Vous êtes sur la page 1sur 97

1

www.eBooksBrasil.org
2

Concnius. o Criador da Didaiica Modcrna


Danicl Wallcr

Ediao
cDoolsDrasil

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
Docuncnio do Auior

CoyrigIi.
2002 Danicl Wallcr
wallcrlaydcjlc.con.lr
3

l ll lNDlCE NDlCE NDlCE NDlCE


O Autor. 4
ComenIus: o CrIador da DIdtIca Moderna. 6
SumrIo. 8
4

OAutor OAutor OAutor OAutor


DANIEL WALKEF
BIograIIa
Danicl Wallcr, (1947 }, nasccu cn Juazciro do Noric,
Ccara, ondc rcsidc. Jornalisia, liologo, rofcssor adjunio
da Univcrsidadc Fcgional do Cariri-UFCA, cscriior,
csquisador da vida dc Padrc Cccro, a figura nais
olcnica do clcro lrasilciro, solrc qucn ja ullicou
varios iralalIos.
Obras pubIIcadas.
Padrc Cccro na lcrlinda,
Pcnsancnio Vivo dc Padrc Cccro, Diografia Fcsunida dc
Padrc Cccro,
O Coro Hunano c Engraado,
Livro das Difcrcnas,
Maria dc Araujo, a Dcaia do Milagrc dc Juazciro,
Cono Elalorar TralalIos Escolarcs (Manual Para
Esiudanics dc Ensino Fundancnial c Mcdio}.
Curiosidadcs solrc Padrc Cccro
Juazciro do Noric, a icrra dc Padrc Cccro
Padrc Cccro c o livro dc Alcncar Pcioio
Padrc Murilo dc Sa Darrcio, O Vigario do Nordcsic, O
adrc Fonciro(Co-auior}
A Canara Municial cn Aao-Mcnoria do Podcr
Lcgislaiivo (Co-auior}
O Ccnicnario dc Lcao Sanaio
Curso dc Infornanic dc Turisno
ConIcccndo o Cariri (Co-auior} Padrc Cccro c a
5
cducaao anlicnial
Padrc Cccro na oiica do rof. Danicl Wallcr
O Ensino das Cicncias Fsicas c Diologicas (Co-auior}
Algunas inlicacs ccologicas das ronarias cn
Juazciro do Noric
Concnius. o Criador da Didaiica Modcrna
LIVROS EDITADOS PELA INTERNET
Padrc Cccro na lcrlinda (www.cloolslrasil.con}
Pcqucna liografia dc Padrc Cccro
(www.cloolslrasil.con}
Cono organizar iralalIos cscolarcs
(www.cloolslrasil.con}
O Coro Hunano c cngraado
(www.cloolslrasil.con}
O livro das difcrcnas (www.aclviriual.con.lr}
Concnius. o Criador da Didaiica Modcrna
(www.cloolslrasil.con}

c-nail. wallcrlaydcjlc.con.lr
6

DanielWalker DanielWalker DanielWalker DanielWalker


ProfessorAdjuntodaUniversidadeRegionaldoCariri
Comenius Comenius Comenius Comenius
OCriadordaDid OCriadordaDid OCriadordaDid OCriadordaDid tica tica tica ticaModerna Moderna Moderna Moderna

1e s quer1o ens1nor 1udo o 1odos
UNIVERSIDADE REGIONAL DO CARIRI-URCA
CURSO DE LICENCIATURA PLENA DO ENSINO FUNDAMENTAL
2001
7

FIcba CataIogrIIca da edIo em papeI:



Wallcr, Danicl (1947-
Concnius. o criador da didaiica nodcrna/Danicl
Wallcr. Juazciro do Noric.
HD Ediiora, 2001.
80 .
1. Concnius, 1592-1670 2. Pcdagogia 3. Pcdagogia
Hisioria I. Tiulo. II.
Scric.
CDD-370-1

Endereo do Autor
Danicl Wallcr
Fua Sania Fosa, 776 Caia Posial 194
Tclcfoncs. 0885110663 Ccl. 99668032
E-nail. wallcrlaydcjlc.con.lr
63011-970 Juazciro do Noric Ccara
CopyrIgbt DanIeI WaIker, 2001
TODOS OS DIREITOS RESERVADOS AO AUTOR
8

Sum Sum Sum Sum rio rio rio rio



AO PROFESSOR. 9
INTRODUO. 11
1. BREVES CONSIDERAES SOBRE A EDUCAO
PR-COMENIANA. 15
1.1 Dcnuo dc Educuuo
1.2 Educuuo Pntuu
1.3 Educuuo Hndu
1.4 Educuuo Egcu
1.5 Educuuo CIncsu
1.6 Educuuo Gcgu
1.7 Educuuo Honunu
1.8 Educuuo Hcgosu
2. COMENIUS, EDUCADOR, TELOGO E
REFORMADOR SOCIAL. 30
2.1 Vdu
2.2 Pncus OIus
2.3 Ensnuncntos
3. DIDACTICA MAGNA, A OBRA-PRIMA ANALISADA.
52
3.1 Pocgoncnos
3.2 A Pcdugogu dc Concnus
3.3 A OIu dc Concnus Vstu Pcos Ctcos
CONCLUSO. 92
BIBLIOGRAFIA. 95
9

AoProfessor AoProfessor AoProfessor AoProfessor



Estc nodcsto uo tcn o osto dc tcntu contIu
uu o cdcscoIncnto dc Concnus, o cudo du
Ddutcu Modcnu c un dos nuocs cducudocs do sccuo
XVII, Ioc uncntuucncntc nuto ouco uudo nus
unucsdudcs.
Con cssu cdcscoIctu scu ossuc tcntu tunIcn o
unouncnto du utcu cduggcu do ocsso,
guus uos cnsnuncntos do gundc ncstc nouuo,
contdos nu suu oIu-nu Dductcu Mugnu.
Todos suIcnos quc u nssuo do nugstco nuncu o
sncs, c, Ioc nus do quc nuncu, cnccu unu gundc
nussu dc concxdudc, cxgndo uccncu, tucnto,
conctcncu, ntcgcncu c Iustuntc ocosdudc o
utc do ocsso.
Entuo, uu du contu do ccudo, usundo unu
cxcssuo Icn csudu, nudu cono cuc os ucdudcos
cusscos, cuIsouc scus cnsnuncntos c o cn utcu
o quc o ossuc dcnto du cdugogu utuu.
O nodsno (c u cducuuo uuc dsso Ioc) nutus uczcs
nos uustu dus cosus Ious. Mus quc ccto o ocsso.
nuo Iu ncnIun nconucncntc cn sc tuzc uu os dus
dc Ioc u cdugogu dc Concnus uu ccto dc ccxuo
unto u Puuo Fcc, Pugct, VgotsI, Montcsso, Enu
Fcco, Pccnoud, HuIcn Aucs, LIunco, Pcdo Dcno,
Suuun c tuntos outos unnucs du nodcndudc c du
contcnouncdudc du cducuuo, os todos ccs, con
uIsoutu cctczu, tunIcn cun o gundc cdugogo du
Dductcu Mugnu.
10
Puu sc tc unu dcu du notuncu c notududc
dcssu oIu, Iustu dzc quc o csctu Iu nus dc quuto
sccuos c undu Ioc contnuu cn cutuogo. Entuo, Cuo
Pocsso, conIcu uqu un ouco dc Concnus. Lcu-o,
uouctc o quc o ossuc c Ion cxto no scu tuIuIo dc
cnsnu, de ens1nor 1udo o 1odos, cono cc qucu.
DanIeI WaIker
11

lntrodu lntrodu lntrodu lntrodu o oo o



Duranic nuiio icno, os filosofos c cducadorcs
rcflciiran solrc a cducaao, dciando cono rcsuliado
ara a Iunanidadc un lcgado dc incsiinavcl valor. E os
cducadorcs dc Iojc, cn suas rcflccs crnancnics, nao
odcn dcsconIcccr cssc lcgado.
Con cfciio, iodos clcs, cada un a scu icno, dcran
a sua coniriluiao dc vida cfcncra ou duradoura, orcn
iodas, dc alguna forna, indiscnsavcis ara o avano do
sisicna cducacional.
Nao Ia ncnIuna duvida, iodo cnsancnio rcflcic a
siiuaao dc cada coca, da ncsna forna quc o
cnsancnio aiual rcflcic o quc sc assa no rcscnic. E
scndo assin, na inccssanic lusca da vcrdadc ningucn
odc rcscindir da rcflcao do assado, cono ianlcn,
nais iardc nao odcra alsirair da rcflcao fciia agora.
Qucn oia cla cducaao, cono ccrccio
rofissional, nao dcvc ignorar, sol rcicio algun, o
assado, ois isso ccriancnic irara, cono conscqucncia,
una alcrraao da vcrdadc. E, cono sc salc, rocurar a
vcrdadc ondc qucr quc cla csicja c cigcncia lasica ara
algucn iornar-sc cducador.
Fcluscando a Iisioria da cducaao vanos cnconirar
una grandc consiclaao dc figuras dc conrovada
inoriancia, noncs fanosos quc cngrandcccran a
cducaao cn iodas as arics do nundo. Ncsic iralalIo
clcgcnos a figura do cducador cslovaco JoIn Anos
Koncnsly, ou Joao Anos Concnius (cn sua forna nais
12
conIccida}, or considcrarnos sua olra cdagogica un
grandc narco ara o avano da cducaao cn sua coca,
con rcflcos aic nos dias dc Iojc. Dcvido a isso clc ainda
c considcrado, ncsno dccorridos nais dc quairo scculos
dc sua noric, or Paul Monroc, Lorcnzo Luzuriaga c
nuiios ouiros cducadorcs cono fundador da nodcrna
cdagogia, rofcia da nodcrna cscola dcnocraiica c ai
dos nodcrnos nciodos dc cnsino". (Covcllo, 1991.86}.
Aqui, rclcnlrar Concnius nao significa
ncccssariancnic inor una rcicnsao dc rccucrar
suas idcias c rcalica-las cono sc fosscn una anaccia
caaz dc cicrninar os aiuais nalcs da cducaao. Na
vcrdadc, a inicnao ncsno c acnas rocurar
conrccndcr a lasc do scu cnsancnio, a dinanica do
roccsso dc sua consiiiuiao, cliciiar as razcs quc o
lcvaran a sugcrir c rincialncnic a r cn raiica sua
original aric dc cnsinar, nas scnrc rcsciiando a coca
cn quc iudo aconicccu..
Adcnais, cono salicnia Casarin (1994.13}.
O ctono u Concnus sc tonou unu ugcncu u
ut do noncnto cn quc constutunos u csc cn
quc sc cncontu u ddutcu utuu. A cocuuuo
con o ncduto c o utco, no tuIuIo doccntc
cotduno, tcn conduzdo con cqcncu u un
oundo dcsconIccncnto dos cusscos cn
cducuuo quc, cn scu noncnto Istco, oun
cuuzcs dc uccndc us ncccssdudcs c os
dcsuos quc us utcus socu c cducuconu
dctcnnuuun.
E or fin, Iojc nas do quc nunca, valc a cna
rclcnlrar o cducador cIcco, orquc, confornc
asscvcrou Luzuriaga (aud Covcllo, 1991.9}.
13
Concnus o o undudo du ddutcu c, cn utc,
du cdugogu nodcnu. Mus o, undu, un
cnsudo, un nstco, un conudo socu,
csonududc cxtuodnuu, cn sunu. Scu nonc
guu uo nuc dos dc Housscuu, Pcstuozz c
FocIc, sto c, dos nuocs du cducuuo c du
cdugogu.
Qucn folIcia os novos rogranas cducacionais
lrasilciros dcnoninados dc PCN-Planos Curricularcs
Nacionais con scus Tcnas Transvcrsais scnic nclcs,
dircia ou indirciancnic, a rcscna dc Concnius, scja
quando rocn cnsino ara iodos" scja quando
rcicndcn cnsino dc qualidadc". O idcal dc Concnius.
No rcscnic iralalIo sao fciias algunas
considcracs iniciais solrc a cducaao anics dc
Concnius, ara cfciio dc rcflcao, scguidas do quc sc
odc dcfinir cono cducaao; dcois, un lrcvc cnsaio
liografico do cdagogo noravio, con cnfasc sua rica
colcianca dc cnsinancnios, c or fin, scu rojcio
cducacional rcrcscniado cla olra-rina Dductu
Mugnu c analisado.
Una coisa, orcn, ja arccc inconicsiavcl. Concnius
coniinua vivo! Nao c una ncra lcnlrana do assado
cono algun conicnoranisia cducacional dc ncnoria
curia ossa insinuar. Concnius odc nao csia
cliciiancnic nosirado nos nodisnos aiuais da
cducaao, nas ajusiando as lcnics c nclIorando a oiica
dc olscrvaao c ossvcl vc-lo, ora dcnso ora icnuc, aic
ncsno disfarado, nas cnirclinIas dos nodclos
cdagogicos conicnorancos. Mcsno no
Consiruiivisno.
Adcnais, solrc nodisno cducacional, c lon rcflciir
nas alavras da csccialisia cn dcscnvolvincnio
14
Iunano Elvira dc Souza Lina, rofcssora da Hofsira
Univcrsiiy, cn Nova Yorl, nos Esiados Unidos, c da
Univcrsidadc dc Salananca, na EsanIa, cn cnircvisia
a Paola Ccniilc, na cdiao dc dczcnlro dc 2000 da
rcvisia Nova Escola.
E ccso tc nuto cududo con os nodsnos.
TuIuIu s o octos, ut du cududc do
uuno c tudo sso quc Ioc sc cntcndc cono o
cunnIo du nouu cducuuo odc cuu u cscou u
coduz ucnus o quc u cunu c o oucn u
ucndcn ou. Essu nuo c suu unuo. A cscou
ccsu cocuu-sc con u onuuo Iununu. O
ucndzudo s ococ quundo suo cuzudus
utududcs cono cstudo, cgsto, csqusu. Scn
sso u cunu nuo const conIccncnto.
E ianlcn, cono dissc Tcllcs (1999.55}.
Hccucu o uc du Escou nuo dcuc sgncu,
cntctunto, unu utuu conctu con o ussudo,
os nudu sc const soIc nudu. O ussudo dcuc
cstu uuo cono uo, nostundo os cos c ucctos.
icno, ois, dc sc falar dc Concnius. Agora
ncsno. Pois clc coniinua uiil!
15

1 11 1
BrevesConsidera BrevesConsidera BrevesConsidera BrevesConsidera esSobrea esSobrea esSobrea esSobrea
Educa Educa Educa Educa oPr oPr oPr oPr - -- -comeniana comeniana comeniana comeniana

1.1 Definio de Educao
O insiinio c una caracicrsiica cnconirada ianlcn
no Ioncn, c nao acnas cn ouiros aninais, cono o
inscio, or ccnlo. Una das difcrcnas cnirc o Ioncn
c os ouiros aninais c o faio dc grandc aric do
conoriancnio Iunano scr conduzido cla caacidadc
dc arcndizagcn do indivduo. jusiancnic isio quc faz
o Ioncn adquirir una grandc gana dc conIccincnios,
indccndcnicncnic dc sua rogranaao Icrcdiiaria.
Dasicancnic o arcndizado Iunano ocorrc airavcs
dc duas fonics.

- A experIncIa IndIvIduaI
- A transIerncIa de conbecImentos

A ccricncia individual conduz a una dcscolcria
indccndcnic, cnquanio quc a iransfcrcncia dc
conIccincnios c fciia dc indivduo ara indivduo c,
ccriancnic, foi csia forna quc rcvalcccu.
Ecrciiando sua caacidadc dc arcndcr ccricncias
faior rcondcranic ara quc clc udcssc agir
confornc un conoriancnio adquirido , o Ioncn dcu
origcn ao roccsso conIccido cono educao.
16
Dcnirc ianias dcfinics, educao odc scr
cnicndida dc acordo con Coirin, Parisi (1982.14} cono
o roccsso clo qual o Ioncn airavcs dc sua
caacidadc ara arcndcr, adquirc ccricncias quc
aiuan solrc a sua ncnic c o scu fsico".
Na Iisioria da Iunanidadc a cducaao consiiiui scn
duvida una das arics nais cnolganics, nais
olcnicas c solrc a qual nuiio ainda sc Iavcra dc falar,
cnlora dcla ja sc falc dcsdc a gcncsc da Iunanidadc.
A cducaao, cnircianio, c anics dc iudo un
rollcna, Iojc un grandc rollcna nundial, cuja
soluao icn sido rocurada cn iodos os lugarcs. Por
isso, nao cagcrou H.C.Wclls quando dissc a Iisioria da
Iunanidadc vai sc iornando cada vcz nais una corrida
cnirc a cducaao c a caiasirofc". (Aud Jcffrcys,
1975.11}. E ja dizia Dondoir (1977.9} nunca, no
assado, o rollcna da cducaao foi iao agudo quanio
Iojc."
A cducaao scra scnrc alvo dc conirovcrsias cnirc
os csiudiosos. Nao c una coisa solrc a qual sc ossa
garaniir ciio indiscuivcl, da icr diio Jcffrcys (1975.13}.
A cducuuo, cono u dcnocucu, c un occsso
cnto c cIco dc scos. Podc su cudo, c odc
uIu. Nudu ucunos uncntundo usocs u
cscto du ccucu du cducuuo. Accdtunos nu
cducuuo, ussn cono uccdtunos nu dcnocucu,
oquc u utcnutuu scu o dcscsco nu du
Iunundudc. Mus ncn u cducuuo ncn u
dcnocucu odcn uuc nus do quc o ouo quc us
oc cn utcu."
A naioria dos csiudiosos insisic cn considcrar a
cducaao cono un fcnncno nar, rorio da csccic
17
Iunana. Dcniro dcssc criicrio, qualqucr coisa fciia clos
aninais irracionais quc sc arca con cducaao, dcvc
scr crcdiiada cclusivancnic ao insiinio. Scgundo csscs
csiudiosos, os aninais cn gcral adquircn un nuncro
nuiio liniiado dc conIccincnios c iudo quanio
conscgucn c rcsuliado dc Icrana gcnciica, ou scja, c
Icrdado.
Na cra conicnoranca, orcn, cssa crcna icn sido
rcfuiada or ouira corrcnic dc csiudiosos. Scgundo
Andrc Sanioro c Claudio ngclo (Sucrinicrcssanic,
2000.jan} novas csquisas nosiran quc a naiurcza csia
rclcia dc licIos quc arcndcn, rcsolvcn rollcnas c
usan fcrrancnias. Todos icn un lii lasico dc
inicligcncia".
Isio, iodavia, nao condiz con a oiniao do rofcssor
Ccsar Adcs, da Univcrsidadc dc Sao Paulo, quando
afirna, caicgoricancnic, na ncsna ullicaao.
NcnIuna csquisa aic Iojc dcnonsirou una cdagogia
cn ouiras csccics".
Cono sc vc, o assunio c olcnico c nao csia csgoiado
1.2 Educao Primitiva
Scgundo Sanios (1964.25}.
A cducuuo cntc os ouos ntuos consttu u
onu nus udncntu do tudconusno
cduggco, quc utngc suu cntudc nos sstcnus
cducutuos dus cuzuocs do Antgo Ocntc. Eu c
dgnu dc sc cstududu, nuo ucnus co scu
ntccssc ouncntc cduggco, cono tunIcn
cos oIcnus oscos c socus quc susctu.
O Ioncn riniiivo, no scu afa dc dcsvcndar os
18
nisicrios da naiurcza, nao odia conrccndcr c clicar
iudo quc via. O novincnio do sol, o lrilIo das csirclas,
a luz do rclanago, o csirondo do irovao, as docnas, a
noric, iudo isso, cnfin, consiiiua un iniriganic
nisicrio, do qual clc, a iodo cusio, rocurava sc inicirar,
luscando, gcralncnic cn vao, una clicaao acciiavcl.
Incaaz dc rcsondcr s indagacs quc aiordoavan
sua ncnic, o Ioncn riniiivo rcsolvcu rccorrcr
rcligiao c nagia, da cnanando una scric dc
ccrinnias, dc riiuais c conIccincnios sagrados quc
inicgraran un novo gcncro dc cducaao, o qual,
confornc csclarcccn Coirin, Parisi (1982.32} nao nascc
daquilo quc o Ioncn salc, nas daquilo quc clc
dcsconIccc".
Duranic o Palcoliico a cducaao foi conduzida dc
una forna circnancnic csonianca c ioialncnic
sulordinada rcalizaao dc alguna iarcfa ncccssaria dc
scr cnsinada. Eniao, o adulio cnsinava ao nais jovcn
cono falricar un nacIado dc cdra, na ncdida cn quc
clc scniissc ncccssidadc dc fazcr o scu. Podcr-sc-ia dizcr.
cra una csccic dc cducaao or iniiaao.
No crodo scguinic, o Ncoliico, aconicccu una
vcrdadcira rcvoluao culiural ara a coca. o Ioncn
riniiivo dciou dc scr un ncro colcior dc fruios c
caador, iransfornando-sc cn scncador dc lanias c
asior dc aninais.
A cisicncia dc una ccria csialilidadc na vida das
irilos coniriluiu ara nclIorar o rclacionancnio cnirc
a conunidadc. As socicdadcs sc organizan cn iorno dc
oljciivos conuns, cono agriculiura, criaao dc aninais,
consiruao civil, confccao dc rouas c a uiilizaao dos
rinciros ncios dc iransoric ara navcgaao. Tudo isso
sonado so odcria irazcr un scnsvcl auncnio no
19
conicudo" do cnsino. E una nova naicria" icrninou
scndo incviiavcl. a aric dc gucrrcar, gcrando, cono
conscqucncia, o quc sc convcncionou cIanar dc
cducaao lclica ou cducaao ara a gucrra. Ncssa
cducaao, cra conun o cnsino da falricaao c uso dc
arnas narciais, cono arco c flccIa, vcrdadciros nsscis
ara aqucla coca.
1.3. Educao Hindu
O lrananisno cono rcligiao doninanic c icndo cono
vcculo douirinario os Vcdas, colcianca sagrada dc Iinos
cscriios cn sanscriio, ccrccu considcravcl influcncia
solrc a cducaao Iindu.
Evidcnicncnic, os Vcdus, cn facc do scu icor
accniuadancnic rcligioso, rclcio dc fornulas sagradas
c nainas dirccionadas ara o culio divino, nao
consiiiuan, sozinIos, o nodclo cducacional Iindu.
Porcn, nais iardc o csiudo dos Vcdas dcu origcn
Enccocdu Indu, a qual, or scu iurno, fcz surgir
algunas discilinas, cono a Cranaiica, a Asirononia, a
Logica, a Dognaiica, alcn dc ouiras.
Dcsdc os icnos nais rcnoios quc as cscolas
clcncniarcs Iindus cran nuncrosas, scn, coniudo,
icrcn organizaao oficial. Diz Sanios (1964.37}.
Os dscuos sc cunun cn tono do ncstc, uo u
uc, u sonIu dc unu uuoc c, quundo cIouu,
soI unu tcndu. A ucndun u csccuc, nco
soIc u ucu c, cn scgudu, soIc oIus dc
uncus ou dc utuno. O cnsno cu cuzudo
o sncs ncnozuuo, cctndo os uunos cn
uoz utu o quc Ics cu dtudo co ncstc. uundo
us cusscs cun nuto nuncosus, cu costunc
20
cncgu cono uuxucs dc cnsno uguns uunos
nus uduntudos. Du u ogcn do cnsno ntuo ou
nontou quc Andc Hc ntoduzu c Luncustc
sstcnutzou no Ocdcntc. O cnsno cu cto
scgundo cctus nuus tuus. uundo u uuu
concuuu, os uunos scguuuun os cs do ncstc
c os coocuuun soIc u u cuIcu, cdndo uo
ncsno. Lcu, ScnIo! O ncstc csondu.
Scu nco do cstudo u ncu uo quc c
uu o dscuo c uu o ncstc u otu do ccu."
Mcsno assin, nalgrado icr un cnsino rcvcsiido dc
una oricniaao csscncialncnic rcligiosa, a cducaao
Iindu icvc o scu lugar dc dcsiaquc, arcscniando-sc ao
nundo cono rcrcscnianic dc un as dc anacorcias,
dc lcirados, dc filosofos c dc naicnaiicos.
1.4 Educao Egpcia
No Egiio, a arcndizagcn cra fciia airavcs da
iranscriao dc Iinos dc livros sagrados aconanIada dc
coriacs norais" c dc cocrcs fsicas".
Paralclancnic cscriia, cnsinava-sc ianlcn a
ariinciica. Mas cra nuna insiiiuiao cIanada dc Casa
da Vida", ondc sc acolIia a insiruao sucrior c
funcionava cono rcosiiorio dos salcrcs, quc csiava o
aicc da insiruao cgcia.
A fanlia, inicialncnic con a nac, dcois con o ai,
foncniava una csccic dc cducaao aralcla, nas o
arcndizado dclc dccorrcnic cono assinala Canli
(1999.67} nao iinIa ncccssidadc dc ncnIun roccsso
insiiiucionalizado dc insiruao".
O rcginc dc cnsino cra dc inicrnaio ou scni-
inicrnaio, calcndo fanlia o fornccincnio da
21
alincniaao. A discilina cra scvcra. Os alunos rccclian
as insirucs scniados cn csiciras. Os csiudos iinIan
oljciivos cnincnicncnic raiicos, dirccionados ao
ccrccio das arics, da arquiiciura, do concrcio c da
adninisiraao.
O nodclo cducacional cgcio arcscniava una
ariicularidadc. conccdia ao aluno alicado o rivilcgio
dc cscolIcr livrcncnic o rofcssor dc sua rcfcrcncia.
Fazcndo una arcciaao do sisicna cducacional
cgcio, Sanios (1964.53} conclui.
A cducuuo cgcu ossuu uguns uscctos
coguucs, cntc os quus odcnos dcstucu suu
cocuuuo cu onuuo nou dus nouus
gcuocs, os occssos ddutcos ntutuos dc quc
sc utzuun c o ntccssc quc cucuun co
cutuo dus ccncus. Mus o sstcnu cducutuo dos
cgcos c ussuc dc ctcu, soIctudo co scu
scntdo ustocutco, co nonoo cutuu
cxccdo cos succdotcs c co uIundono quc
uotuun u cducuuo cnnnu.
1.5 Educao Chinesa
Dcsdc o rincio, o quc scnrc cIanou aicnao na
socicdadc cIincsa foi a sua inrcssionanic csialilidadc
culiural. Olviancnic isso icn una csirciia ligaao con
o rcsciio quc os cIincscs dcvoian aos scus anccsirais.
Craas a sua organizaao rgida, a fanlia scnrc foi o
ccniro da socicdadc cIincsa, iodavia airclada ao nais
iniransigcnic iradicionalisno.
Confornc Sanios (1964.43} a CIina arccc icr sido o
rinciro as a icr o cnsino cono funao do Esiado".
Dasicancnic a funao da cducaao cIincsa, no crodo
22
incrial, cra rcarar dirigcnics ara a socicdadc. Os
cIincsas uiilizavan una csccic dc cancs ullicos,
nuiio rigorosos, nos quais a ncnorizaao cra
circnancnic csscncial.
O conicudo dcsscs cancs csiava calcado nos
cnsinancnios dc Confucio, un dos naiorcs filosofos
cIincscs, cuja filosofia csia rofundancnic narcada
clo asccio social.
O cnsino cIincs, indissoluvclncnic vinculado aos
cnsinancnios dc Confucio, iinIa cono oljciivo
cducacional iornar os Ioncns scrcs sucriorcs,
rcsciiadorcs das lcis da naiurcza c da socicdadc. Todos
dcvcrian scr gcncrosos con os lons c rudcs con os
naus. O salio cIincs acrcdiiava iancnic quc o Ioncn
nascc lon, nas c a cducaao quc ira nanic-lo assin.
As cscolas nao ossuan rcdios rorios, scndo
insialadas cn rcdios ullicos, icnlos, na rcsidcncia
do ncsirc ou ncsno nas casas das fanlias dos alunos.
Ncsic onio, incrava a infornalidadc. Mas una coisa
cra indiscnsavcl. cn ioda cscola Iavia un aliar cn
Ionra dc Confucio.
Para ingrcssar na cscola, a faia ciaria idcal siiuava
cnirc scis c scic anos. O cnsino consiava dc quairo
classcs c as naicrias dc cnsino cran lciiura c clcncnios
dc calculo.
Una coisa inorianic na cducaao cIincsa cra o
valor cducaiivo quc iodos davan nusica, a onio dc
considcra-la cono cficicnic ncio ara rcfrcar os ncios.
Por isso, cn iodas as cscolas a nusica cra cnsinada.
A CIina foi o as do Aniigo Oricnic dcicnior do
naior nuncro dc cscolas, orcn, dc acordo con as
dcclaracs dc Fuiz Anado ciiado cn Soarcs (1964.45},
isio nao cIcga a scr iao rclcvanic quando clc insinua
23
quc.
A cducuuo cIncsu dcuc sc cstududu
ncuncntc cos cnsnuncntos ncgutuos quc
occcc. Tudo o quc c condcnuuc cn nutcu dc
cnsno o cutuudo cos cIncscs. uIuso
cxccssuo du ncnu, dcsczo cu onuuo du
ntcgcncu c do cuutc, dcsntccssc cus
ncccssdudcs cus du udu, ussududc do
tuIuIo cscou, unuuuo du csonududc do
cducundo.
E confornc olscrvou ianlcn Paul Monroc ciiado cn
Coirin, Parisi (1982.69}.
O uuo du cducuuo cIncsu nuo c dcscnuouc u
ognududc, nus sun-u; nuo dcscnuouc o
odc dc cuuo, nus o odc dc ntuuo.nuo
oduz IuIdudc tcuu, nus IuIdudc dc
ntcgcntc ucscudo c uodstu.
Qucn ianlcn fcz olscrvacs ncsic scniido foi
Canli (1999.63}, dizcndo iciualncnic.
A cstutuu du soccdudc cIncsu cnunccc
ounduncntc tudconu. unu, utucu,
uutotuu, suco-Iuocutcu, nutdu dc cutuu
tcuu ou tccncu (nus dc nutuczu
cxcusuuncntc ugnutcu). A cducuuo tunIcn c
tudconu. duddu cn cusscs, oondo cutuu c
tuIuIo, ogunzudu cn cscous ccIudus c
scuudus uu u cussc dgcntc (uu us quus
sc conun uos c sc cstudun tccncus dc
ucndzugcn cono o cxunc), nus ocnus uu os
utcsuos ou nos cunos uu os cunoncscs.
24
Mas a ariir do scculo XX, a cducaao cIincsa
iradicionalisia concou a ccrincniar a influcncia dc
ouiras idcias cducaiivas oriundas do Jaao c do
Ocidcnic, iniciadas clas nisscs crisias. Ja cn 1911 o
cnsino cIincs sc cnconirava conlciancnic
iransfornado. Era facilncnic noiada a grandc rcscna
dc rofcssorcs csirangciros cn sala dc aula.
1.6 Educao Grega
A cducaao, aqui cnicndida cono insiruncnio dc
iransfornaao social, cnconira-sc ioncirancnic nos
cscriios dc Plaiao, cn iorno dc 400 anos anics dc Crisio.
Anics dclc, cono asscvcra Jcffrcys (1975.31}.
Ju os sostus tnIun uIcto u cudu uu cstu
conccuo du cducuuo, guus u suu doutnu quc
unuuu quc u utudc odc sc cnsnudu, nuo
cundo otunto ntcuncntc suIodnudu us
quududcs nutus. Putuo, cntctunto, odc sc
consdcudo cono o nco gundc cnsudo
cuouconuo nu ucu du cducuuo. Nuo sutscto
con u unuo uuncntc conscuudou du
cducuuo, ncn con o cstudo dc cosus cxstcntcs
nu soccdudc, cc cncuou u cgcncuuo socu
utuucs du cducuuo. Pcu ncu ucz, u
cducuuo cu ustu cono ugo socuncntc cutuo.
Mas scgundo cssc ncsno auior, a conccao dc
Plaiao foi rcjudicada dc duas nanciras. En rinciro
lugar, foi acnas una conccao, c nao un rograna
raiico. Scqucr cIcgou a scr rcalncnic roosia
oiniao ullica nais cducada dc sua coca. En
scgundo lugar, a conccao dc Plaiao cnvolvia o scguinic
aradoo. o crfciio sisicna dc cducaao cra
25
inrcscindvcl ara sc fornar a socicdadc crfciia, nas
a socicdadc crfciia cra un rc-rcquisiio indiscnsavcl
cducaao crfciia.
E Jcffrcys (1975} advcric. salicniar csic aradoo nao
inlica ncnIuna criica a Plaiao, ois sc iraia dc un
aradoo incrcnic a ioda rcflcao a rcsciio dc cducaao
rclacionada con a socicdadc.
A cducaao grcga c ianlcn a ronana crnancccran
csscncialncnic conscrvadoras, ncnos, orcn, do quc os
sisicnas cducacionais da ndia c da CIina aniigas. E o
ncsno sc odc dizcr da Euroa, duranic a Idadc Mcdia.
Na aniiga Crccia, nais csccialncnic cn Aicnas c
Esaria, a cducaao cra ninisirada ara aiingir
oljciivos disiinios. cn Aicnas, o oljciivo cra o
arinorancnio da razao, o culiivo das arics, cicncias c
filosofia; cn Esaria, inicrcssava nais o rcaro fsico
con finalidadc niliiar.
Na analisc dc Canli (1999} Esaria foi un nodclo dc
csiado ioialiiario; Aicnas, dc dcnocraiico, nuiio
avanado, alias, ara a coca. Scus idcais c nodclos
cducaiivos sc caracicrizavan dc nancira oosia cla
crscciiva niliiar dc fornaao dc cidadaos-gucrrciros,
Ionogcncos idcologia dc una socicdadc fccIada c
conacia, ou or un iio dc fornaao culiural c alcria,
quc valorizava o indivduo c suas caacidadcs dc
consiruao do rorio nundo inicrior c social. Esaria c
Aicnas dcran vida a dois idcais dc cducaao. un
lascado no confornisno c no csiaiisno, ouiro na
conccao dc udcu, dc fornaao Iunana livrc c
nuirida dc ccricncias divcrsas, sociais nas ianlcn
culiurais c aniroologicas. Os dois idcais, dcois,
alincniaran duranic scculos o dclaic cdagogico,
sullinIando a riqucza c fccundidadc ora dc un, ora dc
26
ouiro nodclo. E conclui Canli (1999.101}.
A concxu uucntuu du cducuuo nu Gccu
ussnuou unu usc dc nutuuuo c dc dccuntuuo
du tuduo ocdcntu. un noncnto dc uu-uotu c
dc uqusuo dc cuuctcstcus quc cnuncccuo
ndccucs, cucundo u cxccncu gcgu tuucz
consttuu u nutz unduncntu dc unu cntdudc
cutuu concxu cutuu uos oIcnus du
cducuuo/onuuo.
1.7. Educao Romana
Una afirnaao dc Dowcn ciiada or Canli (1999}
airilui a Cccro, quc o icio-lasc da cducaao ronana
foi or nuiio c nuiio icno o das Dozc tuIuus, fiado
cn 451 a.C., cscriio no lronzc c cosio ullicancnic
no forun, ara quc iodos udcsscn vc-lo. Nclas
dcsiacava-sc o valor da iradiao c dclincava-sc un
codigo civil, lascado na utu otcstus c caracicrizado
or fornas dc rclaao social iicas dc una socicdadc
agrcola airasada.
Cono nodclo cducaiivo, cnircianio, as Dozc tuIuus
fiavan a dignidadc, a coragcn, a firncza cono valorcs
nainos, ao lado da ctus c da arcinnia.
En Fona, o idcal cducacional csiava oricniado ara
a inicgraao do indivduo vida social, da or quc sc
valorizavan ianio as viriudcs cvicas, dcsrczando-sc as
nanifcsiacs da individualidadc.
Nas cscolas ronanas odian-sc disiinguir ircs nvcis
dc cnsino. a escoIa do IIterato, a escoIa do gramtIco
e a escoIa do retrIco. Na cscola do liicraio, a criana
arcndia as nocs lasicas dc lciiura, cscriia c
ariinciica; na do granaiico, arofundava os scus
27
csiudos no idiona ara quc no fuiuro udcssc alica-lo
na vida raiica; c na do rciorico, cra rcarada ara
iornar-sc orador c ccrccr a aiividadc ullica. Essa cra,
scn duvida, a ncia da cducaao ronana. Fona iornou-
sc a cidadc do orador. Scgundo Coirin, Parisi
(1982.138}.
Dc tu nuncu os onunos dcscnuoucun cstu
utc (outu), quc Iuuu oudocs cuuzcs dc uu
soIc tudo, nuo notuuu o contcdo u sc
tutudo. TnIun cno donno soIc u onu dc
dzc us cosus c oduzun con sso uscs Icus,
cutuuntcs c uguduucs.
Un dos naiorcs cdagogos ronanos foi Marcos Falio
Quiniiliano, o qual dcscnvolvcu ciraordinario acl
junio cducaao ronana, con una ccricncia dc 20
anos no nagisicrio.
1.8 Educao Religiosa
O aarccincnio do crisiianisno ronovcu una
rofunda rcvoluao culiural no nundo aniigo,
ossivclncnic a nais rofunda quc o nundo ocidcnial
icnIa conIccido na sua Iisioria. Foi, confornc
rcconiza Canli (1999.121}.
Antcs dc tudo unu cuouuo dc ncntududc, nu
quu sc ounIu u unuuo dc un nouo to dc
Ioncn (guutuo, soduo, cuuctczudo cu
utudc du Iundudc, do uno unucsu, du
dcdcuuo cssou, cono undu cu custdudc c
cu oIczu), quc do unIto cgoso ucn nodcu
todu u usuo du soccdudc c tunIcn os
conotuncntos coctuos, cnucntundo u unu
28
(Iuscudu no uno c nuo ucnus c soIctudo nu
uutodudc c no donno), o nundo do tuIuIo
(uIondo quuquc dcsczo cos tuIuIos
Iuxos, nunuus, c coocundo nun uno dc
couIouuo ccocu os utocs c os cscuuos, os
scuus, os cncgudocs c os dccndcntcs) c o
du otcu (quc dcuc nsu-sc nos uuocs ctco-
socus dc guududc c soducdudc, dcucndo uc
o soIcuno ug cono un u c un guu do ouo,
uu du udu u unu cs uIcu cstunu. Nuscc
un nouo nodco dc soccdudc nsudu c
sustcntudu cos uuocs do EuungcIo c quc
cncontu nu Igcu o scu dcu-guu c o scu
nstuncnto dc utuuuo, u quc sc unu cono
unu soccdudc Iuscudu cn cuocs dc
utcndudc c dc cududc, ucn dc guududc, c
cono o noto dc todo o occsso dc cnouuuo du
udu socu.
Con cssa nudana dclincou-sc igualncnic una
nudana radical na cducaao. No crodo conrccndido
cnirc a noric dc Crisio c a coca consianiiniana, a
Igrcja vai organizando suas raiicas cdagogicas,
insuflada rincialncnic cla culiura Iclcnsiica c da
cvoluao das conunidadcs crisias.
Dcniro do cano csiriiancnic cducaiivo-cscolar, dois
grandcs asccios vcn caracicrizar os rinciros scculos
do crisiianisno, ou scja, a iniiaao da figura nuclcar dc
Crisio c a adoao, na fornaao do crisiao, da culiura
classica, liicrario-rciorico c filosofica, solrciudo.
Muiios noncs sc dcsiacan na cducaao crisia, cnirc
os quais Sanio AgosiinIo, un dos nais lrilIanics
adrcs da Igrcja, Sanio Tonas dc Aquino, o Douior
Angclico, o nais influcnic cnsador da Idadc Mcdia, c
29
Sanio Inacio dc Loyola, quc fcz da cducaao una das
rinciais rcocuacs dos scus disculos.
Luicro, a naior figura do roicsianiisno, crcclcu
logo ccdo quc a cducaao scria o insiruncnio rincial
dc difusao dc suas idcias rcligiosas cniao dcsgarradas do
crisiianisno caiolico ronano, da o scniido cducacional
quc rocurou cnrcsiar sua iarcfa rcvolucionaria.
Por causa disso, a aao cducacional da Igrcja
Caiolica icvc dc rcdirccionar scus oljciivos fornais na
icniaiiva dc incdir a raida difusao das idcias
roicsianics, rcconcndadas rincialncnic or Luicro c
scus scguidorcs. A influcncia cducacional dc Luicro foi
inorianic ara iransfornar as idcias cducacionais da
Idadc Mcdia, na qual o scior cducacional cra conirolado
quasc quc cclusivancnic cla igrcja caiolica. Una
cducaao cusicada clo odcr ullico foi una das suas
roosias. O asior cIcco da ordcn dos Irnaos
Moravios, o grandc cducador do scculo XVII, Joao Anos
Concnius, figura lasilar dcsic iralalIo, c un dos
grandcs noncs da cducaao da corrcnic roicsianic.
30

2 22 2
Comenius:Educador,Te Comenius:Educador,Te Comenius:Educador,Te Comenius:Educador,Te logoe logoe logoe logoe
ReformadorSocial ReformadorSocial ReformadorSocial ReformadorSocial

2.1 Vida
O cducador cIcco Joao Anos Concnius ou Jan Anos
Koncnsly, scu nonc original, nasccu cn 28 dc naro
dc 1592, na cidadc dc UIcrsly Drod (ou Nivniiz}, na
Moravia, rcgiao da Euroa Ccniral cricnccnic ao Fcino
da Docnia (aniiga TcIcco-Eslovaquia}.
Scus ais MariinIo c Ana, ianlcn cslavos, cran
crisiaos adcios dos Irnaos Moravios, una sciia cuja
Iisioria rcnonia aos icnos dc Jan Huss, ldcr rcligioso
nuiio oular no scculo XV, icndo sido adrc, rofcssor
c rciior da Univcrsidadc dc Praga.
A sciia dos Irnaos Moravios, organizada cn 1467,
cra una das nais rgidas cn douirina c conduia,
dcsiacando-sc clo circnado acgo s Sagradas
Escriiuras, cla Iunildadc c cla rofunda icdadc,
inondo a scus scguidorcs vida ausicra, con rcccs
diarias c lciiura coiidiana da Dllia. E difcrcnicncnic do
cosiunc da coca, adoiavan cono lngua liicraria o
cIcco cn vcz do laiin.
Concnius foi acusado dc nao scr, na rcalidadc, un
crudiio laiino. Con cfciio, clc rorio cIcgou a adniiir
isso. Fcoriando-sc a csic faio significaiivo na vida dc
Concnius, diz Ely (1962.166-167}.
31
O uto c quc Concnus nuo cu cn ncnIun scntdo
un gcnuno Iununstu, cnIou tucssc cscto
tcxtos uu uctu u ucndzugcn du nguu
utnu. Ec nuo sc uuxonou co cncunto du
coqcncu cccononu c nuo cuccncou u
tcutuu cusscu. Tcuc ucnus dcsczo o unu
ncnu Icn cquudu con us IIuntcs uscs
dos oudocs cusscos. Andu nus, ncgou
conctuncntc u ctcnsuo sucnu do
Hununsno, o uuo nou du tcutuu ugu.
E Ely (1962.167} jusiifica a aiiiudc dc Concnius
afirnando quc na vcrdadc clc qucria clininar da sala dc
aula o fardo conlcio dos cscriiorcs classicos, c dcscjava
fazcr isso no inicrcssc do lcn-csiar noral c csiriiual
dos alunos".
Ouiro onio nuiio foric na crsonalidadc dc
Concnius c o faio dc icr sido clc nuiio nsiico. E
ccriancnic iornou-sc nsiico cono rcsuliado do
anlicnic dc circna rcligiosidadc cn quc fora criado,
dcscnvolvcndo logo ccdo una idcniificaao lcn clara
con as crcnas do ovo noravio. Cono olscrva Covcllo
(1991.15}.
Os sunos, os cuungcIos c os cuntcos cgosos
dc Huss cnIuuun u nuncu do cqucno Jun
Anos c Ic ncutun u conucuo dc quc u ncu
cosu ncccssuu c Iuscu o cno dc Dcus, os u
udu tccnu c ucnus ussugcn uu u
ctcndudc... Fou dc Dcus, ontc dc uz c udu, nuo
Iu scnuo tcuus...
A infancia dc Concnius foi iragica. Aos 12 anos, scus
ais c suas duas irnas (Ludnila c Suzana} norrcran,
32
icndo clc ficado so c ao alandono. En razao disso, foi
olrigado a vivcr cn Nivnicc con uns iuiorcs rudcs quc
lIc dcran ouca aicnao. E isio, ossivclncnic,
coniriluiu ara quc sua cducaao infaniil fossc iao
dcscurada, faio csic or clc ncsno rcvclado.
Esic cisodio ficou indclcvclncnic narcado cn sua
crsonalidadc, razao cla qual duranic ioda a sua
cisicncia dcdicou cculiar aicnao infancia, icndo
organizado un sisicna rorio dc cducaao infaniil
visando rcforna da Iunanidadc.
Nuna cscola dos Irnaos Moravios arcndcu
rudincnios dc lciiura, cscriia, calculo c caiccisno, nas
o suficicnic ara dcscriar nclc o dcscjo dc salcr c a
rcaraao ara iorna-lo no grandc crudiio do fuiuro.
Na juvcniudc, o nodclo dc cscola da coca con o
qual Concnius odia coniar cra sinlcsncnic
dcscsiinulador. Era un lugar dc scricdadc sonlria,
dcsrovido dc airaiivos c quc cigia dos ncninos osiura
dc adulios, ccrccio caccrlado da ncnorizaao,
vcrlalisno ao circno c finalncnic a raiica da
fanigcrada cdagogia da alnaioria, scgundo a qual a
lcira con ancada cnira", coisa quc, con ccricza
causou-lIc una rofunda dcccao.
Quando Concnius concluiu os csiudos sccundarios
fcz oao cla carrcira cclcsiasiica, ara a qual scnrc
dcnonsirara inclinaao. Esiudou icologia na Faculdadc
Calvinisia dc Hcrlorn, na AlcnanIa. A adquirc una
loa fornaao culiural, fica anigo dos rofcssorcs,
dcsiaca-sc cono aluno c, ainda cono csiudanic,
arcscnia duas icscs dc douiorado. PoIcnutu
nsccunu" c Sogc quucstoun contoucsun", anlas
alvo dc clogios dc scus rofcssorcs.
Scgundo assinala Casarin (1994} duranic cssc
33
crodo dc csiudos na AlcnanIa, Concnius anliou c
fundancniou suas conviccs rcligiosas, alcn dc Iavcr
adquirido una vasia culiura cnciclocdica c
dcscnvolvido o csriio dc rcfornador quc o
aconanIaria duranic ioda sua vida.
E Concnius nao ara. Conca a rcdigir un
dicionario dc crcsscs clcganics, cIanado dc O
tcsouo du nguu Iocnu", iransfcrc-sc ara Hcidcllcrg a
fin dc acrfcioar scus conIccincnios dc asirononia c
naicnaiica, c so cniao rciorna sua airia,
cniusiasnado ara r cn raiica iudo o quc arcndcu.
Aos una lrcvc csiada cn Praga, Concnius cIcga a
Prcrov, naior ccniro da conunidadc noravia, c a sc
csialclccc no nagisicrio, coniagiado clas idcias
cdagogicas arcndidas na Univcrsidadc.
Inconfornado con o csqucna cducacional vigcnic,
roccdc a una vcrdadcira rcforna cn sua cscola,
alicando nciodos nais cficicnics ara o cnsino das
cicncias c das arics, c assin, nao dcnora a lrilIar cono
rofcssor cficicnic.
Dccorridos dois anos na rofissao dc rofcssor c
ordcnado asior dos Irnaos Moravios (1616},
csialclcccndo-sc na cidadc dc Fulncl, ondc sc casa con
Madalcna Vizovsla c con qucn icn scus dois rinciros
filIos.
Concnius csia con 24 anos, nas dcscncnIa con
Ialilidadc as funcs dc rofcssor c asior. cniao
noncado dircior das cscolas da Unidadc.
Por icr sc inicrcssado lasianic clas idcias
rosacrucianas nuiios liografos dc Concnius aonian-
no cono adcio da fraicrnidadc Fosacruz, faio ainda
Iojc nao dcvidancnic csclarccido cn sua liografia.
Una nova iragcdia surgiu cn sua vida. Foi a Cucrra
34
dos Trinia Anos, confliio rcligioso dcscncadcado cnirc
caiolicos c roicsianics na AlcnanIa, csicndcndo-sc
dcois or ioda a Euroa.
Essa gucrra foi un grandc naririo ara a fanlia dc
Concnius c ianlcn ara a TcIcco-Eslovaquia, cuja
oulaao foi dizinada cn nais dc oiicnia or ccnio. No
ano dc 1621, os ccrciios csanIois invadcn c
inccndcian a cidadc dc Fulncl c nisso Concnius crdc
iodos os scus livros c nanuscriios. E cono sc nao
lasiassc, crdc ianlcn sua nulIcr c scus dois filIos
viiinados cla cidcnia (csic}.
Concnius, ncsno dianic dc ianias agruras, nao
dcsanina. Ao conirario, rcconca iudo. Produz una
scric dc cscriios dc cunIo rcligioso a fin dc rccucrar o
anino da irnandadc. Os Irnaos Moravios sao viinas dc
inicnsa crscguiao c fogcn ara a Polnia, ondc ja
cisiian alguns sinaiizanics.
Esialclccido cn Lcszno, Concnius casa cn
scgundas nucias con Doroicia Cirilo, filIa dc un
influcnic liso da Unidadc. Fcaninado, rciorna s
funcs dc rofcssor c asior. Sua fana cIcga
Inglaicrra, ondc un gruo dc iniclcciuais lidcrados or
Sanucl Harilil csiava ansioso or una cssoa caaz dc
rcinsialar o Iunanisno crisiao iradicional no csriio
dos Ioncns c quc ianlcn roorcionassc az c
rogrcsso ara a Iunanidadc.
Convidado, ois cra a cssoa solrc qucn rccaian
aquclas qualidadcs, Concnius vai a Londrcs, scndo
rccclido con iodas as Ionras. A fana crcscc c
uliraassa as froniciras lriianicas. Concnius c
convidado inclusivc ara assunir a Fciioria da ja fanosa
Univcrsidadc dc Harvard. Por razcs oliicas, nao
acciia. Passa or ouiros ascs, cono a Succia, c dcois
35
volia Polnia, fiando-sc novancnic cn Lcszno.
Na Succia un faio lasianic significaiivo cn sua vida
aconiccc. foi o rovciioso cnconiro con Dcscarics, no
casiclo dc Endcgccsi, nas ccrcanias dc Lcidc, quando o
filosofo franccs sc ocuava cn rclaicr as criicas fciias
s suas Mcdiiacs solrc a filosofia rincira.
Acsar dc nao icr sido un cnconiro duradouro, ois
nao assou dc quairo Ioras, Covcllo (1991.61} acrcdiia
quc o cnsador franccs dcvia sinaiizar con o ncsirc
noravio, orquanio cnirc clcs Iavia nuiios onios cn
conun.
A concu, tunto un cono outo sc Iuuun
dcccconudo con us Iunundudcs cnsnudus nus
cscous dc scu tcno (...) Tunto Concnus cono
Dcscutcs oun ntccctuus do nctodo c unIos
dccndun o nctodo cono conduo uu uqusuo
do suIc. (...) Dcscutcs, du ncsnu onu quc
Concnus, usuuu u unu ccncu unucsu quc
udcssc sc ucunudu o todos.
Mais adianic Covcllo (1991.62} accniua.
Mus us ducgcncus cntc os dos cnsudocs
cun guuncntc gundcs. Enquunto Concnus
cncuuuu u ccncu cono nco dc uoxnuuo con
Dcus, Dcscutcs cconzuuu u ccncu uu ns
cxcusuuncntc Iununos, scn coodo cgoso.
(...) Dcscutcs qucu unu ccncu con Iusc nu
uzuo c cuduuu u HIu cono ontc dc
conIccncnto ccntco. Puu cc, u HIu cu
ucnus ontc dc suuuuo. Ju Concnus
cncontuuu nus Sugudus Esctuus os
unduncntos dc scu sstcnu osco c cn todus
36
us suus oIus u HIu c ncnconudu cono ontc dc
suIcdou. Ccncu c cguo uncn-sc cn
Concnus, uo usso quc, no cntcndc dc
Dcscutcs, csscs dos cunos dcucn cnunccc
scuudos, cudu quu u dcscncnIu suu u
unuo. ucdudcs cucudus nudu tcn quc uc con
ucdudcs ccntcus. A ostuu cutuu dc
Dcscutcs c u dc un uconustu uo. A dc
Concnus c u dc un ntutuo. O soo unccs
unus ucctuuu ugunu cosu cono ucdudcu, sc
nuo sc cudcncussc cono tu. Concnus, uo
contuo, cu tuo ccduo quc ucctuuu utc
occus, cono us dc Kottc u cscto dos
dcstnos do scu ouo. Dcscutcs cconIccu cn
Concnus un Ioncn dc Ion csto c gundc
doutnu. Mus nuo uccdtuuu no scu octo dc
ccncu unucsu quc os cstuduntcs osscn
cuuzcs dc ucndc untcs dos untc c quuto
unos. Tunouco ucIuuu uuuc u consccuuo dc
unu cnccocdu do suIc , nos nodcs
concnunos.
O dcsiino rcalncnic consirava conira Concnius. E
vcio ouira iragcdia. Sua cidadc c rcduzida a cinzas. Un
inccndio, ial cono aconicccra cn Fulncl, dcsiruiu sua
casa c, coincidcncia, nais una vcz crdc sua valiosa
lillioicca.
Mais afliao na vida dc Concnius. cn 1648, cn
Lcszno, sua nulIcr Doroicia norrc, dciando cinco
filIos, dois crcscidos c ircs cqucnos.
Conlciancnic olrc c docnic, c nais do quc isso,
viina da inconrccnsao da conunidadc, lusca asilo
cn divcrsas cidadcs alcnas, nas icrninou oiando cla
Holanda, ondc assara os dcrradciros anos dc sua vida.
37
Concnius ainda casou cn icrccira nucias, cn 1649,
con JoIana Cajusova.
Na Holanda, insialado cn Ansicrdan, Concnius
ncsno conlalido rcunc foras ara rosscguir scu
iralalIo dc cducador c rcfornador social. E clc crcscc dc
novo. Scgundo Covcllo (1991} conscicnics do valor dc
Concnius as auioridadcs Iolandcsas rocn ao
Ioscdc a ullicaao dc iodas as suas olras
cdagogicas, nuiias das quais ja lasianic conIccidas
no as.
O grandc salio noravio vivc fcliz na Holanda,
ccrincniando una nova c rcconforianic vida. Nao
cnfrcnia dificuldadcs financciras, icn o rcconIccincnio
do ullico c das auioridadcs, c na uliina fasc dc sua
vida dcdica-sc a scr un aologisia da az, rougnando
cla fraicrnidadc cnirc os ovos c as igrcjas.
Sua vida cIcga, cniao, ao fin. En 1670, quasc
ociogcnario, adoccc gravcncnic, nas anics dc norrcr no
dia 15 dc novcnlro, ainda cnconira flcgo ara cscrcvcr
un rcsuno dc scus rincios cdagogicos, iranscriios
nouiro caiulo dcsic iralalIo, c alvo dc concniarios.
Concnius norrc ccrcado or faniliarcs c anigos,
con aura dc saniidadc, c c sculiado nuna cqucna
igrcja cn Naardcn, ondc foi consirudo scu nausolcu.
Confornc Covcllo (1991}, cn 1956 a Confcrcncia
Inicrnacional da UNESCO rcalizada cn Nova DclIi
dclilcra a ullicaao das olras dc Concnius c o aonia
cono un dos rinciros roagadorcs das idcias quc
insiraran a UNESCO or ocasiao dc sua fundaao.
2.2 Principais Obras
Cono auior dc livros c anflcios, Concnius foi
infaiigavcl c nuiio vcrsaiil cn naicria dc assunios. Os
38
csquisadorcs cosiunan classificar as olras
concnianas cn ircs caicgorias. a} as quc iraian
cclusivancnic dc rincios cducacionais; l} ouiras quc
iraian dc rccursos auiliarcs ara a insiruao na sala
dc aula; c c} as olras nisias, nas quais sc inclucn as
rcligiosas, cono scrncs, Iisiorias cclcsiasiicas,
Iinarios, caiccisnos, iraducs c iralalIos rofciicos.
Na oiniao dc Ely (1962} os icios dc Concnius
alrangcndo rincios dc nciodos, aiingiran
ciraordinaria oularidadc. Ja as suas rcconcndacs
curricularcs, cnlora dc alguna forna ciravaganics c
grandiosas, csiavan, orcn, cn Iarnonia con a nova
corrcnic dc rcforna no currculo. E conclui. Scu
csqucna gcral dc rcforna so cnconirou a nais fria
rcccao c foi raidancnic cnircguc ao csquccincnio"
Todos os csquisadorcs sao unanincs cn aoniar a
Dductu Mugnu ou A Gundc Dductcu, cono scndo sua
olra-rina c sua naior coniriluiao ara o cnsancnio
cducacional.
Enirc ianias olras Concnius cscrcvcu.
O uInto do nundo, lb2J
Dductcu cIccu, lb2?
Guu du cscou nutcnu, lbJU
Potu uIctu dus nguus, lbJl
Dductcu Mugnu (ucsuo utnu du Dductcu cIccu),
lbJl
Noussno nctodo dus nguus (lb4?)
O nundo ustudo (lb5l)
Ocu dductcu onnu uI unno lb2? ud lb5?
Consutu unucsu soIc o ncIouncnto dos
ncgcos Iununos (lb5?)
O uno du uz, lbb?
A ncu cosu ncccssuu(lbbS)
39
2.3 Ensinamentos
Ncsia colcianca dc cnsinancnios concnianos c facil
crcclcr a grandc rcocuaao do grandc ncsirc
noravio con a cducaao inicgral do Ioncn, a ariir dc
criana. Talvcz or icr sido duranic ioda a sua vida una
cssoa nsiica, icncnic a Dcus c rofundancnic
adniradora da naiurcza, dc ondc rocurava iirar os
ccnlos a scrcn alicados, Concnius nosira-sc cono
un cducador do iio quc Iojc sc cnquadraria cono un
noralisia.
Con cfciio, clc scnrc rocurou scr un rcfornador
social c nao acnas un cdagogo, ou icologo, scnrc
colocando a figura dc Dcus no ccniro dc iudo, aiiiudc
nao iao cnconiradia cnirc os cducadorcs
conicnorancos, nais ligados aos nodisnos, quc
nuiias vczcs nao assan dc coisas do assado
naquiadas, c arcscniadas cono novidadc.
Os cnsinancnios dc Concnius, ncsno con nais dc
400 anos dc cisicncia, ainda nao crdcran ioialncnic
a sua aiualidadc, da or quc valc a cna conIccc-los c,
cn nuiios casos, scgui-los risca ou rcciclando-os c
adaiando-os vida aiual.

Quando sc vc Monicssori (1965.13} dizcr.
Dcucnos dcsctu nu consccncu do cducudo o
ntccssc cus nuncstuocs dos cnoncnos
nutuus cn gcu, cuundo-o u unu u nutuczu c
u scnt u unsosu cxcctutuu dc todo uqucc quc
uguudu o csutudo dc unu cxccncu quc
cuou con cududo c cunIo
fica difcil nao acrcdiiar quc a olra dc Concnius
40
coniinua viva.
Vanos, cniao lclcr un ouco da sua salcdoria nos
cnsinancnios alaio, iodos iranscriios dc sua Dductcu
Mugnu.
ENSINAMENTOS DE COMENIUS
As Sugudus Esctuus nos cnsnun noduncntc
quc nuo Iu cunnIo nus ccuz uu cog u couuo
Iununu quc u coctu cducuuo du uucntudc.
(Concnus, l99?.2?)

Sc o ccso cuu u couuo do gcnco Iununo, c
ccso uzc-o soIctudo o nco dc unu utcntu c
udcntc cducuuo du uucntudc. (O. ct., 29)

Educu os oucns con suIcdou sgncu, udcnus,
ouc u quc suu unu scu cscuudu du couuo do
nundo; uuoccc uu quc gcnncn con gundc ccucu
us scncntcs dc Ioncstdudc quc nccs sc cncontun,
o nco dc cnsnuncntos c cxcnos custos c ussduos.
(O. ct., JU)

Gundc utc du uucntudc ccscc scn u dcudu
cducuuo, cono unu scuu quc nngucn cudu dc untu,
gu, odu c uzc ccscc Icn. Po cssc notuo,
IuItos c costuncs scuugcns c ndontos ucuIuun
cuucccndo cn todo o nundo. (O. ct., J2)

O quc sonos, uzcnos, cnsunos, dzcnos,
nucntunos, conIcccnos, ossunos c cono unu cscudu
con u quu, suIndo scnc nus, ucununos dcguus
nus utos, nus nuncu cIcgunos uo too. (O. ct., 44)

41
ucn unu o odc c u quczu nuo cncontuu ondc
sucu suu onc, ncsno quc ossuu todo o unucso.
ucn uncu dcnusudus Ionus nuo cuu sutscto
ncn quc scu udoudo o todo o unucso. ucn sc
cntcgu uos uzccs, o nus quc os scntdos sc
cngocn cn os dc dccus, tudo ucuIu sc consunndo,
c o dcsco sc uotu dc un oIcto uu outo. ucn ucu o
csto no cstudo du suIcdou nuncu cncontuu o n.
quunto nus souIc, tunto nus conccndcu quc utu
nuto o suIc. (O. ct., 45)

Tcs suo us cscccs dc udu uu cudu un dc ns c
tcs us noudus. o tco nutcno, u Tcu c o Ccu. Du
ncu sc cntu nu scgundu co nuscncnto; du
scgundu, nu tcccu cu notc c cu cssucuo; du
tcccu nuncu sc su, o todu u ctcndudc. Nu ncu
cccIcnos ucnus u udu, con nouncntos c scntdos
nccntcs; nu scgundu, u udu, o nouncnto, os scntdos,
con os ndos do ntcccto; nu tcccu, u cntudc
uIsoutu dc tudo. (O. ct., 4b-4?)

Entcndo o INSTHUAO todo conIccncnto dus
cosus, dus utcs c dus nguus; o COSTUMES, nuo s u
cocuo do conotuncnto cxtcno, nus o cquIo
ntcno c cxtcno dos nouncntos du unu; o HELIGIAO,
u ntcnu ucncuuo con quc o csto Iununo sc gu c
sc uncuu u dundudc sucnu. (O. ct., 55)

ucn ccc us cosus uguduucs us suuduucs c
too. E undu nus too c qucn, dcscundo sc Ioncn,
cudc nus dos onuncntos do Ioncn quc dc suu
csscncu. (O. ct., 5b)

Todo Ioncn nusccu con cuucdudc dc udqu u
42
ccncu dus cosus, untcs dc nus nudu oquc c nugcn
dc Dcus. (O. ct., 5S)

O Ioncn nudu cccIc do cxtco, nus s ccsu
cxund c dcscnuouc us cosus quc u tuz nctus cn
s, nostundo u nutuczu dc cudu unu. (O. ct., 59)

No Ioncn c nccntc o dcsco dc suIc c tunIcn dc
cncntu (c nuo ucnus dc suotu) os csoos quc sso
ncu. Tu u ucontccc nu ncu nuncu c nos
uconunIu o todu u udu. (O. ct., bU)

Os cxcnos dos uutoddutus nostun con nutu
cuczu quc o Ioncn, con u ocntuuo du nutuczu tudo
odc ucunu. (O. ct., bl)

Nosso cccIo, ou dc cnsuncntos, c con ustu
conuudo u ccu, soIc u quu suo ncssos os scos ou
con u quu sc nodun cstutuctus. Dc uto, ussn cono u
ccu quc, udutundo-sc u todus us onus, odc sc
usnudu c cusnudu dc todus us nuncus, tunIcn o
cccIo, uIungcndo us nugcns dc todus us cosus,
cccIc cn s o quc o unucso contcn. (O. ct., b2)

AI, cono sonos ccgos sc nuo cconIcccnos quc cstuo
cn ns us uzcs dc todu u Iunonu!. (O. ct., b5)

Nos nouncntos du unu, u odu ncu c u
uontudc; os csos quc u uzcn nouc-sc suo os dcscos c
os uctos quc u uzcn cndc uu un udo ou uu o
outo. O cscuo, quc uuncntu ou dnnu o nouncnto, c u
uzuo quc ncdc c dctcnnu o quc dcuc ucoIc ou do quc
dcuc ug, ondc c cn quc ncddu. Os outos nouncntos
du unu suo cono odus ncnocs quc scgucn u ncu.
43
Sc uos dcscos c uos uctos nuo o utIudo un cso
cxccssuuncntc gundc, c sc o cscuo, quc c u uzuo,
uuncntu ou dnnu os nouncntos con dsccnncnto,
s odcu scgu-sc Iunonu c o ucodo ccto dus
utudcs, ou scu, un cquIo conucncntc cntc uocs c
uxocs. (O. ct., bb)

E cosu toc c ncundu, snu cudcntc dc ngutduo,
nsst nu dcgcncuuo c csquccc u cgcncuuo!. (O.
ct., bS)

A nutuczu du us scncntcs du ccncu, du
Ioncstdudc, du cguo, nus nuo du u ccncu, u utudc,
u cguo; cstus suo udqudus ucnus con u ccc, con
o cstudo, con o csoo cssou. (O. ct., ?l)

A cducuuo c ncccssuu uu todos. (O. ct., ?5)

O quc suo os cos scn suIcdou, scnuo ocos
cngodudos con uco Os oIcs scn o conIccncnto
dus cosus o quc suo, scnuo Iuos dc cugu Un Ioncn
dc Ion usccto nus gnountc o quc c, scnuo un
uuguo dc Icu unugcn Ou cntuo, cono dssc
ugucn (Dgcncs Lucco), unu IunIu dc ouo con un
unIu dc cIunIo A qucn un du cuIcu conundu
outos, cono cs, nccs, nugstudos, ustocs c
doutocs du gcu, u cstcs, nus quc u nngucn, c
ncccssuu u cducuuo oundu du suIcdou, ussn
cono os guus ccsun tc os oIos tcnudos, c os
ntcctcs u nguu, u tonu ccsu sc cuuz dc tocu,
c u csudu dc cotu. Do ncsno nodo, os sdtos
ccsun sc unnudos, uu quc suIun oIcdccc con
udcncu os quc conundun con suIcdou. nuo o
oIguuo c con scu oIscquo, nus dc Ion gudo c o
44
uno u odcn. Isso oquc unu cutuu uconu dcuc sc
guudu cu uzuo, c nuo o nco dc gtos, cuccc,
uncudus c uquccs quc ugcn dc nodo dccntc ocndcn
u Dcus, quc nccs tunIcn oos suu nugcn c os
ussuntos Iununos cstuuo cIcos cono cstuo dc
uocncu c dcscontcntuncnto. Fquc cstuIcccdo, os,
quc u todos os quc nusccun Ioncns u cducuuo c
ncccssuu, uu quc scun Ioncns c nuo unnus
cozcs, nuo unnus Iutos, nuo uus ntcs. Scguc-sc
quc ugucn s cstuu ucnu dos outos sc o nus
cuudo quc os outos. (O. ct., ?5-?b)

No Ioncn c sdo c duudouo ucnus o quc o
uIsoudo nu ncu dudc. (O. ct., SU)

Puu ocntu c guu us cunus, suo nus tcs os
cxcnos do quc us cgus. sc ugo c cnsnudo u unu
cunu, ouco cu guuudo, nus sc o nostudo o quc os
outos uzcn, cu ogo os ntuu, scn ccsu dc
odcns. (O. ct., Sb)

Sc quscnos scu u Dcus, uo xno c ns
ncsnos, dcucnos tc cdudc cn cuuo u Dcus,
Ioncstdudc cn cuuo uo xno c ccncu cn cuuo u
ns ncsnos. (O. ct., 9S)

A utc dc cnsnu nuo cxgc nus quc unu dsosuo
tccncuncntc Icn ctu do tcno, dus cosus c do
nctodo. (O. ct., l2?)

uc tcsouo dc nstuuo conscguus sc u cudu Iou
ucndccs ncn quc scu un nco tcocnu dc unu
ccncu, unu ncu cgu dc ucuuo tccncu, unu
nuutuu ou unu nuxnu ccguntc (cosus quc,
45
cuuncntc, nuo cquccn csoo). (O. ct., l4J)

As cosus todus s utucn u uucntudc quundo
udcquudus u suu dudc c quundo us cxcuocs suo
nuto cuus c ntccuudus con ugunus uncndudcs ou
con ussuntos ncnos scos, nus scnc uuzucs. E
sso quc sgncu un o t uo uguduuc. (O. ct., l?U)

Fuctuu o cstudo do uuno qucn Ic nostu cono
usu nu udu cotdunu uquo quc cstu scndo cnsnudo.
(O. ct., lSU)

A cscou tcn u nssuo dc ocuu os oucns s con
cosus scus. (O. ct., lS5)

Po quc uugu cntc onocs dccntcs soIc us
cosus quundo sc Iuscu conIccc o quc suo us cosus
cuncntc. (O. ct., l9U)

O Ioncn nstudo con unduncnto c cono unu
uuoc quc sc sustcntu con us us uzcs c u u
nu; o sso, cstuu scnc ugooso (uus, cu nus
oIusto u cudu du quc ussu) ucdcuntc, c oduz ocs
c utos. (O. ct., l92)

Tudo o quc sc cnsnu dcuc sc consodudo o uzocs
quc nuo cntun dudus ncn csquccncntos. (O. ct.,
l9b)

Dc tudo o quc sc ucndc, c ccso Iuscu ogo u
utdudc, uu nuo ucndc nudu dc nt. (O. ct.,
l9S)

Instuuo nuncu cIcguu u sc cuncntc sdu sc
46
nuo sc nsttucn cctocs c cxcccos, cqcntcs c
Icn ctos. (O. ct., l99)

E ncIo tc no Ioso unu nocdu dc ouo quc ccn dc
cIunIo. (O. ct., 22l)

Dcucn sc Iundos dus cscous todos os uutocs quc
cnsnun s uuuus, scn du u conIccc nudu dc t.
(O. ct., 22J)

O uzo cocto ucccu dus cosus c o ucdudco
unduncnto dc todus us utudcs. (O. ct., 2b4)

O tstc uco do cgosno c csttuncntc cuconudo
con u nutuczu coutu quc uz dcscu ucnus o
oucto o, scn utcntu os outos. (O. ct., 2b?)

E ccso nuntc os Ios ongc dus nus conunIus
uu quc nuo scun o cus coondos. (O. ct., 2b9)

Antcs dc nus nudu, uccdto quc todos concodun
quc u dscnu dcuc sc cxccdu contu qucn cu, nus
nuo oquc cou (o quc o cto, cto cstu), nus uu quc
nuo cc nus. Potunto, dcuc sc cxccdu scn uxocs,
scn u, scn do, nus con sncdudc c snccdudc,
dc tu nodo quc ncsno uqucc u qucn o ucudu
cccIu quc c uu scu Icn c quc c dtudu co ucto
utcno dc qucn tcn u csonsuIdudc dc guu-o;
ussn, odcu cccIc-u con o ncsno csto con quc sc
tonu un cncdo unugo ccctudo co ncdco. (O. ct.,
Jll-Jl2)

ucn gnou o scu o nu dcc nuo cudu; qucn
nuo scntc u do nuo gcnc; qucn nuo cccIc o cgo nuo
47
cstcnccc ncn quundo cstu soIc o uIsno ou o
ccco; ussn, nuo csuntu quc nuo sc cocuc
uqucc quc nuo notu us dcsodcns quc ugcn o gcnco
Iununo. (O. ct., 25)

Nudu c nus dc do quc cdc os IuItos
udqudos (o IuIto dc uto c unu scgundu nutuczu, c tu
odcs cxusu u nutuczu u ou, nus cu scnc
ctonu), c gco quc nudu c nus dc quc ccducu un
Ioncn quc cccIcu cducuuo un; dcos quc u uuoc
ccsccu, scu cu utu ou Iuxu, con os unos cstcudos ou
cuuos, unu ucz udutu ussn cnunccc c nuo sc dcxu
nodcu. (O. ct., 29)

Sc quscnos gcus, cstudos c unus Icn
ogunzudos c ocsccntcs, untcs dc nus nudu
onIunos cn odcn us cscous, uzcndo-us ocscc,
uu quc sc toncn cuncntc ous dc Ioncns c uucos
dc Ioncns dc gcu, cstudo c unu; s ussn
ucunucnos nossos ns, c nuo dc outo nodo. (O. ct.,
J4)

ucn nos dcu u uontudc nos uu utng o oIctuo. c
o quc dcucnos cd u nsccdu dunu c cscu con
conunu. (O. ct., J9)

Todos os quc tcn u tucu dc onu Ioncns dcucn
cducu-os dc tu onu quc uuun cnIudos dc suu
dgndudc c dc suu cxcccncu. quc ocucn, os,
ocntu scus csoos uu cssc sucno n. (O. ct.,
42)

Tudo cxstc cn unuo do Ioncn, ncusuc o tcno.
Po sso, nuo scu conccddo uo nundo unu duuuo
48
nuo quc u ncccssuu uu conctu o nnco dos
cctos. (O. ct., 5l)

Assn cono c ccto quc o tcno tunscodo no tco
nutcno c unu cuuuo uu u udu no coo, tunIcn
o tcno tunscodo no coo c cuuuo uu u udu
quc duu contnududc u udu cscntc c duuu o todu
u ctcndudc. Hcn-uucntuudo uqucc quc su do tco
nutcno con os ncnIos Icn onudos; n uczcs Icn-
uucntuudos uqucc quc dcxu cstu udu con u unu
nu. (O. ct., 52)

Sc ossc conccddo uo Ioncn n unos, duuntc os
quus, udqundo scnc nouos conIccncntos, cc
ussussc dc un conIccncnto u outo, undu ussn tcu
nouos oIctos uu conIccc, tu c u ncxuuuc
cuucdudc du ncntc Iununu, quc no conIccncnto c
cono un uIsno. (O. ct., 59)

Dcucnos udnu o cscIo du suIcdou dc Dcus,
quc oIou dc tu nodo quc u nussu nuo nuto gundc do
cccIo ossc succntc uu cccIc nIucs c nIucs
dc nugcns. (O. ct., bJ)

AIstcnIuno-nos dc ntu u guu dc Dcus, os Ec
cstu onto u dcunu-u soIc ns con odgududc.
(O. ct., b9)

Nngucn cudc cuncntc dc sc Ioncn sc nuo tuc
ucnddo u conotu-sc cono Ioncn, ou scu, sc nuo
tuc sdo onudo nus cosus quc uzcn o Ioncn. (O.
ct., ?l-?2)

A cducuuo dcucu sc ncudu nuto ccdo, oquc nu
49
udu nuo s sc dcuc ucndc, cono tunIcn ug.
Conucn, os, nstunos-nos o nus dccssu ossuc
soIc o quc sc dcuc uzc nu udu uu quc nuo nos
ucontcu tc dc uIundonu-u untcs dc tcnos ucnddo u
conotu-nos. (O. ct., ?S)

O Ioncn quc o todu u udu tcn nntus cosus
uu conIccc, cxcncntu c uzc, dcuc uI u tcno
os scus scntdos u contcnuuo dus cosus. (O. ct., ?S)

Puu quc o Ioncn ossu sc onudo uu u
Iunundudc, Dcus Ic conccdcu os unos du uucntudc,
duuntc os quus c ncuuz dc uzc outus cosus, tcndo
condocs ucnus dc sc onu. (O. ct., SU)

E nuto cgoso dcxu dc nund no Ioncn, dcsdc
o Ico, cgus suutucs dc udu. (O. ct., Sl)

En nco ugu, todo o Ioncn nusccu uu o
ncsno n ncu, o dc sc Ioncn, ou scu, cutuu
uconu scnIou dus outus cutuus, nugcn nuncstu
dc scu cudo. Potunto, todos quuntos ocn
dcuduncntc nstudos nus ctus, nus utudcs c nu
cguo dcucn tonu-sc cuuzcs dc cuu u udu cscntc
dc nodo t c dc cuu-sc dgnuncntc uu u udu
utuu. (O. ct., S9)

A csscncu du unu c conostu o tcs ucududcs
(quc cocsondcn u Tndudc ncudu). ntcccto,
uontudc c ncnu. O ntcccto ucu-sc u oIscuuuo du
ducsdudc dos oIctos (utc us cqucnssnus nncus).
A uontudc ouc u ouo, ou scu, u cscoIu dus cosus
ocuus c u ccuo dus nocuus. A ncnu ctcn uu
uso utuo us cosus quc untcs ocuuun o ntcccto c u
50
uontudc, ccodundo u unu u suu dccndcncu dc Dcus c
suus nssocs. soI cssc usccto, cIunu-sc tunIcn
consccncu. Puu quc cssus ucududcs ossun cun
Icn u suu tucu, c ncccssuo nstu-us nus cosus quc
unnun o ntcccto, dgcn u uontudc, cstnuun u
consccncu. uu quc o ntcccto conIcu con ugudczu, u
uontudc cscoIu scn cos c u consccncu unscc o
consugu tudo u Dcus. Potunto, ussn cono cssus
ucududcs (ntcccto, uontudc c consccncu), o
consttucn unu s unu, nuo odcn sc scuudus,
tunIcn os tcs onuncntos du unu (nstuuo, utudc c
cdudc) nuo dcucn sc scuudos. (O. ct., 9?)

Vuos dcscos. os dus ussudos nuo uotuuo.
NcnIun dc ns, u cntundo cn unos, uotuu u sc oucn,
uu odc ucndc u cuu u udu dc nodo nus donco.
s nos cstu unu cosu, dc unu s cosu sonos cuuzcs,
quc c uudu nossos stcos nu ncddu do ossuc;
ussn, dcnonstundo os cos cn quc nossos ccctocs
nos unuun, nostucnos o cunnIo uu cutu-os.
(O. ct., lUS)

Nuo sc uz un ncco con quuquc nudcu, dzcn
uguns; cu csondo quc dc quuquc Ioncn sc uz un
Ioncn, dcsdc quc nuo Iuu couuo. (O. ct., llJ)

Dcus qus conccdc-nos ucnus o tcno quc
consdcou succntc u cuuuo dc unu udu ncIo.
Puu cssc n, u udu c succntcncntc ongu, sc
souIcnos uzc Ion uso. (O. ct., lJJ)

Dcus qus quc us cosus uu o nosso uso osscn
nutus c dccntcs, uu quc nutus scun us cosus cn
quc nos cncnIunos, cxcctunos c nstunos. (O. ct.,
51
lJJ)

ucn tuIuIu con dcstczu c uxuo, suIcndo o quc,
ondc, quundo c cono c ncccssuo uzc c dcxu dc uzc,
nuo tcu dcscngunos. No cntunto, c ucdudc quc us uczcs
utc os nus cxccntcs nuo oItcn csutudos (os uu o
Ioncn c quusc nossuc cuzu tudo con tu ccsuo
quc nuo Ic cscuc ugun co dc un nodo ou dc outo),
nus uqu nuo nos ocuunos du ccu ou do ucuso,
ocn du utc, ou scu, do nodo cono c ossuc cucn
os ucdcntcs. (O. ct., l4b)

A cunu nuo odc sc nstudu cnquunto c cqucnu
dcnus, oquc u uz du ntcgcncu undu cstu
csconddu. Instu o Ioncn nu ucIcc c tudo dcnus,
os u ntcgcncu c u ncnu concun u ucccc; nu
dudc nuduu sso c dc oquc c tuIuIoso cun us
ous du ncntc, quc cstuo dscsus nus uuus
ocuuocs. Potunto, sso dcuc sc cto nu uucntudc,
quundo o ugo du udu c du ncntc cstu cn usccnsuo.
ncssc noncnto, todus us ucududcs cstuo ccsccndo c
unundo uzcs oundus. (O. ct., l4S)
52

3 33 3
DidacticaMagna, DidacticaMagna, DidacticaMagna, DidacticaMagna,
aobra aobra aobra aobra- -- -primaanalisada primaanalisada primaanalisada primaanalisada

3.1 Prolegmenos
No scculo XVII, nuiios ascs assaran noncnios
difccis dcvido a qucsics oliicas cujas conscqucncias
foran lasianic danosas aos inicrcsscs cducacionais. Na
Inglaicrra, or ccnlo, una icrrvcl gucrra civil dciou
a naioria das cscolas no nais conlcio dcscrcdiio. O
dcsnando foi dc iananIa soric quc lcvou Filoulci
(1951.9} a afirnar quc naquclc as larlciros c
aouguciros fizcran foriuna nanicndo cscolas", orquc
os dirciorcs rcfcriran dciar o caninIo cducacional
alcrio ara os avcniurciros.
Tal siiuaao, ianlcn conun cn ouiros ascs
curocus, gcrou un cnornc dcscsinulo ao csiudo or
aric dos filIos dos nolrcs, a onio dc, consoanic
salicniou Parncniicr ciiado or Filoulci (1951.9} un
nolrc cIcgou ao cunulo dc dizcr, cn franco csiado dc
dcscscro.
Juo quc untcs dc uzc dc ncu Io un ncstc-
cscou, o cnocuu. Fuzc cssou u Iuznu,
cntcndc dc cuudus, cuu Icn o ucuo c udcstu-
o, cs o quc usscntu Icn u Io dc gcnt-Ioncn.
uunto uo suIc quc sc Iuscu nos uos, dcuc-sc
dcxu uos uudos
53
Por isso, nao c scn razao quc Canli (1999.280}
cvoca o nonc dc Concnius cono forna dc icniar
conrccndcr o quc csiava aconicccndo no VclIo Mundo,
quando diz.
Puu conccndc o sccuo XVII c todus us suus
otcncududcs c contudocs c t c ootuno
ut dc Concnus c do scu nodco dc cducuuo
unucsu quc uco ncdu ccocuncntc ccncu,
Istu c utou soIc un cnsuncnto otcncntc
ognu c, uo ncsno tcno, co dc ussudo c
cucgudo dc utuo.
No scculo XVII, cono dccorrcncia do Iunanisno,
quc significava, raiicancnic, una sada s
ossililidadcs Iunanas ara soluao dos rollcnas do
Ioncn c una cscaada ou rccusa ara luscar cssa
soluao no nilagrc, ou scja, fora da naiurcza, a dcduao
ccrincnial iria afirnar-sc cono o grandc rccurso do
Ioncn ara, airavcs da conrccnsao c do
rclacionancnio das coisas c dos agcnics naiurais, icniar
dirigir a naiurcza cn scu rorio lcncfcio. Foran fciias
inuncras icniaiivas con a Fsica, a Qunica, a Mccanica
Cclcsic, a Mcdicina, a Cconciria.
Francis Dacon, cnlora oiinisia dcnais, soulc ionar
conscicncia do cnsancnio dc sua coca c,
inicrrciando-o conscguiu difundir as lascs dc un
grandc c rofundo novincnio dc idcias c raiicas quc
scrian largancnic uiilizadas nos scculos scguinics,
inrinindo una oricniaao ncnos fornalisia c nais
concrcia c Iunana ao cnsancnio cdagogico c aos
roccssos dc insiruao cscolar. Nao foi roriancnic o
criador do nciodo cicnifico, nas soulc fornula-lo c
divulga-lo. Dcu dcsiaquc ao csiudo da naiurcza cono
54
lasc cn iodo o rogrcsso cicnifico, calcando cssc
csiudo a ariir dc olscrvacs c da ccricncia, ois o
csiudo dos faios scria o conco do rogrcsso dc cnsar.
Fcafirnou o csriio rcnasccniisia no donnio da
cicncia, rccusando ioda auioridadc cn favor da csquisa
livrc. Cono rcsuliado, ao iraiar do avano dos csiudos c
da arcndizagcn, icvc dc alandonar os dcfciios
cscolarcs do scu icno, inclusivc a arcndizagcn fornal
c vcrlal do Iunanisno csirciio, csiinulando a inclusao
do conIccincnio cicnifico nos rogranas cscolarcs,
aconanIado dc facilidadcs dc csquisa c raiica.
Dciou alcrio o caninIo ara Wolfgang Failc icniar
a rincira fornulaao do quc, cn Iisioria da cducaao,
sc convcncionar cIanar dc rcalisno scnsorial" c quc sc
caracicrizava, rinordialncnic, clo osiulado dc quc o
conIccincnio das coisas concrcias dcvcria rcvalcccr
cn rclaao ao csiudo dc alavras a rcsciio das coisas.
Enirc ianias rcgras rcfornuladas or Failc ncrcccn
dcsiaquc as scguinics. a rocura da ordcn naiural ara
scgui-la; o cnsino dc una coisa dc cada vcz c dc nancira
calal; rcciiao aic sc garaniir o donnio cnsinado; uso
da lngua naicrna ara iodo o cnsino, inclusivc ara as
clicacs no cnsino das lnguas csirangciras;
discilina scn violcncia; nada dc ncnorizaao c nuiias
crgunias c conrccnsao; unifornidadc didaiica c dc
naicrial dc cnsino; sulsiiiuiao da auioridadc cla
ccricncia c a csquisa individual.
Tudo isso scria dcois rcfornulado dc nodo
sisicnaiico, scrvindo cono cnlriao dc quasc ioda a
icoria cducacional dos scculos scguinics, noiadancnic
os XVIII c XIX, or Concnius.
Mas, sc a influcncia dc Concnius iria scr dccisiva
ara ioda a cdagogia osicrior, c lon nao csqucccr a
55
grandc coniriluiao quc clc cnconirou nos iralalIos dc
Loclc, lasico no quc diz rcsciio aos osicriorcs
rogrcssos da sicologia da inicligcncia c do
conIccincnio, cuja conclusao c a dc quc o
conIccincnio consisic solrciudo cn csialclcccr
rclacs cnirc crcccs. E ianlcn, vcndo quc a
cducaao, ncnos ou nais do quc o arnazcnancnio dc
infornacs c conIccincnios, scria a aquisiao dc
cquiancnios dc Ialiios, confornc a scguinic ordcn dc
valorcs. saudc, viriudc, salcdoria, scrcnidadc c
arcndizagcn ncnial, scndo quc csia consisiiria acnas
cn arcndcr a cnsar c a usar a razao, c nao cn
infornacs dc conIccincnios diiados ou ja adquiridos.
Valc rcssaliar, ois, quc, scn cssa noiavcl
coniriluiao dc Loclc, cnlora Lcif, Fusiin (1968.7}
icnIan diio quc a conccao cdagogica dc Loclc nao
icn a largucza dc Concnius c o conirasic c vivo, c lcn
significaiivo", a Didacia Magna dc Concnius ialvcz nao
iivcssc alcanado a rccrcussao quc conscguiu. Isio
orquc, a olra dc Loclc, cnlora dirciancnic
rclacionada con a cdagogia concninana, quc
rcousava na graduaao do cnsino, dc acordo con a
naiurcza da criana, conlciou-a c iornou-a viavcl.
Doavcniura (1987.19} discorrcndo solrc a cducaao
aonia quc cla.
Dcuc onouc u onuuo do Ioncn, do cduduo
c do oduto dc Icns c scuos. O oIctuo du
uuo cducutuu c o Ioncn cn suu totududc.
Fonu o Ioncn co dcscnuouncnto dc suu
csonududc c dc scus tucntos.
Cono sc odcra vcr no dccorrcr dcsic caiulo cssc ja
cra o idcal do nodclo dc cducaao dc Concnius no
56
scculo XVII, o quc vcn nosirar o scu conoriancnio dc
cducador dc vanguarda, scnrc anicnado con a
cvoluao.
Para Casarin (1994.66} o cnsino c o nuclco do
cnsancnio didaiico-cdagogico dc Concnius".
3.2 A Pedagogia de Comenius
Ncsia iralalIo, ara cosiao do nodclo cdagogico
concniano scrao uiilizados os irccIos nais significaiivos
dc sua olra-rina Dductcu Mugnu, aqui iranscriios da
cdiao iialiana dc Maria Faiiori, iraduzida ara o
oriugucs or Ivonc CasiilIo Dcncdciii, cdiiada or
Mariins Fonics Ediiorcs, Sao Paulo, 1997, 390 .,
aconanIados dos concniarios c analiscs dc alguns
csiudiosos c do auior dcsic iralalIo.
DIDACTICA MAGNA
A Dductcu Mugnu foi cdiiada cla rincira vcz na
Ocu Dductcu Onnu, cn Ansicrda, 1657. Era a
iraduao laiina da Dductcu tcIccu. Concnius dccidiu
cla vcrsao laiina c cn razao do acl nais anlo quc
cla assuniria, alicrou varias dc suas arics,
cagcradancnic ligadas siiuaao oliica coniingcnic,
c dciou dc ofcrccc-la naao locnia, assando a
dcdica-la a iodos os quc rcsidcn os dcsiinos
Iunanos, aos ninisiros dc Esiado, aos asiorcs das
Igrcjas, aos dirciorcs das cscolas, aos ais c aos
rccciorcs dos jovcns". Fccscrcvcu c nudou alguns
caiulos ara iorna-los nais conaivcis con as idcias
ansoficas quc clc vinIa clalorando.
Concnius sulncicu o nanuscriio da iraduao laiina
lciiura dc varias cssoas. A una dclas, o Iisioriador
57
JoacIin Hulncr, cdiu, cn csccial, un arcccr iccnico
solrc a ullicaao.
Hulncr foi crucl. arcscniou un cicnso c ninucioso
arcccr, no qual sc nanifcsia ioialncnic conirario
ullicaao, c isio ao quc iudo indica fcz Concnius
rciardar a sua ullicaao.
Enirc ianios irccIos dc ncnosrczo inuiados ao
iralalIo dc Concnius, dissc Hulncr.
A oIu, du onu cono cstu, ncn ncsno cstu
ontu uu sc uIcudu.(...) Con cccncu uo
ncto du u oIu, consdco quc u nuou
dus cssous cuu tudu con u dsccuncu
cntc o ttuo, dcnusudo cnIountc, c todo o
cstuntc du oIu. Dc uto, cstu tuo dstuntc dc
cnsnu u utc dc cnsnu u todos quc utc o
noncnto scquc nc ucccu cstu dcndo o quc
sgncu cuncntc cnsnu, c no quc o cnsno
dcc dus outus uocs quc, soIctudo o nco du
uuuu, suo cxccdus cn oucto do Ioncn co
Ioncn. Muto ncnos o nostudo dc quc nodo
ugucn odc cnsnu du ncIo nuncu ossuc
ugo u ugucn. Cono sc todu u utc dc cnsnu
cstucssc csttu ucnus us cscous, cono sc ou
dcus cssu utc nuo tucssc ncnIunu outu
utdudc nu udu Iununu; cono sc o cgudo no
tcno, o scnudo nu cu ctc., nuo cnsnusscn u
scus ouuntcs tunto quunto o cdugogo nu cscou.
(...) Dc quc scuc u cxtcnu ccu dos doccntcs
uu cnsnu, sc us cssnus cs du cscou nuo
cntcn quc scu usudu (...) uu u uuntugcn dc
os nccs nuncucn uu uso cscou c
dcstnuun utssnos suuos uos doccntcs c uos
dsccntcs, sc nuo tcn u cuucdudc dc onugu
58
cs con us quus oIgucn os dos u
dcscncnIucn suus unocs, sc u uguncu
cxstcntc nus cscous s scuc uu uncntu suI-
ctcuncntc os cos A tuu oIu guudu
oundo scnco u cscto dc todus cssus
qucstocs. Pos Icn, udntdo o co do ttuo, quc
odcu sc ucncntc cogdo c suIsttudo o
un ttuo nus nodcsto, undu ussn nuo cstuun
cogdus us nccocs c os dcctos nccntcs
uo o ussunto. Mcsno u tucu dos doutocs,
ou c ou dc todo o uo, c ouqussno
cxcudu, scndo o sso unu tcncdudc ousu
uzc tudo o quc sc scguc ucnus con uns oucos
ccctos. Nuo suo oucus us utcs cccntcs uos
dcuccs dccs quc suo tutudus con cuundudc. us
outus suo cxostus o nco dc sncs ccctos,
c nuo o conscIos c nstuocs ccsus. Todos
csscs dcctos, o outo udo, nuo suo
concnsudos cus nutus cosus sucuus quc,
uus, os tonun undu nus cnudonIos.
(Concnus, l99?.5-?)
Dianic dcssas criicas, rofundancnic alorrccido,
Concnius quc anics cnsava nuna cdiao da Ddutcu
rovavclncnic anics dc 1638, csquccc o rojcio duranic
duas dccadas. Mas dcu rcsosia a Hulncr c aos dcnais
criicos a qucn cnviou coias dc sua olra.
Esccialncnic a Hulncr, con qucn, alias, coniinuara
nanicndo rclacs dc anizadc c colaloraao, cscrcvcu.
A oIu dcucu, uo contuo, ncu-sc con u
dcnuo dc Ddutcu c cnsnu u utc dc cnsnu
cn s, c nudu nus. Hcsondo, nco, quc
uqucus cosus nuo oun csctus uu os suIos,
59
nus uu dcsctu du ctugu gcu do sono
oundo do ouo. otunto, nuo odun sc
ncudus scn o cdo du cxccncu.(...)
Poondo-nc u cnsnu tudo, ccsc nostu o
todo, nuo u utc, c u cstutuu dcuu concu
cus nus oundus, nutuucs Iuscs. (O. ct., S)
Finaliza, cnfaiico. Nao nudo nada, a Dductcu
Mugnu conca clo fin uliino do Ioncn c, dcscriado
nclc o dcscjo dc sua uliina crfciao, o conduz or ncio
dc iodos os graus inicrncdiarios, aic a surcna fruiao
dc scu dcscjo". (O. cii., 8}
E a olra foi rcalncnic ullicada confornc clc Iavia
idcalizado. E conca assin. (OIscuuuo.uu ncIo
dcntcuuo os tccIos tunsctos tcuncntc du
Didaciica Magna scuo douuuntc ucscntudos cn
tuco}.

Dductcu Mugnu quc nostu u utc unucsu dc
cnsnu tudo u todos, ou scu, o nodo ccto c cxcccntc
uu cu cn todus us conundudcs, cdudcs ou uucos
dc quuquc cno cstuo cscous tus quc u uucntudc dos
dos scxos, scn cxcu nngucn, ossu cccIc unu
onuuo cn ctus, sc unoudu nos costuncs,
cducudu uu u cdudc c, ussn, nos unos du ncu
uucntudc, cccIu u nstuuo soIc tudo o quc c du udu
cscntc c utuu, dc nuncu sntctcu, uguduuc c
sdu. Os ncos dc tudo o quc sc uconscIu uqu suo
cxtudos du u nutuczu dus cosus; u ucdudc c
dcnonstudu utuucs dc cxcnos uucos dus utcs
nccuncus u odcn dos cstudos c dsostu scgundo unos,
ncscs, dus, Ious; o cunnIo, cnn, uc c scguo, c
nostudo uu o cssus cosus cn utcu con Ion cxto.
uc u ou c ou du nossu ddutcu scun. Iuscu c
60
cncontu un nctodo uu quc os doccntcs cnsncn
ncnos c os dsccntcs ucndun nus; quc nus cscous
Iuu ncnos conucsu, ncnos cnudo c tuIuIos ntcs,
nus tcno uc, nus ucgu c nus oucto, quc nu
cIcu cstu Iuu ncnos tcuus, ncnos conusuo,
ncnos dsscnsocs, nus uz, nus odcn, nus uz c
tunqdudc". (O. cii.,1997.11-12}.

Aos Le11ores

Ddutcu sgncu utc dc cnsnu. dc nuo nuto tcno
u cstu utc Ioncns ustcs tcn-sc cncnIudo cn
cstudu cssu utc o scntcn conuxuo do tuIuIo dc
Sso cuzudo cos cscoucs; dccntcs us tcntutuus,
dccntcs os csutudos.
Aguns suun cn Iuscu dc concndos uu cnsnu
nus ucncntc ucnus cstu ou uqucu nguu; outos
tcntuun cunnIos nus udos uu odc cnsnu cstu
ou uqucu ccncu ou utc. Outos Iuscuun outus cosus.
uusc todos oIuun con oIscuuocs cxtnsccus,
cxtudus dc unu utcu dcnusudo succu, ou, cono
sc dz, u ostco.
Ns ousunos onctc unu Dductcu Mugnu, ou scu,
unu utc unucsu dc cnsnu tudo u todos; dc cnsnu dc
nodo ccto, uu oItc csutudos; dc cnsnu dc nodo
uc, otunto, scn quc doccntcs c dsccntcs sc nocstcn
ou cnudcn, nus uo contuo, tcnIun gundc ucgu; dc
cnsnu dc nodo sdo, nuo succuncntc, dc quuquc
nuncu, nus uu conduz u ucdudcu cutuu, uos
Ions costuncs, u unu cdudc nus oundu.
Fnuncntc, dcnonstunos cssus cosus u o, utndo
du u nutuczu nutuuc dus cosus, cono sc
zcsscnos Iotu dc unu ontc uuu cgutos ccncs, quc
unsscn dcos nun nco o uu consttu unu utc
unucsu, u n dc undu cscous unucsus.
61
Potunto, suo gundcs us cosus onctdus, quc
dcucn sc udcntcncntc dcscudus. no cntunto, cuco
con cuczu quc u uguns ucccuo sonIos, c nuo
cxosocs dc utos concctos".(O. cii., 13-14}
(...} Ensnu u utc dus utcs c, otunto, tucu uduu
quc cquc uzo utcnto nuo dc un s Ioncn, nus dc
nutos, oquc nngucn odc sc tuo utudo quc nuo Ic
cscucn nutus cosus." (O. cii.,15}
(...}Estu utc dc cnsnu c dc ucndc, no guu dc
ccuo u quc ugou, uo quc uccc, quc uu-sc, o cn
gundc utc dcsconIccdu nos sccuos ussudos. o
sso, no nundo dus ctus c dus cscous scnc sc
ucunuuun cunscus c cnudo, ncctczus c uIus,
cos c nccocs , uzuo cu quu soncntc os dotudos
dc cngcnIo suco odun uucntuu-sc cn Iuscu dc
unu nstuuo nus sdu" (O. cii., 15-16}
Ncsia ooriunidadc, Concnius faz una criica
cscola dc sua coca c aos nciodos usados aic cniao
ara cnsinar as lnguas c as arics, acrcsccniando,
cnircianio, quc, or olra dc Dcus, surgiu una lciadc
dc luninarcs fornada or cdagogos c icologos alcnaos,
c a ciia os noncs dc Failc, Lulin, Hclwig, Fiiicr, Dodin,
Claun, Vogcl, Wolfsiirn c aquclc quc scgundo clc dcvcria
scr ciiado cn rinciro lugar. J. V. Andrcac quc cn scus
uucos csctos dcnuncou dc nodo nconun os nucs du
gcu c dos Estudos, ussn cono os dus cscous,
ndcundo cncdos uu uquccs c uu cstus". (O. cii.,
16}. Concnius ianlcn ciia o nonc do franccs J. C.
Frcy, quc ullicou cn 1629 un loa didaiica.
Elc conia quc dcscjando olicr naiorcs infornacs
ara claloraao do scu rojcio cdagogico, cscrcvc ara
varias cssoas, nas isso icrninou scndo cn vao, scja
orquc nuiios nao quiscran colalorar c ouiras orquc o
62
Corrcio nao cnconirou os dcsiinaiarios das
corrcsondcncias cnviadas.
Fcssalia, iodavia, a aicnao discnsada clo
fanosssino J. V. Andrcac, quc anavclncnic rcsondcu
dizcndo quc Concnius dcvia dar coniinuidadc a sua
nissao, csiinulando-o a ousar algo ncsic scniido.
Assin, diz Concnius. cstnuudo, ncu csto
concou u cct con nus cqcncu soIc cssus
cosus, utc quc o otssno dcsco do Icn Ico nc
cuou u ntcntu cssu cncsu (o octo cduggco)
dcsdc us suus unduocs". (O. cii., 17}
Scu nodclo dc cscola rcvia una cscola ondc us
ncntcs dos dsccntcs scun unnudus co ugo do
suIc uu cnctu ucncntc todus us cosus sccctus c
nuncstus, ondc os cstos c suus uxocs scun
cncunnIudos uu u Iunonu unucsu dus utudcs,
ondc os couocs udun dc uno cu dundudc, dc tu
nodo quc nsso sc ncIcn c todos os quc scun
nundudos us cscous cstus uu sccn cducudos nu
ucdudcu suIcdou u sc IuItucn uqu u udu cccstc.
Nunu uuuu, ondc todos ucndun totuncntc tudo".
(O. cii., 55}
Esclarcccndo quc us Sugudus Esctuus nos
cnsnun noduncntc quc nuo Iu cunnIo nus ccuz
uu cog u couuo Iununu quc u coctu cducuuo
du uucntudc" (O. cii., 27} Concnius lcva frcnic o scu
rojcio, iodo clc insirado nos cnsinancnios das
Sagradas Escriiuras c nos ccnlos da Mac Naiurcza
quc clc ianio calia, a onio dc afirnar. con u
ocntuuo du nutuczu, o Ioncn tudo odc ucunu".
(O. cii., 61}
Fcfcrindo-sc uiilidadc da aric didaiica, Concnius
indaga a qucn inicrcssa quc a didaiica scja lcn
63
fundancniada, c rcsondc.
J. Aos Po1s. utc Ioc u nuou dccs nuo suIu con
cctczu o quc cscu uu os Ios. Contutuuun
ccctocs, cccuuun-nos dc uuocs, uduuuun-nos con
cscntcs, us uczcs os suIsttuun, con cqcncu
nutncntc, scn un nnno dc csutudo. Mus, unu ucz
quc o nctodo dc cnsno tcnIu utngdo nuuc cctczu,
oItc-sc-u scnc con u uudu dc Dcus o csutudo
cscudo.
2. Aos Preoep1ores. dcstcs, u nuou scnc gnoou
u utc dc cnsnu; o sso, uu cun con scu dcuc,
consunun-sc c cxuuun suus ous cn dgcntc
utududc; ou cntuo nuduuun dc nctodo, ocuundo
oItc csutudos o cstc ou uqucc cunnIo, nuncu scn
un uIoccdo gusto dc tcno c cncgu.
S. Aos s1udon1es. quc scuo conduzdos scn
dcududc, scn cnudo, scn gtos c uncudus,
utcuncntc Incundo c ductndo-sc, uos nus
ccuudos guus do suIc.
4.
As soo1os
. con un nctodo nus ccuz, nuo s
odcuo nuntc-sc cn cnu ocsccncu cono tunIcn
ncIou ndcnduncntc. Tonu-sc-uo unu
Incudcu, ucdudcus cusus dc dccus c dc
utuocs. E quundo (guus u nuIdudc do nctodo)
cudu uuno sc tonu douto (do guu suco ou nco),
os cstudos nuo odcuo dcxu dc oscu ncn utuuo
cssous utus u dg us cscous.
S. Aos s1odos. scgundo o ctudo tcstcnunIo dc
Ccco. Con cstc concodu Dgcncs, o Ptugco
(ncnconudo o J. dc StIo). uu o unduncnto dc
todos os Estudos A cducuuo dos oucns. As udcus quc
nuo suo Icn cutuudus nuncu oduzcn Ions utos.
t. A 1gre]o. oquc soncntc cscous Icn
64
unduncntudus odcuo cutu quc u gcu utcn
doutocs nstudos c u cstcs, dscuos cuuzcs.
?. Fnuncntc c dc ntccssc do CEU quc us cscous
scun conudus uu onouc u cducuuo doncu c
unucsu dus unus. o sso, nuo c dc csuntu quc o
ugo du uz dunu ctc con nuo ucdudc dus tcuus
todos uquccs quc o son du tonIctu dunu nuo o cuuz
dc dcsctu. (...} (O. cii., 37-38}
Un onio foric na cdagogia concniana c quando clc
diz quc o Ioncn ara scr Ioncn rccisa scr fornado, c
quc ningucn cuidc scr rcalncnic Ioncn sc nao iivcr
arcndido a conoriar-sc cono Ioncn, ou scja, sc nao
iivcr sido fornado nas coisas quc fazcn o Ioncn. E
rosscguc.
O Ioncn, o sc dotudo dc coo, c cto uu
tuIuIu, c no cntunto ucnos quc nuo tcn dc nusccnu
nudu nus quc sncs utduo. scu ccso cnsnu-o
uos oucos u scntu-sc, u cu ccto, u undu, u ncxc us
nuos uu cuzu unu ocuuo. Cono cntuo, nossu
ncntc odcu tc u cogutuu dc sc cctu, cn s c
o s, scn cuuuo E c uu todus us cutuus tc
nco do nudu c dcscnuouc-sc guduuncntc, scu
quunto u csscncu, scu quunto us uocs. (O. cii., 72-73}
Dcfcndcndo ardorosancnic a idcia dc quc a cducaao
c ncccssaria ara iodos, Concnius asscvcra.
Sc oIscuunos con utcnuo us ducsus condocs
dos Ioncns, uccucnos scnc o ncsno. ucn odc
duudu quc u cducuuo scu ncccssuu uu quc os
cstdos ucnun suu cstudcz Mus nu cududc us
cssous ntcgcntcs tcn nus ncccssdudc undu du
cducuuo, oquc u ncntc ugudu, sc nuo cstuc
cncnIudu cn cosus tcs, ocuu-sc-u con us ntcs,
cxtuuuguntcs, cncosus. Assn, cono un cuno,
quunto nus ct, nuo uIunduncu dc csnIos c
65
cudos oduz, tunIcn un cngcnIo suco cstu scnc
cIco dc cnsuncntos cxtuuuguntcs sc nuo c scncudo
con scncntcs dc suIcdou c utudc". (O. cii., 74}
Concnius conlcia scu raciocnio ronunciando un
cclclrc cnsancnio.
O quc suo os cos scn suIcdou, scnuo ocos
cngodudos con uco Os oIcs scn o conIccncnto
dus cosus o quc suo, scnuo Iuos dc cugu Un Ioncn
dc Ion usccto nus gnountc o quc c, scnuo un
uuguo dc Icu unugcn Ou cntuo, cono dssc
ugucn(Dgcncs Lucco), unu IunIu dc ouo con un
unIu dc cIunIo" . E coniinua.
A qucn un du cuIcu conundu outos, cono cs,
nccs, nugstudos, ustocs c doutocs du gcu, u
cstcs, nus quc u nngucn, c ncccssuu u cducuuo
oundu du suIcdou, ussn cono os guus ccsun tc
os oIos tcnudos, c os ntcctcs u nguu, u tonu
ccsu sc cuuz dc tocu, c u csudu dc cotu. Do
ncsno nodo, os sdtos ccsun sc unnudos, uu
quc suIun oIcdccc con udcncu os quc conundun
con suIcdou. nuo o oIguuo c con scu oIscquo,
nus dc Ion gudo c o uno u odcn. Isso oquc unu
cutuu uconu dcuc sc guudu cu uzuo, c nuo o
nco dc gtos, cuccc, uncudus c uquccs quc ugcn dc
nodo dccntc ocndcn u Dcus, quc nccs tunIcn os
suu nugcn c os ussuntos Iununos cstuuo cIcos
cono cstuo dc uocncu c dcscontcntuncnto.
Fquc cstuIcccdo, os, quc u todos os quc nusccun
Ioncns u cducuuo c ncccssuu, uu quc scun Ioncns
c nuo unnus cozcs, nuo unnus Iutos, nuo uus
ntcs. Scguc-sc quc ugucn s cstuu ucnu dos outos
sc o nus cuudo quc os outos". (O. cii., 75-76}
Para Concnius, a fornaao do Ioncn c nuiio facil
na rincira infancia. ou nclIor, so odc scr dada ncssa
66
idadc. Confornc suas conviccs no Ioncn, c sdo c
duudouo ucnus o quc o uIsoudo nu ncu dudc".
E faz cssas conaracs, scnrc icndo ccnlos iirados
da naiurcza. O uuso conscuu o odo con quc sc
ncgnou quundo nouo utc qucIu-sc. A uuoc quc,
cnquunto tcnu, cstcndcu scus unos uu cnu, uu
Iuxo, uu os udos, ussn os nuntcu duuntc ccn
unos, utc quc scu cotudu. A u nuntcn con tuntu
tcnucdudc u co ncu quc nuo c ossuc nudu-u. O
ccuo cnucIccdo dc unu odu odc qucIu-sc cn n
cduos nus nuo uotu u cu cto. Do ncsno nodo, no
Ioncn us ncus ncssocs cun tuo uugudus quc
c quusc un nugc nodcu-us. o sso c cxtcnuncntc
uconscIuuc ocu-Ics o sugncnto u nos ncos
unos scgundo us ucdudcus cgus du suIcdou.
Fnuncntc, c nuto cgoso dcxu dc nund no
Ioncn, dcsdc o Ico, cgus suutucs dc udu. Dc uto,
ussn quc os scntdos cxtcnos concun u cun scu
uc, u nuo Iu nus nuncu dc o csto Iununo uotu
u uquctu-sc; sc u nuo cstuc cncnIudo cn cosus
tcs, nuo odcu cutu ocuu-sc con cosus uus ou
ncsno nocuus (ucun-sc os cxcnos dcstc nosso sccuo
coondo). dcsucndc-us scu dcos nossuc, ou
nuto dc, cono u dsscnos. Po sso, o nundo cstu
cIco dc cos, c uu cnnu-os nuo suo succntcs os
nugstudos otcos ncn os nnstos du Igcu, uo
usso quc ocuu cnnu o nu nu ogcn nuo
ucscntuu dcududcs scus". (O. cii., 80-81}
Concnius dcfcndcu a rcscna dc ioda a juvcniudc,
dc anlos os scos, na cscola. Pariicularncnic solrc o
sco fcninino fcz as scguinics aluscs, na vcrdadc, una
nagisiral dcfcsa da nulIcr, nun scculo ondc isso scria
raiicancnic inossvcl dc sc cnsar, cn facc do
nacIisno rcdoninanic na coca.
67
Nngucn dcuc sc cxcudo, u nuo sc uquccs u qucn
Dcus ncgou scntdos ou ntcgcncu. Tunouco sc odc
uduz quuquc notuo uudo uu cxcu o scxo ug
(uu dzc ugo dc csccu soIc cssc ussunto) dos
cstudos du suIcdou (scu cn nguu utnu, scu cn
nguu nutcnu). TunIcn us nuIccs, ussn cono os
Ioncns, suo nugcn dc Dcus, utcun du guu dunu
c do cno do sccuo utuo; tunIcn suo dotudus dc
ntcgcncu uguudu c utus uo suIc (cqcntcncntc
nus do quc nosso scxo); tunIcn uu cus, cono uu os
Ioncns, cstuo uIctus us otus dc ostos ccuudos,
oquc nutus uczcs oun dcstnudus o Dcus uo
goucno dos ouos, u uconscIu suIuncntc cs c
nccs, u ccncu ncdcu c us outus ccncus tcs uo
gcnco Iununo, Icn cono uo don du occu c u
ccnsuu succdotcs c Isos. Po quc cntuo cntnos
quc sc uuIctzcn c dcos us uustunos dos uos
Tcnos ncdo du suu utu dc ccxuo Mus quunto nus
ocuudu cstuc u ncntc ncno scu o csuo dcstnudo u
nudcncu, quc nuscc dc ncntcs uuzus.
Potunto, us nuIccs tunIcn dcucn sc nstudus,
nuo cctuncntc o nco dc unu nstuu ndscnnudu
dc uos (dc csto, sso tunIcn uuc uu o outo scxo;
uus, c dcouuc quc utc o noncnto nuo sc tcnIu ugdo
con nus cuutcu), nus o nco dos uos quc cntun
udqu uu scnc utudcs ucdudcus c ucdudcu
cdudc, con o ucdudco conIccncnto dc Dcus c dc
suus oIus". (O. cii., 91-92}
Na oiniao dc Concnius a insiruao da nulIcr dcvc
scrvir ara cla udnnstu Icn u cusu c uu onouc
scu o Icn, o do nudo, dos Ios c dc todu u
unu". (O. cii., 92}. Elc valoriza o iralalIo das nacs,
solrc o qual cscrcvc un iraiado o Guu du cscou
nutcnu. Nclc dcsiaca o acl das nacs, nao so dclas
68
nas ianlcn das anas, no roccsso cdagogico. Da
grandc inoriancia ao lrinqucdo infaniil, considcrando-
o iao rclcvanic quanio a nuiriao c o sono.
Mas o ccrnc da cdagogia dc Concnius csia
configurado na crcssao scgundo a qual a cducaao
nas cscolas dcvc scr univcrsal, ou scja, cducaao ara
iodos, ial cono arcgoa Iojc o govcrno. Elc diz.
Cunc-nos ugou dcnonstu quc nus cscous c
ccso cnsnu tudo u todos. Isto nuo quc dzc quc
qucunos uu todos un conIccncnto (cxuto c oundo)
dc todus us ccncus c utcs. sso nuo scu t cn s
ncsno ncn ossuc u nngucn, tcndo cn ustu u
Icududc du udu.
(...} En sunu, cono dos unos du nuncu c du
ncu cducuuo dccndc todo o csto du udu, sc os
cstos nuo ocn, dcsdc o nco, succntcncntc
cuudos uu us ccunstuncus dc todu u udu, nuo
Iuucu nus nudu u uzc. Assn cono no tco nutcno
sc onun os ncnIos guuncntc uu todos os Ioncns,
c cn cudu un sc onun us nuos, os cs, u nguu ctc.,
undu quc ncn todos ucnIun u sc utccs, cocdocs,
costus, oudocs, tunIcn nu cscou c ccso cnsnu u
todos todus us cosus quc dgun cscto uo Ioncn,
undu quc dcos unu dcus ucnIu u sc nus t u un, c
outu uo outo". (O. cii., 100-101}
No scu icno, Concnius rcclanava quc ncnIuna
cscola Iavia aiingido ial grau dc crfciao, qual scja, o
dc ronovcr o cnsino ara iodos. Todavia, ncsno nos
dias aiuais isio ainda c una uioia ara nuiios ascs,
c assin ainda crnancccra or nuiio icno.
No rojcio cdagogico dc Concnius clc ros un
nodclo dc organizaao cscolar scgundo o qual.

I. Todu u uucntudc ncu scu cducudu (cxccto uquccs
69
uos quus Dcus ncgou ntcgcncu).
II. Scu cducudu cn todus us cosus quc odcn tonu
o Ioncn suIo, Ioncsto c cdoso.
III. Essu onuuo, quc c u cuuuo uu u udu,
scu concudu untcs du dudc udutu.
IV. E scu tu quc sc dcscnuouu scn scucdudc c scn
uncudus, scn ncnIunu couctuuo, con u nuxnu
dccudczu c suuududc, quusc dc nodo csontunco
(ussn cono un coo uuo uuncntu cntuncntc suu
cstutuu, scn quc scu ccso cstcu c dstcndc scus
ncnIos, usto quc, uncntudo con udcncu, ussstdo
c cxcctudo, o coo, quusc scn ucccIc-sc, udquc
oIustcz); du ncsnu onu, os uncntos, os nutcntcs,
os cxcccos sc conuctun no csto cn suIcdou,
utudc c cdudc.
V. Todos scun cducudos uu unu cutuu nuo
ustosu nus ucdudcu, nuo succu nus sdu, dc tu
sotc quc o Ioncn, cono unnu uconu, scu guudo o
suu u uzuo c nuo cu dc outcn c sc IuItuc nuo
s u c c u cntcndc nos uos us onocs uIcus c u
guudu-us dc co c u cctu-us, nus u cnctu o s
ncsno nu uz dus cosus c dcus cxtu uutcntco
conIccncnto c utdudc. A ncsnu sodcz c ncccssuu
uu u nou c u cdudc.
VI. uc cssu cducuuo nuo scu cunsutuu, nus
ucnu. quc uos cxcccos dc cussc nuo scun
dcdcudus nus dc quuto Ious, dc tu nodo quc un s
cccto ossu cnsnu utc ccn uunos snutuncuncntc
con un tuIuIo dcz uczcs ncno do quc o utuuncntc
ncccssuo uu cnsnu ucnus u un. (O. cii., 109-110}
Na sua Dductu Mugnu, Concnius cono quc
assunindo una osiao dc sicologo, iraia das
difcrcnas individuais c cIcga a csialclcccr una csccic
dc sicoiiologia cducacional, con a qual classifica os
70
alunos, confornc os criicrios da inicligcncia (quc clc
cIana dc cngcnIo} c das inclinacs cssoais.
Dc acordo con o scu juzo dc valor, os alunos sao
classificados dcniro do criicrio da inicligcncia, cn scis
iios, a salcr. a} o ntcgcntc c uudo dc suIc; l} o
ntcgcntc c uuguoso; c} o ntcgcntc, uudo dc suIc,
nus oIstnudo; d} o oItuso, cnto, nus dc c uudo dc
suIc; c} o oItuso, cnto c cguoso c f} o
dcccntc." (O. cii., 117-119}
Scu iralalIo ncssc scniido vai nais alcn. rcscrcvc
oricniaao adcquada c nao cclui ncnIun, ois o scu
roosiio c cnsinar iudo a iodos, indiscrininadancnic.
Elc cnsina quc o rofcssor icn dc icr rudcncia con
o aluno inicligcnic c avido dc salcr a fin dc cviiar quc
caninIc nais dcrcssa do quc convcn c acalc sc
iornando csicril. Diz quc o aluno inicligcnic c vagaroso
rccisa dc csinulo, ao asso quc o inicligcnic c avido dc
salcr, nas olsiinado, ncccssiia dc oricniaao c
discilina. Ao aluno oliuso, lcnio, nas docil c avido dc
salcr, rcconcnda iraiancnio csccial. nuiia iolcrancia
or aric do ncsirc c csinulo crnancnic a fin dc sc
cviiar o dcsanino. Sc o rofcssor iivcr nuiia rudcncia c
ciraordinaria acicncia, odcra corrigir o aluno oliuso,
lcnio c rcguioso. E finalncnic, ao dcficicnic,
rcconcnda quc o rofcssor sc conirolc c icnic a iodo
cusio a sua rccucraao.
Concnius ianlcn cuidou das inclinacs cssoais
dos alunos, classificando-os cn. o1uno om1go dos
1e1ros, cujo crfil cra o dc un iniclcciual voliado ara o
salcr dcsinicrcssado, c o1uno om1go dos oo1sos
meon1oos, quc scria o raiico, o cirovcriido, cujos
inicrcsscs volian-sc ara os oljcios cicriorcs. Na
oiniao dc Covcllo (1991} con cssas idcias, Concnius
71
aniccia-sc dois scculos a scus conicnorancos,
sugcrindo una rcforna radical na cducaao dc scu
icno".
A aric dc cnsinar, scgundo Concnius nuo cxgc nus
quc unu dsosuo tccncuncntc Icn ctu do tcno, dus
cosus c do nctodo". (Concnius, 1997. 127}
En snicsc, o nciodo concniano consisiia nos
scguinics rincios.

PR1M1RO PR1NCP1O
A no1urezo oguordo o momen1o prop1o1o

Po cxcno, o ussuo nuo ncu u coduuo no
nucno, quundo tudo cstu o c gdo, ncn no ucuo,
quundo tudo cstu uIusudo c cxtcnuudo co cuo, ncn
no outono, quundo u utududc dus cosus dcccscc con o
so c cdonnu o o, quc c nngo dus cosus nouus,
nus u ncu nu nuucu, quundo o so du udu c ugo u
todus us cosus.(O. cii., 147}
Dcois ciia o ccnlo do jardinciro quc fica aicnio
ara quc iudo aconica no icno dcvido c or isso nao
scncia duranic o invcrno (orquc a linfa nao csia
adcrcnic raiz}, ncn no vcrao (orquc a linfa ja csia
csalIada clos ranos}, ncn no ouiono (orquc a linfa
sc csia rciirando ara a raiz}, nas sin na rinavcra,
quando o Iunor conca a difundir-sc a ariir da raiz c
a alincniar as arics nais alias da lania.
Ciia ouiros ccnlos, cono scnrc rciirados da
naiurcza ara dcois criiicar quc as cscolas conirarian
os rincios naiurais clo ncnos dc dois nodos.
I. Nuo uouctundo o tcno ootuno uu cxcctu
os cngcnIos (ntcgcncus).
II. Nuo ogunzundo cududosuncntc os cxcccos dc
72
nodo quc tudo uuuncc guduuncntc c scn cos".(O.
cii., 148}.
Dcois concnia quc a criana nao odc scr insiruda
cnquanio c cqucna dcnais, orquc a raiz da
inicligcncia ainda csia cscondida; c iardio dcnais
insiruir o Ioncn na vclIicc, orquc a inicligcncia c a
ncnoria csiao falIas; c conclui quc a fornaao do
Ioncn dcvc ocorrcr duranic a idadc rinavcril (ou scja,
na infancia, snlolo dc rinavcra}, quc as Ioras
naiinais sao as nais rocias aos csiudos, c conara
quc a nanIa corrcsondc rinavcra; o ncio-dia, ao
vcrao; a iardc, ao ouiono, a noiic, ao invcrno, c
finalncnic diz. Tudo o quc scu ucnddo dcuc sc
dsosto scgundo u dudc, uu quc nuncu sc cnsnc
nudu quc nuo ossu sc conccnddo". (O. cii., 148}

SGUNDO PR1NCP1O
A no1urezo preporo o mo1r1o on1es de oomeor
o 1n1roduz1r-1e o ]ormo

Po cxcno, uu oduz unu cutuu scncIuntc u
s, o ussuo ncuncntc onu u scncntc con unu
gotu dc scu sunguc; dcos, cuu o nnIo uu cIocu
os ouos c, nuncntc, cIocundo-os con scu o cuo,
onu u cutuu c u uz su do ouo. (O. cii., 149}
Ciiando ouiros ccnlos, cono o do arquiicio
ccricnic quc anics dc concar a consiruir un cdifcio,
junia rincirancnic o naicrial dc consiruao, c o inior
quc anics rcara a icla (doravanic scrao ciiados acnas
un ccnlo ara cada Princio c scra scnrc o do
assaro}, clc diz quc as cscolas conirarian cssc
rincio;
I. Poquc nuo cudun cuuncntc dc tc os uuos
73
nstuncntos, uos, quudos, cxcnos c nodcos,
scnc ontos uu o uso, nus s quundo Iu
ncccssdudc c quc sto ou uquo c ocuudo, cto, dtudo
ou tunscto; c quundo sso c cto o un nstuto
ncxccntc ou ncggcntc (c cssu uu c scnc
nuncosu), os csutudos suo cscussos; c cono sc un
ncdco, ccsundo udnnstu un cncdo, sussc cos
cunos c Iosqucs u cutu dc cuus c uzcs, ondo-sc u
cozc-us c dcstu-us uo usso quc scu nus utco tc
os cncdos u ontos uu todos os cusos.
II. En scgundo ugu, oquc nos os uos
cscoucs nuo c oIscuudu u odcn nutuu, scgundo u
quu u nutcu cccdc c u onu Ic succdc. (O. cii.,
149-150}
Eniao clc criiica as cscolas afirnando quc clas
cnsinan as alavras anics das coisas c diz quc ara
corrigir o nciodo dcsdc os fundancnios c rcciso.
I. Tc ontos os uos c todos os outos nstuncntos
ddutcos.
II. uc o ntcccto scu onudo untcs du nguu.
III. uc nuo sc ucndu ncnIunu nguu u ut du
gunutcu, nus ucnus u ut dc uutocs uoudos.
IV. As dscnus cus dcucn cccdc us gcus.
V. Os cxcnos dcucn cccdc us cgus". (O. cii.,
151}

TRC1RO PR1NCP1O
Ao obror, o no1urezo 1omo um 1nd1v1duo op1o e
preporo-o on1es, opor1unomen1e


Po cxcno. o ussuo nuo oc unu cosu quuquc no
nnIo, uu cIocu, nus un oIcto do quu ossu nuscc
un ussunIo, ou scu, o ouo. Sc unto dcc ugucn usc
un scxo ou quuquc outu cosu, cc o cctuu cono
74
nt. (O. cii., 151}
Cono scnrc, Concnius ciia ouiros ccnlos, iodos
con a ncsna linIa dc raciocnio, ara dcois criiicar as
cscolas afirnando quc clas conirarian cssc rincio
nao ianio or acciiarcn crianas crciinas ou iolas (ois
iodas dcvcn scr acciias}, nas orquc nuo sc utIu us
cscous u tucu dc occdc dc tu nodo quc todos os quc
dcuun sc onudos Ioncns nuo suun dcus untcs quc u
cducuuo sc conctc". (O. cii., 152}.
Elc roc.
I. ucn ngcssu nu cscou dcuc sc cscucuntc.
II. Puu quuquc cstudo cncctudo, c ccso cdso
us ncntcs dos uunos.
III. Dcucn sc uustudos dos cstuduntcs todos os tos
dc oIstucuos". (O. cii., 153}

QUARTO PR1NCP1O
m suos obros, o no1urezo no prooede
oon]usomen1e, mos de modo o1oro

Po cxcno. Ao onu un ussunIo, u nutuczu cn
dudo noncnto consttu os ossos, os ncuos c us ucus, c
cn outo otuccc-Ic u cunc, ccoIc-o dc cc c dcos
cucstc-o dc cnus, uu cn scgudu cnsnu-o u uou".
(O. cii., 154}
Mas nas cscolas, scgundo Concnius, Iu unu gundc
conusuo quc dcuu dc sc qucc uIuotu us ncntcs dos
uunos con nutos conIccncntos uo ncsno tcno". (O.
cii., 154}
Sua roosia. Quc nas cscolas ianlcn os alunos sc
dcdiqucn cn dado crodo a una unica naicria dc
csiudo.
Na vcrdadc, Iojc c nuiio conun cssc iio dc csiudo
75
nos cursos nodularcs ninisirados nas faculdadcs.

QU1NTO PR1NCP1O
A no1urezo oomeo 1odos os operoes pe1os
por1es mo1s 1n1ernos

Po cxcno. u nutuczu nuo onu untcs us unIus do
ussunIo, ou us cnus, ou u cc, nus us usccus; us
cosus cxtcnus ucn dcos, no noncnto ootuno. (O.
cii., 155}
Dcois dc ciiar ouiros ccnlos, cono scnrc faz
ara ilusirar c fundancniar os scus Princios
Educacionais, Concnius diz.
Potunto, cun os nstutocs quc quccn cuu u
cuIo u onuuo du uucntudc dtundo nutus cosus c
oIgundo dccou-us scn unu cududosu cxcuuo.
Eun tunIcn os quc quccn cxcu nus nuo conIcccn
o nctodo, nuo suIcn dc quc nodo uI cntuncntc u uz
uu ncu nsc o cnxcto dus ccncus. Dcssc nodo
cstugun os uunos cono ugucn quc, uu cotu unu
untu, usussc un Iustuo ou un Iutc-cstucus cn ucz dc
unu ucu.
Po sso.
I. Antcs sc onc o cntcndncnto dus cosus, dcos u
ncnu c, cn tccco ugu, u nguu c us nuos.
II. Os doccntcs dcucn ocuu todos os cunnIos
uu uI o ntcccto c usu-os con suIcdou". (O. cii.,
156}

SXTO PR1NCP1O
A no1urezo 1n1o1o 1odos os suos ]ormoes pe1os
oo1sos mo1s gero1s e ooobo pe1os mo1s por11ou1ores

76
Excno. uu oduz un ussuo u ut dc un
ouo, nuo dcncu ncn onu ogo dc nco u cuIcu, os
oIos, us cnus, us unIus, nus uquccc todu u nussu do
ouo c cstcndc ucus o todu utc guus uo nouncnto
oduzdo co cuo, dc tu nodo quc o ussunIo quc
totuncntc dcncudo (ou scu, u cuIcu, us usus, us
utus cn cnIuo) c o n todus us utcs sc
dcscnuoucn guduuncntc, utc utngcn u ccuo".
(O. cii., 156-157}
Concniuis criiica as cscolas dizcndo quc o cnsino
das cicncias scra nal conduzido sc for ariicularizado,
sc anics nao forcn roosias as linIas nais sinlcs c
gcrais dc iodo cnsinancnio; c quc ncn c ossvcl
insiruir ningucn crfciiancnic nuna unica cicncia scn
rclaciona-las con as ouiras.
Scra quc nao csiaria scndo lanado a o rinciio da
inicrdiscilinaridadc, Iojc iao dccaniado clos Planos
Curricularcs Nacionais?
Fundancnialncnic Concnius roc.
uc quuquc nguu, ccncu ou utc scu cnsnudu no
nco ucnus o nco dc udncntos sncs, dc nodo
quc dcus sc tcnIu unu dcu gcu uu dcos sc
unou o cstudo o nco dc cgus c cxcnos, c, cn
tccco ugu, o nco dc sstcnus conctos, ncundo
us cguududcs; nuncntc, sc ncccssuo, quc scun
ncudos concntuos. Nu ucdudc, qucn conccndc
unu cosu dcsdc scus unduncntos nuo ccsu dc
concntuos, uus ouco dcos odcu uzc-os o contu
u". (O. cii., 158-159}

ST1MO PR1NCP1O
A no1urezo no prooede por so11os, mos
groduo1men1e
77

A onuuo dc unu ussunIo occdc o guus, quc
nuo odcn sc sutudos ncn osostos, utc quc o
ussunIo, qucIundo u cuscu do ouo, dcc suu. A
scgu, u nuc nuo Ic odcnu ogo quc uoc ou quc suu cn
Iuscu dc uncnto (os cc nuo scu cuuz dsso), nus
uncntu-o c, uqucccndo-o con scu o cuo, uudu o
ccscncnto dus cnus. Dcos dc nuscdus todus us
cnus, nuo o cnuu ogo uu ou do nnIo uu quc
uoc, nus cuu-o u cxcctu-sc guduuncntc, c no nco
cnsnu-o u uI us usus no o nnIo, dcos u
nouncntu-sc ccuundo-sc ucnu do nnIo; u scgu,
cntc quc cc tcntc o uoo ou do nnIo, nus scnc nus
oxndudcs, c s dcos dcxu quc uoc dc guIo cn
guIo, dc uuoc cn uuoc, dc utuu cn utuu. ussn,
nuncntc, odc conu-o con scguunu uo ccu uIcto.
Es quc todus cssus uocs cxgcn o noncnto ootuno, c
nuo s o noncnto, nus os guus, c nuo s os guus, nus
unu scc nutuucs dc guus.(O. cii.,159-160}
Dcois dc ciiar ouiros ccnlos, Concnius
arguncnia.
Potunto, c un uIsudo quc os ncstcs nuo
dstIuun os cstudos, uu s c uu os uunos, dc tu
nodo quc nuo s uns sc succdun nutuuncntc uos
outos, nus quc cudu nutcu scu conctudu cn dudo
ntc dc tcno. Sc nuo sc cstuIccccn nuto Icn os ns,
os ncos uu utng csscs ns c u odcn dos ncos,
scu uc csquccc ou nuctc ugunu cosu, c todo o
cstudo dc ugun nodo scu cudcudo.
Concu-sc, os, quc.
I. Todus us nutcus dc cstudo scun duddus cn
uuus, dc tu nodo quc us ncus scnc uuncn c
unncn o cunnIo dus scguntcs.
II. O tcno dcuc sc Icn dstIudo uu quc, u cudu
78
uno, ncs, du, Iou, scu utIudu unu tucu utcuu.
III. A ncddu do tcno c dos tuIuIos dcuc sc
gduncntc oIscuudu, uu quc nudu scu csquccdo ou
nuctdo." (O. cii., 160}

O1TAVO PR1NCP1O
Depo1s de 1n1o1or umo obro, o no1urezo no o
1n1errompe, mos oono1u1
Ainda, cono scnrc, usando cn rinciro lugar o
ccnlo do assaro, diz Concnius.
O ussuo quc, o nutuu nstnto, concou u cIocu
os ouos nuo uu cnquunto ccs nuo sc uIcn. sc
uussc, ncn quc o ugunus Ious, ogo o cto nocu
dc o. Dcos quc os ussunIos nusccn, nuo uu dc
uquccc-os utc quc, oIustccdos c coIctos dc cnus, ccs
ossun sc cxo uo tcno". (O. cii., 161}
Dado o ccnlo da naiurcza, clc arguncnia. Estu
cuo, otunto, quc scu cudcu nundu us cunus
uu u cscou u ntcuuos dc ncscs c dc unos, dstundo-
us con outus cocuuocs. O cccto tunIcn cu sc
ncu, con o uuno, ou unu cosu, ou outu, scn nuncu
sc uoundu cn nudu con sccdudc. TunIcn cu sc u
cudu Iou nuo cstuIcccc ncn cuu u tcno nudu dc
dcntuo, dc tu nodo quc o ogcsso scu cudu ucz nus
notuuc. Ondc utu cssc cuo tudo sc csu; nuo o
ucuso sc dz quc o co dcuc sc Iutdo cnquunto cstu
qucntc; sc csu, Iutc-o con o nutco scu cn uuo,
scndo ncccssuo cuu-o dc uotu uo ogo con cuzo
ncutuuc, scu dc tcno, scu dc co. Poquc u cudu ucz
quc sc uotu uo ogo, cdc-sc un ouco do nutcu".
E cn scguida conclui.
Po sso.
I. ucn sc dcdcu uos cstudos dcuc cqcntu u
79
cscou utc sc tonu Ioncn nstudo, dotudo dc nou c
cgoso.
II. A cscou dcuc sc un ugu tunqo, dstuntc du
tuIu c dus dstuocs.
III. E ccso uzc tudo o quc dcuc sc cto, scn
ntcuocs.
IV. Nuo sc dcuc cnt quc nngucn sc dstuu ou sc
uustc (o ncnIun notuo)". (O. cii., 161-162}

Con csic Princio, csiinulando a rcscna do aluno
na cscola aic a sua conlcia fornaao, Concnius csiava
condcnando a cvasao, Iojc una grandc rcocuaao do
govcrno.

NONO PR1NCP1O
A no1urezo es1 sempre o1en1o poro ev11or os
oo1sos oon1rr1os e noo1vos

Ao uquccc os ouos cnquunto cIocu, o ussuo os
dccndc do ucnto otc, du cIuuu c do gunzo,
cxusundo coIus, uucs dc unu c outos cgos. (...)
Potunto, c ouco udcntc ucscntu uos oucns, dcsdc
o nco, contoucsus soIc ugun ussunto, ou scu, o
cn dudu cosus quc undu ccsun sc ucnddus.
Essu uttudc oucntuu nuo cquuuc u sucud con
uocncu unu untu quc cstu usscntundo uzcs
Scu, os, dcIcudo quc.
I. Nuo sc dcuc du uos oucns ncnIun uo, u nuo sc
os dc suu cussc.
II. Esscs uos dcucn sc tuo Icn-ctos quc ossun
ncccduncntc sc dcndos cono nsudocs dc
suIcdou, utudc, cdudc.
III. Nuo dcucn sc tocudus us nus unzudcs nus
cscous ou nus suus ncduocs.
80
Sc tudo sso o cscuuosuncntc oIscuudo, c quusc
nossuc quc us cscous nuo utnun scu n". (O. cii.,
162-163}
O rojcio cdagogico dc Concnius nao sc csgoia
aqui. Muiia coisa csia coniida nos scus cnsinancnios
iranscriios nouira aric dcsic iralalIo c ouiras scrao
visias confornc a oiica dos csiudiosos cujas olras solrc
Concnius foran sclccionadas icndo cn visia ofcrcccr
una visao nais anla c divcrsificada do csiudo.
Assin, na oiica dc Fargnoli (2000.10-11} a didaiica
dc Concnius sc asscniava nos scguinics rincios.

A finalidadc da cducaao c conduzir fclicidadc
cicrna con Dcus, ois c una fora odcrosa dc
rcgcncraao da vida Iunana. Todos os Ioncns ncrcccn
a salcdoria, a noralidadc c a rcligiao, orquc iodos, ao
rcalizarcn sua roria naiurcza, rcalizan os dcsgnios
dc Dcus. Porianio, a cducaao c un dirciio naiural dc
iodos.
Por scr aric da naiurcza, o Ioncn dcvc scr
cducado dc acordo con o scu dcscnvolvincnio naiural,
isio c, dc acordo con as caracicrsiicas c os nciodos dc
cnsino corrcsondcnics, dc acordo con a ordcn naiural
das coisas.
A assinilaao dos conIccincnios nao sc da
insianiancancnic, cono sc o aluno rcgisirassc dc forna
nccanica na sua ncnic a infornaao do rofcssor, cono
o rcflco nun csclIo. O cnsino, ao invcs disso, icn un
acl dccisivo crccao scnsorial das coisas. Os
conIccincnios dcvcn scr adquiridos a ariir da
olscrvaao das coisas c dos fcnncnos, uiilizando c
dcscnvolvcndo sisicnaiicancnic os orgaos dos scniidos.
O nciodo induiivo consisic, assin, da olscrvaao
81
dircia, clos orgaos dos scniidos, das coisas, ara o
rcgisiro das inrcsscs na ncnic do aluno.
Princirancnic as coisas, dcois as alavras. O
lancjancnio dc cnsino dcvc olcdcccr ao curso da
naiurcza infaniil; or isso as coisas dcvcn scr cnsinadas
una dc cada vcz. Nao sc dcvc cnsinar nada quc a
criana nao ossa conrccndcr. Porianio, dcvc-sc ariir
do conIccido ara o dcsconIccido".
Discorrcndo solrc o nodclo cducacional concniano,
Canli (1999.290} csclarccc quc Concnius avana una
roosia dc organizaao cscolar quc rcvc quairo graus
succssivos, ara cada un dos quais dclincia oljciivos,
os conicudos c os nciodos, con una nciiculosidadc c
una ninucia or vczcs cccssivas, quc dcscnloca na
rcciiiividadc c no cdaniisno. As quairo cscolas sao.
a} A esoo1o mo1erno1 poro o 1n]no1o, a nais
inorianic, a quc rcara o icrrcno da inicligcncia" c
qual csia ligada ioda a cscrana da rcforna univcrsal
das coisas".
l}A esoo1o noo1ono1 ou vernou1o poro o
men1n1oe, cuja finalidadc c fazcr adquirir roniidao c
cslclicza ara o coro, ara os scniidos, ara a
inicligcncia". ariiculada cn scis classcs nas quais sc
arcndcn a lciiura, a cscriia, a naicnaiica, nas
ianlcn os rinciros rccciios norais c os rudincnios
da fc;
c} A esoo1o de 1o11m ou g1ns1o poro o
odo1esono1o, cujo oljciivo c colocar cn forna a
florcsia dc nocs rccolIidas clos scniidos ara un uso
nais claro do raciocnio". cIanada dc laiin orquc
cduca ara a clcgancia crcssiva c ara a lciiura
cssoal dos icios;
d} A ooodem1o poro o ]uven1ude, cuja finalidadc c
82
a fornaao da luz Iarnnica, lcna, univcrsal, quc
congrcga saicncia, viriudc c fc". cIanada acadcnia
orquc sc coloca cono consclIo" dc salios c csia
siiuada cn lugar aariado c iranquilo".
E coniinua Canli (1999.292} ao lado das quairo
cscolas ja arcscniadas na Dductcu Mugnu clc rcvc
ouiras quairo.
a} A esoo1o pr-no1o1 ou do se1o mo1erno. icn or
oljciivo forncccr aos ais consclIos uicis no lano noral
c Iigicnico-saniiario;
l} A esoo1o do v1r111dode. dcsiina-sc idadc
nadura c icn a finalidadc dc oricniar a rais" da vida
do indivduo airavcs do icnor dc Dcus c o cncnIo
rofissional;
c} A esoo1o do ve11oe. c dc rcaraao ara a noric
c icn o oljciivo dc conscguir finalncnic quc ioda a vida
scja loa, cnquanio loa scra a sua conclusao;
d} A esoo1o do mor1e. nao sc dcsiina acnas aos
vclIos, nas a iodas as idadcs".
Concnius nao sc dcscuidou do cnsino das lnguas ao
qual dcu aicnao csccial. Covcllo (1991.50} ciia as oiio
rcgras lasicas adoiadas or Concnius ara o cnsino da
lngua.
1 Arcnda-sc cada lngua cn scarado.
2 Ao csiudo dc cada lngua, consagrc-sc un crodo
dcicrninado dc icno.
3 Todas as lnguas dcvcn arcndcr-sc nais con a
raiica do quc or ncio dc rcgras.
4 Todavia, as rcgras dcvcn ajudar c confirnar a
raiica.
5 As rcgras das lnguas scjan granaiicais, c nao
filosoficas.
6 A norna ara cscrcvcr as rcgras dc una nova
83
lngua scja una lngua ja conIccida, ara quc sc nosirc
acnas a difcrcna daqucla rclaiivancnic a csia.
7 Os rinciros ccrccios dc una nova lngua scjan
accrca dc naicria ja conIccida.
8 Todas as lnguas odcn, orianio, arcndcr-sc or
un so c ncsno nciodo."
3.3 A Obra de Comenius Vista Pelos Crticos
Alaio sao iranscriios alguns dcoincnios dc
cdagogos nacionais c csirangciros solrc o iralalIo
rcalizado or Concnius cono cducador c rcfornador
social.

Lorenzo LuzurIaga. Concnus o o undudo du
ddutcu c, cn utc, du cdugogu nodcnu. Mus o,
undu, un cnsudo, un nstco, un conudo socu,
csonududc cxtuodnuu, cn sunu. Scu nonc guu
uo nuc dos dc Housscuu, Pcstuozz c FocIc, sto c, dos
nuocs du cducuuo c du cdugogu. (Aud Couco,
l99l.9). SoIc os Pncos Pcduggcos cc uccsccntu.
Essus cgus, quc dcucun sc cIunudus us cgus dc
ouo du ddutcu, odcn-sc conuu, scn dcsu, con us
quc Dcscutcs cstuIccccu uu o nctodo gco cn scu
unoso Dscuso do Mctodo". (Luzuriaga, 1985.225}

FrederIck Eby. Nus oIus dc Concnus, scntc-sc quc
un octu cstu uundo; cc o, con ccto, unu guu
coossu, nus ucnus cn unos cccntcs suus dcus
cccIcun o cscto quc nccccn. (...) O uno dc
Concnus dc cducuuo unscu conccndu u utc dc
cnsnu tudo u todos. Consdcundo u cxunsuo utuu do
conIccncnto cn todos os sctocs, u sugcstuo c
totuncntc uIsudu, nus no sccuo XVII nuo cu tuo
84
quxotcscu. Nuo oIstuntc, Concnus tnIu unu conccuo
cxugcudu du cuucdudc ntccctuu dus nussus. O dcu
quc nsou o unuuc Iso cn todos os scus csoos, o
u noIc usuo dc cducu cudu cunu dc tu onu quc
cstu udcssc utcu, utc u cntudc dc suus
cuucdudcs, dc todo o conIccncnto c du udu socu.
(...) NcnIun cducudo tcuc nuo c no odc du cducuuo
dc suuu u Iunundudc c, conscqcntcncntc, dc uzc-u
ctonu u suu dundudc ognu. (...) Outu quududc
unduncntu cn Concnus cu suu oundu snutu
co Ioncn conun. NcnIun gundc dccnso du
cducuuo dus nussus sugu undu con ocnncncu nu
Istu cducuconu. (...) Antccou os cnsudocs dc
sccuos ostcocs c dcu uo nundo un csIoo dc
tcnuncnto c-cscou succndcntc cn suu ccuo.
Cono o nco gundc octu du dudc nodcnu socu
o dcstno usuu quc uguudu Ioncns dc usuo nuto
uoudu". (Elly,1962.154 c scg}

SergIo CarIos CoveIIo. As nus uoudus dcus
cduggcus quc, u ut dc cntuo, gunIuun uogu nu
cnu dc Housscuu, Pcstuozz, FocIc c outos gguntcs
du cducuuo nodcnu, u sc cncontuuun dcncudus con
cuczu nus oIus concnunus. nctodo nutuu,
guduuuo dc cnsno, uso dos scntdos, cncgo do
Inqucdo cono nstuncnto cduggco, cducuuo c-
cscou, nctdo dco-usuu c o ucndc uzcndo... Mus
nngucn cz u nnnu cccncu uo uuto do nco
tutudo concto, ccntco c sstcnutco soIc u utc dc
cnsnu. As cutIus c us oIus ddutcus quc o
nconuuuc cIcco csccucu uu u nuncu, cstus sn
tucun uncu ucctuuo c ccuuun, con o nuo
succsso, nus cscous c nos ucs cuocus utc quusc cstc
nosso sccuo, scundo dc nodco uos nodcnos nunuus
85
cscoucs. CouIc uo onuntsno ucnuo dcsctu us
utcnocs dos cstudosos uu u oIu osco-cduggcu
dc Concnus. A Icunu quc Concnus dcxou u
ostcdudc, cn nus dc unu ccntcnu dc oIus,
notuduncntc nos donnos du cducuuo, c ncccuc....
Mutus dus dcus dc Concnus suo uuunudus undu cn
nossos dus". (Covcllo, 1991.86-87}

Rosane PImenta FargnoII. Concnus o o nco
cducudo u onuu u dcu du dusuo dos
conIccncntos u todos c cu ncos c cgus do
cnsno. Dcscnuoucu dcus uuunudus uu u utcu
cducutuu nus cscous, nunu cocu cn quc sugun
noududcs no cuno du Fosou c dus Ccncus c
gundcs tunsonuocs nus tccncus dc oduuo, cn
contuosuo us dcus conscuudous du noIczu c do
cco. DcscncnIou unu nucncu consdcuuc, nuo
soncntc oquc cncnIou-sc cn dcscnuouc nctodos dc
nstuuo nus udos c cccntcs, nus tunIcn oquc
dcscuuu quc todus us cssous udcsscn usuu dos
Icnccos do conIccncnto.".(Fargnoli, 2000.10-11}

GIIberto CotrIm e MarIo ParIsI. Jun Anos
Concnus o o nuo cducudo do sccuo XVII. Eu un
Ioncn dc onuuo cgosu; contudo, uuozuuu o
csto ccntco dc suu cocu. Pocuou dcscnuouc un
sstcnu cducuconu no quu o cducundo, dc ossc do
suIc ccntco, ossc cuudo uo unouncnto dc suus
quududcs nous. Scu oIctuo cu cuu o nduduo
uu u udu c nuo ucnus uu o dcscncnIo dc unu
ossuo. Pctcndu dcsctu nos Ioncns us utudcs
cgosus, dc nuncu quc ccs ugsscn scgundo os
dcus dc Csto. (Coirin,Parisi, 1982.206}

86
TbeobaIdo MIranda Santos. Concnus o, scn
dudu, o nuo cdugogo custu c un dos uutos nus
cnncntcs du Istu du cducuuo. Acsu dsso, o
cqucnu u nucncu quc cxcccu soIc os cducudocs dc
suu gcuuo, u nuo sc no cnsno dus nguus. Po quusc
dos sccuos suu oIu cduggcu cnuncccu
dcsconIccdu. A Dductcu Mugnu c o nuo dos scus
uos c ncc Concnus unu quc o n uIsouto du
cducuuo c u ccdudc ctcnu nu contcnuuo dc Dcus.
Os ncos uu u consccuuo dcssc dcu sucno suo
onccdos co conIccncnto quc o Ioncn odc udqu
dc s ncsno c dc todus us cosus. E o quc Concnus
cIunuuu dc unsou ou suIcdou unucsu. Du us
cstocs quc cz uo nctodo ndutuo dc Hucon quc s
cntc o cstudo dos cnoncnos nutuus. Pcconzou,
cntctunto, o cnsno uuo c utucntc, cuzudo o
occssos oIctuos c utcos, cn quc osscn utzudus
us cosus c nuo snIoos". (Sanios, 1964.240}

CIaudIno PIIettI. Concnus o o nus notuntc
cnsudo cducuconu do sccuo XVII. Esccucu nus dc
ccn tutudos c uos cducuconus. Suus ncus dcus
cducuconus, no cntunto, cstuo contdus cn suu oIu
Dductcu Mugnu. Ncssu oIu cc tutu dc nuncosos
ussuntos cuconudos con u cducuuo. Anu, o
cxcno, quc o oIctuo du cducuuo c uuxu o Ioncn u
ucunu o scu n tno, ou scu, u suu ccdudc ctcnu
con Dcus. Mus sso nuo c noududc, os todos os
cducudocs dcsscs sccuos concoduuun ncssc onto.
Concnus, ocn, nouou. Enquunto os outos unuuun
quc u cducuuo, uu ucunu scu oIctuo, dcucu
tcntu dcstu os dcscos nutuus, nstntos c cnoocs,
Concnus unu quc o oIctuo dcuc sc ucunudo co
donno dc s ncsno, o quu c usscguudo co
87
conIccncnto dc s ncsno c dc todus us cosus
tcs." (Pilciii, 1997.143}

Joo LuIz GasparIn. A ddutcu scnc cxstu nu
Istu dos Ioncns, oquc scnc sc cnsnou c scnc
sc ucndcu. En Concnus, toduuu, cu udquc
dncnsocs ccuucs quc u dccncun dc todus us
outus onuuocs untcocs ou contcnouncus, cono,
o cxcno, us dc HutIc ou du Huto Studoun dos
Jcsutus. (...) Os ccncntos csscncus dc suu utc dc
cnsnu c dc suu utc dc cducu suo unu ccuu c
coccntc uccnsuo dus contudocs c dus nouus
ncccssdudcs Iununus, quc cstuuun sugndo cn unuo
dus tunsonuocs oundus cus quus ussuuu u
soccdudc (...) A utc dc cnsnu, cono ncco do
cnsuncnto ddutco-cduggco dc Concnus, nuncstu
suu udcududc nuo ucnus quunto u suu cxtcnsuo cn
tcnos dc contcdo c dc unucsududc dus cssous u
uIungc, nus tunIcn cn cuuo u ounddudc dos
conIccncntos dc quc tutu. A ntcnuo concnunu nuo c
soncntc cnsnu tudo u todos totuncntc, nus tunIcn
quc todos ucndun tudo, totuncntc. Con ccto, suu
utc, nun occsso dc sucuuo o ncoouuo, utc
do cnsno uu cIcgu u un cstugo suco, u
ucndzugcn, uIungcndo os dos os oostos nunu
ncu goIududc. (...) A ddutcu concnunu ncoou
coccntcncntc cn suu cstutuuuo o nodco dos
utcsuos, nus tunIcn dos nunuutucos quc, nus
cxcssuuncntc, tuduzcn us tunsonuocs c os
uuunos du ccncu c du tccnoogu quc cstuuun cn cuso
no nco du Idudc Modcnu. Po sso, o cgo c u
toguu tonun-sc os cxcnos du utc dc cnsnu.
Toduuu, o nodco nus ccto quc Concnus cncontou
uu nodu todos os ussos dc suu ddutcu c u
88
nutuczu. Eu tonu-sc o guu dcu u sc coduzdo o
todo uqucc quc sc ooc u cnsnu. Mus cono o cnsno
nuo c ugo nutuu, c sn utcu, s odc sc nnstudo
o unu utc quc ctu u nutuczu. Puu Concnus,
ocn, todu utc ntu csscncuncntc u nutuczu, nuo
Iuucndo, otunto, ncnIunu contuduo cn tonu-u
cono nodco quc sc concctzu o nco dc unu utc (...) A
ddutcu concnunu tcn, os, cono onto dc utdu c
unduncnto ncduto, u nutuczu, nus tunIcn o nctodo
du ccncu, u ou dus dcus dos ntcocutocs c o
nctodo dc tuIuIo." (Casarin, 1994.14 c scg.}

FrancI GambI. Puu conccndc o sccuo c todus us
otcncududcs c contudocs c ootuno ut dc
Concnus c do scu nodco dc cducuuo unucsu quc
uco ncdu ccocuncntc ccncu, Istu c utou soIc
un cnsuncnto otcncntc ognu c, uo ncsno tcno,
co dc ussudo c cucgudo dc utuo. (...) Sc con
Montugnc sc tcozu un nodco dc cducuuo nduduu c
utcu, Iuscudo soIc o cscto du nutuczu c du
scoogu do cducundo, con o sccuo XVII unu-sc un
nodco dc cdugogu cxctuduncntc cstcnogco c
socuncntc cnguudo, ccscntundo, csccuncntc nu
ucu notc-cuocu, ondc nus sc oIscuun os dcus
cutuus c otcos du Idudc Mcdu, soIctudo o
Concnus c scus couIoudocs, os quus cuIoun unu
dcu dc cducuuo unucsu nutdu o otcs dcus
oscos c otcos-cgosos. Estcs cnctcn
cxctuncntc us osocs dos utostus du cocu
cnusccntstu, soIctudo no quc tungc uos dcus dc
ustu c dc uccuuo unucsu, ucn dc conu socu,
otcu c ntccctuu. ucn, ocn, dcscnuouc cstus
osocs cn cIuuc dccuuduncntc cduggcu c, cn
nco ugu, Concnus, quc unu u unucsududc du
89
cducuuo contu us cstocs dcudus u tudocs c u
ntccsscs dc guos c dc cusscs, c u suu ccntududc
nu udu do Ioncn c du soccdudc. Con cc sc dcncun
cu ncu ucz dc nuncu oguncu c sstcnutcu
uguns dos oIcnus u ccuuntcs du cdugogu. dcsdc
o octo untoogco-socu quc dcuc guu o ncstc utc
os uscctos gcus c cscccos du ddutcu, uu cIcgu
us cstutcgus cducutuus cccntcs us ducsus
ocntuocs du nstuuo. (...) E s u ut do n do
sccuo quc sc ussstc, dcos dc nus dc un sccuo dc
csquccncnto, u unu ctonudu dc ntccssc cu guu c
cu oIu dc Concnus. (...) Hoc, dc Concnus tcndc-sc u
uuozu o otc cnguuncnto cgoso c cu ocntudo
uu unu udcu conu du soccdudc c suIstuncudo
o un conccto uutcu dc onuuo. (...) No uno
csttuncntc cduggco, suo Ioc consdcudos notuos
Iusucs do scu cnsuncnto o cstcto uncuo cntc os
oIcnus du cducuuo c us oIcnutcus gcus do
Ioncn, u ccntududc du cducuuo no quudo do
dcscnuouncnto socu, u cxstcncu dc un nctodo
unucsu dc cnsno Iuscudo cn occssos Iunoncos du
nutuczu, o conccto dc unu nstuuo uu todu u udu c
uIctu u todos, u conccuo untuu do suIc c o
cncnIo o unu cducuuo uu u uz c u concdu
cntc os ouos. Todos csscs notuos uzcn dc Concnus
un gundc nouudo c untccudo dc oIcnus c
souocs quc suo os du Modcndudc, nus sso nuo
odc cuu u scuu-o du cutuu dc scu tcno. (...) A suu
gundczu sc nuncstu tunIcn no uto dc sc un csto
unnoso nunu cocu tugcu.(...) A conccuo cduggcu
dc Concnus Iuscu-sc nun oundo dcu cgoso quc
conccIc o Ioncn c u nutuczu cono nuncstuocs dc un
ccso dcsgno duno. Puu Concnus, Dcus cstu no
ccnto do nundo c du u udu do Ioncn. (...) Todu u
90
constuuo cduggcu dc Concnus c, dc uto,
cuuctczudu o unu otc tcnsuo nstcu quc suInIu
scu cuutc ctco-cgoso c u dccddu conotuuo utcu.
u cducuuo ncstc quudo c u cuuo dc un nodco
unucsu dc Ioncn utuoso, uo quu c conudu u
conu gcu du soccdudc c dos costuncs. (...) SoIc us
Iuscs dcstu conccuo do Ioncn, Concnus cdcu o scu
octo cducutuo; sso uz dcc o nco ucdudco
sstcnutzudo do dscuso cduggco, uqucc quc
cuconu oguncuncntc os uscctos tccncos du onuuo
con unu uIungcntc ccxuo soIc o Ioncn." (Canli,
1999. 280 c scg.}

Ren Hubert. Concnus c o nco
ucdudcuncntc gundc cdugogo dos tcnos nodcnos.
(...) O nco unduncntu du cdugogu dc Concnus,
c, ncssc onto, u duu ocntuuo do cnsuncnto
conudo, c quc cunc onu o Ioncn con ustus u
udu cstuu, nus tunIcn cn ucc du udu tcnou c
cu. (...) Concnus gu u nou u dscnu cscou. o
uuno dcuc ucndc u donnu-sc, u dg u uontudc, u
cstnu o Icn co Icn. (...) Fo un gundc cdugogstu,
cn qucn sc uu, con uzuo, o tcco du cducuuo custu
cus cosus c dccnso du cducuuo nutuu udutudu uo
dcscnuouncnto csontunco du cunu, o nucnto dos
nctodos ntutuos c utuos, o utduo dc un cnsno
ouu gcncuzudo". (Hulcri, 1976.154}

Ruy de Ayres BeIIo. Concnus c consdcudo unu
gundc guu du Istu du Educuuo. Pcsccuu u
cdugogu dc Concnus quc o cnsno cuussc cn contu u
cuouuo ncntu do uuno. Puu utcndc u cssu cxgcncu,
dcucu u cscou dcscnuouc ncuncntc u ntuuo
scnsuc, dcos u ncnu, us dcus uIstutus, c, o
91
tno, u cuucdudc dc ugu. Eu dc gundc notunu
uu Concnus quc o uuno cccIcssc u utdudc do quc
cstuduuu, u n dc quc scu ntccssc ossc scnc
soctudo. Puu sutsuzc us cxgcncus dc scu nctodo
ntutuo, Concnus dcscuuu quc nus ucdcs du cscou
sc coocusscn quudos nuus con u coduuo dc
tcxtos dos uos dc cussc, dcuduncntc ustudos. Os
ogos c us ccscntuocs dunutcus tcn ugu
dcstucudo nu cdugogu dc Concnus, scndo
consdcudos cono oonguncntos dus ocs.
Consdcundo u dscnu cono u ncu conduo dc
cccncu do cnsno, Concnus qucu quc cu sc undussc
no cscto c nu cstnu ntuu cntc ocssocs c uunos,
Iundos os custgos scos, suuo cusos cxccconus".
(Dcllo, 1967.174177}.
92

Conclus Conclus Conclus Conclus o oo o



Cono ficou cvidcnciado no caiulo inicial dcsic
iralalIo, a cducaao do assado rivilcgiava dcnais a
figura do rofcssor cn dcirincnio da figura do aluno.
Cono dono alsoluio do salcr, cra o rofcssor o dnano
do roccsso cducacional, fonic irradiadora do
conIccincnio, agcnic aiivo das infornacs, cnquanio
ao aluno calia acnas o acl dc ncro ouvinic, o quc
fazia dclc agcnic assivo do roccsso cducacional. Scu
dcvcr, ouvir o ncsirc c, sc ossvcl, arcndcr. Pariiciar
do roccsso qucsiionando, ncn cnsar.
E foi assin duranic scculos a fio, scn a ncnor
ossililidadc dc alguna nudana quc udcssc nclIorar
a siiuaao do aluno.
Dcois dc sc rcvcr o nodclo cdagogico roosio or
Concnius cIcga-sc conclusao quc nao c ncnIun
cagcro afirnar quc clc rcalncnic fcz una grandc
rcvoluao cducacional cn sua coca.
Mcsno nao icndo sido rcconIccido dc incdiaio, cono
alias cosiuna aconicccr con qucn arcscnia idcias
rcvolucionarias dcnais ara a sua coca, o iralalIo dc
Concnius foi cnicndido un scculo dcois, c rccrcuiiu
na Euroa or nuiio icno aos a sua noric. Dos
cdagogos conIccidos dos scculos assados, clc c un
dos oucos ncrccidancnic adnirados c ncnos
criiicados.
Vivcndo nuna coca cn quc a sicologia ouco salia
do roccsso do dcscnvolvincnio ncnial, clc icvc a
93
iniciaiiva dc graduar o cnsino, da infancia naiuridadc,
icndo a dcnonsirado un fino iirocnio.
No caso ariicular do cnsino das lnguas, sua
rcocuaao foi nuiio alcn do quc foi fciio or qualqucr
ouiro cdagogo do scu icno.
Elc dcu ianlcn csccial aicnao aos livros, aos
nciodos dc cnsino c dc csiudo, discilina c fornaao
do caraicr dos cducandos nuna cicnsa faia ciaria da
infancia aic aos 24 anos, ja na fasc univcrsiiaria.
Ccriancnic na Iisioria da cdagogia ningucn cIcgou a
sc rcocuar con csao dc icno iao cicnso dc
fornaao cscolar.
Os nodclos cdagogicos aiuais, cnlora
canufladancnic, ainda irazcn rcsqucios do scu
ciraordinario iralalIo, scndo isio una rova cvidcnic
da inoriancia do nonc dclc ara a cducaao. Os
cdagogos os-Concnius, ncsno scn o icrcn
conIccido, scguiran na sua csicira.
vcrdadc quc nuiias das idcias dc Concnius sao
considcradas un ianio quanio avanadas ncsno nos
dias aiuais, c ouiras considcradas conlciancnic
olsolcias. Mcsno assin, aiualncnic, cn varios ascs,
inclusivc no Drasil, candc-sc o novincnio dc
valorizaao c divulgaao da vida c da olra dc Concnius.
ncdida quc o icno assa nuiios csiudiosos csiao sc
convcnccndo do valor do scu lcgado lilliografico c sua
aao cdagogica icn sulsiancial inoriancia, nao
acnas or icr sido clc un cducador dc vanguarda, nas
ianlcn un grandc rcfornador social.
O quc cngrandccc Concnius c scn duvida a nancira
ioda csccial cono clc soulc consiiiuir sua aric dc
cnsinar; na vcrdadc, una ficl crcssao da fisiononia
dos anscios Iunanos do noncnio vivido cn scu icno,
94
un noncnio Iisiorico dc iransiao.
Scu nodclo foi un nisio dc conicudos quc cnvolvia
una nova conrccnsao da naiurcza (scria una ccologia
cncrgcnic?}, assando clo dcscnvolvincnio das foras
roduiivas, das novas dcscolcrias da cicncia, nas scn
dcscurar da fidclidadc das suas razcs con as coisas
divinas.
Scu rograna cducacional nao Ia cono conicsiar. foi
circnancnic dcnocraiico, con ioial clininaao das
disiincs dc classcs. Nuna coca cn quc sc acrcdiiava
no dirciio divino dos rcis, aos quais foran dados odcrcs
auiocraiicos, o sisicna cscolar concniano iinIa iudo
ara scr qualqucr coisa arccida cono un naldiao, un
anaicna.
Una coisa, orcn, c ccria. Iojc quando sc ouvc falar
ianio cn cnsino ara iodos" a gcnic nao odc csqucccr
quc foi caiancnic isso quc Concnius rcconizou no
scculo XVII. E isio significa dizcr. o grandc salio noravio
csia nais aiual do quc nunca, consolidando sua osiao
dc vanguarda dcniro da cdagogia nodcrna.
As Univcrsidadcs lrasilciras rccisan, ois,
rcdcscolrir Concnius.
Porquc Concnius coniinua vivo!
95

Bibliografia Bibliografia Bibliografia Bibliografia



DELLO, Fuy Ayrcs. Pcqucnu Istu du cducuuo. Sao
Paulo. Ediiora do Drasil, 1967. 234 .
DOAVENTUFA, Edivaldo M. Tcno dc cducu.
onuncuncntos soIc cducuuo c cutuu. Salvador.
Sccrciaria dc Esiado da Educaao c Culiura, 1987. 210
.
DONDOIF, Anna. Unu cdugogu uu ununIu. Sao
Paulo. Culiri/EDUSP, 1977. 191 .
COMENIUS. (Traduao Ivonc CasiilIo Dcncdciii}.
Dductcu nugnu. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1977. 390
.
COTFIM, Cillcrio & PAFISI, Mario. Hstu c Fosou
du Educuuo. 5. cd. Sao Paulo. Saraiva, 1982. 336
COVELLO, Scrgio Carlos. Concnus, u constuuo du
cdugogu. Sao Paulo. SEJAC, 1991. 99 .
EDY, Frcdcricl. Hstu du cducuuo nodcnu. Fio dc
Janciro. 1962, 634 .
FAFCNOLI, Fosanc Pincnia. Ddutcu do cnsno. Viioria.
IDEAD/DOU, 2000. 100 .
CAMDI, Franco (Traduao dc lvaro Lorcncini}. Hstu
du Pcdugogu. Sao Paulo. UNESP, 1999.704 .
CASPAFIN, Joao Luiz. Concnus ou du utc dc cnsnu
tudo u todos. Sao Paulo. Pairus, 1994. 187 .
HUDEFT, Fcnc (Traduao dc Luiz Danasco Pcna c J.D.
Danasco Pcna}. Hstu du cdugogu. 3. cd. Sao Paulo.
ConanIia Ediiora Nacional/MEC, 1976. 400 .
JEFFFEYS, M.V.C. A Educuuo. suu nutuczu c scu
96
osto. Sao Paulo. Culiri/EDUSP, 1975. 173 .
MONTESSOFI, Maria. Pcdugogu ccntcu. Sao
Paulo.Flanloyani, 1965. 309 .
PILETTI, Claudino. Fosou du Educuuo. 8. cd. Sao
Paulo. iica, 1997. 182 .
FIDOULET, L (Traduao dc Jusiino Mcndcs}. Hstu du
Pcdugogu. Sao Paulo. F.T.D., 1951, 238 .
SANTOFO, Andrc & NCELO, Claudio. Aninais
inicligcnic. Sucntccssuntc. Sao Paulo. Ediiora Alril,
jan.2000, .25
SANTOS, TIcolaldo Miranda. Noocs dc Hstu du
Educuuo. 10 cd. Sao Paulo. ConanIia Ediiora
Nacional, 1964. 432 .
TELLES, Maria Luiza Silvcira. Educuuo. 4 cd.,
Pciroolis. Ediiora Vozcs, 1999.
97

CoyrigIi.
2002 Danicl Wallcr
wallcrlaydcjlc.con.lr
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Dczcnlro 2001
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.con
Vcrscs ara df c cDoolLilris naro 1996

Vous aimerez peut-être aussi