
deffir s kra n leqrun…

Ɣas imusnawen akked widen yettnadin


sbanen­d isekkilen n tutlayt Tamaziɣt, maca
timuɣliwin mgaradent seg umusnaw ɣer wayeḍ, seg
waggay ɣer wayeḍ seg wegraw ɣer wayeḍ. Ddeqs
imusnawen iqeddcen yal yiwen i yiman­is war ma
yemcawar akked widen i t­yecban, sṭuqquten ilugan
d leryuy almi sweḥlen imaruyen d imeskaren anwa
abrid ara yaɣen, amek ara yarun, anta ”Talatinit” iss
ara yarun. Ugur yellan, d win i d­snulfan widen
yebɣan ad beddlen isekkilen ṛ, ḥ, č, ɛ… s isekkilen r’,
h’, ç, â. Widen yebɣan ad beddlen asenqeḍ yefren
Dda Lmulud s usenqeḍ­nsen nitni. Ugur yellan, d
win n widen yebɣan Tamaziɣt am Teglizit, war
asenqeḍ. Ugin asenqeḍ am akken nitni ifen
ifransiyen, almaniyen… iṭalyaniyen yeǧǧan
igemmayen­nsen s kra n isekkilen s usenqeḍ d

­ 48 ­
Anagi – Ammud imagraden

tacciwin. Ugur yellan, d win n widen iwehmen deg


uswir iɣer tewweḍ tutlayt Tamaziɣt. Wehmen di
tikli­agi izerben yessawḍen Tamaziɣt ɣer Internet
(www.imyura.com, www.racines­izuran.com,
www.tamazgha.com... ) deg wakud meẓẓiyen maḍi
armi uɣalen ttruẓun ifadden i widen i s­iqeddcen
ladɣa iselmaden, ttẓerriben, ssefragen s tkerkas i
yiberdan tettaɣ Tmaziɣt di tikli­s ɣer zdat. Uguren­
agi akk, ldin tiwwura i widen ur nessin, i widen
urǧin qedcen i Tmaziɣt akken ad sṭuqqten ameslay
akken ad gen ccek deg wakken tutlayt Tamaziɣt ur
tezmir ara a tettwaru s tlatinit imi ggtent tɣura n tira,
imi ur msefhamen ara ɣef yiwen rray, imi…
Talatinit­agi, ahat, ur teṣliḥ ara i tutlayt Tamaziɣt.

Wa yebɣa Tamaziɣt akken i s­yehwu tili, wa


yebɣa­tt ɣas txuṣ cwiṭ, wayeḍ lemmer yettaf ad tif
tutlayin nniḍen merra. Kra bɣan­tt ad tettwaru s
Taɛrabt. Yal yiwen iqeddec akken llant tektiwin­is
akken tella tmusni­s. Tikwal nettɛuddu d ayen
yelhan i nexdem, alamma iban­aɣ­d wayen nniḍen,
d ayen umi ur nḥezzeb ara. D uguren d iɣeblan i
nezmer ad nezgel lemmer neččawar wiyaḍ. Neqqar
“wa ijebbed wa ikerref”, tutlayt Tamaziɣt ad txelleṣ
timenqas­nneɣ, ttnefɣa­nneɣ d zzux­nneɣ… Yal
yiwen yebɣa Tamaziɣt­agi akken i s­tehwa, akken tt­
iwala akken i s­yezmer, ma yella wayen ixuṣṣen ur t­
yessutur ara, isenyaf ad yeqqim akken wala ad inadi
afus n lemɛawna.

­ 49 ­
Anagi – Ammud imagraden

QABEL MA YEBƔA REBBI

Gar­aɣ d kra n wussan, ad tuɣal tmurt n


Lezzayer, s tɣara tunṣibt, d tamanaɣt n tmura
tiɛrabin, d tin n tsekla taɛrabt d umaḍal aɛrab s
umata. Ad d­mlilen watmaten si yal tamurt ɣer
Lezzayer, tamurt­nsen tis snat, yal yiwen deg­sen d
ayen ara d­yawi : wa d amezgun, wagi d asaru,
wayeḍ d učči, wihin d tasreḍt… dɣa ad sfeqden
tameslayt­nni anda tedda sani tessaweḍ. Ad d­yeglu
yis­sen yiṭij mi ara d­yecreq ssyinna ɣur­sen taṣebḥit
n wass amezwaru n yennayer akken ad sɛeddin dagi
ɣur­neɣ aseggas n tafat s lekmal­is alamma iɣab
tameddit n wass aneggaru n duǧember 2007 deg
waman n ugaraw aṭlantik.

Maca anwa udem iss ara qablen yimḍebbren n


tmurt inebgawen­nsen ? D inebgawen acku ɣas d
atmaten, aɛebbuḍ yefreq­iten; ihi, unṣib n dagi ad
iqabel unṣib n dihin. Imi Timmuzɣa mačči d
tunṣibt… ihi, Tamaziɣt daɣen ur tseɛɛu ara amkan­
is. Acuɣer ara nḥettem nekni Tamaziɣt ɣef widen ur
tt­nessin ? Mačči d Tamaziɣt i ten­id­yewwin mačči
d almad­is i bɣan. Tamaziɣt ur tt­fehmen ara, ur tt­
ɣɣaren ara, ur ttnadin ara fell­as, ur tt­ttarun ara, ur
ttarun ara fell­as. Skud ur tettuneṣṣeb ara s isekkilen
n Taɛrabt, akka ara teqqim tettuɛelleq si timiḍt ḥala

­ 50 ­
Anagi – Ammud imagraden

ma tuɣal s irebbi n widen tt­iḥerzen... Tamusni­nsen


di Tmaziɣt teḥbes anda yebda ccḍeḥ d “lfulklur” imi
wagi ur yeḥwaǧ ara ameslay.

Ad d­yuɣal “lfulklur­nni” d ccḍeḥ­nni n zik iss


keblen yimḍebbren n tmurt­nneɣ n yal ass taɣerma
Tamaziɣt s tgemmi­s d yidles­is. Ad d­yuɣal “lfen
lqabaili el­aṣil” akken ad d­beggnen belli ḥemmlen
Leqbayel, bɣan­ten, fkan­asen ayen i ten­id­iṣaḥen si
tmeɣra­agi tameqqrant i d­yellan gar watmaten. Ad
d­yuɣal wudem­nni iss ttqabalen yal tikkelt ideg
ttilin ihanayen yecban wigi. Wissen ahat, ad d­
mmektin belli yella wudem nniḍen, yella wayen ttun,
yella wayen umi kksen azal… yella wayen rran deg
yidis.

Ihi, qabel ma yebɣa Rebbi, ad temmenṭer


tqendurt m tjegwa, timeḥremt n leḥrir d umendil bu
teɣrist di yal asayes, di yal tazeqqa ɣef wakal n
tmurt­nneɣ i wudem n inebgawen n lḥerma i d­
yerzan fell­aɣ i wakken ad ten­neḥḥelbab aseggas s
lekmal­is.
Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yemqabal wammas n
teqbaylit d uɛebbuḍ n tmaṣrit deg yiwet rreḥba n
ccḍeḥ akken tt­nnumen yinebgawen­nneɣ n lḥerma.
Ad d­mmektin ussan d yiseggasen­nni n tegmat
yelhan ideg zehhun s tawant nitni d watmaten­nsen
alamma tenṣel tqeṣrit­nsen neɣ la ttmeɣluluden si
naddam d ɛeggu.
Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yenz uxellal d weɛdil,
abernus d tecluḥt, abuqal d ucbayli, axelxal d
webzim s wazal izaden maḍi maḍi i watmaten­nsen i

­ 51 ­
Anagi – Ammud imagraden

wakken ad ten­awin ɣer dihin ɣur­sen i ccfaya n


useggas­nsen di tmanaɣt­nneɣ.

Seg wennect­agi n tegmat ara d­yefrarin, seg


wannect­agi n tayri yettawi ubeḥri gar watmaten, d
ayen ibanen am uzal, d ayen ideg ur yelli ccek ad
yeḍru ma yebɣa Rebbi zeddiget teswiɛt, zeddiget
tmanaɣt.

Si tengef­iw, si naddam neɣ ahat si nniya­w,


fkiɣ i yiman­iw cwiṭ n tlelli, serrḥeɣ i tektiwin­iw d
tedmiwin­iw ad calint cwiṭ di tehri n tqerruyt­agi­
inu, zzint nnḍent, amecwar, ddant d ubrid yettawin
ɣer Lqahira « Tamanaɣt n Tɣerma Tamaziɣt »...
Ahat aseggas, aggur, ddurt neɣ ahat kra n wussan
kan, ad asen­n­nawi tidet­nneɣ taḥerfit, ad newwet
ajaqur annect­ilat si Tegzirin Tiknariyin alamma d
dihin ɣur­sen di Siwa akken ad nwali, ad nnadi ma
yella wayen i d­yeggran seg yijeqduren n Cacnaq
wissen ahat ad qeblen ad aɣ­ten­id­rren ɣer dagi
ɣur­neɣ, ɣer tmurt n Lezzayer… ɣer tmurt­nsen…

­ 52 ­
Anagi – Ammud imagraden

ǦǦET­AƔ ABRID AD NƐEDDI !

Imira mi ɛeddan kra n wussan ɣef temlilit


tagraɣlant i d­yellan di tmurt­nneɣ ɣef tira n
Tmaziɣt, ters tawla­nni irekben allaɣen n kra n
yimdanen, d lawan ad nwali anida ddan lecɣal, sani
ssawḍen, d acu n leqdic i d­yeggran imi nekni d
ayagi i daɣ­yeɛnan. Ihi yefra ssuq tefra rreḥba.
Ddeqs n widen yessefk ad ḥedren ur ḥdiren ara.
Ddeqs n widen ur nesɛi kra i ten­yurzen ɣer temsalt­
agi n Tmaziɣt llan di temlilit, ḥedren i wayen yeḍran
di Sidi Freǧ. Iban­d di temlilit­agi belli ugur­nni n
tira iɣef d­yella wannect­a n wawal d umeslay yedda
di tḥemmalt n wuguren nniḍen : ama d widen
yellan, nekni nessen­iten, neɣ d widen i d­yennulfan,
nitni weḥd­nsen kan i ten­snnen. Yennulfa­d wayen
ur nelli i wakken ur yettili ara dɣa umeslay ɣef tira n
Tmaziɣt d isekkilen i s­yettwafernen sɣur imawlan­
is: widen iqeddcen yis­s. Isekkilen n tlatinit i d­
yufraren s lebɣi n widen yettarun, yessɣaren,
iqeddcen s Tmaziɣt i Tmaziɣt, sɣerqen­ten
yimḍebbren­nneɣ imaynuten deg uguren nniḍen
yesɛan tifrat­nsen di tenṣeb n tutlayt Tamaziɣt imi
ḥala ddula tazzayrit d yimeqqranen­is i yesɛan
allalen iwatan i wakken ad ttwaferḍen wuguren­agi
seg ubrid n gemmu n tutlayt Tmaziɣt s tɣara tunṣibt.

­ 53 ­
Anagi – Ammud imagraden

Ayen yettunefken i Taɛrabt di temlilit­agi ur


yettunefk ara i Tmaziɣt imi d uguren n Taɛrabt i sɛan
yimḍebbren­nneɣ d ccɣel di tazwara, ssyin akin ad
d­zzin ɣer widen n Tmaziɣt. Ugar i tella lfayda i
Taɛrabt imi ayen i tt­yeqqnen, ayen i tt­icekklen d
wayen i ɣ­yeǧǧan nefren isekkilen n tlatinit i tira n
Tmaziɣt nnan­t­id, feḍḥen­t­id, ssumlen­t­id
imusnawen.
Banen­d leɛyub n Taɛrabt mi ters d tama n Tlatinit.
Imusnawen­nneɣ beggnen­d tamuɣli­nsen tussnant,
nnan­d ayen ilaqen d wayen ur nlaq, maca
imḍebbren n tneɣlift ur mtawan ur tt­gzimen di rray
ɣef tifrat i wugur n tira n Tmaziɣt i ten­yessemlalen
di Sidi Freǧ.

Di teswiɛt­agi, la ttnadin ɣef « idukturen » ara


yerren lsas i Tmaziɣt s isekkilen n Taɛrabt.
D acu ara xedmen « idukturen » ma yella di taggara
rray ad yuɣal s anda akken yella ; s imawlan­is, s
isertiyen ! Maca simi ara yafen « idukturen » ilaqen,
ahat ad ɛeddin kra iseggasen ideg ara yafen ddeqs n
wakud akken ad gerrzen Tamaziɣt s isekkilen n
Taɛrabt.

A d­heggin « idukturen », ad d­heggin


tajerrumt d tseftit i Tmaziɣt s Taɛrabt… akken ad tili
deg yiwen uswir am Tlatinit mi ara s­kksen uguren­
nni d­ssumlen imusnawen­nneɣ di temlilit­nni…
Aseggas­agi n « Lezzayer, tamanaɣt n tsekla Taɛrabt »
ad yeldi tiwwura zdat widen ara d­iheggin ifarasen
iẓuranen d wid n yal tawsit taseklant seg ungal
alamma d tamezgunt. Seg weɣmis s adlis s amawal

­ 54 ­
Anagi – Ammud imagraden

alamma d isura di tiliẓri tawḥidt n tmurt­nneɣ,


afares s Tmaziɣt yuran s isekkilen n Taɛrabt ad d­yaɣ
akk tamurt seg ugafa alamma d anẓul, seg usammer
alamma d amalu. Ad tekcem Tmaziɣt s isekkilen n
Taɛrabt s ixxamen n yizzayriyen akken ma llan, ad
taweḍ ula ɣer temnaḍt n widen yeǧǧan aɣerbaz
aseggas s lekmal­is akken ad lemden tutlayt­nsen
akken i tt­uran imusnawen­nsen.

Yiwen wass i fkan yimḍebbren n tmurt­nneɣ


azal i usuter aɣerman, ddan di lebɣi i widen yebɣan
Tamaziɣt s isekkilen n Taɛrabt mačči akken ad tt­
ɣren maca akken ad tettwaru kan s isekkilen n
Taɛrabt. Wissen ma d wagi i d asuter aɣerman iɣef la
d­heddren maca win nessen d win i d­yekkan si
temnaḍt n Leqbayel. Winna nessen­it nefhem­it
akken i t­ssnen fehmen­t ula d nitni maca ur t­bɣin
ara ɣas akken d winna kan i d abrid.

Imḍebbren­nneɣ qeddcen kan i wayen ara d­


yawin talwit i yiqerra­nsen simi ara d­afen tiktiwin
iwulmen i wayen i ten­iḍurren. Lecɣalat­agi akk
nennum­iten. Ma yella wayen xedmen mačči imi
ilaq ad yettwaxdam maca akken ad zziknen i
lberrani di tazwara belli la xeddmen, belli ur rkiḍen
ara aɣref tugdut d teɣdemt. Ma yella iruḥ­aɣ kullec,
siwa akud i ur ɣ­nettruḥ ara : d tamatrarit nekni yid­
sen alamma newweḍ ɣer lebɣi­nneɣ.

­ 55 ­
Anagi – Ammud imagraden

LEHDUR WAR TIMENNA

Nerǧa, nettraǧu u mazal ad nerǧu. Ad nerǧu


ahat ayen akken ur d­nettaweḍ ara. Ad nerǧu ahat
ayen akken ur ɣ­d­ttaken ara. Ad nerǧu ayen akken
ur d­newwi ara. Ad nerǧu ayen akken iɣef uzzlen
idammen. Ad nerǧu ; s usirem d ameqqran, s lebɣi
ikenfen, s waṭas n tebɣest tazmert n tfekka akked
leɛqel d lmeɛqul iss ara nqabel raǧu yegguman ad
yekfu. Ad nerǧu imi tannumi yeggten tettuɣal d aḥric
seg wemdan, d aḥric si tudert­is. Ad nerǧu imi nekni
ur nessin ara layas. Ad nerǧu akken rǧant tecraḍ ass
ideg ara d­banent s tidet­nsent d yizen­nsent. Ad
nerǧu imi ayen nebɣa d uɣdim, u ayen yellan d
uɣdim yezga yettifrir am zzit ɣef waman seg wasmi
tella zzit d zzit, aman llan d aman...

Yegget raǧu imi yegget wawal. Yegget raǧu ­n


win yeḥwaǧen ayla­s­ seg wawal bu yal ini tettak
tama i tayeḍ. Ass­a d azegzaw ass nniḍen d azeggaɣ.
Tikwal imal s azelmaḍ tikwal imal s ayeffus. Yegget
wawal war azal. D awal ur d­nessekcam ur
nessufuɣ. Ihi d acu i d azal n wergaz bu wawal
yecban wagi ? D acu­tt tudert yettidir gar
yimdanen ? Amek i t­ttwalin widen yettilin yid­s s
teɣzi n useggas ? Acu­t wudem iss yettqabal ?... La d­
qqaren d tagi i d tasertit… snulfu­d awal neɣ xleq­

­ 56 ­
Anagi – Ammud imagraden

it­id, ččar tiqedḥit (tiqedduḥin) teǧǧeḍ medden ad


ffẓen… mi yekfa rrnu­asen imi tawant ulac…

Ayen i d­yellan n wawal ɣef tlufa n tmurt d


uɣref azzayri yessɣim­aɣ ɣef ujajiḥ n tmess akken
nennum nesseknaf iman­nneɣ mi ara yegget umeslay
iɣef tesberber tagut : nebɣa ad nefhem ayen ur
nettwafham. Nettraǧu rray n taggara d wayen ara
yilin deffir wawal akked tmenna n yimḍebbren,
neɣɣar ayen i d­leqqḍen yiɣmisen ssya u ssya ; di
taggara d ilem… I tikkelt nniḍen nerǧa, i tikkelt
nniḍen agmuḍ yiwen. Ulac awal ɣef Tmaziɣt­nni,
ulac awal ɣef tira­nni, ulac awal ɣef yennayer­nni
amaziɣ…

Awal yella­d kan ɣef tdamsa d iṣurdiyen. Yal


imḍebber yettnadi ad yesnerni ayen yellan ɣur­s
yakan. Yal imḍebber yettḥarab ɣef wayen yesɛa d
wayen i s­d­tettak tmurt i t­yesseččayen. Yal
imḍebber yettɛawan ameddakel­is akken ad qablen
di sin “tilufa­agi” timeqqranin n tsertit. Yal
imḍebber yettcebbiḥ, yettḥennik i wakken ad yuklal
amkan n wenmazul n uselway asmi ara d­yers s
tenṣeb di tmendawt. Ma d iferraǧ meqqrit tura,
ttɛassan tawwurt n uxxam, ɣef wayla­nsen i
ttagaden…

Deg wennar­agi asertan n tmurt­nneɣ,


imḍebbren isertanen ttafen tifrat maca ḥala i
wuguren izemren ad ten­ḍurren. Ttafen akud
iwulmen akken ad kksen timeckukal itezzin ɣef
nnfeɛ­nsen. Ɣef wannect­a, yenna­d uselway belli

­ 57 ­
Anagi – Ammud imagraden

«yecceḍ » di rray­nni­ines iss yebɣa ad « yessenz »


neɣ ad « yessekru » tafunast­nni iseg teṭṭḍen
yizzayriyen i kra n yecriken d imeddukal n tmura n
lberrani. Yenna­d belli « d azref­is » ma yecceḍ di
leccɣalat­agi imeqqranen n tsertit imi di taggara ayla
n « uɣref » yeqqim i « uɣref ». Yessufeɣ­d leɛyub
yellan ɣer tafat, yenna­ten­id kan d timenna maca
tatut tesberber ɣef ccfaya­s. Leɛyub i d­teǧǧa tefsut
taberkant yettu­ten. Leɛyub yellan di laṣel unṣib n
tmurt n Lezzayer yettu­ten. Leɛyub yellan di leqdic n
welqaḍ n tgemmi d yidles n tidet n tmurt d uɣref
azzayri yettu­ten. Ayen i la nettraǧu ad s­nsel, ur s­
nesli ara… Ayen yessefk ad t­id­yini ur t­id­yenni
ara… Neqqim kan di « nniɣ­as… yenna­yi­d… ur
nemsefham ara… ».

Maca uguren n uzzayri mazal­iten, timeckukal


n yal ass simmal ttimɣurent. Ayen ixuṣṣen di tudert n
uzzayri iban, lehlakat akk mmeẓren, rekku yewweḍ s
iɣes… Awal n « ṣṣwab » yezzi­d i umaḍal, maca
tanaqust­nni anwa ara tt­iɛellqen !?

­ 58 ­
Anagi – Ammud imagraden

TAFASKA DI YENNAYER

Aseggas­a, dduklen­d kraḍ ineḍruyen deg yiwen


wakud. Temlal Tfaska n usaru amaziɣ akked tmeɣra n
“useggas n Lezzayer tamanaɣt n yidles aɛrab” deg
umezwaru n yennayer. Lemmer mačči d Tafaska
­tunṣibt­ n usaru amaziɣ, yennayer ad iɛeddi di
tsusmi ahat s wudem nniḍen ur nelli d ayla­s
imi ur ɛad yufi amkan­is, ur ɛad yettuneṣṣeb
d iɣef n useggas amaziɣ...

Deg waggur­agi n yennayer 2007, di temdint


n Tlemsan, tella­d i tikkelt tamezwarut Tfaska n
usaru amaziɣ i d­ihegga uneɣlif n yidles n tmurt n
Lezzayer. D Tafaska yellan deg yirebbi n Usqamu
Unnig n Timmuzɣa setta iseggasen qbel ad tuɣal
seddaw tecḍaḍt n uneɣlif n yidles s tɣara tunṣibt. Seg
wasmi d­tlul armi d ass­a, Tafaska temmuger­d
ddeqs n wuguren ur tt­nesseḥbis, ur tt­nekkis imi
lebɣi d tebɣest n yimḍebbren llan, ur nɣisen, ur
ḥbisen. Temmured, tegma, tennerna, tebded, tefka
iẓuran, tnuda­d timura tḥella­d amkan­is deg unnar
agraɣlan n ssinima imi kra isura s Tmaziɣt seg widen
yewwin arrazen ad d­ɛeddin di ssinimat n tmura
yettekkan di Tfaska am « l’Irlande », « Lubnan » d
tmura nniḍen ahat.

­ 59 ­
Anagi – Ammud imagraden

Tedder Tfaska s isura imaynuten di yal aseggas


ideg tɛedda di temnaḍin n tmurt­nneɣ. Tɣumm kra n
tmenqas yesberbren ɣef ssinima n tmurt n Lezzayer s
tilin tella deg wennar d uswir n uheggi d leqdic.
Tefka azal i yiḥeffaḍen iran « taẓuri tis 7 » s
yisakwanen (ateliers) i d­tettheggi akken ad issinen u
ad lemden lbaḍnat d wallalen n leqdic di ssinima
akked yimseḍruyen (réalisateurs) d imusnawen
yettilin yid­sen di yal tikkelt. Ggten isentalen d
tewsatin n ssinima akken ad tettunefk tegnit i yal
yiwen akken ad d­yini tiktiwin­is d tmuɣliwin­is s
yimesli d tugna. Teldi tiwwura zdat imeskaren akken
ula d nitni ad snernin aswir ugar di tɣara d ccbḥa n
tira­nsen akken ad afen yimseḍruyen isenfaren i ten­
iwulmen i usufeɣ n isura. Nnulfan­d yisakwanen n
tesleḍt d weɣzan i wakken ad d­iban akk wayen
yellan yelha iwulem d wayen ixuṣṣen.

D tagrawla i d­yeḍran di sebɛa iseggasen n


tudert n usaru amaziɣ. D asurrif annect­ilat ɣer zdat
i ineggez usaru amaziɣ imi tilin­is yal aseggas tettak i
ssinima n tmurt­nneɣ ayen ur s­yefki “ssinima
nniḍen”. Nessaram ad ilin wallalen ugar n wayen
yellan segmi yuɣal akka seddaw leɛnaya n tneɣlift n
yidles. Nessaram ad snernin yimdanen iqeddcen i
usaru amaziɣ aswir­nsen, yal yiwen di ccɣel­is.
Nessaram ad yidir usaru amaziɣ, ad yiɣzif leɛmer­is
akken ad ikemmel deg usmil n yidles­nneɣ.

Anda yedda usaru amaziɣ ad yeddu yennayer,


d asirem yellan deg wul n yal yiwen deg­neɣ. Kra n
win iran asaru amaziɣ ad as­tettunefk tegnit ad yečč

­ 60 ­
Anagi – Ammud imagraden

daɣen seksu n yennayer imi tenṣeb­is ur ɛad


tettwaqbel i wakken ad yuɣal netta d iɣef n useggas
unṣib n imaziɣen am win n weɛraben d yimasiḥiyen
ideg ttwaxellṣen ixeddamen war ma xedmen ; d ass n
usteɛfu… Ad yeqqen yennayer s asaru amaziɣ
alamma tṣaḥ­it­id nnuba ­ula d netta­ akken ad
yesɛu azal­is d umkan­is di tmurt­is s tɣara tunṣibt.

­ 61 ­
Anagi – Ammud imagraden

TILAWT IḌURREN

Di temnaḍt n Leqbayel, di Tlemsan, di Wehran


d kra n temnaḍin nniḍen, mlalen icennayen,
imedyazen… d imusnawen di tiddukliwin, deg
isaragen akken ad mmeslayen, ad ssefrun, ad cnun
ɣef ccbaḥa, ɣef usirem, ɣef talwit i ttmennin seg
useggas amaynut. Ɣas akken mačči d ayen yellan d
unṣib maca imaziɣen ssaferren­d iɣef n useggas­agi
akken iwata lḥal ɣas xuṣṣen wallalen, ɣas ulac adrim
am win yettunefken i yidles aɛrab di Lezzayer
tamanaɣt. Ccna s iḍebbalen d usefru n lferḥ i wakken
ad qablen aseggas amaynut s taḍsa d wecmumeḥ.
Isaragen d wawal n imusnawen ɣef umezruy i
wakken ad rren yennayer d wayen i d­yezzuɣer n
tedyanin timazrayin n tmurt­nneɣ s amkan­nni­nsen
i sen­yettwakksen. Imensi n yennayer yessemlal
imaziɣen ɣef yiwen uḍebsi n seksu imi d lfal, d
asirem i temlilit d tegmat ɣef wayen i ten­yesduklen :
Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer.

Akka yal iɣef n useggas, yennayer d tameɣra


iss ferḥen imaziɣen anda ma llan di ddunit.
Yennayer n useggas­a d amarkanti deg yineḍruyen d
tmeɣriwin ­ur nelli d unṣiben­ i d­heggan imaziɣen
umi yella yiɣef­agi n useggas deg wul­nsen d tudert­
nsen n yal ass di yal amkan.

­ 62 ­
Anagi – Ammud imagraden

Maca deg wannect­a n lferḥ s useggas amaynut llant


kra n tmenqas i yessexṣaren tikwal tameɣra d lferḥ
imi yennayer d umezruy icudden ɣer­s yuɣal d lɣerḍ
i yir ameslay d yir tamuɣli. Ma nefka­d amedya n
Tfaska i d­yellan di Wehran, ad naf belli kra n
yimdanen keččmen gar yinebgawen di temliliyin i d­
yettwaheggan akked imusnawen i wakken ad
sxerben tameɣra s kra n yesteqsiyen ur nesɛi lsas imi
d widen ur nessin amezruy n tmurt i iteẓẓun ccek di
tidet yellan, ur tt­ssinen.

Nemmuger­d widen ur nessin ara yennayer


imi d­qqaren d acu­t wagi, ansi i d­yekka wayen ur
nelli di “teṣreḍt­nneɣ” ur nelli di “tutlayt­nneɣ”.
Nemmuger­d widen i t­yessnen maca ugin­t ad yili d
iɣef n useggas n imaziɣen, n tmurt n Lezzayer,
ammer ad d­yessaki ineḍruyen nniḍen imazrayen
iɣumm wakud d wemdan. Nemmuger­d widen i s­
iteggen tiqebqabin d tmeckukal i wakken ad ẓẓun
ccek di tidet yellan ahat ad ssefrurxen tatut d uferreṭ
deg wayen d­ǧǧan imezwura. Nemmuger­d yal
amdan yettwalin di yennayer beṭṭu n tmurt, yal ṣṣenf
n widen i yeqqaren belli ddeqs n tmeɣriwin
tiɣelnawin i yellan ulayɣer i d­nernu tiyaḍ. Ulac win
i t­izeglen (yennayer) ama s yir ameslay ama s yir
tamuɣli neɣ s lqella n tmusni n umezruy, maca,
tameɣra n yennayer teṭṭef deg wansayen­is ɣur
imawlan­is, di tmurt­is di temnaḍt­is d widen yugin
ad ɣummen iṭij s uɣerbal.

Ayen ideg ara ḥarben ɣef wayen i d­ǧǧan


imezwura akken ttḥaraben fell­as di ddunit merra,

­ 63 ­
Anagi – Ammud imagraden

wigi­nneɣ la ttnadin ad t­mḥun. Di ddunit merra,


imdanen rennun aḥric­nsen i wayen d­ufan i
wakken ad t­ǧǧen i wid la d­iteddun. Aɣref ma yefka
aḥric­is i talsa ad yesseḥbibir fell­as ad t­id­
yesmektay yal mi ara s­tettunefk tegnit i waya. Nekni
yesɛan Cacnaq, Agustan d Ṭariq nuɣal ɣer deffir war
ma uddren­aɣ­d yimdanen war ma rran tajmilt i
uɣref akked tmurt i ten­id­yurwen. Ayen ideg ara
nadin yimḍebbren n tmurt ad ten­rren s amkan­nsen
s wazal­nsen, la rewwlen fell­asen akken la rewwlen
medden ɣef win yuḍnen ajeǧǧiḍ. D tagi i d tilawt n
tmurt­nneɣ imi seg uneɣlaf ur nessin amezwaru n
yennayer alamma d taneɣlaft ur t­id­nuddir gar
inebgawen­is, nufa belli tidet ur telli d tidet ma yella
ur tt­id­yenni ara uselway n tigduda tazzayrit
tamagdayt taɣerfant…

­ 64 ­
Anagi – Ammud imagraden

TAYWALT S TMAZIƔT

Llant kra n tɣawsiwin d kra ineḍruyen


nettwali­ten tezzin tennḍen am ugdi­nni yettnadin
ad iɣeẓẓ taẓaɛkukt­is ; ad yezzi alamma yeɛya, ad
yesteɛfu, ad yuɣal alamma d taẓaɛkukt­nni­ines ad
inadi i tikkelt nniḍen amek ara tt­iɣeẓẓ. Deg wayen
tekka ddunit­agi ideg nettidir, deg wayen umi d­
necfa neɣ deg wayen i ɣ­d­ǧǧan imezwura, urǧin
nesla neɣ nufa aydi iɣeẓẓan taẓaɛkukt­is…

Taywalt d taɣult iɣef berken yimḍebbren n


tmurt­nneɣ seg wass n timmunent ar ass­a imi di
ddunit merra d nettat i yessebdaden, d nettat i
yesseɣḍalen idabuten ur tt­nesɛi gar yifassen­nsen.
Ihi wigi­nneɣ, berrun­d i tmeqwa n tlelli n tenfalit i
wakken ad ten­id­walin si berra belli gan ccan, fkan
azal i yisem unṣib n tmurt : Tagduda Tazzayrit
Tamagdayt Taɣerfant. Wissen ma nezmer ad nesteqsi
acuɣer i teḥreṣ akka imi ahat asteqsi­agi mačči deg
umkan­is i yella maca imḍebbren­nneɣ fkan­aɣ­d
yakan tiririt i westeqsi­agi, la d­qqaren ur ɛad
newjid ur ɛad nhegga i ccɣel­agi. Tiririt­agi teldi
tawwurt i yisteqsiyen nniḍen. Ma neẓra belli di
ddunit merra ayen akk icudden ɣer taywalt, seg
weɣmis alamma d tiliẓri, yers fell­as ufus n
yimḍebbren n tmura yecban tagi­nneɣ, maca aheggi

­ 65 ­
Anagi – Ammud imagraden

neɣ awjad­agi ur newjid ara d acu­t ? Deg wacu i


yella ? Amek yella ? Tiririt­nneɣ ɣef yisteqsiyen­agi
temgarad akked tin n yimḍebbren­nneɣ imi
mgaradent tmuɣliwin. Ma nnuda akken iwata lḥal,
ad naff belli d tidet nekni ur newjid ara imi d nitni i
ɣ­ikeblen, d nitni i iṣekkren tiwwura, reglen cqayeq i
wakken ur iteffeɣ wara, akken ur yettili wara :
aṣaḍuf ɣef talɣut yekbel afriwen n tlelli n tenfalit.
Aneɣmas ur yufi anda ara yeddari, ulac ayen ara
iḥarben fell­as, icekkel s izerfan­nni ur s­nettwakkes
ara imi urǧin ten­yesɛi. Talɣut tettruḥ i kra tettaǧǧa
wiyaḍ. Aɛiwen n yiɣmisen yella i kra yettwakkes i
kra nniḍen. Afraq d uzuzzer n yiɣmisen di tmurt­
nneɣ ur yesɛi lsas, ur yesɛi aqerru imi llan di kra n
temnaḍin, ulac­iten di temnaḍin nniḍen. Asiggez, ma
ur t­iɛuss ara bab n weɣmis ad s­t­ccemten s yir tira
d yir tugniwin. Tiliẓri ulayɣer nemmeslay fell­as…
Annect­a akk imi ulac aṣaḍuf ara yesselḥun timsal­
agi akken ad kksen wuguren yuzzaren deg ubrid n
taywalt d widen i tt­iqeddcen, akken yal yiwen ad
yawi ayla­s. Maca aṣaḍuf yellan d tiqebqabin i
yiɣmisen, ineɣmasen d wegtelɣu s umata, ihi amek
ara ddun lecɣalat di liḥala yecban tagi ? Amek ara
newjed ?

Seg weɣmis alamma d tiliẓri, talɣut tella maca


mačči d tunṣibt, mačči d tin i d­yekkan si tsuda n
tmurt­nneɣ. Talɣut yellan, d tin i d­nettagem seg
yisalan n tmura n lberrani ula ɣef wayen iḍerrun di
tmurt­nneɣ. Talɣut yellan d tin i ɣ­d­yettawḍen s
taska taknuzirart (antenne parabolique) akked
Internet. Ahilen s yal tutlayt. Ahilen ɣef yal tasreḍt.

­ 66 ­
Anagi – Ammud imagraden

Ahilen n tuzzuft. Ahilen n lmut d imenɣi… Ahilen n


tudert d usirem. Ayen ixuṣṣen deg wannect­a n
wahilen d ayla­nneɣ d tidet n tmurt­nneɣ : ayen iɣef
tettwaṣekker talɣut d taywalt s umata d tugdi d­
itekken si tidet d rray nniḍen. Ahilen n Tmaziɣt,
isalan s Tmaziɣt, isura s Tmaziɣt… taywalt s tmaziɣ
anida­tt, di tmurt ideg tella d tutlayt taɣelnawt ?
Anida­t weɣmis… anida­tt tiliẓri ? D acu i d­iṣaḥen
Tamaziɣt di tmurt­is ?

Di taggara, deg umaḍal­agi ahrawan n


taywalt, ma nnuda, nekni « tessɣer ddunit » di
xemseṭṭac iseggasen­agi kan iɛeddan, ad nruḥ srid s
awal­nni i d­nnan imezwura, ad naf belli ayen i la
iḍerrun yid­neɣ imira d tamsalt­nni n : « afus ur
tewɛiḍ ad tɣeẓẓeḍ, suden­it ».

A lxir a rrbeḥ… a leṣlaḥ rrwaḥ… « mreḥba s


tikci n Rebbi ɣas temẓi truḥ d iceqfan ». Maca seg
weɣẓaẓ s asuden, anwa ara yefken afus­is d
amezwaru ?
Akken ur nettuɣal ara ula d nekni d at ccfaya
yettextirin d acu iɣef ara tecfu d wayen ara tettu,
yessefk ad d­nemmekti, imira mi la ttnadin ad
ssudnen afus­nneɣ, belli yella wawal nniḍen i d­nufa
qqaren­t : «… amcic dayem d amcic, akken i s­
yehwu yesɛa isem… ». Ihi ma iḥuǧ­d wemcic, ma
iɛuhed iɣerdayen, ma yeggul ur ten­yečči ur ten­
yexbic… WISSEN ma ad yutub dayen… !?

­ 67 ­
Anagi – Ammud imagraden

TAGERFA D UBAREƔ3

D tidet, ur d­ǧǧin imezwura ara yinin ineggura.


Imezwura­agi d widen n ddunit merra, d widen
n talsa. Talsa iɣef iɛedda wakud mazal­itt tedder,
tjerred ayen iɛeddan imi ineḍruyen imazrayen
ttɛawaden talalit maca s wuden nniḍen, s talɣa
nniḍen, di teswiɛt nniḍen.

Tadyant­agi n iɣersiwen n teẓgi temla­aɣ­d


amek i ikellex ubareɣ yelluẓen ileḥḥun ɣef lqaɛa, i
tgerfa yeṭṭfen učči deg uqabub­is (uqamum­is)
yellan s ufella ufurek n ttejra. Nwala amek i la tt­
yeččekkir, la "s­yeččuffu aqendur", la s­yeslufuy s
imeslayen iẓidanen armi teldi aqabub­is, yeɣli­d
wučči teṭṭef deg­s seg wakken tegguma ad teṣber i
yimeslayen­nni iḥlawanen n ubareɣ. Netta ikellex,
nettat tettwakellex.

Imi ineḍruyen imazrayen ttuɣalen­d akken


nniḍen, nettaf imira deg wennar asertan ayen akken
nufa yakan, ayen akken i ɣ­d­nnan d wayen akken i
nwala, i neẓra di tikkal iɛeddan. Nettwali, nettḥessis i
wayen iḍerrun am akken la nsell i uḍebsi­nni
(disque) n tuɣac yettwajerḍen, mi d­tewweḍ 

3
Le corbeau et le renard, Jean de La Fontaine, Les Fables, (1668­1694).

­ 68 ­
Anagi – Ammud imagraden

tessegnit n tɣuri s amkan yettwaɣen ad d­tettɛawad i


umeslay neɣ imeslayen­nni kan alamma tnebceḍ­tt
(tissegnit) s ufus­ik ara tkemmel tezlit­nni.
Maca ma tnebceḍ­tt s lḥerṣ ad tejreḍ ayen i d­
yeggran iṣeḥḥa deg uḍebsi, ma s leḥder i tt­tnebceḍ,
ad teqqim akken i tella deg umkan ideg tella war ma
tembawel. Ma nesmendeg ccfaya­nneɣ (i ɣ­d­
yeggran), ma nnuda tikwatin­is (ma ur ɣumment
ara), ad naf deg yineḍruyen n tedyant­agi­nneɣ n
yiɣersiwen, belli d ayagi i la iḍerrun acḥal aya ɣur­
neɣ : yella yiwen i la yettkellixen i wayeḍ.
Imi neẓra belli ddunit tettbeddil, imdanen daɣen,
ahat win yettwakellxen iḍelli ad ikellex amur­is ass­
a ula d netta imi tasertit ɣur­neɣ (ma tella dɣa d
tidet) d akellex, d tiḥḥerci, d awal yettawi waḍu
akken kan ara d­yeffeɣ seg yimi n yimḍebbren­nneɣ
isertanen... maca tudert tella­d s usirem d ixeddim
mačči s layas d tɣimit : « bedd ad twaliḍ, ruḥ ad d­
tawiḍ, qim ulac », i ɣ­d­nnan imezwura­nneɣ akken
ad neṭṭef amkan­nneɣ, ad neddu ɣer zdat deg ubrid
iṣeḥḥan i ɣ­iwulmen srid ɣer lebɣi­nneɣ.

Ihi tikket­a, wissen ma nezmer ad nesteqsi


anwa ara ikellxen i wayeḍ ? Anwa i d tagerfa anwa i
d abareɣ ? Isteqsiyen­agi ma llan s tidet, ad d­
beggnen belli win ikellxen yezmer ad yettwakellex,
win yettwakellxen yezmer ad ikellex. Seg ukellex s
akellex, maca yessefk ad nẓer, si tama, belli abareɣ d
tidet yelluẓ, d tidet la yettnadi ɣef učči mačči d
amerreḥ i yella la yettmerriḥ mi d­yemlal d tgerfa s
ufella n ttejra. Si tama nniḍen, tagerfa tesɛa učči, s
tidet, ur neẓri ara ansi i t­id tewwi neɣ anida t­tufa,

­ 69 ­
Anagi – Ammud imagraden

maca yella. Netta yeẓra d acu i yebɣa akked wayen i


t­ixuṣṣen. Akken ad yaweḍ lebɣi­s, yezmer ad
yexdem ayen urǧin yexdem­it, yezmer ad yesself s
rric akken yezmer ad yesself s umeslay. Ur yezmir
ara ad yesteqneɛ s tmenna taḥerfit belli yelluẓ,
yessefk ad inadi, ad yeqdec… ad ikellex akken ad
yerwel i tmettant s laẓ i t­yettraǧun deffir yal aẓru,
yal aseklu n teẓgi m lewḥuc.

Neqqar rregmat d awal tisusaf d aman. Ahat


tikket­a, mačči am tikkal iɛeddan neɣ ahat am tiden i
la d­iteddun, wissen, awal n rregmat d waman n
tsusaf ad ǧǧen amkan i tezmert n tigawt d tdukli deg
ubrid n tidet d teɣdemt akken ad nekkes taduli n
tugdi n wayen ur nelli, tin i ɣ­yeǧǧan d imeshanayen
deg wayen iḍerrun di tmurt­nneɣ, deg wayla­nneɣ.
Nettferriǧ deg yimḍebbren­nneɣ sserwaten akken i
sen­yehwa anida i sen­yehwa yal yiwen si tama­s yal
yiwen s tikta­s d tmuɣli­s ɣer wayen i ɣ­yekksen
awal d wayen i ɣ­ikeblen. Ahat tazmert, tamusni d
tebɣest xuṣṣen­aɣ cwiṭ imi nugi ad nwali tidet n
wugur­nneɣ. Imezwura­nneɣ nekkni ǧǧan­aɣ­d ula
d nitni ayen ara nini. Nnan­t­id, nekni neqqar­it :
« akken i tt­yewɛa wuccen iɣeẓẓ­itt ». Ahat, ssya s
asmi ara naweḍ s ayen nessuter, s ayen iɣef mmaren
idammen, s anda ara ɣ­d­iṣaḥ wayla, ad nexdem tin
yexdem wuccen : ad tt­nɣeẓẓ imira akken i tt­
newɛa… Maca yessefk ad nḥader uglan­nneɣ ma
ulac yekfa fell­aɣ weɣẓaẓ… !

­ 70 ­
Anagi – Ammud imagraden

ASUMMEL I LEBDA

… Cerqent­d tefranin am yiṭij n tefsut, taguni tewwi


ayla­s ayen tekka tegrest, kkren­d widen yeṭṣen,
ffɣen­d seg yixxamen­nsen srid s učči, imi laẓ
yerra iɛebbaḍ kkawen, iẓerman qquren...

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, aṭas n


« isertanen » yettekkan di tefranin­agi ad d­inin i
yizzayriyen tidet­nsen, tamuɣli­nsen d rray­nsen ɣef
«lecɣalat » n tmurt war ma qublen yis­sen (lecɣalat),
di tiliẓri neɣ di rradyu, tidet, tamuɣli d rray n widen
yettekkan am nitni di temzizzelt­agi ara ten­
yessiwḍen s akersi deg Wegraw Aɣerfan Aɣelnaw.

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, ddeqs ara yawin


yid­sen taffa n isebtar ara d­ɣɣaren i yizzayriyen war
ma refden­d aqerru­nsen imi, ahat, ur ssinen ara acu
ara d­inin ma ur t­ɣrin deg isebtar­nni ; kra
imeslayen di kra n ddqayeq, ad ten­id­inin ad ruḥen.

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, ad yegget


umeslay, ad yili ddeqs uṛeggem maca, ur ẓerren ara
yizzayriyen amek ara yuɣal uṛeggem­agi d tilawt, d
tidet ara sen­d­yawin tilelli, talwit… d ixeddim ladɣa
di kra n temnaḍin ideg d iɛeggalen iberraniyen i

­ 71 ­
Anagi – Ammud imagraden

tceyyiɛen kra n ikabaren akken ad ilin seg


yimezwura ara iɛeddin di tefranin…

I tikkelt nniḍen, ad d­tekfel Tmaziɣt­nni, ad tt­


iḥaz yiṭij n tefsut­nni, ad yili « wesbecbec » s
imeẓẓuɣen n yiqbayliyen, ad nerǧu akken nerǧa
yakan, ahat s layas d aṣeṭṭaf neɣ ahat s usirem d
ameqqran, ma ad d­yezzi laṣel­nni, ma ad yuɣal « s
amkan­is » neɣ ma yella wayen ara t­id­iṣaḥen mi
ara ɛeddint tefranin.

I tikkelt nniḍen, ad yili yilem di kra n tamiwin


ara yeččar win nugi. D widen yekksen azal i tudert, i
tlelli, i tugdut… d Tmaziɣt ara t­yeččaren. Ad nadin
ilem deg wayen ur nettwaḥrez ara, deg wayla ur
nettwazerreb ara d wayen akk ideg nettak afus akken
ad nessummel di taggara ajajiḥ n tmess i ɣ­d­
yewwḍen ɣer lḥara.

Annect­agi akk ad t­nessummel s wawal deg


yiberdan, ad t­id­nini di tiliẓri d rradyu mi ara ɣ­
tettunefk tegnit, ad t­naru deg yiɣmisen akken i t­
nettaru acḥal aya. D asummel imira akken
nessummel, akken nenna, akken nura di tikkal
iɛeddan. Nezga la nessummul war ma newweḍ ɣer
tifrat war ma neẓra d acu­tt taggara n uṛeggem­agi i
la ɣ­ttṛeggimen.

Ulac win ara d­yinin « amek ara tili taggara n


uṛeggem­agi neɣ s wacu ara tili » imi annect­agi akk
icudd ɣer « tsertit !» : ma yettwaqbel ɣur at ufella, ad

­ 72 ­
Anagi – Ammud imagraden

yili ɣas nugi­t. Ma ugin­t at ufella, ulayɣer nnadi


fell­as… ɣas mmaren idammen.

Di taggara, skud agmuḍ n tefranin la yettnusu


di tsuda n tegduda, la yettɛeddi fell­as yiḍ ɣezzifen
am win n tegrest, skud azal d wayla n yal yiwen ur
ten­nettissin ara mi ara kfunt kan tefranin ­akken
teḍra ussan­agi iɛeddan di Fransa­, tikkal i d­iteddun
ad ilint am tikkal iɛeddan imi tikkelt­a dayen, tuɣal si
tiden iɛeddan… Nekni ad nessummel ayagi.

­ 73 ­
Anagi – Ammud imagraden

AD AƔ­TEFFEƔ AFUS !

Neqqar­d ɣef wayen akken ur neḥkim belli “yeffeɣ­aɣ


afus”. Akken daɣen Tamaziɣt, ma ur neḥkim ara deg­
s, ma ur ttekkin ara deg­s widen i s­igan lsas, ad “aɣ­
teffeɣ afus” imi la d­yeqqar ula d win yebran i ṭṭbel
deg waman belli “yeffeɣ­as afus”…

Iɣerfan n ddunit merra teddun deg yiwen


ubrid ɣezzif aṭas, d abrid inejjer lǧil i wakken ad
iɛeddi deg­s wayeḍ. D abrid n unadi ɣef tudert i ten­
iwulmen di tugdut, di tlelli, di teɣdemt d talwit. D
tudert n wemdan di lɛezz d lḥerma imi d tagi i d
taggara n yal anaḍeḥ, n yal amennuɣ di ddunit. Yal
aɣref, yal lǧil, yal amdan yettḥarab ɣef wayen yellan
d ayla­s ; d ayen i s­d­ǧǧan neɣ d ayen i d­yewwi
netta s timmad­is, imi mačči baṭel i t­id­yewwi,
mačči baṭel i t­id­wwin widen i s­t­id­yeǧǧan. Deg
waṭas n tikkal d tuddma i t­id­yeddem neɣ d aḥwas i
t­id­yeḥwes i kra n win d kra n wayen yebɣan ad s­
t­yekkes…

Di tmurt­nneɣ, ugar n lqern­aya, Leqbayel ­


yecban Bulifa yuran d Si Muḥ yennan­ ǧǧan­aɣ­d
taftilt iss ara nwali abrid­nni yettwanejren iɣef
teddun iɣerfan n ddunit merra. D taftilt ur yessens
ṭṭlam n widen yebɣan ad reglen abrid i d­nufa, d

­ 74 ­
Anagi – Ammud imagraden

taftilt iceɛlen s tilin n tutlayt tayemmat : di tmurt­


nneɣ, d tutlayt Tamaziɣt. Ulayɣer anekcum deg
wayen lqayen, deg wayen yerzan tussna n tutlayin,
ulayɣer anadi d usteqsi ɣef wamek i ɣ­d­yewweḍ
wayagi, maca ad d­nessifrir lehdur akken ad d­nini
belli ayagi yella, yewweḍ­aɣ­d, neṭṭef­it ur s­
netterriḥ ara imi yuɣal d ayla­nneɣ.

Si tefsut ɣer tefsut, ddac ddac, tutlayt Tamaziɣt


teffeɣ­d si ccqayeq n tewwurt yeldi leḥkem n tmurt­
nneɣ si lḥerṣ i s­d­yekkan si tmurt n Leqbayel.
Nudan imusnawen n temnaḍt­agi ɣef wayen i d­
yeggran, jemɛen­d ayen yettwarun, uran­d ayen
yellan d imawi, sdukklen rray­nsen akken ad d­inin
belli leqdic­agi akk yettwarun s isekkilen n Tlatinit
(mačči n Ttefransit) d ayen yeɛnan neɣ d ayen
yerzan Taqbaylit. Yura­d Dda Lmulud “Tajerrumt n
Tmaziɣt (Tantala taqbaylit)”. Yura­d Remḍan Ɛeccab
“Tira n Tmaziɣt (Taqbaylit )”. Yura­d Kamal Nat
Zerrad “Tajerrumt n Tmaziɣt tamirant (Taqbaylit )”
d “Tajerrumt tatrart n teqbaylit ”... Nufa­d idlisen i
d­uran imusnawen­agi d allalen iss nuẓ ɣer zdat di
teẓrigin, di ssinima… deg ugtelɣu (multimédia)
amaziɣ. Ilugan n tira heggan ɣas yella cwiṭ n lexṣaṣ,
maca imira ḥala tasertit i icekklen tutlayt Tamaziɣt.

Yekker­d leḥkem yenna­d tutlayt Tamaziɣt n


tmurt n Lezzayer d yizzayriyen akken llan. A rrbeḥ a
tafat. Ulayɣer t­nesteqsi anida yella acḥal­aya, si
timmunent n tmurt ar iḍ­a, neɣ acuɣer yerǧa armi
“tewwa iruḥ­d ad yečč”, maca nekni nessen tamuɣli­
s ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d

­ 75 ­
Anagi – Ammud imagraden

yizzayriyen. Nessen amek i yebɣa ad tili Tmaziɣt,


amek ara tettwaru, amek ara tekcem s aɣerbaz
amuḍin n tmurt­nneɣ... Maca ayen ur nessin ara d
taggara n wayen yettwaqedcen d widen i t­iqedcen,
amek ara teḍru yid­sen ? D acu­tt taggara n unadi i
d­yellan d wayen uran yimusnawen yecban Dda
Lmulud, Caker… d Uzerrad ? Sani ara yuɣal wayen
yeqdec Usqamu unnig n Timmuzɣa di Lezzayer…
akked Inalco di Lpari ? Ma ur ttekkan ara wigi akk i
d­nudder, Tamaziɣt ad teqqeẓder. Ma ur ttekkan ara
widen yefkan tudert­nsen d asfel ɣef unadi n laṣel,
ɣef tgemmi d tɣerma tamaziɣt d “irden ara
yettunefken i yir tuɣmas”. Ma nerna­d amgarad
asertan d tqillaɛin­is, ad cerrgen, ad sqeẓdren amur­
nsen ula d nitni imi d amgarad ur nelli d ussnan am
win n yimusnawen.

D tidet, tutlayt, tigemmi d wayen i d­teǧǧa


tɣerma tamaziɣt yessefk ad ilin seddaw leɛnaya n
leḥkem d ddula tazzayrit. D tidet, Tamaziɣt yessefk
ad as­ttunefken wallalen akken ad tegmu, ad
tennerni. D tidet, armi uzzlen idammen i d­tuki
ddula. D tidet, “yeṭṭes armi d azal, yekker yettazzal”
mačči akken ad yeqḍeɛ neɣ ad ilaḥeq widen i t­
yeǧǧan maca akken ad ten­yesseḥbes. Ihi ad yazzel
ɣef yiman­is, ma d nekni nga lsas i tutlayt­nneɣ, ur t­
yettnal ur t­yettbeddil imi ur s­yefki ara azal. Ma
yebɣa ad yerr aḍar, ma yebɣa ad d­yerr laṣel d
umezruy s amkan­nsen, yessefk ad iciwer widen
yebnan lsas, imenza­nneɣ, imusnawen­nneɣ d
yemnuda­nneɣ. Ayen ara yilin yessefk ad yili d
akemmel n wayen yellan yakan, ma nɛemmed i

­ 76 ­
Anagi – Ammud imagraden

wayen nniḍen d wayen ixulfen ayen yellan, atan ad


aɣ­teffeɣ Tmaziɣt afus…

Kra seg imeslayen­nni i ɣ­d­teǧǧa timawit


qqaren­d : “Ur ḥmileɣ gma, ur ḥmileɣ win i t­
yekkaten”. Ahat inzi­agi ad yesdukel widen yessefk
ad dduklen, imeslayen­is ad afen amkan­nsen di
teswiɛt­agi ideg ggten leḥsabat, yegget usuter…
yegget raǧu.

­ 77 ­
Anagi – Ammud imagraden

UR ƐAD TT­ṬṬFEN NEḤRARET…

Win yettnadin ad ibibb ayen ẓẓayen, win yebɣan ad


yels abernus t­yugaren, win teffeɣ neɣ win teǧǧa
tezmert n iɣallen, ur iseɛɛu ara lǧehd i werfad d trusi.
Ad knunt tuyat­is ad kkawen ifadden­is : ihi ayen
akken la yettnadi ad t­yerfed d axnunes ara
t­yessexnunes ; d aḥnunef ara t­yesseḥnunef ; d
askerker ara t­yeskerker…

Di tezlatin­nni tineggura i d­yecna Lwennas


qbel ad t­nɣen, yella yiwen wafir deg yiwet deg­sent
ideg yeqqar «… ur ɛad tt­ṭṭfen neḥraret, ma ṭṭfen­tt
ad tenger tekfa…». Ulamma iban belli d irebraben
ineɣɣen i d­yeqsed Lwennas di teswiɛt­nni tamcumt
ideg tt­id­yecna, maca anamek sɛan imeslayen n
wafir­agi yezmer ad yettunefk i yimdanen nniḍen di
teswiɛin nniḍen ɣef lacɣalat nniḍen ladɣa ma yella
nekkes­iten­id (imeslayen n wafir) si lqaleb n tezlit,
n teswiɛt d wayen iɣef ten­id­yenna. Ma nenna­d
imeslayen­agi di teswiɛt­agi ideg nella war ma
nessedda­ten­id di tezlit, ad aɣ d­tban belli d taggara
yettwassnen ­qbel ad d­taweḍ­ n yal amdan n yal
leqdic di yal taswiɛt : llan widen yeṭṭfen, yella wayen
ṭṭfen, tella teswiɛt ideg t­ṭṭfen.

­ 78 ­
Anagi – Ammud imagraden

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella


yekker wemdan i wayen umi ur yezmir. Ayen umi ur
yezmir d ayen ur yessin neɣ d ayen yugi. Leqdic deg
wayen ur yessin iban ad yexṣer di taggara imi
“terwel” fell­as tmusni. Leqdic deg wayen yugi d
aḥettem, d tamara iss ara t­yexdem ihi ula d wagi
tban­as­d lexṣara di taggara imi d awezɣi ad iṣeggem
ayen yugi ad t­yexdem. D amdan am wagi i yeǧǧan
tutlayt Tamaziɣt ”tcekkel“ seg wakken ulac lebɣi ara
irefden tamusni s amkan­is, s wazal­is d wallalen­is.
Kra seg widen i “s­iqeddcen” d tiqebqabin i s­ttarran
akken ad sḥebsen tikli­s deg ubrid i s­nejren
yimawlan­is imezwura.

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella


ters tɣawsa deg umkan neɣ deg wadeg ur nelli d
ayla­s. Amkan ur nelli d ayla­s d ayen ur tettalas neɣ
d ayen ur tuklal. Ad tettwaḥettem ɣef widen tt­yugin
ɣas yemmar fell­as udrim d uṣaḍuf s tawant. Ayen ur
nebni ɣef lsas tban taggara­s, d ahuddu neɣ d
aneɣluy. D ayagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt war ayla,
war adeg ula di temnaḍt­is ɣas lsas­is iṣeḥḥa. D ayagi
i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt deg uswir aneggaru ɣas
mačči d win i d amkan­is.

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella


taswiɛt tessawal i tayeḍ. Taswiɛt ilaqen d tin ideg
yettwaxdam ccɣel di lweqt­is. Teḥreṣ teswiɛt neɣ ur
twulem ara, myezwaren lecɣal neɣ ggten, segmi i d­
necfa, leɛmer telli teswiɛt i tutlayt Tamaziɣt. Yezga
yella wayen i d­yekkan nnig­s, yezga yella wayen i
tt­yezwaren, ɣef waya i tuɣal d taneggarut di leqdic

­ 79 ­
Anagi – Ammud imagraden

n yimḍebbren n tmurt. Yal liḥala tesɛa taswiɛt­is


akken ad tefru. Yal ccɣel yesɛa taswiɛt­is akken ad
yekfu. Tamaziɣt daɣen tesɛa taswiɛt­is akken ad
teddu deg ubrid­is, akken ad d­tifrir seg ubazin ideg
tt­ǧǧan widen yugin ad s­fken nnuba­s. Ihi taswiɛt­
is d tagi ideg nettidir, d tagi ideg nella imira, ur
mazal ara ad nerǧu alamma iṣeggem wayen ur
nexṣir neɣ alamma yuɣal­d win ur nruḥ... akken ad
d­nelhu yid­s.

D tagi i d liḥala n tutlayt Tamaziɣt di tmurt­is.


Immal itezzin gar wallen­nneɣ mačči d win nebɣa,
mačči akka i t­nessarem. Ɣas yella leqdic, ɣas anadi
mazal yettkemmil, ɣas lsas la irekked s isekkilen n
Tlatinit, ɣas imawlan d ayagi i bɣan, maca annect­agi
drus neɣ ahat ulac­it akk imi sɣur Leqbayel i d­
yekka. Ddula d yimḍebbren n tmurt yella­asen
wayen nniḍen di lbal, d tiktiwin nniḍen, d tidmiwin
nniḍen d leqdic nniḍen i d­ttheggin. Seg wayen
iḍerrun imira nezmer ad nẓer kra seg wayen ara
yeḍrun azekka.

Yettban usigna iss tekkat… akka i ɣ­d­nnan


imezwura. Maca ma nwala taggara, ma tban­aɣ­d
dir­itt, ma neẓra neɣ ncukk belli “... ma ṭṭfen­tt ad
tenger tekfa”... ?!

­ 80 ­
Anagi – Ammud imagraden

SANI LA TLEḤḤU ?

Ayen yelhan yessefk ad t­nwali yelha ; ayen n dir


yessefk ad t­nwali dir­it ladɣa ma msefhamen fell­as
yimdanen, widen terza temsalt : yekka­d sɣur­neɣ neɣ
sɣur wiyaḍ, ma nnan­d yelha yelha, ma
nnan­d dir­it dir­it !

Mi nesla di tiliẓri lexbar unṣib belli ad d­lalent


snat tsuda i Tmaziɣt, nefreḥ ! Anwa ur nefriḥ ara ?
Anwa ur nessarem ara tisuda­agi ? Aṭas umennuɣ,
aṭas unaḍeḥ d waṭas idammen i yuzzlen ɣef waya si
tallit n Bulifa ɣer tallit n uɣunzu n uɣerbaz, si tefsut
imaziɣen ɣer tefsut taberkant...!

Ihi yella­d kra umeslay deg yiɣmisen di sin neɣ


kraḍ wussan i d­yernan ɣef wass ideg i d­yeffeɣ
lexbar : yeddukel rray akken ad d­inin merra widen i
d­yuran d widen i d­yennan belli d ayen yelhan, d
ayen ara yerren Tamaziɣt s amkan­is di tmurt­is…
Dɣa teggugem liḥala… Nuɣal merra nettraǧu...
Nuɣal s isteqsiyen­nni i d­yettrusun fell­aɣ yal tikkelt
mi ara “ɣ­d­tettunefk” tɣawsa i d­neḥwes i udabu, i
yimḍebbren n tmurt neɣ i leḥkem... Maca tikkelt­a
sɣur “bab n lfaxama” aselway n tmurt i d­tekka, d
imḍebbren n tmurt, d leḥkem d udabu i t­id­yennan.

­ 81 ­
Anagi – Ammud imagraden

Nnexraḍen yimdanen. S leḥder i ttmeslayen.


Ahat qbel ad tt­gezmen di rray, ssenyafen ad rǧun
alamma iban­d wahil n tsuda­agi timaynutin akked
uwelleh­nsent. Ad d­banen widen ara yilin d
iɛeggalen­nsent akked sin­nni ara yilin d iqerra.
Iban­d belli mačči d tamsalt n tsuda kan maca d tin n
yirgazen. Akken i sent­yehwu ilint tsuda, ma ulac
irgazen ara tent­yesselḥun, ddac ddac ara teddunt
alamma qqumcent, berkent, ẓẓlent war ambiwel.
Ɣer tama n yirgazen yella wahil d uwelleh n tsuda­
agi : anwa abrid ara yaɣent ? Sin iferdisen­agi akken
i ddukulen : irgazen iwulmen i wakken ad sselḥun
tisuda­agi deg ubrid i tent­iwulmen mačči s aqeyyel i
tili d wexbibeḍ di temda n udrim i d­yesmar fell­aɣ
wayen akken yellan di sḥari n tmurt­nneɣ.

Ihi, mačči snulfu­d kan, xleq­d kan i wakken


ad d­iban belli yella leqdic ɣef Tmaziɣt neɣ ahat
akken ad yettwaṣeggem wayen ixeṣren, ad
yettwabnu wayen yettwahudden. Ayen iɣef yella
wawal imira acḥal aya i yessefk ad yili, ad
yettwaxdem i tutlayt tayemmat n tmurt n Lezzayer d
yizzayriyen. Tamaziɣt, tutlayt tayemmat, mačči s
uṣaḍuf d udebbuz ara tuɣal s amkan­is, mačči s
yirgazen menwala d tsuda menwala ara taweḍ s
aswir n tutlayin nniḍen. Ɣas ggten iṣurdiyen,
iṣaḍufen d wallalen nwala amedya n tutlayt Taɛrabt.
Maca uguren n Tmaziɣt kkan­d ugar si tqebqabin i
s­teggen widen ur tt­nebɣi : ibeɛtiyen.

“Yeṭṭes armi d azal yekker yettazzal”. Awi­d


kan yekker, awi­d kan la yettazzal ɣas azgen n wass i

­ 82 ­
Anagi – Ammud imagraden

yeṭṭes, ɣas tezri tṣebḥit maca teggra­d tmeddit. Niɣ


qqaren “Ad yeṣṣer Rebbi tameddit...”. D tidet, tikwal
ayen yelhan yettuɣal dir­it imi mačči d nekni neɣ
seg­neɣ i d­yekka. Tura mi ara tuɣal gar “yifassen­
nsen”, s iṣurdiyen d wallalen n ddula, tura mi ara
“kksent tqebqabin”, neẓra belli tutlayt Tamaziɣt ur
tnegger ara. Ulamma nnger­agi n tutlayin mačči
yiwen ubrid i yettaɣ mačči yiwen wallal i yesɛa,
maca yessefk ad nẓer amek ara tidir tutlayt Tamaziɣt
deg umaḍal ideg ttmettatent tutlayin.

Niɣ qqaren “yettak Rebbi irden i yir tuɣmas”, d


tidet, irden lhan, maca ma d yir tuɣmas i ten­
yeffẓen...!?

­ 83 ­
Anagi – Ammud imagraden

AƔERBAZ AZZAYRI

Deg udlis n umezruy n uswir wis xemsa n useggas­a,


ur nettaf ula d yiwen umeslay ɣef Ɛebban Remḍan d
yimeddukal­is ɣas akken bedren­d timlilit i d­yellan
di Ṣṣumam. Akka i yella lḥal ula deg udlis n tefransit,
ur nettaf ula d yiwen uḍris seg wayen yura Lmulud At
Mɛemmer, Muḥemmed Dib, Racid Mimuni, Kateb
Yasin neɣ Ṭahar Ǧaɛut maca llan yeḍrisen n Marcel
Pagnole, Sacha Guitry, Victor Hugo, Jaques Prevert…
d Barbe Baker : imira yebbaḥ ufransi…

Amezruy d ccfaya. Sin iferdisen igejdanen di


tudert n yal aɣref di yal tamurt. Aɣerman akken i s­
yehwu tili tudert yedder, yessen iẓuran­is, yeẓra ansi
i d­yefruri, ayagi yura deg yidlisen, ireṣṣa deg
wallaɣen. Ɣef waya i nettaf amennuɣ n tdukliwin neɣ
n ikabaren d ayen yerzan kan tudert n yal ass : d
učči, d amerreḥ, d ixeddim, d tadamsa… d tsertit.
Afransi iban d afransi, aṭalyani iban d aṭalyani…
almani iban d almani. Yal yiwen s tutlayt­is, s
umezruy­is, s wansayen­is… d ccfaya­s.

Ɣef waya, deg yiɣerbazen n tmura­agi,


amezruy n tmurt s wazal­is : ssnen­t, bɣan­t, ferḥen
yis­s, tzuxxun yis­s, ɣɣaren­t si temẓi, ma d ccfaya
ttḥaraben fell­as. Deg wayen i ɣ­yerzan nekni, mačči

­ 84 ­
Anagi – Ammud imagraden

d Victor Hugo neɣ d Jaques Prevert i dir maca yessefk


alamma neɣra, nessen, nefhem ayen yura Dda
Lmulud, Ferɛun… d Ǧaɛut d wamek ara nezzi s ayen
yellan d wayen nettalas di talsa. Akka i d timura,
akka i d iɣerfan. Niɣ neqqar­d awal i ɣ­d­ǧǧan
yimezwura­nneɣ : “Win yebɣan ad yexdem lewqam,
ad yezwir seg at uxxam” ladɣa ma yella uxxam
yeččur d irgazen d tlawin.

Timetti­nneɣ yessleb­itt uɛebbuḍ, tettwakbel


seg­s (seg uɛebbuḍ). Drus yimawlan i yesteqsayen
arraw­nsen ɣef wayen i ɣɣaren deg uɣerbaz. Drus
yimawlan ur nettarra ara lwelha­nsen s ayen i d­
ssuturen warraw­nsen. Maca imawlan ukin­d si
tnafa n tegmat, lehna d leḥmala i d­yersen fell­aɣ
asmi yesṭerḍeq unelmad n 15 yiseggasen iman­is
yegla s widen ur nuklal. Ukin­d asmi d­iban belli
win i s­yemlan abrid n lmut d yiwen seg widen i d­
yuɣalen seg udrar yewwi­d lehna d talwit i widen i
t­iḥebban. D acu ara d­yefk uɣerbaz ideg mmalen i
warrac tarda n lmeyytin ?

I Tmaziɣt, anida­t umkan­is deg uɣerbaz­agi d


wannect­agi akk i la iḍerrun ?
­ “Di tebrek n tugdi i d­yersen fell­aɣ, di leɣla yeglan
s uṣurdi, amek i tebɣiḍ ad nemmeslay ɣef Tmaziɣt” ?
I la d­qqaren kra.
­ “Acu ara nexdem s Tmaziɣt ma yella kilu n lbaṭaṭa
s tmanyin idinaren ?”
Ters Tmaziɣt d lbaṭaṭa deg yiwen uswir. Atan wayen
i d­yessufeɣ uɣerbaz­nneɣ : azzayri ur nessin
amezruy­ines, azzayri yesrusun laṣel­is seddaw

­ 85 ­
Anagi – Ammud imagraden

uɛebbuḍ­is, azzayri yeǧǧan axxam­is i wakken ad


yeṭṭef amezzir i wayen umi ur yezmir.

Aɣerbaz n tmurt­nneɣ d amuḍin. Aɣerbaz n


tmurt­nneɣ tekcem­it tsertit d tesreḍt. Immal n
warraw­nneɣ ur s­d­iban ara ubrid ɣef wakal armi
inuda abrid di lebḥer. Yemmenṭer unelmad akken
yemmenṭer uselmad. Tamaziɣt regglen fell­as, ula di
tmurt n Leqbayel s lebɣi i la tt­ɣɣaren. Uguren n
iselmaden n Tmaziɣt simmal ttnernin war ma
yendekwi uneɣlaf. Tidet n tmurt n Lezzayer,
amezruy­is d ccfaya­s la fessin am udfel i lḥamu n
yiṭij n ssḥari ; d aẓɣal yesskawayen ifadden
yessemxalen allaɣen.

Imira, aseggas­a, mi ssenyafen Huguette


Amundsen ɣef Ṭawes Ɛemruc taqbaylit, d acu i d­
mazal ad t­nerǧu neɣ ad t­nessuter seg widen
inekren tajaddit ? Ass­a ufan lbenna i urumi imi
ssenyafen tamedyazt n Jacques Charpentreau ɣef tin
n Ṭahar Ǧaɛut. Azekka mi ara ttwattun at tmurt,
imiren arumi yeshel mi ara d­yeggri weḥd­s.

Amdan ur neẓri d acu­t neɣ ur nessin ansi i d­


yefruri, win yekkren ad t­yeẓẓuɣer am yikerri, ula
ɣer tmezliwt ad yeḍfer.

­ 86 ­
Anagi – Ammud imagraden

­ 87 ­
Anagi – Ammud imagraden

­ 88 ­
Anagi – Ammud imagraden

AWAL ƔEF TSEKLA

Acḥal n yimedyazen yessefran acḥal n


yimeskaren yuran. Acḥal n temliliyin tiẓuranin neɣ
tidelsanin i d­yellan di tmurt­nneɣ ladɣa i tmedyazt
d yimedyazen. Acḥal n warrazen i fkan iɛeggalen n
umsekrid (jury) i yimezwura umi tfaz tmedyazt d
tɣara iss d­ɣɣaren ifyar d tseddarin.
D ammud n isefra, d ungal, d tullisin, d timucuha, d
timezgunin… neɣ d inzan, acḥal d adlis i d­
yettwaẓergen di tmurt­nneɣ neɣ di tmura n lberrani,
s Tmaziɣt ? Ur yelli win d­yuran ɣef yidlisen­agi deg
yiɣmisen neɣ di tesɣunin awal “aseklan” ara ɣ­d­
yefken tamuɣli “taseklant” sɣur yirgazen d tlawin
“n tsekla”.

Acekker n umeskar yezga yella, ma d ayen


yura !... Adriraw n yal adlis ­yesɛan asentel aseklan s
umata di yal tawsit­ yuran s Tmaziɣt neɣ s Tefransit,
ur tettaf ara deg­s aḥric wis kraḍ n yidlisen “yeɣra”
umeskar ttwarun s Tmaziɣt ; sin yeḥricen, neɣ ugar,
n yidlisen­agi s Tefransit neɣ s Teglizit i ttwarun.
Ḥala idlisen yura Dda Lmulud s Tmaziɣt neɣ widen
yura s Tefransit ideg d­tedda Tmaziɣt i nettaf deg
udriraw n yidlisen­agi. Nettaf tikwal ungalen,
imawalen d wammuden isefra deg yidrirawen­agi.
Acuɣer ur nettaf ara adlis neɣ idlisen i d­

­ 89 ­
Anagi – Ammud imagraden

yettmeslayen ɣef tmedyazt am : “Tasleḍt n tmedyazt


taqbaylit, Si Ssi Muḥend U Mḥend ar Salem Maḥuc”
ara yaru umusnaw neɣ amnadi di tmedyazt ? Acuɣer
ur nettaf ara adlis neɣ idlisen yecban : “Tasleḍt
tazɣant n umezgun amaziɣ : Tamurt n uɛekki n
Ǧamal Benɛuf ” ara yaru umnadi neɣ yiwen seg
yimariren neɣ ahat yiwen seg wid yettarun
amezgun… Acuɣer ur nettaf ara “Amawal aseklan
sɣur Ɛebḍella Ḥaman” neɣ sɣur yiwen urgaz neɣ
tmeṭṭut yellan di taɣult n tsekla…? Maca ulac.

Idlisen n wezɣan d tesleḍt iseklanen llan maca


s tutlayin nniḍen yexḍan Tamaziɣt. Maca imi d
Tafransit i nesseqdac ugar n Teglizit neɣ tutlayin
nniḍen, d ayen yuran s tutlayt n Molière i nettaf deg
yidrirawen n yidlisen ttarun yimnuda d yimusnawen
n tsekla akken ad mmeslayen s Tefransit ɣef tsekla
Tamaziɣt. Imi ɣɣaren idlisen s Tefransit ahat zemren
ad ten­id­rren ɣer Tmaziɣt, ad ten­id­ssuqlen akken
ad nizmir nekni s imaziɣen ad newɛu, ad nissin, ad
nefhem tamedyazt­nneɣ… akken ad nefrez tikerrisin
n wungalen­nneɣ. Ɣas mgaraden iɣerfan, tutlayin d
yidelsan, maca amedya n tmedyazt, di ddunit merra,
tesɛa afir, taseddart d tunṭiqt ; d tilellit neɣ s tmeɣrut;
yella usentel… d unamek n imeslayen.

Ma nenna­d belli tasekla Tamaziɣt tesɛa


amkan­is di tsekla tameɣradant, ihi di ddunit merra,
yella wayen tt­yesdukklen akked tiyaḍ. Amek i
zemren ihi imnuda d imusnawen n tsekla ad gen lsas
i tesleḍt tazɣant n tsekla­nneɣ akken ad nẓer nekni s
imaziɣen d acu­tt, d acu i yellan deg­s, akken daɣen

­ 90 ­
Anagi – Ammud imagraden

ad nẓer d acu ara nezziken i wiyaḍ d wayen ara


yafen deg­s nitni mi ara tt­nadin.

A win yufan ad yili umeslay ɣef waya. Ameslay


ara yawḍen yal ameẓẓuɣ n yal amedyaz, n yal
ameskar. D ameslay ara yezzikknen iberdan ɣer lsas
n tsekla Tamaziɣt s umata. Maca nekni nessefruy kan
neɣ nettaru ungalen d tullisin war ma nnuda ɣef
wazal­nsen neɣ aswir iɣer ssawḍen. Tiẓrigin d unadi
n yimusnawen ɣef tgemmi ggten di yal taɣult u
mazal yettkemmil. Tura, ahat, yewweḍ­d lawan
akken ad nesteqsi iman­nneɣ ɣef uswir ideg tella
tsekla Tamaziɣt, sani teṣṣaweḍ, d acu i yellan, d acu
ara yilin. D lawan akken ad tili tesleḍt d tmuɣli
tazɣant s ayen yettwarun s tutlayt Tmaziɣt akken ad
yili lsas i wayen la d­iteddun.

Maca ar ass­a, “tira” ɣur­neɣ yiwet : win


yettarun ungal, tullist, amagrad, tabrat neɣ win
yettarun ɣef leḥyuḍ kifkif­nsen d tira i la ttarun.
Tira ɣur­neɣ d win yeṭṭfen imru… yettaru.

­ 91 ­
Anagi – Ammud imagraden

“AƔERBAZ” I TSEKLA

Tasekla mačči d tajerrumt… neɣ d taseftit i


wakken ad tesɛu “ilugan n tira” d ugemmay... Ɣef
waya, aɣerbaz, ahat d awal ur nlaq ara ad yeddukel
akked tsekla. Maca aɣerbaz d almad. Almad­agi, si
tlalit n wemdan alamma d tamettant­is, war tilisa.
Imi d­nɛedda akken nella seg uɣerbaz, neẓra ayen
yettilin deg­s d wayen i lemmden deg­s imeẓyanen,
ilmeẓyen d telmeẓyin, iban­aɣ­d belli Tamaziɣt,
Timmuzɣa d Tmazɣa “ur sɛint ara tasekla” imi ulac
awal fell­asen deg yidlisen unṣiben n tmurt n
Lezzayer.

S tegzel fessusen maḍi, tasekla d ayen d­ǧǧan


imezwura ɣef wayen yeɛnan tallit­nsen… d yidles­
nsen. D tira neɣ d timawit, afares­agi yemmal­d azal,
tamuɣli d unamek fkan yimdanen i tudert­nsen d
wayen akk i s­d­yezzin. Ayagi nettaf­it deg wayen i
ɣ­d­yewwḍen di tmezgunin, deg ungalen, deg yisefra
di tebratin… d tullisin neɣɣar imira.

Ɣef waya, aselmed n tsekla, di tazwara, d


tamusni n wayen d­ǧǧan imezwura akken ad ẓren
ineggura amek ddren, widen i ten­id­yezwaren ɣer
ddunit. Ad ẓren tirga, iḥulfan, tugdiwin, ineẓman,

­ 92 ­
Anagi – Ammud imagraden

ccbaḥa, lferḥ… d lqerḥ s uɣanib n tira yemgaraden


seg umeskar ɣer wayeḍ.

Si Sophocle ar Muḥya… si Apulée ar Zenya,


yal tallit s tẓuri­s d inaẓuren­is, s tsekla­s d
yimeskaren­is. Almad n tsekla ihi, mačči d tamsirt
neɣ d timsirin yettemseḍfaren seg wass ɣer wayeḍ
ideg ara yesselmed uselmad i yinelmaden amek ara
yarun ungal neɣ tamezgunt, maca d tamusni n
ifarasen­agi (les productions) iseklanen, d anadi
lqayen ɣef wayen yellan deg­sen, taɣara iss ttwarun
d wamek i ɣ­d­yewweḍ wannect­a seg wasmi i d­
yeẓreg i tikkelt tamezwarut arr ass­a. Amek llan
yiɣerbazen­agi ? D ayen umi qqaren s tefransit les
ateliers neɣ isakwanen. Si zik i llan deg waṭas n
tewsatin tiseklanin yecban tamedyazt… d umezgun,
neɣ taẓuri s umata am teklut neɣ la peinture. S teɣzi
n welmad­nsen, ilmeẓyen d telmeẓyin (ɣas akka
leɛmer ur yelli d ccerṭ i waya) lemden d acu i d
amezgun, d acu i d tamedyazt neɣ d acu i taklut.
Ttissinen ismawen n widen igan lsas i tsekla s
tewsatin­is yemgaraden, imezwura yuran amezgun,
asefru, ungal… d tullist. Azɣan d tesleḍt d allalen
yettwalemden yettaken i yinelmaden “tisura” n
ifarasen­agi akken ad ẓren azal d unamek n yal awal
d yal tafyirt n akk tasekla­agi yettwarun. Anida
ttilin ? Deg wadeg yettilin deg waṭas n tikkal di
tesdawiyin yesɛan ahilen n welmad n tsekla. D
tazeqqa neɣ d asayes, inelmaden ttemlilin deg­sen
akken ad ḍefren ahilen yellan yal yiwen s uswir­is,
yal yiwen s tewsit­is.

­ 93 ­
Anagi – Ammud imagraden

D acu i lemden deg­sen ? D tamusni n wawal


d tmeslayt. Tidmi tafelsafit n imeskaren ɣef tudert,
imdanen d tallit ideg ddren. Gar tilawt, targit d
iḥulfan, inelmaden ttafen amek i jebbden yimeskaren
imeɣriyen ɣer tamiwin bɣan ad tent­awḍen. Ayagi
akk s uɣanib n tira, s tewsit taseklant (tamedyazt,
ungal… amezgun) talɣa, takerrist d tifrat iteddun
yid­sen.

Amek i lemden ? S taggayt n inelmaden


yeɣɣaren, isellen yessawalen timucuha, tineqqisin,
isefra… d temɛayin. Ayagi yesrusuy yal yiwen deg­
sen zdat tesleḍt d wezɣan n wiyaḍ. Akka, yal yiwen
ad yawi sɣur wiyaḍ, yal yiwen ad yefk i wiyaḍ.
Tamusni tettezzi gar­asen tessemɣar­asen lebɣi n tira
d tɣuri.

Aɣerbaz neɣ isakwanen n tsekla d timlilit n


tmusni. D timlilit iteggen tabɣest i win icukken di
tezmert­is d tmusni­s di tsekla. D timlilit iseg d­
teffɣen yidlisen seg wayen ɣɣaren inelmaden. D
timlilit yettaken tagnit i yirgazen d tlawin iran
tasekla s tewsatin­is yemgaraden, yeggten, ad
myussanen akken ad snulfun, akken ad jemɛen ayen
yuran, akken ad issinen ayen qedcen imenza­nsen
akken ad awḍen, di taggara, ɣer tegnit ideg ara ẓren
anida tedda tsekla­nsen, anwa aswir iɣer tewweḍ
ladɣa adeg tettalas gar tid n tmura n ddunit merra !

­ 94 ­
Anagi – Ammud imagraden

I WACU TIRA ?

Tura, imira, di tallit­agi ideg nella, imaziɣen s


umata la « ttxelliṣen » tin akken xedmen imezwura
deg wakken ur urin ara, ur d­ǧǧin ara tamusni d
tsekla s tutlayt­nsen, s tutlayt Tamaziɣt. Nitni lulen­
d, ddren, mmuten maca tamusni d tsekla ǧǧan­tent­
id s tutlayin nniḍen am Tlatinit neɣ Tagrigit ; ihi i
wiyaḍ. Ayagi ur iɛawen ara imaziɣen akken ad
lemden s tutlayt­nsen acku s tutlayin­nni iss uran
yimusnawen… d yimeskaren i la lemden. Seg win
icerrgen, ɣer win yesserɣen, ɣer win yeǧǧan idlisen
armi frurin si rekku. Win isersen aḍar­is di tmurt­
agi ­ɣas d aɛeddi kan i iɛedda­ ad d­yeglu s yidlisen­
is, tasekla­s d tmusni­s akken ad ileqqem aẓar s
wayeḍ.
Ma d win yeqqimen, ulayɣer ammeslay fell­as…
Cwiṭ i ɣ­d­yeggran, i nekni, i yimawlan, d timawit i
ɣ­t­id­yessawḍen, tajmilt­is d tameqqrant. Azal n
lqern aya i la nleqqeḍ cwiṭ­nni iɣef ḥurben, ɣur­neɣ,
yimɣaren d temɣarin yeddren di yal tamnaḍt n
Tmazɣa si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin. Ɣef waya, ur
nettɛawad ara, nekni s imaziɣen n tura akked widen
i d­iteddun, ad nidir ḥala s waman n tala, taḥbult n
uɣrum d ubeḥri asemmaḍ n Ǧerǧer. Ur nettɛawad
ara ad neǧǧ i wiyaḍ ad arun deg umur­nneɣ, ɣef
tsekla­nneɣ d tudert­nneɣ s tutlayt­nsen.

­ 95 ­
Anagi – Ammud imagraden

Ad naru ɣef wayla­nneɣ i yiman­nneɣ. Ad


nṣeggem tira ma zelgent, ad tent­nelmed ma ur tent­
nessin, ad nissin akk ilugan­nsent akken ayen ara
naru ssya d afella ad yesɛu lsas iṣeḥḥan akken ad
yidir i yiseggasen d leqrun yettɛeddin, ad d­yeggri i
widen i la d­iteddun.

Ad naru i talɣut. Ayen iḍerrun di ddunit merra


yessefk ad yettwaru s Tmaziɣt akken yettwaru s
tutlayin nniḍen. S tebrat… neɣ s Internet, ad iceyyeɛ
umaziɣ i umaziɣ si tmurt ɣer tayeḍ isalan n wayen
iḍerrun deg wennar, ad t­yesselɣu ɣef lecɣalat amek i
teddun di leqdic n yimaziɣen ɣef Tmaziɣt. Allalen
llan i waya. Seg udlis ara d­iẓergen… alamma d
amusnaw amaziɣ umi fkan agerdas, ineḍruyen
merra ad ttwajerrden di lkaɣeḍ s tutlayt Tamaziɣt.

Ad naru akken ad d­nesnulfu. Wagi d amur n


Tmaziɣt d yimaziɣen n tura i talsa. D takti, d
tamuɣli… d anadi neɣ d tidmi, ayen itezzin deg
wallaɣ­nneɣ yessefk ad d­yeffeɣ d asefru, d ungal, d
tamezgunt… d ilugan n tira neɣ d isalan deg uɣmis.
Tasekla Tamaziɣt d tilawt.

Ad naru ɣef tudert­nneɣ. D ccfaya n widen


yeddren akked timawit ara yersen di lkaɣeḍ. Mazal
la nleqqeḍ iceqqfan i d­yeggran si truẓi n tɣerma
Tamaziɣt, wissen ahat, yiwen wass ad nessiweḍ
akken ad ten­id­nejmeɛ... Ad naru tayri, tirga…
tawacult, tamurt… tudert s umata, idles d tgemmi­
nneɣ akken ten­nedder, akken sen­nḥulfa.

­ 96 ­
Anagi – Ammud imagraden

Tira taseklant tesɛa lsas. Tesɛa aɣanib,


anya, asentel… tugna d tewsit. D iferdisen­agi i
yesseqdac umeskar akken ad yefk i uḍris­is aseklan
anamek ara fehmen yimeɣriyen war ma snecwen
iqerra­nsen imi di taggara d nitni i d lsas. Ma yella
ur la fehhmen ara ayen la yettaru umeskar­agi ma
ur yessin ara ad yaru, i wumi aẓrag n yidlisen ? Seg
ilugan n tjerrumt d tseftit alamma d ismawen n
yiwadamen d usentel n tmacahut, ayen ara d­iẓergen
d adlis yessefk ad tɛeddi fell­as tesleḍt d wezɣan. Sin
iferdisen­agi d tigejdit umi ilaq lsas iṣeḥḥan akken ad
ters fell­as. Lsas­agi ara t­yebnun d anadi n
yimusnawen di tsekla maca s tutlayt­nneɣ, s tutlayt
Tamaziɣt yettwarun s isekkilen n tlatinit.

­ 97 ­
Anagi – Ammud imagraden

TIRA S UMATA

« Deg uḍris yezrin, sselfeɣ s tegzel maḍi i


wayen yeɛnan tira d yeswi­s… s tmuɣli­w d
tektiwin­iw imi ḥulfaɣ belli tamsalt­agi n tira teɛna­
yi aṭas aṭas. Ufiɣ daɣen, belli d tamsalt lqayen
yeḥwaǧen tamusni, ɣef waya, ur ilaq ara ad tt­waliɣ
si tama­nni isehlen ; tama n yimru ixebbcen lkaɣeḍ
neɣ tira yecban tameslayt acku ula d nekk "ttaruɣ".
Ttaruɣ imagraden d tirawin nniḍen i talɣut, ihi d
isalan yellan, d ayen yeḍran i ttarraɣ ɣef lkaɣeḍ
akken i t­walaɣ, akken i t­fehmeɣ. Tikwal snulfuyeɣ­
d tiqṣiḍin d tedyanin i d­yekkan seg usugen­iw
(imagination) akken ad d­iniɣ tilawt n tudert i
ttidireɣ ama d ayen yelhan ama d ayen n dir. Ttaruɣ
daɣen tamuɣli­w ɣer kra n temsal yeɛnan tasertit d
umezruy n tmurt­nneɣ, idles­nneɣ… d tgemmi­
nneɣ, ayagi s wayen i yi­tefka tmusni­w akked
lefhama­w. Maca, ttaruɣ daɣen i weẓrag. Mi ara
ttaruɣ, ssarameɣ ad ɣren medden deg uɣmis neɣ deg
udlis aḍris­nni neɣ amagrad­nni i uriɣ, ma ulac,
acuɣer ara t­aruɣ ma yella akken ad t­ffreɣ deg
walbaɛḍ n tɣemmar ad t­yali uɣebbar ?

D tidet, ẓriɣ belli tira taseklant s umata, si


tewsit … alamma d aɣanib, tesɛa “ilugan”, ur teshil
ara, maca ma bɣiɣ ad snerniɣ tamusni­w di tewsatin­

­ 98 ­
Anagi – Ammud imagraden

agi n tsekla, s yidlisen yuran s Tefransit, ɣef tsekla


tafransit iɣer ttarraɣ awelleh­iw. Acuɣer ? Acku d
ayen kan i yellan. Mi ɣriɣ idlisen d tesɣunin n wiyaḍ,
ttnadiɣ ad fehmeɣ ayen yettwaru, mi lemdeɣ kra seg
wayen ilaqen i tira, ad s­d­afeɣ azal­is s Tmaziɣt imi
taggara n lebɣi­agi­inu n tira d tasekla Tamaziɣt.

Di cwiṭ n tira i uriɣ, mlaleɣ­d kra n wuguren i


yuɣalen d isteqsiyen yettɛekkiren tikwal lebɣi­agi­
inu amaynut n tira : d acu ara yaruɣ ? I wumi ara t­
aruɣ ? Amek ara t­aruɣ ? Ansi ara bduɣ ? Anda ara
kfuɣ ? D ayen umi qqaren widen i yi­yezwaren ɣer
tira "aɣilif neɣ tugdi n usebter amellal". Tikwal, mi
uriɣ cwiṭ ad d­yers westeqsi nniḍen : ayen uriɣ,
yelha neɣ dir­it ? Iwulem neɣ ala ? Dɣa mi ggten
yesteqsiyen, ɣas s wazal­nsen, ad yesbek wallaɣ­iw…

Tikwal qqareɣ­as ahat ayen akka bɣiɣ ad t­


aruɣ uran­t yakan wiyaḍ u yezmer lḥal ad yili ifen­
iyi akken t­uran, ihi acuɣer ara t­aruɣ ? Tikwal
qqareɣ­as ahat ayen uriɣ icuba deg wayen i d­
iẓergen yakan neɣ ahat la ttɛanadeɣ aɣanib n tira neɣ
asentel n wahi neɣ n wihin… ihi acuɣer ara t­id­
ssiẓergeɣ ? Acḥal d asteqsi yettɛekkiren lebɣi n tira
ɣur ddeqs n yimdanen yellan akka am nekk, maca
kra, lebɣi­nsen txuṣṣ­it tezmert imi ur ttkemmilen
ara deg unadi n tifrat d tririt ɣef yisteqsiyen­agi.

Ma d nekk, ufiɣ­d ttawil i kra n wuguren,


akken llan kra n ttawilat nniḍen d nitni i yi­d­yufan
imi nekk urǧin wellheɣ tamuɣli­w ɣer­sen. Deg
waṭas n tikkal ttbeddileɣ taswiɛt i tira mi ara ḥulfuɣ

­ 99 ­
Anagi – Ammud imagraden

ẓẓay wallaɣ­iw, tiktiwin ḥebsent zdaxel­is, zzrent di


lqaɛ, ggumant ad d­fɣent. Tikwal ttaruɣ tiktiwin ɣef
lkaɣeḍ ammer ad ten­ttuɣ ; ugur­agi n ccfaya daɣen
ula d netta d abaxix. Maca tifrat­is d tira n tektiwin
mi ara d­bbeɛzaqent seg yifri n wallaɣ­iw srid ɣef
lkaɣeḍ. Tikwal ayen akken ttaruɣ di tazwara ad t­
afeɣ iwulem di taggara neɣ di tlemmast n uḍris.
Tikwal ad ggeɣ tikti, ad tt­jebdeɣ si yal tama, ad tt­
mesleɣ war ma ẓriɣ anwa i d amkan­is deg uḍris
alamma d taggara, ad taf anda ara ters war ma
tessexreb lqaleb n tirawt. Tikwal ttaruɣ imeslayen
iḥerfiyen icudden ɣer isental yemgaraden alamma
yeččur usebter… ».

Ahat ayen akka i d­uriɣ ssnen­t kra seg widen


yettarun tamedyazt, ungalen… neɣ tullisin. Ttemlilin
udem s udem akked wuguren­agi i d­ttemliliɣ
nekkini war ma ẓran belli d ayen yellan, d ayen i d­
ttemlilin imeskaren ­ahat mačči akk­ maca d
iɛekkiren yellan.

Aɛekker n usugen (imagination) n umdan


mačči d nnger neɣ d taluft ur nesɛi tifrat, maca
annar n tira, d aɣezfan d ahrawan war tilas, asugen
daɣen. Yella win yesɛan asugen maca ur yessin ara
ad yaru, akken yella win yettarun maca asugen­is
ixuṣṣ cwiṭ n tehri.
Timliliyin gar yimedyazen d yimeskaren laqent
imi azal­nsent war tilas i yal wiyen deg­sen akken ad
mbiddalen timuɣliwin, tiktiwin d wuguren i d­
ttemlilin deg umecwar­nsen n tira.

­ 100 ­
Anagi – Ammud imagraden

YEFFEƔ LEƐTAB ƔER TAFAT !?

Di kra n wussan­agi iɛeddan, nwala, nesla di


tiliẓri, neɣra di kra n yiɣmisen isalan unṣiben ɣef
tlalit n snat tsuda timaynutin i tutlayt Tamaziɣt. Snat
tsuda timaynutin yettwaqqnen ɣer tselwit n tegduda
mbeɛd mi tuɣal Tmaziɣt d tutlayt taɣelnawt di tmurt­
is si lḥerṣ yellan ɣef yimḍebbren n tmurt seg wayen
akken xedmen di tmurt n Leqbayel di tefsut
taberkant. Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat, wissen
ma ad d­ters talwit, wissen “ma ad yesteɛfu uǧazayri,
ad yuɣal ɣer laṣel­ines ”, maca, idammen yuzzlen,
anaḍeḥ d umennuɣ, amxix d leḥbas, tamettant
yettawin war ma tefren gar umecṭuḥ d umeqqran,
nessaram, ahat, ḥala ayen iɛeddan ifat !

Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat ! "Wissen"­


agi d ccek. D ayen yellan imi nekni d udabu
nemyussan : ma yesself i umayeg­nneɣ, i wakken
kan ad aɣ­iḥaz s ubeqqa akken iwulem lḥal.
"Wissen"­agi d asteqsi. Nuɣal s isteqsiyen­nni itezzin
fell­aɣ yal tikkelt ideg ara ɣ­d­iṣaḥ cwiṭ seg wayla­
nni­nneɣ i nessutur d wayen akk yellan d azref­
nneɣ. Acuɣer imira ? Acuɣer akka ? Acuɣer mačči
iḍelli ? Ihi acuɣer i mmuten yilmeẓyen ? D isteqsiyen
iteddun d lferḥ­nneɣ akked lqerḥ­nneɣ, d tarbaɛt
akk i ddukulen.

­ 101 ­
Anagi – Ammud imagraden

"Wissen"­agi yufa amkan­is deg wayen neqqar


imi drus umeslay i d­yellan ɣef wayen i d­yeddan
deg ijufar n uɣunzu n uɣerbaz d tefsut taberkant.
Qbel ad yegget wawal, qbel ad tt­gezmen di rray,
widen yessefk ad mmeslayen, ssenyafen ad rǧun
alamma iban­d wahil n tsuda­agi timaynutin akked
uwelleh­nsent, bɣan ad rǧun alamma banen­d widen
ara yilin d iɛeggalen­nsent akked sin iqerra­nni ara
tent­yesselḥun.

D wagi i d ugur ameqqran ; sani ara wellhent


tsuda­agi anta tama iɣer ara rrent ? Wissen amek ara
teḍru d unadi ɣef tgemmi d tutlayt. Wissen ma ad
tkemmel akka s isekkilen n Tlatinit ɣas llan widen i
ten­yugin neɣ la d­ssewjaden widen n Tfinaɣ imi tira
s Taɛrabt ur cukkeɣ ara ad tent­ḥettmen i widen tt­
yugin.

Aṭas n yisteqsiyen i la itezzin deg wallaɣen n


widen terza temsalt­agi n Tmaziɣt imi nezmer ad d­
nini imira belli teffeɣ­asen afus akken ad tuɣal s
ifassen n ddula, leḥkem d yimḍebbren n tmurt n
Lezzayer. Imi ur ɛad neẓri tazmert d tmusni n widen
ara yilin d imḍebbren n tsuda­agi, la netteḥririt,
nugad ɣef wayen yettwaqedcen yakan d widen i t­
iqedcen, amek ara teḍru yid­sen ? Widen yebnan lsas
i Tmaziɣt­agi, si Caker d Uzerrad alamma d Ɛeccab,
Ḥmed Zayed d Ɛebdeslam, yessefk ad ten­ciwren, ad
asen­rren azal, ad sen­fken allalen d iṣurdiyen akken
ad kemmlen ayen bdan.

­ 102 ­
Anagi – Ammud imagraden

Akud ur yesɛi azal, taswiɛt tettak­aɣ i tayeḍ,


nezga nettraǧu melmi ara d­tban tutlayt­nneɣ, yal
tikkelt qqaren­d mazal cwiṭ, rǧut cwiṭ, ṣebret cwiṭ...
tura mi "tewwa ruḥen­d ad ččen" war ma nnan­d
anida llan acḥal­aya, si timmunent n tmurt ar iḍ­a,
neɣ acuɣer rǧan armi d tura. Imi nekni nessen
tamuɣli­nsen ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n
Lezzayer d yizzayriyen, nessen amek i bɣan ad tili
Tmaziɣt, amek ara tettwaru, amek ara tekcem s
aɣerbaz amuḍin n tmurt­nneɣ... nessen amek i
tḍerru d yiqbayliyen yessuturen ayla­nsen... tban­aɣ­
d taggara n wayen ara yilin ur mellulet ara... ihi
nessaram tirga mxalfa (akken ad timlul) imi
"buberrak" yeskerkir tutlayin deg ubrid yettawin ɣer
nnger, ulamma mačči yiwen ubrid i yesɛa, maca, tagi
d tamsalt nniḍen.

­ 103 ­
IḌRISEN NNIḌEN
Anagi – Iḍrisen nniḍen

TUDERT I TIRA

« … Ad twaliḍ dɣa, amek i tessewham tudert, a mmi !


Ula di teswiɛin qessiḥen, urǧin a tt­terwuḍ imi tudert
am waman melliḥen, simmal tsesseḍ­ten, simmal
tettfadeḍ ! ».

D asirem akked lebɣi n tudert i yellan d


tazwara n udlis­agi. S tukkist­agi yura Anwar
Benmalek di "Les amants désunis" i yebda udlis­agi
amaynut i yesbuɣren annar n udlis d teẓrigt di
tmurt­nneɣ. D adlis amezwaru n yiwet telkensit i d­
heggat teẓrigin "Sedia" umi fkant isem "A bâtons
rompus". D adlis ideg ara d­yili umeslay ɣef wayen
yerzan ameskar, aneggal neɣ amedyaz umi d­
tessaẓreg "Sedia" adlis, ungal neɣ ammud isefra. Ihi,
adlis­agi amezwaru, d asteqsi d tririt neɣ d adiwenni
yellan gar umeskar, amedyaz, amaru Yusef Merraḥi
akked uneggal Anwar Benmalek ɣef tudert, tira,
tamurt, tutlayt… d tsekla s umata. Akken ad nissin
ugar Anwar Benmalek, akken ad nẓer kra seg wayen
yellan deffir tkerrisin n wungalen­is neɣ kra seg
wayen yeffren deg yiḍrisen yettaru, nufa deg udlis­
agi kra n tukkisin seg wayen yenna uneggal­agi deg
yiɣmisen d tesɣunin umi tettunefk tegnit ad mlilen
ineɣmasen­nsen yid­s akken ad t­steqsin ɣef kra n

­ 106 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

temsal yerzan tasekla, tira… tudert d wayen akk ur


nelli di tirawin­is.

"Acḥal tessewham, tira n wungal, d amecwar


yettawin alamma d takwat lqayen n yiman­nneɣ
akken war leḥya, war tilas ad t­id­nessers i tmuɣli d
uzaraf n medden". Nekni neqqar win yebɣan ad
yissin ameskar, amedyaz neɣ amaru yessefk, di
tazwara, ad iɣer akk neɣ kra seg wayen yura.
Annect­agi Anwar Benmalek yeẓra­t, maca tikkelt­
agi, d netta s timmad­is ara ɣ­d­yinin kra umaynut
seg wayen ur nelli di tirawin­ines ama i widen i t­
yeɣɣaren ama i widen ur t­neɣɣar ara. S yisteqsiyen
n Yusef Merraḥi, yeffeɣ­d Anwar Benmalek si
tekwat­nni ideg iteffer deffir iwadamen yessidir,
widen umi yettak rruḥ di tedyanin n wungalen­is.
Yeqbel ad yettekki, seg wul, di turart­agi n
yisteqsiyen d triryin akked Yusef Merraḥi, war
tuzzya war tunnḍa, akken ad d­yini daɣen s nniya­s
d lebɣi­s ayen yebɣa netta ad t­id­yini d tiririt i
yisteqsiyen­agi.

Deg udlis­agi yebḍan d iɣfawen, yella­d


wawal, di yal iɣef, ɣef tmedyazt, taɣuri d tira,
ameskar, aseqdec n tutlayt, tamurt, tasekla… akked
wayen yura s umata. Yenna­d ɣef tmedyazt belli "…d
tazwara n yal ameskar imi nufa deg umezruy belli
azal­is meqqer di temnaḍin ideg tella timawit…". Ɣef
tɣuri yenna­d belli "… d aqemmer i ɣ­yeṣṣawaḍen ad
nefk akud­nneɣ akken ad nefhem akud n wiyaḍ s
usirem d ameqqran belli di taggara ad nefhem akud­
nneɣ…".

­ 107 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Si yaya­s, yemma­s d baba­s, Anwar Benmalek


yettalas di Tmazɣa, di Tefriqt taberkant d l’Europe,
maca yura s Tefransit imi "d tutlayt n tlelli n tenfalit".
Yesseqdac­itt i wakken ad d­yini "tidet iqerḥen, tidet
ara yilin d tiririt akken ad negrent tlufa, ad
ruḥent war tuɣalin" imi ɣur­s, "tasekla n ṣṣeḥ d tin i
d­yeqqaren tidet­nni yettḍurrun".

"Lmut tella, tudert daɣen tella", ɣef waya i


yebɣa Anwar Benmalek ad yidir, yebɣa ad yefk
tudert­is i tira akken ad d­yini belli "Lezzayer yebɣa
netta, tin iɣef la yettḥarab, d tin bɣan kra ad tt­
mḥun". S "yimeslayen war azal, ur neṣliḥ, maca
laqen", i yeɣɣaz Anwar Benmalek annar n umezruy
akken ad yemger di taggara alugen amatu "belli ugur
n yal ameskar, d aḥennec d tuffra di temnaḍt­is war
ma inuda ɣef wayen i xedmen wiyaḍ".

Nessaram ad ikemmel Anwar Benmalek anadi


ɣef tririt i yisteqsiyen itezzin deg wallaɣ­is. Nessaram
ad d­yaru ungal nniḍen akken kan ara yekfu yiwen.
Nessaram daɣen deg isenfaren­is n tira, adlis la d­
iteddun ur yettili ara "d adlis­is ameqqran" imi ma
yura­t, yezmer ad yili d aneggaru, ahat ad yeḥbes
tira ; ayagi diri­aɣ­t i nekni i t­yeɣɣaren.

Ssya alamma d ass ideg ara yemlil Yusef


Merraḥi akked uneggal nniḍen, nessaram­awen
taɣuri igerrzen imi d tidet, imeɣriyen ad afen, war
ccek, amaynut ɣef Anwar Benmalek, d ayen i d­
yenna netta s timmad­is ɣef yiman­is.

­ 108 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

AKIN I TAYRI

Mi walaɣ i tikkelt tamezwarut ungal aneggaru


n Mulud Ferɛun, mi t­ṭṭfeɣ gar yifassen­iw, tikti i yi­
d­yusan imiren kan, di teswiɛt­nni, d ass ideg ara
yestenyi adlis­is, akken xeddmen akk imeskaren mi
ara d­ẓergen amaynut, ad as­t­awiɣ i wakken ad
ibudd kra imeslayen ara yaru ɣef usebter­nni
amezwaru i mmi Yuba. Amecwar, am win i d­
yedduqsen si tnafa neɣ am win umi fkan abeqqa,
ukiɣ­d ur ṭṭiseɣ… cmumḥeɣ… nniɣ i yiman­iw, mmi
Yuba ad yerǧu…

Wissen acḥal, maca ad yerǧu astenyi n win ara


yarun tayri akken i tt­yura Mulud Ferɛun di "La cité
des Roses". D tayri yellan gar unemhal n uɣerbaz
azzayri s iɛeggalen n twacult­is akked tselmadt
tafransit ula d nettat s iɛeggalen n twacult­is. Tayri i
d­ilulen di tmetti taqbaylit, tazzayrit deg wakud ideg
tella Lezzayer ddaw tecḍaḍt n Fransa. D tayri
yessawḍen Françoise ad tuɣal ɣer tmurt­is "am targit
war anamek" akken ad t­teǧǧ deg yisteqsiyen­is
"yessidiren ccfaya­s n yiwen useggas n lehna
yemmuten ddaw yiɣed asemmaḍ". D tayri n "iḍ n
tidet" i qeblen ɛinani, iɣef ur ndimen ara di sin yid­
sen ɣas akken yella ccwal yesberbiren ɣef tudert­
nsen.

­ 109 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

D tayri yettwarun deg ungal ur d­nettwaẓreg ara


asmi yekfa s tira imi ur t­yeqbil ara yemsiẓreg ɣef
wayen yellan deg­s netta yugi­t, akked wayen ur
nelli deg­s netta yebɣa­t.

D ungal yekfan s tira di taggara n 1958, "ur


yelli d win yettwarun s lḥir d zzerb, ma d ayen ur
nelli deg­s mačči d tatut". D ungal yekfan iḍebbqen
yuɣalen deg yidis, ur yelli wayen ara s­yernu ur yelli
wayen ara s­yessenɣes uneggal imi "yebɣa ad yebdu
asenfar nniḍen", yebɣa ad d­yini, yebɣa ad yaru…
Ahat ayen yugi yemsiẓreg­agi d tayri tawezɣit yellan
gar unemhal n uɣerbaz d tselmadt, d tayri iferqen
gar tefransit d uzzayri ɣas akken teqqen­iten yiwen
yiḍ, i lebda. Ɣas akken tidet n tayri­agi tettḍurru,
terra yal taɣawsa s amkan­is, yessefk ad tettwaqbal
akken tella imiren, acku taggara, d awal uneggal i d­
yennan : "… ssawḍeɣ ad d­ddmeɣ seg­s ayen yelhan
ɣas akken d ayen iɛeddan ifat, ur d­yettuɣal ara
maca ẓriɣ belli yura deg yiɣef­iw, ijerred di tilin­iw,
yedda di tfekka­w mačči am ccama yettwaweccmen i
lebda maca am tala n lehna d wethedden d targit. D
tala urǧin ad teqqar…".

…Ad yerǧu imi d­mmektaɣ belli Mulud


Ferɛun, aneggal­nni n Tizi Hibel, yettwanɣa s rrṣaṣ n
ineḍliben n l’OAS rebɛa wussan qbel ad teɣsi tmess n
tilin n Fransa di tmurt n Lezzayer, yettwanɣa ass n
15 di meɣres 1962, di leɛmer­is 49 iseggasen...
Maca, tala ur teqqur ara.

­ 110 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

ANSAY AMAYNUT

Ma nnuda ansay, ad naf belli di tudrin n


Leqbayel, ayen yesdukulen imesdurar neɣ at taddart,
d ayen iɣef yemlal rray­nsen deg wayen i ten­yerzan
d wayen yeɛnan taddart. Ttemlilin di tejmuyaɛ i
wakken ad mmeslayen ɣef lecɣalat n taddart akken
daɣen i ten­ssemlalayen twizi, timecreḍt… lferḥ neɣ
lqerḥ. Tikwal ayen i ten­yessemlalayen, berra n
taddart i yella ; di temdint neɣ di teɣremt. Ɣef waya i
d­tṣubbun akken ad qqḍun tiɣawsiwin ur sɛin neɣ
tiden ur nelli di taddart. Imira, aṣubbu si tudrin
yuɣal d tannumi imi, ahat, ur ufin ara yimesdurar,
ladɣa ilmeẓyen, ayen ara ten­yeǧǧen di tejmuyaɛ­
nsen…

Kra seg wayen iɣef d­tṣubbun yimesdurar si


tudrin ɣer temdinin d idles d wayen icudden ɣer­s.
Tṣubbun­d i wakken ad ẓren anda tedda tgemmi­
nsen, sani yessaweḍ umezgun s tutlayt Tamaziɣt, d
acu­tent tfaskiwin yellan d tiden i d­yennulfan,
anida i d­teggra tmedyazt d acu n uswir iɣer
tessaweḍ… Ayen nnumen tṣubbun ɣer temdinin ɣef
wannect­agi akk, Raconte­Arts yessaweḍ­asen­t­id s
amkan ; ɣer taddart. Uɣalen at taddart ttɣimin di
taddart­nsen. Kra d alluy i d­ttalin, wiyaḍ zegren­d

­ 111 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

lebḥur i wakken ad ḥedren i wayen iḍerrun di kra n


tudrin n tmurt n Leqbayel.

D acu i d Raconte­Arts ? Ahat ur yesɛi ara isem


s Teqbaylit maca tidmi d tekti llant, nettidir­itent yal
ass akken i tent­ddren imezwura di tudrin­nneɣ :
amdan d ugama. Akin i uxeddim, učči d tguni,
amsedrar yedder s yidles­is di taddart­is.

Raconte­Arts d aneḍruy. Ttraǧun­t imesdurar


yiwet tikkelt deg unebdu n yal aseggas. Ttheggin­as
ayen iwulmen, ssewjaden daɣen ayen ara ḥwiǧen
yinebgawen ara d­yasen. D aqcic neɣ d taqcict, d
argaz neɣ d tameṭṭut, d amɣar neɣ d tamɣart, yal
yiwen deg­sen yesɛa amur­is deg uneḍruy­agi, yal
yiwen iqeddec s lebɣi, s tebɣest akked wayen i s­tefka
tezmert­is ɣas akka xuṣṣen wallalen.

Raconte­Arts d tafaska. Deg wayen akk neẓra


di tfaskiwin, deg wayen akk nessen, ulac tin
yesduklen tasekla, taẓuri, amezgun, tamedyazt,
amezruy, ccna… d ssinima deg yiwet tfaska, deg
yiwen ddurt. Akin i "lfulklur" d ccḍeḥ i nennum
nettwali­ten, ihanayen iteddun si taddart ɣer tayeḍ
ttilin­d deg ubrid, deg wasif, di lexla… ttawḍen
tikwal tudrin ibeɛden i wakken yal aqbayli ad yaf
lebɣi­s, ad iḥaz amur­is si tmacahut i yimecṭuḥen
alamma d tasleḍt n tsekla i yimeqqranen.

Raconte­Arts d timlilit. D adeg ideg yemlal kra


n win iran taẓuri akked win iran tasekla. D adeg
yessemlalen tamacahut d usaru, tamezgunt d usefru,

­ 112 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

taẓuri d umezruy. D adeg yesduklen ameskar d


umedyaz, amerruki d ufransi, azzayri d umarikani,
acennay d umsiwel. Ulac win yifen wayeḍ, ulac win
yugaren wayeḍ, furṣen tagnit akken ad snernin
timusniwin­nsen, ad myussanen, ad issinen tamurt d
imawlan­is, ad walin ccbaḥa n tudrin, idurar, isaffen
d tẓegwa n tmurt n Leqbayel.

Ugar n wannect­a, d imdanen i d­yettalin s


adrar, ɣer tudrin, s imesdurar. Ugar n wannect­a,
imdanen nudan­d isaffen, iḥerqan d lexlawi ; lḥan di
tezribt, di tebriḍt d izenqan ; nsan i yetran ; ufan
tiliwa swan aman.

Raconte­Arts ad yuɣal d ansay amaynut ara


yeǧǧen imesdurar di tudrin­nsen iseg la teffɣen
akken ad kecmen timdinin. Raconte­Arts d taẓuri s
usegget ara yessiwlen i yimdanen n ddunit merra i
wakken ad ẓren ccbaḥa n tmurt n Leqbayel, ad
issinen imezdaɣ­is, ad lḥun deg yidurar­is, lexlawi­s
d yisaffen­is. Raconte­Arts ad d­terr azal iruḥen i
tmurt n Leqbayel deg iseggasen­agi iɛeddan, ad
tessimlul ayen berriken, ad tessefreḥ widen iḥeznen,
ad tesnerni lebɣi n yiqbayliyen akken ad qqimen di
tmurt­nsen. Raconte­Arts daɣen, d uraw n
yimdanen, Lḥasan akked imeddukal­is ama d irgazen
ama d tulawin, yettheggin, iqeddcen akken ad
tfeǧǧeǧ tmurt n Leqbayel s tudrin­is d imesdurar­
is…

Tanemmirt a yimeddukal.

­ 113 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

ASARU AMAZIƔ, D TILAWT.

D tidet, asaru amaziɣ d tilawt. D tilawt i d­


ilulen sḍis iseggasen aya deg Usqamu Unnig n
Timmuzɣa. D tilawt yegman s lebɣi d tebɣest n
yirgazen d tlawin i s­iqedcen, i s­ifersen iberdan s
wayen sen­tefka tezmert­nsen d wallalen yellan gar
yifassen­nsen. Seg usammer s amalu, seg ugafa s
anẓul, Tafaska n usaru amaziɣ tessaweḍ tilawt­agi i
yizzayriyen akken ma llan ttekkan ula d imḍebbren
yellan ɣef uqerru n tmurt.

Yal tikkelt, imḍebbren n Tfaska ssawalen,


ssuturen seg widen teɛna temsalt i wakken ad fken i
Tfaska n usaru amaziɣ azal­is, ad tt­id­iṣaḥ wayla­s
am nettat am tfaskiwin nniḍen yecban tin n
umezgun d Timgad. Ass­a, lebɣi d usuter n
yimḍebbren n Usqamu Unnig n Timmuzɣa yewweḍ s
iswi, yufa tiririt si tama n uneɣlif (taneɣlift) n yidles
akken ad tuɣal Tfaska n usaru amaziɣ seddaw
tecḍaḍt­is.

Deg waggur n yennayer 2007, di temdint n


Tlemsan, ad d­tili i tikkelt tamezwarut Tfaska n
usaru amaziɣ ara d­iheggi uneɣlif (taneɣlift) n yidles
n tmurt n Lezzayer. D asurrif nniḍen ɣer zdat i usaru
amaziɣ akken ad ireṣṣi tigusa deg unnar n umennuɣ

­ 114 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

n wesmil n yidles amaziɣ d uḥareb ɣef tgemmi n


tmurt d uɣref azzayri. D tagnit yettufarasen akken ad
ṭṭuqten isentalen… d tewsatin ara d­yessifriren asaru
amaziɣ si gar isura n tmura n ddunit merra ɣas
akken “ssinima” neɣ “taẓuri tis 7” n tmurt n
Lezzayer s umata yehlek si tteḍbir asertan n widen ur
nessin, yerran deg yidis rray aẓuran n imusnawen.
S wallalen imaynuten ara d­iṣaḥen Tafaska n usaru
amaziɣ, d aswir nniḍen iɣer ara yaweḍ uheggi n
tmeɣra­agi ma yella dɣa s tidet tettufares tegnit­agi
akken iwata lḥal ! Tafaska n usaru amaziɣ ad teldi
tiwwura zdat yimseḍruyen (réalisateurs) d
yimeskaren akken ula d nitni ad snernin aswir ugar
di tɣara d ccbḥa n isura­nsen d tira­nsen.

Ihi imira nezmer ad d­nini belli yeffeɣ leɛtab


ɣer tafat, nezmer ad nessirem, nezmer ad d­nini belli
uguren­nni akk icudden s allalen, s iṣurdiyen…
kfan. S tɣara tunṣibt, Tafaska n usaru amaziɣ am
tfaskiwin nniḍen, attan gar yifassen n tneɣlaft n
yidles d yimḍebber i d­yettwafernen ɣef uqerru n
tfaska­agi imi tura tekcem (tafaska) seddaw leɛnaya
n uneɣlif (taneɣlift) n yidles n tmurt n Lezzayer.

Di yal tamurt ideg isura, am umezgun neɣ am


tsekla s umata, sɛan azal d wallalen imeqqranen,
nettaf belli “taẓuri tis 7” tesɛa ddeqs n ttawilat
yettaken nnuba i yal yiwen akken ad yelmed neɣ ad
yissin lbaḍnat n tẓuri­agi. Ilmend n tmusni d ugerrez
n leqdic, nnulfan­d yiɣerbazen n tẓuri ideg gan
isakwanen (ateliers) i ulmad n wayen akk yeɛnan
asaru d tɣara iss yettwaqdac segmi ara yili d takti, d

­ 115 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

ungal neɣ d tamezgunt yettwarun ɣef lkaɣeḍ alamma


yewweḍ i medden yekfa, ihegga akken ad t­ẓren di
tzeqqwin n “ssinima”.

Akken llan yiɣerbazen i “tẓuri tis7” i llan


wiyaḍ i tesleḍt (analyse) d wezɣan (critique) n tẓuri­
agi. Snat tɣawsiwin­agi sseḥbasent akk ayen yeffɣen
si lqaleb n tẓuri, rennunt afud i wayen yebnan ɣef
lsas aẓuran iṣeḥḥan : d asaru, d tamezgunt... neɣ d
ungal. Nnulfan­d yiɣmisen d tesɣunin ideg ttafen
widen yellan deg wennar­agi n tẓuri, isalan yeɛnan
ayen i d­yennulfan d umaynut deg yisura d
“ssinima” s umata. Ttilin yisaragen d temliliyin di
rradyu d tiliẓri akken ad sqerdcen yimusnawen,
akken ad ssiffen ayen i d­yeffɣen d amaynut deg
unnar n “tẓuri tis 7”…

Annect­agi n wallalen akk, akken ad yali uswir


n “tẓuri tis 7”, n umezgun… d tsekla s umata.
Annect­agi akk, akken ad d­inin tidet n uswir n tẓuri
d tsekla war lḥerṣ d maḥyaf. Annect­agi akk, ad t­id­
inin, ad t­id­arun imusnawen yal yiwen di tmurt­is,
s tutlayt­is. Maca ɣur­neɣ nekni, azɣan d tesleḍt d
“acekker” n yimseḍruyen (réalisateurs) d isura­nsen
neɣ “acekker” n yimeskaren akked wayen uran...

Akken i s­yehwa yili uswir n usaru amaziɣ,


yessefk ad t­id­nini, ad t­id­naru s Tmaziɣt. Ilmend n
wayagi, yessefk ad nesleḍ s Tmaziɣt, yessefk ad
nezɣen s Tmaziɣt, yessefk ad ilin imawalen n
tmeslayt (la terminologie) n “ssinima” d tẓuri s
umata s Tmaziɣt…

­ 116 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Nessaram ad mɛawanen yimusnawen yellan


deg unnar, imeskaren d yimseḍruyen (réalisateurs)
akken ad temlil tsekla akked “tẓuri tis 7”. Nessaram
ad naf isura ttwasezgen­d (adapter) seg wungalen d
tmezgunin yellan s Tmaziɣt ɣer yisura, ahat yiwen
wass ad nwali “Iɣil d wefru ” d asaru…

­ 117 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

GAR TALƔUT D WEZƔAN

Nufa­d at zik qqaren : « Ameddakel­ik d win i k­


yemmalen leɛyub­ik ». Ahat anzi­agi, yellan daɣen d
izen, yella ɣur yiɣerfan n ddunit merra, sseqdacen­t
akken t­nesseqdac nekni… Ihi akken ad naẓ ɣer zdat,
yessefk fell­aɣ ad nsel i rray n wiyaḍ, ad nciwer,
akken ad ɣ­d­banen iberdan i nezmer ad nefren
akken ad nezgel kra n tucḍiwin d wuguren yuzzaren
ɣef iberdan n umaḍal­agi n ssinima.

Anzi­agi i ɣ­d­ǧǧan imezwura yufa amkan­is


d useqdec­is di taɣult­agi tahrawant n usaru ladɣa
ɣur­neɣ, imi ansay n ssinima ur ɛad yerkid.
« Leɛyub », ahat, mačči d awal iwulmen maca
timenqas d lexṣaṣ ttilin di yal ccɣel ladɣa ma yiwen
wemdan i t­iqedcen war ma inuda, war ma yesteqsa
ɣef wayen yellan yakan, ayen yettwaqedcen d widen
i t­iqedcen. Ɣef waya, yessefk ad nner lwelha­nneɣ s
annect­a imi asaru mačči d ayen isehlen, yetteḥwiǧi
allalen, imdanen d waṭas n wakud akken ad t­nwali
di tzeqqa n ssinima.

Ma neẓra belli yal asaru, akken i s­yehwu yili,


yesɛa « lɣaci­s » seg yirgazen d tlawin, ad ilin widen i
t­yebɣan akken ara yilin widen ur t­nebɣi, amek i
nezmer ad nẓer, s umata, belli asaru yelha neɣ dir­

­ 118 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

it ? Anwa ara t­id­yinin ? D acu­t uswir ara t­id­


iṣaḥen ma nessers­it gar isura nniḍen ama di tmurt­
is neɣ di tmura n lberrani ?

Di tmura yesɛan ansay n ssinima, azɣan d


aferdis s wazal­is yellan gar iferdisen nniḍen yecban
aɣmis neɣ tasɣunt n isalan n wayen iḍerrun di
ssinima. Agraw i temlilit n yimseḍruyen, infarasen…
izeffanen d yisegbaren, aɣerbaz neɣ tinnanin i
welmad d usileɣ ɣef ssinima d wallalen icudden s
afares n isura. Ssinima yeḥwaǧ akk iferdisen­agi d
lsas akken ad ggten isura s tɣara igerrzen yettawin
arrazen di tfaskiwin i d­yettilin i waya di kra n
tmura am Fransa, Ṭalyan, Marikan… d Lalman ideg
ssinima d tamguri (industrie) yesɛan ula d timdinin
yettwassnen s waya am Cannes, Venise, Hollywood
neɣ Berlin.

Di tmurt­nneɣ, deg wayen yerzan ssinima, ur


ɛad nessaweḍ ad nesɛu ansayen sɛant tmura­agi i d­
nudder, ur ɛad nessaweḍ ad nefk azal i wezɣan d
rray nniḍen imi mazal­aɣ nettnadi tiririt ɣef kra n
yesteqsiyen yecban : d acu­t wezɣan, d acu­tt talɣut,
d acu­t udellel ? D acu i yellan gar­asen ? D acu­t
wazal yettak win « yessezɣanen » neɣ win
yesselɣuyen i rray­is d tmuɣli­s deg wezɣan d telɣut
yettak i wiyaḍ ? Nesɛa azɣan d telɣut di tmurt­nneɣ
neɣ ulac ? La nqebbel azɣan deg wakken yella d
yiwen seg yiferdisen igejdanen n ufares igerrzen neɣ
la t­nettwali d tismin, d tiyitiwin ɣer tgecrar neɣ ahat
d karuh n wiyaḍ…? Ɣur­neɣ, ugar adellel talɣut,
ugar talɣut azɣan. Cwiṭ yellan n tira ɣef wayen

­ 119 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

iḍerrun deg wennar n tẓuri tis 7, d aslufu i s­


slufuyen widen yettarun deg yiɣmisen : d asaru
ifazen… d tadyant yessenquqlen iḥulfan­nneɣ…
imseḍru, anfaras d yisegbaren d irgazen lɛali… Ulac
anadi d usenqed di tewsit, deg usentel, di tugna, deg
yimesli… deg yineḍruyen n usaru d wurar n
yisegbaren. Ulac asemyager d usemyif gar usaru d
wayeḍ, maca yella ucekker. Lsas n wezɣan ulac,
widen yessezɣanen ulac, agmuḍ n waya, ddeqs n
isura yessganayen s ibeddi ttwaḥettmen i medden di
tiliẓri war ccwer n widen yellan deg wennar, war
rray n yimusnawen n ssinima.

Nettnadi ɣef iṣurdiyen ad ggten. Nettnadi ɣef


usaru ad yekfu. Ugar adellel azɣan. D asmil, akken i
s­yehwu yili usaru, ayen ara yettwarun fell­as yelha
kan i wesmil­is. Widen ara yarun, d aselɣu ara
sselɣun imeɣriyen ɣef kra n lecɣlat yerzan asaru d
widen iqedcen deg­s. Imeskaren ttarun ɣef
yimeddukal, imeddukal ttarun ɣef yimeskaren. Ulac
aɣmis uslig i ssinima ideg ara ttafen medden isalan n
wayen iḍerrun, ulac widen yeɣran ayagi akken ad t­
sseɣren i wiyaḍ ḥala ma usan­d si berra. Di taggara,
akken ara yarun ɣef tkerrust tamaynut ara yarun ɣef
usaru amaynut ; d adellel d wesmil i usaru.

Asmi ara yesɛu unaẓur azal, asmi ara yawi


izerfan­is, assen, ahat, azɣan ad yuɣal d lḥirfa, d
ixeddim ara yerren ssinima d tsekla s imukan­nsen n
tidet mačči d adellel i yisura yessefres wahi neɣ
wihin neɣ d wid yesseḍruy wayeḍ­nni imi si lberrani
i d­iruḥ...

­ 120 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

ANWA­K A MASS XAḌRA ?

“Taqriḥt, iɛeṭṭlen aṭas, tettaǧǧa­d ilem mi ara truḥ.


Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acu­yi ? ”

Akken yella wezwel n udlis­agi d asteqsi


"Anwa­k a Mass Xaḍra ?" i tella tukkist­agi si
"L’Imposture des mots" iss yebda udlis daɣen d
asteqsi. Ɣas akka llan deg­s aṭas n yisteqsiyen, maca
nezmer ad d­nini belli adlis­agi d win n yiwen
usteqsi, d asteqsi n Yusef Merraḥi di taggara n
tezwart­is ...mi yeɣra adlis­agi… yefka asteqsi­agi i
yiman­is : Anwa­k a Mass Xeḍra ? Wissen ma
nezmer ad d­nerr ɣef usteqsi­agi ! Ahat, si tɣuri n
udlis­agi, ad naf kra n tririt i kra n yisteqsiyen i ɣ­
iceɣben akked yimeɣriyen s umata n wungalen n
Yasmina Xaḍra.

I tikkelt nniḍen, deg ukatar n telkensit "A


bâtons rompus", tiẓrigin "Sedia" heggant­d adlis wis
sin n yisteqsiyen d tririt ideg iqubel Yusef Merraḥi
aneggal Yasmina Xaḍra. Am umezwaru, adlis­agi
yebḍa d iḥricen neɣ d iɣfawen, yal yiwen s usentel­is
gar­asen : amyaru… Lezzayer d yizzayriyen, tira… d
tutlayin. Ugar n wayen i d­yenna deg udiwenni­agi,
ddant­d kra n tukkisin seg wayen i d­yenna deg
yiɣmisen n tmurt­nneɣ neɣ tid n lberrani.

­ 121 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Ihi d adlis n tririt. D adlis ara yekksen aɣummu ɣef


tudert n Yasmina Xaḍra imi netta s timmad­is yebɣa
daɣen ad tifrir tagut, ad teṣfu tegnawt, ad d­tban
tafat ɣef kra seg wayen ttwalin wiyaḍ d ugur di
tudert­is war ma fkan azal i wayen icudden ɣer
tirawin­is : tilin yella d aserdas. Tilin yella d aserdas
tessaweḍ­it akken ad ibeddel isem­is "… akken ad
yidir lebɣi­s i tsekla". D Muḥemmed Muleshul i d­
icettlen ­d leqrun aya­ si Ɛebderraḥman d Sidḥmed n
Dwi Mniɛ i yuɣalen d Yasmina Xaḍra. "D aserdas". D
tafyirt i d­qqaren widen i "t­ikerhen" akken ad ffren
ungalen­is deffir uselsu­s neɣ llebsa­s n userdas
yellan d tin n "Nessus" (win tt­yelsan ad yemmet s
ssem­is). Yasmina Xaḍra yufa belli "yessefk ad d­
ibeggen belli lmidad yessamsen ifassen­is mačči d
idammen", ɣef waya, yura ungalen yettwasuqqlen di
ddeqs n tmura ɣer tutlayin nniḍen. Yefka­d tamuɣli­
s d tektiwin­is s ayen iḍerrun di ddunit merra ladɣa
di tmurt­nneɣ di teswiɛt­nni n rrebrab ideg yella
usteqsi­nni amcum "anwa i la ineqqen wayeḍ ?"
armi la s­qqaren "yedda d ddula, uneḍlib n werrac".

Maca Yasmina Xaḍra yugi ad "yuɣal d yiwen si


teqḍart n lmal inehher umeksa s anda i s­yehwa".
Yumen belli "deg yiman­is lqayen, yusa­d ɣer
ddunit­agi akken ad yaru". Yessuter, imenna ad
yuɣal d amaru ; yuɣal d amaru.
Yufa­d imezwura, yerra­asen tajmilt yettadder­it­id,
d izzayriyen igan azal i tsekla n tmurt­nsen, nejren­
as abrid n tsekla tazzayrit, ǧǧan­as­d lǧerrat, yal
tikkelt mi ara iɣer yiwen seg yidlisen­nsen, « ad d­
yagem si tala n tirga­s ». Wigi d Malek Ḥeddad,

­ 122 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Mulud Ferɛun, Mulud Mɛemmri, Kateb Yasin,


Muḥemmed Dib, Mufdi Zakariya, Asya Ǧebbar,
Yamina Mecakra d Reḍa Ḥuḥu.

S yisem n tmeṭṭut yellan "d lemri n urgaz" i


ikemmel amecwar­agi n tira imi d "isem n tiden
iḥemmel ; yemma­s, weltma­s, tameṭṭut­is, yelli­s,
tulawin yecban Ḥasiba Bulmerqa, Ḥasiba Benbuɛli,
Zuhra Drif, timeddukal­is, tiden yeɣɣaren idlisen­is,
d tulawin menwala yettaken tafat i wussan ssebraken
yirgazen s tektiwin­nsen timcumin".

"… Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acu­yi ? " . Mi


neɣra adlis­agi, nezmer ad d­nerr ɣef usteqsi­agi
war ma nezger tilas n tidet. A s­nini i Yasmina Xaḍra
belli netta d amyaru izaden yesɛan asugen yettfeggiḍ
imi ungalen­is "heddren­d fell­as". "D azzayri, d
ineslem, d aɛrab­amaziɣ…". D amdan yeffren
tamacahut n "Le petit poucet" di tekwat lqayen n
yiman­is. Iḥemmlen tamurt­is imi yugi ad teɣli deg
ufus n rrebrab. D aḥeddad n wawal, isenni
imeslayen i d­yefkan ugar n ɛecrin d adlis si "Houria"
di 1984 armi d "Les Sirenes de Baghdad" di 2006.
Ahat kra ur t­fhimen ara, ɣas akka, Yasmina Xaḍra
neɣ Muḥemmed Muleshul “yeḥṣa belli abrid zdat­s
mazal iḍul ” akken ad yaweḍ s ulawen­nsen.

­ 123 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

TUDERT­AGI MAČČI INU…

"Festin de mensonges" d azwel n wungal


aneggaru n Amin Zawi i d­heggant Teẓrigin
"Fayard" deg waggur n furar yezrin. Ungal­agi wis 6
n Amin Zawi yeẓẓuẓ kra n tlisa n wawalen, yekkes
taduli ɣef kra n tektiwin yellan di tmetti tazzayrit imi
ɣ­d­yessawel tamacahut ideg temlal tuzzuft d
tesreḍt, tasekla d tsertit di teswiɛt­nni tamazrayt n
iseggasen imezwura n timmunent n tmurt­nneɣ.
Yessebgen­d s waya tidet akked tilin n tilawt­agi i
teffren kra si leḥya, si tugdi neɣ ahat d tazmert kan i
sen­tt­yekksen...

D tadyant n yiwen uqcic umi ssawalen Nems


imi "di taddart­nni ideg yettidir, ttun medden isem­is
n tidet… Kusayla". Ɣef icuḍaḍ n temdint n Tlemsan,
tella "Dechret ouled Sidi Salomane" ideg yedder
umsawal Kusayla i ɣ­d­yulsen ɣef yiwet teswiɛt si
tudert­is, taswiɛt ideg yella d amecṭuḥ. D aqcic uḥric
yeɣɣaren aṭas idlisen, yelluẓ tamusni, yebɣa ad iẓer
ayen iḍerrun berra n "dduwar" ideg yettidir... Yeɣra
Leqran d ddeqs n wungalen n Flaubert, Miller,
Bataille d Duras... yessen, yefhem, yefreẓ kra n
temsal yerzan "imeqqranen"… ideg ttekkan
imarrawen­is d twacult­is.

­ 124 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Kusayla yellan d « aqcic » di leɛmer yuɣal d


"azgaz di tmusni n tudert" ; "…Rriḥa n tidi i yi­
yeccfen am tin uqelwac… d rriḥa n wewten… ǧǧiɣ
temẓi, uɣaleɣ d argaz". Yekcem di "tmeckukal n
imeqqranen" seg wasmi yeǧǧa ɛemmi­s, umi qqaren
Ho Chi Minh, xalti­s Lulwa, tameṭṭut­is tamezwarut,
akken ad yezweǧ akked Hadil, tameṭṭut n gma­s
(yemma­s n Kusayla) 40 wussan segmi d­yessufeɣ
lexbar belli yemmut. Aqcic­agi yegganen gar 6
tyessetmatin­is, tettwakkes­as leḥnana n tyemmat,
yufa­tt di leḥmala d lebɣi n tlawin "yesɛan leɛmer n
yemma­s", "…tiden icuban di yemma­s", tamezwarut
d xalti­s Lulwa. Ɣur­s, "yerra­d ttar" si ɛemmi­s i
yuɣen yemma­s, i yenɣan baba­s ur yemmut.
Leḥmala­agi n tulawin i t­yugaren di leɛmer am
Duǧa, Suha neɣ Jilda "i s­d­yesmektayen yemma­s i
s­yekkes ɛemmi­s", tessaweḍ­it ad yessuter di Rebbi :
"Ah ! lemmer Sidi Rebbi aḥnin iɛemmed­aɣ ad
nezweǧ akked tyemmatin­nneɣ, tiyessetmatin­nneɣ,
tixaltitin­nneɣ…".
"…Amaṣri­nni i d­iruḥen ad iɛerreb tamurt­nneɣ…"
yebda la iḥetteb tilufa ara d­tawi taggara n lqern
rbaɛṭac, "…yura belli ad tefnu ddunit…", "…tulawin
ad d­arwent ilufanen s tmira timellalin…". Ɛeddan
wussan d wagguren, yezri useggas, Armstrong yelḥa
ɣef wakal n waggur i ɣ­d­yettaken tafat di tebrek n
waḍan gezzilen. Amaṣri­nni yenna­d "lfetwa ideg
ixebber lumma belli alluy d tikli ɣef waggur d lekdeb
ameqqran…".
"Maca acuɣer i la wen­d­ḥekkuɣ ayagi ? " I wakken
ad nẓer belli Kusayla yeɣran Leqran d isefra n Ɛumar
Xiyyam, yessen tuzzuft qbel ad yissin adfel amek iga.

­ 125 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

Simmal neɣɣar ungal­agi, simmal nettaf amek


yekcem weqcic, ilemẓi, di "texnanasin d lekdubat" n
widen i t­yugaren, n imarawen­is, amek yuɣal am
nitni, amek terwel fell­as temẓi, ahat, war lebɣi­s imi
"tudert­agi mačči ines…". Maca, mi xeṣren
waɛraben di 1967 rnan la ttuɣun deg yiberdan n
Lqahira "taḥaya Naṣer, taḥya Naṣer, taḥya Falaṣtin",
yerra­d akk affad­is.

Tanemmirt i Amin Zawi ɣef "ulexlux­agi" n


tilawt, d tidet yellan di tmetti­nneɣ, ɣas akka nwala­
tent s wallen n weqcic, maca nečča armi nellexlex.

­ 126 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

AKIN I YISEM AMAZIƔ

Ameskar n "Tislit n unẓar", Cami Cmini, iẓreg­


d tikkelt­a "Dictionnaire des noms et prénoms
berbères" ɣur Teẓrigin L’ODYSSEE di Tizi Wezzu. D
amawal ideg llan 3422 yismawen gar yimalayen d
wuntiyen, 2800 yesnulfa­ten­id netta s timmad­is,
622 i d­yeggran llan yakan sseqdacen­ten medden
yebɣan ismawen imaziɣen i warraw­nsen. 34
tugniwin n Faṭma Ẓuhra Ẓamum uzzarent gar
isebtar n udlis­agi iɣef rsen yismawen akken
mseḍfaren isekkilen­nsen deg ugemmay n tutlayt
Tamaziɣt. I yal isem yuran s Tfinaɣ d Tefransist, yella
unamek­is neɣ ayen iɣef yettusemma : Ghighda
(personne dans les contes qui ressemble à celui de
Cendrillon), Mezzer (dépôt au fond d’un liquide).
Akken llan yismawen ur neḥwaǧ ara ad sɛun
anamek imi d ismawen n tɣawsiwin yettwasnen ɣur
medden : Thamilla (tourterelle), Thasefsaft
(peuplier), Thavourt (porte), Defer (derière).
Ameskar Cami Cmini yebɣa "adlis­agi ad yili d allal
gar yifassen n imawlan ara d­ǧǧen i warraw­nsen
akken ad ḥarben ɣef wansay­nsen, ccfaya­nsen d
tgemmi­nsen".
"Seg unadi lqayen n umezruy­nneɣ i d­yefruri udlis­
agi… akken ad d­nesmekti i widen yettun belli

­ 127 ­
Anagi – Iḍrisen nniḍen

tamurt­agi tella d tamaziɣt qbel ad tili d tineslemt" i


d­tenna Faṭma Ẓuhra Ẓamum.
Nessaram ad ttwajerrden yismawen­agi, neɣ ahat
kra deg­sen, deg yittafttaren unṣiben n tɣiwanin
akken ssya ɣer zdat ur ɣ­d­qqaren ara "isem­agi
ulac­it deg yittafttaren­nneɣ" neɣ "isem­agi mačči n
yinselmen".

­ 128 ­
Tamusni d tafat yessefk ad nnadi fell-as.
Tafat n tmusni d ajajiê n tmess i$er
sseêmuyen widen «yen$a usemmiv »,
rewwlen fell-as widen «iêevmen,
yeqquren,
d widen iâebden tillas ».
Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa
Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité
­o­O­o­
Collection “Idlisen­nneɣ”
01­ Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003
(Tasuqelt Abdenour HADJ­SAID d Youcef MERAHI )
02­ Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003.
03­ Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003.
04­ Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003.
05­ Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004.
06­ Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004.
07­ S. HACID et K. FARHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004.
08­ Y. AHMED ZAYED et R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et
lexique animal, 2004.
09­ Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004.
10­ Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004 (Tasuqelt Habib Allah
MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ )
11­ Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004.
12­ Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004.
13­ Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et
augmentée, 2004.
14­ Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004.
15­ Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣ­d­nnan gar yetran, 2004.
16­ Moussa OULD TALEB, Mmi­s n igellil, 2004 (Tazwart : Youcef MERAHI)
17­ Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004.
18­ Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004.
19­ Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004.
20­ Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004.
21­ Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004.
22­ Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005.
23­ Madjid SI MOHAMEDI, Afus seg­m, 2005.
24­ Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij ­ aḥric I, 2005.
25­ Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005.
26­ Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005.
27­ Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005.
28­ Yahia AIT YAHIATÈNE, Faḍma n Summer, 2006.
29­ Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij ­ aḥric II, 2006.
30­ Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006.
31­ Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006.
32­ Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006.
33­ Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006.
34­ Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006.
35­ Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006.
36­ O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006.
37­ Ali EL­HADJEN, Tudert d usirem, 2006.
Actes de colloques
­ Actes des journées d'étude sur « La connaissance de l'histoire de l'Algérie », mars
1998.
­ Actes des journées d'étude sur « L'enseignement de Tamazight », mai 1998.
­ Actes des journées d'étude sur « Tamazight dans le système de la communication»,
juin 1998.
­ Actes des journées d'étude sur « Approche et étude sur l'amazighité », 2001.
­ Actes du colloque sur « Le mouvement national et la revendication amazighe »,
2002.
­ Actes du colloque international sur « Tamazight face aux défis de la modernité »,
2002.
­ Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et
l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003.
­ Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars
2004.
­ Actes du colloque sur « Le patrimoine culturel immatériel amazigh », 2006.

Revue « Timmuzgha »
Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité :
N° 01, avril 1999, ­­­­­ N° 13, octobre 2008.

Autres publications
­ Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000.
­ Idir El­Watani, L'Algérie libre vivra, 2001.
­ Etude sur « L'enseignement de la langue amazighe : bilan et perspectives », 2004.

Consultings
­ Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006.
­ Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande
Kabylie, 2006.
Cet ouvrage est publié dans le cadre de la Collection
« Idlisen­nneɣ »
Initiée par la Direction de la Promotion Culturelle du
Haut Commissariat à l’Amazighité

© Tous droits réservés

Dépôt légal : 277­2006


ISBN : 9961­789­47­4
Achevé d’imprimer sur les presses de
Les Oliviers
Tizi­Ouzou ­ 2008
Tel : 026­21­07­19
Fax : 026­21­95­40

Vous aimerez peut-être aussi