Vous êtes sur la page 1sur 15

; TRABALHO E EDUCAO: DIMENSO TICA ONTOLGICA TASSIGNY, Mnica Mota UNIFOR UFC GT: Trabalho e Educao / n.

n.0 Agnci !in nci "#$ : No contou co! "inancia!ento INTRODUO O #re$ente trabalho $itua% e! #ri!eiro #lano% a di!en$o ontol&'ica da educao% e(a!inando a ori'e! de $ua relao co! o trabalho. Nu! outro !o!ento anali$a a nature)a da educao e! $ua di!en$o *tica. +or "i!% re$$alta,$e a cate'oria da educao co!o co!#le(o $ocial e !ediao "unda!ental no de$en-ol-i!ento do $er $ocial. E$tudo$ de$$a nature)a $o i!#ortante$ no #ara li!itar,$e a u! trabalho de e(e'e$e ou de reiterao da$ i!#ortante$ conce#.e$ atuai$ na /rea educacional% $obre a relao trabalho/educao. Contudo% #ro#.e,$e a#ro"undar o debate acerca da educao e! $ua$ ori'en$ onto'en*tica$0 #ercur$o atra-*$ do 1ual tornou,$e #o$$2-el di$cuti,la co!o !ediao "unda!ental no #roce$$o de de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano% #ortanto% e(i$te co!o co!#le(o $ocial 1ue 'uarda e$treita relao co! a cate'oria da *tica. 4$$i!% "oi #reocu#ao de$ta in-e$ti'ao% colocar e! rele-o a #er$#ecti-a *tico, ontol&'ica de 5eor' de 6u7/c$ nu!a "unda!entao ao co!#le(o $ocial da educao. Entretanto% trata,$e de a#ro(i!a.e$ 8 1ue$to "unda!ental9 a #artir de al'u!a$ da$ con$idera.e$ ontol&'ica$ de 6u7/c$% di$cutir a real nature)a da relao educati-a do$ ho!en$ e co! a realidade !aterial e $ocial. 4 educao no $e con$tituiu te!a central de 6u7/c$. +or*!% e! $eu$ "unda!ento$ $obre a ontolo'ia e con$idera.e$ $obre a *tica% a educao a2 $e encontra #re$ente% inconte$ta-el!ente. 4 #artir de$$e$ #re$$u#o$to$% #de,$e anali$ar o co!#le(o $ocial da educao% be! co!o in"erir $obre a$ $ua$ ori'en$ e a $ua e$#eci"icidade en1uanto cate'oria $ocial% e! $ua relao co! o trabalho% be! co!o $itua,la no con:unto da praxis hu!ana% de$tacando $ua ineli!in/-el di!en$o *tica na luta #ela e"eti-ao da liberdade hu!ana. E PERSPECTIVA

%& CONSIDERA'ES ONTOLGICAS SOBRE O COMPLE(O SOCIAL

C DA EDUCAO

4 a"ir!ao $e'undo a 1ual a Educao re!onta 8$ ori'en$ do #r&#rio ho!e!% e! re$#o$ta 8$ $ua$ nece$$idade$% con$titui u!a co!#leta ab$trao% $e no $e recon$titue! o$ reai$ "unda!ento$ $obre o$ 1uai$ $e a#&ia e$$a con$tatao. Ne$$a #er$#ecti-a% a$ an/li$e$ 1ue $e'ue! $ero a#oiada$ na$ con$idera.e$ onto'en*tica$ de 5eor' 6u7/c$. 4$ 1ue$t.e$ $obre o co!#le(o da educao "unda!,$e $obre a te$e cardeal do autor e! "oco9 a$ !ani"e$ta.e$ hu!ana$ i!#lica!% $e!#re% u!a #ro#orcionalidade direta entre a $ub:eti-idade hu!ana e o $eu enra2)a!ento no !undo ob:eti-o <TERTU6I4N% ; =0% #.;==>. 6u7/c$ a"ir!ou no Ca#2tulo $obre o ?Trabalho@ de $ua Ontolo'ia <; =;> 1ue% cada !ani"e$tao da $ub:eti-idade hu!ana $e encontra condicionada de !Alti#la$ !aneira$ #ela$ $ua$ rela.e$ co! a realidade ob:eti-a. Ento% #or !ai$ ele!entar 1ue $e:a u!a ati-idade hu!ana% e$ta $ur'e $e!#re co!o re$#o$ta ao$ #roble!a$ $ur'ido$ no cur$o do #roce$$o de #roduo e re#roduo da e(i$t3ncia0 a ati-idade% ela !e$!a% na !aioria da$ -e)e$% $& #ode e"eti-ar,$e% #artindo,$e de u!a ob$er-ao atenta% #or #arte do $u:eito% da$ #ro#riedade$ cau$ai$ ob:eti-a$ da realidade% e!bora a re#etio de deter!inada$ a.e$% #re$cinda de$$a obri'atoriedade. 4$$i! #o$to% atra-*$ de $ua$ ati-idade$ teleol&'ica$ <"i!% #ro:eo% inteno>% o ho!e! torna,$e u! $er $e!#re ca#a) de interro!#er a$ $*rie$ cau$ai$ naturai$ <cau$alidade% ob:eti-idade natural> e introdu)ir% no deter!ini$!o natural% u!a no-a orde!% a ob:eti-idade $ocial. Bub!ete o !o-i!ento da !at*ria <nature)a e $ociedade> 8$ $ua$ inten.e$0 toda-ia% #ara !ateriali)ar real!ente $eu$ de$e:o$% o ho!e! de-e $e!#re $e a#oiar $obre u! conheci!ento% o !ai$ a#ro(i!ati-o #o$$2-el% a re$#eito do$ ob:eto$ e(i$tente$ no $eu ca!#o de ao. O autor ainda re$$alta a re$i$t3ncia ob:eti-a% #o$ta #ela den$idade e o#acidade do real% 8$ iniciati-a$ hu!ana$. Ne$$a 1ue$to% a relao teleolo'ia/cau$alidade <#ro:eo do $u:eito e !aterialidade natural e $ocial>; #re$ente no #roce$$o de trabalho #a$$a a
1 Be'undo 6u7/c$ <; =;>% e$trutura cate'orial de toda #r/(i$ hu!ana9 teleolo'ia% "i!% #ro:eo hu!ana e a cau$alidade% a #r&#ria ob:eti-idade natural e $ocial.

E lanar lu)e$ $obre co!o ocorre tal re$i$t3ncia 8$ inten.e$ hu!ana$0 a$$i!% #ara u!a co!#reen$o de 1ual1uer outro n2-el de ati-idade hu!ana% h/ 1ue $e #re$$u#or a centralidade da cate'oria trabalho co!o !odelo #aradi'!/tico. Be!#re $e'undo 6u7/c$% "a),$e nece$$/rio ter co!o #re$$u#o$to o "ato de 1ue% a #artir do trabalho% #ela #ri!eira -e)% $e e$tabelece u!a -erdadeira relao $u:eito,ob:eto <telos,cau$alidade>. No $o!ente u! ob:eto e! "ace de u! $u:eito% !a$ ta!b*! u! $u:eito autno!o de"ronte a ob:eti-idade. 4 autocon$truo da $ub:eti-idade e o de$en-ol-i!ento #ro're$$i-o da$ ca#acidade$ hu!ana$ e$to e! relao direta co! o$ ato$ hu!ano$ de !ani#ulao e de do!inao $obre a realidade ob:eti-a. +ode,$e co! i$to a"ir!ar 1ue cada u!a da$ #ro#riedade$ da $ub:eti-idade hu!ana e$t/ $e!#re !arcada #ela anteced3ncia de ato$ #r/tico$ 1ue lhe dera! ori'e!. 4$ e(#lica.e$ ontol&'ica$ do autor no$ indica! 1ue o co!#le(o $ocial da educao * con$titu2do co!o u!a da$ ca#acidade$ $ub:eti-a$ do ho!e!% na$cida no cur$o do #roce$$o de #roduo e de re#roduo da $ociedade. Bur'e% #ara o $er $ocial% co!o u! ca$o e$#ec2"ico de relao $u:eito/ob:eto e% #or 1ue no di)er% co!o u!a "or!a $ocial e-olu2da e #articular!ente !odi"icada da relao #ri!/ria $u:eito/ob:eto% ori'inada a #artir do ato de trabalho. Tai$ e$clareci!ento$ re!ete! 8 1ue$to9 1ual * ori'e! ontol&'ica do co!#le(o $ocial da educaoD +ode,$e a"ir!ar 1ue a ori'e! do co!#le(o $ocial da educao te! a !e$!a ba$e ontol&'ica do a#areci!ento da$ e(#re$$.e$ e$#irituai$ hu!ana$% i$to *% $ur'e co!o e(#re$$o da$ ca#acidade$ hu!ana$ e da nece$$idade de do!2nio $obre realidade% $ur'ida$ e! u!a certa eta#a do de$en-ol-i!ento hi$t&rico,$ocial. Entretanto% #ela di"iculdade de e(#lica.e$ #reci$a$ $obre co!o e 1uando o co!#le(o $ocial da educao $e di"erencia% #ro're$$i-a!ente% de outra$ ati-idade$ e$#irituai$% re'i$tre,$e% #or*!% 1ue $ob e$$a$ ba$e$% a$ a"ir!a.e$ de 6u7/c$ #rolon'a! o$ #re$$u#o$to$ a"ir!ado$ e! $ua ontolo'ia9 a #r/(i$ educati-a do ho!e! "oi #recedida de u! lon'o de-ir hi$t&rico e 1ue hou-e% certa!ente% u!a ?#r*,hi$t&ria@ de $ua a#ario% be! co!o u!a e$trati"icao #ro're$$i-a de $ua$ 1ualidade$ con$tituti-a$% at* $ua$ "or!a$ e-olu2da$ <ad quem>% :/ cri$tali)ada$% e(i$tindo de "or!a autno!a na $ociabilidade. No ca$o de $ua onto'3ne$e% #ortanto% de-e,$e #rocurar $ua$ linha$ 'erai$ de de$en-ol-i!ento% locali)ando o tecido $ocial no 1ual $ur'ira! $eu$ !o!ento$ cruciai$

H de a-ano$ e de retroce$$o$ ou co!o "oi $e de$en-ol-endo ta!b*! co!o re$ultado da$ !uta.e$ deci$i-a$ ocorrida$ no ?de-ir,hu!ano@ do$ ho!en$% anali$ando,a co!o !ani"e$tao da #r/(i$ e$#iritual do$ ho!en$% $e!#re co!#reendendo a #r/(i$ educati-a co!o cate'oria hi$torica!ente deter!inada% e #roduto da relao $u:eito/ob:eto. B& 1uando o$ i!#erati-o$ #r/tico$ da e(i$t3ncia hu!ana #a$$ara! a e(i'ir u!a 'enerali)ao cre$cente de conheci!ento$ ad1uirido$ atra-*$ da$ a.e$% #ode,$e in"erir 1ue% do #onto de -i$ta ontol&'ico% a educao $e a#re$enta co!o co!#le(o $ocial% co! $eu$ trao$ caracter2$tico$ e e(i$tindo de "or!a !ai$ ou !eno$ ho!o'3nea. 4 #artir da2 e$to dada$ 8$ condi.e$ #ara $eu #leno de$en-ol-i!ento cate'orial. Fe$ta !e$!a #articularidade% ta!b*! $e ori'ina a '3ne$e da ci3ncia% e!bora e$ta Alti!a $e de$en-ol-a a #artir de u! $i$te!a de conheci!ento$ #redo!inante!ente !ai$ autno!o e ho!o'3neo. Fe tai$ con$idera.e$% conclui,$e 1ue% a #artir de $ua ori'e!% o co!#le(o $ocial da educao a$$u!iu u!a dada "uno $ocial e$#ec2"ica no con:unto da #r/(i$ hu!ana0 inicial!ente% obedeceu 8 e(i'3ncia #r/tica de atuar na 'enerali)ao do$ conheci!ento$% be! co!o na $ua #uri"icao de todo trao de $ub:eti-idade% de "or!a a "ornecer 8 re"le(o hu!ana% da !aneira !ai$ ade1uada #o$$2-el% ele!ento$ $obre a$ #ro#riedade$ da !at*ria% be! co!o in"or!a.e$ $obre a$ rela.e$ e(i$tente$ entre o$ "en!eno$. No entanto% con"or!e 6u7/c$% o$ aconteci!ento$ da hi$t&ria de$encadeia!% ta!b*!% inter#reta.e$ ba$eada$ e! $u#o$i.e$ $ub:eti-a$. 4 !a'ia e a reli'io <TERTU6I4N% ; =0% #.; G> re#re$enta! e(e!#lo$ #ri-ile'iado$% de$$a ?do!inao@ e$#iritual hu!ana $obre a realidade% e! 1ue o$ ele!ento$ $ub:eti-o$ e tran$cendente$ de inter#retao do$ "en!eno$ e(teriore$ #redo!ina! na con$ci3ncia hu!ana0 ou $e:a9 i!a'ina,$e 1ue u! #oder tran$cendente% $ub:eti-o% decide $obre a di-er'3ncia ou a con-er'3ncia do$ aconteci!ento$ e(teriore$. Ne$te conte(to% o co!#le(o da educao con$titui,$e ta!b*! co!o u! #rolon'a!ento ori'inal de$ta$ "or!a$ $ub:eti-a$ de inter#retao do !undo% inau'urada$ #ela !a'ia e #ela reli'io. E! $eu de$en-ol-i!ento% a educao tende #ara u! do$ #&lo$ da relao $u:eito/ob:eto e co!o co!#le(o do $er $ocial atua co!o !ediao "unda!ental na bu$ca de u! e1uil2brio de$ta relao. Co!#reende,$e ento 1ue o co!#le(o da educao te! $eu lu'ar no !undo% tanto na !e$!a linha onto'en*tica da$ ori'en$ da ci3ncia

I <conheci!ento$ de$antro#or!or"i)ante$>% 1uanto aliada 8$ inter#reta.e$

#redo!inante!ente $ub:eti-a$% antro#or!or"i)ante$ <a e(e!#lo da !a'ia% da reli'io% da arte etc>. Bo!ente 1uando $e e$tabelece u!a relao dial*tica e1uilibrada entre a ob:eti-idade e a $ub:eti-idade% o re"le(o do !undo #a$$a a reunir condi.e$ nece$$/ria$ 8 $ua or'ani)ao co!o e$"era e$#iritual e $ob a "or!a de co!#le(o $ocial da educao% co!o e$"era cate'orial autno!a. O co!#le(o $ocial da educao $& #ode $e de$en-ol-er% a #artir do !o!ento e! 1ue ocorre u!a certa ?autono!i)ao@ de di"erenciada$ "or!a$ de e(#re$$o e$#irituai$ da realidade. 6u7/c$ <TERTU6I4N% ; =09 #.; > re'i$tra o a#areci!ento% na 4nti'uidade% de u! "en!eno e! 1ue a ?autono!i)ao@ de di-er$a$ "or!a$ e$#irituai$ $e !o$trou ba$tante $en$2-el% acu$ando% no !e$!o tecido $ocial% a #re$ena de u!a !i$tura de indi"erenciada$ "or!a$ inter!edi/ria$ de ati-idade$ e$#irituai$. E$te "ato autori)a a a"ir!ao de 1ue o #leno de$en-ol-i!ento da Educao <no a $ua ori'e!>%co!o co!#le(o cate'orial #arcial do $er $ocial% te-e na 4nti'uidade% o $eu $olo hi$t&rico,$ocial. 4$$i!% $ub:eti-idade ?antro#or!or"i)ante@ e ob:eti-idade ?de$antro#or!or"i)ante@ con$titue! o$ doi$ #&lo$ 1ue bali)a! o co!#le(o da educao.

C, ONTOG)NESE DA EDUCAO

Fe$de o$ ato$ !ai$ ele!entare$ de trabalho e!#reendido$ #elo$ ho!en$ #ri!iti-o$% h/ a nece$$idade de ob$er-ao% de au$cultar o$ $e'redo$ da !at*ria. Bob o rit!o do trabalho% $e aco!#anha-a u!a do$a'e! de e$"oro$ e u!a nece$$idade cre$cente de do!2nio hu!ano $obre $eu #r&#rio cor#o% be! co!o $obre o ob:eto de trabalho. 4 '3ne$e do ato de ob$er-ao da !at*ria% co!o co!#orta!ento e$#eci"ica!ente hu!ano% $ur'e co!o u! "en!eno #ertencente% #rioritaria!ente% ao trabalho% e(i$tindo nele% co!o e! nenhu!a outra ati-idade. 41ui% trata,$e ainda% da ob$er-ao #re$ente no #lano da #ura ati-idade utilit/ria e% ne$te #articular% nada #ode $er anteci#ado $obre a ob$er-ao co!o ob:eto da #r/(i$ educati-a #ro#ria!ente dita0 entretanto% :/ ne$$e n2-el% $ur'e co!o e"eito% a nece$$idade $ub:eti-a de 'enerali)ao do$ re$ultado$ de$$a ob$er-ao hu!ana% #re$ente e! cada ato de trabalho.

G Na ao do$ ho!en$ $obre a nature)a% a ob$er-ao do$ $e'redo$ da !at*ria ta!b*! re"ora% $i!ultanea!ente% a con$ci3ncia de $i hu!ana% atra-*$ do $enti!ento de $e'urana 1ue $e ori'ina co! o $uce$$o alcanado na reali)ao do$ ob:eti-o$ de trabalho. 4 ati-idade utilit/ria contribui no de$#rendi!ento da ob$er-ao hu!ana de $ua "uno ori'in/ria% co!o in$tru!ento de #r/tica$ !/'ica$ e ritual2$tica$% che'ando a ter u!a relati-a autono!ia% ao $e re"erir 8 e-ocao de a.e$ #r/tica$ anteriore$ coroada$ de 3(ito no #roce$$o de trabalho0 a #artir da2% a ob$er-ao hu!ana #a$$a a ter condi.e$ de $e con$tituir co!o u!a !ani"e$tao autno!a da relao #r/tica utilit/ria 1ue lhe dera ori'e!. Tal ob$er-ao% co!o u!a "or!a de re"le(o da realidade% !a$ ainda $e! u! cor#o de !edia.e$ 1ue lhe d3e! e(#re$$o% #a$$a a "uncionar% #ouco a #ouco% de !aneira #ro're$$i-a!ente autno!a0 !a$ $o!ente 1uando a ob$er-ao da !at*ria% $ur'ida de u! dado #rocedi!ento de trabalho% utili)a,$e da e-ocao de e(#eri3ncia$ #a$$ada$% e $e "a) telos de u!a no-a ao% #ode,$e di)er 1ue ela e(i$te co!o #roduto autno!o da re"le(o hu!ana. Ento% ori'inada de #r/tica utilit/ria do ho!e! no !undo% a con$tante ob$er-ao do$ $e'redo$ da !at*ria * incor#orada #ela con$ci3ncia hu!ana e% 'radati-a!ente% #ode #a$$ar a $er !ediada #elo co!#le(o $ocial da educao. I$to *9 a ob$er-ao #erde $ua $i'ni"icao #ura!ente utilit/ria% lo'o 1ue a #erce#o do real #a$$a a e(i'ir a e-ocao de e(#eri3ncia$ hu!ana$ anteriore$ be!,$ucedida$. +ara tanto% * #reci$o 1ue a !obilidade e a in"inidade de troca$ entre a$ ati-idade$ #ura!ente utilit/ria$ e a1uela$ incor#orada$ #elo co!#le(o $ocial da educao% #a$$e! #or u! #er2odo hi$t&rico de decantao ba$tante lon'o. Con$titui,$e% contudo% u!a i!#o$$ibilidade de orde! te&rica e #r/tica ra$trear co!o a$ de$coberta$ do trabalho #ri!iti-o #o$$ibilitara! a 'enerali)ao de al'un$ conheci!ento$ e de co!o% atra-*$ do co!#le(o $ocial da educao% "ora! incor#orada$ co!o habilidade$ e conheci!ento$ #ertencente$ 8 #r/(i$ hu!ana. Ne$ta 1ue$to% #ode,$e% contudo% in"erir 1ue a Educao% de$de $ua$ ori'en$% te! a "uno $ocial de con$er-ar a ob:eti-idade do !undo e!,$i na con$ci3ncia e% ne$te #articular% a$$u!e $i!ultanea!ente a "uno de a!#liar a$ ca#acidade$ $ub:eti-a$ na a#reen$o do real. Bur'e co! a "uno de $er !ediao na a#reen$o e 'enerali)ao de conheci!ento$ $obre a realidade ob:eti-a% $ob a #er$#ecti-a de do!2nio $obre a

J realidade $e'undo a$ e(i'3ncia$ hu!ana$. 4$ #o$i.e$ teleol&'ica$ <a$ inten.e$ hu!ana$> 1ue $e e"eti-a! atra-*$ da #r/(i$ educati-a <$u:eito/!aterialidade/$u:eito> con$ub$tancia!% ento% a #r/(i$ hu!ana e$#iritual e #or i$to% $e di"erencia! da$ #r/(i$ enti"icadora de ob:eti-a.e$ econ!ica$ <#r/(i$ laborati-a/#o$i.e$ teleol&'ica$ #ri!/ria$9 $u:eito/ob:eto0 teleolo'ia/cau$alidade>. No ca$o do co!#le(o $ocial da educao% atra-*$ da #r/(i$ #eda'&'ica% $o !obili)ado$ o$ $e'uinte$ ele!ento$ na e"eti-ao da$ inten.e$ hu!ana$9 teleolo'ia% $ub:eti-idade% cau$alidade #o$ta e no-a!ente $ub:eti-idade <#o$i.e$ teleol&'ica$ $ecund/ria$>. 4 #r/(i$ educati-a $e reali)a atra-*$ de u!a circularidade de !o-i!ento entre o $u:eito% o ob:eto e no-a!ente o $u:eto0 entre o conheci!ento de $i e o conheci!ento do !undo. 4 #artir de$ta ba$e% torna,$e #o$$2-el u! e1uil2brio entre a $ub:eti-idade e a ob:eti-idade% ou $e:a9 a$ rela.e$ da $ub:eti-idade% na #r/(i$ educati-a% e! contato co! a ob:eti-idade% obt3! co!o ter!o "inal u! cre$cente enri1ueci!ento da $ub:eti-idade. 4$$i!% con$titui% #reci$a!ente% u! n2-el !ai$ e$#iritual e con$ciente do #r&#rio #roce$$o de trabalho% $ur'indo li'ada ao co!#orta!ento hu!ano de au$cultao da !at*ria% #re$ente e! todo ato de trabalho. No trabalho% e(i$te u!a relao #r/tica% direta% entre o $u:eito e a realidade ob:eti-a% en1uanto 1ue na Educao% a relao ho!e!/nature)a * !uito !ai$ !ediati)ada% en-ol-endo% #rioritaria!ente% rela.e$ inter$ub:eti-a$ <ho!e!/ho!e!>% co!o "or!a de a#ro#riao% #elo $u:eito% da$ di-er$a$ "or!a$ de ob:eti-ao hu!ana <!aterial% $ocial% e$#iritual>% tendendo a "i(ar a relao do ho!e! co! a realidade% na "or!a de conheci!ento$ 'enerali)ado$% co!o ele!ento$ indi$#en$/-ei$ 8$ "utura$ ob:eti-a.e$. 4 #artir de u!a #o$io teleol&'ica #ri!/ria 1ue caracteri)a o trabalho <relao ho!e! e nature)a> de$encadeia!,$e outro$ ti#o$ de #o$i.e$ teleol&'ica$. Fe$taca!,$e% a1ui% a$ #o$i.e$ teleol&'ica$ $ecund/ria$% ou a1uela$ 1ue% e! -e) de bu$car direta!ente a tran$"or!ao da nature)a% t3! #or ob:eti-o% in"luenciar na e$colha da$ alternati-a$ a $ere! adotada$ #or outro$ indi-2duo$% -i$ando con-enc3,lo$ a a'ir nu!a deter!inada direo. No ca$o da #r/(i$ educati-a <teleolo'ia $ecund/ria9 relao ho!e!/ho!e!>% o #rinc2#io ontol&'ico #re$ente na e$trutura do trabalho ta!b*! #er!anece -/lido9

= nenhu! e!#reendi!ento hu!ano te! chance de 3(ito% $e no le-a e! conta a$ $*rie$ cau$ai$ ob:eti-a$. Ma$% na dinK!ica o#erante na #r/(i$ educati-a% a obri'atoriedade do contato co! a realidade ob:eti-a "ar,$e,/ !ediada #ela $ub:eti-idade. 41ui% o $u:eito $e con$titui o #r&#rio telos da praxis educati-a. Ne$$a condio% utili)ando a #r&#ria e(#re$$o de 6u7/c$ <; =;% Lol. II9 ;IC>% a Educao di) re$#eito 81uele con:unto de ati-idade$ hu!ana$% #re$ente$ no$ con"ronto$ do$ $u:eito$ entre $i e de$te$ co! a ob:eti-idade. 4 Educao $ur'e co!o cate'oria $ocial% co!o e(#re$$o da $ub:eti-idade% "uncionando co!o !ediao entre o$ indi-2duo$ e a $ociedade% na acu!ulao% or'ani)ao% a#ro#riao e na tran$!i$$o de conheci!ento$% tanto 1uanto co!o !ediao no enri1ueci!ento da$ e(#eri3ncia$ $ociai$ 1ue t3! $ua$ ra2)e$ na ati-idade #r/tica.

E, TRABALHO: EDUCAO

!UNDAMENTO

ONTOLGICO

DA

*TICA

DA

6u7/c$ concebeu o trabalho co!o a "or!a ori'in/ria <Urform) e !odelo <Vorbild) de toda prxis hu!ana, #ortanto% "unda!ento da ontolo'ia do $er $ocial. 4 an/li$e ontol&'ica do trabalho e! 6u7/c$ e(#licitou a "or!a b/$ica da relao do $u:eito co! o ob:eto <telos e ob:eti-idade/ $u:eito e !aterialidade>% re$$altando a reci#rocidade e(i$tente e! todo a'ir hu!ano entre a$ nece$$idade$ hu!ana$ e a liberdade de e$colha9 relao e$$encial no de$en-ol-i!ento do '3nero hu!anoC. Ne$$e #ercur$o realou a di"erena e(i$tente entre a prxis laborati-a e a prxis $ocial. O trabalho co!o Urform indica a i!#o$$ibilidade de $u#re$$o da relao entre $er $ocial e a nature)a or'Knica e inor'Knica na caracteri)ao unit/ria de ho!e! <$er biol&'ico e $er e$#iritual>. +ara 6u7/c$% o trabalho con$titui !o!ento deter!inante da re#roduo do $er $ocial no $eu co!#le(o <$er $ocial e nature)a>. 4o !e$!o te!#o% indica o ?$alto ontol&'ico@
2 E! 6u7/c$ <Lol. III% ; =;9HH,HI>% o '3nero hu!ano * a $2nte$e da indi-idualidade e da 'eneralidade da e$#*cie hu!ana. M o crit*rio de re"er3ncia do de$en-ol-i!ento hu!ano% #or i$to a $2nte$e do de$en-ol-i!ento da #er$onalidade do indi-2duo #articular% $ituado hi$torica!ente% e do de$en-ol-i!ento da hu!anidade co!o u! todo.

do ?'3nero !udo@ da nature)a <ani!ai$> #ara o $er $ocial% de$encadeando% e! $ua$ ori'en$% o #roce$$o de autocriao hu!ana no de$en-ol-i!ento de u! !undo cada -e) !ai$ $ocial <a"a$ta!ento da$ barreira$ naturai$>% i$to *% a con-er$o #ro're$$i-a% a #artir do trabalho% da nature)a e! #roduto$ $ociai$. Con"or!e o autor% o trabalho co!o Vorbild * o !odelo de toda #ra(i$ $ocial% #or1ue a relao entre teleolo'ia e cau$alidade% 1ue * e$#ec2"ica e ori'in/ria do trabalho% ta!b*! encontra,$e atuante e! outro$ ca!#o$ da prxis hu!ana. 6u7/c$ de$tacou !e$!o 1ue% ?entre o !odelo e $ua -ariante $uce$$i-a% !uito !ai$ co!#le(a% e(i$te u!a relao de identidade e no identidade@ <6UNOCB% ; =;% Lol. I9 JG>0 ou $e:a9 a prxis $ocial te! na e$trutura do trabalho $eu !odelo <e ba$e 'en*tica>% e!bora no $e con"unda co! ele. Fi"erente!ente do ato do trabalho% na prxis $ocial o$ re$ultado$ da$ inten.e$ hu!ana$% acarreta! con$e1P3ncia$ !uito !ai$ i!#re-i$2-ei$. Entre u! "i! < telos) #ro:etado #elo $u:eito e a$ cau$alidade$ #o$ta$ #or ele e! !o-i!ento% inter-*! !uita$ incerte)a$ no$ re$ultado$ de $ua$ a.e$% do 1ue no trabalho. Na prxis $ocial% o $u:eito :a!ai$ te! condi.e$ de controlar todo$ o$ de$dobra!ento$ de $ua$ a.e$0 o re$ultado "inal #ode a#arecer% at* !e$!o% contr/rio 8$ inten.e$ ori'inai$ do $u:eito% #oi$ $e!#re de#ende! <$e... ento> de "atore$ atuante$ e! deter!inada$ circun$tKncia$ <hi$t&rico, $ocial% econ!ica$% naturai$ etc> o$ 1uai$ #re-alece! $obre a$ inten.e$ indi-iduai$. Con"or!e 6u7/c$% o $er $ocial * co!#o$to #or doi$ #&lo$9 o indi-2duo e a $ociedade% e(i$tindo e! indi$$olA-el relao de interde#end3ncia e de reci#rocidade. Na relao entre o indi-2duo e a $ociedade% $e e(#re$$a! dua$ cate'oria$ "unda!entai$ na co!#reen$o da Mtica en1uanto cate'oria $ocial9 a alienao e a ob:eti-ao. O inter,relaciona!ento $u:eito$/ob:eto$% relao de$encadeada $o!ente a #artir do trabalho% e$clarece ainda% de u! lado% a #re$ena do no-o <#roduto$ $ociai$ ine(i$tente$ na nature)a> e% de outro% o re$ultado do e!#enho hu!ano #ara do!inar a realidade. Tradu)% #ortanto% a "or!a de e(#re$$o #r&#ria da indi-idualidade hu!ana $obre a ob:eti-idade $ocial. Ne$$e #articular% o trabalho "oi concebido #or 6u7/c$ co!o e$"era ontol&'ica ori'in/ria da ca#acidade hu!ana de e(#ri!ir,$e $obre a ob:eti-idade. 4$$i! $endo% e! 6u7/c$ * a #artir da e$trutura ontol&'ica do trabalho 1ue $e #ode e$clarecer a '3ne$e da liberdade <a$ e$colha$ "eita$ #elo $u:eito entre alternati-a$

;0 #re$ente$ no ato de trabalho>% cu:a e$trutura b/$ica% #er!anece #re$ente e! outro$ ca!#o$ da prxis hu!ana% co!o no ca$o da Mtica% #or e(e!#lo.. O$ ho!en$% atra-*$ da$ di-er$a$ rela.e$ educati-a$ de$encadeada$ #elo #roce$$o $ocial "a)e! e$colha$ entre alternati-a$ 1ue $ur'e! e! deter!inado conte(to $&cio, hi$t&rico. +ode! decidir,$e #or -alore$ $ociai$ 1ue i!#ul$iona! o de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano% tanto 1uanto o contr/rio. Ne$$a #articularidade a e$"era da *tica torna,$e !ediao de u!a con$ci3ncia 1ue $e educa e! $ociedade% 1ue $e "or!a no co!o $i!#le$ e#i"en!eno da$ deter!ina.e$ ob:eti-a$ do real% !a$% co!o #o$$ibilidade e ca#acidade ati-a de "a)er e$colha$/deci$.e$ 1ue #ode! tradu)ir autodo!2nio hu!ano tanto da$ circun$tKncia$ interiore$% 1uanto de e(teriore$ e ainda% indicar a ca#acidade $ub:eti-a de "a)er o#o entre o$ -alore$ $ociai$ #re$ente$ e! dada$ circun$tKncia$ hi$t&rica$.. No entanto% #ara o autor% a 1ue$to a e$clarecer no ca!#o da Mtica% na 1ual a"ir!a!o$ e$treita relao co! a #r/(i$ educati-a% di) re$#eito ao #roce$$o a#arente!ente contradit&rio entre a reali)ao de u!a $ub:eti-idade hi$t&rica e $ocial!ente condicionada e a reali)ao de u!a indi-idualidade ca#a) de e$colher% entre o$ -alore$ e! luta% a1uele$ 1ue $o ca#a)e$ de i!#ul$ionar o de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano. O$ -alore$ de liberdade ta!b*! en'loba! u!a !ulti#licidade de $i'ni"icado$ hi$t&rico$% co! a-ano$ e re"lu(o$% 1ue ocorre! no decorrer do de$en-ol-i!ento $ocial. O i!#ortante #ara 6u7/c$ * a co!#reen$o de 1ue a noo de liberdade * $e!#re herdada #elo$ li!ite$ da -ida e! $ociedade e e!bora a$ #o$$ibilidade$ #ara $ua e"eti-ao real% no interior $ociabilidade ca#itali$ta% de#enda da $u#erao de todo ti#o de e(#lorao <do ho!e! $obre o ho!e!> e 1ue $eu $entido !ai$ ele-ado #o$$a $er ob$curecido% e$te ca!#o #ode $e!#re $er a!#liado e atuali)ado #ela praxis hu!ana. Fecorre de$$a a"ir!ao% 1ue a Mtica $& #ode encontrar $eu "unda!ento na i!an3ncia do #r&#rio #roce$$o do "a)er,$e ho!e!% no 1ual a educao ta!b*! $e in$cre-e co!o prxis $ocial !ediando o de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano% !e$!o na #articularidade da $ociabilidade bur'ue$a% #oi$ i!#lica a bu$ca con$tante de a"ir!ao de u! $er li-re e autno!o. +ara o autor% a indi-idualidade hu!ana * "or!ada atra-*$ de u!a cre$cente

;; con$cienti)ao de #ertena ao '3nero hu!ano% de u!a con$ci3ncia 1ue $e e$"ora con$tante!ente #ara reali)ar o $eu $er ?#ara,$i@% li-re e aut3ntico. 4 "or!a de reali)ao de$te ?#ara,$i@ indi-idual *% contudo% #ro're$$i-a!ente di-er$i"icada% ori'inada da $ociali)ao #ro're$$i-a do $er $ocial e da dinK!ica #r&#ria do #roce$$o $ocial e% #or 1ue no di)er% do #roce$$o educati-o 1ue $e e$tabelece entre ho!en$ e de$te$ co! a !aterialidade. Ne$te #articular% toda deter!inao real da #er$onalidade% tanto e! $ua ri1ue)a co!o e! $ua$ "or!a$ e$tranhada$% i$to * #re$a 8$ certa$ circun$tKncia$ $&cio,hi$t&rica$% $e!#re $ur'e da reali)ao #r/tica do $er co! $eu a!biente $ocial% da$ rela.e$ $&cio, educati-a$ de$en-ol-ida$ co! o$ outro$ indi-2duo$ e do intercK!bio or'Knico co! a nature)a. Be a di!en$o *tica e$t/ contida no #r&#rio #roce$$o de "a)er,$e ho!e!% i$to *% #re$ente na$ rela.e$ educati-a$ e$tabelecida$ no decorrer do #roce$$o hi$t&rico,$ocial na con1ui$ta #ro're$$i-a da liberdade hu!ana% a$$i!% con$titui e$"era "unda!ental da prxis $ocial e! $ua totalidade. No ob$tante% ta!b*! de!anda 'rande re$#on$abilidade do indi-2duo na e$colha entre o$ -alore$ e! luta. Fe#endendo da$ e$colha$ hu!ana$% #ode,$e contribuir #ara a con$er-ao da$ $itua.e$ de e(#lorao do ho!e! $obre o ho!e! ou #ara u!a tran$"or!ao de deter!inada con"i'urao hi$t&rica. Ne$ta #er$#ecti-a% a e$"era da *tica ta!b*! abran'e u! #&lo educacional co!#o$to de troca$ entre o indi-2duo e a $ociabilidade. Bo!ente na #er$#ecti-a de atuao ne$$e$ doi$ #&lo$% indi-idual e #e$$oal% abre,$e u!a real #o$$ibilidade de reali)ao de u!a #er$onalidade li-re e aut3ntica ou da e"eti-ao da ?'eneridade #ara,$i@. Ne$te #roce$$o% a MticaEe! $ua abran'3ncia educati-a atua en1uanto !ediao e$$encial na $2nte$e e na 'enerali)ao% e! e$cala $ocial% do$ -alore$ <$ocial e indi-idual> 1ue e(#re$$a! a$ nece$$idade$ hu!ano,'en*rica$ de liberdade.

CONSIDERA'ES !INAIS

3 Be'undo Lit&ria Franco <; =G9 ##.;H=, >% a relao entre *tica e ideolo'ia te! rele-ante #a#el na interao entre o $ocial e o indi-idual% articulando -i$o de !undo e conduta #r/tica e! u!a e$colha deci$o 1ue reconhece co!o #r&#rio de-er% de-ere$ 1ue e(#re$$a! a$ nece$$idade$ hu!ano,'en*rica$.

;C Fe acordo co! 6u7/c$ <; =;% Lol II> o co!#le(o da educao caracteri)a u! con:unto de ati-idade$ ou u!a relao entre o $u:eito e a ob:eti-idade 1ue #erdura #ela -ida toda% do na$ci!ento at* a !orte. 4 #r/(i$ educati-a #ode $er caracteri)ada co!o u! ti#o de #ra(i$ sui generis 1ue% $o!ente #ode $er a#reendida atra-*$ de u!a an/li$e de $ua$ ori'en$ e de $eu de$en-ol-i!ento co!o co!#le(o <cate'oria> do $er $ocial. Fa),$e nece$$/rio re$$altar 1ue a Educao $e a#re$enta na $ociedade abran'endo dua$ di!en$.e$9 u!a #er$#ecti-a a!#la <$entido lato% educao e! 'eral% no e$colar> e u!a #er$#ecti-a re$trita <educao "or!al% e$colar% ou a$ 1ue $e do e! in$titui.e$ co!o i're:a$% $indicato$ etc>. 4$ an/li$e$ $obre a '3ne$e e o #a#el do co!#le(o $ocial da educao no de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano% de$en-ol-ida$ ne$te e$tudo% re$$altara! a onto'3ne$e da educao e! $eu $entido lato. Fecorre di$to% 1ue e$ta #de $er de"inida co!o ati-idade nece$$/ria a todo #roce$$o de ob:eti-ao% a#ro#riao e re#roduo do indi-2duo en1uanto '3nero hu!ano. I$to no $i'ni"ica% contudo% 1ue% ao $e bu$car a e$$3ncia ontol&'ica da Educao e! $ua di!en$o a!#la% $e e$t/ #re$$u#ondo $ua e(i$t3ncia "ora da hi$t&ria. E! 6u7/c$% * i!#o$$2-el a a#reen$o de 1ual1uer cate'oria $ocial "ora da hi$t&ria do$ ho!en$. Na$ ar'u!enta.e$ $obre a educao en1uanto co!#le(o do $er $ocial% adota!o$ a #er$#ecti-a *tico,ontol&'ica de 6u7/c$% 1ue #arte da co!#reen$o de 1ue o$ ho!en$ $o o$ Anico$ $u:eito$ re$#on$/-ei$ #or $ua hi$t&ria% #ortanto% a#ena$ ele$ $o ca#a)e$ de atuali)ao da$ #o$$ibilidade$ de e!anci#ao ou liberdade hu!ana. +ara tal% na real a#reen$o do #a#el da #r/(i$ educati-a no de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano te!,$e% nece$$aria!ente% 1ue $e a#oiar na a"ir!ao lu7ac$iana da #rioridade ontol&'ica da realidade <ob:eti-idade> , a Anica in$tKncia ca#a) de en'endrar a$ reai$ condi.e$ da #a$$a'e! do '3nero e!,$i #ara o '3nero #ara,$i% be! co!o a atuali)ao na con$ci3ncia% da$ #o$$ibilidade$ 1ue caracteri)a! tal #a$$a'e!. Be na Ontolo'ia de 6u7/c$ encontra!,$e o$ "unda!ento$ ca#a)e$ de e$clarecer a e$#eci"icidade de atuao do$ co!#le(o$ $ociai$ no de$en-ol-i!ento do $er $ocial *% entretanto% no ca!#o da Mtica 1ue $e -iabili)a a a#reen$o da "uno $ocial da #r/(i$ educati-a% e! $ua radicalidade% co!o ati-idade i!#re$cind2-el no de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano.

;E Fe u! #onto de -i$ta ontol&'ico% a Educao tradu) u!a relao entre $u:eito$ e de$$e$ co!o a !aterialidade $ocial e $e!#re $e $itua nu! dado conte(to $&cio,hi$t&rico% nu!a relao de condiciona!ento rec2#roco. Contudo% e! cada !o!ento hi$t&rico, $ocial% a$$u!e "un.e$ $ociai$ e$#ec2"ica$. 4 cre$cente ?co!#le(i"icao@ do $er $ocial e a di-i$o da $ociedade e! cla$$e$ #a$$a a e(i'ir a criao de u! $etor $e#arado #ara $e ocu#ar da direo do #roce$$o de a#ro#riao do$ conheci!ento$ 1ue% e! 'rande #arte% * e$#ontanea!ente 'arantido #ela$ rela.e$ educati-a$ $ociai$ tra-ada$ entre o$ $u:eito$. Trata,$e% a$$i!% da con$tituio de u! ca!#o #articular da educao <a e$cola% #or e(e!#lo>% 1ue na $ociedade ca#itali$ta * controlada co!o in$tru!ento de e(ecuo de u!a #o$io teleol&'ica $ocial% $ubordinada 8 -alori)ao do ca#ital. Ne$te 1uadro% o co!#le(o $ocial da educao tenta $er controlado e! no!e da do!inao econ!ica% a #artir de teleolo'ia$ e de locus e$#ec2"ico$ <co!o a e$cola>% $e'undo a$ deter!ina.e$ $&cio,hi$t&rica$ da "or!ao $ocial ca#itali$ta0 ou $e:a% o co!#le(o $ocial da educao #a$$a a $er controlado $e'undo a realidade da di-i$o do trabalho% da$ "ora$ #roduti-a$% da$ rela.e$ $ociai$ e da$ "or!a$ de e$tranha!ento <Enfremdungen> e(i$tente$. E$$a $ituao% no entanto% no i!#ede 1ue o $u:eito% ao a#ro#riar,$e <no $entido a!#lo da Educao> de conheci!ento$% #o$$a e(ercer certo controle $obre a$ cau$alidade$ <ob:eti-idade> e 1ue -enha a reali)ar a.e$ e ob:eti-a.e$% no $& no $entido da re#roduo de $ua $ituao hi$t&rica #articular% !a$ ta!b*! no $entido de atuali)ao da$ #o$$ibilidade$ de tran$"or!ao $ocial. E$$e "ato con"ir!a no $o!ente a te$e de 1ue% ontolo'ica!ente% o$ re$ultado$ da Educao <en1uanto prxis $ocial> $o $e!#re incerto$% !a$% ta!b*!% 1ue a educao do ho!e! * u! continuum, :a!ai$ total!ente conclu2do% !ediando $e!#re a abertura de no-o$ ca!#o$ 8$ a.e$ hu!ana$ na$ e$colha$ do$ $u:eito$. Co!o #arte do co!#le(o unit/rio do $er $ocial% a Educao $e de$en-ol-e e! !eio 8$ !e$!a$ contradi.e$ #re$ente$ na $ociedade. O$ conheci!ento$% o$ -alore$% a cultura $o continua!ente tran$!itido$ na e #ela #ra(i$ educati-a% i$to% entretanto% ocorre $e!#re de !odo de$i'ual% a #artir de u! #roce$$o de re#roduo $ocial ta!b*! de$i'ual% 1ue i!#lica na incor#orao% #ela con$ci3ncia $ocial% de ele!ento$ do #a$$ado% do #re$ente e do "uturo% #ertencente$ ao

;H !o-i!ento% i'ual!ente contradit&rio% do real. Tendo #or ba$e a$ con$idera.e$ ontol&'ica$ de 6u7/c$% #ode,$e ento a"ir!ar 1ue% e!bora a Educao% co!o co!#le(o de ati-idade$ 1ue "a) #arte da totalidade do $er $ocial% no #o$$ua% #or $i $&% a ca#acidade de #ro-ocar u!a ru#tura co! u! deter!inado !odo de #roduo% i$to e! nada di!inui o $eu #a#el "unda!ental no de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano0 ou $e:a9 e(i$te u!a ineli!in/-el di!en$o *tica na #ra(i$ educati-a% concebida no $eu $entido ontol&'ico ori'in/rio de e$tar a $er-io da $ati$"ao da$ nece$$idade$ hu!ana$ e% #or i$$o% co!o !ediao i!#ortante na$ deci$.e$ e na$ a.e$ do $u:eito na luta e na con1ui$ta da liberdade. E!bora o ca#itali$!oH re#rodu)a% #redo!inante!ente% !o!ento$ de ne'ao da liberdade% no $e #ode a"ir!ar 1ue e$$a$ li!ita.e$ re"ere!,$e a u!a ne'ao total de$$a #o$$ibilidade% na tran$cend3ncia #o$iti-a da$ hierar1uia$ $ociai$ e(i$tente$. Be de u! #onto de -i$ta ontol&'ico #ode,$e a"ir!ar 1ue o ho!e! * u! eterno con$truir,$e a #artir da totalidade 1ue o cerca% #ode,$e ta!b*! a"ir!ar 1ue $ua enti"icao co! $er li-re% no $e encontra de$de $e!#re e$tabelecida. E$ta deter!inao * tare"a da #ra(i$ hu!ana e% #ortanto% ta!b*! da Educao. E! outra$ #ala-ra$% a indeter!inao no e(i$tir hu!ano ta!b*! $i'ni"ica u! de-er,$er a $er e"eti-ado no cur$o da hi$t&ria. 4 luta e a con1ui$ta da liberdade $& #ode e"eti-ar,$e atra-*$ da praxis hu!ana e na e$colha deci$o con$ciente $obre u!a dada con"i'urao de ho!e! e de !undo. 4$$i!% a tare"a de reali)ao da liberdade no #ode $er e(ecutada% $eno #elo #r&#rio ho!e! e! atendi!ento 8$ $ua$ nece$$idade$. Ne$te$ ter!o$% a Educao% co!o !ediao entre o indi-2duo e a $ociedade% te! u!a "unda!ental di!en$o *tica% na #o$$ibilidade de $er prxis ca#a) de "iltrar e(#eri3ncia$ hu!ana$ -i-ida$ e condicionada$ #or u! hic e nunc hi$t&rico% decantando, a$ atra-*$ de !Alti#la$ !edia.e$% at* atender a u! n2-el #ro"undo da $ub:eti-idade% l/% onde re$$oa u!a vox hu!ana #ortadora da liberdade.
4 Ocorre na$ condi.e$ do ca#itali$!o9 ?4 ob:eti-ao e! condi.e$ na$ 1uai$ o trabalho $e torna e(terior ao ho!e! a$$u!e a "or!a de u! #oder e$tranho 1ue en"renta o ho!e! de u!a !aneira ho$til. E$$e #oder e(terior% a #ro#riedade #ri-ada% * o #roduto% o re$ultado% a con$e1P3ncia nece$$/ria% do trabalho alienado% da relao e(terior entre o trabalhador e a nature)a% entre o trabalhador e ele #r&#rio. 4$$i!% $e o re$ultado de$$e ti#o de ob:eti-ao * a #roduo de u! #oder ho$til% ento o ho!e! no #ode conte!#lar, $e nu! !undo #or ele criado% !a$ $u:eitando,$e a u! #oder e(terior e #ri-ado de $entido /.../% e co! i$$o re$trin'e ainda !ai$ a $ua #r&#ria liberdade@ <MMBQOROB% ; =;9 ;H;>.

;I E(i$te% #ortanto% co!o co!#le(o e !ediao $ocial de -alore$ *tico$ 1ue i!#ul$iona! o de$en-ol-i!ento do '3nero hu!ano. 4 a#ro#riao do conheci!ento de u! dado conte(to hi$t&rico,$ocial% #r&#ria da e$"era da educao% na$ di!en$.e$ #articulare$ e uni-er$ai$% * re$$altada a1ui co!o #r*,re1ui$ito na a#ro#riao/re#roduo da1uela$ ob:eti-a.e$ #ortadora$ do '3nero hu!ano #ara,$i% i$to *% $e!#re e(i$te a #o$$ibilidade de $e "a)ere! conteAdo$ da prxis $ocial 1ue a"ir!a a liberdade hu!ana.

RE!ER)NCIAS BIBLIOGR+!ICAS FR4NCO% L. ?Mtica e ontolo'ia in 6u7/c$@. Crtica Marxista n !% anno CH% Ro!a% ; =G% ##.;EH,;I0. 6UNOCB% 5eor'. Est"tica# L. E% Rarcelona,M*(ico% Ed. 5ari:albo9 ; GJ. SSSSSSSSSSSSSSS$s %rincpios $ntol&gicos 'undamentais de Marx# Bo +aulo9 Ci3ncia$ Tu!ana$% ; J . SSSSSSSSSSSSSSS%er uma $ntogia dell(Essere )ociale. Lol. I% II. Ro!a9 Riuniti% ; =;. SSSSSSSSSSSSSSS%rolegomini all($ntologia dell(Essere )ociale. Milo9 5uerini e 4$$ociati9 ; 0.

MMBQOROB% I$t-/n. Marx* + ,eoria da +liena-.o# Rio de Uaneiro9 Qahar% ; =;. TERTU6I4N% N. ?6V*-olution de la #en$*e de 5eor' 6u7/c$@ 6Vho!!e et la Boci*t*% /evue 0nternationale de recherches et de s1nth"ses sociologiques n.W C0% +ari$9 Edition$ 4ntro#o$% ; J;. SSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSS@6e 'rand #ro:et de 6V Mthi1ue@% +ctuel Marx, n#2;0% ; =0% ##.=;,C00. SSSSSSSSSSSSSSSS@6a #en$*e du dernier 6u7/c$@% Critique n I;J,I;=% :uin,:uilet% ; % ##. I H,G;G.

TOBE6% 4. ?6e dernier 6u7/c$ et lV*cole de Ruda#e$t@% In9 3ictionnaire Marx Contemporain. +ari$9 +re$$e Uni-er$itaire$ de France% C00;%##.;IG,;=G.

Vous aimerez peut-être aussi