ILBER

ORTAYLI

NDEKLER

nsz

.............

IX

Giri Bat Kltr ve Trkiye ..

Genel Gr.. ..... . ..
....

.............1 .
. ........

.........

I
Batllama Sreci ve Tepki .. Trk'n Gznde Avrupal ... . . .....
. .

. ............................... .....23 ................... .33

Batllama Olaynn Nedeni ve Nasl Karland .... ................ . ....36

II
Batllama Dnemi Kadrolar ........ Batllama ve Siyasal Muhalefet

....49 .........53

III
Batllama, Ulusalclk ve Paralanan mparatorluk . . . . ..

''' ,, ....61

IV
Osmanl Millet Sistemi ve Bat . ....
.. ......

. . . . . . .. . .
.

..........

...

. ... .
.

.....

....

..............

75

V
Garbclar, slamclar ve Hukuk Reformlar .......................................... ...85

VI
Avrupa ile Gemite ve Gelecekte Siyasi Btnleme.
Avrupa Birlii'nin Gelecei ... Avrupa Mevzuatna Uyum .
.........

. ..... 103 .. .
. ..........

. . ...
___

................ ................. ............141 ..

............. ...

...

....... .

.............

1 43

VII
Tarihi Sre erisinde Avrupa ile ktisadi Btnleme Sorunu Balangcndan 19. Asra Kadar
Modern Zamanda Avrupa
... .....

. .
... .

...........

..

.....

........

. ...... ..
. .

.......

145 145 .....160

..

20. Yzylda ktisadi Deiim .. ... ...............

....... 164

vm
Avrupa Siyasi Birlii ve Avrupallar .......... Dou - Bat Sorunu ............ Avrupa'nn Yeni Kimlii Avrupa Siyasi Birlii
. ..............

. ..
. .

....

.....179 .......179 .......182

...

.............

Avrupa'nn Kltrel Kimlii

.

...................... .
.

............

................... ......................187 1 97 ... .

.......... .. .. ... ..

IX
Avrupa Kltr ve Trkiye Roma mparatorluk Kltr . .. . .
. . .. .

.. . . .... ...
. . ... .. ..............

....

..
.

.........

.. . . . . . . . . .

.209

. ..............

Batl Tipin Kart Doulu Tip Var m? Bat Medeniyeti ve Hristiyanlk Sonu
.

.......... 216 . . . . . . 218

.....

.................

:.......................................224

__

Bat Avrupa-slam ve Demokrasi Sorunu Bibliyografya . Dizin

...........................

. . . . . . . . . . . . ....

....

.229

.............

. ..................

. .................

....

..... .

. .....237 ..... .240

n sz

Trkiye'de hemen btn partilerin stnde uzlatklar kalc politika Avrupa Birlii'ne giritir; hatta siyasi hayatmzcia Avrupa Birlii'ne kar olmak kuvvetle telaffuz edilemez, Avrupa Birlii'ne kar olarak siyaset yoluna kanlar bile bugnk hkmet evre 'lerinde grld zere, AB yolunda nemli tavizler vererek uzla may tercih etmilerdir. Gerekte de bu konuda ne ciddi bir siyaset izlenmi, ne de ciddi sloganlar atlmtr. Medyada Avrupa kartl ancak ihtiyatl bir slupla ele aln yor. Genelde AB kartl ciddi bir ierikle yrtlemiyor. Aslnda AB taraftad iin de ayn eyi sylemek gerekir. Esasl tahliller yaplmamaktadr. Kald ki AB artk sadece bir iktisadi birlik, bir siyasi ortak hareket olmaktan teye kltrel bir yaplanma oldu u halde; Trkiye, Avrupa ile mterek kltrel tarihini inceleme ye almamtr: Bu kitapta bir balang denemesi sz konusudur. 1990'l yllarn banda, o zamanki TC Merkez Bankas Eitim leri Genel Mdr Yardmcs olan okul arkadam ve dostum Dr. Mehmet zdemir'in tevikiyle mali brokrasimizin mensuplarna bu konuda konferanslar vermeye balamtm . Bu seminerler bila hare basld . zerlerinde almak, onlar derierken yeniden ele al mak ise zamana brakld. Dorusu bu zaman uzun srd. Baz ko nularn uzun bir sre iinde derlenip sunulmas gerekir.

1960'larn banda Ortak Pazar'a yanaan Trkiye, moda de yimle kalknan lkelerdendi. nsanlarmz ve genliimiz Trki ye'nin kalknmas konusunda umut su zdu Unutmayalm, elektrik
.

siz bir Trkiye'den bahsediyoruz. 40 yl iinde Trkiye yapsal bir deiiklik geirdi. Ne var ki kltrel deiim, sanayi ve ticaret ka dar dengeli deildir. AB lkelerinin ise, bu alanda bizden ok da . ha uzak bir yerde durduu anlal yor. Geen sre iinde Trkiye kamuoyu, kamusal ve zel kurumlar aradaki farkllklar, deii min yaratt sorunlar tartmay hep ihmal ediyorlar. Bu mtevaz almay Sayn Suna Kra'a ithaf ediy oru m . Bu nun dostluun tesinde bir nedeni var; alma disipliniyle, dosya sna hakim olmasyla Trkiye sanayiinin iinde dnen, olaylar izleyen ve ciddiyede kaydeden bir end stri duayenidir. Ko grubu nun kltrel hayattaki kururnlamas da b yk lde onun ka radan ve sr arl takibiyle yrmtr. mid edelim, bu alma tartma yar atacak bir deneme olur. lber Ortayl Mart, 2007

G i ri Bat Kltr ve T rkiye

Genel Gr .
Bugn, Trkiye'de Avrupa Birlii denen iktisadi ve siyasi oluu mun kltrel boyutu ok az tartlmaktadr. Kltr bir hayat tar zn ve gemi kuaklarn mirasn ifade ettiine gre, Avrupa ve Trkiye bir uyum iinde midir? Tarihsel gemi, hal ve gelecek a sndan bu uyum sorununun tartlmas icab eder. Oysa toplumu muzda hem idare edenler, hem de idare edilenler, Avrupa Birlii'ni sadece iktisadi refah, serbest igc dolam konular etrafnda ve bir ksm evreler de insan haklar gibi kurumlar asndan dn mekte olup; asl nemli sorunun tartlmasndan herkes kanmak ta, belki de holanmamaktadr. Avrupa Birlii'nin Hristiyan birlii olduu keyfiyeti, bir dini inan veya iimizdeki dini aznlkla uyum sorunu olarak ele alnyor. "Bunu baz reform kanunlar kararak zmleriz" deniyor. Oysa laik T rkiye'nin dini ideolojiden ok, dinlerin getirdii kltrel miras ve kltrel tortu ile sorunu vardr. Dini miras bir hayat biiminin kltrel sonucudur. Avrupallar ta rafndan bazen belli belirsiz ihsas ettirildii, bu dnyada "bizimkin den" baka ethik deerlerin var olduu yine ayn evreler tarafn-

dan sk sk tekrarland halde; bizim dnce dnyamzn bu sy lemin zerine eilmemesi, bu konuyu tabu haline getirmesi bir de ve kuu tutumudur. Kukusuz byle bir tartmaya girildii takdir de, Avrupallarn kendileri iin koyduklar ve var olduunu ileri srdkleri ayrrnc kstaslarn da eletiriye tabi tutulaca ve muh temelen gerekliini yitireceini sylemek mmkndr. Avrupa Birlii'ne pragmatik bir yaklammz var: Trkiye muhta olduu iktisadi hamleyi gerekletirmek iin birtakm engellerin kalkmasn istiyor. Bu nedenle de Avrupa Birli i ile iktisadi btnlnn salanmas, bu safhada Trk idari makamlar kadar akademik dnyay da ok megul etmektedir. Meseleye bu adan bakldnda Trkiye'nin Avrupa Birlii ile so runlar bir lde znlenmitir denebilir. Mesela hukuki mev zuatn, kanunlarmz bu dnyaya uyumu asndan bu iddia ile ri srlebilir. uras bir gerektir ki Trk hukuk mevzuat Avrupa Birlii ile, sadece Birliin yeni adaylan olan eski sosyalist Dou Avrupa halk cumhuriyederinin durumu asndan deil, hatta bir lde kdemli ye Yunanistan'dan daha fazla uyuni iindedir. Trkiye mparatorluu aslnda 19. asrdan beri hukuk sistemini Romanize ederek Bat Avrupa ile hukuki btnlemeye gitmi ve 1926'da Medeni Kanun'un kabul ile bu sre tamamlanntr. Daha Tanzimat'la, Ticaret Kanunu (1850 yl Fransz kaynakl) Ti caret-i Bahriye Kanunu (1863 yl); Ceza Kanunu (Mays 1840 ta rihli kanun 1858'de Franszlarn 1810 tarihli metnine gre yeni den dzenlendi); ceza usul ve idari sahada Avrupa benzeri karar name ve nizamnamelerle bir hayli yol alnmtr ve hatta 1293 ta rihli Kanun- Esaside (1876) bu srecin bir sonucudur. Trkiye tarihinde sanayi medeniyetinin temelleri eskiye uzanr, arpk ve yava gelien bir snai yap, her eye ramen teknolojik bilgi birikimi ve usta bir mhendislik temelleri zerinde gelimitir. Dolaysyla Trkiye ile Avrupa btnlemesinde temel sorun snai ve teknolojik bilgi ve uyum yetenei de deildir. Trkiye'nin Avru pa ile btnlemesi, btnyle kltrel yap, kltrel tercihler gibi sorunlar etrafnda biimlennektedir. Kltrel yap ve kltrel bi imlenme birok yerde teknolojiden ve sanayi medeniyetinin icab

olan alt yapsal unsurlardan ayrlamaz. Yani Ziya Gkalp'in kendi zamannda dahi tenkit edilen hars ve medeniyet ayrm sun'idir ve kolaylkla uygulanabilecek bir ayrm deildir. Bununla birlikte sa nayi medeniyetinin kendisi de sanld kadar niversal ana hatla ra sahip deildir. Sanayinin r enkleri, yaps, kuruluu, ii-iveren ilikileri, ii snfnn bilinci de her lkenin tarihi miras, corafya s ve tarihi kltrel yaplanmasndan bamsz deildir. Kald ki sa nayinin karakteri, bnyesinde byk lde niversal hatlar ba rndrsa da kltrel yap toplumun bilincinin eseridir. Kltrel yapnn objektif

(en soi)

varln corafi ve tarihi olu

um tayin etse de, onun alglanmas ve toplumun bilincinin yerle mesi ile kltrel yap somut anlamyla var olur. Kltrel evre ve yapy alglayamayan bir toplumun yarataca kltr

(pour soi)

yoktur; nk onun tarifini yapp, grnmn saptayamayan bir toplum kltrel bilince de ulaamamtr ve dolaysyla .ortada o topluma has bir kltr yoktur. Tabii byle bir ideal durum mutlak anlamda var olamaz. Ancak bir lde ger ekleir. Dolaysyla bu kltrel bilin o kltr saptamak, renmek ve retmekle mmkn olur. Bu unsurlan renip benimseyemeyen bir toplu

mun, maalesef kimlii de aslnda her toplumda bulunan lisan ve din gibi iki temel aync unsurun varlna r amen yeterince sa lam temellere oturamaz. Zira lisan ve din bir toplumu dier top
lumlardan ayran iki nemli kimlik tayin edici unsur olsa da, asl o lisan ve dinin, toplumun tarihi oluumundaki rol, bunlarn et rafnda gelien toplumsal kurumlar ve r enkler toplum yeleri tara fndan alglanmadka, toplum d dnyaya kar yeterli diren ka zanamaz. Her zaman her toplumun yabanc kltrlerle karla mas kanlmazdr; ama belirttiimiz durumda bu halin olumlu alveri ve sentezlerle sonulanmas yerine, yerl i kurumlarn zede lenmesi, yklnas ve yenisi ile ikame edilernemesi gibi sarsntlar olur. Toplumlar dinamizmlerini yitirebilir ve kendilerini yeniden retecek doru ve isabetli k ltrel deiimlere ulaamayabilirler. Tarih bilgisi ve bilinci olmadan bir toplumun kltrel kimliini saptamas son derecede zordur. Dolaysyla n planda bugnk T rk toplumunun mensup olduu Akdeniz-Ortadou blgesinde

slam medeniyetinin ne olduunu bilmek gerekir. Hemen belirte lim ki tarihin geliimine vakf olduumuz zaman, Akdeniz'in do usu ve bats arasndaki fark, temel.bir medeniyet fark deildir. Bat'nn rasyonel, Dou'nun irrasyonel olmas gibi temel ayrmla ra dayandrlan farkllamalar ve kutuplamalar sun'idir. Bundan. baka, Dou-Bat fark veya Bat d corafya parasnn geri kal m, gelimeye yeteneksiz olmas gibi tasnifler de ok ilgintir Zi ra bu gibi tasnifler, bugnk Bat Avrupa'dan nce, Dou Akde niz'in slam dnyasnn eseridir. Bir rnek verelim: M.S. 11. asirda (1055-1056 yllarnda) demek ki Hal Seferleri'nden aa yukar 40 sene evvel, nemli grdmz (ama trnn tek rnei olmayan) bir kitap, Kitdb't-Tabakat ve'l Umem Endlsl Kad Said bin Ahmed el-Andulusi tarafndan kaleme alnm ve 1930'larda nl Fransz oryantalist Regis Blachere tarafndan Livre des Categories des Nations ba lyla Franszcaya evrilmitir. Burada Kad el-Andulusi diyor ki; "Medeniyete hizmet eden kavimler Eb raniyyun (braniler), raniyyun (ranllar), Hintliler, Romallar ve tabii Araplardr." Yunanllar ve Araplar temel olarak ayrmlama s ilgin, iki kesim arasndaki tercme ve kltrel kosmos veya ak kltrasyonun bilincinde . Bunlarn dnda es-Siniyyun ve el-Etrak var; nk inlilerve Trkler aslnda pratik zekal, yaratc millet lerdir. Ticaret de yaparlar-yapyorlar; nk in'den bir r ey geliyor. Trkler de at getiriyor, bir sr silah satyorlar; fakat bun larn medeniyete katklar yoktur, "zeki iki millet" diyor. Bunun dnda, imal halklar ve cenuptaki zenciler ele alnm , daha do rusu alnmyor. imaldeki bugnk Avrupallarn ecdad iin "me deni deildir, corafyalar nedeniyle manevi nokta ve zekalar ge limemitir, esprileri yoktur, faydasz topluluklardr" diyor. Bu ta bii basit bir nyarg deil, pekala corafi determinist bilimsel bir tasniftir; vakalara dikkat edilmektedir. Montesquieu ve Vico 7-8 asr sonra daha iyisini sylemiyorlar.
.

Said bin Ahmed el-Andulusi, Kitab't-Tabakat ve'l Umem, Kahire (tarihsiz); R. Blachere, Livre des categories des nations, Paris, 1935; B. Lewis, The Muslim disco
very of Europe, New York, 1982,
s.

68.

Bu tasnif ve tasvirde dikkatimizi eken ilk husus, ne Mslman ne de Arap ovenizminin olmasdr; nk medeniyeti kuran ka vimler diye saydnn yarsnda ou, Mecusi, putperest, Hristi yan, Yahudi vs . dir. Demek ki burada bir adam bir medeniyet ks tas kullanmtr. O "Medine''nin, ehrin, ehir medeniyetinin et rafnda kurulan rgy, tarihi olarak tespit etmitir, bni Haldun (1332-1406) bir mddet sonra muhteem bir tarih yazmtr.2 On dan nce Reidddin, CJ.mi't-Tevdrih3 adl bir dnya tarihi yaz mtr. (Etrafnda tarih yazan bir kadro, ilerinde inli ve Avrupa l yardmclar bile vard.) bni Haldun ve Reidddin'in balisieri arasnda, Yahudi halarnlarn bilmedii Yahudi tarihine ait olaylar dahi vardr. Zira halarn gelenei, Flavius Josephus gibi laik Yahu di tarihilerio deindii birok vakaya deinmez . Sonra Msl man yazar ehrestani gibi bir dahinin KitJ.b'l-milel ve'n nahal ad l dinleri gayet objektif ve alacak zenginlikte anlatan bir eseri vardr. Demek ki Said el-Andulusi gibileri iin, bu gibi eserlerden elde edilecek bilgi de vardr. Burada bilimsel bir kategorizasyon vardr ve hkmler de buna gredir. Akdeniz blgesinde bugn bizim ikayet ettiimiz Eurocentris me benzeri grler, Dou dnyasnda da vardr. Birtakm uygar lklar, kendi kstaslar, kendi referans noktalaryla insan, medeni yetleri tasnif etme eilimindedirler. Bunu Avrupa da yapmtr; ama baka trl yapmtr. Nasl yapmtr? Wrzburg Saray'nn tavannda nl talyan ressam Tiepolo'nun alegorik bir tavan res mi var. 17. asra ait bu resimde drt ktay resmetmitir. Avrupa b tn aaas, btn renklilii, btn stnlyle kubbenin tam or tasnda yer alyor; yani, dnya Avrupa merkezlidir ve k Avru pa'dan yaylr. Yine 1 8 . yzyln nl filozofu Voltaire, tarihi drt safhaya ayrmaktadr ve drt safhann birincisi Yunan; ikincisi Ro ma -bunlar yksek safhalardr- ncs Rnesans'tr. Rnesans dorudan doruya stanbul'un fethi ile meydana kyor ve gayet
bni Haldun, Mukaddime, Trke tre. eyhlis!am Pirizade Mehm ,d Sahib Efendi, s tanbul, 1275 (1859), ris, 1836;
c. c.

1-2.
c.

Reidddin, Ciimi't-Teviirh, Histoire Genera!e du Monde,

II, ed. B!ochet, Paris, 1911.

I, ed. Quatremere, Pa

gln bir izah var ki, bu tip filozoflarn her zaman ak kalan noktalarna bir rnektir. Dahilerin bazen okuyucuyu hayrete d ren saflklarda oluyor. Sanki Fatih'in askerleri bir kapdan gi riyor, br kapdan alimler kitaplada talya'ya gidiyorlar ve Rne sans byle balyor. Bu garip tasvir Voltaire'indir; fakat daha gari bi, bizim okul kitaplan da bunu almlardr. Hatrlarsanz, "stan bul'un fethiyle Rnesans balar" diye uzun zaman okutulmutur. Rnesans daha henz snrlar ve mahiyeti tartlan bir husus tur ve tartlagelecektir (fakat 1 8 . yzylda tarih felsefesi budur) . Drdnc safha ise, Rnesans'tan sonra gelir ve Voltaire,

XIV.

Louis Asr'nda [Le Siecle de Louis XIV] ele alp aklyor: "lke
de artk ilimler, sanatlar, hukuk o dereceye ulamtr ki beeriyet bundan sonra Fransa'dan kam alacaktr, onun klarndan esinle necektir" der. Tarih felsefesi deyimini kulland bu eserde teleolo jik (gai) yorumla, tarih izgisi yani beeriyetn tarihi maceras ade. ta XIV. Louis Fransas'nda kilitleniyor. Bu yet merkezli bak) aslnda bir

ethnocentrisme (milli Eurocentrisme'in (Avrupa merkezli

bakn) ve dhya grnn eseridir. Voltaire tipi "tarih felsefesi " Avrupac ve ulusalc bencilik, 19. yzylda Hegelci tarih felsefesi ile dorua ular. Hegel'in tarihi kademelendirmesinin son safhas Prusya devletidir. Bundan sonra Prusya'dan daha stn bir kuru lu olmayacaktr. Beeriyet tarihinin doruk noktas odur, insanlar adeta onun iin yaamtr. Demek ki bir zamanlar, ok masum, ok tarafsz tarih ve toplum gzlemleriyle Dou dnyasnda, yani bizim mensup olduumuz medeniyette balayan blgeci tutum, za manla Avrupa'ya da, ama bir siyasi ve medeniyeti misyonla (!) be raber kaymtr ve Avrupa'da bu gr her zaman vardr. 18. yz yl Avrupas'nn bu gr, ocukluumuzdan beri bize de telkin edilen, "Alem aya gidiyor, biz yerimizde sayyoruz" sloganyla da etkisini gsterir. 1972'de Paris limler Akademisi adna Mousnier yle bir beyanname ortaya koyar: "Avrupa ktas her zaman de imi ve her an deimektedir. Bu deiimi ise, bizim ilerleyen ve gelien bilincimiz salyor. " yle devam eder: "Akademiye gre dnyann btn dier blmleri bir atalet, hareketsizlik iindedir." Yani Avrupal, "Biz alrz, geliiriz, bizim kafamz alr, o kafa

yaratr, gelitirir; btn dier dnyallar gaflet iindedir, uyku iin dedir, yatarlar" diyor. Barbar lafn ok kullanmyorlar, buna dik katinizi ekerimi nk Avrupalnn gidebildii eski Msr'a, ran'a; ara sra tand in'e bakp da bu eski uygarlklara "bar bar" diyecek hali olamaz, o mmkn deil; fakat yle bir dn ce geliiyor: uyuyan, ilerlemeyen atl eski Asya medeniyetlerinin durgun insanlar ve toplumlar... Seyyah Chardin: "Avrupa hare ketlilik, Asya ise atalettir" diyordu.4 Evvela bir progress (ilerleme) fikri ortaya atld, yanl deil, ancak bu ilerleme blm tarihte sadece Bat Avrupa'ya mal edildi.
Nitekim, 1842'de Tennyson adl bir ngiliz airi "Locksley

Hall" adl iirinde Asya tarihinin ve Asyalln durgunluunu y le ifade eder: "Better fifty years of Europe, than a cycle of Gt hay. " [Avrupa'nn elli senesi, bir Htay evrimine , yani in'in b tn uzun tarihine bedeldir.] Ona gre muasr medeniyetin oluu muna Htay, yani in'in katks yoktur. Beeriyet Avrupa'da hare ket ve ilerleme halindedir, diyor.s Olduka kstaha grnen, fa kat ktann dnda zaman zaman Asyal halklarn baz batc se kin evrelerinde bile taraftar bulan bir yorumdur bu. Mamafih dnyann baz merkezleri artk Avrupa'nn nne geen dinamik blgeler olduu iin, bu zihniyet de sorgulanmaya balanmtr. Tennyson kendini tekrarlayan monoton in tarihi ile devaml de ime, ilerleme gsteren renkli Avrupa'y mukayese ediyor ve tabii ikinciyi tercih ediyordu. Tennyson'u bilmeyen baz progressist, ya ni ilerlenieci nc dnya aydnlarnn ayn fikri tekrarlamas bir tesadf deildir; bu fikir n planda belirli bir eitimin ama sadece okul eitiminin deil; modern kahvehane, kulp ve edebi mahfil kltrnn etkisi ile olumutur. Avrupa'nn Rnesans'tan beri hem vazgeemedii, hem dlad iki lke Rusya ve Trkiye'dir. Batllama ve modernleme olgu su ile sancl biimde ilk defa yz yze gelen iki lkeden biri T r kiye ve onun yannda dikkat ederseniz "Rusya" diyorum . Avru-

4 s

Michel Deveze, l'Europe et le monde ii la fin du XVIIIerne siecle, Paris, 1970, s. 3.

B. Lewis, "Other People's History", American Scholar,

c.

59/3, 1990, s. 397 vd.

pa'y sadece bir Hristiyan kulb olarak grme slogan bir nok tay karyor: Rusya Hristiyandr; fakat, her eye ramen dlan maktadr. Haydi, 1 8. yzylda Rusya'nn dlanmas anlalabilir; ama 19. ve 20. yzylda insan "Niye? " diye soruyor; nk siz Mendeleyev'siz bir kimya dnebilir misiniz? Loboevski olma dan bir matematik, acaba Tolstoy, Dostoyevski olmadan bir ede biyat dnebilir misiniz? Rus roman Fransz edebiyatn geen bir romandr. Pek brleri dzeylerinde olmasa da aykovski, hat ta "Gl Beler" denen Rimsky-Korsakov, Borodin, Glinka, Mussorgsky, Glozunov vs olmadan bir musiki dnebilir misiniz? 19. yzyl boyunca belki Rus resmi olmadan resim dnebilirsi niz; ama, ite 20. yzyln banda Chagall ve dier Rus avangard lar olmadan dnya resmini dnebilir misiniz? Oysa Avrupa me deniyetinin, kltrnn stunlarndan biri olan bir kltr ve halk . dahi, pekala Avrupa'nn dnda dnlmektedir. 18 . yzylda ulalan bu stnlk duygusu Avrupa'ya gerek ik tisadi; fakat -n planda- sulh ve savunma bakmndan, bir ekil de birleme fikrini de getirmitir. Sze, "Savunmamz nasl sala n?", Nasl birleiriz? " diye balyorlar. Mesela daha 168 3'te William Penn, "Avrupa'nn imdiki ve Gelecekteki Bar zerine Bir Deneme"de bunu aka sylyor: "Bir Avrupa Parlamentosu kuracaz ve Osmanl mparatorluu ve Rusya da bunun iinde olacak" diyor. Yani ngiliz daha realist ve Protestan mantkla bakt zaman bunu bu ekilde d9.nyor; fakat ayn yllarda Fransa'da Abbe de Saint-Pierre'in, yani bir ra hibin yazd bir baka deneme var, 1713 ta rihli, "Avrupa'da Ka lc Sulhun S alanmas in Bir Proje" balkl. Bu projeye gre bir senato kurulacak ve bunun emrinde bir ordu olacak, tpk NATO gibi bir ey dnlyor. 24 adet Hristiyan devlet yedir, Trki ye'nin alnmas sz konusu bile deil. Yine 1 735'te, talyan asll fakat sonra Bourbonlar devrinde s panya Babakan olan Kardirral Alberoni siyasi vasiyetini Trkle rin tamamen Avrupa'dan atlmas zerine kuruyor; fakat ondan ok daha evvel Emeric Cruce adl Hollandal, 1623 'te yaymlad le Nouveau Cynie adl projesinde, Venedik'te bir Avrupa meclisi
"

toplanmas, Trklerin de buraya katlmakla kalmayp, ayn za manda Papa'dan sonra ikinci yere sahip olmas gerektiini ileri s rer. Yani Trkleri araya, hatta bakeye alacak bu tip bir dn ce Avrupa'da var. Tabiatyla Hristiyanlar temsilen Papa'nn birin cilii sz konusudur; fakat br de ne de olsa byk bir kuvvet tir. Bylece Mslmanlar ve kuvvetler arasnda bir uzlama kurul mas teklif ediliyor, bunun iin onlara, Fransa Kral'ndan ve Al man imparatoru'ndan nce yer veriliyor. Bu bir uzlamadr. De mek ki Avrupa'da daimi ekilde iki gr vardr; ama yine ayn yl larda N. Henri'nin Babakan Duc de Sully de on be devletten mteekkil bir Avrupa devleti projesini ileri sryor ve Rusya ile Trkler yok iinde.6 Grld gibi, bu tip Avrupa Birlii projeleri pek eskidir ve bunlarn hemen hepsi Osmanl mparatorluu ile birlikte Rus ya'y da dlar. Bazlar da aksine Trkiye'yi iine alr. Avrupal iin, Osmanl mparatorluu hakkndaki dnceler, phesiz ki 17. asr ve 18. asr boyunca ok ilgin gelimeler gsterir. Mesela bir rnei ele alalm: Bu rnek bir halk resmidir. Avusturya, Viya na Etnografya Mzesi'nde milliyetleri gsteren 18. yzyl bana ait bir tablodan sz edeceiz. Bir kyl resmi, grdnz gibi. Tabloda milliyetler resmedilmi: spanyol var, Fransz var, Galli var, Alman, ngiliz, sveli, Polonyal, Macar, Rus (Moskovi) var.? Yannda ilgin sarkl ve cbbeli bir tip duruyor; "Trk ya hut Yunanl" denmi, fark yok, bu bilgisizlik o ada hatta yakn zamanlara kadar ok yaygnd. Bugn bile bir Trke Avrupa ky lleri veya halk tabakas, hatta yar cahil, bizim diyar tanmayan insanlarn arasnda: "Sizin de Noel'iniz Ocak ay1ndaym" diye sorulabilir. Avusturya slamiyede Ortodoksiuu birbirine kartnyor; n k Ortodoksiuu kendinden saymyordu. Mesela bu tabloda res medilen karakterleri ele alalm: spanyolu ok beeniyorlar, akll,
Seha
7

Meray, Devletler Hukukuna Giri, c. I, A.U. SBF Yay., Ankara, 1968, s. 25-30.

Zamanmz tarihilerinden Omelijan Pritsak "Rus deyiminin Avrupa ve Trkler ara snda Ukraynaly, "Moskoviin de bugnk Byk Rusu karylad.n syler, ki bu

halk resminde de ayn tabir geer.

10

simler

SPANYOL

FRANSIZ

GALL

ALMAN

iNGiLiz

Hali Tavr

Gurur! u

Hoppa

Hilekir

Akkalpli

Kalb yerinde

Karakteri
ve

zellikleri

Harika

Sevimli ve Konukan Dikkatli

Kskan Keskin zekal

Herkes istedii

ok iyi

Sevgi dolu Ne esiz Kadns

Zekis

Akll ve

zeki

akac

zelliklerin kazaolmas

Erkeke
D ini bilimler

ocuka

Her yerde

gibi
Laik hukuk Dnyevi bilgi

Bilimi
Giyimi

Sava

Din hukuku

Ed epli

deiir

Srekli

Edeplice

Takliti

Fransz tarz

Kt

zellikleri Sevdii ey

As i l
itibar ve iktidar Ka hzlk

Dalavereci

Cimri

Msrif
iki

Huzursuz

S a va
Kendi hastal

Alon
Kt hastalk Sevimli ve elenceli
Dikkatli

Elence

Hastalklan
lkesi

Seeere

Sara

Bereketli

iyi ilenmi Kurnazlk

iyi

Berekedi

Sava yetenei

Muhteem

Yenilmez

Deniz kahraman
Ay gibi deiir

nanc ve ibadeti Yneticilerini

Allah

Herkesten . . y

iyi

iyi

Biraz: daha

man yerind e

nasl

Bir hkmdar

Bir kral

Pederahilik

mpa.r.ator

Bir bunu, bir onu

taruxlar

Fazlasyla
mevcut

olan

1.1eyvel er

Eyalar

arap

Tahl
ikiyle

ayr

Vakit geirme
biimleri Hangi hayvana

Oyunla

Dalaverayla

Gevezelikle Vaak

almakla

Fil

Tilki

Arslan

At

benzedii
Hayah

nasl biter

Banyoda

Savata

Manasnrda

arap ierken

Denizde

11

SVEL

POLONYALI

l'vlACAR

RUS (MOSKOF)
Hiddetli havas gibi

TRK VEYA YUNANL

Nisan

Uzun boylu
kuvvedi

Kylgibi

Sadakarsiz

Deiken,

Z alim nat Tannmayacak

ekilde

Daha da beter
Deer vermeyen

Adamakll

zalm

gibi

TamMacar

Gen bi:r eytan stn zekal

yumuak

Daha da az
Kan

Hi yok Son derece kaba

Yunanca bilir

O rta
eitli dillerde

iici

efkatli ve

sanatlarda

Gzel

Latince bilir Bol renkli

Hain

Ucuz

politikac

Deriden

Uzun etekli
F ar far a

Krkl Bsbtn hain

Kadngibi
Daha

Batla inanr
Lezzetli

hain sever

da

yiyecekler Nikris (Gut) Da lk Ylmaz

Gayretli bir

Asalet
iek hastal

Kargaalk
Ispazmos

Dayak
ksrk

Kendini

Zafiyet
Dnya

gszlk

Ormanlk
Kar arsz

Meyve ve altn dolu Kkmc Mutabk

Buz dolu Yorucu (zahmerli) Dinden

gzeli

e yaramaz
(tembel)

mrnindir

Her eye inanr

km biri

Onun gibi br ey Bir nistebit

zgilr yonericilik

Seilmi birini

Sevilmeyen
birini

Bir gnll

Maden

K rk
Hrgrle Ay

Her ey

Arlar Uykuyla
Eek

Yumuak ve zarif eyler

Yemekle kz

siz gsz
dolamakla
Kurt

Hastalarunakla Kedi

Toprak istnde

Ahrda

Klla

Karda

Dolandrclkla

12

vs. deniyor. Fransz hafif merep, geveze, ksa grl; ngiliz, Al man, mesela: ok ak yrekli, akll, akac, ahmak yerine gre; ngiliz iin "iyi giyinir, iyi arkadatr ; ama biraz karakteri kadn sdr, gvenilmez" deniyor. sveliye gelince, "kuvvetli, iri yar; fa kat gaddar, ahmak, kaba" diye gidiyor; sveli ho grlen bir tip deil; Polonyal iin daha ho eyler sylenmiyor, " vahidir, ky ldr" gibi; Macar iin de benzer eyler var. Macar iin daha az aklldr diyor, Rus iin hi akl yok diyor. Mesela burada bir ha samaklanma vardr. Akl dedii zaman; Trk ya da Yunanl ok aklldr, memleketi ok gzeldir, efkatli grnr, tam bir eytan dr. Moskof'un aksine aptal falan de il, lm dahi dolandrclk la olacaktr deniyor. Moskof ahmak, Trk eytani zekal diye gs teriliyor. Bu ulusal tiplerin, kyafetlerine gelince; mesela, spanyol vakur, rabtal bir kyafet . Fransznki biraz hafif tertip. ngiliz, Fransz gi bi giyinir-ki doru eyler de var- sveli deriden giyinirmi, Mos kof tamamen krkler iindeymi, Trk yahut Yunanl kan (!) gi biymi. Demek ki Trkler Batllarn kyafetini, onlar bizimkini, garip biimde nitelendiriyoruz. Bu tipierin dinine baktnz zaman; ok ilgintir ki Trk' n di ni ok kt bir inantr, eytani bir dindir! Rus'unki de ona yakn bir eydir ! Ortodokslarn Bat kilisesi tarafndan tarifi iin bu tipik bir kalptr. u halk resminde bile, gryorsunuz ki; bilhassa Do u Avrupallar, Ruslar, Trkler, Yunanllar, Ortodoks ve slam ale mi; Bat Avrupa'nn dnda braklan, holanlmayan, beenilme yen halklardr ve ne garip, aydnlanmann Philhellenisme (Yunan severlik) anda dahi Avrupa ' da, eitimli aydnlarn dnda b tn halk Yunanly tanmaz ve kendinden saymaz. Yunanl yerine gre Rus, hatta Trk'ten de ok daha hakir g rlen bir tiptir. 18. yzylda ve bu tablonun yapld sralarda, ar tk Rusya hepimizin malumu dur. Byk Petro asrdr, batllama dnemi balamtr, bu tabii hibir zaman kolay olmamtr. Rus ya'y Bat hala tanmyor du, hi tanmad; demek ki yanl tannan (t) sadece biz Trkler deiliz . Mamafih 19. yzyl Rus kltr Ba t'daki bu tabioyu bir lde deitirmitir.

13

Batllama her eyden nce iddetli olan bir eylemdir. Hibir toplum, yaaynn, kltrel kalplarnn, snf ilikilerinin, otori te ilikilerinin bu gibi devrimlerle deitirilmesini kolay kolay ka bul edemez, itiraf etmek gerekir ki bu iin en kansz ve kolay oldu u lkelerden biri -batllamay uzun bir zamanda gerekletiri yor olsa da- Trk toplumu olmutur. nl 19. yzyl Rus ressam Surikov'un "Strelitzlerin dan Sabah" adl tablosu dahi gster mektedir vaziyeti; bir sabah "Strelitziy" dediimiz "Tfekiler", Rus kapkulu snf, tpk bizim Yenieriler gibi, Byk Petro'ya

(Byk Petro Avrupa'dayken, gemicilik vs. renirken) isyan eder ler. ar dner dnmez, derhal mthi bir idamla, Kremlin Meyda
n'nda hepsini asar. Modern kyafeti iinde kendisi ve maiyyeti orada, Strelitzler ve aileleri br tarafta grlyor; ar, veliahd Aleksey'i bile reformlar iin idam ettirmek zorunda kalmtr. Milli dahimiz Ahmed Cevdet Paa, Tarih'inde Strelitzlerin yok edilmesini 1 826 ile karlatryor: "Strelitzler Rusya'nn srtnda ur idiler, kesildiler alndlar, Rusya rahatlad" diyor. Kremlin Mey dan'ndaki sabahla bu i bitmi gerekten. Paa devamla; "Oysa yenierilik devlet-i aliyye'nii kalbinde seretan [kanser] idi. Kald rlmalar ile btn idare sarsld ve art arda dzenlemeler icab et ti" diyor.s Dorudur. Askeri slhat idare, maliye, eitim, hukuk alannda art arda yenilikleri zorlad. Osmanl tarihi, seimi olma yan uygulama ve gelimelerin tarihidir.

1 8 . yzyln banda eski Rusya ile yeni Rusya ne kadar gaddar

bir atmann ve arpmann iindedir. imdi, burada phesiz ki bu kanl deiimi yaratan neden sz konusudur. Avrupa, 18. yz ylda stnln hissettirmektedir. Aslnda daha nceden de his

settiriyor. Nereden hissettiriyor? Muhtelif vastalarla. Mesela Ber nard Lewis'in tasviridir: III. Murad' a, I. Elizabeth'in yollad ilk ngiliz Elisi E. Barton'n elilik tahsisat tamamyla Levant Com pany tarafndan karland. Onun ahsnn stanbul'a gelii kimse yi fazla ilgilendirmiyor. Onu getiren ve limancia demirli duran geA. Cevdet Paa, Tezakir, {yay. C.

det, Tarih-i Cevdet,

Baysun} T.T.K.,

Ankara, 1967.

s.

217-219, A. Cev

c.

1, stanbul, 1309, s. 291.

14

mi ise, stanbul'u altst ediyor. Gemi zerine tasvirler var.

16. yz

yln sonunda, Osmanl Devleti'nin insanlar gryor ki birileri bir yerden geliyor ve gernileri deiik. 16. yzylda okyarrus ar i g ren gemiler arasnda bir ngiliz kalyonlar vardr, bir de Hollan da'nn koca karnl kalyonlar. Onun iin Venedik kalyonuna, Os manl kadrgasna, kalyonuna benzemez bu gemiler ve Osmanl yazarlarnn ok ilgisini ekmilerdir. Eli E. Barton' stanbul'a ge tiren gemi, tarihi Mustafa Selanik! Efendi'nin dikkatini ekmi. Gemi, sefirden de, Levant Company'den de daha ok ilgi ekiyor.9 Bemard Lewis'in bu gr dorudur. Osmanl, askeri teknoloji ile bandan beri ilgilenir aslnda. Osmanl batllamasnn tarihi ni tespit bunun iin zordur. Askeri ihtiyalar Bat ile temas her za man diri tutmutur. Selanik! Efendi geminin gvertesi ve top say sndan dehetle sz ediyor (83 adet kk top).o Top ve tfekleri nceden grp renmeyen adamlar, rnuhare be meydannda grrler, yenilirler. Onun iin fen ve sanatlar renmek gerekir. Osmanl, 17. yzylda Bat'nn tknik stnl n gremedi.

17. yzylda gelien Avrupa teknolojisi silaha yans

sa bile, henz Avrupa askeri nizamma yansmamtr; nk 17. yzylda bilhassa Orta Avrupa'da (Rusya henz hi sz konusu deil) ordularn nizam, harp dzeni, asker toplanmas, bizimki ile mukayese edilir durumda deildi. Yani Osmanl ordusu her an d zenliydi, sava gc yksekti; ama kinci Viyana Kuatmas'ndan sonra ve bilhassa 18. yzyl Barok Avrupas'nn sava dzeni iin de grld ki, Osmanl askeri dzeninin deimesi gereklidir. Rus ya bu deiimi idamla, cezalandrmayla, btn devlet tekilatn deitirerek, pek ie yararnasa da donanma kurarak, byk grl tyle yapt. Gerekten de Rus donannas hibir zaman fazla ie yarama d.

18. yzylda Osmanl'da reform Rusya'nn aksine grltszce

balad, grltl reform 19. yzyla tehir edildi. Bir kere asker ye-

B. Lewis, "The West and the Middle East", Foreign Affairs, 7611, 116. Mustafa Selaniki, Tarih-i Selaniki,

Ocak-ubat, s. 114-

stanbul,

1281/1864.

15

titirmek iin, iyi zabit yetitirmek iin okul kuruldu. Orada mate matik, trigonometri, modern bilimler retilmeye baland. Sonra bakyorsunuz, bu daimi orduyu beslemek iin maliyeyi dzenle mek zorunluydu. Btn bu deimeler kademe kademe oluyor ve ilerledike, Bat dnyas ile daha ok temasa geiliyar ve gryor lar ki orada baka bir stnlk var, bu stnle kar durmak zo rundasnz. Nasl duracaksnz? Reddederek mmkn deil, o hal de kabul ederek kar duracaksnz; nk bu i sonunda 19. yz ylda hukuki ve idari yapy deitirmeye kadar gidiyor. Son asrcia batllama Trklere has bir olay deil; niversal bir olay ve bu yzden mukayeseli bir tarih yapmak zorundayz. Byk Petro 'nun Rusya'snda grlen batllama, Trkiye'de ve ran'da bazen kendine zg benzer olaylarla geliiyor. Japonya ve in'de batllama sryor. in, ok vaktinde ve baarl bir mo dernleme geiremiyor. 20. yzyla kalyor. Japonya beceriyor. nk temelleri daha eski. Bat'nn tahakkmne baz reformlar yaplabildii lde direniliyor. Bat'nn teknii alnmakla kalm yor; "tarz- hayat" da giriyor; nk hayatn akna gmrk ko namaz, ayrm yaplamaz. Rusya deiiyor ve bizim 19. yzylm z bir bakma 18. yzylda yayor;aynen bizdeki batc veya kar -batc arazlarn hepsi var. Birisi Fransz iirinin veznini reddedi yor, "Rusa deildir" diye. br oturuyor, Rusa yannda Fran szca ok fakirdir diyor. Bu ok budalaca grnyor; nk o de virde F:ranszca klasik devrini tamamlam bildiiniz gibi. 1 7. yz ylda Fransz Akademisi kurulmu, daha Rusya'da yle bir ey yok . 1 8 . yzylda kurulan Rus Akademisi henz ayn etkinlikte de il. Bir garbzede gln bir tip; mesela yksek sosyetenin koketle rinden "Prenses Kurakin" diye bir kadn, doru drst Avrupa di li bilmedii halde, talyanca, Franszca szckleri mebzulen Rus aya kartrarak konuuyor. Kimse pek bir ey anlanyor. Bizde imdi yaanan sre . . . Aslnda bu bir dzen deil, beeriyetn iin de heyecanla devam ediyor. " ok elenceli" demez de, "ok amuHans Rogger, National Consciousness n Eghteenth Century Russia, Harvard Unv.
Press, 1960, s. 50-51.

11

16

sant" veya "ok heyecanlym" demez de, "ok anxiete'm yksek" der veya ngilizce karml cmleler kurulur. Lks terzide .Fransz ca, bankaclar arasnda ingilizeeli bir dil yaar ve gln rnekler le halkn her kesimi bu dili taklit eder; ama kepaze bir taklitilik yannda, bir diren de sz konusudur. 18. yzyl Rusya'snda mesela, Prens erkaskiy gelen ecuebiler le Rusadan baka dil konumuyormu. "nk Bat Avrupa'da kendi dillerinde konuuyorlar. Biz de burada byle yaparz" diyor. Benzer tepkileri Osmanl'da da grmek mmkndr. Milliyetili in geni lde tarih ve dile ykleome srecine, mesela bizim ce miyetimizde 100 sene evvel Ahmed Vefik Paa ve emseddin Sa mi'de rastlarz. kisi de Yunanca, Bat dilleri ve Farsa bilirler. De mek ki bir direni sz konusudur ve byk karklklar sz konu sudur. O kadar sz konusudur ki imdi verdiim trajik misal bu nu ifade eder sanrm . Byk Petro, sadece Tfekileri (Strelitziy) idam etmekle kalmad biliyorsunuz, kendi velialdm da idam et mek zorunda kald . Aleksey Petrovi kendisine kar kt iin, eski Rusya taraftarlaryla bir olduu iin, babas tarafndan orta dan kaldrld . Rusya'da bu deiim olurken , Osmanl nasl bakyor Rusya'ya? Rusya'y nasl deerlendiriyor? Vakanvis Raid, devletimizin res mi tarihisi, Byk Petro 1724'te ld zaman; "Moskoflarn ar ld." diyor. "Naan bir yere gmdler, tebaasna ve devle te birtakm samalklar ve lgmlklan getirdi" diyor Tarih-i Nai ma. Bir kere herkesin "Byk Petro" dedii adamn ad bizim memlekette "Deli Petro"dur. Hkmdara akl banda hareket et meyen bir ar gibi baklyor. ok ilgin ki bu tabiri bugn birta km Rusya tarihileri ve Alexandre Benningsen gibi Ruslar dahi ok doru buluyorlar. Profesr Benningsen bir Rus asilzadesidir, Trk-Rus tarihisidir. nl bir uzmandr. O aka yazmtr ma kalelerinde: "Petro'nun yaptklarn en iyi deerlendirenler Trk lerdir, ona deli derlerdi" diyor. Tarihi Raid dnda mesela, Meh med Aa , bizim Byk Petro devrinde yolladmz bykeli, B yk Petro'nun yapt o byk trenler, askeri geitler, balolar, fa lan hepsini tek cmleyle tarif ediyor: "arn maskaralklar ..."

17

1757 ylnda kz arie Yelizaveta zamannda Rusya'ya giden El

i ehdi Efendi ise, baka bir bak sahibi; ayn Yirmi Sekiz elebi Mehmed Efendi gibi opera olayn yle tarif ediyor: "Hanende ve sazendeler usul-i garibe ile lisanlarnca velvele perdaz" olduklann anlatyor; fakat bir otuz sene sonra Mustafa Rasih Paa, ki byk Katerina'ya eli olarak gitmitir; Rusya'nn messeselerini baya ciddi bir ekilde tarif ediyor. Rusya'nn tarihinin o dnemiyle u raanlar, onu ok enteresan bir kaynak olarak deerlendiriyorlar: "imparatorluk ayr bir boyuttan gzlenip tarif ediliyor" diyorlar. Ayn dnemde Viyana'ya giden sefirimiz ve Berlin'e giden sefi rimiz Ahmed Resmi Efendi, o lkeleri artk ok farkl ekilde tarif ediyorlar. Bat medeniyetinin stnl bu sefaretnamelerde orta ya konuyor. Demek ki toplumlarn deimeleri srasnda; direni, tasvip, eitli fikirler, atmalar sregitmektedir.

Studies,

I. Ortay!. "Reforms of Petrine Russia and the Ottornan Mind", Harvard Universicy, 1987, s. 45 vd.

journal of Turkish

18

Bat l lama Sreci ve Tepki

D eime fikri , t avr ve giriimi ; t epkiyi ve t artm ay d a birlikt e g etir ir. B u ni vers al bir ol aydr. Her top lumd a b u k aos k endi ne g r e ya an r, ama in an lm az b enz er likl er d e vardr. Do lays yl a Avru p allk ve Avr up al l am a 18 . ve b ilh ass a 1 9 . y zyld a b u topl uml a rn ort ak probl em i h al ine g elm ekt ed ir. ph esiz k i tar z- h ayatm z n d eimes i, bilh ass a ynetici s nflarn, yani top lumun sekinl e rinin uyg arlk anl aynn, t avrl arnn d e im esi, i ns anl ar r ahatsz etm ekt edir. B u rad a ok ilgin dir enil er v ardr ve bu dir eni b i im ler inin ne Mslm anlk la ne Or todoks Hristiyanlk la atik as b u l un ur, o nl ar h erk es i in g eerlidir. M es ela , R us ya'd a Sl avy ano fil l erd en, yan i Sl av birliini ve R us ya'nn k endi d ini v e an aneleri yl e bu birli in b a nd a o lm as n s avunan Pansl avist lerden Konst antin Aks ako v'un "D nel im , D n elim anl M azi rnize" diye bi r ii ri vardr. Aks ako v , R usl ar Byk Petro refo rml ar n cesi R us ya'ya d ndrm eyi amal am akt adr. Nedeni d e B yk Petro 'd an sonr a R us ya'nn kiiliini , ah lak n k ayb ettii, ruh unu k aybettii dn c esidir. Tabi i b atl l am a b a lay nca h em en her ey ok d zgn , gllk . gl ist anlk o lm uyor. Topl ums al mess eseler yk ld g ibi , yerin e

19

getirilenler de hi i ac olmuyor. Toplum mhendislii, inaat mhendisliine benzemez; istediinizden ok, ngrmediiniz so nularla karlarsnz. Herke& bilir ki 1 8 .-19. yzyln Rusya's bit yandan Bat tipi ilmin, sanatlarn gelitii, orducia birtakm re formlarn yapld, te taraftan ok fakir ehirlerin, son derece kt bir ulam sisteminin ve her eyden evvel de adaletsiz bir zi rai nizamn yaad geni bir lkedir. Rusya'da kylln yann da serflik, serfliin yannda hibir i yapmadan, bazen Knez Vo rontzov'un olduu gibi, saylar 80.000'i, 100.000'i bulan toprak klelerini tasarruf eden zadegann bulunduu, son derece geri ba zen ortaa aratacak bir toplum vardr. Byle bir toplumda o za manki duruma, sorunlara deva arayan insanlar iki kategori olu turmaktadrlar. Birinci zmre: "Az batllatk, Avrupa'y taklit edemedik, orann hukuk nizamn, adalet nizamn, anlayn, mali anlayn, iktisadi nizarnn taklit edemiyoruz" derken; di erleri de, " Efendim, byle rezaledere girdik, olaca budur" de mektedir. Bunlarn arasnda Mihaylovski ve Aksakov gibi ciddi bilgili adamlar da gze arpyor. Tpk 1 9 . yzyln Trkiye'si, hat ta bugnn Trkiye'si gibi, .. Unutmayn ki bu kavgalar, bizden 1 00 sene evvel yola kmalanna ramen Rusya'da da sryor. As lnda biz de deitik; yani bugnn Trkiye'sini, 19. yzyln bir Trk eya herhangi bir Doulusu, mezarndan kalkp grse, a racana, kendisini kaybedeceine, "Hayret, bizim ark milletle rinden birinin dilini konuuyorlar; ama kim bunlar? " diyeceine hi phe yok. Trkiye ok deiti; ama buna ramen hala burada bile bu tar tma kyor ve Rusya'da bile bugn belirli akmlar, Rusya'nn "batllama" denen olaylarla bu girdaba dtne, komnizm denen canavarn da bunun bir sonucu olduuna ve memleketin bu hale geldiine iaret ediyorlar; nk hepiniz biliyorsunuz, duyu yorsunuz, u anda Ruslar hi i ac bir cemiyet deil! Birtakm insanlarn a kald, birtakm ihtiyarlarn evinden atlp ldrl d, br taraftan birtakm ahlakszlarn nasl para harcayaca m ardklar, adaletsiz yaps olan bir toplum var Rusya'da. "Bu adaletsizliin nedeni nedir? " dediin zaman birtakm zmreler ra-

20

hatlkla; "Slav ruhunu, Hristiyanln ruhunu, iridalini yani lm lln kaybetmi ahlaksz bir toplum" diyor. Onun iin bu kavga hibir zaman bitecek gibi deildir. ok ilgin bir ekilde btn Dou Avrupa ve Ortadou' da Ba tlilara ortak bir isim taklr, "Frenk" yahut " Frank " . Hibir ey deimez. Eski Rusya metinlerine bakn, Franklardan, yani Batl lardan sz eder. Bunlarn ad Rusacia "Alman" karl " Nem ze" dir. Toplumda batclar vardr, Bat kartlar vardr. ran' a ba kn, bu yeni batc gruba "felaketzede" der gibi, "garpzedegi" der ler. " Garpzedegi", yani garbllamann felaketine uram akn lar kalabalnn hali ve dnmesi. . . Bu terim literatrde, szde ve siyasette ok yaayan bir kelimedir ve her zaman iin de batlla ma bizdeki baz ezbereilerio tekrarlad gibi: "Efendim Japonlara bakn, kimonosunu karmyor, kendi adetleriyle yayor; ama lo komotifi alyor" slubuyla yrmyor. Hi yle deil. Hi kimse lokomotifi yalnz bana almamtr. Lokomotifi alp da kimono sunu zerinde tutmamtr. O bir efsanedir. 1 9 . ve 20. yzyllarda Japon dediiniz, nce gzn ameliyat ettirerek ie balamtr. Avrupalya benzemek iin ksk gzn ameliyat ertirmek bugn kolay olabilir; ama 50-60 yl evvel bunun tam bir lgnlk olduunu sylemeye lzum yoktur. Bu ameliyat lar halen devam ediyor. ranl hanmlar arasnda da burun ameli yat _yaygn, bizde de sarnlk ... Sevseler de, sevmeseler de Japon lar Garb mziini dinlemeye balamlardr. Japonlar halen opera y iyi yapamyor; fakat brn taklit etmeye alyor, adetlerini deitirmeye urayorlar, ksmen etki-tepki dnemleri vardr. Me sela, kinci Harbi yrteniere "faist" diyorlar, byledir ama, ge leneki samuray zmresidir bunlar. kinci Harbi yrten Babakan Hideki Tojo ve takmn kastediyoruz. Garbllamay benimseyen gruplar ve kiiler kadar benimseme yenler ve kar kanlarda da ayn hastalk arazlar grlyor. Te zatlar bizim tarihimizde de arpc biimde grlr. Bizim tarihi mizin ilk milkim elilerinden Mustafa Sami Efendi vardr. Bunun kaleme ald bir de Avrupa Risalesi var. Efendi, Paris'te bakatip lik, Viyana'da mstearlk ve en son Tahran'da sefirlik yapmtr.

21

Hep grevlerinden aziedilip geri gelirdi. Devrin vakanvisi Ahmed Ltfi Efendi, onun aziini kendi rf ve adederimizi nne gelene ktleyip, Avrupa'y can gnlden vmesine, bu mealdeki l sz szlerine balar. B in garibi, bu ateli Garb taraftarnn eli liklerdeki ikameti de dahil, ne burada ne de Avrupa 'da hibir Garb dilini renemeyiidir. Bu farazi Garb taraftarlar ve farazi Garb dmanlan yannda, bulunduklar Garb lkelerini ateli biimde benimseyen veya dlayanlar da vardr. Ayn ekilde Mustafa Fazl Paa'nn yannda harice kaarak Yeni Osmanllar dediimiz mu halif siyasi grubu oluturanlar ve sarkl ihtilalci Ali Suavi ise, med rese eitimli olmasna ramen Garb hukuku, Latin alfabesi, Avru pa tarz- hayat ve kadn eitlii konularnda radikal garbc gr lere sahiptir. Hangisinin Bat dillerini daha iyi bildiini bilmiyoruz. Bat ve Dou dillerinin drdn, beini iyi ve pekiyi derecelerde bi len emseddin Sami, Ahmed Vefik Paa, Maarif Nazr Mnif Pa a gibi zevat ise, ne Garb ne de ark propagandasna girmeden e viri yapmak ve ansiklopedi ve lfrgat hazrlamakla mrlerini geir milerdir ve saltanata sadk kalmlardr. Garb dillerini ve dnyasn tanmadan radikal batclk yapan Doulu okumu tipini en acmaszca hicvedenlerden biri, ilerde . imparatorluumuzun Arap eyaletlerini paralayan antlamaya adn verecek Mark Sykes'dr. Sykes, muhtemelen ttihatlara mensup pozitivist ve ateli batc bir kaymakarula konutuktan sonra, "Yarm yamalak Fransz eitiminin ykc etkilerinden" sz ediyor. Sir Mark Sykes "hr basn, zgrlk" gibi kavramlar bil meden kullanan bu radikal memur iin byle diyor. br taraftan ayn blgede (Palu) zavall Ermenileri ifsad eden, d dnya hak knda yanl bilgiler verip kkrtan yabanclardan (misyonerler. den) ikayet ediyor. Mteakib olaylar, bu olaylan yaratanlar, kat lanlar ve cereyan tarzna baktmzda Sykes pek haksz da sayl maz. Bat kltr ve dnyas Dou'da dar bir evrenin dnda farkl bir grnmle illzyon halinde yaylyordu.14 Batllar, baz
13 14

Mustafa Sami Efendi, Avrupa Rsalesi, stanbul 1256/1840.

Sir Mark Sykes, The Caliphs' Last Heritage, Londra, 1 9 15, s. 365-366.

22

Bat kurumlarn Doulular i i n l ks olarak gryordu. Nitekim Mark Sykes'a benzer b ir t utu m i inde o lan nl hukuku A. Bat bie, Napolyon dneminin sansr mevzuat n (yayn ncesi sansr) Fransa iin olumsuz; fakat bunu iktihas eden Rusya ve Os manl mparatorluu iin uygun bulur. s te yandan Bat tarz hayat refahla, Doulu kltr ve gnlk hayat ise sefaletle ayniletirip mukayese etmek moda olmutu. Genelde iki cemiyetin hayatn ve k l t rn yakndan tan mayan Os manllar, sefaletten nefret ettikleri l de batc olmular dr. Zamannda oka okunan bir risale Tccarzade brahim Hil mi 'nin Avrupa/lamak balkl e seri ydi . Yayn hayatmzn bu n l kiisi kendini yetitiren bir aydndr. Avr upa' da bul un mam t r, daha dorusu mr nn belirli bir safhasndan sonra baz yerlere geziler yapmtr ve mahedelerine gre_, Garb-ark ayrm ve garbllama mo dell er i ner mektedir. Dikkati ek en husus , g zlem- lerinin yaygn, kabul gren veya bolca tekrarlanan gzlem ve ne riler ol mas dr. Bu gi bi gzlem ve fikirleri bakalar da ne srm tr. brahim Hilmi'nin "Avrupallam aile" dedii, her eyden nce stanbul'un belirli semtlerinde ortaya kan zengin brok rat veya tababet ve tccarlk gibi s erbest meslekle geinen aile tipidir. Eski ti p aile ise, ehrin byk kesiminde yaayan fakir stanbul ai lesi dir. Fakir olduu i in imkanlan kstl , eit imi kt aile fertlerin den olumaktadr. Batllaan, zenginleen ailenin, nasl bir klt rel seyir izledii zamanmz sosyolojisinin mevzuudur; ama herhal de brahim Hilmi'nin izdii portre ve kompozisyon ile bu gibi ai lelerin byk l de bir alakas yoktur. 16 Garb bilmeden sevenler olduu gibi, hi gr med en ve bil meden nefret eden; Garbl bir ey ve aile iin tavirlerde bulunanlar da var d r. Her iki grubun ihsaslarnda doruluk pay olabilir; ama Dou lular, Bat hakknda kaleme al dk lar baz seyahatnamelerden de anla ld zere, bu d nyay yzeyden tan mlardr.
A. Batbie, Traite de Droit public et administratif, Pars, 1 8 85, s. 1 87.

s 16

Tccarzade Ibrahim Hilmi ( raan), Avrupallamak. Felaketlerimizin Esbab, s tanbul, 1332/1916.

23

Ba t llama u zun karmak bir sre. Temelleri uzun zamanda at lyor. Batl la ma k sa zamanda olup bitmiyor. Japonya i in tek rar lanan u dur : 1 854'te Commodore Perry gelmi ; ge miler t op lar , Japonlar da korkmu, "Hay limana tehditkir bi imde evi rmiler di b at lla a lm" deyip i e balam lar. Bu bir efsane . Japonya, 16. y zy .1]a Batllar sokmad li manla rndan i e ri ; nk ticari kapa sitesi, dengesi msait deildi b un a, ama ithal edilen fakir hamule nin ii;rde her zaman kitap vard. Bu konuya e hli ye tle de ine n me sle k,ta mz Seluk Esenbel 'in a lmalar na baka lm: Japon ya'da l 6. asrdan beri babadan oula rsi o lara k ge en bir mter ci mlik var, byle bir dal, me sle k var. 17 B unlar kita p evir iyor. Her kitab eviriyor. Botanik, ki mya, tp bilhassa. O t p kitaplar evri liyor, ona gre kadavra da ke sili yor ve anatomi yaplyor. Me sel a , T rkiye'de i se hi Rusya'da o srada kadavra teri hi yapl myo r ya p lmy or. ok me hu r olaydr bi lirsini z; B y k Petr o 17. a srn sonunda Hollanda'ya gittiinde (bu, bir arn , bir devlet reisi nin normal ge zisi deil, ok . uzun bir ikametti) orada birta km messeseleri tet. kik e tti. Hatta Byk Pet ro, kendi si gemi yapm rakl ren mi , rak ve kalfa olmu, berat almtr. O s ra da kad av ra b ugn k gibi ke si lme zdi ; yani mikrop mefh umu henz bug n k gib i b i linmiyordu. Fenol kullan lnyor ve cesedi akta terih ediyordu cerrahlar. Bilhassa Hollanda, tp tarihinde Bologna'dan sonra ana to minin en geli tii b lge lerden b ir iydi . A me liya t larn da en fenn i sini yapar ia rd (o a iin bu fen dediin, afyonla veya fa ki rler i UCUZ o l sun diye dpedz arap iirip uyuturarak ameliyat yap makt) . ar ve maiyyeti akta a lan ce rrahn yann dan ge erken ce set kokuyor; arn mai yyetin cieki Rus soylular, boyarlar, b urun larn tutuyorlar. Pet ro onlara b ar yor; " O ali m ce se t zerinde alyor, si z burn unu zu tutuyorsunuz, yaklap re nmezseni z, ce sedi diierini zle paralartrnn size . " Me sel a, 1 8 . yzylda Rus ya'da balayan kadavra zerin de ki anatarn al ma s Trkiye'ye
7

Seluk Esenbel, "Japon Eitim Modeli ve Dou Ban Sorunsal" , Toplum 25/26, s. 25 vd.

ve

Bilim,

24

1 9 . yzylda, Mekteb-i Tbbiye sayesinde geldi. Japonya ise, bunu 16. asudan beri yapyor, tpk Hollandallar gibi. Tp. ilminin ad Japonya'da "Hollanda bilimi"ydi. Onlar Kant' tanyorlard. Biz Kant' ne zaman tandk? 1 9 . yzylda ve yanl olarak tandk. B tn kavramlar yanl evirmiiz. Japon, Kant' ve dierlerini za mannda tanyor. Demek bu batllama akamdan sabaha olacak bir ey deil; nk bir kere insanlarn tarz- hayatnn, dnya grnn zede lenmesi sz konusu, direnme sz konusu ve o diren dolaysyla da deimenin yava yava saparak olumas sz konusu. Mesela hu kuk reformuna ok nceden 1 9. asrcia balamz. Buna karlk, Romanizasyon srecini ancak 1 926'da tamamlayabilmiiz. Trki ye'de hukukun Romanizasyonu tamam bir asrlk sre. Bir top lum, ticaret hukukunu, i ticaretini, denizcilik hukukunu, deniz ti caret hukukunu alabilir, hatta ceza hukukunu alabilir. Osmanl Devleti Fransz ceza kanunlarn ald; ama slam ceza hukuku olan "ukubat" ile Avrupa ceza prensipleri, ikisi bir arada yrd; bu bir dalizmdi. Cevdet Paa, Avrupa (Fransz) Medeni Kanunu'nun kabul gndeme gelince, bunu nlemek iin sla.m hukukunun pa ralel mevzuatn Mecelle balyla koclifiye etti, ama aile hukuku na hi elini sremedi; nk hassas konudur. Japonya ise, Osman l'ya ve Rusya'ya gre bu konuda daha abuk davrand. 1 894'te, hem de bizim gibi svire Medeni Kanunu'nu deil; ok daha so yut, karmak, daha dorusu iyi hukuk bilmeyi gerektiren bir ifa deye sahip olan Alman Medeni Kanunu'nu iktihas etmitir. Biz 1 926'da Alman Medeni Kanunu'nu tercme ve adapte etseydik epey glk ekerdik Bizim o zamanki camiann hukuk bilgileri buna msait deildi. 1 926'da bize Prof. Hirsch veya Prof. Schwarz gibilerinin gelme si de sz konusu deildi. Henz Almanya'daki Hitler felaketi ufukta grnmedii iin biz o profesrlerin oradan kap gelip bi ze hukuk reteceini bilemezdik Hukuk eitimi denen dal baya zordur. Oysa Japonya bu eitimi daha evvel becermi, 1 9.yzy ln sonunda bu Romanizasyon srecini tamamlamtu. Demek ki batllama konusunda, "Biz ananemizi koruruz, ananemizi koru-

25

y arak tekn i i alrz" gibi yorum ve projeler maalesef yrmyor. B atll a mamn r eete si o kadar b asi t de il; hay atn btn komp ar t manl arnd ak i deimeyi birlikte y ap maruz gerekiyor. Bunun i in topluma nasl b ir ynlendir me ve hareket verecek sin iz, eitimi n a sl ay arl ay ac aks mz , btn bu nlar s anc l sorunl ardr. Bu sorunl ar yu ma Trkiye'n in gndeminde, o gnden bugn e hep var o ldu u gibi, bund an sonr a d a var ol ac aktr. Aslnd a b izim i in var olan mesele Avr up a iin yok mudur ? Vard r. Y ani skandinavlada Almanlar, onl arla birlikte Britanyal lar, derken t aly anl ar, spanyoll ar bir aray a gelecekler, bir tarz- h a y at y a ay ac ak lar. Bu n asl m mk n o lac ak ? Grnte btn Av rup a l aikle mi , kilise ile devl eti ay rm ; ama "k il is e il e devleti ayrd nz" diye Kato li klik , spanya'mn ve rl and a'nn hele Polon y a'mn hatta talya'nn hay atnd an k m m t amamen ? Bunl ar n a s l olacak d a Prote st an t arzn ve kltrn i ine gir mi sk and in av la, Al man la y a ay ac akl ar vey a M ac aristan iin Kat alikl ik nedir? Fr ans a i in nedi r? Fransa iin mevcut o lan Katolikl ik, M ac arlar ve Polonyallar i in ayn ey de ild ir ; nk Pol any a ve M ac ar is tan Katolisizmsiz dnle mez . Demek ki be nzer proble mler dnn Avr up a's nd a o lduu gi bi, bizim z amamm zd a d a mevcuttur. Ku kus uz Hri stiy an mezhebierin birbirine k ar konu mU: ile s lam ay m ey deildir. B u f arkllkl ar bir ar ada ger ekten gzellik mi , yok s a t atszlk m yaratacak? " B at T rkiy e'yi dl amtr " slog am ok tel aff uz edilir. B at Trk iy e'yi kendi i ind e grmyor ; biz de Avrup a'y ke nd imizle birlikte gr myoruz . Ge mi asrl ard a bunu ok ak bir ekilde s y ley ip ifade ediyorduk; bugn d aha k ap al bir e kilde ifade edi yoruz . Bugn bizim iin hala B at B at 'dr, ger i bir tak m kuru m l ar beninsemiiz; ama birt ak m konul an ve z t lk lar tart may d a t abu addediyoruz . Ks ac as, bunl ar artk tart lmaz, bu yo la gird ik, "Avrup a ile bir leeceiz " diyoruz . Bu, g arip inat bir tu tu mdur. Trkiye u sr al ar bu ko nud aki ayrlk lar tartmay, ab art may , vurgul amay -Trk e tabi riyle y ar ay s anc may- ho gr me mektedir. Y ani itici bir tutu m i ind edi r , bu bir deve kuu po litikas ve ilgin bir y ak la mdr. Trkiy e'nin batllama t ar ihinde

26

resmen 70 yllk bir hazrlk devresi sz konusudur; fakat batlla ma sorunu, batllama olay, hi phe yok ki ok daha eskidir. Bu eski meselenin ortaya k nemlidir. " Frenk" dediimiz dnya, bizimle birlikte Doulu Hristiyanla rn da "Frank" dedii dnya, nasl giriyor bizim iimize bunun zerinde durmamz gerekmektedir. Evvela ordularyla gelmek iste di, yani direnemediiniz takdirde, ordularyla lkeyi istila edecek ti. O takdirde, askerliin slah son derece nemli bir meseledir. Mesela III. Ahmed devrinde yaanan bir olay var: Barutu patlatp glleyi attktan sonra top birdenbire ok kirleniyor. Barut art dolduruyor iini ve byle birka attan sonra adeta tkanyor namlu, onu temizlemeniz lazm yoksa ters patlama olabilir. Bunu fralada temizleyeceksinizt Nas l temizleyeceksirriz o tun dkme nin zerindeki barut artn? yle her fra temizleyemiyor; bir tek fra var dayanabilen, domuz klndan fra. Bu, byk bir me sele oluyor. "slam Ordusu'nun toplarn domuz klyla m temiz leriz? " diye mesele kartyor birtakm gruplar. Bu, yecuzu, layecu zu -caizdir, caiz deildir- mnakaasn kesrnek iin o srada caiz dir diye fetva karmak isteyen adam: " Camilerin hangi frayla badanasn yapyorsunuz? " diye soruyor. Onlar da domuz kly m. Burada mesele sadece domuz kl deil, bir rahatszlk var. Ya ni 15. yzylda zamann byk tophanelerinden birini meydana getiren, zamann tersanelerinden birini kuran devletin, artk niza mn deitirmesi sz konusu. Rahatszlk yaratan domuz klndan ok, bu nizarn deiiklii. Cerrah yetitireceksiniz, asker telef olmasn diye. Eskiden cer rah yok muydu, vard; ama, o cerrah artk ie yaramyor. Ordu iin yeni tip cerrah yetitireceksiniz; onu imtihan edeceksiniz, ona gre diploma vereceksiniz, bu ilem birtakm insanlar gayrimem nun hale getiriyor. Yobazlar matbaaya karym. Peki ama, yete rince okuyan olsa, kitaplar Venedik'te baslr gelir (Viyana ve Ve nedik'te o zaman Arap harfli matbaalar var ve Trke kitap bas lyor) . Nitekim Ermeni Mehitaristleri Arapa ncil basyorlar, Trke ncil basyorlar eski harflerle, getirilip buraya datlyor. O gelir de baka kitap gelmez mi? Mesele o deil. Mesele, kitap

27

okunmuyor zaten; el yazmas yetiyor, bir eserden 50 kopya olsa -en yksek talep de odur- oradan oraya dolap bir kii okuyup,

50 kii dinliyor ve maksat hasl oluyor. O toplumda her eve k

tphane k urup, kitap doldurmak diye bir hastalk yok bugnk gibi. Yahudiler, Ermeniler matbaa kurmu da bir ey mi olmu; p arlak bir netice mi hasl olmu ? 200-300 senede birka dua kita b ve edebi kitapla yetinmiler. Bastklar kitabn ka kalem ve ka adet olduuna bakmal. . . Nitekim Rusya'ya matbaa 1 6 . asrda girdi; ama ne basld? Asl kitap basp okuma tas deildir. Bat'nn hayatna girerken, insanlarn psikolojik_ direni nokta lar vard. Baz diyaloglar vardr ki kitaplara kadar gemitir. Hat ta ok ilgin diyaloglar ecnebi dil kitaplarna kadar gemitir. Me sela, 1 7. asrda Jacob Nagy Harsabany diye bir Macar geliyor ve Trke retim El Kitab yazyo.;; Trke retmek iin kaleme alnm -Latince/Trke- ve Trkenin Latin harfleriyle yazld ilk kitaplardan biri bu . . . Mesela yle balyor: Yanndaki, " rt banu, ayuptur " diyor. s Burada kullanlan diyalogun Trkesi nin pek ho ve bugnkne yakn olduunu gryoruz. Demek ki apka karp-apka giyrnekten balayan bir kltr atmas her kesin dikkatini ekmi. Buradaki terslikten balayarak, veya " Siz byle temizlenirsiniz, biz byle abdest alrz " ; " Sen bunu yersin, ben bunu yerim "den balayarak Bat ile bir kltr ekinesi var ve bu soukluk, ok niversal bir eydir. Bat insanna bak tarz, Alman'a bak tarz, Rus edebiyatnda naslsa bizde de yledir. ok ilgin bir eydir, 20. yzyln bana gelmi olan Rusya, artk zannedersiniz ki batlla mtr. Hayr! Hala Batllara kar nefret duyuyorlar, phe duyu y orlar, uzaklk duyuyorlar. Mesela, 20. yzyl bann nl Rus ya zar Kuprio'in Y ama adl tiyatro eseri bir genelevde geer. Genele vin patronu bir Alman kadndr. Rusya'ya gelmi yerlemilerden Gyrgy Hazai, J. Nagy-Harsabany, Das Osman1.5ch Turkische im XVII Jahrhundert, Budapete, 1973 .

1 8.

yzyln iidir.

Demek ki kitaba kar talep yoktu. Bu gereki bir batllama ks

28

biridir. O kt Alman aksan ve bozuk Rusasyla gendev sakin lerine gnlk direktiii verir: "Ben size disiplini retirim, Ruslar aptal ve tembel bir millettir, disiplin yoktur, size disiplini retmek lazm, byle ok i kar. " der. Kuprin onun aksanyla ilgin bir bi imde; Batlnn Rusya'y hala arkl olarak grdn belirtir; ama bir yandan da Bat'ya kinini kusar. Rusya hala kendini ark l olarak grmektedir. yledir. Hala iki dnya birbirine zttr ve bu ztlklar bazen komediye, hicve varacak ekilde ifade edilmektedir. Onun iin Tanzimat edebiyatma baktnz zaman, bilhassa Ah med Midhat Efendi'de "Batl byledir, arkl byledir, Beyolu byledir, stanbul taraf byledir" edebiyatn btnyle grrs nz ve Felatun Bey'le Rakm Efendi 'nin kiiliinde bu iki zt tip i zilir. Birisi iini yapan, terbiyeli bir Osmanl, dinine ve ananesine bal; br zpr, batllama merakls, alay konusudur. Mesela, Tanzimat devrinin mehur brokratlarndan biri, "Ma h er Midil lisi" denen Kamil Bey, Fuad Paa'nn kaynbiraderidir, "Altnc Daire Belediye Reisi" olmutur (Beyolu Belediye Bakan) . Onun Franszcas ile ok alay edilir. "Les affaires sont devenues fourchet te: iler atallat" , veya "Ol babda irade efendimindir ; a cette por te irade a mon seigneur" gi bi evirileri alay konusudur. Bu Kirnil Bey, sahte, kt batllama rnei olarak gsterilen tiplerdendir. Demek ki 18. yzyldan 19. yzyla geite bile Bat karsnda bu tr ikirciklenmeler; bu tip dklmeler vardr.

Trk'n Gznde Avrupal

Baz vesikalar zerinde duralm: Krm Sava, biliyorsunuz Os manl Devleti'nin Rusya karsndaki lm kalm savalarndan bi risidir. Bu, Trk cemiyetiide Bat'ya kar ister istemez bir yumu ama meydana getirmitir. Birtakm tarih literatrmzde umumi nokta udur: Mustafa Reid Paa batcyd; fakat ondan daha be teri Fuad Paa'yd. Bunlar sefaret ajanyd, Batllara her eyi ver diler. Tab ii ki bunlar mesnetsiz deerlendirmeler. 1853'te savaa giriyorsunuz Rusya ile ve o savata Batllar sizi destekliyorlar. Geri kar iin desteklediler; fakat unu gryor stanbul ahalisi:

29

Gencecik o cukla r gemilere biniyor, oraya sevk ediliyor, gelmiyor ya da sakat gel iyo r. Yan i "o gavur" , i lk de fa b izi mi in len , bizim oc uklarmz la birlik te arpan , onlarla birlikte len , onlarla bir- l ik te saka t kal p dnen ad am . Dolaysyla T rk kamuoyunda " ga vur " diye baklan ve " Fre nk " denen bu insana kar bir yumua ma meydana geldii aktr. Bu ok il gin bir gelime; nk on- . dan sonra yan yana yaa rken baz tavizlerin verilmesi sz konusu oluyor. Bu taviz sa dece devlet dzeyi nde deil, a de ta kapal bir kontrat sistemiyle, so syolojik bir kontrat sistemiyle b tn kavim, btn bir millet tarafn dan veriliyor. Batl bizi ok nceden beri incelemeye ba lam . Biz ise Bat 'y tanmyoruz. Nadir istisna Evl iya elebi'dir. Bu ok gerektir, ya ni Ev liya eleb i'yi okuduunuz zama n muhte em sayfalar gr r snz _19 Bir kere her birinin lisan konusunda rnekler ve riy or. r nek le rl e Bavyera lehesini kay de diyor. Evliya elebi'nin kula o kadar i yi ki , bize bir sr Kafkas dillerini, le hel erin i ka yd etmit ir. Bugn baz Ka fkas leheleri kaybolmu neredeyse. Filologlar drt e lle sa r lyor yazdklarna. Keke Arap harfleriyl e yazmasa ; nk sesliler ol ma d iin her zaman veremiyor fonetik ka r l n kay dettii kelimelerin. . . Bavye ra lehesiyle cmleler yazm. Evliya'da Batly tanma var. Bat devlet sisteminin tarifi var. Mesela, ok il gin bir ey, bir likte Viyana'ya gittii Eli Karamanl Meh me d Pa a (Beylerbeyidir) ehre a da m girilecek, araba yla m girilecek ta r tmas yapyor. Kayzer'in adamlar, "Ara ba yollayacaz, ona bi necek siniz " diyorlar. Beylerbeyi diyor ki: " B iz de a ra baya ka dnlar biner, biz a tla gelelim " ; brleri, "ada srf Kayze ge er ehirler den" diyorlar. Cevap: " B iz i alaka dar etmez " . S onra sefaret heyet leri do yurul uyordu, biliyorsunuz. Bilhassa biz de ran ve Avustur ya'dan gelen kalaba lk el i likleri be slemek, ge tikl eri ehirler iin b ir ykt. Tabii karl da veriliyordu. Avusturyal yetk ililer : " te bu ka dar yemek gelecek" deyince, "Y ok bu yetmez" deniyor. Avusturyallar, O za ma n bu miktar vermek iin merk ez den izin alacaz " diyorlar. Paa: "ki kap yemek iin lmpartora m soru"

t9

Evliya elebi, Seyfhatnfme, I-X, stanbul, 1 8 96-193 8.

30

yorsunuz? Ne nakis bir ey, biz nce kaleyi fetheder, sonra padia hmza haber veririz" diyor. Bu ilgin bir karlatrma. Osmanl belirli alarda Bat'y merak tesinde ciddiyede ince lemedi. Mslman iin Mslman dnyasnn dndaki blge da r'l-harb'dir ve orada yaayanlar harbidir. Onlar ieride yaayan gayrimslimden de farkldr, ierideki gayrimslim zmmidir. Belir li vergilerle, mkellefiyederi karlnda himaye edilir. Halbuki teorik olarak bir harbi ldrlmeldir, mal da yamalanmaldr. B unun istisnas ancak " aman" (garanti ' izin) alarak gelen harbi iin sz konusudur. Dikkat edin gelen ister sefir, ster hac, ster tccar olsun stat fark etmez. Bu kuraln nasl yumuatlaca sz konusudur; arada bir alit name olacaktr, aman verilecektir dedik. Bu artlar tahtnda harbi bir memlekette bir Mslman tccarn bulunmas veya elinin bu lunmas da mmkndr; fakat yerleip yaamas sz konusu deil dir. slamiyet bunun hukuki veehesini dzenlememitir. Tam aksi ne Endlsl hukukulardan Vanarisi'ye bakarsanz, " En iyi ve adil idare edilen bir harbi lkede (kefere lkesi; diyar- kfr de de nir) yaamaktansa, en zalim ve kt idare edilen slam lkesinde yaamak evlidr. " 20 lgin bir kural ve ictihad bu; nk iyi mu amele grd yerde aznlklar erirler (asimile edilirler). slam Hu kuku'nun, Endls'n dmesinden sonra va'zettii kural, Msl mann harbi lkede yaamamasdr. " G edin" diyor ve Msl manlar elden kan lkeden daima g eder. Ne zaman bu lkeler de kalp, yaamaya balamlar? nk Osmanl devrinde artk kolonilerdeki Mslman says bamsz hkmran slam lkele rindekini neredeyse kat be kat gemi, 19. asrcia dnyada 300 milyon Mslman yayorsa, ran ve Osmanl mparatorluu'nda oturanlar bunun drtte biri bile deil. .. Dolaysyla 200 ksur mil yon insan, Hindistan, Endonezya, Dou Mrika, Rusya gibi harbl lkelerde, kolonilerde yayor. Ancak bu zamanda biz Bat'y tan maya, Bat zerinde dnmeye balamz ve bu tabii soukkanl bir dnme olmam. Son derece fevrl, hamasi dediimiz bir siya20

B. Lewis, The Muslim Discovery of Europe, New York, 1982,

s.

67.

31

si sylemle ortaya km bir Bat dnyas tasviri sz konusu. Ama Trkiye, yani 19. yzylda Osmanl mparatorluu -sadece Bat'y deil- ran' da tanmamaktadr. Batllamacia ikinci kategori lkelerden Japonya ve Rusya'dan farkmz budur; nk onlar yaadklan veya kar karya kaldk lar dnyay bizden daha iyi inceleyip renmek durumundaydlar ve btn dnyay ok iyi reniyorlard. Bizde ise, bu hastaln, bu ihmalin, bu nakisenin, bugn de devam ettiini sylemek mm kndr.

Batllama Olaynn Nedeni

ve

Nasl Karland

Trk batllamas ad kanmadan ve zerinde tartlmadan zac ruri sebeplerden tr balamtr. Bu srele karlanca ve iine girilince Bat (yani Avrupa'nn bats) tartlmaya balamtr. Bu olayn etrafnda da ideolojik tutum alan gruplamalar ortaya k mtr. Dolaysyla Trkiye'de sa ve sol, sermayenin, igcnn ve blm kavgasnn etrafnda olumaktan ok bir kltrel sei min, bir tarz- hayat seiminin ve bunlarn mmasili olan farkl dnya grlerinin ad olmutur. Batllama ise askeri bir impara todukta, askeri nedenlerle b alayan bir deiimdir ve kar deiim hareketi de buna gre deerlendirilmelidir. Hi phe yok ki -okul kitaplarndan da hatrlyoruz- kinci Viyana Kuatmas dediimiz olay, bizim tarihimizde ok nemli grlmtr, bu dorudur. Birincisi, ilk defa toprak kaybyla neti celenen en uzun harpti. Sonra, zerinde durulmayan dier bir hu sus, bizim ordularrnz ricat etmeyi pek bilmezlerdi. Ricat, Machia velli'de de vardr. Eski Roma ordusundan farkmz budur. Mac hiavelli, disiplinli ordu mefhumu zerinde dururken, Roma ordu larna iaret eder, ki dorudur; nk Romallar ricat etmeyi bilir lerdi. Burada parantez aarak konuaym. Romallar bir yerde sa vaa gittii zaman, meseHi, Barbarlar dedikleri o zamanki Ger manya'daki, Galya'daki topluluklada savaa gidiyorlar; durum, konum ne kadar msait olursa olsun, dman glerine aniden saldrmazlar. Saidrmadan evvel, "castra" dedikleri ordugah ku-

32

rada r , etrafna h endek ler ka zarlar, ordu ga h tahta p er de il e h em en evi rirl er, etra fna kaz lan h endek ler ricat annda s nmak iind ir. Sr tn sa lam y er e v erm ek ii ndir. Bunun ok rn ekl eri vardr. M e s ela , Galya 'da Julius Ca esar'a ma vi rl eri: "Saldr nz " d ed iler, "Hayr ! nc e cast ra kurul su n" d edi ; " ncelikl e ordu gah ina ed ec eks in iz." Hakikat en grld ki Ga lyal lar n sald r da giz lenen art k uvvetl er i varm . O nl ar Roma l ejy onlarn i mha ed eb ili rler m i . B u tedbi ri gst erm ey en bir k omuta n, m es ela Quintius V ar us , Kuz ey A lmanya 'da H eru skl er' in babuu H erman n'n [Arm inius ] hc um uyla f eci bir y enil giy e urad . Bizim or du larmz n is e sava g c yks ekti, arpmay bilird i, b unlar Mach iavelli de b eli rliy or ; ama ri cat bilmez lerd i. Hak ikat en hatr layacak snz , 15. yzylda Balka n geitl eri nde bizim Srps nd Sava d ediimiz bir r icatmz vardr, rica t d eil, b ozgu ndur o. ar na Sava'nda , II. Murad ordu yu t oparia yp Hunyadi Ta ki ll. V Yan o k omutasndaki Hal lar y en en e kada r etk il eri sren bir b oz gundu r. ki ncisi de, V iya na M u has ara s' dr. B ozgu n oluy or ; nk ri cat etm eyi bilmiy or ordu. Bu ek sik lik Balka n Sava' na kadar sr er. Ordu ricat etm eyi b ilm ez . lk d efa ricat etm eyi stik lal Sa va 'nda r enmitir. Gazi Musta fa Kemal Paa 'nn harp tarihi mizd eki byk katk s dz enl i eki lm eyi retmesidir. Ri cat etm eyi bilmey en or du , kinc i Viyana M uhasaras sra sn da Avus turya-Alman ord ular karsnd a stn bir durumdayk en ok byk bir b oz guna urad ; elimizd en k oca k oca eyal et ler k t . Bu nlarn bir ksmn s onra da n alabi ldik ; ama biliy orsu nuz , Muk add es Li ga' n n kars nda y enil clik ve Trk mpara torlu u'nu n eski imaj b itti onda n s onra . Bunu n ardn da n b izim imza ladm z a ntlamalar var : 1 699 Ka rl ovitz-Karl ofa , 1718 Pa saro vitz -Pasar ofa gibi ba r lar... Bunla r , Avusturya ve Rusya kars n daki r icatn , 1699'da genellik le Avrupa Li gas karsn daki ricatn sonulard r. imdi bu iki antlaman n s onular zerinde du rmamz g:;r ekir. O gn e ka dar yapt mz antlamalar , mill etler a ra s muah edel er, a sl nda muah ede deil, ahitnam edir; yani t ek ta rafldr, muah ede d e is e karlkl s zl e me, ahitl em e sz k onu sudu r. B u , s lam'da

33

grlmez, yani byle bir meflum sqz konusu deildir bizim a mzdan, devletler hukuku asndan. Biz ahirnameler veririz, yani birisi ile anlasak bile adeta tek tarafl bir atiyede bulunuruz veya tek tarafl bir sz veririz. Karlkl bir anlama, muahede messe sesi ite bu antlama ile balar. Bu 1 699'un ruhu iin de sz konu sudur. Bu antlama ile Osmanl mparatorluu Hristiyan devlet lerle, gayrimuslim devletlerle beynelmilel hukuk normlar iinde antlama yapyor ve yeni bir dnyaya adm atyor. Bu, bizim iin olduu gibi, onlar iin de byledir. Artk burada taraflarn hakla- . rn bilirken, meyyideleri, yaptrmlar tarif eden, ona uyumu ta rif eden, dorudan doruya ne Hristiyan'n, ne Mslman'n hu kuku; fakat Hugo Grotius'un ban ektii milletleraras yeni laik hukuk, Romanst hukuk sz konusudur: de iure Belli ac Pacis'in yazar Hugo Grotius'un ve btn o dnemin yetitirdii laik zih niyetli Roma hukukularnn gelitirdii hukuk anlay iinde or taya kan devletler hukukunun prensipleri sz konusudur. Bu ne ye istinat ediyor? Bu hepinizin bildii gibi, 1648 Westphalia Bar 'na dayanmaktadr. Hepinizin malumudur ki Westphalia Bar uzun sren Otuz Yl Savalar sonunda imzalanmtr. Almanya, Avusturya ve Bohemya'da o zaman Protestanlar ve Katolikler arasnda mthi bir sava yaanmtr. Bu korkun sa vata, ordulara sivil halktan taraftar yoktur. ehirlere hangi taraf gelse milletin d kopar. Yani Katolikler dahi Katolik ordulardan ekinir; nk gelirler, ehri yamalarlar, ne mal kalr, ne rz kalr, ne can kalr ortada. Protestanlar da herkesin ekindii ordular. Bir tek, harbin ikinci ve son safhasnda sve ordular kendi dzeniyle hepsinin stnde bir yer edinmitir. Harpte btn , Avrupa karmtr; safhalar ok kark bir harptir. Otuz Yl Savalar'nn her safhasn ezbere bilen tarihi var m, sanmyorum. Kim nerede, ne iin savam, belli deildir. D nn ki Fransa ve sve bile karmtr bu savalara ve bunun so nucunda 1 648'de beynelmilel bir bar, Westphalia Bar imzalan mtr. Buna gre baz prensipler ortaya konmutur; bu sadece iki tarafn bar deildir, ayn zamanda diplomatik kurallarn tespiti dir. Yani bir memleket nasl diplomat yollayacak, nasl diplomat

34

k abul edec ek, elil erin mu af iy et i ne ol acak , bu ko nular dahi ilk de fa bur ada akl a k avuturulu p t espit edi lmi tir. Bundan sonraki s afha 1 8 1 5 V iy an a Kongr esi'dir. Orada da yin e diplom atik t emsi lin, diplom at ik mu afiyederi n ana hatlar v e t eferr uat t espit edil mi tir. B ugn dip lom atik sis tem on a istin aden y ayor v e bir bi rimi z i t emsil ediyoruz. Sonr ak i baz g elim el er de v ar dr; am a t em el iki t espit bun lar dr. lk defadr ki 1699 K arlo f a Mu ahedes i'nde Osm anl mp ar a torluu bir an tl am ann, Wes tp hali a'nn g etir dii beynelmilel dip lom as i v e t emsi li n es as larn k abul etmi ol du . Bu ok n emli . Biz bu ar ada d ar devaml byk el i yolladk m ? H ayr, bunun ii n bir asr daha bekl ey ecei z. Bi zim o devirler de ik am et elisi yoll ad m z vaki deil . Am a ik amet elisi g n derm es ek de, ar tk g el en eli ler e on a g r e mu am el e ediyor duk . B un dan by le kl asik Osm anl devrindek i eli k abul v e protokol son a eriyor, hem en son a ermiyor tabii; am a sr e bal am . Eliy e bir l de di plom atik mu af iyet t an yorsun, bi rt akm v erg il er den mu af t utu yorsu n. Yedikul e'y e el i k a patm ak daha bi r sr e dev am etti . B unu bi z yapar dk , bi zden evvel Bizans mp ar atorl u u yap ar d . Bu iki imp aratorluun eliy e v e g e lene eitl ik es as z er in de s ayg duym a ykmll hi bi r ek il de yok tu . im di o y km llk bal yor. Bu ok n emli bir ey. Geri bu ndan sonr a da by le bir v ak'a olmut ur. 1711 Pr ut S av a s r a sn da Rusy a'nn bi zdeki ilk mukim elisi Pyotr Tolstoy' u , yan i b y k yazar T o lstoy'un dedesini haps ettik ; am a deim e v e zoru nlu bi r uyum bal amt. Bilhass a P as aro f a An da mas i le ( 171 8 ) b yk l de Westp halia diplom at ik ilikil er sis tem i ii ne gir dik . Bur ada dikk ati nizi ek ec ek bir ol ay v ar. Osm anl mp aratorlu u bundan byl e bel irg in l de hem tccarl arn, hem misyon er l er in, h em dipl am atl arn y erl em esin e v e y a am asna alm akt adr. Bu bizim t ari himiz deki en ilgin ol aylar dan birisi dir. Dipl am adar g eliyorl ar, s adec e bak entt e deil, konsoloslukl ar v ast as yl a her y er de f aaliy et g steriyorl ar. Bunl arn en m him z el li i, g eni bir t erc man k adrosu bul un du rm al ardr; bu terc m anl ar g enell ikl e y erli Ruml ar dan, Er menil erden v e Yahu diler den him aye edil en bir

35

snf oluyor. Yoksa herkesin tercmanlk yapt yok. Nihayet bir konsolos ylda ka tane evrak evirtecek? Bir kii yapar onu; ama bakyorsun konsolasun 19 kiilik tercman kadrosu var. Demek ki konsolos yerlile.rden 10 imtiyazl adam yaratm. Baz tr vergiden muaf tutulan, her yere girip kan bir grup. Bunlarn iinden yk selenler var, gerek dragoman olan mesela, bir Ermeni Mouradgea D'Ohhson var, (Murat Tosunyan) sonradan D'Ohhson ismini ala rak sve'in Trkiye'deki elisi bile oldu ve nl bir Osmanl tari hi yazd. ok nemli bir tarihtir bu. Bunun iindeki dorular bu gne kadar kald gibi, yanllar da kalmtr. Mesela, o kitapta ileri srlen yanllardan biri, Osmanllarn hilafeti Msr'n fet hinden sonra, "Emanet-i Mukaddese ile birlikte aldklar" efsane sidir. Bu uydurulmutur. D 'Ohhson'un kendi uydurmas deildir; beynelmilel durum icab bu miti uydurup onun kafasna sokanlar, bizim Osmanl brokrasisidir; nk yle icab ediyordu. Biliyor sunuz, Kaynarca Andamas sralaryd. Btn dnyada papaln muadili bir halife yaratmak, bizim devletin iine geliyordu. Byle bir Avrupal inanc vard, onu beslemek yolunu setiler; nk Kafkasya'nn belirli ksmlarn, Krm Hanl'nn belirli ksmla rn kaybetmitik; buralar Rusya'nn eline gemiti. Oradaki Ms lmanlar zerinde ruhani otorite ile bir nevi protektoray devam ettirebilmek iin bu areyi bulmulard. Bu parantezi aarak unu sylemek istiyoruz: ster istemez yeni bir dnyada, yeni bir siste min paras olarak yaamak durumundasnz. Eskisi gibi " Gn mparatorluu" deilsiniz.

1 8. yzyl Avrupa tarihinde srama asrdr. Modern ve merke

z! ordular kurulmu, bunlarn karsnda devaml yenilenmek zo rundayz. Avusturya'da Prens Eugen'in (Von Savoyen) ynettii ordular; Rusya'nn bu zamanda en iyi generalleri var. Bunlardan biri Suvorov; Tuna mansalnda Ruslada muharebe ettiimiz yer lerde smail Kalesi'ni kaybettik. Kafkasya'da gerilemeler var. Cra lardaki hami, protektor olduumuz kabileleri, halklar koruyam-

gnatius Mouradgea D'Ohhson, T ableau general de I:Empire Othoman, 2 cilt, Paris,

1787.

36

yoruz; blge yava yava elden kmaya balyor. Avusturya kar snda yenilgilerimiz oluyor. Osmanl ordular byk bir ecaatle savaa devam ediyor, zaman zaman ehit Ali Paa gibi hakikaten byk komutanlar ortaya kyor; fakat ordunun komuta heyeti nin teknik bakmdan, donanm bakmndan, talim bakmndan ve asl nemlisi talim, teknik bilgileri bakmndan asrn gerisinde kal d artk ayan beyan grlyor. Asker bir toplum olduumuz ve tarihteki rolrozn askerlik teki baanlarda yatt bir gerektir ve tarihi toplumsal bir zellik tir. Baz insanlarn karakter zellii gibi, toplumlarn da kendileri ne gre hassalar vardr. Bu toplumun tarihi oluumu ve toplum sal zelliklerinden biri de budur. Onu kabul ederseniz, toplum bi limci olarak da idareci olarak da daha rahat edersiniz. Demilitari zasyon gibi eilimler itimal geliimin kanlmaz nirengi noktala r deildir. Trk halknn ve Trk aydnnn kafasna, maalesef ei timimizin sakatlndan dolay dikotomiler sokulmutur (dikoto minin tercmesi, kutuplama, bir utan dier uca gelimelerdir) . Baz deimeler kanlmaz gelime gibi alglanyor ki yanl! Her eyde ve her yerde deime belirli model ve izgi zerinde olmaz. Gerekli de deildir. Mhim olan zgn gelimelernizi kavrayp kabullenip ona gre yaam izgimizi tespit etmektir. Mhendislik kafas ile toplum mhendislii yapamazsnz, son derece tehlikeli bir eilimdir. Maalesef bizim gibi, okuma yazma nn kt olduu ve gelime sancs eken lkelerde, insanlarn kafa sna byle toplum mhendislii fikirleri sokulur ve gelime model leri; yani aydnlanmadan kaynaklanan gelime modelleri izilir. u safha ve kipte u biim bir toplum olarak buna doru geliiyorsu nuz . kuak aileden ekirdek aileye geliiyorsunuz mesela (ks men doru, ksmen bo bir gzlem). Bundan baka mesela, ilko kullarda bize; Yunan'n , orta zaman slam dnyasnn yahut R nesans'n adam bizden eksik, geri, bilgisiz diye retilir. Bo bir laf. Evet, belki eski Yunan filozofu ada dnyann lise talebeleri gibi cebir bilmiyordu (cebir daha kullanlmyordu, biliyorsunuz Mslman Araplarn devrinde ortaya kmtr); ama bu EskiYu nan'n, orta zaman slam dnyasnn yahut Rnesans'n adam

37

bizden bilgisiz demek deildir. Bilgilerini niteye ve tartya vursan, ortaada Farabi, sonra Leonarda da Vinci geni bilgisiyle Rne sans adam saylyor, hem ressam, hem mimar, hem heykeltra, hem mzisyen, bunlarn hibiri olmasa mzik eserleri alnr, bun dan baka mhendistir. Uaklardan, helikopterlerden bahsetmi, mthi askeri kprler, kanallar, gemi m delleri nermi ve yap m, hatta bize de davet edilmesi sz konusu olmutur. te byle manasz gelime modellerine kaplan Trk mnevveri, zannediyor ki bu noktadan u noktaya gelime kanlmaz ve gerekli bir ey; buradan buraya gitmeniz kanlmaz bir ey. nsanlk deiiyor, de ime kanlmaz da olabilir; ama her deime ilerleme deildir. Toplumlarn muhakkak zellik deitiren ilerlemeleri ve bu zellikleri de belirgin dorultularda deitiren karakteri yoktur. Bir toplumun tarihi iindeki maceras, yani ngilizlerin venture de- . dikleri, serencam (gzel bir Osmanlca kelimedir bu) byle bir kimyevi reaksiyona, mesela, sodyumla klorun reaksiyona girip tuz yapmasna, onun gibi bir gelimeye veya demiri akta brakt nda okside olup paslanmas gibi olaylara benzetilemez. Onun iin kafamzdan bu tip sakat, pozitivist gelime modellerini kar mamz lazmdr. imdi, bu toplum demek ki temelde askeri bir toplum. Tarihi ynden de askeri bir rgtlenmesi var. Dadaki gebesinde bu zellik var. unu da ilave edelim. Gebeler de birbirine benzemez zaten. Bizde bir umumi tehis deyimi, daha dorusu bir slogan var dr; "Gebeyiz" denir. Sular niye akmyor, borular niye patlad? Efendim " Gebeyiz" deniyor. 1000 senedir ehirde-kyde oturu yoruz; gebe mi kald? Sonra gebelikle her eyi izah edemezsin; nk gebelikten gebelie fark vardr. Deve gden gebeler vardr, Arab-(urban), son derece de dinamiktir, bildiiniz kent Ara bna benzemez. Mesela, Trablusgarb'da grdnz Araptan son ra biraz uzakta Gadames vahasna gidin (vaha ehri), nerede bu Arapla br Araplarn benzerlii dersiniz. kinci grup son derece ll, vakur, kompleksi yok. zgn, kltrel rnleri var. Gele neksel tiyatrolar var. Pandamimler yapyorlar o l Araplar; n k lde yayor, onun getirdii bir dinamizm, onun getirdii bir

38

l var, o tavrlarna kadar siniyor. lde yaamak, denizde ya amak gibi bir ey, yani denizcinin zihniyet ve tutumu gibi o dahi ll, cesur, yaayn ve tavrlarn ayarlamasn bilir ve lden de ayrlamaz insanlar; mutlaka oraya dnmek isterlermi . Trk de mesela atdr. At gebesi baka trl bir yaratktr. Gebe var dr, kei ve koyunla geinir, o baka bir trl gebedir. Zavall, fa kir ve snrl iktidar sahibidir. Bir de bir gebe vardr, ite bildii miz ingeneler. Tarih boyunca tamamen izole yaarlar, hibir e kilde yerlemezler -baz gebeler zaten yerlemek istemezler- yer letikleri an perian olur giderler. Bugn yerleecekleri yer zaten e hirlerin malum, dknt mntkalardr ve sefil hayat yaamak zo runda kalrlar. Bir toplumun mazisinde nasl bir gebelik rgtlenmesine sa hip olduu keyfiyeti kendi halini anlamak bakmndan da mhim dir. Maalesef Trk toplumu gebelik mazisini, askeri rgtlenme sini, dini itikat ve adetlerini, aile, boy, akrabalk ilikilerini bilmi yor. At gebeler askeri rgtlenmelerinin karmak ve dinamik yaps itibariyle yeni corafyaya intibak edebilyor ve rgtsel bi imlenmeleri sayesinde fazla ykma maruz kalmadan d etkenler le badaabiliyorlar. Nitekim Trk toplumunun; fakat hassaten devlet rgtnn Anadolu ve Balkan corafyasna intibak, Avru pa'nn sava tekniklerini aniden alp uygulamas ve hatta bizzat son alt asrlk tarihimizin bir deime, siahat ve giderek inklap tarihine dnmesinde bu zellik aranmaldr. Trkler Orta Avru pa ve Balkanlar'da, Macaristan Krall'n.m silahlaryla ve sava dzeniyle karlam (kk toplara dayanan tabur nizam) , 15. asrda bunu uyarlamlardr. Byk toplar iin askeri mhendislik ve tophane gerekiyordu, kurulmutur. 1 8 . yzylda i deiiyor. Yeni toplar iin istihkamlar yaplacak, buna gre yollar olacak. Bu orducia yaralanan asker telef edilemez, yaralanma vak'alar lmden ok. Askeri tekrardan muharebeye kazanmak iin askeri cerrahlk geliti. At var, adar iin baytarlk geliecek, bunlar art olan meslekler. Nitekim, dikkat ederseniz daha 1 8 .

yzylda kur

maya baladmz ilk iki okul, Kara ve Deniz Mhendishaneleri dir; nk Tophane ve Tersane zaten Osmanl mparatorluu'nda

39

Tophane meydan, 1 9. yzyl (Aye Yetikin Kubilay arivi).

vard. Burada bir zihniyet deiikliinden de sz etmek gerekir. Daha dorusu zihniyet deiikliinden deil, zihniyet ve davran ta birlikte bir deiim var; bu, Trklere zg bir zihniyet ve dav ran. Her toplum iin byle bir fark sz konusudur. Mekteplerde, "Bu Trk milletinin te biri air, te biri memur, te biri asker bir millettir" diye retilirdi. Ecdadmz ticaretten, sanayiden an lamaz, bunlar hep gayrimslimlere brakmlar, yan gelip yatm lar, diye sylenir, byle retilirdi. Yanltr! unun iin yanltr; nk Trk insannn ticaret ve sanayiden anla mad ok yanl tr. Tam aksine mthi sanayi tutkunu bir millettir, baka tabir bu lamadm buna, industriamantsi olan bir millettir Trkler; yani hastalk derecesinde endstri dkndrler. Bu hassalar iti bariy le tarihte ok zgn ilgin bir yerleri vardr. . 15 . asrcia %95'i kyller ve gebelerden oluan bir memle kette Tophane'yi kuruyorlar. stanbul'da Tophane'yi hi deilse ge erken grmsnzdr. Muazzam bir tesistir. En son ilave 1 8. asrdadr; ama esasen 16. asrcia da bu halindeydi. Sonra talyan lar takliden Tersane'yi kuruyor ve gittike bytyorlar. Bu b yt.rre tutkusu o dereceye varmtr ki mesela, Tersane'nin yann , da bizim gayet gzel ka srlarmz vard. Biri Aynalka.vak Kasr'dr,

40

Antoine-Ignace Melling,

Kasmpaa Tersanesi (Aye Yetikin Kubi!ay arivi).

onun daha tesinde yklm olan Sadabad vardr. Tersane genile yecek; lengerhanesi, demirdkm merkezleri, baruthaneleri falan yaplacak diye, Padiah kendi sarayn heba ediyor. Sanayi uruna evre dmanl yapabilen bir milletiz ve bu hal bugn de devam eden bir zelliimizdir. Kathane kurulacak diye, ad zerinde o Sadabad kasrlan falan heba edildi. Aslnda Pattona Halil ykm t, ondan sonra bir daha yaplmam denirse de bu doru deil; geri yakld ykld bir eyler; ama ondan sonra aralar yine ihya edildi. Bugnk harabelerin nedeni Patrona isyan deil. Oralar dorudan doruya, Osmanl sanayiinin kurbandr. Yani orduya fes lazm, Feshane ... Bu tarafta orduya ve brokrasiye kat lazm, Kathane . Yok lengerhane genileyecek, bunun iin hanedan kendi saraylarn ykyor. III. Selim'in kuzeni Il. Mahmud'un kz kardeleri Esma Sultan'n saraylar gidiyor. Tamamyla byle bir tutum iinde bir memleket bu. phesiz, askeri adan batllama- nn getirdii endstri, onun yannda mhendishane dediimiz tek nik okullada eitimin mahiyeti deiiyor. Eitim nasl deiiyor? Talebenin yeni gelen hendese mhendislik kitaplarn okumak iin, cerrahl renmeye balad zaman tp kitaplarn okumak iin Franszca bilmesi lazm ve retilen Franszca ile sadece tp kitab,
..

41

srf matematik kitab okunmuyor; baka eyler de okunnaya ba lanyor. lgin olan, "Bat Avrupa ordularnda asker ve sivil memur dediin adam muhafazakardr" ; ama Rusya'da ve Osmanl mpa ratorluu'nda bunlarn hepsi " devrimci, dzen kart adamlar dr"; nk bunlar ilk defa bir eyi okuyor, reniyorlar. Bat ile temasa geliyorlar. Bunlar ilk nce bulunduklar sistemin analizini yapyorlar ve Bat'daki memur ve zabitin aksine, " devlete ve h kmdara olan yeminlerini" deiik yoruma tabi tutuyorlar. H . kmdar iin deil, mensubu olduklar halk iin canlarn verme iarn benimsiyorlar; nk deitirmek istiyorlar o cemiyeti. ki devlette de dikkat ediniz, en uyank insan malzemesi bunlar. Ara lk 1 825'te bu iki devletten Rusya' da, "Dekabrist" ad verilen Ara lk ayaklanmas vardr. Bu, ar'n tahta gemesi srasnda olmu tur. I. Aleksandr ldkten sonra, kardei Konstantin ar oluyor, clus treni srasnda askerler meydanda, "Yaasn Anayasa! " di ye banyarlar ( " Slava Konstitutiya " ) . Etraftaki seyirci, cahil halk da ne bilsin? ar'n ad Konstantin ya, "Konstitutiya" sz Kons tantin'e benziyor diye (onun dii formu gibi) bu gulguleyi herhal de arie'ye selam sanp, onlar da katlyorlar. Tabii mthi bir pa nik, mthi bir katliam oldu. Zaten Konstantin bu olaya ok z lp, Polanya'ya ekildi, Polanya Kral olarak orada yaad (Polan ya o zaman Rusya'ya balyd) . Krm Sava'ndan nce Osmanl mparatorluu'na " hasta adam" diyen ar I. Nikolay tahta geti. Bizde ise Sultan Abdlmecid devrinde faillerinden hi birine idam cezas verilmeyen bir Kuleli Yakas vardr. Ardndan, Sultan Abdlaziz'in hall'i meselesi vardr. I. Merutiyet'in sonunda Il. Merutiyet dediimiz 1908 ayaklanmalar vardr. Bab:ili baskn vardr. Bu ayaklanmalar devaml surette sivil ve asker brokratlar yapar; nk bu, devlet ve toplumun yapsndan ileri gelmektedir.. Devlet st ilikilerini mstakil kontradada (akit) kuran. aristokra si yelerinden oluan bir ynetici snftan ibaret deildir. Halk iin devlet, senyr deil, mistik yce bir kuvvettir. Brokrat iin de bu farkl deildir. Bizde ilk nemli siyasi parti dahi devletle zdele mitir: ttihat ve Terakki bizim tarihimizin gerekten devrimci bir cemiyeti ve ilk siyasi partisidir. (Vaka benim tarihi olarak ok
.

42

megul olduum bir parti deildir, ok sempatik bulduum bir d nem de deildir; fakat itiraf etmemiz gerekir ki ok zgn bir par tidir bu. ) Sadece Trkiye tarihinde deil, btn Osmanl mpara torluu, btn Balkanlar ve Ortadou'da ttihat ve Terakki gibi bir parti bulunmaz. Tekiladannasma baktnz zaman, son dere ce ilgin bir siyasi kurulutur. Bu topluma tekihitl reten ve daha ilginci bu memlekette siyasi polisi kuran bir partidir. Yani on dan evvel byle siyasi parti, siyasi polis, milli emniyet falan gibi bir tekilat yoktu imparatorlukta. Bunu, ttihat ve Terakki kendi saf lan arasnda kurdu. Neydi o? Tekilat- Mahsusa. O TekiLit- Mahsusa, Birinci Cihan Harbi'ni gtrd, eri doru politikalarn, " in'i fethedeceiz; ark imparatorluu kuracaz" sloganlarnn ardndan bu adamlar oralara gittiler. Her yere girdiler ve etraf da korkuttular. Son zamanlarda Rusya arivlerini grme imkammz oldu. stanbul'daki sefirin (Zinovev) balca korkusu, Panislamizm ve ondan sonra Jn Trk ttihat hareketleri... Rusya'da devaml birileri yakalanyor, bir eyler duyuluyor; hibir ey yapmasalar bi le, yapyormu imaj veriyorlar. Bu ilgin bir yap ve taktik . Yani aka bir benzetmeyle; evi soymasalar bile, evi soymu gibi, iki mahalleyi soymu gibi bir intiba yaratyorlar. Ad geen tekilat, bu partinin tekilatdr. Bu adamlar lrler, birbirlerini brakmaz lar, byle bir ey dnebiliyor musunuz? Mesela, Celal Bayar, Trkiye Cumhurreisi olmu, Demokrat Parti'yi kurmu, genel ba kan olmu. Bir meslektamzla (Mete Tunay) yapt mlakatta, konumann iinde bir yerde "benim partim" demi. Mete Tunay, "nsicam kardm" dedi. "Benim partim deyince, Demokrat Par ti'yi mi kastediyorsunuz? " diye sormu. O ise: "Ne mnasebet, ben ttihatym" demi. D orudur. Celal Bayar ttihatdr. De mokrat Parti, onun kurduu partidir. Genel bakandr; ama o t tihatdr. Bu partinin yaratt rgtlenme biimi modern Trkiye tarihinin itici glerinden biridir. Birtakm olumsuz hareketleri, davranlar, politikalar olmutur; ama unu da itiraf etmek gere kir ki Trk cemiyetini harekete geirmekte, rgdemekte byk pay olmutur. Daha da ilginci bu adamlarn hibirisi doru drst partici de deildir, Batl da deildir, Bat'y da grmemilerdir. Jn

43

Trklerin Avrupa'ya katn, Paris'te yaadn sylemeyin. Bu ilere ilk baladklarnda, yani Tbbiye Mektebi'nin bahesinde bu cemiyeti kurduklar zaman, daha hibirisi Bat'y bilmiyordu ve hibirisinin oraya gitmilii de yoktu. in asl ban eken insan larn da hibirisi Bat'y doru drst grm, yaam deillerdir. Geri Mustafa Kemal Paa (Atatrk) ttihatlarn banda deildi ve onlardan ayrlnt ama, biliyorsunuz en byk zellii, Bat ce miyetini, Bat tipi reformlar, Bat tipi yaay aslnda bir ark l kesinde grmek ve yaamakt. Neresidir oras? Selanik demeyin (Selanik daha ark kalr); Bulgaristan'dr. Selanik'te ara sra olan opera, Bulgaristan'da devaml vardr, orada tanmtr. Kendisi ta mamen alaturkay sever, alaturkay bilen, o konuda ok ince zevk leri olan biridir. Bugn artk, ince bir alaturka mzik kltr olan ok azald. Sofya'da ilk bulunduu zamanlarda Trk milletvekil- . lerinden akir Zmre ile Sofya Operas'nda izledii bir icradan sonra diyor ki: " akir, adamlarn bizi Balkan Savalar'nda niye yendiklerini anladm." z Bu ok ilgin bir sz; nk o medeniye tin, Bat dediimiz medeniyetin anlalmas sokaktaki birralara ba karak olmaz; barlar, kafeantanlarla bu l kavranmaz. Batl a lmas iin l; "Taktik ve srekli temrindir, altrmadr" . Bu s reci her an her insan yaar. O operay sahneleyen, icra eden, libret tosunu eviren herkes bunu yaar; orkestray yneten ef yaar; sahneye kp teganni eden insanlar yaar bunu, korosuyla sola suyla. O cemiyetre bir l, denge ve hassasiyet vardr. Sofya'daki askeri ataenin, gelecein liderinin ifade ettii keyfiyet budur. Bir opera eserini icra eden cemiyet, birok ii topluca yapabilme ve r gtlenme kabiliyetine sahip demektir.

. Ortayl, "Mustafa Kemal Atatrk'n Bulgaristan'daki Yllar", IX. Trk T arih Kongresi, Ankara, 1989, s. 2041 vd.

44

ll Bat l lama Dnemi Kad rolar

Batllamann kadrolar ithal edilebilirdi veya kendi bnyemiz iinde de yetitirilebilirdi. Osmanl modernlemesi kadro yetitir meyi ve bunun iin okullamay belirli lde baarmtr ve Cumhuriyet Trkiyesi, bu alanda baaryla rlen bir miras dev ralmtr. Bu zellik sadece Mekteb-i Mlkiye, Mekteb-i Sultani ( Galatasaray) gibi okullarda deil; fen ve tabii bilim reten Bay tar Mektebi, Ormanclk Mektebi, Mhendislik ve Thbiye gibi okullarda da grlr. Baytar Mektebi'nden iyi baytarlar, hatta beynelmilel literatr ve tatbikata katkda bulunanlar yetitiini pek kimse bilmez; fakat buradan Ziya Gkalp ve Mehmet Akif gibi biri sosyolog, br milli air iki Trk bynn yetitii bilinir. Mehmet Akif bir air, ama bir edebiyat dehasdr. Baz i ideri tartmal olabilir; ama Fars iirini btn incelikleri ile bilen, tanyan ve zevkle reten biriydi. Ankara'da mebusluu srasn da, Sadi ve Hafz derslerini dinlemek iin akamlar Taeettin Der gah'ndaki odasna mebuslar ve dier zevat gidiyor ve Sadi ve Ha fz erhleri dinliyorlar.23
D

Mahir z, Yllarn zi, Kitabevi Yay., stanbul, 1990,

s.

12:5.

45

Osmanl memur ve zabiti, mektep yannda geni bir corafya da yetiir. mparatorluu iyi bilen bu snf, kendisini hkmdarn deil, devlet ve milletin zabiti olarak grmektedir. Darbelerin kaynan izah eden psikolojik unsur budur. Bu rgtl ve hare ketli snf gerekten de imparatorluu en iyi bilen kesimdir. Bir zabit bir sene Yemen' de, iki sene am'da kalr. Oradan kalkar, Makedonya'nn dalarmda eteci kovalar, Selanik'te yaar, z mir'i grr, Bulgaristan snrna gider veya Adriyatik kysnda Dra'ta veya Preveze'dedir. Orada talyan grr, Arnavutu ve Yunanly grr ve gencecik yanda bir olgun adam olur. Yani daha 3 0'larn sren bir smet Paa'nn -ki herhalde Trkiye'nin en byk mareali deildir; dnyann en byk diplamat deil dir; Trk tarihinin herhalde en byk devlet adam da o deildir fakat smet Paa'nn olgun devlet adamln ve nadir rastlanan portrelerden birisi olmasn, ancak byle bir youn hayat yaa masyla aklayabilirsiniz. Byle sekin kurmaylar ve devlet adamlarn ancak bu imparatorluk yetitirir; nk ok gen ya nda olgunlaan kuaktandr. Bir sene Yemen'de, iki sene am'da, Makedonya'da kalarak lisanlar reniyor; kavimleri ta nyor, adetlerini tanyor (istese de istemese de) yazmay reni yor, Babtali'deki baz memur ne kadar kapal kalrsa, bunlar da tersine o kadar renklidir. Devaml ate stndedirler. Dolaysyla ciddiyeti reniyorlar. Ciddiyeti rendikleri zaman, ister Merutiyet'te olsun ister Cumhuriyet'te, ileri serinkanllkla, sadakatle, kanun fikriyle y rtmeyi reniyorlar. O yzdendir ki belirgin temsilcileri Asm Gndz, smet nn veya Cevat Paa ve Mareal Fevzi akmak olan bu bir kuak insan, mutlakyet rejimi iinde domular, me rutiyetin hocalamalar iinde yrmler ve cumhuriyeti tek partiyi en sert bir ekilde ynetmiler, btn bunlardan sonra de mokrasiye de geebilmilerdir. Bu ok nemli bir zelliktir. By le bir kuak, ancak Trkiye'de ve Trkiye batllamas iinde ye tiebilir, bunun zerinde durmak gerekir. Esasen Tanzimat re formlar brokrasinin eylemidir. Bu katip snf, bu brokratlar, bu askerler, yani devletin memurlar, Franszcay memuriyederi

46

Mehmed Emin Ali Paa.

47

icab kalemde renmilerdir. O kadar ki Sadrazam_ Mehmed Emin Ali Paa bizim tarihimizin en byk simalarndan biridir. Kendisi, Msr ars'nn en fakir esnafndan birinin oludur. Babas dkkin kirasna karlk ar kaplarn kapamak zorun da olduundan, dmanlar Paa'ya Bevvabzade, Kapczade de milerdir. Mehmed Emin Ali Paa Franszcay kalemde renmi tir. Yani 14 yanda girdii Bab<ili'de, o kadar iyi Franszca rennitir ki, mehur Fransz edibi Lamaetine'in hatratnda u ibare vardr: " Mehned Emin Ali Paa son derece vakur ehreli, fakat ksa boylu bir adam; tabii Fransa'da okuduu iin Fransz east benimki kadar dzgn. "24 (Hayatnda hi Fransa'ya gitme den, Franszcasn tamamyla Ba b<ili'de renmitir). Mesela, Fuad Paa Franszca espriler yapard, anekclotlar Paris ziyaretin de dillerde dolamtr. Tanzinatlarn iinde Ahmed Vefik Paa gibi bir adam da var. O, zaten mtercim bir ailede domu ( dedesi Bulgarzade Yahya ve babas Ruhiddin Efendi) . Yunancas fevkalade iyi. Fransa'da okuduu iin -Saint-Louis Lisesi'nde- Franszcas iyi; ama ayn zamanda Arapa ve Farsas da iyi. emseddin Sami var. Hem Ar navutlarn, hem Trklerin milliyetisi, iki tarafa da temel eserler hazrlam, Arnavutas ok iyi, Trkesi ok iyi. Yunan lisesin de okuduund an Rumca biliyordu. Franszcay ve talyancay ok iyi biliyordu. Arapa ve Farsa da renniti. Demek ki by le cehd iinde (ngilizce tabide challenge iinde) ve batllama dediimiz olayn iinde srklenen; ama sorumluluklarn yerine getirmi bir kuaktr bu. Osmanl memuru ok lisan bilirdi; ama bunu eitimli biimde bilen azd. enseddin Sami iki halkn (Ar navut-Trk) grameri, alfabesi, ronan, tiyatrosu, lG.gat ve ansik lopedisini kaleme alan, bu alandaki boluu doldurmaya didinen adamlardan biriydi. Osmanllk nedir? emseddin Sani'dir. Bu gn Arnavutlar da Trkler de bu adan hayda anyor, milli kl trlerinin temel talanndan biri olarak ona ulusal anlannda yer veriyorlar.
24

A. Larnartine, Le Nouveau Voyage en Orient, Paris, 1854, s. 49 .

48

Batllama ve Siyasal Muhalefet

Brokrasinin baz elerinin muhalefet yapmas, siyasi muhale fetin ve rgtlenmenin iktidar iinde domasn kanlmaz klan bir gelimedir. Baz yorumcularmz, bu siyasi gelimeyi memurla rn, aralarndaki mnaferet ve yneticilerin birbirleriyle rekabeti diye yorumlarlar. Grnte byle bir ey vardr. Mesela, Ziya Pa a'nn Sadrazam Mehmed Emin Ali Paa'ya olan dmanl veya Ahmed Cevdet Paa ve Fuad Paa ekinesi buna rnektir; ama bu izah tarznn noksanl da udur: Bat cemiyetinde muhalefet s nfsal olarak ortaya kmtr. Yani memleketi feodaller, aristokrat lar idare ederken, deien iktisadi dzenle ykselen burjuvazi mu halefeti yrtyor, onlara kar muhalefet de sanayileme sonucu iilerden kyor gibi kategorizasyonlarla bu gelimeyi tasvir eder ler. phesiz ki bu tip farkllama ve tezatlar ortaya koymakta fayda vardr. Bu, tarihi safhalara ayrarak teleolojik (gai) bir yo rum yapmak gibidir. Bu gibi kavramlarla tarihe bakmann ilk an da faydas vardr; yani Voltaire gibi, sonrakiler gibi dnrseniz dikotomilerle (kutuplama) cemiyetleri ve etraf alglama kolayla r; ama yorumlama sorunlar da balar. Bu yorumda, bilhassa ye tien genliin zekisn gelitirme ve metodik dndrme gibi bir meziyet vardr; ama bu ynteme saplanp kaldnz takdirde de deimeyen hakikatleri veya aksine farkl deimeleri gremezsiniz ve ortal, ynlendirilmi tarihyaclnn yaratt politik d nceler sarar. imdi herkesin malfunudur ki Fransz ihtilali srasnda bir bur juvazi geliiyor, bir ticaret geliiyor, bir sanayi geliiyor. Eski top rak lordlarnn dnda, yeni snflar kyor; ama dikkat ederseniz siyasi muhalefeti, felsefi muhalefeti yapanlar mutlaka bu snflar dan deil. Byk lde yine eski aristokrasinin mensuplan bu ye ni dnceleri tayor, o kitaplar yazp, okuyorlar. Montesquieu bir burjuva deil, Montesquieu eski aristokrasinin mensubu. Rousseau'ya belki burjuva diyebiliriz, Cenevre Cumhuriyeti'nin ideolojisinden gelmitir; ama birtakm adamlar Condorcet'den tu tunuz, d'Alambert'e kadar, Diclerat'ya kadar eski snflarn insan-

49

lar . . . Talleyrand, ki kendisi bir piskopostur, asildir, eski 'rejimin adamyd. Nihayet ihtilale katld ve sonra biliyorsunuz dileri bakanlna kadar geldi. Fransz ltilali ncesi okunan kitaplar tetkik etmiler; Fransa'da o dnemde burjuvazinin okuduu kitap lar, Diclerat'un ansiklopedisi deil, Montesquieu okumuyorlar, on lar ne okuyarlar biliyor musunuz? Therese Philosophe gibisinden, gayet ak sak, pornografik romanlar ve kitaplar okuyorlar. Ya ni ykselen burjuvazi ile birlikte Fransa'da, mesela artan sayda pornografik bir neriyat var; bu tespit edilmi. Burjuvalar hakldr. Para kazanmak kolay deil, hayat yorucu, ciddi kitap okuyacak hali yok. htilalciler arasnda da aylak snf yeleri mmtaz yerle rini almtr. Bunun gibi bu teorilerin de her zaman yzde yz her eyi kapsayc, geerli aklamalar olmadklar gerektir. Biz mek teplerde yle eyler reniriz ki konuya biraz eilince pek geerli olmad grlr. Yakn amzda ileri-geri kavgasndan sz ediyoruz. Bazlar bunu sosyo-ekonomik zmrelere oturtma gayretindeler. Aslnda yakna Trk tarihine baktnz zaman kimin muhafazakar, ki min devrimci olduunu tespit etmek de gtr. Mesela, "Ahmed Cevdet Paa muhafazakar kesimin temsilcisidir" derler. Evet ve ha yr... Trk dilindeki sadelemenin ban ekenlerdendir, sonra il gin bir ekilde kadn eitliini savunur. Ailesine yazd mektup lara bakarsanz25 aile hayatnda muhafazakarlkla hi aHikas yok tur ve de unutmayn ki Trk tarihinde bildiimiz kadaryla 15. asrdan beri feminist kadnlar, bata aire Mihri Hanm olmak zere, hep medrese ulemasnn kzlardr. te Ahmed Cevdet Pa a'nn kzlar da yledir. Fatma Aliye Hanm, bizdeki feministlerin badr, br kz.Emine Semiyye Hanm da sosyalist parti kurmu tur. Trk hayatn, batllama kalplarn ok keskin ulara gt rerek mtalaa etmek her zaman aydnlatc olmamaktadr; ama u ras da bir gerektir ki muvafakat kadar muhalefet de ayn snfn iinden domutur. Bunlar gazete karmlardr, bunlar siyasi ces

Mbahat Kckolu, cevdet Paa ve Aile ii Mnasebetleci", Ahmet Cevdet Paa

Semineri, ..E.F., stanbul, 1986.

50

miyet kurmulardr, bunlar Paris'e kamlardr, bunlar Paris'ten affedilerek geri dnmlerdir. Hepsi ayn snfa mensuptur, daha dorusu brokrat zmredir. Brohasiye de her sosyal kkenden adam girmitir. Batllam brokrasi baarl bir eitimden geer, "Bat tarz hayat" dediimiz zaman, kanlmaz olarak batllam eitim zerinde durmamz gerekiyor. Eitimin modernlemesi sadece Trkiye tarihinde deil, ark'n tarihinde de en ilgin olaylardan, gelimelerden bir tanesidir; nk unu ak syleyelim, klasik de vir "slam devri" dediimiz -Abbasiye devri- ve Orta Asya'da Ti murlenk ve onun oullar Ulu Bey zamarnda sren klasik parlak ilmi gelenek Osmanl cemiyetinde bitmitir. Osmanl dnemi bu klasik ilmi gelenein parlak olarak devam ettii, hatta sadece de vam edebildii bir devir deildir. Bununla beraber Osmanl'da medrese eitimi ok tekilatl olarak devam eder. Bunun zerinde durmak lazm. Evet, artk bu medreselerden Muhammed el-Harez mi (9. asr) kmyor, bni Sina kmyor, Razi kmyor, bnrrd kmyor, Ulu Bey kmyor (Ali Kuu oradan geldi zaten), Me sudi yok, el-drisi yok, bni Haldun yok; ama ne var? Gayet iyi te kiladanm bir medrese var. Bunu unutmayalm; bu, bize bir gele nek devredecek. Hangi gelenei devredecek? Konya'dan Antalya'ya gitmek istediiniz zaman Akseki'den ge ersiniz. Sonra Toroslar'n srtnda kervan gemez, ku umaz bir irin beldecik vardr, brad . . . Akseki ve brad, Osmanl mpara torluu'nun be asr boyunca kad retmi iki beldesi, adeta kad fabrikasdr. Yani genler o cra yerlerden medresdere gidebilmek tedir, o fakir da kasabalarndan mevleviyyet payeli kadlar, med rese hocalar kabilmektedir. te burada ilmin, pek ok parlak ol masa da eitimin tekiladanmasnn baarl olduu bir toplumla kar karyasnz. Yani dan bandaki zeki ocuklar brokratik sistemin iine ekebilen gelenek, yeni Trkiye'de de 1-asintisiz ola. rak devam etmitir. Uzak cra kasabalardan, kylerden birtakm insanlar, gemite erkekler, imdi artk kz ocuklar da dahil, oku yorlar, ykseliyorlar, bir yerlere geliyorlar ve dorudan doruya Osmanl batllamas gibi Trk batllamas da bu zellii devam

51

ettiriyor. Bu ok nemlidir. Askeri okula en cra kedeki insan gi rebilmitir. Medreseye eskiden herkes gelebilirdi, derecelerine gre drt tarafta bir eitim a vard. Bir gen en yakn kasabadan ba layp ykselebilir, medreseyi bitirebilirdi ve ayn ey sivil okullarda da devam etmiti. Yani sivil okula, Tbbiye'ye, Mlkiye'ye, Bay tar Mektebi'ne, Orman Mektebi'ne ve muadili mekteplere adm n atarsn, be kuru harc verilmesi icab etmez, tam tersine talebe nin cebine be kuru harlk koyarlar, giydirirler, kuatrlar, yedi rirler, okuturlar, yetitirirler. O kadar ki yrtk arkla dadan inen ocuk, nce byle bir okula gelir temizlenir, giydirilir, sonra okula kaydedilir. Dedeniz yandaki eski zabitlere, memurlara biraz sorar sanz, derler ki: " Geldim Trabzon'un bir kynden, orabm bile yoktu, retmen Okulu'na veya Kuleli'ye byle girdim. " Bu sistem ok ilgintir. Bat'da olmayan bir eydir ve bununla yine

achieve

ment society

dediimiz, liyakat; dayanan terfi sistemi, tpk eski

cemiyetteki gibi devam etmektedir ve dolaysyla da bu toplumda tpk eski Osmanl sistemi gibi snflama meydana gelmemektedir. Yani, sadece belirli snflarn hakim olduu ordular; belirli zmre den insanlarn hakim olduu brokrasiler ortaya kmamaktadr. Bu, Osmanl ve Cumhuriyet Trkiyesi iin ortak ve mmtaz bir zelliktir. Tanzimat'ta her messese deimekte; medrese ise gerilemekte dir, btesi ile, muhtevas ile, mensuplar itibariyle gerilemektedir (Tek istisna olan Medreset'l-Kuzat, o devire uyum salayabilmi tir) . Artk insanlar yeni alan okullara, sultanilere gidiyor, oralar dan mezun oluyorlar. Baytar Mektebi'ne, Tbbiye'ye geliyorlar ve buralara srf Mslmanlar deil, gayrimslimler de geliyor. Hatta gayrimslimlerle devlet arasnda ilgin kavgalar vardr.26 Cemaat ler, Tbbiye talebesi olarak Rum cemaatinden u kadar alnmakta dr, Ermenilere de pay ayrlmas veya kontenj ann artrlmas diye isyan ediyorlar; nk imparatorluk tebaasnn te biri Hristi yandr, deniyor; bu nedenle tahminen Tbbiye 'de te bir talebe

26

Babakanlk Osmanl

Arivi (BOA),

I-MV, Nr: 16519, Meclis-i Vala Mazbacas ( 12

Ramazan 1273! 6 Mays 1 857).

52

gayrimslimlerden olacak. Onlar da kategorilere ayrdk, u ka dar Rum, u kadar Ermeni, u kadar Yahudi, Sryani vs.; aralann da ekiiyorla; bizim kontenjan az tutulmu diye. Bu okullardan kan insanlar Osmanl oluyor, ayn eitimle kyor, ayn dille kyor, ayn ruhla kyor. Bunlar laik bir eitim gryor. Vaka ora da Kur'an da okutuluyor, din dersi de var; ama ok kuvvetli olmu yor, o konu ihmal ediliyor. Siz akamdan sabaha trigonometri zeceksiniz, kimya yapacaksnz, laboratuvara gideceksiniz, Tbbi ye'deyseniz terihhaneye gideceksiniz; o arada da ulema efendiler den biri gelecek, size akaid-i diniyye ve tefsir-i Kur'an okutacak. Bu i pek yrmyor. Gelen efendinin de btn snf "Bu ii bece remediniz" diye brakacak hali yok. Onun iin bunlar laik okullar oluyor ve din bilgisi az bilinen, az renilen bir dal haline geliyor. Onun yannda br gayrimslim rencilere de gya kendi dinle ri retilecek; ama ayn ekilde, o da retilemiyar tabii. retile rneyince bu mekteplere, Mslman ulena snf gibi, kilise men suplar, halarnlar falan da kar ktlar; fakat gze batan husus, mektepliye kar medreselinin muhalefeti hayatmza girdi ve bu gerilim bugne kadar gevenedi. Galatasaray'n kurulu tarihi 1 868'dir.27 Tanzimat ricali Mek teb-i Sultani denen bu okulu niye kurdu? Belli ki yabanc dil eiti mi grmek lazm. Bu yaplyor stanbul'da. Cizvitler, Lazarisder yani Saint George rahipleri, Benediktenler, gelmi bir sr okul a mlar, millet ocuklarn bunlara yolluyor. Tanzimat'n bykleri dnyor: "Batllk laznsa, onu da biz yapmalyz. " O zaman Galatasaray kuruluyor. Gzel Trke reten, Trkiye tarihi re ten, Trk edebiyat reten ve ayn zamanda da Bat dilini en iyi reten yeni bir okul bu. Bunu Tanzimat'n bykleri yapmlar. itiraf etmek gerekir ki imdiki Maarif byle bir panzehir kurum yaratamad. Biz bu tarz bir okulu, ihtiya haline gelen ngilizce ei27

Galacasarayllar pek seviyor tarihlerini uzatmay -nce 1500 'l yllara uzattla; Ml kiyeliler de yapar bunu; biz Enderun'un devamyz falan derle; bizimkiler de kurulu yldnmnil 600'e karrsa armayn. Siz, Galatasaray'n eski ktphanesine, es ki eitimine sahip kn, en byk baar odur. Yani, o zamanki gibi gzel Trke retin, gzel Franszca retin. Biz, eski Mlkiye'yi devam ettireJim ne mutlu.

53

tim iin yapamadk. Kurduumuz ngilizce eitim veren niversi telerin hepsi skandaldr. Ne ngilizceyi o kadar iyi reniyor insan lar, ne Trkeyi iyi reniyorlar; bilinen "Trke"yi de unutuyor lar. Osmanl batllamas Galatasaray' yaratt, biz maalesef ngi lizce zerinden giden Trk batllamasna bir ila, panzehir olan mektebi kuramadk. O bakmdan Galatasaray nemli messesedir ve bu okul kurulduu zaman, Ermeni patriki, " Gideni aforoz ede rim" diyor; Rum patriki ayn tepkiyi gsteriyor; halarnlar benzer davranta ... Onu brakn, Papa'nn stanbul'daki temsilcisi bile ayn eyi sylyor. Yani " Latin cemaati ocuk yollamasn" diyor; ama bir mddet sonra bakyorlar ki bu okul ok kuvvetli, herkes oraya gidiyor ve Galatasaray btn Osmanl insanlarnn, "Trk kadar Ermenisi, Rumu, Bulgari, Efiakls (Ulah), Romeni, Hristi yan, Arab, Yahudisi ile, Osmanl Devleti'nin, Osmanl tebaasnn milliyetiliini, Osmanlcln tayan insanlarn" yetitii bir okul oldu. Bu ok nemli bir ey ve o kadar ki patrikin aforoz et mekle tehdit ettii okuldan, sonunda bir Ermeni patriki bile kt. Ohannes Araruni Efendi Galatasaray talebelerindendir. 20. yz yln banda Ermeni cemaatinin bana gemi,2B Osmanl Erme nilerinin patriki olmutur. Demek ki, asrn icab olan laik eitim her dalda, hukuk ve mlkiye dalnda gelimekte, tekilatlanmakta ve medreseler gerilerneye balamaktadr. Niye bu laik okullar geli iyor; srf teknik yenilenme ihtiyac nedeniyle mi? Hayr, Osmanl mparatorluu idari ynden merkezilernek ve modernlernek zo rundadr. Yani matematik rendiiniz gibi; cebir, fizik, kimya, tp rendiiniz gibi, artk modern hukuku, modern iktisad, modern mali teknikleri renmek zorundasnz. Onun iin hukuk ve ml kiye mektepleri alyor ve orada ok ilgin bir olay geliiyor. Hu kuk Mektebi maalesef yatl olarak dzenlenmedii, iyi rgtlen nedii ve de Osmanl hukuk sistemi asrn icabna gre tamamen Romanize olamad iin, eski ile yeni yan yana yrmek zorun dayd. Bu yzden ne oluyor, Medreset'l-Kuzat, (Kad Medresesi} Hukuk Mektebi'nden daha iyi tekilatlanyor, yatl burslu oluyor.
s

Kevork Parnukcyan, "Ohannes Araruni " , .

stanbul Ansiklopedisi,

c.

2,

s.

1063 .

54

Ders program eklektik biimde dzenleniyor ve brn geiyor; nk hem slam fkhn, hem Bat hukukunu retiyar ve talebe leri yatl ve burslu olduundan daha yetenekli ve alkan oluyor. Onun iin eskilerden sorabilseydiniz: "Medreset'l- Kuzat Hukuk Mektebi'ne nazaran iyidir" denirdi. Fuat Kprl girdikten hemen sonra terk etti Hukuk Mektebi'ni: "Be para etmez" dedi. Tembel liinden deil, ders disiplini ve mfredatn beenmediinden. Mlkiye o zaman Hukuk'tan daha iyi okuldu, niin? nk mali ye retiyor, iktisat retiyor, hukuku gerekli lde retiyor. Yi ne ayn ekilde, yatl, burslu beenilen bir okuldu ve devam etti. Bu ok nemli bir husustur. te yandan Osmanl medreseleri de tamamen rm deildi. Onun zerinde duralm. Medreseler bakyorlar ki asra uymak la zm; bir ksm bunlarn kozmografya, matematik, Franszca bile retmeye baladlar, ders programna koydular. Dolaysyla stan bul'da bir eitlilik oldu -biz tarihiler, bunun tarihi portresini he nz tespit edemedik. . Medrese var; hakikaten talebesi ekmee muhta. Talebeler emsile ve binay okuyup tamamlayamyor, hi bir ie yaramyor, son derece de sefil. (O dnemlerle ilgili mehur fkradr: Verdikleri orbalar artk o kadar yasz ve etsiz, su gibi bir eymi ki, "Efendim, demiler, bu orbayla abdest bile alnr, caizdir. " Bunun zerine bir nmayi yapyorlar. Padiah Cuma se lamlndan kyor. Alayn iki tarafna diziimi medreseliler, bir taraf "yecuzu" diye baryor, br taraf "layecuzu" diye ban yar. " Yecuzu-caizdir; layecuzu-caiz deildir. " Padiah bu, "yecuzu, layecuzu" sadalarnn sebebini soruyor. Diyorlar ki: "Hnkarm, verdikleri orba o kadar bulak suyu gibiymi ki yasz, ehriye siz, etsiz; .. Bu orba ile su gibi abdest almak caizdir, yok caiz de ildir; ne de olsa ad orbadr" diyorlar). 1 9 . yzylda mali ve ilmi bakmdan kt olan medreseler de var, fakat bir eyler retmeye alanlar da var. Farsa retmeye balayan da var. Bu asrcia stanbul, Farsa eitimi, edebiyat tet kikleri bakmndan o derece ileri gitmitir ki eskiden beri irazl Hafz ve irazl Sadi erhleri kmaktayz. ran'da Hafz ve Sadi gi bi byk airlerin erhleri bu kadar ok sayda deildir; fakat lu-

55

gat ve gramer kitaplar bol miktarda kmaya balar. Belirttiimiz gibi Hukuk Mektebi kurulduuna gre, medreseli yarg grevini kaybetmesin diye "asra biz de uyalm" denmi ve Medreset'l-Ku zat kurulmutu ve bununla Osmanl medreseleri farkl bir yapya gidiyordu; nk eskiden- medresede belirli mfredat var; ama ders program yoktu. Filan hoca var, ondan ders alnr, ondan icazet al nr, terfi edilirdi; imdi ders program koyuyorlar, bizim bugn yaptmz, sabah 9-12, u u derslere girilecek, u u hoca gelecek, programa bakarsanz, dersleri grrsnz.29 slam fkh olduu gi bi, Avrupa hukuku da burada retilmektedir. Demek ki 19. asr dnyasnn ve imparatorluun bu dneminin hukuki yapsna, ih tiyalarna ilikin bir hukuk retimine, ders retimine _:srf dini slami bilimlerin yannda- medreseler de ayak uydurmaya bala maktadr. Dolaysyla batllamann ihtiyalar laik eitim kurum larn ortaya kard gibi, medreseleri de saryorve bunun sonu cunda eklektik ve dalist kurum tipleri ortaya kyor. Yani bizim anladmz Efruz Bey tipi, batllam tip yannda, bir de o eski ulemann iinde de Bat'ya gre dnen, ona gre yorum yapan, ona gre kafasn sistematize eden insanlar ortaya kmaya bal yor. Bireylerin ikirciklenmesi kurumlar iin de sz konusudur. Bu, Trkiye batllamasnn ok ilgin ynlerinden biridir. Zannedi yorum bundan sonra batllama ve Bat dediimiz olayn ikinci bir vehesini, siyasi vehesini; yani milliyetilik akmlarn ele al mak durumundayz.

29

lmiyye Salniimesi, birinci defa, Dar'l-hilafet'l-Aliyye, 1334,

ram:

s.

687 vd., ders prog

(Medreseti'l-Kuzat).

56

lll !3athlama, U l usalc l k ve Paralanan I mparatorl uk

Batllama dnemimiz ulusalclk olayyla birlikte yrmekte dir. Son Roma mparatorluu olan Osmanl camias (Pax Ottoma na) ulusalc hareketlerle anmaktayd. Ulusalclk ve ulusu duy gular hi phe yok, evvel emirde kimlik sorunuyla, yani kiinin toplumdaki yeri ve adyla ilgilidir. Kimlik, bu nemli olgunun et rafnda oluan bir dokudur ve Avrupa'ya girecek Trkiye iin nemlidir; ama insan toplumunda kimlik temel bir sorundur ve kimliin iyi saptanmas toplumda birok sorunlar ve tkanklkla r halleder. nsan dnyada her eyini tayin edebilir; iini, mesleini, davra . nlarn dahi bir lde tayin edebilir, Yaayacamz lke de sei lebilir; fakat elde olmayan bir ey, hangi kimlikle dnyaya geline ceidir. Mesela, Rus anne ve Arap babadan evlilik d olan bir be bek svire'de bir kilisenin kapsna brakld iin -ki yle vaka lar oluyor- sonunda mahalli makamlar tarafndan bir yetimhane ye kaldrlr ve svireli bir ocuk olarak byr. Belli lkede dou lur, yaanan lke deitirilebilir, ama byle istisnalar dnda ebe-

57

veynin kimlii bireyinki olur. Dolaysyla, hangi lkede, hangi aile ile, hangi dille doaca ve nasl byyecei bir bebein elinde de ildir. Kimlik lkedir, her anlamda snfmzdr. Kimlik hayatmz tespit eder, baz insanlar bir araya gelmi, yolunu tam da izerne dikleri bir tarih ve corafyada, bir lke meydana getirmiler. Bu durumda, kukusuz devlete has birtakm organlar ortaya kar: Polis, ordu vs; bunlarsz yaayamyoruz, mmkn deil. Birey ola rak da kendimizi bu organlarn sahas dna karamyoruz. Bura da Trkler var, Trkiye var; ama, ben beynelmilel bir adamm di ye infirad yoluna gidemiyorsunuz. Zira muhataplar beynelmilel deil ve sizi Trklk kampartman iinde ele alrlar. Hibir ekil de kimlik sahibi olmadan hayata devam edemezsiniz, mmkn de ildir ve btn organlada birlikte de bu kimliin siyasi teekkl ne balsnzdr. Bu olmad takdirde, 20. yzyln son eyreinde hatta son 1 0 ylnda, iki korkun dnya savandan, katliamlardan sonra grdk ki, devletsiz toplumlarn insanlar bu yokluun be delini her zaman ok ar bir ekilde demek zorunda kalyor. Bu nu Kafkasya'da, Bosna'da grdk. Hi arzu etmiyoruz; ama yle anlalyor ki bu facialar daha da grlecek. Batllama sorun ile kar karya gelen Osmanl mparatorluu dediimiz zaman bu batllamann yaratt en byk tepki veya yansma hi phesiz ki milliyetler sahasnda, ethnicite anlamnda grlmtr. Yoksa, Osmanl toplumunda "millet" demek, bugnk "nation" anla mnda bir kelime deildir, bunu biliyoruz. Milleti bugn doru kullananlar, "milli gr" ve "milli gazete" diyenlerdir. Millet kav ram bir cemaate, bir inan grubuna hitap eden bir szdr. Onun iin "nation" ve " national" karl olarak mutlaka ulus, ulusal, ulusalc deyimlerilli kullanmamz lazm. "Millet" aslen Arapa bir kelime ve "sz" demek. Bu sz anla mndaki millet, bir anlamda "Tanr'nn sz" ve "Tanr'nn sz etrafnda toplanan grup" anlamna geliyor. Dolaysyla milel, m me gibi kelimeler dini gruplan ifade ediyor ve tarihin son Roma mparatorluu olan Osmanl toplumunda byle bir tekiladanma bulunuyor. Roma mparatorluu vardr. Birincisi: Klasik Ro ma'dr, pagandr, muhteem bir imparatorluktur. Yani bu nn

58

iinde en muhteemidir, alar iinde en kalc olandr. kincisi: Bi zans dediimiz Hristiyan Roma'dr. En azndan Dou Avrupa ve Balkanlar bu devletin ve uygarln izlerini tar. ncs ise: Ha la ortadan kalkmam olan, bir anlamda hala kurumlar ve prob lemleri yaanan Osmanl mparatorluu'dur. Tarihte drdncs yoktur, olmayacaktr; nk bunlarn doduu artlar ve yaadk lar dnya bakadr. Buralarda etnik anlamda bir grup hakimiyeti yoktur, dil hakimiyeti vardr. Yani Osmanl mparatorluu'nun te mel kurucu unsuru, ordusu, ordunun dili, brokrasinin dili Trk e olduu halde, burada mhim olan ideoloji Trklk deil, slam lktr. slam mmetinden, slam milletinden olmak arttr. O kadar ki zaman zaman bu Trklk kmsenmitir. stelik bu kmse me, bize mekteplerde retildii gibi, srf Saray evrelerinde deil, halk arasnda da mevcuttur.30 Vekayinamelere bakarsanz, Osmanl mparatorluu'nun Trk men gelenei ile kurulduu d anlatlr. Konutuumuz Trke, yazdmz dil Trkedir; hi tartmasz ordunun komuta dili Trkeydi. Bu btn tarih boyunca byle olmutur. Seluklu dev rinde katip snf Trk olmad ve Trke yazmad halde, ulema snf Arapa kulland halde, orducia her zaman Trke kullanl mtr. Bu unsurlarm Trk olmasndan, komutan ve askerlerin b yk lde Trk olmasndan ileri geliyor. Mesela, son devir Os manl vesikalarnda bile "Arabistan ordusunda hemcinslik oal dndan" deniyor. Bu hemcinslik, coethnicite demektir. Demek ki Arabistan ordusunda, Arap ua artmaya balam, "Anado lu'dan Trk asker getirilmesi emrediliyor. "31 Yani ordularn iinde Trk etnik unsurunun arlk kazanmasna her zaman dikkat edil mitir
.

Jo

Mesela hatrlyorum, benim ocukluumda orum, imdiki gibi snai patlama yapp
zenginleen yer deildi; fakir bir Anadolu kasabasyd. orumlu arneleler yazn hasa[ zamanna kadar Ankara inaatlannda almaya gelir!erdi. orumlu arnelelerden bi ri Etli k balarnda aaca kru meyve yiyor, ihtiyar bir stanbullu hanm da "Aaa, Trkler aaca kru ! " dedi. Yani Trk demek, kyl, Anadalulu falan demek ... Ka ragz'de en ahmak, en laf anlamaz tiplerden biri Baba Himme(dir. "Trk" denir ona.

Babakanlk Osmanl Aciv:i {BOA), rade- Dahiliye, No: 14404, 2 1 evval 1267 Austos 1 8 5 1 ) .

{19

59

Zaten bu milliyetilik konusunda bize mekteplerde retilen hazr teorileri de unutmak gerekiyor byk lde; nk u abes ifadelere baknz: " Fransz ihtilali kt, Balkanlar'a milliyetilik yayld. " Ondan evvel sanki yoktu! Eric Hobsbawm, bu kymetli Marksist sosyolog ve ngiltere'nin nl tarihisinin milliyet konusunda malumat ok ynl ve derin deil. .. Halbuki mesela Ernst Gellner'i okuduunuz zaman, .baka trl zengin ve tutarl grler, hi deilse gzlemler var; nk kendisi ekoslovakya Yahudisi idi. Tabii milliyetler probleminin ortasnda bymt ve ngiltere'de bu konular iledi. slam lke lerini tanyordu ve ekoslovakya'da da son olarak Avrupa niver sitesi'nde alrken ld. O, bu konular daha iyi ele alyor. Sy lemek istediim: Milliyet konusunu Bat literatr de her zaman ok iyi tanmyor! Niye tanmyor? Bat ok ilgin bir ekilde, bi zim bildiimiz milliyetiliin neet ettii ve milletin bana dert ol duu bir yerdir; ama Bat, milliyetilik meselesini bilmez. Bu ok garip bir elikidir; nk Bat Avrupa devletleri Almanya veya n giltere veya Fransa birtakm tarihi etnik unsurlardan olumutur; ama Almanya, Fransa, ngiltere dediiniz zaman ngilizce ve Al manca konuan, Franszca konuan, Hristiyan olan insanlarn topluluu sz konusudur ve en aa bin seneden beri bu toplum lardaki tek farkl unsur, o da farkl lisan konumad halde Yahu dilerdir -Dou Avrupa Yahudilerinin Yidi konumas dnda. Av rupa Yahudilerinin bulunduklar lkeden baka bir dil konutuk lar da yok aslnda, dinleri farkl hepsi bu. Avrupa toplumlar bu nu dahi hazmedememitir. Konutuumuz ve bildiimiz zere an tisemitizm; yani Yahudi dmanl byk bir problem olmu. Ba t, uzun zaman bir avu Yahudiyi hazmedememitir. Hala da etti ini syleyemem. imdilik ngilizce tabiri ile prejudices, nyarglar kapatld, rtld. Daha evvel tayordu herkesin azndan, imdi lik st kapatld. Ama Bat, milliyet sorununu hala tehis ve teda vi edebiimi deildir. ark'taki gibi her sokan tesinde bir baka cemaat, her kapnn arkasnda baka dil, her semtte ayr bir din gi bi eyler grlmez Bat Avrupa'da ... Aznlklada yaama meselesi -yahut aznlk demeyin de, muhtelif kavimlerin birlikte yaama

60

meselesi- Akdeniz Ortadou toplurolarna hastr. Hindistan alt k

tasn a hastr. Yani bunlar yazya ilk geen toplumlar olduu iin, din ve dilleri yazya dkld iin bu meseleyi yedi bin sene bo

yunca daha ok yaatma ans bulmulardr. Bugnk Msr'a baktnz zaman, Firavun devrinden kalm Kobtlar (Kptl), arada Hristiyanlk gelmesine, yazlar deimesi ne ramen, dini edebiyatta ve devaml yazlm olmasndan dolay dillerine ksmen de olsa sahipler. Kobt yahut Kpti, hiyerogliften sonra "dimetiki" denen Yunancadan bozma bir Kobt alfabesi al mlar, nce ok Yunanca kelime alnmasna, hatta zamanla artk lisan unutup Arapaya gemelerine ramen, bugiin Msr'n yz de onunu tekil eden bu "Kobt-Kpti" dediimiz Hristiyanlar, o dili gnlk hayatta artk kullanmyorlar. Arapa k onu uyorlar ama, kilisede hala Kobta ibadet ediyorlar (geri o dili doru d rst okuduklar phelidir; adeta bir Trke metni bir Alman ve yahut bir Amerikal oryantalistin, Trkoloun eline versen nasl okursa belki ondan daha uzak bir iveyle okuyorlar) ve bu sayede de "Kobt-Kpti" dediin iz bir cemaat var. Grdnz gibi, Msr Dileri Bakan sonraki BM Genel Sekreteri Butrus Gali de: "Ben Msrl Kobt'um" diyor; "Ben Firavunlardan geliyorum" diyor. Mesela Suriye'ye gidiyor sunuz, adam akr akr Arapa konuu yor ama, Ortodoks veya Katalik olsun, "Biz eski Asurilerden geli riz" diyor. Bizim gneydeki Sryanilerin bile bir byk kolu bili yorsunuz Suriye ' de dir, patrik de oradadr. Onlar da yle: "Biz Asurilerden geliyoruz" diyorlar. Bunlar aslnda Aramidir ama, ne redeys e lmek zere olan bir dille kimliklerini koruyorlar. Balkanlar'a baktmz zaman, her ke banda ayr bir milli yet vard ve maalesef son zamana kadar Balkan tarihi bu her k e bandaki etnik unsurlarn birbirlerini katietmeleri ile cereyan et mektedir. Osmanl hakimiyetinin bittii gn, bittii blgede, kitle lerin bir birlerini katietme olaylar da balar. 1 9 1 2'nin k aylarn da dahi ordumuz, henz Yanya'y savunuyordu; yani gneydeki Yanya henz elden kmamt, kuatma ve savunma altndayd. Selanik'e is e Yunan ordular girdiler (eer Bulgarlar bir taktik ha tas yapmasayd, Selanik'e kendileri girecekti) ve Yunan ordusu-

61

nun Selanik'e girer girmez ilk yapt i, Yahudi mahallelerine sal drp, Yahudi katline balamak oldu. nk Selanik, btn Os manl tarihi boyunca en byk Yahudi ehri idi. Orada, ne Bulgar

lar yani Slav unsur, ne de Arnavut ve Trkten oluan Mslman unsur ounluktu. Hele Hellen unsur en az olan gruptu. Selanik'in en kalabalk unsuru Yahudilerdi. Bunlar, 1492'de spanya'dan ve
talya'dan g ederek Osmanl topraklarna giren, byk lde Selanik'e yerletirilen, bildiimiz Sefarad denen spanyal Musevi ler. Bundan maada, 1661 'de Sabetay Zvi olay zerine burada yo un yerleen Sabetayclar var. Malum, Sabetay Zvi beklenen Yahu di mesihi olarak ortaya kt; fakat byk kavgalara sebebiyet ver di. Yahudi eriatma gre, "zndk" olduu ilan edildi. Zndk ilan edildii iin idam edilmesi, bunu da tabii Osmanl'nn yapmas ge rekiyordu. Bunu yapmamak iin bir baka yol buldular. Gya Sa betay Zvi Mslman oldu ve cemaati de Mslman oldu. Yanl olarak "dnmeler" dediimiz aslnda " Sabetayc" dememiz gere ken bu cemaat de Selanik ehrinde kalabalkt. Sabetayclara srf Yahudiler deil, 1 7. asrcia Mesih bekleyen, kyamet bekleyen, Mslman unsur ve Hristiyanlardan da katlanlar olmu. Dolay syla bu karma Osmanl topluluunu, bugn artk Trkleen bu Sabetayc grubu da hesaba alnca, Selanik Judaizm kltrnn ha kim olduu bir ehirdi ve igalci Yunanllar, Yahudileri katietmek le etnik temizlie baladlar. Onun iin mecburen onlar da Trk, Arnavut Mslmanlada birlikte bu tarafa grnek zorunda kald lar. Demek ki Osmanl hakimiyetinin ortadan kalkt blgelerde -bilhassa Balkanlar' da; Ortadou blgesi bu kadar vahi olmam tr- milletler, etnik gruplar birbirlerini kesmeye balamlardr. Bu nedir? Burada bir tarihi olay ele alalm. stanbul'da bugn Zeyrek'te bulunan Pantokrator Kilisesi -ya

ni "Takdis Eden sa Kilisesi" ki byk bir bina olup ok harap va

ziyettedir- fetihten sonra Trk devrinde Molla Zeyrek Camii ola rak isim yapt. Vakflar bu binann nasl restore edileceine karar veremedi. Cami olarak m kalsn? Mze mi olsun? Belli deil! Bu arada unu belirrelim, birtakm eski Bizans yaplarnn cami olarak kullanlmas, bunlarn baz mimari dekoratif ksmlarnn aa -

62

karlmasna engel deildir. Mesela, stanbul Vefa'daki " Kilise Ca mii" de diimiz yap da evredeki nfus ykm ve erimesinden do

lay bugn kullanlmayan (nk Doulu bekar iilerin semti ve camiye gidilmiyor) , ama dklen mozaikleri bugn de grlen, bir son devir Bizans eseridir. Zeyrek'teki Pantokrator gib i binalarda eski kalntlar tehir etmek yerinde olur. Bu, Trk imparatorluu nun ve hakimiyetinin alicenap karakterine uygundur. Mmkn mertebe bunlar cami olarak muhafaza etsek de ksmen mze ve eski eser olarak, veya buna mrnasil yaplar olarak tutmann b yk faydas vardr. Zaten Osmanl mparatorluu gibi niversal
Roma mparatorluu'nun mirass olan bir memlekete yakan

tutum da budur. te 1453'n Noel'inde (eski takvimle 1454 ba); bu binada yani Pantokrator Kilisesi'nde inziva da bulunan din ada m, son devirde Bizans'n Dou ve Bat kiliselerini birletirmeye kalkan devlet siyasetine ( Floransa ve Ferrara konsillerinde byle bir birleme karar alnmtr) k ar memleketin iinde Batllardan ok nefret eden ve 1204'teki Hal Seferi'nde stanbul ok yaklp ykld iin, Batllara kin tutan kitlelerin doal lideri olmutur. "Trklerin klc Frenk'in ekmeinden yedir" diyen bir grup ve bunlarn bandaki Ghennadios (Skholarios) denen bu zat, Fatih Sultan Mehmed patrik tayin ediyor. Bu Ghennadios'un patrik ta yin edilme treni muhteemmi, kendisine gsterilen muhteem iti bar, Bizans devrinde bile p atriklere gsterilmemitir.32 Bylelikle btn imparatorluun Ortodokslar, sadece Hellence konuan. Yunanca konuan unsurlar deil; fakat Bulgarlar ve Srplar, baz Arnavutlar, Makedonlar ve Eflak-Bodan ahalisi de bu kiliseye balanyor. Dolaysyla bamsz ulusal kiliseler ortadan kalkyor, hepsi Fener in ruhani, idari, adli, mali otoritesine tabi oluyor. Bu ok nemlidir. Patrikhane 1 6. yzylda Fener'e tanyor. Bahsetti im Zeyrek, biliyorsunuz, Bozdoan Kemeri'nin hemen yanndaki semttir. ehrin ortasnda, Hali'e tepeden bakan bir ye.r. Bu patrik ha neyi buradaki kilise den , ta kyda Fener'e ittirenler, 1 6. yzyl sonundaki ynetimdir. Entrikay yrten balca kiinin Valide Sa'

31

F. Babinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit, Mnih, 1964.

63

fiye Sultan olduu sylenir. Kimdir bu Safiye Sultan? ok asil Ve nedikli aileden gelen, Bafo ailesinden gelen bir kadndr. Yani Ve nedik aristokratdr kendisi. Roma Katoliklii gibi, niversallik id diasnda bir kilise karsndayz ve kilise bugn de kendisine " kumenik" diyor. Bu terim "evrensel kilise" demektir. Patriki ta yin eden onurlu Padiah da onun tabi olduu hkmdardr. Kim dir o ? Roma imparatorudur. Kayzer-i Rum, bunun ad, Rumca da "Vasileos"tur. Yani "ark imparatoru " demek. Bu Vasileos, Hris tiyan olabilir, Mslman olabilir, ok ey fark etmez. O, Vasile os'tur. yi veya kt olmas fark etmez ve bu kilise bu yzden ni versalisttir, kumeniktir, bunu bilmek lazm. Yunan ayaklanmas kt zaman, 1 821 -29 arasnda, kilisenin Yunanl ayaklanmaclara mzahareti son derecede snrldr. Birta km papazlar kitleleri ayaklandrmtr, dorudur; ama yerel papaz bunu merkezdeki patrikhaneye "Bizim kylleri ayaktandrsak ne dersiniz " diye sormuyor. Ayaklanmann banda Metropolit Ger manos gibi yerel metropolitler, piskoposlar var. Bunlar ayaklan yorlar, ayaklanmaya son anda Hydra adasnn zengin arnatrleri ni ekiyorlar; fakat Fener'i hibir zaman ayaklanmann iine eke miyorlar. Patrik V. Grigorios'u biliyorsunuz. Fener'in kapsnda aslmas, adamn ihanetinin tespitinden ok, II. Mahmud tarafn dan btn o camiaya ve o camiay kkrtmak isteyen Bat'ya bir gzdadr. Baz ahvalde politika, hikmet-i hkmet bu gibi tedbir- ' leri gerektirir; ama bu, patrikhanenin Yunan ayaklanmasn des tekledii anlamnda deildir; nk Fener Patrikhanesi biliyor ki, Bizans'ta bile hakim olamad geni bir sahaya Osmanl mpara torluu zamannda sahip olmutur; gerek " kumenik" bir kilise olmutur. Oysa 1 829'dan sonra, Yunanistan 1 8 3 1 'de Atina'da otosefal bir patrikhane kurarak bu kumenlie darbe vurmu ve nitekim de sonuta bakalar da onlar izlemitir. Yunan kilisesi, Yunan Krall'nn kurulmasndan hemen sonra kendisini bam sz olarak, ayr bir patrikhane olarak ayrmtr ( 1 8 3 1 ) . Fener'i tanyan dier Ortodoks patriklerin arasnda bir derece var. Fener patriki eitler arasnda birincidir. Her yerde Moskova, Sofya, Atina, Bkre ve tevabiinde onun adna dua ediliyor; ama

64

kilise mal ve mlk ayndr. Yunanistan kilisesi ne yapmtr ? da ri karar alma yetkisi, mal ve mlk ile Fener'den ayrlmtr (oto sefal stat) . Bir gvdenin gerek anlamda hkmi ahsiyet kazan mas iin mali tasarrufa sahip olmas gerekir. Bugn, Yunan kili sesi kendi arazisine kendi sahip. Bu kilise stanbul' dan ayrld an patrikhanenin nfuzu krlm oluyor. Btn o blgedeki met ropolitlerin, papazlarn tayinini mill:i: kilise yapyor. Btn adli, hukuki ilere bakyor. Milli kiliselerio ayrlmasyla Balkan lkele ri imparatorluktan; ama asl nemlisi Fener Patrikhanesi'nden kopacaklardr, kumenik kilise klecektir. Fener Patrikhanesi bugn sadece stanbul ve evresinde Trkiye'de kalm nfusla s nrl bir patrikhanedir ve darda Ege adalar, Bat Trakya ve Gi rit buraya baldr. Aynaroz, ABD ve Avustralya da Fener' e bal dr, ama bu balarn mahiyeti tartlr. Daha da beteri, Fener Pat rikhanesi'nin mal mlk yoktur. Her kilise, maln mlkn ken di ynettii iin, patrikhane de sadece kendi kilisesinin (Aya Yor gi) evkafn ynetir ve brlerine sz geiremez (hakikaten geire miyor) . Yani patrikhanede mthi bir ekime vardr. Metropolit ler birbirleri aleyhinedir. D olaysyla orada kilisenin karlan ve dnya hakimiyeti anlayyla, laik Yunanlnnki birbirinden ok farkldr ve dolaysyla her Yunan milliyeti hareketinin iine kili seyi katarak tahlil yapmann da manas yoktur. Maalesef, memle ketimizde insanlar bunu anlamadklan iin, devletin iki ayr ba kanlndaki insanlarn bile bilgi ve yorumu birbirini tutmamak tadr. Bir takm dinlerseniz: Fener'deki patrikhaneyi Roma Papa l zannediyorlar. Hi ilgisi yok. Patrikin ad belki Moskova'da ki dualarda, Sofya'daki duada, Finlandiya Ortodoks Kilisesi 'nde zikrediliyor; ama Fener'deki patrik, bir kere Roma'daki papa gi bi ulfhiyyeti olan bir ruhani deiL Yani Allah'n ve sa'nn vekili olarak yaamyor dnyada, ulfhiyyeti yok; ikincisi, Roma Kilise si gibi, ta Acapulco ' dan, ili'den, Afrika'ya, in'e kadar her pis kopos ve her ky papaznn zerinde hukuki ruhani stnl yok. Ortodoks dnya, paralanm kiliselerden oluur. Moskova Rusya ayr bir patriklik, Ukrayna bunlardan kopmaya kalkyor, Finlandiya Fener'e bal, Estonya imdi Fener'e baland ve Rus-

65

ya ile Fener arasnda hadise kt. Grcistan Fener'e balanmaya alyor, zira onun kavgas br tarafta. Bulgaristan kopmu, Romanya kopmu, Srhistan kopmu. Bizzat Yunanistan da Fe ner'den kopmutur. Kbrs Adas ta bandan beri ayr bir arhepis koposluk olup, ayr bir ruhani cumhuriyettir. Bandaki arhepis kopos devlet reisi gibidir. Bizans imparatorlar gibi ismi krmz mrekkeple yazlrd. Bat Avrupa ile mnakaa konumuz olan patrikhanenin duru muna bu vesile ile deinelim. Birtakm zevat, Fener Patrikhanesi'ni fazla iktidar olmad halde Roma'daki papa ile mukayese edip, efendim diyorlar: "Yapalm oray bir otonam blge Vatikan gibi, turist gelir. " Bizim brokrasimizin ve baz evrelerin tarih, kltr ve din konularna sadece turizm asndan bakt biliniyor. Bunun karsndaki bir gr, hi sylemekte mahzur grmyorum, i leri Bakanl'na aittir. Bu gr ise: " Efendim bunlar, Fatih Kay makaml'na baldr" diyor. O kadar kolay deil bu i; koca pat rik Fatih Kaymakam'na bal olsa ne olur, olmasa ne olur? Aydn iarmzn biraz hizaya gelmesi lazm. Bu nemli bir kurumdur. Fa kat, cihanmul bir kurum deildir. Avrupa ile bugnk tartma larmzn en mhimlerinden biri de budur. Bunun ne olduunu bil mekte fayda vardr. Kimileri gitsin diyor. Patrikhane Svire'ye git se ne olur ? Yani Rusya kilisesi kopmu, kuvvetleniyor, onlar er ve ya ge bir ey iddia edecekler. Rusya'dan kopmak isteyen Ukray na, "Fener'e balanaym" diyor. Grcistan, " Fener'e balanaym" diyor. Estonya ile Finlandiya'nn yaptn yapyorlar, ama bunla rn cemaatleri kk. Ukrayna'nn yesi ise 50 milyon. imdi Uk rayna'nn Fener' e balanmasn tevik etsek, balannca oray kon trol m edeceiz ? Yoksa, Fener'i svire'ye srp tamamen kontrol alan dna m kaydracaz ? Bu karar verdiin zaman politikan nasl yrtebilirsin? Gene Kbrs Kilisesi de kadimden bir devlet ri yasetidir. Bunu bilmek lazm, papazlar politikaya yenilerde kar

myar Kbrs'ta. Bunu nleyemeyiz ve bu konuda yaplan propa

ganda ile de taraftar kazanamayz. Kilise ile olan ilikilerinize Av rupa'y kartrmak ve meydan AB'nin koruyuculuuna terk et mek son derece mahzurludur.

66

imdi demek ki ortada bir Hellenizm var. Biz "Rum Ortodoks" diyoruz, Avrupallar " Grek Ortodoks" diyorlar. Rum ile Grek

farkl eyler. Rum ne demek ? Roma. Bu ismi kullanmanz lazm.

Maalesef devlet organlarmz dahi Grek Ortodoks Kilisesi yaz yorlar. ok yanl, " Roman-Orthodox Church" diye evirip Ro ma Ortodoks Kilisesi diye yazmamz lazm. Bu kilise Roma mira sndan kalan bir kurum ve cemaattir. Biz yle demiiz Osmanl devrinde. Osmanl mparatorluu'nun uygulamasn takip ederse niz, dorusunu bulursunuz; nk onun gerisinde bin senelik bir tecrbe yatyor ve imparatorluun kendisi alt asr yaad. Bu alt asrn -biliyorsunuz daha ilk yz elli ylnda- bir Balkan impara torluu olarak kmtr Osmanllar; yani hakimiyet s ahamz he nz Orta Anadolu'yu bile kapsamazken, Balkanlar'da btn Ma kedonya, Dou Srbistan, klliyen Bulgaristan ve Kuzey Yunanis

tan Osmanl idi. Yani biz bir Balkan imparatorluu idik. Mark
Arap lkelerini ve Msr' fethimiz 1 5 1 7 -1 5 1 8 'di. 1 9 1 8 'e kadar oralarda drt asr kalmz. . . Buna gre Osmanl'nn Bulgaris tan'daki, Makedonya'daki hakimiyeti ok daha uzundur. Hatta hesabn yaparsak Erzurum'daki Osmanl egemenliinden daha uzundur; nk biliyorsunuz oray da aldran Sava'ndan itiba ren tam anlamyla ilhak ettik. Bir de ayrca messeselerin hususiyetine bakmak lazm. Suriye ve bir lde Filistin'in dnda birtakm Arap lkesinde biz mese

la trnar rej imini, tipik Osmanl arazi rejimlerini ok sk uygula

mamz, gevek davranmz. Halbuki Bulgaristan'da devletin me muru her an Bulgar reayann bandayd. Yani orada trnar rejimi de, arazi rejimi de, vilayet idaresi de; btn tipik Osmanl messe

seleri ok iyi uyguland. Biz Osmanl idaresinin tipik kesitini

renmek istediimiz zarian; Suriye, Badat ve hatta, ocaklk ve yurtluk sistemini takip ettiimiz birtakm dou vilayetlerinin def terlerini terkikten ok, Anadolu ve hassaten Bulgaristan, Trakya, Makedonya'nnkini tetkik etmeyi tercih ederiz; nk orada daha

iyi grrsnz imparatorluk brokrasisinin ileyiini. Bu ok

nemli bir eydir. Bunu unun iin sylyorum: Trkiye'de banka clk sistemini renmek istediiniz zaman, stanbul'daki genel

67

merkezlerin kaytlarn tercih edersiniz, oradan daha iyi takip edersiniz. ubelerde i nasl iliyor dediiniz zaman, herhalde av at'taki banka ubesine bakmazsmz. zmir gibi, Adana gibi ticare tin, ihracatn, kredi, konimento muamelatnm youn olduu yer lere baklr. Dolaysyla Balkanlar'n tetkiki imparatorluu anla mak iin arttr. Bu parantezin dnda, zaten tekrarlamak ve bilmek gerekir ki Osmanl sistemi ierisinde daha balangtan gayrimslim ve gay ritrk unsurlar kalabalktr. Bu, imparatorluun tarihi zelliidir. slam devletlerinde muhtelif dini gruplar ve kavimler hep vard; fa kat tarihte hibir slam imparatorluunda dahi grlmeyecek e kilde, renkli unsurlar bir arada tutup yrtmeyi bilen devlet, Os manl' dr. Btn adaletsizlik grltlerine, kyller eziliyormu gi bi deerlendirmelere ramen bu byledir. Geleneksel ekonomiler de kyl ezilir. Kylnn fonksiyonu ezilmek olmutur. Kyltilere adalet getirmek gibi sylemler, ncil sayfalanna aittir. Tabii btn ark nasihatnameleri byle sylemlerle doludur. Devlet-kylti ili kisinde ilgin bir denge de vardr. Kald ki bu imparatorlukta muh telif unsurlarn kylleri ezilmise eit olarak ezilmi; Rum ve Bul gar kyl gibi, Ttirk kyl de ezilmitir. Msltiman kylnn du rumunda ne fark var ? " Reaya silah tayamazm " deniyor. Trk reaya silah tayor mu? Hayr. Kylti ksmna silah tatlmazd. Bu bir usuldr, .ok nemlidir. Buna karlk askeri snf (ynetici zmre ki hepsinin asker ol mas gerekmez; nk ulema da, gayrimslim ruhhan da o snfa dahildir; vergi vermeyen zmre demektir) geni lde hemen her unsurdan olumaktadr. Kimdir bu ynetici ztimre ? Osmanl m paratorluu'nun askeri ztimresi: Ttirk paas, Trk subas, Ttirk Mslman vakf mtevellisi, Arnavut asll paa, Arap vakf m tevellisi, Rum patriki, Yahudi hahambas, patrikhanenin Logot het'i, Yahudi hahambasnn bakatibi, vilayetlerdeki voynuklar ve orbaclar. . . 1 9 . yzylda Diyarbakr Meclisi yani Vilayet Mec lis-i daresi'nin azasna baktmz zaman; Hanefi mfts, afii mfts, Ermeni metropoliti, Ermeni-Katolik metropoliti, Erme ni-Protestan murahhas, Rum metropoliti, Sryani metropoliti,

68

vilayetin Yahudi hahambas gibi bir listeyle karlarsnz. Ta rihte grlmemi bir ruhhan uras bu. .. Aralarnda da memurlar ve vali olan zat ki bu kadar renkli unsur arasnda "Arbiter mun

di Ottomanorum-Osmanliar dnyasnn hakemi" olaraki gr yor. Aralarndaki rekabetten yararlan r, Mslmann iini yaptr mak istemese, reddeder, brlerinin iini yapmak istemese, kart Hristiyan gruplar ele alr. Klasik dnemde Rum pariikinin nce lii vard idarede. Daima protokolde nde gelirdi en sekin ce maatin ba olarak; fakat bu durum 1 9 . yzylda br cemaatler lehine deiti ve Rum Ortodoks liderler protokolde stnlkleri
ni kaybettiler. 33

19. yzylda bu stnln deimesi icab ediyordu ve mesela valiler baz yerlerde eitlii salamak iin Ermenileri ne k artr lard; icab- masiahat yleydi. zmir'de her Fsh (Pesah) bayramn da, Yahudilerin ocuk ldrp kann hamursuz denen ekmee doradklar ayiasyla Rumlar ayaklanrlar, " Yahudiler bizim o cuklarmz ald, ineli fya atacaklar, ekmeklerine, hamur suza katacaklar" diye Yahudi mahallelerine saldrrlar, Yahudi dverler, ldrrlerdi . Bu nedenle, devlet kadlara, "Abes dava dinleme yin. " diye fermanlar gndermi, idare, olay kmamas iin gven lik tedbirleri almtr. Bu kadar milletin bir arada ynetilmesi son derecede gtr. Uzaktan Amerikan Protestan misyonerl eri gelir ler; gerekten milleti Protestan yapmaya aznetmi safdil ve inat adamlar olup, Ermenilerin arasnda propaganda yapmaya ve Pro testanla dndrmeye b alyorlar. Trkler, Rumlar ve Yahudiler bu mezhebe itibar etmiyor; ama Sryaniler ve Ermeniler ediyor. Protestanla geiler arttka, Gregoryen Ermeniler bu sefer, " Ce maat elden gidiyor" diye ayaklanyorlar. Amerikallar kovmaya veya faaliyetlerini nlemeye kalksanz, ngiliz konsolosu ve by kelilik onlar himaye eder. 19. yzyln artlar ve lleri iinde bu imparatorluun halklarn ynetmek, ok ak grlyor ki bu gnk Balkanlar'n ve Ortadou'nun, hele bugnk srail'in hali ne baktka, Osmanl mparatorluu' nu yeniden deerlendirmeyi
3J

Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade, Meclis-i Vala, no- 83, 25 Safer 1273.

69

gerektiriyor. 400 sene hadisesiz ynetilen Osmanl Filistin'in de n giliz manda idaresi 30 sene iinde bir cehennem yaratt ve Siyonst ler askerleip savatlar. Her iki taraf da ngiliz idaresinde beklen meyecek bir zellik kazandlar; sava oldular. ngiltere adaleti eit datamad ve hazin olaylara neden oldu. Yahudi yerleimi art t. Araplar buna isyan edince, bu sefer ngilizlerin Filistin limania rna ilk sokmadklar gemi, 1 947 ylnda Nazi toplama kamplarn dan kurtarlm a ve hasta 1 5 yan altndaki ocuklarla dolu bir gemiydi. ngilizlerin Filistin'e sokmad bu geminin iindekiler byk apta telef oldu. Bu 3 0 yl iinde, yani Osmanl ynetimi nin tasfiyesinden sonra, yerli halk vergi meselesinden dolay isyan etti. ngilizler vergi toplamay bilmiyorlard, daha dorusu onlarn yntemleri, geleneksel vergi toplama yntemle.:iyle badamyor du. Mltezimin veya tahsilciaro zaman ve zemine uygun tehir ve mutedil sistemlerini bilmiyorlard. imdi bakyor.iz On ki Ada'nn idaresine. talyanlar brklerden ok daha yumuak ol duklar halde idareyi beceremiyorlar. ki cemaat onlara kar ade ta kenedeniyor ve On ki Ada Rumlar talyanlara kar, Trkiye Cumhuriyeti'ne istihbarat hizmetinde bulunuyorlar. Osmanl vila yetlerini igal eden Batl kolani devletlerin ilk icraat, retimi d k blgelerde kimsenin haline bakmakszn anormal vergiler tat bik etmek olmutur. Trklerden sonra gelenler, etnik gruplar ara sndaki dengeye de dikkat edememilerdir. O zaman Osmanl sis teminin zerinde biraz daha youn ve dikkatli durmak gerekiyor zannediyorum.

70

IV

Osman l Millet Sistemi ve Bat

Millet sistemi belirttiimiz gibi dile deil, dine dayanr. Dolay syla Ermeniler millettir; ama hepsi Ermenice konuurlar. Er meni " Gregoryen" veya "Monofizit veya anti Kalkedon" dedii miz kilise, 45 1 ylnda Kadky'deki konsilde, Dou Roma kilise sinden ayrlan Ulusal Ermeni kilisesine bal gruptur. Ermeni hal knn % 70'i bu kiliseye baldr. Katolik Ermeniler de ayr bir mil lertir ( Katolik milleti) . Oysa onlar da Ermenice konuurdu . 12 . asrdan beri Bat kilisesinin etkisiyle Katolisizmi seen Ermeriiler, ukurova ve Ankara Ermenileridir. Dou'da da baz yerlerin ala lisi Katoliktir. Bunlara "Katolik milleti " denir. Bir de,

19. yzyl

da Amerikan misyonerlerinin etkisiyle Protestanl seen kk, fakat iktisaden kuvvetli bir nc grup var. Ermeni olduklar halde bunlarn ayr millettir. unu belirtelim: Bu sun'i bir ay rm da deildir, geree oturur; nk tanyanlar bilirler Ermeni Katolikleri, "Ermeni misiniz ? " diye sorulduunda hi oral olmaz lard: "Biz Ermeni deiliz, Katolikiz" derlerdi; iki toplum arasn da dnya gr ve tarz- hayat itibariyle de fark vard. Buna kar lk Rum milleti, yani Rum Ortodoks dediin zaman; bunun ii ne Yunanca konuan girer, o inantaki Arap girer, Bulgar girer,

71

Srp girer, Makeden girer ve Hristiyan Ortodoks Arnavut da gi rer. Bu, sonra ok byk bir izma'ya ( ayrla) sebebiyet olmu tur, ona deineceiz. Fakat bu da sun'i bir birlik deildi, realiteye bu da uyuyordu; nk ok uzun asrlar, dardan bakann, Bul. gar ile Hellen unsuru birbirine kartr gibi (nk hepsi haki katen benzer klk giyiyor, hepsi ayn mzii dinliyor ve icra edi yor), Balkanlar'da da birbirine ok benzeyen kavimler vardr. Ara larndaki farklla ramen, birbirlerine ok benzerler. nl Yu nan ayaklanmas bile Arnavutluk'tan kar. Bundan baka Orto doks Rum mezhebe salik olan (bal olan) insanlar ayrmak son derece gtr; yani bir Bulgar, Yunan mektebine gelir, Yunanca renir ve kendini Hellen zanneder. Bu, okumular arasnda ok ilgin ve hazin bir durumdur. Ancak 1 8 . - 1 9 . asrlarn ulusuluu, Bulgar kimlik bilincini uyandrd. Arnavut'un Ortodoks olan kendini Rum zannederdi. Mesela Arnavut'un Mslman olan Trk'e ok baiard kendini. Bugn hala brtakm ihtiyarlar, ora da karlatnzda " Ben Trkm" derler. Kim asl Arnavutluk bilincini inatla tar? kodra'nn Katelik Arnavutlar. Tarih bo yunca modern Arnavutluk davasn gdenler hep onlar olmutur. Katelik Arnavutlar frsat bulunca talya'ya gerlerdi; ama orada da Arnavutluk'un etnik olarak fa rkn adamakll kavrar ve ulusal davasn gderlerdi. Buna karlk 1 9 . yzyldaki modern Arnavut ulusuluu ve aydnlanmas hi phesiz, en kalabalk unsur olan Mslman Arnavutlar arasnda inkiaf etmitir. Mesela, Msl man Bulgar'a " Pomak" diyorsunuz. Mslman Bulgar, hibir za man "Bulgar" demez kendine. "Trk" der ve bu kimlii hakkyla edinmi bir unsurdur. Yunanl Pomak vardr, yani Yunanl Msl man; Arap harfleriyle Rumca yazarlar mevlitlerini ve baz duala rn; bunlar da "Trk" der kendine . Dolaysyla, din bir dnem, kimlii tayin edici olmu; dile dayal kimlik arka plana itilmitir. O kadar ki Bulgarlarn milli mekteplerini aan, Bulgar maarifini gelitiren Aprilof, kendini Yunanl zannederdi. Neyse ki gen ya ta Odessa'da yaayp orada ticaret yaparken, Venelin adl mehur Ukrayna tarihisi ile ahbap oluyor, Venelin diyor ki: "Ukraynal lar Rus deildir. Sizin de Hdlenlikle ne alakanz var? Siz Bulgars-

72

nz. " Kendi aslna sahip ol, telkinini yapyor ve Aprilof orada tet kikata balyor tarihini. Dnnde mthi bir Bulgar milliyetisi olarak mektepler amaya balad. Hakikaten Bulgar maarif hare keti ok sayg duyulacak derecede, o milletin tarihinde byk bir haslettir; yani modern Bulgaristan' retmenler kurmutur diye biliriz. Bu ok nemli bir husus. Bizde de ttihatlarn ve bu me yanda Atatrk' n takdirini kazanan bir sistemdir Bulgar maarifi. Balkan ulusuluu ayn zamanda her halkn milli eitiminin bir rndr ve bu yzden de byk Ortodoks Kilisesi paralanma ya balamtr.

19. asr Osmanl tarihi bir ynyle de kumenik kilise dedii

miz Rum Ortodoks kilisesinin paralanmasnn tarihidir. Bu par alanmann sonucunda modern milliyetler ve bugnk modern Balkanlar ortaya kmtr. Bugnn modern Balkanlar Avrupa Birlii'nin yeni problemli sahalanndan biri olarak belirmektedir. Avrupa bundan kaamayacaktr. Avrupa Birlii hi bulamasn o sahalara diyebilirsiniz; ama nasl bulamayacak ki, mmkn deiL Bir kere Almanya, ngiltere ile Fransa ve talya ile, iberik yarma das ile bir yere gitmeyeceini gryor bu birliin. Alman kamuo yu da Akdenizlileri istemiyor; Almanya'nn bu lkelerle ne ibirli i olabilir, diye soruyor. Peki kimlerle i birlii yapabilir Almanya? ekya ile; nk rgtl, retken, her eye uyum salayabiliyor lar. Macaristan da var, Almanlarn tarih boyu mttefiki olan, ayn vasflara sahip . . Nihayet Almanya'nn Plonya topraklaryla tabii
.

ba var, igale lzum yok, Almanya nfusunun fazlas Avrupa Bir lii'ne giren Polanya'ya rahata yerleir. Tabii Almanya, ekonomik pazar ve kltrel hayat sahas olarak Romanya'ya, Balkanlar'a doru sarkacak. Hrvatistan, Slovenya zaten eldedir. Bunlarsz Almanya dnlmez. te buraya doru sarktka Avrupa Birlii, ister istemez Balkan problemine bulaa cak ve Balkan problemine bulatka da Osmanl'nn kalnts on lar ok rahatsz edecek, bunu bilmek lazm, biz o bakmdan ko nunun zerinde duruyoruz. Bugnn kumenlik unvan tartlan Fener Rum Kilisesi'nin, kumenik olmayan taraf var. Roma Kilisesi gibi deildir. Roma

73

Kilisesi 'nde, papann talyanlk iddias yoktur. imdiki papann

A lman olduuna dikkat edilmeli. Zaten nceki de Polonyal idi.

Hibir zaman Katolik kilisesinde talyanlk iddias yoktur. talyan ca konuulur; ama " talyanca konuacaz " diye ad konmaz. Pa paz olan insan, milliyet meselesini unutur, asgariye indirir. ( Polon yallar ve Macarlar hari, onlar milliyet konusunda pek taviz ver mezler. ) Bunu Rum- kumenik Kilisesi yapamad, hep Yunanca kulland. Yunanca kullannakla kalmad, Yunanllar metropolit tayin ediyor. Hellenizmden taviz vermiyor. Bu yzden Filistin Araplar, Arnavutlar gibi baz unsurlar da ondan uzaklayor. Do u kilisesinin kltrel yaps da onun niversal bir kurum olmas na engeldir. Hellen asll ruhban, Bulgar ulusuluuna kar karak, Balkan Slavlar arasnda ulusalcln gelimesine olumsuz ynden katkda bulundu. Evvelce btn metropolider Hellen asllyd ve dil Yu nancayd. Sadece ky papazlar Bulgar olup , bunlar birka Bulgar ca duay ve ilahiyi ocuklara. retiyordu. ehirlerdeki metropolit mutlaka Hellen asllyd. Bu durum, Bulgar ayann ok sinirlendi riyordu ve Aprilof'un mektepleri almaya baland zaman da Hellen asll ruhhan bu hareketi sabote ediyor, alan Bulgar mek teple rin in almalarn,

retmenleri " Rus casusu" diye O smanl

makamlarna ihbar ediyorlard. Osmanl idaresi orada ok akll, tahkikat, soukkanl davrannasa -ki bizim idarenin bir zellii dir o- ok byk facialar yaanabilirdi ve bu yzden kavgalar ba lad. Bir pazar gn Bu lgarlar, Filibe metropoliti ni kilisenin kap snda n ldrdler ve iki cemaat arasnda mthi bir atma bala d. Bulgrlar, Fener Ortodoks Patrikhanesi'nden ayrlmak, ayr Bulgar p a triklii kurmak istediler; ama kuramadlar. Rusya bu saf hada Fener'in paralanmasna msaade etmedi. O zaman baz Bulgarlar, " Biz Katalik oluyoruz" dediler ve bir Bulgar Katolik Ki lisesi dodu ve stelik cemaati de artmaya balad. Rusya bakt ki Katolisizm sayesinde birta km Bulgarlar Bat'nn tesirine girecek, Bulgar Kilisesi'nin Fener' den ayrlmasn destekledi. Babi ili ' y e te sir etti ve 1 8 70'te mstakil bir eksarhlk kuruldu. Srbistan, otose fal, zerk kilisesini kurmutu . Makedonya bir mddet sonra ayrl-

74

d. Romenler otosefal kiliseyi k urmutu. D o laysyla Rum Orto do ks patrikhanesi zayfladka, mod ern milliyetilik bu imparator lukta inkiaf etmeye b a lad . te yandan tezatl bir biimde bu milliyeti harek etleri d e n pl anda kilise tevik etmitir. Kilisenin . kk papazlar daima halkla yz yzedirler. Bunlar yar cahil pa pazlardr. Ortodo ks kilisesinin bir zelliid ir, papazlar fazla bilgili deildir; yani onda dokuzu deil, binde dokuz yz dok san dokuzu sra d an bilgilerdir ve bunlar cemaate b oyuna menkbe anlatrlar. Bu sayed e iman berkitme yoluna giderler. Ciddi teoloj ik meseleler zuhur ettii zaman, h alk zerindeki nfuzl arn k aybe der ler; ama b asit ky papaz milli dilde ibad etle, militan vaazlarla hal k tab a kasna u lusuluu ve u lusa l k ltrn alayabilir. Kilise hiyerari sinin alt b a samak lar, Katalik kilisesind en farkl olarak bana b uyruk ve yerel politika ve iklime ta bi dir. Batl itikatlara, birtakm menkbe lere d ayanan b u din anlay, geni kitleleri peind en srklemitir. S rkle dii lde de Bal k anlar' da milliyetil ik hare keti kuvvetlenmitir. Yoksa baz tarih ilerin, bilh assa da Bi)lgar tarihilerin iddia ettii gi bi, 1 9 . yzyl da Balkanlar' d a byuk bir burjuvazi ve o b urjuvazinin getirdii milliyeti ayaklanmalar, sz k onusu deildir. Milliyetilik , Fransz htil:3.li'nin de tesirinde deildir; nk biz b iliyoruz ki Osmanl mparatorluu var olduka, onun iindeki asl ikinci unsur, Roma (Rum) kilisesiydi; onun iindeki Hellen un , surd u. Zengin Hellenler, Fenerli Beyler ve Hydra adasnn, on a da larnn arnatrleri ocuklarn talya 'ya okumaya gnderir ler. Ve ne dik 'te, Viyana' d a, Amsterdam' da, Lon dra' da Hellen k olonileri vardr, Paris'te vardr, h er yerde kiliseleri kurulmutur. Bat a lemi ile temastadrlar. Bat dillerini renirler. Bat' da ki akmlar takip e derler. Hrvatlar iin d e ayn ey sz k onusudur. Srp l ar iin b a langta ayn ey sz konusu deildir, sonradan Avusturya'ya a lrl ar. Hrvatl ar ise 16. asrdan beri Slav irre d antizmi iin ura maktadrlar; mesela Machiavelli'yi bilmekted irler. nk talya'y tanmakta drlar. Demek ki Fransz ihtilali gelene k a dar oktan bu gi bi fikirler, hafif tertip yeermekteyd i. Bundan maacia Osmanlla rn ynettii b u k avimlerin b azlannn tarihte byk imparatorluk -

75

lan vardr. Bulgarlarn arl vardr. Srplarn Stefan Duan dne. nnde arl vardr. Romenierin Efla k-Bodan'da, S tefan zama nndak i Grandk alklar vardr. Yunanl lar malumdur; Bizans'n varisi olma d urumunda drlar. Arnavutlarn b yk bir devleti yok ise de bir devl etleri vard; ayrca Arnavutlar, imparatorluklan ida re ed en zmreler karr d. Osmanl mparatorl uu'nun ba vezir leri iind e bilinen 2 ?'si zb ez Arnavut asll dr, brkleri sayna ya lzum yoktur. Dolaysyla bunlar tarihte ki liseleri, devlet hayat

lan, yazlar, e de biyatlar olan kavimlerdir. Herhangi bir nc dnyal, A sya ve Afrika'nn Fransz, ngiliz kol onilerind eki insan lar gi bi k ol ektif bilinleri geriye gitmeyen, yazl tarihleri olmayan, yazsz tarihleri menkb e ile kark ol up, etnik kimlikleri tam olu amam toplul uklar deillerdir. Bu gel imi kimlik yzndendir ki kaviml erin idaresi h em zor h em kolay o lmutur; fakat, imparator luun paralanmasndan sonra problemierin ard arkas gelme mektedir. Nitekim, Bosna-Hersek olaylar bunu gstermekte dir. 1 8 75'te cereyan- eden ol ayl ar, Avrupa'nn k k rtt Hristiyan ayaklanmas, b ugn ok da ha feci b ir etnik atma h alind e ortaya kmtr. Bu tip atmal arn bittiine d air de kimse senet veremez. Bul garistan, aznlnd an ekinmektedir. Bu anlalan bir tu tum dur; nk -o bjektif olmak zorund ayz- Bulgaristan Trkleri, hani ha lk arasnda bir ta bire gre, "Burnu yere dm de alma m " denen gururlu aznlklard andr. Byle bir aznl idare etmek ok zordur; hele kk bir devl et iin son dereced e rktcd r. Byle bir aznln b irlikte yaamaya, birlikte var o lmaya, b r un sura sayg duyup b tnlemeye de niyeti yoktur. Bulgarlar, Trk lere sfli iler versel er de, onlar hala " S t Bulgar" d emeye de vam ed iyorlar. Mesela, Libya' d aki Trk ii Araplara sayg d uy muyor ve ocuklar Arapa renmiyor. Ayn ekilde Bat Trakya l Yunanlya sayg duymaz ve onunla b tnl emez. Mes ela, stan b ul Rumlarnd a d a b yle Bizantin b ir hava vard. Bulgaristan' da ki Trk de b yledir. Onun iin burad a byk problemler vardr. Belirttiimiz gib i, ayn sorun aslnda ok daha zmsz b ir b iim d e Bat Trakya' d a vard r. Yunan id aresi ve k amuoyu b u k onuda Bulgarl ardan ok da ha uzlamaz bir tavr iindedir.

76

Osmanl Ermenileri geni alanda yaayan bir cemaatti. Tarihte katogikosluun ruhani idaresinde olduklar malumdur. Bunla rn biri Emiyazin'dir (Erivan'n yannda). Erivan blgesi N. Mu rad Han devrinde fethedildi, bir asrdan fazla Trk hakimiyetinde kald. kincisi, Vaspuragan yahut Aldamar dediimiz Van'dadr. Aldamar katogikosluundan sonra ncs, Sis dediimiz, bu gn Kozan olan yerdir (daha dorusu Kozan'la Sis yan yanayd; Ermeniler "Sis " , Trkler ise ehirlerine "Kozan " der). Bugn bu son ikisi, yani Aldamar ve Sis katogikoslar yoktur. Fatih, katogikosun zerinde bir de stanbul' a Bursa'dan Metropolit Hovakin'i getirip, 1461 'de, " Ermenilerin bana sen patriksin" diyor, "iyi ama bizim en byk ruhani liderimiz Emi yazin'deki katogikostur" dendiinde: "O ruhani hiyerari bizi ilgi lendirmez, biz seni milletba biliriz." deniyor. Millet ba, et narh'dr, yani her milletin ba var. " Bu milletin ba olarak sen " vergileri toplarsn, cezalar verirsin, idare senden sorulur. Emiya zin'deki katogikos da sana tabidir, sana vergi verir. " Bu diyalog fa razidir; Ermeni patrikinin tayinini izah iin dzenlenmitir. Ger ekte, Emiyazin'deki katogikos ruhani liderdi; ama vergisini s tanbul'daki patrike verirdi; nk milletba stanbul'da oturand. Demek ki millet yle bir tekilattr ki, bu tekilatn yeleri olan insanlar, iine doar. Bu durwna laiklik diyorlar, hi alakas yok. Herkes doduu dine ve yere aittir. Ermeni, Rum, Yahudi, Sryani milletinin iine doarsn ve onun iin de: "Ben Ermeni dodum; ama ben ok laikim, Allah benim iimdedir, yle papaz falan da tan mam, ben o kiliseye de vergi vermem" diyemezsin. Rumlar arasn da da derece derece, her cemaat iinde de ayn durum ve ykml lk geerlidir. Cemaatin iinde: "Bu papazlara inanmayn, yok ver girrizi vermeyin" diye konuan, fitneci ve nizarn dman ilan edilir. Patrik hazretleri, yahut onun vekilleri, bylelerini dvdrp, ieri attrrlar. Daha ciddi durumda, Yenieri kollukularn arrlar ve Osmanl'nn da grevi, kolluk grevi yapmaktr millet nizamna. Kolluk kuvvetleri, milleti yneten ruhani otoritenin kararn uygu lar. Sabetay Zvi diye biri kyor zmir ve havalisinde, her yerde, hat ta Dou Avrupa'da dahi beklenen Musevi mesihi olduu, halk sela mete gtrecei, mukaddes devleti kurdnaca iddiasn yayyor.

77

Halarnlar ikayet ediyorlar: "Zndn biri kt, milleti ifsad edi yor" diyorlar. Madem onlar yle diyor, o zaman o adam yakalanr, cezas da verilir. Ahaliyi ifsad edenin cezas idamdr. Adeta Kuds'te ki Roma konsl Pontus Pilatus ve Senhedrin ve halarnlarn arasn daki olay tekrarlanyor. Demek ki millet tekilat budur. Sen onun iinde tebaa olmann gereklerini yerine getirirsin, vergilerini verirsin ve devlete o yolla balsndr, onun iinde doup yaarsn, dinden di ne geilmez -slamiyet hari. Yahudinin Hristiyanla, Hristiyann Yahudilie geiine msaade edilmez. Efendim, istisnas olmu mu dur? Muhtemelen olmutur. En byk istisna mezhebierin arasn daki geitir. Katolik, Gregoryen oluyor. Gregoryen ise Katalik olu yor. 1 9 . yzylda birok yerde Ermeniler Protestanla geiyor; ama genelde, dinden dine geilmez. slam devleti bunu ho karlamaz. Bu, ne bildiimiz anladmz anlamda bir toleranstr, ne de anlad mz anlamda laikliktir. Bu, dorudan doruya bir " Consensus po puli"dir ve bunu salayan

Pax Ottomana'dr.

Osmanl bardr, bir

nizarndr bu . . . Bu ykld an, bunun yerine maalesef yenisi geleme mitir. Bat Avrupa'daki referanslada modern millet tekilat kurula mamtr ve onun iin Balkanlar'da ve Kafkaslar'da daha ok kav galar olacak, o kavgalarn iine de Trkler daha ok karacaktr; karmamak mmkn deildir ve bu safhaclan geilecektir. Dolay syla, Bat Avrupa'nn bu yndeki direktiBeri ne dorudur, ne de ha kikati bilen direktiflerdir, realiteden uzaktr. Politika icabdr. Demek ki devlet siyasetinde ve hayatmzcia da btn bu zt akmlar ve bi leimleri birbirine kaynatrarak konumak, klasik millet tekilatn ve klasik dnemdeki Osmanl yaplanmasn renmek zorundayz. Osmanl toplumunda devlet ve birey nedir ? Bireyin, devlet ve ce maat karsnda konumu nedir? 1 9 . yzylda klasik yap deimeye balar. Birtakm zmreler, mesela Fenerli Rumlar, Fransa'da, tal ya'da okur ve mkemmel de Osmanlca bilir. talyanca, Franszca, Osmanlca konuur. Hariciye tercmanl demek olan divan terc manl yapar. Bu grevin talipleri artmaya balar. Ermeniler de gi rer. Mesela 19. yzyln en byk iki divan tercmann sorarsanz, birisi Salhak Ebro'dur, Ermenidir; br Aristarhi Bey'dir, Rurt'dur. Halbuki, bir asr evvel, Mavrokordato'larn, Aristarhi'le rin, Argiropulo'larn elinde olan, psilanti'lerin elinde olan bir mes

78

lekti divan- hmayun tercmanl. Derken, meslee nce ihtida etmi insanlar girdi. Mesela, Bulgarzade Yahya Efendi ve olu Ru hiddin. Bunlar Bulgar muhtemelen. Yunancay eski ve yenisi ile iyi biliyorlar, Mslman olmular. Mora Ayaklanmas'ndan sonra di van tercniaru oldular. Kirndi bunlarn ocuu? Ahmed Vefik Paa. Mkemmel Yunanca bilir, eskisi ve yenisiyle. Franszca da bilir ve btn brokraside, onun kadar Hellen dman, Yunanistan d man adama az rastlanrd. Kendisi okdilli biridir. Byle biri daha kimdir? Arnavut emseddin Sami (Fraeri).. Bat dillerini, eski ve ye ni Yunancay mkemmel bilir. Geri Sicill-i Ahval'deki kaytlarda da grld zere, Osmanl memurlar arasnda iki dil bilen oktur; ama bunlar sadece konuur veya anlarlard. Okumal yaz mal olarak Balkan dilleri vs. bilen pek azd. emseddin Sami Bey mthi Arnavut milliyetisi ve mthi bir Trk milliyetisidir, ikisi ne birden hizmet ediyor. Bize ilk roman yazd. Onlara ilk dram; bize ilk grameri, onlara ilk grameri ve ilk alfabeyi dzenledi. Bize ilk kamus, szlk ve ansiklopediyi hediye etti. Daha nce belirttii miz gibi bir yandan da muhtelif unsurlarn genleri ve Mslman Trklerin birlikte okuduu laik okullardan bir Osmanl kimlikli zmre kt ve kilise artk millet kompartmanndaki roln, bu la ik Osmanllar sayesinde kaybetmeye balad. Tanzimat'n getirdii yenilik budur. Ortaya kan brokrasi, merkezde olsun vilayetlerde olsun, bir tr laik Osmanl adamnn hayata girmesini salad. Dier yandan merkezde ve taralarda sistemin alt paralar, ki lisenin alt gruplar, toprak sahiplii, zanaatkarlk, tccarlk vs ile gelien bir milliyetilik akm var ki, Osmanl mparatorluu'nu asl paralayan milli hareket bu olmu, imparatorluk paralanr ken. Trkler Rumeli'den yava yava ekilrnitir. En son 1912 Bal kan bozgunu, aka belirtelim, artk bir imparatorluun para lanmas deildir; geri imparatorluklar paralanr, kanlmazdr bu; ancak, 1912-13'te anavatann Rumeli'deki ksm kaybedilmi tir ki, bugnk Trkiye halknn nemli bir ksm da bu gmen lerden gelir. mparatorluumuz iin hznl bir perde kapan olan bu olay, yaayan Balkan devletleri iin bir sorun halinde de vam etmektedir ve Avrupa Birlii'ni de gelecekte megul edecek so runlardan biri budur.

79

Garbc lar, islamc lar ve H u kuk Reform lar

Batllamann getirdii progress, yani ilerleme kavram ve idea li ve onun etrafnda meydana gelen ideolojik kutuplama son yz elli senenin temel olaydr. Her eyden evvel de Osmanl mpara torluu'nun Bat Avrupa ile olan temaslar ok nemli bir yapsal deiiklik geirmektedir. Bir slam devleti, bir slam toplumu ilk defa olarak Bat hukuk normlar ile i ie gemektedir. Bunun ze rinde ok durulmas lazmdr. Trk inklab teknik eitime daha eskiden balad iin olsa gerek, mhendislik konusunda nihai ba arya ulamtr. Trk inklab tababet konusunda da nihai baa nya ulamtr. Bugn Trkiye mhendislik lkelerinden birisidir, ok yaknda da tababet, hekimlik lkelerinden birisi haline gele cektir. Fakat Trk inklab; hukukuluk, hukukinaslk dalnda ye terince parlak, baarl bir icraat gsterernemitir ve bugne kadar hukuk inklabmz tamamlanmamtr. Geri bunu hukukulara sylediiniz zaman reddederler; ama benzer dallarda- da byle bir eksiklik sz konusudur, bunlardan biri de Trk inklabnn, Trk toplumunun deimesinin edebiyat sahasnda kendini ifade ede memesidir. Dahas Trk inklab itimai ilimler ve tarih sahasnda kendisini tamamlayamamtr. Trkiye, finans sahasnda birtakm

80

blirokratlar, birtakm uzmanlar yetitirmi olabilir ama, bu demek deildir ki, Trk inklab iktisat ilmi sahasnda kendini tamamla mtr! O sahada da tamamlamamtr. Bunlarn hepsiniri nedeni vardr. Yukarda da arz ettiimiz gibi, 1699 Karlofa, 1 7 1 8 Pasarofa ve mteakib antlamalar yannda, bilhassa devlet bakann; yani Osmanl hkmdarn hiLifet ma kam ile, adeta ruhani bir makamla tavsif eden 1 774 Kk Kay narca Andamas'yla birlikte, Osmanl mparatorluu devletlera ras hukuk ilikilerine girmektedir ve bu hukuk ilikileri ok kim senin bizde takdim ettii gibi, Hristiyan hukuku deildir; nk Trkiye'de byle bir yanl yorumlama vardr. Bu yani sa de nen, slamc denen birtakm evreler gibi kendisini ok Atatrk, solcu, ilerici zanneden zmreler de tekrarlamaktadrlar; nk Trkiye'de tefekkr erbab, tarihiler ve toplum bilimciler hukuk, bilhassa Roma hukuku bilmezler. Roma hukuku dediimiz dal, bugn bizim hukuk fakltelerimizde kerhen okutulmaktadr. Elle rine frsat gese kaldrrlar ve baz hukuk hocalar da Roma huku kunun eski bir hukuk olduunu, hukukun deiiklikler geirdiini ileri srmektedirler. Bu da safdil bir ifadedir; hukul<: dncesini, hukuk ilmini; fizik, mhendislik gibi, belki bir yerde mzik gibi, byle ok deien ve ilerleyen teknildere dayanan bir ey zannedi yorlar ki ok yanlyorlar. Hukuk, belirli, ebed:i normlara dayanan bir bilimdir. Durgunlu u iinde zenginlii vardr. Kanunlar deitirebilirsiniz; fakat esa snda btn ilkeler (principia), kurumlar (institutiones) ayn kal maktadr. Dolaysyla, nc asrdaki Romal hukuku Ulpia nus'u veya halefierinden Tribonianus'u getirseniz ve Viyana'nn nl hukukusu, bu asrin nl hukukusu Kelsen'le birlikte ken disine bir anonim irket problemi tevdi etsenizve ayet Ulpianus ve Tribonianus stadlar, bunu daha iyi zerlerse, amayn. Dolay syla, hukukta o anlamda bir ilerleme yoktur. Hukuk kendi dura anl iinde zenginlii olan, prensiplerinin ve kurumlarnn yeni yorumuyla ve ictihadlarla gelien bir ilimdir. Elbette ki hayata uy ma olay vardr; fakat hukukuluk kendi mantn nde tutan bir disiplindir.

81

Tarihyazmnda da benzer bir karakter vardr; yani hibir za man bazlarnn zannettii gibi, 20. yzyln tarihileri Yunanl ta rihilerden veya Arap tarihi bni Haldun'dan veya drisi'den, yntem olarak da, slup olarak da, bilgi olarak da daha byk adamlar deillerdir. Bunun zerinde durmanz gerekir; bu ok nemli bir noktadr. Dolaysyla bizde insanlar, maalesef hukukun ne olduunu anlamadklar iin -baz hocalarmz bile Roma hu kuku iin byle bir yorum yaptna gre- hukuk inklabnn ne olduu da bizde tam anlalmamtr. Hukukuluk itibariyle Ro manist hukuk sistemi ne Hristiyandr ne Mslmandr. Elbette ki Hristiyanlar ve Mslmanlar etkilemitir. Bizim Mslman fa kihleri, Roma hukukunun kyas teknikleriyle i grrler. Onlar da Roma hukukusudur. Hristiyan lar da Roma hukukusudur. Ade ta zamanmzn Roma hukukusu A. Ruiz'in deyiiyle: " Volendo e

non volendo, sapendo e non sapendo; siamo tutti Romanisti "

...

Yani istesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de hepimiz Roma hukukusuyuz . . . Dolaysyla Hristiyan cemaat mensubu ve Hris tiyan olan insanlar, Roma hukukusu olmulardr; ama Roma hu kukunun Hristiyanlamak gibi bir vasf yoktur; bu mmkn de ildir. Aksi ifade "Zeytinyann iine su katnca, su zeytinya olur" laf kadar abestir. Hakikaten, byk hukuk devrimi Bat'da, bilhassa ge ortaa ve Rnesans'ta Roma hukuk kurumlarnn ve prensiplerinin haya ta tatbikiyle gelimitir. Bu gelime dolaysyla ilk nce devletlera ras hukukta yeni kurumlarn, yeni teamllerin ortaya ktm g rrz ve bu giderek ksa bir zamanda Avrupa'nn ortasnda bulu nan bir baka kuvvetle -bu kuvvet Mslman da olsa hi fark et mez- i ie gemitir; fringe dediimiz tabiri evirip kullanalm, adeta aralarnda bir saaklanma meydana gelmitir; yani devletler hukuku ve ticaret bakmndan, birtakm ilikiler bakmndan, ant lamalardaki meyyideler ve yeni getirdiimiz messeseler bak mndan, Avrupa hayatyla hukuki alanda i ie gemeye balam z ve bu, sanld kadar da byk problemler yaratmamaktadr. Bizde gene ok kesin bir ekilde; fakat doru olmayarak ortaya konan bir kanaati, bu nedenle ihtiyatla karlayalm: "Efendim s-

82

lam hukukusu bunu anlamaz, bilmez! " Hi de yle deildir; med resenin hukuk retimi, fkh retimi, kyas teknikleri, yorum teknikleri bir Romal hukukununkinden farkl deildir; nk za ten MS 7. asrdaki, MS 8 . asrdaki, MS 9.-10. asrlardaki byk slam hukukular da bir tr Roma hukukulardr. Kullandklar teknik ve muhakeme esas itibariyle ayndr. Bizde, Bat hukuku nun kabulnde doan glkler; hukukulanmzn slam hukuk usu olmasndan deil, Liykyla hukuku olmamasndan, yani dorudan doruya hukuk eitiminin ok kt ve dk dzeyin den ileri gelmektedir. te bu a kapatamadmz; yani eitimi dzeltmediimiz srece problemler byyecektir. Ama baarl r nekler ve ahslar var ve bu nedenle, kapatacamz mit ediyo ruz. Dolaysyla, 19. yzylda aile hukukunun dnda hemen he men hukukun her alannda Bat ile bir ileme meydana gelmekte dir. Sadece ukubat dediimiz ceza hukuku sahasnda Fransz Ceza Kanunuarnesi'ni kabul ettiimiz halde, slam mevzuat ve prensip leri de yrrlkte kalmaktadr; yani, kylnn biri dierini ld ryor; maktuln mirass isterse slam hukukuna gre diyet de nir; veya ceza kanunnamesine gre kaatil hapse atlr ve kanun ne emrediyorsa bu cezaya hkmedilmesi gerekir. Fakat, ceza kanun namesinin kamu grevlilerinin sularna ilikin hkmleri, devlet memurlan ve kamu hizmeti grenler iin amir hkmlerdir, mut laka tatbik edilmitir. O demektir ki burada artk ukubat sistemi uygulanmyor, byk lde tard, hapis gibi cezalar gze arpyor ve dolaysyla, 1 9. yzylda da siyaseten katl dediimiz memurun idam geni lde -geni lde deil hemen hemen tamamen ortadan kalkmtr. Bildiiniz gibi craatndan dolay siyaseten katl cezasna urayan adam yoktur. Geri Midhat Paa idama mahkum edilmi; fakat bu hkm srgne ve hapse tebdil edilmitir. Kendi si, dedikodnlara gre (bunlar doru da olabilir) Taif'te katledilmi tir; ama takdir edersiniz ki, bu gizli suikast, bu gizli katl, hibir e kilde bir yarg hkm olarak, bir mahkeme karar olarak infaz edilmi deildir. O takdirde rahata, imparatorluun son asrncia siyaseten katl cezas ortadan kaldrlmtr diyebiliriz. te bu a dan baktmz zaman, Osmanl mparatorluu, idam cezasnn

83

geni lde tatbikten kalkt, mnhasran adi sulara hasredildi i, kanun stnl olan bir kanun devletidir. Alnaneada kanun devleti ters bir kelimedir (Polizeistaat-polis devleti denir) ama bu tabide falaka devleti deil kanunun hkmettii, gvenin bulundu u bir memleket kastedilir. Osmanl mparatorluu bir kanun dev leti, bir hukuk devleti olarak mrn tamamlyor. imdi bana: "Sosyalist parti kurulmuyormu (aslnda kuruldu); laiklikten bah setmek yasakm (bahsedildi de); toplant, gsteri, yry kanu nu yokmu" demeyin. Modern zamanlarn katlma haklar dedii miz bu mevzuat, ayr bir fasldr. Modernleen devlette vatandatan, kanunsuz, miktar belirsiz vergi alnmaz, ikence olmaz, devlet hukuk dna karak adam ldrmez vs... Bunlarn temin edildii devlet, kanun devletidir. te, son asr Osmanl Devleti bu alanda byk admlar atmtr ve aile hukuku hari, hukukun Romanizasyonu sreci de ilerlemi; yani ceza, ticaret, idare hukuku alanlarnda tamamyla Avrupa sis temi bu memleketin iine girmitir ve arz ettiim gibi, bizatihi medrese takm; yani ulema takm, yeni kurduklar hukuk medre sesiyle (Medreset'l-Kuzat) Avrupa hukukunu tanmaya balam tr. Programa baktnz zaman da Avrupa hukuku mfredatn ya rs ve hatta yardan fazlasdr; nk ulema, artk byle bir impa ratorlukta "naib'-er'i" dediimiz memuriyete intisap edecek ve ya nizarniye mahkemelerine gireceklerdir. Hukukta b!r ikilem ba lamtr; btn dini cemaatler iin bu byledir. Gidiyorsunuz pa pazn veyahut halamn yannda, kendi hukukunuza gre evleni yorsunuz, boanyorsunuz, birtakm cezalar veriyorsunuz. Ondan sonra gelip Nizarniye Mahkemesi'nde ticari davalarnz halledi yorsunuz. Bu btn cemaatler iin byle. Yani, Osmanl tebaas hayatn ok nemli blmnde eskinin aksine ayn mahkemeyi kullanyor. Evlenip boanmaya kalkt m, herkes kendi hcresine gidiyor. Bylece, dalist yapl bir hukuk sistemi, bylesine ikili ya am sren bir cemiyet ortaya karmtr ve bunun zm, hepi nizin bildii gi bi 1926' da Kanun- Medeni'nin kabulyle mmkn olmutur. 1926 devrimiyle, ahsn hukuku da svire mevzuatna gre dzenlenerek Trkiye devleti hukuku tam anlamyla Roma-

84

nize etmitir; ama bu demek deil ki bazlarnn syledii gibi, ru humuza ve cemiyetimize tamamen aykr bir sisteme girmiizdir. Hayr, birtakm atma noktalan bulunmasna ramen, Medeni Kanun'umuzda d a eski hukukumuzun birtakm messeselerinin devam ettii bir gerektir. Nitekim Pakistanl din bilgini ve asrn mctehidlerinden Fazlurrahman: "Medeni Kanun ok radikal bir ictihaddu, ama o da ictihaddr" diye uzlatrc bir yorum ve de erlendirme yapmt. Medeni Kanun'da eski gelenek ve eski hu kuktan esintilerde Cevdet Paa gibi mtebahhir hukukularn ge en asrdaki faaliyeti ve braktklar mirasn da pay vardr. Parlamenter bir sistemden sz ettiimizde ortaya Anayasa ku rumu kmaktadr. Anayasa, sl:im devletinde grlecek bir tatbi kat deildir. Roma devletinde de slam devletinde de Anayasa ol maz. Anayasa hepinizin bildii. gibi, Fransz ihtilali'nin getirdii bir yazl belgedir, lakin messesenin kendisi Fransz ltiLili ile il gili deildir; nk anayasal sistemden bahsettiiniz zaman, ngi liz hukukunun gelimesini gz nne almanz gerekir. ngiliz Par lamento binasna ve Paris'te Mebuslar Meclisi'ne veya Lksem burg Park kysndaki Senato'ya baktnz zaman, iki camiann binalar arasnda nemli fark grlr. ngiliz, ortaadan kalma bir kilisenin iine girmitir. Kilisenin i dekorasyonu bile, asrdan asra ancak fark eden son derece muhafazakar bir yapdadr ve ba kann arkasnda bir Athena Pallas heykeli veya terazili bir adalet tanras, Nemesis heykeli yoktur. Ne de duvarlarda "egalite, fra ternite" gibi sloganlar yer alr. Britanya Meclisi, bir ky kurulu odas gibi asrlarn iinde az deien ama nemli eylerin konuul duu, tartld, en zengin tarihli meclistir. Tartma ve oturum usulleri okluk yazszdr, adet mesabesindedir. Bemard Lewis ve Ercment Kuran'dan iki alntnn mukayesesini yapalm;. bir Hint Mslman olan Mirza Abu Talib Han (zbek asll) 1 9. asrn ba nda parlamentoyu gezdiinde u ifadeyi kullanyor: " Bunlar" di yor, "Kanunlarn burada yaparlar" ; kanun yaplan yer onu pek etkilememi. "Fakat" diyor, " bu nedenle, Allah'n kanunlar yeri. ne kendileri kanun yapmak gibi acnacak bir i yapyorlar." Ayn asrn ortasnda Osmanl sefiri Sadk Rfat Paa ise: "Hkmdarn

85

eriat- arraya deil, hukuk- millete ta b i olmas gerektiinden" sz ediyor. Bu ilgin bir evrimdir.34 te yandan Ahmed Cevdet Pa a eriatn gereini bir Batl slubuyla savunur. C evdet Paa'ya g re: " slam devletinin anayasas fkhtr", ama fkh bir metin deil dir, ko difik asyon yoktur ( derlenmemi) ve sz k onusu da deildir. Vahiyin derece derece yorumlanmas ve bir ictih a da gidi sz k o nusudur. 19. yzyl bunu yapyor. Fkh de dii, grler ve ictihad l ar btndr ve devaml ictihad mmk ndr. Cevdet Paa'nn anayasa gr, yazl anayasay seven Fransz sistemine ters; ama Anglosaksonl ara yakndr; nk Britanya anayasasi yoktur. Bri tanya anayasal sistemi ise birtakm teamllerle, kurallarla ( h atta yazsz k anunlar da yazllar kadar makbul o lduu iin; bunl ar yazmadan) olumutur. Bunlar anayasal messeseler olup yazs ve izisi bile sz k onusu deildir. Yani, Avam Kamaras'nn mensup lar 17. asida ngiltere kraln parlamentoda istememek saygszl n ( ! ) gsterdikleri iin sadece bir sz var ortada, o andan itiba ren ngiliz krallar Avam Kamaras'ndan ieri adm atmazlar. Par lamentoya geldikleri zaman, Lordlar Kamaras'na giderler ve usul icab, avam takm; yani me buslar, halk mebuslar " h ogeldiniz " demeye oraya giderler. Bu keyfiyet k ukusuz, bu k a dar basit bir protoko lden ibaret deildir. C mlenin malumu o lduu gibi avam takmnn tartmaianna ve kararlarna, ngiliz hkmdarlannn mdah aleden uzak ka lmas demektir. Bu ka d ar byk bir idari prensip ve kurum, byle kk bir harek etle, tavrla ifade edilmek te ve sadece a detten ibaret gibi grnmektedir; yani b enim by m grdm zaman apk am karmam, yal bir byn nnde eilmem gibi bir adetle ifa de edilmektedir. Ardnda yatan ise, zorla e lde edilen b ir usul, b ir anayasal messesedir. Yazl bin tane anayasadan daha salamdr. Dikkat ed erseniz, Fransz demokrasisinin kl ve s loganlar b tn milletler iin ekicidir; ama sakin Angiasak son demokrasi-

34

B. Lewis, Islam and the West, Oxford, 1993, s. 43; Ercmem Kuran, "Osmanl m paratorluu'nda nsan Haklar ve Sadk Rfat Paa" , VIII. Trk T arih Kongresi, c. 2, Ankara, 1983, s. 1452 vd.

86

si kadar salam ve kalc rnleri olmamtr. Fransa'nn kendisi tarihte be kere anayasasn tadil etmek zorunda kalan bir mem lekettir. stelik bu tadilat da Amerikallar gibi sessizce yapp maddeler halinde mevcut anayasann arkasna eklemekten ok hepsini deitirip, bir de grltyle cumhuriyetleri numaralyor lar: "Birinci Cumhuriyet, kinci Cumhuriyet, Beinci Cumhuri yet" diye. Bizim merakllar da: "Biz de numaralanz" diyorlar. Oy sa hukuki nizarn ve refaha, cumhuriyetleri numaralamakla deil, ngilizlerin tarihte yapt gibi sessizce (bazen grltyle), ama de iiklikleri, yapy temelinden deitirerek ulalr. Rus ar kabi neye bakanlk ederdi. ngiltere krallan niye etmiyor? Aslnda edi yorlard. Gayet gzel bir seimle Hannaver hanedamndan iki kral getirmiler. Hannaver dukalar olan baba-oul, iki adet George ngilizce bilmiyor. Belki de bilmedikleri iin getirildiler. renme diler de ... renmedikleri gibi kabine toplantlarna da girmediler. ngilizcenin, bilmeyen bir insan iin dinlemesi ne kadar skc bir lisan olduu malum hatta, tahamml edilecek i deildir. Bu ne denle her iki George da kabine toplantlarna girmemiler, girme yince de kabine messesesi bamszlam. Hukuk dncesi ve yorumu bir rgdr. Osmanl hilafeti de uygulama ve adetlerle gelien bir kurum dur. Halifenin, btn Mslmanlarn ruhani ( ! ) lideri olduu mi tosu adeta, "Naslsa ecnebi devletler byle bir eye inanyor" di ye desteklenmi, beslenmitir. Padiah-halife bizim tebaamz ol mayan Mslmann da ruhani lideridir. Rusya'daki, Cava'daki, Hindistan'daki her ie karr dsturu benimsenmi; o kadar ki Cava'dan gelen ocuklar okutup bir de onlara Osmanl vatanda l veriliyor; yani bugnk Endonezya'da Osmanl pasaportlu bir kolani oluuyor.35 Sonra gen adam oraya dnd zaman, Os manl uyruklu olarak ( bugnk Avrupa Birlii vatanda gibi; nk biz 1 85 6 Paris Bar'ndan beri Avrupa yesiyiz) ayrcalkAzmi zcan, Pan slamizm, Osmanl Devleti, Hindistan Mslman/ar, stanbul, 1992, s. 1 3 5; . Ortayl, "Le Panislamisme Ortaman et le Califat", L'Autre Islam, No: 2, INALCO, Paris, 1994, s. 74.

35

87

l bir statyle do kunulmaz lk kazanyor. Mesela, Holland a idaresi dokunamyor a dama. Biraz siyasi faaliyet gsterse, pek mani ala myor. Hemen k onsoloslarmz kyor, a dam himaye e diyor; k a pitlasyon haklar h er kes iin geer li, kullana bilirsen. Batllama, Bat'nn messeselerinin alnmas slami ictih adla ve kurumlarla izah e dilmeye all m. Namk Kemal, Cema leddin Afgani, Ra id Rida b unu yapyor. Birtakm insanlar demilerd ir ki: " slamd a meFeret k aidesi vard r, bu parlamentonun ta kend isidir. " Lakin, sorsan desen ki, " Tamam, meveret var, danacaksn da ama imam senin k arana

uymak zorunda deil ; nk imann bir de msteb it diktatr ta raf var. " Diktatr, msteb it olmak ayp deil biliyorsunuz; yani Romallar diktatr pejoratif, tahkir e dici b ir kel ime o larak kul lanmaz. Ta aksine, kuvvetli b ir k onsl , olaanst durumlarda diktatr tayin e dilir senato tarafndan (Senatus Antonium dictato

rem dixit) .

Bunun gibi mste bit d e slam' da aalayc bir kelime deildir, tek b ana i dare e de bilme ms bet b ir vasftr. Bu kelimeyi . tahkirane biim de kullananlar Jn Trklerd ir. Nitekim, h a' l fetva snda eyhlislam Meh med Ziyaddin Efendi, Il. Abdlhamid iin "msteb it" szn kullanmamtr; nk istim hukuku asn dan bu sz geersizdir. Bunlara unun iin deiniyoruz: Yuk arda szn ettiimiz gib i, yeni b ir yorumlama yntemi b alamtr ve

parlamento dah i byle kurulmutur; ama s lam'n meveret kuru munda gayrimslimler ne aryor ? Osmanl parlamentosunun te biri gayrimslim. Gayritrklk d aha yk sek oranda da, te biri gerekten gayrimslim. Bu ok ilgin bir yap. 1 9 05 'te arlk Rus yas parlamentoyu at; Duma me b uslar iinde sadece iki Msl man meb us vard, b iri Krm' dan gelme Mftza delerden, br Sadri Mak sud i (Arsa l ) -o zaman ok gen b ir ad amd; Kazan mil letvekili olarak Rusya Dumas'na girmiti. Yahudiler Rusya' da ok k ala ba lk b ir kitle o lduklar h alde, Yahu di yoktu. Avusturya parlamentosund a ise, Msl man yok ; ama asl nemlisi, Yahu di meb usu d a yok . Oysa onlar da ka la b al k b ir kitleydi. Demek ki Osmanl mparatorluu etnik dini kompozisyon olarak ada b ir takm devletlerden dah a renkli b ir parlamentoya sahip olmutur.

88

Burada da demek "meveret" kurul ve kurumu yeni bir yoruma tabi tutulmu, gayrimslimler meveret faaliyetine dahil ediliyor. Mecliste gayrimslim ve Arap mebuslar baz taleplerde de bulun mutur. " Biz mebus seilmek iin Trke renmek zorunda m yz? " diyorlar. "Niye art olsun? " diyorlar. Ahmed Vefik Paa'nn Suriye mebuslarna ilgin ve despot bir cevab var: "Trke bilmi yorsanz, aklnz varsa gelecek drt yla kadar renirsiniz" diyor. Ama dikkat ederseniz, renklilik hakimdir ve bu renkliliin stn de bir zellik dikkatimizi ekmektedir. Burada Bat'daki gibi snf sal atmalar yoktur. Demek ki Trk inklabnn bir zellii 150 yl boyunca, hibir ekilde inklap kavgalar ile snfsal kavga pa ralel olarak gitmemitir; yani ii snfyla iveren snf, toprak sa hibiyle topraksz kyller snfnn atmas gibi bir muhtevaya rastlanmyor. Bu ok ilgin bir yaplamadr ve baz Balkan eyalet leri hari hemen btn Osmanl'da yaygndr. Aa yukar Bulga ristan hari Yunanistan'da bile, snfsal bir politika izlemek, ba mszlktan sonra ortaya kan bir olaydr ve ok ge devirlerde dahi Osmanl'dan ayrlan lkelerde, partiler mutlaka snf esas zerinde kurulmu ve kavgalarn yle yrtm deillerdir. Bu ak bir zelliktir. Bunu ilk Osmanl parlamentosunda da ( 1 877), kinci Merutiyet'te de gryorsunuz. Demek ki burada gene b tn etnik dini aynnlara ramen, bir Osmanllk ruhu vardr. Bu imparatorluun getirdii, brokrat takmna verdii bir Osmanl ruhudur, Osmanl sekinlerinden sz etmek kavram olarak yanl deildir. Konuyu taparlayacak olursak: 1875 ylnn bir k gn, Na mk Kemal'in Vatan yahut Silistre balkl piyesi oynuyor millet so kaklara dklyor: "Vatan, millet, hrriyet" diye baryor. Zap tiye stlerine yryp, ne istiyorsunuz deyince, "Allah Murad'm z versin" diyorlar. Sultan Abdlaziz'e kar veliaht ehzade Murad Efendi'nin saltanatnn yaklamakta olduunu haber veren bir olay. imdi bu piyesin balndan balayarak, btn kullanlan replik ve diyaloglardaki kavrarnlara baktnz zaman, bir eylerin deimekte olduunu gryorsunuz. ark'ta birtakm kelimeler vardr: Cumhuriyet. Hani Azeriler, " biz Respublika, siz de cumhu-

89

riyet dersiniz" diyorlar, sanki "cumhuriyet Trke mi ? " diyorlar. Evet, cumhuriyet Trkedir, niye Trkedir ? nk cumhuriyetin kk " cumhur " , cemaat anlamnda,

"people"

anlamnda,

"con

gregation "

anlammda bir Arapa kelimedir; ama o kelimeden

cumhuriyeti ve cumhuriyet rej imini treten Trklerdir. Binaena leyh mefhumun ierii tamamyla Trkler tarafndan dolduruldu u iin bu ok Trke bir kelimedir, br ark halklarna da bu radan gemitir. Nitekim bunun tam karl respublika'dr. Bu anlamda kullanrla; Trkler bu kelimeyi huriyeti ifade iin bulmulardr. Sonra, "Vatan yahut Silistre" diyor. Oradaki man, "Vatan" der, taa Arab. Ah radaki vatann

19. yzylda ada cum

vatan

Arapa bir

kelimedir grnte. Eski Araba, " Bu nedir ? " diye sorduun za

" e vi'm dir, yerimdir, genliimdir. " iir yazar or vatanm, ey vatanm, yani ey genliim diye. Bu hibir ekilde talyanlarn patria, Franszlarn pat

rie

dedikleri anlamdaki bizim bugn kullandmiZ vatanla e ol

mad aktr. Bunu byle "vatan" yapanlar, Trklerdir. Namk Kemal'in kendisi Osmanl vatan, hatta slam vatan diye byk bir vatandan sz ediyor. Bu Trke bir kelimedir. Bunu greceksi niz, tarihte de grlmtr, halen de grlr. Araplar buradan al mlardr, bugn vatan szn. Mesela "Vatan'l-Arab" Arap dnyas anlammda kullanrlar. Demek ki bu Trkten geme bir ey. Sonra bte denklenmiyor, kriz var ortada:

Crise financiere

Franszca tabirdir, bunu "buhran- mali" diye, tamamen Arapa kkten, ama Arabn haberi bile yokken treten Cevdet Paa'dr, onun buluudur bu. Sonra kan anayasal terimlerdir:

hrriyet,

sonra

tefrik-i kuvva

(kuvvet

ler ayrm) Araplar iin bir ey ifade etmez, bunlar hep Trklerden

mevzuat, meclis-i idare

vs. saynakla

bitmez; yani yzlerce kavram byledir. Bir doktora bile yaptrama dk bu terminoloji zerinde; utanlacak bir durum.36 D olaysyla bizim bugn Arapa, Farsa, Osmanlca diye attmz birtakm kelimeler, bilhassa bu tip terminoloji, btn bankaclk terimleri, birtakm hukuk terimleri, hemen btn ceza hukuku terimleri
36

B. Lewis, The Political Language of Islam, Chicago-Londra, 1 98 8 .

90

byle Trk icaddr. Kelime Arapadr; fakat tamamyla batlla ma dediimiz sre iinde Bat hukuk messeselerinin incelenmesi ve tercmesinden dolay btn ark'a hediye ettiimiz kelimeler dir ve Osmanl'nn buluudur. Batllamacia Trkiye, ark'a filo lojik hizmetlerde bulunmutur.37 Kanun- Esasi byledir. Ondan sonra birtakm iktisat tabirleri; yani iktisat szcnn kendisi byledir. nk ortaada iktisat " okonomikos"tan; yani Yunancadan evrilme gzel bir Arapa ta birdir; "ilm-i menzil" denirdi. "Menzil" ev demektir, ev ilmi; yani evi iletmeyi bilirsen, toplumu da idare etmeyi bilirsin. ktisat o de mekti. Fakat bunu dorudan doruya bugnk iktisat, iktisadi sis tem, tketim (istihlak), sthsal, (ibh-i rant; quasi-rente) gibi tabir lerle zenginletiren Trklerdir. Btn bunlar, Arapa olmasna ra men, Trkenin getirdii batllama sayesinde ve ondan sonra da otomatikman btn ark'a, ran'a, Araplara hatta Hint'e kadar yaylan kelimelerdir. , imdi bu toplum, ok acayip ekilde edebiyatta bir devrim yap yor. itiraf etmeli ki iyi ve tamamlanm bir devrim deildir; ama ro man yazlyor. Tabii bu, mukayeseye dayanacak durumda deil; ya ni Fransa'da Flaubert Salambo'yu yazm; Madame Bovarie 'yi yaz m, Balzac var. Rusya'da Tolstoy km. Bizim ocuklara bu eser leri hala iyi eviriyle okutamyoruz. Tolstoy'un Anna Karenina'y yazd yllarda, dnn bizim emseddin Sami: "Trk milletinin roman yok" diyor ve Taauk- Talat ve Fitnat diye iptidai bir ro man yazyor. Kar taraf, artk btn klasik devri, modern roman tik devri, vs bitirmi, natralist tiyatro devri balam, ehov'lar, Ibsen'ler ortal tutmu. emseddin Sami: "Bu Arnavut milletinin hi tiyatrosu yok" diyor, Besa'y yazyor. Besa'y Arnavuta yaz yor, oynayacak adam yok. Arnavutlar icra etmeden nce Trkeye evriliyor ve tabii bir Ermeni oynuyor: Tiyatro-y Osmani'de Gll Agop ... Osmanl mparatorluu'nda bu Arnavutun piyesini ilk de fa Trke oynarsn ve de Ermeni oynar. Trk iiri evrilmeye, Av37

Ami Ayalon, Language and Change in the Arab Middle East, Oxford Unversity
Press, 1 987.

91
Gll Agop.

"Besa yahut Ahde Vefa " el ilan.-

"Besa"da rol alan Osmanl Tiyatrosu sanat/an.

Kaynak: Metin And, Osmanl Tiyatrosu, Ankara, 1 999.

92

rupa llerine uymaya balyor. ok etkili biimde Avrupa'y izle yen iir, itiraf etmek gerekir ki edebi gelenei kuvvetli bir dal ola rak; roman, tiyatro, deneme gibi dallanmz geen, hem de hzla ge en, aslnda iyi evrilse, beynelmilel dalda pekala bize yz aartc neticeler salayacak bir edebi trdr. Trk iiri, evrilmedii iin anlalmyor. Burada tabii tercmenin nemi ortaya kyor. Mesela, Rusya'da Pukin iir yazd zaman ( Geri Pukin'in Franszcas neredeyse Rusas gibi ve ondan daha nce renmi) veyahut Tolstoy, Dostoyevski yazdnda Rusa Bat'da bilinen bir dildi ve gl adamlar bu dili biliyordu. Mesela, Prosper Merimee gibi Franszlarn edebi dehas olan, birok dil bilen bir adam38 e virince Pukin'i, tabii anlalyor veya Edgar Allan Poe'yu nl Baudelaire eviriyor, tabii Allan Poe da hakkyla tannyor. Bizim Trk edebiyatnn rnleri iin byle bir ans sz konusu deildir. Daha evvel deindiim gibi, byk Alman evirmen Friedrich Rckert, hibir zaman Trklerin bir eserine, yani divan edebiyat na el atmamtr. O demektir ki, Fuzuli ve eyh Galip ve Baki gibi bir ikisi hari, divan edebiyatmiz beynelmilel ilgiyi ekmemitir; bazen, " divan edebiyat taklittir" diyenlere ok kzyoruz; ho, bu sz diyenler de her zaman bilerek sylemiyorlar; ama divan ede biyatmz; hakikaten Fuzuli, eyh Galip gibi bir iki byk sima ha ri, ran edebiyatyla boy lemiyor. Nitekim, ark edebiyatnda herkes Hafz, Sadi, Firdevsi, Bahaddin-i Arnili'yi evirip okuduu halde, bizim edebiyat ilgi ekmemi. Mesela, Rckert'in el atma mas bir talihsizliktir. Sonra J. Hammer,39 bizim iirle ok az ilgi lenmitir (yapt eviriler doru, ama gzel deil). Daha ok ran ve Arap edebiyatyla ilgilenmitir. Trklerin iiriyle ilk defa ngiliz Gibb40 ilgilenmitir. Fakat o da Rckert ayarnda kuvvetli bir air
JB

Prosper Merirnee alacakllanndan kamak iin, ben rlanda'ya edebi tetkikara gittim, diyor. Oysa, gittii falan yok. Kapy kilidemi, ieride oturuyor; ama o arada da ha kikaten rlanda sagalar zerine bir kitap hazrlam.

39

J. Hammer von Purgstall,

E. J. Wilkinson Gibb , A

Geschichte der Osmanisehen Dichtkunst, 4 c., Pete, 1 826.

nli. Avusturyal arkiyat, Osmanl tarihinin abidevi sentezini yapn; edebi eviriler ve Fars iirinden evirileri e ebedileti.
Trk divan iirini ciddi olarak ele alan ve eviren 20. yi.zyl ngiliz airidir.

40

History o{ Ottoman Poetry,

c.

I-VI, Londra, 1900-1909.

93

deildir. ada iirimiz 20. yzylda daha kuvvetlidir; fakat halen iyi mtercimler bulamyor; nk 20. yzylda Trkoloji dnyas, hele Bat'daki Trkoloji dnyas, artk eskisi gibi kuvvetli adam lrdan olumamaktadr. Trk batllamas, bazlarnn ksaca ifade ettii gibi, 19. yz ylda askeri alanda, idari alanda yaplan b az reformlardan ibaret deildir. Trkler, mziklerinde bile bir reforma gitme ihtiyacna girmilerdir. Yani aslnda Trk batllamas, bizim Arapa "cehd " , ngilizce "challenge" dediimiz, bal bana bir hesap lama, time, didime meselesidir. Nitekim 19. yzylda Donizet ti Paa, saray orkestrasn ynetmeye arlmtir. Ondan sonra bir alay Trk bestecinin ilgin ve dikkate deer marlar besteledi ini biliriz. Bunlarn ou da kaybolup gidiyor, kimse bilmiyor. Bunlarn biraz icra edilmesi lazm. Gene bu asrcia Trk musiki eserleri notaya dklp derlenmektedir; yani elimizdeki Trk musikisi albmlerinin derlenmesi, saklanmas da bu asra has bir olaydr. Gene bu asrcia edebiyat tarihleri ele alnm ve Osmanl veka yinameleri incelenip ktkleurneye balanmtr. Ondan evvel, " Si zin hangi tarih kitaplarnz var? " dendii zaman, "Akpaaza de'miz41 var, Neri'miz42 var, Hoca Saadeddin'imiz43 var; ama bunlar anlatan bir rehber yok efendim" denirdi. Bunun bile mu hasebesi 19. yzylda balamtr. Bat'nn tesirleri bunlar. Ayine-i Zre{a44 eksik bir tarihyazclk rehberidir. Ama ilklerdendi. Son ra Bnsal Mehmed Tahir Bey45 ilk nemli derlerneyi yapar. Ondan sonra tabii Franz Babinger, Osmanl tarihyazclnn rehberini deriedi ve maalesef i orada taklp kald. (Nihayet vnlecek bir eser, btn klasik Arap edebiyatnn Geschichte der Arabischen Schrifttums (CAS) diye bilinen rehberini yapmak bir Trke mah41

Akpaazade Dervi Ahmed Ak!, Ak Paazade T arihi, Ali Bey neri, scanbul 13 32/1916. Mehmed Neri, Kitab- Cihiin-nmii, Neri T arihi, 1-11, yay_ Faik Rec Unat-Mehmed Altay Koymen, Ankara, 1 949-57. Hoca Saadeddin, T ac't-Teviirih, stanbul, 1279/1862-1280/1863. Karshzade Cemaleddin Mehmed, Ayine-i Zre{a., stanbul, 1 3 14 ( 1 8 98-99). Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifieri, 3 c., stanbul, 1339-1340 (1 923-24 ).

4<

3 45

94

sustur. Fuad Sezgin Almanya'da yaayan ve ad bu byk eserle aynileen vatandamzdr; ama ayn eyi Trk tarihilii ve edebi yat iin yapan yok). Dolaysyla batllaan Trkiye, Bat cemiyetinin birtakm m esseselerini, hukukta, idari alanda ald gibi yaaya kadar gei riyor, Osmanl saray batllayor. ok kii bilir ki 19. yzyln b yk devleti, Osmanl Topkap Saray'nda devlet protokoln y netemez. i gtremez. Onun iin daha ll. Mahmud'dan itibaren padiahlar sarayn dna kamaya balamtr. Nitekim Dalma bahe ile Beylerbeyi de hep yle tekrarland gibi byk bir israf deildir, mecburen ina edilmitir. Nihayet Osmanl mparatorlu u 19. yzylda byk devletlerden biridir. Byk devletlerden bi

ri bykeli teati edilmesinden bellidir; o zaman her yere bykel

i gitmez, sadece byk devletler aralarnda bykeli teati eder lerdi . Byle bir lkede resmi yaayn ve protokoln d dnyaya uymas kanlmazd. Trkiye'de batllama zorunluydu. Bunun derecesini ananenin kuvveti ve aydn brokratlarn Bat'y tanma ve bilme seviyesi ta yin etti. Bat'ya kar batllama ile, batllamann cemiyetteki tahribatma ise Bat'y tanmakla kar konabiiecei akt. Eitim bunu gerekletirebildii lde, baarl kadrolar ve deneyler ya anmtr. Binaenaleyh, bugnn Trkiyesi'nde eitim en nemli sorun olarak ortadadr. Bat eitimini bizdeki gibi tek yolda; yani geen asrcia Fransa, bu asrda da Anglosakson peronunda gerekletirirsek istenme yen sonular elde ederiz. Trkesi bozuk, yneldii kltr de faydac amalarla yarm yamalak edinen bir sekinler grubu orta ya kar. Nitekim yle olmutur. Bat dilleri bunlarn kk olan Latince ve Yunancasz renilmitir. Bu faydaclk kendi dilimiz ve uygarlmz iin de geerlidir. Arapa ve Farsa tetkikleri l mekte, eski Semitistik dediimiz klasik ark dillerinin tetkikatna gidilmemektedir. Arapa yannda branca ve Ararnca gibi dilleri bilmeyen din bilginleri ola bilir mi ? Latince, Yunanca biHneden Bat dilleri nasl allabilir? batcyz, peki Bat tarihi, hukuku ve sosyal bnyesi zerinde ciddi tetkikler yaplyor mu ? Ruslar geen

95

asrcia Franszca, Almanca, ngilizce, talyanca, Latince renerek batllard; kayda deer Avrupa tarihleri ve edebiyat tetkikleri - kaleme aldlar. Paul Vinogradov gibi ngiltere tarihi tetkikleriyle o lkeden dl alan Ruslar vard. Ayn hassasiyeti Japonlar gs teriyorlar. Trk batllamas ise ne kadar yzeyseldir. Bu nedenle orta eitim kurumlarmz bu ihtiyaca ynelik biimde yeniden planlamalyz. Batllama, Bat'y iyi renerek yaplr. Bunun ge tirdii zenginlikle bu toplumun kendi kaynak ve ananesini de da ha iyi muhafaza edeceine phe yoktur. Sath:i: eitim hattndayz ve maalesef sathi Trk aydnlar, sathi olarak hayata devam edi yoruz.

96

VI

Avrupa ile Gem ite ve Gelecekte Siyasi Bt n leme

1963 ylnda Ankara Antiamas ratifiye e dildiinde ve Byk

Millet Meclisi'nin tasdikine sunulduunda Babakan smet nn, krk yl evvel Lozan Andamas'n ve mzakerelerini yrten ve imzalayan devlet adam olarak, bu oluumun byk bir ilerleme olduunu, beeriyet tarihi iin ok byk bir anlam ifa de ettiini, Avrupa'nn artk insanln bin yllk deerlerini zmsediini ve bizim de buna katlacamz ok edebi bir dille ifade etmiti. Muhtemelen slfp kendisinin deildi; Dileri'nin ok heveskar brokratlar, ki bazlar artk rahmete kavumutur, b unu en ede bi biimde kaleme almlard. Ama takdir edersiniz ki smet Paa nne konan evrak kurmaylndan kalma alkanlyla suhen b e suhen (kelimesi kelimesine) tetkik etmeden, tartmadan konuacak , d eme verecek bir devlet adam deildi. Ardndan byk bir kya met kopmutu; bu kyamet, " Onlar ortak, biz pazar, Trkiye ka pitalist cephenin pazar ve hammaddecisi durumuna geliyor, halk mz esir oluyor! " diye atlan, milliyeti grnml sol sloganlard. Buna karlk , Dileri evreleri ve Planlama'daki b az memurlar

97

bunun kanlmaz olduunu, gelime iin ok gerekli olduunu ile ri sryariard ve lkede adeta byle bir birliin iine Trkiye gi riyormu, girecekmi de biz sanki bu ie karar veremezmiiz gibi bir kavga balamt. Mteakib yllarda heyetler geliyordu. Bu heyetler gezilere aln yordu ve 1960'larn Trkiyesi'nde ne kadar byk farklar olduu (gelimekte olmamza ramen) ok ak ortaya kyordu. Her ey tenkit konusuydu; nezaket dolaysyla dini meseleleri kimse aa vurmuyordu; ama ben ok iyi hatrlyorum, nk o zaman bu sa ysz heyetiere Dileri'nin ve Basn-Yayn'n mihmandarlan yeti emedii iin, Turizm Bakanl ve Dileri, Mlkiyeli ve ODT'l lisan bilen genleri yardma aryordu. En byk mesele "slam" ve "ok karllk" gibi sorunlard. Trklerin dini olan slamiyet ile Avrupa'nn nasl badaaca gibi konulan o zamanki Ortak Pazar Komisyonu'nun yeleri, uzman lar, ilk Altlar'n parlamenterleri ciddi ciddi soruyorlard. Bunlar resmen konuulmuyordu. Zaten cevap "laiklik" ti. uras bir ger ek; muhataplar lkeyi tanmyorlard, tanmaya niyetleri yoktu. Trkiye bir kltrel entegrasyondan gemek zorundayd. Tarihi bir konumdayd, bu kimsenin ilgisini ekmiyordu. Daha dorusu bunu tartan yoktu ve Trkiye'nin aydnlar bu ii sadece dar bir gruba brakmlard. Bu tartmay, o devirdeki zayf tirajl ve za yf bnyeli birka slamc gazete ve mecmua gndeme getiriyordu. Sol kesim ekonomik entegrasyon meselesini gayet st kapal, ge rekli verilerden uzak bir ekilde taptanc bir grle tartyordu: " Onlar ortak, biz pazar. " Meseleyi gtrenierin ve tartmas ge reken insanlarn bu konuda hibir endiesi yoktu ve ok yanl bir dnya imajyla bu ii yrtmeye alyorlard. Beynelmilel ilikile rin deimez motifleri vardr: Bunlardan biri de iktidara tapmadr. nsan ilikilerinde de aslnda bu byledir. 1999 Trkiyesi terr halletmitir. Bu kmserrecek bir olay deildir; nk dnyada gerilla sava dediimiz dzensiz harple ba edebilecek byk kuv vet ok azdr.
Birka yl iinde avdet eden terr eylemleri yine bastnlyor.

98

Trkiye'd eki toplum militarst yapl olduu gibi, d evleti d e ta bu olara k grr. Ulusun ounluu d evlet denen ilahi mened en gelme bir kuvvete inand iindir ki, hem maddeten h em manen pahal sava lar gzn krpmadan desteklemektedir. kincisi, id d et olarak 1 929'u andrmasa da, " kapitalist itimai nizam"n ye ni multinasyonal irk etlerinin dnya ek onomisind e yaratt 1995'lerin krizini Trkiye ad eta ark syleyerek gemitir. Her e ye ramen Trkiye' de brokrasinin ve toplumsal yapnn b u gibi krizler karsnda fazla tnmamas d . dnyay etkilemektedir. O zaman 1 999'un Avrupas Trkiye'ye b aka trl b akmak ihtiyac n hissetmitir. Bu nedenle snrsz pazar kapasitesine sahip, salam yapl lke gzden uzak tutulmamakta dr. spanya' d a, Sant Andard' d a, 1 9 9 l ' de yaplan b ir UNESC O toplantsnda (toplantnn bal: " Promotion of Social Science in Europe"; " Avrupa' da S osyal Bilimlerin Gelimesi" ) iimizde Bal kani:.- r, Rusya, Ukrayna gibi lke ler den gel en delegeler, bir de al lm Avrupallar art srail ve Trkiye vard. Bu toplantd a d ikka timi iki olumsuz nokta ekmiti. Madde bir: "Promotion of S oci al Science" b alna ramen teblileri dinle d inizde Avrupa'da

gerek anlamda bir promotion olmadn ve allm anlamda ki ortalama Avrupa entelektelinin gerileme kaydettiini gryordu
nuz. nemli b ir nokta; bir Amerikal lise retmeni ile bir Avru pal l ise retmeninin, b ir Alman, Fransz veya talyan h atta span yalun ayn dzeyde olmad n, normal Avrupal b ir vatandala -sokaktaki ortalama kk b urj uvayla- bir Amerikan k k b ur j uvasnn ayn olmadn, Avrupallarn ok daha fazla gezen, dnyaya ak , d uyargalar ak bir toplum o lduunu hepiniz tes lim ed ersiniz; fakat byle bir toplantda artk eski Avrupa'nn l d n ok sarih, renkli b ir resim olarak d a grmtk . kincisi: S alonun b ete biri, eski S ovyet blokundan gelen, ngi lizce ve Franszca b ilmeyen delegelerle d ol uyd u ve Birlemi Mil letler'in alma dillerinden b iri Rusa olduu h a lde, Rusa siml tane tercme yok tu. Bete b ir d elegeyi orad a ad eta sz haklarn kstl ayarak , UNESC O alma tzne aykr biimde "Amasya b ard a" gibi dizmil erdi. Byk Avrupa' dan b ah seden insanlar, o

99

gelecekteki Avrupa'nn bilmem kata ka nfusuna imdiden daha saygsz ve dlayc (belki de gereki) bir tavr iindeydiler ve ni hayet son nokta, son gn patlad. Deus ex machina, sanki gkten indirilmi gibi, Britanya'nn eski Dileri Bakan Lord Owen geti rildi. "El Senyor Owen" salonu tanmyordu. Bir konuma yapt. Herhalde adam byle kouturulup geldii iin acele konutu. Son oturuma spanya'nn prensesi bakanlk ediyordu. Gelecein Av rupa Birlii'ni izdi; " Bizim, baz lkelere kar ahlaki borlarmz var" dedi. Kime kar? ekiere kar. Polanya'ya kar, zamann da komnizme kar korumamlar, Macarlar byle... Bunun d nda, bu birliin bundan sonraki yeleri: Bela-Rusya, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan; hepsini sayd.46 Rusya'dan hi bahsetmedi. Suret-i katiyyede bahsetmedi. Trkiye'den bahsetti: "Size aka syleyebilirim ki Trkiye Avrupa'ya giremez" dedi. Orada syledi ve ondan sonra indi krsden gitti; orada bulunan Bozkurt G ven'le nne ktk: "Byle ak sylediiniz iin ok teekkr ederiz, nk meslektanz diplomatlar hep oyalyor bizimkileri" dedik. " Ha yle mi, siz de srail'le ibirlii yapn" dedi. " Onu za ten yapyoruz, size soracak deiliz" dedik. Akas, bu dnyann problemi her daim kltrel de deil ta bii. Kltrel olsa, Avrupa kltrnn ok nemli kompartman lann ina eden Rusya'y bu ekilde dlamazlar, devaml dlyor lar. Ama sorun bir yerde kltrel, nk iktisadi ve hukuki ba kmdan baz birlik yelerinden, mesela Yunanistan'dan bile ok daha uyumlu olan bir Trkiye'nin kltrel, tarihi balar dolay syla dlanmas sz konusu olamazd. Bu birlik bir muammadr! Byk bir grlt ve trenle gidiyo; trenler realitenin nnde yryor. Bunlarn hepsini hesaba katmamz gerekiyor. Bu birliin banda Almanya yer alyor, birlemeden sonra 80 milyonu bulan nfusu ve dier Avrupa ve Rusya'daki 2,5 milyonu bulan aznlk lan, art 7,5 milyonluk Avusturya's ile; nk Avusturya, Alman ya'nn iktisadi bakmdan ayrlmaz bir parasdr. Bunu unun iin
46

ek Cumhuriyeti, Polanya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan AB'ye girdi. Dier saylanlar da Trkiye' den once aday oldu ve birlie girecekler.

100

belirtiyorum: Hitler, "Mesut bir tesadf, annem beni Almanya s nrnda dnyaya getirdi, Alman Avusturya byk Alman vatan na mutlaka katlmaldr, iktisadi artlar buna msaade etmese bi le" demitir; nk o zamanki Avusturya'nn iktisadi artlan Al manya ile birlemesi iin pek gereldi deildi. Bugn ise, siyasi il haka zaten ihtiya yoktur. Bunlar iktisadi entegrasyon dolaysyla iki bayrak altmda yaayan bir vatan haline gelmilerdir. Ama ge nellikle Avrupa Birlii'nin iinde mthi iktisadi ve kltrel fark llklar vardr. En basiti, alt yapsn, komnikasyon ve transpor tu salayamayan bir Yunanistan'la, bunu oktan temin eden s kandinav lkeleri, Norve hari, Danimarka, sve ve Finlandiya bu birliin iindedir. ek Cumhuriyeti, Polanya ve Macaristan AB'ye girdi. Polanya'nn isizler ordusu umulan saynn ok s tnde ngiltere, Almanya ve Fransa'y doldurdu. ekya Euromo ney uygulamasn geciktiriyor, Macaristan'n ise uygulamaya aln mas geciktiriliyor. Romanya ve Bulgaristan yeni alnd; serbest dolam ve dier uygulamalar ince hesap konusu yaplm deil ama, Almanya'nn siyasi, kltrel nfuz alan olmalar gerei, hepsinin nne geiyor. Bu birliin iinde, daha tehlikelisi, etnik, rki hibir atmas, problemi olmayan lkelerle, bunu derece derece yaayanlar bir aradadr. Belika gibi iki temel unsurun kansz atmasn, hem de ciddi ve onulmaz biimde yaayan bir lkeyle, spanya gibi bu te rrist krizi nasl gtrecei, zecei belli olmayanlar da bir yer dedir. ok uzun bir zaman insanlar, Bask modelinden bahsettiler. Bask modelini Trkiye'de neren birka kiiyi tanyorum. Bu ze vatn ne spanya'y ne de Basklar tandklar kanaatinde deilim; nk Bask dediiniz adamn bizdeki etnik atma ve gerilim mo deline nerilmesi iin gzden geirilmesi gerekir. Basklar, nfusu artmayan, eitim( son derece yksek ve 1920'li, hatta 1 9 1 0'lu yl lardan itibaren spanya'nn sanayi blgesini tekil eden bir grup tur. Bugn dahi spanya'da Bask demek; televizyonda, yaynclk ta, show business'ta, yeni gelien sibernetik toplum artlarnda n cl olan insanlar demektir. Kald ki modelin her zaman ok iyi yrmedii son olaylardan da gene anlalmtr.

101

Btn bunlara ramen Trkiye'de baz gruplarn Avrupa mese lesini ele aldklarnda ne Avrupa'y, ne de Trkiye'nin iktisadi', i timai, tarihi bnyesini yeterince ele almadklarn syleyebiliriz. Burada btn mesele Avrupa'nn iyi incelenmernesine dayanmak tadr, Avrupa iyi incelenmelidir. Oysa, niversitelerinde Avrupa kltr ve toplumlar hakkndaki eitimi sadece aktarma edebi yatlk ve gramer retimine dayanan bir memlekette bunun ya plmad ok aktr; bu lkelerin tarihi incelenmez, bunlarn ta rihleri hakknda doru drst tercme bile yaplmaz, bu lkelerin hukuki-iktisadi yaps incelenmez. Bu iktisadi' yaplarn bizimkiy le olan sorunlar da ele alnmaldr. Bu lkelerin hukuki' yaplarn hemen hemen hi bilmeyiz. niversitelerimizde Almanca, Fransz ca, talyanca bilenler olduu halde bu dallar inceleyen uzmanlar ve enstitler kurulmamtr. Nihayet, bu lkelerdeki deiimler farkl kompartmanlarda ele alnmamaktadr ve mesela Trkiye, Protestanlk zerine en gln bilgilere rastlanan bir yerdir. Okul kitaplarn ap baknz. ncil'i Luther'in evirdii syleniyor! Lut her' e gelinceye kadar ncil ka kere evrilmi, bundan kimsenin haberi yok ve asl mesele ncil'in ilk defa ge antikitede (yani 4.-5. asrlar) yaplan tercmelerindeki yanllklardr. Onlar dzelten asl tercmeden, Rotterdaml Erasmus'tan kimse sz etmez. Niha. yet, Protestanlk bu memlekette lleri, ak fikirli, reforme edilmi bir din olarak tantlr. Katalikleri brakn, akl banda protestan lar bile bu lafa glerler. Dinde reform Bat dnyasnda protestan ln tekelinde deildir, Katalik dnyada da reform daha eskiden balamtr. Dolaysyla biz bu dnyann en nemli ynleri zerin de de tam bir fikir sahibi deiliz. Birlemenin baz sorunlar da vardr. Trkiye dinamik yapl bir toplumdur. Komu olduumuz Avrupa Birlii toplumlarnda nfus art azalyor: Bizde de, Bat Anadolu blgesinde o derece de olmamasna ramen nfus artk eksi arttadr. Baz blgelerde dengede duruyor, Dou Anadolu'da da ok yaknda azalacak; ya ni demograflarn lm ve ngrleri bu merkezdedir, ama imdi lik sosyologlar artan bir art gzleniyor. Her eye ramen Do u Avrupa blgesinde en dinamik nfusa sahibiz. 2030'lu yllarda

102

Trkiye, doum oran dm; fakat dinamik bir gen nfusa sa hip bir lke olacaktr. Bunun eitilmesi ve retimde kullanlmas bal bana bir sorundur, ama bu lkeye en: byk stnl sa layan bu zenginliktir. Altn izelim: En byk stnl, potan siyeli salayan bu zenginliktir Komularda bu yoktur. Hi kimse imdiden nfusunun te ikisi elli yan stne km Avusturya ile, bunun benzeri Macaristan'la nasl bir birlemeye gidebilecei mizi, bu birlemede ne gibi fedakarlklara katlanmamz gerektii ni hesaplamamaktadr. Dahas, eer tasavvurlar gerekleecek olursa -ki Almanya " Byk Reich" politikasyla ister istemez bu na gitmektedir- Romanya gibi, Ukrayna gibi AB ile mzakereleri devam eden lkeler birlie alndna gre ; bizim bunlarla da na sl bir arada yaayacamz kimse dnmemektedir. nsanlar ba z eyleri ezbere konumaktadr; Dou.Avrupa gibi nfusu artma yan, yal ve retim kapasitesi dk lkelerle bir birlik iinde ya amay tasavvur edemeyiz. Trkiye bunu kaldramaz. Bu ne kl trel ne iktisadi ve ne de retim bakmndan mmkndr. Bu, Al manya nn Orta ve Dou Avrupa'daki byk etkis i ile izah edile cek ters bir gelimedir. En nemli unsur, Avrupa eitiminin mazideki birikirole gein mesidir. Reprodksiyon, yeniden retim denen olayn burada ge rilemesidir. Genellikle Avrupa niversiteleri, Birleik Amerika ni versiteleriyle, bir ksm Anglos akson, Britanya niversiteleriyle, hele hele srail ve Japon niversiteleriyle kyas kabul etmez dere cede mali skntlar iindedir, fiziki znt iindedir; problemler le kar karyadr. Genel nfus azalmasna ramen, niversitelere yeni gelen genlerin says artyor, talebeler son derece kalabalk tr. retim kadrolarnda da sk sk tenskata gidilmekte ve yerine yenileri ihdas edilmemektedir. unu d ehetle fark edersiniz : Avru pa bir ktphaneler lkesi deild ir ; yani Birleik Devletler'deki, Japonya'daki ve srail'deki ktphane hizmetleri, ktphane kul lanm -ki enformasyon toplumu diye sk sk konuuyoruz- bura larda mmkn deildir. Avrupa'nn byk ktphaneleri k itap mzeleridir. Tpk bir ariv gibidir, kitap mzelerinde insanlarn ve hele yetien genliin gerek anlamda verimli aratrma alkanl. '

103

e lde etmesi mmkn deildir. Tabiatyla arkada derin kltrel miras vardr, anane vardr. Mesela, sekiz bin talebeli bir Germa nistik vardr Berlin'de, siz Trkoloji'de sekiz bin talebe kaytl ol duunu dnebiliyor musunuz? Korkun bir grnmdr! Ama te yandan, Alrtan niversitelerinde Germanistik blmnden iki kii ksa idare eder. Mesela, Germanistik okuyan bir rencinin veya renciler kitlesinin ok fazla ey yapmas gerekli deildir, nk bu bilimin temel unsurlar oktan atlmtr; yani artk ne Alman etimoloji liigatna, ne diyalektolojiye, ne edebiyat tarihine ok byk lde lzum yoktur. Liigatlar ortadadr, gramerler ta mamlanmtr, lehe tetkikleri yaplmtr. Bizim gibi henz dil ve edebiyat tarihini ina safhasnda deildirler; onun iin durumu idare etmektedirler. Birtakm dallarda ise eitimdeki kalitesizlik su yzne kmak tadr ve bunu maalesef ok zengin yapl skandinav ve Alman niversitelerinde de grmek mmkndr. Lise eitimi gittike ka litesini kaybetmektedir ve bu yapdaki lkelerle bizim eitimde bir birlie doru gitmemiz, bizim gelime planlarmz ve imkfmla nmz asndan mmkn grlmemektedir. Buna karlk, Trki ye'nin Avrupa ile entegrasyonunda avantajlar da vardr. Bunlar dan biri Asya'ya alan, bir sanayi patlamasna giden Trkiye'nin hem Ortadou'da, hem de Avrupa'da ok kolay bir pazar yarata bilecei, yaratt bu pazarn yannda da birtakm hammadde ve emek unsurlarn, kalifiye unsurlar birletirebilecei gereidir. Yalnz bu keyfiyetin hi phe yok ki sanayiciler ve iadamlar ta rafndan ok ince bir ekilde hesaplanmas lazmdr. Oysa Trk sanayii bu gibi konularda aratrma yapmaz, plan-program bil mez ve vizyonu yoktur; yani bir memlekette, bir zmrenin u sa mala hakk yoktur: Bir politik acnn arkasna taklrlar evveLi, " Biz girelim Gmrk Birlii'ne" diye grlt yaparlar. Avrupa ile pazarlk gcn kaybedersin, girdikten sonra da, " Biz neleri kay bettik! " diye sziannaya balarsn. Bunu mesela oyuncaklar yaptlar, tekstil sanayiinde ayn ikayetleri duyuyorsunuz. Peki ama, kendi zamansz ve belirsiz taleplerinizle ve grltnzle pa zarlk gcn kaybederek bir lkeyi bir yere gtryorsunuz ve

104

ondan sonra szlanmaya balyorsunuz. Bu ciddi bir tutum deil dir. Byle bir dnemecin iinde Trkiye sanayiinin her eyden ev vel hesap-kitap yapmas, vizyon gelitirmesi, aratrma yapmas gerekir ki bu bizde noksandr. Bundan baka, siyasi ve kltrel literatrmzde bir unsur da ha vardr: Avrupa ile tarihte grmediimiz bir yere adm ataca mz zerinde konuulmaktadr. Bu ok yanltr. te bunun ze rinde durmak istiyoruz. Trkiye Avrupa'ya ilk defa yanamyor. Trkiye Avrupa ile ilk defa bir macera yaamyor. Trkiye'nin do kuz yz yllk tarihi Avrupa ile beraberdir; bunu kimse unutma sm. lkemizin adn da "Turchia veya Turcmenia" diye Avrupal talyanlar koymutur. ilk ticari organzasyonlarmz Avrupa ile olan yaknlama sayesindedir. Devlet tekilatmzcia ve askeri ya pmzda ister istemez Avrupa'ya reaksiyon, etki-tepki eklinde bi imlenmeler meydana gelmitir ve Trkiye demek zaten "Avrupa dnyasnn ortasndaki slam" demektir; yani Trkiye'nin dokuz yz senelik tarihi yolculuu budur. Kendini ona gre yenilemitir, ona gre ekillenmitir ve bunun son yz elli senesinde de Trki ye, Avrupa'nn yesidir. Herkesin bildii gibi Krm Sava'na Av rupallar gelmilerdir, imparatorluu kuzeydeki dmana kar savunmak iin bizimle birlikte savam, lmlerdir. Bu tabii, bir ruhi yaknlk da meydana getirmitir. Krm Sava'ndan sz edi yorum. Bir sr gen talyan - Piemonte'li, Fransz, ngiliz geliyor gemilerle, gidiyor Krm'a ve dnmyor bir daha, veyahut sakat olarak dnyor. Bu da tabii insanlarn gnlnde "gavur"a kar bir yumuama meydana getirmitir ve onun arkasndan o dnya ile hukuki-kltrel bir btnle gitmiizdir. Daha da nemlisi, 1856 Paris Andamas'nda oluan Avrupa Konserti'nden beri biz o dnyann hukuken bir yesiyiz. nemli bir eydir ve 1 699 Kar lofa Andamas'ndan beri de biz o dnyann diplomatik norm larna, devletleraras ilikilerine, srf diplomatik dzeyde deil, ti caret ve seyrsefer konusundaki normlarna da kendimizi uyum lamz ki bu ok uzun ve nemli bir gelimedir. Ama bu keyfiyet imparatorluun paralanmasn ve Balkaniatrma olayn nle memitir.

105

nk hepinizin bildii gibi 1 699 Karlofa Andamas temelde Hristiyan ve Mslman devletler arasnda deil, Hugo Grotius'un Westphalia Antlamas'ndaki Romanst hukuk prensiplerini kabul eden b ir camia arasnda varlm bir antlamadr; yani orada Gro tius'un normlar Hristiyan veya slami deil, dorudan doruya Roma hukukunun laik prensipleridir ve bunlarn etrafndaki ni versal prensipler, messeseler, uzlamalar sistemi yrrle girmi tir ve o andan itibaren de Trklerin imparatorluu Avrupallada bir karlkl messeseleme iindedir ki, bu ok nemlidir; iliki deil, messeseleme sz konusudur. lk defadr ki tek tarafl veri len ahitnameler artk bir muahede halini almakta, bir akit fikriyle kaleme alnmaktadr. ilk defadr ki bu memlekete gelen diplomat ve tccarlar tek tarafl inayede deil; karlkl akde dayanan bir eylemle burada bulunmaktadrlar. Tccarn mal ve ticari gvenli i bir anlama, bir kontrat altndadr. Diplamatn nasl yaayaca , nerede oturaca, ne yiyecei ve ne gibi muafiyetleri olaca bir ticari akit konusu haline gelmektedir. Bu nemli almdr ve 1 8 . asrdan itibaren bu memleket hukuken bu birliin iindedir ve Trkiye'nin Avrupa ile bir birlik iinde bulunmas fikri de yeni bir olay deildir, ta Rnesans'tan beri tartlmaktadr. Rnesans'tan beri Avrupa dncesi, " Trkleri bu birliin iine alalm m, almayalm m, alrsak nereye koyalm? " motifi etrafn da dnmektedir. yle projeler vardr ki Papalkla Trk sultann bu bi rliin birlikte bakan olarak tayin etmektedir, bu ok nem li bir keyfiyet. Sulhun temini iin bunu 1 6 . asrn dncesinde da hi grmek mmkndr. Gelimelere bir baka ynden de bakmak durumundayz . Trkiye 19. yzylda yapt hukuk reformlaryla; yani nce ticaret sahasnda, bilahare idare hukuku dediimiz kl liyat ierisinde ve d ilikilerde de devletler hukuku alannda yap t reformlarla Avrupa'ya yanamtr, aslnda Romanst sistemin iine girmitir ve 1926'da Medeni Kanun'un kabulyle Trk hu kuk sisteminin Romanizasyon sreci tamamlanmtr. 1970'lere kadar Trkiye, mesela Yunanistan'dan daha ok Romanize olmu tu ve Avrupa hukukunun iindeydi, eer Papandreu'nun ok g rlt koparan reformlar olmasa idi (o dnemde mecburen Avru-

106

pa'ya da girmilerdi) bu fark el' an devam edecekti. Bununla birlik te Trkiye'nin toplum hayatnda daha ak ve Bat'ya ynelik bir ideolojiyi benimsemesi, dolaysyla da bir yaknlama sz konusu dur; ama unu da unutmamak gerekir ki skandinav ve Germen l. keleriyle bizim istenen lde bir uyuma girmemiz asla mmkn deildir, bunun zerinde insanlarn dnmesi lazm; nk bugn skandinavlar etnik sorunlan olmayan bir lkeler btn duru mundadr; yani bunlar eski bildiimiz Vikinglerdir. Eski krallk paralandktan sonra Macaristan iin byle bir ey sz konusu de ildir, ekler iin deildir, Polonyallar iin deildir; fakat zellik le skandinav lkeleri ve Macaristan beynelmilel platformda azn lklar ve etnik problemler sorununu en ok ne karan devletler dir; nk kendilerinin byle bir problemi yoktur. Rahata bunun ampiyonluunu yapyorlar ve hassaten skandinav lkeleri bu ko nuda ok ar bir yorumla nclk elde etmek istiyorlar. Oysa kendileri de bu alanda baz sorunlarn zemediler. Danimarkah Iara "Dou Frizyallarla sorununuz nedir?" diye sonirsanz, soru yu hasralt ediyor ve ondan sonra Gney Amerika'dan, Gneydo u Asya'ya kadar her yerdeki etnik problemleri en ok gndeme getiren lke rolne devam ediyor. Bunlarn yan banda, bu lkelerdeki hukuki yapya, Aile Hu kuku'ndaki deimelere ne Bat Avrupa, ne Gney Avrupa lkele rinin ne de Trkiye'nin ilk anda uyum salamas mmkndr. te taraftan uras ok aktr ki karmzdaki Avrupa dnyas henz bir dnya deildir. Binaenaleyh bir birlie girerken bunlar da he saba katmak durumundayz. Bu dnyann iinde henz mali birlik salanamamtr. Maastricht'in ngrd mstakil mterek bir Merkez Bankas, Maastricht'in ngrd blgeler arasnda hi mayenin tamamen kalkmas ve sektrlerin tamamen serbest tica ret kurallarna ak bir ekilde yaamas sorunu zlebilecek gibi deildir. Bugnk spanya'nn, bugnk Fransa'nn, bugnk talya'nn zirai alandaki sorunlaryla, talepleriyle Maastricht bnyesinin ba clamas mmkn deildir ve inallah da olmaz! Yani siz btn bir zeytin retiminin ve buna bal sanayinin kt bir spanya ve

107

talya dnn, bunu onlar deil ben bile tasavvur etmek istemiyo rum; yani bu dnyann bir rengi, bir lezzeti kaybolur. Mesela, ge ne ayn ekilde Yunanistan gibi henz ekonomisini denkletireme mi, kamu masraflarn ayarlayamam, enflasyonst politikalarn basklarn ortadan kaldramam bir lkenin Portekiz'le birlikte Maastricht bnyesinde velev bulunsalar dahi yaamalar mmkn deildir. Nitekim ayn ey ngiltere iin de geerli olduu iin "Bu yrmeyecek" dendi ve girilmedi.

O zaman ortada yle bir sorun

vardr: Aslnda tarihi bakmdan ge antikteden beri oluan bir Av rupa vardr ve bu Avrupa'nn olumasnda iki nemli heyet, iki un sur sz konusudur: Birisi dorudan doruya Papalktr; nk o zaman tamamen Katalik bir Avrupa dnyas sz konusuydu; ikin cisi, spanya'nn kuzeyinden balayan Charlemagne imparatorlu uydu. nk Avrupa'nn gneyi Endlsl Araplarn elindeydi. imparatorluk talya'nn, Fransa'nn, bugnk Almanya'nn, Ma caristan'a kadar, btn Polanya'ya kadar, btn Bohemya arazisi nin kontroln elinde tutuyor, belirli bir hiyerariyle idareyi kuru yorrlu ve bu dnyadaki anlama dili Roma'nn miras olan Latince idi. Zira Roma mparatorluu'nun Asya kesiminde Latince yaa mamtr; Yunanca yaar. Hellenizm ortak anlama grevini yk lenmitir; ama tabii Hdlenizmin yannda br eski kltrler ok kuvvetli olduu iin Sami diller, Sami kltrler ve Ermenice gibi Aryen diller, Aryen kltrler de yayordu. Hellenizm ortak anla ma dili olmann tesinde younluk olarak o derecede hakim bir unsur deildi. Halbuki Avrupa'nn bu kesiminde kabile yaamnda barbarln stnde Latinler byk bir kltrel birletiricilik rol oynamtr; yani daha dorusu bu kavimler Roma'nn fetihleri sa yesinde tarih sahnesine kmtr; ondan evvelki tarihleri kaytl de ildir. Ak bir eydir ki hukuki yaplan bununla olumutur ve dinlerini tabii bu medeniyete borludurlar. Bu birlik dolaysyla bir Avrupa'dan zaten sz etmek mmkndr ve bu Avrupa deiik za manlarda ortaya kmtr. lk defa 1956 ve 1 9 60'la; yani Ade nauer ve Charles de Gaulle'n bir araya gelmesiyle deil, deiik zamanlarda bu birlikten sz etmek mmkndr; bunun ideolojisi de mhim deildir. Fransz ihtilali'nden sonra Napolyon Avrupa'y birletirmek istemi, ksmen de birletirmitir; yani bir Avrupa me-

108

deniyeti safhas kurmutur. Ondan evvelki Avrupa neydi? Ondan evvelki Avrupa, Fransa'nn Avrupas idi. Voltaire XIV Louis Asr adl eserinde ok ak ekilde sylyor: "Bundan sonra btn Av rupa Fransz medeniyetini takip edecek. "47 yle oldu; nk okumu insanlar Franszcay kendi dillerin den iyi biliyorlar. Prusya Kral Friedrich'in Alnaneas son derece berbattr. Almanlarn kral olduu halde, mesela askerlerin kar sna kp sert direktifler vermek dnda btn yazdklar Fransz cadr. Mesela Alman imparatoru arlken (V. Karl) hi Almanca bilmiyor; Saksonya elektr Friedrich, onun uzaktan daysdr, arnca-day arasnda hi Almanca yok. spanyolcas ok iyi, Fran szcas ok iyi ve o zamanki Avrupa'nn dilleri bunlar, zaten o d nemin spanyas bir kltrel birletirme rol oynuyor, ondan son ra Fransa bunu ele alyor. Napoiyon'un getirdii bir Avrupa fikri var ve bir Avrupa oluu mu var; Napolyon ld, o kuvvet dald; ama bu fikir lmedi, k yafetine modasna kadar devam etti ve Avrupa Birlii'nden sz eden ve bunu ksmen gerekletiren ilgintir, Nazilerdir. Fransa ile Almanya'nn ilk birlii de Gaulle ile Adenauer'n deildir, Hitler'le Mareal Petain'indir. Yani ok ak bir ekilde Fransa ve Alman ya'nn bir Avrupa'nn, Charlemagne'n ocuklar olduklar, onlara yabanc bnyenin, Angiasakson maymunlar olduu ( "ada may munlar derlerdi onlara), bu birliin iinde Latinlerin de talyan lar dolaysyla yerini ald, Slavlarn tpk bugn itiraf etmeden sylendii gibi geri ve aalk rklar olduu, madenierde alma lar gerektii de o zaman ifade ediliyordu ve bu taraf bizde hi retilmez; hibir zaman ele alnmaz. Hitler Devrindeki Avrupa'nn; yani Fransa ve Almanya ile bu Benelks dediimiz blgenin Avru pa dncesinde bugnk Avrupa Birlii'nin beceremedii kadar nemli ileri vardr. Bunlardan biri, muhasebe sistemlerinin ayni letirilmesidir; yani Alman igali Fransa'ya mtekamil ve standar dize edilmi bir muhasebe ve bte sistemi brakarak gitmitir, bu nu bugn daha yapmaya alyorlar ama, imdi asrn icabndan
47

Volraire, XIV. Louis Asr,

c.

I-IV, MEB Yay., stanbul, 1946.

109

olarak Amerikan iletme yntemleri hakim. Bu yntemleri de ok ustalkla getirebildikleri phelidir. Birtakm teknik konularda i birlii ve ideoloji sratle gelitiril mitir; Avrupa'y Bolevizm'den korumak bata gelir. nk Bol evizm iptidai Slavlkla ( ! ) ayn gsterilmitir, dolaysyla onun karsndaki ideolojiye dayanan, ortak retime dayanan, ortak i letme metotlanyla tekaml ettirilen ortak tarih ve ideolojiye daya nan bir Avrupallk o zaman da sz konusudur. Faistler de bunu yapyor ve nihayet 1950'lerden sonra bunu o zamanki bildiimiz souk sava artlar iinde kendisine hr Avrupa diyen grup yap yor, bunun ncleri de sosyal demokrat partilerden nce muhafa zakar partilerdir; yani Adenauer, de Gaulle ve talya'daki Hristi yan Demokratlardr, iin ncln onlar yapmlar, onlar gtr mlerdir ve ok nemli birtakm hususlar o zaman halledilmitir. Ama bunun dnda getirilen teklifler, bazen havanda su dvmek kabilindendir. Mesela bir rnek verelim: Avrupa'nn bir kltrel ilmi birlik ol duu, ocuklarn ayn dnyada eitilecei gibi bir zehaba kapld lar ve biliyorsunuz "Erasmus Program"n gelitirdiler. Son derece byk bir hayal bu; mesela bir Alman genci nce Nrnberg'de, Kln'de vs eitime balayacak, oradan ortaa talebeleri gibi (ha ni "her eyimi yanmda tayorum", " Omnea mea mecum porta" deyip, her an, bir kat amar, cbbe ve lG.gatiyle gezen talebeler gibi) Viyana'ya gidecek, Viyana'dan Roma'ya sarkacak, ondan sonra dnecek Paris'te okuyacak; nihayet Rotterdam'dan mezun olacak. Tabii Avrupal olarak. . . Btn Avrupa onun vatan, btn dilleri biliyor. Bu, hayali bir renci olarak kalr. Bu program hi yrmyor; yle istemekle olmuyor, bunun iin ok ciddi prog ramlar lazm, rafine bir niversite sistemi la zm , rafine bir ktp hanecilik lazm, rafine bir altyap kurmak lazm ve eski Avrupa li seleri hlzm. . . unis bir gerek: 1899'un Fransas dnyaya hknediyordu. O zamanki Fransa'nn dnrleri, matematikileri her yerde takip ediliyordu. Bugnk Fransa, ayn rol ve younlua sahip deil. Bugnk Almanya dzgn bir endstri yrtebiliyor; ama artk o

110

bir asr evvelinin mhendisler, mucidler, yaratclar sanayii deil. Bu sadece iyi, belirli standard tuttran bir sanayi ve yz sene son ra ne olacan bilmiyorsunuz. Devrimiz madem enformatik top lumuymu, madem bilgisayar aym kim retiyor bu kadar e yi ? Herhalde Franszlar, Almanlar ve talyanlar deil, ok ak bir ey. Artk teknolojik bakmdan nc deil, izleyici toplumlarla kar karyayz. Bu izleyici toplumla iktisadi alveriimiz n plan dadr; yani en byk partnerimiz Almanya' dr. Ardndan Amerika, talya geliyor. phesiz ki Trkiye'nin hibir ekilde bu birliin d nda kalmas, bilhassa iktisadi bakmdan dnlemez. ktisadi bakmdan i ie olduumuz bir bnye ile hukuki bakmdan da kendimizi devaml uyum iinde tutmak zorundayz. Bu, Trki ye'nin bugn iin zayf bir taraf; yani Avrupa hukukunu bilmiyo ruz; ama reneceiz. te yandan kltrel adan baz eylere dik kat etmemiz gerekir. Bnyesine girmek istediimiz dnya eitimde gerilemektedir, hatta artk geridir. Tabii bir nc dnya lkesi, yani UNESCO'nun yardm programiarna ihtiyac olan bir lke ve dnya blm deildir; ama bu toplum kendisini retememekte dir. Yani bunlarn hem Amerika'da ve srail'de olduu gibi gen nfusu yoktur, hem de gen nfusunu en iyi ekilde eitememekte dir. Bu bakmdan, hassaten bu noktada, Trkiye'nin kendisini bu dnyadan uzak tutmas, baka ynlere bakmas, baka program lar takip etmesi gerekir. Maalesef kendini retemeyen bu dnya, genliine de sahip kamamaktadr, bizim iin en nemli hususlardan birisi zannediyo rum budur. Bunun dnda baz noktalarda Trkiye bu lkelerin teknolojik olarak gerisinde olduu gibi bazlarnn da nndedir ve nne geecei de tartlmaz. unu herkes ok aka syler ve bilir: Bugn bu memleketteki mhendislik birok Avrupa lkesi nin nndedir, buradaki mhendisin yaratc kapasitesi, rgtlen mesi ve craat birok Avrupa lkesinin nndedir, bunun rnek leri bilinmektedir. Bu mesela tp iin de byledir; "Hastaneye git tim de ameliyat olurken mikrop kaptm, az kalsn lyordum" gi bi ikayetlerde bulunmayalm, bu memleketteki belirgin aratr malar ve uzman yetitirme kapasitesi, renimi ve akademik kad-

111

rolar ynnden ndedir Bu lkede birtakm dallarda, zirai tekno

.

lojide atlmlar yaplmaktadr, bu ok nemli bir yapsal zenginlik tir Trkiye iin. Ama hi phesiz ok geri olduumuz dallar da vardr. Bunlarn en banda -bir Avrupa bnyesine intibak etmek istiyorsak bizim bu dallardan sz etmemiz gerekiyor- hukuk, filo loji ve tarih gelir. Maalesef zamanmzn Trk toplumu ve Trk entelijensiyas, bu dallarda Avrupa'ya entegre olup da onlarla ya racak kapasitede deildir. A sratle kapatmamz gerekiyor ve bu kapanabilir. Bunlar nasl gerekleebilecektir, bunlarn zerin de durulmas herhalde en nemli unsuru meydana getirmektedir. Btn b unlarn dnda bir konunun nemine iaret etmek isti yorum. ok uzun bir zamandr, "Trklerin Mslman cilduu, Avrupa'nn o yzden Trkleri dlad " gibi sloganlar tekrarlana gelir. Bu sloganlar zellikle Avrupa'y tanmayan muhafazakar evrelerde tekrarlanageldii iin bktrmaya balamtr. Bilir bil mez her eyde Trk dmanl aranmas salkl dnmeyi de nlyor. imdi gerek ne budur, ne de brdr. Gerek ikisinin ortasndadr. Tarihi itibariyle Avrupa dnyasnn tand Msl man kuvvet ve Mslman dnya Trklerdir; nk spanya'daki Endls hakimiyeti uzak mazide kald; toplumun milli devlet uu runa ulat safhada spanya oktan Araplardan ve Yahudilerden arndrlmt; ama tam o ada Avrupa'nn ortalarna kadar gi den, devaml bir tehdit oluturan ve o dnyada oturakalan Os manllardr, Trklerdir. Dolaysyla Trk sl:iml dediimiz za man Avrupa'nn gznde militan, fetihi, kavgac bir slam can lanmaktadr; yani ranl dediiniz zaman grnt, nefis ran iiri evirileridir, Hayyam'diL Araplar dediiniz zaman da geometridir, matematiktir vs . . .

Ortaan Binbir Gece Masallar

ve Kur'an bi

linmektedir. Arapa ho bir dildir. Avrupa oryantalizmi bir nebze olsun bu insanlar tantmtr, olumsuz ynleri de ok fazla kimse yi rahatsz etmez. Deve, harem gibi imajlar basit halk iin hotur; fakat Trk demek baka bir eydir ve bu militan davranl, bu fe tihi, bu ykc ( ! ) ama ayn zamanda bu idareci, kalc zmre Av rupa'nn imajndan kolay kolay silinmez, bu konularn ele alnma s hibir ekilde basit bir milliyetilik ve

xenophobie (yabanc d

112

manl) deildir, bu ak bir problemdir, bunun zerinde durmak lazm. Bu dnemin brakt bir miras var ki bu Avrupa'y megul etmektedir, yani Tuna ve bir Bosna vardr, Balkanlar'da Arnavut luk vardr, Bulgaristan'da nemli bir Trk ve Mslman nfus vardr. Her zaman iin kendimizi bakasnn yerine koyarak d nmeliyiz; yani Bulgar devlet adam olsak, Bulgar profesr olsak bu sorunlara nasl bakarz ? Bu ok nemli; bir milyon Trk var Bulgaristan'da ve bu Trklerin yle sizinle btnlemeye, karma ya falan da pek niyetleri yok. Hala. evlenirken, kz alp verirken dnyorlar, ok az karma evlilik var. Mesela: Ayn stanbul'da ki Rumlarda olduu gibi eski imparatorlukta yayorlar, kendileri ne gre sloganlar var. Bosna ayn. Mesela, ok nemli bir keyfi yet: Laiklik gelmi, Bosnallktan vazgememi. Ayn dili konuu yorlar Srpla, ama ruh ve yaplar tamamyla farkl. Bir yerde b tn bunlar ok dndrc unsurlar ve nihayet unutmayalm ki Almanya'da entegre olamam kalabalk bir proletarya var. Enteg re olmaya da niyeti yok . Bu ok nemli, korkutucu bir unurdur. Kendinizi o Almann yerine koyun; karsnda entegre olmam, olmaya da niyeti olmayan kalabalk bir proletarya bulunuyor. Ta bii Almann da btnlemeye niyeti yok . Problemler problemleri kavalayarak geliiyor ve bunlarn hepsini birlikte dikkate almak zorundayz. yi niyetle ve belirli bir sylemle bunu zmemiz mmkn deil. "Avrupal olacaz, hepsi de halledilecek" sama l var. Niye halledilsin ? Onun iin bunlarn zerinde durmamz gerekiyor. imdi burada bir dokman vererek meseleyi kapatmak istiyo rum. Bir okul ansiklopedisinde

(Musisches Lexicon)

Firdevsi

" ranl air" maddesine bakyorsunuz. Okul ansiklopedisi yle bir hata ile ie giriyor: 654'te "Trkler ran' fethedip slamlatr dktan sonra, Farsa tamamyla unutuluyordu. Firdevsi bu dili di riltti. " Firdevsi gerekten o dili diriltti; ama 654'te oray fetheden Trkler deil ve oraya slamizasyonu getiren de Trkler deil, o tarihte haberleri bile yok slamlktan. Bu vahim hatay okul ansik lopedisi nasl yapyor? ok ak bir ey; nk bir yeri fethedip s lamize etmek Trkler gibi belal ( ! ) adamlarn iidir ! Almanya'da

113

imaj budur, bunun kolay kolay deimesi mmkn deildir. Maalesef memlekette sekin tabakann insanla r kendilerini orta, alt orta snflarn ve ayak takmnn yerine ko yarak dnme alkanln elde edememiler; yani diplomatmz diplomata konuuyor; nk tand Avrupa l diplomat arkada laryla konuuyor: "Efendim" diyor, "Almanya'da rklk bit mi . " Nereden bitmi, ka ii tanyorsun, ka retmen tanfor sun? Belki tandn profesrler var; ama ortaokul retmeniyle tankln var m? Bu bo bir szdr; yani buna inanmak iin saf dil olmak lazm. adamyla konuuyorsunuz, size baka bir Avru pa iziyor. Kendi iadam arkadalar ve onlarla gittii lokantalara ve mehafile gre . . . Dorudan doruya btn bir toplumu incele yen ve kendisini onlarn yerine koyarak dnmeyi i edinen uz manlar snfmz yok. Maalesef kamuoyumuzu bunlar etkileyemi yor ve baz dallarda itiraf etmek gerekir ki, bu grevleri yerine ge tirmesi gereken gazetecilik Trkiye'de gerekli grevi her zaman yapmyor, yapamyor; nk zannediyorum onlar da bu dnyaya yeterince ak ve girgin deiller. Bundan dolay ben en byk so run olarak, Avrupa dnyasnn incelenmesi meselelerinin o ad an ele alnmas zerinde durdum. Zaten Avrupa meselesini Avrupallar tartyorlar, onun zerin de durmadn; mali bakmdan, iktisadi bakmndan, para birlii bakmndan birok sorunu halledemeniler. Lafn ediyorlar, el s reniyorlar; fakat Avrupa bilinci bakmndan bu ktann byk bir aama kat ettii ok ak. Yani, birtakm insanlar ve birtakm s nflar mesela yle bir sylem gelitirniler: " Ben Almann, Fran szn" demiyor, " Ben Avrupalym" diyor. Hatta unu syleyeyim: olsun diye yaplan kark evlilikler var; yani evlilii de artk o kadar gznzde bytmeyin, insan kendini zorlaynca artlanr. Yani " Ben ilia Fransz kzla eleneceim, Alnan koca bulacam veya Fransz kadn daha iyi oluyor" diyen Alman var, Fransz var. Byle kark evlilikler artyor, bunlar istatistikler gsteriyor; yani Avrupallar her zaman kark evlilik yapmlar; ama bu balang ta aristokratlarn iiyd! biliyorsunuz, sonra entelektellere doru tat, bugn ise " ii takm" diyeceiniz insanlar bile bu ii yap-

ve Orta Avrupa' da

114

yorlar. Artk bu ilgin bir avunum, insanlar bir ekilde ne yapp edip komu dilleri renmeye kalkyorlar, bu ok nemli. Bunlar hepsi belirgin grnmler ve bu ilerleme, bu tip bir b tnleme Avrupa'da tartlyor. Bakent, Bonn'dan Berlin'e tana ca zaman Almanya'da kyamet koptu, literatr bunu ele ald: "Bonn'dan Berlin'e gidersek ne olur? Almanya daha Doulu bir toplum olur, gitmeyelim " dediler. "Avrupal olarak kalmamz iin Ren blgesinde, Ren kysnda kalmalyz" dediler. Byle tezler var; sosyolojide btn bunlar var; fakat maalesef bu dnya bunu Balkanlar'la, Balkanlar'n tesindeki Trkiye ile yapmaya hazr lkl deil. Yani bu yabancl biz tartmyoruz; ama onlar hi tar tmyor, bu ok hazin bir eydir. Jacques Delors'un lafn hatrl yorsunuz. Birka sene evvel: " Biz bu Mslmanlada ne yapaca z ? " dedi. O mhim deil, bence ok byk bir gaf daha yapt, ok kayglandm o zaman; meslektalarna ve gazetecilere: " Biz bunlar hakknda bir ey bilmiyoruz" diyor. Yani dnebiliyor musunuz ? Bunu diyen bakan, Avrupa Birlii Genel Sekreteri . . . ar kiyat ettlerinin lkesinde yyor; yani bunlar hepimizin bildii gibi ark dnyasn, slaml en modern metotlarla incelemi, Ha fz'n gzelim iirlerini Voltaire'in diline aktarm insanlar ve onla rn politikacs byle diyor. Alman lkesinden Kohl diye bir babakan, " Biz bunlar ne bi liriz? " diyor. 1 8. yzyln sonunda, bunu hi ekinmeden sylerim, birok Mslman ulusal dile gre edebi bakmdan daha kaliteli bir Kur'an evirisi yaplm bir lkede bunu sylyor adam! Ha beri yok o mirastan, o byk oryantalist mirasndan; yani biz de tanmyoruz, onlar da tanmyorlar, tanmamakta srar ediyorlar. O vakit tabii, Avrupa ile btnleme meselesini sadece iki zmre tayor: Birincisi diplamadar ve ikincisi de iadamlar, bu en kesin eydir. Bir nakille konuya girmeliyiz.48 1 6 . asrn sonunda 1 5 8 7'de, Fransa'nn stanbul'daki sefri Jacques Savari -unvan Senyr De

48

Markus Khbach, "Ein diplomatischer Rangstreit in Istanbul " , Mitteilungen des st.

Scaats Arehiv 36/1983 .

115

Lancosme- ile Avusnrya sefiri Bartholomeus Pessen arasnda Ga lata'nn en byk kilisesi olan San Francesco'da Pazar ayininde e ref leeasnda kim oturacak diye kavga kyor. Burada bir paran tez aalm: Avusturya sefiri yanl bir tabir; nk bunun ad o za man Alman mparatorluu'dur, Mukaddes Roma-Germen mpa ratorluu'dur. Geri ne imparatorluktur ne mukaddestir; sadece Almandr. Birtakm devletiklerin, dkalklarn, ehirlerin birle mesinden oluan, stelik saylar yzleri bulan, byk bir kon,glo meradr. Bunun banda Avusturya byk dkalar bulunduu iin bizim kitaplarmzda Avusturya diye yazyor. Niye bilmiyorum, ama hep yle yazyor. Bu bir realiteyi ifade ediyor; dorudur. Avus nrya'dr; fakat hukuken doru deildir: Almanya'dr. O yzden de bizim "tarihi Alman dostluu " biraz bo bir laftr; nk biz bu

1 79 1 Zitovi Antiamas ile braktk. Biliyorsunuz Belgrad'a girmiti Avusturyallar ve 1 8 . asr boyunca Avusturya ile Rusya hep mttefik olarak bizim karmzdadr. 1 8 .
imparatorlukla savamay asr boyunca biz Rusya ve Avusturya ile teke tek hi gremedik. Hep ikisi kardadr, bu tarafta da Osmanl vardr. unu da belirtmeliyim: Avusturya ve Rusya'nn en parlak aske

ri dnemi 1 8 . asrdr, yani o dnemdeki askerleri, subaylar, gene

ralleri tarihte bir daha gelmemitir. Osmanl Prens Eugen gibi b yk komutanlada ba etmitir. Zaman zaman yenilmitir, zaman zaman muharebelerde pskrtmtr. Belgrad iki kere elimizden km, sonunda iki kere alnmtr. Muahedede tabii. Bir yerin alnmasnn nedeni var, dmann eline gemiken brnn de ta kati kesilmi, onu gsterir. Dolaysyla okulda retilenler yanl tr.

1 8 . asrcia imparatorluun kt okullarda retiliyor. Tabi 1 8 . yzyl boyunca ordularn ve baz messeselerini

i, devlet toprak kaybediyor; ama cemiyet kendisini yeniliyor ve im

paratorluk yenilediini, gelime kabiliyetine sahip olduunu gstermitir. Avusturya'nn 1 79 1 'de, Fransz ihtilali patlad iin artk Trk ordularyla savaacak kabiliyeti yoktu; koalisyon savalar bala mt . Bunu da byle yazmyorlar mesela; nk Trkiye'de tarih dncesi senkronik olarak heslenemiyor. 1 7 9 1 'deki Zitovi Ant Iamas'ndan nce, Aralk 1 790'da Avusturya ile mtareke imza-

116

lanm, Ocak 1 791 'de, bir ay sonra Ya Andamas'yla Rusya ile sulh yaplmtr ve bu, Avusturya ile son savamzdr. Ondan son ra tabii Birinci Cihan Harbi dediimiz mehur savata, gene Al manya ve Avusturya ile ittifak sz konusudur ama, bizim tarihi Al man dostluumuz falan yoktur. Onu size sylemek istiyorum. "Tarihi Fransz dostluumuz" olabilir; nk Fransa ile ciddi savamamzdr. Krm Sava'nda mttefikimizdir Fransa. 1 9 14 Byk Harbi'nde ise anakkale'ye zrhllada girmeyi denediler, ama olmad. ki zrhls hatt ve ondan sonra Balkanlar'da son za man hari hibir cephede Fransa ile kar karya gelmedik; yani Birinci Cihan Har bi' nde Fransa ile ciddi olarak kar karya geldi imiz cephe Gelibolu; yeniliyor ekiliyor ve son safhada Balkan lar'da var; ama orada da daha ziyade Srplarn ve Yunanllarn sa fnda Bulgarlada savamak zorunda ka lmilardr. Romanya mtte fiklerin tarafndayd, Almanlar ve Trkler tarafndan igal edilmi ti, Romanya'y kurtarmak iin Franszlar Balkanlar'a girmilerdir; fakat buralarda Trk ordusunun savunmadaki rol o kadar ar deildir. Zaten bizim topraklanmz deildi. Biz Birinci Cihan Sava 'nda ngiltere ile arptk. Mezopotamya, Filistin, Sina ve Geli bolu cephelerinde ngiltere ile, Galiya ve Sankam'ta Rusya ile arptk; fakat Birinci Cihan Sava arlkl olarak ngiltere sava yla geti. Son derecede g bir olaydr; nk ngiliz mparator luu 1 9 . yzyln en byk devletidir, en byk donanma onlarda dr, ordularnn teknik donann fevkaladedir ve ngilizler, gster meseler de iyi askerdirler. Yani daha ok Almanlarn grltsn bilirsiniz, halbuki ngilizler iyi askerdirler; iyi arprlar. Kendileri ne gre centilmen kurallan vardr. Demokratik yapl bir ordudur olabildii kadar. Byk Atatrk'n, hayran olduu demeyelim, tasvip ettii, model ald ordular Fransa ve ngiltere'dir. Bunu da, hibiri yazlnasa bile, muhtelif sohbetlerinde ifade etmitir. Bu savataki konumu yznden Trkiye'de bir ngiliz aleyhtar l vardr. Bu tamamen Birinci Cihan Harbi'nde ortaya km bir vakadr. Birinci Cihan Harbi'nin de tarihi yanl yazlmaktadr. Biz bu savaa gereksiz olarak girmiizdir. Tarz- izah da, efendim, " bi zi paylayorlarm " . yle, kimse bir yerleri paylaamaz, bo laftr.

117

O akl ve iman bir arada olmas lazm; yani kimse bizi gelip payla amaz. O noktada, "Harbe girmeyiz. Saldrrlarsa savunuruz, bu nu yaparz" diyeceksiniz. Bunu diyememitir ttihat ve Terakki; nk maluldrler. Bizim devlet idaremizdeki, daima bir byk kuvvetin yannda yer alma gr sakatt. Geri byk kuvvetin yannda yer almak ok ustaca bir politikadr, ama nereye ne kadar gideceinizi bilmek lazmdr ve mesela yakn tarihte aklma bunu becerebilen iki adam geliyor. ok da sevimli tipler olmayabilir. Bi ri General Franco'dur. Malumunuz ieride talya ve Almanya'nn destei ile kazanmtr; fakat savata Hitler, " Gel bakalm bizimle mttefik ol" dedii zaman yan izmitir. Serserilerden, hapishane artklarndan ve maceraperestlerden oluan bir " Mavi Tmen" , gnll bir tmen teekkl ettirmi, onu yollamtr Rusya'ya. Devleti balamayan gnll bir tmendiJ; baka hibir ey yapma mtr. spanya, Yahudilerin snd bir memleketti; yani spanya ve Portekiz'i iki diktatr idare ediyor; ama ikisi de savata Yahudi lerin snd lkeydi ve harbin iinde Mihver devletlerine katl mam, yani Mussolini'nin hatasn tekrarlamamlardr. Yabanc ittifakla byle dans etmeyi bilenlerden biri de Sultan Abdlhamid'dir; yani danya kar Almanya bizim mttefikimiz, iler ok iyi gidiyor; halbuki dnemi incelediiniz zaman gryor sunuz ki Almanlar konuturuyor; fakat ilerin iine kantrmyor. Mesela, Gazi Osman Paa engellerden birisi. Sokmuyor Almanla
n

ordunun i emberine. Halbuki ttihatlar bunu yapamadlar.

Ordunun iine Alman soktular, bu ok tehlikeli bir yaklamdr ve nitekim zorlamayla deil, biraz gnll olarak harbe girmiizdir. Yoksa, Trk ordusu bir slahat geirmitir, kimse gelip de bu mem leketi paylaamazd. Osmanl Devleti'nde buna direnecek bir ordu vard. Zaten, Birinci Cihan Harbi'nin sonunda da hepsinin takati tkenmiti, kimsenin bir yeri paylaacak hali de yoktu; nk Bi rinci Cihan Harbi'ne giren devletler bir eyin farknda deillerdi: Bu sava onlarn tahmininden daha uzun srecekti. 1 9 1 4 dnyas nn nnde hangi topyekun sava rnei vard ki? Byle bir mo del, Amerikan Sava olabilirdi. Ama kurmaylar onu renip deerlendirmediler.

118

Balkanlar iin ksmen sylenebilir; ama orada ok byk yanJ glar olmutur. Balkanlar'da ll. Abdlhamid'in politikas milleti millete krdrmakt; yani Bulgadara Rum kilisesi yaktrr, Rumla ra Bulgar mektebi bastrr; bu arada retmenler ldrlrd ve onlar birbirini yedike, gvenlii ve btnl salayan bir politi kayla idare ediyordu. ttihatlar byle bir ey yapmadlar. Bir va tan birlii salamak iin kavga sebeplerini kaldrdlar. "Kiliseler kanunu" kt, kilisderin kavga ettikleri mal varlklar tespit edil di. Ardndan da Balkan devletleri tarihte ilk ve son defa birletiler. Bu olacak i deildi. Bulgar, Yunan, Srp, hatta Karadallar, tarih te ilk ve son defa Balkan devletleri olarak birleiyorlar, grlmeye cek bir ey! Ordumuz son derece hazrlkszd. Bunlar ak eyler dir. Trkiye'de birtakm amatr yazarlar iddia ediyor diye, ciddi deil deniyor. Halbuki ciddi bir itir bu. Askerler arasnda siyasi ihtilaf vard. ttihat takmn derdi, Balkan ittifakndan ok; Ka mil Paa kabinesinin zafer kazanm grnmesini nlemekti. Ga rip gelse de byle politika yaplyor; nk serde ttihatlk var, Jn Trklk var; politika daha nemli bir ey. Birtakm yerlerde politika yznden subaylarn ve komutanlarn birbirlerine kin tu tup emir dinlememeleri sz konusu; yani bataki subaylar paaya, miralaylara nem vermiyor. O rduya tamamen politika girmi. O yzdendir ki Mustafa Kemal Atatrk ve baz zabitan, ordunun po litikadan ekilmesinin zerinde srarla duruyarlard ve Trkiye Cumhuriyeti'nde ok uzun zaman subaylar seim sand evresi ne su bay olarak yaklaamazlard. Sivil kyafetle gidip rey verirler di ve politika konumak yasakt, bugn de yar yasaktr. Politika, hiyerari erevesinde yaplr. Daha ok nihai ultimatom verilir. Bugn de konuulan politika, particilik erevesinde olmaz as keri mehafilde. Konuulan eyler, politika olarak yaplan eyler; yani, Atatrklk, laiklik gibi sylemler bu anlamda politika sa ylmyor. Orduyu politika dnda tutma Cumuhuriyet'i kuranlarn son derece dikkat ettii ilkelerden birisidir, oradan kalmadr. Bal kan Sava bir anlamda topyekun savatr, cephe bozulmutur; fa kat Avrupa bunun farknda deildir. Olay incelememitir ve zan netmilerdir ki Trk ordusu da ad. Onda da ok yanldlar;

119

nk Balkanlar' dan sonra iki sene iinde topariad ordu kendini ve ordu olduunu gsterdi yeniden. Bunu d a ngilizler anladlar. Anladklar iin de stiklal S ava boyunca ngiltere'de sivil politi ka ile askeri mehafil birbirinin karsndayd; nk ngiliz asker leri Trklere sayg duyarlar, bu ok ak bir durumdur; vesikalar dan da tahlil ettiiniz zaman, igal kuvvetleri komutan bata ol mak zere ciddi ngiliz askeri evrelerin Trklere sayg duyduu nu; centilmen rakipler, iyi savalar olarak kabul ettiklerini grr snz. Sivil mehafilin ise, eitli politik eilimleri ve yaklamlar vardr. 1 9 1 9-1922 sava boyunca ngiltere'de, matbuatta da cemi yet hayatnda da devlet hayatnda da bunu grmeniz mmkndr; yani bir diplomat devlet adamlarna saygszlk ederken ngiliz as keri daha baka trl yaklar. Bizim Avrupa'da ne yerimiz var? nk mterek bir tarih ya anmtr; bu aa yukar dokuz asr kapsar. Avrupa'nn en eski dzenli arivi Vatikan arivleridir. 1 1 3 5 ylndan itibaren btn ra porlar, kaytlar, yazmalar sistematik olarak sralanmtr. Ondan evvelki kaytlar da vardr; ama para paradr ve orada her safha da, her sayfada Trk dnyasndan haber almak mmkndr. Biz henz tetkik etmediimiz iin tarihi de yazamyoruz; ama Trkler Avrupa'nn iindedir. Kilise sizin dmannzdr; ama ordu dma nnz deildir. nk asker olarak bakar size, ciddi olarak. Sivil sektrle aranz bambakadr, i evreleriyle bambakadr, bugnk raporlan da okuduunuz zaman bunu greceksiniz. Sosyalist Par ti'nin ve insan haklar derneklerinin birtakm raporlaryla, i ev relerinin birtakm raporlar birbirini tutmayacak ve bu arada ok daha ilgin bir ey vardr: Trkiye'yi Bat mehafilinde tutan evre ler genellikle Yahudiler ve ateist sa evrelerdir; bu ok gariptir. imdi kk olaymza, Galata'da, San Francesco kilisesindeki Pazar ayini kavgasna dnelim: Kilisenin mihrabna yakn bir yer de sekin bir loca var, " Senyr konumundaki zat burada oturur" deniyor. Sefir Bartholomeus Pessen, "Almanya sefiri olarak ben burada otururum; nk ben Mukaddes Roma-Germen impara toru'nun sefiriyim, buradaki eref locasnda oturmak benim hak km" diyor. br de Hristiyan kraln, Fransa Kral'nn sefiri Jac-

120

ques Savari: " Orada biz otururuz" diyor ve Pazar gn br da ha kiliseye gelmeden evvel maiyyetiyle gidip oturuyor oraya, br sefir geliyor: "Bu deliyle ba edilmez " deyip terk ediyor kiliseyi ve Pazar kendi sefaretinin apelinde geiriyor. Ertesi hafta gene o lo caya yerlemek istiyor, bu sefer Savari adamlaryla geldiinde Avusturya sefiri ieride; Galata'nn ahalisi ise, yerliler, Hristiyan, Musevisi, Trk toplanm seyrediyor bunlar; yani "elin kafirle ri" kilisede yer iin kavga ediyorlar. Bu Mslmanlar iin de yerli Hristiyanlar iin de ok elenceli bir olay, nk kimsenin onlar la ne organik ne de ruhi ba var; nk bu memleketin Hristiya n iin Batl zaten zndktr, rezildir; gelip buray yakp ykmtr, kan iicidir, vs. Mehur l:iftr: "Frenk'in ekmeinciense Trk'n k lc " diyorlarm bir zamanlar. Bu, 1204 Hal Seferi'nden sonra sylenen bir sz. Yakaya dnelim: Daha sonraki hafta kapattnyar kiliseyi Sad razam Paa; "Bu delilerle mi uraacaz! " diye; fakat bunu bilme yen Fransz sefiri Savari gelip, " Kaplar aifm" diye gm gm yum rukluyor, tam bir elence. imdi bu kk olay size niye anlattm? Mekteplerimizde bizim diplomatik ilikiler kurmadmz, kendi mizi byttmz, bakalarn kmsediimiz ve modern diplo masiye ge girdiimiz gibi eyler retiliyor. u kk episod bile bunlarn ezbere laflar olduunu gsteriyor; modern diplomasi a dediimiz ey aslnda bir yerde 1 64 8 Westphalia Andamas ile ku rulmutur; nk Almanya'da kan din sava derhal beynelmilel bir sava halini almtr. ok uzun safhas vardr Otuz Yl Sava lar'nn, onlar okumak biraz psteki saymak gibidir: Bohemya Sa valar, Saksonya Savalar, sve Savalan diye safhada incele nir. 1 64 8 'de diplomatik kurallar tespit edildi ve bu tespit edilen kurallar Osmanl Devleti 1 69 9 'dan itibaren kabul edip uyuyor, uymak zorunda; nk Karlofa Andamas'n yaptmz zaman, artk eski Osmanl gibi tek tarafl abitname veren, antlamalar ona gre hazrlayan bir devlet deildik, olmaktan ktk. Westpha lia prensipleri iinde devletleraras bir muahedeyi imzaladk ve

rttk. Bunu yrten Reislkttab Rami Mehmed Paa o kadar ehil bir adamd ki, bundan sonra Osmanl Devleti'nin diplomatik

121

sistemini yrtecek adam olduu iin, bir ara sadrazam da olmu tu. Devletin iinde birdenbire Reislkttab denen memurlarn ne mi artmtr, onun iin dileri bakan deniyor Reis efendiye, yok sa unvan olarak dileri bakan deil. Bunlarn bazlar ba vezir lie kadar, sadrazamla kadar da kmlardr. Asl ada diplomasiyi temsil ve tespit eden 1 8 1 5 Viyana Kon gresi'dir, 1 8 56 Paris Ban'dr. Bunlardan Viyana'ya katlmadk; ama sistemi kabul ettik. Paris Bar'nda zaten taraflardan biriy dik; onun iin Trkiye'nin diplomasi dnyasna, Bat dnyasna ge kald gibi okul efsanelerinin hibir gerei yoktur. kinci me sele, ge Avrupa dncesini, medeniyetini Trkiye'de iyi tanma maktan dolay gzde bytmektir. Daha nce sz ettik; ilk sefirle rimizden Mustafa Sami Efendi'nin -Tahran sefiriydi, dier mukim eliliklerde mstear olarak bulunmutu- kaleme ald

Avrupa

Risalesi

yaymland, buna bir gz atn: Avrupa'y gklere kar

yor, hatta olmayan bir Avrup a yazyor; fakat bu zat- muhteremin en byk talihsizlii hibir Avrupa dili bilmemesi;49 yani dilini bil medii bir medeniyerin neredeyse hayran olmak gibi bir zellii var. Bu, Trklere ok yakan bir tutumdur! Ayn eyi mesela, Bi rinci Harp'ten sonra paylama antlamalarnda ismi geen ( 1 8 791 9 1 9 ) Mark Sykes'n kitaplarnda, Trklerle ilgili tasvirlerde bu lursunuz. Hatrlayacanz zere, kmseyerek bir kaymakam ti pi tarif eder. O kaymakam da pek batc, devrimcidir ama, Bat di li falan bilmez.so imdi bu bir kmazdr. Buna karlk, Bat dille rini bildii, Bat'y bildii halde ok infirat bir politika izleyen in sanlar vardr Trk toplumunda ve Bat merkezlerini grmeden, yaamadan Bat hayatn getirmek isteyenler vardr. Bunlar, bu memleketin iki asrlk normal alkalanmasdr, Trklere zg de ildir; Rusya'da da ayn ey vardr, ran'da da ayn ey vardr. Avrupa ile btnleme safhamz hukuk alannda 1 6 9 9 ' da ba lar. ster istemez diplomatik ilikilerinizi kurmusunuz, karlkl muafiyeti tanrsnz, beynelmilel hukuk dediimiz devletler huku-

49 so

M. Fatih And, Bir Osmanl Brokratnn Allrupa zlenimleri, 2002.

Mark Sykes, The Caliphs' Last Heritage,

s.

3 15-316.

122

kunun ilkelerine iki taraf da uymaya balamtr, bunu ok ak bir ekilde grrsnz. Yerli brokrasi bu kurallar zaman zaman ihla.l etse, tanmak istemese de uymak zorunda kalr. Mesela, Ga lata'daki voyvoda, sefaretin at frn kapatmak istiyor, derhal arkadan " Yapamazsn" diye bir irade kyor;- veya Fransz sefiri nin Tekirda'dan toplad araptan blgenin subas "hamr res mi " almak istiyor, nk hamr resmi be kuru vergidir ve ona verilmi; ama "Alamazsn, o sefirdir " deniyor. Milletleraras hu kukla tpk bugn olduu gibi bir btnleme sreci Karlofa'dan sonra balamtr. 1 8 5 6'dan beri Avrupalyz, rneklerini syle mitim; Avrupa devleti olduumuz iin bunun verdii imtiyazlar da kullanlmtr. Bir nokta zerinde kesinlikle durmak gerekir; kapitlasyonlar tek tarafl bir ykmllk deildir, onu ok yan l tekrarlyoruz. Kapitlasyonlar karlkl bir imtiyazdr, siz bu nu kullanamadnz takdirde br kullanyor. Doru, biz kulla namyoruz; yani ne oraya satacak malmz var ne de bugnn ak sine orada yerleip i grecek tccarmz, mteahhidimiz var; on lar iin Avrupa'da nasl mahkeme kuralm ? Tabii byle bir durum sz konusu deil. Manzarann bu tarafn tamamlayamadnz zaman, sadece br taraf ortada kalyor ve kapitlasyonlar bi zim bamza bela oluyor. Bu doru; ama bunun tek tarafl olma dn bilmek lazm. Nitekim IL Abdlhamid devrinde Panislamst bir organizasyon ve propaganda gdld iin buna bavurulurdu. Hint'te, mese la Cava'da bir sr ocua, gence Osmanl pasaportu veriliyor, bi zim tebaadan oluyorlar, o zaman Avrupal oluyorlar.s Tpk bizde ki kapitlasyon haklanndan yararlanma gibi, onlara da Hollanda idaresi mdahale edemiyor. Bylece bu genler Cava'da milliyeti lik yapyor, elini sremiyar Hollandallar; nk Avrupa devletle rinden birinin vatandalan var karsnda . Avrupa ile Trkiye'nin birliktelii de hep tartlmtr, bunun zerinde durmutuk.

Azmi zcan, "Sultan II. Abdlhamid ve Hindistan Mslmanlar" , Sultan II. Abdl

hamid ve Devri Semineri, EF, stanbul, 1994, s. 132-136. Ayn yazar, Panislamizm, Osmanl Devleti ve Hindstan Mslmanlar, stanbul, 1992, s. 80 ve 160 vd.

123

1735'te talyan asll bir rahip olan Kardirral Alberoni -ki spanya babakanyd, Olivarez'den sonra en etkili tipidir spanya tarihinin ve son derecede mrai bir din adamdr. Ama son derecede yete nekli biridir ve birisi Habsburglar spanyas'nn, br Bourbon lar spanyas'nn tarihi devi saylr-bir Avrupa Birlii'nden sz et mitir. Burada Trkiye'nin yeri yoktur tabii. Daha 1 623 'te Rusya ve Osmanl'nn dnda tutulaca bir Avrupa Birlii'nden sz edil mitir. Rusya ve Osmanl'nn dlanmas, siyasi bir yaklamdr, fa kat elit siyasi yaklam deildir; nk halk bunu byle istemekte dir. Viyana Etnografya Mzesi'nde, sayn Mete Tunay'n kard T arih ve

Toplum dergisinde ilk defa yaymladm, bu kitap iin

de de nceki blmlerde yer verdiim, milletleri tarif eden bir halk resmi var (bkz. s. 1 2- 1 3 ) . Trkler ve Ruslar, bilhassa da Ruslar Av rupa'nn en sevilmeyen tipleridir; bu Hristiyanlk meselesi deil dir; sadece bir kltr kahhdr ve halk da sevmez. Onun iin Rus'un Avrupa'da yeri yoktur; ama Emeric Cruce gibi baz akl ba nda tipler 1 623'te yeni Avrupa dzeninde, Avrupa milletlerinin bir at altnda toplanmasn, Papalk ve Trklere iki mstesna ve to hakk verilmesini ngryor; nk bunlar iki ayr kuvvettir ve Avrupa'da artk Mslmanlarn yeri vardr; nk bunu kabul eden son derece laik, Romanist hukuku dneeli bir yaklamdr. Dolaysyla, Avrupa'da Trkiye'nin yeri, ikisinin i ielii hem hukukta, teoride hem de tatbikatta ok eski bir vakadr. 1 8 5 6'dan beri de biliyorsunuz Osmanl mparatorluu Avrupa Konserti'nin bir yesidir ve byk devletlerden birisidir. Mekteplerde dvel-i muazzamadan bir yanda, Trkiye'den te yanda sz ediliyor, bu da hukuken yanltr; nk dvel-i muazzamann biri de Osman l mparatorluu'dur. Tabii onlarn iinde sralama vardr; yani bunlarn iinde ngiltere mparatorluu en kudretlisidir; en yayg ndr. 1 9 . asr da ngiltere'nin her istedii olur diye bir ey yok, bu na ramen, ngiltere bir ey istemez ise o olmaz. rnekleri vardr bunun; herkesin bildii gibi ngiltere'nin istediklerinden biri ok ak bir ekilde Amerika ktasnn konumuyla ilgiliydi; bu olama d. ngiltere de her istediini yapamamaktadr. Ondan sonra rlan da meselesi var. kinci Cihan Harbi'nden evvel rlanda kopard

124

kendini ve hibir zaman Commonwealth yesi de olmamtr. Sonradan da ilk defa Avrupa Birlii olarak bir araya geliyorlar. n giltere'nin her istedii mesela Balkan meselesinde de olmamtr; ama istemedii ey olmazd. Dvel-i muazzama iinde ngilte re'nin ardndan Fransa gelir, ama onun her istemediini yaptrma ma gc de yoktu. Ardndan Avusturya-Macaristan ve Rusya ge lir. Osmanl mparatorluu'nun ise her ie karabilir byk dev let olarak sz hakk vardr; ama kanmamay yelemitir, 1 9 . yz yln politikasn ve dengeleri koliayarak yrmeyi tercih etmitir. Bu devletler birbirlerine bykeli yollarlard. Bykeli teatisin de baz grmeler bykeliler dzeyinde yaplrd. Bu tartma lara br devletler katlamazd, ortaelili lkeler katlamazd; on lara haklarndaki kararlar ve izlenecek politikalar tebli edilirdi. ok garip bir ey, bunlardan bazlar byk devletti ama, her yerle bykeli teati etmezlerdi. Amerika Birleik Devletleri'ne adeta yalvarlntr bir dnem, "Bize bykeli yollayn" diye. s panya'nn bir sr yerde bykelisi varG., bizde yoktu, byle bir iliki kurmamz onlarla . Nihayet Japonya'y imparatorluk dne minde cumhuriyete kadar srarla tanmamzdr, byle bir kudret gelip iimize yerlemesin, o sistemin iine girmesin diye. Dolaysy la 1 9 . yzyl dnyasnda da bu gibi ittifaklar, yaklamalar, kar lkl ykmllkler vardr; fakat bunlarn bir ksmndan kanmak mmkndr. nce u konu zerinde durmalyz: Evvela Avrupa ile birle. memizdeki sorunlardan biri etnisitedir. Bunun zerinde ciddi ola rak dnmek zorundayz. Manasz, bo sloganlada hibir eyi halledemezsiniz. Bu sloganlardan biri, bizim memleketimizde sos yalist liberal evrelerin lafdr; yle balar: " Efendim, adamlara Trke bile retememiiz. " Adamn Trkeyi renmeye ne ka dar niyeti vardr onu dnrsn, Trke reniyor mu onu d nrsn, niin reniyor onu dnrsn. Bugn iin Trkeyi retememisiniz gibi bir problem artk sz konusu deildir; bl ge memleketin iktisadi hayat ile btnletii iin insanlar sen is tesen de istemesen de Trkeyi reniyorlar. Kim renmiyor ? Okumas, yazmas olmayan kadnlar. ok tipik bir olaydr; n-

125

k i hayatna atlriakta erkek unsur nde geldii iin o safhada onlarn eitimine ncelik verilir, br de arkadan gelecektir. kincisi, blgeyi ok ihmal etmiiz kalkndralm, gibisinden bo laflar. . . Ne gibi yatrm yaplaca tamamen hesap, kitap iidir; ol mayacak yerlere olmayacak i yaplmaz. Daha dn, gene matbuat ta, yazarlar!mzdan, "muharrirelerimiz " den biri bilir bilmez tek rarlam: "Siirt' e hi yardm yaplmyormu. " Yaplsa ne olacak? Ucuz faizle kredi veriyorsun, annda stanbul'a aktarlyor; yani bu yaplan bilmek gerekiyor. Baz eylerin zerinde dururken yazar ken bo laf edilmemeli. ncs, be lisandan oluan Krte me selesi. uras ok ak bir ey: Bugn Krtlk yapan, Krt eiti mini ne sren, Krt dilinin okutulmadn, retilmediini ne sren zmrelerin hibirisi Krte bilmiyor, bunun farknda deil insanlar. Yani 1 9 . yzyldaki Avrupa milliyetiliinin tersine, bu milliyetilii yrten zmrelerin hibiri bu memlekette o dili bilmi yor. sveliler de Fince retmediler Finlilere. Macarlar Hrvat okulu, Slovak okulu amadlar, daha evvelde Avusturyallarn Ma car okulu amamas gibi. . . Fakat bu memleketlerin mrrevver ve elit takmlar bu dili, bu tarihi rendi, tetkik etti ve retti. Biz, Bulgar okulu atk m hi? Ahalisi Rum-Ortodoks. dedii miz Fener Patrikhanesi'ne bal idi, yani Patrik Efendi cenaplar orada nasl okul alr, nasl yrtlr, ona karar veriyor, Orto doks olduklan iin... Tabii o da suret-i katiyyede Bulgarca okula, Bulgarca eitime, Bulgarca ibadete cevaz vermiyor, o yzden de Bulgar milliyetilii, tarih boyunca Babali'deki Trk'ten ok Fe ner'deki Rum ruhbana dman olmutur. Ama Bulgar mnev'ver leri Bulgarcay renip, aznlk okullarn atlar, eitimini grd ler, tarihlerini tetkik ettiler. Osmanl mparatorluu'nun etnik un surlar iinde Bulgarlar milli tarih ve milli dillerini tetkikte herkes ten youn ve sratli almlardr. Yunanllardan da nde gitmi lerdir. Aslnda Yunanllarn milli eitim ve uyan Bulgarlardan ok daha nce balamtr. Bugn de bu durum byle devam edi yor. Bask modeli deniyor. Basklarn says bir milyon ile snrl ve bunlar spanya'nn en sanayilemi blgesinin insanlar. ok tipik kentsel ve endstriyel cemiyet kalplar var; mesela hangi televiz-

126

yona, hangi radyoya, hangi gazeteye baksan Basklar ne kyor; iletiim dnyasn ele geirmiler. Bu bir gsterge deil midir? kin cisi, reklam dnyasn ele geirmiler; bu bir gsterge deil midir? ncs, tabii kuzeydeki ehirler sanayilemi bir toplum. Dr dncs, nfuslar artnyar ve beincisi, her trl deiime her kesten evvel bunlar ayak uyduruyor. Mesela btn bilgisayarc, sistem programclar, sibernetik takm hepsi Bask. Bu bir tesadf deil, ok zerinde durulacak bir konu ve say az dediim gibi, son senelerde bilhassa Fransa'dakilerle olan iletiimin artmas dolay syla Baska leheler ortadan kaybolmutur ve ortaya bir milli Bask dili kmaktadr ve bu fakir dil de zenginlemektedir. Sonra tabii, bu Bask modeli diye tarttmz, nerdiimiz, bil meden konutuumuz eyin pek de yle nleyici bir ey olmad son zamanlardaki bombal suikast olaylarndan da aka ortaya kmaktadr. Bu Trkiye'deki terrden daha vahimdir. Trkiye'nin snrlar bakmndan, iindeki problemler bakmndan Bat Avrupa modelleriyle benzeir yan yoktur; bunun zerinde durmak gerekir. Trkiye'nin kendi bnyesinde zmesi gereken sorunlar maalesef byle bir AB vahyine balamas ok tipik bir olaydr; bizde bu al kanlk hep vard. Sosyalizm gelecek, sabahtan akama btn problemler halledilmi olarak yatp uyuyacaz! Byle bir inan. Btn okullan vereceksin, zel okul fevkalade olur diyor bazlar. Btn niversiteler zel olacakm; ama herkes de ok iyi biliyor ki zel okuila eitim sorunu halledilmiyor. nk insann amu runun iinde, bnyesinin iinde ne varsa, zel okulda da o devam ediyor. Yani zel okuila bir memlekette medeniyet ve akademi me selesi halledilmiyor; sre o kadar kolay deil. Akam Avrupa Birlii'ne gireceiz, sabaha insan haklar mese lesini halledeceiz ! Vodyena civarndaki (adn Edesa yaptlar) Ma kedonyallara sorun; Yunanistan'da Yanya'daki Arnavut kalntla rna sorun, Eflakllara sorun, halledilmi mi insan haklar ve etnik haklar meselesi, Yunanistan'da Bat Trakya'dakilere sorun. Baz sorunlarn nasl bir sorun olduu veya gerekte bir sorun olup ol mad da tartlabilir, dolaysyla bu gibi meseleleri insanlarn beynelmilel ihalelere kartarak zmesi mmkn deildir. Bu an-

127

layn her eyden evvel memleketin kendi iinde yerlemesi gere kir ve unu srarla sylyoruz: Vatanda inisiyatifi alkanl ol mayan bir toplumun insan haklarnda ikincil gruplarla mucizevi zmler beklernesi de zaten normal deildir. Baka bir zm teorisi de, bir dostumuzun, paray euro mo ney ye evirdiimiz an kurtuldu para iimiz, demesidir. Hem tarih
'

ten hem halden, maneter politikalarla ok eyler yaplabildiini bi liyoruz; ama o kadar da deil. Onun da arkasnda yatan birtakm unsurlar var, yani memleketin retim kapasitesi, blm durumu ve hatta iktisat d unsurlar; biliyorsunuz ki tketimi tayin eden kalplarn hepsi pr iktisadi deil. ktisatta bunlarn biimlendiri lemedii malum; bunlarn biimlendirmedii bir ortam akamdan sabaha

euro money'i alrm, Frankfurt'taki para basma kararlary

la da iler iyi gider diyemezsiniz. Ortaya yle hastalklar ikar ki kurtulmamz gerekir. kendimiz bile arnz. Binaenaleyh bu "hazr reetecilikten " de Burada mhim meseleler vardr. Bunlardan biri, Trkiye 1 9. yzylda ok garip nfus dengesi olan bir lkeydi, Mslman n fus azalyor gibiydi, byk hastalklarla, arpklklada maluld, bunu bizde yazmazlar. 1 9 . yzyl tarihi dediimiz zaman, Tanzi matlann alakl veyahut falanclarn dauculuk veya batcl, yok musikimiz zerinde durulur. Bunlar da lazm, ama baz eyle:. rin zerinde hi durulmamtr ve buna ecnebilerin el atmas ok zcdr. Mesela, 1 9 . yzylda bu memlekette frenginin durumun dan hi bahsetmezler. Frenginin bu lkenin nfusunu nasl kasp kavurduundan kimse sz etmez. Veremden bahsedilir, halbuki ve remden ok frengi nemlidir ve o yzdendir ki burada baya ar pk, yani dejenere olmu bir nfus vard. Dolaysyla Abdullah Cevdet gibi bir adamn damzlk nfus getirmekten sz etmesi, ba sit bir lgnlk deildir, ona byle glyorlar, ama bir yerde mazur grmesek de anlamak lazm. nk .A. Cevdet hekim, yani mit sizlik iinde, bu durum nasl dzelir, diye dnyor. Hakikaten bugnknden ok farkl bir hekim snf. Cumhuriyet'in bandaki idealist insanlar bunu hallettiler; antibiyotikten evvel Trkiye'de tp bu kalntlar temizledi. kincisi, imparatorluumuzun bitmeyen

128

bereketi; kuruturken bereketli, yklrken bereketli. Birdenbire, Ru meli'den, Kafkaslar'dan gelen onbinlerle, yzbinlerle lke doldu . Giderek bu kark evlilikler dolaysyla Trk rk dzeldi. !rklk anlamnda sylemiyorum, Trk rk dzeldi, shhate kavutu. Bir kere genetik olarak tipler deiti, zeka deiti. Beslenme sorunu im paratorlukta da yoktu, yani Bat endstri inklabna nazaran, Tr kiye'de ky ve ehirlerin endstrileme ncesi anda da byk bir beslenme sorunu yoktu, bu yzden ortaya salkl bir nfus ka bildi. Bu nfus, 2 1 . asrn ortasnda da dinamik olacak, vaka do um says artmayacak zaten. Bat Anadolu'da imdiden azalmtr, Dou'da da azalacak Fakat doum oran artnamasna ramen gen nufuslu bir lke olacaz; onun iin bizim bu gen nfusu har cama hakkmz yok; birtakm iktisadi btnlemelere giderken bu nun zerinde akllca dnmek zorundayz. unu sylemek istiyo rum: Bu dinamik nfusla Trkiye etraftaki pazarlara yaylr ve l ke zenginleirse iyidir. Fakat dier btnletiimiz lkelerin yk n alrsak, o zaman iin zerinde dnmek gerekir. Trkiye bu gnk blgesel dengesizlik ve sosyal snflar arasndaki uurumla Bat Avrupa'ya giremez, bunun zerinde durulmaldr; nitekim her kesin bildii gibi Bat Avrupa

-Lorenz erisi diyoruz iktisatta ifade

edildii biimiyle- iktisadi eitlik ve blm bakmndan eitsizli in bugnk dnyada asgariye inciirildii salam bir nfus yaps na sahiptir, bunu Yunanistan'da da gryorsunuz. Yunanistan'n bu memleketten stn bir taraf yok; bir kere Trkler kadar tekno loji falan bildikleri yok. Bizim memleketteki hekim ve mhendis baars, says, kapasitesi Yunanistan'da yok oran olarak. ktisadi retkenlii buradakinden ok daha dk, fakat Yunanistan bura s ile mukayese kabul etmeyecek kadar iktisadi blmn musa vata yakn olduu, snflar arasndaki dengesizliin daha aza incii rildii bir lke, salam bir bnyesi var, bunun zerinde durmamz gerekmektedir. Birtakm sanayi dallarmz lecek, birtakm dallar geliecek Esasen Trkiye Avrupa Birlii'ne girmeden de byk sa nayi atlmlar yapan, teknoloji transferini yapabilen bir lkedir. Girdiimiz, gireceimiz birliin iinde iktisadi ve siyasi bakmdan rakip olan lkeler vardr, burlarn hesaba katlmas gerekmektedir.

129

Nihayet, Trkiye u anda iktisadi ve askeri bakmdan Avrupa Bir lii'ne gre aslnda daha avantajl ittifaklar iindedir: Bat Avrupa birliinin iine girdiiniz zaman en nemlisi kltrel sorunlarmz olacaktr, kltrel sorunlarn halli diye bir ey sz konusu deildir, byle bir ey dnlemez, yani karayolu yapar gibi, duyuru yapar gibi, telefon komnikasyon ebekesini kurar gibi, kltrel sorunla r halletmekten sz edemezsiniz. Ama uras ok ak ki, Trkiye kltrel bakmdan anari iinde yaayan bir lkedir, yani tarihi mirasna sahip deildir, evreyi kltrel bilinle koruma sistemlerini gelitirememitir ve asl zerinde durulacak konu, Trk kimlii kltrel bakmdan 20. yzylda iyi izilmi bir portre deildir. Buna kendimiz de ka rar verememiiz, kendi portremizi de tanyamamaktayz, bir b yk

?irliin iine girerken galiba

en ok zerinde durulacak ko

nulardan birisi budur. Trkiye vergi toplayamayan bir lkedir, yani btn Akdeniz lkeleri, Kbrs, Yunanistan gibi, " ok zen gin halkl fakir devletlerden" biridir. Vergi toplayamayan bir dev let yapsnn sadece teknik bakmdan deil, ideolojik bakmdan ciddi arpklklar iinde olduu aktr. Burada vergi toplanama mas, sadece maliyeci takmnn bilgisizliinden, beceriksizliin den deildir; burada ideolojik, siyasi bakmdan arpk bir yap lanma, poplizm vardr ve bu ciddi bir devlete yakmamaktadr, nk vergi toplayamayan devlet, devlet vasfna sahip deildir. Bunun en u rnei Rusya' dr. Komnizmden kurtulan lke ver gi toplayamyor, 500 milyar dolar kadar bir varln darya ka rld ve buna ilaveten her sene 50 milyar dolara yakn varln yurt dna karld ileri srlyor, hesaplar bu civarda birlei yor. Sonra o devlet, koca Rusya, onun-bunun kapsndan 10 mil yar dolar dilenerek hakarete uruyordu. imdi petrol gelirleri art t ve rahatlad. Bu, vergi toplayamamann en u rneidir. Tabii biz bu durumda deiliz. Ama hibir ekilde de kalknm bir ma li yapmz olmad ak. br utaki yaplar da ok tuhaftr: Amerika Birleik Devletle ri'nde vergi kannca ne olur biliyorsunuz. Asayi ve adaletin da tm bakmndan Trkiye, size ok gln gelmesin ama, hi de

130

olumsuz puan alacak bir yapda deildir, bunun zerinde durunuz. Gerilla sava kazanm bir ordu var. Etkin bir d ilikileri rgt var. Ama asl nemlisi, etkin ve rafine almasn bilen bir polis kuvveti yoktur, vergisini toplayamayan bir devlet sz konusudur ve btn bu mekanizmalarn gelitirirken de kendini ortaya koya cak bir yaplanma sz konusu deildir, nk Trkiye'deki ile ri Bakanl, imparatorluktaki Dahiliye Nezareti'nin salamlna, duyargasna sahip deildir. Bu bakanlk, srar ile meseleleri ren memeye, tetkik yapmamaya, mensuplarn yetitii:memeye devam etmektedir. Bu son derece hazin ve insan isyan ettiren bir durum. Yani birtakm adamlar eskisine nazaran daha iyi maa alyor; im kanlar veriliyor altlarna. Bugnn kaymakam, dnk kiymaka mn skntianna maruz deildir; bugnn kaymakam, dnk kaymakamn ihmal edilmiliine maruz deildir, tutup en iyi burs larla Avrupalara lisan renmeye dahi yolluyoruz ve bruokrasi bu na ramen isteneni veremiyor. ileri Bakanl bu memleketin corafi bilincine bile sahip de ildir, bu bir faciadr! ileri slah edilmesi gereken devlet teekkl lerinin banda gelir. nk buras ok nemli bir devlettir, ok kritik bir blgede yaayan bir devlettir ve baz meselelerini ok bi linli

bir ekilde halletmesi gerekir. Yani eer menlekerte Fener'de

ki patrikhanenin Fatih kaymakamlna bal olduunu syleyen ses bu evrelerden geliyorsa, orada kere dnmeniz gerekiyor. Buna ramen bu bakanln elinde etkin bir nfus haritas olmad da anlalyor. Burada her eyden evvel, bir ciddiyet yoktur; zira mesele, bazlarnn syledii gibi faist olmakla ilgili deil; birtakm gayriciddi evrelere sorarsanz ileri Bakanl ve i idare faist mi, sorun oradan ileri geliyormu. Her eyden evvel brokrasinin baz eyleri bilmesi gerekir. Bilgi edinme, srf totaliter bask iin de il, vatandaa kanun ve hukuk uygulamak iin de gereklidir. Bu memlekette herkes Trktr, demek bir ey ifade etmiyor. "Ne mutlu Trkm " demek, Trklerin mutlu -uyumalar ve tem bellik yapmalar iin sylenmemi! Evet Trkz, ama ne olduu muzu da bilmemiz gerekir. Corafi verilerini bilmeyen bir lke ola bilir mi? Bunu siz yapmadm takdirde, Thbingen Atlas Grubu

131

yapar ve ok doru da yapmaz; onu da syleyelim. Mesela, Peter Aiford Andrew stanbul Edebiyat Fakltesi Antropoloji blm nn dosyalarn kullanm, ama onlar eserinde doru drst zik retmiyor bile. O kayna, yani o dosyatn daha evvel bakalan kullanmad, o da bir soru; niye o tip dosyalar bakalan hazrla mad, bunlar hep bir sorudur. Birtakm eyleri gizlemekle hibir e yi halledemezsiniz, aka bilinmesi gerekir. Bu aka bilmek bir takm meseleleri biimlendirmek iin gereklidir, herhalde en ok zerinde durulmas gereken budur. zetle sylememiz gerekirse, Avrupa Birlii Trkiye iin tarihi bir olgudur, nk, Trkiye do kuz asrdr bu Avrupa dnyas ile itie kaka ekierek, bazen itti fak halinde bir arada yaamaktadr. Bu gelimeyle Trkiye'nin ok byk yerlere gideceini kimse ummasn, nk Avrupa eskiyen bir dnyadr, kendini retemeyen bir dnyadr, aslnda eitimi git tike geriliyor, eitimde istenilen verilememektedir. unu aka belirteyim ki; baz Trk niversitelerinin baz u beleri, Avrupa'daki niversitelerden ok daha iyidir. Avrupa ni versitelerinin hibir ekilde srail, Amerika ve Japonya ile mukaye se edilemeyecek bir eitim yaplar vardr, geriliyor Avrupa miras, daha dorusu ananesi ile geiniyor, nfusu kendini yenileyemiyor, kendini retemeyen bir toplumdan gelecekte fazla eyler bekleye meyiz. Ama anlalan, bu dnyann dnda da kalacak deiliz, bunlara girerken de baz eylerin zerinde durmamz gerekiyor.

Avrupa Birlii'nin Gelecei

Avrupa Birlii'nin iinde ekimeler ve elikiler var, gney ks myla Germanik blok dediimiz kuzeyi arasnda derin iktisadi farklar var, derin tarihi farklar var, derin alkanlk farklar var, ya ni insanlarn demokratik seim kalplar, deerlendirmeleri, reak siyonlar bile birbirini tutmuyor ve bunlarn arasnda nitelik fark var. Yani, bir Alman skandinav toplumuyla -ki buna Hollanda da dahildir- talya'nn ve spanya'nn, hatta Fransa'nn ayn izgide gelimesini bekleyemezsiniz. kincisi, bu dnya iinde politika farklar vardr, nk gneyi hi ilgilendirmeyen bir konu kuzey

132

iin h ayatidir. Maal esef Almanya Dou Avrupa'ya, Orta Avru pa'ya doru genilernek isteyen bir siyasi-iktisadi gtr. Trkiye ile de bu konuda rakiptir aslnda. Bu da, birliin iinde ileride par alanmalara se bep olacaktr. Ben yle gryorum: ok yakn b ir mazid e, hani bir Avrupa Konseyi vard, biz d e yesiydik , bugn b attal bir kurulu haline dnmtr. Bu Avrupa Birlii d ed iimiz kuruluun iinden de iktisadi b akmdan, itimai k ltrel b akm dan birbirine yakn ol an grup b rkleri terk e d erek yle biraz ykselece k ve ayr bir gruplamaya muhtemelen gidecektir. Yok sa o k a dar romantik olmayalm, otuz devletli bir Avrupa'nn olmaya can herkes bil iyor. Bunl arn mterek d politikalar falan da yoktur, bu dnya su ret-i k atiyyede en byk g h aline gelemeyece ktir. nk ne Amerika'nn, ne Uzak Asya'nn, hatta ne kk srail 'in kendini nfus b akmndan yenileme kapasitesine, kltrel bakmdan ken dini retme ka biliyetine sahip deildir, yakn gelecekte b u yetene i d aha da azalacaktr. O yzden b u gibi birliklerin iine girmek gere kir; fakat bunlara fazla b alanmamal , yani her an b avulunu toplamaya hazr i gveyisi durumunda girmelisiniz ki, bir kriz annda evi kolayca terk veya hayatnza devam e de bilesiniz. Bu gi bi birlikteliklere ok dikkat etmek gere kiyor. Trkiye' de toplumsa l olarak da buna dikkat etmek gerekiyor, nk maalesef biz p lan lamay ok sevmeyiz. Baz eyleri otomatie b alayarak , Avrupal olsak ne iyi olur, evdeki kavgalar b ile biter diye dnrz. Bu o k a dar b asit bir i d eildir, ok uzun b ir sretir ve renkli b ir sre tir. yle b ahsedildii gib i bir dnya da zaten yoktur. Hibir zaman bir spanyolla bir sve linin, bir talyaula bir n gilizin birtakm eyleri mterek olmayacaktir, mmkn deild ir. te ilk sknt Maastricht Andamas dolaysyla para dan ortaya kyor. Byle sk bir para politik asn bunlarn hepsi takip e de mezler, bunun kaamaklar vardr h er zaman; he le hele Alman ya'nn kendi nfuz b lesi iin istedii birtakm d evletiklerin, milleti erin bu birlik iinde pro blem yaratma dan bulunmas mm kn deildir. nk istikbali olan b ir yer d eildir, bir kere sratle nfus kay betmektedir. lerindeki etnik mesele ler sorun k arr.

133

Avrupa Mevzuatna Uyum

Yzbinlerce sayfalk mevzuat, ki her gn neredeyse binlereesi veya yzlercesi daha ekleniyor, brinu evirmek iin mteahhit fir malara ihaleye verdiler. Fakat mteahhit firmalar mtercimleri gkteki meleklerin arasndan armyor, bu memleketin lisan bi lenlerinden bulacak, onlarn da ne olduunu biliyoruz. Trkiye'de mtercim u demektir: Zamannda yabanc okullardan birinde okumu, neden sonra muhtelif ilerde alm, imdi emekli olmu can sklan bir beyefendi, ben tercme yapaym, diyor ve ortada ki tercmelerin

%90'

ele alnmaz vaziyette. Biz bu konuda, bra

kn Avrupa lkelerini, ran'n fersah fersah gerisindeyiz. Yani ran'da bizt nkinden ok daha kalifiye, ok daha ciddi ve son de recede kalabalk, bizimkinin yle on misli sayda bir mtercim or dusu var, gryorsunuz yaplan tercmelerden. Bazen mterek evrilen eyleri alp karlatnyorum, onlarnki ok daha gzel. Adamlar Farsa biliyor ve yabanc dil biliyor. imdi bu tip insan lar gene ite bu irketler tarafndan istihdam edilecek ve ucuza tihdam edilecek. Kim onu kontrol edecek ? Ederneyecek Brokrasimiz maalesef, hatalara " burada bir knt var" diye cek bir brokrasi deil. Bu gibi sorunlar maalesef olacak; otuz se nedir Avrupa Birlii'ne gireceiz diyen memlekette doru drst tercme eitimi yaplmad, doru drst Bat eitimi yaplmad, Almanya'y, Fransa'y, Hollanda'y, Rusya'y, ngiltere'yi rete cek bir eitime girilmedi. Mesela, otuz sene nce Ermeni ASALA rgt diplomat ldrmeye balad, kriz byd ama, memleket te Ermeni tetkikleri kurulmuyor. Dpedz doru drst Armene log falan yetitireceksin; bunu sylediiniz zaman bouna konuu yorsunuz. Devlet hayatnda tabii uzun soluklu dnmeden, vizyonun ok uzana gitmeden ve biraz hayalperesr olmadan olmuyor. Ege menliimizden vazgeebilir miyiz tartmas yaplyor; egemenlik haklarnn kullanl, kaqlkl vazgei felsefi ve ok hukuki, de rin bir konudur. Burada tartlan bir mesele, hi niyetli olmadn ve bilmediin halde kabul ettiin bir ey: Heybeliada Ruhhan

is

134

Okulu'dur. "Canm, girmek iin averelim gitsin. " O okulu a mak istiyorsan, byle bir eye gnln yatyorsa ve inanyorsan a. "Averelim de AB'ye girelim" diye bakkal hesab olmaz. nk zaten okulu kapatrken de nasl kapandnn farknda deildik. Herkes faizmden kapattmz zannediyor ama alakas yok. Na sl kapandn biliyorsunuz. Han katlarnda para iin kurulmu bir sr dzensiz yksek okul vard: zel gazetecilik, zel eczac lk. . . Millet onlara gidip diplama alyordu. ayyuka kt. Anaya sa'da da ak madde idi, "niversiteler devlet eliyle kurulur" diye. Bu ak hkm karsnda Anayasa Mahkemesi bu okullar kapat t. Kapatt zaman btn zel okullar kapatld; Ruhhan okulu da zel okul olduundan kapand. Ne onu kapatan hakimin, ne da vay aan partinin byle bir amac vard; belki davann sonuna ka dar Heybeliada'da ruhhan okulu olduundan haberdar deillerdi. Kapand gitti, bu sefer hadi bunu yeniden aalm deyince, baz brokratlar " Dur bakalm" dediler. Tabii, byle bir okul alnca, oraya hibir zaman Rum ruhhan falan gelmeyecek; Rusya'dan, Ukrayna'dan suret-i katiyyede kimse gelmez oraya, nk mthi kmsyorlar, zaten kendi seminerlerini kurdular. Kimse Ruhhan okuluna, Heybeli'ye ocuk yollamaz. Ruslar yetmi yllk yaralar n kendi alarndan kapatmak zorundalar ve bu nedenle rahib ei timi ok nemli. Kim gelir buraya ? sveli gelir, Alman gelir, Orto dokslar var, her gn hadise kar orada, o kan hadiseleri bizim kiler nasl karlar, onu da Allah bilir. Bunlarn hibirini dnm yoruz. Dier yandan Ortodokslarn soyu Gney Amerika'da art yor; demek ki Gney Amerika'da ispanyolca konuan rahip aday lar stanbul'da okuyabilir, bu dnlmesi gereken msbet bir yan.

135

VI I

Tari hi Sre ierisinde Avru pa ile i ktisadi Bt nleme Soru nu

Balangcndan 19. Asra Kadar

Osmanl iktisadi' tarihi, tarihi' sre iinde Avrupa ile iktisadi btnleme sorununu kapsar. Baka bir ad da yoktur zaten, n k son . asrn iktisadi tarihine bir balk koysak, bundan daha uygunu olamaz. mparatorluun son asrcia Avrupa'dan baka btnleecei, iktisadi bakmdan cebelleecei, buna mrnasil si yasi, idari deiiklikler geirecei baka bir kuvvet de yoktur. Bu ok aktr, nk Rnesans'tan itibaren artk dnya ekonomisi ve iktisadi yaps Avrupa'dan ynlendirilmektedir; retim bu ktada yksek seviyededir ve Osmanl mparatorluu'nda da retimin be lirgin bir zellii vardr ki; yle zannedildii gibi iktisadi bakm dan, yani snai ve ticari bakmdan baz .messeselerini ihmal etmi bir imparatorluk grnm deildir; bunun zerinde daha ok durabiliriz. Avrupa'da zellikle 1 8 . ve 19. asrlarda bnye deiiklikleri vardr. Btn mesele, zellikle 1 7. asrdan sonra, deien Avrupa

136

dnyasnn iktisadi srelerine, yani retim yapsna paralellik ku ramamaktr. Aslnda, imparatorluun fabrika retimi yok deil, burada mhendislik bilgisi yok deil, buradaki retim organik enerjiden anorganik enerjiye hi gememi, gibisinden bir sorun sz konusu deildir. unu bilmeliyiz; Trkiye tarihinde mhendis lik yetmi ylda kmyor, bu tip okul tarih bilgilerini kartmak la zm hafzamzdan. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sosyal bilimler de ilerleme vardr, ama bir toplum, mhendislii yetmi senede - , renmez, bu mmkn deildir. Bu dallarn hepsi ananesi olan mes leklerdir. Adeta ngiliz imi gibidir.s Baz dallarn memlekette tu tunmas en az iki asr ister. Eer modern alarn gereklerine ayak uydurabilmi bir ordu varsa, bu gelenei ok eski bir kurum olma sndan ileri gelir. Onun zerinde tartlmaz. Hatta, bir memleket te brokraside, mesela evrakn kaybolmamas gibi -insanlar bu nun farknda deiller, fakat Trkiye'de evrak kaybolmuyor- yaz lan dilekelere cevap verilmesi gibi -ge veya sama cevap verili yor olabilir, ama veriliyor- belirgin alkanlklar yerlemise, bun lar brokrasinin de kkl bir gelenei olduunu gsterir. Birlemi Milletler yesi olan lkelerin byk ounluunda byle hukuki bir yap ve kanun dzeni yoktur; ayet burada var ise, bir gelenek sz konusudur. imdi yle bir geliim zerinde durmamz gerekiyor. 1 84 8 ' de Av..:u pa'da Macaristan bamszln ilan etmi ve demi ki: "Bundan sonra Macaristan ayr bir devlettir ve bir cumhuriyettir, Avusturya tacna bal deildir, resmi dilimiz de artk Latince de il, Macarcadr. " ( nk Avusturya idaresinde iken resmi dil ola rak Alnaneay deil, Latinceyi kullanyorlard. } Ayn dnem iin de komu bir memlekette, Polanya'da da Rusya'ya kar ayaklan ma balamtr. Polanya Krall artk Rusya'nn bir paras olma yacak diye Polonyallarla Macarlar karlkl yardmlama iinde dir, yani dnyann artk enternasyonalist bir dneme girdii grs

Ame rika ' d aki iklim aa yukar yakn, ayn im tohumlar gidiyor, o yetmiy or ayn roprak tatlyar gemilerle, ayn b:.hvanlar gidiyor; "Her eyi yapnk daha ne la zm ? " diyor arkadana, Cevap geliyor: " yiz sene ! "

Amerikal bir yeni zengin ngiltere'deki lord

arka da nn

imine sahip olmak isciyor,

137

lyor. Gerici politikalar diyeceimiz, monaristler ve ihtilalleri is temeyen devletler bir ibirlii iindedir. Avusturya, Rusya ve Prus ya arasnda kurulan " mukaddes liga"y hatrlayn ve bunlar

de

ta ortak bir politika takip etmektedirler; yani Avrupa'nn herhan gi bir yerindeki milli ayaklanmaya kar birlikte hareket edeceiz diyorlar. Bu yzden mesela, Avusturya ve Prusya, Yunan ayaklan masn desteklememilerdir ve Rusya ar I. Nikola Yunan ayak lanmasn destekleyenlerin arasna katld zaman da Metternich tarafndan knanm ve hamakatla sulanmtr ve Rusya gerek ten de hamakatnn bedelini demitir. Osmanlnn hkmndeki Yunanllar ayaklanrsa, herhalde onlardan iki- gmlek daha tede bir sosyal bnyeye sahip, milli eitiminin anahatlar ta mamlanm, milli hayatn esaslar kurulmu, devlet tecrbesi ve gelenei olan Polonyallarla Macarlar esarette oturacak deildi. Nitekim 1 83 0 ve 1 84 8 ayaklanmalar bunun bir sonucudur. 1 849'da bunlarn hepsi Avusturya-Rusya kuvvetleri tarafndan pskrtlmtr, ama Avusturya bu kuvvetleri bastramamtr. Rusya'dan yardm istemitir. Rus General Paskievi bunlarn hep sini pskrtmtr ve btn ayaklanan milletlerden, Kuzey tal yan, Polanya ve Macaristan birlikleri ancak baz yerlere snabil mitir. Bir ksm ngiltere'ye, ama asl byk kitle kap komusu olan Osmanl mparatorluu'na snmtr. Osmanl mparator luu, Avrupa ile Avrupa'nn standartlar iinde bir atmaya gir mektedir. Rusya ve Avusturya "Mltecileri geri veriniz" diyor; Osmanl " Hayr vermiyoruz " diyor. Bu "Vermiyoruz" tavrn Fransa ve ngiltere destekliyor, alklyor. Gelen insanlar ok ksa zamanda bu vatana snyorlar ve ilerinde ok nemli Polanya l ve Macar albay ve generaller asl adlarn deitiriyor, din dei tiriyorlar. te mesela, Koristantin Borcezski, "Mustafa Celaled din " adn alyor. Bu zat sonra paa oluyor. Karada muharebe sinde general rtbesi ile ehit dyor. Bunun tarunu Nazm Hik met. Dier biri, Albay Kolciezski " Sefer Paa" oluyor; aykovski diye bir albay "Sadk Rfat Paa" oluyor. Osmanl mparatorlu u'nda Kazak alaylarn tekil ediyor ve bu alaylarn askerleri H ristiyan ve Mslman olduu iin de alayn bayrann zerinde

138

hala hilal yanyanadr. Hayatmz birdenbire deimeye balyor. stanbul'un kibar muhitlerinde kadnl erkekli suareler, ziyaretler, mnasebetler oluuyor. nk kaan insanlar Mslman olmu lardr, ama tarz- hayatlar itibariyle stanbul'un M slma n mu hitindeki yaam benimserneleri mmkn deildir ve kendi lke lerindeki yaam buraya getirmilerdir. Birdenbire Tanzimat re formlar Boazii sefalarnda, k orular ve krlardaki piknikierde ve gezintilerde, Beyolu'ndaki kitaplarda kadn erkek sohbetle riyle, tiyatro ve musiki seanslaryla bu yeni zmre araclyla kendini hissettirmektedir. Yaam deimektedir, daha nemlisi

19.

yzylda bir salon gelenei kmtr. Bu Msrllarnkinden

farkldr. Bu salon geleneinin banda birtakm hanmlar yer al maktadr. Bunlardan mesela aire Nigar Hanm, Macar Sleyman Paa'nn kzdr. Bu nemli olay (mlteciler olay) , Osmanl mparatorluu'nun ordularn, teknolojisini ve idare hayatn reforme etmeye yardm c olmaktadr; artk maala tutulan eski maceraperest insanlarn yerine yenileri ortaya kmaktadr. Bu yeniler, k alben bu devlete ve millete bal olan insanlardr; yeni vatan ve yeni milletlerinin ku ruculuuna katlmaktadrlar. Szn ettiim Mustafa Celaleddin Paa,

Les Turcs anciens et modernes ( 1 869)

a dl

kitapta Trk mil

liyetiliini yeni bir bakla ele almaktadr ve bu 19. yzylda a da anlamda, ve sylemekte mahzur yok, etnik rk anlamda bir Trk mil liyeti liinin ilk el kitabdr. Onun olu olan Ferik Enver Paa da benzer eserler yazmtr. Tarunu Celile Hanm' dr, torunu nun olu da Nazm Hikmet'tir. 1900 ylna geldiimiz zaman s tanbul batllaan, Bat hayatna entegre bir st snfa sahiptir. Bu olayn

br yan zerinde de durmak gerekir: Rusya ile ba

layan gerginleme, devleti 1 85 3 'te S inop facias dediimiz, Amiral Nahimov'un basknyla filonun yok edilme si olayna srklemi ve 1 85 3 Kas m 'nn otuzuncu gn cereyan eden bu olaydan son ra Devlet-i Aliyye, Rusya'ya harp ilan etmitir. Menikov'un teh ditleri ve Sinop facias zerine ngilter ve Fransa Osmanl mpa ratorluu'nu destekledikleri iin, Mart 1 854'te onlar da Rusya'ya harp ilan etmiler dir Modernleen Trk ordusu Silistre mdafa.

139

asm byk baaryla yrtmtr (Namk

Kemal'in Vatan yahut

Silistre adl piyesi bu olay yanstr). Yenieriliin kaldrlmasndan

beri reformlar tamamlayamayan ve Avrupa tarafndan ilk anda kmserren Trk kitalan, Krm'n Gzleve limamnda karaya karak ehri igal ve fethetmilerdir. 17 ubat 1 855'teki karma ile, 1 78 3 ylndan beri Trk ordularnn ilk defa kaybolan bu vatana adm atmalanyla da evk ve gayret gelmi, slam dnyasnda yeni bir Trkiye imaj ortaya kmtr ve bu olay tabii Rusya'da ok byk sarsntlara neden olmutur. Ardndan, ubat 1 856'da mt tefik kuvvetlerle birlikte Sivastapal'un (Akyar) tekrar alnmas bu geliimi devam ettirmektedir. Burada, Bat ile btnlemenin ok nemli bir safhas rol oyna maktadr. stanbul'a, Kuzey talya 'dan, Fransa'dan, ngiltere 'den birlikler geliyor, gen askerler gemilerle Krm'a gidiyor bu insan lar ya sakat dnyor ya da dnmyor. lk defadr ki Mslmanlar birtakm gen Frenklerio ( ! ) kendileriyle birlikte kol k ola, omuz omuza "Moskof"la arptn ve hayatiarm verdiini gryor lar; dolaysyla imajmzdaki "gavur" ve Batl deimeye balyor ve 1 8 5 6 Paris Kongresi'nde B at 'yla btnleme konusunda veri len birtakm tavizlerin ideolojik ve hissi temelinin de olutuunu grmekteyiz. Kimse burada birka paann sefaredere yaranmak iin birtakm tavizlerde bulunduunu ve hy anet ettiini dnme sin, ortam ok hazrdr. kincisi, modernleen, modernlemesini ta

mamlayan Osmanl mparatorluu, o tarihte artk % 60' itibariy le Hristiy an devletlerin hkm altnda yaayan slam nfusu iin yeni bir mit kaps haline dnyor. O tarihten sonra Krm'da,
uzak Kazan'da, Sibirya ' da bir mddet sonra igal edilecek Orta Asya hanlklarnda, Kafkas'ta (nk aym yllarda eyh amil ayaklanmaya balamtr), nihayet Hollanda idaresindeki Endo nezya ' da ; ngiliz idaresinde bir imparatorluk olarak Britanya'ya il hak edilen Hindistan ktasnda ortaya bir Trk Halife Sultam, bir Trk devleti imaj kmaktadr, bu ok nemli ve unutulmamas gereken bir noktadr. Yani Bat'yla btnleme s afhalarnda birta km tavizler verilmesi yamnda, yeni bir imaj , yeni bir dnya orta ya kt da aktr.

140

Paris'te toplanan kongrede bilindii gibi Osmanl aznlklanna yeni haklar verilmesi teminat altna alnmtr ve ardndan da ve rilmitir. Bu yllarda artk imparatorluun kylerinde oka alnan izinlerle kilisderin tamir edildiini ve yenilerinin yapldn gr yorsunuz. Bulunduunuz ehirlerin toporafyasn bir gzden ge iriniz, camilerden daha byk kilisderin yapldn grrsnz, mesela Orta Anadolu'da Sivrihisar'a gidin grrsnz, Bursa'ya gidin grrsnz, byk kilise yaplar hep Paris Kongresi'nden sonra ilan edilen Isiahat Ferman ile ortaya kmtr. Devletin ida resinde balayan bir eilime dikkat edelim: Gayrimslim milletler den alnan memur says grlr derecede artmaktadr. Mesela, Er menilerin arasnda Dadyan, Dzyan, Serveryan, Balyan gibi birta km varolan arnira hanedanlarna yenileri ilave edilir. Bunlarn iinden valiler, bykeliler, hatta bakanlar ve mstearlar k maktadr. Artin D adyan Paa, Hariciye Nezareti mstear olarak devlete otuz yl hizmet etmitir, ayn ey Fenerli Rum beyleri iin sz konusudur. Devletimizin Londra'daki bykelisi Kostaki Musurus Paa otuz sene orada kalmtr, yetmi yla yakn impara torluun banda bulunan Kralie Victoria'nn, adeta gen kralie likten bykanne olana kadar, Londra'da gznn nnden hi kaybolmayan ve ok sevdii biri varsa, o da Trk bykelisi Mu surus Paa'dr. Victoria'nn iltifat ettii eliliklerin banda bizim bykelilikteki balolar geliyor; Musurus Paa, Fenerli bir Rum beyidir fakat katiyyen Hellen milliyetisi deildi. Osmanl mparatorluu 1 85 6'dan itibaren, Bat'nn artk bir paras, bir yesi olma durumundadr. Bunun ne gibi somut gr nmleri var? Mesela bir rnek; birtakm genler Rusya'dan, Hin distan'dan, Cava'dan geliyor, burada okuyorlar. Sonra Osmanl pasaportu veriliyor kendilerine ve bunlar lkelerine dndkleri za man, mahalli makamlar bunlara ok eziyet edemiyorlar; nk bunlar bir Avrupa devletinin tebaas olarak belirli bir dokunul mazlk sahibidir. Dolaysyla, en ok srlp atlabiliyorlar. Mese la, Hollanda idaresinin aleyhinde alm Caval bir Mslman mnevver, Osmanl olduu iin ne fazla hapsedilebiliyor ne de ar bir cezaya uruyor, belki srgne gidiyor, yani bizim houmuza

141

gitmeyen kapitlasyonlarn mtekabili de bir lde orada iliyor; nk Osmanl mparatorluu 1 8 56 Paris Bar'yla Avrupa Kon setti'nin yesi olmutur. Bat ile Trkiye topraklan arasndaki kltrel ve iktisadi ili kiler phesiz Hal Seferleri'nden balar. Hallar Ortadou dn yasnn ve'bugnk Trkiye'nin belirgin blmlerine 1 2 . asrn so nunda yerlemiler, Urfa'da bir kontluk kurmulardr ki bu aa yukar bugnk Urfa'nn belirli bir blmn iine alan bir top raktr. Antakya'da bir prenslik kurmulardr ve nihayet Kuds'te bir krallk tekil etmilerdir; bu da aa yukar bugnk srail'in topraklarn, ksmen de Bat eria'y iine alr. Okul kitaplarnda tekrarlanan, Hallar Dou'da slam medeniyetinin stn nitelik lerini renerek geri dnmler ve Avrupa'da mthi bir medeni deiiklik meydana gelmitir, gr tetkikata dayanmayan, ucuz bir hkmdr. Trkiye'de tarihilikte ok ey "olsa olsa" meto duyla kaleme alnr; halbuki tarihte "olsa olsa" deil, olmu olan nemlidir ve olanlar da ou zaman " olsa olsa"yla atr, nk insanolu mantki bir malluk olmakla birlikte ayn zamanda mantkszdr da ve yaammz da onun iin kimyevi bir reaksiyo na veya kimya elementlerinin birbiriyle olan kanlmaz ilgi ve dzenine uymuyor; ok byk terslikler meydana geliyor. Mat riks daldurarak tarih yazmak mmkn olmuyor. Hallarn ark'taki hayatn, srailli tarihi Joshua Prawer ok iyi inceledi.53 Bunlar hibir ey renmiyorlar ark'ta; giyimleri deimiyor, te mizlik alkanlklar deimiyor, yemek, hatta dil renmiyorlar. Hayatlar geldikleri gibi devam ediyor, kendi feodal nizamlarn getirip yerletiriyorlar, kendi kilise hiyerarileri aynen kalyor; Doulu Hristiyanlarla, Yahudilerle, Mslmanlada aralar kt. ocuklarn akutmak istedikleri zaman katiyyen o devre gre mkemmel olan ark medreselerinde deil, gene Avrupa'ya yolla tp akutuyarla r ve buradan geldikleri gibi gidiyorlar. Bu nemli; zira, Bat Avrupa'nn barbar zihniyet ve yaamnda baz messeJoshua Prawer; The Crusaders, Kingdom-European Phoenix Press, Londra, 2001.
Cvionialism in the Middle Ages,

53

142

selere kskanlkla sahip klr ve bunlar deimez, bunu kimse aklndan karmasn. Bat dnyas bugn de ayn ekilde bir dirence sahiptir, kabile yapsn -o da ksmen- iki ey deitirebilmitir: Birincisi, Roma mparatorluu'dur, nk bu lkeleri Roma fethetti ve Roma me deniyeti tarihe at, yani Romallarn kaytlaryla ve igaliyle biz Bat Avrupa'y tandk; ondan evvel buras tarihncesi alardr. Roma kltr buray snrl lde deitirdi. kinci deiiklik de bu dnyay etkileyen Amerika' dr, bunun ok kimse zerinde dur maz ama 20. yzylda, bilhassa kirici Cihan Harbi'nden sonra buraya giren Amerikan kltrdr. oka bahsedildii gibi, sade ce Coca Cola ve blue j ean kltr de deildir; muhasebedir, ilet medir, hastanedir, mhendisliktir, hatta niversite sistemleridir. Fakat unu itiraf etmek lazm ki, Amerika'nn niversite zerinde etkisi ok snrldr ve Uzak Dou ve Ortadou ile kyasladnz zaman, Avrupa'daki Amerikan etkisi aslnda ok snrldr. D ola ysyla karmzda deimeye msait olmayan, kltrel alverie hazrlksz bir camia vardr. Bunu Avrupa ile entegrasyona girer ken gz nnde bulundurmanz gerekir. " Orada iki milyon ii

miz var, kltrel alveri yoluyla Avrupallada i ie girerler, ok

da iyi olur, biz de reniriz, onlar da renirler " gibi yzeysel gzlemlerle o toplumlarla Trkler arasnda bir kltrel kayna mann ok abuk vukua geleceini dnmemek gerekir; nk karmzda inat bir toplumsal yap vardr. Bunu dikkate ald nz takdirde Avrupa ile ilikilerinizde daha salkl karar verirsi niz. 1960'ta insanlarmz Almanya'ya gittiler. Bugn nc nesil yetikin vatanda olmu, drdnc nesle gidiliyor ve daha hala iki toplum kaynam deil ve imdi Almanya'daki Trkler ne diyor biliyor musunuz? "Vatandan koptuk, bizi istemiyorlar artk, Al manc olduk; burada da Almanlada kaynamaya niyetimiz yok, sizin de yok. Biz sizin toplumunuzdan deiliz, size paralel bir top lum olduk" diyorlar. Paralel toplumdan sz ediliyor; yani orada alacak, retecek; ardaki, pazardaki mal mmkn mertebe alp tketecek, ama hibir ekilde o toplumla fazla badamaya niyeti yok. Almanlar bu deyimden dehete dyorlar, ama bu

143

"paralel toplum olay" bir gerek. Trk toplumunun bu gerei ni sadece sokaktaki ii arasnda deil, okumu yazm ocukla rn arasnda da gryorsunuz. Bu renciler bir grup tekil edi y orlar mesela, anavatan daha yakndan tanyalm diye buralar ziyarete geliyorlar. Mesela, niversitelerde okuyan Trk genleri k ortasnda buraya geliyor, bizim derslere girip dinliyorlar. Gz lemlerimiz pek i ac deil; Almanya'da oturanlarn iinde Vene dik'i, Paris'i ancak birka kii grm, ama oralarda eitim gren hemen hi yok. Yani bunlar Avrupa'yla btnleememiler, fakat orada olmak niyetindeler. te Trkiye'nin burada yapaca bir ey var: O insanlar Avrupal Trk olarak yetitirmek. Bunu yap t takdirde hem kendisine daha ok balar, hem de Avrupa' nn bir blmndeki yerellik karsnda sarslmaktan kurtarrsanz, Trkle daha yararl insanlar ve aydnlar kar. Osmanl mparatorluu Bat'ya doru byyen bir imparator luktur. ve daha 15. asra, yani 1 400'lere girerken bu devlet ne bir Anadolu, ne de bir Ortadou devletidir; Anadolu devleti bile de ildir, dorudan doruya bir Balkan imparatoduudur. Bunun zerinde durmak gerekiyor; Balkan imparatorluu oluumuz do laysyla da biz Timur istilasndan ok kolay yakay kurtarmz dr; nk Timur'un yakp ykabildii Orta Anadolu'dur, Dou Anadolu'dur. Oradaki siyasi yapy, Trkmenleri datm, bizim hakimiyerimizi paralamtr, ama Balkanlar'a hibir ekilde tesir edemedii iin devlet kendisini ok ksa zamanda derleyip topar layabilmi ve ftuhata devam ede bilmitir. Dolaysyla, bu bir Ru meli imparatorluudur ve bunun nitelii de bir anlamda Roma mparatorluu'dur. Zaten devlet kendini o adla anyor bandan beri, mirasna sahip olmak istedii Roma mparatorluu'nun adyla " Rum" diye takdim eder kendini (klim-i Rum vs. ) . lk Ro ma pagan, ikincisi Hristiyan, ncs Mslman Roma mpa ratorlu u'dur. Bu devletin Avrupa ile olan iktisadi ilikileri son derece kuvvetlidir. nk yaptmz retimi sattmz birinci nokta Garb'dr; ark'tan gelen mallar depolayp naklettiimiz bi rinci nokta gene Garb' dr ve baz nemli malzemeyi de gene Garb'dan alyoruz, zellikle sanayide ve bilhassa askeri teknolo-

144

jideki ihtiyalarrnz tamamyla oradan karlyoruz ve bunun iin belirli imtiyazlar veriyoruz, bu kanlmazdr. 1 5 1 7'de Yavuz Sultan Selim Msr' ald vakit, oradaki Akdenizli tccarlarn bir konsolosu vard; buna ticari ternsilcilerdir.

Cansulata del Mare denirdi, konsoloslar Msr'daki Consulato del Mare bir Kataland;

kendisine Mernluk sultanlarnn verdii imtiyaz ve msaadeleri Yavuz Selim'e gsterdi, hkmdar da olduu gibi tasdik etti. 1 5 3 6'da Kanuni Sleyman devrinde, Avusturya ve spanya Habs burglar'nn, yani btn Avrupa'nn karsnda Fransa bizim mt tefikimiz olduu iin kendilerine geici bir ticari

konsesyon

veril

di, bu 1 5 69'da yenilendi ve devamllk kazand. 1 5 8 0'de ayn im tiyazlar ngiltere'ye verildi, nk spanya ve Avusturya bloku nun, Alman mparatorluu'nun karsndaydlar. Nihayet 1 61 2 ' de ayn gereke, ayn siyaset ve diplomasiyle bu haklar Hol landa'ya verildi. ok nemli bir olay sz konusudur: Osmanl mparatorluu evveHi siyasi bakmdan, ikinci olarak baz ham maddelerin kullanm bakmndan ve ncs de baz mallarn s;:vkyat bakrnndan belirli Avrupa lkelerine ticari imtiyaz ve haklar vermektedir. Buradaki kalplar eski Bizans'a da uygundur; vergiler genellikle krkta bir esasna, yani %2,5'e istinat etmekte dir. Baz ahvalde bunlar % l'a kartlmakta, baz ahvalde de hibir mal satlmarnaktadr, yani klasik Osmanl mparatorlu u'nda k yasak mal says girii yasak maldan oktur. Bunlar stratejik mallardr; gemi retimine, gernicilie ynelik malzeme nin, baruta, silah retimine ynelik rnalzemenin, hammaddenin, mesela tiftik ve keenin ihrac yasaktr. Bu yasak, gemi kerestesi ni, baz madenieri kapsar; ama kuma ve deri satm iin hibir zaman ayn ey sz konusu deildir ve bu gelir getirir; hibir za man iin tahl satm tevik edilmez, nk kt ve stratejik bir mal dr, baz yiyecekler de bu lnn ierisindedir. Devletin iinde, himaye altndaki baz devletler ticari tevik grmektedir. Bunlardan biri, bugn Hrvatistan'a bal olan Dub rovnik'tir. Adriyatik kysnda gayet sempatik ve Venedik modeli zerine kurulmu bir Hrvat ehridir, tccardr. Mesela, Dubrov nik gernilerinin seyrseferi son derece tevik grr, nk bu sa-

145

yede Osmanl mparatorluu, Venedik ve Cenova'ya kar bir den ge yratmaktadr, bu en nemli unsurdur. Akdeniz ticaretinde bir kuvveti brne kar kullanarak kuvveti elinizde tutmu olursu nuz. Btn bu lmlerin ierisinde, Bat ile temaslar bir yerde ay n sistemin iine girecektir. Ne zaman? 1 699 Karlofa. Antlamas ile. O vakte kadar Osmanl mparatorluu biriyle bir akde girdii vakit, tek tarafl bir ahitname veriyor. Yani bir muahede teknii sz konusu deil, sizinle sulh yaptm, senin gemilerine izin verdim dolasnlar vs. Bu usul tek tarafl imtiyaz bahsi halinde bir ahitna medir. 1 699'da ise, mahiyet artk deimektedir. Osmanl mpara torluu milletleraras diplomasi sistemine girmektedir, karlkl kontrat sz konusudur ve bunu da tayin eden artk ne Hristiyan, ne de islam hukukudur. Laik Roma hukukunun prensipleridir, Hugo Grotius'un de lure B elli ac Pacis, Sava ve Bar Hukuku adl eserinde va'zettii hususlar; dorudan doruya Roma hukuk sistemi prensipleri, messeseleri zerinde gelien anlamalardr ve buna gre artk Osmanl mparatorluu eli kabul ettii zaman bir inayede deil, fakat dorudan doruya gelen elinin statsn bir diplomatik mtekabiliyet sistemi iinde tasdik etmektedir. Va ka 1 710'lara kadar baz lkeleri (Venedik, Rusya vs. ) gene bu sta tnn dnda tutmutur; mesela, sava ilan ettiinde Venedik el isini hapseder, Rusya elisini hapsetmitir (biliyorsunuz bize ilk gelen devaml Rus elisi Pyotr Tolstoy'dur, byk yazar Yols tay'un byk dedesidir). O, stanbul'a gelen ilk daimi bykeli dir ve 1 71 1 Prut savanda onu Yedikule'de hapsettik; ok al kan bir eliydi, birok uzun rapor yazard, he raporu yz, yz el li, iki yz sayfa yazyor; Rus brokrasisinin zelliini bilirsiniz de il mi? Sadede gelemezler. Eski devirde, mesela, banka sistemini slah ediniz, deniyor. Merkez bankas nasl kurulacak bir rapor yaznz, diye emir verilir; balarlar, Smerlerde ve eski Msrllar da banka var mym, eski Yunanllar nasl yaparm, tabii ondan sonra talyan ehirlerinin bankalar zerine yaz, ondan sonra s vire'de bu nasl oluyor, Alman dkalklarnda nasl oluyor, Fran sz bankalar nasl, yaz. Buna karlk Osmanl raporlar ok ksa dr, uzun sz edilmez.

146

Canaletto, "Canale Grande"

18. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu bykeli yolla

maya balyor, vaka her zaman yolluyordu, fakat artk belirgin bir sistem dahilinde yollamaya balyor; hkmdarlarn veladeti ve clusu tebrik ediliyor, daha uzun anlamalar iin yolluyor ve ge lenlere de belirli muafiyetler tanyor. Mesela, oturacaklar yeri ko ruyor, satn aldklar domuz etinden, tahldan, ikiden resim alm yor, frn kurmalarna izin veriyor. Bu noktada Avrupa ve Asya ta rihinin ayrlklar ortaya km aktadr; Osmanl mparatorluu da sistem itibariyle Bat ile b tnlemektedir. Mallar belirli gmrk noktalarna geliyor, oradan dalyor; belirli gmrk noktalarna gidiyor, oradan dar kyor; burada yabanc tccar olduu gibi bizim tccarlarmz da var. Avrupa dnda bu mesele ok incelen meyen bir eydir. Osmanl ticaretten anlamaz, sz botur. D ar da bizim bir sr tccarmz vard. Trk var, Rumu var, S rp var. Bunlarn ok ilgin hayatlar var; mesela, Venedik'te byk kana ln ( Canale Grande ) etrafnda; Almanlarn ham var

(Fondaco dei

Tedeschi);

bir tarafnda Fondaco dei

liyor), yani Trk ham var.

Turchi (Arapa finduk'tan ge Trk hannda Osmanl tccarlar malla

ryla oturuyorlar ve Venedik'e mal alp gtryorlar. Hepsi bura-

147

nn adam. Bir Venedik tablosu yoktur ki o asrda, meydancia sa rkl adamlar geziyor olmasn. Bat Avrupa lkeleriyle Trkler ara smda diplomatik iliki iin -belirli bir mbadele sistemi var; eliler mbadele edilirken, o snra geliyor, bizimki snra gidiyor; o bura ya geliyor, bizimki oraya gidiyor. 1 64 8 ' den evvelki sistemde by keliler ok farkl karlanrd. Osmanl mparatorluu'na gelen ran ve Avusturya elilikleri ok mutantan bir ekilde, byk ker vanlarn banda gelirler; lkeye girdikleri an, snrdan itibaren her ehir bunlar besler, bunun iin hususi vergi alnr, herkese ne ik ram edilecek bellidir. Ka koyun verilecek, ka sr kesilecek; ne kadar buday, arpa verilecek, onlarn karl vardr. ran iin de yledir, ranllar ok aaal heyetlerle gelirler, tabii onlar da yle karlanr; mesela eli Mirzakulu Han, Kanuni devrinde gelmitir. Kendisini

skdar' da karlamakla mkellef olan vzeradan em

si Paa (yani orada camii olan zat) onu yenieri birliiyle karl yor; balarnda tyl klahlaryla peykler dediimiz altn srmal giyimli mutantan bir heyet karlyor. Mirzakulu Han alay ediyor; "Sultanm, nedir bu? " diyor, " Gelin alay m? " emsi Paa da, "Beli Sultanm, " diye cevap veriyor, " aldran'dan gelen gelini karlarzl " Ayn protokol, Alman mparatorluu yani Avusturya iin de sz konusu. te btn bu kurallar bir yerden sonra deie cektir ve 1 8 . asrda, hele 1 8 1 5 Viyana Kongresi'nden sonra yeni kurallar vardr, bykeliler nerede oturur, nasl karlanr, bunla rn hepsi bellidir, tartmalar biter. 1 7. asrn ortasma kadar Avrupa'da talyan devletleri yani Ve nedikliler, Tos ka:nallar, Papalk temsilcilikleri hari, diplomatik temsil, diplomatik ayrcalk, diplomatik mzakerat usulleri tespit edilmemiti (bizde, Trk hariciyesi ge kurulmutur, diyorlar; biz ilk defa 1 8 . asrcia daimi bykeli yolladk . br tarafn duru mu da daha iyi deil) . 1 8 1 5 'ten sonra hi phe yok ki Osmanl mparatorluu bir sistemin iindedir, diplomatik ve iktisadi iliki ler bakmndan artk belirli kurallarn ierisine kapanmtr; gm rk vergileri anlamalarla belirlenmitir; diplomatlar birbirleriyle nasl temasta olacaktr, bykelilikler na sl kurulacaktr; bunla rn muafiyetleri nedir, konsolosluklar nedir, hepsi tespit edilmitir

148

ve zerinde nemle durulmaldr, btn bu imtiyaz ve stat, biz zat tek tarafl olarak Avrupa devletlerine verilmi deildir. Mese la, bizde mektep te yle okutuluyor: 1 774 Kk Kaynarca Ant Iamas ile Rusya her yerde konsolosluk aacakm; evet ama, Os manl da aabilirdi ve de amtr, ama bunun zerinde durulmu yor. Osmanl hariciye listesine baktnz zaman kalabalk bir konsolosluk listesi yer alr; Rusya'nn doksan ksur yerde konso losluu var ama, Osmanl mparatorluu 'nun da otuz ksur yer de var ve daha da amasna da mani yok (Bak'de var, Gence'de var, Baturo'da var, Tiflis'te var, Odesa'da var, Krm'da iki yerde var, San Peters burg'da var, Rostov'da var, Moskova'da var, Buha ra'da var, vs. ) . Buradaki konsoloslarmz da Ruslarnkilere ben zer, onlardan aa kalmayan faaliyetler iindedirler. Etraftaki Mslmanlar rgtlerneye ve bilinlendirmeye gayret eden, Hi caz demiryolu iin para toplayan, mektep kurdurtan, Panisla mizm adna birtakm faaliyetlerde bulunan bu memurlarn bir ksm persona

non grata

ilan ediliyor, atlyor, yerine daha edidi

gidiyor. Binaenaleyh tarihi imaj izdiimiz zaman, b tn bunla ra ok dikkat etmemiz gerekiyor. ok edilgen bir tarih, bir zaval l nc dnya lkesi veya ryen Bizans gibi artk elini kald racak hali olmayan bir son asr Trk devleti tarihi izmek gere e uygun deil . Trk toplumunun, Trk devletinin dinarnizn de vam

ettiine ve Trkler yeni asrlara uyduuna gre, uyumda ba

zen zayflklar oluyor, intibakszlklar oluyor ama baka unsurla ra ve zamana bakmak gerek. Vaka o konsoloslarn arkasnda b yk bir ticaret, byk bir endstri yok; yani o memurlar orada mal satan tccarlar adna da i grse iyi olur ama, nafile bir b rokrasi emas izilmesin. Avrupa ile ilikiler dediimiz zaman, mesel a imtiyazlar vermi sin ama, ayn ey senin iin de sz konusu, yani sen de git, kulla nlabilir mukabil imtiyaz kullan. Yaptmz zaman olmu , yer ol mu, yapamadmz da olmu. Okul kitaplarnda ve baz kitaplarda, Osmanl ryor, dvel-i muazzama dedii devletler arasna Trk mparatorluu da katld . muazzama devleti p ayiayor diye bir kategori de vardr. Dvel-i

149

Tabii her byk devletin sz ayn derecede gemez, bazsnnki pek az geer. Byk devletlerin saylar 1 9 . yzyln sonunda yedi dir. Bunlar saymaya gemeden nce, bunlardan biri olan Avustur ya bahsini akla kavuturalm. Maria Theresa ve IL Joseph za mannda ad Mukaddes Roma-Germen mparatorluu idi; yani bugnk Avusturya ve btn Almanya'dan oluuyordu. inde prenslikler ve serbest ehirler vard; saylan yz ksurdu. Bu ya py tanmak lazm, bizim mektep kitaplarnda mtemadiyen bir Avusturya sz gidiyor, dmanmz diye; onun ad Avusturya de il,

o Alman mparatorluu'dur, yani Mukaddes Roma-Germen

mparatorluu . . . Bunu da Voltaire ok gzel tarif etmi: " Bu ne mukaddestir, ne Roma' dr, ne de imparatorluktur, bir alay Alman" demitir. Avusturya, bu imparatorluk iinde bir yedir. lgin olan yalnz Avusturya'nn topraklan oraya baldr, bir ksm topra deildir; nasl biz NATO'nun yesiyiz, ama Ege Ordusu NATO 'ya dahil deil, onun gibi bir ey. Tarihi dmanmz Avusturya ile he le 1 8 . asr boyunca ikide bir grtlaklamz ve en son sava Zito vi Andamas'yla 1 79 1 Austos' unda bitmi, ondan sonra harp et memiiz. Avusturya Berlin Kongresi'nde geici olarak igal ve ida re diye Bosna'y almtr, 1 908 'de ilhak etmitir. Versailles'da ku rulan Alman mparatorluu tabii bu ta sarrufun dndadr, bizim le dostluu Birinci Dnya Sava ncesidir. Ama Almanya'nn da tarihi dostumuz olduu slogan doru deildir. Almanya 1 809 'da Napolyon tarafndan yklnca, Avusturya adn ald. Ayr bir imparatorluk olarak eski Roma-Germen mpa ratorluu'nun yerine geti. Bu yzden yeni devlet kurulunca, Mu kaddes Roma-Alman imparatoru Il. Franz da Avusturya impara toru I. Franz oldu (Bu devlet 1 8 6 1 'de Macarlarn ayaklanmas so nucu iki isimli oldu, Avusturya-Macaristan adn ald). imdi 1 9 . yzyln son eyreincieki yedi byk devleti sayalm: ngiltere, Fransa, ardndan Avusturya-Macaristan; bunlar eski im paratorluklar, Rusya drt, yeni kurulunca Almanya be, span ya'y biz hibir zaman byk devlet olarak tanmadk, ama byk devlettir. Nihayet yeni talyan birlii ve sonra da asrn sonunda Ja ponya. Biz imparatorluk dneminde Japonya'y tanmadk

150

Bu byk devletlerin aralarndaki iliki de youndur ve byk tr, yani bunlar bykeli teati ederler. Mesela, Londra stanbul'a bykeli yollar, stanbul Londra'y<l bykeli yollar, Viyana ile stanbul bykeli teati ederler. San Petersburg stanbul'la by keli teati eder. Birbirini bu dzeyde tanma tarihleri de deiiktir; mesela Avusturya, Fransa, ngiltere'ye eskiden beri bykeli yol larz. Rusya ile 1 8 60'lann banda bykeli teati ettik, ondan ev vel ortaelilik ilikimiz vard . Alman mparatorluu ve talya ile Versailles Bar'ndan sonra 1 8 71 'de bykeli teati ettik. Bunla rn statleri deiiktir yani

fevkaliide yetkili bykeliler'dir

bun

lar. Bir kere temsilde ncelikleri vardr, muayedeye nce bunlar gi rer, br ortaeliler arkada kalr. Biz Papal Il. Abdlhamid'e ka dar tanmadmz iin, papann

nuncius'u

(elisi) de yoktur o ara

da. Byk devletler bir araya gelir konuurlar, kararlar alrlar; bu karar kapda bekleyen, ilgili ortaeliye tebli edilir. Ortaeli mza kereye falan alnmaz, ona karar tebli edilir sadece. Bugn ise, her lke temsilcisi bykeli dzeyindedir. Osmanl Devleti de byk devletti ve ister istemez her sorunun iine girerdi. Mesela in'd Bokser ayaklanmas dediimiz olay var. Yabanclan istemeyen baz inliler ayaklanm; iniiierin iin de ok nemli bir Mslman nfus var, geri in bizi hakikaten hi alakadar etmiyor, ama Avrupa'da deniyor ki: " Ya mdahale et ya da Mslmanlar uyaracak bir heyet yolla, Mslmanlar ayak lanmaya katlmasn. " Bizimkiler kem km ediyor, ama bir ey yapmak lazm, hi deilse bir "nasihat heyeti " yollayp in Ms lmanlan'na "Ayaklanmayn" deniyor. Osmanl Devleti 1 8 5 6' da da hepinizin bildii gibi

Concert Europeen dediimiz Avrupa Kon

sert yesi olarak, resmen byk devletlerden birisi ve Avrupa dev leti olmutur; dolaysyla gerek iktisadi sre gerekse diplomasi s reci iinde Avrupa ile btnlememiz sz konusudur.

Modern Zamanda Avrupa

Baz eylerin zerinde srarla durmak gerekmektedir, Avrupa ile iktisadi btnleme dediimiz zaman kabul edeceimiz sistem hu-

151

kuktur. Romanst sisteme geiimiz

edeni Kanun'un

kabulyle

mmkndr, hukukular biliyorlar ki medeni hukuk ve koclifiye Medeni Kanun hukukun temel tadr, yani bireyin hukukudur. Fa kat Osmanl Devleti'nin hukuk alanndaki Avrupallamas, bu ti carete ve diplomasiye paralel olarak ok daha nceden balam tr. Yani daha Tanzimat devri banda deniz ticaret hukukunu ve kara ticaret hukukunu Avrupa'dan uyarlamz; bu demektir ki bir maln bir yerden tan srasnda Avrupa hukukunun hkmleri ne tabiyiz, yani o maln sigortasyd, kaybyd, tazminiydi gibi so runlar artk o hukuk asndan mtalaa etmek durumundayz ve bu keyfiyer hibir ekilde sl:im hukukunun esasn da rahatsz eden bir unsur deildir; ikisinin uyumu pekala mmkndr. Gider
ayak " ceza hukukunu kabul ediyoruz ve idarede belirgin sistemleri,

usulleri birbirinin zerine balyoruz. Dolaysyla, 1 9 . yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu beynelmilel ilikilerinde ve haya tn belirli dallarnda, zellikle kamu sahasnda Roma hukuku sis temine adm atmtr ve hatta geni lde bunun iindedir. Btn bunlarn zerinde duruuro undan ileri gelmektedir: Trkiye bugn iktisadi bakmdan, hukuki bakmdan, diplomatik ilikiler bakmndan, hi kimsenin tereddt etmeyecei bir ekilde Avrupa dnyasyla btnlk iindedir ama, Avrupa ile iktisadi b tnln dnda siyasi birlik (ki ok nemli bir unsurdur) zerin de durriamz gerekmektedir. Bizim bu dnyayla daha byk bir birlie girerken tccar olarak, iktisat olarak dnmemiz gere ken konularn banda nfusun kompozisyonu gelir. Eer birlie gireceksek, son derece ihtiyar bir dnyayla btnlernek zorunda yz. Bir toplum kalkyor, dinamik nfusuyla ihtiyar bir Avrupa ' nn iine giriyor, yani % 60' elli yan stnde olan bir Avusturya top lumunu biz nasl tayacaz, bu mmkn m? Demografik tetkik ler gsteriyor ki, 2030 ve 2040 ylnda Trkiye artk nfus art azalan, ama gen nfusu kalabalk, yani harika yapl dinamik bir toplum olacak. Nfusu fazla artmayan ama gen nfusu kalabalk, yani oun luu meydana getiren, retken, dinamik toplumu eitmemiz lazm; en mhim konu eitimdir. Trkiye'de maalesef Avrupa toplumu

152

bu konuda rnek olamaz. nk

19.

yzylda Avrupa bizim mo

dernleen eitim sistemimiz iin numune olmutu ama, u bir ger ek ki, bugn Avrupa niversiteleri son derece kalabalk, retimi dk, renci says arttka retim yesi says azaltlan; eiti mi, ktphaneleri, laboratuvarlar yetersiz ve Japonya'nn, Ameri ka'nn, srail'in fersah fersah gerisinde kurumlardr. Binaenaleyh bu dinamik nfusunuzia Avrupa ile btnlemeye giderken Avru pa'y yeniden gzden geirmek zorundasnz. Amerikallar ve sra il devaml gmen alarak gen nfus oranlarn koruyorlar. Gelen gmen o toplunla ye olarak btnleiyor. Avrupa gmen alsa da, ye olarak iine alamyor. nk milliyetilik ve muhafazakar yaplanmalar buna manidir. Dinamik toplumlarn bu gibi ihtiyar, kendini yenileyemeyen toplumlarla btnlemesi son derecede za rarl ve zordur. hayatnda yeni dinamik bir irket; genlerden oluan, yeni sistemler bilen bir irket; paras, mal varl ve hre ti olsa bile, ihtiyar bir irketle kaynamak istemez, kaynasa bile onu yutmak ister, yani " Siz ie karmayn. " diye pazarlk yapar. Maalesef bunu devlet ve millet olarak dnemiyoruz ve bir his terya iinde oraya kapanyoruz, bu da pazarlk gcmz azalt yor. nemli unsur nfustur; geen asrlardaki Avrupa'nn dina mik, gelien, gen nfusu bugnk Avrupa'da yoktur, oysa Trkiye' de vardr, bunu kimse hesaba katmyor.

Geen asrn Trkiye'sindeki nfusun kompozisyonu udur: Ta hlla beslenen, iptidai yapl, btn krsal toplumlar gibi, Trki ye'nin de nfusu artyordu. Her kadn be ocuk douruyordu; ne var ki bu doan yeni nfus iin yle bir problem vard: Trki ye'nin mesela, Bat Anadolu ve Rumelisi'nde bulunan birtakm H ristiyan nfus daha salkl geliiyordu, daha salkl besleniyordu, birtakm hastalklara daha az maruz kalyordu; bunda byk l ekte misyoner eitiminin ve salk hiz:qetlerinin de yardm olu yordu. Nfusa hastane gidiyordu, doktor gidiyordu. Hristiyan anne, zellikle byk merkezlerde ocuunu daururken mutlaka tecrbeli bir ebenin elindeydi. Sivas'taki fakir Ermeni de ayn du rumdayd, nk misyonerler rgtlenmiti ve dolaysyla Osman l milletlerinin nfusu artmasna ramen, Trkiye'de zellikle be-

153

lirli blgelerde toplanm olan gayrimslim nfusun daha salkl bir yaps vard, yaam standard daha yksekti, erken lm oran daha dktiL Trk Mslman nfusun salk hayat daha geriy di, daha beterdi. Bunu seyyahlann gzlemlerinden de anlyoruz; hatta baz seyyahlar bu durumu ok haince ifade ediyorlar; " Bun lar eriyor, bitiyor, dejenere oluyorlar. Trkiye'nin gelecei Hristi yanlardadr" diyorlar.54 Artk bu trajik durum sona erdi. Geen asrlarda baladmz modern tp ve tabib hareketi, Cumhuriyet'teki iyi rgtlenme ve ideolojiyle ilk semerelerini verdi, Trkiye'nin fakir Cumhuriyeti stma savan kazand, verem savan kazand ve ok kii bilmez frengi savan kazand. 20. yzyln banda Trkiye'nin birok blgeleri frengiden muzdaripti; bir yerden bulam olan o ilietin ileri safhalarnda, biliyorsunuz, irkin, yaroru yumru nesiller k yor. Bir sr eyalet ve sancakta, mesela Sis'de (bugn Kazan oldu; aslnda Sis'le Kazan ayrdr, yani birbirlerine kum saati gibi bitiik tirler, nk dadan inen Afar Trkmenler Kozan'a yerlemiler. Sis ise Katogikosluk, yani ukurova/Kilikya'da ok nemli bir Er meni merkezi) millet okuyor, mektepleri iyi,

retim iyi ama frengi

li bir toplum. Sis Ermenileri frengiden krhyorlard. Anadolu'da byle inerkezler oktu. Trkiye antibiyotik kullanmndan nce ve harpten sonra da antibiyotikler sayesinde, salkl bir dneme gir di, o yzden hakikaten salkl, iyi beslenen, dinamik bir nfus or raya kt. Byle bir lkenin potansiyelini ihtiyar nfuslu bir bn yenin iine entegre etmenin zorluklar vardr ve karl deildir. Trkiye dnyaya kltrel bakmdan da almak zorundadr. adamlarmzdan bahsedildi, dorudur. Fakat imdi dnyaya a lan okullar var, retmenler var, mnevverler var, o da ok nem li bir unsurdur. Bu gelime, Trkiye'nin tarihinde yenidir ve bunun ' sadece birtakm cemaatler tarafndan gtrlmesi gerekmez, her kesin yapmas gerekir, Trkiye asl ondan sonra nemli bir yerlere gelebilecektir zannediyorum.

54

Olivier, Olivier Seyahatnamesi. Ankara, 1977.

1 790 yllarnda Trk')'e ve stanbul, ev.

O. Gkmen,

154

1 7.

asrdan itibaren Trkiye, evvela nasl bir iktisadi almla ve

rgtle Bat'yla temasa geti ? Bunun yan banda, nasl bir dini kltrel faaliyet dolaysyla Bat'yla bir rgtleim iine girmitir ? Mhim olan imajdr; yani 1 9 . yzyln Trk' iin Avrupa hakika ten grlmemi, son derece deiik bir dnyadr. 20. yzyln ikin ci yarsndaki Trk iin, Avrupa artk o kadar deiik bir yer de ildir. lgin taraflar vardr, ama baz eyler burada bile bazen g zel olabilmektedir; me sela istanbul, artk mukayesede bazen kefe nin stnde kalan bir ehirdir, baz ilikileriyle byk deiiklikler meydana gelmektedir, ama halen Avrupa dnyasnn Trkiye'ye nazaran deiik bir yan vardr, o da dnyaya alma ve onu tan maktr. Avrupa geen asrlarda girdii dnyaya alma, dnyay ta nma srecini byk lde muhafaza etmektedir ve Trkiye'nin bu taraf zayftr; bunu dikkate almamz gerekmektedir.

20.

Yzylda ktisadi Deiim

Trkiye pazar ekonomisine aa yukar yz yl nce geen, ya ni parann ky ekonomisine kadar girdii ve ky retiminin milli pazara ve beynelmilel pazara ald bir lkedir. in temel nokta larndan biri, daha dorusu bizim tarihiliimizin karar veremedi i nokta, baz nc dnya lkeleri gibi dorudan doruya kapi talist itimai -nizama geiimizdir. Nedir bunun zellikleri ? Madde bir; ky otarik bir ekonomik yapdan, kendi iin retimden kur tulmakta, pazar iin retime almaktadr ve kyllk bitmekte, iftilik balamaktadr. Malum, para ekonomisinin girdii ve k yn pazar iin retime balad bir yerde artk kyden deil ift ilikten sz etmek mmkndr, sosyoloj inin deyimiyle peasantry bitmi,

farmer balamtr.

Bunu Avrupa tarihinde bir gei kadernesi olarak grrz, n k kylln gemii vardr; Amerika, Avustralya, Kanada gibi yerlerde gremezsiniz, nk oralarda dorudan doruya iftilik balamtr, dorudan doruya kapitalist bir cemiyet ve itimai ni
zamnn tesisi sz konusudur. Bizim lkemizde ise hi phesiz ki

eski dnya gi bi krsal kesimde kyllkten bir iftilie alm sz

155

konusudur, bu geen asrcia balamtr ve tartma da burada ba lyor. nk iki tip alm sz konusudur; birinci kategori lkeler de dorudan doruya krsal kesimde zlme ve kylln dal maya balamas grlr. Dierinde ise alm, kapitalist Bat dn yasnn mstemleke veya iktisadi nfuz siyasetiyle mmkn ol maktadr; yani Hint, in, Cava gibi lkelerde retim, Bat'daki pazarlarn talebine gre ekillenmektedir ve oradaki pazarlar bu yerlerdeki krsal yapy alma sunmaktadr. Ayn dili konuan, ayn corafyada yaayan insanlar arasnda ve milli pazar teekkl etmeden, beynelmilel pazara alma sz konusudur. Byle lkeler vardr ve bunlar bildiiniz gibi bugn nfusa ve yzlmne

baktmz zaman hacnce de dnyann ouuluunu meydana ge

tirmektedirler. Bunlara literatrde ksaca "nc dnya " diyo ruz. Dier Avrupa lkeleri milli pazann ihtiyalarna gre krsal kesimin deimesiyle, pazara alma olayyla bugnk ekonomile rini ekillendirmitir. Trkiye iin bu mnakaal bir konudur. Biz nc dnya mo deli iinde miyiz ? Acaba Osmanl mparatorluu 1 9 . yzylda s mrgeleiyor denirken btn retim talepleri da ynelik miydi? Hayr, pek yle grnmyor, bir milli pazarn teekkl meselesi var ve bir lekte sanayi de byle kuruluyor, hatta tarm da byle gelitiriliyor. Bunu zellikle 1 9 . asrcia gryorsunuz. Talep sahibi en mhim unsurlardan biri de ordudur. Trkiye'nin milli tarihinde ordunun ok nemli yeri vardr; mi liter, hatta militarst bir yap Trk toplumunun, Trk tarihinin iindedir, onun iskeletini tekil eder. Ordu sayesinde Trk devletin de, Trk toplumunda Trke her zaman hakim dil olmutur. Ge mi asrlanmzda, mesela ran Seluki Devleti'nde, Suriye Seluki Devleti'nde Trkenin kanlaryada, hatta yksek zmre edebiya tnda bile kullanlmad zamanlar vardr, ama Trke her zaman ordunun komuta dili olmutur ' ve o yzden de o devlet Trk ka rakterini muhafaza etmitir. kincisi, idari yapda ordu ok hakimdir. Biliyorsunuz klasik Os manl anda idareci demek asker demektir; beylerbeyi marealdir, sancak beyi mirlivadr, tpk bugnk tugeneral, tmgeneral gibi

156

bir rtbe ve btn hiyeraride dibe kadar indiin zaman rtbeler askeridir, hatta asker olmayanlar bile askeri snfn azas saylmak tadr; mesela, mderris, mesela, Hristiyanlarn bapapaz, Yahudi lerin h ahambas; bunlardaki memurlar da askeri snftan; yani vergi vermeyen, vergiden muaf olan idareci snftan saylyor. nc safhaya getiimiz zaman ki, u snai ve iktis adi, zirai modernleme dnemidir. Vaka modernleme ok mulak bir kav ramdr, mod deitirme yani kip ve aama deitirme anlam var dr. Tabii bu sz bir eyi ifade etmez, yani totolojidir. Gmleiniz niye beyaz ? Duman rengi, siyah aard da

yle oldu gibi bi r deyim dahi deil. Modernleme, totolojik, ierii bo, fazla bi ey ifade

etmeyen bir kavramdr, fakat iin tehlikesi gmlein beyail ka dar saf bir kavram deildir, ok da oynanr zerinde bu yzden. Tamamyla aynak bir deyimdir ve bum kullanrken son derece dikkatli olmanz gerekir. Tabiat deiir, toplum deiir, insan dei ir; deiiklik tabiatn ve insanln kaderidir. nsann br mallii kata nazaran fark da bu deiikliin farkna varm bir yaratk ol masdr, nk etrafmzdaki dier mahlukat tabiatta cereyan eden deimenin farknda deillerdir, halbuki insanolu bu deiikliin bilincindedir. Biz etrafmzdaki kouan hayat ve lmllm z biliyoruz, doumumuzu biliyoruz, fakat btn bu deimez gi bi grnen hayatn ileyiinin de deieceini b iliyoruz . Modern leme de maalesef aslnda fazla anlam olmaya n bir k urum . n k insan cemiyetinin deimesini belirli kalplarla izah etmeye kal kan, fakat bu izahn tesinde de cemiyeti ina etmeye kalkan bir gr ifade .eden bir szck oluyor. Onun iin bunu ok dikkatli kullanmamz lazm; maalesef toplumlarn hibir ekilde

social en

gineering iin

msait olmad, sosyal mhendisl iin snrl olarak

mmkn olabilecei ok aktr. Evvela, toplumda bir problem zlmez, problemin zm problem yaratr ve zincirleme gider, bu k eyfiyeti bazlan anlamaz. Oysa, toplumsal sistemde halledilme diye bir olay yoktur, akla ma sz konusudur. kinci bir sakatlk da mutluluktur. Perniniste veya devrimeiye s oruyorsunuz, mutlu olmak iin hareket ediyor, bu bir samalktr. Yani mutlulu k tarifi ancak edebiyata has bir

157

eydir, bilirnde mutluluk tarif edilmez, hele mutluluk hi llmez. Mutluluk motifi 1 8 . yzyl ihtilalci dncesinin bir rndr. "nsanln mutluluu iin" diye sloganlar atlr. Oysa byle bir mutluluk ne demek? Bunun sistemle, dzenle, sosyalizmle, kapita lizmle, cumhuriyetle, monariyle alakas yoktur. Baz kadnlar ve adamlar vardr ki ne yapsan mutsuzdur, etraf karartr. Bazs da vardr ki mutludur. Binaenaleyh Fransz ihtilalcilerinin slogan hal kn mutluluu iin cumhuriyet rejiminin ilan edildiiydi. Oysa cumhuriyet rejimi mutlu olmak iin deil, siyasi katlmn genile mesi iin ilan edilir. dare tkanmtr, kaynaklarn datmndaki karar mekanizmalar ilemez haldedir, binaenaleyh burada yeni bir rejimle yeni karar mekanizmalar yaratrsn; bunun ad cumhuri yet olur, keyfiyet bu kadar aktr. Sosyal bilimlerin konusu da birey ve toplumun nasl idame-i hayat (survive) ettiidir; yoksa mutluluk lmek deildir. nsanlar nasl idame-i hayat ediyorlar? Bunu toplumbilimler inceler. Nasl . idame-i hayat edeceiz, nasl etmeliyiz? Siyasi hareketin program da budur, yoksa mutluluk aramak deil. Modernleme ile aslnda yeni tip bir insan ortaya kmas ve gerek anlamda bir ilerleme nin sz konusu olmas mmkn deildir, nk ilerleme dediimiz ey aslnda izaf bir olaydr, yani yeni dnyann artlarnda yeni teknolojik dzenlemeler ve rgtlenmeye gidiyoruz; otomobil or taya kiyor, bilgisayar ortaya kyor. Bilgisayar insanln zeka ve dehasnn ilerlemesi falan deildir, yle abes szn gerei yok! Bil gisayar dediiniz, eski Asurilerin de kulland abaksn yeni bir tekniidir, yani elektrik enerjisi uygulanm, daha hzl hesap ya pan bir alettir. lerlemecilerin (progressist) ar tasvirleri vardr; mesela ortao kul rencisi Aristo'dan daha bilgiliymi. ( ! ) Evet, lisedeki ocuk Aristoteles'in haberi olmayan cebir problemlerini zyor, ama lmeye kalksan hangisinin kafas ve bilgi birikimi stn gelir? Sonra Leonarda da Vinci veya mer Hayyam gibisi artk yok. Bu tipte bir m rrevver yetimiyor. mer Hayyam byk ediplii, air lii, tarihilii yannda, ok da byk bir matematikiydi. Leonar da da Vinci ayn ekilde ok byk bir matematiki, fevkalade

158

anatomi biliyor, tp biliyor, mimari biliyor. Bu tip insan yok artk. Onun iin bu tip ilerleme izgileri zerinde dnrken, ok dik katli olmak gerekiyor. Modernleme dediimiz kip deiimi zerinde duruyorduk; s z ok fazla saptrmadan gene baladm noktaya dnyorum. nc safhann, Trk Devleti'nin sanayileme ve iftileme safhas olduunu sylemitim. Modern asrlarda bunlarda da gene ordunun byk rol olmutur; nk kurduumuz sanayinin, ma mulatn pazar, hem de garantili pazar ordudur.. Tarmsal gelime ler 1 9 . yzylda buna ynelik olmaktadr. Eskiehir'ess demiryolu hatt ekilmesi ve onun etrafna insanlarn yerletirilip orada tahl retiminde bir artn vukua gelmesi, tiftik retiminde bir artn vukua gelmesi de n planda buna yneliktir. Dolaysyla Trki ye'nin brokrasisinde, devlet yapsnn gelimesinde, iktisadiyatn da, askeri sistemin ok byk rol vardr. Bunu hibir zaman unutmamak gerekiyor. imdi 1 9 . yzylda modernleen insan tipi nedir ? Bu bir yn de itirme gibidir. Bu yeni insan tipi eskinin Arapa, Farsa bileninin dnda, Franszca bilen olarak anlalyor, byle tarif ediliyor. Ha zr retiimi kltrel kalplarn zerinde pheyle durmamz ge rekir. Mesela, Osmanl insan Arapay ve Farsay ok iyi bilen bi ri deildir; yani tipik Osmanl mrrevveri bunlar bilen adam de mek deildir; orada bir yanlmz var, nk ge ortaan ve R nesans Avrupas'nn zellikle Latince ve bazsnn da Yunanca bil gisine istinaden mukayese yapan bizim kltr dnrlerimiz, "Osmanl da Arapa, Farsa bilen adam" diyorlar. Byle bir tip yok maalesef, yani Arapay bu toplumda ok az insan biliyordu, devletiiierin ve ulemann iinde bile bunlarn saylar azd; vard fa kat azd ve bilen de bunu gsterirdi. Mesela Koca Nianc dedii miz Celalzade Mustafa'nn kaleme ald fermanlar, adaletname leri okuyunuz. Mutlaka orada bir vesile ile Arapa bilgisini gste-

55

i. Ortayl, " 1 9. yzyl Ankara'sna Demiryolu'nun gelii ve Bolgedeki Uredm Eylem

lerinin Deiimi, Osmanl nparacorluu'nda ktisadi ve Sosyal Deiim", Makaleler

I, Ankara, 2004, s. 109-120.

159

rir Celalzade Mustafa. Anadolu'ya, Rumeli'ye giden fermanlarda, hadislerin yannda, yakas almadk Farsa elkab ve de yanna si metrik slupla Trkesini de koyuyor. Aslnda Farsann kltr mzde yeri ok arlkldr, fakat mnevverler arasnda Farsa da ha da azdr. Buna ramen ok ilgin bir nokta: Hafz'n erhlerinin en alasm da Trkler yapar ve hatta Trklerin 1 5 . asrcia fethedip de Mslmanlatrd Bosnallar daha da iyisini yapar; nk Bosnallar bu havalinin Prusyallan gibi adamlardr; neye el atsa lar sonuna kadar iyi gtrrler, bu iin de iine iyi girmilerdir. Fethin zerinden henz elli-altm sene gemi, Sudi-i Bosnevi gibi bir adam km, en iyi Hafz erhini yazm, daha iyisi. yok. Ha fz' erh etmek ok mhim bir itir; btn slam kltrn, btn Arap-Fars edebiyatn ok iyi bi l mek gerekir. 1 9 . yqlda da Os manl, Bat dillerini renmeye balad zaman gene ok benzer, fakat daha kksz bir densizlie dyor; Franszca reniyor am<, Latince ve Yunanca ile ilgisi yok. Bat medeniyeti dediiniz zaman, Bat dili dediiniz zaman, skenderiye veya Kahire'de turist rehberi, otel resepsiyonisti deil de, hakikaten Bat kltrn al maya uyarlamaya hazr adamlar olduunuz iddiasndaysanz; Franszcay renen bir adamn Latince ve Yunanca bilmesi gere kir. Bu ok ak bir eydir. Oysa hi byle bir tasalar yok, hibir zainan da olmam, dolaysyla o medeniyetin kklerini kavrama mlar demektir. Bu ihtiyac Trkiye ne zaman hissetmi ? Cumhuriyet'ten sonra baz giriimlerde bulunmu. Mesela, . birka lisede Latince smf almtr, bu smflar ilgin snflardr. Fakat bu snflar ok ksa bir dnem mevcut olmu ve bu romantik bir yaklam olarak kal m, nk burada da hmanizmi ve hmanist eitimi iyi tarif edememiler insanlar. Trkiye gibi bir toplumda hmanist eitimi Latince ile snrl tutan adamlarn hibir problemi anlamadklar aktr, nk bu tip bir yaklam her eyden evvel tarihle doru dan doruya temas gerektirir. Tarihinizle dorudan doruya te mas etmek; birincil kaynaklara inebilmek demektir, onun iin de dili bilmeniz gerekir. O dilin Arapa, Farsa, Osmanlca olduu ok aktr, dolaysyla Trkiye'de

hmanist lise

diye bir ey kur-

160

duunuz zaman, Latince ve Yunanca gibi (ki onlar uzak deil, nk biz o medeniyet dairesine mensubuz, yani Ortadou ve Ak deniz dnyas Hellen kltre mensuptur), Semitik bir dnya da vardr, ona da mensubuz ve zellikle dinimiz dolaysyla bunu da kavramak gerekirdi. Bu dnlmemitir, onun iin Trkiye'de in sanlar gerek anlamda tarih uurundan ve tarih bilgisinden yok sundur. Bu sylediim tabii btn milletin eitimi iin bir plan de ildir. Hibir toplum bireylerinin yzde yzn mkeinmelen eit mekle mkellef deildir ve lzum da yoktur zaten; herkesi eitip alim yapmaya kalkan bir sistem gerek ve akl ddr. Byle bir is raf kaldracak toplum da yoktur. Mhim mesele, toplumlarn se kinler snfn nasl yetitireceidir. Sekin snf dediiniz zaman, il la hukuku, filozof, piyanist anlalmasn. Sekinler snfna ok iyi bir mobilya ustas da girer. Sekinler snfna sporcunun iyisi gi rer, bilgisayar programcsnn iyisi girer. Bu derleme elit snf o toplumu tar. Toplumu hareketlendiren bu elittir, dolaysyla bu nun eitimi, bunun konumu, bunun nasl ekiilendirilecei bir so cial engineering ve eitim konusudur. Bu bir nev'i gle maya al madr, istediinizi de zaten yzde yz yapamazsnz. Yzde yz ne istediinizi kendiniz de bilmezsirriz ama baz neticeler elde edersi niz. Bunun zerinde durmak gerekir. Mesela, kadnlarmz siyasi hayata sokmak istiyoruz, ok g zel; ancak bu ilemi, yani elit kadn yetitirmeyi stanbul'daki ya banc okullara ihale ederek yapamazsnz. Bu- okullara kar dei- _ liz, buradan kanlar iinde kymetli insanlar olur; ama bir cum huriyet ve koskoca bir millet (her zaman kalabalktk nk on ye di milyon nfus olduu zaman da, o zamanki dnya artlarnda kalabalk saylyorduk; corafyamz geniti, tarihi rolmz byk t, geleceimiz parlakt) sekin kadn yetitireceim dedii zaman kendi zel sekin okulunu kendisi kurar. Tanzimatlar Galatasa ray' kurdu. yle bir kz okulu yoktu. Oysa Byk Petro daha 1 8 . yzyln banda Rusya'da sekin kadnlar yetitirmek iin Smol niy Institut'u kurmu; bunu yapmyorsan, feminizm hedef ve poli tikalar da bo kalr. Bizde Jponya'nn modernlemesi gibi bir so run nasl mtalaa ediliyor? Gya birdenbire Bat tekniini alm-

161

lar ve kendi ananelerini de korumular. Tamamen efsane. Japonya batllamaya 1 9 . yzylda balam deil, bir memleketin gmrk kaplarn darya kapamas demek , daryla temasnn olmama s demek deildir. Dardan adam almamak, darya adam yollamamak bir fa ciadr, bir kapallktr, bunu Sovyetler Birlii yaad ve zararlarn grd, ama bu daryla temasnn olmamas demek deildir. Kal d ki 20. yzylda byle bir yasak ok byk facialara neden ola bilir ama, 1 7., 1 8 . asrlarda dnya trafiinin daha youn olmad , lkelerin birbirlerinin iine ok girmedii bir dnemde o kadar

da n emli deildir bu kapallk. Buna karlk Japonya, hatta orta

an sonundan itibaren, yani 1 6. asrdan beri Bat kltrn ta

kip etmektedir. Hanedanlar halinde babadan oula geen meslek olarak, mtercim ordular vardr. Batl kitaplar evirmekte (zel likle tp alannda), kadavra kullanmaktadrlar; yani o da kapal dediimiz Japonya, kadavra zerinde tp almasna Rusya'dan ve Trkiye'den evvel balamtr. Bunu kimse pek dikkate almaz. Sonra bu adamlar felsefeyi bilir, yani ,biz Kant' 20. yzyln ba
nda bile Franszca eviriden tanyorduk. Almanca okuyanmz yoktu ve de yanl eviriyorduk, nl fe lsefe kamuslarmza bakn, yanl evrilmitir. Halbuki Japonlar Kant' muasr olarak tanyor lar ve dzgn eviriyorlard; aka felsefeyi de takip ediyorlard, hukuku da takip ediyorlard. Biz, 1 926'da medeni hukuk inklab yapmak istiyoruz ve Al manca medeni hukuk metnini eviremiyoruz. nk bu metin bi ze ar geliyor, hakimler bunu kullanp yorumlamaya hazr deil, bize gre ok soyut bir dil. Bu nedenle svire Medeni Kanunu metnini tercih e diyoruz . Halbuki, Japonlar 1 89 6 'da Alman Mede ni Kanunu'nu alyorlar. Bu ikis inin arasnda fark vardr. nk onlar geen asrlarda Bat hukukunu takip etmilerdir. incelerseniz eski Japonya'da iki ceza vard: ya heraat ya idam; ara kademe yok, ok sade dneeli hukukulard. Ama bu toplum hukuk eitimi grmtr. Bu toplumda modernleme yle herkesin zannettii gi bi, millet kimonosunu zerinde tamaya devam ederek olmam tr; ok byk kltrel davran bulranlar vardr. 1 9 . yzyl art-

162

larnn iptidai operasyonlaryla bile bir sr Japon gz kapan atnyordu. Ksk gzl olmayalm. Batl olalm diye. nk batllarken mhendis Bat tekniini alr, filozof Bat felsefesini yorumlar, ama bir sr akl ksa kalabalk da Bat'y grd gibi taklit etmeye kalkar; gzn oydurur, san kestirir veya klk k yafet deiimiyle yetinmeye kalkar. Herkesin kendine gre bir mod deitirmesi vardr, Japon toplumu bunlarn hepsini yaamtr. imdi zerinde durulacak nokta, byk devletler sorunudur. Gemi asrlarda Trkiye byk devletlerdendir. Bunun zerinde durmutuk, hatta bunun kendine gre folkloru vard. Mesela Viya na kahvelerinde bir oyun vardr beylerle hanmlar arasnda biraz

flrt tipte bir oyundur, bunu yedi kii oynar. Yedisi de byiik dev
letlerin adn alr, bunlardan biri Trkiye'dir. Binaenaleyh tarih ede biyatmzda; byk devletlerin Trkiye'yi ezdii gibi bir nc dnyacl unutalm; tarihe byle baklmaz; bunu bizde milliyeti sol yapt, tarihilikte nc dnya tipi bir Trkiye yaratmak mm kn deil. Trkiye nc dnya lkelerinin kalbna girmez. Ne gemiiyle, ne haliyle mmkndr bu. Daha nce de zerinde dur duumuz gibi, bu byk devletlerin bazlar tabii daha byktr. n giltere, tpk bugnk Amerika gibi, byk devlettir, ama her istedi ini yaptramaz, fakat istemediini de yaptrmaz. Onun ardndan Fransa, sonra Avusturya gelir; Rusya ise daha da alt derecededir. Nihayet Trkiye gelir. 1 9 . yzylda bunlarn iinde istediini yaptrma, istemediini de yaptrmama kapasitesi en az olan Tr kiye'dir. Osmanl mparatorluu zayftr ve hiyeraride altta kalr, bu aktr, ama- demek deildir ki nc dnya lkesidir, her kil ca boyuunu uzatr, yle bir ey yok. Mevcut hukuki mekanizma da buna msait deildir. nk gemi asrlarda bu byk devletler birbirleriyle stiare edip anlamak durumundaydlar. Tabii bazen zorlanr, ama ekseri denge oyunuyla kurtulmak mmkn olurdu. Bykeliler kararlar alrlar, bu gibi toplantlara ve kararlara ortaeliler itirak edemez, onlara ilgili karar tebli edilir. Btn Balkan devletleri, Gney Amerika devletleri byle olduu gibi, Amerika Birleik Devletleri de byleydi. Yani Amerika 1 9 . yzyl boyunca kk devlet gibi temsil ediliyordu. Hacmi byk bir k-

163

k devlet s aylyordu , ama gelimesi ortadayd. Kendisiyle by keli teati etmek isteyenleri, yani IL Abdlhamid'i reddettii de bi liniyor. Ancak Birinci Cihan Harbi'nde stanbul'daki sefir Mor genthau bykeli rtbesine kt ve zaten Amerika'nn da by yp patladnn son gstergesiydi bu. Baz yerlerde ABD sefirleri daha evvel bu rtbeye gemilerdir. Byk devletler dnyay yne tirdi; aralannda bir konsert vard, btn mhim meselelerde bun lar karar verirdi ve saa sola mdahale haklar vard. Hatta bu g revdi. Osmanl mparatorluu olarak, " B en karmayaym" diye bilirsin, o devletin kendi seenei, ama bir meseleye karmak iste dii zaman da kimse "ne oluyor" demez. Yani Almanya, Fransa, Fas bulrannda kavgaya karr, eer Osmanl Devleti kendine g v:eniyorsa, sonunda rezil olmayacana kani ise, o da karabilir ve onunla d a bir pazarl a balarlar. Dolaysyla, Osmanl mparatorluu geen asrcia kendi kudre

ti, kendi messeselerinin msaadesi nispetinde dnyann baz bl gelerinde, islam aleminde her yere mdahale etmi, Panisla.mizm
propagandas yapm, kltrel hayat ynlendirmeye alm bir devlettir. te o nedenledir ki hilafeti ilga ettiimiz zaman, Hindis tan Mslmanlan biraz buruldular, itiraz ettiler. nk oradaki ngiliz idaresine kar bir ey yapmak istemediklerinde, liderleri " Halifemiz istemez" yahut " Halifemiz ister" diye bir itiraz veya mracaatta b ulunuyordu . Tabii Hindistan b amszlna kavu tuktan sonra, orada da kimse buradaki halifeyle ilgilenmezdi. imdi bu byk devletlerden bugn Avrupa'da kalan yok. n giltere ve Fransa zayflad . Kimse Gvenlik Konseyi'nde ngiltere ile Fransa'ya aldr etmez, aynen O sm anl mparatorluu'nun du rumu; baka birinin arkasna geip manevra eviriderse o takdir de etkili ola bilirler. Siz hi tek bana Fransa vetosu duydunuz mu ? Mmkn deildir, mutlaka birini kkrtr, onunla birlikte katlr. ngiltere iin de ayn ey sz konusudur. Bugn de Rusya'nn ve Trkiye'nin hali malumdur. Bunlar, Avrupa'nn istemedii iki kuv vettir. Nedenini de Litvanyal reisicumhurun maviri Ruslara aklam: "Sizi istemezler, Hristiyansnz ama Asyalsnz; Trk leri de istemezler, onlar da Avrupal ama Hristiyan deiller. " Av-

164

rupa'da bu ikisi istenmiyor; tabii bunun arkasnda asl ekinilen ey kalabalk nfus ve bunlarn lkelerindeki retme potansiyeli. Dolaysyla, Avrupa bu iki kuvvetten ekinir ve onlar iine alp eritmesi de mmkn deildir, fakat btn bunlara ramen b ugn k Avrupa'da eski byklerden kalan ve byk devlet rol oyna yan tek kuvvet Almanya' dr. Almanya'nn herkesin bildii gibi sanayii, iktisadiyat inkiaf etmitir; fakat geliniz bir anatomi masasna yarralm iktisadi yn den. Birincisi, birlemeden sonra eski snrlar geniledi, ama bu ok mhim deil, nk Almanya ok geni bir lke deildi; ikin cisi, bu sanayi ok mtekamildir; kinci Harp'te ykld iin mo dern tekniklerle yeniden kurulmutur. Bu yz den ngilizler, Fran szlar der ki: Harbi biz, sanayii Almanlar kazand. Evet, nk ga liplerin tesisleri kald, b ombalanm ad, kendilerini yenileyemediler Almanlar ise yeniledi. Marshall yardmyla, eski teknik birikimle ri de olduu iin devam ettiler. Bugn ihracat dev bir lke. Fakat burada bir ey dikkatinizi ekmelidir; bu sanayi artk dahi mhen dislerin sanayii deildir, yani 19. yzyl ve 20. yzyl bandaki b yk mhendislerin, byk mucidierin Almanya's yoktur, bitmitir. Bugnk Almanya ustabalarn sanayiine dayanmaktadr, yani kalifiye iisi, teknisyeni, ustabas olan bir sanayidir, kaliteli mal yapmaktadr, ama Almanya artk byk icatlar lkesi deildir. Amerika'nn, Japonya'nn, ufuktaki in'in, her halkarda srail'in ve ok hantal ve rk vaziyette yatmasna ramen gelecekteki Rusya 'nn icat kapasitesi Almanya 'da yoktur. Asln da yzyln ba nda edebiyat kadar hekimlii ve m hendislii de yksek olan Fransa da bugn o dzeyin ok gerisindedir. ncs, ayn ekil de Almanya artk eski askeri g deildir. Muhtemelen askerilese baz atlmlar yapabilir, ama eski Alman ordusu yoktur. Dolaysy la, bu Avrupa bynn kendine has noksanlar vardr, te taraf tan harp ilan edildiinde ve Nazizm iktidara geldiinde Almanya edeb iyatn, tarihilerin, ilirolerin her dal nn , uzay ar atrmalar nn, fiziin, kimyann, mzi in, felsefenin, matematiin, hep sinin ban eken bir lkeydi. Bir talebe iin Almanya'da okumak imti yazd. nsanlar Oxford, Cambridge'i bitirir, ilerlemek iin Viya

165

na'ya, Berlin'e giderlerdi. nsanlar oraya ihtisas iin giderlerdi ve Almanca bilmek ok nemliydi. Btn skandinavya Almanca ya zard, bu Trkiye'de de byleydi; yani Trkiye'de 20. asrn 1 930'lardaki gerek anlamda ilmi atlm Almanya'ya talebe yolla yarak olmutur ve zellikle hukukta ve hukukun dnda fizikte, biyolojide, mhendislikte bu eitimin etkileri grlmtr. Oysa bugn iin Almanya bu zelliini kaybetmitir. Nasyonal-Sosya lizm bir silindir gibi gemitir Alman ilminin, edebiyatnn zerin den, mnevverler harcanmtr ve artk Alman Rnesans yoktur. Alman bilginierin bir ksm bize gelmi, niversiteyi kalkndr m, fakat asl nemlisi Amerika'y byk lde deitirmilerdir. Birleik Devletler'de harpten evvel hibir ilirnde bu derecede par lama yokken, birdenbire Amerikan niversiteleri dnya biliminin merkezi haline gelmitir. Almanya bu kayb telafi edememitir. Ama edemediinin de pek farknda deildir; bu ok ilgin bir te zattr. nsan bnyesinin zaafdr bu; hi kimse gerilediini ve cahil olduunu kabul edemez kolay kolay, bugnn Almanyas da - . kn, hele gemie gre ok geri olduunu kabul edemez. Dola ysyla Alman niversitelerinin bugnk zavall haline baktnz zaman da bunun byle olduunu bilmek gerekir; bu i idaresine de aksetmitir. Hibir zaman Amerikan, Japon, srail lkelerinde g rlen efficiency, eh liyet ve ilerlik buralarda yoktur; olmad iin de Avrupa Birlii bizim bildiimiz Angio-Amerikan sisteme gre geride kalmtr. Bilim artk Avrupa tekelinde deildir, bunu herkes grmektedir. Bilim Avrupa'nn dna tanmtr ve vaka Avru pa'dan kaynaklanyor olabilir ama, Amerika ve srail, Avrupa de ildir, bu ok aktr. Bir Avrupallk vardr; bunun tarihi temeli her eyden evvel ki lisedir; kilise ok paralanm ve mahiyet deitirmitir. 15. yzy ln banda, d aha henz btn Avrupa, Katalik kilisesinin dahilin de, Roma'nn ruhani ynetimi altndayken; 1 9 . yzylda artk sa ysz tarikatlar ve mezhebierin iindedir. Nihayet Avrupa'da h kmdarlar bile kardetir. Kralie Victoria 64 sene hkmetmitir, btn Avrupa hkmdarlar kendisinin torunudur. Rus ar da, n giltere kral da, sonraki Alman imparatoru da torunudur. Nitekim

166

Osmanl hanedam asaletine, ok uzun mrne ramen, Avrupa'da hkmdar aileleri arasnda saylmaz, yani sovereign'lerin meyda na getirdii camiann tabii bir yesi saylmaz. Tabii hibir zaman sekin prens ve prenseslerimiz bu evrelerde darda braklma mtr; mesela, Fransa tahtnn bugnk varisi olan Paris kontu ve ya Habsburglar, ehzade Osman Erturul veya Nesliah Sultan'la konumaktan, grmekten ok memnun olurlar. eref duyarlar. ngiltere hanedam da gidip gelmeye herhalde baylr ama Osman l hanedam Avrupa milletler ve hkmdarlar ailesinin tabii bir yesi deildir. Tarihi ve kltrel kiiliiyle bir sayg grr. Dolay syla bu lkenin Avrupa ile gemite Paris Konvansiyonu dnda pek bir mtereki yoktur; yani ne hkmdarlk messesesi, ne din messesesi, ne de ittifaklar sistemi bakmndan gemile salam bir alakas ve balants yoktur. Buna ramen, 1 837, 1 83 8 , 1 839 ticaret szlemeleri, 1 83 9 Tanzimat Ferman, 1 856 Paris Andamas ve bunun arkasndan kan Isiahat Ferman ile Trkiye, Avrupa'yla ittifaka girmi; Avru pa diplomasisinin ve hukukunun birtakm temel kurumlarn ka bul etmitir. Beynelmilel ilikide ve amme hukuku alannda kendi ni bu dnyaya ayarlamtr. 1 9 . ve 20. yzyllar boyunca, yani o zamann krsal Trkiye'sinde yaplan iktisadi atlmlarn nemli bir ksm da Avrupa'ya aittir, nk en byk atlm demiryoludur. Demiryolunun iinde kimin pay ok byk? Fransa'nn. Alman lar ancak 1 9 . yzyl sonu ve 20. yzyl banda byk demiryolla r dediler ama Osmanl mparatorluu'nda en byk hisse Fran sa'nnd. Demiryolculuk dili de Franszca idi. Alman Anadolu de miryolu irketinin de dili Franszca idi. Demiryolunun arkasndan liman, arkadan tramvay geliyor, elektrik, su geliyor; bunlar o za mann Trkiye'sinde nemli yatrmlar. Zaten baka da bir yatrm yok. Dolaysyla bu yatrmlar itibariyle de Avrupa iktisadiyatyla btnlemi olduk; ama unu da unutmayalm ki, Cumhuriyet d neminde ilk demir-elik tesislerini kurmaya baladmz, demir yollarn milliletirip kendimiz uzatmaya baladmz andan itiba ren, bu iktisadi katlm pay da sratle dt ve bugn dahi btn abalara ramen istenen lde deildir.

167

Onun iin, bu dnyann durumunu dnmek gerekiyor. Gir diimiz ittifaklar sistemi itiariyle de son yllarda en byk ticare timiz Avrupa ile olmasna ramen, ticaret koullannz yava ya va kayyor. Avrupa'nn istedii bir kayma deil bu. Kald ki bir nemli unsurun da zerinde durmak gerekiyor: Biz artk ark'n bir paras deiliz, ama Avrupa kltr sisteminin de bir paras deiliz. Halbuki asl bunu ger.;ekletirmeliyiz ve bunu Avrupa Bir lii'ne girmek iin deil, kendimiz iin yapmalyz. nk mensu bu bulunduumuz ve murisi olduumuz dnya, Akdeniz kltr evresidir. Osmanllk bunu gerektirmektedir yani bu memlekette Latin-Yunan medeniyetini tanmama, Bat medeniyetini tanma- . ma ve onun kkleri olan eski ark'a gidememe, tarih, corafya, fi loloji ve gerek anlamda bir hukuk bilgisine sahip olarnama sz konusudur. unu aka sylemek zorundaym: Bugn bu memle- kette yeteri sayda devletler hukukusu yoktur, bir elin parmakla ryla saylmyor. Yani biz hukuk inklabn yapmz fakat hukuk u olamamz; bu ok nemli bir noksandr, bu eitimi slah et meli ve hukuku olduktan sonra bu gibi .giriimlerde bulunmal yz, Trkiye'nin Avrupa ile entegrasyonda gze almas gereken en nemli hususlardan birisi de hukukuluktur ve hukuk reformu dur; yaptmz hukuk reformunu maalesef tamamlayabilmi de iliz, ilmi bakmdan byle bir icraat ve nazariyatn gelimi oldu u sylenemez.

168

VI I I

Avru pa Siyasi Birlii ve Avrupal lar

Dou-Bat Sorunu
Esas konu, Avrupa Siyasi Birlii fikridir. Yani, Avrupallarn bi zatihi kendi tarihidir. Bu konuya Avrupa Siyasi Birlii karsnda Trklerin konumuyla devam etmek durumundayz ve her zaman iin zerinde durmamz gereken nemli bir nokta, kltrel birlik tir. nk, anlald kadaryla, Trkiye teknik reformlarm yap m bir lkedir. Zaten aslnda daha ileride de greceiz ki, teknik bakmdan ark ve Garb, Trkiye ve Avrupa arasinda ayrm oldu u bir efsanedir. Nasl bir ayrmdan sz ettiimizin zerinde duralm. Avrupa ile Afrika ve Avustralya'mn geri kalm1 topluluklar diyebilecei miz toplumlar arasndaki farktan sz etmiyoruz sadece. ok rafi ne uygarlk sahibi baz toplumlarn da aslnda uygarlk anlay bakmndan, uygarl yaratan bilim anlay bakmndan Avrupa ile arasnda farklar vardr ve vard. iniiierin matematik anlay ve bilgisi Garbllarnki gibi deildi. Onlar bunu telafi ettiler. Dnyamn bu kesimi, yani Ortadou blgesi iin ise, byle bir ey sz konusu deildir. Bu konudaki birinci yanl efsane, ark'n

169

kendinden deil, Garb'dan gelmektedir. Burada farkl bir ilim an lay olduu sylencesi ok yanltr; hibir ekilde fark yoktur. Her ikisi de Aristotelesi fizik, Yunan geometrisi ve bunun orta za manlardaki tekaml ve devamyla aslnda uygarlk bakmndan btnn paralarn olutururlar. te yandan bu bilimsel ve felsefi uzaklk, ayrlk efsanesini ve bu kanaat besleyen, bizatihi arkllardr. "Biz geriyiz veya maale sef biz din dolaysyla ayn eyi tekrarlam oturmuuz (ka'ale ge mektep kitaplarna girmitir; nesiller, bu kalp dnceyle yeti mitir. iddiann aksine, bu resmi eitimin sonucu deildir. Brok. rasi ve retmeniere has kahvehane ve sohbet kltr lenei) " veya " Onlar ilmi, biz metafizik safhadayz" gibi sloganlar

( oral tradi

tion)

bu zihniyeti yaratmtr. Okuyan, yazan, tarih bilen ve felse

fe yapan kafalar iin bu tabii nemsiz, yanl bir dnce gibi m talaa ediliyor ve zerinde durmuyoruz ; ama dnmemiz gerekir ki, toplumlarn yzde sekseni tarih gibi, kltr tarihi gibi konula r ancak okulda renirler; okul kitaplarndan renirler ve bir da ha da bu konularn yzn amazlar. Bu btn toplumlar iin byledir; Trk toplumu iin zellikle byledir Liseyi bitirdikten
.

sonra bu konular merak edip bir eyler okuyan ve renen insan larn miktar, Bat'nn en ok okuyan- topluml arnd a % 1 0 ise (bu da galiba Germenler ve skandinavlar oluyor) , bizde mesela % 2'dir. Tam saym yaplmamtr, ama kitap saylarndan, terc me saysndan belli oluyor. Maalesef, bizim insanlarmzn kafasn da mektep kitaplarnda izilen Avrupa ve ark imaj kalmtr, bu da tabii yanl b ir imaj dr. Yani arkllar asndan bir farkl Bat kavram izilmitir. Peki ama nedir bu Garb ile ark arasndaki fark ? phesiz ki birtakm dini ayrlklar da vardr ve bu ayrlklar ou zaman zannedildii gibi, dinin kendisinden de kaynaklanma maktadr. nk aslnda islam, Hristiyanlk ve Yahudilik, her za man zerinde durduumuz gibi, ayn kaynaktan neet eden, Yahu di dinleridir. Mhim olan, bu dinin yorumlanmas, kuramlamas, yeniden biimlendirilmesine, yani toplumlarn kendi tarihi ve an tropoloj ik zelliklerine dayanmaktadr. te bu noktada beliren nemli farkllklar vardr.

170

Trkiye Bat karsnda teknik bakmdan uurumu amtr. Teknolojinin dzeyinden sz etmiyorum, oradaki mhendislik zihniyeti burada da vardr, oradaki tp burada da vardr, oradaki sibernetik dediimiz enformatik bilimler kafas burada da vardr. Tatbiki ve retimi baka itir; bilirsin, tatbik etmezsin veya bilir sin, ihtiya yoktur, kullanmazsm, o ayr bir sorundur. Fakat, Tr kiye Bat teknolojisinin dilini, kalplarn bilir. Bunun iin ok bi linmeyen bir kaynaa bakalm. Bu kaynak, 1 960'larn, 70'lerin, SO'lerin Trkiye'sine has deildir. 1 9 1 0 ylmda Berlin'de Robert Koch Enstits'n gezen Osmanl Darlfnunu'ndan Hulki Bey'in anlattklarn dikkate alalm. Enstitnn profesrleri la boratuvar gezdirirken, "Bizim anladmz, ilgilendiimizi, ce vap verdiimizi, soru sorduumuzu, tarttmz grnce ar dlar" diyor. ardlar, nk zannediyorlar ki, gelen Trk he kimleri beceriksizdir, modern tb bilimini anlamazlar; ama ne ya palm, Kayzer'le Sultan'n da aras iyi, bu adamlara da buray gezdireceiz, vakit de kaybedeceiz, der gibiydiler. Ama bakyor lar ki hi de yle deil, gelenler tp okumu, yani modern tbb biliyorlar, Almanlar am. Aslnda 20. asrn banda bu oktan baarlm ve geilmi bir safha; tabii, oradaki baarl ameliyat stanbul'da yaplmyordu, onu iddia edemeyiz, ama onun yapla mamasnn birtakm nedenleri vardr; temiz hastaneler yoktur, yetimi ara personeli yoktur, bugnk dertlerin, sorunlarn bo yutlarn byterek geriye gtrn, vaziyet anlalr. Ayn dnem de, unutmayn ki sonradan stanbul ehremini olan Topuzlu Ce mil Paa, Fransa Cerrahlar Ceriiyeti'nde azadr ve baz tezler ge litirmektedir. Gelitirdii tezler de ilgintir. Hatratndan da an lalyor ki, imkanszlklar ve pislik iinde alan hastanede bu amellyatlar nasl yaplr; yani, stanbul gibi yerler iin ucuz ve kolay salanabilir sterilizasyon yntemleri neler olabilir konu sunda yeni teklifleri var. Anlalyor ki, Trk tabibi, Trk cerra h o dnyann bir parasdr. yi parasdr, kt parasdr, baa rl, baarsz parasdr, elinde imkanlar vardr veya yoktur o baka, ama o fen adamlar snfnn yesidir. O dilin ve medeni yetn azasdr.

171

Osmanl toplumu teknolojiye ak bir toplumdu. Trkiye'nin o gnden bugne Bat dnyasnda iltifat etmedii kalp, kltrel" ha yattr. Binaenaleyh, Trkiye o safhay gemitir. O kltr dedii miz de, Kant'n kltr felsefesi, Beethoven musikisi falan deil; u kadarn syleyelim, o safh.a da geilecek; orada da artk zamana uyulmutur. Yaay tarzmda baz sorunlar ve tabii Trk toplumu nun dinin etrafnda rd, tarih iinde oluan kendine zg kl trel kalplar vardr. Bunlar nemlidir ve burada maalesef toptan batclk yapanlara da bir noktay hatrlatmak gerekir: Karnda modernizm modeli olarak alacamz Bat da, deimeyi kabul et tiimiz zaman dahi, Bat Avrupa'nn kendisi deildir. nk Avru pa'nn en byk problemi, daha dorusu hepsinde mterek ola rak bulunan byk problemin bir ad vardr: Amerikanizm. Yani Avrupa'nn kendisi artk klasik Avrupa kltrn, Amerikanizm adna kaybetmekte; kuaklar ve snflar arasnda alan uurumlar gittike tahrikkar olmaktadr.

Avrupa'nn Kltrel Kimlii

Avrupa'nn siyasi-kltrel kimlii nedir ? Daha dorusu klt rel bakmdan ele alacamz Avrupa'nn siyasi birlii nedir? Avru pa'nn, dnya sahnesine k phesiz ta devriyle balar. Nean derthal adam Avrupa'da bulunmutur, bu insan geliiminde bir safhadr. Sonra demir devri, (Hollstein kltr) ok ilgin bir saf hadr. Dou'nun baz medeni kavimlerinden de daha erken ada orada bir demir a, demir kullanm vardr. Ama, Avrupa uygar bir toplum olarak beeriyet sahnesine ok ge girmitir. phesiz . bu gecikme, Avustralya ve Afrika kadar deilse de bir hayli getir. Dorudan doruya tarihi alar iinde vukua gelmektedir. nk tarih dediimiz ey, hakikaten yaznn kullanmna baldr. Tarih yazyla balar dediimiz zaman, bo sz sarfetmiyoruz. nk ya z, bir toplumun kendini ifade ve davrann muhafaza ve ayn za manda da kendini yeniden retme aracdr. Dolaysyla bu kltre gemeyen bir toplumun uygar olduunu sylemek mmkn deil dir. Hi kimse kusura bakmasn, eski tarihimizle vnrz, hakk-

172

mzdr da; fakat Trklerin de uygar dnyaya adm at yazyla mmkndr. Bunu da hepinizin bildii gibi 8 . asra gtryoruz, okullarda retildii gibi. Ama gide gide bir iki asr daha geriye gi decek; nk, son kazlar, buluntular gstermektedir ki, yazy kullan tarihimiz 700'ler deildir; ciddi kaz, ciddi arkeoloji, cid di tespit yapmadmz iin byle sylyorlard. Bu tarih anlalan birka yz yl geriye gidebilir. Fakat ondan evvelinde Trkler iin de uygar toplum demek doru deildir, ama tarihi toplumdur. Ta rih yapar, tarihte rol vardr, ama kendi kaydetmez. Yani Trkler siz 3 . asr tarihi dnlemez, 2 . asr tarihi dnlemez, mmkn deildir. Ama Trklerin kendilerini ifade etmeleri kendilerini orta ya koymalar, kendilerini yeniden bir ekilde retmeleri yazyla mmkn olduuna gre, bizde de tarih 6. asra kadar gidebilir. Bundan daha ge kalanlar vardr. Kimdir onlar? Slav milletleri. . Uyg;rla girileri b izden daha getir, ama aray kapatmlardr. Tarihe baktnz zaman, klasik Avrupa toplumlarnn durumu da bundan daha iyi deildir. Ve Avrupa, tarihi bir kta olma durumu nu neye borludur? Dorudan doruya, Byk Roma mparator luu'nun istilasina . . . Romallar, Julius Caesar'n ve haleflerinin, mesela Germanicus'un atllanyla (equitatus) , piyadeleriyle (pedita tus), bu ktaya adm atmlardr, burada castra'larn (kalelerini) kurmulardr. Vergi veren yerler olarak, Roma'ya tabi klmlardr. Romallr birtakm kabileleri mttefikler olarak almlardr; Avru pa da bylece tarihin konusu olmu ve medeniyete adm atmtr. u halde Avrupa ktaya balln, dnya tarihine giriini aslnda dorudan doruya talya'nn ortasndaki Latinlere ve onlarn dili ne borludur. Bu ok nemli bir noktadr. nk talya, tarihte iki kere bu grevi yerine getirdi. Sonuncusu bildiiniz gibi, Rnesans dediimiz dnemdir ki; talya, Akdeniz'in birletirici, sentezci g .: li rolyle Bat Avrupa'y tekrar ileri gtrecektir. Uygarla ve tarihe Roma'nn istihisyla adm atan Bat Avru pa nn dilleri de taral eklinde de olsa, dorudan doruya tal ya ya baldr. Halbuki ark iin bu sz konusu deildir. nk Roma ark'a istilac olarak gelmitir. idareci olarak gelmitir ve asl nemlisi barn kurucusu olmutur, ama hibir zaman mede' '

173

niyet ncs olarak, yani medeniyeti bir misyonla gelmemitir. Roma geldii zaman, buralarda yazl diller vard, medeniyetler vard, kaytlar vard, Roma'nn kendisini etkileyen tanr klderi vard; toplumlar bir kimlik, tekilat sahibiydiler. Unutmayalm ki, Msr'n Julius Caesar tarafndan istilas ve imparatorlua balan masndan sonra, Roma'da gerek bir mali sistemin geliiminden sz etmek mmkndr. nk, o tarihe kadar Roma vergilendir meyi bilmeyen, vergi toplayamayan bir devletti. Ne zaman ki M sr' istila etti; ziraat takip eden, topra lmeyi, rn hesapla may bilen, bunlar vergiye dken bir tekilada kar karya geldi ve Roma ondan sonra gerek bir mali sistem sahibi oldu. Ne za man ki Roma Yunanistan'la yz yze geldi, ok mehur szdr: "Malub Yunanistan, galibini yeniyor, Graecea capta ferum, vic torem cap it"; demek ki, orada felsefeyi, idarenin baz unsurlarn, dini rendi. Ne zaman ki Roma, Anadolu ile Mezopotamya ve Suriye ile yz yze geldi, dini ve medeni dnyas deiti. Unutma yalm, Roma'daki en gl klderden biri Kybele kltyd; ayn ler bugnk Vatikan tepesinde ifa edilirdi, merkez oras idi. Bu bir Anadolu kltyd. Roma'da en makbul klt Msrl Tanra sis kltyd. Romallar Yunancay severlerdi, ark dillerini bilmek zorundaydlar ki, bir lde imparatorluklarn devam ettirsinler; dolaysyla Roma'nn ark'ta medeniyeti misyondan ok bir aske ri fonksiyonu vard, ama Avrupa ktasnn zerinde ise, dorudan doruya uygarlk yaratan bir rol ifa etmitir ve bundan sonra bu ktann insanlar, yani aalar zerinde yaayanlar, uygarla do rudan doruya Roma'nn ve onun dilinin ve adetlerinin etkisiyle adm atacaklardr. Mussolini zamannda Faist Parti genlie da tt brorlerde, "Baka milletler aalar zerinde yaarken, se nin lkende medeniyet vard" diyor.56 Romallara sahip kyor bu doru, fakat eksik olan bir ey var: Bugnk talya'y oluturan in sanlar da o kavimlerin gyle gelmiler, yani, eski talya'nn yk rnma katlmlardr. Tabii, ayn zamanda o medeniyetten en abuk

56

Pao]o Monelli, La tua Patria, Segrecana Generale dei Fasci al estero, Roma 1 929, s. 1 1 -12.

174

ve en youn bir biimde istifade eden insanlar olarak da modern talya'y oluturmulardr. Siyasi safhalar itibariyle baktmz zaman, Bat Avrupa'daki kabileler Roma'nn altnda mttehid olarak yayorlard. Aralarn da da gayet gaddar atmalar vard. Mesela, bir pasaj aklmzda dr: "Galyallar aralarnda atyor Sueb'lerin byk efi Ariovis tus, Haedular'a kar Sequvanlar'a yardm ediyor, fakat ondan sonra yardm ettii mttefiklerinin topraklarn kendi askerleriyle blyor ve onlar kle yapyor. " imdi, hem o yenilen Haedular, hem de bu zavall Sequvanlar Roma'dan yardm istiyor ve Galler'e adaleti ve bar Roma iade ediyor ve bir nizarn meydana getiriyor. Demek ki, tarih ve uygarlk burada bu ekilde balyor. Bu impa ratorluun yklndan sonraki kavimler g srasnda (bu, mq dern Avrupa'y oluturan olaylar silsilesidir) Franklar, daha ok arlkl olarak Fransa'da ( ama srf onlar deil, daha bir sr ka bileler var), Germenlerin iinde Suebler, Alemanlar gibi birtakm kabileler; modern spanya'nn oluumunun temeli olan Vizigotlar, ktann milletlerini olutuuyorlar ve bir mddet sonra, aa yu kar 8 . asrn sonunda Charlemagne'n Byk mparatorluu olu uyor. Bu bugnk Fransa'y, btn Benelks', Almanya'y, Avusturya'y ve Kuzey talya'y (Lombardiya lkesini) ieren bir imparatorluktur. Zaten Cha.rlemagne'n unvaniarna baktmz zaman, Frank Kral, Longobartlarn Kral ve Germenlerin Babu u; sonunda 800 ylnda (milad:i), Roma'da Papa'nn elinden im parator olarak ta giyiyor. Artk Avrupa ortaya kmtr. Bu yeni kta, Roma mirasna sahip olduunu iddia eden, ama aslnda son derecede taral ve geri kalm bir mirasdr. Roma'nn dinine sa hip olduunu iddia eder, dorudur; ama Roma'da oluan dini hi bir ekilde tartmadan kabul eden bir kavimler topluluudur. nk o din, yani Hristiyanlk, Dou'da, yani skenderiye'de, "Kuds'te ve bizim snrlarmzdaki Antakya'da mthi bir felsefi tartmayla, hiyerarik kavga ve bunalmlada gelimekteydi. Halbuki ark'taki bu kavgann yannda, Garb'daki insanlar, yani Barbarlar, kilisenin hakimiyetini ve doktrinini gayet rahat bir ekilde kabul ediyorlar. Burada, Hegelci bir tabir kullanmtk; "Barbarisehes Gemth-Barbarik lakaydi", yani mesela, Har-

175

vard'daki, Yale'deki Amerikal hukuku Amerikan Yksek Mah keme kararlarn tartr, grtlak grtlaa gelir, kl krk yarar; fakat Iowa'l ifti Amerikal iin bu hibir ey ifade etmez, onun iin bu Birleik Devletler'in mevzuatdr. Orada ne uygulanmas emredili yorsa, yle olur. Bat Avrupa'ya Hristiyanlk, temel kavgalarn bildirerek gelmitir; eitimsiz kavmin dine girii Hristiyanln be nimsenmesi, devletin ve toplumun buna gre ekillenmesi sz ko nusudur. Bu imparatorlukta ok ilgin bir ekilde dnyev1 otorite nin, yani imparatorun yannda, kilise ayr bir kurum olarak stn- .. ln hissettirmektedir. Kilise ark'ta da vardr, fakat hibir zaman dnyev! otoritenin stnde ve onun dnda ve onun yannda bamsz bir kurUm ola rak kendini kabul ettirme hakkna sahip deildir. nk, oralar daki devlet ve imparatorluk gelenei buna manidir. Demek ki, k tada ok nemli bir ekilde insanlarn arasnda paralanma (parti klalizm) eilimi sz konusudur. Yani, her blgenin bandaki ef, o efin altndaki her kabilenin bandaki kk babular, kendi siyasi otoritelerini kabul ettirme eilimindedirler ve bunlarn ara snda otoriteye tabi olmaktan ok, bir tr anlama sz konusudur. Demek ki, vahiler arasndaki, kavgaclar arasndaki kavgalar bastrmak, dindirrnek iin mevcut akitlerde (zmn1 akit) kurulan bir sistem sz konusudur ve Bat'daki imparatorluun, Dou'daki (bizim bugn Bizans dediimiz) imparatorlukla arasnda ok b yk bir farktr bu. Dou'da devlet ve halk ilikileri, otorite iliki leri bu gibi kontratlara dayanmaz; ve bu imparatorluktaki kuvvet, bu imparatorluktaki birlik, Bat'daki imparatorlukta grlmez. Bu ok nemli bir nokta; nk eksik olan otorite, bugnk demok rasinin esasdr; bu Avrupa'ya has, doutan bir stnlk gibi gs terilmektedir. ok ilgin bir ey, yorum deiiyor. Ortaan bu haklr grlen zellii, bugnk tarih anlaynda progress, ilerilik olarak yorumlanyor. Halbuki o tarihte bu, dorudan doruya, a resizlikten, kargaadan ileri gelen bir nevi kk atekesler, uzla malar btn gibiydi. SOO'de gya bir siyasi birlik gibi grlen bu Bat Avrupa mparatorluu; Papa'nn elinden Byk Karl'n ta giymesiyle hukuken teekkl etti. (Tabii ki, bu imparatorluk ok ksa zamanda asli paralarna blnecekti. )

176

Bu arada ktann tmnn bir Hristiyan imparatorluk ve camia olmasn nleyen gelimeler vardr. Hepimizin bildii gibi, 8. asrn ortalarnda Mslman Arap ve Berberilerin spanya'ya (End ls'e) adm atmalar gibi bir olay, Hristiyanln Avrupa tarihinin en byk yaralarndan biridir. Baz eyler unutulmuyor, hi unu tulmayacak ve aslnda unutulrnarnas gereken olaylardan birisi de spanya'nn kendisidir. nk Endls bitti, yani sekiz asr kadar orada kaldktan sonra tamamyla atld. Fakat atlamayan bir ey, o uygarln izleridir. Ve bu spanya'daki Katolisizm iin ok ra hatsz edici bir kalntdr. Karnda oulcu bir kltrn kalnt lar vardr ve onun zerine geldii iddia edilen spanyol Rnesan s gerek anlarnda bir Rnesans deildir; yeni bir Katolik zihniyet, eski oulculuun zerine oturmutur. Mslman Endls'te, Mslman Araplarn yannda Yahudiler, onlarn yannda bizatihi eski Hristiyanlar, Vizigotlarn ocuklan bir arada yaamaktadr lar. Bu "Mozarab " dediimiz takmn

(musta'rib,

"Araplarn "

kelimesinden gelrnedir) , Arap dili erevesinde yarattklar kltr, ilim ve siyasal uzlam sistemi, ktada daha ok uzun zamanlar g rlmeyecek bir eydir. Ve 1492'de spanyollarn Reconquista' sndan, yeniden fetihten sonra (ok yakn bir tarihtir), Araplarn Endls'ten Yahudilerie birlikte srlmesi, yama ve katliama u ramalar yeryznde Nazi Holocaust'undan evvelki en utanlacak, eski ortak gemitir. Yani Hristiyan Avrupa'nn bugne kadr hi unutulmamas gereken iki byk ayb vardr; bunlardan biri do rudan doruya

20.

yzylda cereyan eden ve Yahudilere yaplan

Holocaust dediimiz katliamdr. Fakat ondan evvel, onun ncs olan engizisyondur, yani Endls'ten Mslmanlar ve Yahudileri temizlemek zere giriilen byk ameliyedir, ok da uzun srm tr. Bu ikisi unutulamaz.

Avrupa'nn Yeni Kimlii

Avrupa ktas aslnda tarihteki baz olaylan kapatmak iin, d dnyann zerinde srarla bir denetilik grevi stlenmitir ve ora da

"Mission civilisatrice"

(medeniletirme misyonu) dediimiz s

rece benzeyen bir nevi insan haklar misyonerliini bunun iin

177

yklenmektedir. Bu kta gerekten ok mttehid bir aile miydi? Hayr. Bu ktann iinde blnmeler vardr. Bir kere bu kavimlerin birbirleriyle atmalar, 1 5 . asrdan beri srmektedir. ngiltere'yle Fransa, Germenlerle Slavlar arasndaki byk atma, ilk orta adan beri srmektedir. Slavlar aslnda bugnk gibi Dou Avru pa'da ve Rusya'da yaayan bir kavim deildi; Avrupa'nn ortalar na kadar yaygndlar. Germen kavimler bunlar yava yava ps krtmekteydi ve Polanya'yla Almanya arasnda dinmeyen bir nef ret 12. asrda artk ekillenmitir. nk Almanya Vistl'e, Polan ya arazisine doru ilerlemekte, buralar igal ve ilhak etmektedir. Gene, spanyollar Araplar kovmak iin aralarnda birlemektedir. Fakat bu birlemenin sonunda ortaya kan spanya hibir zaman mttehid olmamtr. Bask probleminden sz etmiyorum. Kltrel ve beynelmilel ilikileri bakmndan bugn bile Katalunya'y, yani Barselona'nn civarndaki birka milyon insan ele alrsanz, bun larn karakter olarak deiik olduunu grrsnz ve size de za ten unu sylerler: "Biz Akdenizliyiz, Avrupalyz. Bu adamlar, s panyollar, Akdenizli de deildir, Avrupal da deildir. Bunlar Arap'tr. Bu spanyollarn karakterleri deiiktir. " Mesela, Kata luoya dnyaya daha ak bir topluluktur, etrafla iliki kurmak is ter; ispanyolca bilmiyorsanz Franszca, ngilizce, Almanca mkoi leme nerir; br iin ise, bu sz konusu deildir. spanyollar o konuda bize benzerler. Kendi aralarnda konuurlar. Ecnebiye al dr etmezler. Dla temasa son derece kapaldrlar ve yabanc dil bilmezler. Eitim bakmndan ortalamaya vurduunuz zaman, bu gnk Avrupa'da yabanc dil sorunu olan iki byk kitle, span yollar ve Yunanllardr. Sonra burada Bask problemi vardr. Gene ispanyolca konutuu halde, kendi zgn lehesi zerinde ok s rar eden Galiyallar vardr. Kuzeydeki blgelerdir bunlar ve bir zamanlar slamlamam, Araplamam Kuzey spanya'nn kaln tlandr. Nihayet Avrupa ktasndaki kavga ok uzun srmtr; span ya ile Fransa, Fransa ile ngiltere, Germenlerle Slavlar ve talya ile kta arasndaki nefret uzun asrlar srmtr, talya aslnda bu gnk Avrupa'nn kltrel messeselerinin yaratcsdr. Banka

178

kurumu talya'nn icaddr. Gazete talya'nn icaddr. Ticari borsa lar, ticaret odalar talya'nn icaddr, muhasebe talya'nn icaddr. talya olmasa bugnk gemicilik terimleri olmazd. Bazlarna g re talya'nn gerilemesi, teebbs-i ahsi ktlndanm; olacak ey deil, dnyadan ticaret kaybolsa talyanlar kefeder, bunun yan banda civita (medeniyet) ve cu/tura dediimiz kurumlar ark'tan aktarmak talya'nn ii oldu. Musiki ve Avrupa'nn temel kurum lar talya'da geliti. Tarihte doru drst bilimler akademisinin tekil edilmesi talya'nn iidir; dili gelitirmek iin bilinli kurum lar talya'da meydana getirildi. talya aslnda ktann kk bir modelidir ve ktann bugnk kltrel messeselerinin de yaratc sdr. Yani, Apeninler'in kuzeyi aslnda: talyanlarn - taklitisidir. Bunu bugn bile grrsnz. Bahesine sarayna varncaya kadar, her eyiyle grrsnz. Fakat bu talya ile Avrupa arasnda bir e kime vardr ve talya ok yakn zamanlara kadar, Alpler'in kuze yindeki kuvvetler tarafndan istiLiya uramtr. Onlarn hkm altnda kalm, yamalanmtr. Bunun safhalarn bu ekilde grdkten sonra, 1 648 'de bugn k Almanya'nn ve Almanca konuan blgelerin olutuunu gr rz. Nasl oluur bu? Birtakm kk prensliklerden, krallklar dan, ehirlerden oluan bir dnya. Nihayet byk din savalary la, Protestanlk ve Kataliklik arasndaki savalada 30 yl birbirini yedikten sonra Almanlar 1 648'de aralannda bir anlamaya var mtr: Westphalia Bar. .. Bu bar, sadece Protestan ve Katolik devletkler arasnda bir bar getirmekle kalmamtr, ayn za manda da modern Avrupa'nn diplomasi sistemini, devletler ara sndaki ilikiler sistemini, Roma hukuk ilikilerine gre tanzim eden bir anlama olmutur. Westphalia Bar ve sistemi, biz o ant lamacia taraf olmamamza ramen, kendisini nerede tekrarlaya caktr? 1 699 Karlofa Antlamas'nda. 1 699'da kinci Viyana Muhasaras'nn getirdii felaketi izleyen bir dizi harple Macaris tan'n elimizden kmas sonucunda ilk defadr ki, Mslman im paratorluk Hristiyan devletlerle kar karya gelip bir mtareke yapmaktadr. lk defadr ki bir mtareke, tek tarafl ahirname tar znda deil, eit kuvvetler arasnda ve Romanst hukuk sistemine

179

ve hukuk prensiplerine gre yaplyor. Aslnda Osmanl mpara torluu da bu Avrupa devletler camiasnn yeni dzenine adm at m oluyor. Bu arada 1654'te Pyrenees Antlamas'yla spanya'yla Fransa arasndaki byk kavga sona eriyor. Fransa ve spanya gi bi iki byk Katolik kuvvet arasnda snr ekiliyor ve artk iki Katolik devlet, iki ayr milli devlet snrlarn ortaya karyor. s panya, Avrupa'da birtakm yerlerden ekilmektedir ve bu phe siz ki Almanca konuanlar ve talyanlar lehine olmaktadr. span yol deniz kuvveti daha 16. yzyld a ngiltere'ye yeniliyor ve Hasi encia Andamas'yla ngiltere ulusal bnyesiyle, spanya ulusal bnyesi birbirinden ayrlyor. Burada savalarda kendi snrlarn, milli snrlarn izebilecek olan kuvvet Avusturya'dr. Avustur ya'nn tarihi kimliini, tarihi snrlarn oluturmas dorudan doruya Trklerle olan kavgaya baldr. Avusturya byk rluka larndan biri olan Maximilian, Burgondiya Prensesi Marie ile ev leniyor. Buna Burgondiya Dnfr denir. Bugnk Belika, Avus turya topraklarna ilhak ediliyor (katlyor) . Ardndan Izahella ve Ferdinand'n "Deli" veya " lgn Jo ha nna " denen kzlan vardr. Onunla Philippe evleniyor. Buna da ispanyolca Kastilya Dn denir. D olaysyla, btn spanya, sadece spanya deil; Gney Amerika ve spanyol Avrupa vilayetleri de szde Avusturya'ya balanyor. Sonra, Macar Dn denir, Avusturya Byk Duka s Perdinand ve Macar Kral Layo karlkl kz kardelerini veri yorlar birbirlerine: Macar Anna ve Avusturyal Maria. ki hkm dardan kim erken lrse onun tac br tarafa geecek. Tabii 1 526'da Moha Sava'nda Layo ld; daha dorusu savata l drld. Avusturya ise bu miras, yani Macaristan' alamad. nk Trklerin eline gemiti. Dolaysyla bu lkenin gryor sunuz ki kaderi Trklerle kavgadan geecek. Bunun dnda bir byk harp yok. Mehur bir motto vardr. "Bellum gerant alieni, tu felix Austria nube! = Brak, sava bakalar yapsnlar. Sen ev len, ey mesut Avusturya! " Hkmdarlarn evlenmesiyle lkeler birbirine katlr ve bunun zerine bir de Alman imparatoru seil dii an, Avusturya byk dukalar, "Mukaddes Roma-Germen imparatoru" oluyorlar. Binaenaleyh bu imparatorlukla olan sa-

180

valar; hem Osmanl Rumeli ktasndaki snrn gerilemesine sebep olmutur, hem de Avusturya'nn ve Almanya'nn tarihi oluumu na hizmet etmitir ve ne zaman bitmitir? Silahl kavga olarak 1 791 'deki Zitovi Andamas'yla bitmitir. Ondan sonra biz bir daha Avusturya ile muharebe etmedik. Etmedik ama, 1 878'de Berlin Kongresi'nde, aradan el abukluuyla Bosna-Hersek'i igal edip aldlar. Yani mparatorluun en nemli parasn Avusturya igal etti; 1 908'de de hukuken ilhak etti. imdi bunu yapmadan evvel, 1 878'de karmzda Avusturya vard. Ama 1 798'de Avus turya yoktu, Almanya vard. nk Avusturya dkleri Alman im paratoru' dur. O imparatorluu iptal eden Napolyon'dur. ptal et tikten sonra, merkezi Viyana olan yere Avusturya mparatorluu rlenmitir. Bizim mektep kitaplarndaki yanl bilgi bir yana, bir de stne tarihi Trk-Alman dostluu veya ananevi Trk-Alman dostluu nereden kyor? Byle bir ey olabilir mi? Btn tarih-i miz boyunca kavga ettiimiz kuvvet Almanlardr. Balkanlar'daki toprak kayplarnda iki devlet sorumludur karmzda: Avusturya dediimiz Alman mparatorluu ve Rusya. Bu iki devlet ile sre giden kavgann sonunda, hem bizim siyasi kltrel kiiliimiz olu uyor, hem de Avusturya ve Almanya'nnki oluuyor. Ama burada ananevi dostluktan bahsedilir mi? Ananevi dostluktan belki Fran sa ile bahsedebilirsin, o dorudur. nk Fransa ile Trkiye ara snda tarihte uzun sre ciddi bir . sava yoktur, ittifaklar vardr. Daima diplomatik manevralar vardr ve diplomatik manevralan da Fransa Trkiye ile birlikte yapmtr. nk Fransa ve Trki ye'nin en byk dmanlan mtereken Alman taraftan olan s panya'dr. Fransa ise, Avusturya ve spanya'ya kar Osmanl ile beraber olmak zorundadr. Osmanl da o ikisin e kar Fransa ile birlik olmaktadr. Orada bir dostluktan sz edebilirsin. Kald ki Krm Sava'nda, Fransa Trkiye'nin yannda olmu. Geri 16. asrdan beri Osmanl mparatorluu Fransa ile ittifaklar iindeydi ve bu hep byle devam etmi, ne zamana kadar? 1 9 1 4'e kadar. 1914'te Fransa ile ilk defa ciddi olarak bir kavgaya tutumuuz. Tabii bu harpte de yine kavga ettiimiz cepheler Fransz cepheleri deil, ngiliz ceph eleridir daha ok. Fakat her halkarda Fransa

181

ondan sonra artk dmannz olan, kar saftaki bir kuvvettir. Ama Almanya ile kavgamz dikkat ederseniz ta 15. asrdan bala maktadr. Mesela, Polanya tarihi asndan o lkenin paralanmas ve te ikisinin Alman-Avusturya blokuna gitmesi unutulmayacak bir eydir. Polonezler iyi yaamay seven, rahat bir halktr. ok kltr l, niversiteleri iyi, okuma yazmay, mzii ok iyi bilip renen; hakikaten ok sesli bir kltr sz konusudur. Serbest dolam, ser best mlkiyet gerei topraklarna gelip Almanlar yerleecekler, yerlemek mecburiyetindeler. Almanlar, bu sayede Polanya arazi lerine gelip oturacaklar, yatrmlar yaplacak. imdilik Polanya arazi satna ambargo koydu, ama imdilik. Zaten Polanya'nn bats btn eski Alman ehirlerinin adn tar. Ortaada Alman lar tarafndan gasbedilen Polanya idi. Yava yava istila edilmi_ ve paylamcia Almanya'nn eline gemiti. ilerde Almanlar oraya yi ne gelip oturacaklar ve bu hi hadisesiz olacak zannediyorsak ya nlyoruz. Burada her zaman iin irketlerde, fabrikalarda, hatta umumi yerlerde atmalar, gerilimler vukua gelecek. Bunun dn da Orta Avrupa ve Dou Avrupa dnyas var; Macaristan, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Hrvatistan, Slovenya vs. gibi. Buralarda hi phesiz Alman nfuzu kendini hissettirmektedir. Lebensraum eski bir kelimedir. Hitlerst bir kelime deildir ve Almanya'nn g nein altndaki yeri laf da imparatorluk babakan Blow'a aittir. Yani Hitler'den evvel kullanlmtr. Blow, "Almanya sadece g nein altndaki yerini istiyor" diyor. Nasl bir yer bu gnein alt ve bu slogan 19. yzyl Alman politikasna nasl esas oluyor? ster istemez Almanya'nn tahl blgeleri, maden blgeleri ve ucuz ii blgeleri Dou Avrupa'dr. Eer Dou Avrupa komnist bloka ge ip, demir perdeyle kapanmasayd; Almanya'ya talya'dan, span ya'dan, Yunanistan'dan ve Trkiye'den ii gitmesi gibi bir olay ( 1950'lerde-1 960'larda) olamazd. Bu tr bir igc dahi doru dan doruya demir perdeyle ilgili bir olaydr. Almanya'ya gidecek igc bellidir. Dou Avrupa'dan gelir, Polanya'dan gelir, bilhassa Macaristan'dan gelir, Slovakya'dan gelir, Ukrayna ve Roman ya'dan gelir. Buralardaki insanlar Almanca konuurlar. Kimi iyi

182

konuur, kimi kt konuur. Nasl bizde ngilizce makbulse, ora da da Almanca makbuldr. Bu insanlar Alman gibi yaarlar. Al man kltr alannn iindedirler. Kltr adamlar, aydnlar, zel likle bir grup sosyolog ve siyaset bilimci bu yapdadr. Berlin bun larn bakentidir. Bundan 1 0 sene evvel, bakenti Bonn'dan Ber lin'e kaydrmak sz konusu olduu zaman, Almanya'da birtakm mnevverler protesto toplantlar tertiplediine deinmitik, kitap lar yazdlar; " Bakentin Bonn'dan Berlin'e kaymas Almanya'nn batllamasn, yani Bat Avrupallamasn engeller ve bizi dou lulatrr, istemiyoruz" slogan atlmt. Berlin, Dou Avrupa'nn ve Orta Avrupa'nn doal bakentidir. Kald ki Dou Avrupa'daki insanlar da Alman basksndan ok ikayet edip, rkyor deiller. Onlar da bekliyorlar zaten Almanya gelsin diye. Bundan 5-6 sene evvel Prag'da ek mnevverleri toplanmlar; "Biz Almanya'dan zr dilemeliyiz, nk biz Almanlar Bohemya'dan, Sdetler bl gesinden attk" diyorlar. Aslnda 1 9 1 8 'de eko-Slovakya kuruldu unda kimse oradan Almanlar falan atmad. yle bir niyeti de yoktu. Avusturya-Alman asll olan birok toprak sahibi vard, on lara bile dokunulmad. ek lkesinde Hitler Almanyas'n iste rnek, milliyetilik yapmak, oray ilhak etmeye kalkmak, Sdet Almanlarnn kendi fiiliydi. Sadakat gstermeyen bir milll gruba (dikkat edin aznlk demiyorum, bir corafyay kapsyorlard) kar eklerin o zaman duyarllk gstererek, bunlar atmas normal grnmelidir. Herkes bunun sonucuna katlanr. imdi bunun iin de zr dilernenin bir manas yok. Ama bugnn ek aydnlar di lyorlar; nk o adamlar Almanya' dan burs bekliyorlar, davet bekliyorlar, i bekliyorlar. ekierin aydnlar b u kadar aaland na gre, iisi de yledir, kyls de yledir, palazianacak olan yeni sermayeleri de yledir. Romanya ve Bulgaristan Almanlan bekliyor; Ukrayna bekliyor. Ukrayna kendini Rusya'dan gerek anlamda koparmak iin Almanya'y bekliyor ve yorumlar yapyor lar. Yeni tarihiler, " Efendim, diyorlar, Rusya'da ve Rus toplumun da demokrasi yoktur, nk onlarn tarih boyunca otonom ehir leri, Rat'lar yani konslleri falan olmad. Halbuki bizim vard, bi liyorsunuz. Litvanya hakimiyeti srasnda Germanik messeseler

183

girdi. " Vaka tarihlerindeki bu demokratik nveli denen kurumla r ( ! ) mumla arasanz bulamazsnz, ama yorumlar devam ediyor. Demek ki insanlar Alnanya'y bekliyorlar. Dou Avrupa'nn (eko nomik-mali) ilhak Avrupa'nn siyasi birlii iinde Bat Avrupa'y, yani spanya'y, ngiltere'yi, Fransa'y ok alikadar etmedii hal de, tamamen Alman-Avusturya blokunun bir talebidir ve bu talep dorultusunda bir Avrupa Birlii tekil edilmektedir, bu noktaya ok dikkat edilmelidir. Bu gerek anlamda bir siyasi birlik deildir. Gerek anlamda bir siyasi birlikte eitlik olur. Burada ise, byn k idare etmesi sz konusudur. Sadece bir byn kkle ri idare etmesi; ondan sonra da br bykleri de idare etmesi ek linde tecelli etmektedir. Demek ki bilhassa komnizmin yrklma .sndan sonra Almanya'nn bymesi ve yaylmas kanlmaz g rnyor. Bugn bu emperyal tutumu reddeden Sosyalist ve Yeil ler gruplar dahi yarn bu politikaya alr ve benimserler. Almanya'nn bu tarzda bymesi, bizim bildiimiz anlamdaki Avrupa siyasi birliini de tehdit eder vaziyettedir. te taraftan, bu siyasi birliin iinde, tarih boyunca iki kere, muhtelif Avrupa bir likleriyle, devletleriyle ittifaka girerek, Avrupa'nn siyasi corafya snn izilmesinde aktif rol oynam bir kuvvet Rusya' dr. Birincisi Napolyon'un Rusya seferinin hemen akabinde Rusya'nn mtte fiklerle 1 8 1 5 Viyana Kongresi'nde Avrupa'y yeniden biimiendir mesi ve ikincisi ise, kinci Cihan Harbi'dir. Rusya srekli olarak Avrupa'dan dlanmtr. Avrupa kltrn ina eden milletlerden biri olan Rusya, Avrupa'dan dlanma konusunda Trkiye'den da ha farkl bir durumda deildir, bunu biliyorsunuz; Avrupa'sz Rus ya dnlemez. Fakat Rusya'sz da Avrupa dnlemez. Yani Rusya'nn olmad bir Avrupa, ne kimya denklemlerini hesapla yabilir, ne doru drst bir roman okuyabilir. Rusya'sz modern resim de olmaz. nk 20. yzyl bandan itibaren modern avantgarde resmin tm ncleri Rusya'dan kmtr. Hani "Avru pa Hristiyanlk kltr zerine kuruludur" diyordunuz, ama bu Hristiyan Rusya en azndan Trkiye kadar dlanmaktadr. De mek ki burada ana unsur bakadr. Ana neden Avrupa'nn, kuvvet li ark inparatorluklarn, eski imparatorluklar iine almaya ha-

184

zrlkl olmamasdr ve bunun sknts da bir lde yaanacaktr. ki kuvvet bu yzden birbirine yaklar ise, doacak neticelerden Avrupa siyasi birliinin kendisi sorumlu olacaktr. imdi, bu imparatorlukta nc safha hi phesiz ki, 1 856 Paris bandr. Bu, dorudan doruya Bat Avrupa'n Osmanl mparatorluu'nu ve onun bana gelen bir harp flaketini kulla narak, Dou'daki Rusya'y pskrtmesi ve ona haddini bildirme sidir. 1 85 6 Paris Andamas'nda da gerek anlamda modern Avru pa messeselerinin ve s nrlann n temelleri atlmtr. Trkiye de o kongrede Avrupa devleti olmutur. Halen de Avrupa devletidir Ya ni Avrupa Birlii'nin yesi deiliz, fakat o zamandan beri Rusya ile birlikte Avrupa devleti olmutur. Rusya (SSCB) 1 9 1 7 ve 1 945 son ras operasyonlanyla bu birliin dna kendini ekmise de, Tr kiye her zaman iin bunun iinde kalmtr. imdi ok ilgin bir eydir ki, bu gelime aslnda 1 9 1 8 savann sonunda milli devlet lerin son ekillerini almasyla kendini tamamlamaktadr. Hepinizin bildii gibi Polanya, ekoslovakya ve Baltk devletleri ortaya k maktadr. Ama artk uras kesindir ki, milll haklarn iadesine isti naden etnik gruplara hitab eden Avrupa milli haritas bu harbin sonunda olumaktadr. Bir ara byk devlet olarak varken, yok olan Polanya ortaya kmaktadr. Efsaneyi biliyorsunuz, Polanya son payiald zaman, "Trk atlar Vistl'den su imedike biz esir kalacaz" dendi. Yani "Trkler buraya kadar gelip, Rusya ve Avusturya ile kavga ederse bu i olur" deniyordu. Kehanet doru kt. Biliyorsunuz, Avusturyallar Birinci Dnya Sava'nn en ber bat askerleridir, yani en iyi donanml, ama en kt sava an, daha dorusu savamayan a skerlerdir Bunlar dou cephesinde bir baa r elde edemeyince, Almanlar kendilerine yardm ediyordu, derken tecrbesiz komutan Enver Paa Avusturya ve Almanya kendisin den yardm istemeden gnll olarak Galiya'ya en mutena t menleri yollad. O tmenler Galiya'da arpp ehit derken, is ter istemez svarlerimiz de Vistl'den su itiler, adarn suladlar. nk Vistl nehri o civardadr. 1 9 1 8 'de Polanya bamsz olmu ve adeta kehanet doru kmtr. Bu tabii ok ilgin bir yaplama dr. Demek ki Avrupa'nn bu son milll oluumuyla bir siyasi hari. .

185

Avusturya mparatoru Karl, Galiya'da Trk birliini ziyaret

srasnda askerle konuuyor.

Kaynak: Kansu

annan (haz), Kumandann Galiya

Ne Yana Der?,

2007.

ta kmtr. Bu artk deimeyecektir. Bat Avrup a asndan dei meyecek bu haritann Dou Avrupa'da da deimemesi, dorudan doruya Almanya'nn stnlne baldr. Balkanlar'da ise, bu haritann deimeyeceine dair kimse senet veremez, verene de a mak gerekir. Nitekim olaylar da bunu gstermektedir. Demek Av rup a'nn gneydou ksm hi de yle dinginlie kavumu deil dir. Yani Osmanl mparatorluu ykldktan sonra bu blge bir daha huzur grmemitir. Bir ara demir perdenin getirdii artlar dolaysyla denge kurulmuken, imdi eski kavgaya btn scakl yla devam edilmektedir, kazan yine kaynamaktadr. u halde, karmzda, siyasi birliine giden Avrup a'nn oturmu dengeli k smlar vardr, oturmam ksmlar vardr, hi oturamayacak k smlar vardr ve Trkiye de bu iki dnyann ortasndadr. Yani do u ve gneydounun arasndadr. ok nemli sorunlar vardr. As lnda dingin olmas gereken bir Avrupa'nn Trkiye ile beraber ol mas gerekir. Bu, onlar asndan dorudur. Bu, bizim iin ok ge rekli deildir. Yani Trkiye Avrupa iinde. olursa Balkanlar' da, G neydou ve Dou Avrupa'da dinginlik kazanlr, bundan Trkiye de karl kar, huzur her zaman iyidir. Ama iinde almadmz takdirde kacak hengirnede Trkiye o kadar zarar grmez. Avru-

186

pa'nn, aslnda bu birlii teekkl ertirmek isteyen Trkiye gibi ta rihi ve siyasi bir kuvveti, bir nemli denge unsuru olarak bunun iinde grmesi gerekir. Ama bu birlik, sylediim gibi n planda bizim menfaatimiz olmaktan ok, o birlii tesis ettiren devletlere ait bir sorundur.

Avrupa Siyasi Birlii

Avrupa'nn birleme ihtimalleri nedir? Burada kukusuz tekrar kimlik sorununu ele alacaz. kincisi dorudan doruya bu birli in nasl zlendiine bal bir eydir. Daha nce de deinildi; ilk birlik tasarlar 623'te Venedik merkezli bir Avrupa'y ngryor. Papalk ve Osmanl protokolde ilk iki dereceyi alyor. Yani Papa ve Osmanl Padiah; biri Hristiyanlarn Papa's zaten, dierini de Mslmanlarn Halifesi olduu iin, yle olmasa da ruhani reis gi bi gryorlar. Dnyay bu ikisi birletirecek, hakemlik yapabilecek iki kuvvet gibi grnyor. Fakat normal Avrupa dncesi, 6. asrcia N. Henri'nin Babakan Sully'nin le Dessein de Henri IV adl eserinde izdii Avrupa'dr. Hibir ekilde Trkiye'ye ve Rus ya'ya burada yer yoktur. Aka da ifade edilmektedir. Yani bu Av rupa ' da Trkiye ve Rusya hari, herkes vardr. Beenseniz de be enmeseniz de, orijinal ve hakiki Avrupa derisi budur. Bunu yrta mazsnz. Bunun altna girmek son derece gtr. Bu politikay ka bul etmek lazmdr. Yzde yz teslim olunsun denemez ama, unut mamak lazm, Avrupa'nn gr budur ve bu deimedi. Burada aka size arz ettiim nokta, Avrupa'nn dnyann en dingin ktas olduudur. Avustralya kendi iinde 22 milyon koyun, inek ve 7 milyon adamn yaad olduka dingin bir kta oldu una gre (Antartika'da sadece penguenler yayor; dinginlik kar sndaki sorun, daha ok ktann erimesi) . O ikisi hari, hakika ten dnyann en dingin ktas Avrupa'dr. Buna ramen burada da tam bir siyasi birlik yok. Umumi ilikiler uzun savalarda 7. asr da zme balanm ve zamanla milli devletlerin ortaya kt Fransa, ngiltere, Almanya ve tabii skandinavya kendi iinde so runlarin halletmi bir blgesel btndr. Aslnda skandinavya

187

corafyas ve ethnicite'si e blnm bir camicidr. Tarihte sve ve Norve'i, Danimarka'nn idare ettii o byk krallk paralan mtr ve Danimarka, sve, Norve halknn konutuu lehelere dil deniyor. Dil deil bunlar; birbirlerini rahata anlyor, rahata okuyorlar. Tercme faaliyeti de ayp olmasn diye yaplyor, birbi rine ok yakn diller. Mesela, bizim Azerbaycan Trkesi ve Ana dolu Trkesinden de daha yakn. nk Azerbaycan'a gidip ilk anda tiyatro seyredemezsiniz, ksa zaman sonra alrsnz. Bunlar birbirlerinin tiyatrosunu, televizyonunu seyreden, romann oku yan adamlar. Orada bir problem yok. phesiz ki talya'nn iinde bir birlik sorunu yok. Bakmayn siz Gney-Kuzey atmasna, bir birlik problemi yok. spanya'nn iinde bu ii zlm gibi adde diyoruz. Portekiz ve spanya birbirinden nefret etse de, ber Yar madas'nda artk dinginlik var. Ama bu ktada halen bir dinginlik problemi vardr. Bu da Dou Avrupa'nn durumundan ileri gel mektedir. Balkanlar'dan ileri gelmektedir. Problemler ak bir e kilde ortadadr. Dolaysyla bu siyasi birlik meselesine el attmz zaman, Avrupa'da baz sorunlara ok ihtiyatla yanamalyz. Bu ktann ipini eken lke Almanya bir Amerika olabilir mi? Gr nte yle. Amerika olmak istiyor Almanya. Hayr olamaz, mm kn deil. Nfus yaps msait deil, Almanya ihtiyar lkedir; Amerika ise halen gen bir lkedir. Boyuna da dnyadan gen n fusu emiyor. Zencisi, beyaz, Trk, talyan taze kan tekil edi yor (biz bile yetitirip yetititip yolluyoruz) . Amerika'nn messe seleri oturmutur, bu lkenin i disiplini malum ve niversiteleri beynelmilel standard belirliyor. ok kt niversitelerin yannda, dnyann en mkemmel niversiteleri vardr. Eitim dediin by le olur zaten. nk her ocuun ayn derecede kabiliyeti yoktur. Talebenin geldii sosyal snf deil, zekas mhimdir. Mesela, Chi cago niversitesi, sosyal trmanclarn altn niversitesidir. Fakir aile ocuu, New York'un gettosundan, ii mahallelerinden gel me, zeki ocuk Chicago'da alyor, okuyor. nk o ocuklarn vasf zekalar; dnyann hakikaten en iyi niversitelerinden birin de en alt katmandan gelen insanlar okuyor. Avrupa'da ise herkes okula gidiyor ve herkes okula gittii gibi, her okul da birbirinden

188

beter. Sekin zekal ocuklara sekin eitim vererneyen Alman ni versiteleri, bugn zengin bir lke iin utanlacak seviyededir. Me sela, Berlin Freie Universitaet'te 8 .000 kii Germanistik okuyor. Dnebiliyor musunuz, mesela Trk dili edebiyat blmnde 8 .000 kiinin okuduunu? imdi, Avrupa etiketi tad iin by le bir yer rnek alnmaz. renci artsa retim yeleri azalyor; ktphaneler fakir, laboratuvarlar kimse beenmiyor. Kendini retemeyen bir dnya ile kar karyayz ve bunu da hesaba kat mak zorundayz. Bizim bildiimiz kadaryla eski imparatorluklarn arasndaki s nr anlamazlklar, snr kavgalar hi phesiz Avrupa tarihiyle balyor deil. Bunun en tipik rnekleri bizim Ortadou blgesin dedir. Ve Roma, yani Dou Roma ile istim mparatorluu arasm daki ihtilaf malum. En sonunda da Osmanl mparatorluu, Orta dou blgesini tam drt asr boyu skunet ve sulha kavuturmu tur. Ardndan kavga tekrar kald yerden devam etmektedir. Bu, herhalde Ortadou'da kurulan Pax Ottomana, yani Osmanl bar dediimiz dnemdir. Bugn baz Araplar bile artk bunu syl yor. Mesela, Filistinli bir Osmanl tarihisi olan Rfat Ebu'lhac, " Osmanllk bitmeseydi ... " diye, bu zlemi aka ifade eder. n k maalesef 1 9 1 8 sonras yeni rejim ve idareler Ortadou'ya bar getirmemitir. Her eyden evvel ngiliz manda idaresi son derece kt bir tarihi imtihan vermitir. Britanya ynetimi Filistin'de otuz sene kalm ve bu otuz sene ierisinde her eyi kantrp gitmitir.. Kavimleri birbirine drm, etnik yaplar birbirinin stne ge irmitir. Drt asr boyu skunetle idare edilen kiliseler birbirine gemitir. Bunun rnekleri oktur. nk biliyorsunuz bu blgede onlarca Hristiyan cemaat vardr. Bu az geliyormu gibi, 19 yzyl da bir sr Protestan kilise ve cemaat tretmitir Ortadou' da. B tn bunlar idare etmek, aralar:daki balant ve uyumu salamak, gerekten Osmanl ynetiminin bir baarsdr. Kiliseler aras kav galar bitmez ve inanlmaz efsaneler anlatlr; mesela Kuds'te, ka psnda Hz. sa'nn gml olduu Kutsal Kabir kilisesinde, bir atlak stun vardr. Rum rahipler diyor ki, "Bu atlak niye biliyor musunuz? Kanuni Sleyman zamannda, monofizit Ermeniler Pas-

189

kalya ayinini ierde yapmak iin Sultan'dan ferman aldlar, bizi d ar attrdlar. Kaplar da yzmze kapattlar ama tabii bu zn dklara ilahi nur grnp tecelli eder mi? Etmez. Darda kalan bizlere zahir oldu. Bu stun onun iin atlad. " Fakat, bitiikte de Hz. mer Camii vardr. Byk kilisenin yannda -Hz. mer, Ku ds'teki byk kilisenin anahtarlarn "ibadetinize devam edin" di yerek teslim almamtr- bir cami yaptrmtr. Efsaneyi anlatan de vam ediyor: " Caminin iman da minareden, ne olacak diye, btn gece bizi gzledi. ilahi nur grnnce, tabii o da bunu grd, H ristiyan oldu. Onun iin onu katlettiler, buraya gmld. Ad da Ayos Hoca'dr. " Byle bir menkbe ancak imparatorluun orta mnda var olabilir. Ancak, Osmanl Filistini'nde byle bir menkbe anlatlr. Oysa burada cemaatler birbirine o kadar dmandr ki, mesela cumartesi akam Ermeni kilisesinin mensuplan gelip, ayi ne baladnda -gzel seslidirler ve insan sesiyle yetinilir- yanba larnda Fransisken rahipler elektrikli organetle onlar sabote edi yorlar a deta . 19. yzyl boyu rahiplerin ceplerinde tabanca ile gez dikleri ak, Falih Rfk'nn Zeytinda adl eserinde grlr... eh rin btn vakflar, btn arsalar, binalar hangi kilisenin yeddin de, mlkiyetinde gibi bitmez kavgalar srer gider. Byle bir yeri idare etmek mmkn deil. Kald ki Siynist yer lemelerle yerli Araplarn mcadelesi, aradaki nefret de malum ve ngiltere buray birbirine kartrm; insanlar sonunda grtlak grt laa gelmi ve ngiltere hibir eyi halletmeden bir memleketi ate le barut iinde terk ederek gitmitir. Ardndan gelen ynetimin de meseleyi ne kadar hallettii su gtrr. imdi bu parantezi unun iin atm: Din kavgalar, snr kavgalar, devletlerin harp etmele ri gibi bir olay, Avrupa tarihinde balamyor, fakat Avrupa tarihin deki harpler baka trl ve baka dzeydedir. . Burada dorudan doruya milli devletlerin teekklne dayanan ve snrlarn ebedi olarak tespitine ynelik savalar sz konusudur. te bu bakmdan Avrupa yeryznde, milli devletlerin teekkl ve bundan mte vellit milliyeti savalarn ktas olarak bilinir; bu durum ok ya kn zamanlara kadar da devam etmi ve hibir yerde de ordaki ka dar iddetli savalar olmamtr. Gene dnyann muhtelif yerlerin-

190

de, bilhassa 19. asrda, bu ktann kard emperyalist savalar, tarihteki dier saysz fetih savalaryla bir tutmarnzn bir anlam yoktur; bunlar dpedz emperyalist savalar; nk Avrupa baz yerleri almak istiyor, bu ilhaklar ya anlama yoluyla oluyor veya hcum edilip alnyor. Bazen de Fas bunalmnda olduu gibi, 2-3 emperyalist kuvvet paylaamayp kavga ediyor ve (Almanya ile Fransa'nn arasnda olduu gibi) sonra uzlayorlar. Dolaysyla byle emperyalist savalar nedeniyle, Avrupa dev letleri dnyada bir siyasi corafya izme eilimindedir. Savalarn mahiyeti ve nitelii, dnyann ebedi sulhu, ekonomik refahn art mas ve medeniyerin getirilmesi misyonuyla izah ediliyor. Byle bir kta, nasl oluyor d a birdenbire bizim nmze siyasi birlik ve ba rla kabiliyor? Bu hava kukusuz iki byk dnya savann, hem de en gelimi silahlarla yaplan tahripkar dnya savalarnn neticesinde meydana gelmitir. Yapanlar, bu dnya savalarnn bi rincisinin gnde biteceini dnmlerdi. Tabii realiteye hi uymayan, ahmaka bir inant bu. Bu insanlar hi deilse Arneri kan Kuzey-Gney Sava'ndan iyice haberdar olup, savan bu ya nn gz nne alsalard, byle bir lgnla girmeyeceklerdi. n k, Birinci Cihan Sava'nn asl provas flmerikan Sava'dr. Hepinizin bildii gibi bu sava cephe gerisinde de byk tahribat yapm ve beklenenden uzun srmt. Burada, ilk defadr ki b yk savata kullanl an temel silahlar (mesela piyade tfeklerinin gelimi hali) geni apta kullanlmtr. l says iinde nemli bir ksm sivil halkt. Yani sava, ilk defa cephenin dna ve cephe . ' gerisine tamtr. te maalesef savan Avrupa kurmaylar, bu hesab iyi yapamadklarndan iki hafta iinde biz bu sava bitiririz diye ie girimilerdir. Sava ilan edildiinde Ruslar diyor ki: " No el'i evde kutlayacaz. " Ama benzer sz Fransz Genel Kurmay da sylyor. Ayn eyi Britanyallar sylyor, Avusturyallar hi harp etmeyi bilmedikleri halde, onlar zaten kazanacaklarn zan nediyor. Kukus uz Avrupa birlii ve barn, iki byk harbin tah ribat kadar, gemiteki kolanyalist savalar ve paylanac uzla malar ve dnyay birlikte dzenleme eilim ve tecrbeleri de yarat mtr. Klasik Avrupa medeniyeri bu savalada bitmitir. zgrlk

191

dncesini, siyasi haklar dncesini, insanlarn eitlii lafn te rennm eden bir kta, insanlarn eitsizliine dayanan bir yeni dn ya kurmaya, stelik frnlarda balayarak, reziline bir sayfayla dnya tarihine gemitir. Bunu dzeltmek de gene n planda Av rupa'nn balad bir ameliyedir, ama ne kadar baarl gittii tar tlr. imdi deniyor ki, bu kadar ar savalardan sonra akllandk ve Avrupa Birlii olarak sahneye ktk. Herkes buna inanyor. Zan nediyoruz ki eskiden Fransz vard, Alman vard, talyan vard; hep birbiri ile atma iindeydiler. Harplerin bedelini pahal de yince birdenbire karde olmaya karar verdiler. Avrupahlk aslnda ok eski bir olaydr ve bugnk Avrupallk uuru asrlardr var olan bir uurdur. Bunu unun iin vurguluyorum; bu uurun var olmas birtakm atmalar engellemiyor. Bunun zerinde kesin olarak durmamz gerekir. Avrupallk corafyada vardr. 1 6 . yz yldan beri vardr; haritalarna baktnz zaman hesaplamalar ta mamen Eurocentrique (Avrupa merkezli) olarak yaplr. Bu Dou, Bat laflan da oradan kalmadr zaten. Mesela belirtmitik, Alman ya'da Wrzburg Dukalk Saray'nda Tiepolo'nun tavan resimleri ne baktnz zaman, Avrupa'nn en akll ve parlak, dnya merke zi kta olarak resmedildiini grrsnz. Hatta unun da zerinde srarla durmak gerekir: Yunan mitolojisinde bile, mitolojinin un surlarn Avrupa stnln meydana getirecek ekilde yorumla mak ve nakletmek gibi basit bir slup adatanl yaplmaktadr. Bu, Avrupa'nn iidir. Alnz mitolojiye, muhte_lif tarihlerde baslan 2-3 nshaya baknz, orada grrsnz. Mesela, Avrupa denilen olay nedir? Avrupa ktasnn ortaya k, sanki dnyaya yeni bir ey kyor. insanl aydnlatacak. Yani eski Yunan mitolojis"ini dahi yeni nesillere aktarrken ve yorumlarken bir Avrupa merkez cilik yapmak adeti ok eskiden beri var. Her eyden nce, Avrupa Hristiyanln yani stn inan olan, tek inan olan, doru inan olan Hristiyanln merkezidir ve tek dorusudur ( ! ). Bunun ze rinde nemle durmak gerekir. Bugn Vatikan'da Propaganda Fide Dei (Dini Yayma Merkezi) Ortodoksiyi heretik din olarak ayr bir masada ele alyor. Ama Mslmanlk komnizmle ayn masada

192

ele alnmtr. Hristiyanlk Avrupa'da deil, ark'ta ortaya km tr. ark'ta tekilatlanmtr. ark'ta manastdar ortaya kmtr. Btn bunlar olurken, sylediim gibi Avrupallar hala iptidai bir safhada yayorlard. Ne olduunu bildiimiz ve bilemediimiz mi tolojileri ve dinleri vard. Yani Yunan mitolojisi gibi, Hristiyanlk da barbarik ( bu sosyolojik bir deyim) Avrupa'ya mal edilerek ye niden yorumlanyor. Fakat imdi Avrupa'ya sorsanz, Hristiyanlk ezelden ebede kadar onlarda var. Yani bir Avrupallk, bir Avrupa Hristiyanl, Avrupa medeniyeti fikri, kinci Dnya Harbi'nden sonra Avrupa Birlii ile ortaya km deildir. ok eskiden beri vardr. Maddi delilleri, maddi yaam itibariyle vardr. Bir Avrupa l mrrevver tipi her zaman iin vardr. Kimdir bu Avrupal mrrev ver tipi? nceden belirttiim gibi, " Omnea mea mecum porta, her eyimi birlikte tayorum. " Yani bilgisi kafasnn iinde. Her lke nin niversitesini talebe veya hoca olarak gezer, Latince yazar ve konuur. Bu doktor ister spanya'nn Salamanka niversitesi'nden mezun olsun, ister Heidelberg veya Prag'dan hi fark etmez. Bu adamlar ayn hocalar tanrlar, ayn dili konuurlar. Mnazaralara (colloque) gittiklerinde, Latince tartrlar. Milli diller, bu dille zen ginleip zamanla onun stne kmtr. Ortalama Avrupa mrrev veri ok eskiden beri daima kendi milli dili ile birlikte baka milli dilleri de bilen, konuan bir adamdr. Birbirleriyle karlatklar zaman en azndan nasl davranacaklarn bilirler, belirli bir etiket ve etiketsizlii nasl izleyeceklerini bilirler. Bildikleri bazen ok ho eyler de deildir; bunun kalntlarn grrsnz. rtsz masa larda yemek yerler. Avrupa medeniyeti dediimiz bin yllk bir ey deil. ok yakn zamanlara kadar bak vard, kak vard, atal yoktu mesela. atal ok kymetli bir eydi. Mehur bir olaydr. Kardirral Richelieu ( 1 7. asr) yemekte birinin bakla diini kar trdn grnce igrendi ve baklarn uunu sivriyken konkavla trd. Avrupallarn arasndaki diyalog ok nemlidir. Bu ktada s tnlk kompleksi ok eskiden beri vardr. Bunun rneklerini me sela, Paris Akademisi adna Mousnier'nin aklamasnda grdk: "Avrupa, deien ve bu deiimi de bilgimizdeki ilerlemeyle sala yan bir ktadr. Dnyann btn blmleri atalet iindedir" diyor-

193

du. Bu deien ktann ok ilgin bir ekilde siyasi yaps buna do ru gidecektir. Alman, Avrupa diyor; Fransz, Fransa demiyor, Av rupa diye konuuyor. Tarihin ve corafyann merkezi olan bir Av rupa var. Buna ramen bu kadar eski olan Avrupallk fikrinden ok, siyasi Avrupa kimlii son asrdaki felaketlerden sonra ortaya kt. imdi de eski milliyetiliklerin tavr ve saldrganl Avrupa llk etiketiyle devam ediyor. Frnlananlar Avrupa'ya yabanc say lan ve Avrupa dncesinde ok eskiden beri dlanan Yahudiler deildir sadece, o ktann paralar da gitmitir. Zaten frnlarda ilk yaklanlar, ilk denemesi yaplanlar Sovyet Kzlordusu'nun esirleri dir. Yahudiler deildir; Polonyallardu. Yahudilere sra sonradan gelmitir. Bu fasl bitti deniyor; ama Avrupa ekingen, vicdan mu hasebesine kapanan bir kta deil henz, yeni kimlikle yeni sald rlarda bulunuyor. Dolaysyla zerinde durmamz gereken keyfiyet; siyasi birlik fikrinin yle ok yeni olmad gibi, ok salam ve ebedi olup ol mayacann da tartlabilirliidir. Bunu unutmamak gerekmekte dir. Tabii yine burada zerinde ok durulmas gereken konu, bu birliin ne kadar devam edeceidir. Sorunlar kacak, Avrupa Bir lii'nin ekil, muhteva ve yeleri srekli deiecektir. 1 950'lerde biz de Avrupa yesiydik ve baka birlik yoktu. imdi AB var ve d ndayz. Macaristan u anda onun yesi, ama para birlii iine alnmad. Dou ve Orta Avrupa'da siyasi snular da dingin deil dir. Bu ktada Srhistan-Macaristan arasnda Voyvodina, Roman ya-Macaristan arasnda Erdel sorunlan var. Bu ktann ierisinde Moldavya problemi vardr. Bu ktann iinde Polonya ile Baltk arasnda -problemler olacaktr vs. Demek ki buradaki siyasi birlik zerinde de phemizi koruyoruz. imdi bu Avrupall meydana getiren baz unsurlar zerinde durmamz gerekmektedir. Bunlardan biri herkesin bildii bir tarif tir: Hdlen-Hristiyan uygarl kavram. Hellen nedir? Bu geni ve yaygn bir tarihtir ve o yzden de ok mnakaaldr. Ama mna kaas yaplmayacak husus, Hellen eski mirasnn sadece Avru pa'ya ait olmaddr. Her din ve tm Akdeniz, Ortadou bu miras tar: Tabii unu sylemek gerekir ki modem Yunanl ile es-

194

ki Yunanlnn anlamas mmkn deildir. Yani birisi eski Yunan ca konusa, br de modern Yunanca konusa anlamalan mm kn deildir. Tabii biz Eski Yunancann da ne olduunu, nasl ko nuulduunu tam bilmiyoruz; diftonglar (ikisesliler) mesela a-e, o-i ve triftonklar ( sesliler) , mesela oei. Bunlar nasl telaffuz ediliyor. Yani Poseidon mu diyeceiz? Posidon'mu diyeceiz? Bunlar baz harekelerle okunur. Harekelerin okunu kurallarn koyan adam Rotterdaml Erasmus'dur, yani bir gayri-Yunanldr. Dolaysyla, bugnk klasik a kongrelerinde eski Yunancanlar eski Yunanca konusa veya okusa birbirlerini anlamyorlar. Bu telaffuzlar ze rinde mtereklik yoktur. Yeni Yunanllar bunun bugnk gibi okunmasn sylyorlar. Herkes reddediyor, malum modern Yu nanllarn en byk muarz T rkler deildir, bizzat Yunanca uz manlardr, bu bir gerektir. Hdlenizmin bir tarihi vardr. Hellence eski dnyada klasik leheyle konuulmutur. Bunlardan ikisi devaml yaamtr. Bizim ktamzdaki on lehesidir. Bunlar klasik formudur. Sonra Perikles devrinde, yani M.. S. asrdan itibaren Yunan kolanizasyonu Ka radeniz ve Anadolu kylarna yaylmtr. Sonra, skender'in sefer leriyle ortaya kan Hellenistik krallklar devri vardr. Yunanca baka ktalara gittii iin orada haliyle tpk iki kta arasndaki is panyolcann, ngilizcenin farkllamas gibi nemli deiiklikler geirmektedir. Bu dneme, yani skender'in Hellenizm devrinden, ta 1 1 .-12. asra kadar yaanan, yazlan, okunan Yunancaya Koine denir. Bunun da tabii eski Yunancayla arasnda hayli .fark vardr. unu sylemek istiyorum, geen asrlarda ok tekrarlandnn ak sine (nk Avrupallarn kendileri de bunu iyi bilmiyorlard), es ki Yunan medeniyeti, eski Yunan dili ve yaamn Avrupa ktasna borlu deildir. Avrupa'ya gelene kadar Yunanca ok mecralarda yaylm ve kullanlmtr. Yunanllk, Yahudiliin iine girmitir. General Ptolemaios Msr'da hakimiyetini kurduu zaman, sken deriye Yahudilerine, " evirin u Tevrat'nz " dediinde, Tevrat evirisi ortaya kt (Septuaginta) . Yazn bakalm u eski Msr ta rihini, dedi. Manetho adl bir rahip eski metinleri derleyip eserini Yunanca yazd. O yzden bugn nl firavunlarn adlarn Kufu,

195

Kefre, Menkaure diye deil, Keops, Mikerinos vs. diye Yunanca telaffuz ediyoruz. ranllar da Hellerrize oldular. Sasani ahinah Anuirvan 6 . asrda Antakya'y fethettii zaman ehrin adn Ru miye veya Urmuyye yapt. Yani Roma bakenti dedi. nk ken disi oraya yerlemeye niyetleniyordu ve Yunanca tetkikleri balat t. Yunanca eski eserleri evirttirdi ve biz birtakm kaybolmu Yu nan eserlerini bugn Pahlevi ve Arami metinlerinden buluyoruz. Dolaysyla, Hdlenizasyon Avrupa'dan ok nce, baka corafya da yaam ve dini etkilemitir, yeni sentezler o sayede meyda na gelmitir. Sonuncu safhada, slam devri dediimiz 9.-1 0. asr Araplar zamannda, nce Siyaniceden (Aramcadan) Arapaya, sonra dorudan Yunancadan Arapaya hem de ok gzel eviriler le yaam. Hakl olarak unu sylemek mmkndr; Yunancann Arapa ile karlamas bir kazantr ve Araplar, Yunan metinleri ni ve kavrarnlarn inanlmaz kvraklk ve anlam zenginlii iinde yeniden bize kazandrmlardr. Politikada : hukukta ve felsefenin ilmi tabirlerinde bu byledir ve ondan sonra Yahudiler yeryzn deki nemli rollerini yerine getirip, bu metinleri Arapadan Latin ceye evirmilerdir. Nihayet asl Yunanca metinlere dayanarak, Avrupa dillerine eviri yapma safhasna ok sonradan geilecektir. Avrupa'nn Hellenlemesi, Avrupa'ya has bir tekel deildir. imdi bu medeniyeti, halen Hellen Hristiyan diye tarif ederseniz, olduk a yetersiz kalrsnz. Son zamanlarda ise, Avrupa uygarl tarif edilirken, "Judeo-Hellenik" tabiri kullanlyor. Yani bu kadar za man Yahudilik lanetlendikten, Yahudiler takibata uradktan sonra, antisemitizm kilise ve hatta zaman zaman devlet ideolojisi ol duktan sonra bile, "meaculpa" havasnda artk Yahudiliin hakk n veriyorlar denebilir. Hayr! Bu terime mutaassp Hristiyan alim evreler hala kardr. Sadece bu deil, Yahudilik Hristiyanl do urduu lde sayg grrd, ondan sonra ise lanetli dendi. As lnda Judeo-Christian bo bir sz; nk o da Avrupa'ya has bir tasvir deil. Yahudilik srf Hristiyanlara ait ve onlar douran bir din ve kltr deil; herkese mahsus bir din ve irfan anlaydr. Bu dinin arasnda Yahudilik hari ikisini incelemeye ektiiniz za man, hatta en Yahudi olan Mslnanlktr. nk dinimizde, Ya-

196

hudiliin esas olan eriat 24 saat dini kurallara gre yaama esa s vardr. Bu, slam'da ok belirgin bir vasftr. slam, Yahudiliin mtekamil ve beynelmilel eklidir ve son mesajdr. Hristiyanlkta ise, Yahudiliin temelleri tam aksine bir kenara itilmitir. Onlara gre; aslolan kilisedir, ruhaniyettir. Kilise, Tanr'nn yeryzndeki vekilidir. Ruhunu oraya teslim etmen gerekiyor. Yoksa ne yer ne iersin, nasl temizlenirsin, bunlar hi sorun deildir, St. Paul (Aziz Pavlus) hassaten Yahudiliin yaam kalplarn kaldrmtr. Sn neti kaldrmtr. Birtakm koer yasaklarn kaldrmtr, ki yeni din _herkese sempatik grnsn. Zira o asrcia Yahudiliin bu ta raflarna ok dil uzatlrd. Demek ki bu iki din arasnda Yahudi lik, Hristiyanlktan ok slamiyete yakndr. Kald ki Hristiyanlk ok uzun bir zaman bir laf, kavram ve miras reddetmitir. M.S. 70'lerde, mparator Titus zamannda, Yahudi isyan bastrhp Ku ds'teki mabet yaktrld. Yahudiler de Filistin'den srld. 1 9 . as rn llerinde ok aydnlk olan ve antisemit saylamayacak Er nest Renan (nk 19. yzylda antisemitizm ok yaygndr) bu nun iin u yorumu yapt: "yi ki mabet yaklmtr. Bylelikle o ate, Yahudiliin Hristiyanla bulatraca tehlikeli miras orta dan kaldrmtr. " Yani suret-i katiyyede bir eski dinden yenisine birtakm eyler kalmtr. Bunu inkar etmek mmkn deildir. Fa kat dinde bildiimiz gibi obj ektif kalntlardan ok sbj ektif bilin esastr ve H_ristiyanlk Yahudilii iddetle reddeder. 325 'teki Ni kaia Kaosili'nde bu red nefret halinde ilan edildi, sonra engizis yonda ve Luther'in deyilerinde devam etti ve Nazizm ile patlad; halen de alttan alta srer. Bunun iin bugnk Avrupa Birlii er evesinde Avrupa'ya zg Hellenik-Judaik bir medeniyetten bah setmek biraz ucuzculuk ve taptanclk oluyor. Klasik slam an da ise, Yahudi unsur hibir ekilde ne kk grlen, ne lanetle neo bir eydir. Hristiyan kilisesinin aksine o zamandan kalma ku rallara " er'e'men kabelena " , evvelki eriat denir ve birtakm ku rallar -aslnda hibir zaman slam'da dorudan yasak edilmedii halde- ardan kalmadr. Mesela, bizim insanlarmz salyangaz ye mez. ok sofular deniz mahsulleri yemez; bunun slamiyet ile bir ilgisi yok. Yahudilikten gemedir ve bilinli olarak gemitir, yani

197

hangi slam bilginlerinin bunu va'zettii bellidir. Bu yenmez, yen memelidir, helal deildir falan diye tmamen eskiye atfla reddedil mektedir. Mirasa srailiyyat denir, yani slam bilginleri Beni sra il'in adetleriyle, tarihiyle, peygamberleriyle uradar ve bunlar bir yandan aykladklar gibi, te yandan da yrrlkteki baz ku ral veya kaideleri slam toplumuna bir biimde kabul ettirip me rulatrma ve kanuniatrma yolunu seerler. Olumsuz unsurlar saydk. Btn bunlara ramen, olumlu unsurlar da gz nne al mak zorundayz. Avrupa'nn her zaman iin bir diplomatik dili ol mutur. Birbirleriyle kavga eden ayr yaayan devletiklerio belirli bir diyalog kurma esas vardr. Birbirleriyle anlamasn bilirler. Aktr ki, zgrl olan bir Avrupa kltr vardr.

198

IX

Avrupa K lt r ve T rkiye

1453'te stanbul fethedildi ve bir Osmanl fethinde ne gereki yorsa bunlar da yerine getirildi. ehir direndii iin yani "vira " ile teslim olmad (vira Slovenik bir kelimedir, inan demektir, itimat demektir) , yani "buyurun girin, biz kyoruz" denmedii iin ya malanmas icab eder; bu, ganaim-i harbiyye hkmne girer. Fakat ilgin bir ekilde birtakm yazarlar sylemezler, ehir yedi gn de il, sadece gn boyunca bu sreten gemitir. Anlalan artk devletin bakenti olacak ehrin pek fazla tahribat grmesine, pek fazla fakirlemesine msaade edilmemitir. kincisi ar tahribat yoluna giden birtakm insanlar cezalandrlmtr. Besbelli ki ehre sahip klnaktadr ve Kostantiniye'nin fethiyle tarihte bir dnem kapanmakta, bir dnem almaktadr. Bu olay, zellikle Ortodoks milletlerinin tarihi asndan ok nemlidir. Artk dnya Fatih Sul tan Mehmed Trkiyesi'ne baka gzle bakmaktadr. Yani burada bir Hal panii, Hal ordularnn daha evvel yaptklarndan ok daha baka bir yaklam sz konusu olmaktadr. Dou Roma'nn Trklerin eline gemesiyle, Trkler artk deerlendirme olarak, Bat medeniyetinin iine ekilmektedir; bir uzlama sz konusu dur. Nitekim bu dnemde, Papa IL Pius'un Fatih'e Hristiyanlk ,

199

teklif ettii de aktr; "Bunun iin, yani btn dnyaya sahip ola bilmen iin, aquae pauxillum, bir miktar su, yani vaftiz edilmen gerekir"57 demitir. Ne var ki Vatikan arivlerinde bu mektubun msveddesi vardr ve Fatih'in eline ulamad anlalmtr. Ama mhim olan, byle bir dncenin varldr. Fetih olay ada Trk devletlerinde daha ilgin tepkilerle kar lanmtr. Mesela fetih, Uzun Hasan'n Akkoyunlular devletinde duyulmazdan, grlmezden gelinmitir. Herhalde Trk politika sa natnn esas unsurlarndan biri; iine gelmeyeni grmeme ve rtme dir. Kitab- Diyarbakiriyye'de yani Akkoyunlular devletinin resmi tarihinde stanbul'un alnndan sz edilmez. Demek ki fetih, o an da Uzun Hasan Bey veya Akkoyunlu sekinlerinin hi iine gelme mitir. nk, slam dnyasn etkileyen bir olaydr. Zannedildii nin veya zannedileceinin aksine, yeni devlet bir Asyal devlet g rnmnde hi deildir. Derhal yeni Roma mparatorluu'nun messeseleri benimsenmitir. Ghennadios ok nl bir ruhanidir. Grnm; yle devleti birileri gelip fethetti ve ierden de cemaatin bana bir kukla geiriyorlar gibi deildir. Bu bir nevi Mareal Pe tain olay gibidir; yani Fransa iin Mareal Petain neyse stanbul'da Ghennadios da onun gibidir. nk biliyorsunuz Dou Roma za yflayp ortadan kalkma tehlikesi geirdii zaman; Bat'da Katoli sizm ile Ortodokslar arasndaki mnaferet sona ersin, ikisi birle tirilsin istendi. Bunun iin 1442'de Floransa'da, Santa Croce'dess ve Ferrara'da birer Konsil topland. Sarrta Croce Konsili'ne o za manki Bizans' temsil iin giden heyetin banda Metropolit Bessa rion vard. Son derece sekin bir adamd; hem eski Yunan kltr ne derin vukufu vard, hem de Latince biliyordu. Dnya'dan habe ri vard ve zaten Bizans'ta da son zamanlarda eski Hellen kaynak lanna ar bir dn, bir nevi Neo-Hellenizm balamt. Birtakm teoriler gzden geirilirken ok dikkatli olunmaldr. Maalesef en bata btn Fransa okul kitaplar olmak zere, birok
57 ss

Babinger, Mehmed der Eroberer und seine zeit, Mnih, 1964,

s.

212-213.
var

Bugn Floransa'ya gittiiniz zaman byk Floransallarn gmld bir kilise Yani byk Floransallann hepsi o kilisede gmldr.

dr: Santa Croce. Machiavelli orada gmldr. Leonarda da Vinci orada gmldr.

200

lke kitaplarnda anlamsz mottolar yer alr. Onlar da bizim gibi lkelerin eitiminde tekrarlanr ve ders kitaplarnda ve maalesef ders kitaplarnn tesine gemediiniz iin hayatmzda, uzmanla rn dnda herkesin kafasna yerleir. Trkiye'de yksek tahsilde bile tekrarlanan anlamsz bir hkm vardr: Milliyetilik, Fransz ihtilali ile dnyaya yayld. Bu ok ksr bir tekerlemedir. Hibir ge rei ve gereklilii yoktur bunun ve bu laf tekrarlayanlarn Osman l mparatorluu'nu anlamak ans dahi yoktur. nk Balkan lar'da dahi bir milliyetilik vardr ki, Fransz ihtilali'nden ok da ha eskiye gider. Bu, Slav irredantizmidir ve tabii en bata da Hel lenizn, yani Yunanllk vardr. Hellen bilinci, Hellen uuru, Fran sz ihtilali'nden ok neeye gider ve Osmanl mparatorluu bu miras bir ld devralmtr. Yani Hellenlik uuruna sahip olan, corafya zerinde ve tarihte bu kimlii tayan bir zmre vardr. Bir imparator kz olan Anna Kornnena (Aleksius Komnenos'un kz), tarihidir ve ok nadir rneklerdendir. Mesela onun

Alexia des9 adl eserinde, aa yukar 1 0 . asrdan itibaren Hdlenizmin

snz. Koine denilen Orta Yunancadan geriye dn, klasik Hel

hem uur olarak, hem sanat olarak canlanmakta olduunu grr lerrlerin eserlerine, deyimlerine, kelimelerine dn balar. Nasl ki bugn biz, ben dahil baz gruplar artk Trke yazdmz zaman, ok ar Trkecilik yapmyoruz; hatta, eski Osmanl mirasndan baz deyimleri kullanmaya alyoruz, bunun gibi bir dn bu. . . Tabii biz b u slfp ile n e Namk Kemal oluyoruz, n e Cevdet Paa oluyoruz; hibir zaman o adamlarn slfbunu ve lugatn taya mayz. Fakat bu bir yeni eni oluyor; yani dedelerin dilinden, bu gnk yemeimize serpinti yapyoruz. Maziye saygl bir sahip k ma var. Son devir Dou Roma'snda da bunun gibi bir Hellenizm vard. Ferrara ve Floransa konsillerinde Roma-Katolik tarafnn parlak temsilcisi Kardirral Cesarini vard ( 1441 ylnda) . Eski kla sik dnyay ok iyi tanyordu, yetenekli bir politikacyd ve mthi bir Trk aleyhtanyd. Nitekim bu karyeri dolaysyla, hayatn ya tanda deil, kinci Varna Meydan Sava'nda tamamlamtr. II.
Anna Comnena,

S9

Alexiade, ngilizceye eviren E. A. Dawes, Londra,

1 92 8 .

201

Murad'a kaq Hal seferini rgtleyenlerdendi ve kendisi Varla Sava'nda lenler arasndadr. Cesarini ve Bessarion, konsil otu rumlarnda kilisderin birlemesi zerinde gayet parlak nutuklar attlar. Fakat bu nutuklar sadece kilisderin birlemesi zerinde ol mad; ayn zamanda Avrupa'nn batsnn, yani klasik Roma'nn ve dousunun, yani klasik Hdlenizmin entdektd birlemesini temsil ediyordu. nk bunlar birok benzerleri gibi iki kltrl adamlard. phesiz ki bu birleme nerisi ve kltiirel birlik mt hi bir reaksiyonla karland. Bessarian stanbul'a dnemedi bile. Onlar izleyen ve birlii tasdik eden Moskova bametropoliri isi dar, geri dndnde Rusya'nn ruhhan ve yneticileri tarafndan aforoz edldi. Ghennadios (Skholarios ) adnda, Bessarion'a kar olan ok kuvvetli bir adam vard. O da birlemeye kar knca, millet onun etrafn ald ve o zaman mehur slogan atld: "Frenk'in ekmeindense, Trk'n klc." nk 1 204'te stanbul

E. Delacroix, Hal/ann Konstantnopols'e Girii.

202

Batllar tarafndan istila edildiinde yaanan yama ve facialar Dou Roma halknn zihninden kmamt. Bu istilay kkrtan Yenedildiler idi. Venedikliler Bizans'tan 1 1 8 5 olaylarnn intikam n almlard. Pera'da kolonileri ve bir nevi ticari imtiyazlar oldu u iin; nasl biz 19. yzylda Beyolu'na hem istihfaf, hem de di gcrdatarak bakyor isek, Bizans da Galata'ya hep yle bakyor du. Pera, " kar" demektir. Orada talyan tacir kolonileri yayor du. Bir isyanda Venedikliler, Rum ahaliden adamakll sopa yiyip mallar yamaland iin intikam almlar ve Kuds'e gitmesi ge reken Hallar stanbul'a yneltmilerdir. Bu yzden 1204'te Dr dnc Hal Seferi Kuds'n deil, stanbul'un elden kmasyla neticelenmitir. Peki, Bizans nereye ekilmitir ? Mehur slale Komneioslar Trabzon'a ekilip, Komnenos mparatorluu'nu kurmutur. Paleologos slalesi ise, daha aktif bir slale olup, z nik'e ekilip, orada bir devlet kurmutur. Oradan da 50 sene son ra gelip tekrar stanbul'u alacaklardr. Bundan dolay Dou Roma bakentinde ve lkede bu Hal idaresinin yaratt elli yllk facia nn ve paralanmann getirdii Bat'ya kar bir nefret vard. Son ra Katolik Bat hakimiyeti Akdeniz adalarnda, Mora'da, yerli Hellenlerin nefretini ekti. Ortodoksluk ve Katolisizm dediimiz zaman bunlarn ikisinin birleme ansnn olmay, sadece ince te olojik meselelerden kmaz. n planda Doulu Hristiyan halk, Katolik Bat'dan nefret eder. Bat ile Dou arasndaki nefret sade ce Mslmanlar ile Hristiyanlara mahsus bir gerilim deildir; n planda Hristiyanlar ile Hristiyanlar arasnda gelien bir gerilim dir. Bunu bilmek gerekir. Bizans'n varisi olduunu ileri sren Yu nanllar, Bat ile aslnda ok uzun sren bir mnaferet ve yabanc lk iinde yaamlardr. 1 9 . asrcia bu nefret kalkt ve son zaman larda da artk bir kaynamaya dnmtr. Filhelenizm dolay syla Batllar kltrlerinin tarihi kklerini Yunanistan'da ve sade ce Yunanistan'da grmektedir. Gya laik aydnlanmac dnce, bir tr yobazl ykarken ikinci bir dar kafall getiriyor ve daha ilginci, bu dar gr Trkiye'de maalesef bizim baz yar aydnlan m aydnlarmz arasnda mtearife olarak kabul edilmitir. Efen dim, diyorlar, Bat medeniyeti Yunan medeniyetidir. Halbuki Hel-

203

lenizm, evvelce arz etmeye altm gibi, sadece Bat'ya has bir ey deildir. Hellenizm belki in ve Japon ereveleri dnda, b tn ark dnyasnn, btn Akdeniz dnyasnn ortak kltrdr. Mesela 9.- 1 0. asrn Araplan uygarln ortak kkenini, bugnk Bat'nn aydnlanndan da, bizden de ok daha iyi biliyorlard. Bu gn ark memleketlerinde ok garip bir milliyetilik ve ok garip bir dincilik anlay hakimdir. Bunlar garip bir ekilde Bat'nn slo ganlarn kabul etmilerdir. Mesela, bugnk Dou'da, mevcut milliyetilik ve dinciliin baz sakat ynlerini syleyeyim; bunlar dan birisi antisemitizm, Yahudi dmanldr. Tarih boyu bu top raklarda olayan bir Yahudi dmanl tamamyla Bat'dan em poze edilmektedir. Sion Da htiyarlarnn Protokol diye bir ter cme satlp okunuyor. Bu gayet abuk sabuk bir kitap. Bat dn cesinde maalesef yaygn olan baz szde bilgiler, Dou'daki insan lara malum deildir. Sion Protokol arlk Rusya polisinin telif et tii uydurma bir metindir. Yani dnyada yle bir protokol yoktur. Bunu arlk Rusya polisi ortaya att ve mehur pogromlara (Ya hudi mahallesini yama ve ldrme fiili) gereke olarak datp okutturdu. nk biliyorsunuz, antisemitizmin kayna Rus ya'dr. Rus devleti Yahudilere yapt gibi, ayn dnemde Msl man Trk halklarna da eziyet ediyordu. Anna Karenina romann daki Aleksandr Karenin, Bakrlan srp, araziye Rus kolonizatr yerletiren bir bakandr. Romandaki Aleksandr Karenin ok akll ok alkan, becerikli ve hnzr bir brokrattr. Bakr arazisine Ruslan yerletirme gibi melun planlarla meguldr. Kendisi zaten Tarm Bakan'dr ve sonra da "Alexandr Nevski" nian alr. Tols toy byk bir adam, byk bir insan olduu iin bu olay protes to etmi, romannda Karenin'in kiiliinde brokrasiyi en ar ton da vur;nutur. kincisi Bat'dan geln yanl bir yorum; yarm ya malak Bat dilleri eitimi nedeniyle Hellenizmi Bat'ya has bir kl tr olarak grmektir. Oysa Dou'nun btn milletleri, Yahudisi, ranls, Arab Hellenizmi kavrarken, bellerken, Yunan dilinden tercme yaparken, felsefe yaparken, bugnk Batllar henz bu uygarlk evresinin dndaydlar. Yani onlar -talya hari- bu mektebe en ge gelenlerdir. renmeleri de kendilerine gredir.

204

Unutmayn ki "logos" kelimesini Arap "kelam" diye evirmitir. ok nemli bir eydir. Nitekim "kelam" sadece sz demek deil dir; kelam felsefedir. Kelam ilahi demektir. zerinde ok duruldu, nc bir hata; milliyetilik denen olayn belirli bir tarifini yapp, bunu Bat'da teekkl eden bir safha ve dnya gr ve yaam bi imi olarak yorumlayp, ada medeniyeti uluslardan ve ulusla madan mteekkil bir gelime safhas olara grp Bat'ya mal et mektir. Yani Bat diyor ki, "Millet dediimiz oluum tarihte bir safhadr. Milletin bir oluumu sqz konusudur. Bunu tayin eden ideoloji ve hareketlilik, milliyetilik srf Bat'ya hastr, Bat'dan kmtr. Dolaysyla ada uygarlk bizimdii, her yerde portakal yetimeyecei gibi uluslama olay da gelimez, millet de olu maz. " zlmesi ve kavranmas zor ve iyi anlatlamayan byle mulak bir kavramla, Avrupa iin kesin tarihi reeteler ve gelime modelleri izmek son derece sakncaldr. imdi bu uzun parantezi kapatyorum. 15. asrcia denmitir ki, artk yle bir zamana, yle bir aa geldik ki, Roma yeniden de vam edecek. Yani Hellenlerin medeniyetinin bitmesini istemiyorsak birlememiz gerek. Bu birlemeye kar klmtr; nk Dou, Bat'dan nefret etmektedir. Teolojik meselelerde kavga vard. G ya, ncil Yunancadan Latinceye evrilirken, baba oul ve kutsal ru hu evirirlerken, Latinler "filioque" dediler (babadan ouldan). Latincede bir zellik var; "ve " iin "et" diyorsunuz: Ahmet et Mehmet. Bir ifade daha vardr: Ahmet Mehmetque. Yani Ahmet Mehmetinen, demektir. Bunun gibi, Bizans ruhbam Latinlere, baba ve oul ikilisini ayn cevhere koyuyorsunuz, sapksnz diye kya met kopartp itiraz ettiler. Yani Doulular Batllara zndk diyor; fakat dikkat ederseniz, byle ok ince teolojik meseleler insanlan hi alakadar etmez. Halk Bat'dan nefret ediyorsa, Batllarn nef ret edilecek iler yapmalar gerekir. Bu nedir? 1204'te gelmilerdir, ehri igal edip yamalamlardr. nsanlar katletmilerdir. Tarada toprak nizarnn bir nevi kaba Avrupa feodal dzenine evirmiler dir. st tabakaya hakaret etmilerdir ve cahil olduklar iin kendi leri Dou uygarlndan hibir ey alamamlardr. Mesela, Sultan ahmet Meydan'nda Msr'dan gelme orijinal bir dikilita vardr.

205

(Roma medeniyeti, birtakm konularda ncdr. Msr dikilitala rn tayp dikmek, Londra ve Paris'ten ok evvel Roma'nn ade tiydi. ) kincisini de, mparator Konstantin Porfirogenetos rdr mtr. O rlen tan etrafn pirinle kaplatm. Sapsar byle, gne vurunca parlyor, aslnda tam bir

kitsch. Barbar istilaclar

bunu altn zannedip pirin kaplamay soyup yamalyorlar. Yani

1 1 .-12. asr Hallar hibir ey bilmez, ama onlar ark'a sevk

eden talya, Venedikliler ve talya artk tarihi roln yerine getiri yor. Dou'dan aldklarn Bat'ya tayor ve bir medeniyet olarak inkiaf etmeye balyor. Gelecein Avrupa's talya'da oluuyor. talya Avrupa'nn ekirdeidi; hocasdr. talya kltrn bilme yenler, Avrupa kltrn bilemez, tanyamaz ve anlayaazlar. Maalesef Trkiye'de Bat'nn anlalmad, talyan kltrnn za yf olmasndan bellidir; yani ada Bat'y anlayan uzmanlarn ol mamas bizim memlekette talyan tetkiklerinin ve talyancann iyi bilinmemesi ve anlalmamasyla da ayan beyan ortadadr.

Roma imparatorluk Kltr

Fatih, birlemeye kar olan Ghennadios'u alp patrik yapt. Bu kurnaz bir politikayd. Dou ve Bat Hristiyanln birbirinden ayrm oldu. Ghennadios'a tarihte hibir Ortodoks patrikin gr medii bir ekilde iltifat etti ve protokolde Rum patrikine ok s tn bir yer verip, btn imparatorluun Hristiyanlarn Roma patrikine balad. Patrikhane bugn kendisine kumenik diyor ve bunun kavgas yaplyor. Halbuki, Osmanl bunlara Roma kilisesi demitir. Roma zaten " kumenik" le ayndr; nk klasik dn eeye gre, Roma btn dnyann sahibidir ve Roina kilisesi de b tn dnyann kilisesidir. Peki, kilisenin sahip olduu Roma'ya h kmdar olarak kim sahiptir? Fatih'in kendisi sahiptir. O bir Roma imparatorudur, nitekim bu unvan ona srf zamann Mslmanla
n

deil, zamann Rumlar da yaktrmtr. Hatta zamann, Os

manl mparatorluu'nda yaamayan, Trapezuntus gibi Rumlar da yaktrmtr. Trapezuntus ondan "Romallarn imparatoru" diye bahseder ve ok mbalaal bir ekilde, son bin ylda yaa-

206

yanlar iinde en iyi Yunanca bilen olduunu syler. Venedik bal yosu, Fatih'in Yunanca ve Latince bildiini sylyor ama, Trape zuntus Yunanca bilgisini derin bir alimin derecesine kartyor, bi raz abartma olduu ak. Ama unu belirtmek istiyorum: Yeni Os manl mparatorluu 1 5. asrda, klasik Roma'nn mirasn stle nen, Roma mparatorluu olarak devam eden bir lke halinde ge liiyor. Bunun zerinde durmak gerekir. Hellenizm Mslman bir hkmdann ve Mslman bir devletin kucanda yaama ansna sahipti ve o yolla da btn Hristiyanlar eskiden olmad derece de ona tabi olmaktayd. Nedir bunlar? Daha nce mstakil hale gelen Bulgar kilisesi, mstakil hale gelen Srp kilisesi, hepsi stan bul'daki patrike balanmaktadr. Fakat politikann br aya unutulmaktadr. Fatih, Ermenilere de Patrikhane kurduruyor. Er menilerin Emiyazin'de Katogikos' lar, yani ruhani liderleri vardir. Protokoldeki srada birinci olan katogikos Erivan yaknnda Emi yazin'de, ikincisi Ahtamar'da, ncs Sis'te oturur. Fatih Sultan Mehmed ise, bir patrik yaratyordu. Deniyor ki: " Sizin dini lider leriniz katogikoslar olabilir, o bizi balamaz. Bu milletin ba pat riktir. " Bu yeni sistemle stanbul'daki patrik ruhani, ama daha ok idari bir liderdi. stanbul'daki patrik Erivan Emiyazin'deki kato gikosa ruhani olarak tabidir, nk o onun ruhani lideridir. Fakat Emiyazin'deki katogikos vergisini patrike dyor. nk idari li: der odur. Dini lider olan patrikin ayn zamanda mali, idari grev leri var. Eitim onun kontrolnde oluyor. Dolaysyla Ermeniler ta rihte stanbul'da bir byk Patrikhane olarak rgtleniyorlar ve bir millet oluuyor. Bylece Rum Ortodokslarn karsnda olan bir cemaat yaratlyor. Fatih grlmeyecek bir politika daha gd yor ve dier Osmanl sultanlar da bunu devam ettiriyor. Osmanl mparatorluu'nda Yahudiler o tarihten itibaen desteklenen bir millet oluyor ve bunda tabii Hristiyanlarn antisemitizmi kadar, Yahudilerin Hristiyanla olan dmanl, yani aralarndaki m naferet ve Yahudilerin Mslmanlara, bilhassa Trklere olan ya knl rol oynar. Onun iindir ki Endls ykld zaman, orada ki Mslmanlada birlikte Yahudiler de Osmanl mparatorlu'na g ettirilmitir. Bu olay 1 5 . yzyla has deildir; 1 7 . yzylda Uk-

207

rayna Kazak Hetman, Badan Hmelnitzkey Dou Avrupa ve Uk rayna Yahudilerini katletmeye balad zaman, onlar da buraya getirilmitir. Biliyorsunuz, Yahudi kavmi iki gruptur. Kltr balu mndan ve yorum bakmndan biri S efardim dediimiz spanyol yani Akdeniz Yahudileri (branice Sfarad spanya demek) , br de Ekenaz dediimiz, Almancadan kan bir dil olan Yidi konu

anlar. Osmanl mparatorluu'nda her iki unsur da vardr. Bu

renkli imparatorlukta bir Roma kltr hkmeder. Bat'nn gzle rinde artk Trkler, o ada sadece ve sadece igalci Mslmanlar

deil, Roma mirasn gasbeden unsur olarak ortaya kmtr. Bu

yzdendir ki Bat'da Romallk ve Roma mparatorluu mirasna sahiplik iddias ileri sren devletler, Trklerle o tarihten beri bir i timai, siyasi mcadeleye girmilerdir. Trkler; "Efendim, Batllar bizi sevmiyor, sebep Hristiyanlk-Mslmanlk meselesidir" dedi inde, bu yetersiz ve hatta ok yanl bir hkmdr. Laik oluruz. Bu konuda fikir ve tutumumuzu takip ederiz, fakat fazla bir ey

deimez. Bat'da klasik tarih eitiminin belirgin noktalarndan bi ri antitrklktr, antimslmanlk demiyorum. Yani Bat kltr ve Bat insan iin ranl her zaman egzotik bir adamdr. Arap de mek 1001 gecedir, bir mas aldr, airdir, Ebu Nuvas'tr, evirisini bulursa okur. Fakat, Trk demek, bunlarn tesindedir. O bir mi litandr. Trk, Roma miras zerine oturan asker bir kavimdir ve dolaysyla bir tehlikedir. Kilise uzun zaman byle ()retti ve bu ne denle Bat'da Trklere kar ebedi bir phecilik vardr.

Batl Tipin Kart Doulu Tip Var m?

Her toplumun bir eitim tarz vardr. O eitim tarzyla bir in san yaratlr; bir Fransz, bir Alman ekillendirilebilir, bir vatanda tipi yaratlr ve o kimlik yaratlrken de belirli eyler verilir. Sonra dan o insanlarn yorumlarnda, dnyaya balularnda farkllk ola bilir. Herkes inanl Hristiyan veya muhafazakar deil. 40.000 ta ne fikir var. Fakat ister istemez baz bak ve szlerin biimleri her kes iin ayndr. Bat kltrnde bu unsur ok nemlidir. Bir insan az okumutur, ok okumutur, monaristtir veya komnisttir, ate-

208

isttir, koyu dindardr veya phecidir vs. Aristokrattr, iidir, ky ldr, mhim deildir. Bu insanlarn belirgin bir belkemii vardr. Bu nemlidir. Bir kltr bunu yaratr. Aslnda her toplumda b u byledir. Fakat ne yazk k i baz toplumlarn bu belkemii krlm tr ve insann yetitirirken verebilecei ortak normlarn pek fazla geerlilii yoktur. Batl dediimiz zaman, bu belkemiinin etrafn da teekkl eden muhtelif dnya grlerine, muhtelif milli dillere sahip insanlar birbirlerine nefret duyup, kavga da ediyordu ve bir birini katl de ediyordu. Bat'da tarih boyu tekil edilen insan mez bahalarn, Doulular henz grmedi. Birbirlerini yok etme soru nuna ramen bir Batl insan tipi vardr ve bu hakikaten bizim zan nettiimizden daha gl izgilere sahiptir. Batlnn bnyesinde bir Germanik karakter vardr. Fransz ve Alman'n ortak karakte ri bakadr ama her iki tipin de ada kltr talya'da olumu tur. Nihayet bu izgiler Slav dnyasna kadar yaylmtr. Bat Av rupallar Slavlar ne kadar kk grseler de, Slavlar bu kltrn iine belirli katklarla girmitir. Rusya ok uzun zaman bunun ii ne girmek iin mcadele etmitir. Rusya'nn iindeki unsurlar ara snda lkenin Avrupa kltr evresine girmemesi iin mcadele edenler olmutur. zellikle 19. yzyl Rusya'snn fikir hayatnda, Slavyanofiller bu grubu tekil ederler. Slavyanofillerin iinde sa veya sol ekonomik gr olan adamlar vardr. ok dinci ve din siz adamlar da vardr. Fakat bunlar dinsiz de olsa kiliseye sayg du yarlar, nk o bir temeldir ve onunla Bat'ya kar karlar. Bu akm bugn dahi yayor. u anda belki ok gln bir ekilde ya yor; yani 1 9 . yzyldaki gibi ciddi arl olan adamlarla temsil edilmiyor. Ama bu zihniyetin, yirmi sene iinde nerelere ulaaca n da kimse bilemez. Bu anlamda bir Mslman dnya.s yok. Byle bir dnya tarih ve corafya olarak objektif (normal) artlar ile bizatihi olusa da, bu asrda Mslman insan tipi mevcut deil, olumam. slam or tak pazarn kurarz dediinizde gln olursunuz. nk yle bir ortak pazar yok. artlar olumam; artlar olumad gibi bu gn aslnda Msluman denen insan da tarif etmeye kalktmda belkemii olan bir Mslmandan sz edilemez. Zira, Mslman

209

deyince, inanc olan ve ibadet eden bir Mslman anlalnamal dr sadece. Bu bir kltr tipi olmaldr. Byle Mslman bir klt rel tipin iinde, kanlmaz olarak inanc zayf olan da olur. Hat
-

ta imamdan, camiden nefret edeni de olur. Mslman dediin ada mn, hatta belli bir dnya gr de olmayabilir. Ama tarih, co rafya bilgisi (yani zaman ve mekan referanslar) ve yaam kalpla r ile hepsi ayn eitimin iinden km insanlar olmaldr. Byle Batl vardr, ama byle Doulu yoktur. Mslman dnyada her kes ayn dili konuacak da deildir. Mslman dediiniz adamn belirli bir ideolojisi de olmaz siyaset bakmndan. Kimi hkmdar c olur, kimi cumhuriyeti olur, solcu da olur. Ama bu tipin bir bel kemii olmas lazm. Bat'da iyi Hristiyan olmasa da Hristiyan diye bir adam var. Dou'da da byle bir tip olmas Hizm, bu yok tur. Tarih byle bir tipi mazide yaratmtr, bugn bu silinmitir. ibadet ederiz, camiye gideriz, oru tutarz, demekle bunu teekkl ettiremiyorsunuz; 1 2 . asrn Mslman bunu ok daha iyi becer mi bir adamdr. Trkt, ranlyd, Arapt, Sami veya Hindu asl lyd; ama ortak bir uygarl yaratmt, ortak bir edebiyat plat formu vard. Farkl dnse de, ortak kavram daarc vard; bu gn iin bu sz konusu deildir. O zamann slam dnyasnda ni hayet zamanlara ve rnekanlara seyahat imkan vard ve yaplyor du, bugn yoktur. Bugnn Mslman, Kur'an dili olan Arapa y bilse, Arapann kk olan Sami diller bilgisine sahip deildir. ihranca ile Ararnca bilen bir slam bilgini, kelamc grdnz m ? Bu bir kanal tkankldr; bu kanal tkanklyla zamanlar ve mekanlarda gezemeyen, kavrayamayan ve kimliini tayin edeme yen bir kltr adam sz konusudur. nk kimliini tayin etmek iin demideme noktalarnn olmas lazmdr. Toplum olarak kim liini geni corafyada ve belirli geni bir zamanda, yani tarihte de mirleme noktalanyla tespit etmeden nasl tarif edeceksin? Kimliin tarifi bir yerde geleceini planlamak, kendini yeniden retmek de-. mektir. Yani yeni nesillere ne devredeceinizi bilmektir. Bugn iin Trkiye'de byle bir ey sz konusu mu? Deil. Sanldnn aksi ne Araplarda, hatta ran'da dahi sz konusu deildir. Aslnda Or tadou, Mslmanlar iinde en ok okuyan, yazan toplum olmak-

210

la birlikte, henz en srkleyici dnce daarcna sahip deil dir. Pakistan'da yle deil. Dolaysyla, karnzda yle bir slam dnyas var ki, kendini tarif etmi, kimliini ortaya koymu ve bu kimlii de kltr (irfan) yoluyla yeni nesillere aktarmay bilen bir kltr deil bu . . . Bundan dolaydr ki, karnda bir Hristiyan alemi var, biz Muslmanz, neyi nasl yapacaz diye tartmak da bo oluyor. Romal dnr, gezgin tarihi Tacitus Germanya'y anlatyor; ona gre bireyci, tekil yaayan bu insanlar bir kabile anlamas,

uzlamas, szlemesi etrafnda toplanr. Bir kontrat ( akit) toplu mu vardr. Bu barbarln temelinde bir kontrat vardr ki, bugn k Bat'nn temel messeselerinden biridir. Batl devaml kontrat lada yaar (bu, noter kontrat deil, toplumsal ileyii tayin eden kurallar, uyum ve rtl anlamalardr) . Dou toplupmuda niza mi ili kiler, kan ba, slalevi ilikiler ok hakimdir. nk tarihi geliimi itibariyle medeni toplumdur. Yani ehir toplumudur. te bu en b yk ayrmdr. Bugn, Dou ve Bat dediimiz yani, bu gnk Avrupa ile bizim Dou Akdeniz, Ortadou ve Dou Avru pa (Rusya'y katarsanz) ve Kafkaslar arasndaki en byk fark odur. Bunlar eski toplumlardr, " medine " toplumlardr. Medine Arapa deil, ihranca bir kelimedir. Hem ehir, hem devlet demek tir. (srail'in ad Cumhuriyet falan deildir. Medinat srail derler, devlet nemli bir kavramdr ve Arapaya da burdan gemitir. ) Medine ehrin ad deildir. nk ehrin ad Yasrib'di. Resul-u Ekrem oraya hicret ettikten sonra Yasrib'in ad Medine oldu. Me dine Civitate gibi bir kavramdr. Devlet demektir, her eyden ev
vel. te bu Bat'yla Dou'yu ayran bir unsurdur. Bugn Avrupa Birlii iinde birleen, Avrupa'nn 8-9 asr evveline kadar devam eden barbarik yaps iindeki messeseler, onun gerek gc ve z grl olan messeseler, yani kontrat sistemi, Avrupa demokra sisinin temelidir. Bunlarn en demokrat da, kabile uzlamsn ve kontrat en iyi gtrebilen olmutur. Hangisidir o? ngiltere 'dir. Britanya'nn messeseleri, Britanya'nn parlamentarizmi hibir e kilde Yunanistan' taklit ederek olumad. ngiliz kabile eflerinin uzlama ve tartma gelenei iinde parlamento olumutur. Bu

211

nedenle de ok salam bir gelenei var, yazl olsun, yazsz olsun, kurallar son derece iyi yryor. Hibir zaman Fransz demokrasi sindeki zaaflar orada yok. Demek ki Bat'nn tarihi geliimi iin de, Barbar toplum yapsndan ileri gelen, kontratlara dayanan bir demokratik yaps vardr. Bu nedenle, btn anonim hayatta da bu devam etmektedir. phesiz ki sistemin zaaflar da vardr. Ya hudiliin tarihine, o dinin bugnne, srail'e bakarak birtakm mukayeselere gitmek gerekir. Laisizm denilen kurum nedir? Nasl yaanr Dou'da ? Herhalde Bat'daki gibi olmuyor. nk bizde ve Yahudilikte kilise yok. Ruhhan yok. Yani ikisi ayrlmaynca din ve d evleti de ayrlmyor. Pratikte ayrlr. Gnlk akitlerle (kon trat), gnlk yaam kalplar ve hareketlerle ayrlr. ToplumUn bir arada yaayp, birtakm eylerle uyumasyla, gizli kontrat sistem leriyle, rtl kontrat sistemleriyle alr. Mesela, bunu srail'de gryorsunuz. Trkiye'de de oturan bir pratik var, ama bu do rultuda yeterli deil. zerinde duracamz konulardan bir dieri, Bat toplumunda, yani bugnk Avrupa topluluunda, bizde ve dnyada devletin te ekkl meselesidir. Bat medeniyeti asndan devlet kabilelerin uzlamasyla ortaya kan bir eydir ve bu yzden kutsal bir olu umu yoktur. Yani tarihi olarak, hukuki olarak gzlenebilen bir eydir. ok aktr. Devlet her yerde ok gerekli bir siyasi-hukuki oluumdur. Dikkat edin, kanuni uygulamaya ve devletin getirdii nizama riayet edilir. Yani Batllar devlete bizden ok daha tabi ve saygldrlar. Buna ramen Bat'da "devlet" diye kutsal bir mef hum ve messese yoktur. Teoriye gre devlet, bir kontradar siste mi sonucunda olumutur. Tarihidir, gzle grlr bu. Oysa Do u'da devlet ilahidir, kutsaldr. Brokratik mekanizmalar, nizam nameler ve kanunlar o kadar iyi ilemes e, kendilerine o kadar iyi riayet edilmese bile kutsal devlet mefhumu vardr. Eski bir oluum dur;

ezelden (from the time immemorial)

ebede uzanr. Eskilii

onun zmsenmesi, ililiile mes i ve vahye dayal bir kurum olarak benimsenmesine yol amtr. Kitab- Mukaddes'te vardr. Yahudi ler iin ilahidir, bizim iin de yledir. Yeni Ahit'te (ncil) ise, Hz. sa devletle dini ve toplumu ayrmtr. Bu keyfiyet, Avrupal toplum-

212

larn tarihi geliimine, kabile yap ve geleneine uyar. ark'taki H ristiyanlk iin ise, devlet pratikte gene Bat'dakinden farkl olmu tur. Bunu en ok bizim tarihimizde grrsnz. Adam brokratn dan nefret eder. Ama devlet iin harbe gider; devlet baka trl bir kutsal kurulutur. Bat' da devlet eytan iidir. Asl devlet, gklerin melekumdur. br tarafa hazrlanman gerekir. Ona hazrlanman iin de bu dnyada kiliseye ruhunu teslim edeceksin. Kilise devlettir, gerek anlamdaki Tanr devletinin yeryzndeki temsilcisidir ve Bat'da o yzden dnyevi devlet ehven-i er, geici bir toplumsal uzlamadr. Papa imparatora ta giydirir. Krala ta giydirir. O sayede hkm darlarn yetki ve iktidarlar tasdik edilir. Karlus Magnus impara tor olmak iin Papa'nn ayana gidip, Roma imparatoru tacn ve Lombardlarn demir tacn yie giyiyor. Papay ayana aran ilk imparator, Napolyon. Yani gelenei ancak 1 9. yzyl banda ve o kadar ykabiliyor. Oysa Dou'da hibir zaman Hristiyan kilisesin de, Dou Roma kilisesinde devlet kilisenin glgesi olmamtr. Teorik olarak glgesi olabilir. Fakat pratikte kiliseyi devlet idare ediyor. Dou'da Roma gelenei sryor. mparator tektir ve tanr sal irade ile oradadr. Aziz Augustinus'un grne gre; devlet (ki bu devlet Bat Avrupa devletleridir) eytan iidir. Zaruri nedenler den dolay vardr. Bu ikisi ok farkl tutum ve grtr ve bu yz den siyasal kltre aksediyor tabii. Binaenaleyh devlete byle k t gzle bakmak, onu kmsemek, er makinas diye grmek ve sonra da gidip drt elle sanlmak gibi bir ikili davran, bugnk Bat medeniyetinin ve Bat dncesinin esasdr. Aziz Augusti nus'un grleri Dou Hristiyan imparatorluunu deil, Bat'y etkilemitir. Bunu bilmek gerekir ve karmzda devleti ktleyen ler, devletin dlanmas gerektiini ifade edenler, syleyenler her zaman gidip en ok kendileri devlete snanlardr; devlet uyruklu unu, devlet kurallarna uymay en kesin llerle gtrenlerdir. Onun iin bu dneeye de dikkat etmek gerekir. Bugn Avrupa lnn hibir ekilde devletlerini gerek anlamda kmserliklerini ve hele hele kafalanndan, zihinlerinden dladklarn hi zannet miyorum, bu mmkn deildir. Bunu bugne kadar orada ne mo-

213

naristi yapabildi, ne liberal cumhuryetisi yapabildi, ne de kom nisti yapabildi. Devleti kendileri en ok kuvvetlendiren insanlar, nc dnyaya ynelik bir devlet kart reti ve hareketi geli tiriyorlar veya destekliyorlar.

Bat Medeniyeti ve Hristiyanlk

imdi zerinde duracam konu, bugnk Batl insann belke
miini oluturan bir kurumdur. Biz buna Hris tiyanlk diyoruz. Grnte birok Batl hi Hristiyan deildir, dini trenlerle ilgi

si yoktur, diyebilirsiniz. Kiliseyi sevmez, papazlar sevmez, hatta babas dedesi ve kendisi vaftiz edilmemi bir kalabalk vardr. Vaf tiz edilmemi bir insan Hristiyan saylmyor, biliyorsunuz. Kilise ye ball yoktur ve inanca gre gnahkar doduu iin gnah
kardr. Yani, insanlar masum domuyor, Hristiyanlkta byle ga rip bir inan vardr. Ama ben bunun zerinde durmuyorum. Bat l bir Hristiyandr, belirli bir dnyas vardr ve bu insan belirli bir

messesenin etrafndaki ala oluturulmu belirli bir tiptir. Kilise

_

ve ona bal eitim kurumlarnn oluturduu dnya gr dei

se bile, o kilisenin eitiminin getirdii referans noktalar daha uzun

mrldr. Yani fert kendini hi Hristiyan olmayan biri gibi de

hissedebilir, ama birtakm referans noktalar, bilin ve muhakeme

sini temeliendiren ana eler Hristiyan medeniyetine aittir. "Bat demek Hristiyan-HeHen uygarlktr" slogann size kiliseden k mayan bir sofu gibi, Komnist Parti yesi de tekrarlar. . . Mark
sizmle badamayan yanl bir paradigma kendisine benimsetil

mitir. Siz artk, o adama biz Mslman uygarlna mensubuz; Mslmanlk dediinde de bir Judaist temel vardr ve paralel bir medeniyettir; son peygamber bize onu son ve yeni bir yorumla ge
tirmitir; biz Mslmanz diye anlatamazsnz, nk belirli bir kalp verilmitir. te benim zerinde durduum budur. Maalesef

bugn Trkiye'de ve btn ark dnyasnda slam ve Mslman

uygarl dendii zaman, Hellenizm otomatikman Hristiyan Ba. t'ya mal ediliyor. Namaz klan, orucu tutan Mslman . . . Tabii

bunlar Mslmanln artlar, itiraz yok. Ama bunlar yapmayan insanlar Mslman olmuyor mu sorusu zerinde durmak gereki-

214

yor. Konuyu bir ahlak dindar olarak deil, bir sosyolog olarak tartmak lazm. Bugn Siyonst Yahudi hibir ekilde Yahudilii nin kurallarn yerine getirerek yaamaz, ama Yahudidir. Adam kurallara uymaz, ama yabanclara kar uyar grnr (bu riya de ildir, kimliini sergiler) ve uyulmas iin talepte bulunulduunda sayg gsterilmesini ister. Aydn kii etrafa uyum salayan, kendi ni kamufle edebilen adam demektir. nsan zaten bunu becerdii l de dnya adam oluyor. Kukusuz dnya adam demek karak tersiz, prensipsiz, ahsiyetsiz, her yere uyan bir arlatan demek de ildir. Ben bunu her zaman tarif ederim. ler, pek mmkn de deildir.

Worldman

ne demektir;

her yere giden, her yere uyan adam deildir. ylesine sahtekar der

Worldman

kendini etrafa uydurabi

len, kendini saklayabilen, tavrlarn ayariayabilen adam demektir. Siz, pekala Yahudi olarak " Koer "e dikkat edersiniz. Mslman olarak da kurallara her platformda uyabilirsiniz. eden, her suya girip kan adam deildir. Bir Yahudinin kimlii vardr. eriatnn emrine uymasa, inan masa da ulusal kimliini ortaya koyar. Bir srailli memuru, hibir bykeli abat akam yemee aramaz, gelmez nk. Dnya adaml onun iin ne olursa olsun, kendi referansn korur, abar tarak ortaya da kmaz kukusuz . . . ki bin yl yabanc diyarlarda, yabanc dinlerin ortasnda yaayan yabanc kltrleri alan, fakat bu arada kendi ecdadndan tevars ettii kltrel referanslar mu hafaza eden bir Yahudi tipi teekkl etmitir. Dou-Bat gerilimi nin, Bat'ya duyulan fkenin artt bu devirde de byle bir Ms lman tipi teekkl ediyor. Bu tip teekkl ederse bir medeniyetten sz edilir. Mesela 12. yzyln slam dnyas byleydi; yani o dn yada belli bir siyasi analiz vard, belirli bir dnya gr vard, be lirli bir referanslar toplam vard. Mslman dediin zaman, her kesin namaz klp oru tuttuu bir dnya kastedilmiyor sadece. . . Dinsizlie, dini kaidelerden kaa v e hatta ateizme meyilli olan gruplar dahi bir niversal nitelikli slam medeniyetine dahil olabi lir. slam bu anlamda sosyal ve kltrel bir kirnliktir. slam bir ha k, bir yntem olacak ve bir referans noktas olacak. Bir kimlik te ekkl edecek ve o kimliin etrafnda

Worldman

de

mek kavmi kiiliinin arkasnda yatan kltrel referanslar tahrip

40

eit fikir de olabilir, 40

215

eit dayanma da olur. slam medeniyeti planlama .ile deil, tarih ve kltr uuru ile olur. Bir medeniyetten, bir camiadan bahsetti iniz zaman sadece sofu alayndan bahsedemezsiniz. Nitekim, H ristiyan medeniyeti ve Hristiyan dnyas dediimiz zaman sadece papazlardan, kiliseye gidip papazn elini pen safulardan bahset miyoruz. Hristiyan medeniyeti bir btndr; onun iinde kilise de vardr, engizisyon da vardr, ama onun iinde niversite de vardr. O dnyadan kaynaklanan devlet teorisi de vardr, huk:.k nizarn da vardr. Yani kiliseden kopuklukla veya onunla birlikte, bazen ona ztlaarak gelimi bir referanslar sistemi vardr. Bu Yahudilik iin byledir, Mslmanlk btn iin de byle olmas gerekir ki, bir Mslman medeniyetinden sz edebilelim. Bu referans sistemi, yukarda verdiim rnekte olduu gibi bir dnyaya bak biimi ve o demin yaptmz tarife uygun olmasa dahi, o dinin kltrne uygun medeniyet tipi ortaada vard. Orada Mslman dini evresinde oluan dnyay zamanda ve me kanda yeniden zmleyen, yani. tarihi ve corafyay yeniden zmleyen ve yorumlayan bir insan tipi ortadadr. Ortadan kalk t lde bugn iin artk byle bir Mslman tipinden sz ede miyorsunuz. Yani bugnn Mslman tipi, Mslman aydn tipi dediimiz kiilikte hakikaten bir kimlik bunalm vardr. Dolay syla Avrupa karsnda bugnk Trkiye'de de bunlar sz konu su olacaktr; zerinde duracamz noktalar bunlardr. Bu zayflk ksmen kendimizden; ksmen de intibak etmek zorunda olduu muz dnyay iyi tanmamaktan ileri gelmektedir. Belirli zamanda herkese zayflk arz olabilir. Hi phe yok ki 2005 Fransas 1 89 8 Fransas deildir. 1 89 8 Fransas bu dnyann vazgeilmez bir nderi ve referans noktasdr. Bir kltrel kaynak tr. Edebiyatyla, ilmiyle, politikasyla, dncesiyle 1 89 8 Fransas kendini reten bir referns noktasdr.

2005 Fransas artk kendini

yeniden retememektedir. Demek ki bu tip medeniyetlerde byle bir saliant ve byle bir anma sz konusu olmaktadr. te slam dnyas da, 1 3., 14. asrlardan itibaren ayn annaya uruyor. Kukusuz bu olay her yerde paralel gitmemitir. Mesela, Osmanl mparatorluu'nda ilim ve dnce hibir zaman eski slam dn yasndaki gibi deildir. Ama buna karlk devlet tekilat ve aske-

216

ri teknoloji bakmndan kukusuz klasik dnyann ilerisindedir ve o yzden de Osmanl mparatorluu yeni alarda bir Roma m paratorluu olarak yaayabilmi, geliebilrni, hatta Bat dnyasy la bir mbareze ve mcadeleye girierek muvaffak olmutur, yani gerileyen slam siyasi corafyasn yeniden geniletmitir. slamiye tn 9 . asrda girip 1 0 . asuda ekildii noktalar bile ele geirmitir. Hatta yeni yaylmalar gstermitir. Fakat mesela artk bilimde, teknolojinin baz ynlerinde, felsefede bir gerileme balamaktadr ve bu anlamda demin tarif ettiim tipte Mslman tipi de kaybol . maktadr. Sosyal bilirnde mhim olan idame-i hayat, yani deien koullar karsnda insanlarn ve insan toplumunun nasl devam ettiini, nasl hayatta kalabildiini aratrmaktr, tarih de aslnda budur. Bu unsurlarn renkli ve farkl yorumlardr. Yoksa bir

prog

ress

( ilerleme) fikriyle tarihe baklamaz. Niin 20. yzyln insan

lar, M.. iki bindekinden daha mkemmel olsun? Niin bugnn Alman, firavunlar dnemi Msrisndan daha iyi ve mrekamil bir insan tipini olutursun? Binaenaleyh Avrupa'nn

progress fikri,

teknik ilerleme ve retimin tesinde, insan cinsinde gzlenen iler lemeyi Avrupa'nn temsil ettii ynndedir. Bu cemiyetre insan haklar ok sorulur. Acaba filanca asrn kleleri mi, yoksa bug nn Afrikallar m daha iyi durumda ? Sokaklarnda hala ocuk srlerinin gezdii, keyif iin avland bir dnyada yayoruz. O zaman gladyatrlerin Roma'snn nesini bugn kk greceksi niz ? Bunlar hepsi sorudur. Bu bakmdan, byle bir ilerleme fikrine saplanmak pek doru deildir. Fakat ada Avrupa felsefesi ve ta rihi ilerlemeci fikre dayanu (Voltaire'in tarih felsefesini hatrlaya lm: nsanlar Yunai, Roma, Rnesans safhalarndan gemitir. En mrekamili XIV. Louis asrdr, bundan sonra insanla XIV. Louis Fransas k tutacaktr) . Fransa'nn 1 7 . asudaki metinlerini biz bugn rahat rahat okuyoruz, Voltaire o gnk Fransa'ya bakarak byle bir tarih felsefesi yapyor, el'an geerli mi, hayr deil. . . Bir asr sonra Hegel, Prusya iin ayn safhalar koyuyor (tinin Geist harekat), yani beeriyerin gelimesinin tinin gelimesi ile mmkn olacan belirtiyor. lerleme Bat'ya has bir stnlk duygusuydu. Bu duygu bugn ayn younlukta deil; nk Avrupa'da Ameri-

217

kanizm hakim ve cemiyetin kltr kendisini yeniden retme g cn kaybediyor. Referans sistemleri devaml olarak tespit ve ta yin edilip, kimlik tespit edilip, gelitirilip, bir sonraki nesle devre dilemedii takdirde; kltr miras braklamam demektir. An ma balamtr. Bu anma, bugn Bat'da ak olarak grlyor. Bir veya iki asr evveli ile mukayese ettiimizde daha iyi grlyor. Avrupa artk dnyada ayn role sahip deil. Bununla birlikte Av rupa'nn

"ex cathedra"

hocalk etmek ve siyasi nfuz salamak

eilimi devam ediyor. Aznlk haklar konusunda

ex cathedra

ders

verirken siz aznlklanmza muamele etmesini bilmiyorsunuz der ken, hele o skandinavyallar, Danimarkallar, bnyelerindeki Do u Frizyallara hi iyi muamele etmiyorlar ve

bundan dolay prob

lem var; hele hele o krsde Avrupallarn yannda yer alm Yu nanistan, aznlklara yapt kt muamele ve haksz idare ile me hurken; bu ders verme bir zaaf ve mudhike (glnlk) haline d nyor. Tabii, bunlar dinlemeyelim, bildiimiz gibi gidelim demi yoruz, ama bellidir ki bu dnyada baz konular yeni siyasi nfuz politikalar olarak gelitiriliyor. Btn bunlarn yannda, Avrupa toplumu artk yeni nesilleri nasl eiteceini ve eski satvetini nasl

srdreceini bilemiyor.
Uygarlkta bir alveri sz konusudur. Alverite Bat Avru pa'nn bir zaaf vardr. Hal seferleri olmutur. Dou'ya gelip yer lemiler, Kuds' almlardr. Antakya Prenslii'ni, Urfa Kondu u'nu kurmulardr. Akka 'da yaamlardr, ama

150 sene boyun

ca kyafetlerini bile deitirmemiler, gelenler doru drst ocuk larn akuturlarsa gene Avrupa'ya yollamlar (Bunlar yeni aratr mayla ortaya kyor. Herkes diyor ki, "Hallar geldi burada me deniyet rendi " ; hayr, ok az renmiler, yani Bat'ya, Dou medeniyetini aktaranlar gelip buraya yerleip, igal edip, oturup sonra dnen Hallar deildir; talya, Sicilya ve Kataluoya gibi tc car, diplomat ve tetkiki gezgin milletler Bat-Do:;u alverii yap yordu) . Bat, Dou'dan bugn de ok ey alamaz, hatta Avrupa, Ame rikanizn bile yzeyden alyor, temel unsurlaryla benimseyemi yor; bu Avrupa'nn bir zaafdr.

218

Sonu Bat Avrupa- islam ve Demokrasi Sorunu

slam dnyasnda demokrasi yaygn m? Genelde deil. Ama bu demek deildir ki demokrasi geliemeyecek ve meveret yerleeme yecek. slam'da olan ictihad sistemi, neveret sistemi ile pekala bu toplumlarda demokrasiye gei gerekleebilir. rnekleri de var

dr, yava yava bu gelimektedir. Yakn zamanda bunu greceksi

niz. Bilhassa Bosna, Arnavutluk gibi Trkiye ile birlikte eski Os manl topraklarn tekil edenlerde bu rnekleri grmek mmkn olacaktr. Yava yava reym halinde geliecektir. Ama bugnk Afrika ve Ortadou'nun sLim lkelerinde henz kanuni bir idare ve kanun hakimiyeti yerleemedi. Demek ki slam'da demokrasi olur mu kavgasn

yapnann pek fazla bir gerei yoktur. Esasna

bakacak olursanz, ada demokrasi ngilizce konuan milletierin messesesidir. Yani bizim bildiimiz parlanentarizm, oulcu top lum, demokrasi Bat'da da ngilizce konuan toplurnlara has bir eydir. Franszlar ve Alnanlar onu el'an Anglosaksonlar gibi kav raman ve ok ge renmilerdir. ihtilalle demokrasi renmek marifet deildir. Fransa ok kanl bir bedel demitir ve daima ak sanalar olmutur. Almanca konuan milletierin demokrasi gele neine ise hibir ekilde sayg duymak mmkn deil. Hibir akl

219

banda tarihi ve sosyolog bu lkeleri demokratik ananeli top lumlar olarak gsteremez. Demokrasi demek anayasal nizamla birtakm partilerin olmas, birtakm kurallann cemiyete tatbik edilmesi deildir. Demokrasi her eyden evvel toplumda kk mahalle dzeyine, kk gruplara indiimiz zaman ilemesi gere ken bir kurumdur. Angiasaksonlar yakndan tanyanlar bunu bi lir; ngiltere'de en kk ky toplumunda birisi bir fikir ve fiili bastrmaya veya kabul ettirmeye kalkt zaman, karsna insan lar dikilir. "Niin? " sorusu sorulur, bu ok nemli bir eydir; yani kk menfaatlerin bireysel menfaatlerin en kk gruplarda bile savunulmas, vaziyet alnmas ve bu tip itirazlara da annda sayg gsterilmesi ok nemlidir. Demokrasi, Bat ile Dou arasinda bir ayrmn gstergesi deildir. Bu anlamda bugn demokrasi reten milletierin ou onu ok ge devirde renmilerdir ve hatta halen de tam renememilerdir. Buna ramen bu niversal rejimin her zaman, her yerde ok niversal olacan iddia edenlerden de de ilim. Sylediim gibi en hafif bir enflasyon frlamas, isizlik b ymesi, demokrasiyi Bat'da da yle ok vazgeilmez rejim olmak tan karabilir, rnekleri de vardr; son aratrmalar gsteriyor ki Weimar Almanyas'nda Nazizm'e kaplanlar isizler deil, daha ok iini kaybetmekten korkanlardr. nsanlar isizdir, diktatorya nn peinden yrmlerdir dersiniz ama; onlar deil, "iimi kay bederim" korkusunun hakim olduu alt orta snflarn ve iilerin nemli bir kesimi bu rejimi seimle i bana getirmitir. Bu paroc hial mind, yani kapal kasaba zihniyetinin olduu yerde evrenseki bir tutum mevcut olamaz. Bunun u rnekleri var: 1 5 ., 1 6. asrda, V. Karl (arlken) devrinde Kurtuba'daki byk camiin stunlar ormanndan oluan ahane grnm ve simetrisi, orta yere ina edilen bir spanyol basilika altar ve apeli ve saa sola monte edi len ikonlar ve aziz heykelleriyle mahvedilmitir. Bu sanatta bir dar kafallk, yerel grgszlk rneidir. Bu sadece vandalizmin de il, dnyaya kapallk ve yerel banazln kstaha ifadesidir. Ma alesef btn asrlarda, her yerde tezahr edebilecek bir tutumdur. Bugnk Bat Avrupa'nn temelinde bu tutumun da olduunu unutmayalm. niversalizm hepinizin bildii gibi lafla olacak,

220

be kiinin benimsernesi ile oluacak bir tutum ve yaam biimi de ildir. Toplumlarn kendilerinin ak olmas; onu yapmaya ve ya amaya ak olmas lazmdr. Bu da mektepte retilemez, bunun mektebi tarihtir, be bin senelik tarihi tecrbedir. Dou insan, Or tadou ve Akdeniz insan be bin senedir bu sreci yayor, birbi rini grerek yayor, birbirini taklit ederek yayor, birbirini seve rek yayor. Nefret ederek veya muhabbet duyarak yayor ama birlikte yayor. Endlsl Kad Ahmed'in tespitinde olduu gibi; "mran nedir ? " diye sorulduunda, Akdeniz kavimlerinin hepsini sayyor. Bu geni tutum, szde renilmi bir toleransn veya re nilmi bir niversalizmin deil ama, yaanm ve zmsenmi bir Akdeniz niversalizminin ifadesidir. Bugn bu niversalizm iin mevcut okul eitimi yetersiz. Bir

education

(irfan) faaliyeti gerek

lidir ki insanlarmz dnyay tansn. Yeni insanmz yetitirirken dikkate alacamz bir nokta var; Trkiye'nin en zayf taraflarndan biri bilinlice yaplmas gereken d turizmdir. Herkes her yere gidiyor ama, siz hibir Macaristan rehber kitab, bir Fransa rehberi, bir spanya rehberi gryor mu. sunuz ? nsanlarmz okumadan bavul gibi gidiyor, geziyor. Halbu ki Ruslar yeni aldlar dnyaya; bavul ticaretiyle geinenleri dahi ellerinde yabanc lkeler iin baslm rehber kitaplaryla (Rusa

poliglot)

geziyor. Gittii yerin tarihini, corafyasn, sanatn oku

madan gezmiyor. Bundan baka Trkiye'deki aydn snfn dnya ya almas tek kanaldan olmutur.

19. yzylda bu Franszca idi.

Franszcann yanna ngilizce dahi gelmemitir, hatta o dnemde aydnlar arasnda tasnifler vardr; o Franszc, bu Almancdr gi bi . . . nk belli ki o sadece Almanca biliyor; Enver Paa iin Al mancdr, baka bir ey bilmez, denir. Bu maalesef smrgelerde grlen yabanc dil bilgisi tipidir, Fransz smrgelerinin okumu lar daha yakn zamanlara kadar sadece o dili bilirdi. Doru d rst ngilizce bilen bir Cezayirli gremezdiniz. Trkiye'de de by le garip bir benzerlik vardr: Dn Frankofonduk, bugn Amerikanofonuz, btn referans sistemlerimiz d dnyay tanma bu yolla oluyor ve sekin grupla rmz byledir. Bu yap henz deimeye balyor. Sonra sekin in-

221

san yetitirmek iin eitimi planlamak mevcut deil: Mesela, kad nmz hayatn iine ekiyoruz, okula gidiyorlar, okutuyoruz; buna taraftar olup olmamak botur, bu kanlmaz, ama sekin kz mek tebi yok. Bu dniilmemi; ve bu ileri yerine getiren Arnavutky Amerikan Koleji, Fransz Notre Dame de Sion Lisesi vs . . . yabanc okullard. Biz sekin kz okullarn ok ge kurduk. Tek istisna, Tanzimat'n "Darlmuallimat" kz retmen okuludur. Bu tarihi bir-nakise, bir ulus sekin erkek ve kz ocuklarn kendi okullann da eitmelidir. Bundan baka Bat eitimini ve dillerini yzeyden alyoruz. Yani Franszca reniyor, ngilizce reniyor, hatta Fran szcay ok iyi bildiini iddia ediyor ama, Latince ve Yunanca bil miyor; Fransz diline ve Fransz kltrne sahip bir insan, Latince ve Yunanca bilmiyorsa o kltr bilmiyor demektir. Bu ok ak bir eydir. Dikkat edin, Arapa, Farsa renmeyen yabanc bir Trkolog grdnz m ? nk bu dilin %40' Arabi ve Farsi ke limelerden, deyimlerden oluur, ister istemez bu kltr anlamak iin bu iki dili de bilmek zorunludur. Ecnebi Trkolajiyi yle ya par. Vaka ho imdi Garb'da da bu dediimiz klasik izgileri terk eden Amerikanize insan tipi ortaya kt; son derece mahzurludur ve bunu ge de olsa anlamlardr. te Trkiye'de de byledir, bir Franszca uzman bilmiyomn ki kk dilleri bilsin, varsa da sayla r ok azd ve tkendiler. Ksacas Batllar oryantalistik, yani ar kiyatlk yapmaktadrlar. Oysa biz oksidentalistik, yani garbiyat lk yapamamaktayz ve bilim yapamadgmz lde de bu dn yay tanyamayz. Bat'y tammak iin aksidanealist olmamz gere kir. Oksidantalistler yetitiremiyoruz. Biz sadece tercman yetiti riyoruz ve bu artlarda o tercmanlarn da ok iyi olmas mmkn deildir. Zaten dnyadaki en berbat tercme edebiyat da Trki ye'dedir; bu ekilde dnyaya alamayz. Dnyaya ak bir eitim numunesi Trkiye tarihinde bir kere olmutur. 1930'lardaki ni versite reformunda; ksmen reformu yapanlarn niyeti ile fakat ks men tesadf ile buraya birtakm sekin Alman bilginleri geldi. Bu bizim gayretimizle onlar celbetmemizden ok, biraz da Hitler'in iktidara gelmesiyle balayan bir olaydr, stanbul Edebiyat Fakl tesi slah ediliyordu.

222

Ankara'da Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kurulmutur. O za manlar dnyada tannan muhteem bir faklteydi; geni ve tann m bir ktphanesi vard. Fakat on be sene iinde o adamlar ve o kurumu erittik Demek ki Trkiye da almaya hazr ve istekli deildi. Nitekim Afrika lkelerinin bir ksmnda okuma yazma se ferberlii yapyorlar, okuma yazma oran birden bire % 90'a k yor, fakat 1 0 yl sonra % 3 0'a dyor. nk onu besieyecek me kanizmalar yok. te bizim Dil-Tarih ve Edebiyat faklteleri mace ramz da buna benzemitir. Ama artk Trkiye deiiyor. Bu arada eitimi de deitirmemiz lazm ve niversal referanslara sahip olma mz gerekir. Trkiye o tarihte bunu anlamt biliyorsunuz, hatta hmanist

gymnasium

benzeri lise kurdular. Belirli liselerde, Anka

ra'da Kz Lisesi ve bizim Atatrk Lisesi'nde Latince snf atlar, ya ni fen-edebiyat kollar gibi Latince snf da ald. Buradan yetien b az isimleri syleyeyim size: Birisi nl cerrah Gazi Yaargil. Tabii Gazi Yaargil mehur bir beyin cerrah, bunlarn tesinde mehur bir teknisyen nk o her gn bir alet buluyor ameliyat iin. Latin ceden mezun olan da pekala her ey olabilir. Bizim Hukuk Faklte si'nin ilgin kiiliklerinden birisi lhan Akipek de ok lisanlar bilen ve iyi bilen bir hocadr, bu Latince blmnden kmtr. Bir kere garbcyz diyoruz, o kltrn esasn anlama isteimiz yok; ikincisi klasik

gymnasium'u yanl

anladk: Trkiye'de klasik

gymnasium'da

Yunanca, Latince arttr, ama onun yannda Arap

a ve Farsa da olmas lazm; nk bizim kltrel kkenierimiz byledir. Aslnda bu memlekette imam-hatip okullarnn da byle kurulmas gerekirdi. Az sayda ve kuvvetli eitim veren imam-ha tip lisesi yerine, 30 yl iinde 400 ksur okul atlar. imdi de na sl kapayalm diye tartyorlar. Bir toplumun en kuvvetli unsuru olan, en gerekli unsuru olan zeka, eitimle filizlenir ve ancak bu eitimin sonucunda zeka dallanp budaklanp meyva vermeye ba lar. Bunun rneklerini vermek gerekir, gemi asrda Osmanl m paratorluu devirme sistemi ve medrese hiyerarisi ile bunu sa larken; 1 9 . yzylda slahat iin yatl-laik eitimli mekteplere nem vermitir. Medrese ve laik eitim arasndaki seim mekaniz masn parasz eitim lehine devam ettirmitir. Osmanl sisteminde

223

eitim paraszdr, hatta stne para verilir. Talebeye bir niforma verilir, cebine harlk konur; bir tek har yatrlan okul "Darlf nun- Osmani", yani niversitedir ( 1900 ylnda kurulmu) . G ln miktarlarda har verilirdi, ama verilirdi. ( 195 0'lerde smestr bana 5 TL verilirdi. Sonra 25 TL oldu, kyamet koptu). Bu tip bir elit yetitirme sistemini, devirmenin bu modern tarzm maalesef devam ettirememekteyiz. Halbuki devani ertirmek bir yana, geni letmemiz gerekir. rnlerin iinde bir toplumun planl miktarda elde ederneyece i ey, beyin deil yetenektir. Ancak toplumlar rasyonel eitimde bu deerin hakkn verir, yahut veremez. Tarihi geleneinize sadk kalnz yeter; bunu yapmadm takdirde ne Batl olursunuz ne ortak pazarl olursunuz, ne de dnyal olursunuz. Dnyadaki sra dan toplumlardan biri olarak kalrsnz. Toplumun geri kalm, insanlarn yeteneine gre deerlendiremeyen toplum demektir. Dnya lkelerinin ekserisi bu kategoridedir. Bir toplumun kendini retme aralarnn en banda dil gelir ve dil, tarihle beraber d nlr. Dolaysyla Batl toplumda hukuk, filoloj i ve tarih birbirin den ayrlmaz ve vazgeilmez bilim daldr. Bu bilim dal bir arada yrtlmedii takdirde, o toplumda salkl bir felsefi d nce ve dnya gr gerekleemez ve gelecek nesillere aktara canz kltr kalplar teekkl edemez. Bugnk Avrupa'ya girmeye hazrlanan Trk toplumunda (va ka Avrupa niversiteleri de ok iyi deildir ama) niversite anla ynn sdece mhendislik ve bilgisayar gibi dallara odaklanmas sakattr. Trkiye gayet kt hukuk eitiminin verildii bir memle kettir. Bunu aka sylyorum. Burada slam hukukuymu, Bat hukukuymu, yok eriat geliyormu gibi abes tartma yapmaya lm. Binlerce ocuun doldurduu hukuk faklteleri (iki tanesi yet medi, 3 0 kadar daha atk her yerde) mmkn deil bu az sayda kadroyla ciddi bir eitim veremez. Hukuk fakltesine liseden son ra renci alnmas yanltr. Yani hukuku talebenin dier dallar da yetimi olanlardan imtihanla alnmas gerekir. Kuvvetli hukuk tarihi, melekesi ve bilgisi edinmeye hukukularn, iyi hukuku ol mas mmkn deildir.

224

Amerika toplumunun adalet dzeni hukukulan sayesinde ayakta duruyor. nk Amerika'da hukuk eitimi en ciddi ve se kin daldr. Amerika'da tp ve hukuk ikinci basamak tahsili derece sindedir, ciddidir. zel imtihanlada niversite dzeyinden renci seer. Bunun temin edilmedii bir memlekette ne idarenin bilgili ol mas, ne adaletin tecelli etmesi beklenebilir; ne ciddi bir kanun ve nizarn fikri yerleir ve yerletirilebilir, ne de insanlarda salkl bir sosyal dnce doar ve dnya nizarn oluur. Hukuk ok nemli bir messesedir ve ok nemli bir bilgi btndr. Hukuk faklte si olmadan ne niversite olur, ne akademi olur; hukuksuz ne dev let olur, ne dzenli ve gvenlikli toplum olur. Kuvvetli bir brok rasinin yetimesi buna baldr. Bu yzden Trkiye'nin sorunlarn bir lde kt hukuk eitimi oluturur. Hukuk iin tarih gerekir. Oysa Roma hukuku ve hukuk tarihi gibi filoloji ve tarih bilgisi ge rektiren dallar bizde gittike geriliyor. Trkiye Mslmandr, Semitik dilleri bilmez; yani slamiyetn vahiy dili olan Arapay ve kk olan Sami dilleri de bilmez. Trk Dili'nin %30'u Farsadr, ama Farsamz ve Fars kltrmz eski sinden de beter olmutur, gerilemi, lmtr. ran denilen dnya dan haberimiz yoktur. Trkiye Bizans mparatorluu'nun v:irisidir, ama Hellen dili retimi, Hellen, Bizans tetkikleri yoktur, filologya dan haberdar deiliz. Tarihten haberdar deiliz. phesiz ki bu za aflarla bizim bir ey yapabilmemiz, ne Avrupa'ya ne Asya'ya tam anlamyla oturabilmemiz ve etrafmzdaki hasm dnya ortasnda kendimizi mdafaa edebilmemiz, kendimizi yeniden retebilmemiz, gelecek nesillere salkl kltr aktarabilmemiz mmkn deildir. Genlerimiz zengin bir kltr miras alp, bunun bilincinde olma dklar iin n planda kimlik bunalmndan dolay bundan kamak tadrlar. nk bariz vasf budur; kimliin oturmad, iyi tarif edilmedii, benimsenmedii bir yerde; ulus ve vatan corafyas da benimsenemez. Tarih benimsenemezse corafya benimsenmez, do laysyla kimlik eksik teekkl eder ve ortada karnn doyurmaya kalkan, bunu tekrarlayp duran garip bir toplum oluur. Bir konuyu srarla belirtmek isterim: 300 yllk Trkiye mo dernleme tarihinde bir tek Atatrk dneminde iyi niyet ve istekle

225

Trk tarih ve toplumsal dncesinin cihana almasna allm tr. nk Atatrk, Trk tarihini bir cihan tarihi olarak dnd iin cihan tarihinin bilinmesi gerektiini dnyordu . Yani Si noloji, indoloji bileceksiniz, Persoloji, eski Farsa, Hinte, Sanskrit ve ince kaynaklar okuyacaksnz ki Trklerin tarihini ina ede ceksiniz . . . Hatta Smerler Trk m deil mi, onun iin Asuroloji ve Smeroloji bileceksiniz . Tesadfen 1933 Nazi iktidar dolaysy la bunlarn da en iyi adamlan geldi buraya , bu dallar akademik olarak kuruldu; fakat devam ettiremedik. Bu ananeyi tekrar can landrmamz, Rnesans yapmamz gerekiyor. Bat-Dou ayrm bir yaktrmadr. Tarihi geree oturmaz. Ama ulus olarak ie ka pal olduumuz; derinliksiz bir pragmatizme saplandmz bir gerektir. Dnyaya almak iin ticari faaliyet yetmez, dnyay ko ruyup sevecek bir kltrel alm gereklidir.

226

Bibl iyog rafya

Ariv Kaynaklar

Babakanlk Osmanl Arivi,. I-MV, Nr: 1 65 1 9, Meclis-i Vala Mazba tas, 12 Ramazan 1273 (6 Mays 1857). Babakanlk Osmanl Arivi, rade Medis-i Vala, no: 83, 25 Safer

1273 (25 Ekim 1856).

Babakanlk Osmanl Arivi, rade-i Dahiliye, No: 1 4404, 21 evval

1267 (19 Austos 185 1 ) .

Dier Kaynaklar

Ahmed Cevdet Paa. T arih-i Cevdet, 12 Cilt, tertib-i cedid, stanbul,

13 02/1885- 1 3 09/1892.
--

Tezakir (yay. C. Baysun), Ankara, 1967.

Ahmed Midhat Efendi. Felatun Bey ile Rakm Ef endi, stanbul, 1875. Anna Comnena. Alexiad, translated in English by dra, 1 928. Akpaazade Dervi Ahmed Aki. Ak Paazade T arihi, Ali Bey ne ri, stanbul, 1 332 ( 1 916- 1 7) . Ayalon, Ami. Language and Change in the Arab Middle East, Ox ford, 1 987. Babing er, Franz. Fatih Sultan Mehmed ve Zaman (ev. Dost Krpe), stanbul, 2003 .

E.A. Dawes, Lon-

227
--

Osmanl T arih Y azarlar ve Eserleri (ev. Cokun ok ) , An

kara, 1 9 8 7. Batbie, Anselrne. Traite theorique et pratique de Droit public et ad ministratif, Paris, 1 8 85 . Blachere, Regis . Livre des categories des nations, Paris, 1 9 3 5 . Bursal Tahir Bey, Osmanl Mdlifleri, 3 c . , stanbul, 1 3 3 9 - 1 340
( 1 923-24).

Chardin, Jean. Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de !'Orient, c. 1-5, yeni bask, 200 1 . Deveze, Michel. l'Europe e t le monde a la fin du X VIIIerne siecle, Pa ris, 1 970. d'Ohhson, Ignatius Mouradgea. T ableau general de l'Empire Otho man, 7c., Paris, 1788-1 8 34. Esenbel (Tzeren), Seluk. "Japon Eitim Modeli' ve Dou-Bat So runsal" , Toplum ve Bilim, 25126, 1 984. Gibb, E. J. Wilkinson. A History of Ottoman Poetry, c. I-VI, Londra,
'

1 900-1909.

Hazai, Gyrgy. Nagy-Harsabany "Das Osmanisch Turkische im XVn

Jahrhundert," Budapete, 1 973 . bni Haldun, Mukaddime, Trke tre. eyhlislam V' rizade Mehmed Sahib Efendi, stanbul, 1 275 ( 1 85 9 ) . z, Mahir. Yllarn zi, stanbul, 1 9 9 0 . Karshzade Cemaleddin Mehmed, Ayine-i Zreft, stanbul, 1 3 1 4
( 1 898-99).

Khbach, Markus. " Ein diplomatischer Rangstreit in stanbul" , Mit

teilungen des st. Staats Archiv, 3 6/1 9 8 3 .

Kuran, Ercment. " O smanl mparatorluu'nda nsan Haklar ve Sa dk Rifat Paa ( 1 807- 1 8 5 7) " , VIII. Trk Tarih Kongresi, c. 2, An kara, 1 9 8 3 . Ktkolu, Mbahat. " Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri ", Ah met Cevdet Paa Semineri, ..E.F., stanbul, 1 9 86. Lamartine, Alphonse de. Le Nouveau vayage en Orient, Paris, 1 8 54. Lewis , Bernard. "The West and the Middle East", Foreign Af f airs, 7611, Ocak-ubat, 1 997.
-- Islam and the West, Oxford, 1 9 9 3 .
--

" Other People's History", American Scholar, c. 59/3, 1990.

The Political Language of Islam, Chicago-Londra, 1 9 8 8 .

--

-- The Muslim Disc_overy of Europe, New York, 1 9 82 .

228

Mehmed Neri, Kitab- Cihan-nma, Neri T arihi, I-II, yay. Faik Re it Unat- Mehmet Altay Kymen, Ankara, 1 949-1957. Meray, Seha. Devletler Hukukuna Giri, c . I, Ankara, 1 96 8 . Monelli, Paolo. Segreteria Genera/e dei Fasci All'Estro. L a Tua Patria, Roma, 1 929. Mustafa Sami Efendi. Avrupa R isalesi, stanbul, 1256 ( 1 840). Mustafa Selanik!, Tarih-i Selaniki, stanbul, 1 2 8 1 ( 1 8 64 ) . Olivier. Olivier Seyahatnamesi. 1 790 yllarnda Trkiye ve stanbul (ev. O. Gkmen), Ankara, 1 977. Ortayl, lber. " 1 9 . yzyl Ankara'sna Demiryolunun Gelii ve Blge deki retim Eylemlerinin Deiimi, Osmanl mparatorluu'nda ktisadi ve Sosyal Deiim" , Makaleler-I, Ankara, 2004. " Le Panislamisme Ottoman et le Califat" , L'Autre Islam, No: -2 :, INALCO, Paris, 1 994. "Mustafa Kemal Atatrk'n Bulgaristan'daki Yllar", IX. Trk T arih Kongres Ankara, 1 9 89. -- " Reforms of Petrine Russia and the Ottoman Mind" , Journal of T urkish Studies, Harvard University, 1 9 8 7. zcan, Azmi. " Sultan II. Abdlhamid ve Hindistan Mslmanlar", Sultan II. Abdlhamid v e Devri Semineri, EF, stanbul, 1 994.
----

ngiltere (1 877-1 91 4), stanbul, 1 992. Pamukcuyan, Kevork. "Ohannes Araruni" , stanbul Ansiklopedisi, c. 2. Prawer, Joshua. The Crusaders' Kingdam-European Colonialism in the Middle Ages, Londra, 2001. Reidddin. G1mi't-Tevarih, Histoire Genera/e du Monde, ed. Quatremere, c. I, Paris, 1 8 3 6 ; c. II, ed. Blochet, Paris, 1 9 1 1 . Rogger, Hans. National Consciousness in Eighteenth Century Russia, Harvard, 1 960. Said Bin Ahmed el-Andulusi, Kitab 't-T abakat ve'l Umem, Kahire, tarihsiz. Sezgin, Fuad. ( GAS) Geschichte der Arabischen Schrifttmus, c. 1 - 1 0, Leiden, 1 9 67-2000. Sykes, (Sir) Mark. The Caliphs' Last Heritage, Londra, 1 9 1 5 . emseddin Sami, T aauk- T alat v e Ftnat, stanbul, 1 2 8 9 ( 1 8 72 ) . Tccarzade brahim Hilmi, Avrupal/amak Felaketlerimizin Esbab, stanbul, 1332 ( 1 9 1 6) . von Hammer, J. F. Geschichte der Osmanisehen Dichtkunts, 4 c . , Pe te, 1 826.

Pan slamizm, Osmanl Devleti, Hindistan Mslmanlar ve

229

DiZiN

Abbe de Saint-Pierre lO Abdullah Cevdet 137 Abdlaziz 46 Abdlhanid 93, 127, 128, 132, 160, 173 Abdlmecid 46 Adenauer 1 1 6 - H 8 Aldamar 81 ahirname 35, 37, 38, 1 14, 130, 155, 189 Ahmed III 3 1 Ahmed Cevdet Paa 1 7, 29, 5 3 , 54, 90 , 91, 211 Ahmed Ltfi Efendi 26 Ahmed Midhat Efendi 33 Ahmed Resmi Efendi 21 Ahmed Vefik Paa 20, 26, 52, 83, 94 Akdeniz dnyas, kltr evresi 4, 5, 170, 177, 1 83, 204, 214, 2 3 1 Akipek, lhan 233 Akka 228 Akkoyunlular 210 Aksakov 23, 24 Aksakov, Konstantin 23, 24 Akseki 55 Alberoni (Kardinal) 10, 133 Aleksandr I 46 Alexiade 21 1

Antakya Prenslii 151, 185, 206, 228 Anti Kalkedon Kilise 75 ayr. bkz. Monofizit Ermeniler, Gregoryen Ermeniler antibiyotik kullanm 1 3 7, 163 antisemitizm 64, 206, 207, 214, 217 Aprilof 76-78 Argiropulo 82 Aristarhi Bey 82 Arsa!, Sadri Maksudi 93 Arrin Dadyan Paa 150 askeri siahat 1 7, 99

askeri snf 72, 166 askeri teknoloji 18, 42, 43, 153 askeri toplum 42 Atarrk 37, 48, 77, 126, 128, 235, 236 Atay, Falih Rfk 200 Atina 68 Agstinus (Aziz) 223 Avrupa Konserti 1 1 1 , 133, 151, 160 Avrupa Risalesi 25, 26, 131 Avusturya 11, 34, 37, 38, 40, 41, 79, 93, 106, 107, 1 09, 125, 126, 130, 134, 146, 147, 154, 157, 159- 1 6 1 , 1 72, 1 85, 190, 191-196 Avusturya-Macaristan 134, 159 Ayine-i Zref ii 99 Babinger, Franz 99 Baki 98 Balkan imparatorluu olarak Osmanl 7173, 153 Balkan Sava 37, 48, 83, 128 Balkaniatrma 1 1 1 Balzac 96 Barbarisehes Gemth 1 85 Barton, E. 1 7, 1 8 Bask modeli 1 07, 135, 136, 1 8 8 Bat Trakya 69, 80, 136 Baudelaire 9 8 Bayar, Celal 47 Baytar Mektebi 49, 56 Benediktenler 57 Benningsen, Alexandre 20 Berlin Kongresi (1 878) 159, 191 Besa 96, 97 Bessarian 210, 212 Bevva bzade 52 Binbir Gece Masatlar 120

Ali Ku 55 Ali Suavi 26 Alman dostluu 125, 126, 159, 191 Alman Medeni Kannu 29, 171 Alman Rnesans 175 Alman niversiteleri 1 1 0, 175, 199 Almanya 29, 37, 3 8, 64, 77, 100, 106, 107, 109, 1 1 6-1 19, 121-123, 125-127, 1 30, 142, 143, 152, 153 159, 173175, 1 85, 1 8 8 , 1 89, 191-198, 201 ,

202, 230 Amerika, ABD 1 1 9, 134, 1 39, 142, 152, 164, 1 72-175, 198, 235 Amerikan Sava 127, 201 Amerikan kltr 152 Amerikan misyonerleri 73, 75 Amerikan niversiteleri 109, 141, 162, 175 Amerikanizm 1 82, 227, 228, 232 Anadolu Demiryolu irketi 176 Anna Karenina 96, 214 Anna Komnena 211

230
Birinci Dnya Sava 47, . 126, 127, 131, 1 59, 173, 195, 201 Bizans 39, 63, 66-68, 70, 80, 154, 158, 1 86, 2 1 0, 213, 215, 235 ayr. bkz. Do u Roma Badan Hmelnitzkey 2 1 8 . Bohemya 3 8 , 1 1 6, 130, 193 Barcezski, Kanstantin 147 ayr. bkz. Mustafa Celaleddin Paa Borodin 1 0 Baurbonlar 10, 1 3 3 Britanya 106, 149, 199, 2 2 1 ayr. bkz. ngiltere Britanya anayasal sistemi 91 Britanya Meclisi 90 Britanya niversiteleri 1 09 Bulgar Katalik Kilisesi 78, 2 1 7 :.ulgar maarifi 76, 77 Bulgaristan 48, 50, 70, 71, 77, 80, 94, 106, 107, 121, 193 Bulgaristan Trkleri BO, 121 Bulgarzade Yahya 52, 83 Burgandiya Dn 190 Bursal Mehmed Tahir Bey 99 Butrus Gali 65 Blaw 192 akmak, Fevzi 50 aldran Sava 71, 157 aykovski (Aibay) 147 bkz. Sadk Rfat Paa aykavslci 1 0 ek Cumhuriyeti 106, 107, 192, 193 ekaslovakya 64, 193, 195 raan, Tccarzade brahim Hilmi 27 in 4, 9 19, 69, 165, 1 74, 179, 213, 214 arhaclar 72 d'Alambert 53 Danimarka 1 07, 115, 198, 228 Darlfnun 1 8 1 , 234 dar'l-harb 35 Darlmuallimat 232 De Gaulle, Charles 1 1 6 - 1 1 8 Dekabrist 4 6 Delors, Jacques 123 demiryolu 168, 176 demokrasi 50, 9 1, 1 86, 193, 221, 222; demokrasi ve Islam 229-237 Deniz Mhendishaneleri 43 Diclerat 53, 54 Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi 233 din savalan 130, 1 8 9 diplomatik ayrcalk, muafiyet 3 9 , 1 5 7 diplomatik temsil 39, 157 Dou Frizyallar 1 15, 228 Dou Roma mparatorluu 63, 199, 206, 210-213, 223 ayr. bkz. Bizans Dostoyevski 10, 98 Duc de Sully 11, 197 dvel-i muazzama 133, 134, 1 5 8 Ebu Nuvas 2 1 8 Ebu'lhac, Rfat 1 99 Emiyazin 81, 217 Ege adalar 69 EI-drisi 55, 87 Elizabeth I 17 Emine Semiyye 54 Endanezya 35, 92, 149 Endls 4, 35, 1 16, 120, 1 87, 217 entegrasyon 104, 107, 1 1 0, 120, 121, 148, 152, 163, 177 Enver Paa (Mustafa Celaleddin'in olu) 148 Enver Paa 195, 23 1 Erasmus 1 08, 205 Erasmus Progranu 1 1 8 Erde! 204 Ermeni Mehitaris&r 3 1 Ermeni Patriki 58, 8 1 Ermeniler 26, 32, 3 9 , 56-58, 73, 75, 8183, 96, 143, 150, 162, 163, 199, 217

C4mi 't-Tevfirih 5
Cava 92, 132, 150, 1 65 cehd 52, 99 Celalzade Mustafa 168, 169 Celile Hanm 148 Cemaleddin Mgani 93 Cenevre Cumhuriyeti 5 3 Cenova 1 55 Cesarini (Kardinal) 2 1 1 , 212 Cevat Paa 50 Ceza Hukuku 29, 88, 95, 161 Chagall 10 challenge 52, 99 Chardin 9 Charlemagne (Karl I; "Byk" ) 1 1 6, 1 1 7, 185, 1 86 civita 1 89 Cizvitler 57 caethnicite 63 Concert Europeen 160 ayr. bkz. Avrupa Konserti Condorcet 53 Cansensus populi 82 Cansulata del Mare 154 Cruce, Emeric 10, 133 cultura 189 Cumhuriyet 49, 50, 56, 74, 92, 94 , 95, 137, 163, 167, 169, 170, 176, 22 1

231
Es enbel, S eluk 28 Estonya 69, 70 Ekenaz 2 1 8 ethnicite 62, 1 9 8 ethnocentrisme 8 Etnarh 81 ayr. bkz. milletba etnik cemizlik 66 Eurocentrique, Eurocemrisme 5, 8, 202 Evliya elebi 34 Farabi 42 Fatih Sultan Mehmed 8, 67, 8 1 , 209, 210, 2 1 6, 2 1 7 Fatma Aliye 5 4 Fazlurrahman 9 0 Fener Pacrikhanesi 67-70, 7 8 , 1 3 5 , 140 Fenerli Beyler 79, 150 Ferrara konsili 67, 210, 2 1 1 Fsh 7 3 . Filistin 71, 74, 78, 126, 199, 200, 207 Finlandiya 69, 70, 107 Firdevs! 98, 121 Flau bert, Gustave 96 Flavius Josephus 5 Floransa/Santa Croce konsh 67, 210, 21 1 Fondaco dei Turebi 156 Franco (General) 127 Fransa 8 , 1 0, 1 1 , 27, 30, 38, 52, 54, 64, 77, 82, 92, 96, 1 00, 107, 1 1 5-1 1 8, 123, 126, 129, 134, 136, 141, 143, 147-149, 154, 159, 160, 1 62, 1 73, 1 74, 176, 1 85 , 1 8 8, 190, 1 94, 197, 2 0 1 , 204, 2 1 0, 226, 227, 229, 231 Fransz Ceza Kanunlan 29, 8 8 Fransz dostluu 126, 1 9 1 Fransz ihtilali 53, 54, 64, 79, 90, 16, 125, 1 67, 2 1 1 Fransz Medeni Kanunu 29 Fuad Paa 33, 52, 53 Fuzuli 98 Galatasaray 49, 57, 58, 170 ayr. bkz. Mekreb-i Sultani Galiya 126, 1 88 , 1 95, 196 Galya, Galyallar 36, 37, 1 85 Gazi Osman Paa 12 7 Gellner, Ernst 64 gen nfus 1 09, 1 1 9, 1 3 8 , 161, 162, 1 98 Germanos (Patrik) 68 Ghennadios (Skholarios) 67, 210, 212, 216 Girit 69 Glinka 10 Glozunov 1 0 Gkalp, Ziya 3, 49 Gzleve 149 Gregoryen Ermeniler 73, 75, 82 Grigorios (Patrik) 68

Grotius, Hugo 38, 114, 155 Gll Agop 96, 97

Gndz, Asm 50 gymnasium 233 Habsburglar 133, 154, 176 Hal Seferleri, Hallar 4, 37, 151, 209, 212, 2 1 6, 228; 4. Hal Seferi ( 1204 ) 67, 130, 212, 213 Hannover hanedam 92 Harsabany, Jacob Nagy 32 Hasienda Antiamas 190 Hegel 8, 1 85, 227 Hegelci tarh felsefesi S Hellen 66, 76, 78, 79, 150, 1 70, 204, 210, 211, 213, 215, 225; Judeo-Hellenik 206, 207 Hellen-Hristyan uygarl 204, 206, 224 Hellenistik krallklar 205 Belienizasyon 206 . . Hellenizm 71, 78, 1 1 6, 205, 2 1 1 , 212, 214, 217, 224; Neo-Hellenzm 2 1 0

Henri IV 1 1, 1 9 7 Hermann [Arminius] 37 Heybeliada Ruhhan Okulu 143, 144 Hristiyan Demokratlar 1 1 8 Hristiyan devletler 1 0, 3 8, 114, 149, 1 87, 189 Hrisciyanln ruhu 25 Hristiyanlk ve Bat Medeniyeri 224-228; Hristiyanlk ve Avrupa Birlii 1, 10 Hristiyanlk, Hrisciyanlar 5, 1 1 , 23, 30, 56, 5 8 , 64-66, 73, 80, 82, 87, 130, 133, 155, 162, 163, 1 66, 1 8 0, 1 851 8 7, 194, 197, 202, 203, 206, 207, 209, 213, 2 1 6-2 1 8 , 220, 221; Doulu Hristiyanlar 3 1 , 65, 151, 213, 2 1 6, 223 Hrvatistan 77, 154, 192 Hicaz demiryolu 158 Hideki Tojo 25" Hindisran 35, 65, 92, 149, 150, 173 Hitler 29, 107, 1 17, 127, 1 92, 193, 232 Hobsbawm, Eric 64 Hollanda 1 8, 2 8, 93, 132, 1 4 1 , 143, 149, 150, 154 Hollanda bilimi 28, 29 Holocaust 1 8 7 Hovakim (Metropolit) 8 1 Hulki Bey 1 8 1 Hydra adas 6 8 , 79

232
Isiahat Ferman 1 5 0 , 1 76 bni Haldun 5, 55, 87 bni Sina 55
lbnrrd 55 brad. 55 idame-i hayat 167, 227 kinci Dnya Sava 25, 133, 152, 174, 194, 203 ilerleme kavram 9, 42, 85, 167, 168 , 227ayr. bkz. progress ilerlemeciler 9, 227 ngiltere 64, 74, 77, 91, 92, 1 0 1 , 107, 1 1 6, 126, 129, 133, 134, 43, 47-149, 54, 159, 6o, 172, 73, 176, 8 8 , 190, 194, 197, 200, 221, 230 noni, smet 50, 03 on ad alar 79 ps ilanti 82 ran 9, 19, 25, 34-36, 59, 96, 98, 1 20, 121, 31, 143, 57, 220, 235 rlanda 30, 98, 133 sidor 212 sis klt 184 skandinav niversiteleri 11 O skandinavya, skandinav ilkeleri 07, 1 15, 14, 75, 1 80, 197 skender (Byk) 205 skenderiye 1 69, 1 8 5, 205 slam fkh 59, 60, 88, 9 1 smail Kalesi 4 0 spanya 1 0, 3 0 , 66, 1 05-107, 1 1 5- 1 1 7, 2o, 127, 33-35, 141, 154, 159, 185, 187, 88, 190-192, 194, 198, 203, 2 8, 231 srail 73, 105, 106, 1 19, 141, 42, 1 5 1 , 162, 174, 175, 208, 221, 222, 225 srail niversiteleri 109, 1 62 stanbul Edebiyat Fakltesi 232, 233 ; Antropoloji blm 141 stiklal Sava 37, 129 sve 3 8 , 40, 107, 130, 135, 1 9 8 svire 61, 70, 155 svi re Medeni Kanunu 29, 89, 171 talya 8, 30, 66, 76-79, 82, 1 15, 1 16, 1 18, 119, 127, 141, 149, 157, 59, 160, 1 8 3 - 1 85, 1 8 8, 1 89, 192, 198, 2 1 4, 21 6, 219, 228 ttihat ve Terakki; ttiharlar 26, 46, 47, 127, 128

Judeo-Christian 206 Julius Caesar 37, 83, 1 84

Kathane 45 Kamil (Mehmed) Bey 33 Kamil P aa 128 Kant 29, 71, 182 Kanun- Esasi 2, 96 Kanun- Medeni 89 Kara Mhendishaneleri 43 Karl I bkz. Charlemagne Karl V bkz. arlken Kadofa/Karlovitz Antiamas ( 1 699) 37, 39, 86, l l l , 1 14, 30, 132, 155, 1 8 9 Kastilya Dnu 190 Katalunya 88, 228 Karerina 21 Katogikosluk 8 1 , 163, 217 Katolik Arna vutlar 76 Katolik Ermeniler (Katolk mille ti) 75 Katoliklik, Katolikler 30, 3 8, 65, 6 8 , 78, 79, 82, 108, 1 16, 175, 187-190, 2 1 1 , 213 Kazak Hetman 218 Kbrs Adas 70, 1 3 9 Kbrs Kilisesi 70 Krm Hanl 40 Krm Sava 33, 46, 1 1 1 , 112-113, 126, 149, 191 Kilise Camii 67 Kitab- Diyarbakiriyye 210 Kitdb'l-milel ve'n nahal S Kitdb't-T abakat ve'[ Umem 4 Knez Vorontzov 24 Kobtlar (Kptiler) 65 Koca Nianc bkz. C elalzade Mustafa Koine 205, 2 1 1 Kolciezski (Albay) 147 bkz. Sefer Paa Komnenoslar 213 Konsrantin Porfirogenetos 2 6 Kozan 8 , 163 ayr. bkz. Sis Kprl, Fuat 59 Kuds 82, 5 1 , 1 8 5, 199, 200, 207, 213, 228 Kuleli Vakas 46 Kuprio 32, 33 Kuran, Ercment 90 Kk Kaynarca Andamas ( 1 774) 40, 86, 58 Kybele klt 1 84
Laisizm 222 Lamartine 52 Latinler 58, 1 1 6, 1 17, 1 83, 215 Larinierin kltrel birleriricilii 1 1 6, 117

Japon niversiceleri 109

Japonya 19, 25, 28, 29, 36, 101, 109, 134,

141, 159, 162, 170, 1 71, 172, 1 74, 175, 214 Joseph II 159

233
Lazarisder 57 Le Dessein de Henri IV 197 Le Siecle de Louis XIV [XIV. 8, 1 1 7
135, 148, 162, 1 72, 193, 200, 204, 2 1 1 , 214, 215

Louis Asr]

Lebensrawn 192 Leonardo da Vnci 42, 67, 2 1 0

Les T urcs arciens

Levant Company 17, 1 8 Lewis, Bemard 7, 1 8 , 90 Loboevski o Lorenz erisi 13 8 Louis XIV 8, 22 7 Luther 108, 207

et rnodernes

148

Mirza Abu Talib Han 90' Mirzakulu Han 157 Mission civilisatrice 18 7 Moldavya 204 Monofzit Ermeniler 75, 199 Montesquieu 4, 53, 54 Morgenthau 73 Moskof 5, 16, 20, 149 Mouradgea D'Ohhson (Murat Tosunyan)
40

Maastricht Andamas 1 15, 1 1 6, 142 Macar Din 190 Macar Sleyman Paa 148 Macaristan 30, 43, 77, 106, 107, 109,
1 15, 1 6, 146, 147, 89, 190, 192, 204, 2 3 1 Machiavelli 3 6 , 3 7 , 79, 20 Madame Bovarie 96 Mahmud ll 45, 68, 100 Makedonya 50, 71, 78, 136 Maria Theresa 159 Mavrokordaro 82 Mecelle 29

Mousnier 8, 203 Mozarab 1 8 7 Muhanned el-Harezni 5 5 Mukaddes Liga 37, 147 Mukaddes Roma-Germen Imparatorluu Murad II 37, 21 Murad III 17 Murad IV 8 1 . Muracj V, ehzade Murad Efendi 94 Mussolini 127, 1 84 Mussorgsky 1 O Mustafa Celaleddin Paa 147, 148 Mustafa Faz! Paa 26 Mustafa Kemal Paa bkz. Atatrk Mustafa Rasih Paa 2 1 Mustafa Reid Paa 33 Mustafa Sami Efendi 25, 131 Mustafa Selaniki: Efendi 18 Musurus Paa 150 Mlkiye 56-59 ayr. bkz. Mekteb-i Mlkiye mlteciler 147-148 Mrrif Paa 26 Narruk Kemal 93 -95, 149, 2 1 1 Napolyon 27, 1 16, 1 1 7, 159, 1 9 1 , 194, Nazm Hikmet 147, 148 Nemze 25 Nikaia Konsli 207 Nizarniye Mahkemesi 89 Norve 1 0?, 198 nuncius 160 Odessa 76 Ohannes Araruni Efendi 58 On ki Ada 74 Ornancik Mektebi 49 Ortodoks Arnavutlar 76 Orcodoks Ermeniler 2 1 7 Ortodoks Rwnlar 71, 73, 75, 76-79, 135, Ortodoksluk, Ortodokslar 1 1 , 16, 23, 65,
67-69, 77, 144, 202, 209, 2 1 0, 2 1 3 , 216 217 223 125, 129, 159, 190

Medeni Kanun 2, 90, 1 14, 161 ayr. bkz. Kann- Medeni Medinat srail 221 Medreset'l-Kuziit 56, 58-60, 89 Mehmed II bkz. Fatih Sulran Mehned Mehrned Emin Ali Paa 51-53 Mehrned Paa (Kararnanl) 34 Mehrned Ziyaiddin Efendi 93 Mehmet Akif 49 Mekteb-i Mlkye 49 ayr. bkz. Milkiye Mekteb-i Sultani 49, 57 ayr. bkz. Galatasaray Mekteb- Tbbiye 29 ayr. bkz. Tbbiye Mektebi Menikov 148 Mendeleyev o Merimee, Prosper 9 8 meveret 9 3 , 94, 229 Msr 148, 154, 155, 1 84, 205, 215, 26,
227

Midhat Paa 8 8 Mihaylovski 24 Mihri Hanm 54 millet 62, 75-84, 162, 215, 2 1 7 Milletba 8 1 ayr. bkz. emarh milli gr 62 milliyeti akmlar, milliyetilik 20, 58, 60,
64, 69, 7G 79, 8 3 , 103, 120, 132,

234
Ocz Yl Sava lar 38, 130 Owen ( Lord) 1 0 6 kumenik 68, 69, 77, 78, 216 mer Hayyam 120, 1 67 Paleologos slalesi 213 Panislamizm 47, 132, 158, 173 Pantokrator Kilisesi 66, 67 Paris Amlamas, Kongresi ( 1 856) 92, l l l , 1 3 1 , 149-151, 176, 195 Pasarofa!Pasarovirz Andamas ( 1718) 37, 39, 86 Paskievi ( General) 147 Pattona Ha lil 45 Pax O ttomana 6 1 , 82, 199 Penn, William 10 persona non grata 15 8 Pessen, Bartholomeus 125, _129 Petain (Mareal) 1 17, 2 1 0 Petro (ar) "Byk" 1 6 , 1 7 , 1 9 , 20, 23, 28, 170; "Deli" 20 Philhellenisme 1 6 Pius II 209 Poe, Edgar Allan 98 Polizeistaat 89 Polanya 30, 46, 77, 106, 1 07, 1 1 5, 1 1 6 , 146, 147, 1 8 8, 192, 195, 204 Pontus Pilatus 82 Portekiz 1 1 6, 127, 198 Prawer, Joshua 1 5 1 Prens erkaskiy 20 Prenses Kurakin 1 9 progress 9 , 8 5 , 1 8 6, 227 ayr. bkz. ilerleme kavram Protestan .Ermeniler 72, 75, 82 Protestan Misyonerler 73 Protestanlk, Protestanlar 1 0, 30, 38, 73 , ' 199 1 08, 189 Prusya 8, 1 17, 147, 227 Ptolemaios 205 Pkin 98 Pyn!nees Antiamas ( 1 654) 190
Quintius Varus 37

Roma hukuku 3 8 , 86-88, 1 14, 155, 1 6 1 , 1 8 9, 235 Roma mparamrluu 5, 36, 37, 62, 90, 1 1 6, 152, 153, 1 8 3-185, 206, 210212, 215, 218, 223 Roma mparatorluu (mirass) olarak Osmaru 61, 62, 67, 71, 153, 227 Roma kilsesi 68, 69, 77, 175 Roma kltr, medeniyeri 152, 216-218 Roma Ortodoks Kilis esi 71 Romanizasyon 2, 29, 38, 58, 87, 89, 1 1 4, 133, 1 6 1 , 189 Romanya 70, 77, 106, 107, 109, 126, 1 92, 193, 204 Rousseau 53 Rnesans 5, 8, 9, 41, 42, 87, 1 14, 145, 1 68, 1 83, 1 8 7, 227, 236 Ruhiddin Efendi 52, 83 Ruiz, A. 87 Rumiye (Urmuyye) 206 Rumlar 39, 73, 74, 80-82, 121, 128, 2 1 6 Rusya (SSCB) 195 Rusya 9-11, 16-21, 23-25, 27-29, 32, 33, 35-37, 39, 40, 46, 47, 69, 70, 78, 92, 93, 96, 98, 105, 106, 125-127, 1 3 1 , 133, 1 3 4 , 139, 1 4 3 , 1 44 , 146-150, 155, 15 8-160, 170-174, 1 8 8 , 1 9 1 , 193-195, 197, 212, 214, 219, 221 Rusya Dumas 93 Rusya kilisesi 70 Rckert, Friedcich 98 Sabetay Zvi 66, 81 Sabetayclar 66 Sadk Rfat Paa 90, 147 Safiye Sultan 67, 68 Salhak Ebro 82 Said bin Ahmed ei-Andulusl 4, 5, 231 Saint George rabipleri bkz. Lazarstler Salambo 96 San Francesco kilisesi 125, 129 Santa Croce 210 Savari, Jacques 123, 130 Sefarad 66, 218 Sefer Paa 14 7 Selanik 48, 50, 65, 6 6 Selim I (Yavuz) 154 Selm III 45 Sezgin, Fuad 100 Srhistan 70, 78, 204; Dou Srhistan 71 Srpsnd Sava 3 7 Sdll-i Ahval 83 Sicilya 228 Sio Protokol 214 Sis 81, 163, 217

Raid (vakanvis) 20 Raid Rida 93 Razi 55 Reconqista 187 Renan, Ernesc 207 Redddin 5 ricat 36, 37 Richelieu 203 Rimsky-Korsakov 10 Robere Koch Enstits 1 8 1

235
Sivasmpol (Akyar) 149 Slav dnyas 1 1 7, 1 1 8 , 1 83 , 1 88, 2 1 9 Slav irredantizmi 7 9 , 2 1 1 Slav ruhu 2 5 Slavyanofiller 2 3 , 2 1 9 Slovakya 1 92 Slovenya 77, 192 St. Paul (Aziz Pavlus) 207 Stefan Duan 80 Screlitziy 17, 20 Sudi-i Bosnevi 1 69 Surikov 17 Suvorov 40 Sdet Almanlar 193 Sryaniler 57, 65, 72, 73, 81 Sykes, Mark 26, 27, 1 3 1 air Nigar Hanm 148 arlken (Karl V) 1 17, 230 ehdi Efendi 21 ehit Ali Paa 4 1 ehrestani 5 emseddin Sami (Fraeri) 20, 26, 52, 83, 96 emsi Paa 157 er'e men kabelena 207 eyh Galip 9 8 irazl Hafz 49, 5 9 , 98, 169 Ukrayna 69, 70, 76, 105, 106, 109, 144, 192, 1 93, 2 1 8 ukubar 29, 88 Ulpianus 86 Ulu Bey 55 Urfa Korrtluu 1 5 1 , 228 nc di.nya 9, 80, 1 1 9, 158, 1 64, 1 65, 172, 224 Va narisi 3 5 Varna Sava (kinci) 37, 2 1 1 , 212 Vasileos 68 Vaspuragan 8 1 varan 9 5 , 1 4 8 , 149, 235 V atan yahut Silistre 94, 95, 149 Yarikan 70, 1 84, 202 Yarikan arivleri 129, 210 Venedik 10, 1 8 , 3 1 , 68, 79, 153-157, 197, 2 1 3 , 2 1 6, 2 1 7 Yenelin 76 Versailles Bar 159, 1 60 Vico 4 Victoria 150, 1 75 Vistl 1 8 8 , 1 95 Viyana Kongresi { 1 8 1 5 ) 39, 1 3 1, 157' 194 Viyana Kuatma s (kinci) 1 8, 3 6, 37, 1 89 Voltaire 5, 8, 53, 1 1 7, 123, 159, 227 voynuklar 72 Voyvodina 204 Westphalia Antlamas, Bar ( 1 648) 38, 39, 1 14, 130, 1 89 worldman 225 Wrzburg Dukalk Saray 5, 202 Yahudi dmanl 64, 2 1 4 semitizm

Tarih-i Naima 20 tefrik-i kuvva (kuvvetler ayrm) 95 Tennyson 9 Tersane 3 1 , 43-45 Tekilar- Mahsusa 47 Therese Philosophe 54
Tbbiye Mektebi 48, 49, 56, 57 Mekreb-i Tbbiye Ticaret Kanunu 2

Taauk- Talat ve Fitnat 96 Taeettin Dergah 49 Tacitus 221 Talleyrand 54 Tanzirnar 2, 33, 50, 52, 56, 57, 83, 1 37, 148, 1 6 1 , 170, 176, 232

ayr.

bkz. anri

ayr.

bkz.

Ticaret-i Bahriye Kanunu 2 Tiepolo 5, 202 Tiyatro-y Osmani 96, 97 Tolstoy, Lev 10, 39, 96, 9 8 , 155, 2 1 4 Tolstoy, Pyotr 3 9 , 1 5 5 Tophane 3 1 , 43-45 Topuzlu, Cemi! (Paa) 1 8 1 Trablusgarb 42 Trapezuntus 2 1 6, 2 1 7 Tribonianus 86 Tunay, Mete 47, 133

Yeni O smanllar 26 Yidi 64, 2 1 8 Yirmi Sekiz elebi Mehmed Efend 2 1 Yunanistan 2 , 68, 70, 71, 83, 94, 1D6; 107, 1 1 4, 1 1 6, 136, 13i5, 139, 184, 192, 213, 221, 228

Yahudiler 5, 32, 39, 57, 58, 6, 66, 73, 74, 81, 82, 93, 120, 127, 129, 1 5 1 , 1 66, 180, 1 8 7, 204-207, 214, 2 1 7, 218, 222, 225, 226 Ya Antiamas { 1 791) 126 Yaargil, Gazi 233 Yelizaveta 21

Zeytinda 200
Zinovev 47 Zitovi Antiamas ( 1 79 1 ) 125, 159, 1 9 1 Ziya Paa 5 3 Zmre, akir 4 8