Joodse traditie

als permanent leren

vvs' Y J 1
Br ^^fl

dr.I.B.H. Abram

BI

H e t voortdurende ontstaan van nieuwe inzichten en het toenemende verlangen naar menselijke ontplooiing hebben vanaf de jaren zestig geleid tot de gedachte aan een 'ducation permanente', een levenslang leren. Over de vraag hoe dat permanente leren gestalte zou moeten krijgen, heerst echter nog veel onzekerheid. Vaak worden onderwijsprogramma's - met de beste bedoelingen zo onzorgvuldig opgezet dat ze juist ten koste gaan van waardevolle cultuurvormen. In deze situatie heeft het zin te rade te gaan bij de joodse traditie, waar het permanente leren al eeuwenlang, zowel individueel als gemeenschappelijk, intensief wordt beoefend. Binnen het jodendom neemt het levenslang leren niet 'een', maar zelfs 'de' centrale plaats in: 'Van alle voorschriften is er niet n zo belangrijk als de studie van de Torah. Sterker nog: de studie van de Torah is belangrijker dan alle voorschriften tezamen. Want leren leidt tot doen'. Aldus vat de joodse wijsgeer Maimonides rond 1200 de visie op leren samen zoals die tot uitdrukking komt in de Talmoed. In zijn onderwij sfilosofische dissertatie Joodse traditie als permanent leren maakt de auteur de lezer vertrouwd met de wereld van het joodse 'lernen' en de ontwikkelingen daarin. Iets wat niet alleen van belang is voor wie genteresseerd is in de. joodse traditie, maar ook en vooral voor pedagogen, psychologen, onderwijsfilosofen en anderen die zich bezighouden met 'ducation permanente'. Dr. I. B. H . Abram (1940) studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij in 1980 cum laude promoveerde op Joodse traditie als permanent leren.

KOK KAMPEN

ISBN 90 242 4634 2

JOODSE TRADITIE ALS PERMANENT LEREN

Dr. I. B. H. Abram

JOODSE TRADITIE ALS PERMANENT LEREN

Kol
Uitgeversmaatschappij J. H. Kok - Kampen

 Stichting voor onderzoek van het onderwijs, Den Haag 1986 Nederlandstalige boekrechten: Uitgeversmaatschappij J. H. Kok - Kampen Omslagontwerp Dik Hendriks ISBN 90 242 4634 2 / CIP Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

I INHOUD
Voorwoord DEEL 1 1. Inleiding op h e t t h e m a ' J o o d s e T r a d i t i e a l s P e r m a n e n t L e r e n ' 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 2. 2. 1. 2.2. 2. 3. 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3. 1. 3. 2. 3.3. 3.4. 3. 5. 3. 6. 3. 7. 3.8. 4. 5. 'Education p e r m a n e n t e ' en p e r m a n e n t l e r e n Maimonides' godstdienstcodex Interview L e a r n i n g to be or not be D e w o o r d e n ' l e r e n ' en ' e d u c a t i e ' in het t a a l g e b r u i k Education P e r m a n e n t e (EP) P e r m a n e n t L e r e n (PL) De leuze 'Leven is permanent leren' Leerproces PL-model T r a d i t i e (I. 1. v a n h e t P L - M o d e l ) G e z a g (I. 2. v a n het P L - m o d e l ) W e r e l d b e e l d (II. 1. van het P L - m o d e l ) M e n s b e e l d (II. 2. v a n het P L - m o d e l ) L e e r l i n g (III. 1. van het P L - m o d e l ) L e e r d o e l e n (III. 2. v a n het P L - m o d e l ) E v a l u a t i e (III. 3. v a n het P L - m o d e l ) L e r a a r (III. 4. v a n h e t P L - m o d e l )

p.
V 1 3 3 5 6 13 20 20 21 22 23 25 25 28 28 29 32 33 34 34 50 58 59 63 63 63 63 64 65 66 66 67 69

Een model voor permanent leren

I n t e r p r e t a t i e v a n de t r e f w o o r d e n van het P L - m o d e l

I n d i v i d u e e l l e r e n a l s d a g e l i j k s e g e w o o n t e ( c a t e g o r i e IV van het PL-model) S a m e n v a t t i n g d e e l 1 en p r o b l e e m s t e l l i n g a. b. c. d. e. f. g. h. i. E d u c a t i o n P e r m a n e n t e (EP) Lren P e r m a n e n t L e r e n (PL) K e n n i s , kennen, kunnen, w e t e n De leerling-leraar-relatie Evaluatie D e l e r e n d e m e n s / d e weg van de l e e r l i n g Een model voor P L Joodse traditie

II
j. k. DEEL 2 I. 1 Traditie I . 1. 1. I. 1 . 2 . I. 1 . 3 . I. 1 . 4 . I . 1. 5. 1.2 Gezag 1.2.1. I. 2. 2. 1.2.3. 1.2.4. I . 2. 5. I. 2. 6. 1.3 II. 1 God, Mozes, d e g e l e e r d e n De ontwikkeling v a n de h a l a k h a h E p i s t e m i s c h en d e o n t i s c h g e z a g E p i s t e m i s c h gezag en de a g g a d a h D e o n t i s c h g e z a g en de h a l a k h a h P L : H e r m e n e u t i e k en h e u r i s t i e k J o o d s e t r a d i t i e (= T o r a h ) De s c h r i f t e l i j k e en de m o n d e l i n g e T o r a h De o n a f g e s l o t e n h e i d van de m o n d e l i n g e T o r a h De w i s s e l w e r k i n g t u s s e n h a l a k h a h en aggadah D e s t u d i e v a n de T o r a h e n P L ( P e r m a n e n t L e r e n ) Probleemstelling U i t w e r k i n g v a n d e p r o b l e e m s t e l l i n g in d e e l 1 e n d e e l 2 69 69 71 75 76 77 80 83 86 90 91 94 97 ] 00 102 105 107 110 111 113 116 117 119 125 128 130 135 139 141 142 148 151 153 156 160 165

Stellingen Wereldbeeld II. 1. 1. II. 1 . 2 . A f g o d e n d i e n s t en d e s t r i j d e r t e g e n H e t in s t a n d h o u d e n v a n d e w e r e l d e n l e r e n H e t m e n s e l i j k v e r m o g e n o m p e r m a n e n t te l e r e n A l l e m e n s e n l i j k e n op e l k a a r , m a a r n o o i t in a l l e o p z i c h t e n Gods partner De m e n s e l i j k e v r i j h e i d en v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d D e t w e e d r i j f v e r e n tot h a n d e l e n H e t z o e k e n n a a r de w a a r h e i d en h e t n a j a g e n v a n de v r e d e

II. 2

Mensbeeld II. 2. 1. II. 2. 2. II. 2 . 3. II. 2. 4 . II. 2 . 5. II. 2. 6.

II. 3

Stellingen III. 1 . 1 . III. 1 . 2 . III. 1 . 3 . III. 1 . 4 . III. 1 . 5 . III. 1. 6. H e t l e r e n van v r o u w e n en m e i s j e s De m e n s als p e r m a n e n t e l e e r l i n g S t u d i e r e g e l 1: L e e r p e r m a n e n t S t u d i e r e g e l 2: H e r h a a l S t u d i e r e g e l 3: L e e r i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f S t u d i e r e g e l 4: L e e r d o o r in d e p r a k t i j k te b r e n g e n

III. 1 L e e r l i n g e n l e e r p r o c e d u r e ( - m e t h o d e )

III. 1. 7. S t u d i e r e g e l 5: P l a n h e t e i g e n l e r e n

III

III. 2

Leerdoelen III. 2. 1. III. 2. 2 Het l e e r d o e l : een gaaf m e n s w o r d e n Het l e r e n ' l i - S h e m a ' en 'functionele a u t o n o m i e ' E v a l u a t i e en p e r m a n e n t l e r e n E v a l u a t i e en het ( p e r m a n e n t e ) T o r a h - l e r e n De m e n s a l s l e r a a r De r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g

218 219 223 229 230 233 245 246 248 258 265 265 267 268

III. 3

Evaluatie III. 3. 1. III. 3. 2.

III. 4

L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e ( - m e t h o d e ) III. 4 . 1. III. 4 . 2.

III. 5 IV

Stellingen Individueel l e r e n als dagelijkse gewoonte a. b. c. ( P e r m a n e n t ) l e r e n : t r a d i t i o n e e l n p e r s o o n l i j k n s o c i a a l P L - h e r m e n e u t i e k en P L - h e u r i s t i e k Individuele leereffecten: een v e r w a a r l o o s d e onderwijsdoelstelling

d.
e. f. g. DEEL 3 Noten

'Lernen' als alternatief voor schools l e r e n

De l e e f t i j d van de p e r m a n e n t e l e e r l i n g 'Lernen' als alternatief voor schools onderwijzen Tenslotte...

269
270 271 272 276 277 315 317 319 324

Samenvatting Verklarende Woordenlijst N o t a t i e s en A f k o r t i n g e n Literatuur

VOORWOORD V o o r w o o r d bij het p r o e f s c h r i f t . Dit p r o e f s c h r i f t , 'Joodse T r a d i t i e a l s P e r m a n e n t L e r e n ' , is geen theologische m a a r e e n o n d e r w i j s f i l o s o f i s c h e s t u d i e . N i e t h e t o n d e r w i j z e n s t a a t in d e z e studie c e n t r a a l m a a r het l e r e n , niet het i n f o r m a t i e aanbieden m a a r het i n f o r m a t i e v e r w e r k e n . D e h i e r o n t w i k k e l d e o n d e r w i j s f i l o s o f i e i s d a n ook m e t r e c h t e e n l e e r f i l o s o f i e te n o e m e n . O n g e t w i j f e l d z u l l e n e r l e z e r s z i j n die g e d e e l t e n van de t e k s t z u l l e n o v e r s l a a n . O m h e n d e d r a a d v a n h e t b e t o o g n i e t te l a t e n v e r l i e z e n , w o r d e n o p v a t t i n g e n en u i t e e n z e t t i n g e n die a l s r e f e r e n t i e k a d e r dienen, s o m s m e e r d e r e k e r e n g e f o r m u l e e r d . Ik h o o p d a t d e l e z e r d i e w l de h e l e t e k s t l e e s t , d e z e r e d u n d a n t i e op de koop toe wil n e m e n . H e t w o o r d ' l e e r l i n g ' b e t e k e n t in d e z e s t u d i e ' l e r e n d e ' e n n i e t p e r s e v i n d e n m a a r ook d a a r b u i t e n . De b e t e k e n i s v a n h e t w o o r d ' l e r a a r ' i s ook niet p e r se s c h o o l g e b o n d e n ; e e n ' l e r a a r 1 is i e m a n d die o n d e r w i j s t . T e n z i j d e c o n t e x t i e t s a n d e r s s u g g e r e e r t b e t e k e n e n de w o o r d e n ' h i j ' , ling' en ' l e r a a r ' r e s p . ' h i j / z i j ' , ' l e e r l i n g ( e ) ' e n ' l e r a ( a ) r ( e s ) '. 'leer'scholier'; plaats-

e e n ' l e r e n d e ' i s i e m a n d d i e l e e r t e n d i t l e r e n k a n op e e n s c h o o l o. i . d .

V e l e p e r s o n e n en i n s t a n t i e s h e b b e n m i j bij het tot s t a n d k o m e n van dit p r o e f schrift geholpen: ' M i j n p r o m o t o r p r o f . d r . A . D . de G r o o t e n c o - p r o m o t o r r a b b i j n p r o f . Y, A s c h k e n a s y hebben m e m e t hun g e d e t a i l l e e r d e en s t i m u l e r e n d e k r i t i e k bij v o o r t d u r i n g g e c o r r i g e e r d en g e n s p i r e e r d . De h o o g l e r a r e n d r . T h . d e B o e r , d r . J . A. M. C a r p a y , d r . H. C . J . D u y k e r , U.Rosenthal d r s . D. P . B. K a l l e n , d r . R . A . d e M o o r , d r . J . J . A. Mooij en d r . h e e f t tot v e l e t e k s t v e r b e t e r i n g e n g e l e i d . ~ D r s . M . v a n L o o p i k h e e f t m e bij h e t s a m e n s t e l l e n van de noten v e e l w e r k uit h a n d e n g e n o m e n . M e v r o u w M . E v e r s e n m e v r o u w W . F l e u r h e b b e n op p l e z i e r i g e w i j z e h e t typewerk voor hun rekening genomen. De N e d e r l a n d s e o r g a n i s a t i e v o o r z u i v e r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k

h e b b e n g r o t e d e l e n of o n d e r d e l e n v a n d e t e k s t g e l e z e n e n h u n c o m m e n t a a r

VI
( Z W O ) , d e S t i c h t i n g v o o r o n d e r z o e k v a n h e t o n d e r w i j s (SVO) e n de M a a t s c h a p p i j tot n u t d e r I s r a l i e t e n in N e d e r l a n d h e b b e n a a n h e t o n d e r z o e k e n d e p u b l i catie ervan financieel bijgedragen. V o o r d e z e m a t e r i l e en i m m a t e r i l e h u l p b e n ik a l l e i n s t a n t i e s en p e r s o n e n zeer erkentelijk. V o o r w o o r d b i j de e e r s te h a n d e l s e d i t i e ( 1 9 8 0 ) . G r a a g z e g ik p r o f . d r . M . B o e r t i e n e n p r o f . d r . L e a D a s b e r g d a n k v o o r h u n o p - en a a n m e r k i n g e n , d i e h i e r en d a a r tot e e n b e t e r e t e k s t g e l e i d h e b b e n . V o o r w o o r d b i j de t w e e d e h a n d e l s e d i t i e ( 1 9 8 6 ) . D e z e e d i t i e i s in h o o f d z a a k e e n f o t o g r a f i s c h e h e r d r u k v a n de e e r s t e h a n d e l s e d i t i e , d i e d o o r de B . F o l k e r t s m a S t i c h t i n g v o o r T a l m u d i c a ( H i l v e r s u m ) u i t g e g e v e n w e r d . S l e c h t s op e n k e l e p l a a t s e n i s e e n p a s s a g e v e r b e t e r d of v e r v a n g e n door e e n a n d e r e . De E n g e l s e s a m e n v a t t i n g ( S u m m a r y ) is k o m e n te v e r v a l l e n .

DEEL

DEEL 1 1. I n l e i d i n g op h e t t h e m a ' J o o d s e T r a d i t i e a l s P e r m a n e n t 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 2. 2. 1. 2. 2. 2. 3. 2. 4 . 2.5. 2.6. 3. 3. 1. 3. 2. 3. 3. 3.4. 3. 5. 3. 6. 3. 7. 3. 8. 4. 5. ' E d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' en p e r m a n e n t l e r e n Maimonides ' godsdienstcodex Interview L e a r n i n g to b e o r n o t b e D e w o o r d e n ' l e r e n ' e n ' e d u c a t i e ' in h e t t a a l g e b r u i k Education P e r m a n e n t e (EP) P e r m a n e n t L e r e n (PL) De l e u z e ' L e v e n is p e r m a n e n t l e r e n ' Leerproces PL-model T r a d i t i e (I. 1 v a n h e t P L - m o d e l ) G e z a g (I. 2 v a n h e t P L - m o d e l ) W e r e l d b e e l d (II. 1 v a n h e t P L - m o d e l ) M e n s b e e l d (II. 2 v a n h e t P L - m o d e l ) L e e r l i n g (III. 1 v a n h e t P L - m o d e l ) L e e r d o e l e n (III. 2 v a n h e t P L - m o d e l ) E v a l u a t i e (III. 3 v a n h e t P L - m o d e l ) L e r a a r (III. 4 v a n h e t P L - m o d e l ) Leren'

Een model voor permanent leren

I n t e r p r e t a t i e van de t r e f w o o r d e n van het P L - m o d e l

I n d i v i d u e e l l e r e n a l s d a g e l i j k s e g e w o o n t e ( c a t e g o r i e IV van het P L - m o d e l ) . S a m e n v a t t i n g deel 1 en p r o b l e e m s t e l l i n g . a. b. c. d. e. f. gh. i. jk. Education P e r m a n e n t e (EP) Leren P e r m a n e n t L e r e n (PL) Kennis, kennen, kunnen weten De l e e r l i n g - l e r a a r - r e l a t i e Evaluatie De l e r e n d e m e n s / d e weg v a n de l e e r l i n g Een model voor P L Joodse traditie Probleemstelling U i t w e r k i n g v a n de p r o b l e e m s t e l l i n g in d e e l 1 e n d e e l 2

1.

INLEIDING OP H E T THEMA 'JOODSE TRADITIE ALS P E R M A N E N T LEREN'

1.1.

'Education

permanente'

en

permanent

leren

W a t b e t e k e n e n in de w o o r d p a r e n ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' en ' p e r m a n e n t l e r e n ' de w o o r d e n ' p e r m a n e n t ' , ' d u c a t i o n ' en ' l e r e n ' ? V o o r alle d r i e geldt dat ze ' P e r m a n e n t ' wil dan zeggen: zo lang vorons l e c h t s op m e n s e n b e t r e k k i n g h e b b e n .

een m e n s leeft. 'Education' kan zowel een r e s u l t a a t als een taak betekenen. D e r e s u l t a a t b e t e k e n i s h e e f t b e t r e k k i n g op d e r e s u l t a t e n v a n o p v o e d i n g , m i n g e n o n d e r w i j s , de t a a k b e t e k e n i s op d e t a a k v a n o p v o e d e n , v o r m e n ,

d e r w i j s g e v e n , o n d e r w i j s o n t v a n g e n e n s t u d e r e n . In h e t k a d e r v a n ' E d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' i s d e r e s u l t a a t b e t e k e n i s w e i n i g z i n v o l in v e r b a n d j u i s t m e t h e t p e r m a n e n t e ( z i e ook 2 . 3 e n 2. 4). Verschillende theoretici van 'ducation p e r m a n e n t e ' zijn bezig algemene beg r i p p e n te o n t w i k k e l e n d i e a a n s l u i t e n b i j a l l e v o r m e n v a n o n d e r w i j s of o p v o e d i n g . B o v e n d i e n z o u h e t w e n s e l i j k z i j n a l s de g e v o n d e n b e g r i p p e n t o e g e p a s t z o u d e n k u n n e n w o r d e n op a l l e c u l t u r e n v a n de w e r e l d . D i t v e r e i s t z o w e l i n t e r nationale als interdisciplinaire samenwerking. Geen enkele deskundige kent i m m e r s a l l e v o r m e n v a n o n d e r w i j s of o p v o e d i n g , l a a t s t a a n a l l e c u l t u r e n . N a a r m i j n m e n i n g m o e t e n de g e n o e m d e t h e o r e t i c i , i n d i e n z e z i c h w e r k e l i j k z o r g e n m a k e n o v e r ' t h e q u a l i t y of l i f e of a l l p e o p l e , n o m a t t e r w h i c h p a r t of t h e g l o b e t h e y i n h a b i t ' 1 a l l e r e e r s t h e t p e r s o o n l i j k a a n d e e l v a n e l k i n d i v i d u in zijn l e r e n e r k e n n e n . Z e k e r , indien 'ducation p e r m a n e n t e ' bovenal gezien w o r d t a l s e e n m i d d e l o m d e h o o g s t e v o r m v a n ' s e l f - r e a l i s a t i o n ' ^ te b e r e i k e n . A l s ik d a n o o k o v e r p e r m a n e n t l e r e n s p r e e k , l e g ik d e n a d r u k op d e a c t i v i t e i t v a n d e l e e r l i n g e n n i e t op d i e v a n de l e r a a r of op h e t g e g e v e n o n d e r w i j s . - bij p e r m a n e n t l e r e n g a a t het v o o r a l o m de l a a t s t e b e t e k e n i s . D e a n a l y s e d i e ik v o o r s t a h e e f t z o w e l e e n f e i t e l i j k - h i s t o r i s c h a l s e e n w e n s e l i j k - u t o p i s c h k a r a k t e r : Wat wilde het individu b e r e i k e n ? Wat w e r d e r b e r e i k t ? W a t l e e r d e h i j of z i j ? D a t de n a d r u k l i g t op h e t i n d i v i d u e n n i e t op g e n s t i t u t i o n a l i s e e r d e l e e r s i t u a t i e s z o a l s b i j v o o r b e e l d s c h o l e n en u n i v e r s i t e i t e n , volgt l o g i s c h u i t h e t i d e a a l v a n p e r s o o n l i j k e ' s e l f - r e a l i s a t i o n ' . In w a t nu v o l g t z a l i k o n d e r ' l e r e n ' s t e e d s de a c t i v i t e i t v a n d e l e e r l i n g v e r s t a a n , d i e d o o r de l e r a a r , a l s d i e e r t e n m i n s t e i s , o n d e r s t e u n d en g e a c t i v e e r d w o r d t . Z o w e l l e e r l i n g a l s l e r a a r h e b b e n t o t t a a k s t u d i e e n h e t s t e e d s v e r d e r s t u d e r e n v o r m te g e v e n , m o g e l i j k te m a k e n e n te s t i m u l e r e n . Z o d r a l e r a a r e n l e e r l i n g t e g e n Ook ' l e r e n ' h e e f t , e v e n a l s ' d u c a t i o n ' , een r e s u l t a a t b e t e k e n i s en een t a a k b e t e k e n i s

g e s t e l d e d o e l e i n d e n g a a n n a s t r e v e n , o n t a a r d t h t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s in h t 3 manipuleren v a n d e n d o o r de a n d e r . T r verduidelijking het volgende plaatje:

onderwijsleerproces

E e n c u l t u u r w a a r i n h e t l e r e n e e n c e n t r a l e p l a a t s i n n e e m t , i s de j o o d s e c u l t u u r . Ik w i l nu a a n t o n e n d a t h e t b e t e r i s o m o v e r ' d e c e n t r a l e p l a a t s ' t e s p r e k e n . D e z e t e n d e n s t e k e n t z i c h a l af v r h e t b e g i n v a n d e C h r i s t e l i j k e j a a r t e l ling en w e r k t tot en m e t de dag v a n v a n d a a g door* T o t a l e o n b e k e n d h e i d m e t j o o d s e c u l t u u r s p r e e k t uit b i j v o o r b e e l d de v o l g e n d e p a s s a g e : 'If o n e f a t h o m s t h e a n c i e n t l i t e r a t u r e of d i f f e r e n t c i v i l i s a t i o n s , o n e s o o n d i s c o v e r s t h a t t h e i d e a of l i f e l o n g l e a r n i n g i s i n d e e d a v e r y o l d o n e . A n d o n e c o u l d a r g u e t h a t l i f e l o n g l e a r n i n g w a s a l w a y s g o i n g on in o n e f o r m o r a n o t h e r w i t h o u t it d e v e l o p i n g i n t o a n e d u c a t i o n a l p r i n c i p l e a n d o f t e n w i t h o u t it b e i n g a c o n s c i o u s act. This is b e c a u s e l e a r n i n g is n a t u r a l f o r h u m a n beings at any s t a g e in l i f e , a n d t h e r e i s a l w a y s a n e e d to l e a r n s o m e t h i n g n e w a s l o n g a s 4 one is active and a l i v e ' . V o o r de j o o d s e t r a d i t i e g a a n deze w o o r d e n niet op. P e r m a n e n t l e r e n is d a a r h e t e d u c a t i e v e p r i n c i p e b i j u i t s t e k . D i t p r i n c i p e i s e x p l i c i e t in d e v e r s c h i l l e n de g o d s d i e n s t c o d i c e s v a s t g e l e g d . L r e n wordt niet a l s een n a t u u r l i j k e b e z i g heid opgevat, m a a r als een handelen dat veel w i l s k r a c h t en d o o r z e t t i n g s v e r mogen vereist. D i t e e r s t e h o o f d s t u k h e e f t t w e e b e d o e l i n g e n . A l l e r e e r s t w i l ik d e l e z e r e r v a n p r o b e r e n te o v e r t u i g e n dat b i j e e n b e g r i p s a n a l y s e v a n de t e r m ' d u c a t i o n p e r m a m e n t e ' o o k a a n d e u i t w e r k i n g v a n d i t b e g r i p in d e j o o d s e c u l t u u r a a n d a c h t g e g e v e n m o e t w o r d e n . D i t p r o b e e r ik m e t 1 . 2 e n 1 . 3 t e b e r e i k e n . In d e t w e e d e p l a a t s w i l ik a a n d e h a n d v a n e n k e l e v o o r b e e l d e n p r o b e r e n a a n t e t o n e n d a t o n d e r w i j s p r o b l e m e n d o o r d r i n g e n tot in h e t h a r t v a n c u l t u r e n e n m e n s e n e n p r o b l e m e n v a n l e v e n of d o o d k u n n e n z i j n . D i t d o e ik in 1 . 4 .

5 l 2. M a i m o n i d e s ' Godsdienstcodex

M . M a i m o n i d e s ( 1 1 3 5 - 1 2 0 5 n . C h r . ), t a l m u d i s t 5 , w i j s g e e r , s t e r r e k u n d i g e e n a r t s s c h r e e f een g o d s d i e n s t c o d e x ^ die s y s t e m a t i s c h , h e l d e r en k o r t w a s . Dit z a l b l i j k e n u i t d e c i t a t e n d i e h i e r o n d e r v o l g e n . Z o a l s d e t a l m u d t e r u g g a a t tot M c z e s , z o g a a t M a i m o n i d e s ' c o d e x t e r u g tot d e t a l m u d . D e c i t a t e n g e v e n d a n ook n i e t d e p e r s o o n l i j k e m e n i n g v a n M a i m o n i d e s w e e r , m a a r z i j n e e n d o o r M a i m o n i d e s g e s c h e t s t e s y s t e m a t i s e r i n g v a n de o v e r g e l e v e r d e e n l e v e n d e t r a 7 ditie* H e t z o u d a a r o m o n j u i s t z i j n in h e t r i j t j e v a n g r o t e f i g u r e n d i e a l s v o o r l o p e r s v a n d e ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' a a n te m e r k e n z i j n , ook M a i m o n i d e s op t e n e m e n . Ik k i e s e n i g e c i t a t e n u i t d e v o o r s c h r i f t e n d i e b e t r e k k i n g h e b b e n op d e s t u d i e van de T o r a h . M e t T o r a h w o r d t alle kennis bedoeld die het J o d e n d o m v o r m en i n h o u d g e e f t ( z i e o o k I* 1 1). Ik v o l g d e t e k s t v a n h e t m a n u s c r i p t d a t z i c h in d e 8 Bodleian L i b r a r y in O x f o r d b e v i n d t : / '(1:1) V r o u w e n , s l a v e n e n k i n d e r e n ( o n d e r de p u b e r t e i t ) z i j n v r i j g e s t e l d v a n de v e r p l i c h t i n g o m d e T o r a h te s t u d e r e n . H e t i s e c h t e r d e p l i c h t v a n d e v a d e r o m z i j n k l e i n e z o o n d e T o r a h te o n d e r w i j z e n . ( . . ) . E e n v r o u w i s n i e t v e r p l i c h t h a a r z o o n t e o n d e r w i j z e n , w a n t a l l e e n d e g e n e w i e n s p l i c h t h e t i s te s t u d e r e n , is v e r p l i c h t te o n d e r w i j z e n . (1:6) W a n n e e r m o e t e e n v a d e r b e g i n n e n z i j n z o o n d e T o r a h t e l e r e n ? Z o d r a h e t k i n d b e g i n t t e p r a t e n (. )* M e t v i j f of z e s j a a r k o m t h e t k i n d o n d e r d e h o e d e van een onderwijzer. (1:8) (1:9) E l k e j o o d i s v e r p l i c h t d e T o r a h te s t u d e r e n , of h i j nu a r m of r i j k i s , (...) Enkele O n d e r de g r o t e g e l e e r d e n w a r e n h o u t h a k k e r s en w a t e r d r a g e r s . gez o n d of z i e k , in d e k r a c h t v a n z i j n l e v e n of e r g oud e n z w a k .

g e l e e r d e n w a r e n blind. D e s o n d a n k s hielden z i j zich dag en nacht bezig m e t de s t u d i e v a n de T o r a h ( . . * ) * ( 1:10) T o t w a n n e e r m o e t e e n m e n s b l i j v e n l e r e n ? T o t de dag v a n z i j n dood ( . . . ) . Z o d r a m e n ophoudt m e t l e r e n , begint het v e r g e t e n . 9 (2:1) I n e l k e p r o v i n c i e , in e l k e g e m e e n t e en in e l k e s t a d m o e t e n o n d e r w i j z e r s w o r d e n a a n g e s t e l d . I n d i e n in e e n s t a d g e e n o n d e r w i j s v o o r z i e n i n g e n v o o r k i n d e r e n a a n w e z i g z i j n , w o r d e n de i n w o n e r s o n d e r e e n b a n g e p l a a t s t t o t d a t e r o n d e r w i j z e r s z i j n a a n g e s t e l d . V o l h a r d e n d e i n w o n e r s in d e v e r w a a r l o z i n g v a n hun p l i c h t , dan w o r d t de h e l e s t a d g e x c o m m u n i c e e r d . De w e r e l d w o r d t i m m e r s s l e c h t s in s t a n d g e h o u d e n d o o r d e a d e m v a n d e s c h o o l k i n d e r e n . (2:2) E e n g e z o n d en s t e r k kind g a a t pas n a a r school a l s h i j z e s j a a r oud i s . E e n z w a k k i n d e e n j a a r l a t e r ^ ( . . . ) . D e o n d e r w i j z e r l e e r t d e h e l e d a g en ook

6
e e n d e e l v a n d e a v o n d m e t d e k i n d e r e n , o m z e v o o r te b e r e i d e n op h e t d a g e n n a c h t s t u d e r e n * * ( . . . ) . Op s h a b b a t w o r d t d e k i n d e r e n n i e t i e t s n i e u w s g e l e e r d , m a a r h e r h a l e n zij wat ze al eens g e l e e r d hebben. L e e r l i n g e n m o e t e n tijdens h e t l e r e n nooit g e s t o o r d w o r d e n , z e l f s niet v o o r de h e r b o u w v a n de t e m p e l . (3:3) V a n alle v o o r s c h r i f t e n ((van de Torah)) is e r niet n z o b e l a n g r i j k a l s d e s t u d i e v a n d e T o r a h . S t e r k e r nog: d e s t u d i e v a n d e T o r a h i s b e l a n g r i j k e r d a n a l l e v o o r s c h r i f t e n t e z a m e n . W a n t s t u d i e v o e r t tot p r a x i s . D a a r o m m o e t s t u d i e altijd aan praxis voorafgaan. ( 3 : 7 ) ( ( L a a t g e e n r e d e n g o e d g e n o e g z i j n o m de s t u d i e u i t te s t e l I e n ) ) M a a k i n t e g e n d e e l v a n s t u d e r e n e e n v a s t e g e w o o n t e ( . . . ) e n z e g n i e t ' A l s ik v r i j e t i j d h e b , z a l ik s t u d e r e n . M i s s c h i e n zul j e nooit v r i j e tijd h e b b e n ' . (3:12) D e w o o r d e n v a n de T o r a h k u n n e n z i c h a l l e e n in d i e g e n e v a s t z e t t e n , die e r z i c h z o w e l g e e s t e l i j k a l s l i c h a m e l i j k g r o t e o p o f f e r i n g e n v o o r wil g e t r o o s t e n (. . . ) ' . V o o r t s m e r k t M a i m o n i d e s n o g o p e n ik p a r a f r a s e e r : Wijsheid en a r r o g a n t i e sluiten e l k a a r uit, wijsheid en n e d e r i g h e i d h o r e n bij e l k a a r (3:9). Het uitoefenen van een b e r o e p is een goede zaak,zolang e r tijd overblijft om te l e r e n ( 3 : 9 , 10, 11). H i j die de T o r a h b e s t u d e e r t o m e r a l l e e n zelf b e t e r v a n te w o r d e n , w e r k t a a n z i j n eigen v e r n i e t i g i n g (3:9). Tot slot enkele o p m e r k i n g e n wat b e t r e f t het p e r m a n e n t l e r e n van v r o u w e n (zie o o k III 1. 1). V r o u w e n z i j n n i e t , z o a l s m a n n e n , v e r p l i c h t o m d e T o r a h te b e s t u 12 deren. Analfabetisme bij vrouwen komt echter bijna niet voor. E r zijn g e v a l l e n v a n z e e r g e l e e r d e v r o u w e n b e k e n d . In h e t a l g e m e e n k u n n e n w e z e g g e n , dat voor v r o u w e n veel s t e r k e r dan voor mannen geldt, dat ze zich veel van hun kennis door zelfstudie m o e t e n eigen m a k e n . Aan m a n n e n wordt m e e r ond e r w e z e n dan aan v r o u w e n . M a a r wat niet o n d e r w e z e n w o r d t , kan n a t u u r l i j k 13 wel b e s t u d e e r d worden I n de v o l g e n d e p a r a g r a a f w i l ik in i n t e r v i e w - v o r m e e n e n a n d e r op e e n i n f o r mele manier toelichten. 1. 3. Interview E n i g e g e g e v e n s : S . S a f r a i w e r d in 1919 in P o l e n g e b o r e n . G r o e i d e op in I s r a l e n s t u d e e r d e d a a r . W e r k t e t i j d e n s z i j n s t u d i e z e s j a a r in e e n k i b b u t z . G e e f t s i n d s 1965 o n d e r w i j s in t a l m u d i c a a a n d e H e b r e e u w s e U n i v e r s i t e i t v a n J e r u s a lem.

7 Vraag 1
W e l k e p l a a t s n e e m t h e t ' l e r e n ' in de j o o d s e t r a d i t i e i n ? W e l k e b e g r i p p e n z i j n o n l o s m a k e l i j k v e r b o n d e n m e t dit l e r e n ? J e m o e t l e r e n o m te w e t e n h o e j e j e m o e t g e d r a g e n . M a a r d i t i s s l e c h t s e e n deel v a n het a n t w o o r d . J e s t u d e e r t de T o r a h o m d a t d i t h e t w o o r d van God i s . S t u d e r e n is niet een r e l i g i e u z e e r v a r i n g , m a a r een verplichting voor i e d e r e e n . Studie brengt je v e r d e r . Studie maakt je g a v e r . D a a r o m moet je steeds zoveel m o g e l i j k s t u d e r e n . J e b e s t u d e e r t b e l a n g r i j k e i d e e n n i e t ( a l l e e n ) o m z e te k e n n e n , m a a r o m te w e t e n te k o m e n h o e z e o n t s t a a n z i j n . H e t g a a t n i e t o m de r e s u l t a t e n , d e b e l a n g r i j k e i d e e n , m a a r o m de m a n i e r w a a r o p j e tot d i e i d e e n k o m t . In de T a l m u d w o r d e n s t e e d s d e d i s c u s s i e s e n m e n i n g s v e r s c h i l l e n v e r m e l d , m a a r niet altijd de c o n c l u s i e s . L e r e n is het v o o r t d u r e n d stellen van v r a g e n en het l u i s t e r e n n a a r a n t w o o r d e n . De antwoorden staan s t e e d s t e r d i s c u s s i e . E r z i j n w e l p o g i n g e n o n d e r n o m e n o m de r e s u l t a t e n v a n d e d i s c u s s i e s s a m e n te v a t t e n ^ , ten voor v e r d e r e Vraag 2 Z i j n e r in de j o o d s e t r a d i t i e m e n s e n d i e n i e t l e r e n ? M i s s c h i e n een enkeling. I e d e r e e n l e e r d e n a a r b e s t e v e r m o g e n . De g r o t e c o m m e n t a t o r e n ^ p r o b e e r d e n h u n c o m m e n t a r e n z o te s c h r i j v e n d a t z e d o o r i e d e r een b e g r e p e n konden w o r d e n . Dit is alleen dan m o g e l i j k als i e d e r e e n h e e f t g e l e e r d e n d o o r b l i j f t l e r e n . In de s y n a g o g e n l u i s t e r d e n k i n d e r e n e n g e l e e r d e n n a a r d e z e l f d e r e d e v o e r i n g e n . D a t i s v a n d a a g nog z o . V r a a g 2a Kwam er analfabetisme voor? N e e , b e h a l v e b i j e n i g e m e n s e n d i e we t e g e n w o o r d i g ' z w a k b e g a a f d ' z o u d e n n o e m e n . I e d e r e e n kon l e z e n , m a a r niet i e d e r e e n kon s c h r i j v e n . I e m a n d die w e l k a n l e z e n m a a r n i e t k a n s c h r i j v e n e e n h a l v e a n a l f a b e e t te n o e m e n , i s o n z i n n i g . S c h r i j v e n i s n i e t b e l a n g r i j k . M e t c u l t u u r h e e f t h e t n i e t s te m a k e n . S c h r i j v e n i s e e n t e c h n i s c h e k w e s t i e . O n l a n g s s p r a k ik nog e e n z e e r e r u d i e t e 17 J e m e n i e t . H i j w a s b e l e d i g d t o e n ik h e m v r o e g of h i j e v e n z i j n n a a m wilde opschrijven. 'Ik b e n t o c h g e e n k o o p m a n ' , z e i h i j , ' i k b e n e e n g e l e e r d e ' . In J e m e n moet een koopman kunnen s c h r i j v e n , een g e l e e r d e niet. V a a k l e e r d e m e n n i e t s c h r i j v e n o m d a t m e n dit zonde v a n z i j n t i j d v o n d . In m a a r dit diende nooit t e r v e r v a n g i n g van de t a l m u d t e k s t . De s a m e n v a t t i n g e n zijn nooit a l s e i n d p u n t e n b e d o e l d , m a a r j u i s t a l s b e g i n p u n studie.

d i e t i j d k o n j e t o c h b e t e r s t u d e r e n ? I k z e l f l e e r d e p a s s c h r i j v e n t o e n ik t i e n j a a r oud w a s . N i e m a n d v o n d d a t e r g w a n t ik s t u d e e r d e . T o e n ik i n z a g d a t h e t n u t t i g w a s o m te k u n n e n s c h r i j v e n , l e e r d e ik s c h r i j v e n . H e t i s f o u t o m b i j h e t b e g r i p ' a n a l f a b e t i s m e ' de t w e e c o m p o n e n t e n ' l e z e n ' e n ' s c h r i j v e n ' g e l i j k e l i j k te b e n a d r u k k e n . H e t g a a t in d e e e r s t e p l a a t s o m h e t l e z e n . In e e n c u l t u r w a a r i n h e t s c h r i j v e n n i e t d o o r i e d e r e e n b e h e e r s t w o r d t , z i j n e r s p e c i a l e m e n s e n die op k u n n e n s c h r i j v e n wat e r o p g e s c h r e v e n m o e t worden. Ik d e n k b i j v o o r b e e l d a a n e e n g r i f f i e r b i j d e r e c h t b a n k . V r a a g 2b Z i j n e r o n d e r w e r p e n d i e n i e t in g e w o n e t a a l uil: te l e g g e n z i j n ? I n p l a a t s v a n ' g e w o n e t a a l ' g e b r u i k ik l i e v e r d e u i t d r u k k i n g ' d e k l a s s i e k e m a n i e r v a n u i t l e g g e n ' of ' k l a s s i e k e t a a l ' . Ik d e n k b i j v o o r b e e l d a a n P l a t o . V r a a g 2c B e d o e l t U h i e r m e e te z e g g e n d a t j e a l l e s a a n i e d e r e e n k a n u i t l e g g e n in k l a s sieke taal? J a en z e l f s zo, dat de g e l e e r d e die het h o o r t , e r zich niet bij v e r v e e l t . Vraag 3 Wie l e r e n e r tijdelijk en wie p e r m a n e n t ? D e j o o d s e t r a d i t i e k e n t d i t o n d e r s c h e i d n i e t . M a n n e n z i j n v e r p l i c h t o m te s t u d e r e n , v r o u w e n n i e t . H o e w e l de m e e s t e m a n n e n a r b e i d v e r r i c h t e n o m v o o r hun g e z i n geld te v e r d i e n e n , o n t s l a a t hen dit niet v a n de v e r p l i c h t i n g o m d a g e l i j k s z o g o e d a l s in h u n v e r m o g e n l i g t , te l e r e n . V r o u w e n z i j n v a n d e v e r plichting o m te l e r e n v r i j g e s t e l d . E e n z e k e r e p r a k t i s c h e k e n n i s die b e t r e k k i n g h e e f t op h u n e i g e n l e v e n , de k i n d e r e n e n d e h u i s h o u d i n g m o e t e n z e z i c h e c h t e r verwerven. Vraag 4 Wat v e r w a c h t m e n van een l e e r l i n g , een l e r a a r , een g e l e e r d e ? Hoe benvloedt de e e n de a n d e r e n ? M e n v e r w a c h t v a n e l k m e n s h e t m a x i m u m ; of h i j nu l e e r l i n g , l e r a a r of g e l e e r de i s , d o e t n i e t t e r z a k e . I e d e r e e n m o e t g e v e n z o v e e l a l s h i j k a n . H e t v e r s c h i l t u s s e n l e e r l i n g , l e r a a r e n g e l e e r d e z i t h e m n i e t in d e v e r w a c h t i n g e n , Een g e l e e r d e en een gewone l e z e r kunnen zijn g e s c h r i f t e n l e z e n en b e g r i j p e n ;

m a a r in d e r e s u l t a t e n . D e b i j d r a g e v a n e e n g e l e e r d e a a n de t r a d i t i e i s z i j n p e r s o o n l i j k h e i d . Hoe hij l e e r t , hoe hij o n d e r w i j s t , m a a r v o o r a l hoe hij l e e f t . Vraag 5 Is e r een l e r e n dat s c h a d e l i j k i s ? N e e , l e r e n op z i c h z e l f i s n o o i t s c h a d e l i j k . P e r d e f i n i t i e n i e t ! H e t in p r a k t i j k b r e n g e n van het g e l e e r d e kan wel s c h a d e l i j k e gevolgen hebben. Vraag 6 Is er een v e r g e t e n mogelijk dat niet schadelijk i s ? E l k v e r g e t e n i s s c h a d e l i j k , v o o r a l in e e n t r a d i t i e d i e z i c h m o n d e l i n g v e r s p r e i d t . J e v o e r t een v o o r t d u r e n d e s t r i j d tegen het v e r g e t e n en je p r o b e e r t d a t g e n e w a t j e g e l e e r d h e b t , l e v e n d te h o u d e n . H e t b e h o u d e n v a n w a t j e w e e t , i s z e k e r z o b e l a n g r i j k a l s h e t v o r d e r e n in de s t u d i e . Vraag 7 K a n i e m a n d l e r e n z o n d e r z i j n k e n n i s te v e r g r o t e n ? J e m o e t h e r h a l e n w a t j e a l w e e t e n p r o b e r e n v e r d e r te k o m e n in j e s t u d i e . I e m a n d d i e s t e e d s w e e r n i e u w e f a c e t t e n o n t d e k t in d a t g e n e w a t h i j a l w e e t of m e e n t te w e t e n , h e r h a a l t h e t g e l e e r d e en v e r d i e p t t e z e l f d e r t i j d z i j n k e n n i s . A l s j e n i e t d o o r g a a t m e t l e r e n e n m e t d a t g e n e w a t j e g e l e e r d h e b t s t e e d s te h e r h a l e n , k a n j e a l l e s in n m o m e n t v e r l i e z e n . Vraag 8 Wat is T o r a h ? T o r a h i s a l l e s w a t j e b r e n g t tot h e t b e g r i j p e n v a n G o d . D a t k a n w i s k u n d e z i j n , m a a r n e t z o g o e d g e s c h i e d e n i s of i e t s a n d e r s . H e t g a a t e r n i e t o m w a t j e s t u d e e r t , m a a r w a a r o m e n h o e j e s t u d e e r t . E l k m i d d e l d a t d e l e r e n d e tot b e g r i j p e n b r e n g t , is T o r a h .

Vraag 9
Is alle kennis overdraagbaar? aangeK e n n i s die niet o v e r d r a a g b a a r i s , is g e e n k e n n i s en z e k e r g e e n T o r a h . A l l e s kan begrepen worden. Door iedereen. Iedereen heeft zijn eigen Torah, j e z e g g e n m a g d a t j e h e t k e n t of d a t h e t v o o r j e v a n b e l a n g i s . p a s t a a n z i j n m o g e l i j k h e d e n . J e h o e f t n i e t a l l e s v a n i e t s te b e g r i j p e n v o o r d a t

10
V r a a g 10 Hoe worden gewoontes g e v o r m d ? D a t w e e t ik n i e t . Z e l f v o r m j e j e g e w o o n t e s , m a a r ook a n d e r e n o e f e n e n e r i n v l o e d op u i t . A a n i e m a n d s g e w o o n t e s k a n j e z i e n w a a r h i j v a n d a a n k o m t e n wat hij m e e g e m a a k t h e e f t . Aan i e m a n d s s p r e k e n b i j v o o r b e e l d h e r k e n je wat hij w e e t e n w a t z i j n a c h t e r g r o n d i s . N i e t in d e t a i l , m a a r g l o b a a l . H o e g e w o o n t e s g e v o r m d w o r d e n , w e e t ik n i e t . V r a a g ' 11 Hoe wordt het k a r a k t e r g e v o r m d ? D e v o r i g e v r a a g e n d e z e v a l l e n v o o r m i j s a m e n . Ik w e e t n i e t t e o n d e r s c h e i d e n t u s s e n gewoonte en k a r a k t e r . V r a a g 12 Is e r eigenlijk iets dat m e n niet kan l e r e n ? NeeJ Wel is het zo dat de e e n m a k k e l i j k e r l e e r t dan de a n d e r . M a a r a l s i e m a n d i e t s wil l e r e n , d a n k a n h i j h e t l e r e n . Vraag 12a

K u n je l e r e n o m t e w i l l e n ( l e r e n ) ? D i t i s i e t s a n d e r s . H e t h a n g t e r v a n af h o e s t e r k j e m o t i e v e n z i j n o m t e l e r e n . V r a a g 12b K u n j e l e r e n o m j e z e l f te m o t i v e r e n ? A l s j e n i e t g e m o t i v e e r d b e n t o m te l e r e n , d a n b e g r i j p j e h e t b e l a n g v a n l e r e n n i e t . Dan b e g r i j p j e niet dat de h e l e b e s c h a v i n g a f h a n k e l i j k is v a n l e r e n . Dan b e g r i j p j e ook n i e t dat l e r e n e e n b e s t a a n s v o o r w a a r d e i s . H e t belang v a n het l e r e n m o e t ook g e l e e r d w o r d e n . D e l e r a a r m o e t d i t u i t l e g g e n e n d e l e e r l i n g m o e t dit b e g r i j p e n . V r a a g 13 Heeft een permanent lerende permanent een l e r a a r nodig? Ik g e l o o f h e t n i e t . T o t d a t j e e e n z e k e r n i v e a u b e r e i k t h e b t , h e b j e e e n l e r a a r n o d i g . M a a r h e t d o e l v a n h e t l e r e n m o e t z i j n z o n d e r l e r a a r te k u n n e n l e r e n . H e t m o e t de b e d o e l i n g v a n de l e r a a r z i j n de l e e r l i n g z o g a u w m o g e l i j k op e i g e n b e n e n te l a t e n s t a a n .

11
V r a a g 14 Is het p e r m a n e n t kunnen en willen l e r e n s l e c h t s v o o r b e h o u d e n aan een s p e c i a a l m e n s e n t y p e ? Z o j a , w a t z i j n d a n de k e n m e r k e n v a n d i t t y p e ? N e e . I e d e r e e n m o e t l e r e n en i e d e r e e n kan het ook. K i n d e r e n kunnen het al opb r e n g e n o m de h e l e d a g , op e n k e l e o n d e r b r e k i n g e n n a , te l e r e n . Volwassenen kunnen het ook. Net zo goed a l s je aan u i t r u s t e n kunt wennen, kun je aan l e r e n w e n n e n . W a a r o m n i e t ? M e n s e n d i e v e e l u i t r u s t e n , z i j n t r o u w e n s ook m o e . V r a a g 15 Is p e r m a n e n t l e r e n s l e c h t s m o g e l i j k binnen s p e c i a l e m a a t s c h a p p e l i j k e v e r h o u d i n g e n ? Z o j a , w a t z i j n d a n de k e n m e r k e n v a n d e z e v e r h o u d i n g e n ? Ik g e e f j e h e t t r a d i t i o n e l e 19 hij leerde; Rabbi Akiba 18 a n t w o o r d e e r s t : R a b b i E l i a z a r w a s h e e l r i j k en

w a s h e e l a r m en h i j l e e r d e .

W a t m i j z e l f b e t r e f t : T h u i s w a r e n we z e e r a r m , m a a r m i j n v a d e r l e e r d e en ik o o k . H e t i s n i e t w a a r d a t m a a t s c h a p p e l i j k e v e r h o u d i n g e n h e t l e r e n o n m o g e lijk m a k e n . Het g a a t s l e c h t s o m n ding: s t u d e e r z o v e e l a l s je kunt. A l s j i j kunt. V r a a g 16 In w e l k e c u l t u r e n , b e h a l v e d e j o o d s e , k o m t p e r m a n e n t l e r e n nog m e e r v o o r ? D a t w e e t ik n i e t . B i j de G r i e k e n l e e r d e e e n k l e i n e k r i n g f i l o s o f e n p e r m a n e n t , m a a r in i e d e r g e v a l n i e t i e d e r e e n . V r a a g 17 K e n t d e j o o d s e t r a d i t i e o o k h e t b e g r i p v a n p e r m a n e n t v a k - of b e r o e p s g e r i c h t leren? J a . Wat je ook d o e t , m o e t j e zo goed m o g e l i j k doen en dit v e r e i s t e e n v o o r t durend leren. V r a a g 18 W a a r o m l e e r t m e n nu e i g e n l i j k ? L e r e n is niet a l l e e n m a a r een gebod, m a a r een m a n i e r van l e v e n . Leren m o e t tot g o e d h a n d e l e n l e i d e n e n o m te w e t e n w a t g o e d h a n d e l e n i s , m o e t j e s t u d e r e n . Goed h a n d e l e n betekent: weten wat je doet, hoe j e het doet en w a a r om je het doet. Het ' h o e ' en 'waarom' is b e l a n g r i j k e r dan het 'wat' .

12
V r a a g 19 Wat l e e r t m e n ? M e n l e e r t d e T o r a h . E l k e g e n e r a t i e l e e r t o m a l l e s w a t e r tot d a n t o e g e b e u r d i s , te g e d e n k e n en nog e e n s t e b e l e v e n . D e c h a s s i d i e m z e g g e n : ' J e m o e t t e r u g g a a n n a a r de oude b r o n n e n van A b r a h a m . De b r o n n e n z i j n e r , m a a r j e m o e t z e zelf u i t g r a v e n ' . V r a a g 19a K a n m e n op e e n n i e u w e p l a a t s b e g i n n e n e n b i j e e n ' o u d e b r o n ' e i n d i g e n ? Misschien? V r a a g 20 Hoe leert men? E e r s t l e e r t m e n o p p e r v l a k k i g en dan bij elke h e r h a l i n g b e t e r en d i e p e r . geleerde bestudeert hetzelfde tractaat met alle c o m m e n t a r e n . V r a a g 21 Wanneer leert men? A l s r e g e l g e l d t : L e e r w a n n e e r j e de m o g e l i j k h e i d h e b t o m te l e r e n ! D u s op habbat, feestdagen V r a a g 22 Waar leert men? Op e l k e p l a a t s d i e d a a r g e s c h i k t v o o r i s . T h u i s i s v a a k e v e n g e s c h i k t a l s d e s y n a g o g e , d i e a l t i j d ook l e e r h u i s i s . V r a a g 23 Toetst men leerresultaten? In s o m m i g e y e s h i v o t ^ * k e n t m e n e x a m e n s d i e g e r e g e l d w o r d e n a f g e n o m e n . In a n d e r e v o e r t h e t h o o f d v a n d e y e s h i v a h nu e e n s m e t d e e n e , d a n w e e r m e t de a n d e r e l e e r l i n g e e n g e s p r e k o v e r d e stof d i e d e l a a t s t e t i j d g e l e e r d i s . D e b e l a n g r i j k s t e toetsing is e c h t e r het v e r m o g e n v a n de l e e r l i n g o m d o o r te leren. V r a a g 24 Hoe ontwikkelt en v e r n i e u w t de t r a d i t i e z i c h ? Wie ontwikkelen en v e r n i e u w e n de t r a d i t i e ? Een j o n g e n v a n a c h t j a a r b e s t u d e e r t e e n t r a c t a a t z o n d e r de c o m m e n t a r e n e n e e n

20

e n a v o n d e n in i e d e r g e v a l e n o o k ' s o c h t e n d s v r o e g .

13
Ik z i e m a a r n w i j z e w a a r o p de t r a d i t i e z i c h k a n o n t w i k k e l e n e n v e r n i e u w e n . D e m e n s e n m o e t e n d e t r a d i t i e l e v e n . A l s d e m e n s e n de t r a d i t i e n i e t l e v e n , is e r g e e n ontwikkeling en v e r n i e u w i n g . B e p a a l d e p e r s o n e n , O m de l a a t s t e n gaat het t e n s l o t t e . V r a a g 25 Maakt leren gelukkig? Niets maakt mij gelukkiger] 1.4. Learning to be or not to be bijvoorbeeld g e l e e r d e n , b e g i n n e n e r m e e , m a a r d e g e w o n e m e n s e n m o e t e n h e t ook d o e n .

D e j o o d s e c u l t u u r i s n i e t de e n i g e c u l t u u r d i e d o o r s o m m i g e t h e o r e t i c i v a n de ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' s l e c h t b e s t u d e e r d w o r d t . D i t i s in de k r i n g e n v a n ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' b e k e n d , z o a l s b l i j k t uit v e l e a r t i k e l e n in h e t in v e r s c h i l l e n d e t a l e n v e r t a a l d e t i j d s c h r i f t U n e s c o k o e r i e r e n ook u i t h e t U n e s c o r a p p o r t L e a r n i n g t o b e . D a a r i n d i v i d u e n z i c h s l e c h t s in h u n e i g e n of e e n d a a r m e e v e r w a n t e c u l t u u r h e l e m a a l k u n n e n o n t p l o o i e n e n tot ' s e l f - r e a l i s a t i o n ' kunnen k o m e n , dwingt dit ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' t h e o r e t i c i e r t o e c u l t u r e n e e r s t te b e s t u d e r e n v o o r d a t z e in h e t o n d e r w i j s t e r p l a a t s e v e r a n d e r i n g e n g a a n v o o r s t e l l e n . O m d a t dit niet a l t i j d g e b e u r t , g a a n v e l e c u l t u u r v e r n i e u w i n g en, want dat z i j n o n d e r w i j s i n n o v a t i e s toch, v a a k ten k o s t e v a n j u i s t die eigen of d a a r m e e v e r w a n t e c u l t u u r . O m d a t b o v e n d i e n nog de b e s l u i t v o r m i n g m e t b e t r e k k i n g tot d i e v e r n i e u w i n g e n n i e t in h a n d e n v a n de t h e o r e t i c i l i g t , moeten zij n a a r mijn mening u i t e r s t zorgvuldig zijn met het f o r m u l e r e n van o n d e r w i j s a d v i e z e n . De b e s l u i t v o r m i n g b e t r e f f e n d e 'ducation p e r m a n e n t e ' is voor een z e e r g r o o t d e e l de z a a k v a n r e g e r i n g e n en i n t e r n a t i o n a l e o r g a n i s a t i e s die c a r i c a t u r a l e a f s p i e g e l i n g e n z i j n v a n de c u l t u r e n d i e z e v e r t e g e n w o o r d i g e n e n d i e e r in v e r t e g e n w o o r d i g d z i j n . H e t g e v a a r i s n i e t d e n k b e e l d i g d a t d o o r o r g a n i s a t o r i s c h en politiek m a c h t s m i s b r u i k a l l e r l e i c u l t u u r v o r m e n en c u l t u u r d r a g e r s v e r n i e t i g d w o r d e n , z o n d e r d a t de m a c h t s m i s b r u i k e r s z i c h r e a l i s e r e n w a t z e e i g e n l i j k v e r n i e l e n . In z o ' n g e v a l m o e t j e z e g g e n d a t de o n d e r w i j s i n n o v a t i e g r a n d i o o s m i s l u k t i s . D e a a n s t i c h t e r s z e l f s p r e k e n in n a d e m o v e r en het a f l e i d e n van ' i m p l i c a t i o n s 23 f o r e d u c a t i o n a l p r o g r a m m e s f o r t h e s t a g e s of c h i l d h o o d a n d a d o l e s c e n c e ' D e B r a z i l i a a n s e p e d a g o o g F r e i r e , d i e e e n m e t h o d e o n t w i e r p w a a r m e e 80% , 24 v a n de v o l w a s s e n e n in 30 tot 60 u u r k o n l e r e n l e z e n e n s c h r i j v e n is zijn 25 land uitgezet . De a n a l f a b e t e n l e e r d e h i j n a m e l i j k b e h a l v e l e z e n en s c h r i j onderwijsproblemen zoals analfabetisme

22

14
ven ook inzien dat ze o n d e r d r u k t w e r d e n . H o e e n d o o r w i e e n m e t w e l k o o g m e r k w o r d e n nu ' e d u c a t i o n a l programmes' o n t w i k k e l d ? W o r d e n z e z o g e k o z e n d a t z e de l e r e n d e n t e n g o e d e k o m e n ? H e t a n t w o o r d op de l a a t s t e v r a a g i s : N i e t a l t i j d . H e t a n t w o o r d op d e e e r s t e v r a a g w e e t ik n i e t e n h e t v i n d e n v a n h e t a n t w o o r d i s n a a r m i j n m e n i n g e e n k r i t i s c h onderzoek waard. Ik c i t e e r d e t h e o r i e : ' T h e u l t i m a t e g o a l of l i f e l o n g e d u c a t i o n i s to m a i n t a i n a n d i m p r o v e t h e q u a l i t y of l i f e . T h e m e a n i n g of t h e t e r m ' q u a l i t y of l i f e ' d e p e n d s on the v a l u e s y s t e m of a s o c i e t y . It d e p e n d s u p o n t h e p o l i t i c a l s y s t e m , c o n c e p t of t h e g o o d l i f e , b e l i e f s and t r a d i t i o n s , e c o n o m i c situation, and m a n y other f a c t o r s . social (...)

t h e r e e x i s t s a u n i v e r s a l n e e d f o r p e a c e , a d e s i r e to c o u n t e r a c t t h e d e h u m a n i s i n g i n f l u e n c e of t e c h n o l o g y , a n d a n u r g e n t n e c e s s i t y to p r e v e n t p o l l u t i o n of a i r and w a t e r ( . . . ) . T h e s e and m a n y o t h e r f a c t o r s like the p o p u l a t i o n e x p l o s ion a n d t h e i n d i s c r i m i n a t e e x p l o i t a t i o n of l i m i t e d n a t u r a l r e s o u r c e s e t c . ( . . . ) t h e p e r s o n a l a n d s o c i a l g o o d of a l l p e o p l e h a s to b e a c h i e v e d a n d e n h a n c e d . L i f e l o n g e d u c a t i o n , in i t s u l t i m a t e a n a l y s i s , a i m s a t t h i s l o f t y i d e a l ' bleem wordt overgeslagen. D e b e t e k e n i s v a n h e t b e g r i p ' w e l z i j n ' h a n g t af v a n 1. 2. 3. 4. 5. 6. waardesysteem, politieke systeem, het b e g r i p 'het goede l e v e n ' , geloof en t r a d i t i e , economisch systeem, e n v e l e (J ) a n d e r e f a c t o r e n .

26

In t h e o r i e k l i n k t dit a l l e m a a l p r a c h t i g . I e d e r e e n w o r d t g e n o e m d . G e e n p r o -

B e h a l v e de b e v o r d e r i n g v a n h e t ' w e l z i j n ' b e t r e k t D a v e in z i j n a n a l y s e o o k nog het volgende rijtje (mondiale) 1. 2. 3. 4. 5. wereldvrede, h u m a n i s e r e n v a n de t e c h n i e k , milieubescherming, geboorteregeling, en v e l e (J ) a n d e r e p r o b l e m e n . problemen.

W a t z i e n we in de p r a k t i j k ? D e U n e s c o z e l f , de g r o t e p r o p a g a n d i s t v a n

15

' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' , n e e m t politieke b e s l i s s i n g e n , die de v r e d e niet b e 27. v o r d e r e n en g e e n enkel educatief doel dienen * N u g a a t h e t n i e t o m w e l of gn politiek, m a a r om welke! Het grondleggende document van 'ducation p e r m a n e n t e ' , h e t U n e s c o - r a p p o r t L e a r n i n g to b e ( 1 9 7 2 , U n e s c o P a r i s - H a r r a p L o n d o n ) , p r o b e e r t p o l i t i e k e m e n i n g s v e r s c h i l l e n te v e r s l u i e r e n . 28 Met c i t a t e n uit de n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g v a n h e t r a p p o r t z a l ik dit t o e l i c h ten: E d g a r F a u r e , v o o r z i t t e r van de c o m m i s s i e die het r a p p o r t samenstelde, s c h r e e f 18 m e i 1972 a a n R e n M a h e u , d i r e c t e u r - g e n e r a a l v a n d e U n e s c o , onder m e e r 'Het r a p p o r t dat wij h i e r v o o r l e g g e n , h e e f t a f g e z i e n van enige r e s e r v e s op d e t a i l p u n t e n , d e v o l l e d i g e i n s t e m m i n g v a n a l l e l e d e n v a n de c o m m i s s i e : . . . ' (p. 8). F a u r e n o e m t d a n de n a m e n v a n d e o v e r i g e c o m m i s s i e l e d e n o p . E n v a n h e n i s A r t h u r V . P e t r o v s k y (USSR), l i d v a n de A c a d e m i e v a n P e d a g o g i s c h e W e t e n s c h a p p e n , d i e a a n h e t e i n d v a n h o o f d s t u k 8 ( d e e l d r i e ) in e e n v o e t n o o t h e t v o l gende aantekent: ' H o e w e l h i j ' d e h e l d e r h e i d en e v e n w i c h t i g h e i d ' v a n h e t r a p p o r t e r k e n t ( . . . ) acht hij toch een n a d e r e p r e c i s e r i n g noodzakelijk: ' H o e w e l d o o r m i j n t o e d o e n e e n g r o o t a a n t a l a m e n d e m e n t e n in h e t r a p p o r t z i j n a a n g e b r a c h t , h e e f t h e t s e c r e t a r i a a t v a n de C o m m i s s i e h e t n i e t m o g e l i j k g e a c h t ook d e a l g e m e n e v i s i e e r i n te v e r w e r k e n d i e ik t i j d e n s de z i t t i n g e n v a n de C o m m i s s i e in m i j n t a l r i j k e i n t e r v e n t i e s n a a r v o r e n h e b g e b r a c h t ve p r o b l e m a t i e k voor landen met verschillende s o c i a a l - e c o n o m i s c h e s y s t e m e n van l a n d e n m e t een g e g e v e n politieke en e c o n o m i s c h e (...). systeIk d o e l h i r op d e n o o d z a a k v a n e e n v e r s c h i l l e n d e b e n a d e r i n g v a n d e e d u c a t i e m e n e n op de o n m o g e l i j k h e i d o m p r o b l e m e n d i e s a m e n h a n g e n m e t d e e d u c a t i e structuur, Ik e e n v o u d i g te e x t r a p o l e r e n n a a r l a n d e n m e t e e n a n d e r e s o c i a l e s t r u c t u u r . opvattingen en e d u c a t i e s y s t e m e n die t y p i s c h zijn v o o r k a p i t a l i s t i s c h e

b e t r e u r ten z e e r s t e dat het r a p p o r t s y s t e m a t i s c h r e f e r e e r t aan pedagogische staten, en dat e r onvoldoende rekening wordt gehouden m e t de r i j k e e r v a r i n g e n die de USSR e n de a n d e r e s o c i a l i s t i s c h e l a n d e n b i j de o n t w i k k e l i n g v a n d e e d u c a t i e h e b b e n o p g e d a a n ' ' ( n o o t 12, p . 2 1 0 ) . B e h a l v e a a n de j o o d s e c u l t u u r g a a t ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' d u s ook a a n de r i j k e e d u c a t i e v e e r v a r i n g e n van de s o c i a l i s t i s c h e l a n d e n v o o r b i j . O n d e r d e z e ' r i j k e e r v a r i n g ' v a l t v e r m o e d e l i j k n i e t de b i j n a t o t a l e v e r n i e t i g i n g v a n d e j o o d s e c u l t u u r in R u s l a n c ? , ^ P e t r o v s k y ' s In de h o o f d t e k s t v a n h e t r a p p o r t s t a a t : geboorteland.

16
' Z o m e n wil m a g m e n de h i e r g e m a a k t e o p m e r k i n g e n b e s c h o u w e n a l s e l e m e n 30 ten v a n e e n s o o r t b a s i s s t r a t e g i e v o o r de e d u c a t i e w a a r a a n i e d e r land d a t gene kan ontlenen wat h e m gezien zijn e c o n o m i s c h e situatie, zijn ideologie e n t e n s l o t t e z i j n g o e d d u n k e n h e t b e s t e t o e s c h i j n t ' (p. 2 1 0 ) . Met deze ene regel wordt het standpunt van P e t r o v s k y g e h o n o r e e r d . Hij gaat h i e r niet m e e akkoord. De voetnoot bij juist deze r e g e l eindigt aldus: ' H o e k a n ik a k k o o r d g a a n m e t d e z e k o r t e v e r w i j z i n g n a a r m i j n s t a n d p u n t d i e e e n w e t e n s c h a p p e l i j k e a n a l y s e v a n v o o r de o n t w i k k e l i n g v a n d e e d u c a t i e b e l a n g r i j k e f a c t o r e n moet v e r v a n g e n , een a n a l y s e die van g r o o t belang is v o o r de o n t w i k k e l i n g s l a n d e n a l s z i j e e n e i g e n e d u c a t i e v e s t r a t e g i e willen u i t w e r k e n . H e l a a s b e v a t h e t r a p p o r t nog m e e r p u n t e n w a a r i e t s d e r g e l i j k s g e b e u r t ' . ( n o o t 12, p.211). H e t w e g d r u k k e n v a n P e t r o v s k y ' s g e z i c h t s p u n t e n in e e n v o e t n o o t , i s z o w e l s l e c h t e p o l i t i e k a l s s l e c h t e w e t e n s c h a p . S l e c h t e p o l i t i e k o m d a t in e e n w e r e l d die v e l e r l e i v o r m e n van s o c i a l i s m e aan het ontwikkelen i s , een s o c i a l i s t i s c h standpunt r u i m e aandacht v e r d i e n t . M i s s c h i e n ten o v e r v l o e d e zij h i e r b i j a a n getekend dat 'aandacht' niet n o o d z a k e l i j k e r w i j s 'goedkeuring' i m p l i c e e r t . is s l e c h t e w e t e n s c h a p o m d a t de v a a k u i t g e s p r o k e n h u i v e r v o o r het Het 'extrapo-

l e r e n van pedagogische opvattingen en e d u c a t i e s y s t e m e n van het ene land n a a r e e n t o t a a l a n d e r l a n d ' h o o g n o d i g e e n s o n d e r z o c h t m o e t w o r d e n op h a a r g e f u n deerdheid. Tot zover het U n e s c o - r a p p o r t . Dat l e e r p r o g r a m m a ' s alleen m a a r kunnen slagen als ze aansluiting vinden b i j de b e l a n g e n e n i n t e r e s s e n v a n de l e r e n d e m e n s e n , s p r e e k t v o o r z i c h z e l f . Het peilen van d e z e belangen en i n t e r e s s e n is een u i t e r m a t e c o m p l e x e o n d e r n e m i n g , die r e g e r i n g e n en i n t e r n a t i o n a l e o r g a n i s a t i e s aan 'alle t e r z a k e g e n 31 g a g e e r d e (terzake) deskundigen' m o e t e n o v e r l a t e n . Dit f o r u m kan dan adv i e z e n f o r m u l e r e n , m a a r n e e m t v e r d e r g e e n b e s l i s s i n g e n . B i n n e n de c o n t o u r e n die door r e g e r i n g e n en o r g a n i s a t i e s g e c r e e r d kunnen w o r d e n , of in d e w i n d s l a a n . Hoe d i e p de k e n n i s v a a k m o e t z i j n o m de b e l a n g e n en i n t e r e s s e n v a n de l e r e n d e n t e k u n n e n m e t e n , w i l ik i l l u s t r e r e n a a n d e h a n d v a n e e n a r t i k e l v a n 32 Neusner . D e v r a a g d i e i n d i t a r t i k e l g e s t e l d w o r d t , i s of e r z o i e t s b e s t a a t a l s d e j o o d s e c u l t u u r , d e j o o d s e g e s c h i e d e n i s , h e t j o o d s e v o l k of d_e j o d e n . Hoe weinigen b e g r i j p e n , dat deze v r a a g voor elke jood van levensbelang is, w a a r b i j ' l e v e n s b e l a n g ' l e t t e r l i j k opgevat m o e t w o r d e n . De t a l r i j k e a n t w o o r d e n behor e n d a n d e l e r e n d e n t e n s l o t t e t e b e s l i s s e n of z e d e a d v i e z e n z u l l e n o p v o l g e n

17
o p d e z e v r a a g v o r m e n e e n a p a r t l i t e r a i r - w e t e n s c h a p p e l i j k g e n r e . P l a a t s e n we e n i g e p a s s a g e s u i t h e t g e n o e m d e a r t i k e l o n d e r e l k a a r , d a n v i n d e n we e e n z e e van problemen: ' T h e f u n d a m e n t a l q u e s t i o n i s w h e t h e r t h e J e w s f r o m A b r a h a m to t h e p r e s e n t constitute an e n t i t y c a p a b l e of p r e s e n t i n g a s i n g l e , u n i t a r y h i s t o r y . B y t h e c r i t e r i a to b e a d d u c e d f r o m t h e d a t a c o n c e i v e d to f o r m a n o r m a l h i s t o r i c a l u n i t , t h e y d o n o t . F o r t h a t l o n g p e r i o d of t i m e , t h e J e w s h a v e n o t o c c u p i e d a single g e o g r a p h i c a l a r e a , h a v e not spoken a single l a n g u a g e , h a v e not f o r m e d a s i n g l e s o c i e t y , h a v e not p r o d u c e d a single h a r m o n i o u s c u l t u r e (p. 2 1 3 ) . ( . . . ) w h a t m a d e a p e r s o n o r a g r o u p ' J e w i s h ' in m e d i e v a l C h r i s t e n d o m , f o r e x a m p l e , b e a r s v i r t u a l l y n o t h i n g in c o m m o n w i t h w h a t m a d e a p e r s o n o r g r o u p ' J e w i s h ' in N a z i G e r m a n y (p. 2 1 4 ) . F r o m t h e B a b y l o n i a n e x i l e in 586 B . C . o n w a r d , the J e w s h a v e n e v e r u s e d a s i n g l e l a n g u a g e in common. Judeo - G e r m a n (Yiddish), J u d e o - A r a m i c , J u d e o - A r a b i c , JudeoP e r s i a n , L a d i n o - t h e s e undeniably J e w i s h l a n g u a g e s a d m i r a b l y i l l u s t r a t e the a m b i g u i t y of t h e n o t i o n of ' J e w i s h h i s t o r y ' . E a c h i s J e w i s h in t h e c o n t e x t of t h e d i s c r e t e l a n g u a g e - s y s t e m in w h i c h it w a s f o r m e d . B u t o n l y t r a i t s c o m m o n to a l l of t h e m w i l l s e r v e to t e l l u s w h a t i s q u i n t e s s e n t i a l l y , d i s t i n c t i v e l y , w o r d s a n d t h e u s e of t h e H e b r e w a l p h a b e t (p. 2 1 5 ) . A n o b s e r v e r , lacking and u b i q u i t o u s l y ' J e w i s h ' . T h o s e u n i f o r m t r a i t s a d d up to r e s o r t to s o m e H e b r e w p r i o r r e l i g i o u s or ethnic c o m m i t m e n t - f o r i n s t a n c e the conviction that the J e w s a r e i n d e e d o n e p e o p l e - c a n t h e r e f o r e h a r d l y b e a s k e d to t a k e f o r g r a n t e d , w i t h o u t a n a l y s i s of a s e a r c h i n g s o r t , e l e m e n t s of a c o m m o n h i s t o r y a m o n g d i s c r e t e a n d d i s p a r a t e g r o u p s , a l l of t h e m c a l l e d , e a c h f o r r e a s o n s l a r g e l y t h o u g h n o t w h o l l y e n d e m i c to i t s c o n t e x t , J e w s (p. 2 1 6 ) . N o ' h i s t o r y 33 of t h e J e w i s h p e o p l e ' b e g i n s a t S i n a i - if n o t w h e n A b r a h a m l e f t C h a l d e a ( a s if t h a t w e r e a n h i s t o r i c a l e v e n t ! ) ( . . . ) . L e s s t h a n t h r e e d e c a d e s a g o , a l l J e w s , w h e r e v e r they lived, w e r e thrown into a single, d i s a s t r o u s category: t h e d o o m e d . A n d o n e t h i r d of t h e m i n d e e d w e r e k i l l e d f o r s h a r i n g w h a t f o r m a n y w a s n o t a v e r y i m p o r t a n t t r a i t : a s i n g l e J e w i s h g r a n d p a r e n t (p. 2 1 7 ) . T o put it (. . . ) s i m p l y , w h i l e t h e r e i s n o s i n g l e , u n i t a r y ' J e w i s h H i s t o r y ' , 34 t h e r e i s a s i n g l e ( b u t h a r d l y u n i t a r y ) h i s t o r y of J u d a i s m (p. 2 18)' Wat z i e n we a l s we d e z e o p s o m m i n g b e k i j k e n . N e u s n e r begint m e t g e s c h i e d e nis en b e l a n d t v i a t a a l b i j g o d s d i e n s t . Nog m e e r w e t e n s c h a p s g e b i e d e n w o r d e n in h e t v e r l o o p v a n h e t a r t i k e l d o o r N e u s n e r a a n g e r o e r d , a l s h i j M e y e r a l s volgt citeert: ' F o r m o d e r n J e w s a c o n c e p t i o n of t h e i r p a s t i s n o m e r e a c a d e m i c m a t t e r . It i s v i t a l to t h e i r s e l f - d e f i n i t i o n . C o n t e m p o r a r y f o r m s of J e w i s h i d e n t i t y a r e

18
a l l r o o t e d in s o m e v i e w of J e w i s h h i s t o r y , w h i c h s u s t a i n s t h e m a n d s e r v e s a s t h e i r l e g i t i m a t i o n (p. 2 2 2 ) . D o e s J e w i s h h i s t o r y e n c o m p a s s a l l a s p e c t s of t h e h i s t o r y of t h e S t a t e of I s r a e l , o r o n l y t h o s e w h i c h a r e a l s o of s i g n i f i c a n c e to J e w s o u t s i d e i t s b o r d e r s ? O r d o e s it h e n c e f o r t h l i m i t i t s e l f to D i a s p o r a e x i s t e n c e a l o n e , d e c l a r i n g t h e h i s t o r y of t h e S t a t e of I s r a e l ' I s r a e l i H i s t o r y ' ? Does a n I s r a e l i w h o f e e l s n o c o n n e c t i o n w i t h J e w s o u t s i d e (the S t a t e of) I s r a e l b e l o n g w i t h i n t h e p u r v i e w of J e w i s h h i s t o r y a n y m o r e t h a n a J e w who h a s c o n v e r t e d to C h r i s t i a n i t y ? (p. 2 2 6 ) ' . D e z e a a n h a l i n g e n h e b b e n t h e o l o g i s c h e en politieke b e t e k e n i s . Welk f o r u m is in s t a a t d e z e v e e l o m v a t t e n d e v r a g e n te b e a n t w o o r d e n ? E e n f o r u m v a n g e n g a g e e r d e , d e s k u n d i g e d e e m o e d i g e n m i s s c h i e n . De j o o d s e c u l t u u r i s e e n o u d e e n heeft vele a n d e r e c u l t u r e n o v e r l e e f d . De titel van deze p a r a g r a a f : m e e r m e e g e m a a k t h e e f t dan ik, zegt het zo: ' U n d e r s t a n d i n g J u d a i s m c a n n o t be a t t a i n e d in t h e c o m f o r t of p l a y i n g a c h e s s g a m e of t h e o r i e s . O n l y i d e a s t h a t a r e m e a n i n g f u l to t h o s e w h o a r e s t e e p e d in m i s e r y m a y be a c c e p t e d a s p r i n c i p l e s by t h o s e who d w e l l in s a f e t y . I n t r y i n g to u n d e r s t a n d J e w i s h e x i s t e n c e a J e w i s h p h i l o s o p h e r m u s t l o o k f o r a g r e e m e n t 35 w i t h t h e m e n of S i n a i a s w e l l a s w i t h t h e p e o p l e of A u s c h w i t z ' In h e t J o d e n d o m w o r d t n i e t a l l e e n m a a r ' g e l e e r d ' o m te ' l e v e n ' en te ' o v e r l e v e n ' , m a a r ook o m te h e r i n n e r e n e n o v e r te l e v e r e n . D e z e v i j f b e g r i p p e n s p e l e n n i e t a l l e e n in d e j o o d s e c u l t u u r e e n g r o t e r o l . T r e f f e n d k a n dit a a x i g e t o o n d w o r d e n a a n d e h a n d v a n d e r e d e d i e A m i l c a r C a b r a i ( G u i n e e - B i s s a u ) in j u l i 1972 in h e t U n e s c o - g e b o u w te P a r i j s u i t s p r a k . D e r e d e i s te l e z e n in d e N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g v a n d e U n e s c o - K o e r i e r ( n r . 14, d e c e m b e r 1973) en d r a a g t a l s t i t e l : C u l t u u r e n de s t r i j d v o o r de o n a f h a n k e l i j k h e i d . A m i l c a r C a b r a i b e t o o g t d a a r d a t e e n ' t e r u g k e e r n a a r de e i g e n c u l t u r e l e b r o n n e n ' (p. 15) e e n n o o d z a k e l i j k e v o o r w a a r d e i s o m tot o n a f h a n k e l i j k h e i d te k o m e n . s a m e n l e v i n g e n die hun eigen b e s c h a v i n g b e w a r e n kunnen zichzelf Op 20 j a n u a r i 9 7 3 w e r d h i j v e r m o o r d . Of ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' nu e e n n i e u w of oud b e g r i p i s , h a n g t af v a n de c u l t u u r d i e b e s c h o u w d w o r d t . In de j o o d s e c u l t u u r w o r d t n i e t a l l e e n o v e r manent l e r e n ' (dwz. v a n de l e e r l i n g ) g e t h e o r e t i s e e r d , 'per' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' m e t d e n a d r u k op de a c t i v i t e i t m a a r is a a n dit b e g r i p al e e u w e n l a n g c o n Ik 'De e i g e n c u l t u u r b l i j k t de g r o n d s l a g v a n de b e v r i j d i n g s b e w e g i n g te z i j n e n s l e c h t s d i e mobiliseren e n o r g a n i s e r e n e n de s t r i j d t e g e n de v r e e m d e o v e r h e e r s i n g a a n b i n d e n ' (p. 16). 'Learning to be o r n o t to b e ' i s de c o m b i n a t i e v a n l e v e n , l e r e n e n o v e r l e v e n . I e m a n d d i e

c r e e t g e s t a l t e g e g e v e n . Voor vele a n d e r e c u l t u r e n is het r e v o l u t i o n a i r .

19
zelf zou er voor willen pleiten 'ducation permanente' a l s e e n h i s t o r i s c h en utopisch begrip op te vatten, net z o a l s bijvoorbeeld de begrippen ' m e s s i a n i s m e ' en 'vrede'. Zodra de v o o r s t a n d e r s van 'permanent l e r e n ' in aanraking komen met een cultuur die ze s l e c h t kennen, i s het hun e e r s t e taak die c u l tuur grondig te b e s t u d e r e n o m de daarin bestaande v o r m e n van l e r e n op het spoor te komen. Zo komen ze te weten of voor die cultuur permanent l e r e n a l s i e t s v a n z e l f s p r e k e n d s ingevoerd kan worden of daarentegen a l s i e t s g e h e e l nieuws. D e z e e e r s t e taak, die ik de h i s t o r i s c h e n o e m , moet de bestaande v o r men van l e r e n , die de betreffende cultuur heeft voortgebracht, analyseren. P a s daarna kan de utopische a n a l y s e beginnen: Waarom, wat, hoe, wanneer en waar zou men (permanent) moeten l e r e n o m bepaalde idealen te kunnen v e r w e r k e l i j k e n ? De ideen van 'ducation permanente' waarbij de nadruk op 'het l e r e n ' en niet op 'het onderwijzen' ligt, kunnen naar mijn mening het best v e r s p r e i d worden door m e n s e n die zelf nog s t e e d s l e r e n . Geen enkele theorie die het m e n s e l i j k gedrag wil benvloeden, kan het zonder levende voorbeelden stellen.

20 2. EEN MODEL VOOR PERMANENT LEREN

2.1. De woorden 'leren' en 'educatie' in het taalgebruik

Wat is ' l e r e n ' ? Hoe wordt dat woord g e b r u i k t ? Welk v e r b a n d b e s t a a t e r t u s sen ' l e r e n ' en ' o n d e r w i j z e n ' ? B e h a l v e van m e n s e n , d i e r e n en m a c h i n e s wordt e r ook van God (goden), e n g e l e n en a f g e s t o r v e n e n g e z e g d dat ze l e r e n e n / o f o n d e r w i j z e n * . O o k h e t e m b r y o l e e r t a l in de m o e d e r s c h o o t . O u d e r s en kind e r e n l e r e n v a n e l k a a r . Op s c h o l e n e n u n i v e r s i t e i t e n w o r d t g e l e e r d . In g e z e g d e n z o a l s ' d e o n d e r v i n d i n g l e e r t ' e n ' e e n m e n s i s n o o i t te oud o m t e l e r e n ' wordt over leren gesproken. W a a r o m d e z e o p s o m m i n g ? O m te l a t e n z i e n d a t a l w e e t ik h o e h e t w o o r d 3 ' l e r e n ' g e b r u i k t w o r d t , i k nog n i e t w e e t w a t h e t b e t e k e n t . ' L e r e n ' i s e e n oud w o o r d , w a a r v a n de b e t e k e n i s in de l o o p d e r e e u w e n v e r schoven is. Oorspronkelijk betekende het waarschijnlijk herhalen, later o . a . o n d e r w i j z e n (hoofdrol: l e r a a r ) n s t u d e r e n (hoofdrol: l e e r l i n g ) en t e g e n w o o r d i g vooral studeren. Wat v o o r het w o o r d ' l e r e n ' g e l d t , geldt ook v o o r het E n g e l s e 'to l e a r n ' en h e t Duitse 'lernen'. ' L e r e n ' b e t e k e n d e o o r s p r o n k e l i j k e e n a c t i v i t e i t v a n de l e e r l i n g , l a t e r e e n a c tiviteit van l e r a a r n l e e r l i n g en t e g e n w o o r d i g m e e s t a l w e e r een a c t i v i t e i t van de l e e r l i n g . E e n v e r g e l i j k b a r e v e r s c h u i v i n g , m a a r d a n j u i s t in d e a n d e r e r i c h t i n g , nen het Engelse 'education
1

verto-

en het F r a n s e 'ducation'. O o r s p r o n k e l i j k b e t e -

kende het het leiding geven, l a t e r o . a . het o n d e r w i j z e n n het s t u d e r e n en t e g e n w o o r d i g v o o r a l het o n d e r w i j z e n (het opvoeden)^. O o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n den ' e d u c a t i o n ' en ' d u c a t i o n ' e e n a c t i v i t e i t v a n de l e r a a r ( l e i d e r ) , l a t e r e e n activiteit van l e r a a r n l e e r l i n g en tegenwoordig m e e s t a l w e e r een activiteit v a n de l e r a a r (ouder). S c h e m a t i s c h k u n n e n de b e t e k e n i s v e r s c h u i v i n g e n a l d u s w o r d e n w e e r g e g e v e n :

21 LEREN (learn, lernen)

activiteit leraar oorspronkelijke later tegenwoordig

EDUCATIE (education, ducation)

activiteit leraar oorspronkelijke later tegenwoordig activiteit leerling

D a t o o k in h e t t e g e n w o o r d i g e t a a l g e b r u i k de a c t i v i t e i t e n v a n d e l e r a a r e n d i e v a n d e l e e r l i n g n i e t a l t i j d o n d e r s c h e i d e n w o r d e n , b l i j k t u i t h e t g e b r u i k v a n de w o o r d e n ' l e r e n ' e n ' e d u c a t i e ' in de w o o r d p a r e n E d u c a t i o n P e r m a n e n t e = L i f e long L e a r n i n g = L e b e n s l a n g e s 2.2. Education Lernen. (EP) w i l ik l a t e n z i e n d a t in E P d e a c t i v i t e i -

WA Wti <'/////

activiteit leerling

Permanente

M e b a s e r e n d op d r i e E P - p u b l i k a t i e s

ten van l e r a a r en l e e r l i n g door e l k a a r h e e n lopen. Het w o r d t niet duidelijk w a t de l e r a a r g e a c h t w o r d t t e d o e n e n w a t d e l e e r l i n g g e a c h t w o r d t t e b e reiken. Ik c i t e e r : ' . . . t h a t t h e t e r m ' e d u c a t i o n ' s h o u l d b e t a k e n in i t s b r o a d e s t c o n n o t a t i o n of a c o h e r e n t a n d d e l i b e r a t e a c t i o n a i m e d a t t h e t r a n s m i s s i o n of k n o w l e d g e , p e c t s and t h r o u g h o u t h i s life . . . ' (Ltb, a p p e n d i x 2, p. 269). ' T h e e s t a b l i s h m e n t of c l o s e t i e s b e t w e e n s c h o o l s a n d t h e i r m i l i e u i s a top p r i o r i t y in c o u n t r i e s w h i c h v i e w t h e e d u c a t i o n s y s t e m a s a v a s t m a s s m o v e m e n t , w h e r e e a c h i n d i v i d u a l w h o h a s r e c e i v e d a n e d u c a t i o n h a s a d u t y to t e a c h those who have b e e n denied l e a r n i n g o p p o r t u n i t i e s ' (Ltb, ch. l , p p . 19-20). ' P r i n c i p l e : E v e r y i n d i v i d u a l m u s t b e in a p o s i t i o n to k e e p l e a r n i n g t h r o u g h o u t h i s l i f e . T h e i d e a of l i f e l o n g e d u c a t i o n i s t h e k e y s t o n e of t h e l e a r n i n g society. ( ). R e c o m m e n d a t i o n : We p r o p o s e lifelong e d u c a t i o n a s the m a s t e r c o n c e p t f o r e d u c a t i o n a l p o l i c i e s in t h e y e a r s to c o m e f o r b o t h d e v e l o p m e n t a n d d e v e l o p ing c o u n t r i e s ' ( L t b , c h . 8, pp. 1 8 1 - 1 8 2 ) . 'In a s o c i e t y w h e r e t h e i n f l u e n c e e x e r t e d by t h e p r o d u c e r s of c u l t u r a l m o d e l s i s i n c r e a s i n g , e d u c a t o r s w o r k i n g in a n e d u c a t i o n a l s y s t e m of t h i s k i n d s h o u l d k e e p t h e m s e l v e s i n f o r m e d about the l a t e s t d i s c o v e r i e s and d e v e l o p m e n t s . In the d e v e l o p m e n t of a p t i t u d e s , a n d t h e t r a i n i n g a n d b e t t e r m e n t of m a n in a l l r e s -

22
order to do s o they will have to be constantly improving their own education by taking i n - s e r v i c e c o u r s e s or by taking t e s t s J . D u m a z e d i e r , p. 81). 'If . . . an individual is engaged in a continuous p r o c e s s of education and i s constantly learning something new, then a failure is only r e l a t i v e . . . a s u c c e s s i s a l s o relative . . .
1

at regular i n t e r v a l s ' ( F s ,

( F s , een citaat van P . Lengrand, p. 208).

'Educatie omvat dan het g e h e e l van d o e l g e r i c h t e l e e r p r o c e s s e n tijdens de jeugd en de v o l w a s s e n h e i d van de m e n s , waarbij d e z e g e v o r m d wordt r e s p . z i c h z e l f v o r m t door cultuurver w e r v i n g , cultuurwaardering en cultuurkritiek. Hieronder v a l l e n uiteraard ook de m e e r s p e c i f i e k g e r i c h t e l e e r p r o c e s s e n , bijv. die, g e r i c h t op het v e r w e r v e n van vakbekwaamheid m. b. t. het b e r o e p s l e v e n . Educatie in deze zin i s a. h. w. een condensatie van p r o c e s s e n van v e r s c h i l l e n d e orde: het opvoeden en het opgevoed worden, het onderwijzen en het studeren, het bieden van v o r m i n g s g e l e g e n h e i d en het benutten van v o r m i n g s k a n s e n , alsook de zelfontwikkeling in eigenlijke zin' (Id, K. D o o r n b o s , p. 48). E P i s e e n p o l i t i e k - c u l t u r e l e v i s i e op de m e n s a l s l e r a a r en l e e r l i n g . D e z e v i s i e kan vanuit drie standpunten uitgewerkt worden, nl. vanuit het standpunt van de politicus (de overheid), dat van de l e r a a r (de opvoeder) en dat van de l e e r l i n g . Ik k i e s voor de l a a t s t e uitwerking en n o e m d e z e uitwerking P e r m a n e n t L e r e n (PL) o m te benadrukken dat bij 'leren' en P L de l e e r l i n g centraal staat, h e t g e e n bij 'educatie' en E P niet het g e v a l hoeft te zijn ( z i e 2. 1. ). 2/3. Permanent Leren (PL)

De vervanging van E P door P L i s weinig v e r h e l d e r e n d , zolang 'permanent l e r e n ' en v o o r a l 'leren' niet nader bepaald worden. Onder P e r m a n e n t L e r e n (PL) v e r s t a ik (a) een a l g e m e n e v i s i e , (b) op elke v o r m van m e n s e l i j k l e r e n , (c) z i c h afspelend waar ook ter w e r e l d , (d) z i c h a f s p e l e n d van de wieg tot het g r a f , (e) waarbij de m e n s a l s l e e r l i n g opgevat wordt.

23

Wat P L onder ' p e r m a n e n t ' v e r s t a a t , ( z i e d e p u n t e n (b) e n (e) ).

s t a a t a c h t e r p u n t (d)^. A l l e e n h e t l e r e n

van m e n s e n valt o n d e r P L en i e d e r e e n die l e e r t wordt een l e e r l i n g g e n o e m d

O n d e r l e r e n v e r s t a ik n i e t h e t m e t s u c c e s v e r w e r v e n v a n k e n n i s , m a a r h e t p o g e n o m k e n n i s te v e r w e r v e n . ' L e r e n ' is v o l g e n s d e z e d e f i n i t i e i e t s dat kan m i s l u k k e n . De poging o m k e n n i s te v e r w e r v e n k a n f a l e n . A a n g e z i e n de te v e r w e r v e n k e n n i s o n u i t p u t t e l i j k i s , i s e l k s l a g e n ( v a n de p o g i n g o m k e n n i s te v e r w e r v e n ) s l e c h t s e e n r e l a t i e f succ e s : a l t i j d i s e r m e e r te l e r e n d a n de l e e r l i n g a l m e t s u c c e s g e l e e r d h e e f t . E r b e s t a a n v e l e d e f i n i t i e s v a n ' l e r e n ' , d i e o n g e s c h i k t z i j n o m in h e t k a d e r v a n P L te g e b r u i k e n , o m d a t z e h e t l e e r r e s u l t a a t (de k e n n i s ) te v e e l b e n a d r u k k e n . P L v a t l e r e n a l s e e n a l g e m e e n m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t op en l e g t de n a d r u k n i e t 7 op h e t r e s u l t a a t m a a r op h e t p o g e n dit r e s u l t a a t te b e r e i k e n 2.4. De leuze 'Leven is permanent leren' .

E r zijn twee soorten l e e r p r o c e s s e n : l e e r p r o c e s s e n w a a r b i j geen onderwijs g e g e v e n w o r d t en l e e r p r o c e s s e n w a a r b i j dit wl g e d a a n w o r d t . De l a a t s t e s o o r t l e e r p r o c e s s e n w o r d e n wel ' o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n ' g e n o e m d . De v e r z a m e l i n g van o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n is dus een d e e l v e r z a m e l i n g van de v e r zameling van l e e r p r o c e s s e n . 'De m e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g h e e f t t w e e d u i d e l i j k e a s p e c t e n : d a t v a n g r o e i e n a f t a k e l i n g e n e r z i j d s ( v a n h e t l i c h a a m , de o r g a n e n , de f u n c t i e s i n c l u s i e f d e p s y c h i s c h e ) en dat v a n ontwikkeling door l e e r p r o c e s s e n . H a n t e e r t m e n nu, wat dit t w e e d e a s p e c t b e t r e f t , de g a n g b a r e p s y c h o l o g i s c h e d e f i n i t i e v a n ' l e r e n ' , d i e s c h o o l s n b u i t e n s c h o o l s , b e w u s t n o n b e w u s t , c o g n i t i e f , a f f e c t i e f n m o t o r i s c h l e r e n o m v a t , en die zowel b i j l e r e n a l s a f l e r e n onder ' l e r e n ' b e g r i j p t - - d a n i s h e t d u i d e l i j k d a t h e t h e l e l e v e n , de h e l e p s y c h i s c h e o n t w i k k e l i n g v a n d e m e n s , tot a a n de d o o d , k a n w o r d e n b e s c h r e v e n a l s e e n p e r m a n e n t l e e r p r o c e s . L e v e n is l e r e n : i n f o r m a t i e v e r w e r v e n , kennis en v a a r d i g h e d e n opdoen, a a n p a s s i n g e n v i n d e n , b i j l e r e n n a f l e r e n van g e w o o n t e s en r o u t i n e s . W e l i s w a a r i s e r ook h i e r , n a a s t g r o e i ( v a n h e t t o t a l e b e s t a n d a a n b e s c h i k b a r e mentale 'programma's'), s p r a k e van a f t a k e l i n g , door v e r g e t e n ; m a a r dat v e r g e t e n s p e e l t v a n h e t b e g i n af a a n e e n g r o t e r o l - - e n h e t w o r d t v o o r t d u r e n d b e s t r e d e n d o o r . . . n i e u w e l e e r p r o c e s s e n (bv. a a n p a s s i n g e n a a n e e n s l e c h t e r

24
w o r d e n d g e h e u g e n )g . De l e u z e ' L e v e n is p e r m a n e n t l e r e n ' is dus z e e r goed s t a a n d e te h o u d e n ' . In h e t g e w o n e t a a l g e b r u i k d u i d t ' l e r e n ' s o m s op e e n t a a k ( a c t i v i t e i t ) , s o m s op e e n r e s u l t a a t ( p r e s t a t i e ) . A l s ik z e g d a t ik v e e l v a n i e m a n d g e l e e r d h e b , geb r u i k ik d e r e s u l t a a t b e t e k e n i s v a n ' l e r e n ' . E e n l e r a a r d i e a a n e e n l e e r l i n g d i e z i j n l e s n i e t k e n t , v r a a g t of h i j de l e s w e l g e l e e r d h e e f t , g e b r u i k t ' l e r e n ' in de t a a k b e t e k e n i s . In h e t k a d e r v a n P L g e b r u i k ik ' l e r e n ' in de t a a k b e t e k e n i s e n de h i e r b o v e n g e c i t e e r d e w o o r d e n o n d e r s c h r i j f ik in d i t k a d e r a l s ik d e v o l g e n d e w i j z i g i n g e n in h e t c i t a a t m a g a a n b r e n g e n : D a a r ' l e r e n ' e e n ' p o g e n o m . . . ' i s , s p r e e k ik n i e t g r a a g o v e r 'onbewust l e r e n ' , d . w . z . over 'onbewust iets pogen'. w o o r d ' o n b e w u s t ' l a a t ik w e g . D e z i n d i e b e g i n t m e t ' L e v e n is^ l e r e n ' m a a k ik a l s v o l g t a f : ' p o g e n i n f o r m a t i e te v e r w e r v e n , , k e n n i s e n v a a r d i g h e d e n op te d o e n , a a n p a s s i n g e n te v i n d e n , g e w o o n t e s e n r o u t i n e s b i j te l e r e n n af te l e r e n ' . De G r o o t is e e n v o o r s t a n d e r van E P a l s E P p e r m a n e n t l e r e n , P L d u s , k e n t . A l s de l e e r l i n g e n n i e t de l e r a a r d e h o o f d r o l v e r v u l t ( w a t i e t s i s , n i e t s m e t d e r e s u l t a a t - of t a a k b e t e k e n i s v a n ' l e r e n ' te m a k e n h e e f t ) . voor over: ' V o l w a s s e n e n , o u d e r e v o l w a s s e n e n in h e t b i j z o n d e r , p l e g e n e r e r g b l i j m e e te z i j n dat zij niet m e e r w o r d e n opgevoed en o n d e r w e z e n door m e n s e n die w e t e n w a t g o e d v o o r h e n i s ; d a t m o g e n z i j g e l u k k i g z e l f w e t e n . Z i j p l e g e n h e t ook p r e t t i g te v i n d e n d a t z i j n i e t m e e r n a a r s c h o o l h o e v e n e n o o k g e e n a n d e r e v o r m e n v a n u i t d r u k k e l i j k ' g e g e v e n ' o n d e r w i j s b e h o e v e n te g e n i e t e n . H e t m a g w e l , m a a r h e t h o e f t n i e t . V o l w a s s e n z i j n b e t e k e n t o n d e r m e e r : z e l f b e s l i s s e n of j e e r (door studie) i e t s bij wilt l e r e n , wat je wilt l e r e n en hoe je dat wilt d o e n ' . De s c h r i j v e r s t e l t d a n o o k ' . . . uitdrukkelijk dat het leven niet is, en niet moet zijn een p e r m a n e n t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s : t e r w i j l het wl een p r o c e s van p e r m a n e n t l e r e n is. tig'^. D e z e m e n i n g o n d e r s c h r i j f ik. Voor dit p e r m a n e n t e l e r e n is o n d e r w i j s g n v o o r w a a r d e , m a a r s o m s wel z e e r n u t betedat Het

Betekent

E P e c h t e r p e r m a n e n t onderwijs ontvangen, dan heeft hij e r geen goed woord

Aan welke l e e f t i j d is v o l w a s s e n h e i d gebonden? E r zijn s c h o l i e r e n , o m m a a r te z w i j g e n o v e r s t u d e n t e n , d i e zelf w i l l e n b e s l i s s e n of z e e r d o o r s t u d i e i e t s

25
b i j w i l l e n l e r e n , w a t z e w i l l e n l e r e n e n h o e z e d a t w i l l e n d o e n . D e in v e l e l a n d e n b e s t a a n d e l e e r p l i c h t v e r p l i c h t k i n d e r e n a l l e e n m a a r o m o n d e r w i j s te o n t v a n g e n , n i e t o m te l e r e n . De p r o p a g a n d i s t e n van E P m a k e n geen duidelijk o n d e r s c h e i d t u s s e n politieke d o e l e n (datgene wat de politici willen b e r e i k e n ) , o n d e r w i j s d o e l e n (datgene wat l e r a a r e n l e e r l i n g w i l l e n b e r e i k e n ) e n l e e r d o e l e n ( d a t g e n e w a t de l e e r l i n g w i l bereiken). Zolang deze doelen niet met elkaar h a r m o n i r e n , blijft E P een u t o p i e . E P , d i e n i e t o o k e n v o o r a l P L i s , i s tot m i s l u k k e n g e d o e m d . P L h e e f t b e t r e k k i n g op l e e r p r o c e s s e n , w a a r b i j l e e r l i n g e n p e r m a n e n t e e n a c t i e v e r o l s p e l e n e n l e r a r e n s l e c h t s af e n t o e . 2.5. Leerproces

B i j e l k l e e r p r o c e s z i j n d r i e e l e m e n t e n te o n d e r s c h e i d e n : De l e e r l i n g , die l e e r t ; D e l e e r d o e l e n , d i e d e l e e r l i n g p r o b e e r t te b e r e i k e n ( d e k e n n i s d i e h i j p r o b e e r t te v e r w e r v e n ) ; De e v a l u a t i e (toetsing) v a n de l e e r r e s u l t a t e n van de l e e r l i n g : W a t h e e f t h i j b e r e i k t ? Is h i j o p d e g o e d e w e g ? A l s een l e e r p r o c e s een o n d e r w i j s l e e r p r o c e s i s , is e r bovendien nog: D e l e r a a r , d i e o n d e r w i j s g e e f t . Z i j n t a a k i s h e t de l e e r l i n g e n te h e l p e n de l e e r d o e l e n te b e r e i k e n of t e n m i n s t e te b e n a d e r e n . B i j h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s l i g t d e e v a l u a t i e m e e s t a l in h a n d e n v a n d e l e r a a r . D e l e e r l i n g l e e r t m e e s t a l op e e n s p e c i a l e m a n i e r (de ' l e e r m e t h o d e ' ) e n d e l e r a a r o n d e r w i j s t m e e s t a l in e e n s p e c i a l e s t i j l (de ' o n d e r w i j s m e t h o d e ' ) . al deze elementen van het l e e r p r o c e s nader terug. 2.6. PL-model Leerd o e l e n z i j n op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n t e f o r m u l e r e n . In h o o f d s t u k 3 k o m ik op

H e t P L - m o d e l d a t in d e z e p a r a g r a a f g e s c h e t s t w o r d t , i s s l e c h t s e e n t r e f w o o r d e n s c h e m a . De t r e f w o o r d e n zijn traditie gezag wereldbeeld mensbeeld

26
leerling leerdoelen evaluatie leraar. Uit d e z e w o o r d e n o n t s t a a t het m o d e l d o o r c a t e g o r i s a t i e en i n t e r p r e t a t i e . Ik o n d e r s c h e i d v i e r c a t e g o r i e n . D e b o v e n s t a a n d e t r e f w o o r d e n v a l l e n o n d e r de e e r s t e d r i e . D i t z i j n de c a t e g o r i e n : I. II. III. Het geleerde Leerstellingen Leerproces 1

2
1

2
3 4 IV. Individueel leren als dagelijkse gewoonte.

D e a n a l y s e v a n de e e r s t e d r i e c a t e g o r i e n k o m t n e e r op d e i n t e r p r e t a t i e v a n de t r e f w o o r d e n , op h u n z i n g e v i n g en t o e s n i j d i n g op p e r m a n e n t l e r e n . D i t g e b e u r t in h o o f d s t u k 3. In h e t v i e r d e h o o f d s t u k a n a l y s e e r ik d e v i e r d e c a t e g o r i e . D e z e a n a l y s e i s s p e c u l a t i e v e r d a n d i e v a n de e e r s t e d r i e c a t e g o r i e n o m de v o l g e n d e r e d e n : A l l e tot nu t o e b e k e n d e v o r m e n v a n l e r e n z i j n m e t de e e r s t e d r i e c a t e g o r i e n e n d e d a a r b i j b e h o r e n d e t r e f w o o r d e n te b e s c h r i j v e n , t e r w i j l d e v i e r d e c a t e g o r i e i e t s n i e u w s p r o b e e r t te b r e n g e n , n l . h e t b e s c h o u w e n v a n a l l e v o r m e n v a n l e r e n v a n u i t h e t g e z i c h t s p u n t v a n de i n d i v i d u e l e m e n s , d i e p e r m a n e n t leert.

27

PL-model 1 11

I.

Het geleerde

1. T r a d i t i e 2. G e z a g

II.

Leerstellingen

12

1. W e r e l d b e e l d 2. M e n s b e e l d 1. L e e r l i n g 2. L e e r d o e l e n 3. E v a l u a t i e 4. L e r a a r

III.

Leerproces

13

IV.

Individueel leren als dagelijkse gewoonte

In h o o f d s t u k 4 ( p. 62) b e s c h r i j f ik e e n g e n d i v i d u a l i s e e r d e v e r s i e v a n d i t m o d e l , h e t P L - m o d e l 2.

28 3. I N T E R P R E T A T I E VAN DE TREFWOORDEN VAN HET P L - M O D E L

3.1. Traditie (1.1 van het PL-model)

' T r a d i t i e ' i s d a t g e n e w a t de g e n e r a t i e s a a n e l k a a r o v e r l e v e r e n in de v o r m v a n gewoontes, gebruiken, normen, waarden, oordelen, vooroordelen, voorbeeld huwelijk, k e r k , school, politieke partij), angsten, enz. bijgeloof, m y t h e n , t h e o r i e n (ook w e t e n s c h a p p e l i j k e ) , t a b o e s , i n s t e l l i n g e n ( z o a l s b i j toekomstdromen,

Z o n d e r t r a d i t i e z o u de w e r e l d w a a r i n we l e v e n c h a o t i s c h e n o n v o o r s p e l b a a r zijn. Z o n d e r traditie zou e r slechts instinctieve (aangeboren) kennis zijn. ' Q u a n t i t a t i v e l y a n d q u a l i t a t i v e l y by f a r t h e m o s t i m p o r t a n t s o u r c e of o u r k n o w l e d g e - a p a r t f r o m i n b o r n k n o w l e d g e - i s t r a d i t i o n . M o s t t h i n g s we k n o w we h a v e l e a r n e d by e x a m p l e , by b e i n g t o l d , by r e a d i n g b o o k s , by l e a r n i n g h o w to c r i t i c i z e , h o w to t a k e a n d to a c c e p t c r i t i c i s m , h o w to r e s p e c t t r u t h . T h e f a c t t h a t m o s t of t h e s o u r c e s of o u r k n o w l e d g e a r e t r a d i t i o n a l c o n d e m n s a n t i - t r a d i t i o n a l i s m a s f u t i l e . B u t t h i s f a c t m u s t n o t b e h e l d to s u p p o r t a t r a d i t i o n a l i s t a t t i t u d e : e v e r y b i t of o u r t r a d i t i o n a l k n o w l e d g e ( a n d e v e n o u r i n b o r n k n o w l e d g e ) i s o p e n to c r i t i c a l e x a m i n a t i o n a n d m a y be o v e r t h r o w n . N e v e r t h e l e s s ,

1

without

t r a d i t i o n , knowledge would be i m p o s s i b l e * . T r a d i t i e v o r m e n kunnen a a n v a a r d of v e r w o r p e n , o p g e h e m e l d of b e s t r e d e n w o r d e n . A l l e t r a d i t i e a f w i j z e n z o u o n d e r m e e r b e t e k e n e n d a t de ( t r a d i t i o n e l e ) t a a l n i e t m e e r g e s p r o k e n z o u w o r d e n en d a t de ( t r a d i t i o n e l e ) k l a s s i e k e n n i e t m e e r g e l e z e n z o u d e n w o r d e n . A l h e t l e r e n z o u o p h o u d e n te b e s t a a n . H e t i s g e b r u i k e l i j k o m b e h a l v e o v e r ' t r a d i t i e ' ook o v e r ' t r a d i t i e s ' te s p r e k e n . S p r e e k t m e n o v e r g e n e r a t i e s , d i e de t r a d i t i e o v e r l e v e r e n , d a n d e n k t m e n b i j v o o r b e e l d aan g e n e r a t i e s C h i n e z e n en g e n e r a t i e s E u r o p e a n e n die hun e i g e n , d. w. z . d C h i n e s e e n de E u r o p e s e , t r a d i t i e o v e r l e v e r e n . H e t w o o r d is net z o ' n w o o r d a l s ' t a a l ' . Z o a l s m e n kan s p r e k e n o v e r ' t a a l ' , ' t a l e n ' en 'de t a l e n ' , zo k a n m e n ook s p r e k e n o v e r ' t r a d i t i e ' , 'traditie' 'de t a a l ' ,

'de t r a d i t i e ' ,

' t r a d i t i e s ' e n 'de t r a d i t i e s ' . S p r e e k t m e n b i j v o o r b e e l d o v e r de j o o d s e e n de c h r i s t e l i j k e t r a d i t i e , dan kan m e n o v e r e e n k o m s t e n en v e r s c h i l l e n t u s s e n d e z e twee t r a d i t i e s aanwijzen. S p r e e k t m e n d a a r e n t e g e n o v e r de j o o d s - c h r i s t e l i j k e t r a d i t i e , d a n wil m e n de eenheid beklemtonen. H e t v e r s c h i j n s e l t r a d i t i e i s a l g e m e e n . O v e r a l in d e w e r e l d k o m t h e t v o o r . T w e e t r a d i t i e s k u n n e n s a m e n k o m e n in n n i e u w e t r a d i t i e . O m g e k e e r d k a n

29
e e n t r a d i t i e z i c h o p s p l i t s e n in t w e e n i e u w e t r a d i t i e s . O o k h i e r g a a t de v e r g e l i j k i n g v a n t r a d i t i e m e t t a a l op. E v e n o u d a l s h e t v e r s c h i j n s e l t r a d i t i e , is h e t v e r s c h i j n s e l g e z a g ( a u t o r i t e i t ) , d a t in de v o l g e n d e p a r a g r a a f w o r d t b e s p r o k e n . 3.2. Gezag (1.2 van het PL-model)

' G e z a g ' s p e e l t n i e t a l l e e n in l e e r p r o c e s s e n e e n g r o t e r o l , m a a r i s n v a n de b e l a n g r i j k s t e politieke begrippen. Voor s o m m i g e s c h r i j v e r s zelfs het politieke b e g r i p bij u i t n e m e n d h e i d : units'^.
1

...

it(( E c k s t e i n , G u r r ,

1975))

equates

p o l i t i c a l a n a l y s i s w i t h t h e s t u d y of a u t h o r i t y p a t t e r n s in a n y a n d a l l s o c i a l ' G e z a g ' i s ook e e n v a n de m e e s t c o n t r o v e r s i l e p o l i t i e k e b e g r i p p e n en de w o o r d e n ' g e z a g ' e n ' m a c h t ' w o r d e n in p o l i t i e k e d i s c u s s i e s v a a k t e n o n r e c h t e als synoniemen gebruikt: 'Many tyrants have e x e r c i s e d vast power w i t h l i t t l e a u t h o r i t y , w h i l e m e n of c o n v i c t i o n l i v i n g u n d e r t h e i r r u l e h a d g r e a t 4 authority without much p o w e r ' . D e e s s e n t i l e v r a a g v o o r e e n l e e r l i n g i s n i e t : ' W a a r o m z a l ik g e h o o r z a m e n ? ' , 5 m a a r : ' W a a r o m z a l ik i n s t e m m e n ? 1 . E e n m a c h t h e b b e r w i l d a t z i j n o n d e r g e s c h i k t e n h e m g e h o o r z a m e n , h i j wil d a t z i j z i j n b e v e l e n en a a n w i j z i n g e n o p v o l g e n . E e n d r a g e r v a n g e z a g wil g e e n g e h o o r z a a m h e i d m a a r i n s t e m m i n g en w e l i n s t e m m i n g m e t h e t g e e n h i j te z e g g e n h e e f t : ' . . . a u t h o r i t y ( ( i s ) ) a q u a l i t y of c o m m u n i c a t i o n s , r a t h e r t h a n of p e r s o n s ' ^ . , is die van V a n de v e l e ( p o l i t i e k e ) d e f i n i t i e s d i e e r v a n ' g e z a g ' b e s t a a n

F r i e d r i c h z e e r g e s c h i k t o m op l e e r p r o c e s s e n ( m e t of z o n d e r l e r a a r ) t o e te p a s s e n . H i j l e g t n a m e l i j k de n a d r u k op de b e r e d e n e e r b a a r h e i d v a n de c o m m u ^ n i c a t i e , h e t u i t g e z o n d e n b e r i c h t , e n op de i n s t e m m i n g v a n de o n t v a n g e r ( d i t i s in h e t l e e r p r o c e s de l e e r l i n g ) v a n h e t b e r i c h t . O v e r h e t v e r b a n d t u s s e n ' t r a d i t i e ' en ' g e z a g ' m e r k t F r i e d r i c h op: ' T r a d i t i o n a n d a u t h o r i t y , S i a m e s e t w i n s in t h e h i s t o r y of p o l i t i c a l t h e o r y , r e f e r to b a s i c political phen go m e n a ; f o r t h e r e n e v e r w a s a p o l i t i c a l o r d e r o r c o m m u n i t y without both' . Op b a s i s v a n g e z a g w o r d t b e p a a l d wat w a a r is en wat o n w a a r . Op b a s i s v a n g e z a g w o r d t in de t r a d i t i e w a a r h e i d v a n o n w a a r h e i d e n f e i t v a n f i c t i e o n d e r s c h e i d e n . Op b a s i s v a n g e z a g w o r d t de t r a d i t i e g e n t e r p r e t e e r d , zodat de w a a r h e i d a a n het licht k o m t . E l k e i n t e r p r e t a t i e die g e z a g wil k r i j g e n e n b e h o u d e n , m o e t v a n b e r e d e n e e r b a r e a r g u m e n t e n g e b r u i k m a k e n of t e n m i n s t e k u n n e n m a k e n : ' A u t h o r i t y r e s t s u p o n t h e a b i l i t y to i s s u e c o m m u n i c a t i o n s w h i c h a r e c a p a b l e of r e a s o n e d e l a b o r a t i o n . A n y t h i n g w h i c h d o e s not s o

30
r e s t is f e e b l e a n d s h o r t - l i v e d ' (1)

9.

G e z a g b e r u s t op h e t v e r m o g e n tot b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g .

H e t p e r s o o n l i j k e g e z a g v a n b i j v o o r b e e l d A r i s t o t e l e s b e r u s t t e op de b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n d i e A r i s t o t e l e s z e l f gaf of k o n g e v e n en d i e z i j n v o l g e l i n g e n (de A r i s t o t e l i a n e n ) g a v e n of k o n d e n g e v e n . G o d zelf o n t k w a m n i e t a a n de n o o d z a a k M o z e s te o n d e r r i c h t e n . H e t o n p e r s o o n l i j k e g e z a g v a n b i j v o o r b e e l d h e t w e t b o e k b e r u s t op de b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n d i e j u r i s t e n a a n de w e t t e n g e v e n of k u n n e n g e v e n . E e n p r e a m b u l e d i e a a n de e i g e n l i j k e w e t v o o r a f g a a t , b e v o r d e r t h e t g e z a g v a n de w e t e v e n e e n s . H e t o n p e r s o o n l i j k e g e z a g van dode objecten (zoals wetboeken, e n c y c l o p e d i e n , woordenboeken, kwalit e i t s k r a n t e n , e n z . ) i s n i e t a l t i j d t e r u g te v o e r e n tot h e t p e r s o o n l i j k e g e z a g v a n de m a k e r s , o m d a t v a a k de m a k e r s o n b e k e n d z i j n . G e z a g z i t n i e t in de d o d e of l e v e n d e d r a g e r s v a n d i t g e z a g , m a a r in de b e r e d e n e e r b a a r h e i d v a n d a t g e n e w a t de d r a g e r s e x p l i c i e t of i m p l i c i e t v e r k o n d i g e n : 'It i s t h e c o m m u n i c a t i o n r a t h e r t h a n the c o m m u n i c a t o r t h a t i s in a s t r i c t s e n s e p o s s e s s e d of a u t h o r i t y ' * . (2) De v e r k l a r i n g en n i e t de v e r k l a a r d e r b e z i t g e z a g .

Z e g t m e n dat een p e r s o o n gezag h e e f t , dan bedoelt m e n d a a r m e e dat hij g e zaghebbend c o m m u n i c e e r t , dat zijn boodschap gezag h e e f t , dat het m o g e l i j k i s de b e r e d e n e e r b a a r h e i d e r v a n a a n te t o n e n . De n a d r u k l i g t op ' m o g e l i j k ' , o m d a t in de p r a k t i j k de o n t v a n g e r s v a n d e b o o d s c h a p n i e t a l t i j d h e t a a n t o n e n v a n de b e r e d e n e e r b a a r h e i d e r v a n v e r l a n g e n . V i n d t h e t a a n t o n e n v a n de b e r e d e n e e r b a a r h e i d v a n de b o o d s c h a p w l p l a a t s , d a n k a n dit d o o r de p e r s o o n d i e g e z a g h e e f t , g e b e u r e n , m a a r ook d o o r a n d e r e n ( p r i e s t e r s , deskundigen, Freudianen, Marxisten, propagandisten, r i n g e n ( i n t e r p r e t a t i e s ) die j u r i s t e n , g e v e n of k u n n e n g e v e n . Gezag wordt h i e r niet als een psychologisch, m a a r als een feitelijk, echt bes t a a n d f e n o m e e n g e z i e n : ' C r u c i a l i s the p o t e n t i a l i t y f o r r e a s o n e d e l a b o r a t i o n . N o t t h e p s y c h o l o g i c a l b e l i e f in s u c h a c a p a c i t y i s d e c i s i v e , but t h e a c t u a l p r e s e n c e of s u c h a c a p a c i t y ' ^ . B i j g e f i n g e e r d g e z a g is de p o t e n t i a l i t e i t g e e n e c h t e p o t e n t i a l i t e i t en zal d a a r o m nooit a c t u a l i t e i t kunnen w o r d e n . De b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g b l i j f t a c h t e r w e g e en v r o e g of l a a t w o r d t h e t s c h i j n - g e z a g schriftgeleerden, enz). Het gezag van

e e n w e t b o e k , d e b i j b e l , e n z . b e r u s t u i t s l u i t e n d op de b e r e d e n e e r d e v e r k l a t h e o l o g e n , e n z . , v a n de i n h o u d e r v a n

31
o n t m a s k e r d e n v e r w o r p e n . O o k e c h t g e z a g k a n v e r w o r p e n w o r d e n , of b e t e r g e z e g d : h o e f t n i e t g e a c c e p t e e r d te w o r d e n . D i t g e b e u r t a l s d e ' r e a s o n e d e l a b o r a t i o n ' s l e c h t s d o o r de ' z e n d e r ' ( l e r a a r , politieke l e i d e r ) en niet m e e r d o o r de ' o n t v a n g e r ' ( l e e r l i n g , s t a a t s b u r g e r ) b e g r e p e n en g e w a a r d e e r d w o r d t . D i t s o o r t ' c o m m u n i c a t i e - s t o o r n i s s e n ' i s e e n w e l b e k e n d v e r s c h i j n s e l in i n s t a biele en zich snel ontwikkelende g e m e e n s c h a p p e n . 'It i s t h e r e f o r e n e c e s s a r y to s h a r p e n f u r t h e r t h e d e f i n i t i o n of a u t h o r i t y a s t h e c a p a c i t y f o r r e a s o n e d e l a b o r a t i o n by a d d i n g : in t e r m s of t h e o p i n i o n s , v a l u e s , b e l i e f s , i n t e r e s t s a n d

12

n e e d s of t h e c o m m u n i t y w i t h i n w h i c h t h e a u t h o r i t y o p e r a t e s '

. T r a d i t i e en

g e z a g h a n g e n n a u w s a m e n : ' o p i n i o n s , v a l u e s , b e l i e f s ' z i j n a l t i j d k t r a d i t i o n e l e b e g r i p p e n en ' i n t e r e s t s a n d n e e d s ' z i j n h e t v a a k , m a a r n i e t a l t i j d . H o e m i n d e r traditioneel een b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g is, hoe m i n d e r m e n s e n voor wie die v e r k l a r i n g b e d o e l d i s , h a a r z u l l e n b e g r i j p e n en a a n v a a r d e n . A l s d e r d e t y p e r i n g v a n g e z a g m o e t a a n de b e i d e v o o r a f g a a n d e d a n ook nog w o r d e n t o e gevoegd: (3) D e v e r k l a r i n g m o e t d o o r de g r o e p , w a a r v o o r d e v e r k l a r i n g b e d o e l d i s , z o d a n i g b e g r e p e n k u n n e n w o r d e n , d a t de g r o e p e r m e e kan i n s t e m m e n .

Ik v e r s c h i l m e t F r i e d r i c h v a n m e n i n g a l s h i j z e g t d a t ' l o g i c a l a n d s c i e n t i f i c p r o o f ' n i e t o p g e z a g g e b a s e e r d i s , o m d a t e e n b e w i j s nu e e n m a a l e e n b e w i j s i s . ' E v e n the m o s t s t u p i d o r s i l l y m a n w h o s t a t e s t h a t two a n d two m a k e f o u r w i l l 13 not b e q u e s t i o n e d 1 , en w a a r o m n i e t ? . . . o m d a t 'A c o m m u n i c a t i o n t h a t i s 14 ' p r o v e n ' s c i e n t i f i c a l l y r e q u i r e s no a u t h o r i t y f o r i t s a c c e p t a n c e ' . Ik m e e n dat F r i e d r i c h h i e r ongelijk h e e f t . Wat b e w i j s t een logisch b e w i j s e i g e n l i j k ? Als, volgens Wittgenstein, 1000 + 1 = 1000 k a n z i j n , w a a r o m m o e t d a n t w e e 15 plus twee noodzakelijk gelijk aan v i e r zijn ? A l s F r i e d r i c h i n d e r d a a d op en ook b u i t e n e e n s p e c i f i e k p o l i t i e k e

d i t punt o n g e l i j k h e e f t , b e t e k e n t dit d a t z i j n g e z a g s b e g r i p e e n a l g e m e n e r e g e l d i g h e i d h e e f t dan h i j zelf o p e i s t context met v r u c h t gebruikt kan worden In l e e r p r o c e s s e n s p e l e n ' b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n , d i e d o o r de l e e r l i n g e n b e g r e p e n m o e t e n w o r d e n ' een e s s e n t i l e rol. Al w o r d e n b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n d o o r de l e e r l i n g e n b e g r e p e n , d a n b e t e k e n t d i t n i e t n o o d z a k e l i j k d a t z e w a a r z i j n . G e z a g i s f e i l b a a r : ' T h e r e c a n be no a b s o l u t e , n o t o t a l a u t h o r i t y , 17 b e c a u s e t h e r e i s not o p e n to m a n a n y a b s o l u t e t r u t h o r t o t a l r e a s o n ' ' B e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n ' z i j n v o o r de l e e r l i n g m i n s t e n s a a n n e m e l i j k en h o o g s t e n d dwingend, m a a r nooit z e k e r w a a r . Ook ' b e g r i j p e n ' is g r a d u e e l en

32
a l t i j d te v e r d i e p e n . V a n g e e n e n k e l e l e r a a r en v a n g e e n e n k e l e v e r h a n d e l i n g i s e e n u i t p u t t e n d e v e r k l a r i n g v a n w e l k p r o b l e e m d a n o o k te v e r w a c h t e n . Van g e e n e n k e l e l e e r l i n g w o r d t g e v r a a g d d a t h i j e e n g e g e v e n v e r k l a r i n g t o t op d e b o d e m b e g r i j p t . E l k e v e r k l a r i n g is v o o r l o p i g , elk b e g r i j p e n ook. Altijd zullen e r n o g v r a g e n g e s t e l d k u n n e n w o r d e n , d i e nog n i e t b e a n t w o o r d z i j n . B i j o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n s p e e l t , b e h a l v e h e t g e v e n ( d o o r d e l e r a a r of h e t boek) van b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n die (door de l e e r l i n g ) b e g r e p e n m o e t e n w o r d e n , ook h e t v o o r d o e n v a n de l e r a a r en h e t n a d o e n v a n de l e e r l i n g e e n b e langrijke rol: . . . M o s t of t h e i m p o r t a n t t h i n g s in e d u c a t i o n a r e p a s s e d on 18 in this m a n n e r - by e x a m p l e and e x p l a n a t i o n ' . T o c h is ook b i j het v o o r d o e n
1

v a n de l e r a a r (voorbeeld) en het n a d o e n van de l e e r l i n g (imitatie) het l a a t s t e w o o r d a a n de l e r a a r , die m o e t kunnen v e r k l a r e n w a a r o m h i j i e t s doet z o a l s h i j h e t d o e t . E n op h e t v e r m o g e n o m d i t m e t r e d e n e n o m k l e e d a a n z i j n l e e r l i n g e n z o te k u n n e n u i t l e g g e n dat z i j h e t b e g r i j p e n en e r m e e k u n n e n i n s t e m m e n b e r u s t het gezag van de l e r a a r . Moet een l e r a a r a c h t e r datgene s t a a n dat hij o n d e r w i j s t ? Moet hij o p r e c h t z i j n en s t e e d s n a a r b e s t e w e t e n de v r a g e n van de l e e r l i n g e n b e a n t w o o r d e n ? O o k a l s z i j n p o s i t i e of p e r s o o n of b e i d e d o o r d i e o p r e c h t h e i d in g e v a a r k o m e n ? H e t h o o r t t o t d e e i g e n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v a n de l e r a a r op d e z e v r a g e n e e n a n t w o o r d te g e v e n . M i j l i j k t het dat een l e r a a r die niet o p r e c h t i s , misschien zijn functie en zijn leven zal behouden, m a a r niet zijn gezag - dat zal hij v r o e g of l a a t v e r l i e z e n . O o k g a ik e r v a n u i t d a t l e r a a r e n l e e r l i n g e e n a a n t a l w a a r d e n , n o r m e n en b e l a n g e n m o e t e n d e l e n , willen ze e l k a a r kunnen b e g r i j p e n . Ik g a e r n i e t v a n u i t d a t in o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n d e l e r a a r , d i e g e z a g h e e f t , de l e e r l i n g opzettelijk zal m i s l e i d e n . H e t i s i n t e r e s s a n t o m te z i e n d a t o o k F r i e d r i c h , sprekende over machtss i t u a t i e s w a a r b i j politiek gezag een rol speelt, e r v a n uitgaat dat m a c h t h e b b e r s en o n d e r g e s c h i k t e n een a a n t a l w a a r d e n , n o r m e n en belangen g e m e e n s c h a p p e l i j k h e b b e n . V e r m o e d e l i j k vindt h i j dat z i j n d e f i n i t i e van g e z a g dit 19 als vanzelfsprekend impliceert 3.3. Wereldbeeld (II. 1 van het PL-model)

' W e r e l d b e e l d ' i s d e v o o r s t e l l i n g d i e m e n , d i e i e m a n d of e e n b e p a a l d e g r o e p v a n m e n s e n , z i c h op e e n b e p a a l d e tijd en op e e n b e p a a l d e p l a a t s o m t r e n t de w e r k e l i j k h e i d v a n d e w e r e l d v o r m t . M e n , i e m a n d of e e n g r o e p s t e l t 'nu e n

33
h i e r ' u i t h e t a a n b o d v a n d e t r a d i t i e h e t w e r e l d b e e l d s a m e n . In h e t P L - m o d e l d e e l ik G o d , g o d e n , e n g e l e n , d u i v e l s , e n z . , of b e t e r g e z e g d : d a t g e n e w a t m e n s e n d e n k e n te w e t e n o v e r e n m e n e n d a t w a a r i s b e t r e f f e n d e G o d , goden, e n g e l e n , d u i v e l s , e n z . , b i j ' w e r e l d b e e l d ' in. H e t w e r e l d b e e l d k a n z i c h in de l o o p v a n e e n m e n s e n l e v e n w i j z i g e n . H e t b e e l d k a n o p t i m i s t i s c h en p e s s i m i s t i s c h , i d e a l i s t i s c h en m a t e r i a l i s t i s c h , s t a t i s c h en d y n a m i s c h z i j n . H e t l e e r p r o c e s (III in h e t P L - m o d e l ) e n h e t i n d i v i d u e e l l e r e n (IV in h e t P L - m o d e l ) zullen door het w e r e l d b e e l d b e n v l o e d w o r d e n en o m g e k e e r d het w e r e l d b e e l d benvloeden^. V i s i e s op e e n b e t e r e (of d e i d e a l e ) w e r e l d k u n n e n z o w e l tot h e t w e r e l d b e e l d a l s t o t h e t in d e v o l g e n d e p a r a g r a a f te b e s p r e k e n m e n s b e e l d (II. 2) b e h o r e n . 21 Z o i s h e t k w a a d v a n de w e r e l d w e l e e n s in d r i e s o o r t e n v e r d e e l d . Allere e r s t i s e r h e t k w a a d d a t de n a t u u r d e m e n s a a n d o e t . V o o r b e e l d e n h i e r v a n z i j n z i e k t e s en n a t u u r r a m p e n z o a l s o v e r s t r o m i n g e n en a a r d b e v i n g e n

22

. In de

tweede p l a a t s is e r het k w a a d dat de m e n s e n e l k a a r a a n d o e n . Uitbuiting en o o r l o g z i j n h i e r v a n b e k e n d e v o o r b e e l d e n . T e n s l o t t e k a n nog h e t k w a a d o n d e r s c h e i d e n w o r d e n d a t e l k m e n s z i c h z e l f a a n d o e t in d e v o r m v a n o v e r m a t i g e t e n 23 e n d r i n k e n , te w e i n i g s l a p e n e n o n n o d i g e z a k e n n o d i g v i n d e n . De e e r s t e s o o r t , h e t ' n a t u u r l i j k e ' k w a a d , z o u ik tot h e t w e r e l d - e n n i e t t o t h e t m e n s b e e l d willen r e k e n e n . De tweede en d e r d e s o o r t , het ' m e n s e l i j k e ' en het 24 l i j k e ' k w a a d , tot h e t m e n s b e e l d 3.4. M e n s b e e l d ( I I . 2 v a n h e t PL-model) 'persoon-

' M e n s b e e l d ' i s d e v o o r s t e l l i n g d i e m e n , d i e i e m a n d of e e n b e p a a l d e g r o e p v a n m e n s e n , z i c h op e e n b e p a a l d e t i j d e n op e e n b e p a a l d e p l a a t s o m t r e n t de m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n en b e p e r k i n g e n v o r m t . De t r a d i t i e o v e r z i e n d , stelt m e n , i e m a n d of e e n g r o e p v a s t : dit k a n e e n m e n s w l , d a t z a l h i j n o o i t k u n n e n , i s t y p i s c h m e n s e l i j k e n d a t i s o n m e n s e l i j k . De m e n s i s g o e d - d e m e n s i s s l e c h t . H i j is r e d e l i j k ( o n r e d e l i j k ) , s o c i a a l ( v e r v r e e m d ) , het h o o g s t e (het l a a g s t e ) in d e s c h e p p i n g , e n z . In h e t P L - m o d e l r e k e n ik ook h e t b e e l d d a t h e t i n d i v i d u v a n z i c h z e l f h e e f t ( h e t ' z e l f b e e l d ' ) tot h e t m e n s b e e l d . In de l o o p v a n e e n m e n s e n l e v e n k a n h e t m e n s b e e l d z i c h w i j z i g e n . H o e w e l de m e n s d e e l u i t m a a k t v a n de w e r e l d e n h e t m e n s b e e l d e e n o n d e r d e e l v a n h e t 25 w e r e l d b e e l d is , b e s p r e e k ik h e t m e n s b e e l d t o c h a p a r t , o m d a t h e t j u i s t d i t a s p e c t v a n h e t w e r e l d b e e l d i s d a t op h e t l e e r p r o c e s (III in h e t P L - m o d e l ) e n h e t i n d i v i d u e l e l e r e n (IV in h e t P L - m o d e l ) de s t e r k s t e i n v l o e d h e e f t . D i t b l i j k t v o o r a l u i t d e a n t w o o r d e n d i e g e g e v e n w o r d e n op d e v r a a g w a t m e n s e l i j k g e d r a g dit

34
(of de i d e a l e m e n s ) nu e i g e n l i j k i s . O p v o e d i n g s i d e a l e n z o a l s k r i j g s m a n , athleet, ridder, politicus, geleerde, v r i j h e i d s s t r i j d e r , z i j n e e n a a n t a l b e k e n d e a n t w o o r d e n op d e z e v r a a g . H e t l e e r p r o c e s en h e t i n d i v i d u e e l l e r e n , k u n n e n o m g e k e e r d h u n i n v l o e d h e b b e n op h e t m e n s b e e l d , d a t z i c h k a n w i j z i g e n n a a r m a t e de m e n s (de l e e r l i n g ) m e e r l e e r t o m t r e n t z i c h z e l f , a n d e r e m e n s e n e n de w e r e l d . 3.5. Leerling (III. 1 van het PL-model) heilige, jager,

gentleman

De b e l a n g r i j k s t e t a a k v a n de l e e r l i n g i s h e t l e r e n , h e t p o g e n o m k e n n i s te v e r w e r v e n . K e n n i s v a t ik r u i m o p , r u i m e r d a n g e b r u i k e l i j k i s ( m e e r d a a r o v e r in de p a r a g r a a f ' L e e r d o e l e n ' ) . B i j P L w o r d e n ook p a s g e b o r e n b a b y ' s tot de l e e r l i n g e n g e r e k e n d e n w e l tot de l e e r l i n g e n d i e n i e t zelf v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n v o o r h u n d a d e n . In h e t a l g e m e e n l i g t d e z e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v a n j o n g e l e e r l i n g e n n o o i t h e l e m a a l (de n a d r u k l i g t op ' h e l e m a a l ' ) b i j h e n z e l f , m a a r v o o r e e n g r o o t d e e l b i j b i j v o o r b e e l d de o u d e r s of de s t a a t . De a a r d v a n de te b e r e i k e n l e e r d o e l e n z a l o n g e t w i j f e l d d e m a n i e r , w a a r o p de l e e r l i n g l e e r t , b e n v l o e d e n . De m a n i e r w a a r o p de l e e r l i n g l e e r t , n o e m t m e n w e l de l e e r m e t h o d e (of de m e t h o d e v a n l e r e n ) . In o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n h e e f t ook de l e r a a r g r o t e i n v l o e d op d e l e e r m e t h o d e . In h e t P L - m o d e l l a a t ik ' l e e r m e t h o d e ' o n d e r h e t h o o f d ' L e e r l i n g ' (III. 1) v a l l e n . O n d e r dit h o o f d v a l l e n ook d e t a a k v a n de l e e r l i n g , z i j n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d , z i j n r e c h t e n en z i j n plichten. 3.6. Leerdoelen (III. Z van het PL-model) Het

T i j d e n s z i j n l e v e n kan de m e n s niet p e r m a n e n t e r dan ' p e r m a n e n t l e r e n ' .

l e r e n b e g i n t b i j z i j n g e b o o r t e en e i n d i g t m e t z i j n d o o d . In h e t l e v e n v a n e l k m e n s z i j n t w e e s o o r t e n l e e r d o e l e n te o n d e r s c h e i d e n : d o e l e n d i e h i j nog t i j d e n s z i j n l e v e n kan b e r e i k e n en doelen die hij aan het eind van zijn l e v e n b e r e i k t h o o p t te h e b b e n . De e e r s t e s o o r t l e e r d o e l e n k u n n e n t u s s e n t i j d s e d o e l e n g e n o e m d w o r d e n en de t w e e d e s o o r t e i n d d o e l e n . B e i d e s o o r t e n v a l l e n o n d e r de leerdoelen van P L . D e m e n s d i e l e e r t , d . i . de l e e r l i n g , k a n de e i n d d o e l e n n i e t in n i n s p a n n i n g , a l i s d i e nog z o g r o o t , b e r e i k e n . V i a t u s s e n t i j d s e d o e l e n m o e t h i j p r o b e r e n e i n d d o e l e n te b e r e i k e n of t e n m i n s t e z o d i c h t m o g e l i j k te b e n a d e r e n . Opvoekunnen dingsdoelen, onderwijsdoelen, politieke doelen, ethische doelen, enz.

zowel t u s s e n t i j d s e als einddoelen zijn. T u s s e n t i j d s e en einddoelen kunnen

35 s c h e r p en vaag g e f o r m u l e e r d worden, bijvoorbeeld:

\ Formulering \ \ \ scherp T u s s e n t i j d s doel kunnen typen m e t tien vingers vaag flexibele attitudes hebben Einddoel sterven met een gebed op de l i p p e n een gelukkig mens zijn Leerdoel

S c h e r p g e f o r m u l e e r d e doelen w o r d e n v a a k ' d o e l s t e l l i n g e n ' g e n o e m d en vaag g e f o r m u l e e r d e d o e l e n ' i d e a l e n ' . D a t h e t l a n g n i e t a l t i j d e e n v o u d i g en s o m s o n m o g e l i j k i s o m de l e e r d o e l e n te o n d e r s c h e i d e n in o p v o e d i n g s - , p o l i t i e k e e n e t h i s c h e d o e l e n , k a n m e t de nu v o l g e n d e o p s o m m i n g ten overvloede) w o r d e n aangetoond Kolom A Kolom onderwijs-, (misschien

26

Kolom

(voorbeelden van cognitieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) 1. F a m i l i a r i t y w i t h a l a r g e n u m b e r of w o r d s in t h e i r c o m m o n r a n g e of meanings, 2. T h e r e c a l l of m a j o r f a c t s about p a r t i c ular cultures, 3.

(voorbeelden van affectieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) 1. D e v e l o p s a w a r e n e s s of a e s t h e t i c f a c t o r s in d r e s s , nishings , architectures, a n d the l i k e , I n c r e a s e in s e n s i t i v i t y t> h u m a n need and p r e s s i n g social problems, 3. Alertness toward city d e s i g n , good a r t , fur-

(voorbeelden van polit i e k - en r e c h t s f i l o s o fische 'topvalues')

1. E q u a l i t y ,

2.

Liberty,

F a m i l i a r i t y with the 2 . f o r m s and condit i o n s of the m a j o r t y p e s of w o r k s , e.g., verse, plays, scientific papers,

3.

God's Will. Insights,

Human

Reason's Metaphysical

36 Kolom A
(voorbeelden van cognitieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) etc. , 4 . U n d e r s t a n d i n g of t h e continuity and d e v e l o p m e n t of A m e r i c a n culture as exemplif i e d in A m e r i c a n life, 5. T o r e c o g n i z e the a r e a e n c o m p a s s e d by v a r i o u s k i n d s of p r o b l e m s or materials, 6. K n o w l e d g e of c r i t e r i a f o r the e v a l u a t i o n of r e c r e a t i o n a l activities, 7. The student shall k n o w t h e m e t h o d s of a t t a c k r e l e v a n t to t h e k i n d s of p r o b l e m s of c o n c e r n to the s o c i a l sciences, 8. K n o w l e d g e of t h e important principles by w h i c h o u r e x p e r i e n c e with biolog i c a l p h e n o m e n a is summarized, 9. T h e r e c a l l of m a j o r theories about particular cultures, 8. Deliberately 7. G r o w s in h i s s e n s e of k i n s h i p w i t h h u m a n b e i n g s of a l l nations, 8. H a p p i n e s s , 6. E n j o y m e n t of s e l f e x p r e s s i o n in m u s i c a n d in a r t s a n d crafts as another m e a n s of p e r s o n a l enrichment, 7. Democracy, 5. Acquaints himself with significant c u r r e n t i s s u e s in international, political, social, and economic a f f a i r s through voluntary reading and d i s c u s s i o n , 6. Suum Cuique (leder het zijne), 5. Ethical Evolution, 4 . W i l l i n g n e s s to c o m p l y with health regulations, 4. Nature,

Kolom B
(voorbeelden van affectieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) h u m a n v a l u e s and j u d g m e n t on l i f e a s they a r e recorded in l i t e r a t u r e ,

Kolom C
(voorbeelden van politiek en r e c h t s f i l o s o fische 'topvalues')

37 Kolom A
( voorbeelden van cognitieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) 10. S k i l l in t r a n s l a t i n g mathematical verbal m a t e r i a l into s y m bolic s t a t e m e n t s and vice v e r s a , 11. T h e a b i l i t y to i n t e r p r e t v a r i o u s t y p e s of social data, 12. S k i l l in p r e d i c t i n g c o n t i n u a t i o n of trends, 13. A p p l i c a t i o n to t h e phenomena discussed in o n e p a p e r of t h e scientific t e r m s or c o n c e p t s u s e d in other papers, 14. S k i l l in d i s t i n g u i s h ing f a c t s f r o m hypothesis, 15. A b i l i t y to c h e c k t h e c o n s i s t e n c y of h y p o t h e s i s with given i n f o r m a t i o n and assumptions, 16. A b i l i t y t o r e c o g n i z e the g e n e r a l t e c h n i q u e s u s e d in p e r s u a s ive m a t e r i a l s , advertising etc. , 17. A b i l i t y to t e l l a such as propaganda, 12. J u d g e s p r o b l e m s a n d i s s u e s in t e r m s of s i t u a t i o n s , i s s u e s , p u r p o s e s , and c o n s e quences involved r a t h e r t h a n in t e r m s of f i x e d 14. dogmatic precepts or The Golden Rule, (Do to o t h e r s a s 13. Harmony, 11. Weighs alternative s o c i a l policies and p r a c t i c e s a g a i n s t the s t a n d a r d s of t h e public w e l f a r e r a t h e r t h a n t h e a d v a n t a g e of specialized and n a r r o w interest groups, 12. Culture, D e v o t i o n to t h o s e ideas and ideals which a r e the found a t i o n s of d e m o c r a c y , 10. T h e N a t i o n ,

Kolom B
(voorbeelden van affectieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) examines a variety of v i e w p o i n t s on controversial issues w i t h a v i e w to f o r m ing o p i n i o n s a b o u t them,

Kolom C
(voorbeelden van politiek en r e c h t s f i l o s o fische 'topvalues')

9. S o c i e t y of S o c i a l Ideal,

10. A t t e m p t s to i d e n t i f y
the c h a r a c t e r i s t i c s of a n a r t o b j e c t which he a d m i r e s , 11. Power,

38 Kolom A
(voorbeelden van cognitieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) personal experience effectively, 18. A b i l i t y to p r o p o s e w a y s of t e s t i n g hypothesis,

Kolom B
( v o o r b e e l d e n van a f fectieve 'educational objectives', gerangschikt van makkelijk naar moeilijk) emotionally wishfull thinking,

Kolom C
(voorbeelden van polit i e k - en r e c h t s f i l o s o fische 'topvalues')

you would h a v e o t h e r s d o to y o u ) ,

19. Ability to make mathematical disc o v e r i e s and generalisations,

20. J u d g i n g by i n t e r n a l standards, the 13. Develops a consistent p h i l o s o p h y of l i f e . 15. E t c . (Personal a b i l i t y to a s s e s s general probability of a c c u r a c y in reporting facts f r o m t h e c a r e g i v e n to e x a c t n e s s of s t a t e ment, 21. documentation, proof, etc. , J u d g i n g by e x t e r n a l s t a n d a r d s , the ability to c o m p a r e a w o r k with the h i g h e s t known s t a n d a r d s in i t s f i e l d . . , e s p e c i a l l y with other w o r k s of r e c o g n i z e d excellence. T h e f a c t t h a t we a t t e m p t to a n a l y z e t h e a f f e c t i v e a r e a s e p a r a t e l y f r o m t h e c o g n i t i v e i s n o t i n t e n d e d to s u g g e s t that t h e r e is a f u n d a m e n t a l s e p a r a t i o n . T h e r e is none. ( H a n d b o o k II, C h . 4 , p. 45) affection, aesthetic enjoyment, truth, faithselfsocial reliability, veracity, fulness, respect, security).

39
In k o l o m m e n A e n B w o r d t g e f o r m u l e e r d w a t e e n l e e r l i n g in h e t A m e r i k a a n s e o n d e r w i j s g e a c h t w o r d t n a te s t r e v e n . M e e s t a l h e e f t h i j d i e ( o n d e r w i j s - ) l e e r d o e l e n niet zelf g e f o r m u l e e r d - dat h e b b e n o u d e r s , a n d e r e o p v o e d e r s , leraren, enz. onderwijskundigen, andere deskundigen, politici, geestelijken, militairen, e n z . , v o o r h e m g e d a a n . B e h a l v e d a t de l e e r l i n g m e e s t a l de l e e r d o e l e n n i e t z e l f f o r m u l e e r t , k i e s t h i j v a a k ook n i e t z e l f w e l k e l e e r d o e l e n v o o r h e m g e s c h i k t z i j n o m na te s t r e v e n . In h e t a l g e m e e n g e l d t d a t m e e s t a l v o o r h e m g e f o r m u l e e r d w o r d t wat de l e e r d o e l e n z i j n en v a a k v o o r h e m g e k o z e n wordt w e l ke l e e r d o e l e n h i j na m o e t s t r e v e n . E e n l e e r l i n g w o r d t a l t i j d onmondig g e b o r e n e n s l e c h t s e e n e n k e l i n g b e r e i k t de m o n d i g h e i d o m zelf z i j n l e e r d o e l e n te k i e z e n e n te f o r m u l e r e n . A l s ik nu ' l e e r d o e l e n ' g e w e n s t e l e e r e f f e c t e n n o e m , m o e t ik ook v e r m e l d e n w i e d i e e f f e c t e n w e n s e n . In h e t a l g e m e e n v a l l e n de w e n s e n v a n l e e r l i n g e n , o u d e r s , a n d e r e o p v o e d e r s , l e r a r e n , de o v e r h e i d , e n z . e n z . , n i e t v o l l e d i g s a m e n . H e t i s e c h t e r o v e r d r e v e n o m e r a l s r e g e l v a n u i t te g a a n d a t de l e e r l i n g noch met zijn o u d e r s , noch met a n d e r e opvoeders, noch met zijn l e r a r e n , een a a n t a l w e n s e n (en idealen) deelt. O n d e r w i j s d o e l e n (of - d o e l s t e l l i n g e n ) n o e m ik d a n ook g e w e n s t e l e e r e f f e c t e n , o m d a t ik e r v a n u i t g a d a t l e r a r e n e n l e e r l i n g e n , d i e b i n n e n h e t z e l f d e l e e r p r o c e s f u n c t i o n e r e n , het e r globaal over eens zijn wat ' w e n s e l i j k e l e e r e f f e c t e n ' 27 zijn . H e t h e e f t g e e n z i n o m o v e r ' g e w e n s t e l e e r e f f e c t e n ' te s p r e k e n , a l s e r t u s s e n l e r a a r en leerling niet een v e r t r o u w e n s r e l a t i e b e s t a a t , een w e d e r z i j d s e g e n e g e n h e i d e n e e n o v e r e e n s t e m m i n g o v e r i n i e d e r g e v a l de b e l a n g r i j k s t e l e e r d o e l e n . D e z e i d e a l e v e r s t a n d h o u d i n g t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g i s , v o l g e n s M a i monides, daar aanwezig, ' w a a r b e i d e r v e r l a n g e n en d o e l z i c h r i c h t op n enkele z a a k , n a m e l i j k het goede, w a a r b i j ze e l k a a r willen helpen o m dat goed e g e z a m e n l i j k te b e r e i k e n ' e n d e z e v e r s t a n d h o u d i n g i s n i e t s a n d e r s d a n 'de s y m p a t h i e v a n d e l e r a a r v o o r z i j n l e e r l i n g e n d i e v a n de l e e r l i n g v o o r z i j n i ,28 leraar' In h e t P L - m o d e l v o o r o n d e r s t e l ik d a t de l e e r l i n g wil l e r e n w a t h e m o n d e r w e z e n w o r d t , d a t m e t a n d e r e w o o r d e n de v e r z a m e l i n g v a n o n d e r w i j s d o e l e n e e n d e e l v e r z a m e l i n g i s v a n d e v e r z a m e l i n g v a n l e e r d o e l e n . Op d e v r a a g of h e t v e r s t a n d i g i s d i t t e v o o r o n d e r s t e l l e n , k o m ik l a t e r t e r u g ( z i e 3. 7. ). 'De l a a t s t e t i e n , t w i n t i g j a r e n h e b b e n o n d e r w i j s k u n d i g e n - o n d e r z o e k e r s v a n o n d e r w i j s e n i n n o v a t o r e n in h e t b i j z o n d e r - in h u n t h e o r e t i s c h e n p r a k t i s c h g e r i c h t w e r k m e t b e t r e k k i n g tot o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n s t e r k g e i j v e r d v o o r e e n a c c e n t v e r l e g g i n g : v a n w a t d e l e r a a r m o e t d o e n n a a r w a t de l e e r l i n g enz.

40
g e a c h t w o r d t te b e r e i k e n . ( ). V r o e g e r s p r a k m e n g r a a g in t e r m e n v a n

d r i e c a t e g o r i e n : o n d e r w i j s g e v e n h a d tot d o e l h e t ' a a n b r e n g e n ' v a n k e n n i s e n i n z i c h t , de ' t r a i n i n g ' v a n v a a r d i g h e d e n , e n de ' v o r m i n g ' v a n a t t i t u d e n (of v a n 'de p e r s o o n l i j k h e i d ' ) . T e g e n w o o r d i g z i j n w i j in o n s d e n k e n o v e r o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n wel zo v e r g e v o r d e r d dat wij de a a n d u i d i n g e n v a n l e r a a r s a c t i v i t e i t e n in d e z e f o r m u l e r i n g e n - a a n b r e n g e n , t r a i n i n g , v o r m i n g - a l s v o o r o n s d o e l ((, de a n a l y s e v a n d e t e r m ' o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g ' , ) ) n i e t t e r z a k e a f w i j 30 z e n . G e b l e v e n i s e c h t e r de t r i t s : k e n n i s e n i n z i c h t , v a a r d i g h e d e n , a t t i t u d e n ( ). H e t g a a t in a l l e d r i e de g e v a l l e n om d i s p o s i t i e s tot g e d r a g , om r e p e r t o i r e s van mogelijk gedrag D e G r o o t k o m t nu t o t z i j n e e r s t e f o r m u l e r i n g v a n ' w a t v o o r s o o r t " d i n g " een onderwijsdoelstelling is: M e n k a n h e t e e n v o u d i g z o z e g g e n : N a te s t r e v e n o n d e r w i j s l e e r e f f e c t e n ((, ' o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n ' dus,)) z i j n d o o r d e l e e r l i n g te v e r w e r v e n m e n t a l e p r o g r a m m a ' s die hij bij voltooid l e e r p r o c e s zal b e z i t t e n . D a t wil z e g g e n : h i j z a l w e t e n d a t h i j z e in z i j n r e p e r t o i r e h e e f t e n w a t h i j d a a r m e e met: s u c c e s g e l e e r d h e e f t , h i j z a l z e z e l f n a a r e i g e n k e u z e (al dan niet) kunnen i n s c h a k e l e n en h i j z a l ze zelf kunnen s t u r e n . l e e n h e t (doen) v e r w e r v e n v a n een m e n t a a l p r o g r a m m a - - k e n n i s , onderwijsdoelstelling (zijn. ( ) ( ( E e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g ) ) i s e e n w e n s e l i j k g e a c h t l e e r e f f e c t , d a t h e t k a r a k t e r h e e f t v a n e e n a a n h e t t o t a l e r e p e r t o i r e v a n de l e e r l i n g 32 toegevoegd mentaal p r o g r a m m a ' D e G r o o t g e e f t nog e e n t w e e d e f o r m u l e r i n g v a n ' e e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g ' . D a a r i n maakt hij geen gebruik van het begrip 'mentale p r o g r a m m a ' s ' , maar v a n h e t b e g r i p ' v a a r d i g h e d e n ' , d a t h i j e c h t e r r u i m e r o p v a t d a n z o a l s h e t in d e t r i t s 'kennis en inzicht - v a a r d i g h e d e n - a t t i t u d e n ' g e b r u i k t w o r d t . M e t in33 s t e m m i n g c i t e e r t De G r o o t het C O W O - r a p p o r t , waarin deze trits vervangen w o r d t d o o r de d r i e c a t e g o r i e n ' w e t e n ' , COWO 2 - c i t a a t luidt aldus: 'In h e t a l g e m e e n w o r d t b i j d e o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n het weten, het kunnen en het willen. Deze driedeling kan s o m s zinvol z i j n , m a a r e e n s c h e r p e o m s c h r i j v i n g v a n de d o e l s t e l l i n g e n v a n e e n o n d e r w i j s 'kunnen' en ' w i l l e n ' , die dan opgaan in de s u p e r - c a t e g o r i e v a a r d i g h e i d . H e t , e n i g s z i n s d o o r D e G r o o t a a n g e p a s t e , Alin-

z i c h t , v a a r d i g h e i d , of a t t i t u d e - - d a t a a n d e z e e i s e n v o l d o e t k a n e e n

41
p r o g r a m m a w o r d t b e v o r d e r d w a n n e e r ook de g e w e n s t e k e n n i s en a t t i t u d e s in v a a r d i g h e d e n w o r d e n v e r t a a l d . K e n n i s b e z i t t e n h o u d t in d a t m e n de v a a r d i g h e i d h e e f t v a n d i e k e n n i s - - i n h e t g e h e u g e n - - g e b r u i k te m a k e n , b e e l d d o o r e r v a n te d o e n b l i j k e n b i j d e b e a n t w o o r d i n g v a n v r a g e n . bijvoorDaarom

k a n m e n z e g g e n d a t h e t d o e l v a n h e t o n d e r w i j s i s de s t u d e n t te l e r e n : b e p a a l de w i s k u n d i g e p r o b l e m e n op te l o s s e n , de s a m e n h a n g t u s s e n e c o n o m i s c h e v e r s c h i j n s e l e n u i t te l e g g e n , de b e l a n g r i j k s t e b e g r i p p e n v a n z i j n w e t e n s c h a p te o m s c h r i j v e n , e e n t e s t te o n t w e r p e n , de f i l o s o f i s c h e o p v a t t i n g e n v a n K a n t te a n a l y s e r e n , enz. E e n a t t i t u d e k o m t n a a r v o r e n in g e d r a g in e e n b e p a a l d e s i t u a t i e . D i t v e r o n d e r s t e l t d a t i n z i c h t a a n w e z i g i s in d e z e s i t u a t i e , d a t e e n p a t r o o n v a n h a n d e l i n g e n w o r d t b e h e e r s t e n d a t e r d e b e r e i d h e i d i s tot b e p a a l d g e d r a g . D e v a a r d i g h e den die dit g e d r a g v e r o n d e r s t e l t , kunnen b e l a n g r i j k e o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n z i j n . M e n k a n e c h t e r b e t e r n i e t s t e l l e n d a t d e s t u d e n t d o o r h e t o n d e r w i j s ook m o e t l e r e n i e t s b e p a a l d s te .villen. D e g r e n s t u s s e n de b e v o r d e r i n g v a n e e n b e w u s t e k e u z e d o o r de s t u d e n t en i n d o c t r i n a t i e w o r d t g e m a k k e l i j k e o v e r schreden'"^. K e n n e l i j k is elk o n d e r w i j s l e e r e f f e c t dat door l e r a a r en l e e r l i n g gunstig b e o o r d e e l d w o r d t , e e n v e r w o r v e n v a a r d i g h e i d (in de r u i m e b e t e k e n i s ) te n o e m e n e n i s e e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g n i e t s a n d e r s d a n e e n te v e r w e r v e n v a a r d i g h e i d (in d e r u i m e b e t e k e n i s ) . K e n n e l i j k k a n m e n in p l a a t s v a n de t e r m 35 ' m e n t a a l p r o g r a m m a ' de t e r m ' v a a r d i g h e i d ' g e b r u i k e n . P a s t m e n d i t t o e op De G r o o t s e e r s t e f o r m u l e r i n g van wat 'een d o e l s t e l l i n g ' is, dan ontstaat als tweede formulering: E e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g i s e e n n a te s t r e v e n o n d e r w i j s l e e r e f f e c t . N a te s t r e v e n o n d e r w i j s l e e r e f f e c t e n z i j n d o o r d e l e e r l i n g te v e r w e r ven v a a r d i g h e d e n die hij bij voltooid l e e r p r o c e s zal b e z i t t e n . Dat w i l z e g g e n : h i j z a l w e t e n d a t h i j z e in z i j n r e p e r t o i r e h e e f t e n w a t hij d a a r m e e m e t s u c c e s g e l e e r d h e e f t , hij zal ze zelf n a a r eigen k e u z e ( a l d a n n i e t ) k u n n e n i n s c h a k e l i j k e n h i j z a l z e zelf k u n n e n s t u r e n . A l l e e n h e t (doen) v e r w e r v e n v a n e e n v a a r d i g h e i d dat a a n d e z e eisen voldoet, kan een onderwijsdoelstelling zijn. E e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g is een w e n s e l i j k geacht l e e r e f f e c t , dat het k a r a k t e r h e e f t van een aan het totale r e p e r t o i r e van de l e e r l i n g toegevoegde v a a r d i g h e i d ^ . B i j d e z e tweede f o r m u l e r i n g h o o r t de volgende definitie van 'vaardigheid':

42
' E e n v a a r d i g h e i d i s e e n d i s p o s i t i e v a n e e n p e r s o o n m e t b e t r e k k i n g tot z i j n k u n n e n op e e n b e p a a l d , m e e r of m i n d e r n a u w o m s c h r e v e n g e b i e d v a n l e r i n g 37 - - o m t r e n t de w e r e l d e n / o f o m t r e n t z i c h z e l f ' H e t s p r e k e n o v e r ' p r o g r a m m a ' s ' of ' v a a r d i g h e d e n ' , d i e de l e e r l i n g b e z i t ( z i c h h e e f t v e r w o r v e n ) , i m p l i c e e r t n i e t d a t de l e e r l i n g z e in e l k e s i t u a t i e z a l ' a a n z e t t e n ' . H e t s t a a t h e m v r i j z e n i e t te g e b r u i k e n - h i j k a n z e s t u r e n , zetten, afzetten, enz. Hij beheerst zijn p r o g r a m m a ' s , resp. aanvaardigheden.

' P r o g r a m m a ' s ' en ' v a a r d i g h e d e n ' z i j n w o o r d e n die g e b r u i k t w o r d e n o m het m e n s e l i j k g e d r a g te b e s c h r i j v e n e n te v e r k l a r e n . H e t z i j n g e e n w o o r d e n d i e v o o r v a l l e n a a n d u i d e n , m a a r d i s p o s i t i e s : 'I h a v e a l r e a d y h a d o c c a s i o n to a r g u e t h a t a n u m b e r of t h e w o r d s w h i c h we c o m m o n l y u s e to d e s c r i b e a n d explain p e o p l e ' s b e h a v i o r signify d i s p o s i t i o n s and not e p i s o d e s . T o s a y that a p e r s o n k n o w s s o m e t h i n g , o r a s p i r e s to b e s o m e t h i n g , i s n o t to s a y t h a t h e i s a t a p a r t i c u l a r m o m e n t in p r o c e s s of d o i n g o r u n d e r g o i n g a n y t h i n g , b u t t h a t h e i s a b l e to do c e r t a i n t h i n g s , w h e n t h e n e e d a r i s e s , o r t h a t h e i s p r o n e 38 to d o a n d f e e l c e r t a i n t h i n g s in s i t u a t i o n s of c e r t a i n s o r t s ' T u s s e n de d o e l e n in d e k o l o m m e n A e n B e n e r z i j d s e n d i e u i t k o l o m C a n d e r z i j d s b e s t a a t een d u i d e l i j k v e r s c h i l . De o n d e r w i j s d o e l e n uit de k o l o m m e n A e n B z u l l e n n i e t d o o r a l l e , m a a r in i e d e r g e v a l w e l d o o r e e n a a n t a l l e e r l i n g e n b e r e i k t w o r d e n e n w e l g e d u r e n d e de t i j d d a t z e o n d e r w i j s o n t v a n g e n . D e d o e l e n in k o l o m C z i j n i d e a l e n e n de m e n s z a l e r t i j d e n s z i j n l e v e n n o o i t z e k e r van kunnen zijn dat het doel b e r e i k t , het ideaal v e r w e z e n l i j k t is. De doelen in k o l o m C v r a g e n v a n d e m e n s w e l e e n b e p a a l d g e d r a g of b e t e r g e z e g d : b e p a a l d e d i s p o s i t i e s d i e h i j k a n p r o b e r e n z i c h te v e r w e r v e n d o o r te l e r e n . D i t z i j n e c h t e r n i e t d e d i s p o s i t i e s d i e h i j g e w o o n l i j k op s c h o o l l e e r t e n d i e o n d e r de o n d e r w i j s d o e l e n v a l l e n - e e r d e r z i j n h e t l e e r d o e l e n v a n l e e r p r o c e s sen die j u i s t geen o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n zijn. E r zijn s c h r i j v e r s die alle l e e r p r o c e s s e n o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n n o e m e n , h e t l e v e n e e n s c h o o l en i e d e r e e n d i e e e n a n d e r i e t s u i t l e g t e e n l e r a a r ; 'Just a s t h e w h o l e w o r l d i s a s c h o o l f o r t h e w h o l e of the h u m a n r a c e , f r o m t h e b e g i n n i n g of t i m e u n t i l the v e r y e n d , s o the w h o l e of h i s l i f e i s a s c h o o l f o r . E v e r y age is d e s t i n e d f o r 39 l e a r n i n g , n o r i s m a n g i v e n o t h e r g o a l s in l e a r n i n g t h a n in l i f e i t s e l f ' Ik h a n t e e r d e z e b e e l d s p r a a k n i e t . E l k o n d e r w i j s l e e r p r o c e s i s w l e e n l e e r p r o c e s , m a a r o m g e k e e r d is niet elk l e e r p r o c e s een o n d e r w i j s l e e r p r o c e s . L e v e n is l e r e n - - leven is wel een p e r m a n e n t l e e r p r o c e s , m a a r niet een e v e r y m a n , f r o m t h e c r a d l e to t h e g r a v e

43
permanent onderwijsleerproces H e t b e l a n g r i j k s t e dat een m e n s l e e r t , de k e n n i s die v o o r h e m p e r s o o n l i j k het m e e s t v a n b e l a n g i s , v e r w e r f t h i j z i c h m e e s t a l n i e t in n of a n d e r o n d e r w i j s l e e r p r o c e s op n of a n d e r e s c h o o l , m a a r d o o r p e r s o o n l i j k e e r v a r i n g e n d i e h i j in h e t l e v e n o p d o e t e n d o o r n a t e d e n k e n e n a n t w o o r d e n op v r a g e n te z o e k e n . L e r e n is niet het m e t s u c c e s v e r w e r v e n van kennis, m a a r het pogen o m kennis te v e r w e r v e n ( z i e p a r . 2 . 3). L e r e n k a n m i s l u k k e n e n w e l op v e r s c h i l l e n d e manieren: (1) H o e d e l e e r l i n g o o k l e e r t , h i j k a n z i c h de k e n n i s n i e t v e r w e r v e n . H e t g a a t z i j n v e r s t a n d te b o v e n . D i t l e r e n m i s l u k t o m d a t d e leerling faalt. (2) H e t m i s l u k k e n k a n o o k a a n d e k e n n i s l i g g e n of w a t d a a r v o o r d o o r g a a t . E e n l e e r l i n g die l e u g e n s l e e r t , zal zich geen kennis verwerven. (3) B e i d e g e v a l l e n kunnen z i c h t e g e l i j k e r t i j d v o o r d o e n : de l e e r l i n g f a a l t e n de ( v e r m e e n d e ) k e n n i s d e u g t n i e t . H e t i s o n j u i s t o m te z e g g e n d a t a l l e g e s l a a g d e k e n n i s v e r w e r v i n g b e w u s t v e r l o o p t of m o e i t e k o s t , m a a r in h e t k a d e r v a n P L i s ' l e r e n ' nu j u i s t n i e t h e t z e l f d e a l s ' h e t m e t s u c c e s v e r w e r v e n v a n k e n n i s ' en ik n e e m a a n , d a t l e r e n op e e n b e p a a l d e m a n i e r g e b e u r t (de ' l e e r m e t h o d e ' ) e n d a t h e t n i e t a u t o m a t i s c h of t o e v a l l i g ( m . a . w . m o e i t e l o o s ) v e r l o o p t . ( V e r g e l i j k d e d i s c u s s i e in 2 . 4 n a a r aanleiding van het citaat ' . . . de g a n g b a r e p s y c h o l o g i s c h e definitie van "leren" ...').

A l s h e t m e n s e l i j k e l e r e n nu h e t p o g e n i s o m k e n n i s te v e r w e r v e n , i s h e t d u i d e l i j k d a t in e l k l e e r p r o c e s k e n n i s h e t l e e r d o e l i s . Z o a l s e r e e n v e r w a n t s c h a p i s t u s s e n o n d e r w i j s d o e l e n e n l e e r d o e l e n ( n l . de v e r z a m e l i n g v a n o n d e r w i j s doelen is een d e e l v e r z a m e l i n g van de v e r z a m e l i n g van l e e r d o e l e n ) , zo is e r een v e r w a n t s c h a p t u s s e n de b e g r i p p e n ' m e n t a a l p r o g r a m m a ' , deze d r i e (evt. v i e r ) woorden d i s p o s i t i e s aanduiden. ' W a n n e e r we z e g g e n d a t g l a s b r e e k b a a r of d a t s u i k e r o p l o s b a a r i s , d a n g e b r u i k e n we d i s p o s i t i o n e l e b e g r i p p e n die l o g i s c h a l s volgt f u n c t i o n e r e n . De b r e e k b a a r h e i d v a n h e t g l a s b e s t a a t n i e t d a a r i n d a t h e t op e e n g e g e v e n o g e n blik w e r k e l i j k w o r d t v e r s p l i n t e r d . Het kan b r e e k b a a r zijn z o n d e r ooit w e r k e l i j k te b r e k e n . A l s we z e g g e n d a t h e t b r e e k b a a r i s b e d o e l e n we d a t h e t a a n 'vaardigheid' ( e v t . o o k nog ' r e p e r t o i r e ' ) e n h e t b e g r i p ' k e n n i s ' . D e v e r w a n t s c h a p i s d a t

44
s t u k k e n z o u g a a n of z o u z i j n g e g a a n a l s e r o o i t e e n b a k s t e e n op w o r d t of w a s g e w o r p e n . A l s we z e g g e n d a t s u i k e r o p l o s b a a r i s , b e d o e l e n we d a t z e z o u o p l o s s e n of z o u o p g e l o s t z i j n a l s z e in w a t e r z o u w o r d e n of z o u z i j n g e b r a c h t . E e n u i t s p r a a k w a a r i n e e n d i s p o s i t i o n e l e e i g e n s c h a p a a n e e n ding w o r d t t o e g e s c h r e v e n , heeft veel, hoewel niet a l l e s , g e m e e n met een u i t s p r a a k waarin h e t ding o n d e r e e n w e t w o r d t g e s u b s u m e e r d . E e n d i s p o s i t i o n e l e eigenschap b e z i t t e n , i s n i e t h e t z e l f d e a l s z i c h in e e n b e p a a l d e t o e s t a n d b e v i n d e n of e e n b e p a a l d e v e r a n d e r i n g o n d e r g a a n ; h e t b e t e k e n t z e k e r of w a a r s c h i j n l i j k in e e n b e p a a l d e t o e s t a n d te z u l l e n v e r k e r e n of e e n b e p a a l d e v e r a n d e r i n g te z u l l e n o n d e r g a a n w a n n e e r aan een bepaalde v o o r w a a r d e is voldaan. Hetzelfde geldt voor specifiek menselijke disposities zoals karaktereigenschappen. een stevige r o k e r ben, D a t ik colleb e t e k e n t n i e t d a t ik op dit of d a t m o m e n t r o o k ; h e t ). Breekbaar

s l a a t op m i j n p e r m a n e n t e n e i g i n g o m te r o k e n z o l a n g ik n i e t e e t , s l a a p , g e g e e f of b e g r a f e n i s s e n b i j w o o n e n n i e t n e t g e r o o k t h e b (

z i j n i s g e w o o n : o n d e r d i e en d i e o m s t a n d i g h e d e n z e k e r of w a a r s c h i j n l i j k in stukken vliegen; r o k e r zijn is eenvoudig: o n d e r die en die o m s t a n d i g h e d e n s t e e d s of m e e s t a l e e n p i j p s t o p p e n , a a n s t e k e n e n e r a a n t r e k k e n . D i t z i j n e e n voudige, enkelsporige disposities met nagenoeg gelijkvormige actualiseringen ( - - - ) . N u z i j n de h o g e r e d i s p o s i t i e s v a n m e n s e n , w a a r v o o r w i j o n s in d i t o n d e r z o e k interesseren, in h e t a l g e m e e n g e e n e n k e l s p o r i g e d i s p o s i t i e s , m a a r d i s p o s i ). t i e s w a a r v a n de a c t u a l i s e r i n g e n o n b e p e r k t o n g e l i j k s o o r t i g z i j n . (

K e n n i s t h e o r e t i c i , e n z i j n i e t a l l e e n , m a k e n d i k w i j l s d e f o u t te v e r w a c h t e n d a t d i s p o s i t i e s op u n i f o r m e w i j z e tot u i t i n g k o m e n . W a n n e e r z i j b i j v o o r b e e l d z i e n d a t de w e r k w o o r d e n ' w e t e n ' e n ' g e l o v e n ' g e w o o n l i j k d i s p o s i t i o n e e l w o r den g e b r u i k t , n e m e n ze aan dat deze cognitieve d i s p o s i t i e s dus g e a c t u a l i s e e r d 41 w o r d e n in i n t e l l e c t u e l e p r o c e s s e n v a n n b e p a a l d t y p e ' Ryle o n d e r s c h e i d t twee s o o r t e n 'weten' (kennis): weten he ('knowing how') en w e t e n dt ('knowing t h a t ' ) . B e i d e z i j n d i s p o s i t i o n e l e b e g r i p p e n en 'it is e s s e n t i a l to n o t e t h a t R y l e a s s i m i l a t e s a l l " k n o w i n g h o w " to t h e m o d e l " k n o w i n g h o w to p e r f o r m a t a s k " a n d a l l " k n o w i n g t h a t " to t h e m o d e l "knowing that s u c h and s u c h is the c a s e " Ryle's distinction between "knowing how" and "knowing that" is r e a l l y a distinction between "knowing 42 h o w to p e r f o r m s k i l l s " a n d " k n o w i n g p r o p o s i t i o n s of a f a c t u a l n a t u r e " ' D i t b l i j k t u i t de v o o r b e e l d e n d i e R y l e k i e s t o m de w o o r d e n ' w e t e n h o e ' e n ' w e t e n d a t ' t o e te l i c h t e n ( z i e v o o r a l h o o f d s t u k 2 u i t T h e C o n c e p t of M i n d ) . In de o m g a n g s t a a l w o r d e n d e z e w o o r d e n r u i m e r g e b r u i k t : ' w e t e n h o e ' w o r d t

45
n i e t u i t s l u i t e n d in de b e t e k e n i s v a n ' w e t e n h o e j e i e t s m o e t d o e n ' g e b r u i k t e n 43 'weten dat' v e r w i j s t niet alleen m a a r n a a r feitelijke beweringen . Ryle anal y s e e r t ' w e t e n h o e ' (in de b e p e r k t e ' s k i l l ' b e t e k e n i s ) u i t v o e r i g e r d a n ' w e t e n d a t ' (in de b e p e r k t e ' f a c t ' b e t e k e n i s ) :
1

44

. . . ' w e t e n h o e ' ( ( k a n n i e t g e d e f i n i e e r d w o r d e n ) ) in t e r m e n v a n ' w e t e n d a t '

(. . . ) D e t h e o r e t i c i z i j n z o v e r v u l d g e w e e s t v a n de t a a k h e t w e z e n , de o o r s p r o n g e n de g e l o o f s b r i e v e n te o n d e r z o e k e n v a n de t h e o r i e n d i e w i j a a n n e m e n , dat z i j de v r a a g wat het b e t e k e n t dat i e m a n d weet hoe hij e e n taak v e r v u l l e n m o e t , g r o t e n d e e l s o v e r h e t h o o f d h e b b e n g e z i e n . M a a r z o w e l in h e t g e w o n e l e v e n a l s b i j h e t g e v e n v a n o n d e r w i j s h e b b e n we v e e l m e e r te m a k e n m e t i e m a n d s b e k w a a m h e d e n d a n m e t de o m v a n g v a n de d o o r h e m b e h e e r s t e l e e r s t o f , m e e r m e t w a t h i j k a n d a n w a t h i j k e n t (( . . . we a r e m u c h m o r e c o n c e r n e d with p e o p l e ' s c o m p e t e n c e s than with t h e i r cognitive repertoires with the o p e r a t i o n s than with the t r u t h s that they l e a r n ) ) . J a , z e l f s w a n n e e r h e t o n s g a a t o m z i j n v e r s t a n d e l i j k e v o o r t r e f f e l i j k h e d e n of t e k o r t k o m i n g e n z i j n we m i n d e r g e n t e r e s s e e r d in e e n i n v e n t a r i s v a n de w a a r h e d e n d i e h i j h e e f t g e l e e r d e n o n t h o u d e n d a n in z i j n b e k w a a m h e i d o m z e l f s t a n d i g w a a r h e d e n te o n t d e k k e n e n z i j n v e r m o g e n d i e te o r d e n e n e n toe te p a s s e n w a n n e e r h i j z e 45 ontdekt h e e f t ' . ' W e t e n h o e ' (in R y l e s z i n ) i s d u s n i e t in t e r m e n v a n ' w e t e n d a t ' (in R y l e s z i n ) te d e f i n i r e n . H e t o m g e k e e r d e k a n v o l g e n s s o m m i g e n 46 wel , m a a r R y l e a n a l y s e e r t v o o r a l het 'weten h o e ' o m d a t dit a s p e c t v a n het 'weten' g r o t e n d e e l s o v e r het hoofd is g e z i e n . In h e t b o v e n s t a a n d e w o r d t h e t ' w e t e n h o e ' a l s e e n k u n n e n b e n a d r u k t e n b i j h e t f o r m u l e r e n v a n d i e l e e r d o e l e n d i e o n d e r w e z e n w o r d e n , m . a . w. de o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n , l a g b i j de i n t e r p r e t a t i e v a n de t e r m e n ' m e n t a a l programm a ' e n ' v a a r d i g h e i d ' de n a d r u k o o k op h e t k u n n e n : 'Of m e n nu v a n p r o g r a m m a of v a a r d i g h e i d s p r e e k t , in b e i d e g e v a l l e n b e s t a a t de d o e l s t e l l i n g , h e t g e w e n s 47 te o n d e r w i j s l e e r e f f e c t u i t e e n k u n n e n In de nu v o l g e n d e b l a d z i j d e n w o r d e n ' w e t e n h o e ' en ' w e t e n d a t ' a l s t e c h n i s c h e t e r m e n g e b r u i k t in de z i n d i e R y l e e r a a n g e e f t . Z o a l s a l b e s p r o k e n i s , d e n d e z e w o o r d e n in de o m g a n g s t a a l r u i m e r g e b r u i k t . wor-

46

S c h e m a 1 ( h e t v e r b a n d , a a n g e g e v e n d o o r de s t i p p e l l i j n , w o r d t d o o r D e G r o o t niet u i t d r u k k e l i j k g e f o r m u l e e r d , m a a r geldt wel):

LEERDOELEN

LEERDOELEN in h e t a l g e m e e n

L e e r d o e l e n die onderwezen worden (onderwijsdoelstellingen) n a te s t r e v e n (door l e e r l i n g , leraar) onderwijsleereffect (door l e e r l i n g , leraar) wenselijk geacht leereffect te f o r m u l e r e n in t e r m e n van ' m e n t a a l p r o g r a m m a ' of ' v a a r d i g h e i d ' , d. w. z . in t e r m e n v a n k u n n e n .

Leerdoelen die niet onderwezen worden

d o o r de l e e r l i n g w e n s e lijk geachte kennis, het nastreven (leren) waard.

te f o r m u l e r e n in t e r m e n v a n ' w e t e n h o e ' , d. w. z . in e e n t e r m v a n k u n n e n , e n ' w e t e n d a t ' , d . w. z . in een t e r m van kennen.

Kennis wordt hier dispositioneel, als 'weten', opgevat.

' D o o r te z e g g e n d a t

i e m a n d i e t s w e e t of n a a r i e t s s t r e e f t , z e g t m e n n i e t d a t h i j op e e n b e p a a l d m o m e n t b e z i g i s i e t s te d o e n of te o n d e r g a a n , m a a r d a t h i j in s t a a t i s b e p a a l de d i n g e n te d o e n w a n n e e r d a t n o d i g i s , of d a t h i j in e e n b e p a a l d s o o r t s i t u a 48 t i e s g e n e i g d i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n en te v o e l e n ' E r w o r d t in dit c i t a a t o v e r t w e e d i s p o s i t i e s g e s p r o k e n : o v e r ' w e t e n ' e n 'streven'. W a t g e l d t nu v o o r ' w e t e n ' a l l e e n ? R y l e b e a n t w o o r d t d e z e v r a a g n i e t , m a a r u i t z i j n j u i s t g e c i t e e r d e w o o r d e n en uit het o n d e r s c h e i d dat hij m a a k t t u s s e n ' w e t e n ' en ' g e l o v e n ' l i j k t te v o l g e n d a t h i j v a n m e n i n g i s d a t i e m a n d d i e i e t s w e e t in s t a a t i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n w a n n e e r d a t n o d i g i s , m a a r n i e t d a t d i e g e n e o o k n o o d z a k e l i j k de n e i g i n g m o e t h e b b e n o m d i e b e p a a l d e d i n g e n te doen E e r d e r w e r d o p g e m e r k t , dat indien o n d e r w i j s e r o p g e r i c h t is l e e r l i n g e n b e -

47
p a a l d e d i n g e n te l a t e n w i l l e n , de g r e n s t u s s e n b e w u s t e k e u z e v a n d e k a n t v a n de l e e r l i n g e n i n d o c t r i n a t i e v a n d e k a n t v a n d e l e r a a r w e l l i c h t o v e r s c h r e d e n w o r d t ^ . Volgens R u s s e l l is indoctrinatie o n v e r m i j d e l i j k , m a a r niet p e r s e s c h a d e l i j k : 'In a l l e d u c a t i o n , p r o p a g a n d a h a s a p a r t ; n o a d u l t c a n a v o i d e x p r e s s i n g h i s a v e r s i o n s a n d p r e f e r e n c e s , a n d a n y s u c h e x p r e s s i o n in t h e p r e s e n c e of t h e y o u n g h a s t h e e f f e c t of p r o p a g a n d a . T h e q u e s t i o n f o r t h e e d u c a t o r i s n o t w h e t h e r t h e r e s h a l l be p r o p a g a n d a , but h o w m u c h , h o w o r g a n i z e d , a n d of w h a t s o r t ; a l s o w h e t h e r , a t s o m e s t a g e d u r i n g e d u c a t i o n , i n f l u e n c e of p r o p a g a n d a by t e a c h i n g t h e m m e t h o d s of a r r i v i n g a t i m p a r t i a l judgments. ( ). It i s n o t p r o p a g a n d a a s s u c h t h a t i s a t f a u l t , but o n e - s i d e d p r o p a g a n d a . T o b e c r i t i c a l of p r o p a g a n d a , to h a v e w h a t i s c a l l e d in A m e r i c a ' s a l e s r e s i s t a n c e ' , i s h i g h l y d e s i r a b l e , a n d i s n o t to b e a c h i e v e d by r e m o t e n e s s f r o m p r o p a g a n d a , any m o r e than i m m u n i t y f r o m m e a s l e s is achieved by r e m o t e n e s s f r o m m e a s l e s . It i s a c h i e v e d by e x p e r i e n c i n g p r o p a g a n d a a n d d i s c o v e r i n g t h a t it i s o f t e n m i s l e a d i n g . F o r t h i s p u r p o s e , n o p l a n c o u l d be s o s u i t a b l e a s r i v a l p r o p a g a n d i s t s in e v e r y s c h o o l , f o r w h i c h b r o a d c a s t i n g s u p p l i e s the m e c h a n i s m 1 ^ . Of i n d o c t r i n a t i e nu e r g i s of n i e t e n of h e t in a l l e g e v a l l e n v e r m e d e n k a n ( m o e t ) w o r d e n e n h o e d a n w e l , z i j n v r a g e n d i e ik nu n i e t wil b e a n t w o o r d e n . H e t g a a t m e nu o m i e t s a n d e r s e n w e l o m h e t v o l g e n d e . B e n v l o e d i n g v a n de w i l i s m i s s c h i e n a l s o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g h a c h e l i j k , a l s l e e r d o e l i s h e t d i t n i e t . E e n l e e r l i n g d i e z e l f z i j n w i l p r o b e e r t te v e r s t e r k e n of o m te b u i g e n , h e e f t h i e r h e t v o l s t e r e c h t t o e . H i j v o l g t h i e r m e e z e l f s h e t p a d v a n v e l e h e i l i g e n , d i e in s t a a t w a r e n h u n n e i g i n g e n te b e s t u r e n e n t e b e h e e r s e n , d i e m . a . w. g e e n s l a a f v a n h u n n e i g i n g e n w a r e n m a a r j u i s t h u n n e i g i n g e n t e n g o e d e k o n d e n a a n w e n d e n of d i e k o n d e n o n d e r d r u k k e n . E r i s h i e r s p r a k e v a n e e n m e e s t e r s c h a p o v e r de e i g e n n e i g i n g e n , v a n e e n k u n n e n - m a a r o o k v a n e e n k e n n e n e n w e l h e t k e n n e n v a n de e i g e n n e i g i n g e n e n h u n m o g e l i j k e g e v o l g e n . O o k v o o r de l e e r l i n g d i e de wil v a n i e m a n d a n d e r s (of de wil v a n G o d ) wil o p v o l g e n , g a a t h e t u i t e i n d e l i j k o m e e n k u n n e n v a n de k a n t v a n de l e e r l i n g , g e b a s e e r d op z i j n k e n n e n v a n d i e a n d e r e w i l . O o k h i e r i s h e t l e e r d o e l a l s e e n ' w e t e n h o e ' e n e e n ' w e t e n d a t ' te k a r a k t e r i s e r e n . Het o n d e r s c h e i d t u s s e n p r a k t i s c h e e n t h e o r e t i s c h e k e n n i s i s te v e r g e l i j k e n m e t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n ' w e t e n h o e ' en ' w e t e n d a t ' . H e t o n d e r s c h e i d i s n i e t a l t i j d e v e n m a k k e l i j k a a n te b r e n g e n e n e r i s g e e n k u n n e n z o n d e r k e n n e n en g e e n k e n n e n z o n d e r k u n n e n . D i t b e t e k e n t e c h t e r n i e t d a t u i t k u n n e n (= w e t e n h o e ) a u t o m a t i s c h k e n n e n (= w e t e n d a t ) v o l g t of o m g e k e e r d . R y l e l i c h t d i t a l s v o l g t t o e : ' Z i j n w e t e n h o e ((d. w. z . h e t w e t e n v a n de r e g e l s v a n h e t s c h a a k an a t t e m p t s h o u l d b e m a d e to f r e e b o y s a n d g i r l s , a s f a r a s p o s s i b l e , f r o m the

48
s p e l ) ) k o m t p r i m a i r tot u i t d r u k k i n g in de z e t t e n d i e h i j d o e t of t o e s t a a t e n in d e z e t t e n d i e h i j v e r m i j d t of w e i g e r t te a a n v a a r d e n . Z o l a n g h i j de r e g e l s in 52 a c h t k a n n e m e n , k a n h e t o n s n i e t s c h e l e n of h i j z e o o k k a n f o r m u l e r e n A l l e e n u i t w a t h i j op h e t s c h a a k b o r d d o e t e n n i e t u i t w a t h i j in z i j n h o o f d of m e t z i j n tong d o e t , b l i j k t of h i j de r e g e l s k e n t in d i e z i n d a t h i j z e k a n t o e p a s s e n . E v e n z o z a l e e n b u i t e n l a n d s e s c h o l i e r , hoe goed hij de r e g e l s v a n de E n g e l s e s p r a a k k u n s t o o k o n d e r de k n i e m a g h e b b e n g e k r e g e n , n i e t z o g o e d a l s een E n g e l s kind weten hoe hij g r a m m a t i c a a l c o r r e c t E n g e l s moet' B e l a n g r i j k e r d a n h e t ' w e t e n d a t ' i s v o l g e n s R y l e h e t ' w e t e n h o e ' ( z i e p.45) e n h e t s c h e m a op p. 46 i s nog te v e r e e n v o u d i g e n d o o r v o o r de t e r m e n k e n n i s , w e t e n h o e e n w e t e n d a t de e n e t e r m ' w e t e n ' te g e b r u i k e n . I n d i e n m e n e r a k k o o r d m e e g a a t o n d e r ' w e t e n ' e e n k u n n e n , g e b a s e e r d op k e n n e n , te v e r staan, zodat i e m a n d die iets weet in s t a a t i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n w a n n e e r d a t n o d i g i s ( z i e p. 4 6 ) , w a a r b i j het 'in s t a a t z i j n tot' v o o r a l een kunnen (een 'weten h o e ' ) u i t d r u k t en h e t w e t e n of ' h e t n o d i g i s ' v o o r a l e e n k e n n e n ( e e n ' w e t e n d a t ' ) i s , d a n b l i j k e n De G r o o t s opvattingen o v e r o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n a l s e e n 'kunnen' z i c h u i t s t e k e n d a a n te s l u i t e n b i j R y l e ' s k e n n i s - t h e o r e t i s c h e o p v a t t i n g e n , te m e e r 54 d a a r o o k b i j D e G r o o t k u n n e n op k e n n e n g e b a s e e r d i s H e t s c h e m a op pi. 4 6 i s nu a l s v o l g t te v e r e e n v o u d i g e n : spreken

49 Schema 2
LEERDOELEN LEERDOELEN in h e t a l g e m e e n , of z e nu o n d e r w e z e n w o r d e n of n i e t L e e r d o e l e n die onderwezen worden (onder wij s d o e l stellingen) door l e e r l i n g en l e r a a r n a te s t r e v e n en w e n s e l i j k g e a c h t e l e e r e f f e c t e n b i j de leerling te f o r m u l e r e n ( v o l g e n s A . D . de G r o o t ) t in t e r m e n v a n ' m e n t a a l p r o g r a m m a ' of ' v a a r d i g heid* Leerdoelen die niet onderwezen worden door l e e r l i n g e n na te s t r e v e n en w e n selijk geacht 'weten'

te f o r m u l e r e n ( v o l g e n s G . R y l e ) in t e r men van 'weten hoe' en 'weten dat'

d . w. z . in t e r m e n ^van kunnen, g e b a s e e r d op k e n n e n .

H e t ' k u n n e n ' d a t h i e r b e d o e l d w o r d t , i s e e n d i s p o s i t i e d i e in h e t g e d r a g v a n d e l e e r l i n g tot u i t i n g k o m t of k a n k o m e n . O n d e r g e d r a g w o r d t u i t d r u k k e l i j k o o k , m a a r n i e t u i t s l u i t e n d , v e r b a a l g e d r a g v e r s t a a n . H e t ' k u n n e n ' v a n de l e e r l i n g k a n u i t z i j n g e d r a g b l i j k e n , m a a r h o e f t e r in w e r k e l i j k h e i d n i e t n o o d z a k e l i j k u i t te b l i j k e n , j u i s t o m d a t ' k u n n e n ' e e n d i s p o s i t i e i s . E e n l e e r l i n g k a n z i j n ' k u n n e n ' n i e t t o n e n a l s h i j h e t n i e t t o n e n wil - h i j k a n z i j n ' k u n n e n ' v e r z w i j g e n . E e n l e e r l i n g die zijn 'kunnen' v e r b e r g t , o m welke r e d e n dan ook, onttrekt zich daardoor aan kritiek - zowel aan negatieve, eventueel v e r n i e tigende kritiek alsook aan positieve, opbouwende kritiek. Zo'n leerling ontt r e k t zich aan elke v o r m van e v a l u a t i e , die g e e n z e l f - e v a l u a t i e is - z o ' n l e e r l i n g o n t w i j k t m . a . w. e l k e b e o o r d e l i n g , e l k o o r d e e l of e l k e v e r o o r d e l i n g v a n anderen, van buitenstaanders. H e t b e h o e f t g e e n b e t o o g d a t z o ' n l e e r l i n g z i c h in e e n o n d e r w i j s l e e r p r o c e s , waarbij l e e r p r e s t a t i e s regelmatig door anderen gevalueerd worden, niet

50
thuis zal voelen. M e e r h i e r o v e r in d e v o l g e n d e p a r a g r a a f o v e r e v a l u a t i e (3. 7). O m d e z e p a r a g r a a f o v e r l e e r d o e l e n n i e t nog l a n g e r te m a k e n , z a l in d e v o l g e n d e p a r a g r a a f o . a . d e z e p a r a g r a a f g e v a l u e e r d w o r d e n en z u l l e n enige b e d e n k i n g e n tegen de b o v e n s t a a n d e l e e r d o e l e n a n a l y s e w o r d e n g e f o r m u l e e r d . 3.7. Evaluatie (III. 3 van het PL-model)

In h e t P L - m o d e l w o r d t h e t l e e r p r o c e s in v i e r o n d e r d e l e n o p g e s p l i t s t : l e e r ling, l e e r d o e l e n , evaluatie en l e r a a r . Onder het o n d e r d e e l ' l e e r l i n g ' valt o o k de ' l e e r m e t h o d e ' , o n d e r h e t o n d e r d e e l ' l e r a a r ' de ' o n d e r w i j s m e t h o d e ' ( z i e 2. 5). M e t h o d e s z i j n op te v a t t e n a l s m i n of m e e r s y s t e m a t i s c h e manieren v a n h a n d e l e n o m b e p a a l d e d o e l e n te b e r e i k e n . H e t z i j n m i d d e l e n o m d o e l e n te b e r e i k e n . H e t P L - m o d e l k a n t e n o n r e c h t e s u g g e r e r e n d a t b i j h e t p e r m a n e n t e l e r e n d e n a d r u k op d e d o e l e n e n n i e t op d e m i d d e l e n ( m e t h o d e s ) o m d i e d o e l e n te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n l i g t of z o u m o e t e n l i g g e n . M i j n s t a n d p u n t i s d a t b i j l e e r p r o c e s s e n in h e t a l g e m e e n e n b i j o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n in h e t b i j z o n d e r z o w e l m i d d e l a l s d o e l m o r e e l te r e c h t v a a r d i g e n m o e t e n z i j n , d a t h e t doel het middel niet heiligt, noch o m g e k e e r d het middel het doel. Bij e v a l u a t i e h o r e n n a a r m i j n m e n i n g s t e e d s t w e e v r a g e n g e s t e l d te w o r d e n : ( l ) de f u n c t i o n e l e v r a a g - v o e r t h e t m i d d e l tot h e t d o e l ? e n (2) de p r i n c i p i l e v r a a g : z i j n m i d d e l e n d o e l m o r e e l te r e c h t v a a r d i g e n ? E l k e d o e l - m i d d e l a n a l y s e v a n ( o n d e r w i j s - ) l e e r p r o c e s s e n l o o p t h e t g e v a a r de t w e e d e , p r i n c i p i l e v r a a g t e veronachtzamen. end-products, or producing. ( ' V a l u e s a r e i n v o l v e d in e d u c a t i o n n o t s o m u c h a s g o a l s o r ). . . . m o s t d i s p u t e s a b o u t t h e a i m s of e d u c a t i o n a r e d i s but a s p r i n c i p l e s i m p l i c i t in d i f f e r e n t m a n n e r s of p r o c e e d i n g

p u t e s a b o u t p r i n c i p l e s of p r o c e d u r e s r a t h e r t h a n a b o u t ' a i m s ' in t h e s e n s e of 55 o b j e c t i v e s to b e a r r i v e d a t by t a k i n g a p p r o p r i a t e m e a n s ' . Deze woorden g e l d e n n i e t a l l e e n v o o r ' e d u c a t i o n ' of o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , m a a r ook v o o r l e e r p r o c e s s e n in h e t a l g e m e e n , w a a r b i j d e l e e r l i n g u i t s l u i t e n d z i j n l e e r d o e l e n wil n a s t r e v e n : ' T h e c r u c i a l q u e s t i o n to a s k , w h e n m e n w a x e n t h u s i a s t i c on t h e s u b j e c t of t h e i r a i m s , i s w h a t p r o c e d u r e s a r e to b e a d o p t e d in o r d e r to implement them. ( ). T h e P u r i t a n a n d t h e C a t h o l i c b o t h t h o u g h t t h e y w e r e p r o m o t i n g G o d ' s k i n g d o m , b u t t h e y t h o u g h t it h a d to b e p r o m o t e d in a d i f f e r e n t m a n n e r . A n d t h e d i f f e r e n t m a n n e r m a d e it q u i t e a d i f f e r e n t k i n g d o m ' ^ . D e b e d e n k i n g t e g e n h e t b e n a d r u k k e n v a n d e d o e l e n t e n k o s t e v a n de m i d d e l e n ( p r o c e d u r e , m e t h o d e s ) k a n in h e t P L - m o d e l o n d e r v a n g e n w o r d e n d o o r a l d a a r u i t d r u k k e l i j k o v e r p r o c e d u r e s of m e t h o d e s te s p r e k e n , b i j v o o r b e e l d a l d u s :

51

III.

Leerproces

1. 2. 3. 4.

L e e r l i n g en l e e r p r o c e d u r e ( - m e t h o d e ) Leerdoelen Evaluatie L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e ( - m e t h o d e )

De t w e e d e b e d e n k i n g t e g e n de g e g e v e n a n a l y s e v a n h e t l e e r p r o c e s b e t r e f t h e t s c h i j n b a a r e e n v o u d i g e o n d e r s c h e i d t u s s e n t w e e s o o r t e n d o e l e n , n . 1. t u s s e n t i j d s e d o e l e n en e i n d d o e l e n ( pp . 3 4 - 3 5 ) . V i a t u s s e n t i j d s e d o e l e n p r o b e e r t de l e e r l i n g e i n d d o e l e n te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n - h i j hoopt d a t e l k b e r e i k t t u s s e n t i j d s d o e l h e m d i c h t e r b i j de e i n d d o e l e n b r e n g t , h i j h o o p t m . a . w. d a t t u s s e n t i j d s e d o e l e n ook t u s s e n l i g g e n d e d o e l e n z i j n op weg n a a r de e i n d d o e l e n . De a a n n a m e nu d a t ' t u s s e n t i j d s e d o e l e n ' en ' t u s s e n l i g g e n d e d o e l e n ' s y n o n i e m z i j n , i s f o u t i e f . Z e l f s a l s m e n s l e c h t s n einddoel beschouwt en niet b i j v o o r b e e l d t w e e e i n d d o e l e n d i e z i c h s l e c h t m e t e l k a a r l a t e n r i j m e n (of z e l f s t e g e n g e s t e l d z i j n a a n e l k a a r ) , d a n nog i s de a a n n a m e ' t u s s e n t i j d s = t u s s e n l i g g e n d ' onjuist. H o e w e l dit v o o r z i c h z e l f s p r e e k t , k a n h e t o n d e r s t a a n d e p l a a t j e de r e d e n e r i n g nog v e r d u i d e l i j k e n : Einddoel a. b. E r i s g e e n b e s t e weg n a a r h e t e i n d d o e l ( z o a l s o. a . l e e r p l a n o n t w i k k e l a a r s r e g e l m a t i g v e r k l a r e n ) . Wel zijn e r v e r s c h i l l e n d e goede wegen n a a r het einddoel, zoals bijvoorbeeld T T T T '

r
9

Bijvoorbeeld T j T 2 T 6 T 5 > T 5 T 6 T 3 T ? T j , enz. d. T Conclusie: Tussentijdse doelen hoeven volstrekt n i e t ook t u s s e n l i g g e n d e d o e l e n (op weg n a a r h e t e i n d d o e l ) te z i j n en k u n n e n d a a r o m s o m s b e t e r g e m e d e n dan b e r e i k t w o r d e n . T.(i= 1,2,...,9): Tussentijdse doelen De t w e e h i e r b o v e n g e f o r m u l e e r d e b e d e n k i n g e n b e t r e f f e n de k e u z e v a n t e r m e n . De e e r s t e w a a r s c h u w t v o o r e e n te g r o t e n a d r u k op d o e l e n t e n k o s t e v a n de m i d d e l e n , de t w e e d e w a a r s c h u w t e r v o o r t u s s e n t i j d s e d o e l e n n i e t te v e r e e n z e l -

52
vigen met tussenliggende. De d e r d e b e d e n k i n g is v a n g e h e e l a n d e r e a a r d . . Z e r i c h t z i c h n i e t op e e n in d e v o r i g e p a r a g r a a f g e k o z e n t e r m i n o l o g i e of t h e o r i e , m a a r op e e n l o g i s c h e c o n c l u s i e d i e n a a r m i j n m e n i n g uit de d a a r g e d a n e k e u z e g e t r o k k e n m o e t w o r d e n in v e r b a n d m e t h e t e v a l u e r e n v a n k e n n i s en d i e e r v a a k n i e t u i t g e t r o k k e n w o r d t . In h e t k o r t k o m t h e t h i e r o p n e e r : A l s h e t op k e n n e n g e b a s e e r d e k u n n e n v a n e e n l e e r l i n g - ook w e l z i j n ' w e t e n ' , 'kennis', ' m e n t a l e p r o g r a m m a ' s ' of disposities ' v a a r d i g h e d e n ' g e n o e m d - e e n d i s p o s i t i e i s , i s h e t n i e t d i r e c t te e v a l u e r e n m a a r u i t s l u i t e n d i n d i r e c t . V o o r v a l l e n z i j n d i r e c t te e v a l u e r e n , niet. ' E e n d i s p o s i t i o n e l e e i g e n s c h a p b e z i t t e n i s n i e t h e t z e l f d e a l s z i c h in e e n

b e p a a l d e t o e s t a n d b e v i n d e n of e e n b e p a a l d e v e r a n d e r i n g o n d e r g a a n ; h e t b e t e k e n t z e k e r of w a a r s c h i j n l i j k in e e n b e p a a l d e t o e s t a n d te z u l l e n v e r k e r e n of een b e p a a l d e v e r a n d e r i n g te z u l l e n o n d e r g a a n w a n n e e r a a n e e n b e p a a l d e v o o r 57 w a a r d e is voldaan' . D o o r te z e g g e n d a t i e m a n d i e t s ' k a n ' , z e g t m e n n i e t d a t h i j op e e n b e p a a l d m o m e n t b e z i g i s i e t s te d o e n of te o n d e r g a a n , m a a r d a t h i j in s t a a t i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n w a n n e e r d a t n o d i g i s . N i e t h e t ' k u n n e n ' i s te e v a l u e r e n , m a a r u i t s l u i t e n d de a c t u a l i s e r i n g e n v a n d i t ' k u n n e n ' . Nu i s h e t op k e n n e n g e b a s e e r d e k u n n e n e e n d i s p o s i t i e , d i e op z e e r v e l e m a n i e r e n g e a c t u a l i s e e r d kan worden. Ryle s p r e e k t over 'onbeperkte' ongelijk58 soortige actualiseringen . ' K u n n e n ' of ' n i e t k u n n e n ' z i j n g e e n w o o r d e n d i e een g e b e u r t e n i s aanduiden, m a a r modale woorden - e r is m e e s t a l niet n b e p a a l d t e k e n of e e n b e p a a l d e t o e t s w a a r u i t b l i j k t w a t i e m a n d k a n of d a t h i j h e t k a n . Of a n d e r s g e z e g d : m e n t o e t s t n o o i t w a t i e m a n d k a n , m a a r w a t h i j v a n zijn kunnen laat zien; m e n toetst nooit wat i e m a n d w e e t , m a a r wat hij uit. Zolang e r geen n - n d u i d i g e afbeelding b e s t a a t t u s s e n i e m a n d s binnen- en b u i t e n k a n t , z o l a n g b l i j f t e l k e e v a l u a t i e v a n i e m a n d s d i s p o s i t i e s a a n de h a n d van actualiseringen ervan problematisch. Z e k e r a l s de l e e r l i n g h e t n i e t n o d i g Zo'n o o r d e e l t o m z i j n k u n n e n z o g o e d m o g e l i j k te d e m o n s t r e r e n of a l s h i j h e t o m e e n of a n d e r e r e d e n n i e t v e r s t a n d i g v i n d t z i j n k u n n e n t e l a t e n b l i j k e n . t r o u w e n s r e l a t i e b e s t a a t - e n d i e b e s t a a t e r in d e p r a k t i j k v a a k n i e t . T e r u g k e r e n d nu tot de w e r k e l i j k h e i d v a n h e t l e r e n in ( o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , is b o v e n s t a a n d e d e r d e bedenking, die een t a m e l i j k a b s t r a c t k a r a k t e r d r a a g t , m e t e n i g e f e i t e l i j k e o b s e r v a t i e s a a n te v u l l e n : (1) Het g r o o t s t e v e r s c h i l t u s s e n o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n en l e e r p r o c e s s e n die geen o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n zijn, is het veelvuldig r e s p . s c h a a r s e s i t u a t i e d o e t z i c h v o o r a l s e r t u s s e n de e v a l u a t o r e n d e l e e r l i n g g e e n v e r -

53
e v a l u e r e n v a n d e l e e r r e s u l t a t e n v a n de l e e r l i n g . In o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n b e h o o r t h e t e v a l u e r e n m e e s t a l tot d e t a a k v a n de l e r a a r , b i j a n d e r e l e e r p r o c e s s e n o n t b r e e k t de l e r a a r en h e t l e r e n v a n de l e e r l i n g w o r d t m e e s t a l niet s y s t e m a t i s c h g e v a l u e e r d , a l s de l e e r l i n g d a a r t e n m i n s t e niet zelf v o o r z o r g t . (2) E v a l u a t i e k a n e e n z e g e n z i j n v o o r d e l e e r l i n g , m a a r ook e e n v l o e k . Het k a n e e n z e g e n z i j n a l s de l e e r l i n g g e n f o r m e e r d w o r d t o v e r z i j n v o r d e r i n g e n e n de nog te o n d e r n e m e n s t a p p e n o m te p o g e n de l e e r d o e l e n te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n - e n a l s de l e e r l i n g a a n g e m o e d i g d w o r d t z i j n p o g i n g e n v o o r t te z e t t e n , w a n n e e r de l e e r d o e l e n t e n m i n s t e r e e l , d . w. z . b e r e i k b a a r of b e n a d e r b a a r z i j n . E v a l u a t i e k a n e e n v l o e k z i j n a l s h e t de l e e r l i n g niet v e r t e l t hoe hij zijn l e r e n kan v e r b e t e r e n en s l e c h t s goedk e u r e n d e of a f k e u r e n d e b e o o r d e l i n g e n o v e r de r e s u l t a t e n v a n z i j n l e r e n u i t s p r e e k t . H e t i s e e n v l o e k o m d a t a f k e u r e n d e b e o o r d e l i n g e n de l e e r l i n g v a a k o n t m o e d i g e n o m v e r d e r te l e r e n e n l o u t e r g o e d k e u r e n d e b e o o r d e l i n g e n d e l e e r l i n g te w e i n i g i n z i c h t v e r s c h a f f e n in v o o r a l de z w a k k e k a n ten van zijn l e e r r e s u l t a t e n . De b e k e n d s t e v o o r b e e l d e n van deze s c h a d e l i j k e v o r m v a n e v a l u a t i e v i n d t m e n in o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n : h e t l o u t e r g e v e n v a n c i j f e r s ( z o n d e r c o m m e n t a a r v a n de l e r a a r ) en h e t e v e n o n i n f o r m a t i e v e ' g e z a k t ' of ' g e s l a a g d ' ( z o n d e r v e r d e r e s p e c i f i c a t i e ) b i j 59 examens Z o w e l in l e e r p r o c e s s e n in h e t a l g e m e e n a l s b i j o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n i n h e t b i j z o n d e r i s h e t k r i j g e n v a n e v a l u a t i e v a n de e e r s t e s o o r t u i t e r m a t e b e l a n g r i j k . Bij l e e r p r o c e s s e n die geen o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n z i j n , b e h o o r t h e t tot de t a a k v a n de l e e r l i n g o m m o m e n t e n in z i j n l e e r p r o c e s te r e s e r v e r e n v o o r e v a l u a t i e v a n d e z e s o o r t . (3) H e t g e v e n nu v a n e v a l u a t i e w a a r e e n l e e r l i n g w a t a a n h e e f t , i s e e n b e k w a a m h e i d die niet v e l e n b e z i t t e n . B e h a l v e dat de e v a l u a t o r een w i j s m a n m o e t z i j n , m o e t h i j de l e e r l i n g ook g o e d k e n n e n o m h e m t e k u n n e n h e l p e n : '. . . the s p e c i f i c a t i o n s a s to w h a t h e ((de l e e r l i n g ) ) i s to l e a r n a r e d e p e n d e n t on h i s p r e v i o u s e d u c a t i o n a l d e v e l o p m e n t , h i s a b i l i t i e s a n d s k i l l s , and his a s p i r a t i o n s and m o t i v a t i o n s ' ^ . L e r e n i s v o o r de l e e r l i n g moeten een persoonlijke zaak, w a a r i n zijn v e r l e d e n en zijn a s p i r a t i e s

k u n n e n d o o r k l i n k e n . V o o r i n d i v i d u e l e p e r s o o n l i j k e l e e r d o e l e n m o e t in e e n v r i j e m a a t s c h a p p i j r u i m t e g e l a t e n of g e s c h a p e n w o r d e n d i e te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n , z o l a n g de m a a t s c h a p p i j h e t b e r e i k e n v a n d e z e d o e l e n t e n m i n s t e kan t o l e r e r e n . Dat l e r e n een persoonlijke zaak is, z e k e r als d i t p e r m a n e n t g e b e u r t , b l i j k t u i t de a p a r t e p l a a t s d i e i n d i v i d u e e l l e r e n

54
in h e t P L - m o d e l i n n e e m t (zie c a t e g o r i e IV: I n d i v i d u e e l l e r e n a l s d a g e lijke gewoonte). O v e r ( o n d e r w i j s - ) l e e r p r o c e s s e n m e r k t B l o o m op: ' T h e b a s i c q u e s t i o n s to a s k a b o u t e x a m i n a t i o n s a n d o t h e r e v a l u a t i o n procedur-

e s a r e w h e t h e r t h e y h a v e a p o s i t i v e e f f e c t on s t u d e n t l e a r n i n g (and i n s t r u c t i o n ) a n d w h e t h e r t h e y l e a v e ( b o t h t e a c h e r s a n d ) s t u d e n t s w i t h a p o s i t i v e v i e w of t h e m s e l v e s a n d of t h e s u b j e c t a n d l e a r n i n g f o r m a t i e v e en s u m m a t i e v e . process' In o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n o n d e r s c h e i d t B l o o m , t w e e s o o r t e n e v a l u a t i e s : ' ( ( ' S u m m a t i v e evaluation')) is the e v a l u a t i o n which t e r m or educational p r o g r a m . ( ). Q u i t e i s u s e d a t t h e e n d of t h e c o u r s e ,

i n c o n t r a s t i s t h e u s e of ' f o r m a t i v e e v a l u a t i o n ' t o p r o v i d e ( ( t h e s t u d e n t a n d t e a c h e r ) ) f e e d b a c k ^ a n d c o r r e c t i v e s at e a c h s t a g e in the process. teaching-learning By f o r m a t i v e e v a l u a t i o n we m e a n e v a l u a t i o n by b r i e f t e s t s u s e d by 63 t e a c h e r s a n d s t u d e n t s a s a i d s in the l e a r n i n g p r o c e s s ' De r e s u l t a t e n van s u m m a t i e v e evaluatie w o r d e n vaak oneigenlijk g e b r u i k t en g a a n e e n eigen l e v e n l e i d e n . B l o o m licht dit toe a a n de hand v a n e x a m e n r e s u l t a t e n , die door onheus g e b r u i k het l e v e n v a n de l e e r l i n g kunnen v e r g a l l e n : ' T h e p o s t e x a m i n a t i o n e f f e c t s may be v e r y p r o f o u n d , d e p e n d i n g o n t h e u s e s m a d e of t h e e x a m i n a t i o n r e s u l t s . T h e r e s u l t s of s o m e e x a m i n a t i o n s , such as an intelligence test or a m a j o r e x t e r n a l examination, college entrance examination, m a y b e to m a r k a n i n examinations

d i v i d u a l f o r t h e r e s t of h i s l i f e . A n I. Q . i n d e x , t h e r e s u l t s of a s c h o o l o r o r t h e r e s u l t s of t h e m a t r i c u l a t i o n in m a n y c o u n t r i e s m a y d e t e r m i n e the i n d i v i d u a l ' s e d u c a t i o n a l a n d v o c a t i o n a l c a r e e r , h i s o w n v i e w of h i m s e l f , a n d t h e w a y s i n w h i c h o t h e r s r e g a r d h i m . T h e s e m a j o r e x a m i n a t i o n s c r e a t e s e l f - f u l f i l l i n g p r o p h e c i e s in w h i c h l a t e r s u c c e s s or f a i l u r e or the educational and vocational openings available l a r g e l y d e t e r m i n e d b y t h e r e s u l t s . It i s n o s e c r e t t h a t t e a c h e r s m a y a l i z e t h e i r d i f f i c u l t i e s in i n s t r u c t i o n by p o i n t i n g to the I . Q . or t e s t s c o r e s of t h e i r s t u d e n t s . P a r e n t s a l s o c o m e t o j u d g e t h e i r are ration-

standardized children, exam-

p o s i t i v e l y a s w e l l a s n e g a t i v e l y , i n t e r m s of t h e i r I . Q . ' s o r o t h e r

i n a t i o n r e s u l t s . A n d the c h i l d h i m s e l f will c o m e to v i e w h i m s e l f p a r t l y in 64 t e r m s of h i s p e r f o r m a n c e o n c e r t a i n k e y e x a m i n a t i o n s ' . Het hoeft geen betoog d a t dit s o o r t s c h r i k b e e l d e n v a n h e t m i s b r u i k v a n e v a l u a t i e r e s u l t a t e n de leerling kopschuw kan maken voor elke v o r m van evaluatie door anderen. verD a a r o m is het zo b e l a n g r i j k dat e r t u s s e n lerciar en l e e r l i n g een goede v e r s t a n d h o u d i n g ( e e n r e l a t i e v a n s y m p a t h i e ) b e s t a a t en de l e e r l i n g de l e r a a r

55
t r o u w t . Z o d r a e e n l e e r l i n g i m m e r s b a n g i s o m te l a t e n m e r k e n w a t h i j w e e t en niet weet, is het toch al p r o b l e m a t i s c h e van het e v a l u e r e n van zijn weten nog v e l e k e r e n p r o b l e m a t i s c h e r g e w o r d e n . D e l e e r l i n g b l i j f t d a n n i e t s a n d e r s o v e r d a n z i c h z e l f t e e v a l u e r e n . D a t de l e e r l i n g zelf h e t b e s t e in s t a a t z o u z i j n o m z i j n v o r d e r i n g e n te b e o o r d e l e n (de z g . z e l f - e v a l u a t i e ) i s e e n o p v a t t i n g d i e zijn a a n h a n g e r s vindt bij diegenen, die (naar m i j n mening ten onrechte) gelov e n d a t z e l f k e n n i s e e n v o u d i g te v e r w e r v e n i s . H o e w e l B l o o m de t w e e v o r m e n v a n e v a l u a t i e , s u m m a t i e v e e n f o r m a t i e v e , op

o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n b e t r e k t , is het k r i j g e n van feedback v o o r elke l e e r l i n g in e l k l e e r p r o c e s b e l a n g r i j k . Z o i e t s d e r g e l i j k s a l s s u m m a t i e v e e v a l u a t i e is bij p e r m a n e n t l e r e n van veel m i n d e r belang dan zoiets als f o r m a t i e v e e v a l u a t i e . R e s e r v e e r t m e n n u , z o a l s de g e w o o n t e i s de t e r m e n ' s u m m a t i e v e e v a l u a t i e ' en ' f o r m a t i e v e e v a l u a t i e ' v o o r o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , dan is voor P L een v o r m van evaluatie nodig die m e n i n f o r m a t i e v e evaluatie kan n o e m e n . In d e v i e r d e b e d e n k i n g w i l ik t e r u g k o m e n op de v r a a g of h e t m o g e l i j k i s e n v a n r e a l i t e i t s z i n g e t u i g t i n d o c t r i n a t i e v a n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n te o n d e r scheiden^. Ik m e e n d a t h e t m o g e l i j k i s e n w e l z o l a n g i n d e r d a a d g e l d t , d a t l e r a a r e n l e e r l i n g z i c h a l s p a r t n e r s g e d r a g e n , d i e e l k a a r z o v e e l m o g e l i j k h e l p e n o m de ( o n d e r w i j s - ) d o e l e n te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n . U i t e r a a r d m o e t e n z o w e l l e r a a r a l s l e e r l i n g e r v a n o v e r t u i g d z i j n , dat die doelen het n a s t r e v e n w a a r d z i j n . A l s e e n l e r a a r e e n l e e r l i n g o n d e r w i j s t d a t h e t g o e d i s o m s c h u l d e n af te l o s s e n e n a l s h i j h e m h i e r v a n w e e t t e o v e r t u i g e n e n a l s h i j h e m ook u i t l e g t h o e h i j d a t m o e t d o e n , d a n h e e f t h e t n i e t s m e t i n d o c t r i n a t i e te m a k e n a l s h i j ook w i l dat de l e e r l i n g i n d e r d a a d z i j n s c h u l d e n a f l o s t . Z o l a n g l e r a a r en l e e r l i n g g e e n antagonisten, m a a r 'sympathisanten met een gemeenschappelijk doel' zijn (noot 28), is e r v a n i n d o c t r i n a t i e g e e n s p r a k e . G e t u i g t h e t v a n r e a l i t e i t s z i n i n d o c t r i n a t i e v a n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n te o n d e r s c h e i d e n ? D e o n r u s t d i e in v o o r a l d e z e s t i g e r j a r e n op s c h o l e n e n u n i v e r s i t e i t e n in E u r o p a e n A m e r i k a d e o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n t o t a a l o n t w r i c h t t e , w a s v o o r a l te w i j t e n a a n e e n v e r t r o u w e n s c r i s i s t u s s e n l e r a r e n en l e e r l i n g e n . E e n o n d e r w i j s l e e r p r o c e s kan alleen dan f u n c t i o n e r e n zoals het h o o r t , als zowel l e r a a r als l e e r l i n g e r v a n overtuigd zijn dat wat g e l e e r d moet w o r d e n d e m o e i t e w a a r d i s o m t e w e t e n . D i t nu w a s in de c r i s i s t i j d v a n d e z e s t i g e r j a r e n n i e t h e t g e v a l . D e e n i g e o p l o s s i n g o m u i t z o ' n c r i s i s te k o m e n , i s d a t l e e r l i n g e n en l e r a r e n - en niet o u d e r s , p r e s s i e g r o e p e n , politieke partijen,

56
b e s t u r e n , e n z . - h e t e r o v e r e e n s w o r d e n w e l k e d o e l e n in h e t o n d e r w i j s n a g e s t r e e f d m o e t e n w o r d e n . D a t l e r a r e n ook o u d e r s of p a r t i j l i d z i j n e n l e e r l i n g e n z i c h o r g a n i s e r e n in p r e s s i e g r o e p e n of w a t d a n o o k , d o e t h i e r n i e t s a a n a f . D e l e e r l i n g e n e n de l e r a r e n d r a g e n h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s , z i j z i j n d e h o o f d r o l s p e l e r s en zij zijn v e r a n t w o o r d e l i j k zowel voor wat e r g e l e e r d wordt a l s voor wat er onderwezen wordt. Het getuigt juist niet van r e a l i t e i t s z i n indoct r i n a t i e e e n p l a a t s te g e v e n in h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s , w a n t z o d r a l e e r l i n g en l e r a a r t e g e n g e s t e l d e doeleinden gaan n a s t r e v e n , o n t a a r d t het o n d e r w i j s l e e r p r o c e s in h e t m a n i p u l e r e n v a n d e n d o o r d e a n d e r . D e l e e r l i n g e n z u l l e n dan s t e e d s m i n d e r g a a n l e r e n en t e l e u r g e s t e l d hun l e r a r e n en v a a k ook elke v o r m van r e g e l m a t i g , l a a t s t a a n : p e r m a n e n t , l e r e n de r u g t o e k e r e n . N a a l d e z e b e d e n k i n g e n m o e t nu t o c h e i n d e l i j k de v r a a g g e s t e l d w o r d e n h o e m e n ' w e t e n ' (of ' k u n n e n ' , g e b a s e e r d op ' k e n n e n ' ) m e e s t a l e v a l u e e r t , w a n t d a t h e t g e v a l u e e r d w o r d t - g o e d of f o u t - s t a a t v a s t . H e t a n t w o o r d i s v r e s e l i j k simpel: men evalueert het 'weten' door bepaalde uitingen (actualiseringen) e r v a n te e v a l u e r e n . A a n g e z i e n h e t ' w e t e n ' op z e e r v e l e m a n i e r e n g e a c t u a l i s e e r d k a n w o r d e n e n h e t m o e i l i j k te b e p a l e n i s w e l k e a c t u a l i s e r i n g e n e e n r e p r e s e n t a t i e v e uiting van deze d i s p o s i t i e zijn (als e r al z o i e t s a l s r e p r e s e n t a tiviteit bestaat), blijft elke e v a l u a t i e v a n i e m a n d s ' w e t e n ' e e n m e e r of m i n ' W a n n e e r w e , z o a l s we s o m s d o e n , dan d e r g e s l a a g d e g i s s i n g - e e n s c h a t t i n g . V a a k k i e s t m e n a l s te e v a l u e r e n u i t i n g e n g e s p r o k e n of g e s c h r e v e n w o o r d e n . de u i t d r u k k i n g 'kan z e g g e n ' g e b r u i k e n a l s een o m s c h r i j v i n g v a n ' w e e t ' ,

b e d o e l e n we m e t ' z e g g e n ' : ' n a u w k e u r i g z e g g e n ' : W e z e g g e n n i e t d a t e e n k i n d k a n z e g g e n h o e l a a t h e t i s a l s h e t a l l e e n m a a r w i l l e k e u r i g e t i j d e n v a n de d a g k a n o p n o e m e n , m a a r p a s w a n n e e r h e t r e g e l m a i t i g d t i j d v a n d e d a g n o e m t in o v e r e e n s t e m m i n g m e t d e s t a n d v a n de w i j z e r s v a n de k l o k of m e t d e s t a n d v a n d e z o n , w e l k e s t a n d e n d a t ook z i j n ' ^ . W a t v o o r ' k a n z e g g e n ' g e l d t , ook v o o r ' k a n o p s c h r i j v e n ' . ' W e t e n ' k a n z i c h ook in n i e t - v e r b a l e d a d e n u i t e n e n z a l z i c h d a a r i n v a a k m o e ten uiten. H o e w e l w o o r d e n v a a k d a d e n kunnen v e r v a n g e n en s o m s z e l f s d a d e n geldt

67

zijn

, i s n i e t a l l e w e t e n tot t a a l u i t i n g e n t e r u g te b r e n g e n . I e m a n d d i e w e e t

h o e h i j m o e t z w e m m e n , z a l a l s h i j in z e e v a l t , m o e t e n z w e m m e n o m n i e t te v e r d r i n k e n . Woorden zullen h e m dan niet kunnen helpen. E r b e s t a a t e e n d u a l i s m e t u s s e n ' w e t e n ' e n de f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n e n d i t m a a k t e v a l u a t i e v a n h e t ' w e t e n ' z o m o e i l i j k . H o e g r o t e r nu d i t d u a l i s m e i s , hoe o n n a u w k e u r i g e r en m i n d e r i n f o r m a t i e f de e v a l u a t i e v a n h e t w e t e n zal zijn. Het c e n t r a l e p r o b l e e m v o o r elk l e r e n d m e n s is dan ook, dit d u a l i s m e

57
te o v e r w i n n e n . In o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n m o e t d e l e r a a r de l e e r l i n g d a a r b i j h e l p e n . H i j k a n d i t d o e n d o o r de l e e r l i n g , b e h a l v e w e t e n , ook z e l f v e r t r o u w e n te g e v e n , z o d a t de l e e r l i n g s t e e d s wil e n k a n l a t e n z i e n w a t h i j a l w e e t . In z i j n l a t e r e l e v e n z a l de l e e r l i n g z e l f , op e i g e n k r a c h t , d i t d u a l i s m e m o e t e n overwinnen. ' D e r s o k r a t i s c h e M e n s c h m e i n t , alle T u g e n d s e i E i n s i c h t , und d a s W i s s e n u m d a s R e c h t e g e n g e , u m e s z u tun. N i c h t s o d e r m o s a i s c h e M e n s c h . Er hat die tiefe E r f a h r u n g inne, das s keine E r k e n n t n i s z u r e i c h t : das s die Unwillk r l i c h k e i t d e s M e n s c h e n in i h r e n T i e f e n v o n d e r L e h r e e r g r i f f e n w e r d e n , d a s s s e i n e e l e m e n t a r e G a n z h e i t s i c h , wie d e r Ton d e m T p f e r , d e m G e i s t ergeben muss, damit Verwirklichung geschehe. Die Abwehr des D u a l i s m u s findet h i e r ihre u s s e r s t e Gewalt. " W e r a n d e r s l e r n t a l s u m zu tun", sagt d e r M i d r a s c h , " f r den w r e es a n g e m e s s e n e r , e r 68 wrde nicht e r s c h a f f e n worden sein" . E s ist s c h l i m m , die L e h r e ohne die T a t zu h a b e n , a m s c h l i m m s t e n , wenn es die L e h r e d e r T a t i s t . D a s L e b e n i m abgelsten Geist ist v o m bel, a m m e i s t e n a b e r , wenn er der Geist des E t h o s i s t . W i e d e r h o l t w i r d s c h o n in d e n ' V t e r S p r c h e n " , w i e s p t e r Handelnde dem erfllungsarmen Gelehrten vorgezogen. ist als seine Taten, dessen Weisheit besteht n i c h t " ^ . immer w i e d e r b i s in d i e a b s c h l i e s s e n d e c h a s s i d i s c h e F o r m u l i e r u n g , d e r e i n f l t i g "Wessen Taten mehr Und w e i t e r i m G l e i c h Dem sind als seine Weisheit, d e s s e n Weisheit besteht; aber w e s s e n Weisheit meht nis: "Wessen Weisheit m e h r ist als seine Taten, wem gleicht d e r ?

B a u m , d e r v i e l e Z w e i g e und wenige W u r z e l n h a t . D e r Wind k o m m t und r e i s s t i h n a u s a n d w i r f t ihn h i n . W e s s e n T a t e n a b e r m e h r s i n d a l s s e i n e W e i s h e i t , w e m g l e i c h t d e r ? D e m B a u m , d e r w e n i g e Z w e i g e und v i e l e W u r z e l n h a t . 70 von s e i n e m O r t " . Nicht der Umfang des geistigen B e s i t z e s also gilt, nicht die G r n d l i c h k e i t d e r K e n n t n i s und nicht die S c h r f e d e s G e d a n k e n s , sondern, Mg e n a u c h a l l e W i n d e d e r W e l t k o m m e n und d r e i n b l a s e n , s i e r h r e n i h n n i c h t

d a s s m a n , was m a n w e i s s , so w i s s e , and was m a n m e i n t , so m e i n e , d a s s es 71 s i c h u n m i t t e l b a r i n s g e l e b t e L e b e n u m s e t z t u n d in d i e W e l t w i r k t " M e t ' L e h r e ' w o r d t h i e r d e T o r a h , d e j o o d s e t r a d i t i e , d a t g e n e w a t d o o r de j o d e n p e r m a n e n t b e s t u d e e r d w o r d t , b e d o e l d ( z i e I. 1. 1). D e in h e t b e g i n v a n d e z e p a r a g r a a f g e f o r m u l e e r d e , e e n v o u d i g e evaluatievragen, de f u n c t i o n e l e e n p r i n c i p i l e , z i j n z i n v o l a l s h e t g a a t o m t u s s e n t i j d s e l e e r d o e l e n op de l e v e n s w e g v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g . G a a t h e t o m l e e r d o e l e n d i e h i j in d e l a a t s t e f a s e v a n z i j n l e v e n h o o p t te b e r e i k e n e n w a a r h i j z i j n h e l e l e v e n a a n w i l w e r k e n , d a n b l i j k t de f u n c t i o n e l e e v a l u a t i e v r a a g w e i n i g f u n c t i o -

58
n e e l te z i j n . In III, 3. 1 w e r k ik d i t l a a t s t e u i t . 3.8. Leraar (III. 4 van het PL-model)

In d e v o r i g e p a r a g r a a f w e r d a l o p g e m e r k t d a t in h e t P L - m o d e l h e t w o o r d ' L e r a a r ' b e t e r door ' L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e ( - m e t h o d e ) ' v e r v a n g e n kan worden. D e l e r a a r s p e e l t e e n r o l in o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , d u s n i e t in a l l e l e e r p r o c e s s e n . N e t z o a l s d e l e e r l i n g ( v g l . 3. 5) h e e f t o o k de l e r a a r b e p a a l d e t a k e n , v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n , r e c h t e n e n p l i c h t e n d i e o n d e r III. 4 v a l l e n . De b e l a n g r i j k s t e r e l a t i e , die e r t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g m o e t b e s t a a n , is een v e r t r o u w e n s r e l a t i e . H e t o n t b r e k e n v a n z o ' n r e l a t i e v o e r t tot w a n t o e s t a n d e n , z o a l s b e s c h r e v e n in de v o r i g e p a r a g r a a f e n v e r k l a a r t d e a f s c h u w v a n e n de h a a t tegen s c h o l e n , die uit zovele a n t i - s c h o o l p u b l i k a t i e s blijkt. L e r a a r en l e e r l i n g weten lang niet a l t i j d wat ze v a n e l k a a r m o g e n v e r l a n g e n . E e n v e r h e l d e r i n g v a n h u n b e i d e r r o l z a l de p e r s o o n l i j k e r e l a t i e t u s s e n h e n z e k e r ten goede k o m e n . Ze weten dan beiden wat e r van ze v e r w a c h t w o r d t en ook w a t z e v a n e l k a a r k u n n e n v e r w a c h t e n . M o c h t nu b l i j k e n d a t d e r o l l e n o n d u i d e l i j k z i j n , d a n k u n n e n d e z e in d e v o r m v a n b i j v o o r b e e l d e e n c o n t r a c t s c h e r p e r g e f o r m u l e e r d en a f g e b a k e n d w o r d e n . Het c o n t r a c t m o e t dan wel e e n g o e d c o n t r a c t z i j n . " . . . d e b e l a n g r i j k s t e - s o m s p a t h o g e n e - f a c t o r e n in d e s i tuatie v a n de student h o u d e n v e r b a n d m e t de z w a k t e v a n h e t s o c i a l e c o n t r a c t t u s s e n o v e r h e i d , l e r a a r (faculteit) en l e e r l i n g (student); de r e l a t i e t u s s e n de beide l a a t s t g e n o e m d e n m e t n a m e is g e k e n m e r k t door v r i j b l i j v e n d h e i d , 72 onduidelijkheid' M a a r ook e e n g o e d c o n t r a c t i s w a a r d e l o o s , a l s e r t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g e e n s l e c h t e of h e l e m a a l g e e n v e r s t a n d h o u d i n g b e s t a a t . A l s l e r a a r e n l e e r l i n g zich niet voor elkaar verantwoordelijk voelen en elkaar niet toegenegen zijn, l o s t z e l f s het b e s t e c o n t r a c t g e e n e n k e l p r o b l e e m op. machteloosheid, halve ('lekke') verantwoordelijkheid waar men altijd onderuit kan,

59

4.

I N D I V I D U E E L L E R E N A L S D A G E L I J K S E G E W O O N T E ( C A T E G O R I E IV VAN H E T P L - M O D E L )

P L v e r o n d e r s t e l t d a t e l k i n d i v i d u h e t r e c h t h e e f t o m z i j n h e l e l e v e n te l e r e n en h e t l e v e n a l s e e n p e r m a n e n t l e e r p r o c e s op te v a t t e n . H e t o n d e r w i j s - a r t i k e l u i t d e U n i v e r s e l e V e r k l a r i n g v a n d e R e c h t e n v a n de M e n s - a r t i k e l 26 zou m e t een l e e r - a r t i k e l m o e t e n worden aangevuld: - Onderwijs-artikel A r t i k e l 26 v a n d e U n i v e r s e l e V e r k l a r i n g v a n de R e c h t e n v a n de M e n s (1948) l u i d t a l d u s : '1. 2. E e n i e d e r h e e f t r e c h t op onderwijs. ( ). Het onderwijs zal gericht z i j n op de v o l l e o n t w i k k e ling v a n de m e n s e l i j k e p e r s o o n l i j k h e i d e n op d e v e r s t e r k i n g v a n de e e r b i e d v o o r de r e c h t e n v a n de m e n s en de f u n d a m e n t e l e v r i j h e den. 3. (---) 3. A a n d e l e e r l i n g k o m t h e t r e c h t t o e z i j n l e e r d o e l e n te k i e z e n , z o d r a h i j d a a r t o e in s t a a t i s . A a n d e o u d e r s k o m t in d e e e r s t e plaats het recht toe, de s o o r t v a n opvoeding en o n d e r w i j s te k i e z e n w e l k e aan hun kinderen zal worden ,1 gegeven1 . D i t ( o n d e r w i j s - ) a r t i k e l 26 b e w e r k s t e l l i g t n i e t d a t i e d e r e e n o n d e r w i j s o n t vangt: ' G a a n w e u i t v a n d e s i t u a t i e in d e o n t w i k k e l i n g s l a n d e n in 1970 d a n b l i j k t d a t v a n d e t o t a l e b a s i s s c h o o l b e v o l k i n g in d e o n t w i k k e l i n g s l a n d e n e r in 1970 twee k i n d e r e n niet en n kind wel n a a r school toeging. ( ). E e n v a n d e d r i e l e e r l i n g e n b e z o e k t e e n b a s i s s c h o o l , m a a r w o o n t d e z e e n e l e e r l i n g in een l a n d e l i j k g e b i e d , dan i s de k a n s z e e r g r o o t , dat hij d e z e school niet a f loopt. ( - - - ) . 1. E e n i e d e r h e e f t e r r e c h t op z i j n h e l e l e v e n te l e r e n . 2. H e t l e r e n z a l g e r i c h t z i j n op h e t v e r k r i j g e n v a n w e t e n , op d e v o l l e ontwikkeling v a n de m e n s e l i j k e p e r s o o n l i j k h e i d e n op de v e r s t e r king v a n de e e r b i e d v o o r de r e c h ten v a n de m e n s en de f u n d a m e n t e le v r i j h e d e n . - Leer-artikel Dit niet b e s t a a n d e a r t i k e l zou aldus kunnen luiden:

60

Percentage Totaal Columbia Dominicaanse Republiek Guatemala Panama 72, 7 69,6 74, / 37, 7

drop-outs Landelijke gebieden 96,3 86, 1 96, 5 54, 7

Stedelijke zones 52,7 48, 1 50,4 19, 3

). B i j de h u i d i g e o n t w i k k e l i n g v a n de b e v o l k i n g s g r o e i z u l l e n e r e l k j a a r

3 m i l j o e n k i n d e r e n in d e o n t w i k k e l i n g s l a n d e n b i j k o m e n , d i e g e e n s c h o o l k u n n e n b e z o e k e n . E r z i j n t h a n s o n g e v e e r 130 m i l j o e n k i n d e r e n , d i e h e t z o n d e r u n i v e r s e l e b e k w a a m h e d e n , z o a l s l e z e n , s c h r i j v e n en r e k e n e n , m o e t e n s t e l l e n . Het g e m i s van deze fundamentele basisuitrusting maakt het v e r w e r v e n van s p e c i a l e b e k w a a m h e d e n , d i e o. a . in h e t b e r o e p n o d i g z i j n , n a g e n o e g i l l u s o i r . V o o r d e v o l w a s s e n a n a l f a b e t e n i s d i t a a n z i e n l i j k h o g e r . In 1970 w a r e n e r 810 m i l j o e n . P e r j a a r zal de t o e n a m e o n g e v e e r 5 , 5 m i l j o e n b e d r a g e n , zodat e r t h a n s w e l o n g e v e e r 840 m i l j o e n v o l w a s s e n a n a l f a b e t e n z u l l e n z i j n ' . A l s d i t d e f e i t e l i j k e s i t u a t i e in h e t g r o o t s t e d e e l v a n de w e r e l d (de o n t w i k k e l i n g s l a n d e n ) i s , w a t i s d a n h e t n u t v a n z o ' n a r t i k e l 26 of v a n de U n i v e r s e l e V e r k l a r i n g in z i j n g e h e e l ? H e t n u t v a n de v e r k l a r i n g i s d a t m e n s e n z i c h e r o p k u n n e n b e r o e p e n , a l s z e g e e n of u i t e r s t g e b r e k k i g o n d e r w i j s o n t v a n g e n . m e e r m e n s e n z i c h op h e t r e c h t op o n d e r w i j s b e r o e p e n en h o e m e e r Hoe mensen

z i c h i n s p a n n e n o m h e t o n d e r w i j s g o e d te l a t e n f u n c t i o n e r e n , h o e e e r d e r h e t i n d i v i d u e l e r e c h t op o n d e r w i j s d e e l z a l g a a n u i t m a k e n v a n h e t i n t e r n a t i o n a l e 3 gewoonterecht . 'De r e c h t e n v a n de m e n s z i j n e e n o n d e r d e e l v a n e e n b e w u s t w o r d i n g s p r o c e s d a t d w a r s d o o r de g r e n z e n h e e n g a a t , l a n d s g r e n z e n m a a r ook l e e f t i j d s g r e n z e n . ( ). H e t i s e e n v a n de m o e i l i j k s t e t a k e n o m de r e c h t e n v a n de m e n s v a n dit gezin, w e r e l d w i j d e m a c r o - n i v e a u te v e r t a l e n n a a r h e t m i c r o - v l a k v a n h u i s , 4 school, bedrijf, lokale samenleving' .

In de l a n d e n w a a r h e t o n d e r w i j s g e b r e k k i g f u n c t i o n e e r t , z u l l e n de l e e r l i n g e n in o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n w e i n i g k e n n i s o p d o e n . H u n l e r e n z a l z i c h h o o f d zakelijk buiten o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n o m v o l t r e k k e n , zo het zich al v o l t r e k t . L e r e n v o l t r e k t z i c h niet uit het n i e t s - e r zal v a n u i t een c o g n i t i e v e b a s i s v e r t r o k k e n m o e t e n w o r d e n e n d e z e b a s i s z a l in n of a n d e r e v o r m v a n a a n v a n k e l i j k o n d e r w i j s g e l e g d m o e t e n w o r d e n . D a a r o m i s in h e t k a d e r v a n p e r m a n e n t

61
l e r e n (PL.) j u i s t d a t a l l e r e e r s t e , a a n v a n k e l i j k e o n d e r w i j s v a n h e t g r o o t s t e b e l a n g e n i s de t a a k v a n de o n d e r w i j z e r , d . w . z . de l e r a a r v a n d e k l e i n e k i n d e r e n , z o ' n m o e i l i j k e . B e h a l v e k e n n i s (weten) m o e t h i j , en e i g e n l i j k elke l e r a a r , l i e f d e v o o r d i e k e n n i s ( d a t w e t e n ) p r o b e r e n op te w e k k e n , z o d a t h e t k i n d of de l e e r l i n g n i e t o p h o u d t m e t l e r e n o m d a t h i j z i j n k e n n i s ( w e t e n ) s t e e d s wil v e r m e e r d e r e n . ' L e t u s r e m e m b e r t h a t it i s not e n o u g h to i m p a r t i n f o r m a t i o n . We m u s t s t r i v e to a w a k e n a p p r e c i a t i o n a s w e l l ' e n m e t ' w i j ' worden hier l e r a r e n bedoeld^. Bij p e r m a n e n t l e r e n gaat het o m een d a g e l i j k s e bezigheid, die dikwijls m o e i l i j k op te b r e n g e n i s . D e l e e r l i n g k a n z i c h de g e w o o n t e v a n h e t p e r m a n e n t l e r e n a l l e e n m a a r d a n e i g e n m a k e n a l s de k e n n i s w a a r h i j n a a r s t r e e f t , v o o r h e m p e r s o o n l i j k v a n b e l a n g i s . D e g r o t e a f w e z i g e in h e t P L - m o d e l i s d a n ook de individuele l e e r l i n g - de p e r s o o n w a a r e r m a a r n van i s , die niet o n d e r h e t h o o f d ' L e e r l i n g (III. l ) ' o n d e r g e b r a c h t k a n w o r d e n . O m a a n d i t g e m i s t e g e m o e t te k o m e n , is de v i e r d e c a t e g o r i e 'Individueel l e r e n a l s d a g e l i j k s e gewoonte' aan het model toegevoegd. Elke leerling heeft zijn specifieke moeilijkheden met het dagelijkse leren, afhankelijk van zijn v e r m o g e n s , zijn pers o o n l i j k e g e s c h i e d e n i s en z i j n t o e k o m s t v e r w a c h t i n g e n . Dit geldt niet a l l e e n v o o r z i j n m o e i l i j k h e d e n , m a a r ook v o o r z i j n s p e c i f i e k e m o g e l i j k h e d e n . v i e r d e c a t e g o r i e m o e t w o r d e n o p g e v a t a l s e e n o p e n p l e k in h e t m o d e l , de l e e r l i n g a l l e e n m a a r z e l f k a n i n v u l l e n . D e i n h o u d v a n d e d r i e a n d e r e c a t e g o r i e n w o r d t n i e t d o o r de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g b e p a a l d , m a a r w e l d o o r h e m m e d e - b e p a a l d . W e l k e i n t e r p r e t a t i e v a n de trefwoorden 'Traditie', 'Gezag', 'Wereldbeeld', enz. hij tenslotte zal kiezen, semantische zal een persoonlijke keus zijn. H o e w e l ik g e p r o b e e r d h e b t r e f w o o r d e n te k i e z e n m e t e e n g r o t e r e k , i s h e t z e e r g o e d m o g e l i j k d a t de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g in e l k e c a t e g o r i e nog b e h o e f t e h e e f t a a n z i j n e i g e n s e m a n t i s c h e r u i m t e . D e z e e i g e n s e m a n t i s c h e r u i m t e v a n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g s y m b o l i s e e r ik m e t e e n l e e g h o k j e [ d a t a l l e e n d o o r de l e e r l i n g i n g e v u l d k a n w o r d e n . Het P L - m o d e l gaat e r dan tenslotte zo uitzien: [, De die

62

PL-model 2 I-

Het geleerde

1. 2.

Traditie Gezag

II. Leerstellingen 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4. 5.

Wereldbeeld Mensbeeld

III.

Leerproces

L e e r l i n g en l e e r p r o c e d u r e (-methode) Leerdoelen Evaluatie L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e (-methode)

IV. I n d i v i d u e e l l e r e n a l s d a g e l i j k s e g e w o o n t e

B i j permanent leren is h e t te b e r e i k e n d o e l , h e t l e e r d o e l - d e k e n n i s - h e t w e ten, niet h e t b e l a n g r i j k s t e , m a a r het s t r e v e n o m dit doel te b e r e i k e n . Een a n d e r w o o r d v o o r dit ' s t r e v e n ' is ' l e r e n ' . Dit g e l d t z e l f s v o o r h e t v o l k , dat door M o h a m m e d het volk van het Boek w e r d g e n o e m d ^ . Z e l f s al is het Boek d o o r G o d a a n M o z e s g e o p e n b a a r d , d a n nog g a a t h e t n i e t in d e e e r s t e p l a a t s o m h e t B o e k , m a a r o m de s t u d i e : ' T h e k e y w o r d i s n o t " t h e b o o k " . T h e k e y w o r d i s t a l m u d t o r a h , s t u d y . W h a t we g l o r i f y i s n o t k n o w l e d g e , in f o r j u d g m e n t , h e i s a s k e d erudition, b u t s t u d y a n d the d e d i c a t i o n to l e a r n i n g . A c c o r d i n g to R a b b a " w h e n m a n i s l e d did you f i x t i m e f o r l e a r n i n g ? " (Shabbath The 31a). M a n is not a s k e d how m u c h he knows but how m u c h he l e a r n s .

u n i q u e a t t i t u d e of t h e J e w i s n o t t h e l o v e of k n o w l e d g e b u t t h e l o v e of s t u d y i n g . A l e a r n e d r a b b i in P o l a n d , t h e s t o r y g o e s , w a s d i s m i s s e d by h i s c o m m u n i t y b e c a u s e n o l i g h t w a s s e e n in h i s h o u s e a f t e r m i d n i g h t - a s i g n t h a t h e w a s not s t u d y i n g e n o u g h . It i s n o t t h e b o o k , it i s t h e d e d i c a t i o n t h a t c o u n t s . S t u d y i s a n a c t w h i c h i s a n a l o g o u s to w o r s h i p ' ^ .

63

5.

SAMENVATTING D E E L 1 EN P R O B L E E M S T E L L I N G v a n d e e l 1 s t a a t o n d e r d e p u n t e n a t / m i.

De samenvatting

D e p r o b l e e m s t e l l i n g e n d e u i t w e r k i n g e r v a n s t a a t o n d e r de p u n t e n j e n k . a. E d u c a t i o n P e r m a n e n t e (EP) E d u c a t i o n P e r m a n e n t e ( E P ) i s e e n p o l i t i e k - c u l t u r e l e v i s i e op d e m e n s a l s l e r a a r en l e e r l i n g . Deze v i s i e kan vanuit d r i e standpunten u i t g e w e r k t w o r d e n , n a m e l i j k v a n u i t h e t s t a n d p u n t v a n d e p o l i t i c u s (de o v e r h e i d ) , d a t v a n de l e r a a r ( d e o p v o e d e r ) e n d a t v a n d e l e e r l i n g . In d e z e s t u d i e w o r d t v o o r d e l a a t s t e u i t w e r k i n g g e k o z e n e n d e z e u i t w e r k i n g m e t in d e h o o f d r o l d e l e e r l i n g w o r d t P e r m a n e n t L e r e n ( P L ) g e n o e m d . (Vgl. pp. 22-23) In d e j o o d s e t r a d i t i e w o r d t n i e t a l l e e n o v e r P L g e t h e o r e t i s e e r d , m a a r is EP, a a n d i t b e g r i p a l e e u w e n l a n g c o n c r e e t g e s t a l t e g e g e v e n . ( V g l . p. 18) D e t e r m ' d u c a t i o n p e r m a n e n t e ' in z i j n U N E S C O - b e t e k e n i s , d . w . z . o n t s t o n d a a n het eind van de z e s t i g e r j a r e n van d e z e eeuw. P L s t a a t v o o r ' p e r m a n e n t l e r e n ' en is een t e r m , die s p e c i a a l v o o r d e z e studie g e s m e e d is. b. Leren In h e t g e w o n e t a a l g e b r u i k d u i d t ' l e r e n ' s o m s op e e n t a a k ( a c t i v i t e i t ) , o p e e n resultaat ( p r e s t a t i e ) . In h e t k a d e r v a n P L w o r d t in d e z e s t u d i e ' l e r e n ' in de t a a k b e t e k e n i s g e b r u i k t . ( V g l . p p . 3,24) O n d e r l e r e n w o r d t in d e z e s t u d i e n i e t h e t m e t s u c c e s v e r w e r v e n v a n k e n n i s v e r s t a a n , m a a r h e t p o g e n o m k e n n i s te v e r w e r v e n . ( V g l . p. 2 3 ) . c. P e r m a n e n t L e r e n (PL) In d e z e s t u d i e b e t e k e n t P e r m a n e n t L e r e n ( P L ) (a) (b) (c) (d) (e) een algemene visie, op e l k e v o r m v a n m e n s e l i j k l e r e n , z i c h a f s p e l e n d w a a r ook t e r w e r e l d , z i c h a f s p e l e n d v a n d e w i e g tot h e t g r a f , w a a r b i j de m e n s a l s l e e r l i n g opgevat w o r d t . ( V g l . p. 22) B i j P L i s h e t te b e r e i k e n d o e l , h e t l e e r d o e l - de k e n n i s het weten, niet h e t b e l a n g r i j k s t e , m a a r h e t s t r e v e n o m d i t d o e l te b e r e i k e n . E e n a n d e r w o o r d v o o r d i t ' s t r e v e n ' i s ' l e r e n ' . ( V g l . p. 62) soms

64
d. K e n n i s , k e n n e n , k u n n e n , weten

A l s h e t m e n s e l i j k l e r e n nu h e t p o g e n i s o m k e n n i s te v e r w e r v e n , i s h e t d u i d e l i j k d a t in e l k l e e r p r o c e s k e n n i s h e t l e e r d o e l i s . ( V g l . p. 43) K e n n i s w o r d t in d e z e s t u d i e d i s p o s i t i o n e e l , a l s ' w e t e n ' , o p g e v a t . p. 4 6 ) . O n d e r ' w e t e n ' w o r d t e e n k u n n e n , g e b a s e e r d op k e n n e n , v e r s t a a n , i e m a n d die iets weet in s t a a t i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n w a n n e e r dat nodig i s , w a a r b i j het 'in s t a a t zijn tot' v o o r a l een kunnen (een 'weten hoe') u i t d r u k t e n h e t w e t e n of ' h e t n o d i g i s ' v o o r a l e e n k e n n e n ( e e n ' w e t e n d a t ' ) . p. 48) D o o r te z e g g e n d a t i e m a n d i e t s ' k a n ' , z e g t m e n n i e t d a t h i j op e e n b e p a a l d m o m e n t b e z i g i s i e t s te d o e n of te o n d e r g a a n , m a a r d a t h i j in s t a a t i s b e p a a l d e d i n g e n te d o e n w a n n e e r d a t n o d i g i s . ( V g l . p. 52) S c h e m a ( V g l . p. 49) LEERDOELEN LEERDOELEN in h e t a l g e m e e n , of z e nu o n d e r w e z e n w o r d e n of n i e t L e e r d o e l e n die onderwezen worden (onderwijsdoelstellingen) door l e e r l i n g en l e r a a r n a te s t r e v e n en w e n s e l i j k g e a c h t e l e e r e f f e c t e n b i j de leerling te f o r m u l e r e n ( v o l g e n s A . D . de Groot)^ in t e r m e n v a n ' m e n t a a l p r o g r a m m a ' of ' v a a r d i g heid' d . w. z . in t e r m e n van k u n n e n , g e b a s e e r d op k e n n e n . Leerdoelen die niet onderwezen worden door l e e r l i n g e n na te s t r e v e n e n w e n s e lijk geacht 'weten' (Vgl. zodat (Vgl.

te f o r m u l e r e n ( v o l g e n s G . R y l e ) in t e r men van 'weten hoe' en 'weten dat'

65

N . B . : H e t k o m t v a a k v o o r , d a t l e e r e f f e c t e n b i j de l e e r l i n g , d i e z o w e l de l e r a a r a l s de l e e r l i n g g e w e n s t v i n d e n , niet o n d e r w e z e n w o r d e n . van het schema). H e t i s e e n p o p u l a i r e m i s v a t t i n g o m te v e r o n d e r s t e l l e n , d a t a l l e s w a t h e t l e r e n w a a r d i s , ook p e r s e o n d e r w e z e n m o e t w o r d e n in n of a n d e r onderwijsleerproces. e. De l e e r l i n g - l e r a a r - r e l a t i e In d e z e s t u d i e w o r d t o n d e r ' l e r e n ' s t e e d s de a c t i v i t e i t v a n d e l e e r l i n g v e r s t a a n , d i e d o o r de l e r a a r , a l s d i e e r t e m i n s t e i s , o n d e r s t e u n d e n g e a c t i v e e r d w o r d t . Z o w e l l e e r l i n g a l s l e r a a r h e b b e n in de P L - f i l o s o f i e tot t a a k s t u d i e e n h e t s t e e d s v e r d e r s t u d e r e n v o r m te g e v e n , m o g e l i j k te m a k e n en te s t i m u l e r e n . Z o d r a l e r a a r en l e e r l i n g t e g e n g e s t e l d e d o e l e i n d e n g a a n n a s t r e v e n , o n t a a r d t h e t l e e r p r o c e s in h e t m a n i p u l e r e n v a n d e n door de a n d e r . Zulke o n t a a r d e o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , die v o o r t v l o e i e n uit een o n t a a r d e l e e r l i n g - l e r a a r - r e l a t i e , n i e t b e s c h r e v e n of g e a n a l y s e e r d . (Vgl.pp. 3-4) w o r d e n in d e z e s t u d i e Zulke l e e r e f f e c t e n z i j n d a n g e e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n ( z i e de l i n k e r k o l o m

In d e z e s t u d i e w o r d t e r v a n u i t g e g a a n d a t l e e r l i n g e n l e r a a r e e n a a n t a l w a a r d e n , n o r m e n e n b e l a n g e n m o e t e n d e l e n , w i l l e n z e e l k a a r kunnen b e g r i j p e n . E r w o r d t n i e t v a n u i t g e g a a n , d a t in o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n de l e r a a r d e l e e r l i n g o p z e t t e l i j k z a l m i s l e i d e n . ( V g l . p. 32) In d e z e s t u d i e w o r d t e r v a n u i t g e g a a n d a t l e r a a r e n l e e r l i n g , d i e b i n n e n hetzelfde o n d e r w i j s l e e r p r o c e s functioneren, het er globaal over eens zijn w a t ' w e n s e l i j k e l e e r e f f e c t e n ' z i j n . D i t b e t e k e n t , d a t z e h e t o v e r de o n d e r w i j s d o e l e n (of - d o e l s t e l l i n g e n ) g l o b a a l e e n s z i j n . ( V g l . p. 39) Zolang l e r a a r en l e e r l i n g zich a l s p a r t n e r s g e d r a g e n , die e l k a a r zoveel m o g e l i j k h e l p e n o m de ( o n d e r w i j s - ) d o e l e n te b e r e i k e n , i s e r v a n i n d o c t r i n a t i e v a n de k a n t v a n de l e r a a r g e e n s p r a k e . In dit g e v a l z i j n z e i m m e r s geen antagonisten, m a a r sympathisanten met een g e m e e n s c h a p p e l i j k d o e l . Z o d r a e r in h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s p l a a t s v o o r i n d o c t r i n a t i e w o r d t i n g e r u i m d , z o d r a l e e r l i n g e n en l e r a r e n t e g e n g e s t e l d e d o e l e i n d e n g a a n n a s t r e v e n , o n t a a r d t h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s in h e t e l k a a r m a n i p u l e r e n ( z i e b o v e n ) . D e l e e r l i n g e n z u l l e n d a n s t e e d s m i n d e r g a a n l e r e n en t e l e u r g e s t e l d h u n l e r a r e n e n v a a k ook e l k e v o r m v a n r e g e l m a t i g , laat

66
s t a a n : p e r m a n e n t , l e r e n de r u g t o e k e r e n . ( V g l . p p . 5 5 - 5 6 ) . f. Evaluatie N i e t h e t ' k u n n e n ' i s te e v a l u e r e n , m a a r u i t s l u i t e n d de a c t u a l i s e r i n g e n v a n dit ' k u n n e n ' . ' K u n n e n ' of ' n i e t k u n n e n ' z i j n g e e n w o o r d e n , d i e e e n g e b e u r t e n i s a a n d u i den, m a a r modale woorden e r i s m e e s t a l n i e t n b e p a a l d t e k e n of n b e p a a l d e t o e t s w a a r u i t b l i j k t w a t i e m a n d k a n of d a t h i j h e t k a n . Of a n d e r s gezegd: m e n toetst nooit wat i e m a n d kan, m a a r wat hij van zijn kunnen laat zien; m e n toetst nooit wat i e m a n d weet, m a a r wat hij uit. Zolang er geen n-nduidige afbeelding bestaat tussen iemands binnenen buitenkant, zolang blijft elke evaluatie van i e m a n d s d i s p o s i t i e s aan de hand van a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n p r o b l e m a t i s c h . Dit l a a t s t e is z e k e r h e t g e v a l a l s e r t u s s e n de e v a l u a t o r ( b i j v o o r b e e l d d e l e r a a r ) e n d e l e e r l i n g g e e n v e r t r o u w e n s r e l a t i e b e s t a a t . ( V g l . p. 52) Men e v a l u e e r t het 'weten' door bepaalde uitingen (actualiseringen) ervan te e v a l u e r e n . A a n g e z i e n h e t ' w e t e n ' op z e e r v e l e m a n i e r e n g e a c t u a l i s e e r d k a n w o r d e n e n h e t m o e i l i j k te b e p a l e n i s w e l k e a c t u a l i s e r i n g e n e e n r e p r e s e n t a t i e v e uiting van deze d i s p o s i t i e zijn (als e r al zo iets a l s minder geslaagde gissing een schatting. represent a t i v i t e i t b e s t a a t ) , b l i j f t e l k e e v a l u a t i e v a n i e m a n d s ' w e t e n ' e e n m e e r of E r b e s t a a t e e n d u a l i s m e t u s s e n ' w e t e n ' en de f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n e n d i t m a a k t e v a l u a t i e v a n h e t ' w e t e n ' z o m o e i l i j k . H o e g r o t e r nu d i t d u a l i s m e i s , h o e o n n a u w k e u r i g e r e n m i n d e r i n f o r m a t i e f de e v a l u a t i e v a n h e t w e t e n z a l z i j n . ( V g l . p . 56) g. D e l e r e n d e m e n s / D e weg v a n d e l e e r l i n g L e e r p r o g r a m m a ' s kunnen alleen m a a r slagen, als ze aansluiting vinden b i j de b e l a n g e n e n i n t e r e s s e n v a n de l e r e n d e m e n s e n . H e t p e i l e n v a n d e z e b e l a n g e n en i n t e r e s s e n i s e e n u i t e r m a t e c o m p l e x e o n d e r n e m i n g , ( t e r z a k e ) d e s k u n d i g e n ' m o e t e n o v e r l a t e n . Dit f o r u m kan dan a d v i e z e n f o r m u l e r e n , m a a r n e e m t v e r d e r g e e n b e s l i s s i n g e n . B i n n e n de c o n t o u r e n die door de r e g e r i n g e n en o r g a n i s a t i e s g e c r e e r d kunnen w o r d e n , v o l g e n of in de w i n d s l a a n . ( V g l . p. 16) behor e n d a n de l e r e n d e n t e n s l o t t e t e b e s l i s s e n of z e d e a d v i e z e n z u l l e n o p die r e g e r i n g e n en i n t e r n a t i o n a l e o r g a n i s a t i e s a a n 'alle t e r z a k e g e n g a g e e r d e

67
B i j P L g a a t h e t o m e e n d a g e l i j k s e b e z i g h e i d , d i e d i k w i j l s m o e i l i j k op te b r e n g e n i s . D e l e e r l i n g k a n z i c h de g e w o o n t e v a n h e t p e r m a n e n t l e r e n a l l e e n m a a r d a n e i g e n m a k e n a l s de k e n n i s w a a r h i j n a a r s t r e e f t , v o o r h e m persoonlijk van belang is. (Vgl.p. 61) In d e z e s t u d i e , d i e h a n d e l t o v e r P L , l i g t d e n a d r u k op h e t i n d i v i d u e n n i e t op g e n s t i t u t i o n a l i s e e r d e l e e r s i t u a t i e s z o a l s b i j v o o r b e e l d s c h o l e n en universiteiten. ( V g l . p. 3) Het c e n t r a l e p r o b l e e m voor elk l e r e n d m e n s is het d u a l i s m e t u s s e n ' w e t e n ' en d e f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n , te o v e r w i n n e n . In o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n m o e t d e l e r a a r de l e e r l i n g d a a r b i j h e l p e n . H i j k a n d i t d o e n d o o r de l e e r l i n g , b e h a l v e w e t e n , ook z e l f v e r t r o u w e n te g e v e n , zod a t d e l e e r l i n g s t e e d s w i l e n k a n l a t e n z i e n w a t h i j a l w e e t . In z i j n l a t e r e l e v e n z a l d e l e e r l i n g z e l f , op e i g e n k r a c h t , d i t d u a l i s m e m o e t e n o v e r winnen. (Vgl. pp. 56-57)

h.

Een model voor P L

P L - model I.

J 1. 2. 3. Traditie Gezag

Het geleerde

Wereldbeeld Mensbeeld

II.

Leerstellingen

1. 2. 3.

L e e r l i n g en l e e r p r o c e d u r e ( - m e t h o d e ) Leerdoelen Evaluatie L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e (-metho-

III.

Leerproces

1. 2. 3. 4. 5.

""

IV.

Individueel l e r e n als dagelijkse gewoonte

(Vgl. p. 62)

68

O n d e r t r a d i t i e w o r d t h i e r d a t g e n e v e r s t a a n , wat de g e n e r a t i e s a a n e l k a a r o v e r l e v e r e n in de v o r m v a n g e w o o n t e s , g e b r u i k e n , n o r m e n , waarden, school, o o r d e l e n , v o o r o o r d e l e n , b i j g e l o o f , m y t h e n , t h e o r i e n (ook w e t e n s c h a p pelijke), taboes, instellingen (zoals bijvoorbeeld huwelijk, kerk, p o l i t i e k e p a r t i j ) , t o e k o m s t d r o m e n , a n g s t e n e n z . ( V g l . p. 28) T r a d i t i e op z i c h i s n o c h h e i l i g n o c h g o d d e l o o s , n o c h g o e d n o c h s l e c h t , noch w a a r d e v o l noch w a a r d e l o o s , m a a r a l l e s wat m e n zich van het v e r l e d e n k a n h e r i n n e r e n e n nu nog e e n r o l s p e e l t . E e n t r a d i t i e d i e oud i s , h o e f t n i e t o u d e r w e t s te z i j n e n e e n m o d e r n e t r a d i t i e h o e f t n i e t p r o g r e s s i e f te z i j n . T r a d i t i o n e l e k e n n i s op v o o r h a n d v e r w e r p e n of a c c e p t e r e n i s o n v e r s t a n d i g e n n u t t e l o o s . Z o a l s a l l e k e n n i s m o e t ook t r a d i t i o n e l e k e n n i s k r i t i s c h g e t o e t s t e n o n d e r z o c h t w o r d e n . ( V g l . p. 28) O n d e r g e z a g w o r d t e e n k w a l i t e i t v a n de c o m m u n i c a t i e v e r s t a a n e n n i e t d i e v a n e e n p e r s o o n of p e r s o n e n : (1) G e z a g b e r u s t op h e t v e r m o g e n t o t b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g . (2) (3) De v e r k l a r i n g en niet de v e r k l a a r d e r b e z i t g e z a g . D e v e r k l a r i n g m o e t d o o r de g r o e p , w a a r v o o r d e v e r k l a r i n g b e d o e l d i s , zodanig b e g r e p e n kunnen w o r d e n , dat de g r o e p e r m e e kan i n stemmen. D e w o o r d e n ' g e z a g ' e n ' m a c h t ' w o r d e n in d e z e s t u d i e n i e t a l s s y n o n i e m e n opgevat. (Vgl.pp. 29-32) W e r e l d b e e l d i s d e v o o r s t e l l i n g d i e m e n , d i e i e m a n d of e e n b e p a a l d e g r o e p v a n m e n s e n , z i c h op e e n b e p a a l d e t i j d e n op e e n b e p a a l d e p l a a t s o m t r e n t de w e r k e l i j k h e i d v a n d e w e r e l d v o r m t . ( V g l . p. 32) Hoewel de m e n s deel u i t m a a k t van de w e r e l d en het m e n s b e e l d een o n d e r d e e l v a n h e t w e r e l d b e e l d i s , w o r d t in d e z e s t u d i e h e t m e n s b e e l d apart b e s p r o k e n , o m d a t h e t j u i s t d i t a s p e c t v a n h e t w e r e l d b e e l d i s , d a t op h e t l e e r p r o c e s in h e t a l g e m e e n e n e l k i n d i v i d u e e l l e r e n in h e t b i j z o n d e r d e s t e r k s t e invloed heeft. O n d e r m e n s b e e l d wordt de v o o r s t e l l i n g v e r s t a a n , die m e n , die i e m a n d of e e n b e p a a l d e g r o e p v a n m e n d e n , z i c h op e e n b e p a a l d e t i j d e n op e e n b e p a a l d e p l a a t s o m t r e n t de m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n e n b e p e r k i n g e n v o r m t . O o k h e t z e l f b e e l d v a l t o n d e r h e t m e n s b e e l d . ( V g l . p. 33). Het P L - m o d e l is een open s y s t e e m . Het symbool c i f i e k e b i j d r a g e w e e r , die elke l e e r l i n g a a n de ont ^

69
P L - g e d a c h t e k a n l e v e r e n . A l l e e n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g e n , d i e h e t p e r m a n e n t l e r e n in h u n d a g e l i j k s e l e v e n i n t e g r e r e n , g e v e n a a n h e t h i e r b e s c h r e v e n P L - m o d e l z i j n i n h o u d . ( V g l . p p . 19 e n 61) i' Joodse traditie In d e j o o d s e t r a d i t i e s t a a t s t u d i e c e n t r a a l : P L i s e r h e t e d u c a t i e v e p r i n c i p e b i j u i t s t e k . D i t p r i n c i p e k o m t in de h e l e l i t e r a t u u r s t e e d s t e r u g en i s z e l f s e x p l i c i e t in d e v e r s c h i l l e n d e g o d s d i e n s t c o d i c e s (Vgl. pp. 4 - 6 ) P L w o r d t in d e j o o d s e t r a d i t i e n i e t a l s e e n n a t u u r l i j k e b e z i g h e i d o p g e v a t , m a a r a l s een h a n d e l e n dat v e e l w i l s k r a c h t en d o o r z e t t i n g s v e r m o g e n v e r e i s t . ( V g l . p. 4) A l l e r e g e l s , d i e h e t m e n s e l i j k h a n d e l e n b e p a l e n , z i j n in de j o o d s e t r a ditie o n d e r g e s c h i k t a a n h e t p r i n c i p e v a n P L . Wat de l e e r l i n g l e e r t , moet h i j in z i j n p e r s o o n l i j k e l e v e n l a t e n d o o r w e r k e n . ( V g l . p p . 6, 5 7 , 6 1 - 6 2 ) j. Probleemstelling De p r o b l e e m s t e l l i n g van deze studie, die ' J o o d s e T r a d i t i e a l s P e r m a n e n t L e r e n ' heet, kan als volgt g e f o r m u l e e r d worden: W a t k a n de j o o d s e t r a d i t i e m e t h a a r n a d r u k op h e t b e l a n g v a n s t u d i e , wikkeling van E P . In d e z e s t u d i e w o r d t d e p r o b l e e m s t e l l i n g b e p e r k t u i t g e w e r k t : e r w o r d t n a m e l i j k voor die uitwerking van E P (ducation p e r m a n e n t e ) g e k o z e n , w a a r b i j d e l e e r l i n g c e n t r a a l s t a a t , m . a . w. v o o r P L ( p e r m a n e n t l e r e n ) . ( V g l . p. 63) k. U i t w e r k i n g v a n de p r o b l e e m s t e l l i n g in d e e l 1 e n d e e l 2 In d e e l 1 w o r d t in h o o f d s t u k 1 g l o b a a l h e t b e l a n g v a n d e j o o d s e t r a d i t i e v o o r m o g e l i j k e P L - i d e e n e n - t h e o r i e n a a n g e g e v e n . In de h o o f d s t u k k e n 2, 3 en 4 w o r d t e e n m o d e l v o o r p e r m a n e n t l e r e n , het zg. model 1 (p.27 ) afgeleid is. PL-model, o n t w i k k e l d . D i t P L - m o d e l i s h e t P L - m o d e l 2 (p. 62 ), d a t v a n h e t P L bijd r a g e n a a n de i d e e n - en t h e o r i e o n t vastgelegd.

70

In d e e l 2 w o r d t g e p r o b e e r d o m a a n d e h a n d v a n h e t o n t w i k k e l d e P L - m o d e l de r e l e v a n t i e v a n d e j o o d s e t r a d i t i e v o o r P L a a n te t o n e n . In d e p a r a g r a f e n I . 3, II, 3 en III. 5 ( z i e h e t P L - m o d e l op p. 62) f o r m u l e e r ik e n i g e c o n c l u s i e s , u i t g a a n d e v a n r e s p . d e h o o f d s t u k k e n I. 1 - 2 , II. 1 - 2 e n III. 1 - 4 , in de v o r m v a n s t e l l i n g e n . In h o o f d s t u k IV t e n s l o t t e ( z i e h e t P L - m o d e l op p. 62) f o r m u l e e r ik e e n p e r s o o n l i j k e e n d o o r d e j o o d s e t r a d i t i e g e n s p i r e e r d e v i s i e op P L .

DEEL

72

DEEL 2 I. 1 Traditie I. 1. 1. I. 1 . 2 . I. 1 . 3 . I. 1 . 4 . I. 1 . 5 . 1.2 Gezag 1 . 2 . 1. I. 2. 2. I. 2. 3. 1.2.4. I. 2. 5. I. 2. 6. I. 3 II. 1 Stellingen Wereldbeeld II. 1. 1. II. 1. 2. II. 2 Mensbeeld II. 2. 1. II. 2. 2. II. 2. 3. II. 2. 4 I I . 2. 5. I I . 2. 6. II. 3 Stellingen III. 1., 1. III. 1., 2 III. 1. 3. III. 1., 4 . III. 1., 5. III. 1., 6. III. 1.. 7. H e t l e r e n van v r o u w e n en m e i s j e s De m e n s a l s p e r m a n e n t e l e e r l i n g S t u d i e r e g e l 1: L e e r permanent S t u d i e r e g e l 2: H e r h a a l S t u d i e r e g e l 3: L e e r i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f S t u d i e r e g e l 4: l e e r d o o r in de p r a k t i j k te b r e n g e n S t u d i e r e g e l 5: P l a n h e t e i g e n l e r e n H e t m e n s e l i j k v e r m o g e n o m p e r m a n e n t te l e r e n A l l e m e n s e n l i j k e n op e l k a a r , m a a r n o o i t in alle opzichten Gods p a r t n e r De m e n s e l i j k e v r i j h e i d en v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d D e t w e e d r i j f v e r e n tot h a n d e l e n H e t z o e k e n n a a r de w a a r h e i d e n h e t n a j a g e n v a n de v r e d e III. 1 L e e r l i n g e n l e e r p r o c e d u r e ( - m e t h o d e ) A f g o d e n d i e n s t e n de s t r i j d e r t e g e n H e t in s t a n d h o u d e n v a n de w e r e l d e n l e r e n God, M o z e s , de g e l e e r d e n De ontwikkeling v a n de h a l a k h a h E p i s t e m i s c h en d e o n t i s c h g e z a g E p i s t e m i s c h g e z a g en de a g g a d a h D e o n t i s c h gezag en de h a l a k h a h P L : h e r m e n e u t i e k en h e u r i s t i e k J o o d s e t r a d i t i e (= T o r a h ) D e s c h r i f t e l i j k e e n de m o n d e l i n g e T o r a h De o n a f g e s l o t e n h e i d v a n de m o n d e l i n g e T o r a h De w i s s e l w e r k i n g t u s s e n halakhah en aggadah De studie v a n de T o r a h en P L ( P e r m a n e n t L e r e n )

73
III. 2 Leerdoelen III. 2 . 1. III. 2. 2 . III. 3 Evaluatie III. 3. 1. III. 3. 2 III. 4 III. 4 . 1. III. 4 . 2 . III. 5 IV Stellingen Individueel leren als dagelijkse gewoonte a. b. c. d. e. f. g. ( P e r m a n e n t ) l e r e n : t r a d i t i o n e e l n p e r s o o n l i j k n s o c i a a l P L - h e r m e n e u t i e k en P L - h e u r i s t i e k Individuele leereffecten: een v e r w a a r l o o s d e onderwijsdoelstelling 'Lernen' als alternatief voor schools leren De l e e f t i j d v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g 'Lernen' als alternatief voor schools onderwijzen Tenslotte . . . Evaluatie en p e r m a n e n t l e r e n E v a l u a t i e en het ( p e r m a n e n t e ) De m e n s a l s l e r a a r De r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g Torah-leren Het leerdoel: een gaaf m e n s worden Het l e r e n ' l i - S h e m a ' en 'functionele a u t o n o m i e '

L e r a a r en o n d e r w i j s p r o c e d u r e ( - m e t h o d e )

75

TRADITIE

1. 1 1.2 1. 3 1.4 1. 5

J o o d s e t r a d i t i e (= T o r a h ) De s c h r i f t e l i j k e en de mondelinge T o r a h De o n a f g e s l o t e n h e i d van de mondelinge T o r a h De w i s s e l w e r k i n g t u s s e n h a l a k h a h en aggadah De studie van de T o r a h en P L ( P e r m a n e n t L e r e n )

76

I . 1. 1

Joodse

traditie

(=

Torah) De 'To-

T o r a h is de l e e r , die o n d e r w e z e n en g e l e e r d w o r d t . In m i j n t a a l g e b r u i k z i j n de w o o r d e n ' j o o d s e t r a d i t i e ' en ' T o r a h ' v e r w i s s e l b a a r . Septuagint v e r t a a l d e h e t w o o r d ' T o r a h ' m e t ' n o m o s ' (wet), r a h ' n i e t m e t ' G e s e t z ' , m a a r m e t ' W e i s u n g ' of Martin B u b e r (1878-1965) en F r a n z R o s e n z w e i g (1886-1929) v e r t a a l d e n 'Unterweisung'.

H o e w e l h e t w o o r d ' T o r a h op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n g e b r u i k t w o r d t e n d u s v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n of b e t e k e n i s n u a n c e s h e e f t , v e r w i j s t het altijd n a a r iets dat o n d e r w e z e n en g e l e e r d w o r d t , z o a l s b i j v o o r beeld e e n b e p a a l d e m i t s w a h , d w z . g e d r a g s r e g e l ( g e - of v e r b o d ) de vijf b o e k e n v a n M o z e s (de P e n t a t e u c h ) , tenach (Pentateuch + P r o f e t e n + G e s c h r i f t e n = het 3 Oude T e s t a m e n t ) , de h e l e j o o d s e t r a d i t i e , inclusief de s c h r i f t e l i j k e en m o n d e l i n g e ' T o r a h ' ( z i e I. 1 . 2 ) . D e r a a d d i e e e n v a d e r , m o e d e r of l e r a a r g e e f t , k a n o o k ' t o r a h ' g e 5 n o e m d w o r d e n en in h e t m o d e r n e h e b r e e u w s s p r e e k t m e n b i j v o o r b e e l d o v e r de ' t o r a h ' van S p i n o z a (1632-1677) en b e d o e l t d a a r m e e z i j n filosofische systeem^. ' T o r a h ' kan ook de s t u d i e v a n de T o r a h b e t e k e n e n , z o a l s in 'Op d r i e d i n g e n s t o e l t de w e r e l d : op de T o r a h , op de 7 d i e n s t in de t e m p e l en op g o e d e d a d e n ' g 'Hoe m e e r T o r a h , hoe m e e r l e v e n ' . waar,

en

W a t de j o d e n in de T o r a h z o e k e n z i j n n i e t a l l e e n m a a r b e p a a l d e levenswijsheid, maar letterlijk genomen 'alles':

h e d e n e n i s o o k n i e t a l l e e n m a a r e e n m a n i e r v a n l e v e n of a l l e e n m a a r ' ( ( B e s t u d e e r de T o r a h s t e e d s w e e r , ) ) d r a a i je o m 9 e n o m in h a a r , w a n t a l l e s i s i n h a a r b e v a t ' . D e d o o r m i j g e k o z e n r u i m e o p v a t t i n g vin h e t b e g r i p Torah = joodse traditie, heeft verschillende (l) 'Torah',nl.

konsekwenties: benvloed.

A l l e s w a t m e t j o d e n te m a k e n h e e f t en e l k e o n t w i k k e l i n g b i n n e n h e t j o d e n d o m h e e f t de b e t e k e n i s v a n de t e r m ' T o r a h ' r o o m f o r h i m to l o d g e in J e r u s a l e m ' 'As s o m e o n e h a s s a i d , no m a n ((Jew)) n e e d s a y that t h e r e i s no

10

77
(2) A l d i e t r a d i t i e s , c u l t u r e n of s t r o m i n g e n , d i e m e t j o d e n of j o d e n d o m in c o n t a c t g e k o m e n z i j n en d i e de j o o d s e t r a d i t i e b e n v l o e d h e b b e n e n / o f d o o r de j o o d s e t r a d i t i e b e n v l o e d z i j n , h e b b e n e v e n e e n s de b e t e k e n i s v a n de t e r m ' T o r a h ' b e n v l o e d . D e j o o d s e t r a d i t i e o n t w i k k e l t z i c h nog s t e e d s e n d u s ook d e i n h o u d van het begrip 1.1.2 De 'Torah'. en de mondelinge Torah De

schriftelijke

D e m o n d e l i n g e T o r a h i s de i n t e r p r e t a t i e v a n de s c h r i f t e l i j k e T o r a h .

s c h r i f t e l i j k e T o r a h , d i t i s de t e k s t v a n de v i j f b o e k e n v a n M o z e s (de P e n t a t e u c h ) , e n de m o n d e l i n g e T o r a h z i j n v o l g e n s de t r a d i t i e t e g e l i j k e r t i j d op d e b e r g S i n a i d o o r G o d a a n M o z e s g e g e v e n . O n d u i d e l i j k h e d e n e n t e g e n s t r i j d i g h e d e n , d i e in de s c h r i f t e l i j k e T o r a h v o o r k o m e n , w o r d e n in de m o n d e l i n g e T o r a h r e s p e c t i e v e l i j k v e r h e l d e r d en o p g e h e v e n . Dit g e l d t m e t n a m e v o o r de ' m i t s w o t ' ( m e e r v o u d v a n ' m i t s w a h ' = g e d r a g s r e g e l = g e - of v e r b o d ) , d i e in de s c h r i f t e l i j k e T o r a h g e f o r m u l e e r d w o r d e n . A l s in d e s c h r i f t e l i j k e T o r a h b i j v o o r b e e l d g e z e g d w o r d t ' G e d e n k d e r u s t d a g , o m d i e te h e i l i g e n . Z e s d a g e n z u l t u a r b e i d e n e n a l uw w e r k v e r r i c h t e n . M a a r d e z e v e n d e dag i s e e n r u s t d a g t e r e r e v a n de E e u w i g e , uw G o d : d a n z u l t u g e n e r l e i w e r k -u, v e r r i ch t e n e n z . 't
11

,
dwz. z o n d e r de m o n d e l i n g e

dan i s h e t niet z o n d e r m e e r d u i d e l i j k ,

T o r a h , wat e r m e t ' w e r k ' bedoeld wordt. De zin ' E n u z u l t e r n i e t s v a n o v e r l a t e n tot de m o r g e n ; en h e t g e e n e r van o v e r g e l a t e n i s tot de m o r g e n , z u l t u in v u u r v e r branden' ^ b i j v o o r b e e l d bevat de t e g e n s t r i j d i g h e i d 'niet o v e r l a t e n - o v e r l a t e n ' . De m o n d e l i n g e T o r a h toont a a n , dat deze t e g e n s t r i j d i g h e i d s l e c h t s schijnbaar is. M a a r b e h a l v e o n d u i d e l i j k h e i d en t e g e n s t r i j d i g h e i d m o e t d e g e n e die de s c h r i f t e l i j k e T o r a h b e s t u d e e r t , ook nog h e t p r o b l e e m v a n de s c h i j n b a r e d u i d e l i j k h e i d o v e r w i n n e n . Z o b e t e k e n e n de w o o r d e n 'oog o m o o g , tand o m tand' juist niet ' w e d e r v e r g e l d i n g ' , nl. financile c o m p e n s a t i e ^ . D e m o n d e l i n g e T o r a h k a n n i e t z o n d e r de s c h r i f t e l i j k e , a a n g e z i e n e r m a a r bijna het tegendeel,

78
z o n d e r s c h r i f t e l i j k e T o r a h n i e t s m e e r te i n t e r p r e t e r e n v a l t . Omgeom-

k e e r d k a n de s c h r i f t e l i j k e T o r a h ook n i e t z o n d e r d e m o n d e l i n g e , t e e r d zou w o r d e n en h a a r b e t e k e n i s v o o r de m e n s e n a l s l e i d d r a a d

dat dat zou b e t e k e n e n dat de s c h r i f t e l i j k e T o r a h niet m e e r g e n t e r p r e v o o r hun denken en h a n d e l e n v e r l o r e n zou h e b b e n . D e z e w e d e r z i j d s e a f h a n k e l i j k h e i d v a n de s c h r i f t e l i j k e e n m o n d e l i n g e T o r a h f o r m u l e e r d e een moderne historicus aldus: 'It c a n b e r e g a r d e d a s a h i s t o r i c a l f a c t t h a t t h e O r a l L a w ((mondelinge T o r a h ) ) e x i s t e d not m e r e l y f r o m the m o m e n t the W r i t t e n L a w ( ( s c h r i f t e l i j k e T o r a h ) ) w a s g i v e n ( a n d in t h i s s e n s e it i s c o r r e c t to s a y t h a t t h e W r i t t e n a n d O r a l L a w s w e r e g i v e n t o g e t h e r to M o s e s a t S i n a i ) , b u t it m a y e v e n b e m a i n t a i n e d that the O r a l L a w a n t i c i p a t e d the W r i t t e n L a w , a s the W r i t t e n L a w not only a s s u m e s t h e o b s e r v a n c e of t h e O r a l L a w in t h e f u t u r e , b u t i s in e f f e c t b a s e d on i t s p r e v i o u s e x i s t e n c e . Since the W r i t t e n L a w ((en dit geldt v o o r elke g e s c h r e v e n w e t ) ) r e l i e s - by a l l u s i o n o r by i t s s i l e n c e - on s t a t u t e s , c u s t o m s , b a s i c l a w s n o t e x p l i c i t l y m e n t i o n e d in i t , and these

institutions a r e ipso f a c t o c o n v e r t e d into a 14 p a r t of t h e O r a l L a w 1 A a n g e z i e n d e i n t e r p r e t a t i e v a n de g e s c h r e v e n T o r a h b e l a n g r i j k e r i s d a n de g e s c h r e v e n T o r a h z e l f , i s de m o n d e l i n g e T o r a h b e l a n g r i j k e r d a n de s c h r i f t e l i j k e : 'Alleen t e r w i l l e van de m o n d e l i n g e T o r a h h e e f t God m e t ((het volk)) I s r a l e e n v e r b o n d g e s l o t e n ' ^ . De m o n d e l i n g e T o r a h wil h i e r z e g g e n : de w o o r d e n die m o n d e l i n g o v e r g e l e v e r d w o r d e n , die g a a n v a n m o n d tot o o r , die niet o p g e s c h r e v e n w o r d e n e n d i e d a a r o m h u n o v e r l e v e r i n g s k r a c h t (= l e v e n s k r a c h t + overlevingskracht) behouden. H o e w e l h e t in p r i n c i p e o n j u i s t i s d a t z o i e t s a l s d e m o n d e l i n g e T o r a h o p g e s c h r e v e n w o r d t , is dit toch g e b e u r d en wel o m d a t m e n m e r k t e dat v e l e n h a a r v e r g a t e n . V o o r dit v e r g e t e n n o e m t M a i m o n i d e s (11351205) d r i e 1. 2. oorzaken^: verminderde. Het a a n t a l l e e r l i n g e n , dat de T o r a h b e s t u d e e r d e ,

R e g e l m a t i g w e r d e n de j o d e n d o o r p o l i t i e k e r a m p e n ( v e r v o l g i n g e n )

79
getroffen. 3. De j o d e n v e r s p r e i d d e n z i c h o v e r vele l a n d e n . H e t is h i e r niet de g e s c h i k t e p l a a t s o m de s a m e n h a n g t u s s e n d e z e d r i e p u n t e n te b e s c h r i j v e n of op d e p u n t e n z e l f d i e p e r in t e g a a n . W e l wil ik e r o p w i j z e n d a t M a i m o n i d e s n i e t o v e r z i j n e i g e n t i j d s p r e e k t e n n a t u u r l i j k ook n i e t o v e r d e o n z e , m a a r o v e r d e t i j d w a a r i n v o o r h t e e r s t d e k e r n v a n de m o n d e l i n g e T o r a h s c h r i f t e l i j k v a s t g e l e g d w e r d . D i t g e b e u r d e o m s t r e e k s h e t j a a r 2 0 0 v a n de g e w o n e j a a r t e l l i n g . O n g e t w i j f e l d i s h e t o p s c h r i j v e n v a n d e m o n d e l i n g e T o r a h de g r o o t s t e i n n o v a t i e g e w e e s t , d i e e r o o i t in d e j o o d s e t r a d i t i e h e e f t p l a a t s g e v o n d e n . W a s h e t i m m e r s n i e t u i t d r u k k e l i j k v e r b o d e n o m d i t te d o e n : 'Het o p s c h r i j v e n van halakhot ((meervoud van 'halakhah', z i e p a r . I. 1 . 4 ) ) s t a a t g e l i j k m e t h e t v e r b r a n d e n v a n de T o r a h ' en ' D e g e n e d i e d e a g g a d a h ( ( z i e p a r . I. 1 . 4 ) ) o p s c h r i j f t , 18 v e r l i e s t z i j n a a n d e e l ((in d e k o m e n d e w e r e l d ) ) ' H e t v e r g e t e n v a n d e m o n d e l i n g e T o r a h h a d ook nog e e n ( v i e r d e ) o o r z a a k , die M a i m o n i d e s niet n o e m t m a a r die v a n z e l f s p r e k e n d is, en d i t w a s d e s t e r k e g r o e i en o n t w i k k e l i n g v a n d i e m o n d e l i n g e T o r a h . D o o r g e d e e l t e n v a n h a a r v a s t te l e g g e n h o o p t e m e n h a a r v o o r v e r g e t e n t e b e w a r e n , h o e w e l k e n n i s n a t u u r l i j k n i e t in b o e k e n m a a r in m e n s e n zit T e r r e c h t v a a r d i g i n g v a n h e t op s c h r i f t s t e l l e n v a n d e m o n d e l i n g e T o r a h i n t e r p r e t e e r d e men het v e r s ' H e t i s t i j d o m v o o r G o d te w e r k e n , 20 z i j h e b b e n uw T o r a h v e r b r o k e n ' als volgt: 'Het is b e t e r dat i e t s v a n de T o r a h a f g e s c h a f t w o r d t ( n i e t n a g e k o m e n w o r d t ) , d a n d a t de h e l e T o r a h b i j ((het v o l k ) ) 21 heid geraakt' Deze rechtvaardiging werd echter niet door iedereen g e a c c e p t e e r d . ' R a b b i M e n d e l of K o t s k ( 1 7 8 7 - 1 8 5 9 ) a s k e d : H o w could the a n c i e n t R a b b i s a b o l i s h the f u n d a m e n t a l p r i n c i p l e of J u d a i s m , n o t to w r i t e d o w n w h a t i s to b e k e p t a s a n o r a l t r a d i t i o n , on t h e b a s i s of a s i n g l e v e r s e in t h e b o o k of P s a l m s ? T h e t r u t h I s r a l in v e r g e t e l ^

80
is that the o r a l T o r a h w a s n e v e r w r i t t e n down. T h e m e a n i n g of the T o r a h h a s n e v e r b e e n 22 c o n t a i n e d by b o o k s ' D e K o t z k e r z e l f l i e t n i e t s n a d a n d a t g e n e w a t m e n z i c h v a n h e m nog kon h e r i n n e r e n . Hij publiceerde geen boeken en liet geen a a n t e k e ningen a c h t e r . A l l e s wat hij ooit e e n s g e s c h r e v e n h a d , , ..23 hij . EXCURSIE: 'De verbrandde

overschatting van het schrift en het gedrukte woord

in o n s e i g e n c u l t u u r g e b i e d m a g o n s n i e t d o e n v e r g e t e n d a t d e z e v o r m v a n g e d a c h t e - o v e r d r a c h t en kontakt i e t s k u n s t m a t i g s h e e f t en van s e c u n d a i r k a r a k t e r i s ; m e n k a n z i c h op s c h r i f t n o o i t z duidelijk, gegen u a n c e e r d en levend uitdrukken als via m e n s e l i j k e s t e m , g e b a a r , s c h r i f t e l i j k e t r a d i t i e s ' b e t r o u w b a a r d e r ' zijn dan mondelinge. Wie

l a a t s u i t d r u k k i n g , h o u d i n g , o o g o p s l a g . H e t i s d a a r o m nog de v r a a g of j a r e n l a n g k o r r e s p o n d e n t i e h e e f t m o e t e n v o e r e n op g r o t e a f s t a n d , z e g 5 0 0 0 10. 000 k i l o m e t e r , w e e t v a n de v e r k i l l e n d e e n m i s v e r s t a n d e n oproepende invloed van afstand, van indirekt kontakt. Bovendien is een s c h r i f t e l i j k e (individuele) t r a d i t i e v e e l m i n d e r dan een m o n d e l i n g e , kollektieve, spiegel van k u l t u r e l e p r o c e s s e n en s o ciale verandering' 1.1.3 De o n a f g e s 1 o t e nh e i d v a n de mondelinge Torah

Het voor en tegen van het zo p a r a d o x a a l klinkende ' s c h r i f t e l i j k ' v a s t l e g g e n v a n de ' m o n d e l i n g e ' T o r a h - z i e d e v o r i g e p a r a g r a a f - f o r m u l e e r t G . G . S c h o l e m (geb. 1897) a l d u s : ' D a s s die mndliche L e h r e dann doch, u m sie v o r v e r g e s s e n zu s c h t z e n , a u f g e s c h r i e b e n und s o g a r kodifiziert wurde, war also nicht nur eine r e t t e n d e , s o n d e r n in e i n e m t i e f e r e n S i n n e z u g l e i c h e i n e unheilvolle Aktion. So geboten sie d u r c h die h i s t o r i s c h e n U m s t n d e des E x i l s w a r , so p r o b l e m a t i s c h w a r sie f r d a s l e b e n d i g e W a c h s t u m und den F o r t b e s t a n d d e r T r a d i t i o n in i h r e m u r s p r n g l i c h e n Sinn' O o r s p r o n k e l i j k ('in i h r e m u r s p r n g l i c h e n Sinn') m e e n d e m e n , dat het v o o r d e e l v a n het niet v e r g e t e n niet opwoog t e g e n het n a d e e l v a n

81
h e t v e r s t a r r e n v a n het t r a d i t i e p r o c e s en w a s h e t d a a r o m ook u i t d r u k 26 k e l i j k v e r b o d e n d e m o n d e l i n g e T o r a h op te s c h r i j v e n . Toen echter g e d e e l t e n van de m o n d e l i n g e T o r a h toch o p g e s c h r e v e n w a r e n , w a s e r m a a r n m i d d e l tegen de d r e i g e n d e v e r s t a r r i n g en dat was de studie van de T o r a h : ' D r a a i j e o m e n o m in h a a r ((de T o r a h ) ) , 27 a l l e s i s in h a a r b e v a t ' Deze uitdrukking v e r k l a a r t het karakter van vele joodse geschriften. God o p e n b a a r d e z i c h a a n M o z e s en M o z e s b r a c h t v a n dit g e b e u r e n v e r s l a g u i t . D e l e e r l i n g e n v a n M o z e s p r o b e e r d e n h e m te b e g r i j p e n o m d a t ze wilden w e t e n wat God v a n h e n v e r l a n g d e . De l e e r l i n g e n uit d e l a t e r e g e n e r a t i e s p r o b e e r d e n s t e e d s w e e r h u n l e r a r e n te b e g r i j p e n o m u i t e i n d e l i j k G o d te k u n n e n b e g r i j p e n . ' M o z e s ontving de ( ( s c h r i f t e l i j k e en mondelinge)) T o r a h op de S i n a i e n l e v e r d e h a a r o v e r a a n J o s h u a , en J o s h u a a a n de o u d s t e n , en de o u d s t e n a a n de p r o f e t e n en de p r o f e t e n l e v e r d e n h a a r o v e r a a n 28 de m a n n e n v a n de ' G r o t e V e r g a d e r i n g ' e n z . ' Z o i e t s als een onmiddellijk kontakt t u s s e n het individu en God w e r d e n w o r d t nog a l t i j d i n f e r i e u r g e a c h t n i e t a l l e e n a a n h e t k o n t a k t t u s s e n M o z e s en G o d , m a a r ook a a n het v e r s l a g dat M o z e s v a n dit kontakt g a f . M o z e s ' v e r s l a g w a s d e e l s s c h r i f t e l i j k (de s c h r i f t e l i j k e T o r a h ) e n d e e l s m o n d e l i n g (de m o n d e l i n g e T o r a h ) . In de v e e r t i g d a g e n d i e M o z e s op d e b e r g S i n a i ( E x . 3 4 : 2 8 ) d o o r b r a c h t , o n d e r w e e s G o d h e m de T o r a h m e t al h a a r i m p l i c a t i e s - z e l f s de v r a g e n en a n t w o o r d e n die de t o e k o m s t i g e l e e r l i n g e n en l e r a r e n e l k a a r r e s p e c t i e v e l i j k z o u d e n s t e l l e n e n g e v e n , w e r d e n a a n M o z e s r e e d s op de S i n a i b e k e n d g e 29 maakt . H i e r t e g e n o v e r staat een p a s s a g e w a a r u i t blijkt dat M o z e s z i j n e i g e n w o o r d e n n i e t m e e r h e r k e n t in d e m a n i e r w a a r o p d e z e v e l e g e n e r a t i e s l a t e r in de s c h o o l v a n A k i v a ( 5 0 - 1 3 5 ) o n d e r w e z e n e n g e n terpreteerd worden^. O p e n b a r i n g b e t e k e n t , d a t i e d e r e e n d i e in d e T o r a h n a a r a n t w o o r d e n op z i j n of h a a r v r a g e n z o e k t , n i e t t e v e r g e e f s z a l z o e k e n . D e l e e r l i n g die de T o r a h b e s t u d e e r t , p r o b e e r t a a n w i j z i n g e n te v i n d e n die z i j n d o e n e n l a t e n nu r i c h t i n g k u n n e n g e v e n . O p l o s s i n g e n v o o r p r o b l e m e n z o e k t h i j in r e e d s b e s t a a n d e t e k s t e n e n in de s c h r i f t e l i j k e e n m o n d e l i n g e c o m m e n t a r e n op d i e t e k s t e n . want

'So w u r d e d e r K o m m e n t a r d i e c h a r a k t e r i s t i s c h e A u s d r u c k s f o r m des j d i s c h e n Denkens b e r die Wahrheit, dessen, was man rabbinischen Genius nennen knnte D e g r e n s t u s s e n c o m m e n t a a r op d e T o r a h e n v e r n i e u w i n g ( h i d d u s h ) v a n de T o r a h i s n i e t s c h e r p te t r e k k e n . I e d e r c o m m e n t a a r i s e e n i n t e r p r e t a t i e e n i n t e r p r e t a t i e i s h e t m i d d e l b i j u i t s t e k o m de t r a d i t i e (d. i. de T o r a h ) t r o u w te b l i j v e n e n t e g e l i j k e r t i j d d i e t r a d i t i e te o n t w i k k e l e n e n te v e r n i e u w e n . ' W e l l , w h e n y o u g e t t h i s t r e m e n d o u s i d e a of hiddushee-torah, i n t r o d u c i n g n e w i d e a s in the T o r a h , y o u ' l l s e e it i s a v e r y p r o f o u n d n o t i o n r e a l l y , b e c a u s e it m e a n s t h a t a l t h o u g h the r a b b i s had the idea that the T o r a h w a s e t e r n a l , a n d w a s g i v e n to M o s e s , y e t it w a s s t i l l p o s s i b l e f o r e a c h s t u d e n t to f i n d s o m e thing n e w in it a n d h e h a d to f i n d s o m e t h i n g n e w f o r t h a t i s t h e w a y t h e T o r a h w o r k s . It w a s a k i n d of a n e w t r u t h t h a t w a s a t t h e s a m e t i m e t h e old t r u t h , b u t it w a s h i s d i s c o v e r y , it w a s h i s p a r t i c u l a r T o r a h a n d t h a t w a s why h e h a d to k e e p on i n t r o d u c i n g 3? 'hiddushee-torah'. The Zohar ' for example says that whoever i n t r o d u c e s a new idea into 33 the T o r a h , builds a new h e a v e n ' I e d e r e e n i s in s t a a t op z i j n m a n i e r m e e te h e l p e n a a n de o n t w i k k e l i n g en v e r n i e u w i n g v a n de t r a d i t i e : 'The reknown Hafez Hayyim ((eigenlijke n a a m Isral Meir Hacohen, 1838-1933)) once said to a l i t t l e b o y : ' T e l l m e s o m e T o r a h ' . So h i s s t u d e n t s s a i d to h i m ( ( H . H . )): ' W h a t c a n you l e a r n f r o m a l i t t l e b o y ? ' So h e s a i d : 'Everyone h a s h i s p o r t i o n in t h e T o r a h a n d h e m a y h a v e s o m e idea, that I can't h a v e ' . E v e r y o n e h a s h i s s o l e r o o t in the T o r a h a n d h i s p a r t i c u l a r u n d e r s t a n d i n g of i t . J u s t b e c a u s e i t ' s i n f i n i t e , 34 e v e r y o n e h a s h i s s h a r e in i t ' I e d e r e e n d i e de T o r a h b e s t u d e e r t ' o m d e r w i l l e v a n d e s t u d i e ' (li-

83
Shema ) i s in s t a a t z i n g e v i n g e n e n g e d r a g s r e g e l s te o n t d e k k e n , 36 die

z e l f s n i e t a a n M o z e s op d e b e r g S i n a i g e o p e n b a a r d w e r d e n 1.1.4 De wisselwerking tussen halakhah en

aggadah

Z o w e l de s c h r i f t e l i j k e a l s de m o n d e l i n g e T o r a h b e v a t n o r m a t i e v e en verhalende gedeelten. Het normatieve gedeelte wordt halakhah genoemd e n r i c h t z i c h op h e t g e d r a g v a n d e m e n s , op w a t h i j m o e t d o e n e n w a t hij niet moet doen. Halakhische regels zijn specifieke g e d r a g s r e g e l s ter operationalisatie van gewenst gedrag. Tegenover het normatieve g e d e e l t e v a n d e T o r a h s t a a t h e t v e r h a l e n d e g e d e e l t e , w a a r m e e ik a l l e s dat n i e t - n o r m a t i e f is bedoel. Dit v e r h a l e n d e g e d e e l t e , dat g e e n ' h a l a k h a h ' i s , w o r d t aggadah g e n o e m d . De aggadah houdt zich bezig met 'het creatief uitleggen der bijbelse v e r h a l e n , theologie, ideologie, m o r a a l en ethiek; w a a r bij zij legenden en v e r h a l e n o m t r e n t het leven d e r g e l e e r d e n invlecht en p o l e m i s e e r t m e t v e r s c h i j n s e l e n e n d e n k b e e l d e n v a n de t o e n 37 malige tijd' Z e m a a k t d a a r b i j g e b r u i k v a n de m e e s t u i t e e n l o p e n d e s t i j l f i g u r e n en s y m b o l i s c h e i n t e r p r e t a t i e s , z o a l s p a r a b e l e n en a l l e g o r i e n , f o r e n en s p r e u k e n , l y r i s c h e gedichten, k l a a g z a n g e n , dialogen, h y p e r b o l e n , w o o r d - en l e t t e r s p e l l e t j e s enz. V e r g e l e k e n m e t de b a r o k k e a g g a d i s c h e v e r t e l t r a n t doet de h a l a k h i s c h e d i s c u s s i e s o b e r a a n . O o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n d e de t e r m 'halakhah' w e g r e s p . s t a p , w e l k e b e t e k e n i s o v e r g i n g in h e t b e g r i p r e c h t in d e z i n 39 van gewoonte, g e b r u i k , wet 'De H a l a c h a h houdt zich bezig m e t rituele v o o r s c h r i f t e n , zowel die a a n de p e r s o o n g e b o n d e n z i j n a l s z u l k e , d i e a l l e e n in h e t j o o d s e l a n d g e l d i g h e i d h e b b e n . Z i j o m v a t de wetten o m t r e n t de s h a b b a t h en f e e s t d a g e n , de w e t t e n o m t r e n t de r i t u e l e r e i n h e i d en o n r e i n h e i d , de w e t t e n o m t r e n t de c u l t u s en het g e b e d , de b e p a l i n g e n o m t r e n t de s t a t u s van het individu, h u w e l i j k en e c h t s c h e i d i n g , het e i g e n d o m s en h a n d e l s r e c h t , het s t r a f r e c h t , r e g e l i n g e n van staatkundige a a r d , inclusief die, welke het koningmetagedramatiseerde 38

84
schap betreffen. Zelfs ethiek wordt door haar in w e t t e l i j k e v o r m g e g o t e n ' E n v a n b e l a n g in v e r b a n d m e t d e m e t h o d o l o g i e v a n d e h a l a k h a h i s h e t v e r v o l g op d e b o v e n s t a a n d e r e g e l s : ' E r b e s t a a t v o o r de H a l a c h a h g e e n p r i n c i p i e e l v e r s c h i l t u s s e n c u l t u s , g o d s d i e n s t , m o r a a l of recht. Al hetgeen binnen het gebied der h a l a chische overweging valt, heeft dezelfde wijze van behandeling, opbouw en ontwikkeling en is aan d e z e l f d e r e g e l e n o n d e r w o r p e n . M e n kan dientengevolge het ene gebied met het a n d e r e a n a l o o g v e r g e l i j k e n , z o n d e r hel: b i j z o n d e r e k a 41 r a k t e r v a n e l k in a a n m e r k i n g te n e m e n ' Nog tot h e t e i n d v a n d e 18e e e u w b e s t o n d o n g e v e e r 80% v a n d e t o t a l e 42 j o o d s e l i t e r a i r e p r o d u c t i e uit h a l a k h i s c h e s t u d i e s . H o e w e l de h a l a k h a n o r m a t i e f is en de a g g a d a h n i e t , b e t e k e n t dit niet dat de e e r s t e b e l a n g r i j k e r i s d a n de t w e e d e of d a t d e a g g a d a h e r s l e c h t s i s o m d e m e n s e n te v e r m a k e n . M a i m o n i d e s i s v a n m e n i n g , d a t d e a g g a d a h m e t 43 p o e z i e te v e r g e l i j k e n i s . Z o w e l d e g e n e n d i e de a g g a d a h v e r w e r p e n 44 o m d a t e r z o s t e r k in o v e r d r e v e n w o r d t als degenen die d a a r e n t e g e n 45 j u i s t in h a a r de w a r e b e t e k e n i s v a n d e T o r a h m e n e n te m o e t e n z o e k e n b e g r i j p e n volgens h e m niet dat 'At t h a t t i m e t h i s m e t h o d w a s g e n e r a l l y k n o w n a n d u s e d by e v e r y b o d y , j u s t a s t h e p o e t s u s e . ,46 f. poet ical expressions' H e t i s o n j u i s t o m te m e n e n d a t d e k e r n of ' h e t w e z e n ' v a n d e T o r a h d e h a l a k h a i s . E v e n o n j u i s t i s h e t o m te m e n e n d a t d e a g g a d a h d i t i s . De w i s s e l w e r k i n g t u s s e n h a l a k h a en de a g g a d a h , t u s s e n h e t n o r m a t i e v e en het v e r h a l e n d e , is k e n m e r k e n d voor de T o r a h . Z i j n niet vele a g g a d i s c h e u i t s p r a k e n op h e t t e r r e i n v a n d e e t h i e k a l s c o n c r e t e h a l a k h i s c h e 47 regels geformuleerd en s t e r k e r nog: b e r u s t het n o r m a t i e v e g e z a g v a n de h a l a k h a n i e t op h e t a g g a d i s c h e g e g e v e n , d a t op d e b e r g S i n a i God a a n M o z e s de T o r a h h e e f t g e g e v e n ? ' T h e T o r a h i s m o r e t h a n a s y s t e m of l a w s ; o n l y a p o r t i o n of t h e P e n t a t e u c h d e a l s w i t h l a w . T h e p r o p h e t s , the P s a l m s , a g a d i c m i d r a s h i m ((dit in t e g e n s t e l l i n g t o t ' h a l a k h i c m i d r a s h i m ' ) ) , a r e n o t a p a r t of h a l a c h a . The T o r a h c o m p r i s e s both h a l a c h a ((wet, regel)) and

85
a g a d a ( ( b e t e k e n i s , v e r h a a l ) ) . L i k e body and soul, they a r e m u t u a l l y d e p e n d e n t , and e a c h is a 49 d i m e n s i o n of i t s o w n . ( ). H a l a c h a d e a l s with the l a w ; a g a d a with the m e a n i n g of t h e l a w . H a l a c h a d e a l s w i t h s u b j e c t s that c a n be e x p r e s s e d l i t e r a l l y ; a g a d a i n t r o d u c e s us into a r e a l m which l i e s beyond t h e r a n g e of e x p r e s s i o n . H a l a c h a t e a c h e s u s h o w to p e r f o r m c o m m o n a c t s ; a g a d a t e l l s u s h o w to p a r t i c i p a t e in the e t e r n a l d r a m a . H a l a c h a g i v e s us knowledge; agada gives us a s p i r a t i o n . v i s i o n of t h e e n d s of l i v i n g . H a l a c h a Hathe l a c h a g i v e s us the n o r m s f o r a c t i o n ; a g a d a ,

prescribes,

agada suggests; halacha d e c r e e s , agada inspires; 50 h a l a c h a is definite; agada is allusive . ( ) T o m a i n t a i n t h a t t h e e s s e n c e of J u d a i s m c o n s i s t s of h a l a c h a i s a s e r r o n e o u s a s to m a i n t a i n t h a t t h e e s s e n c e of J u d a i s m c o n s i s t s e x c l u s i v e l y of a g a d a . T h e i n t e r r e l a t i o n s h i p of h a l a c h a a n d a g a d a i s t h e v e r y h e a r t of J u d a i s m . H a l a c h a w i t h o u t a g a d a i s dead, agada without h a l a c h a is wild . ( ) T h e r e is no h a l a c h a without a g a d a , and no a g a d a without h a l a c h a . We m u s t n e i t h e r d i s p a r a g e the body, n o r s a c r i f i c e the s p i r i t . T h e body is the d i s c i p l i n e , the p a t t e r n , the law; the s p i r i t is inner devotion, spontaneity, f r e e d o m . The body without the s p i r i t is a c o r p s e ; the s p i r i t without the body is a ghost. T h u s a m i t s w a h ( ( g e d r a g s regel)) is both a discipline and an i n s p i r a t i o n , an a c t of o b e d i e n c e a n d a n e x p e r i e n c e of j o y , a y o k e a n d a p r e r o g a t i v e . O u r t a s k i s to l e a r n h o w to m a i n t a i n a h a r m o n y b e t w e e n t h e d e m a n d s of h a l a c h a 52 a n d t h e s p i r i t of a g a d a ' D e g e n e n d i e d e T o r a h m e t de h a l a k h a v e r e e n z e l v i g e n , b e z i e n de j o o d s e t r a d i t i e niet g e n u a n c e e r d g e n o e g en n e i g e n e r wel e e n s toe de T o r a h o p te v a t t e n a l s e e n v o r m v a n l e g a l i s m e , o r t h o p r a x i s of r e l i g i e u s b e h a v i o r i s m e . D e a g g a d i s c h e g e d e e l t e n v a n de P e n t a t e u c h z i j n e c h t e r 53 e v e n b e l a n g r i j k a l s de h a l a k h i s c h e , en dit geldt v o o r de h e l e T o r a h .

86

1.1.5

De

studie

van

de

Torah

en

PL

(Permanent

Leren)

D e T o r a h , d w z . de s t u d i e v a n de T o r a h e n de op d i e s t u d i e g e b a s e e r d e 54 praxis , i s nog b e l a n g r i j k e r d a n G o d : ' W a r e h e t m a a r z o , d a t z e m i j ((God)) zouden verlaten m a a r mijn Torah zouden n a k o m e n , want h a a r l i c h t zou z e de weg 55 n a a r het goede doen terugvinden' H e t ' n a k o m e n v a n d e T o r a h ' b e t e k e n t h i e r d e s t u d i e e r v a n d i e tot p r a x i s m o e t l e i d e n . . Wil m e n God b e g r i j p e n , dan m o e t m e n de T o r a h begrijpen. 'Un Dieu p e r s o n n e l , un Dieu u n i q u e , c e l a ne se r v l pas c o m m e une i m a g e dans une c h a m b r e noire.' L e texte que nous v e n o n s de commenter montre comment l'ordre des principes l'thique et i n s t a u r e n t un r a p p o r t

p e r s o n n e l digne de ce n o m . A i m e r la T h o r a plus e n c o r e que Dieu, c ' e s t c e l a p r c i s m e n t a c c d e r u n D i e u p e r s o n n e l c o n t r e l e q u e l on p e u t s e r v o l t e r , c ' e s t - - d i r e p o u r q u i on ,56 peut m o u r i r ' W a t i s T o r a h ? Op d e z e v r a a g i s g e e n a n t w o o r d t e g e v e n , 'wat is ethiek', 'wat is s l e c h t ' ,

waarmee

een ieder zal i n s t e m m e n . Het is net zo'n v r a a g als: 'wat is f i l o s o f i e ' , ' w i e of w a t i s G o d , ' w i e i s e e n j o o d ' , ' w i e b e n i k ' e n z . O o k op d e z e v r a g e n z i j n g e e n a n t w o o r d e n te g e v e n w a a r i e d e r e e n het m e e eens zal zijn. De door m i j gekozen r u i m e int e r p r e t a t i e v a n de t e r m ' T o r a h ' , n l . T o r a h i s h e t z e l f d e a l s d e j o o d s e t r a d i t i e , s t a a t n i e t op g e s p a n n e n v o e t m e t b i j v o o r b e e l d d e r e e d s g e n o e m d e o p v a t t i n g v a n S a f r a i , d a t ' T o r a a l l e s i s w a t j e b r e n g t tot h e t 57 begrijpen van God' . Net zo m i n a l s God is de T o r a h e r a l l e e n m a a r v o o r de j o d e n . N e t zo m i n a l s h e t G r i e k s e d e n k e n a l l e e n m a a r G r i e k s e d e n k e r s benvloed h e e f t , net zo m i n h e e f t de T o r a h a l l e e n m a a r j o o d se d e n k e r s benvloed. Net zo min als het h e l l e n i s m e alleen m a a r een p r o d u c t v a n de G r i e k e n i s , is de T o r a h dat v a n de j o d e n . C u l t u r e n die m e t e l k a a r in c o n t a c t k o m e n , w e l of n i e t v r e d e l i e v e n d , b e n v l o e d e n e l k a a r o p d e n d u u r . D e i n v l o e d v a n n i e t - j o o d s e c u l t u r e n op d e a g g a d h 58 e n h a l a k h a h v a n d e j o o d s e g e l e e r d e n , d i e in t a l m u d , t o s e f t a en m i 59 d r a s h v o o r k o m e n (+ 300 v o o r C h r . t o t + 600 n a C h r . ) i s e v i d e n t

87
O o k o m g e k e e r d i s de i n v l o e d v a n d e T o r a h op C h r i s t e n d o m en I s l a m a l g e m e e n b e k e n d e n m e n k a n nog v e r d e r g a a n , z o a l s b i j v o o r b e e l d b l i j k t u i t d e i n h o u d s o p g a v e v a n h e t k l a s s i e k e T h e L e g a c y of I s r a e l ^ , w a a r i n o n d e r m e e r de v o l g e n d e j o o d s e i n v l o e d e n g e c o n s t a t e e r d w o r d e n : T h e H e b r e w g e n i u s a s e x h i b i t e d in t h e O l d T e s t a m e n t , Hellenistic Judaism, T h e d e b t of C h r i s t i a n i t y to J u d a i s m , T h e i n f l u e n c e of J u d a i s m u p o n J e w s in t h e p e r i o d f r o m H i l l e l to M e n d e l s s o h n , T h e i n f l u e n c e of J u d a i s m on I s l a m , T h e J e w i s h f a c t o r in m e d i e v a l t h o u g h t , H e b r e w s c h o l a r s h i p in t h e M i d d l e A g e s a m o n g L a t i n C h r i s t i a n s , H e b r e w s t u d i e s in t h e R e f o r m a t i o n p e r i o d a n d a f t e r : their place and influence, T h e i n f l u e n c e of J u d a i s m on W e s t e r n l a w , T h e i n f l u e n c e of t h e O l d T e s t a m e n t on P u r i t a n i s m , J e w i s h t h o u g h t in t h e m o d e r n w o r l d , I n f l u e n c e of t h e H e b r e w B i b l e on E u r o p e a n l a n g u a g e s , * T h e l e g a c y in m o d e r n l i t e r a t u r e . H o e w e l K a r l H . M a r x ( 1 8 1 8 - 1 8 8 3 ) z e l f v a n de j o o d s e t r a d i t i e n a u w e l i j k s i e t s w i s t ^ 1 , v e r g e l e k e n m e t z i j n v a a k e n c y c l o p e d i s c h e k e n n i s op a n d e r e g e b i e d e n , k e n t h e t s o c i a l i s m e d u i d e l i j k j o o d s e , of z o m e n w i l : joods-christelijke, invloeden: ' T h e i d e a of s o c i a l i s m p r o v i d e s , p e r h a p s ,the m o s t e f f e c t i v e c o n t e m p o r a r y v e h i c l e of a n c i e n t J u d e o - C h r i s t i a n i d e a l s : t h e i d e a l of c h a r i t y , j u s t i c e , a n d e q u a l i t y on e a r t h a s in h e a v e n 1 ^ . I e t s d e r g e l i j k s g e l d t ook v o o r S i g m u n d F r e u d ( 1 8 5 6 - 1 9 3 9 ) en de p s y c h o a n a l y s e . H o e w e l ook F r e u d g e e n h e b r e e u w s k e n d e e n v a n d e j o o d s e t r a d i t i e v e r v r e e m d w a s ^ , h e e f t zijn w e r k toch j o o d s e kenmerken^.

T e r u g k e r e n d nu tot d e v r a a g , w a t T o r a h i s , m e e n ik e r g o e d a a n t e d o e n u i t d r u k k e l i j k te s t e l l e n , d a t h e t m i j n i e t z i n v o l l i j k t o m h e t c h r i s t e n d o m , d e i s l a m , h e t s o c i a l i s m e , de p s y c h o a n a l y s e e n z . als s o o r t e n of v o r m e n v a n T o r a h v o o r te s t e l l e n . E v e n m i n e c h t e r a l s k e t t e r i j e n v a n de T o r a h . M e n s e n e n t h e o r i e n k u n n e n e l k a a r d i e p g a a n d b e n v l o e d e n en toch hun eigen identiteit en a u t h e n t i e k e k a r a k t e r hebben en behouden. F i g u r e n als J e z u s , M o h a m m e d , Spinoza, Marx

88
en F r e u d b e w i j z e n , dat eigen o o r s p r o n k e l i j k h e i d en benvloeding d o o r a n d e r e n e l k a a r niet uitsluiten, m a a r dat integendeel het nieuwe altijd op h e t o u d e (de t r a d i t i e ) v o o r t b o u w t . I e d e r e e n d i e l e e r t , l e e f t in e e n t r a d i t i e die door zijn p e r s o o n l i j k e levensloop m e d e bepaald wordt m e d e bepaald mag en m o e t w o r d e n . De t r a d i t i e , w a a r i n z o ' n l e r e n d e m e n s l e e f t , b e s t a a t m e e s t a l u i t m e e r d e r e t r a d i t i e s of t r a d i t i e i n v l o e d e n , z o n d e r d a t d e l e r e n d e m e n s d i e in d i e t r a d i t i e l e e f t , d i t h o e f t te b e s e f f e n . T e n o n r e c h t e is m e n vaak bang voor v r e e m d e invloeden, v o o r a l a l s m e n n i e t b e s e f t d a t de e i g e n t r a d i t i e d i e i n v l o e d e n a l l a n g k e n t en a u t h e n t i e k (i ) v e r w e r k t h e e f t z o a l s , w a t d e T o r a h b e t r e f t , b l i j k t u i t w a t r e e d s g e z e g d i s o v e r de g e l e e r d e n u i t d e t a l m u d , het volgende citaat s p r e e k t , niet deel: 'The J e w i s h people was healthy, Rabbis became Doctors'^. spreekt before tosefta e n m i d r a s h ^ . H e t h o e f t g e e n b e t o o g d a t ik d e m e n t a l i t e i t , d i e u i t

H o e w e l de s c h r i j v e r v a n h e t a r t i k e l , w a a r i k d i t c i t a a t u i t h e b ,

v a n e e n 'old O r t h o d o x J e w i s h j o k e ' , s t a a t dit c i t a a t ook v o o r e e n c h a u v i n i s t i s c h e m e n t a l i t e i t , die weinig grappig is. V e r t e g e n w o o r d i g e r s van deze mentaliteit zijn e r v a n overtuigd, dat hun v a r i a n t van j o d e n d o m of T o r a h de e n i g e j u i s t e i s e n b i j g e v o l g w i j z e n z e a n d e r e v a r i a n t e n a l s n i e t - a u t h e n t i e k a f . V a n z u l k s o o r t d o g m a t i c i v a l t w e i n i g te l e r e n in v e r b a n d m e t P L , d a t t o c h e e n a l g e m e n e v i s i e w i l z i j n op e l k e v o r m v a n m e n s e l1. ijk 1 l e r e n 67 W a t de T o r a h b e t r e f t , z i e ik d e ' L ' v a n ' P L ' a l s d e s y n t h e s e v a n t w e e b e g r i p p e n , d i e in h e t J i d d i s c h l e r n e n e n s h t u d i m ( ' l e r e n ' e n ' s t u d e ren') heten: 'The G e r m a n i c l e r n e n m e a n s both "to l e a r n " and "to t e a c h " , and u n l e s s the context s p e c i f i c a l l y p o i n t s to a s e c u l a r s u b j e c t it i m p l i e s o n l y t h e s a c r e d J e w i s h f i e l d . If o n e s a y s of a m a n e r k e n l e r n e n , " H e k n o w s (how) to l e a r n " ( i t s e l f a n i d i o m f o r " H e i s a m a n of l e a r n i n g " ) , o n l y t h e s a c r e d b o o k s a r e i m p l i e d , t h a t i s to s a y , a l l J e w i s h b o o k s u l t i m a t e l y r e l a t e d to J e w i s h t h o u g h t on G o d a n d m a n . T h e q u e s t i o n i r hot a m o l g e l e r n t ? , "Did you at one t i m e l e a r n ? " , m e a n s "Did you at one t i m e a t t e n d a

89

yeshiva

(or r e c e i v e equivalent i n s t r u c t -

i o n ) ? " If d i r e c t e d a t s e c u l a r s u b j e c t - a n d even g e n e r a l ethics would c o m e under that h e a d i n g - t h e G e r m a n i c s h t u d i r n i s in o r d e r , and the q u e s t i o n would be i r hot a m o l s h t u d i r t ? , "Did you at one t i m e s t u d y ? " , m e a n i n g , you at one t i m e attend a u n i v e r s i t y ? " "Did One m a y ,

h o w e v e r , s a y e r l e r n t (zikh) f r a n t e s e y z i s h , "He is learning F r e n c h " , as well as er shtudirt f r a n t e s e y z i s h , but one cannot say e r s h t u d i r t b o b e m e t s i y e ( a p o p u l a r t r a c t a t e of the T a l m u d ) M e t d e s y n t h e s e t u s s e n ' l e r n e n ' e n ' s h t u d i r n ' b e d o e l ik h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n ' s a c r e d ' e n ' s e c u l a r ' op te h e f f e n in d i e z i n , d a t h e t g e h e i l i g d e n i e t o n t w i j d e n h e t p r o f a n e g e h e i l i g d m o e t w o r d e n . Of g e f o r m u l e e r d in d e w o o r d e n v a n A b r a h a m I s a a c K o o k ( 1 8 6 5 - 1 9 3 5 ) : ' T h e s a c r e d and the p r o f a n e t o g e t h e r i n f l u e n c e t h e s p i r i t of m a n a n d h e b e c o m e s e n r i c h e d t h r o u g h a b s o r b i n g f r o m e a c h of 70 t h e m w h a t e v e r is suitable' Wat de t r a d i t i e s b e t r e f t , die g e e n T o r a h z i j n , s t a a t ' l e r n e n ' v o o r het t r a d i t i o n e l e en ' s h t u d i r n ' v o o r het m o d e r n e weten. D e ' P ' v a n ' P L ' s t a a t v o o r de p e r s o o n v a n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g , d i e in s t a a t i s h e t l e r e n in z i j n d a g e l i j k s e l e v e n c e n t r a a l te s t e l l e n . De s y n t h e s e t u s s e n t r a d i t i o n e e l en m o d e r n weten z a l door die l e e r l i n g e n tot s t a n d g e b r a c h t w o r d e n , d i e in s t a a t z i j n b e i d e v o r m e n v a n w e t e n in h u n d a g e l i j k s e l e r e n te c o m b i n e r e n .

90

I. 2

GEZAG

1.2. 1 1.2.2 I. 2. 3 I. 2. 4 I. 2. 5 I. 2 . 6

God, M o z e s , de g e l e e r d e n D e o n t w i k k e l i n g v a n de h a l a k h a h E p i s t e m i s c h en d e o n t i s c h g e z a g E p i s t e m i s c h g e z a g en de a g g a d a h D . e o n t i s c h g e z a g e n de h a l a k h a h P I : h e r m e n e u t i e k en h e u r i s t i e k

91

1.2.1

God,

Mozes,

de

geleerden

G o d o n d e r w e e s M o z e s e n h e t g e z a g v a n de T o r a h b e r u s t op d e b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n d i e G o d a a n M o z e s gaf en w a a r M o z e s m e e i n s t e m d e en d i e h i j w e e r v e r d e r o n d e r w e e s en d i e z i j n l e e r l i n g e n b e s t u d e e r d e n e n ook w e e r o n d e r w e z e n e n z o v o o r t tot d e d a g v a n v a n d a a g . M o z e s l e e r d e in d e v e e r t i g d a g e n d a t h i j op d e b e r g S i n a i w a s , cipes: ' C o u l d M o s e s h a v e l e a r n e d t h e w h o l e T o r a h ? Of t h e T o r a h it i s s a i d , 'Its m e a s u r e is l o n g e r than the e a r t h and b r o a d e r than the s e a ' (Job 11,9): could t h e n M o s e s h a v e l e a r n e d it in f o r t y d a y s ? N o , it w a s only the p r i n c i p l e s (klalim) t h e r e o f which God taught M o s e s ' . H e t i s de t a a k v a n de g e l e e r d e n v a n de g e n e r a t i e s n a M o z e s , o m de T o r a h t e i n t e r p r e t e r e n e n a c t u e l e g e d r a g s r e g e l s u i t te w e r k e n : ' T h e l a w of G o d c a n n o t b e ( g i v e n ) in c o m p l e t e f o r m s o a s to b e a d e q u a t e f o r a l l t i m e s . . . a n d t h e r e f o r e at Sinai M o s e s was given g e n e r a l
p r i n c i p l e s . . . by m e a n s of w h i c h the s a g e s

niet

de h e l e T o r a h , m a a r God o n d e r w e e s h e m s l e c h t s de a l g e m e n e p r i n -

in e v e r y g e n e r a t i o n m a y f o r m u l a t e t h e d e t a i l s 2 as they p r e s e n t t h e m s e l v e s ' . H e t z i j n de g e l e e r d e n e n h u n l e e r l i n g e n g e w e e s t , d i e d e j o o d s e t r a d i t i e v o r m en i n h o u d h e b b e n g e g e v e n , w a a r b i j d e h a l a k h a h d e v o r m v a n d e t r a d i t i e b e n a d r u k t e n de a g g a d a h h a a r i n h o u d . I n h o e v e r r e i s d e h a l a k h a h nu b i n d e n d ? V o l g e n s M a i m o n i d e s b e h o o r t i e d e r e j o o d z i c h te h o u d e n a a n d e h a l a k h a h , z o a l s d i e in de B a b y l o n i s c h e t a l m u d g e f o r m u l e e r d wordt:

92

' W h a t e v e r i s a l r e a d y m e n t i o n e d in the B a b y l o n i a n T a l m u d i s b i n d i n g on a l l I s r a e l . A n d e v e r y c i t y a n d c o u n t r y i s b o u n d to o b s e r v e a l l the c u s t o m s o b s e r v e d by the s a g e s of the G e m a r a , promulgate on their d e c r e e s , and uphold their i n s t i t u t i o n s ,

the g r o u n d t h a t a l l t h e s e c u s t o m s , d e c r e e s a n d i n s t i t u t i o n s m e n t i o n e d in the T a l m u d r e c e i v e d the a s s e n t of a l l I s r a e l , a n d t h o s e s a g e s who i n s t i t u t e d the o r d i n a n c e s , i s s u e d the d e c r e e s , i n t r o d u c e d the c u s t o m s , g a v e the d e c i s i o n s a n d taught that a c e r t a i n ruling was c o r r e c t , ins t i t u t e d the t o t a l b o d y of the m a j o r i t y of I s r a e l ' s w i s e m e n . T h e y w e r e the l e a d e r s who r e c e i v e d f r o m e a c h o t h e r the t r a d i t i o n s c o n c e r n i n g the f u n d a m e n t a l s of J u d a i s m , in u n b r o k e n s u c c e s s i o n 3

b a c k to M o s e s , o u r t e a c h e r , u p o n w h o m be p e a c e ' . De r e d e n e n d i e M a i m o n i d e s a a n v o e r t v o o r h e t b i n d e n d e k a r a k t e r v a n de h a l a k h a h , z i j n d u s : (1) (2) (3) H e t g e h e l e j o o d s e v o l k s t e m d e m e t de h a l a k h a h in; De h a l a k h a h w e r d d o o r de m e e r d e r h e i d v a n de g e l e e r d e n v a s t gesteld; De h a l a k h a h s l u i t b i j de t r a d i t i e a a n d i e tot M o z e s t e r u g g a a t . H a l a k h i s c h e u i t s p r a k e n o n t l e n e n h u n g e z a g a a n de w i j z e w a a r o p z e g e f u n d e e r d w o r d e n . De g e l e e r d e n d i e o v e r de h a l a k h a h d i s c u s s i r e n en t e n s l o t t e tot e e n b e s l i s s i n g k o m e n , a r g u m e n t e r e n en b e s l i s s e n v o l g e n s b e p a a l d e r e g e l s ( p r i n c i p e s ) e n n zo'n r e g e l i s , dat de halakhah Wat d o o r de g e l e e r d e n p e r m e e r d e r h e i d s b e s l u i t w o r d t v a s t g e s t e l d .

d a a r b i j k a n g e b e u r e n , l a a t de v o l g e n d e p a s s a g e z i e n d i e h a n d e l t o v e r e e n d i s c u s s i e - a a n de f e i t e l i j k e i n h o u d g a ik nu v o o r b i j - w a a r b i j r a b b i E l i e z e r a l l e e n s t a a t in z i j n m e n i n g t e g e n o v e r e e n m e e r d e r h e i d van andere rabbijnen: 'Op d i e dag m a a k t e r a b b i E l i e z e r a l l e m o g e l i j k e tegenwerpingen ter verdediging van zijn standpunt, m a a r t e v e r g e e f s , men n a m zijn standpunt niet aan. Nu s p r a k h i j : a l s de h a l a k h a h i s z o a l s ik z e g , l a a t deze J o h a n n e s b r o o d b o o m het dan b e w i j z e n . Daar

93
r u k t e de J o h a n n e s b r o o d b o o m zich van z i j n p l a a t s en v e r p l a a t s t e z i c h o v e r h o n d e r d el (velen z e g g e n : over v i e r h o n d e r d el). Zijn t e g e n s t a n d e r s opponeerd e n : m e n b a s e e r t g e e n b e w i j s op e e n J o h a n n e s b r o o d b o o m . N u s p r a k h i j : a l s d e h a l a k h a h i s z o a l s ik z e g , l a a t dit r i v i e r t j e het dan b e w i j z e n . D a a r t r a d het riviertje terug. Zijn tegenstanders opponeerden weer: m e n b a s e e r t g e e n b e w i j s op e e n r i v i e r t j e . Hierop s p r a k h i j : a l s d e h a l a k h a h i s z o a l s ik z e g , l a a t de m u r e n v a n dit l e e r h u i s ( ( w a a r r a b b i E l i e z e r e n z i j n o p p o n e n t e n v e r b l e v e n ) ) h e t b e w i j z e n . D a a r b o g e n de m u r e n v a n h e t l e e r h u i s v o o r o v e r en d r e i g d e n in te s t o r t e n . Nu g r e e p r a b b i J o s h u a ((n d e r opponenten)) in e n s p r a k tot de m u r e n : a l s g e l e e r d e n e l k a a r op h e t g e b i e d v a n de h a 4l a k h a h b e s t r i j d e n , w a t g a a t jullie dat dan a a n ? ' D e t a l m u d v e r v o l g t nu d a t de m u r e n n i e t i n s t o r t t e n v a n w e g e h e t r e s p e c t d a t z e v o o r r a b b i J o s h u a h a d d e n e n d a t z e z i c h ook n i e t o p r i c h t t e n v a n w e g e h e t r e s p e c t d a t z e v o o r r a b b i E l i e z e r h a d d e n en d a t z e d a a r o m nog s t e e d s g e b o g e n s t a a n . M a a r nog g e e f t r a b b i E l i e z e r h e t n i e t op e n h i j z e g t : ' A l s de h a l a k h a h i s z o a l s ik z e g , l a a t de H e m e l h e t d a n b e w i j z e n . D a a r k l o n k e e n s t e m u i t de H e m e l die s p r a k : wat hebben jullie toch tegen r a b b i E l i e z e r ; de h a l a k h a h i s s t e e d s z o a l s h i j z e g t . T o e n s t o n d r a b b i J o s h u a op en c i t e e r d e : 5 ' Z i j i s n i e t in d e H e m e l ' . W a t wil d a t z e g g e n ? R a b b i J i r m e j a a n t w o o r d d e : d e T o r a h i s a l op de b e r g Sinai g e g e v e n en bevindt zich dus niet m e e r in d e H e m e l . We b a s e r e n de h a l a k h a h n i e t op e e n s t e m u i t d e H e m e l , o m d a t in de T o r a h , d i e a l op de b e r g S i n a i g e g e v e n i s , g e s c h r e v e n s t a a t : ' V o l g e n s de m e e r d e r h e i d d e r g e l e e r d e n te beslissen' D e h a l a k h a h v o l g t d u s n i e t de o p v a t t i n g v a n r a b b i E l i e z e r , o m d a t d e z e in de d i s c u s s i e a l s e e n e n k e l i n g t e g e n o v e r de m e e r d e r h e i d s t a a t , al ' b e w i j s t ' e e n w o n d e r of e e n s t e m u i t d e H e m e l of G o d d a t h i j g e l i j k h e e f t . V o l g e n s de g e c i t e e r d e p a s s a g e m o e t h e t i n d i v i d u z i c h o n d e r -

94

w e r p e n a a n de m e e r d e r h e i d v a n de T o r a h g e l e e r d e n , z e l f s a l g e e f t G o d h e t i n d i v i d u g e l i j k . G o d h e e f t z i c h i m m e r s op de S i n a i g e o p e n b a a r d en d i t wil z e g g e n d a t h i j de T o r a h , z o w e l d e s c h r i f t e l i j k e a l s de m o n d e l i n g e , in h a n d e n v a n d e g e l e e r d e n g e g e v e n h e e f t m e t d e o p d r a c h t d e T o r a h te i n t e r p r e t e r e n z o a l s H i j d a t b e d o e l d h e e f t . E n 'openbaring' b e t e k e n t nu j u i s t , d a t d e g e l e e r d e n m e t b e h u l p v a n d e T o r a h ( d i e d e g t a a l v a n de m e n s e n s p r e e k t ) in s t a a t z i j n t e h a n d e l e n n a a r d e w i l v a n God: 'En dan zult gij doen o v e r e e n k o m s t i g het w o o r d , d a t z i j u z u l l e n te k e n n e n g e v e n . . . en zult gij nauwlettend h a n d e l e n n a a r al wat zij u zullen o n d e r r i c h t e n . O v e r e e n k o m s t i g de l e e r , die z i j u onderrichten, en o v e r e e n k o m s t i g h e t r e c h t , dat zij u zeggen, zult gij doen; gij zult van het woord, d a t z i j u te k e n n e n g e v e n , r e c h t s n o c h l i n k s afwijken'.

Z e l f s a l s de g e l e e r d e n z e g g e n d a t l i n k s r e c h t s i s e n r e c h t s l i n k s , m o e t m e n n a a r hen l u i s t e r e n ^ ; niet o m d a t wat ze z e g g e n a l t i j d w a a r i s , m a a r o m d a t G o d d i t z o w i l . G o d wil d a t d e g e l e e r d e n d e h a l a k h a h o n t w i k k e l e n e n h o e w e l de h a l a k h a h h e t w e r k v a n m e n s e n i s e n d a a r o m niet v o l m a a k t , is ze wel bindend. H e t g e z a g v a n de h a l a k h a h b e r u s t n i e t op d e ( g e d r a g s r e g e l s v a n de) h a l a k h a h z e l f , m a a r op b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g e n w a a r m e e d e m e n sen instemmen. Deze beredeneerde verklaringen zijn niet legaal, dus a g g a d i s c h v a n a a r d . M a i m o n i d e s ' i n l e i d i n g op z i j n h a l a k h i s c h e c o d e x Yad is een v o o r b e e l d van z o ' n b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g . Het gezag v a n de a g g a d a h d a a r e n t e g e n b e r u s t w l op a g g a d a h , d w z . op b e r e d e n e e r d e verklaringen waarmee men instemt. 1.2.2 De ontwikkeling van de halakhah

In p l a a t s v a n e e n d o g m a t i e k k e n t d e j o o d s e t r a d i t i e d e h a l a k h a h . De h a l a k h a h is het w e r k van m e n s e n : ' T h e T o r a h w a s n o t g i v e n to t h e a n g e l s , b u t to m a n who p o s s e s s e s h u m a n i n t e l l i g e n c e . . . the T o r a h w a s g i v e n to b e d e t e r m i n e d by h u m a n i n t e l l i g e n c e , e v e n if h u m a n i n t e l l i g e n c e e r r s . . . a n d the t r u t h i s d e t e r m i n e d by t h e a g r e e m e n t of

95
t h e s a g e s by u s i n g h u m a n i n t e l l i g e n c e ' D e w a a r h e i d w o r d t b e p a a l d d o o r de i n s t e m m i n g v a n de g e l e e r d e n en n v a n d e u i t g a n g s p u n t e n b i j h e t v a s t s t e l l e n v a n de h a l a k h a h - e e n u i t g a n g s p u n t w a a r m e e d e g e l e e r d e n i n s t e m m e n - i s d a t de h a l a k h a h per meerderheidsbesluit vastgesteld wordt. ^ Elke nieuwe halakhah w o r d t u i t de r e e d s b e s t a a n d e h a l a k h o t o n t w i k k e l d v o l g e n s e e n s t e l s e l van a f l e i d i n g s p a t r o n e n m e t een v a a k r a t i o n e l e en n u c h t e r e i n s l a g . H e t g e z a g v a n de h a l a k h a h b e r u s t op de d i s c u s s i e d i e e r a a n v o o r a f g a a t . N i e t a l l e e n de a a n g e n o m e n ( b i n d e n d e ) h a l a k h a h m a a r o o k de v e r w o r p e n h a l a k h a h h e e f t g e z a g e n b i j d e s t u d i e v a n de T o r a h , in h e t b i j z o n d e r de t a l m u d , b e s t u d e e r t m e n b e i d e : z o w e l h e t s t a n d p u n t d a t o v e r w o n n e n h e e f t a l s het standpunt dat niet overwonnen h e e f t . De t a l m u d is een b l o e m l e z i n g van c o n c u r r e r e n d e o p i n i e s . V o o r een g r o o t d e e l b e s t a a t z e u i t d i s c u s s i e s o v e r de a a n t e n e m e n h a l a k h a h e n d e z e l a a t s t e w o r d t v a a k , m a a r niet e e n s a l t i j d , v e r m e l d . De t a l m u d s t u d e n t b e s t u d e e r t e e r d e r d i s c u s s i e s en i n t e r p r e t a t i e s d a n e i n d c o n c l u s i e s . De t a l m u d s t u d i e h e e f t dan ook een o n d o g m a t i s c h k a r a k t e r . W o r d t t e n slotte na een d i s c u s s i e een bepaalde g e d r a g s r e g e l a a n g e n o m e n , dan wil d i t nog n i e t z e g g e n d a t de v e r w o r p e n g e d r a g s r e g e l i n f e r i e u r i s . De d i s c u s s i e telt onder zijn d e e l n e m e r s geen v e r l i e z e r s m a a r alleen m a a r o v e r w i n n a a r s . D e e i n d c o n c l u s i e w o r d t d o o r de o p p o n e n t e n g e z a m e n l i j k b e r e i k t , z o a l s b i j v o o r b e e l d blijkt uit de volgende t a l m u d i s c h e b e s c h r i j v i n g v a n de r i v a l i s e r e n d e s c h o l e n ( v o l g e l i n g e n ) v a n S h a m m a i en H i l l e l : ' D r i e j a r e n b e s t r e d e n de school van S h a m m a i en de s c h o o l van H i l l e l e l k a a r . De ene z e i dat de halakhah volgens h a a r opvattingen vastgesteld m o e s t w o r d e n , d e a n d e r e z e i d a a r e n t e g e n d a t de halakhah haar opvattingen moest volgen. Toen k l o n k e r e e n s t e m u i t de H e m e l d i e z e i : D e w o o r d e n v a n de e n e s c h o o l e n de w o o r d e n v a n de a n d e r e s c h o o l z i j n de w o o r d e n v a n de l e v e n d e G o d . T o c h m o e t de h a l a k h a h de s c h o o l v a n Hillel volgen' M e t e e n s t e l t de t a l m u d de v r a a g : ' A l s z o w e l de w o o r d e n v a n de e e n a l s d e w o o r d e n v a n de a n d e r d e w o o r d e n v a n de l e v e n d e G o d z i j n , w a a r o m i s d a n a a n de s c h o o l v a n H i l l e l

96
h e t v o o r r e c h t b e s c h o r e n dat de h a l a k h a h 14 volgens haar beslist wordt? ' En het antwoord luidt: 'Omdat zij v e r d r a a g z a a m en b e s c h e i d e n was en zowel h a a r eigen opvattingen als die van de s c h o o l v a n S h a m m a i b e s t u d e e r d e . Sterker nog: ze b e s t u d e e r d e e e r s t de o p v a t t i n g e n v a n de s c h o o l van S h a m m a i en d a n p a s h a a r e i g e n .15 opvattingen' V o l g e n s n van de g r o n d r e g e l s v a n de j o o d s e t r a d i t i e is 'wat m e n doet' b e l a n g r i j k e r dan 'wat m e n denkt', m a a r het is onjuist o m h i e r u i t te c o n c l u d e r e n d a t d a a r o m de h a l a k h a h b e l a n g r i j k e r i s d a n d e aggadah. De g e c i t e e r d e t a l m u d p a s s a g e s bevatten zowel halakhah a l s a g g a d a h e n de n i s n i e t z o n d e r de a n d e r te b e g r i j p e n . In wat m e n doet m o e t m e n v e r d e r g a a n dan de h a l a k h a h , d a a r d e z e niet de h o o g s t e g e d r a g s n o r m is: ' T o r a h is not the s a m e a s l a w , a s din. To fulfill o n e ' s duties is not enough. One m a y be 17 a s c o u n d r e l w i t h i n t h e l i m i t s of t h e l a w Why was J e r u s a l e m d i s t r o y e d ? B e c a u s e h e r p e o p l e a c t e d a c c o r d i n g to t h e l a w , a n d d i d n o t a c t b e y o n d t h e r e q u i r e m e n t s of t h e l a w 18 19 ' op

D e h a l a k h a h r i c h t z i c h op de b e n o n i , d e g e m i d d e l d e m e n s , d w z . scheidt:

de m e n s d i e z i c h n i e t in e x t r e m e m a t e v a n de a n d e r e m e n s e n o n d e r ' T h e s a g e s p r o n o u n c e d a n e d i c t o n l y if t h e 20 m a j o r i t y of t h e p e o p l e c o u l d a b i d e by i t ' H o e w e l d e z e p a s s a g e b e t r e k k i n g h e e f t op e e n s p e c i a a l s o o r t g e d r a g s 21 r e g e l , nl. een g e z e r a h , g e l d t z e v o o r d e h a l a k h a h in h e t a l g e m e e n . H e t w a s de g e l e e r d e n , d i e d e h a l a k h a h o n t w i k k e l d e n , n i e t v o l d o e n d e 22 dat de m e n s e n e r m e e i n s t e m d e n , m a a r z i j (de g e l e e r d e n ) w i l d e n o o k dat de m e n s e n e r n a a r h a n d e l d e n en d a a r o m f o r m u l e e r d e n z i j e e n g e d r a g s c o d e , w a a r de m e e r d e r h e i d v a n de m e n s e n z i c h a a n kon h o u d e n . D e z e m i n i m a l e g e d r a g s c o d e - ' m i n i m a a l ' o m d a t de m e e s t e z i c h e r a a n h i e l d e n - v o r m d e de a a n g e n o m e n h a l a k h a h , m a a r w e r d dit ' m i n i m u m ' s t e e d s m i n d e r minimaal: 'In t h e i r i n t e n t i o n to i n s p i r e g r e a t e r j o y a n d l o v e of G o d , t h e R a b b i s e x p a n d e d t h e s c o p e mensen allengs

97
of t h e l a w , i m p o s i n g m o r e a n d m o r e restrictions

a n d p r o h i b i t i o n s . " T h e r e i s n o g e n e r a t i o n in w h i c h 23 t h e R a b b i s do n o t a d d to t h e l a w " . I n t h e t i m e of M o s e s , only what he h a d e x p l i c i t l y r e c e i v e d at S i n a i ((the w r i t t e n law)) w a s b i n d i n g , plus s e v e r a l o r d i n a n c e s which he added f o r w h a t e v e r r e a s o n s 24 he saw f i t . ((However)) the p r o p h e t s , the T a n n a i m , a n d t h e r a b b i s of e v e r y g e n e r a t i o n ( ( h a v e c o n t i n u e d 25 26 to m u l t i p l y t h e s e r e s t r i c t i o n s ) ) B e r e i k t e n de r a b b i j n e n m e t d e z e u i t b r e i d i n g v a n de h a l a k h a h h u n d o e l ? W e r d e n d e m e e s t e m e n s e n d o o r de t o e g e v o e g d e b e p e r k i n g e n en v e r b o d e n d i c h t e r tot G o d g e b r a c h t ? H e s c h e l m e e n t v a n n i e t : 'The industrial civilization has profoundly affected the c o n d i t i o n of m a n , a n d v a s t n u m b e r s of J e w s l o y a l to J e w i s h l a w f e e l t h a t m a n y of the r a b b i n i c r e s t r i c t i o n s t e n d to i m p e d e r a t h e r t h a n to i n s p i r e 27 g r e a t e r j o y a n d l o v e of G o d ' D o o r d e g e w e n s t e m a n i e r v a n l e v e n e n de t o t a l e l e v e n s s t i j l in g e d r a g s r e g e l s v o o r te s c h r i j v e n , h o o p t e n d e r a b b i j n e n de s f e e r v a n h e t p r o f a n e te h e i l i g e n e n de m e n s e l i j k e w a a r d i g h e i d v a n e l k i n d i v i d u v e i l i g t e s t e l l e n . D a t h e t f o r m a l i s e r e n v a n h e t l e v e n s p a t r o o n in v e e l g e v a l l e n ook tot s l e u r e n r o u t i n e m a t i g h a n d e l e n z a l l e i d e n , i s de k e e r z i j d e v a n de m e d a i l l e : 'In t h e i r z e a l to c a r r y out t h e a n c i e n t i n j u n c t i o n , 28 " m a k e a h e d g e about the T o r a h " ((dit z i j n de b e p e r k i n g e n en v e r b o d e n die i e m a n d voor m i s 29 stappen moeten behoeden )), m a n y R a b b i s f a i l e d to h e e d t h e w a r n i n g , " D o n o t c o n s i d e r the h e d g e m o r e i m p o r t a n t than the v i n e y a r d " . E x c e s s i v e r e g a r d f o r the h e d g e m a y s p e l l r u i n 30 f o r the v i n e y a r d . T h e v i n e y a r d is being t r o d d e n 31 d o w n . It i s a l l b u t l a i d w a s t e ' . E n H e s c h e l t r e k t de p a r a l l e l d o o r n a a r d e z e tijd en g a a t a l d u s v e r d e r : ' I s t h i s t h e t i m e to i n s i s t u p o n t h e s a n c t i t y of the h e d g e s ? " W e r e the T o r a h given a s a r i g i d i m m u t a b l e c o d e of l a w s , I s r a e l c o u l d n o t s u r v i v e . . . . M o s e s e x c l a i m e d : L o r d of t h e u n i v e r s e , let m e know what is the l a w ((halakhah)). And the

98
L o r d s a i d : R u l e by t h e p r i n c i p l e of m a j o r i t y . . . T h e law will be e x p l a i n e d , now one way, now a n o t h e r , a c c o r d i n g to t h e p e r c e p t i o n of t h e m a j o r i t y of t h e s a g e s . L a a t m e n ' d e z e t i j d ' b e g i n n e n m e t de e m a n c i p a t i e v a n de j o d e n - d u s o n g e v e e r twee e e u w e n g e l e d e n - dan is h e t d u i d e l i j k dat zowel de h a l a k h a h a l s de a g g a d a h ' t e g e n w o o r d i g ' in g e z a g m o e t e n c o n c u r r e r e n m e t die n i e t - s p e c i f i e k - j o o d s e : t r a d i t i e s , l e v e n s v o r m e n , filosofische i d e e n , w e t e n s c h a p p e l i j k e t h e o r i e n enz. , die sinds de e m a n c i p a t i e d o o r j o o d s e en n i e t - j o o d s e g e l e e r d e n v a a k even intensief b e s t u d e e r d worden. 1.2.3 Epistemisch en deontisch gezag

Het o n d e r s c h e i d t u s s e n ' e p i s t e m i s c h ' en ' d e o n t i s c h ' gezag is van r e c e n t e d a t u m e n i s a f k o m s t i g v a n de l o g i c u s J . M . B o c h e n s k i . Hij i n t r o d u c e e r d e h e t in 1965 in e e n s t u d i e op h e t g e b i e d v a n de l o g i s c h e 34 a s p e c t e n van het begrip 'godsdienst'. Volgens h e m zijn er twee v o r m e n v a n g e z a g . H e t e e r s t e b e n v l o e d t of b e p a a l t i e m a n d s o p v a t tingen, het tweede i e m a n d s gedragingen: 35 'A f i e l d of a u t h o r i t y i s t w o - f o l d : it i s e i t h e r a c l a s s of p r o p o s i t i o n s w h i c h s t a t e w h a t j ^ , o r a c l a s s of r u l e s , p r e s c r i b i n g w h a t s h o u l d be d o n e . T h e t e r m e " r u l e " i s u s e d h e r e in a v e r y b r o a d way, c o v e r i n g the v a r i o u s kinds r e c e n t l y d i s t i n g u i s h e d by s t u d e n t s of n o r m a t i v e l o g i c (rules, imperatives, etc). If the f i e l d i s a c l a s s of p r o p o s i t i o n s , t h e n t h e a u t h o r i t y i s t h a t of o n e w h o k n o w s b e t t e r , i. e . , of t h e e x p e r t in the f i e l d . T h i s s o r t of a u t h o r i t y w i l l b e c a l l e d " e p i s t e m i c a u t h o r i t y " . I f , on t h e o t h e r h a n d , t h e f i e l d i s a c l a s s of r u l e s , the a u t h o r i t y i s t h a t of a s u p e r i o r , a l e a d e r , a c o m m a n d e r , e t c . , and will be c a l l e d " d e o n t i c 36 authority". ' Bij e p i s t e m i s c h gezag gaat het om proposities (Eng. : 'propositions'; Dui. : 'Stze'), bij deontisch gezag om g e d r a g s r e g e l s (Eng.: ' r u l e s ' , 37 Dui. : 'Weisungen'). P r o p o s i t i e s h e b b e n d r i e e i g e n s c h a p p e n , die

99
g e d r a g s r e g e l s niet hebben Een propositie (l) (2) (3) i s w a a r of n i e t w a a r , kan verschillende graden van waarschijnlijkheid hebben, h e e f t op e e n b e p a a l d e s t a n d v a n z a k e n 39 betrekking i m m o r e e l enz. zijn,

G e e n v a n d e z e d r i e e i g e n s c h a p p e n i s op g e d r a g s r e g e l s t o e te p a s s e n . E e n g e d r a g s r e g e l kan doelmatig, g e r e c h t v a a r d i g d , m a a r n i e t ' w a a r ' of ' n i e t w a a r ' of ' w a a r s c h i j n l i j k ' . B o v e n d i e n s p r e e k t e e n g e d r a g s r e g e l z i c h niet uit o v e r een stand van z a k e n , m a a r o v e r wat e r gedaan moet w o r d e n ^ . H e t z o u o p d e z e p l a a t s te v e r v o e r e n o m B o c h e n s k i ' s v o l l e d i g e l o g i s c h e a n a l y s e v a n h e t b e g r i p ' g e z a g ' te b e s p r e k e n . Ik b e p e r k m e tot e n i g e d o o r h e m g e f o r m u l e e r d e c o n c l u s i e s ( s t e l l i n g e n ) , d i e in h e t a l g e m e e n op p r o p o s i t i e s e n g e d r a g s r e g e l s toe te p a s s e n z i j n . D e r e e d s g e f o r m u l e e r d e opvatting, dat g e z a g e e n e i g e n s c h a p v a n de c o m m u n i 41 c a t i e i s e n n i e t v a n de c o m m u n i c e e r d e r , rekent onder ' c o m m u n i c a tie' m e e r dan a l l e e n m a a r p r o p o s i t i e s ( ' S t z e ' ) en g e d r a g s r e g e l s ( ' W e i s u n g e n ' ) e n d u s m e e r d a n w a t B o c h e n s k i o n d e r ' f i e l d of a u t h o r i t y ' ( n o o t 3 5) of ' G e b i e t d e r A u t o r i t t ' ( z i e h i e r o n d e r ) v e r s t a a t . H e t o n d e r s c h e i d t u s s e n e p i s t e m i s c h en d e o n t i s c h gezag is van belang v o o r een i e d e r d i e t h e o r e t i s c h e k e n n i s in p r a c t i s c h h a n d e l e n p o o g t o m te z e t t e n 42 en ( g e d r a g s - ) r e g e l s wil f o r m u l e r e n die dit h a n d e l e n f u n d e r e n . O v e r de twee v o r m e n v a n ' g e z a g ' , die B o c h e n s k i o n d e r s c h e i d t , f o r 43 m u l e e r t h i j de v o l g e n d e s t e l l i n g e n : (1) (2) (3) D a s Gebiet der Autoritt ist eine K l a s s e von S t z e n o d e r eine K l a s s e von W e i s u n g e n . J e d e Autoritt ist entweder eine e p i s t e m i s c h e oder eine deontische Autoritt. D e r T r g e r d e r d e o n t i s c h e n A u t o r i t t in e i n e m Gebiet kann gleichzeitig T r g e r der e p i s t e m i schen Autoritt im entsprechenden Gebiet sein. (4) Es ist wnschenswert, dass der Trger der deontischen Autoritt gleichzeitig auch T r g e r der epistemischen Autoritt im entsprechendem Gebiet ist. ( A b e r , und d a s ist eine s e h r wichtige T a t s a c h e , die beiden A u t o r i t t e n sind gegenseitig unabhngig).

100
(5) D e o n t i s c h e A u t o r i t t in e i n e m G e b i e t und e p i s t e m i s c h e A u t o r i t t in e i n e m i h m e n t s p r e c h e n d e n fallen nicht notwendig z u s a m m e n . 44 De d r a g e r ( ' T r g e r ' ) van g e z a g is bij B o c h e n s k i een m e n s g r o e p van m e n s e n - die g e z a g h e b b e n d e p r o p o s i t i e s en/of - en g e e n gedragsregels

c o m m u n i c e e r t of a l t h a n s k a n c o m m u n i c e r e n e n ook b i j B o c h e n s k i i s h e t g e z a g v a n de d r a g e r g e b a s e e r d op h e t g e z a g v a n de c o m m u n i c a t i e , d w z . op h e t g e z a g v a n de g e u i t e p r o p o s i t i e s e n / o f g e d r a g s r e g e l s . Het e p i s t e m i s c h g e z a g v a n e e n g e z a g s d r a g e r i s g e b a s e e r d op de d o o r h e m g e u i t e p r o p o s i t i e s e n h e t d e o n t i s c h g e z a g op de d o o r h e m g e u i t e g e d r a g s r e g e l s . B o c h e n s k i m e r k t op d a t e p i s t e m i s c h e n d e o n t i s c h g e z a g l o g i s c h o n a f h a n k e l i j k van e l k a a r z i j n , m a a r dat ze wel s a m e n kunnen g a a n en dat dat z e l f s w e n s e l i j k is (vgl. punt 4 h i e r b o v e n ) . g e z a g h e e f t , doet alsof hij dit l a a t s t e wel h e e f t : ' T h e c l a s s i c a l i n s t a n c e of t h e m i s u s e of authority . . . i s c o l l e c t i v e d e c l a r a t i o n s by in roentgenology, 45 p r o f e s s o r s , usually highly competent, certain scientific fields such as Misbruik v a n g e z a g t r e e d t op a l s i e m a n d , d i e e p i s t e m i s c h m a a r g e e n d e o n t i s c h

philosophy or b i b l i c a l s t u d i e s , who c o m m u n i c a t e w i t h a s s e r t i o n s t a t e m e n t s b e l o n g i n g to p o l i t i e s ' .

H e t o m g e k e e r d e k o m t ook v o o r : i e m a n d m e t d e o n t i s c h m a a r g e e n e p i s t e m i s c h g e z a g doet, alsof hij dit l a a t s t e wel h e e f t en B o c h e n s k i geeft als voorbeeld: ' d a s s . . . ein V o r g e s e t z t e r , will'.46 Ook dit is m i s b r u i k v a n g e z a g . T o t z o v e r B o c h e n s k i . 1.2.4 Epistemisch gezag en de aggadah weil e r Vorgesetzter ist, als Kenner gelten

H e t b e g r i p ' e p i s t e m i s c h g e z a g ' i s n i e t t o e p a s b a a r op de a g g a d a h , a l s t e n m i n s t e ' a g g a d a h ' z o r u i m o p g e v a t w o r d t a l s in I. 1 . 4 g e d a a n i s . D e v e r k l a r i n g h i e r v o o r i s , d a t de a g g a d a h g e e n b e l a n g r i j k e p r o p o s i t i e s k e n t , d i e m a a r n b e t e k e n i s h e b b e n . E l k e p r o p o s i t i e k o m t v o o r in e e n t e k s t , d i e op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n te i n t e r p r e t e r e n i s e n t w e e v e r s c h i l l e n d e i n t e r p r e t a t i e s kunnen allebei waar zijn:

101
' F r o m a m o d e r n p o i n t of v i e w one m i g h t s a y t h a t the s e a r c h f o r t r u t h in S c r i p t u r e w a s n o t d i r e c t e d toward p r o p o s i t i o n a l t r u t h , and that the v e r y c o n c e p t i o n of p r o p o s i t i o n a l t r u t h w a s lacking. The most persistent intellectual e n e r g y and the m o s t p r o d i g i o u s a n a l y t i c e f f o r t w e r e d e v o t e d to t h e l o v i n g c a r e of a t r a d i t i o n , to the c o n t i n u a l c o n t r i v a n c e of b e a u t i f u l a n d p r o f o u n d i n t e r p r e t a t i o n s , a n d to q u e s t i o n s of 47 m o r a l i t y and r i t u a l ' . H e t b e l a n g e n d e w a a r d e v a n de a g g a d a h b e r u s t j u i s t op de m o g e l i j k h e i d h a a r t e k s t e n op v e l e m a n i e r e n z i n v o l te i n t e r p r e t e r e n e n h a a r relev a n t i e zou o n d e r m i j n d w o r d e n als v a n een b e p a a l d e t e k s t zou b l i j k e n d a t v a n a l l e i n t e r p r e t a t i e s e r v a n , d i e de g e l e e r d e n in d e l o o p d e r e e u w e n g e f o r m u l e e r d h e b b e n , e r m a a r n de e c h t e , w a r e , z o u b l i j k e n te z i j n . D i t nu h e e f t k o n s e k w e n t i e s v o o r de p r o p o s i t i e s d i e in d e t e k s t v o o r komen. Stel dat een bepaalde propositie v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n h e e f t (dit k o m t v o o r ) e n s t e l d a t d i e b e t e k e n i s s e n in de v o l g e n d e v i e r k l a s s e n u i t e e n v a l l e n (ook d i t k o m t v o o r ) : K l a s s e 1: K l a s s e 2: K l a s s e 3: De b e t e k e n i s s e n , w a a r v a n m e n m e e n t dat ze w a a r z i j n ; De b e t e k e n i s s e n , w a a r v a n m e n m e e n t dat ze niet w a a r zijn; D e b e t e k e n i s s e n , w a a r v a n m e n n i e t w e e t of z e w a a r of n i e t w a a r z i j n en w a a r v a n m e n ook n i e t w e e t h o e ( o n w a a r schijnlijk ze zijn; K l a s s e 4: De b e t e k e n i s s e n die m e n niet m e e r b e g r i j p t . D i t i s de r e a l i t e i t w a a r m e e de l e z e r of h o o r d e r v a n de a g g a d a h t e m a k e n h e e f t e n de v r a a g n a a r h e t e p i s t e m i s c h g e z a g v a n e e n p r o p o s i t i e , w a a r v a n de b e t e k e n i s e e n k l a s s e 1 - , 2 - , 3 - of 4 - b e t e k e n i s k a n z i j n , i s n i e t te b e a n t w o o r d e n . B e h a l v e t e k s t e n en p r o p o s i t i e s z i j n ook w o o r d e n p o l y - i n t e r p r e t a b e l e n ook d i t m a a k t h e t z o e k e n n a a r a g g a d i s c h e p r o p o s i t i e s d i e a l s e p i s t e m i s c h gezaghebbend g e w a a r m e r k t kunnen worden, een onbegonnen zaak. ' T a k e n l i t e r a l l y , m a n y s e n t e n c e s in t h e B i b l e w o u l d c o n t r a d i c t e a c h o t h e r . H e n c e it w a s o n e of t h e f i r s t p r i n c i p l e s of t h e r a b b i n i c a l t r a d i t i o n - s t i l l v e r y m u c h in e v i d e n c e in the E p i s t l e s of

102
P a u l in t h e N e w T e s t a m e n t - t h a t t h e s e n t e n c e s a n d w o r d s of t h e B i b l e n e e d n o t be taken l i t e r a l l y , and t r u l y d a r i n g i n t e r 49 pretations were common' M a i m o n i d e s m e r k t z e l f s nog op d a t de w o o r d e n , in h u n l e t t e r l i j k e b e tekenis genomen, in s o m m i g e g e v a l l e n tot a f v a l l i g h e i d k u n n e n l e i d e n : ' T h e l i t e r a l m e a n i n g of t h e w o r d s m i g h t l e a d u s to c o n c e i v e c o r r u p t i d e a s a n d to f o r m f a l s e o p i n i o n s a b o u t G o d , o r e v e n e n t i r e l y to a b a n d o n a n d r e j e c t t h e p r i n c i p l e s of o u r F a i t h . It i s t h e r e f o r e r i g h t to a b s t a i n a n d r e f r a i n f r o m examining this subject ( ( m a ' a s e h bereshit)) s u p e r f i c i a l l y and unscientifically'. In w e l k e v a n d e v i e r k l a s s e n e e n b e t e k e n i s v a n e e n a g g a d i s c h e p r o p o s i t i e v a l t , i s g e e n v a s t s t a a n d g e g e v e n . H e t h a n g t af v a n de k e u s v a n de p e r s o n e n , d i e in d e v i e r d e l i n g d e v e r z a m e l n a a m ' m e n ' k r i j g e n ; z i j n h e t b i j v o o r b e e l d a l l e n t i j d g e n o t e n of z i j n h e t g e l e e r d e n d i e in v e r s c h i l l e n d e e e u w e n of t i j d v a k k e n l e e f d e n . D e k e u s v a n d e ' m e n ' z a l b e p a l e n in w e l k v a n de v i e r k l a s s e n d e b e t e k e n i s v a l t . De a g g a d a h b e s t a a t uit v e e l m e e r dan a l l e e n m a a r p r o p o s i t i e s . zaak geen epistemisch gezag. 1.2.5 Deontisch gezag en de halakhah Datg e n e nu d a t w l a g g a d a h m a a r g e e n p r o p o s i t i e i s , h e e f t u i t d e a a r d d e r

De tijd dat het g e h e l e j o o d s e volk m e t de (aangenomen) h a l a k h a h ins t e m d e ( v g l . n o o t 3), i s t e g e n w o o r d i g v e r l e d e n t i j d . V a n d a a g d e d a g l a a t h e t g r o o t s t e d e e l v a n h e t j o o d s e v o l k z i c h w e i n i g of n i e t s m e e r a a n de h a l a k h a h g e l e g e n liggen, h e t g e e n betekent dat s l e c h t s v o o r een k l e i n e m i n d e r h e i d de h a l a k h a h nog d e o n t i s c h g e z a g h e e f t . D i t l a a t s t e betekent niet, dat al d i e g e n e n die het d e o n t i s c h g e z a g van de h a l a k h a h e r k e n n e n , h a a r a l l e n op d e z e l f d e w i j z e n a a r w a a r d e s c h a t t e n . M e n k a n h e t d e o n t i s c h g e z a g v a n de h a l a k h a h e r k e n n e n e n t o c h v i n d e n d a t e e n bepaalde opvatting over het b e g r i p 'halakhah' s i m p l i s t i s c h is, al wordt die door de m e e s t e h a l a k h i s c h e g e z a g s d r a g e r s o n d e r s c h r e v e n . v o l g e n d e c i t a a t m o g e dit a a n t o n e n : ' M o s t h a l a k h i c a u t h o r i t i e s r e g a r d the h a l a k h a h a s a b o d y of r u l e s h a n d e d d o w n by the D i v i n e S o v e r e i g n Het

103

to e n a b l e t h e J e w to l i v e a c c o r d i n g to H i s w i l l . S o m e of t h e s e r u l e s w e r e t r a n s m i t t e d by M o s e s in w r i t i n g , w h i l e o t h e r s w e r e t r a n s m i t t e d o r a l l y by h i m , t o g e t h e r w i t h a m e t h o d o l o g y f o r c r e a t i v i t y w i t h i n t h e r e v e a l e d r u l e s . D i s o b e d i e n c e to s o m e of t h e r u l e s m a y be p u n i s h e d by a u t h o r i t i e s to whom God delegated that p o w e r , while for other b r e a c h e s of t h e C o n v e n a n t H e r e s e r v e d i n t o H i m s e l f t h e p o w e r to p u n i s h . In s u c h a s i m p l i s t i c c o n c e p t i o n of the h a l a k h a h , the r a t i o n a l e of t h e r u l e s i s r a r e l y , if e v e r , an i n t e g r a l p a r t of t h e r u l e s t h e m s e l v e s . M a n s i m p l y l i v e s to o b e y t h e s e r u l e s - a n d in o b e d i e n c e l i e s his s a l v a t i o n . To the extent that c r e a t i v i t y is p o s s i b l e , it m u s t be w i t h o u t r e f e r e n c e to s o c i a l or economic conditions, unless such considerations a r e i m p l i c i t in t h e r u l e . S u c h i n s t a n c e s a r e v e r y f e w . T h e p r o c e s s of h a l a k h a h i s d i s c o v e r i n g w h a t G o d h a d s a i d . T h i s i s w h a t the l a w i s . S u c h a n a n a l y s i s m u s t be s t r i c t l y l o g i c a l , a r r i v e d a t deductively or inductively f r o m existing s o c i a l f a c t s '.
51

rules

a n d t e x t s , w i t h o u t r e f e r e n c e to i d e a l e n d o r

D e h i e r g e u i t e k r i t i e k r i c h t z i c h n i e t t e g e n de s t r i c t e l o g i c a v a n de h a l a k h a h , m a a r t e g e n de g e r i n g s c h a t t i n g v a n de e m p i r i s c h e w e r k e l i j k h e i d en het g e e n r e k e n i n g houden m e t p s y c h o l o g i s c h e en s o c i o l o g i s c h e o v e r w e g i n g e n b i j h e t tot o n t w i k k e l i n g b r e n g e n v a n de h a l a k h a h . T o c h i s d i t v o o r de h i e r g e c i t e e r d e k r i t i k u s g e e n r e d e n o m a a n de h a l a k h a h d e o n t i s c h g e z a g te o n t z e g g e n . D e z e l f d e h a l a k h a h , die v r o e g e r de j o d e n o n d e r l i n g v e r e n i g d e en a a n van

hun t r a d i t i e bond, b r e n g t t e g e n w o o r d i g v e r d e e l d h e i d o n d e r de joden en v e r v r e e m d t v e l e n , die h a a r d e o n t i s c h k a r a k t e r niet e r k e n n e n , de T o r a h . E e n T o r a h , een j o o d s e t r a d i t i e , zonder h a l a k h a h is ondenkb a a r ; even o n d e n k b a a r a l s een halakhah die s t e e d s m i n d e r m e n s e n zal a a n s p r e k e n . De h a l a k h a h z a l z i c h z o m o e t e n o n t w i k k e l e n , d a t ook d i e g e n e n d i e nu h a a r d e o n t i s c h g e z a g n i e t e r k e n n e n , v a n g e d a c h t e w i l l e n veranderen.

104
H o e w e l e e n b e g r i p a l s ' d e o n t i s c h g e z a g ' op de h a l a k h a h t o e t e p a s s e n i s , is e r n a a r m i j n mening een a n d e r ( v i e r d e ) g e z a g s b e g r i p nodig o m a a n de p l u r i f o r m i t e i t v a n de h a l a k h a h r e c h t te d o e n w e d e r v a r e n . Dit v i e r d e g e z a g s b e g r i p is niet het e p i s t e m i s c h , noch het d e o n t i s c h g e z a g s b e g r i p e n l i j k t v e e l op h e t e e r d e r in p a r a g r a a f 3 . 2 o n t w i k k e l d e g e z a g s b e g r i p , m a a r i s z w a k k e r d a n d i t l a a t s t e . N o e m ik h e t in p a r a g r a a f 3. 2 o n t w i k k e l d e g e z a g s b e g r i p c o m m u n i c a t i e f g e z a g ( h e t m a n i 52 f e s t e e r t z i c h i m m e r s in de t a a l , in de w o o r d e n d i e p o l i t i e k e l e i d e r s en s t a a t s b u r g e r s e n ook l e r a r e n e n l e e r l i n g e n g e b r u i k e n ) , d a n z o u ik h e t v i e r d e g e z a g s b e g r i p d a t a l l e e n in z i j n l a a t s t e v o o r w a a r d e a f w i j k t van het c o m m u n i c a t i e v e g e z a g s b e g r i p van p a r a g r a a f 3 . 2 , c o m m u n i c a t i e f ' willen noemen. Onder zwak-communicatief p e r s o o n of p e r s o n e n : (1) (2) (3) Z w a k - c o m m u n i c a t i e f g e z a g b e r u s t op h e t v e r m o g e n tot b e r e d e n e e r d e v e r k l a r i n g . D e v e r k l a r i n g e n n i e t de v e r k l a a r d e r b e z i t zwak-communicatief gezag. waarDe v e r k l a r i n g m o e t d o o r de g r o e p , 'zwakgezag

v e r s t a ik d a n e e n k w a l i t e i t v a n de c o m m u n i c a t i e e n n i e t d i e v a n e e n

voor hij bedoeld is, begrepen kunnen worden. D e g r o e p h o e f t e r n i e t m e e in te s t e m m e n . O v e r de h a l a k h a h w o r d t g e d i s c u s s i e e r d e n k a n g e d i s c u s s i e e r d w o r d e n . V o o r - en t e g e n s t a n d e r s van het a a n n e m e n van een halakhah b e s t o k e n e l k a a r met a r g u m e n t e n en het typerende van het halakhische ontwikkel i n g s p r o c e s i s n u , d a t z o w e l de a a n g e n o m e n a l s de v e r w o r p e n h a l a k h a h z w a k - c o m m u n i c a t i e f g e z a g h e b b e n , t e r w i j l de l a a t s t e n a t u u r l i j k g e e n deontisch gezag heeft. T e r illustratie van het zwak-communicatief g e z a g van de v e r w o r p e n h a l a k h a h kan het e e r d e r g e c i t e e r d e 'De w o o r d e n v a n d e e n e s c h o o l e n d e w o o r d e n v a n d e a n d e r e s c h o o l z i j n de w o o r 53 den van de l e v e n d e God' dienen , w a a r b i j de a a n g e n o m e n h a l a k h a h d i e v a n H i l l e l i s e n de v e r w o r p e n h a l a k h a h d i e v a n S h a m m a i . Het z w a k - c o m m u n i c a t i e f g e z a g van de v e r w o r p e n h a l a k h a h v a n S h a m m a i s p r e e k t ook u i t d e o p v a t t i n g v a n n v a n d e l a t e r e k a b b a l i s t e n ' . . . d a s s in d e r m e s s i a n i s c h e n Z e i t d i e H a l a c h a nach der jetzt v e r w o r f e n e n Ansicht der Schule S c h a m m a i s e n t s c h i e d e n w e r d e n w r d e , d a s s die in e i n e m b e s t i m m t e n S t a n d d e r W e l t u n a k z e p table A u f f a s s u n g v o m Sinn und d e r Anwendung

105
d e r T o r a in W i r k l i c h k e i t e i n e n m e s s i a n i s c h e n S t a n d a n t i z i p i e r t , in d e m s i e i h r e n l e g i t i m e n 54 O r t h a t . . . . D e h a l a k h a h v a n S h a m m a i w e r d d u s v e r w o r p e n , o m d a t d e t i j d e r nog n i e t r i j p v o o r w a s e n h a a r z w a k - c o m m u n i c a t i e f g e z a g z a l e e r s t in de m e s s i a a n s e tijd deontisch worden. 1.2.6 PL: h e r m e n e u t i e k en heuristiek

B i j h e t o n t w i k k e l e n v a n e e n P L - f i l o s o f i e z a l in h e t a l g e m e e n in d e z e s t u d i e d e a g g a d a h h e r m e n e u t i s c h e n de h a l a k h a h h e u r i s t i s c h g e b r u i k t worden: a a n de h a n d v a n a g g a d i s c h e u i t s p r a k e n z u l l e n d e n k b e e l d e n o v e r P L g e n t e r p r e t e e r d en v e r k l a a r d worden; a a n de h a n d v a n h a l a k h i s c h e r e g e l s z u l l e n p r a k t i s c h e v u i s t r e g e l s en r i c h t l i j n e n v o o r P L g e f o r m u l e e r d w o r d e n . D e p r o b l e e m s t e l l i n g : ' W a t k a n d e T o r a h m e t h a a r n a d r u k op h e t b e l a n g v a n s t u d i e , b i j d r a g e n a a n de i d e e n en theorieontwikkeling van P L ? ' z a l m e t g e b r u i k m a k i n g v a n a g g a d i s c h e en h a l a k h i s c h e b e s c h o u w i n g e n u i t m o n d e n in P L - h e r m e n e u t i e k e n e n - h e u r i s t i e k e n . O n d e r e e n P L - h e r m e n e u t i e k w o r d t e e n m i n of m e e r inhoud gegeven kan worden. O n d e r e e n P L - h e u r i s t i e k w o r d t e e n m i n of m e e r s a m e n h a n g e n d g e h e e l van P L - g e d r a g s r e g e l s v e r s t a a n , w a a r m e e het begrip ' P L ' g e o p e r a tionaliseerd kan worden. W a t i s nu h e t c o m m u n i c a t i e f g e z a g (in de b e t e k e n i s v a n p a r a g r a a f 3. 2) van zulke h e r m e n e u t i e k e n en h e u r i s t i e k e n ? Welk c o m m u n i c a t i e f g e z a g h e b b e n de d e n k b e e l d e n v a n e e n P L - h e r m e n e u t i e k e n de g e d r a g s r e g e l s van een P L - h e u r i s t i e k ? Dit is het antwoordIndien de l e z e r de i n t e r p r e t a t i e v e en v e r k l a r e n d e k r a c h t van de P L denkbeelden resp. - h e r m e n e u t i e k e n b e g r i j p t e n i n d i e n h i j m e e n t (of s t e r k e r n o g : i n d i e n b l i j k t of z a l b l i j k e n ) d a t h i e r m e e a a n h e t b e g r i p ' P L ' inhoud gegeven kan w o r d e n , dan hebben die denkbeelden r e s p . h e r m e n e u t i e k e n c o m m u n i c a t i e f g e z a g . Dit c o m m u n i c a t i e f gezag zal samenhangend 'PL' geheel van P L - d e n k b e e l d e n v e r s t a a n , w a a r m e e aan het begrip

d u s nog m o e t e n b l i j k e n . Indien de l e z e r de P L - g e d r a g s r e g e l s r e s p . - h e u r i s t i e k e n b e g r i j p t en i n d i e n h i j m e e n t (of s t e r k e r n o g : i n d i e n b l i j k t of z a l b l i j k e n ) d a t h i e r m e e v u i s t r e g e l s en richtlijnen gegeven zijn, w a a r m e e het begrip g e o p e r a t i o n a l i s e e r d kan w o r d e n , dan hebben die g e d r a g s r e g e l s nog m o e t e n b l i j k e n . Indien i n d e r d a a d z a l b l i j k e n dat de b o v e n g e n o e m d e d e n k b e e l d e n ( h e r meneutieken) en g e d r a g s r e g e l s (heuristieken) communicatief gezag h e b b e n , z a l d e T o r a h a a n d e i d e e n - e n t h e o r i e o n t w i k k e l i n g v a n PL. een bijdrage geleverd hebben. 'PL' resp.

h e u r i s t i e k e n c o m m u n i c a t i e f g e z a g . Ook dit c o m m u n i c a t i e f g e z a g zal

107

1.3

I. 3

S tellingen D e h o o f d l i j n e n v a n d e in I. 1 e n I . 2 o n t w i k k e l d e g e d a c h t e n o v e r t r a * d i t i e e n g e z a g z i j n a l d u s i n e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n : 1. 2a. T r a d i t i e kan g e l e e r d en o n d e r w e z e n worden en i s onuitputtelijk. H e t i s m o g e l i j k ' a l l e s 1 in d e t r a d i t i e t e z o e k e n , d w z , m e e r d a n alleen m a a r bepaalde waarheden en/of een bepaalde manier van leven en/of levenswijsheid, 2b. D i t ' a l l e s in t r a d i t i e z o e k e n r - v e r s c h i j n s e l k o m t v o o r a l in d e z g . g e o p e n b a a r d e t r a d i t i e s v o o r , m a a r ook in d e n i e t - g e o p e n b a a r d e . 3. L e v e n d e t r a d i t i e i s d a t g e n e v a n e e n c u l t u u r , d a t z i c h nog s t e e d s ontwikkelt. 4. E r is geen schriftelijke traditie zonder een mondelinge. Het o m gekeerde, een mondelinge traditie zonder een schriftelijke, k o m t w e l v o o r m a a r w o r d t in d e t e g e n w o o r d i g e w e r e l d s t e e d s zeldzamer. 5. 6. Mondelinge t r a d i t i e is b e l a n g r i j k e r dan s c h r i f t e l i j k e . V a n tijd tot tijd w o r d e n d e l e n v a n de m o n d e l i n g e t r a d i t i e s c h r i f telijk vastgelegd. 7. H e t v a s t l e g g e n v a n de t r a d i t i e , b i j v o o r b e e l d i n a e h r i f f c , k a n ken is de s t u d i e v a n de ( v a s t g e l e g d e ) traditie tt

v e r s t a r r i n g leiden. E e n middel o m deze v e r s t a r r i n g te d o o r b r e -

108
8. Mondelinge t r a d i t i e is u i t e r a a r d o n a f g e s l o t e n en het v e r s c h i l t u s s e n o n t w i k k e l i n g v a n de m o n d e l i n g e t r a d i t i e e n e r z i j d s e n de v e r nieuwing e r v a n a n d e r z i j d s is u i t e r a a r d v a a g . 9. I e d e r e e n i s in s t a a t op z i j n m a n i e r m e e te h e l p e n a a n d e o n t w i k k e l i n g e n v e r n i e u w i n g v a n de t r a d i t i e . 10a. 10b. 11a. E l k e l e v e n d e t r a d i t i e k e n t de s p a n n i n g t u s s e n c o n s e r v e r i n g z i j d s en i n n o v e r i n g a n d e r z i j d s . E e n t r a d i t i e die die spanning niet kent, is een dode t r a d i t i e . T r a d i t i e b e n v l o e d t h e t d o e n e n l a t e n v a n de m e n s e n , d w z . h e t b e n v l o e d t de m e n s e l i j k e l e e f w e r e l d . D e z e i n v l o e d i s in de v o r m v a n g e d r a g s r e g e l s te e x p l i c i t e r e n . 11b. T r a d i t i e b e n v l o e d t h e t d e n k e n en d r o m e n v a n de m e n s e n , b e g r i p p e n e n o p v a t t i n g e n te e x p l i c i t e r e n . 11c. T u s s e n g e d r a g s r e g e l s e n e r z i j d s en b e g r i p p e n e n o p v a t t i n g e n a n derzijds bestaat een wisselwerking. 12. K e n n i s d i e n i e t g e b r u i k t e n t o e g e p a s t w o r d t , k a n n i e t g e t o e t s t w o r d e n . D a a r o m m o e t s t u d i e tot p r a x i s l e i d e n . 13a. De opvatting van G o d - a l s - l e r a a r heeft v e r s t r e k k e n d e k o n s e k w e n sies : 0) Gezag. Geen enkele andere l e r a a r heeft het gezag van God, dwz. absoluut gezag en boven elk m e n s e l i j k gezag is een h o g e r (al of n i e t m e n s e l i j k ) g e z a g d e n k b a a r . N. B . : H e t g a a t h i e r o v e r ' c o m m u n i c a t i e f ' g e z a g ( p a r . 3. 2). (2) N e d e r i g h e i d . A a n g e z i e n d e a f s t a n d t u s s e n G o d e n l e r a a r o n e i n d i g v e e l g r o t e r i s d a n d e a f s t a n d t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g , is i n t e l l e c t u e l e en m o r e l e n e d e r i g h e i d een g e w e n s t e e i g e n schap. Dit geldt zowel v o o r l e r a a r a l s l e e r l i n g . 13b. D e g e n o e m d e o p m e r k i n g e n ( l ) e n (2) o v e r g e z a g e n n e d e r i g h e i d s p r e k e n v o o r zichzelf wat b e t r e f t hun s t r e k k i n g . Z o kunnen b i j v o o r b e e l d e e n a g n o s t i c u s of e e n a t h e s t h e t m e t d e z e s t r e k k i n g eens zijn. dwz. h e t b e n v l o e d t h u n d e n k w i j z e . D e z e i n v l o e d is in de v o r m v a n ener-

109
14. V o o r e e n p e r m a n e n t l e r e n d e l e e r l i n g i s h e t z o e k e n n a a r k e n n i s (weten) een l e v e n s w e r k . 15. H e t i s m o g e l i j k u i t de j o o d s e t r a d i t i e e n i g e P L - h e r m e n e u t i e k e n e n P L - h e u r i s t i e k e n af te l e i d e n . E e n ' P L - h e r m e n e u t i e k ' i s e e n m i n of m e e r s a m e n h a n g e n d g e h e e l van P L - d e n k b e e l d e n , w a a r m e e aan het b e g r i p ' P L ' inhoud g e g e ven kan worden. E e n ' P L - h e u r i s t i e k ' i s e e n m i n of m e e r s a m e n h a n g e n d g e h e e l van P L - g e d r a g s r e g e l s , l i s e e r d kan worden. 16. I n d i e n b l i j k t , d a t de b o v e n g e n o e m d e d e n k b e e l d e n ( h e r m e n e u t i e k e n ) en g e d r a g s r e g e l s ( h e u r i s t i e k e n ) g e z a g h e b b e n , z a l de j o o d s e t r a d i t i e a a n de i d e e n - en t h e o r i e o n t w i k k e l i n g v a n P L e e n b i j d r a g e geleverd hebben. H e t g a a t h i e r w e e r o v e r ' c o m m u n i c a t i e f ' g e z a g ( p a r . 3. 2). w a a r m e e het begrip ' P L ' geoperationa-

no

II. 1.

WERELDBEELD

I. 1. 1 II. 1. 2

Afgodendienst en de trijd e r t e g e n Het in stand houden van de w e r e l d en l e r e n

Ill

II. 1. 1

Afgodendienst

en

de

strijd

ertegen

Het waarschuwen tegen afgodendienst en het aangeven van wegen o m d a a r t e g e n ten s t r i j d e te t r e k k e n is n v a n de k e r n p u n t e n v a n de Torah: ' . . . t h e f i r s t i n t e n t i o n of t h e L a w a s a w h o l e i s to put a n e n d to i d o l a t r y , to w i p e o u t i t s t r a c e s and all that is bound up with it, even its m e m o r y a s well a s all that l e a d s to any of i t s w o r k s - a s , f o r i n s t a n c e f a m i l i a r s p i r i t s a n d a w i z a r d a n d m a k i n g to p a s s t h r o u g h f i r e , a diviner, a s o o t h s a y e r , an enchanter, a n d to w a r n a g a i n s t d o i n g a n y t h i n g a t a l l s i m i l a r to t h e i r w o r k s , a n d , a l l t h e m o r e , a g a i n s t r e p e a t i n g the l a t t e r 1 . * M e n m o e t z i c h t e g e n a f g o d e n d i e n s t v e r z e t t e n e n v e r m i j d e n in d e v o e t s p o r e n v a n de a f g o d e n d i e n a r e n te t r e d e n : ' I t i s e x p l i c i t l y s t a t e d in t h e t e x t of t h e T o r a h t h a t e v e r y t h i n g t h a t w a s r e g a r d e d by t h e m a s w o r s h i p of t h e i r g o d s a n d a s a w a y of c o m i n g n e a r to t h e m , i s h a t e f u l and odious to G o d . T h i s i s s t a t e d in H i s s a y i n g : ' F o r e v e r y a b o m i n a t i o n to the L o r d , which he h a t e t h , h a v e they done unto t h e i r g o d s ' (Deut. 12:31). ' De v o o r b e e l d e n die M a i m o n i d e s h i e r van v o r m e n van afgodendienst g e e f t m a k e n nog niet d u i d e l i j k wat ' a f g o d e n d i e n s t 1 i s . Ook is h e t n i e t d u i d e l i j k h o e d e T o r a h de a f g o d e n d i e n s t d e n k t t e b e s t r i j d e n , a l i s h e t wel d u i d e l i j k dat dit m i n i m a a l inhoudt dat de a f g o d e n d i e n a r e n niet g e m i t e e r d moeten worden. Wat is d a n wel die a f g o d e n d i e n s t , die de T o r a h wil u i t b a n n e n . H e t is niet zo dat de afgodendienaar denkt dat zijn afgod de enige god i s , m a a r wl denkt hij dat zijn afgod de noodzakelijke m i d d e l a a r t u s s e n h e m en G o d is en d a t o m in c o n t a c t m e t God te k o m e n de afgod aanbeden m o e t worden. Dat is afgodendienst. ' . . . whoever p e r f o r m s idolatrous worship does n o t d o it o n t h e a s s u m p t i o n t h a t t h e r e i s n o d e i t y 2 a s o r c e r e r , a c h a r m e r , and a n e c r o m a n c e r -

112

e x c e p t t h e i d o l . In f a c t , n o h u m a n b e i n g of t h e p a s t h a s e v e n i m a g i n e d on a n y d a y , n o h u m a n b e i n g of t h e f u t u r e w i l l e v e r i m a g i n e , that the f o r m that he f a s h i o n s e i t h e r f r o m c a s t m e t a l or f r o m stone and wood h a s c r e a t e d and g o v e r n s the h e a v e n s a n d t h e e a r t h . R a t h e r i s it w o r s h i p p e d in r e s p e c t of i t s b e i n g a n i m a g e of a t h i n g that is an i n t e r m e d i a r y between o u r s e l v e s and God'.
3

and

A f g o d e n h o e v e n n i e t p e r s e v a n i j z e r , s t e e n of h o u t te z i j n m a a r k u n n e n o o k i d e a l e n of i d e e n z i j n d i e v o l g e n s de a f g o d e n d i e n a a r o n m i s b a a r z i j n o m m e t G o d in c o n t a c t te k o m e n . W a t s t e l t d e T o r a h h i e r nu t e g e n o v e r ? H o e k o m t v o l g e n s de T o r a h h e t c o n t a c t tot s t a n d t u s s e n h e t i n d i v i d u e n G o d ? H e t a n t w o o r d l u i d t : t i j d e n s h e t l e e r p r o c e s w a a r i n de l e e r l i n g G o d z o e k t . E e n m a n i e r o m G o d te z o e k e n i s m e t g e l e e r d e n e n h u n l e e r l i n g e n o m g a a n . . . ' . . . to a t t a c h o n e s e l f to s a g e s a n d t h e i r d i s c i p l e s , s o a s to l e a r n f r o m t h e i r e x a m p l e ; a s it i s s a i d , 'And unto H i m s h a l t thou c l e a v e ' ( D e u t . 10:20. V g l . ook D e u t . 3 0 : 2 0 ) . B u t c a n a h u m a n b e i n g c l e a v e to t h e S h e k h i n a h ((Divine P r e s e n c e ) ) ? O u r wise m e n explained t h i s t e x t t h u s : ' A t t a c h t h y s e l f to s a g e s a n d 4 their disciples'. ' 5 B i j wie is G o d ? B i j d e g e e n die l e e r t . H e t l e e r p r o c e s k a n een ond e r w i j s l e e r p r o c e s z i j n , w a a r b i j een l e r a a r o n d e r w i j s t en v o l g e n s de t r a d i t i e is die l e r a a r s o m s God z e l f . Niet a l l e e n M o z e s w a s G o d s l e e r l i n g , m a a r ook k l e i n e k i n d e r e n h e e f t H i j w e l e e n s l e s g e *6 geven . T u s s e n het individu en God s t a a t geen m i d d e l a a r die a a n b e d e n m o e t worden, m a a r een l e e r p r o c e s . ' S t u d y ( ( i s ) ) a m e a n s of w o r s h i p , of ' t h i n k i n g G o d ' s thoughts a f t e r H i m ' and so linking the 7 h u m a n mind with the d i v i n e ' . S t u d e r e n (leren) is niet alleen m a a r een v e r s t a n d e l i j k e a a n g e l e g e n -

113
h e i d , m a a r ook e e n weg tot r e l i g i e u z e e r v a r i n g . L e r e n h e e f t h e t k a r a k t e r v a n e e n c o g n i t i e v e en e x i s t e n t i l e e r e d i e n s t , w a a r b i j h e t a a n b i d d e n v a n a f g o d e n of h e t d i e n e n van v a l s e g o d e n g e e n k a n s m a g k r i j g e n . Z o d r a e r e e n m i d d e l a a r t u s s e n h e t i n d i v i d u en G o d a a n b e d e n w o r d t , w o r d t h e t m i d d e l (de m i d d e l a a r ) tot doe) v e r h e v e n en w o r d t 8 de e r e d i e n s t e e n a f g o d e n d i e n s t .

II. 1 . 2

Het

in

stand

houden

van

de

wereld

en

leren

D e w e r e l d w o r d t v o l g e n s de t r a d i t i e in s t a n d g e h o u d e n d o o r de l e e r l i n g e n . L e t w e l : n i e t d o o r d e g e l e e r d e n , m a a r d o o r de l e e r l i n g e n . ' D e w e r e l d w o r d t s l e c h t s in s t a n d g e h o u d e n d o o r de a d e m v a n ( ( l e r e n d e ) ) schoolkinderen' g

G e e n e n k e l e g e d r a g s r e g e l v a n de T o r a h i s z o b e l a n g r i j k a l s de a a n s p o r i n g o m te l e r e n . H e t i s z e l f s z o d a t de s t u d i e v a n de T o r a h tegen alle a n d e r e geboden opweegt1^, omdat het hier om een stud e r e n g a a t d a t tot p r a c t i s c h h a n d e l e n m o e t l e i d e n ^ Studeren (leren) i s e e n v o o r b e r e i d i n g op d o e n , d a t g e r i c h t i s op h e t in s t a n d h o u d e n v a n de w e r e l d . Dit 'doen' m o e t van j o n g s a f a a n en s t e e d s w e e r g e l e e r d w o r d e n en d a a r o m m o e t ' l e r e n ( ( s t e e d s weer)) aan doen v o o r afgaan' 12 en m o e t e e n m e n s s t e e d s b l i j v e n l e r e n : 'Tot wanneer moet een mens blijven l e r e n ? 13 T o t de dag v a n z i j n d o o d ' . 14 D e s t u d i e v a n de T o r a h i s n i e t a l l e e n de weg tot G o d , m a a r ook de w e g tot de w e r e l d en m e t 'de w e r e l d ' w o r d t h i e r n i e t a l l e e n de s u b j e c t i e v e l e e f w e r e l d v a n de l e e r l i n g b e d o e l d , m a a r ook de w e r k e l i j k e w e r e l d (of z o m e n w i l : de o b j e c t i e v e w e r k e l i j k h e i d ) . D e T o r a h i s a l s e e n b l a u w d r u k v a n de s c h e p p i n g op te v a t t e n en d o o r de T o r a h te b e g r i j p e n , b e g r i j p t m e n d e w e r e l d en de p l a a t s v a n de m e n s e n in d i e w e r e l d : ' G o d k e e k in de T o r a h en s c h i e p de w e r e l d ' 1 ^ . V o l g e n s s o m m i g e c o m m e n t a t o r e n b e t e k e n t dit d a t de b l a u w d r u k v a n de w e r e l d e r e e r d e r w a s d a n de w e r e l d z e l f of m . a . w. d a t de T o r a h a l b e s t o n d nog v o o r d a t de w e r e l d g e s c h a p e n w a s 1 . Op de v r a a g h o e m e n z i c h dit d e n k e n k a n of m o e t en h o e de T o r a h e r u i t z a g w a a r G o d in k e e k , z a l h i e r n i e t i n g e g a a n w o r d e n ^ . V o o r h e t j o o d s e w e r e l d b e e l d i s de h i e r g e c i t e e r d e p a s s a g e d a a r o m b e l a n g r i j k , omdat

e r de o p v a t t i n g m e e te v e r d e d i g e n v a l t , (1) (2) d a t de w e r e l d (de s c h e p p i n g , de w e r k e l i j k h e i d ) en d e T o r a h e v e n w e r k e l i j k z i j n en d a t de T o r a h m i s s c h i e n w e l b e l a n g r i j k e r i s d a n d e w e r e l d . '((The)) analogy b e t w e e n the n a t u r a l w o r l d and T o r a h is ancient and was developed at length by t h e s a g e s . O n e of i t s e a r l i e s t e x p r e s s i o n s is the t h e o r y that j u s t a s an a r c h i t e c t b u i l d s a h o u s e a c c o r d i n g to a b l u e p r i n t , s o t h e H o l y O n e , B l e s s e d b e H e , s c a n n e d h i s T o r a h in c r e a t i n g t h e w o r l d . A c c o r d i n g to t h i s v i e w p o i n t , it f o l l o w s t h a t t h e r e m u s t be a c e r t a i n c o r r e l ation b e t w e e n the w o r l d and T o r a h , the l a t t e r f o r m i n g p a r t of t h e e s s e n c e of t h e n a t u r a l w o r l d and not m e r e l y constituting s p e c u l a t i o n on i t ' . In h e t in s t a n d h o u d e n v a n d e w e r e l d i s ook h e t in s t a n d h o u d e n v a n h e t j o o d s e v o l k b e g r e p e n , z o w e l f y s i e k a l s g e e s t e l i j k . In d e l o o p d e r e e u w e n i s ( v e e l v a n ) de j o o d s e t r a d i t i e in b o e k e n v a s t g e l e g d e n d o o r l e r e n d e k i n d e r e n n v o l w a s s e n e n ( d w z . l e e r l i n g e n ) tot l e v e n g e b r a c h t . A a n s l a g e n op h e t j o o d s e b o e k , z o a l s b i j v o o r b e e l d b o e k v e r b r a n d i n g e n , w a r e n d a n ook a l t i j d a a n s l a g e n op h e t j o o d s e v o l k : ' D a s w a r e i n V o r s p i e l n u r ; wo m a n B c h e r verbrennt, verbrennt man auch a m Ende Menschen' U i t de n i e t a f l a t e n d e s t u d i e v a n d e T o r a h p u t t e h e t j o o d s e v o l k s t e e d s w e e r de k r a c h t o m d i e p t e p u n t e n in z i j n g e s c h i e d e n i s t e o v e r k o m e n . D a t ook de v i j a n d e n v a n h e t j o o d s e v o l k g e w e t e n h e b b e n d a t d e l e v e n s k r a c h t v a n dit v o l k in ' h e t l e r e n ' g e l e g e n w a s , b l i j k t u i t d e v o l g e n d e woorden: " W o u l d y o u d e s t r o y t h e J e w s ' , i s t h e r e p l y of t h e w i s e O e n o m a u s of G a d a r a to I s r a e l ' s f o e s , 'you must f i r s t d e s t r o y their synagogues and s c h o o l s ; f o r w h i l e t h e v o i c e s of t h e i r c h i l d r e n c o n t i n u e to c h i r p in t h e s c h o o l s , a n d t h e y a r e t a u g h t t h e w o r d of G o d , a l l t h e w o r l d w i l l n o t external E e n m o d e r n e t a l m u d g e l e e r d e f o r m u l e e r t deze opvatting aldus:

115.

p r e v a i l a g a i n s t t h e m ' '.

De hier genoemde Oenomaus was een 'heidense' (niet-joodse) filosoof d i e t i j d e n s d e r e g e r i n g v a n d e R o m e i n s e k e i z e r H a d r i a n u s ( 1 1 7 - 1 3 8 ) l e e f d e . O e n o m a u s w a s de j o d e n g o e d g e z i n d e n k e n d e d e tanna^* R. M e i r persoonlijk.^

116.

II. 2

MENSBEELD

I I . 2. 1 II. 2. 2 II. 2. 3 II. 2 . 4 II. 2. 5 II. 2. 6

H e t m e n s e l i j k v e r m o g e n o m p e r m a n e n t te l e r e n A l l e m e n s e n l i j k e n op e l k a a r , m a a r n o o i t in a l l e o p z i c h t e n Gods partner De m e n s e l i j k e v r i j h e i d en v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d De twee d r i j f v e r e n tot h a n d e l e n H e t z o e k e n n a a r de w a a r h e i d e n h e t n a j a g e n v a n d e v r e d e

117.

II. 2. 1

Het

menselijk

vermogen

om

permanent

te

leren

W a n n e e r b e g i n t e e n m e n s v o o r h e t e e r s t t e l e r e n ? W e t e n d e d a t in de j o o d s e t r a d i t i e ' t e k s t e n ' u i t e r m a t e b e l a n g r i j k z i j n , i s h e t a n t w o o r d d a t op d e z e v r a a g g e g e v e n w o r d t , v e r r a s s e n d . H e t l e r e n b e g i n t n a m e l i j k a l v o o r d a t e e n l e e r l i n g nog e e n t e k s t k a n b e g r i j p e n e n w e l voordat hij geboren wordt: 'The notion that a c h i l d ' s m o r a l character c o u l d b e i n f l u e n c e d by t h e m o t h e r ' s a c t i v i t i e s d u r i n g p r e g n a n c y g o e s b a c k to the B i b l i c a l s t o r y of S a m s o n w h o s e m o t h e r w a s t o l d n o t to d r i n k w i n e n o r s t r o n g d r i n k , n o r to e a t a n y u n c l e a n thing . T h u s the T a l m u d r e c o r d s that p r e g n a n t w o m e n s o u g h t to i n f l u e n c e t h e d e v e l o p i n g e m b r y o by l i s t e n i n g to t h e v o i c e of t h e l e a r n e d e n g a g e d in t h e s t u d y of T o r a h 2 3 ' . 4

A a n g e z i e n P L z i c h b e p e r k t tot h e t l e r e n v a n d e w i e g tot h e t g r a f

z a l h i e r op h e t p r e n a t a l e l e r e n n i e t i n g e g a a n w o r d e n . O m d e z e l f d e 5 r e d e n z a l h e t l e r e n n a de d o o d o o k n i e t b e s p r o k e n w o r d e n . H e t l e r e n w a a r h e t b i j P L o m g a a t , b e g i n t in d e w i e g : 'We a r e told that the g r e a t t e a c h e r S h a m m a i r e m o v e d p a r t of t h e r o o f of h i s h o u s e in o r d e r to c o n v e r t t h e s p a c e b e n e a t h it i n t o a S u k k a h ( ( l o o f h u t ) ) , s o t h a t h i s i n f a n t g r a n d s o n in a c r i b c o u l d p a r t i c i p a t e i n t h e m i t s w a h of l i v i n g in a S u k k a h d u r i n g t h e F e s t i v a l of t h e Tabernacles ((loofhuttenfeest))'. ^ V o o r degene die zijn hele leven blijft l e r e n , geldt dat m e t zijn l e e f tijd zijn wijsheid blijft toenemen: ' T h e l e a r n e d - o r to be m o r e e x a c t - t h o s e w h o c o n t i n u e to s t u d y , t h e o l d e r t h e y g r o w , 7 the g r e a t e r b e c o m e s t h e i r w i s d o m ' . T o t in h o g e o u d e r d o m ( ' t o t h e t g r a f ' ) i s h e t nog m o g e l i j k o m m e t vruc jsh t d e T o r a h t e b e s t u d e r e n e n in de a l e e r d e r g e c i t e e r d e m i s l i nah ' ( ( B e s t u d e e r d e T o r a h s t e e d s w e e r , ) ) d r a a i j e o m e n o m in h a a r , w a n t a l l e s i s in h a a r b e v a t ' w o r d t o o k nog o p g e m e r k t :

118.
'Word oud e n g r i j s in h a a r ((de T o r a h ) ) e n

v e r l a a t h a a r niet ((dwz. blijf h a a r b e s t u d e r e n ) ) ' Op e e n a n d e r e p l a a t s ( h o o f d s t u k k e n III. 1 - 4 ) z a l u i t e e n g e z e t w o r d e n h o e in d e j o o d s e t r a d i t i e h e t p e r m a n e n t l e r e n , d w z . h e t l e r e n e e n m e n s e n l e v e n l a n g , v o r m g e k r e g e n h e e f t . In d e z e p a r a g r a a f o v e r h e t m e n s b e e l d w e r d a a n g e t o o n d , d a t h e t v o l g e n s de T o r a h b i n n e n h e t m e n s e l i j k v e r m o g e n l i g t o m p e r m a n e n t te l e r e n , l e t t e r l i j k v a n d e w i e g tot h e t g r a f . V a n z e l f s p r e k e n d i s h i e r n i e t m e e g e z e g d , elk mens met zijn l e r e n even ver zal komen: 'Von t a u s e n d M e n s c h e n , die ins L e h r h a u s g e h e n , u m die Bibel zu l e r n e n , gehen n u r hundert mit dem Bewusstsein heraus, etwas davon gewonnen zu haben; h u n d e r t gehen z u r M i s c h n a und n u r z e h n k o m m e n m i t E r f o l g h e r a u s ; z e h n g e h e n z u m T a l m u d , und nur e i n e r von ihnen hat etwas e r w o r b e n ' . wel een m a x i m a l e inzet bij het l e r e n . EXCURSIE : De Torah-opvatting dat het mogelijk is o m p e r m a n e n t ( v a n d e w i e g t o t h e t g r a f ) te l e r e n , i s t e g e n w o o r d i g g e m e e n g o e d g e w o r d e n . N i e t a l l e e n in d e j e u g d j a r e n , m a a r ook d a a r n a i s h e t m o g e l i j k o m te l e r e n , te b l i j v e n l e r e n e n d o o r te l e r e n . Ik c i t e e r : ' H e t l i j k t w a t v r e e m d o m in e e n v e r h a n d e l i n g o v e r v o l w a s s e n h e i d z o v e e l n a d r u k op l e r e n te l e g g e n . D e j e u g d j a r e n z i j n t o c h de j a r e n w a a r i n j e h e t m e e s t e l e e r t , z e g t m e n s o m s . H e t is e c h t e r de v r a a g wat m e n o n d e r " l e r e n " v e r s t a a t . M e t h e t opdoen v a n l e v e n s e r v a r i n g - ook e e n l e e r p r o c e s - is m e n een leven lang bezig. H o e w e l h e t b e l a n g r i j k i s o m e r o p te w i j z e n d a t h e t l e e r v e r m o g e n z e l f niet aan leeftijd gebonden is, kan m e n niet o v e r de v o l w a s s e n h e i d s p r e k e n z o n d e r o o k a a n d a c h t te b e s t e d e n a a n d e b e t e k e n i s v a n d e e r v a r i n g d i e m e n in d e l o o p v a n z i j n l e v e n o p b o u w t . D a t o u d e r e m e n sen bij intelligentietests dikwijls over een g r o t e r e woordenschat blijk e n te b e s c h i k k e n d a n j o n g e r e n , i s b i j v . e e n a s p e c t v a n t o e g e n o m e n ervaring. ( . . . ) E e n s i t u a t i e die v o o r de n e r g i n g e w i k k e l d is en niet goed w o r d t b e o o r d e e l d , i s v o o r e e n m e e r e r v a r e n i e m a n d in n oogopslag ^ maar De T o r a h v e r l a n g t niet van elk m e n s hetzelfde l e e r r e s u l t a a t , dat

119.
t e o v e r z i e n , z o d a t ook m e t e e n de j u i s t e m a a t r e g e l e n g e n o m e n k u n n e n w o r d e n . E e n k w e s t i e v a n " g e z o n d v e r s t a n d " of v a n " w i j s h e i d " , een t h e m a d a t tot nog t o e b i j de b e s t u d e r i n g v a n h e t o u d e r w o r d e n te w e i n i g u i t de v e r f i s g e k o m e n d o o r d e o v e r h e e r s e n d e n a d r u k op p r e s t a t i e s b i j i n t e l l i g e n t i e t e s t s en g e h e u g e n p r o e v e n . (...) D a t o o k o u d e r e m e n s e n e r b e h o e f t e a a n h e b b e n z i c h v e r d e r te o n t w i k k e l e n , z o u n i e t m e e r t e r d i s c u s s i e b e h o e v e n te s t a a n . O o k b e h o e f t m e n n i e t te t w i j f e l e n a a n de m o g e l i j k h e d e n v a n o u d e r e v o l w a s s e n e n z i c h n i e u w e i n z i c h t e n e n n i e u w e v a a r d i g h e d e n e i g e n te m a k e n ' . ^ * D i t t e r i l l u s t r a t i e v a n h e t t h e m a v a n II. 2. 1, n a m e l i j k h e t o m p e r m a n e n t te l e r e n . H o e w e l m e t h e t o u d e r w o r d e n de e r v a r i n g t o e n e e m t , b e t e k e n t d i t n i e t d a t d a a r m e e ook de i n t e l l i g e n t i e t o e n e e m t e n e r z i j n o n d e r z o e k e r s d i e m e n e n d a t de i n t e l l i g e n t i e d o o r h e t o u d e r w o r d e n a c h t e r u i t g a a t . D i e s f e l d t v a t de w e t e n s c h a p p e l i j k e d i s c u s s i e o v e r d e r e l a t i e t u s s e n l e e f t i j d e n i n t e l l i g e n t i e a l d u s s a m e n : ' Z o te z i e n b e s t a a t e r d u s g e e n eenvoudige r e l a t i e t u s s e n i n t e l l i g e n t i e en l e e f t i j d . De m o g e l i j k h e d e n die een ouder i e m a n d h e e f t - een intelligentietest v o r m t d a a r v a n overigens m a a r een z e e r gedeeltelijke afspiegeling - hangen niet zonder m e e r s a m e n met zijn leeftijd, m a a r e e r d e r met zijn opleiding, z i j n g e z o n d h e i d s t o e s t a n d en z i j n s p e c i f i e k e e r v a r i n g ' . II. 2 . 2 Alle mensen lijken op elkaar, maar nooit in alle ^ vermogen

opzichten. A l l e m e n s e n l i j k e n op e l k a a r , ' T o e n v o r m d e de E e u w i g e G o d d e m e n s u i t stof v a n d e a a r d b o d e m e n b l i e s in z i j n neus levensadem . . . w a n t i e d e r m e n s l i j k t op G o d ' E n God s c h i e p de m e n s n a a r Z i j n b e e l d , n a a r het beeld van God schiep hij h e m , ... en toch zijn, w o n d e r l i j k genoeg, niet twee m e n s e n gelijk ' B u t a s i n g l e m a n w a s c r e a t e d to p r o c l a i m t h e g r e a t n e s s of t h e H o l y O n e , b l e s s e d i s H e ; f o r m a n s t a m p s m a n y c o i n s with the one s e a l and t h e y a r e a l l l i k e o n e a n o t h e r ; but t h e K i n g of K i n g s , the Holy O n e , b l e s s e d is H e , h a s stamped

120.
every m a n with the

not o n e

of

then: <

like

seal of the first man, yet his fellow'. personen, groepen m e n s e r de fundamentele gelijkwaar-

De v e r s c h i l l e n die e r t u s s e n i n d i v i d u e l e en v o l k e r e n b e s t a a n , digheid van alle d o e n n i e t s af a a n

mensen:

'A s i n g l e m a n w a s c r e a t e d a m o n g m a n k i n d that none

for t h e sake of peace should say to his

Ondanks

fellow, 'My fatherr was greater than thy father'. d e nie. t i e l o o c h e n e n intellectuele en fysieke v e r s c h i l l e n ,
bestaan,

17

die er tussen m e n s e n

' . . . for just as "men's faces differ one f r o m t h e o t h e r " whether they like it or not, so 18 " m e n in t h e i r t h o u g h t s d i f f e r f r o m one another"
19

een ieder geschapen is naar van alle m e n s e n reikt uit boven d e b e s t a a n d e o n g e l i j k h e i d t u s s e n twee willekeurige m e n s e n en l e i d t e r t o e a a n e l k m e n s e e n m e n s e l i j k e waardigheid toe te kennen, oi' h i j n u e e n h e i l i g e i s of e e n m i s d a d i g e r . I m m e r s : ieder mens heeft i e t s of in i e d e r m e n s i s i e t s d a t o p G o d lijkt. E e n ieder die een ander of z i c h z e l f v e r n e d e r t , o n t k e n t d a a r m e e de menselijke waardigheid
zijn mensen gelijkwaardig omdat het beeld van God. De g e l i j k w a a r d i g h e i d v a n d i e a n d e r of zichzelf.

alle

whether they want t o or

not',

gaan echter verder dan het niet met waardigheid, alhoewel dit - zelfs in d e h i e r g e b r u i k t e n e g a t i e v e formulering - al moeilijk genoeg is. O v e r ( 1 e b e l a n g r i j k s t e v a n d e z e verder gaande verplichtingen, die e v e n a l s h e t b e g i n s e l v a n ' d e menselijke waardigheid' ook uit de opv a t t i n g v o o r t v l o e i t (of a l t h a n s gedacht kan worden uit die opvatting v o o r t t e v l o e i e n ) d a t a l l e m e n s e n gelijkwaardig zijn, gaat de rest
De v e r p l i c h t i n g e n van e e n m e n s v o e t e n t r e d e n van de m e n s e l i j k e van deze liet paragraaf. om

gaat hier
'En

de verplichting (de g e d r a g s r e g e l ) van de naasten0

K^lde: <f . 2 } e z \ef1

je

zuil

je naaste liefhebben als (je naaste) die op je lijkt, zowel in het

'Als jezelf' betekent hier: hij g o e d e a l s in h e t slechte:

121.
'The word (Love your fellow man as yourself), on w h i c h t h e e n t i r e w o r l d i s d e p e n d i n g , was p r o c l a i m e d on M o u n t S i n a i w i t h a n o a t h : If (you) d i s l i k e y o u r f e l l o w m a n w h o s e d e e d s a r e e v i l a s y o u r o w n , I, y o u r G o d , s h a l l v i s i t j u d g m e n t u p o n h i m w h o d i s l i k e s ; a n d if you l o v e h i m s i n c e h i s d e e d s a r e a s right a s your d e e d s , I c a n be r e l i e d u p o n to b e s t o w m y m e r c y u p o n you f o r l o v i n g m y c r e a t u r e s '. ^ * J e n a a s t e is iemand zoals jij. Het r e e d s g e c i t e e r d e 'En je zult je naaste liefhebben als jezelf' (Lev. 19: 18, n o o t 20) k a n g e n t e r p r e t e e r d w o r d e n a l s ' E n j e z u l t j e n a a s t e , d i e z o op j e l i j k t , l i e f h e b b e n ' : 'This i n t e r p r e t a t i o n , which r e l a t e s the H e b r e w c o m p a r a t i v e p r o n o u n k a m o k h a ( ( a l s j e z e l f j to t h e s u b j e c t r a t h e r t h a n to t h e p r e d i c a t e " y o u r f e l l o w m a n who is like y o u r s e l f " , instead of " l o v e h i m l i k e y o u l o v e y o u r s e l f " - i s s o u n d a n d l e g i t i m a t e e x e g e s i s t h a t c a n be c o r r o b o r a t e d b y a n u m b e r of b i b l i c a l t e x t s , a s W e s s e l y h a s s h o w n in h i s c o m m e n t a r y on M e n d e l s o h n ' s t r a n s l a t i o n ( w i t h a p e r s o n a l o b j e c t i o n to it by the t r a n s l a t o r ) . Two r e c e n t J e w i s h p h i l o s o p h e r s , 22 23 and M a r t i n Buber , take this

H e r m a n Cohen

i n t e r p r e t a t i o n e v e n a s t h e o r i g i n a l i n t e n t of t h e 24 biblical v e r s e ' EXCURSIE : Arnoni, door B e r t r a n d R u s s e l l 'de s c h e r p z i n n i g s t e 'een schrijft

p o l i t i e k e c o m m e n t a t o r d i e ik k e n ' e n d o o r A l b e r t S c h w e i z e r m e d e s t r i j d e r v o o r de z e g e v a n het h u m a n i s m e ' g e n o e m d , o n d e r h e t k o p j e ' D e E i c h m a n n in o n s ' o n d e r m e e r :

'Wat geldt voor een willekeurig m e n s geldt, t e n m i n s t e psychologisch, v o o r a l l e m e n s e n . E r i s g e e n m e n s e l i j k e e m o t i e of n e i g i n g d i e n i e t in o n s a l l e n i s . E r i s g e e n g e h e e l v a n p s y c h o l o g i s c h e t r e k k e n d a t s l e c h t s a a n n m e n s of n g r o e p v a n m e n s e n i s v o o r b e h o u d e n . I e d e r van ons is een psychologische m i c r o - k o s m o s van m e n s e l i j k heid. (...). Zolang een E i c h m a n n voor ons een heel a n d e r s o o r t m e n s schijnt t e z i j n d a n we z e l f z i j n , h e b b e n we n i e t s g e d a a n o m de w a a r -

122.
s c h i j n l i j k h e i d t e n i e t te d o e n z e l f e e n s o o r t n i e t v a n z i c h z e l f b e w u s t e E i c h m a n n te w o r d e n . D e b e s t e v e r z e k e r i n g o m n i e t v o o r h e t E i c h m a n n - s y n d r o o m te b e z w i j k e n l i g t in h e t b e s e f d a t a a n g e z i e n e r e e n E i c h m a n n w a s , e r ook in o n s z e l f p o t e n t i e e l e e n s o o r t E i c h m a n n a a n w e z i g i s . In s l a a p s u s s e n d e s c h i j n h e i l i g h e i d i s w e l h e t l a a t s t e d a t h e t p o t e n t i l e e r v a n z a l w e e r h o u d e n h e t d a a d w e r k e l i j k te w o r d e n . Met i e d e r e g r a m van onze m e n t a l e e n e r g i e en o n d e r het v o o r t d u r e n d a f w e g e n v a n o n z e d a d e n , n i e t t e g e n de m a c h t v a n d e r a t i o n a l i s e r i n g , m a a r t e g e n h u n e m p i r i s c h b e p a a l d e e f f e c t e n op m e n s e l i j k e w e z e n s , d i e n e n we o n s te h o e d e n v o o r d e l a g e d r i f t e n , v e r d o v e n d e rationalis a t i e s e n a l l e a b e r r a t i e s d i e d o o r w e l k e m e n s d a n ook b e w e z e n z i j n te k u n n e n b e s t a a n . H e t p l e i t t e v o o r A l b e r t S c h w e i t z e r d a t , n a d a t h i j een e s s a y g e l e z e n had w a a r i n g e s t e l d w e r d dat e r geen beduidende v e r s c h i l l e n in d e b e w u s t e m o t i v a t i e s b e s t o n d e n t u s s e n e e n S c h w e i t z e r e n e e n E i c h m a n n , h i j z i c h n i e t b e l e d i g d v o e l d e , m a a r in p l a a t s d a a r 25 v a n een l a n g e f e l i c i t a t i e b r i e f s t u u r d e a a n de a u t e u r ' . Het verschil t u s s e n d e e n e e n de a n d e r e m e n s - t u s s e n E i c h m a n n e n S c h w e i t z e r z i t h e m n i e t in z i j n p o t e n t i e s m a a r in z i j n d a d e n . H e t z i t h e m n i e t in de k e u z e s d i e h i j in h e t l e v e n z o u k u n n e n m a k e n , m a a r in d e k e u z e s d i e h i j werkelijk m a a k t : ' W h o i s m a n ? A b e i n g in t r a v a i l w i t h G o d ' s d r e a m s a n d d e s i g n s , w i t h G o d ' s d r e a m of a w o r l d r e d e e m e d , of r e c o n c i l i a t i o n of h e a v e n a n d e a r t h , of a m a n k i n d w h i c h i s t r u l y His i m a g e ^ , reflecting His wisdom, justice and c o m p a s s i o n . God's 27 d r e a m i s n o t to be a l o n e , to h a v e m a n k i n d a s a p a r t n e r in t h e d r a m a of c o n t i n u o u s c r e a t i o n . B y w h a t e v e r we d o , b y e v e r y a c t we c a r r y o u t , w e e i t h e r a d v a n c e o r o b s t r u c t t h e d r a m a of r e d e m p t i o n ; we e i t h e r r e d u c e o r e n h a n c e t h e p o w e r of e v i l ' .

28

T e r u g n a a r de n a a s t e n l i e f d e . D e h i e r b o v e n g e n o e m d e van Lev.

interpretatie

19:18, w a a r b i j 'de n a a s t e de g e l i j k e ' i s , is r a d i c a a l e g a -

l i t a i r . E r i s v a n d i t v e r s ook e e n z e e r b e k e n d e g e m a t i g d e g a l i t a i r e i n t e r p r e t a t i e , d i e s t o e l t op d e g e d a c h t e , d a t w a t j i j h a a t ook d o o r j e n a a s t e w e l g e h a a t z a l w o r d e n e n d a t j e n a a s t e ook w e l n i e t z a l h o u d e n van datgene w a a r jij niet van houdt. Bovendien is deze tweede i n t e r pretatie van Lev. 19:18, die door H i l l e l g e f o r m u l e e r d i s , a l s een k e r n a c h t i g e s a m e n v a t t i n g v a n d e h e l e T o r a h op te v a t t e n . T o e n n a m e l i j k een a a n s t a a n d e p r o s e l i e t a a n H i l l e l v r o e g h e m de h e l e T o r a h te o n d e r w i j z e n in de t i j d d a t h i j (de p r o s e l i e t ) h e t v o l h i e l d op n

123.
b e e n te s t a a n , gaf H i l l e l h e m t e n a n t w o o r d : ' W h a t e v e r i s h a t e f u l to y o u , do it n o t u n t o y o u r f e l l o w . T h i s i s t h e e s s e n c e of t h e T o r a h , the r e s t being j u s t its c o r o l l a r y ; 29 now go and study that J W a t L e v . 19:18 p o s i t i e f f o r m u l e e r t ( ' E n j e z u l t j e n a a s t e l i e f h e b b e n als jezelf'), f o r m u l e e r t Hillel hier negatief: 30 'Bacher s e e s c o r r e c t l y in t h i s n e g a t i v e p r o m u l g a t i o n the b i b l i c a l c o m m a n d m e n t : L o v e y o u r f e l l o w m a n a s (you l o v e ) y o u r s e l f , s t r e s s i n g the c o m p a r a t i v e p r o n o u n k a m o k h a ( ( a l s j e z e l f ) ) a s a r e g u l a t i v e m o d i f i e r of t h e p r e d i c a t e : l o v e h i m in t h e m o d e a n d m e a s u r e t h a t y o u l o v e y o u r s e l f , w h i c h , t h e n , in i t s negative or r e s t r i c t i v e f o r m u l a , is known a s what 31 you would not h a v e done unto y o u r s e l f ' . Hoe men Lev. 19:18 ook i n t e r p r e t e e r t , r a d i c a a l e g a l i t a i r of g e m a t i g d the G o l d e n R u l e : Do not unto o t h e r s ,

e g a l i t a i r , e n w a t m e n d u s o n d e r n a a s t e n l i e f d e wil v e r s t a a n , n d i n g i s d u i d e l i j k : n a a s t e n l i e f d e i s e e n b e g i n s e l , d a t in h e t j o o d s t r a d i t i o nele mensbeeld een zeer belangrijke plaats inneemt. E X C U R S I E : M e n s e n die niet w e t e n dat J e z u s en de a p o s t e l e n j o d e n 32 waren , d e n k e n m e e s t a l ook d a t n a a s t e n l i e f d e e e n t y p i s c h c h r i s t e l i j k b e g i n s e l i s . E c h t e r : ' ( ( J e z u s ' ) ) G o d i s de G o d v a n I s r a l . Gods g e n a d e t e g e n o v e r z o n d a a r s e n de n a a s t e n l i e f d e z i j n o u d t e s t a m e n t i s c h e c o n c e p t e n en w e r d e n t o e n t e r t i j d v o o r n a m e l i j k door de f a r i z e e 33 en benadrukt. Z i j n l i e f d e v o o r de v i j a n d i s i n d e r d a a d e e n e x t r e m e e i s , m a a r z i j n g o d s d i e n s t i g e begunstiging van h o e r e n en t o l l e n a a r s en 'slecht g e z e l s c h a p ' schokte het j o d e n d o m van zijn tijd m i n d e r dan 34 h e t d e c h r i s t e l i j k e m a a t s c h a p p i j nu z o u d o e n ' . 35 H e b j e n a a s t e l i e f a l s j e z e l f ( L e v . 19:18). ' R . A k i b a and, before h i m , J e s u s call this d i r e c t i v e f o r a l t r u i s t i c love the " e s s e n t i a l c o m m a n d m e n t " o r " g r e a t p r i n c i p l e " ( k e l a l g a d o l ) of t h e T o r a h ' . ' A c c o r d i n g to t h e t e a c h i n g of J e s u s y o u h a v e to l o v e t h e s i n n e r s , w h i l e a c c o r d i n g to J u d a i s m you h a v e n o t to h a t e t h e w i c k e d . It i s i m p o r t a n t to n o t e t h a t t h e p o s i t i v e l o v e e v e n t o w a r d t h e e n e m i e s i s 36

124.
J e s u s ' p e r s o n a l m e s s a g e . W e do n o t f i n d t h i s d o c t r i n e in t h e N e w 37 T e s t a m e n t o u t s i d e of t h e w o r d s of J e s u s h i m s e l f . B u t l a t e r in C h r i s t i a n i t y J e s u s ' d o c t r i n e of l o v e b e c a m e i m p o r t a n t a n d c a n n o t b e f o r g o t t e n e v e n by t h o s e w h o do not l i v e a c c o r d i n g to i t . T h e c o n s e q u e n c e of t h e d o c t r i n e i s t o d a y t h a t a C h r i s t i a n k n o w s t h a t y o u m u s t n o t m a k e a d i f f e r e n c e in t r e a t i n g y o u r n e i g h b o r a c c o r d i n g to h i s m o r a l q u a l i t i e s o r h i s g o o d o r b a d a t t i t u d e t o w a r d y o u . In J u d a i s m h a t r e d i s p r a c t i c a l l y f o r b i d d e n , b u t l o v e to t h e e n e m y i s n o t p r e s c r i b e d . ( . . . ) . C h r i s t i a n i t y s u r p a s s e s J u d a i s m , at l e a s t t h e o r e t i c a l l y , in i t s a p p r o a c h of l o v e to a l l m e n , but i t s o n l y g e n u i n e a n s w e r to t h e p o w e r f u l w i c k e d f o r c e s of t h i s w o r l d i s , a s i t s e e m s , m a r t y r 38 dom'. 'Flusser . , : "In het N i e u w e T e s t a m e n t klinkt de b o o d s c h a p van J e z u s h e e l z a c h t , h e e l ingehouden. H e t enige en unieke w a t d u i d e l i j k w o r d t i s z ' n o p r o e p tot l i e f d e v o o r d e a n d e r , ook d e v i j a n d . E n d i e l i e f d e i s g e e n a b s t r a c t i e , m a a r s l a a t op e e n r e l a t i e m e t e e n a n d e r , d i e j e k e n t . Z o m o e t j e ook de v e r g e v i n g u i t l i e f d e b e g r i j p e n . J e kunt i e m a n d alleen iets v e r g e v e n als je h e m kent: v e r geving is een d i a l o g i s c h h a n d e l e n . H e t o p m e r k e l i j k e v a n J e z u s is d a t h i j a l l e in h e t j o d e n d o m b e s t a a n d e b e g r i p p e n d y n a m i s c h h e e f t g e m a a k t : de l i e f d e i s d y n a m i s c h , het g e l o o f verzet b e r g e n , de v e r g e v i n g i s e e n k r a c h t d i e m e n s e n o n t w a p e n t . A l s j e h e t e v a n g e l i e in alle r u s t l e e s t , kun je je m e t die b o o d s c h a p , die je niet t e r s t o n d tot e e n m e t v o o r o o r d e l e n v o l g e p r o p t e " l e e r " m o e t b e v r i e z e n , t i f i c e r e n , en dan k o m t de r e l a x v a n z e l f . Die r e l a x , die ontspanning is een n i e t - m a g i s c h e b e v r i j d i n g : je b e s t e krachten komen vrij. Ik d e n k n i e t d a t J e z u s e e n s o c i a l e b o o d s c h a p h e e f t o p g e s t e l d . Ik d e n k d a t h i j d a t n i e t n o d i g v o n d . W a a r s c h i j n l i j k m e e n d e hij dat sociale g e r e c h t i g h e i d vanzelf zou d o o r b r e k e n als de m e n s e n z i c h op de d o o r h e m b e d o e l d e w i j z e z o u d e n o n t s p a n n e n , zich z o u d e n b e v r i j d e n v a n a l l e in h e n o p g e h o o p t e f r i g i d e v o o r o o r d e l e n " . A l s ik o p p e r d a t e e n d e r g e l i j k e v i s i e e e n n o g a l v e r l a m m e n d e u i t w e r k i n g z o u k u n n e n h e b b e n op g e n g a g e e r d e l i n k s e c h r i s t e n e n , en een welkome bevestiging zou kunnen zijn voor dat c h r i s t e l i j k e s t a b l i s h m e n t , dat de m a a t s c h a p p e l i j k e v e r h o u d i n g e n m a a r l i e v e r laat z o a l s z e z i j n , en a l s ik d a a r a a n t o e v o e g dat: ik m a a r n a u w e l i j k s m e t z o ' n verhaal i n m ' n t a s het retourvliegtuig naar uitgerekend Nederland d u r f te n e m e n , w i n d t F l u s s e r z i c h w e e r o p . H i j z e g t : " M i j n v i s i e op J e z u s l e i d t n i e t tot s o c i a a l e s c a p i s m e , j e k u n t e r j e m a a t s c h a p p e iden-

125.
l i j k e v e r p l i c h t i n g e n n i e t m e e o n t l o p e n . M a a r w i e in d e n a a m v a n J e z u s een politiek s u b v e r s i e f p r o g r a m m a wil o p s t e l l e n , die m o e t z i c h w e l a f v r a g e n of h i j a a n G o d e n a a n d i e n s Z o o n h e e f t g e d a c h t . Ik h e b d a a r m i j n t w i j f e l s a a n . N a t u u r l i j k m o e t m e n m e t d e l i j d e n d e n m e e v o e l e n . M a a r ook: zalig z i j n z i j die o m w i l l e v a n de g e r e c h t i g h e i d v e r v o l g d w o r d e n . E r is ook p l a a t s v o o r h e t m a r t e l a a r s c h a p . Dat w a r e n d e h e r e n v e r g e t e n . D a a r o m v i n d ik z e n i e t J e s u a n i s c h . E n n a tuurlijk zijn ze dat niet. De r o o m s - k a t h o l i e k e k e r k heeft h a a r opd r a c h t J e z u s ' b o o d s c h a p d o o r te g e v e n niet goed v e r v u l d . Z e zag die b o o d s c h a p a l s e e n p r e e k v o o r m o n n i k e n , m a a r de k l e i n e m e n s e n h i e l d ze b u i t e n de b i j b e l . Z o b e l e t t e de k e r k de m e n s e n echt v a n u i t h e t oude en h e t n i e u w e t e s t a m e n t te l e v e n , t e r w i j l z i j z e l f i n t u s s e n d e w e r e l d l i j k e m a c h t e n o n d e r s t e u n d e , de r i j k e n h i e l p , e n z o v o o r t s " . ' II.2.3 Gods partner 39

H e t is te hopen dat het g e b r u i k van g r o t e w o o r d e n , z o a l s b i j v o o r b e e l d 'godsdienst', 'monothesme', 'traditie', 'gezag', 'wereldbeeld', ' m e n s b e e l d ' e n z . de b e t e k e n i s v a n h e t b e g r i p ' T o r a h ' n i e t v e r d u i s t e r t . M e t ' T o r a h ' w o r d t m e e r e e n m a n i e r v a n l e v e n ( w a y of l i f e ) b e d o e l d d a n e e n d e n k s y s t e m a t i e k ( s y s t e m of t h o u g h t ) . P o m p e u z e b e g r i p p e n , d i e in h e t m e n s e l i j k e l e v e n n i e t g e c o n c r e t i s e e r d k u n n e n w o r d e n , s p r o k e n w o r d t in r e l a t i e t o t d e m e n s , m o g e d i t i l l u s t r e r e n . God is niet v e r a f , m a a r dichtbij: 'God d o e s not dwell beyond the sky. H e d w e l l s , we b e l i e v e , in e v e r y h e a r t t h a t i s w i l l i n g to 40 let H i m in' God en m e n s z i j n p a r t n e r s die e l k a a r nodig h e b b e n en een o v e r e e n k o m s t (verbond) gesloten hebben: ' T h e r e i s o n l y o n e w a y to d e f i n e J e w i s h r e l i g i o n ( ( j o o d s e t r a d i t i e , T o r a h ) ) . It i s t h e a w a r e n e s s of G o d ' s i n t e r e s t in m a n , t h e a w a r e n e s s of a c o v e n a n t , of a r e s p o n s i b i l i t y t h a t l i e s on H i m a s w e l l a s on u s . O u r t a s k i s to c o n c u r w i t h H i s i n t e r e s t , to c a r r y o u t H i s v i s i o n of o u r t a s k . G o d i s in n e e d of m a n f o r t h e a t t a i n m e n t of zijn geen T o r a h - b e g r i p p e n . De eenvoudige m a n i e r , w a a r o p over God g e -

126.
H i s e n d s , and religion, as J e w i s h tradition u n d e r s t a n d s i t , i s a w a y of s e r v i n g t h e s e e n d s , of w h i c h we a r e in n e e d , e v e n t h o u g h we m a y n o t b e a w a r e of t h e m , e n d s w h i c h we m u s t l e a r n to f e e l t h e n e e d o f . L i f e i s a p a r t n e r s h i p of G o d a n d m a n : G o d i s n o t d e t a c h e d f r o m o r i n d i f f e r e n t to o u r j o y s a n d g r i e f s . A u t h e n t i c v i t a l n e e d s of m a n ' s body and soul a r e a divine c o n c e r n . T h i s is why h u m a n life is holy. God is a p a r t n e r and a p a r t i s a n in m a n ' s s t r u g g l e f o r j u s t i c e , peace a n d h o l i n e s s , a n d it i s b e c a u s e of H i s b e i n g in n e e d of m a n t h a t H e e n t e r e d a c o v e n a n t w i t h h i m f o r all t i m e , a mutual bond e m b r a c i n g God a n d m a n , a r e l a t i o n s h i p to w h i c h G o d , n o t only m a n is c o m m i t t e d . ( . . . ) . G o d i s in n e e d of m a n , b e c a u s e H e f r e e l y m a d e h i m a p a r t n e r in H i s e n t e r p r i s e , " a p a r t n e r in t h e w o r k of c r e a t i o n " . " F r o m t h e f i r s t d a y of c r e a t i o n t h e H o l y O n e , b l e s s e d b e H e , longed to e n t e r i n t o p a r t n e r s h i p w i t h t h e t e r r e s t r i a l w o r l d " to d w e l l w i t h H i s c r e a t u r e s w i t h i n t h e t e r r e s t r i a l world ( N u m b e r s Rabba, ch. 13,6; c o m p a r e G e n e s i s R a b b a ch.3, 9.) Expounding the 42 v e r s e in G e n e s i s 17:1, t h e M i d r a s h remarked: " I n t h e v i e w of R a b b i J o h a n a n we n e e d H i s h o n o r ; in t h e v i e w of R a b b i S i m e o n b e n L a k i s h H e n e e d s o u r h o n o r " ( G e n e s i s R a b b a , c h . 30; u n l i k e T h e o d o r , p. 2 7 7 ) ' 4 3 D e m e n s , d i e G o d s p a r t n e r i s , i s in s t a a t b o v e n m e n s e l i j k e v e r r i c h t i n g e n te l e v e r e n . D i t g e l d t z o w e l v o o r h e t i n d i v i d u a l s v o o r h e t gehele volk: ' W h a t we h a v e l e a r n e d f r o m J e w i s h h i s t o r y i s t h a t if a m a n i s n o t m o r e t h a n h u m a n t h e n h e i s l e s s t h a n h u m a n . J u d a i s m i s a n a t t e m p t to p r o v e t h a t in o r d e r to b e a m a n , y o u h a v e to b e m o r e t h a n a m a n , t h a t in o r d e r to b e a p e o p l e w e

127.
h a v e to b e m o r e t h a n a p e o p l e . I s r a e l w a s m a d e to b e a " h o l y p e o p l e " ( ( D e u t . 7:6))'. leven te heiligen: ' T h e g r e a t d r e a m of J u d a i s m i s n o t to r a i s e p r i e s t s , b u t a p e o p l e of p r i e s t s ; to c o n s e c r a t e 45 all m e n , not only s o m e m e n ' , en H e s c h e l c i t e e r t dan M a i m o n i d e s die h i e r o v e r zegt: ' A n d why w a s not t h e t r i b e of L e v i g r a n t e d a s h a r e in t h e l a n d of I s r a e l ? . . . B e c a u s e it w a s d e d i c a t e d to t h e w o r s h i p of G o d a n d H i s m i n i s t r y . T h e v o c a t i o n of t h e t r i b e of L e v i w a s to t e a c h t h e m u l t i t u d e t h e u p r i g h t w a y s of t h e L o r d and His righteous j u d g m e n t s . . . . B u t not t h e t r i b e of L e v i a l o n e w a s c o n s e c r a t e d t h u s . E v e r y h u m a n being b o r n into this w o r l d whose spirit s t i r s h i m and whose intellect guides h i m to d e d i c a t e h i m s e l f to t h e L o r d in o r d e r to m i n i s t e r to H i m a n d w o r s h i p H i m a n d to c o m e to k n o w H i m , a n d w h o a c t s in c o n f o r m i t y w i t h G o d ' s d e s i g n a n d d i s e m b a r r a s s e s h i m s e l f of t h e devious ways which m e n have sought out, c o m e s s a n c t i f i e d with s u p r e m e
4 4 4

N i e t a l l e e n u i t z o n d e r l i j k e i n d i v i d u e n , m a a r i e d e r e e n i s in s t a a t z i j n

be-

sanctity'. ^

A a n g e z i e n de m e n s n a a r G o d s b e e l d g e s c h a p e n i s , kan v a n h e m g e i s t w o r d e n d a t h i j z i j n l e v e n z a l h e i l i g e n e n i s h i j h i e r t o e in s t a a t : 'Heilig zult gij z i j n , want heilig b e n Ik, de 47 E e u w i g e , uw G o d ' . L e v e n s h e i l i g i n g is g e e n v a n z e l f s p r e k e n d e , m o e i t e l o o s te v e r w e r v e n v a a r d i g h e i d , m a a r i e t s d a t g e l e e r d m o e t w o r d e n e n ook k n w o r d e n . Ook is h e t iets dat o n d e r w e z e n kan w o r d e n (vgl. het c i t a a t v a n M a i m o n i d e s , n o o t 46) e n de T o r a h g e e f t r e g e l s , d i e h e t d e m e n s m o g e l i j k m a k e n d i t ( l e e r - ) d o e l te b e r e i k e n : '(. . . ). O o k in u w w i j n g a a r d z u l t g i j g e e n n a l e z i n g h o u d e n e n d e l o s s e d r u i v e n v a n uw wijngaard zult gij niet bij elkaar v e r z a m e l e n ; de a r m e en de v r e e m d e l i n g zult gij ze o v e r l a t e n ; Ik b e n d e E e u w i g e , uw G o d . ( . . . ) G i j z u l t g e e n

128. onrecht
d o e n in h e t g e r e c h t ( . . . ) . G i j z u l t uw en g e e n v / r o k k o e s t e r e n t e g e n (...)

b r o e d e r n i e t h a t e n in uw h a r t . ( . . . ) G i j z u l t u n i e t w r e k e n op de z o n e n v a n uw v o l k , e n g i j z u l t uw n a a s t e b e m i n n e n a l s u z e l f ; Ik b e n de E e u w i g e . V o o r de g r i j s h e i d z u l t g i j o p s t a a n e n d e o u d e eer bewijzen. ( . . . ) . En wanneer een v r e e m d e l i n g b i j u v e r t o e f t in u w l a n d , d a n z u l t g i j h e m niet v e r d r u k k e n . Als een inboorling onder u zal u de v r e e m d e l i n g z i j n , d i e b i j u v e r t o e f t , e n g i j z u l t hem beminnen
TT ,

als uzelf, want v r e e m d e l i n g zijt

g i j g e w e e s t in h e t l a n d E g y p t e . ( . . . ) . Ik b e n de E e u w i g e '.
4 8

H e t i s v o o r d e m e n s m o g e l i j k z i j n l e v e n te h e i l i g e n ( G o d s p a r t n e r , G o d s beeld) en a l s het w a r e b o v e n m e n s e l i j k te l e v e n , m a a r h e t is v o o r de m e n s e v e n e e n s m o g e l i j k t o t h e t a n d e r e u i t e r s t e te g a a n e n z i c h a l s het w a r e o n m e n s e l i j k te g e d r a g e n . H e t r e p e r t o i r e v a n m e n s e l i j k e mogelijkheden bevat kennelijk als u i t e r s t e n het o n m e n s e l i j k e e n h e t b o v e n m e n s e l i j k e e n de T o r a h f o r m u l e e r t d i t m e t de u i t d r u k k i n g e n ' s t o f v a n de a a r d b o d e m ' ( G e n . 2:7) e n ' b e e l d v a n G o d ' 49 ( G e n . 1:27). O v e r d e z e d u a l i t e i t in e l k m e n s e n o v e r h e t s p a n n i n g s veld tussen deze beide e x t r e m e n , waar ieder m e n s aan onderhevig i s , h a n d e l t p a r a g r a a f II. 2 . 5. In d e v o l g e n d e p a r a g r a a f (II. 2 . 4) z a l e e r s t nog i e t s o v e r d e m e n s e l i j k e v r i j h e i d e n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d worden gezegd. H e t is v o o r a l M a r t i n B u b e r g e w e e s t , die de i m p l i c a t i e s v a n h e t 'Gods p a r t n e r z i j n ' op t a l l o z e m a n i e r e n in z i j n g e s c h r i f t e n , l e z i n g e n e n z . heeft uitgewerkt en d a a r b i j het dialogisch denken heeft g e p r o p a g e e r d , dat zich p r i n c i p i e e l v e r z e t tegen h e t b e n a d e r e n van God, m e n s en w e r e l d a l s g e s o l e e r d e g e g e v e n h e d e n en pleit v o o r het b e g r i j p e n van 50 de w e r k e l i j k h e i d in r e l a t i o n e l e t e r m e n . II. 2 . 4 De menselijke vrijheid en verantwoordelijkheid

D e m e n s i s in s t a a t o m t e k i e z e n e n h e t m e n s e l i j k v e r m o g e n o m i e t s te d o e n of j u i s t n i e t te d o e n w o r d t d o o r d e T o r a h a l s d e k e r n v a n d e menselijke vrijheid gezien:

129.
' E n d e E e u w i g e G o d g e b o o d de m e n s z e g g e n d e : v a n a l l e b o m e n v a n de hof m o o g t g i j e t e n , m a a r v a n de b o o m v a n de k e n n i s v a n g o e d e n kwaad zult gij niet e t e n ' . D e m e n s i s h e t e n i g e s c h e p s e l d a t g e b o d e n w o r d t i e t s n i e t te d o e n , w a t h i j w l k n d o e n e n w a t h i j l a t e r ook d o e t . A l l e e n de m e n s w o r d t i e t s ' g e b o d e n ' o m d a t g e e n a n d e r s c h e p s e l d e v r i j h e i d h e e f t o m te k i e 52 z e n t u s s e n w l of n i e t d o e n . A l l e e n d e m e n s h e e f t de v r i j h e i d o m te k i e z e n : ' Z i e , ik l e g u h e d e n z e g e n e n v l o e k v o o r : D e z e g e n , w a n n e e r g i j l u i s t e r e n z u l t n a a r d e g e b o d e n v a n de E e u w i g e , uw G o d , d i e ik u h e d e n g e b i e d ; e n d e 53 vloek, indien gij niet zult l u i s t e r e n . . . ' ' . . . h e t l e v e n e n d e d o o d h e b ik u v o o r g e l e g d , de z e g e n e n d e v l o e k ; g i j nu z u l t k i e z e n h e t leven . . . D e m e n s m o e t z i j n v r i j h e i d l e r e n u i t o e f e n e n , h i j m o e t l e r e n te k i e z e n e n h i j k a n d i t l e r e n d o o r d e T o r a h te b e s t u d e r e n : ' " A n d t h e t a b l e s w e r e the w o r k of G o d , a n d t h e w r i t i n g w a s t h e w r i t i n g of G o d , g r a v e n u p o n t h e t a b l e s " ( E x . 32:16) : r e a d n o t " g r a v e n ( h a r u t ) " but " f r e e d o m ( h e r u t ) " , f o r w h o s o e v e r 55 T o r a h is a f r e e m a n ' . H e t b e h o o r t o o k tot de m e n s e l i j k e v r i j h e i d d a t de m e n s z i j n v r i j h e i d k a n m i s b r u i k e n e n m i s s c h i e n i s h e t v o o r h e m w e l e e n te z w a r e o p g a v e d i t m i s b r u i k t e g e n te g a a n . D e r a b b i j n e n v r o e g e n z i c h z e l f s af of h e t n i e t b e t e r w a r e g e w e e s t a l s G o d z i c h e e n a n d e r e p a r t n e r g e k o z e n h a d en de m e n s n i e t g e s c h a p e n h a d : ' O u r R a b b i s t a u g h t : F o r two a n d a half y e a r s t h e S c h o o l of S h a m m a i a n d t h e S c h o o l of H i l l e l e n g a g e d in d e b a t e , t h e f o r m e r d e c l a r i n g t h a t it h a d b e e n b e t t e r f o r m a n not to h a v e b e e n c r e a t e d t h a n to h a v e been c r e a t e d , and the l a t t e r m a i n t a i n i n g that it w a s b e t t e r f o r m a n t h a t h e w a s c r e a t e d r a t h e r than not c r e a t e d . T h e y d e c i d e d , upon voting, that it h a d b e e n b e t t e r f o r m a n n o t to h a v e b e e n c r e a t e d , but n o w t h a t h e h a s b e e n c r e a t e d , l e t h i m e x a m i n e studies

130.
his ((past)) d e e d s ; o t h e r s s a y , let h i m c o n s i d e r his ((future)) actions De m e n s e l i j k e k e u z e v r i j h e i d w o r d t gekoppeld a a n de v e r p l i c h t i n g n i e t n a a r w i l l e k e u r te h a n d e l e n e n s t e e d s g o e d n a t e d e n k e n o v e r w a t e r g e d a a n i s e n nog g e d a a n m o e t w o r d e n . D e m e n s i s v r i j o m te k i e z e n en v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r de k e u z e n die h i j m a a k t . D e z e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d i s e c h t e r g e e n b e p e r k i n g v a n de m e n s e l i j k e v r i j h e i d , m a a r v o o r o n d e r s t e l t j u i s t d e z e v r i j h e i d . J u i s t o m d a t de m e n s v r i j i s o m te k i e z e n w a t h i j w e l of n i e t z a l d o e n , i s h i j in s t a a t de v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r z i j n d a d e n te d r a g e n .

H e t is m o g e l i j k dat een m e n s van z i j n v r i j h e i d b e r o o f d w o r d t (bijv o o r b e e l d d o o r g e w e l d of z i e k t e ) e n g e d w o n g e n w o r d t b e p a a l d e d i n g e n te d o e n of op e e n b e p a a l d e m a n i e r te r e a g e r e n . In z o ' n g e v a l i s h i j n i e t v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r z i j n d a d e n . E e n k i n d , d a t nog a a n h e t l e r e n i s o m v r i j te k i e z e n , h e e f t s l e c h t s e e n b e p e r k t e v e r a n t w o o r d e lijkheid. H e t z o u op d e z e p l a a t s te v e r v o e r e n in te g a a n op h e t p r o b l e e m h o e d e m e n s e l i j k e v r i j h e i d o m te k i e z e n te r i j m e n v a l t m e t G o d s v o o r zienigheid: 57 ' A l l i s f o r e s e e n , b u t f r e e d o m of c h o i c e i s g i v e n ' e n ook z u l l e n h i e r g e e n o p l o s s i n g e n v o o r d i t p r o b l e e m b e s p r o k e n w o r d e n . W e l z i j nog o p g e m e r k t d a t d i e o p l o s s i n g e n d i e de m e n s n i e t v o l l e d i g of n i e t w e r k e l i j k v r i j v e r k l a r e n , n i e u w e p r o b l e m e n o p r o e p e n d o o r d a t d a n b i j v o o r b e e l d de o n d e r s c h e i d i n g e n t u s s e n g o e d e n k w a a d e n t u s s e n b e l o n i n g en s t r a f v e e l v a n h u n w a a r d e v e r l i e z e n e n h e t i d e e dat de m e n s v e r a n t w o o r d e l i j k is voor zijn daden h a a r b e t e k e n i s v e r -

II.2.5

De

twee

drijfveren

tot

handelen

D e i d e e v a n d e d u a l i t e i t v a n de m e n s , de v a n ' b e n e d e n ' v o o r t g e b r a c h 59 te ( G e n . 2:7) e n de v a n ' b o v e n ' g e z o n d e n e ( G e n . 1:27) , kent twee uitw e r k i n g e n d i e in g r o t e t r e k k e n a l s v o l g t te t y p e r e n z i j n . U i t w e r k i n g 1. ^

E r is een f u n d a m e n t e e l o n d e r s c h e i d t u s s e n m a t e r i e

en g e e s t , t u s s e n l i c h a a m en z i e l . Het m a t e r i l e en l i c h a m e l i j k e is

131.
s l e c h t e n h e t g e e s t e l i j k e e n de z i e l i s g o e d . D o o r s t r e n g a s c e t i s c h te l e v e n , h e t m a t e r i l e te v e r o n a c h t z a m e n e n h e t l i c h a m e l i j k e t e o n d e r d r u k k e n of z e l f s te s t r a f f e n ( f l a g e l l a t i e ) , k a n d e m e n s v o o r k o men dat zijn ziel bezoedeld wordt. Hoewel de h a l a k h a zich tegen d e z e uitwerking v e r z e t en zich u i t s p r e e k t v o o r het h u w e l i j k , v o o r het k r i j g e n van k i n d e r e n en v o o r h e t b e w a k e n van de l i c h a m e l i j k e gezondheid, k o m e n v o r m e n van a s c e s e bij individuele j o d e n en v e r s c h i l l e n d e j o o d s e s e k t e n wel v o o r , m a a r als uitzondering dan als regel.
1

eerder

Uitwerking 1 is (joods-traditioneel

g e z i e n ) n i e t de a l g e m e n e u i t w e r k i n g , m a a r e e n s e k t a r i s c h e . U i t w e r k i n g 2 v e r k l a a r t de t i t e l v a n d e z e p a r a g r a a f e n i s de a l g e m e e n a a n v a a r d e ( j o o d s e ) u i t w e r k i n g v a n de m e n s e l i j k e d u a l i t e i t . A a n h e t m e n s e l i j k h a n d e l e n liggen twee d r i j f v e r e n ten g r o n d s l a g : de y e z e r h a - t o v (de d r i j f v e e r o m h e t g o e d e te d o e n , l e t t e r l i j k : ' d e g o e d e d r i j f v e e r ' ) e n de y e z e r h a - r a (de d r i j f v e e r o m h e t s l e c h t e te d o e n , letterlijk: 'de s l e c h t e d r i j f v e e r ' ) . A a n g e z i e n b e i d e d r i j f v e r e n door God g e s c h a p e n z i j n , is de ' s l e c h t e ' d r i j f v e e r ( d e ' y e z e r h a - r a ' ) niet echt ( i n t r i n s i e k ) s l e c h t e n i s h e t de o p d r a c h t v a n de m e n s d e z e t e n g o e d e a a n te w e n d e n . D i t i s in t w e e z i n n e n ' u i t w e r k i n g 2 ' , d i e h i e r o n d e r nog toegelicht wordt. E r is een v e r b a n d t u s s e n het w o o r d y e z e r ( d r i j f v e e r ) en het w o o r d yazar (vormen, scheppen). ^ T o e n G o d de m e n s s c h i e p , s c h i e p h i j zowel de goede a l s de s l e c h t e d r i j f v e e r : ' T o e n v o r m d e ( v a y y i z e r ) de E e u w i g e G o d de m e n s u i t stof v a n de a a r d b o d e m e n b l i e s in z i j n n e u s l e v e n s a d e m . . . D e t e r m ' v a y y i z e r ' w o r d t m e t d u b b e l e ' y ' (yod) g e s c h r e v e n e n d i t w i j s t , 64 z e g t d e t a l m o e d , op de t w e e d r i j f v e r e n : de g o e d e e n de s l e c h t e . De s l e c h t e d r i j f v e e r is e c h t e r niet i n t r i n s i e k s l e c h t en z i j is v o o r de schepping onmisbaar: ' W e r e it n o t f o r t h e y e z e r h a - r a , r e m a r k s a 65 * Rabbinic Midrash , no m a n would build a h o u s e o r m a r r y o r h a v e c h i l d r e n o r e n g a g e in c o m m e r c e . T h i s i s why S c r i p t u r e s a y s ((op h e t m o m e n t dat h e t s c h e p p i n g s w e r k , dat tot dan toe h e r h a a l d e l i j k ' g o e d ' m a a r nog n i e t ' z e e r g o e d '

g e n o e m d i s , v o l t o o i d w o r d t m e t de s c h e p p i n g v a n de m e n s ) ) : " A n d G o d s a w e v e r y t h i n g t h a t H e h a d m a d e a n d b e h o l d , it w a s v e r y g o o d " . ^ " G o o d " r e f e r s to t h e " g o o d i n c l i n a t i o n " ( ( y e z e r h a - t o v ) ) ; " v e r y g o o d " to t h e " e v i l i n c l i n a t i o n " ((yezer ha-ra))'. ^

Z o n d e r de ' y e z e r h a - r a ' i s e r g e e n f y s i e k e o v e r l e v i n g e n c u l t u r e l e o v e r l e v e r i n g m o g e l i j k . D a a r o m m o e t z e n i e t g e d o o d of o n d e r d r u k t , 68 m a a r g e c o n t r o l e e r d w o r d e n en ten goede aangewend. De ' y e z e r h a - r a ' w o r d t d a n ook w e l ' h e t z u u r d e s e m in h e t d e e g ' ^ genoemd: een v e r k e e r d e dosering van het z u u r d e s e m bederft het gistingspro70 c e s m a a r z o n d e r het z u u r d e s e m is het deeg s m a k e l o o s . In h e t l e v e n m o e t d e m e n s b e i d e d r i j f v e r e n g e b r u i k e n , z o w e l d e g o e d e a l s de s l e c h t e . In de p a s s a g e ' E n g i j z u l t b e m i n n e n d e E e u w i g e , uw G o d , m e t g e h e e l uw h a r t . . . ' w o r d t volgens een a g g a d i s c h e v e r k l a r i n g het h e b r e e u w s e 'uw h a r t ' ( l e w a w g a ) m e t d u b b e l e ' w ' ( b e t h ) g e s c h r e v e n in p l a a t s v a n m e t e e n e n k e l e , o m a a n te g e v e n d a t m e n G o d m e t d e b e i d e d r i j f v e r e n v a n 72 h e t h a r t , zowel m e t de g o e d e a l s de s l e c h t e , m o e t d i e n e n . Maar hoe m o e t m e n God d i e n e n ? Hoe m o e t m e n de s l e c h t e d r i j f v e e r ten goede aanwenden? ' T h e i d e a t h a t we s h o u l d s e r v e t h e L o r d " w i t h the good i m p u l s e and with the evil i m p u l s e " is v e r y b e a u t i f u l , but one could a l s o s e r v e H i t l e r or Stalin with both i m p u l s e s . One can s e r v e an evil c a u s e with t r e m e n d o u s courage and i n t e l l i g e n c e , with s e l f - c o n t r o l and h u m i l i t y , a n d m i l l i o n s h a v e d o n e it in o u r t i m e . M a n y whose life had lacked direction found a purpose - an evil p u r p o s e - that i n t e g r a t e d t h e i r whole 73 p e r s o n a l i t y till e v e r y t h i n g fell into p l a c e ' . D o o r de T o r a h te b e s t u d e r e n k a n m e n t e w e t e n k o m e n h o e de s l e c h t e d r i j f v e e r t e n g o e d e i s a a n te w e n d e n e n a a n g e z i e n d e s t r i j d e r t e g e n het hele leven duurt (zie h i e r o n d e r ) zal m e n p e r m a n e n t m o e t e n l e r e n e n h e t g e l e e r d e p e r m a n e n t in de p r a k t i j k m o e t e n t o e t s e n . D e s t u d i e

133.
d i e tot p r a x i s l e i d t i s e e n d o e l m a t i g t e g e n g i f t e g e n h e t gif v a n de 'yezer ha-ra': 'Ebenso sprach der Heilige, gepriesen sei er, zu J i s r a l : M e i n e K i n d e r , ich habe den b s e n T r i e b e r s c h a f f e n , und i c h h a b e d i e T o r a a l s M i t t e l g e g e n ihn e r s c h a f f e n ; w e n n i h r e u c h m i t d e r T o r a b e f a s s e t , s o w e r d e t i h r n i c h t in s e i n e Hand a u s g e l i e f e r t . . . und wenn ihr euch mit d e r T o r a n i c h t b e f a s s e t , s o w e r d e t i h r in s e i n e H a n d a u s g e l i e f e r t . . . '. D o o r p e r m a n e n t te l e r e n , d o o r d a g e l i j k s de T o r a h te b e s t u d e r e n , wordt l e r e n een gewoonte, een tweede n a t u u r , een ' i n s t i n c t ' en het i s d i t ' d r i f t m a t i g ' l e r e n d a t m e t s u c c e s de s t r i j d t e g e n de ' y e z e r h a - r a ' kan a a n b i n d e n . De j o o d s e t r a d i t i e l e e r t , dat l e r e n e e n h a r t s tocht kan zijn en h a r t s t o c h t e n kan r e g u l e r e n . K O R T E EXCURSIE : ' W h o e v e r h a s c o m p l e t e d s u c c e s s f u l l y the education f o r t r u t h f u l n e s s toward h i m s e l f , is p e r m a n e n t l y i m m u n e a g a i n s t t h e d a n g e r of i m m o r a l i t y , e v e n if h i s s t a n d a r d of m o r a l i t y 75 s h o u l d d i f f e r in s o m e w a y s f r o m w h a t i s c u s t o m a r y in s o c i e t y ' . L A N G E R E E X C U R S I E : ' H i g h s t a n d a r d s of h o n e s t y m e a n t h a t o n e h a s a c o n s c i e n c e a b o u t w h a t o n e s a y s a n d w h a t one b e l i e v e s . They m e a n t h a t o n e t a k e s s o m e t r o u b l e to d e t e r m i n e w h a t s p e a k s f o r a n d a g a i n s t a v i e w , what the a l t e r n a t i v e s a r e , what s p e a k s f o r and a g a i n s t e a c h , a n d w h a t a l t e r n a t i v e s a r e p r e f e r a b l e on t h e s e g r o u n d s . T h i s i s t h e h e a r t of r a t i o n a l i t y , t h e e s s e n c e of s c i e n t i f i c m e t h o d , a n d t h e m e a n i n g of i n t e l l e c t u a l i n t e g r i t y . I s h a l l c a l l it t h e c a n o n . (. . . ) T h e c a n o n t a k e s t h e f o r m of a s e r i e s of i m p e r a t i v e s . These i m p e r a t i v e s d e f i n e t h e e s s e n c e of s c i e n t i f i c m e t h o d . B u t t h e p r a c t i c e of a m e t h o d c a n b e c o m e a h a b i t o r , a s p e o p l e s o m e t i m e s put i t , s p e a k i n g r a t h e r l o o s e l y , it c a n b e c o m e " i n s t i n c t i v e " . A n d v i r t u e s a r e h a b i t s . T h e y c a n b e a c q u i r e d a n d d e v e l o p e d by p r a c t i c e . C o n f r o n t e d with a proposition, view, belief, hypothesis, conviction - o n e ' s o w n o r a n o t h e r p e r s o n ' s - t h o s e w i t h h i g h s t a n d a r d s of h o n e s t y a p p l y t h e c a n o n , w h i c h c o m m a n d s u s to a s k s e v e n q u e s t i o n s : ( l ) W h a t d o e s t h i s m e a n ? (2) W h a t s p e a k s f o r it a n d (3) a g a i n s t i t ? (4) W h a t a l t e r n a t i v e s a r e a v a i l a b l e ? (5) W h a t s p e a k s f o r a n d (6) a g a i n s t e a c h ? A n d (7) w h a t a l t e r n a t i v e s a r e m o s t p l a u s i b l e in t h e l i g h t of

134.
these considerations?' Terug naar het thema van deze paragraaf. Tegenover u i t s p r a k e n o v e r de m e n s e l i j k e n a t u u r , zoals pessimistische

'Toen zag de E e u w i g e , dat g r o o t was de boosheid v a n d e m e n s op d e a a r d e en a l h e t g e d i c h t s e i ( y e z e r ) v a n de g e d a c h t e n v a n z i j n h a r t s l e c h t s 77 boos w a s de h e l e d a g ' , '. . . h e t g e d i c h t s e i ( y e z e r ) v a n h e t h a r t v a n 78 d e m e n s i s s l e c h t v a n z i j n j e u g d af . . . ' s t a a t het o p t i m i s m e dat z e l f s de s l e c h t e d r i j f v e e r ten g o e d e a a n g e wend k a n w o r d e n . Dit l a a t s t e m o e t g e l e e r d w o r d e n en k a n ook g e l e e r d w o r d e n ( o p t i m i s m e ) : v a n j o n g s af a a n i s d e s l e c h t e d r i j f v e e r aanwezig. ' S o m e a r e of t h e o p i n i o n t h a t it a p p e a r s in 79 youth, i. e. b e f o r e p u b e r t y , s o m e t h a t it 80 a p p e a r s at birth , o t h e r s t h a t it a p p e a r s 83 (pessimisme). s i m u l t a n e o u s l y w i t h conception*** en de s l e c h t e d r i j f v e e r w o r d t d a g e l i j k s v e r n i e u w d

D e g o e d e d r i j f v e e r o n t s t a a t , v o l g e n s de j o o d s e t r a d i t i e , t i j d e n s de p u b e r t e i t a l s h e t v e r s t a n d t o t r i j p i n g k o m t e n in s t a a t i s g o e d v a n 84 s l e c h t te o n d e r s c h e i d e n . V a n h e t h i e r g e f o r m u l e e r d e w i l ik t w e e k o n s e k w e n t i e s f o r m u l e r e n : e e n p e d a g o g i s c h e ( l ) e n e e n a n t r o p o l o g i s c h e (2). (l) H e t l e r e n op j o n g e l e e f t i j d i s v o o r a l op d e w e n s e l i j k g e a c h t e g e w o o n t e v o r m i n g g e r i c h t , t e r w i j l m e t de rijping v a n het v e r s t a n d de g e w o o n t e s b e w u s t g e m a a k t kunnen w o r d e n en k r i t i s c h g e a n a l y s e e r d 85 en gewogen. H i l l e l s w o o r d e n 'En zo niet nu, w a n n e e r dan? ' verklaart Maimonides aldus: 'If I w i l l n o t a c q u i r e v i r t u e s n o w , in t h e p e r i o d of y o u t h , w h e n s h a l l I a c q u i r e t h e m - in t h e p e r i o d of o l d a g e ? - n o , f o r it i s d i f f i c u l t to t u r n a s i d e f r o m d i s p o s i t i o n s a t that time b e c a u s e t r a i t s and a t t r i b u t e s have b e c o m e f i r m and p e r m a n e n t , whether v i r t u e s o r v i c e s . And the s a g e said: " T r a i n a child in t h e p a t h h e s h o u l d f o l l o w ; e v e n w h e n h e i s 86 87 old he will not t u r n a s i d e f r o m it" '

135.
' T r a i n e n ' e n ' o p v o e d e n ' z i j n in dit g e v a l h e t z e l f d e ( d w z . h e t z e l f d e h e b r e e u w s e w o o r d l i g t e r a a n t e n g r o n d s l a g ) en b o v e n s t a a n d e v o o r d r i l . H e t k i n d (de l e e r l i n g ) , d a t (die) g e t r a i n d w o r d t , a a n g e m o e d i g d o m v r a g e n te s t e l l e n : ' W i e a l te s c h u c h t e r i s , l e e r t n i e t ' . passage van M a i m o n i d e s moet niet g e n t e r p r e t e e r d worden als een pleidooi wordt

88

D e g r o t e c o m m e n t a t o r e n p r o b e e r d e n h u n c o m m e n t a r e n z o te s c h r i j v e n d a t z e d o o r i e d e r e e n , g e l e e r d of n i e t , b e g r e p e n k o n d e n w o r d e n e n d a t d i t k a n b e w i j s t R a s h i ( 1 0 4 0 - 1 1 0 5 ) d i e a l s de g r o o t s t e n p o 89 pulairste commentator geldt. O o k h o r e n k i n d e r e n op z e e r j e u g d i g e l e e f t i j d al ( a g g a d i s c h e ) v e r h a l e n , die hen dan al b o e i e n m a a r w a a r 90 v a n z e d e p o r t e e p a s op l a t e r e l e e f t i j d g a a n b e g r i j p e n . (2) D e s t r i j d t e g e n de s l e c h t e d r i j f v e e r i s n o o i t g e s t r e d e n . Niemand kan er zeker van zijn het gevecht tegen h a a r definitief gewonn e n e n h a a r e e n s e n v o o r a l in de g o e d e r i c h t i n g o m g e b o g e n te h e b b e n . Z e l f s m e n s e n , d i e v o o r b e e l d i g e l e v e n s g e l e e f d h e b b e n , k u n n e n op 91 h o g e l e e f t i j d t o c h nog h e t s p o o r b i j s t e r r a k e n en d a a r o m w a a r schuwt Hillel: ' H e b tot de d a g v a n j e d o o d g e e n v e r t r o u w e n j e z e l ir m f .' . 92 G e e n m e n s is i m m u u n v o o r i m m o r e e l h a n d e l e n en het t a l m o e d e k w i v a l e n t v o o r de u i t d r u k k i n g 'hoe g r o t e r g e e s t hoe g r o t e r b e e s t ' is : 'Iemand die g r o t e r is dan zijn n a a s t e , heeft 93 ook e e n g r o t e r e ( ( s l e c h t e ) ) d r i j f v e e r ' . Ook M o z e s en David w a r e n niet v o l m a a k t en hun m i s s t a p p e n w o r d e n 94 in d e T o r a h n i e t v e r z w e g e n , m a a r a a n de k a a k g e s t e l d . Onder een r e c h t v a a r d i g e ( z a d d i k ) 95 v e r s t a a t m e n in h e t a l g e m e e n n i e t i e m a n d d i e nooit iets slechts doet doet^k. II.2.6 Het de zoeken vrede in de T o r a h z o b e l a n g r i j k i s a l s de naar de waarheid en het najagen van , m a a r i e m a n d die m e e r goed dan kwaad

Alhoewel er geen gedragsregel

a a n s p o r i n g o m p e r 97 m a n e n t te l e r e n e n o m d i t l e r e n p e r m a n e n t a a n de p r a k t i j k te t o e t s e n , i s h e t z o e k e n n a a r de w a a r h e i d t o c h n i e t de aangeb e l a n g r i j k s t e a c t i v i t e i t . S l e c h t s n a c t i v i t e i t s t a a t nog h o g e r

schreven dan het zoeken nar de waarheid en wel het najagen van de vrede. Zelfs van een g e l e e r d e wordt verwacht dat hij de vrede boven de waarheid stelt: 'He ((a scholar)) loves peace and e n s u r e s it. ( . . . ) . He will not deviate f r o m the truth; neither add to it nor detract f r o m it, except
98

in the interest of peace or similar worthy a i m s ' . Het duidelijkste voorbeeld van het stellen van de vrede boven de waarheid, geeft God zelf. Toen Abraham en Sara al z e e r oud waren en hoorden dat ze nog een kind zouden krijgen, geloofde Sara dit niet en ondermeer merkte ze op dat zowel zij als Abraham daar te oud voor waren: 'Toen lachte Sara in haarzelf, zeggende: nadat ik afgeleefd ben, zoude ik nog wellust hebben, terwijl mijn heer oud is . God vraagt daarop aan Abraham w a a r o m Sara lacht en w a a r o m ze zegt: 'Zoude ik dan ook waarlijk baren, terwijl ik oud ben'. ^ ^ Dit nu heeft Sara niet gezegd, maar terwille van de vrede verandert God haar woorden. ^ ^ Blijkbaar zijn het zoeken naar de waarheid en het najagen van de vrede niet altijd te combineren en als er tussen beide gekozen moet worden, k i e s t de Torah voor de vrede. Het zoeken naar waarheid, de geestelijke vrijheid, heeft een g r e n s , die o v e r s c h r e d e n wordt zodra de vrede in gevaar komt. Het stellen van de vrede boven de waarheid betekent niet, dat in het o n d e r w i j s l e e r p r o c e s leerling en leraar niet van mening mogen v e r schillen. Integendeel, juist door het heftig verdedigen van het ene standpunt en het scherp k r i t i s e r e n van het andere standpunt l e r e n leerling en leraar het meest: 'Selbst Vater und Sohn, L e h r e r und Schler werden Feinde, wenn sie sich mit der Tora a m Tore bef a s s e n ((d.h. Einander in der Gesetzeskunde bekmpfen)), doch weichen sie nicht von da, bis sie Freunde werden, denn es heisst: "Vaheb ((Freundschaft)) in Supha", 104 und man l e s e nicht
. . . . . . , . , 100

99

137 "supha", sondern "sopha" ((am Ende))'. 105 Men d i s c u s s i e e r t niet om gelijk te krijgen, maar om van elkaar te l e r e n en als dit lukt, zullen na afloop van de d i s c u s s i e de d i s c u s s i anten elkaar m e e r waarderen dan ervoor. Het stellen van de vrede boven de waarheid kan ook als een o v e r levingsprincipe genterpreteerd worden en onder vrede kan dan de innerlijke stabiliteit van de joodse g e m e e n s c h a p verstaan worden. Vooral in voor de g e m e e n s c h a p benarde tijden meenden de g e e s t e lijke l e i d e r s dat de stabiliteit niet bevorderd werd door radicaliteit of nieuwlichterij en achtten zij het wijs zo nu en dan individuen, sekten of boeken te verketteren, zoals bijvoorbeeld: '((sekten als de)) Samaritans, J udeo-Christians, Karaites, Shabbateans, F r a n k i s t s , Hasidim, and liberal branches of modern Judaism; books ranging f r o m Maimonides' Guide of the P e r p l e x e d to the Zohar; and such men as Uriel da Costa, Baruch Spinoza, and Shneur Zalman of Lyady'. In onze tijd is het verketteren in onbruik geraakt en liberaal denkende m e n s e n menen dat de vrede nooit gediend zal zijn met het onderdrukken van ideen en het beperken van de geestelijke vrijheid of het vrije onderzoek. En dit geldt ook - en m i s s c h i e n in nog sterkere mate - voor de waarheid. EXCURSIE ; 'A Hasid asked the Bershider: "You teach that a man should always tell the truth. How can one do this if he w i s h e s to make p e a c e ? " The Rabbi replied: "To make peace, I demand the full truth, and with the full truth, I make peace". 'Said the Ldier: "I had labored twenty-one y e a r s on truth; seven y e a r s to learn what truth is; seven y e a r s to drive out falsehood;
1

108

and seven y e a r s to acquire the habit of truthfulness" '. Vergelijk dit laatste citaat met de beide 'excursies' in de vorige paragraaf (II. 2. 5). Het d i l e m m a , waar de vredelievende waarheidszoeker of de waarachtige v r e d e s j a g e r voor staat, is dit: Z e l f s al zou hij het principe huldigen dat het zoeken naar waarheid zijn grens bereikt als de vrede erdoor in gevaar komt, dan zal hij

109

138.
d i e g r e n s a l l e e n m a a r l e r e n k e n n e n d o o r h a a r z o nu e n d a n te o v e r s c h r i j d e n . D e g r e n s b l i j k t n a m e l i j k n i e t v a s t te l i g g e n e n z i c h v a n t i j d tot t i j d te v e r p l a a t s e n ( s o m m i g e k e t t e r s v a n w e l e e r b e h o r e n nu tot de k e r n v a n de o r t h o d o x i e ) en w e l l i c h t b e v i n d e n z i c h o n d e r de g r e n s o v e r s c h r i j d e r s van vandaag de g r e n s b e p a l e r s v a n m o r g e n , dan achteraf geen g r e n s o v e r s c h r i j d e r s m a a r g r e n s v e r l e g g e r s heten. E l k e levende t r a d i t i e w o r s t e l t m e t het d i l e m m a , dat het zoeken n a a r d e w a a r h e i d e n h e t n a j a g e n v a n de v r e d e n i e t a l t i j d te c o m b i n e r e n z i j n e n d a t b e i d e v o o r h e t v o o r t b e s t a a n , v a n de t r a d i t i e o n o n t b e e r l i j k z i j n . In z i j n c o m m e n t a a r op de m i s h n a h 'Door d r i e dingen b l i j f t de w e r e l d b e s t a a n : d o o r w a a r h e i d , d o o r r e c h t en d o o r v r e d e ' b e t r e k t M a i m o n i d e s 'de w a a r h e i d ' op d e i n t e l l e c t u e l e e n ' d e v r e d e ' op de m o r e l e d e u g d e n (en ' h e t r e c h t ' o p d e p o l i t i e k e o r d e ) , maar h e t d i l e m m a w o r d t h i e r n i e t m e e o p g e l o s t , o m d a t j u i s t op h e t h o o g ste n i v e a u van w e t e n i n t e l l e c t u e l e en m o r e l e deugden v o l g e n s de 112 T o r a h in e l k a a r o v e r v l o e i e n . die zullen

139.

II. 3.

II. 3

Stellingen D e h o o f d l i j n e n v a n h e t j o o d s e w e r e l d - e n m e n s b e e l d , z o a l s in II. 1 e n II. 2 o n t w i k k e l d , z i j n a l d u s in e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n : la. lb. lc. T u s s e n het individu en God s t a a t geen m i d d e l a a r , die a a n beden moet worden, m a a r een l e e r p r o c e s . A f g o d e n d i e n s t is het aanbidden van een m i d d e l ( m i d d e l a a r ) , dat (die)tussen het individu en God s t a a t . Z o d r a e e n m i d d e l tot d o e l v e r h e v e n w o r d t , i s e r (in f i g u u r lijke zin) s p r a k e van a f g o d e n d i e n s t . 2. E v e n b e l a n g r i j k of w e l l i c h t nog b e l a n g r i j k e r d a n de w e r k e l i j k h e i d i s d a t g e n e w a t m e n l e e r t o v e r de i n t e r p r e t a t i e s v a n e n de c o m m e n t a r e n op de w e r k e l i j k h e i d . 3. N o o d z a k e l i j k v o o r h e t in s t a n d h o u d e n v a n de w e r e l d m e t h a a r t r a d i t i e s en t r a d i t i e d r a g e r s is het l e r e n van k i n d e r e n , v o l w a s s e n e n en g r i j s a a r d s . 4. V a n de w i e g tot h e t g r a f i s de m e n s e r t o e in s t a a t o m te leren. 5. A l z i j n m e n s e n nog z o o n g e l i j k , d a n r e c h t v a a r d i g t d i t n i e t h e t v e r k l a r e n v a n e e n b e p a a l d ( t y p e ) m e n s tot n i e t - m e n s , ' U n t e r m e n s c h ' of ' b e r m e n s c h ' . 6. M e n kan l e r e n inzien dat ieder m e n s een m e n s e l i j k e w a a r digheid heeft.

140.
7. Men kan leren a . z i j n n a a s t e lief t e h e b b e n of a l t h a n s n i e t te h a t e n , b. z i c h z e l f lief te h e b b e n of a l t h a n s n i e t te h a t e n , c . z i j n n a a s t e l i e f te h e b b e n z o a l s m e n z i c h z e l f l i e f h e e f t of a l t h a n s z o w e l z i c h z e l f a l s z i j n n a a s t e n i e t te h a t e n . 8a. 8b. God en m e n s zijn p a r t n e r s die e l k a a r nodig h e b b e n . D e m e n s k a n z i j n i s o l e m e n t l e r e n te d o o r b r e k e n e n k a n l e r e n de w e r k e l i j k h e i d in r e l s i t i o n e l e t e r m e n te b e g r i j p e n . 9. E r z i j n m e n s e n die het b o v e n m e n s e l i j k e (heilige) kunnen l e r e n v e r r i c h t e n en e r z i j n e r d i e h e t o n m e n s e l i j k e ( b e e s t achtige) kunnen l e r e n v e r r i c h t e n : het r e p e r t o i r e van m e n s e lijke mogelijkheden bevat als u i t e r s t e n het bovenmenselijke en het o n m e n s e l i j k e . 10a. A l l e e n de m e n s d i e v r i j i s o m te k i e z e n , i s v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r de k e u z e n d i e h i j m a a k t . Is h i j n i e t ( v o l l e d i g ) v r i j , d a n i s h i j ook n i e t ( v o l l e d i g ) v e r a n t w o o r d e l i j k . 10b. H e t d r a g e n v a n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d k a n de m e n s e v e n z e e r l e r e n als het uitoefenen van v r i j h e i d . Dit l a a t s t e kan hij l e r e n d o o r in a l l e r l e i s i t u a t i e s te k i e z e n . 11a. E e n m e n s h e e f t twee d r i j f v e r e n : zijn leven lang een s l e c h t e e n b i j n a z i j n l e v e n l a n g ( v a n a f de j a r e n d e s o n d e r s c h e i d s ) een goede. 11b. H e t i s m o g e l i j k de s l e c h t e d r i j f v e e r t e n g o e d e a a n te w e n d e n . A l l e e n een p e r m a n e n t e l e e r l i n g m a g h o p e n dit ( l e e r - ) d o e l ook te b e r e i k e n . 12. Z o a l s e l k e l e v e n d e t r a d i t i e w o r s t e l t ook de j o o d s e t r a d i t i e m e t h e t d i l e m m a , d a t h e t z o e k e n n a a r de w a a r h e i d e n h e t n a j a g e n v a n de v r e d e n i e t a l t i j d te c o m b i n e r e n z i j n e n d a t beide voor het voortbestaan van traditie onontbeerlijk zijn.

141.

L E E R L I N G EN L E E R P R Q C E D U R E

(-METHODE)

1. 1 1.2 1.3 1.4 1.5 1. 6 1. 7

H e t l e r e n van v r o u w e n en m e i s j e s De m e n s a l s p e r m a n e n t e l e e r l i n g S t u d i e r e g e l 1: L e e r permanent S t u d i e r e g e l 2: H e r h a a l S t u d i e r e g e l 3: L e e r i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f S t u d i e r e g e l 4: L e e r d o o r in de p r a k t i j k te b r e n g e n S t u d i e r e g e l 5: P l a n h e t e i g e n l e r e n

142.
III. 1 . 1 . Het leren van vrouwen en meisjes

B i j P L w o r d t de m e n s a l s l e e r l i n g opgevat en w o r d t l e r e n a l s e e n a l g e m e e n m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t b e s t e m p e l d ( v g l . p a r . 2 . 3). M e t ' m e n s ' w o r d t h i e r m a n , v r o u w of k i n d b e d o e l d en e e n l e e r l i n g ( e ) i s e e n m e n s die l e e r t . ' L e r e n ' en ' l e e r l i n g ( e ) ' z i j n bij P L b e g r i p p e n onderwijsleerprocessen d i e e e r d e r m e t h e t l e v e n , o p g e v a t a l s l e e r p r o c e s , te m a k e n h e b b e n dan met f o r m e l e , g e n s t i t u t i o n a l i s e e r d e w o r d e n ( v g l . p a r . 2. 4). A a n g e z i e n n i e t e l k e m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t l e r e n i s e n de e n e m e n s m e e r m e t l e r e n b e z i g i s d a n de a n d e r e , n e e m t h e t l e r e n in h e t l e v e n v a n de e n e m e n s e e n a n d e r e p l a a t s in d a n h e t l e v e n v a n de a n d e r e m e n s . In de j o o d s e t r a d i t i e i s e r in d i t o p z i c h t e e n d u i d e l i j k v e r s c h i l t u s s e n m a n (jongen) en v r o u w ( m e i s j e ) , In h e t a l g e m e e n k a n g e s t e l d w o r d e n d a t de p l a a t s , d i e h e t l e r e n in h e t l e v e n v a n d e j o o d s e v r o u w (in d e j o o d s e t r a d i t i e ) i n n e e m t , verg e l e k e n m e t d e p l a a t s d i e h e t b i j de j o o d s e m a n (in d i e z e l f d e t r a d i t i e ) i n n e e m t , g e r i n g i s . P a s in d e z e e e u w i s d a a r e e n k e n t e r i n g in g e k o m e n en i s e e n g e l e e r d e j o o d s e v r o u w a l l a n g n i e t m e e r e e n u n i c u m , a l h o e w e l e e n v r o u w e l i j k e t a l m o e d g e l e e r d e d a t nog w e l i s . V r o u w e n w e r d e n a n d e r s opgevoed dan m a n n e n en de positie v a n de v r o u w w a s e e n a n d e r e d a n d i e v a n de m a n . H e t i s h i e r n i e t d e p l a a t s o m d i e p o s i t i e te a n a l y s e r e n * , m a a r in h e t a l g e m e e n i s de r o l v a n de v r o u w in de j o o d s e t r a d i t i e te s p e c i f i c e r e n in t e r m e n v a n ' d i e n s t baarheid', ' ( t ) h u i s ' en ' g e z i n ' , z o a l s b i j v o o r b e e l d in h e t v o l g e n d e fragment gebeurt: ' J e w i s h women have been c u l t u r a l l y and r e l i g i o u s l y c o l o n i z e d i n t o a c c e p t a n c e of their identities as "enablers". Jewish society has projected a uni-dimensional "proper" role f o r w o m e n w h i c h d e n i e s to t h e m t h e p o t e n t i a l f o r f u l f i l l m e n t in a n y a r e a b u t t h a t of h o m e a n d family'. ^ D e t a l m o e d b e s c h r i j f t h e t g e r i n g e a a n d e e l v a n de v r o u w in de s t u d i e v a n de T o r a h e n o o k de a a r d v a n d i t a a n d e e l in de v o l g e n d e , veelzegg e n d e w o o r d e n , d i e ook h e t h i e r b o v e n g e c i t e e r d e f r a a i i l l u s t r e r e n : z o a l s die bij opleidingen, s c h o l e n en u n i v e r s i t e i t e n a a n g e t r o f f e n

143.
'Rabh s p r a c h zu R . H i j a : W o d u r c h m a c h e n F r a u e n sich verdienstlich? - Dass sie ihre Kinder im Bethause unterrichten lassen, ihre Mnner im L e h r h a u s e (der Rabbanan) l e r n e n l a s s e n u n d auf i h r e M n n e r w a r t e n , 3 bis sie aus d e m L e h r h a u s e h e i m k e h r e n ' . T o t a a n de t w i n t i g s t e e e u w b l i j f t de s t u d i e v a n de T o r a h , e n k e l e u i t 4 z o n d e r i n g e n d a a r g e l a t e n , v o o r a l een m a n n e n a a n g e l e g e n h e i d en z o r g t de e n e ( v r o u w e l i j k e ) h e l f t v a n h e t j o o d s e v o l k e r v o o r d a t de a n d e r e (mannelijke) helft volop kan l e r e n . 'All h u m a n b e i n g s a r e e q u a l ' , m a a r w a t b e t r e f t d e s t u d i e v a n de T o r a h z i j n b l i j k b a a r ' m e n m o r e e q u a l t h a n w o m e n ' . ^ D e o n g e l i j k h e i d t u s s e n m a n n e n en v r o u w e n (en j o n g e n s e n m e i s j e s ) w a t b e t r e f t d e s t u d i e v a n de T o r a h i s t e g e n w o o r dig v o o r de m e e s t e v r o u w e n (en m a n n e n ) o n a a n v a a r d b a a r , e v e n o n a a n v a a r d b a a r t r o u w e n s a l s u i t g e s p r o k e n n e g a t i e v e of p o s i t i e v e ster e o t y p e r i n g e n v a n v r o u w e l i j k e k w a l i t e i t e n ( z i e de e x c u r s i e s 1 en 2 h i e r o n d e r ) . T e g e n w o o r d i g b e s t u d e r e n ook v r o u w e n d e T o r a h , a l z i j n e r nog s t e e d s g r o e p e r i n g e n d i e h i e r t e g e n z i j n . EXCURSIE 1 : De o n g e l i j k h e i d t u s s e n m a n n e n en v r o u w e n wat b e t r e f t d e s t u d i e v a n de T o r a h : e n i g e h a l a k h i s c h e ven. 'During the T a n n a i t i c p e r i o d ( ( l e en 2e e e u w n . e h r , ) ) t h e r e w e r e t h r e e While d i s t i n c t p o s i t i o n s a s to t h e r e l a t i o n s h i p of w o m e n to t h e m i t z v a h ( ( g e d r a g s r e g e l ) ) of T a l m u d T o r a h ((de s t u d i e v a n de T o r a h ) ) . t h e M i s n a h ^ r e f l e c t s t h e e x t r e m e p o s i t i o n s of B e n A z z a i a r g u i n g f o r o b l i g a t i o n ^ , a n d R a b b i E l i e z e r p r o p o u n d i n g t h a t it i s p r o h i b i t e d to 8 9 t e a c h T o r a h to w o m e n , the T o s e f t a s u g g e s t s an i n t e r m e d i a t e p o s i t i o n in w h i c h w o m e n a r e n o t o b l i g a t e d to s t u d y T o r a h , b u t w o u l d n o t be p r o h i b i t e d f r o m d o i n g s o . Amoraic^ d i s c u s s i o n ((3e t / m 5e e e u w n. e h r . ) ) a l r e a d y r e f l e c t s o n l y t h i s i n t e r m e d i a t e s t a n c e , c l e a r l y i n d i c a t i n g t h e a b s e n c e of o b l i g a t i o n ^ b u t n o t p u r s u i n g t h e p r o h i b i t i v e c h a r a c t e r of the p o s i t i o n of Rabbi Eliezer.
12

perspectie-

(...)

13

H o w e v e r , t h i s p o s i t i o n f a d e s d u r i n g t h e p e r i o d of t h e R i s h o n i m ( ( m i d d e n l i e tot m i d d e n 15e e e u w n . c h r . ))to b e r e p l a c e d w i t h v a r i a n t s of t h e m o r e e x t r e m e p o s i t i o n of R a b b i E l i e z e r . M a i m o n i d e s (( 1 1 3 5 1204)), J a c o b b . A s h e r ( ( 1 2 7 0 ? - 1340>) a n d J o s e f K a r o (( 1 4 8 8 - 1 5 7 5 ) ) 1 4

g a v e f u l l e f f e c t to t h e p r o h i b i t i v e s t a t e m e n t of R a b b i E l i e z e r ,

but

l i m i t e d it to t e a c h i n g t h e O r a l L a w , p e r m i t t i n g f o r w o m e n t h e s t u d y of t h e W r i t t e n L a w , t h o u g h h e s i t a t i n g to a l l o w m e n to t e a c h e v e n t h a t to w o m e n . Among Ashkenaz^ scholars, Rabbi Eliezer's p o s i t i o n a l s o c a m e to t h e f o r e , but w i t h e x e m p t i o n g r a n t e d to a l l o w f o r the t e a c h i n g of f u n c t i o n a l a s o p p o s e d to t h e o r e t i c a l J e w i s h k n o w 17 l e d g e , w h e t h e r in the vVritten o r O r a l L a w . 18 A m o n g the A c h a r o n i m ( ( m i d d e n 15e tot d e 2 0 e e e u w n, c h r , )), two divergent approaches have manifested themselves: (1) On o n e h a n d , the s t r i n g e n c i e s h a v e b e e n c a r r i e d e v e n f u r t h e r to t h e p o i n t of s e r i o u s c o n s i d e r a t i o n b e i n g g i v e n to t h e p o s s i b i l i t y t h a t it i s e v e n p r o h i b i t e d f o r w o m e n to s t u d y t h e O r a l L a w by t h e m s e l v e s * a n d f o r m e n to t e a c h t h e m e v e n t h e c o m p l e x i t i e s of t h e W r i t t e n Torah.20 (2) On t h e o t h e r h a n d , two m o r e p e r m i s s i v e l i n e s of t h o u g h t h a v e a l s o b e g u n to e m e r g e , (2a) O n e s u c h l i n e c o n s t r u c t s i t s c a s e f o r p e r m i s s i o n to t e a c h w o m e n b o t h W r i t t e n a n d O r a l T o r a h , on a p u r e l y f u n c t i o n a l b a s e . T h u s the C h a f e t z C h a y y i n ((1838-1933 ) and o t h e r s h a v e a r g u e d t h a t t h e f a c t t h a t J e w i s h w o m e n a r e b e n e f i c i a r i e s of a s e c u l a r e d u c a t i o n m a k e s it m a n d a t o r y f o r u s to a s s u r e t h a t t h e i r k n o w l e d g e of S c r i p t u r e a n d R a b b i n i c t h o u g h t b e s u f f i c i e n t to p r e s e r v e 21 their identity as J e w s (2b) A s e c o n d l i n e of o p i n i o n d e v e l o p i n g a m o n g t h e A c h a r o n i m is e v e n m o r e i n t e r e s t i n g b e c a u s e f o r the f i r s t t i m e s i n c e B e n A z z a i it s p e a k s in t e r m s of a n o b l i g a t i o n of w o m e n to s t u d y T o r a h , albeit a l i m i t e d one. R a b b i J o s e f K a r o ((1488-1575)) a l r e a d y s u g g e s t e d t h a t w o m e n a r e o b l i g a t e d to s t u d y t h o s e l a w s 22 w h i c h p e r t a i n to t h e m . B u t it i s S c h n e u r Z a l m a n of L i a d i ( ( 1 7 4 5 - 1 8 1 3 ) ) w h o f o r m u l a t e s a b r o a d p r i n c i p l e by vvhich w o m e n a r e o b l i g a t e d to s t u d y a l l l a w s of t h e T o r a h , b o t h B i b l i c a l a n d Rabbinic, except those concerning mitzvot ((gedragsregels)) 23 24 w h i c h t h e y a r e not o b l i g a t e d to p e r f o r m . ' S a m e n v a t t e n d k a n g e c o n c l u d e e r d w o r d e n d a t in de j o o d s e t r a d i t i e v r o u w e n m i n d e r m o e t e n , m a a r ook m i n d e r m o g e n l e r e n d a n m a n n e n . Ook genieten zij m i n d e r o n d e r w i j s dan m a n n e n .

145.

E X C U R S I E 2: S t e r e o t y p e r i n g e n v a n v r o u w e l i j k e k w a l i t e i t e n ' F o u r q u a l i t i e s in p a r t i c u l a r a r e a s c r i b e d to w o m e n : t h e y a r e g r e e d y , e a v e s d r o p p e r s , lazy, and j e a l o u s ; they a r e a l s o querulous and g a r r u l o u s ( G e n . R . 4 5 : 5 ) . " T e n m e a s u r e s of s p e e c h d e s c e n d e d to t h e w o r l d ; w o m e n t o o k n i n e " ( K i d . 4 9 b ) . W o m e n a r e s a i d to be ' l i g h t m i n d e d " (Shab. 33b), i . e . unreliable. possibly W o m e n w e r e f e a r e d a s a s o u r c e of t e m p t a t i o n . In B a b y l o n ,

b e c a u s e of t h e g r e a t e r l a x i t y in s e x u a l m a t t e r s a m o n g t h e g e n e r a l p o p u l a t i o n , it w a s s a i d t h a t a w o m a n ' s v o i c e i s a s e x u a l e n t i c e m e n t a s is h e r h a i r a n d h e r leg ( B e r . 2 4 a ) and that one should u n d e r no c i r c u m s t a n c e s be s e r v e d a t a t a b l e b y a w o m a n ( K i d . 7 0 a ) , I n a l l p r o b a b i l i t y t h i s i s t h e r e a s o n f o r t h e e x t r e m e l y h a r s h d e s c r i p t i o n of a w o m a n , p a r a l l e l e d by t h e C h u r c h F a t h e r s , a s " a p i t c h e r f u l l of f i l t h w i t h i t s m o u t h f u l l of b l o o d , y e t a l l r u n a f t e r h e r " ( S h a b . 152a). O n t h e o t h e r h a n d it i s s a i d t h a t a m a n w i t h o u t a w i f e l i v e s w i t h o u t joy, b l e s s i n g , and good, and that a m a n should love his wife as h i m self and r e s p e c t h e r m o r e than h i m s e l f (Yev. 62b). When R . J o s e p h h e a r d his m o t h e r ' s f o o t s t e p s he would say: "let m e a r i s e b e f o r e the 25 a p p r o a c h of t h e S h e k h i n a h " ( K i d . 31b"1. I s r a e l w a s r e d e e m e d f r o m E g y p t b y v i r t u e of i t s r i g h t e o u s w o m e n (Sot. l i b ) . A m a n - m u s t b e c a r e f u l n e v e r to s p e a k s l i g h t i n g l y to h i s w i f e b e c a u s e w o m e n a r e p r o n e to t e a r s a n d s e n s i t i v e to w r o n g (BM 5 9 a ) . W o m e n h a v e g r e a t e r f a i t h t h a n m e n (Sif. N u m . 133) a n d g r e a t e r p o w e r s of d i s c e r n m e n t ( N i d . 45b) a n d t h e y a r e e s p e c i a l l y t e n d e r h e a r t e d ( M e g . 14b). The T o r a h , t h e g r e a t e s t j o y of t h e r a b b i ' s , i s f r e q u e n t l y h y p o s t a t i z e d a s a w o m a n ( e . g . in Ye v , 63b) a n d i s r e p r e s e n t e d a s G o d ' s d a u g h t e r and I s r a e l ' s b r i d e ( E x . R . 4 1 : 5 ) .
,26

C o n c l u s i e : De r a b b i j n s e l i t e r a t u u r kent zowel u i t g e s p r o k e n positieve als uitgesproken negatieve stereotyperingen van vrouwelijke kwaliteiten. W a n n e e r ik in d e z e s t u d i e o v e r de m e n s a l s l e e r l i n g s p r e e k , maak

ik g e e n o n d e r s c h e i d t u s s e n m a n n e n e n v r o u w e n e n in h e t m e n s b e e l d ( P L - m o d e l , t r e f w o o r d II. 2) o n d e r s c h e i d ik h e t m a n b e e l d ook n i e t v a n h e t v r o u w b e e l d . D e l e z e r d o e t e r g o e d a a n te b e s e f f e n d a t in d e k l a s s i e k e j o o d s e g e s c h r i f t e n , die een p e r i o d e van o n g e v e e r 2000 j a a r b e s t r i j k e n en die b i j n a u i t s l u i t e n d door m a n n e n g e s c h r e v e n z i j n , de

146.
p e r m a n e n t l e r e n d e m e n s b i j n a a l t i j d e e n m a n i s en h e t l e r e n d e k i n d m e e s t a l e e n j o n g e n . H o e w e l h e t a a n d e e l v a n m e i s j e s en v r o u w e n in de s t u d i e v a n de T o r a h h i s t o r i s c h g e z i e n g e r i n g i s , i s d i t a a n d e e l e r w e l . A l s m e i s j e s of v r o u w e n n i e t z o u d e n l e r e n , z o u d e n m o e d e r s g e e n k e n n i s kunnen o v e r d r a g e n en zou e r nooit g e z e g d kunnen zijn: 'My son, k e e p the c o m m a n d m e n t of thy f a t h e r , A n d f o r s a k e not t h e t e a c h i n g ( ( ' t o r a h ' ) ) of thy m o t h e r '. D i t w e r d e c h t e r w e l g e z e g d . H o e w e l in de t a n n a i ' t i s c h e ( l e en 2e e e u w n . c h r . ) e n de a m o r a i ' t i s c h e t i j d e n (3e t / ' m 5e e e u w a e h r . j m e i s j e s g e w o o n lijk niet naar school gingen, ontvingen ze thuis toch een e l e m e n t a i r e v o r m v a n s c h o l i n g en z e l f s w a r e n e r in d i e t i j d a l e n k e l e v r o u w e l i j k e geleerden: ' T a n n a i t i c l i t e r a t u r e o n l y m a k e s l e a r n i n g the T o r a h o b l i g a t o r y f o r b o y s a n d not f o r g i r l s . of t h e B i b l e (('mitswah'))

28

T h i s v i e w i s a l s o e x p r e s s e d in the l a t e r b o o k s t h e a p o c r y p h a l l i t e r a t u r e a n d in t h e w o r k s of P h i l o ((c. 20 B . C. E . - 5 0 C . E . )) a n d T o s e p h u s ( ( c . 3 8 - a f t e r 100 C . E . )). We f i n d a d i s p u t e in the J a b n e h p e r i o d a m o n g t h e T a n n a i m w i t h B e n A z z a i s a y i n g t h a t a m a n i s o b l i g e d to t e a c h h i s d a u g h t e r the T o r a h and R . E l i e z e r maintaining that t e a c h i n g a g i r l the T o r a h would e n 29 c o u r a g e too m u c h i n t i m a c y b e t w e e n the s e x e s , and that ' t h e r e is no w i s d o m f o r a w o m a n e x c e p t 30 a t the s p i n d l e ' . W h e t h e r a s a r e s u l t of t h e p r e vailing conditions or b e c a u s e the d e c i s i o n went a c c o r d i n g to R . E l i e z e r , h i s p o i n t of v i e w b e c a m e w i d e s p r e a d and g i r l s did not g e n e r a l l y a t t e n d s c h o o l . W o m e n w e r e , h o w e v e r , o b l i g e d to u t t e r b l e s s i n g s and r e c i t e g r a c e a f t e r m e a l s ; and f r o m the place they o c c u p i e d in t h e l i f e of t h e f a m i l y , i n c l u d i n g t h e o c c u p a t i o n w i t h t h e c h i l d r e n ' s e d u c a t i o n , it would a p p e a r t h a t t h e g i r l s too w e r e g i v e n s o m e e d u c a t i o n . We f r e q u e n t l y f i n d w o m e n p r e s e n t in t h e s y n a g o g u e a t t i m e s of p r a y e r and s e r m o n s , though m a i n l y a s p a s s i v e 31 listeners. W e k n o w of s e v e r a l w o m e n f r o m t h e

147.
t a n n a i t i c a n d a m o r a i c p e r i o d s who w e r e T o r a h s c h o l a r s . The m o s t outstanding e x a m p l e is B e r u r y a h t h e d a u g h t e r of R . H a n a n i a h b e n T e r a d y o n f r o m S i k n i m in G a l i l e e a n d t h e w i f e of R . M e i r , r e v o l t ( ( 1 3 2 - 1 3 5 C . E . )) who had r e c e i v e d h e r e d u c a t i o n b e f o r e the B a r C o c h b a B e r u r y a h d i s a g r e e d with t h e r a b b i s on a h a l a k h a h a n d t h e y a c t u a l l y a c c e p t e d h e r v i e w p o i n t . T h e r e a r e a l s o s t o r i e s of h e r o u t 32 s t a n d i n g k n o w l e d g e of t h e L a w , but she and the f e w 33 similar women probably constitute exceptions'. M e i s j e s g i n g e n in d i e t i j d in h e t a l g e m e e n n i e t n a a r s c h o o l e n w a t 34 z e l e e r d e n , l e e r d e n z e in h o o f d z a a k v a n h u n m o e d e r s t h u i s . H o e w e l e r in de l o o p d e r e e u w e n w e l h e t e e n e n a n d e r v e r a n d e r d e e n o o k m e i s j e s s c h o l e n g i n g e n b e z o e k e n e n n i e t m e e r a l l e e n of in h o o f d z a a k v a n h u n m o e d e r l e s k r e g e n , k a n in h e t a l g e m e e n g e z e g d w o r d e n d a t tot a a n de 2 0 e e e u w b l e e f g e l d e n (1) (2) (3) dat v r o u w e n wl a a n de j o o d s e c u l t u u r d e e l n a m e n , d a t d e z e d e e l n a m e a c t i e f w a s a l s de c u l t u u r z i c h t h u i s a f s p e e l d e , dat d e z e d e e l n a m e p a s s i e f w a s a l s die z i c h b u i t e n s h u i s a f s p e e l de. P o p u l a i r e l i t e r a t u u r , in h e t y i d d i s h g e s c h r e v e n , s t e l d e in C e n t r a a l E u r o p a a l l e v r o u w e n in s t a a t o m z o w e l v e r s t a n d e l i j k a l s g e v o e l s m a tig a a n d e j o o d s e c u l t u u r d e e l te n e m e n . N i e t t e g e n s t a a n d e d e p a s s i e ve d e e l n a m e a a n de c u l t u u r b u i t e n s h u i s o e f e n d e n v r o u w e n h e t b e r o e p 36 v a n o n d e r w i j z e r e s u i t . H e t v e r s c h i j n s e l v a n de g e l e e r d e v r o u w b l e e f 37 z e l d z a a m , m a a r wel b e s t a a n en z e l f s w a r e n e r enige v r o u w e l i j k e 38 hasidische 'rebbes' H e t z o u e e n a p a r t e s t u d i e v e r g e n o m d e i d e e v a n de p e r m a n e n t l e r e n d e m e n s s p e c i a a l v o o r d e v r o u w in d e j o o d s e t r a d i t i e u i t te w e r k e n . In m i j n s t u d i e v i n d t d e l e z e r d e z e u i t w e r k i n g n i e t . Hoewel h i s t o r i s c h g e z i e n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g in de j o o d s e t r a d i t i e b i j n a a l t i j d e e n m a n i s , z i j n de T o r a h - o p v a t t i n g e n o v e r p e r m a n e n t l e r e n , d i e ik in d e z e s t u d i e b e s c h r i j f , o v e r h e t a l g e m e e n n i e t a a n e e n s e k s e g e b o n d e n of d o o r e e n s e k s e b e p a a l d e n n a a r ik h o o p v o o r z o w e l vrouwen als mannen relevant.

148.

III. 1 . 2

De

mens

als

permanente

leerling

D e g e n e , die z i c h de k e n n i s v a n de T o r a h wil v e r w e r v e n , kan d a a r , v o l g e n s d e t r a d i t i e , op a c h t e n v e e r t i g m a n i e r e n a a n w e r k e n : 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) ' d o o r te l e r e n , d o o r g o e d te l u i s t e r e n , d o o r ( ( w a t h i j l e e r t ) ) d u i d e l i j k u i t te s p r e k e n , d o o r te b e g r i j p e n , d o o r te o v e r d e n k e n , d o o r h a r t s t o c h t e l i j k e r n s t i g te z i j n , d o o r ontzag te h e b b e n , d o o r b e s c h e i d e n te z i j n , d o o r opgewekt te z i j n , d o o r m e t g e l e e r d e n o m te g a a n , d o o r m e t m e d e - l e e r l i n g e n op t e t r e k k e n , door a a n d i s c u s s i e s t u s s e n l e e r l i n g e n d e e l te n e m e n , d o o r de s c h r i f t e l i j k e en de m o n d e l i n g e T o r a h m e t v a s t e r e g e l m a a t te b l i j v e n b e s t u d e r e n , d o o r h e t z a k e n d o e n te b e p e r k e n , d o o r z i j n s o c i a l e l e v e n te b e p e r k e n , d o o r in b e p e r k t e m a t e v e r t i e r te z o e k e n , d o o r weinig te s l a p e n , d o o r w e i n i g te p r a t e n , d o o r h e t s c h e r t s e n te b e p e r k e n , d o o r v e e l te v e r d r a g e n , d o o r g o e d h a r t i g te z i j n , d o o r in d e g e l e e r d e n v e r t r o u w e n te h e b b e n , door z i j n l i j d e n te d r a g e n , d o o r z i j n p l a a t s te k e n n e n , d o o r z i c h in h e t h e m t e n d e e l g e v a l l e n e t e v e r h e u g e n , d o o r z i j n w o o r d e n te b e p e r k e n , d o o r z i c h z e l f g e e n v e r d i e n s t e n toe te s c h r i j v e n , d o o r b i j a n d e r e n g e l i e f d te z i j n , d o o r God lief te h e b b e n , d o o r de m e n s e n lief te h e b b e n , d o o r z i c h r e c h t s c h a p e n te g e d r a g e n , door i n t e g e r te z i j n , d o o r v o o r k r i t i e k open te s t a a n ,

149.
(34) (35) (36) (37) (38) (39) (40) (41) (42) (43) (44) (45) (46) (47) (48) door z i c h v a n u i t e r l i j k e e e r b e w i j z e n v e r r e te h o u d e n , d o o r z i c h n i e t op z i j n k e n n i s te l a t e n v o o r s t a a n , d o o r e r g e e n v r e u g d e in te s c h e p p e n o m v o o r a n d e r e n te moeten beslissen, d o o r de l a s t v a n e e n a n d e r t e h e l p e n d r a g e n , d o o r in d e a n d e r l i e v e r h e t g o e d e d a n h e t s l e c h t e te w i l l e n z i e n , d o o r de a n d e r d e w a a r h e i d t e d o e n v i n d e n , d o o r de a n d e r de v r e d e te doen v i n d e n , d o o r g e w e t e n s v o l te l e r e n , d o o r t e v r a g e n e n te a n t w o o r d e n , d o o r op t e n e m e n e n z e l f v e r d e r te o n t w i k k e l e n , d o o r te l e r e n m e t de b e d o e l i n g o m ( ( h e t g e l e e r d e ) ) te o n d e r wijzen, d o o r te l e r e n m e t d e b e d o e l i n g o m ( ( h e t g e l e e r d e ) ) in d e p r a k tijk te b r e n g e n , door de w i j s h e i d v a n z i j n l e r a a r te v e r g r o t e n , d o o r h e t g e h o o r d e n a u w k e u r i g w e e r te g e v e n , d o o r b i j a l l e s w a t h i j v e r t e l t o o k d e n a a m te n o e m e n v a n d e 39 gene, die het gezegd heeft ((bronvermelding)). '

A a n g e z i e n de j o o d s e t r a d i t i e e r v a n u i t g a a t , d a t i e d e r e e n z i c h d e k e n n i s v a n de T o r a h m o e t p r o b e r e n te v e r w e r v e n , i s d e z e o p s o m m i n g n i e t a l l e e n m a a r v o o r e e n b e p a a l d e g r o e p l e e r l i n g e n of u i t s l u i t e n d voor g e l e e r d e n bedoeld, m a a r voor elk m e n s . I e d e r e e n wordt g e a c h t z i j n h e l e l e v e n te l e r e n e n d e T o r a h v a t d a n ook i e d e r e e n a l s e e n p e r m a n e n t e l e e r l i n g op: 'Indien je veel T o r a h g e l e e r d hebt, laat je e r dan n i e t op v o o r s t a a n , w a n t d a a r t o e b e n j e g e v o r m d ' . ' D e z e T o r a h z a l niet uit j e m o n d wijken en je zult 41 h a a r dag en nacht b e s t u d e r e n ' . 40

M a i m o n i d e s s p e c i f i c e e r t het idee van 'de m e n s a l s p e r m a n e n t e l e e r l i n g ' v o o r de j o o d s e m a n ( e n n i e t v o o r d e j o o d s e v r o u w of d e m e n s in h e t a l g e m e e n ; v g l . III. 1 . 1 ) in d e v o l g e n d e , n i e t m i s te v e r s t a n e bewoordingen: ' E v e r y I s r a e l i t e i s u n d e r a n o b l i g a t i o n to s t u d y T o r a h , w h e t h e r h e i s p o o r o r r i c h , in s o u n d h e a l t h o r a i l i n g , in t h e v i g o u r of y o u t h o r v e r y o l d a n d f e e b l e . E v e n a m a n so poor that he is maintained by c h a r i t y o r g o e s b e g g i n g f r o m d o o r to d o o r , as

150.
a l s o a m a n w i t h a w i f e a n d c h i l d r e n to s u p p o r t , a r e u n d e r t h e o b l i g a t i o n to s e t a s i d e a d e f i n i t e p e r i o d d u r i n g the day and at night f o r the study of t h e T o r a h , a s it i s s a i d , " B u t t h o u s h a l t 42 m e d i t a t e t h e r e i n day and night". A m o n g t h e g r e a t e s t s a g e s of I s r a e l , s o m e w e r e h e w e r s of w o o d , s o m e , d r a w e r s of w a t e r , while o t h e r s w e r e blind. N e v e r t h e l e s s , they devoted t h e m s e l v e s by d a y a n d by n i g h t to t h e s t u d y of t h e T o r a h . T h e y a r e included a m o n g the t r a n s m i t t e r s of t h e t r a d i t i o n in t h e d i r e c t l i n e f r o m M o s e s . U n t i l w h a t p e r i o d i n l i f e o u g h t o n e to s t u d y T o r a h ? U n t i l t h e d a y of o n e ' s d e a t h , a s it i s s a i d , " A n d l e s t t h e y ((de g e d r a g s r e g e l s ^ ) f r o m thy h e a r t a l l t h e d a y s of thy l i f e " . 44 o n e c e a s e s to s t u d y , o n e f o r g e t s . ' p a r a g r a a f II. 2 . 1). D e k e n n i s v a n de T o r a h i s n i e t e r f e l i j k - M o z e s w e r d n i e t d o o r z i j n 45 zonen opgevolgd. Door eigen inzet zal de l e e r l i n g zich die kennis eigen moeten maken: ' S t e l j e e r o p in d e T o r a h te l e r e n , w a n t j e e r f t 46 h a a r niet ((vanzelf)). ' H o e w e l de k e n n i s v a n de T o r a h niet o v e r e r f e l i j k i s , is de T o r a h zelf een e r f g o e d en wel van het h e l e j o o d s e volk: 'De T o r a h . . . is e e n e r f g o e d v o o r de g e m e e n s c h a p v a n J a c o b ( ( d . i. h e t j o o d s e v o l k ) ) ' . 4 7 E l k e jood h e e f t het o n v e r v r e e m d b a r e r e c h t de T o r a h te m o g e n b e s t u d e r e n (en o o k v r o u w e n z a l d i t r e c h t n i e t o n t h o u d e n k u n n e n w o r d e n , h o e w e l m e n wel e e n s g e m e e n d h e e f t dit wel te k u n n e n doen; v g l . p a r a g r a a f III. 1 . 1 , E x c u r s i e l) e n d e v e r p l i c h t i n g o m te l e r e n v o o r o n d e r s t e l t h e t r e c h t op k e n n i s v e r w e r v i n g . De aan het begin van deze p a r a g r a a f g e n o e m d e acht en v e e r t i g wegen d i e t o t d e k e n n i s v a n d e T o r a h k u n n e n l e i d e n , z a l ik n i e t a l l e m a a l u i t w e r k e n . Ik b e p e r k m e tot v i j f p r i n c i p e s , d i e in d e j o o d s e t r a d i t i e e e n z e e r b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n e n d i e n a a r ik m e e n ook v o o r PL. in depart Whenever

H e t l e r e n b e g i n t a l in de w i e g e n e i g e n l i j k a l v o o r d e g e b o o r t e ( v g l .

151.
het a l g e m e e n van g r o t e w a a r d e kunnen z i j n . Die vijf p r i n c i p e s n o e m ik s t u d i e r e g e l s en z e l u i d e n a l d u s : S t u d i e r e g e l 1: L e e r permanent, S t u d i e r e g e l 2: H e r h a a l , S t u d i e r e g e l 3: L e e r i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f , S t u d i e r e g e l 4: L e e r d o o r in d e p r a k t i j k te b r e n g e n , S t u d i e r e g e l 5: P l a n h e t e i g e n l e r e n . I n de v o l g e n d e p a r a g r a f e n w o r d e n d e z e s t u d i e r e g e l s u i t g e w e r k t . T w e e c o n c l u s i e s tot slot. 1. Uit de o p g e s o m d e a c h t e n v e e r t i g w e g e n b l i j k t o v e r d u i d e l i j k , dat

in d e T o r a h - v i s i e ' p e r m a n e n t l e r e n ' z o w e l a a n h e t v e r s t a n d a l s a a n h e t h a r t a p p e l l e e r t e n v a n de l e e r l i n g i n t e l l e c t u e e l , m o r e e l e n f y s i e k wel veel, m a a r niet het onmogelijke v e r g t . 2. Indien m e n de m e n s a l s een p e r m a n e n t e l e e r l i n g opvat, dan v o o r o n d e r s t e l t dit e e n v e r p l i c h t i n g en een r e c h t , nl. de niet a f l a t e n d e v e r p l i c h t i n g v a n d e m e n s o m te l e r e n e n h e t d a a r a a n g e k o p p e l d e r e c h t d a t h i j h e e f t o m z i c h k e n n i s te v e r w e r v e n . III. 1. 3 Studieregel 1 : Leer permanent D e a a n s p o r i n g o m ' p e r m a n e n t ' te l e r e n ( s t u d i e r e g e l 1) i s s t r i k t g e n o m e n g e e n o p r o e p o m ' v o o r t d u r e n d e n o n o n d e r b r o k e n ' te l e r e n . G e e n m e n s i s i m m e r s in s t a a t d a t te v o l b r e n g e n . H e t w o o r d 'permanent' betekent h i e r e e r d e r ' s t e e d s ' : p e r m a n e n t l e r e n is een l e r e n dat t e l k e n s w e e r p l a a t s v i n d t e n i e m a n d d i e p e r m a n e n t l e e r t ( d w z . de permanente leerling) (1) (2) is niet g a u w g e n e i g d het l e r e n uit te s t e l l e n o m d a t b e l a n g r i j k e andere dingen voorrang hebben, s t u d e e r t op v a s t e t i j d e n e n l i e f s t d a g e l i j k s .

T e r i l l u s t r a t i e van h e t e e r s t e (het niet u i t s t e l l e n ) kunnen de v o l g e n d e woorden van Hillel dienst doen: ' Z e g n i e t : A l s ik t i j d h e b , z a l ik l e r e n . 48 zal je nooit tijd h e b b e n ' . lijks) twee citaten: ' S h a m m a i zegt: R e s e r v e e r een v a s t e tijd voor je 49 s t u d i e van de T o r a h ' Misschien

T e r i l l u s t r a t i e v a n h e t t w e e d e ( l e r e n op v a s t e t i j d e n e n l i e f s t d a g e -

e n d o e w a t j e v e r d e r te d o e n h e b t in de t i j d d i e o v e r b l i j f t b e e r e l k e d a g te l e r e n ,
1

en p r o -

want

if y o u f o r s a k e t h e T o r a h f o r o n e d a y , t h e T o r a h

w i l l f o r s a k e y o u f o r two d a y s ' . E e n m e n s die p e r m a n e n t wil l e r e n zal zich n i e t a l l e e n m a a r l e e r d o e l e n s t e l l e n , d i e b i n n e n a f z i e n b a r e t i j d te b e r e i k e n z i j n . Z o u h i j d i t i m m e r s w e l d o e n , d a n z o u h e t k u n n e n g e b e u r e n d a t h e m op e e n g e g e v e n m o m e n t n i e t s m e e r te l e r e n o v e r b l e e f . D e j o o d s e t r a d i t i e o n t k o p p e l t de b e g r i p p e n P L e n e l k e v o r m v a n p r a k t i s c h e b e r o e p s u i t o e f e n i n g : m e n l e e r t p e r m a n e n t o m e e n g a a f m e n s te w o r d e n of o m G o d te b e h a g e n , m a a r n i e t o m d o k t e r of r a b b i j n te w o r d e n . Permanent l e r e n is h o o f d z a a k en elke a n d e r e v o r m van a r b e i d is b i j z a a k : ' T h e c o r r e c t a p p r o a c h i s t h a t of t h e e a r l y S a i n t s , who m a d e t h e i r T o r a h p r i m a r y and t h e i r l a b o r 52 s e c o n d a r y , a n d w e r e s u c c e s s f u l in b o t h ' . Het p r i m a a t van het l e r e n geldt niet alleen m a a r voor m a a r voor iedereen: ' H i j d i e te v e e l in h e t h a n d e l s b e d r i j f o p g a a t , w o r d t .. , 53 geen wijze , ' B e p e r k je w e r e l d s e a c t i v i t e i t e n en houd j e m e t de 54 s t u d i e v a n de T o r a h b e z i g ' , ' H e w h o g i v e s u p h i s s t u d y of t h e T o r a h b e c a u s e h e i s r i c h w i l l in t h e e n d h a v e t o g i v e it u p on a c c o u n t of p o v e r t y (Avot 4 : 1 1 ) ; w h i l e h e w h o p e r s i s t s in t h e s t u d y of t h e T o r a h in p o v e r t y , w i l l in t h e e n d c o n t i n u e it in w e a l t h ( A v o t 4 : 1 1 ) ' . M e n l e e r t o m d a t g e n e w a t m e n l e e r t in d e p r a k t i j k t e t o e t s e n ( v g l . p a r . 3. 7, n o o t 71 e n ook II. 1 . 2 ) , m a a r d e z e p r a k t i j k i s e e r d e r h e t g e w o n e , d a g e l i j k s e l e v e n d a n e e n s p e c i a l e b e r o e p s a c t i v i t e i t of e e n s p e c i f i e k e v a a r d i g h e i d . De s t u d i e v a n d e T o r a h s t a a t l o s v a n e l k e c o n c r e t e o p l e i d i n g , ook z e l f s v a n d i e t o t r a b b i j n . S c h o o l k i n d e r e n v a n z e s of z e v e n j a a r w o r d e n a l d o o r d r o n g e n v a n h e t belang van permanent leren: 'He ((de o n d e r w i j z e r ) ) i s to t e a c h t h e m t h e w h o l e d a y a n d p a r t of t h e n i g h t , s o a s to t r a i n t h e m to 55 'heiligen',

153.
s t u d y by d a y a n d by n i g h t . A n d t h e r e i s to be no h o l i d a y e x c e p t on the e v e of the S a b b a t h o r f e s t i v a l , t o w a r d s the c l o s e of the d a y , a n d on f e s t i v a l s ^ E e r s t b i j v o l w a s s e n e n w o r d t h e t in p r a k t i j k b r e n g e n v a n h e t g e l e e r d e e v e n z e e r benadrukt a l s het p e r m a n e n t e l e r e n zelf. Bij k i n d e r e n is h e t e e r s t e m i n d e r b e l a n g r i j k d a n h e t t w e e d e , o m d a t k i n d e r e n nog n i e t de v o l l e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r hun d a d e n d r a g e n . E X C U R S I E : H e t h e b r e e u w s e (en y i d d i s c h e ) w o o r d v o o r 'de p e r m a 57 nente l e e r l i n g ' is h a - m a t m i d , H i e r m e e v e r w a n t zijn o n d e r m e e r de woorden: 58 hatmada 59 matmid temidut ^ te m i d i ^ te m i d i ut ^ verleihend. = Bestndigkeit, = Stetigkeit, Dauer. dauernd. (bijv, nmw) = b e s t n d i g ,

stetiges, b e h a r r l i c h e s Studium (het p e r m a n e n t e l e r e n ) . Bestand

(bijwoord) = dauernd, bestndig, erhaltend,

Kontinuitt. translator,

E e n lang gedieht van H a y y i m N a h m a n Bialik (1873-1934), 'the g r e a t e s t H e b r e w p o e t of m o d e r n t i m e s , e s s a y i s t , s t o r y w r i t e r , a n d e d i t o r , who e x e r c i s e d a p r o f o u n d i n f l u e n c e on m o d e r n J e w i s h c u l t u r e ' ^ , d a t o v e r de p e r m a n e n t e l e e r l i n g en 2ijn p e r m a n e n t e l e r e n g a a t , d r a a g t d e n a a m H a - M a t m i d . In e e n D u i t s e v e r t a l i n g v a n dit g e dicht wordt deze n a a m ' v e r t a a l d ' m e t 'Der M a t m i d ' m e t de toevoeging: 'Eig. der andauernd F l e i s s i g e , Benennung des fleissigen T a l m u d ,62 j ung e r s '. III. 1 . 4 Studieregel 2 : Herhaal. het fundament van het l e r e n . Al-

In de j o o d s e t r a d i t i e i s ' h e r h a l e n '

v o r e n s nu op h e t h e r h a l e n zelf in te g a a n , l i j k t h e t m e v e r s t a n d i g e e r s t b i j de v o o r o nd e r s te 11 ing s t i l te s t a a n , d a t h e r h a l e n op z i c h z e l f z i n v o l i s of a l t h a n s k a n z i j n . D i e v o o r o n d e r s t e l l i n g i s , dat e r k e n n i s b e s t a a t d i e h a a r w a a r d e b e h o u d t . D a t e r m . a . w. k e n n i s i s die j e op e e n z i n v o l l e m a n i e r z o w e l in j e j e u g d a l s in j e o u d e r d o m kunt b e s t u d e r e n , die op e e n z i n v o l l e m a n i e r d o o r z o w e l v a d e r ( o u d e r ) a l s z o o n (kind) b e s t u d e e r d k a n w o r d e n , d i e a l l e g e n e r a t i e s s i c h t e r e c h t t r a c h t e n te v e r w e r v e n .

154.
Het woord 'Torah', joodse traditie , b e t e k e n t in v e e l g e v a l l e n h e t

' l e v e n d e ' d e e l v a n de j o o d s e t r a d i t i e en h e t l e v e n d e d e e l v a n de j o o d s e , m a a r ook v a n e l k e a n d e r e , t r a d i t i e i s h e t d e e l d a t o n d e r m e e r de 64 kennis bevat die h a a r w a a r d e behoudt. De bovenstaande beschouwing kan g e m a k k e l i j k v e r k e e r d b e g r e p e n w o r d e n . M e t de w o o r d e n 'kennis die h a a r w a a r d e b e h o u d t ' w o r d t n i e t b e d o e l d d a t d e z e k e n n i s k l a k k e l o o s e n in o n a a n g e p a s t e v o r m t o e g e p a s t k a n w o r d e n in e l k e s i t u a t i e d i e z i c h nu v o o r d o e t , m a a r w e l dat ze hulp kan b i e d e n bij het o p l o s s e n van de p r o b l e m e n v a n het m o m e n t . H e t b e h o e f t , l i j k t m e , g e e n v e r d e r b e t o o g d a t d e nu l e v e n de m e n s z i c h n i e t u i t s l u i t e n d v a n t r a d i t i o n e l e , m a a r ook v a n n i e t t r a d i t i o n e l e o p l o s s i n g s m e t h o d e n k a n of m o e t b e d i e n e n o m de p r o b l e m e n v a n h e t m o m e n t h e t h o o f d te b i e d e n . W a a r b i j a a n g e t e k e n d z i j d a t de n i e t - t r a d i t i o n e l e k e n n i s v a n v a n d a a g , d i e v a n b l i j v e n d e w a a r d e z a l b l i j k e n te z i j n , tot de t r a d i t i o n e l e k e n n i s v a n m o r g e n z a l g a a n b e horen. E r z i j n v e r s c h i l l e n d e r e d e n e n a a n te v o e r e n o m te h e r h a l e n . In de e e r s t e p l a a t s zal een l e e r l i n g die h e r h a a l t het g e l e e r d e b e t e r onthouden dan een l e e r l i n g die niet h e r h a a l t : 'He w h o s t u d i e s a n d d o e s not g o o v e r it a g a i n i s like a m a n who s o w s but d o e s not e x c e p t f o r i n a t t e n t i o n in s t u d y ' . ^ reap'.^ ' T h e w o r d s of the T o r a h a r e n o t f o r g o t t e n In de t w e e d e p l a a t s b i e d t h e t h e r h a l e n d e l e e r l i n g de m o g e l i j k h e i d d i n g e n te b e g r i j p e n d i e h i j e e r s t n i e t of m a a r g e d e e l t e l i j k b e g r e e p : ' Z u e r s t l e r n e m a n d i e T o r a und n a c h h e r grble man darber nach . . . . Stets was lerne der Mensch, obgleich er es v e r g i s s t , und o b g l e i c h e r n i c h t w e i s s , er cw spri h t.' .
67

In de d e r d e p l a a t s k a n de l e e r l i n g d o o r te h e r h a l e n z i j n k e n n i s - z i j n weten hoe en z i j n weten dt - v e r r i j k e n en v e r b e t e r e n : ' T h e m o r e one m e d i t a t e s u p o n t h e w o r d s of 68 the T o r a h , the m o r e m e a n i n g they a c q u i r e ' ' T h e m o r e t h e w o r d s of t h e T o r a h a g e a n d r i p e n in the m i n d a n d b o d y of t h e l e a r n e r , the m o r e they i m p r o v e 1 . ^

155.
E r i s t e n s l o t t e nog e e n v i e r d e r e d e n te n o e m e n o m te h e r h a l e n e n d e z e r e d e n i s v o o r a l v a n b e l a n g v o o r de l e e r l i n g d i e p e r m a n e n t wil b l i j v e n l e r e n . D o o r r e g e l m a t i g te b l i j v e n h e r h a l e n w o r d t het l e r e n tot e e n g e w o o n t e , tot e e n t w e e d e n a t u u r e n d a a r m e d e permanent.

E e n d e r t i e n d e e e u w s e s c h r i j v e r v a t de b o v e n g e n o e m d e r e d e n e n a l dus samen: '((De l e e r l i n g ) ) m a c h e e s s i c h . . . z u r P f l i c h t , T a g u n d N a c h t z u w i e d e r h o l e n , w a s e r - in welcher Wissenschaft i m m e r - bei s e i n e m L e h r e r g e l e r n t h a t , und glaube nicht, d a s s e r mit einer zwei- oder dreimaligen Wiederholung genug gethan, denn d u r c h f l e i s s i g e Wiederholung e i n e s G e g e n s t a n d e s eignet e r s i c h d e n s e l b e n gut a n , b e f e s t i g t ihn b e i s i c h u n d p r g t ihn s e i n e m Geiste g l e i c h s a m mit s t a r k e n Ngeln ein; sonst a b e r i s t A l l e s f l c h t i g . D i e s b e r u h t auf d e r g e h e i m n i s s v o l l e n M a c h t d e r Gewohnheit, wie m a n sieht, d a s s der S t r i c k , mit w e l c h e m m a n den E i m e r aus d e m B r u n n e n a u f z i e h t , allmhlig den 70

h a r t e n Stein (der Einfassung) aushhlt'.

N e t zo a l s het v o o r een l e e r l i n g o n m o g e l i j k is o m te z e g g e n dat h i j g e n o e g g e l e e r d h e e f t , i s h e t o n m o g e l i j k o m te z e g g e n d a t h i j g e n o e g 71 h e r h a a l d h e e f t . Net zo als l e r e n geen m a a t heeft , heeft herhalen d a t ook n i e t : 'He w h o r e p e a t s h i s c h a p t e r a h u n d r e d t i m e s i s n o t to be c o m p a r e d to h i m w h o r e p e a t s it 72 a h u n d r e d and one t i m e s ' . H e t h e r h a l e n w o r d t n i e t a l s e e n a l l e d a a g s e s l e u r of e e n i n g e p r e n t e m o t o r i e k gezien, m a a r als een innerlijk proces: ' T h e r e is a s t o r y about a l e a r n e d m a n who c a m e to s e e t h e K o t z k e r . N o l o n g e r y o u n g - h e w a s c l o s e to t h i r t y - t h e v i s i t o r h a d n e v e r b e f o r e b e e n to a r e b b e . " W h a t h a v e you d o n e a l l y o u r l i f e ? " t h e master asked him. "I h a v e g o n e t h r o u g h the w h o l e T a l m u d t h r e e

156.
t i m e s " , a n s w e r e d the g u e s t . " Y e s , b u t h o w m u c h of t h e T a l m u d h a s g o n e 73 through y o u ? " Reb Mendl inquired1. H e t g a a t e r niet o m wat de l e e r l i n g m e t de k e n n i s d o e t , m a a r o m w a t de k e n n i s m e t de l e e r l i n g d o e t . H e t g a a t e r o m d a t h e t w e t e n , dat de l e e r l i n g z i c h v e r w e r f t , h e m (ten goede) v e r a n d e r t en z i j n g e drag ( g u n s t i g ) benvloedt. III. 1 . 5 Studieregel L e r e n is iets, 3 : Leer individueel en collectief.

d a t de l e e r l i n g z e l f m o e t d o e n , m a a r w a a r b i j h i j a n Uitsluitend

d e r e n nodig h e e f t . Het is niet u i t s l u i t e n d een individuele a c t i v i t e i t en ook niet u i t s l u i t e n d een s o c i a l e , m a a r h e t is b e i d e . i n d i v i d u e e l l e r e n k a n g a u w k r a c h t e l o o s w o r d e n e n g e m a k k e l i j k tot f o u t e n l e i d e n , d i e d e l e e r l i n g z e l f niet: o p m e r k t e n d a n ook n i e t k a n c o r r i g e r e n . D i t i s d e r e d e n d a t d e l e e r l i n g o o k c o l l e c t i e f , in e e n g r o e p , m o e t l e r e n . D o o r n a m e l i j k ' s a m e n te l e r e n ' en ' s a m e n o v e r h e t g e l e e r d e te s p r e k e n ' s c h e p p e n l e e r l i n g e n v o o r e l k a a r d e m o g e lijkheid, dat fouten, die zij m a k e n , g e c o r r i g e e r d kunnen w o r d e n , hun w e r k k r a c h t v e r s t e r k t wordt, hun weten v e r d u i d e l i j k t , v e r b r e e d en v e r d i e p t wordt. 74

D e T o r a h b e n a d r u k t h e t b e l a n g v a n c o l l e c t i e f s t u d e r e n in d e v o l g e n d e bewoordingen: ' T h e w o r d s of t h e T o r a h d o n o t e n d u r e w i t h o n e 75 w h o l i m i t s h i m s e l f to p r i v a t e s t u d y a l o n e ' en a l s r e d e n w o r d t a a n g e v o e r d dat dit tot d w a a s h e i d en v e r k e e r d h a n 76 delen leidt. Leer daarom samen met anderen: ' F o r m y o u r s e l v e s i n t o b a n d s to s t u d y t h e T o r a h , f o r the T o r a h is not a c q u i r e d e x c e p t , 77 m groups'. ' T r a n s p o r t y o u r s e l f to a p l a c e of T o r a h , a n d d o n o t s a y t h a t it w i l l f o l l o w y o u . F o r it will e n d u r e a s y o u r s through study with your c o l l e a g u e s ,7 8 a n d d o n o t r e l y u p o n y o u r u n d e r s t. a n d i n g '. en dit l a a t s t e c i t a a t p a r a f r a s e e r t M a i m o n i d e s a l d u s : ' S e e k t h e p l a c e of s t u d y a n d l e a r n i n g . For with s o m e o n e e l s e study will be m a d e p o s s i b l e

157.
f o r y o u a n d it w i l l e n d u r e . D o not r e l y u p o n y o u r s a g a c i t y a n d s a y t h a t you do not r e q u i r e 79 c o l l e a g u e s a n d s t u d e n t s to b e s t i r y o u ' . H e t collectief l e r e n s t i m u l e e r t de l e e r l i n g e n : ' J u s t a s f i r e c a n n o t i g n i t e by i t s e l f , s o t h e w o r d s of t h e T o r a h c a n n o t e n d u r e w i t h h i m who s t u d i e s alone ' J u s t a s o n e p i e c e of i r o n s h a r p e n s a n o t h e r , s o do two s t u d e n t s of the L a w ((- de h a l a k h a h ) ) s t i m u l a t e o n e a n o t h e r in t h e s t u d y of t h e L a w ' . 81

D e n o o d z a a k o m i n d i v i d u e e l en c o l l e c t i e f te l e r e n ( s t u d i e r e g e l 3) g e l d t v o o r de b e g i n n e n d e l e e r l i n g m i n d e r a b s o l u u t d a n v o o r de m e e r g e v o r d e r d e e n d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g . D e e e r s t e i s nog n i e t in s t a a t o m z i c h d o o r z e l f s t u d i e of g r o e p s s t u d i e k e n n i s te v e r w e r v e n e n m o e t b i j z i j n l e r e n nog i n t e n s i e f d o o r e e n l e r a a r g e h o l p e n w o r d e n . Voor de g e v o r d e r d e en p e r m a n e n t e l e e r l i n g e c h t e r geldt s t u d i e r e g e l 3 w e l e n ook z e l f s v o o r d i e l e e r l i n g e n d i e ' g e l e e r d e n ' w o r d e n g e n o e m d : ' J u s t a s a s m a l l p i e c e of wood k i n d l e s t h e l a r g e r p i e c e , s o do l e s s e r s c h o l a r s , by t h e i r i n q u i r i e s , 82 s h a r p e n t h e s c h o l a r s h i p of the g r e a t e r scholars'. H e t i s v e e l z e g g e n d d a t in e e n t r a d i t i e , w a a r i n h e t l e r e n e e n h o o f d r o l s p e e l t , een g e l e e r d e m e e s t a l een ' l e e r l i n g van de w i j z e ' ( t a l m i d h a k h a m ) g e n o e m d w o r d t en niet 'een w i j z e ' . Z e l f s de g r o o t s t e g e l e e r m de is nooit u i t g e l e e r d en z a l zich m o e t e n r e a l i s e r e n dat h i j v e e l van 83 z i j n w e t e n a a n a n d e r e n te d a n k e n h e e f t . L e e r l i n g e n die collectief l e r e n , s p e l e n a f w i s s e l e n d de r o l v a n l e e r ling en die van l e r a a r en beide r o l l e n kunnen even l e e r z a a m z i j n . B l i j k t e e n l e e r l i n g , d i e i e t s g e l e e r d h e e f t , dit in z i j n r o l v a n l e r a a r n i e t g o e d te k u n n e n o n d e r w i j z e n , d a n b e t e k e n t d i t d i k w i j l s d a t h i j h e t z e l f nog n i e t b e g r e p e n h e e f t en d a t h i j h e t nog e e n s z a l m o e t e n l e r e n . Kan hij het d a a r e n t e g e n wel goed o n d e r w i j z e n , dan kan hij g e v o e g e l i j k a a n n e m e n d a t h i j h e t ook b e g r i j p t . W a t h i e r v o o r e e n l e e r l i n g in de r o l v a n l e r a a r - v a n o n d e r w i j z e n d e g e z e g d w o r d t , g e l d t n a t u u r l i j k ook v o o r e e n ' e c h t e ' l e r a a r . Indien e e n l e r a a r d o o r te o n d e r w i j z e n n i e t z o v e e l z o u l e r e n , z o u d i t b e r o e p in de j o o d s e t r a d i t i e n o o i t z o h o o g a a n g e s c h r e v e n s t a a n a l s h e t nu

158.
s t a a t en zou God nooit a l s l e r a a r v o o r g e s t e l d z i j n . D o o r te o n d e r -

w i j z e n b e w a n d e l t m e n n v a n de a c h t en v e e r t i g w e g e n d i e tot d e 85 k e n n i s v a n de T o r a h v o e r e n e n d a t m e n k a n l e r e n d o o r te o n d e r w i j z e n d r u k t r a b b i H a n i n a aldus uit: ' V e e l h e b ik v a n m i j n l e r a r e n g e l e e r d , meer nog d a n v a n m i j n l e r a r e n h e b ik v a n m i j n c o l l e g a ' s g e l e e r d , m a a r h e t a l l e r m e e s t e h e b ik van mijn leerlingen g e l e e r d ' . ^ LeerV e r d e r o p , in h o o f d s t u k III. 4 , z a l op de r o l v a n de l e r a a r d i e p e r i n g e g a a n w o r d e n e n ook op d e r e l a t i e t u s s e n l e e r l i n g en l e r a a r . ling en l e r a a r b e i d e n z i j n e r n i e t in d e e e r s t e p l a a t s o m h e t o n d e r 87 w i j s in s t a n d te h o u d e n , m a a r o m h e t l e r e n te b e v o r d e r e n . Indien i e m a n d a l s l e r a a r in e e n o n d e r w i j s l e e r p r o c e s o p t r e e d t en i n d i e n de w o o r d e n v a n r a b b i H a n i n a ( n o o t 86) n i e t op h e m v a n t o e p a s s i n g z i j n , dan v e r d i e n t het aanbeveling dat hij een situatie zoekt, w a a r i n hij b e t e r kan l e r e n . L e r e n is i m m e r s b e l a n g r i j k e r dan o n d e r w i j z e n en M a i m o n i d e s ' i n t e r p r e t a t i e v a n de w o o r d e n ' W e e s s t a a r t v o o r de l e e u w e n en niet hoofd 88 v o o r de v o s s e n ' w i j s t ook in d e z e r i c h t i n g . V o l g e n s h e m b e t e k e n e n d e z e w o o r d e n namelijk: ' W h e n a m a n i s a s t u d e n t to o n e w h o i s w i s e r t h a n h e , it i s m o r e b e n e f i c i a l to h i m , a n d it i s m o r e s u i t a b l e t h a n h i s b e i n g a t e a c h e r to o n e of l e s s e r than h e ' .
89

stature

E e n g e m e e n s c h a p van m e n s e n , die p e r m a n e n t l e e r t , die zowel o v e r d a g a l s 's n a c h t s l e e r t , z a l h e t ook m o e t e n h e b b e n v a n m e n s e n d i e i n d i v i d u e e l l e r e n . In e e n l e e r g e m e e n s c h a p ( ' l e a r n i n g s o c i e t y ' ) z a l in h e t a l g e m e e n n i e t i e d e r e e n , j o n g e n o u d , u i t s l u i t e n d c o l l e c t i e f willen en kunnen l e r e n . Ook individueel zal e r g e l e e r d m o e t e n w o r d e n e n ook dit l e r e n z a l p o s i t i e f g e w a a r d e e r d m o e t e n w o r d e n : ' W a n n e e r t i e n p e r s o n e n te z a m e n z i t t e n e n z i c h m e t de T o r a h b e z i g h o u d e n , d a n r u s t d e S h e k h i n a h ((= G o d d e l i j k e A a n w e z i g h e i d ) )
90 op v, h e n '>

159.
e n d i t g e l d t ook v o o r v i j f 90 , drie 90 en t w e e 90 p e r s o n e n en z e l f s voor

i e m a n d die individueel l e e r t : 'En hoe blijkt dat dit z e l f s bij n p e r s o o n het geval i s ? Omdat er gezegd wordt: "Op elke plaats, waar mijn n a a m genoemd wordt, z a l ik tot j e k o m e n e n j e z e g e n e n " ( E x . 2 0 : 2 1 ) ' . 91

D e b a s i s v a n e l k l e e r p r o c e s (ook v a n e l k o n d e r w i j s l e e r p r o c e s ) i s v o l g e n s de j o o d s e t r a d i t i e n of a n d e r e c o m b i n a t i e v a n i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f l e r e n , v a n z e l f s t u d i e en s t u d e r e n in ( m e t ) e e n g r o e p . D e k l e i n s t e g r o e p in e e n ( o n d e r w i j s ) l e e r p r o c e s i s e e n g r o e p v a n t w e e e n h e t l e r e n in p a r e n w o r d t a l e e u w e n l a n g b e o e f e n d : 'Verschaf je een l e r a a r , v e r w e r f je een studiev r i e n d en b e o o r d e e l i e d e r m e n s n a a r de b e s t e , 92 z i j d e '. H e t l e r e n in g r o t e r e g r o e p j e s ( v a n m e e r d a n t w e e ) w o r d t in s c h o l e n ( ' y e s h i v o t ' ) v o o r a l d o o r de g e r i j p t e e n g e v o r d e r d e l e e r l i n g e n b e 93 oefend e n b u i t e n s c h o o l v e r b a n d o m l e i d d e h e t p e r m a n e n t e l e r e n in g r o e p s v e r b a n d tot h e t o p r i c h t e n v a n a l l e r l e i g e n o o t s c h a p p e n t e r b e 94 v o r d e r i n g van het l e r e n , de zg. h e v r o t , d i e te v e r g e l i j k e n z i j n m e t g i l d e s of s t u d i e v e r e n i g i n g e n v o o r p e r m a n e n t e l e e r l i n g e n ; ' T h e c r o w n of J e w i s h s o c i e t a l l i f e w a s t h e h e v r o t o r g a n i s e d s o l e l y f o r p u r p o s e s of l e h r n e n l e a r n i n g a n d t h e p u r s u i t of J e w i s h s t u d y . J e w i s h occupational and c h a r i t a b l e holy b r o t h e r h o o d s h a d t h e i r c o u n t e r p a r t s in t h e C h r i s t i a n g u i l d s , but t h e r e a r e n o p a r a l l e l s in a n y o t h e r r e l i g i o u s c u l t u r e to t h e h o l y 95 brotherhoods for Jewish learning'. De m e e s t e r u d i e t e l e d e n v a n de j o o d s e g e m e e n s c h a p w a r e n lid v a n e e n ' H e v r a h S h a s ' , e e n v e r e n i g i n g v o o r de s t u d i e v a n de t a l m u d . ^ D e g e n e n m e t m i n d e r t a l m u d i s c h e t r a i n i n g m a a k t e n d e e l uit v a n e e n ' H e v r a h M i s h n a y o t ' , e e n v e r e n i g i n g v o o r de s t u d i e v a n de m i s h n a h . B o v e n d i e n w a r e n e r nog v e r e n i g i n g e n v o o r de s t u d i e v a n de 97 'Hummash' (Pentateuch ) en d a a r o p b e t r e k k i n g h e b b e n d e l i t e r a t u u r ( b i j v o o r b e e l d m i d r a s h ) , v a n de c o d i c e s ( v e r z a m e l i n g e n h a l a k h i s c h e conclusies), van ethische werken (bijvoorbeeld aggadah-verzameThe

160.
l i n g e n ) e n v a n m y s t i e k e g e s c h r i f t e n ( b i j v o o r b e e l d d e Z o h a r ) . V o o r de r e l a t i e f o n o n t w i k k e l d e n w a r e n e r t e n s l o t t e nog v e l e v e r e n i g i n g e n w a a r p s a l m e n gezegd werden* In h e t b o v e n s t a a n d e w o r d t m e t ' e r u d i e t ' e n ' o n o n t w i k k e l d ' respectievedat l i j k e r u d i e t e n o n o n t w i k k e l d in T o r a h - k e n n i s en T o r a h - c u l t u u r b e doeld. H e t is pas e e n v e r s c h i j n s e l v a n de l a a t s t e h o n d e r d j a a r , er talrijke joodse geleerden, intellectuelen, n a a r s zijn voor wie de T o r a h een g e s l o t e n boek i s . III. 1 . 6 Studieregel 4 : Leer door in de praktijk te brengen tussen In s c h r i j v e r s en k u n s t e -

D i k w i j l s b e s t a a t e r e e n g r o t e kloof t u s s e n t h e o r i e e n p r a k t i j k ,

m e n s e l i j k weten - het w e t e n he en het weten dat - en m e n s e l i j k h a n d e l e n . H e t i s d e t a a k v a n d e m e n s o m d e z e kloof te o v e r b r u g g e n . d i t v e r b a n d i s het i n t e r e s s a n t o m de e e r d e r g e c i t e e r d e woorden van

M a r t i n B u b e r ( p a r a g r a a f 3 . 7 , n o o t 71) te v e r g e l i j k e n m e t de v o l g e n d e drie thesen van Karl Marx: ' F e u e r b a c h , mit d e m a b s t r a k t e n Denken nicht z u f r i e d e n , will die A n s c h a u u n g ; a b e r e r f a s st die Sinnlichkeit nicht als p r a k t i s c h e l i c h e T t i g k e i t ; ( T h e s e 5). Alles gesellschaftliche Leben ist wesentlich praktisch. Alle M y s t e r i e n , welche die T h e o r i e z u m M y s t i z i s m u s v e r a n l a s s e n , finden ihre rationelle L s u n g in d e r m e n s c h l i c h e n P r a x i s u n d in d e m B e g r e i f e n d i e s e r P r a x i s ( T h e s e 8). Die P h i l o s o p h e n haben die Welt nur v e r s c h i e d e n i n t e r p r e t i e r t ; es k m m t darauf an, sie zu 98 v e r a n d e r n ( T h e s e 11)'. H e t g a a t n i e t o m de i n t e r p r e t a t i e v a n d e m a a t s c h a p p i j m a a r o m de v e r a n d e r i n g e r v a n . De w a a r d e v a n de v e r s c h i l l e n d e interpretaties dan h a n g t af v a n d e k w a l i t e i t v a n de v e r a n d e r i n g e n , d i e z e in de m e n s e n de w e r e l d b e w e r k s t e l l i g e n . Is de v e r a n d e r i n g e e n v e r b e t e r i n g , i s de i n t e r p r e t a t i e w a a r d e v o l . I s d e v e r a n d e r i n g g e e n v e r b e t e r i n g , d a n i s de i n t e r p r e t a t i e n i e t de m o e i t e w a a r d . M a r x ' k r i t i e k r i c h t z i c h o p d e f i l o s o f e n , d i e in t h e o r e t i s c h e b e s c h o u w i n g e n b l i j v e n h a n g e n e n d e p r a k t i s c h e k o n s e k w e n t i e s v a n de t h e o r i e n i e t in h u n d e n k e n b e t r e k k e n . M e t d e z e k r i t i e k p l a a t s t M a r x z i c h in d e l i j n v a n de j o o d s e t r a d i mensch-

161.
t i e e n in d i t o p z i c h t i s h i j z o n d e r t w i j f e l e e n j o o d s e d e n k e r te n o e m e n . De m i s h n a h zegt: ' N i e t d e l e r i n g (de i n t e r p r e t a t i e ) i s h o o f d z a a k , m a a r de h a n d e l i n g (de 9Q daad)'. 7 7 M a r x v e r s t a a t o n d e r ' p r a x i s ' o n d e r m e e r : de m e n s in d e m a a t s c h a p p i j , in h e t p r o d u k t i e p r o c e s , in de a r b e i d s v e r h o u d i n g e n , in de b e z i t s v e r h o u d i n g e n . ^ ^ De T o r a h b e d o e l t e r niet a l l e e n dit m e e , m a a r het h e l e m e n s - z i j n z o a l s d a t z i c h uit in h e t h e l e m e n s e l i j k e g e d r a g : in w a t j e d o e t , in h o e j e j e l e v e n i n r i c h t , in de k e u z e n d i e j e t r e f t , in d e m a n i e r w a a r o p j e m e t a n d e r e n o m g a a t e n m e t j e z e l f , in j e l e v e n s s t i j l , in j e t i j d s b e s t e d i n g . K o r t o m : z o a l s d a t z i c h u i t in d e d a a d . T o r a h h e e f t n i e t a l l e e n b e t r e k k i n g op l e r e n en o n d e r w i j z e n , o o k op g e d r a g : 'In i t s w i d e m e a n i n g , ((de t e r m ' T o r a h ' ) ) i n c l u d e s a l l t h e s t u d i e s of J u d a i s m , b o t h w h a t e v e r r e f e r s to b e l i e f a n d p r a c t i c e s a n d w h a t e v e r r e f e r s to t h e study itself'. H o e w e l de t e r m ' T o r a h ' z o w e l m e t ' l e r e n ' a l s m e t ' h a n d e l e n ' te v e r b i n d e n i s , w o r d t h e t in de m e e s t e c o n t e x t e n m e t h e t b e g r i p ' l e r e n ' maar

102

verbonden.

H i e r u i t z o u t e n o n r e c h t e de c o n c l u s i e g e t r o k k e n k u n -

n e n w o r d e n , d a t in de j o o d s e t r a d i t i e ' l e r e n ' b e l a n g r i j k e r i s d a n ' h a n d e l e n ' . D i t i s p e r s e o n j u i s t e n e v e n o n j u i s t i s h e t o m te m e n e n dat het d o o r l e r e n v e r w o r v e n i n z i c h t a u t o m a t i s c h tot goed h a n d e l e n leidt. De opvatting dat goed handelen een kwestie van kennis is, m i s s c h i e n w e l in h e t s o c r a t i s c h e m e n s b e e l d * ^ , m a a r n i e t in h e t 'socratische' past

j o o d s e en i e m a n d die t e g e n w o o r d i g na alle h i s t o r i s c h e v o o r b e e l d e n v a n v e r k e e r d g e b r u i k v a n i n t e l l e c t , nog s t e e d s d e z e monides schrijft: 'Of a l l p r e c e p t s ( ( g e d r a g s r e g e l s ) ) , n o n e i s e q u a l in i m p o r t a n c e to t h e s t u d y of t h e T o r a h . N a y , s t u d y 104 of t h e T o r a h i s e q u a l to t h e m a l l , for study leads 105 to p r a c t i c e . 1 0 6 H e n c e , s t u d y a l w a y s t a k e s p r e c e d e n c e r practice of ', d a n b e d o e l t h i j n i e t te z e g g e n , d a t ' s t u d i e ' a u t o m a t i s c h tot ' p r a k t i j k ' l e i d t , m a a r d a t h e t p r a k t i s c h e k o n s e k w e n s i e s b e h o o r t te h e b b e n . opvatting a a n h a n g t , is naief en s l e c h t g e n f o r m e e r d . W a n n e e r M a i -

162.
H e t v e r e i s t v a n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g e e n e x t r a i n s p a n n i n g o m h e t g e l e e r d e g o e d t o e te p a s s e n , n i e t a l l e e n op e e n b e p a a l d o g e n b l i k t i j d e n s h e t ( o n d e r w i j s - ) l e e r p r o c e s , m a a r ook in h e t v e r d e r e l e v e n e r n a . W e h e b b e n h i e r te m a k e n m e t e e n p a r a d o x : d e l e e r l i n g l e e r t o m te l e v e n e n t i j d e n s h e t l e e r p r o c e s s t u i t h i j op d e kloof d i e e r t u s s e n d e l e e r en h e t l e v e n i s . D e kloof t u s s e n d e l e e r e n h e t l e v e n . Een mens kan zich aan alle (halakhische) g e d r a g s r e g e l s houden h e t g e e n betekent dat hij z e e r ontwikkeld is - en zich toch als een s c h u r k g e d r a g e n . Kennis is geen g a r a n t i e voor goed g e d r a g : 'It i s n o t i m p o s s i b l e f o r a m a n to b e l e a r n e d in t h e T o r a h and act the s c o u n d r e l . T h e R a b b i ' s a r e a w a r e of " t h e l e a r n e d w h o s t u d y B i b l e a n d M i s h n a h " 107 a n d w h o a r e n o t h o n e s t in t h e i r b u s i n e s s d e a l i n g s ; 108 of t h e l e a r n e d w h o q u a r r e l w i t h o n e a n o t h e r ; and of t h e h a t e e n g e n d e r e d by s c h o l a s t i c j e a l o u s y , even those who know M i s h n a h hating s o m e t i m e s those

109

knowing T a l m u d

. In f i n e , t h e R a b b i ' s

realize

t h a t t h e r e a r e " M e n w h o c o m e to B i b l e a n d M i s h n a h and a r e sullied with ugly ways and u n s e e m l y things", . . 110 , 111 f a euphemism f or sins . ' H e t o m g e k e e r d e k a n ook h e t g e v a l z i j n . M e n k a n z i c h m a a t s c h a p p e l i j k o n d e r s c h e i d e n z o n d e r v e e l g e l e e r d te h e b b e n e n z o n d e r d e T o r a h te k e n n e n : ' T h e R a b b i ' s k n o w of t h e i g n o r a n t " i n w h o m t h e r e a r e D e r e k E r e z ( ( s o c i a a l g e d r a g ) ) a n d t h e r e s t of t h e m i z w o t ( ( g e d r a g s r e g e l s ) ) , who k e e p t h e m s e l v e s f a r f r o m t r a n s g r e s s i o n and f r o m e v e r y unsightly thing" and ignorant m e n with these qualities they d e s i g n a t e as upright. A m a n m a y know n e i t h e r Bible n o r M i s h n a h , a n d be a b l e to p r a y o n l y t h e m a i n p r a y e r s , and yet g u a r d himself f r o m s i n 1 * ^ . ' L e r e n en k e n n i s i s n o c h e e n n o o d z a k e l i j k e , n o c h e e n v o l d o e n d e v o o r w a a r d e voor goed handelen: een onwetende handelt niet per se slecht e n e e n g e l e e r d e n i e t p e r s e g o e d . E r i s e e n kloof t u s s e n t h e o r i e e n p r a k t i j k , t u s s e n de l e e r e n h e t l e v e n . H o e i s d i e te o v e r b r u g g e n ? 112 ;

163.

H e t o v e r b r u g g e n v a n d e kloof t u s s e n de l e e r e n h e t l e v e n . H e t m e n s e l i j k h a n d e l e n is niet a l l e e n de v r u c h t van het m e n s e l i j k w e t e n , m a a r k a n d i t w e t e n ook v e r o o r z a k e n e n b e n v l o e d e n . V a n w a t de m e n s d o e t , kan h i j ook l e r e n . Ook de d a a d kan o n d e r w i j z e n * * ^ en uitwendige handelingen kunnen innerlijke v e r a n d e r i n g e n teweeg b r e n g e n e n l e e r e f f e c t e n tot g e v o l g h e b b e n : 'Through outward actions, which a r e under his 117 control, he can affect his inner self'. D e e n i g e m a n i e r o m d e kloof t u s s e n de l e e r e n h e t l e v e n te o v e r b r u g g e n i s d e l e e r in h e t l e v e n te b e p r o e v e n e n b e i d e op e l k a a r af te stemmen: ' . . h i s d e e d s b e c o n s i s t e n t w i t h h i s w o r d s , a s t h e y said: " P l e a s a n t a r e the w o r d s that e m a n a t e f r o m 118 t h e m o u t h of o n e w h o p r a c t i c e s t h e m " , a n d it w a s to t h i s s u b j e c t t h a t h e ( ( S i m o n , d e z o o n v a n R a b b a n Gamlil)) r e f e r r e d when he said. "The expounding is not the f u n d a m e n t a l point, but the ,, 1 1 9 , 1 2 0 practice" ' N o c h de l e e r , noch het l e v e n m o e t e n bij d e z e a f s t e m m i n g a l s o n v e r a n d e r l i j k e g r o o t h e d e n opgevat worden: e r is geen l e e r die geen a a n p a s s i n g e n b e h o e f t e n e r i s g e e n l e v e n , d a t m a a r op n m a n i e r g e l e e f d l e v e n s w a a r d i s . D i t g e l d t v o o r e l k e l e e r e n e l k l e v e n . In de T o r a h w o r d e n d e l e e r e n h e t l e v e n op e l k a a r a f g e s t e m d d o o r b e i d e s t e e d s w e e r te a n a l y s e r e n . P a s d o o r h e t g e l e e r d e in de p r a k t i j k te b r e n g e n ( s t u d i e r e g e l 4) o n t d e k t d e l e e r l i n g w a t h e t g e l e e r d e b e t e k e n t of a l t h a n s k a n b e t e k e n e n e n w a t d e r e l a t i e t u s s e n de l e e r e n h e t l e v e n i s of a l t h a n s k a n z i j n : ' M a n i s a f f e c t e d by a l l h i s a c t i o n s ; h i s h e a r t a n d all h i s thoughts follow the d e e d s which he d o e s , w h e t h e r good o r bad. Though one be a l t o g e t h e r w i c k e d at h e a r t and all h i s i n c l i n a t i o n s be a l w a y s e v i l , if h e m a k e s a v a l i a n t e f f o r t to c o n t i n u a l l y study the T o r a h and follow its c o m m a n d m e n t s , e v e n if n o t out of p u r e m o t i v e s , h e w i l l in c o u r s e of t i m e i n c l i n e t o w a r d the g o o d , a n d , d e s p i t e h i s e n g a g i n g in r e l i g i o u s p u r s u i t s out of i m p u r e m o t i v e s , h e w i l l c o m e to f o l l o w t h e m f o r t h e i r

own s a k e . . .

. On the o t h e r hand a p e r f e c t l y

righteous p e r s o n , whose h e a r t is upright and s i n c e r e , w h o t a k e s d e l i g h t in t h e T o r a h a n d i t s c o m m a n d m e n t s , b u t e n g a g e s in o f f e n s i v e m a t t e r s - s a y , f o r e x a m p l e , that the king c o m p e l l e d h i m to p u r s u e a n e v i l o c c u p a t i o n - if h e d e v o t e d H i m s e l f to t h a t b u s i n e s s a l l t h e t i m e , h e w i l l u l t i m a t e l y t u r n 121 f r o m his r i g h t e o u s n e s s and b e c o m e wicked'. In e e n l e v e n d e t r a d i t i e b e n v l o e d e n d e l e e r e n h e t l e v e n , d e t h e o r i e e n de p r a k t i j k , e l k a a r w e d e r z i j d s . H e t i s o n j u i s t o m t e m e n e n , dat een permanente leerling het geleerde pas moet gaan toepassen als h i j u i t g e l e e r d i s . D a a r hij nooit u i t g e l e e r d i s , zou dit u i t s t e l a f s t e l v a n e l k d o e n b e t e k e n e n e n z o u h i j z i c h de m o g e l i j k h e i d o n t n e m e n o m v a n z i j n p r a k t i s c h h a n d e l e n te l e r e n . D e T o r a h i s n i e t a l l e e n m a a r e e n l e e r , m a a r ook e e n m a n i e r v a n l e v e n . D e s t u d i e v a n d e T o r a h i s d a n ook e e n s t u d i e v a n b e i d e , van de l e e r en van het l e v e n . De p e r m a n e n t e l e e r l i n g l e e r t en p a s t toe, i n t e r p r e t e e r t h e t g e l e e r d e en e v a l u e e r t d e t o e p a s s i n g e n . In h e t l e v e n v a n d e l e e r l i n g e n v i n d t d e l e e r h a a r b e k r o n i n g e n n i e t in h e t l e r e n zelf: ' T h e g o a l of w i s d o m i s r e p e n t a n c e a n d g o o d d e e d s , so that a m a n should not study B i b l e and M i s h n a h and then d e s p i s e his f a t h e r and m o t h e r , his t e a c h e r o r h i s s u p e r i o r in w i s d o m , a s it i s s a i d . " T h e f e a r of t h e L o r d i s the b e g i n n i n g of w i s d o m ; a g o o d u n d e r s t a n d i n g h a v e all they that do t h e r e a f t e r " ( P s . 1 1 1 : 1 0 ) . It d o e s not s a y " a l l t h a t l e a r n " b u t
1 22

" a l l t h a t d o " '. D e l e e r l i n g m o e t n i e t a l l e e n z i j n l e r e n a n a l y s e r e n , m a a r ook z i j n leven; niet a l l e e n zijn m a n i e r van l e r e n en datgene wat hij l e e r t , m a a r o o k de m a n i e r w a a r o p h i j h e t g e l e e r d e in h e t d a g e l i j k s e l e v e n 123 toepast. W a t h i j z e l f l e e r t en d o e t m o e t h i j b o v e n d i e n v e r g e l i j k e n Deze 'ontzag' m e t w a t a n d e r e n l e r e n e n d o e n en t e v e n s m o e t h i j b e r e i d e n in s t a a t z i j n o m in t e z i e n , d a t h i j f o u t e n m a a k t e n w a a r h i j d i e m a a k t . l a a t s t e d i s p o s i t i e , d i t b e r e i d e n in s t a a t z i j n , n o e m t d e T o r a h

en h e t begin van alle w i j s h e i d . Het is een i n t e l l e c t u e l e en een m o r e l e k w a l i t e i t , die e r v o o r kan z o r g e n dat de l e e r l i n g niet blind is v o o r h e t f e i l e n in z i j n e i g e n d e n k e n e n d o e n ( z i e o o k p a r . III. 3. 2).

165.
I n d i e n de l e e r l i n g h e t d e n k e n en h e t d o e n v a n z i c h z e l f e n v a n a n d e r e n a n a l y s e e r t en p r o b e e r t te v e r b e t e r e n , s l a a t h i j de z o z e e r g e w e n s t e b r u g t u s s e n d e l e e r e n h e t l e v e n , t u s s e n d e t h e o r i e en d e p r a k t i j k . III. 1 . 7 . Studieregel 5 : Plan het eigen leren.

E e n t y p e r e n d e e i g e n s c h a p v a n de j o o d s e t r a d i t i e i s h e t v o r m g e v e n van het d a g e l i j k s e leven van het individu door middel van (halakhische) r e g e l s ^ 4 . O n d e r h e t d a g e l i j k s e l e v e n v a n h e t i n d i v i d u v a l t ook z i j n d a g e l i j k s e l e r e n in s c h o l e n , in g r o e p e n of i n d i v i d u e e l e n ook d i t w e r d g e r e g l e m e n t e e r d en g e n s t i t u t i o n a l i s e e r d . Dit r e g l e m e n t e r e n e n i n s t i t u t i o n a l i s e r e n , dit ' h a l a k h i s e r e n ' v a n h e t d a g e l i j k s e l e r e n v a n het individu b e n v l o e d t de o r g a n i s a t i e v o r m e n en l e e f p a t r o n e n v a n de g e m e e n s c h a p , w a a r h e t i n d i v i d u d e e l v a n u i t m a a k t . D e p e r m a n e n t e l e e r l i n g d i e ' h e t e i g e n l e r e n p l a n t ' ( s t u d i e r e g e l 5) b e n v l o e d t zijn omgeving door v a n e l k e l e e f o m g e v i n g ( - s i t u a t i e ) ook e e n l e e r o m g e v i n g ( - s i t u a t i e ) te m a k e n , aan v e e l s o o r t i g e v o r m e n van individueel en collectief l e r e n deel te n e m e n of d i e te s t i m u l e r e n , te i j v e r e n v o o r h e t s t i c h t e n e n in s t a n d h o u d e n v a n s c h o l e n e n 125 leerhuizen en voor het toevoegen van l e e r k e r n e n ( s t u d i e g r o e pen, studiecentra) aan v r i j w e l elke organisatie. H e t z i j n de l e r e n d e l e d e n v a n d e g e m e e n s c h a p , d i e v a n de g e m e e n s c h a p e e n l e e r g e m e e n s c h a p m a k e n . M e t h e t op z i c h n e m e n v a n de l e e r p l i c h t e n h e t c r e r e n v a n r u i m t e s o m te l e r e n , g r o n d v e s t e n z i j de l e e r g e m e e n s c h a p . T o e n d e a l g e m e n e l e e r p l i c h t in de 19e e e u w in v e r s c h i l l e n d e E u r o p e s e l a n d e n w e r d i n g e v o e r d , b e s t o n d d i e in d e j o o d s e t r a d i t i e al tweeduizend j a a r , e c h t e r m e t dit v e r schil: 1. 2. de l e e r p l i c h t g o l d a l l e e n v o o r j o n g e n s en m a n n e n ^ , de l e e r p l i c h t g o l d ook v o o r v o l w a s s e n e n ( v o l w a s s e n m a n n e n ) .

De l e e r p l i c h t w a s niet p e r se a a n het n a a r school g a a n (het s c h o o l s e o n d e r r i c h t ) g e k o p p e l d ; of de l e e r l i n g e n nu v o l w a s s e n e n w a r e n of 127 kinderen speelt daarbij geen rol. O n d a n k s h e t r e e d s e e u w e n o u d e instituut ' s c h o o l ' was de b a s i s van h e t p e r m a n e n t e l e r e n n i e t d i t i n s t i t u u t , m a a r de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g d i e z i j n d a g e l i j k s e l e v e n z o p l a n d e , d a t h e t l e r e n e r e e n v a s t e p l a a t s in k r e e g . A l l e r e e r s t nu i e t s o v e r s c h o l e n , o v e r h e t o n t s t a a n e r v a n en o v e r h e t

166.
b e z o e k e r a a n . H i e r o v e r b e s t a a n twee t r a d i t i e s , die van de P a l e s t i j n s e en die v a n de B a b y l o n i s c h e t a l m u d : ' T h e P a l e s t i n i a n T a l m u d s a y s of S i m e o n b e n S h e t a h , w h o w a s p r e s i d e n t of t h e s a n h e d r i n d u r i n g t h e r e i g n of A l e x a n d e r J a n n a e u s a n d S a l o m e ( 1 0 3 - 7 6 B . C . E . ) that he o r d a i n e d " t h a t c h i l d r e n go to s c h o o l " ditie: ' R a b b i J u d a h h a s t o l d u s in t h e n a m e of R a b to w i t : V e r i l y t h e n a m e of t h a t m a n i s t o be b l e s s e d , J o s h u a b e n G a m a l a , f o r but f o r h i m the T o r a h would have been f o r g o t t e n f r o m I s r a e l . F o r at f i r s t if a c h i l d h a d a f a t h e r , h i s f a t h e r t a u g h t h i m , a n d if h e h a d n o f a t h e r h e d i d n o t l e a r n a t a l l . . . T h e y t h e n m a d e a n o r d i n a n c e t h a t t e a c h e r s of c h i l d r e n s h o u l d b e a p p o i n t e d in J e r u s a l e m .... E v e n s o , h o w e v e r , if a c h i l d h a d a f a t h e r , t h e f a t h e r would take h i m up to J e r u s a l e m and have h i m t a u g h t t h e r e ; a n d if n o t , h e w o u l d n o t g o up to l e a r n t h e r e . T h e y , t h e r e f o r e , o r d a i n e d t h a t t e a c h e r s s h o u l d b e a p p o i n t e d in e a c h p r e f e c t u r e , a n d t h a t b o y s s h o u l d e n t e r s c h o o l a t t h e a g e of s i x t e e n o r s e v e n t e e n . T h e y d i d s o ; a n d if t h e t e a c h e r p u n i s h e d t h e m , t h e y u s e d to r e b e l a n d l e a v e the school. At length J o s h u a ben G a m a l a c a m e a n d o r d a i n e d t h a t t e a c h e r s of y o u n g c h i l d r e n s h o u l d be a p p o i n t e d in e a c h d i s t r i c t a n d e a c h t o w n a n d t h a t c h i l d r e n s h o u l d e n t e r s c h o o l a t t h e a g e of six or seven'. H e t i s n i e t d u i d e l i j k of d e z e t w e e t r a d i t i e s e l k a a r t e g e n s p r e k e n of a a n v u l l e n . J o s h u a b e n G a m a l a l e e f d e in d e e e r s t e e e u w v a n d e g e ~ 131 wone jaartelling wijzen ' . . . t h a t in t h e f i r s t c e n t u r y n o t o n l y a b a s i c k n o w l e d g e of J e w i s h c u l t u r e w a s w i d e s p r e a d , but a l s o that s c h o o l s e x i s t e d in all towns and 132 e v e n in t h e s m a l l e r s e t t l e m e n t s ' . , dus l a t e r dan S i m e o n b e n S h e t a h . B e h a l v e de h i e r g e n o e m d e t w e e t r a d i t i e s z i j n e r nog a n d e r e b r o n n e n d i e e r o p . ' tra-

'128 129

De B a b y l o n i s c h e talmud bevat een a n d e r e en g e d e t a i l l e e r d e r e

167.
W a a r in die tijd de h a l a k h a h h e t l e v e n s p a t r o o n b e p a a l d e , w a r e n e r s c h o l e n e n w e r d e r g e l e e r d . E r w a r e n in d i e t i j d o o k g e m e e n t e s d i e h e t d a g e l i j k s e l e v e n n i e t h a l a k h i s c h o r g a n i s e e r d e n e n j u i s t in d e z e g e m e e n t e s w e r d het o n d e r w i j s en h e t l e r e n v e r w a a r l o o s d : ' T h e r e e x i s t e d s e t t l e m e n t s which w e r e not o r g a n i z e d a c c o r d i n g to t h e H a l a k h a h , which h a d n o p r o p e r s c h o o l s a n d ' w h i c h did n o t e m p l o y t e a c h e r s of t h e w r i t t e n a n d o r a l L a w ' , a s we h e a r f r o m t h e c o m p l a i n t s of s a g e s a t 133 later times. T h e r e w e r e c h i l d r e n who did 134 not study at all during t h e i r childhood'. D i t w a s e c h t e r d e u i t z o n d e r i n g e n n i e t d e r e g e l . In de e e r s t e e e u w a l g i n g e n d e k i n d e r e n in h e t a l g e m e e n n a a r s c h o o l , l e e r d e n d e v i j f b o e k e n v a n M o z e s (de P e n t a t e u c h ) l e z e n e n v e r w i e r v e n z i c h e e n b a s i s 135 kennis voor het v e r d e r e leven. Vanaf deze tijd is e r geen g e o r g a n i s e e r d e j o o d s e g e m e e n t e g e w e e s t z o n d e r n of a n d e r e v o r m v a n scholing v o o r de k i n d e r e n . ^^ T o t z o v e r w a t b e t r e f t d e s c h o l e n e n h e t g e o r g a n i s e e r d e l e r e n v a n de nog niet v o l w a s s e n l e e r l i n g e n . H e t o n d e r w i j s a a n v o l w a s s e n e n h e e f t even oude w o r t e l s a l s dat aan k i n d e r e n , m a a r e r is t u s s e n de twee een duidelijk v e r s c h i l wat b e t r e f t de toel at ing v a n l e e r l i n g e n . H e t o n d e r w i j s a a n k i n d e r e n w a s v o o r 137 alle jongens b e s t e m d , h e t o n d e r w i j s a a n de v o l w a s s e n e n e c h t e r was niet altijd voor alle mannen bestemd: ' S o m e w a n t e d to t e a c h t h e L a w o n l y to a p t and d e s e r v i n g pupils and t r a i n e d d i s c i p l e s only f r o m among those whose 'inside was as their o u t s i d e ' , but o t h e r s taught e v e r y o n e and t r a i n e d a n y o n e w h o c a m e to t h e m , w i t h o u t e x a m i n i n g w h o it w a s t h a t c a m e to s t u d y t h e T o r a h ' .

138

V o l w a s s e n e n z i j n in h e t a l g e m e e n z e l f s t a n d i g e r d a n k i n d e r e n e n d i t b l i j k t o o k u i t h u n m a n i e r v a n l e r e n e n de h o u d i n g d i e z i j t e g e n o v e r d e l e r a a r e n h e t g e g e v e n o n d e r w i j s a a n n e m e n . Nog m e e r d a n b i j k i n d e r e n het geval is ligt bij v o l w a s s e n e n , die o n d e r w i j s ontvangen, de n a d r u k o p h e t z e l f l e r e n e n m i n d e r op h e t o n t v a n g e n o n d e r w i j s . H e t i s d a a r o m b e t e r o m n i e t v a n ' s c h o l e n ' v o o r v o l w a s s e n e n te s p r e k e n , m a a r v a n l e e r h u i z e n . W a a r e e n j o o d s e g e m e e n t e w a s , w a s ook a l t i j d

168.
e e n l e e r h u i s , w a a r i n d i v i d u e e l en c o l l e c t i e f g e l e e r d w e r d en w a a r g e regeld voordrachten werden gehouden. D e s c h o l e n i n t r o d u c e e r d e n h e t p e r m a n e n t e l e r e n b i j de l e e r l i n g e n e n de l e e r h u i z e n h i e l p e n m e e o m h e t in s t a n d te h o u d e n . H e t v o e r t te v e r o m a l l e s o o r t e n s c h o l e n en l e e r h u i z e n , d i e de j o o d s e t r a d i t i e 139 k e n t , te b e s c h r i j v e n of z e l f s m a a r op te n o e m e n . In h e t k a d e r v a n d e z e s t u d i e i s h e t ook n i e t n o d i g . D e z e s t u d i e g a a t i m m e r s o v e r P L en niet over E P , o v e r het p e r m a n e n t l e r e n van l e e r l i n g e n dus en niet o v e r het o n d e r w i j s dat ze p e r m a n e n t o n t v a n g e n . N a t u u r l i j k z i j n o n d e r w i j s i n s t i t u t e n b e l a n g r i j k , m a a r d e j o o d s e t r a d i t i e l e g t de v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r het p e r m a n e n t e l e r e n d u i d e l i j k bij de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g e n e n n i e t b i j de i n s t i t u t e n en ik m e e n d a t d i t t e r e c h t 140 is. D e j o o d s e t r a d i t i e h e e f t d a n ook a l l e e n m a a r onderwijsmo^ d e l l e n o n t w i k k e l d , w a a r b i j h e t a c c e n t ; n i e t op h e t o n d e r w i j z e n ( d o o r de l e r a a r ) m a a r op h e t l e r e n ( d o o r de l e e r l i n g ) l i g t . Het is m i j n s inziens een z e e r b e l a n g r i j k T o r a h - i n z i c h t , dat het ond e r w i j s aan k i n d e r e n , m a a r z e k e r dat aan v o l w a s s e n e n , e e r d e r een s a m e n l e r e n van l e e r l i n g e n en l e r a r e n is dan een o n d e r w i j z e n w a a r b i j de l e r a r e n o n d e r w i j z e n en de l e e r l i n g e n l e r e n . Ik m e e n z e l f s d a t d i t e e n g e d a c h t e i s , d i e a a n v e e l v a n h e t h e d e n d a a g s e E P - d e n k e n en - doen ten g r o n d s l a g zou m o e t e n liggen, m a a r e r m e e s t a l niet aan ten grondslag ligt. Scholen en l e e r h u i z e n zijn o r g a n i s a t i e v o r m e n ter b e v o r d e r i n g van h e t l e r e n v a n de l e e r l i n g e n . D e l e e r l i n g e n d i e e e n s c h o o l of l e e r h u i s bezoeken, worden bij het o r g a n i s e r e n van hun eigen ( p e r m a n e n t e ) l e r e n , of d i t nu b i n n e n of b u i t e n d e s c h o o l of h e t l e e r h u i s plaatsvindt, d o o r de s c h o o l of h e t l e e r h u i s g e h o l p e n . D e d o e l t r e f f e n d h e i d v a n de h u l p s t a a t of v a l t e c h t e r m e t de p e r s o o n l i j k e b e r e i d h e i d v a n d e l e e r l i n g e n o m p e r m a n e n t te l e r e n e n t e v e n s m e t h u n v e r m o g e n o m h e t l e r e n in h e t d a g e l i j k s e l e v e n e e n p l a a t s te g e v e n . H e t i n s t r u m e n t n u , d a t op d e z e b e r e i d h e i d s t e u n t e n d a t d i t v e r m o g e n m o e t c o n c r e t i s e r e n , i s in de j o o d s e t r a d i t i e de h a l a k h a h , i s m . a . w . e e n v e r z a m e l i n g r e g e l s , d i e r i c h t i n g g e e f t a a n h e t d a g e l i j k s e l e r e n v a n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g e n . De twee b e r o e m d s t e v o o r b e e l d e n v a n z o ' n v e r z a m e l i n g , w a a r m e e h e t p e r m a n e n t e l e r e n e n m e t n a m e ook h e t e i g e n p e r m a n e n te l e r e n v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g g e p l a n d k a n w o r d e n , volgen h i e r o n d e r . Het e e r s t e ontwierp M a i m o n i d e s , het tweede J o s e p h K a r o .

169.
B e i d e v e r z a m e l i n g e n m a k e n d e e l uit v a n e e n g r o t e r s y s t e e m v a n r e g e l s , n l . e e n c o d e x , en z e b e v a t t e n o n d e r a n d e r e ook de r e e d s e e r d e r g e n o e m d e s t u d i e r e g e l s 1 t / m 4 ( z i e III. 1. 3 t / m III. 1. 6). Ik c i t e e r M a i m o n i d e s en K a r o v o l l e d i g , o m d a t v o o r b e e l d e n v a n u i t werkingen van studieregel 5 ('Plan het eigen leren') s c h a a r s zijn. B o v e n d i e n g e v e n d e z e v o o r b e e l d e n e e n g o e d i n z i c h t in h e t v e r s c h i j n s e l h a l a k h a h , v o o r z o v e r dit t e n m i n s t e op ' l e r e n ' b e t r e k k i n g h e e f t . D e l e z e r d i e d e v o o r b e e l d e n 1 en 2 te l a n g v i n d t , k a n z e o v e r s l a a n . T e n s l o t t e z i j n het v o o r b e e l d e n en v o o r b e e l d e n i l l u s t r e r e n het betoog e e r d e r d a n d a t z e h e t s t a v e n . De l e z e r d i e de v o o r b e e l d e n 1 e n 2 wl l e e s t , d r u k ik op h e t h a r t e r r e k e n i n g m e e te h o u d e n d a t we h i e r m e t ' h a l a k h a h ' te m a k e n h e b b e n e n d a t h a l a k h a h , l o s g e d a c h t e n g e s o l e e r d v a n a g g a d a h , de j o o d s e t r a d i t i e e e n z i j d i g e n v e r t e k e n d w e e r g e e f t ( z i e I. 1 e n 1 . 2 ) . N e t z o m i n a l s e e n s c h o o l u i t s l u i t e n d te b e o o r d e l e n i s op h a a r s c h o o l r e g l e m e n t of s c h o o l w e r k p l a n , is de j o o d s e t r a d i t i e d a t op h a a r h a l a k h a h . D e l e z e r b e d e n k e d a t de c o n t e x t v a n de v o o r b e e l d e n 1 en 2 n i e t e e n v e r s t e e n d e s a m e n l e v i n g i s , m a a r e e n in b a n e n g e l e i d e l e v e n d e t r a d i t i e .

VOORBEELD

1: D e r e g e l s v a n M a i m o n i d e s (12e e e u w ) . 1:1-7,

Ik g e b r u i k G o l d m a n ( 1 9 7 5 ) , pp. 1 3 6 - 1 5 0 . H i j c i t e e r t d a a r M a i m o n i d e s ' H i l k h o t T a l m u d T o r a h m e t u i t z o n d e r i n g v a n de r e g e l s
2:1-7, 6 : 1 2 - 1 4 en 7 : 1 - 1 2 . V e r m o e d e l i j k laat Goldman deze weg,

142

omdat hij v o o r a l over 'adult education' s c h r i j f t

e n de d o o r h e m

w e g g e l a t e n r e g e l s o v e r o n d e r w i j s a a n k i n d e r e n e n o v e r h e t in de b a n d o e n v a n l e e r l i n g e n en g e l e e r d e n en h e t w e e r o p h e f f e n v a n d e b a n g a a n . S t r i k t g e n o m e n g a a n de d o o r G o l d m a n w e g g e l a t e n r e g e l s i n d e r d a a d niet over 'adult e d u c a t i o n ' , al gaan ze wel over permanent l e r e n . Ik c i t e e r M a i m o n i d e s ' ' H i l k h o t T a l m u d T o r a h ' w e l v o l l e d i g , o m d a t a l l e p a s s a g e s d a a r i n v o o r de ' J o o d s e T r a d i t i e a l s P e r m a n e n t L e r e n ' r e l e v a n t z i j n . A a n h e t s l o t c i t e e r t G o l d m a n ook nog e n k e l e r e g e l s v a n M a i m o n i d e s , d i e de h o g e s t a t u s v a n de s t u d i e v a n de T o r a h i l l u s t r e r e n , m a a r op e e n a n d e r e p l a a t s in d i e n s c o d e x s t a a n . D e g e k o z e n v e r t a l i n g e n in h e t E n g e l s z i j n a l l e v a n d e z e l f d e v e r t a l e r . T h e f i r s t g r e a t c o m p e n d i u m of J e w i s h j u r i s p r u d e n c e w a s t h e M i s h n e h T o r a h , p o p u l a r l y c a l l e d t h e Y a d H a z a k a h ( " S t r o n g H a n d " ) , by M o s e s M a i m o n i d e s , c o m p l e t e d in t h e y e a r 1180. M a i m o n i d e s d e s i g n e d h i s

170.
c o d e to be " a c o m p e n d i u m of a l l t h e o r a l l a w , o r d i n a n c e s , customs

a n d d e c r e e s f r o m t h e d a y s of M o s e s , o u r m a s t e r , to t h e c l o s e of the T a l m u d , i n c l u d i n g t h e i n t e r p r e t a t i o n s of t h e G e o n i m s i n c e t h a t t i m e " . T h i s m o n u m e n t a l code o p e n s , s i g n i f i c a n t l y , with the s e f e r h a - M a d a , the " B o o k of K n o w l e d g e " , w h i c h c o n t a i n s t h e o f t - q u o t e d H i l k h o t T a l m u d T o r a h , t h e " L a w s C o n c e r n i n g the S t u d y of T o r a h " . T h e s e in t u r n a r e s u b d i v i d e d i n t o c h a p t e r s a n d s e c t i o n s d e a l i n g w i t h t h e a f f i r m a t i v e p r e c e p t s ( m i t z v o t A s e h ) to s t u d y t h e T o r a h a n d to h o n o r i t s t e a c h e r s a s w e l l a s t h o s e v e r s e d in i t . T h e f o l l o w i n g p a s s a g e s f r o m t h e H i l k h o t T a l m u d T o r a h a r e a l l r e l e v a n t to o u r t h e m e of l i f e l o n g l e a r n i n g a m o n g J e w s . ((Regels 1 : 1-7))

143

' 1 . 1 W o m e n , s l a v e s a n d the y o u n g ( u n d e r the a g e of p u b e r t y ) a r e e x e m p t f r o m t h e o b l i g a t i o n of s t u d y i n g T o r a h . B u t it i s a d u t y of t h e f a t h e r to t e a c h h i s y o u n g s o n T o r a h : a s it i s s a i d , " A n d y e s h a l l t e a c h t h e m , to y o u r c h i l d r e n , t a l k i n g of t h e m " ( D e u t . d u t y it i s to l e a r n h a s a d u t y to t e a c h . 1. 2. J u s t a s it i s a m a n ' s d u t y to t e a c h h i s s o n , s o it i s h i s d u t y to 11:19). A w o m a n i s u n d e r n o o b l i g a t i o n to t e a c h h e r s o n , s i n c e o n l y o n e w h o s e

t e a c h h i s g r a n d s o n , a s it is s a i d , " M a k e t h e m k n o w n u n t o thy c h i l d r e n a n d thy c h i l d r e n ' s c h i l d r e n " ( D e u t . 4 : 9 ) . T h i s o b l i g a t i o n i s to b e f u l f i l l e d n o t o n l y t o w a r d s a s o n a n d g r a n d s o n . A d u t y r e s t s on e v e r y s c h o l a r in I s r a e l to t e a c h a l l d i s c i p l e s (who s e e k i n s t r u c t i o n f r o m h i m ) , e v e n if t h e y a r e not h i s c h i l d r e n , a s it i s s a i d , " A n d thou s h a l t t e a c h t h e m d i l i g e n t l y u n t o thy c h i l d r e n " ( D e u t . 6 : 7 ) . On t r a d i t i o n a l a u t h o r i t y , the t e r m "thy c h i l d r e n " i n c l u d e s d i s c i p l e s , f o r d i s c i p l e s t o o a r e c a l l e d c h i l d r e n , a s it i s s a i d , " A n d the s o n s of the p r o p h e t s c a m e f o r t h " (II K i n g s 2 : 3 ) . T h i s b e i n g s o , why d o e s the p r e c e p t ( c o n c e r n i n g i n s t r u c t i o n ) s p e c i f i c a l l y m e n t i o n ( D e u t . 4:9) a m a n ' s son and s o n ' s s o n ? To i m p r e s s upon us that the son should r e c e i v e i n s t r u c t i o n in p r e f e r e n c e to a g r a n d s o n , a n d a g r a n d s o n in p r e f e r e n c e to a n o t h e r m a n ' s s o n . 1 . 3 A f a t h e r (who c a n n o t t e a c h h i s son) i s b o u n d to e n g a g e a p a i d t e a c h e r f o r h i m . B u t t h e o n l y o b l i g a t i o n o n e o w e s to a n e i g h b o u r ' s s o n i s to t e a c h h i m w h e n it i n v o l v e s no e x p e n s e . If a f a t h e r h a s n o t h a d h i s s o n t a u g h t , it i s the d u t y of t h e l a t t e r , a s s o o n a s h e r e a l i z e s

171. his d e f i c i e n c i e s , to acquire knowledge for h i m s e l f , as it is said, "That ye may learn them and observe to do them" (Deut. 5:1). And so too, you will find that study in all c a s e s takes precedence of practice, since study leads to practice, but practice does not lead to study. 1.4 If a man needs to learn Torah and has a son who needs instruction, his own requirements are to be satisfied first. But if his son has better capacity and greater ability to grasp what he learns, then the son's education takes precedence. Still, even in this c a s e , the father must not wholly neglect the study of the Torah. F o r , just as it is incumbent on h i m to have his son taught, so is he under an obligation to obtain instruction for h i m s e l f . 1.5 A man should always first study Torah and then marry; for if he takes a wife f i r s t , his mind will not be free for study. But if his physical d e s i r e s are so overpowering as to preoccupy his mind, he should marry and then study Torah. 1.6 When should a father c o m m e n c e his son's instruction in Torah? A s soon as the child begins to talk, the father should teach him the text "Moses commanded us a law" (Deut. 33:4), and the first v e r s e of the Shema ("Hear O I s r a e l , the Lord our God, the Lord is one") (Deut. 6:4). Later on, according to the child's capacity, the father should teach h i m a few v e r s e s at a time, till he attains the age of six or seven y e a r s , when he should take him to a teacher of young children. 1.7 If it is the c u s t o m of the country for a teacher of children to r e c e i v e remuneration, the father is to pay the fee, and it is his duty to have his son taught, even if he has to pay for the instruction, till the child has gone through the whole of the Written Law. Where it is the c u s t o m to charge a fee for teaching the Written Law, it is perm i s s a b l e to take payment for such instruction. It is forbidden however to teach the Oral Law for payment, for it is said "Behold, I have taught you statutes and ordinances, even as the Lord, my God, commanded me" (Deut. 4:5). This means: "Even as I (Moses) learnt (from God) without payment, so have ye learnt f r o m m e , gratuitously.

172. And throughout the generations, whenever you teach, do so gratuitously, even as you learnt f r o m me". If a person cannot find any one willing to teach him without remuneration, he should engage a paid teacher, as it is said "Buy the truth" (Prov. 23:23). It should not however be a s s u m e d that it is p e r m i s s a b l e to take pay for teaching. F o r the v e r s e continues "And sell it not", the inference being, that even where a man had been obliged to pay for instruction (in the Oral Law), he is n e v e r t h e l e s s forbidden to charge, in his turn, for teaching it. ((The Obligation for Life-long Learning)) E v e r y Israelite is under an obligation to study Torah, whether he is poor or rich, in sound health or ailing, in the vigour of youth or very old and feeble. Even a man so poor that he is maintained by charity or goes begging f r o m door to door, as also a man with a wife and children to support,are under the obligation to set aside a definite period during the day and at night for the study of the Torah, as it is said "But thou shalt meditate therein day and night" (Josh. 1:8). Among the great sages of I s r a e l , s o m e were h e w e r s of wood, s o m e drawers of water, while others were blind. N e v e r t h e l e s s , they devoted t h e m s e l v e s by day and by night to the study of the Torah. They are included among the transmitters of the tradition in the direct line f r o m M o s e s . Until what period in life ought one to study Torah? Until the day of one's death, as it is said, "And lest they (the precepts) depart f r o m thy heart all the days of ihy life" (Deut. 4:9). Whenever one c e a s e s to study, one forgets, ((l. 8-10)) (( What to study)) The time allotted to study should be divided into three parts. A third should be devoted to the Written Law; a third to the Oral Law; and the last third should be spent in reflection, deducing conclusions f r o m p r e m i s e s , developing implications of statements, comparing dicta, studying the hermeneutical principles by which the Torah is interpreted, till one knows the e s s e n c e of these principles, and how to deduce what is permitted and what is forbidden f r o m what one has learnt traditionally. This is termed Talmud. F o r example, if one is an artisan who works at his trade three hours

173.
d a i l y a n d d e v o t e s n i n e h o u r s to t h e s t u d y of t h e T o r a h , h e s h o u l d s p e n d t h r e e of t h e s e n i n e h o u r s in the s t u d y of the W r i t t e n L a w , t h r e e in t h e s t u d y of t h e O r a l L a w , a n d t h e r e m a i n i n g t h r e e in r e f l e c t i n g on h o w to d e d u c e o n e r u l e f r o m a n o t h e r . T h e w o r d s of the P r o p h e t s a r e c o m p r i s e d in the W r i t t e n L a w , w h i l e t h e i r e x p o s i t i o n f a l l s w i t h i n t h e c a t e g o r y of t h e O r a l L a w . T h e s u b j e c t s s t y l e d P a r d e s ( E s o t e r i c S t u d i e s ) , a r e i n c l u d e d in T a l m u d . T h i s p l a n a p p l i e s to t h e p e r i o d w h e n o n e b e g i n s l e a r n i n g . B u t a f t e r one h a s b e c o m e p r o f i c i e n t a n d n o l o n g e r n e e d s to l e a r n t h e W r i t t e n L a w , o r c o n t i n u a l l y b e o c c u p i e d w i t h t h e O r a l L a w , h e s h o u l d , a t f i x e d t i m e s , r e a d the W r i t t e n L a w a n d t h e t r a d i t i o n a l d i c t a , s o a s not to f o r g e t a n y of t h e r u l e s of the T o r a h , a n d s h o u l d d e v o t e a l l h i s d a y s e x c l u s i v e l y to t h e s t u d y of T a l m u d , a c c o r d i n g to h i s b r e a d t h of m i n d a n d m a t u r i t y of intellect, ((l. 11-12))

( ( E d u c a t i o n of W o m e n ) ) A w o m a n w h o s t u d i e s T o r a h w i l l b e r e c o m p e n s e d , b u t not in t h e s a m e m e a s u r e a s a m a n , f o r s t u d y w a s n o t i m p o s e d on h e r a s a d u t y , a n d one who p e r f o r m s a m e r i t o r i o u s a c t w h i c h i s n o t o b l i g a t o r y w i l l not r e c e i v e t h e s a m e r e w a r d a s o n e u p o n w h o m it i s i n c u m b e n t a n d who f u l f i l l s it a s a d u t y , but only a l e s s e r r e w a r d . A n d n o t w i t h s t a n d i n g t h a t s h e i s r e c o m p e n s e d , y e t the S a g e s h a v e w a r n e d u s t h a t a m a n s h a l l n o t t e a c h h i s d a u g h t e r T o r a h , a s t h e m a j o r i t y of w o m e n h a v e not a m i n d a d e q u a t e f o r i t s s t u d y b u t , b e c a u s e of t h e i r l i m i t a t i o n s , w i l l t u r n the w o r d s of t h e T o r a h i n t o t r i v i a l i t i e s . T h e s a g e s s a i d " H e w h o t e a c h e s h i s d a u g h t e r T o r a h - it i s a s if h e t a u g h t h e r w a n t o n n e s s " . T h i s s t r i c t u r e r e f e r s only to i n s t r u c t i o n in t h e O r a l L a w . W i t h r e g a r d to t h e W r i t t e n L a w , h e o u g h t not to t e a c h it to her-; b u t if h e h a s d o n e s o , it i s not r e g a r d e d a s t e a c h i n g h e r w a n t o n n e s s . ((1.13)) ( ( R e g e l s 2: 1 - 7 ) ) 2. 1 T e a c h e r s of y o u n g c h i l d r e n a r e to be a p p o i n t e d in e a c h p r o v i n c e , d i s t r i c t a n d t o w n . If a c i t y h a s m a d e no p r o v i s i o n f o r t h e e d u c a t i o n of t h e y o u n g , i t s i n h a b i t a n t s a r e p l a c e d u n d e r a b a n , t i l l s u c h t e a c h e r s h a v e b e e n e n g a g e d . A n d if t h e y p e r s i s t e n t l y n e g l e c t t h i s d u t y , t h e c i t y i s e x c o m m u n i c a t e d , f o r t h e w o r l d i s only m a i n t a i n e d by t h e b r e a t h of s c h o o l c h i l d r e n .

! 74

2, 2 Children are to be sent to school at the age of six or seven y e a r s , according to the strength of the individual child and its physical de velcpment. But no child is to be sent to school under six y e a r s of age. The teacher may chastise his pupils to inspire them with awe. But he must not do so in a cruel manner or in a vindictive spirit. Accordingly, he must not strike them with whips or sticks, but only use a small strap. He is to teach them the whole day and part of the night, so as to train them to study by day and by night. And there is to be no holiday except on the eve of the Sabbath or festival, towards the close of the day, and on f e s t i v a l s . On Sabbaths, pupils are not taught a new l e s s o n , but they repeat what they had already learnt previously, even if only once. Pupils must not be interrupted at their studies, even for the re-building of the T e m p l e . 2 . 3 A teacher who l e a v e s the children and goes out (when he should be teaching them), or does other work while he is with them, or teaches lazily, falls under the ban "Cursed be he that doeth the work of the Lord with a slack hand" (Jer. 48:10). Hence, it is not proper to appoint any one as teacher unless he is God-fearing and well v e r s ed in reading and in g r a m m a r . 2 . 4 An unmarried man should not keep school for the young because the mothers come to see their children. Nor should any woman keep sc hool j because the fathers come to see them. 2. 5 Twenty-five children may be put in charge of one teacher. If the number in the c l a s s e x c e e d s twenty-five but is not more than forty, he should have an assistant to help with the instruction. If there are more than forty, two teachers must be appointed. 2. 6 A child may be transferred f r o m one teacher to another who is more competent in reading or g r a m m a r , only however, if both the teacher and the pupil live in the same town and are not separated by a river. But we must not take the child to school in another town nor even a c r o s s a river in the s a m e town, unless it is spanned by a f i r m bridge, not likely soon to collapse. 2. 7. If one of the residents in an alley or even in a court wishes to

175.
open a school, his neighbours cannot prevent h i m . Nor can a t e a c h e r , a l r e a d y e s t a b l i s h e d , o b j e c t to a n o t h e r t e a c h e r o p e n i n g a s c h o o l n e x t d o o r to h i m , e i t h e r f o r n e w p u p i l s o r e v e n w i t h t h e i n t e n t i o n of d r a w i n g a w a y p u p i l s f r o m t h e e x i s t i n g s c h o o l , f o r it i s s a i d , g r e a t and g l o r i o u s " (Is. 42-21). "The L o r d w a s p l e a s e d f o r H i s r i g h t e o u s n e s s ' s a k e , to m a k e t h e T o r a h

( ( T h e C r o w r f of t h e T o r a h - I t s C l a i m to P r i o r i t y ) ) W i t h t h r e e c r o w n s w a s I s r a e l c r o w n e d - w i t h t h e c r o w n of t h e T o r a h , w i t h t h e c r o w n of the p r i e s t h o o d a n d w i t h t h e c r o w n of s o v e r e i g n t y . T h e c r o w n of t h e p r i e s t h o o d w a s b e s t o w e d u p o n A a r o n , a s it i s s a i d , " A n d it s h a l l b e u n t o h i m a n d u n t o h i s s e e d a f t e r h i m , t h e c o v e n a n t of a n e v e r l a s t i n g p r i e s t h o o d " ( N u m . 25: 13). T h e c r o w n of s o v e r e i g n ty w a s c o n f e r r e d u p o n D a v i d , a s it i s s a i d , " H i s s e e d s h a l l e n d u r e f o r e v e r , a n d h i s t h r o n e a s t h e s u n b e f o r e M e " ( P s . 89 ' 3 7 ) . The "Moses c r o w n of the T o r a h , h o w e v e r , i s f o r a l l I s r a e l , a s it i s s a i d ,

c o m m a n d e d u s a l a w , a n i n h e r i t a n c e of t h e c o n g r e g a t i o n of J a c o b " ( D e u t . 33.' 4). W h o e v e r d e s i r e s it c a n win it. Do n o t s u p p o s e t h a t the o t h e r two c r o w n s a r e g r e a t e r t h a n t h e c r o w n of t h e T o r a h , f o r it i s said, "By m e , kings reign and p r i n c e s d e c r e e j u s t i c e . By m e , princes rule" (Prov. 8 : 1 5 - 1 6 ) . H e n c e the i n f e r e n c e , t h a t t h e c r o w n of t h e T o r a h i s g r e a t e r t h a n t h e o t h e r two c r o w n s . T h e s a g e s s a i d , "A b a s t a r d w h o i s a s c h o l a r t a k e s p r e c e d e n c e of a n i g n o r a n t H i g h P r i e s t , f o r it i s s a i d , ' M o r e p r e c i o u s it i s t h a n r u b i e s ' ( P r o v . 3 : 1 5 ) , t h a t i s ( m o r e to be h o n o u r e d i s t h e s c h o l a r ) t h a n t h e H i g h P r i e s t who e n t e r s t h e i n n e r m o s t s a n c t u a r y . (A p l a y u p o n t h e w o r d P e n i n i m ( ( r u b i e s ) ) t a k e n a s L i f n y v ' l i f n i m ((High P r i e s t w h o e n t e r e d the H o l y of H o l i e s on t h e D a y of A t o n e m e n t ) ) ). " Of a l l p r e c e p t s , n o n e i s e q u a l in i m p o r t a n c e to the s t u d y of the T o r a h . N a y , s t u d y of t h e T o r a h i s e q u a l to t h e m a l l , f o r s t u d y l e a d s to p r a c t i c e . H e n c e , s t u d y a l w a y s t a k e s p r e c e d e n c e of p r a c t i c e . If t h e o p p o r t u n i t y of f u l f i l l i n g a s p e c i f i c p r e c e p t w o u l d interrupt t h e s t u d y of t h e T o r a h a n d t h e p r e c e p t c a n b e p e r f o r m e d by o t h e r s , ed a n d t h e n the s t u d y be r e s u m e d . A t t h e j u d g m e n t h e r e a f t e r , a m a n w i l l f i r s t b e c a l l e d to a c c o u n t in r e g a r d to h i s f u l f i l l m e n t of t h e d u t y of s t u d y a n d a f t e r w a r d s c o n c e r n ing h i s o t h e r a c t i v i t i e s . H e n c e , t h e s a g e s s a i d , "A p e r s o n s h o u l d one s h o u l d n o t i n t e r m i t s t u d y . O t h e r w i s e , t h e p r e c e p t s h o u l d be p e r f o r m -

176. always occupy himself with the Torah, whether for its own sake or for other reasons. F o r study of the Torah, even when pursued f r o m interested m o t i v e s , will lead to study for its own sake. " ((3. 1-5)) ((Learning Before Riches)) He whose heart prompts him to fulfill this duty properly, and to be crowned with the crown of the Torah, must not allow his mind to be diverted to other objects. He must not a i m at acquiring Torah as well as riches and honour at the s a m e time. "This is the way for the study of the Torah. A m o r s e l of bread with salt thou must eat, and water by m e a s u r e thou must drink; thou must sleep upon the ground and live a life of hardship, the while thou toilest in the Torah" (Ethics of the F a t h e r s 6:4). "It is not incumbent upon thee to c o m plete the task; but neither art thou free to neglect it" (ibid. 2 :2l). "And if thou hast studied much Torah, thou hast earned much reward. The r e c o m p e n s e will be proportionate to the pains" (ibid. 5:26) (The numbering of the paragraphs in the Ethics of the F a t h e r s in the editions of the Mishna and in the editions of the liturgy does not always correspond). P o s s i b l y you may say: When I shall have accumulated money, I shall r e s u m e my studies; when I shall have provided for my needs and have l e i s u r e f r o m my affairs, I shall r e s u m e my studies. Should such a thought enter your mind, you will never win the crown of the Torah. "Rather make the study of the Torah your fixed occupation" (ibid. 1:15) and let your secular affairs engage you casually, and do not say: "When I shall have l e i s u r e , I shall study; perhaps you may never have leisure" (ibid. 2:5). In the Torah it is written, "It is not in heaven . . . neither is it beyond the sea" (Deut. 30:12-13). "It is not in heaven, " this means that the Torah is not to be found with the arrogant: "nor beyond the s e a s , " that i s , it is not found among those who c r o s s the ocean. Hence, our s a g e s said, "Nor can one who is engaged overmuch in business grow wise" (Ethics of the F a t h e r s 2:6). They have also exhorted us: "Engage little in b u s i n e s s and occupy thyself with the Torah" (ibid. 4:12). ((3.6-8)) ((Study R equires Humility and the Simple Life)) The words of the Torah have been compared to water, as it is said,

177.
"O e v e r y one that t h i r s t e t h , c o m e ye f o r w a t e r " (Isa. 55:1); this t e a c h e s u s t h a t j u s t a s w a t e r d o e s n o t a c c u m u l a t e on a s l o p b u t f l o w s a w a y , w h i l e in a d e p r e s s i o n it s t a y s , s o t h e W o r d s of t h e T o r a h a r e n o t to b e f o u n d in t h e a r r o g a n t o r h a u g h t y b u t o n l y in h i m w h o i s c o n t r i t e a n d l o w l y in s p i r i t , w h o s i t s in t h e d u s t a t t h e f e e t of t h e w i s e and b a n i s h e s f r o m his h e a r t lusts and t e m p o r a l delights; w o r k s a l i t t l e d a i l y , but j u s t e n o u g h to p r o v i d e f o r h i s n e e d s , if h e w o u l d o t h e r w i s e h a v e n o t h i n g to e a t , a n d d e v o t e s t h e r e s t of t h e d a y a n d n i g h t to t h e s t u d y of t h e T o r a h . O n e , h o w e v e r , w h o m a k e s up h i s m i n d to s t u d y T o r a h a n d n o t w o r k b u t l i v e on c h a r i t y , p r o f a n e s t h e n a m e of G o d , b r i n g s t h e T o r a h i n t o c o n t e m p t , e x t i n g u i s h e s t h e l i g h t of r e l i g i o n , b r i n g s e v i l u p o n h i m s e l f a n d d e p r i v e s h i m s e l f of l i f e h e r e a f t e r , f o r it i s f o r b i d d e n to d e r i v e a n y t e m p o r a l a d v a n t a g e f r o m t h e w o r d s of t h e T o r a h . T h e s a g e s s a i d , " W h o e v e r d e r i v e s a p r o f i t f o r h i m s e l f f r o m t h e w o r d s of t h e T o r a h i s h e l p i n g on h i s own d e s t r u c t i o n " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 4 : 1 7 ) . a g g r a n d i s e t h y s e l f , n o r a s p a d e w h e r e w i t h to d i g " ( i b i d . 4 : 7 ) . l i k e w i s e e x h o r t e d u s , " L o v e w o r k , h a t e l o r d s h i p " ( i b i d . 1:10). They They "All h a v e f u r t h e r c h a r g e d u s , " M a k e n o t of t h e m a c r o w n w h e r e w i t h to

s t u d y of t h e T o r a h , n o t c o n j o i n e d w i t h w o r k , m u s t , in t h e e n d , b e f u t i l e , a n d b e c o m e a c a u s e of s i n " ( i b i d . 2 : 2 ) . T h e e n d of s u c h a p e r s o n will be that he will r o b h i s f e l l o w - c r e a t u r e s . It i n d i c a t e s a h i g h d e g r e e of e x c e l l e n c e in a m a n to m a i n t a i n h i m s e l f by t h e l a b o u r of h i s h a n d s . A n d t h i s w a s the n o r m a l p r a c t i c e of t h e e a r l y s a i n t s . T h u s , one s e c u r e s all honour and h a p p i n e s s h e r e and h e r e a f t e r , a s it i s s a i d , " W h e n t h o u e a t e s t of t h e l a b o u r of t h i n e h a n d s , h a p p y s h a l t t h o u b e , a n d it s h a l l b e w e l l w i t h t h e e " the w o r l d to c o m e , which is a l t o g e t h e r good. T h e w o r d s of t h e T o r a h do n o t a b i d e w i t h o n e w h o s t u d i e s l i s t l e s s l y , n o r w i t h t h o s e w h o l e a r n a m i d s t l u x u r y , a n d h i g h l i v i n g , but o n l y w i t h o n e w h o m o r t i f i e s h i m s e l f f o r t h e s a k e of t h e T o r a h , constantly e n d u r i n g p h y s i c a l d i s c o m f o r t , a n d not p e r m i t t i n g s l e e p to h i s e y e s n o r s l u m b e r to h i s e y e l i d s . " T h i s i s t h e l a w , w h e n a m a n d i e t h in a tent" (Num. 19:14). T h e s a g e s e x p l a i n e d t h e t e x t m e t a p h o r i c a l l y t h u s : " T h e T o r a h o n l y a b i d e s w i t h h i m w h o m o r t i f i e s h i m s e l f in t h e t e n t s of t h e w i s e " . A n d s o S o l o m o n , in h i s w i s d o m , s a i d , "If thou f a i n t in t h e d a y of a d v e r s i t y , thy s t r e n g t h i s s m a l l i n d e e d " ( P r o v . (Ps. 128:2). H a p p y s h a l t t h o u b e in t h i s w o r l d , a n d it s h a l l b e w e l l w i t h t h e e in

24:10). He a l s o said, " A l s o my w i s d o m stood unto m e " ( E c c l e s . in w r a t h , ( P l a y u p o n t h e w o r d a p h , m e a n i n g ' a l s o ' a n d ' w r a t h ' . )

2:9).

T h i s i s e x p l a i n e d by o u r w i s e m e n t h u s , " T h e w i s d o m t h a t I l e a r n t - t h i s h a s r e m a i n e d with m e " . T h e s a g e s s a i d , " T h e r e is a s o l e m n c o v e n a n t t h a t a n y o n e w h o t o i l s a t h i s s t u d i e s in t h e S y n a g o g u e , where it w a s c u s t o m a r y to s t u d y p r i v a t e l y , w i l l n o t q u i c k l y f o r g e t " . H e w h o t o i l s p r i v a t e l y in l e a r n i n g , w i l l b e c o m e w i s e a s it i s s a i d , " W i t h t h e lowly ( l i t e r a l l y , the r e s e r v e d ) is w i s d o m " ( P r o v . h e w h o r e a d s s i l e n t l y s o o n f o r g e t s . ((3. 9 - 1 2 ) ) ( ( M e t h o d s of S t u d y ) ) W h i l e it i s a d u t y to s t u d y b y d a y a n d by n i g h t , m o s t of o n e ' s k n o w l e d g e i s a c q u i r e d a t n i g h t . A c c o r d i n g l y , w h e n o n e a s p i r e s to w i n t h e c r o w n of the T o r a h , h e s h o u l d b e e s p e c i a l l y h e e d f u l of a l l h i s n i g h t s a n d not w a s t e a s i n g l e o n e of t h e m in s l e e p , e a t i n g , d r i n k i n g , idle t a l k a n d s o f o r t , b u t d e v o t e a l l of t h e m to s t u d y of t h e T o r a h a n d w o r d s of w i s d o m . T h e s a g e s s a i d , " T h a t s o u n d of t h e T o r a h h a s w o r t h w h i c h i s h e a r d by n i g h t , a s it i s s a i d , ' A r i s e , c r y out in t h e n i g h t ' ( L a m . 2 : 1 9 ) : a n d w h o e v e r o c c u p i e s h i m s e l f w i t h t h e s t u d y of t h e T o r a h a t n i g h t - a m a r k of s p i r i t u a l g r a c e d i s t i n g u i s h e s h i m b y d a y , a s it i s s a i d , 'By day the L o r d will c o m m a n d H i s l o v i n g k i n d n e s s , a n d in t h e n i g h t H i s s o n g s h a l l b e w i t h m e , e v e n a p r a y e r u n t o t h e G o d of m y l i f e ' ( P s . 4 2 : 9 ) . A h o u s e w h e r e i n t h e w o r d s of t h e T o r a h a r e n o t h e a r d a t n i g h t w i l l b e c o n s u m e d b y f i r e , a s it i s s a i d , consume him' L o r d ' (Num. (Job 20:26). 'All d a r k n e s s i s l a i d up f o r h i s t r e a s u r e s ; a f i r e n o t b l o w n by m a n s h a l l ' B e c a u s e h e h a t h d e s p i s e d t h e w o r d of t h e 15 : 3 l ) - t h i s r e f e r s to one w h o h a s u t t e r l y n e g l e c t e d 11:2). If o n e r e But c i t e s aloud while studying, what he l e a r n s will r e m a i n with h i m .

( t h e s t u d y of) t h e w o r d s of t h e T o r a h . " A n d , s o t o o , o n e w h o i s a b l e to o c c u p y h i m s e l f w i t h t h e T o r a h a n d d o e s n o t do s o , o r w h o h a d r e a d S c r i p t u r e and l e a r n t M i s h n a h and g a v e t h e m up f o r w o r l d l y i n a n i t i e s , a n d a b a n d o n e d a n d c o m p l e t e l y r e n o u n c e d t h i s s t u d y , i s i n c l u d e d in t h e c o n d e m n a t i o n , " B e c a u s e h e h a t h d e s p i s e d t h e W o r d of t h e L o r d . " T h e s a g e s s a i d , " W h o e v e r n e g l e c t s t h e T o r a h b e c a u s e of w e a l t h , will, a t l a s t b e f o r c e d to n e g l e c t it owing to p o v e r t y . A n d w h o e v e r f u l f i l l s t h e T o r a h in p o v e r t y , w i l l u l t i m a t e l y f u l f i l l it a m i d s t w e a l t h " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 4 : 1 1 , w i t h o r d e r of s e n t e n c e s r e v e r s e d ) . A n d t h i s i s e x p l i c i t l y s e t f o r t h in t h e T o r a h , a s it i s s a i d , " B e c a u s e t h o u d i d s t

179.
n o t s e r v e t h e L o r d thy G o d w i t h j o y f u l n e s s a n d w i t h g l a d n e s s of h e a r t , b y r e a s o n of t h e a b u n d a n c e of a l l t h i n g s , t h e r e f o r e s h a l t t h o u s e r v e t h i n e e n e m y " ( D e u t . 2 8 : 4 7 - 4 8 ) . It i s a l s o s a i d " T h a t H e m i g h t a f f l i c t thee . . . to do t h e e g o o d a t thy l a t t e r e n d . . . " ( D e u t . 8 : 1 6 ) . ((3. 13)) ((Who S h a l l B e T a u g h t ) ) T o r a h s h o u l d o n l y b e t a u g h t to a w o r t h y p u p i l w h o s e c o n d u c t i s e x e m p l a r y o r w h o s e d i s p o s i t i o n i s s i m p l e . O n e , h o w e v e r , who w a l k s in a w a y t h a t i s n o t g o o d s h o u l d f i r s t b e r e c l a i m e d , t r a i n e d in t h e r i g h t w a y a n d t e s t e d ( a s to h i s s i n c e r i t y ) ; t h e n h e i s a d m i t t e d i n t o t h e Beth H a m i d r a s h (College) and given instruction. The s a g e s say "To t e a c h a p u p i l w h o i s u n w o r t h y i s l i k e c a s t i n g a s t o n e to M e r c u r y ( t h e i d o l ) , a s it i s s a i d , " A s one p u t s a s t o n e in a s l i n g , s o i s h e t h a t g i v e t h h o n o u r to a f o o l " ( T h e s t o n e d o e s n o t s t a y l o n g in t h e s l i n g ; it i s s o o n s h o t o u t , s o h o n o u r g i v e n to a f o o l d o e s n o t s t a y l o n g w i t h h i m ) ( P r o v . 2 6 : 8 ) . T h e r e i s no h o n o u r b u t t h e T o r a h , a s it i s s a i d , " T h e w i s e s h a l l i n h e r i t h o n o u r " ( P r o v . 3:35)1' So t o o , if a t e a c h e r d o e s n o t w a l k i n t h e r i g h t w a y - e v e n if h e i s a g r e a t s c h o l a r a n d a l l t h e p e o p l e a r e in n e e d of h i m - i n s t r u c t i o n i s not to b e r e c e i v e d f r o m h i m t i l l h e r e f o r m s ; a s it i s s a i d , " F o r t h e p r i e s t ' s l i p s s h a l l k e e p k n o w l e d g e , and they shall s e e k the law f r o m his m o u t h , f o r he is t h e m e s s e n g e r of t h e L o r d of H o s t s " ( M a i . 2 : 7 ) . O u r s a g e s a p p l i e d t h i s t e x t t h u s : "If t h e t e a c h e r i s l i k e a n a n g e l of t h e L o r d of H o s t s , t h e y m a y s e e k t h e L a w f r o m h i s m o u t h . B u t if h e i s n o t , t h e n t h e y s h a l l n o t s e e k t h e L a w f r o m h i s m o u t h " . ((4. l)) ( ( M a s t e r a n d D i s c i p l e - P r i n c i p l e s of P e d a g o g y ) ) H o w i s i n s t r u c t i o n to b e i m p a r t e d ? T h e t e a c h e r i s s e a t e d in t h e s c h o o l r o o m f a c i n g the c l a s s , with the pupils a r o u n d h i m like a c r o w n , so that they c a n all s e e h i m and h e a r h i s w o r d s . T h e t e a c h e r is not t o s i t on a s t o o l w h i l e h i s p u p i l s a r e s e a t e d on t h e f l o o r . E i t h e r a l l s i t on t h e f l o o r , o r a l l on s t o o l s . F o r m e r l y t h e t e a c h e r u s e d to b e s e a t e d , w h i l e t h e p u p i l s s t o o d . B u t b e f o r e t h e d e s t r u c t i o n of t h e S e c o n d T e m p l e , it a l r e a d y h a d b e c o m e the u n i v e r s a l c u s t o m t h a t pupils, while being taught, should be s e a t e d . If it w a s h i s c u s t o m to t e a c h t h e p u p i l s p e r s o n a l l y , h e m a y do s o . I f , h o w e v e r , he taught through a M e t u r g e m a n (an i n t e r p r e t e r ) , the l a t t e r s t a n d s b e t w e e n h i m and h i s p u p i l s . T h e t e a c h e r a d d r e s s e d the i n t e r -

180.
p r e t e r , w h o d e c l a i m s w h a t h e h a s j u s t h e a r d to a l l t h e p u p i l s . And The

w h e n t h e y put q u e s t i o n s to t h e i n t e r p r e t e r , h e a s k s t h e t e a c h e r . o n e w h o put t h e q u e s t i o n . T h e t e a c h e r s h o u l d not r a i s e h i s v o i c e

t e a c h e r r e p l i e s to t h e i n t e r p r e t e r w h o a d d r e s s e s t h e a n s w e r to t h e above the i n t e r p r e t e r ' s v o i c e . N o r should the l a t t e r r a i s e h i s v o i c e a b o v e t h a t of t h e t e a c h e r , w h e n h e a d d r e s s e s a q u e s t i o n to h i m . The i n t e r p r e t e r m a y not d e t r a c t aught f r o m the t e a c h e r ' s w o r d s , nor add to t h e m n o r v a r y t h e m - u n l e s s h e i s t h e t e a c h e r ' s f a t h e r o r i n s t r u c t o r . In a d d r e s s i n g t h e i n t e r p r e t e r , t h e t e a c h e r u s e s t h e i n t r o d u c t o r y f o r m u l a : " T h u s m y r e v e r e d p r e c e p t o r s a i d to m e " o r " T h u s m y r e v e r e d f a t h e r s a i d to m e " . B u t w h e n t h e i n t e r p r e t e r r e p e a t s t h e w o r d s to t h e l i s t e n e r , h e r e c i t e s t h e m in t h e n a m e of t h e s a g e q u o t e d , a n d m e n t i o n s t h e n a m e a s if h e w e r e t h e t e a c h e r ' s f a t h e r o r t e a c h e r , and s a y s , "Thus said our M a s t e r s o - a n d - s o " (naming him). He does s o , e v e n if t h e t e a c h e r a b s t a i n e d f r o m n a m i n g t h e s a g e on t h e g r o u n d t h a t it i s f o r b i d d e n to m e n t i o n o n e ' s t e a c h e r o r f a t h e r by n a m e . If t h e t e a c h e r t a u g h t a n d h i s p u p i l s d i d n o t u n d e r s t a n d , h e s h o u l d n o t be a n g r y with t h e m o r f a l l into a r a g e , but should r e p e a t the l e s s o n a g a i n a n d a g a i n t i l l t h e y h a v e g r a s p e d t h e f u l l m e a n i n g of t h e H a l a c h a ( r u l e ) h e i s expounding., So a l s o , t h e p u p i l s h o u l d n o t s a y , "I u n d e r s t a n d " when he h a s not u n d e r s t o o d , but should a s k a g a i n and a g a i n . A n d if t h e m a s t e r i s a n g r y w i t h h i m a n d s t o r m s a t h i m , h e s h o u l d s a y , " M a s t e r , it i s T o r a h . I n e e d to l e a r n , a n d m y i n t e l l e c t u a l capacities are deficient". A d i s c i p l e should not f e e l a s h a m e d b e f o r e h i s f e l l o w - s t u d e n t s who g r a s p t h e l e s s o n a f t e r h e a r i n g it o n c e o r t w i c e , w h i l e h e n e e d s to h e a r it s e v e r a l t i m e s b e f o r e h e k n o w s i t . F o r if t h i s m a k e s h i m f e e l a s h a m e d , h e w i l l go t h r o u g h c o l l e g e w i t h o u t h a v i n g l e a r n t a n y t h i n g . T h e a n c i e n t s a g e s a c c o r d i n g l y said: "A b a s h f u l m a n cannot l e a r n , n o r a p a s s i o n a t e m a n t e a c h " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 2 : 6 ) . T h e s e o b s e r v a t i o n s o n l y a p p l y v/hen the s t u d e n t s ' l a c k of u n d e r s t a n d i n g i s d u e to t h e d i f f i c u l t y of t h e s u b j e c t o r to t h e i r m e n t a l d e f i c i e n c y . B u t if t h e t e a c h e r c l e a r l y s e e s t h a t t h e y a r e n e g l i g e n t a n d i n d o l e n t in t h e i r s t u d y of t h e T o r a h a n d t h a t t h i s i s t h e c a u s e of t h e i r f a i l u r e to u n d e r s t a n d , it i s h i s d u t y to s c o l d t h e m a n d s h a m e t h e m w i t h w o r d s of r e p r o a c h , a n d s o s t i m u l a t e t h e m to be k e e n . A n d in t h i s r e g a r d , s a g e s s a i d , " A r o u s e a w e in t h e p u p i l s " . It i s t h u s i m p r o p e r f o r a t e a c h e r to i n d u l g e in f r i v o l i t y b e f o r e h i s p u p i l s , o r to j e s t in t h e i r the

181.
p r e s e n c e , o r e a t a n d d r i n k w i t h t h e m - s o t h a t t h e f e a r of h i m b e upon t h e m , and they will thus l e a r n f r o m h i m quickly. Q u e s t i o n s a r e n o t to b e put to t h e t e a c h e r i m m e d i a t e l y on h i s e n t e r ing t h e s c h o o l , b u t o n l y a f t e r h i s m i n d i s c o m p o s e d . N o r s h o u l d a p u p i l put a q u e s t i o n a s s o o n a s h e h a s c o m e i n , b u t o n l y a f t e r h e h i m s e l f i s c o m p o s e d a n d r e s t e d . T w o p u p i l s a r e n o t to put q u e s t i o n s a t o n e t i m e . T h e t e a c h e r i s n o t to b e q u e s t i o n e d on a t o p i c n o t p e r t a i n ing to t h e l e s s o n , b u t o n l y on t h e s u b j e c t t h a t i s b e i n g t r e a t e d , s o a s n o t to e m b a r r a s s h i m . T h e t e a c h e r , h o w e v e r , should set "pitfalls" b e f o r e h i s p u p i l s , b o t h in h i s q u e s t i o n s a n d in w h a t h e d o e s in t h e i r p r e s e n c e , in o r d e r to s h a r p e n t h e i r w i t s , a n d a s c e r t a i n w h e t h e r t h e y r e m e m b e r w h a t h e h a d t a u g h t t h e m o r do not r e m e m b e r i t . Needless to a d d , t h a t h e h a s t h e r i g h t to q u e s t i o n t h e m on a s u b j e c t o t h e r t h a n t h a t on w h i c h t h e y a r e a t t h e m o m e n t e n g a g e d , in o r d e r to s t i m u l a t e t h e m to b e d i l i g e n t in s t u d y . No q u e s t i o n s should be a s k e d standing, nor a n s w e r s given standing; n o r s h o u l d t h e y b e a d d r e s s e d by a n y o n e f r o m a n e l e v a t i o n , o r f r o m a d i s t a n c e , or when one is behind the e l d e r s . T h e t e a c h e r m a y only b e q u e s t i o n e d on t h e t o p i c t h a t i s b e i n g s t u d i e d . T h e q u e s t i o n s a r e to b e put in a r e s p e c t f u l m a n n e r . O n e s h o u l d n o t a s k c o n c e r n i n g t h a n t h r e e H a l a c h o t h ( r u l e s ) in t h e t o p i c . T w o i n d i v i d u a l s put q u e s t i o n s . O n e of t h e s e q u e s t i o n s i s g e r m a n e to the s u b j e c t u n d e r d i s c u s s i o n , while the o t h e r is not. H e e d is given to t h e q u e s t i o n t h a t i s g e r m a n e . O n e q u e s t i o n r e f e r s to a l e g a l r u l e , t h e o t h e r to e x e g e s i s ; t h e f o r m e r r e c e i v e s a t t e n t i o n . O n e q u e s t i o n i s e x e g e t i c a l ; the o t h e r h o m i l e t i c a l ; the f o r m e r is t a k e n up. One q u e s t i o n i s h o m i l e t i c a l ; t h e o t h e r a p p e r t a i n s to a n i n f e r e n c e a f o r t i o r i ; t h e l a t t e r i s a n s w e r e d . O n e q u e s t i o n r e f e r s to a n a f o r t i o r i i n f e r e n c e , t h e o t h e r to a n i n f e r e n c e f r o m s i m i l a r i t y of p h r a s e s ; t h e f o r m e r i s d e a l t w i t h . Q u e s t i o n s a r e put by two p e r s o n s , o n e of w h o m i s a g r a d u a t e d s c h o l a r , t h e o t h e r a d i s c i p l e ; a t t e n t i o n i s p a i d to t h e s c h o l a r . O n e of t h e m i s a d i s c i p l e , t h e o t h e r i s u n l e t t e r e d ; h e e d i s g i v e n to t h e d i s c i p l e . W h e r e b o t h a r e g r a d u a t e d s c h o l a r s , disciples or o r u n l e t t e r e d , a n d the q u e s t i o n s of b o t h c o n c e r n two l e g a l r u l e s , c a s e s g i v e t h e p r e f e r e n c e to e i t h e r . N o o n e s h o u l d s l e e p in t h e B e t h H a m i d r a s h ( H o u s e of S t u d y ) . If a s t u d e n t d o z e s t h e r e , h i s k n o w l e d g e b e c o m e s a t h i n g of s h r e d s . Thus more

t w o r e s p o n s e s , o r two p r a c t i c a l i s s u e s , t h e i n t e r p r e t e r m a y in t h e s e

182.
S o l o m o n , in h i s w i s d o m , s a i d , " A n d d r o w s i n e s s s h a l l c l o t h e o n e in r a g s " ( P r o v . 2 3 : 2 1 ) . N o c o n v e r s a t i o n m a y b e h e l d in t h e H o u s e of S t u d y , e x c e p t in r e f e r e n c e to the w o r d s of t h e T o r a h . E v e n if o n e s n e e z e s t h e r e , t h e o t h e r s do not w i s h h i m " g o o d h e a l t h " . H a m i d r a s h i s g r e a t e r t h a n t h a t of s y n a g o g u e s . ((4. 2 - 9 ) ) ( ( T h e H o n o r a n d R e s p e c t D u e to T e a c h e r s ) ) J u s t a s a p e r s o n i s c o m m a n d e d to h o n o u r a n d r e v e r e h i s f a t h e r , so i s h e u n d e r a n o b l i g a t i o n to h o n o u r a n d r e v e r e h i s t e a c h e r , e v e n to a g r e a t e r e x t e n t t h a n h i s f a t h e r ; f o r h i s f a t h e r g a v e h i m l i f e in t h i s w o r l d , w h i l e h i s t e a c h e r who i n s t r u c t s h i m in w i s d o m , s e c u r e s f o r h i m l i f e in t h e w o r l d to c o m e . If h e s e e s a n a r t i c l e t h a t h i s f a t h e r h a d l o s t and a n o t h e r a r t i c l e that h i s t e a c h e r had l o s t , the t e a c h e r ' s p r o p e r t y s h o u l d be r e c o v e r e d f i r s t , a n d t h e n t h e f a t h e r ' s . If h i s f a t h e r and his t e a c h e r a r e loaded with b u r d e n s , he should f i r s t r e l i e v e h i s t e a c h e r a n d t h e n h i s f a t h e r . If h i s f a t h e r a n d t e a c h e r a r e in c a p t i v i t y , h e s h o u l d f i r s t r a n s o m h i s t e a c h e r . B u t , if h i s f a t h e r i s a s c h o l a r , e v e n t h o u g h not of t h e s a m e r a n k a s h i s t e a c h e r , h e s h o u l d f i r s t r e c o v e r his f a t h e r ' s lost p r o p e r t y and then his t e a c h e r ' s . There i s n o h o n o u r h i g h e r t h a n t h a t w h i c h i s d u e to t h e t e a c h e r ; no r e v e r e n c e p r o f o u n d e r t h a n t h a t w h i c h s h o u l d be p a i d h i m . T h e s a g e s s a i d , " R e v e r e n c e f o r thy t e a c h e r s h a l l b e l i k e t h e f e a r of H e a v e n " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 4 : 1 5 ) . T h e y f u r t h e r s a i d , " W h o e v e r d i s t r u s t s t h e a u t h o r i t y of h i s t e a c h e r - it i s a s if h e d i s p u t e s w i t h t h e S h e c h i n a h ! ; a s it i s s a i d , 'When they s t r o v e a g a i n s t the L o r d ' (Num. 26:9). Whoe v e r s t a r t s a q u a r r e l w i t h h i s t e a c h e r , it i s a s if h e s t a r t e d a q u a r r e l w i t h t h e S h e c h i n a h ; a s it i s s a i d , ' W h e r e t h e c h i l d r e n of I s r a e l s t r o v e w i t h the L o r d , a n d H e v/as s a n c t i f i e d in t h e m ' ( N u m . 2 0 : 13). A n d w h o e v e r c h e r i s h e s r e s e n t m e n t a g a i n s t h i s t e a c h e r - it i s a s if h e c h e r i s h e s r e s e n t m e n t a g a i n s t t h e L o r d , a s it i s s a i d , ' Y o u r m u r i n g s a r e not a g a i n s t u s , but a g a i n s t the L o r d ' (Exod. a b o u t t h e S h e c h i n a h ; a s it i s s a i d , and against M o s e s ' (Num. 21:3)." mur16:8). W h o Needless to a d d , o t h e r t o p i c s m u s t not b e d i s c u s s e d . T h e s a n c t i t y of a B e t h

e v e r h a r b o u r s d o u b t s a b o u t h i s t e a c h e r - it i s a s if h e h a r b o u r s d o u b t 'And the people s p o k e a g a i n s t God

W h o i s to b e r e g a r d e d a s d i s p u t i n g h i s t e a c h e r ' s a u t h o r i t y ? O n e who s e t s up a c o l l e g e , h o l d s s e s s i o n s , d i s c o u r s e s a n d i n s t r u c t s w i t h o u t h i s t e a c h e r ' s p e r m i s s i o n , d u r i n g t h e l a t t e r ' s l i f e t i m e , a n d e v e n if h e

183.
b e a r e s i d e n t in a n o t h e r c o u n t r y . T o g i v e d e c i s i o n s in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e i s f o r b i d d e n a t a l l t i m e s . W h o e v e r g i v e s a d e c i s i o n in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e i s d e s e r v i n g of d e a t h . If t h e r e w a s a d i s t a n c e of t w e l v e m i l s (A m i l , H e b r e w m i l e , i s 2 , 0 0 0 c u b i t s ) b e t w e e n h i m a n d h i s t e a c h e r a n d a q u e s t i o n w a s put to h i m c o n c e r n i n g a r u l e of p r a c t i c e , h e m a y g i v e the a n s w e r ; a n d , to s a v e a m a n f r o m d o i n g w h a t i s f o r b i d d e n , h e m a y g i v e a d e c i s i o n e v e n in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e . F o r i n s t a n c e , if h e s e e s o n e c o m m i t t i n g a v i o l a t i o n of t h e L a w , b e c a u s e t h a t p e r s o n did n o t k n o w t h a t it i s p r o h i b i t e d , o r out of s h e e r w i c k e d n e s s , it i s h i s d u t y to c h e c k the w r o n g d o e r a n d s a y to h i m , " T h i s i s f o r b i d d e n " . H e s h o u l d do s o , e v e n in t h e p r e s e n c e of h i s m a s t e r , a n d e v e n if t h e l a t t e r h a s n o t g i v e n h i m p e r m i s s i o n . F o r to s a v e G o d ' s n a m e f r o m b e i n g p r o f a n e d , we f o r e g o t h e h o n o u r d u e to t h e t e a c h e r . T h i s , h o w e v e r , i s o n l y p e r m i t t e d c a s u a l l y . B u t to a s s u m e t h e f u n c t i o n of a d e c i s i o n i s t a n d g i v e d e c i s i o n s r e g u l a r l y to a l l e n q u i r e r s , e v e n if he a n d h i s t e a c h e r l i v e a t o p p o s i t e e n d s of the e a r t h , i s f o r b i d d e n to a d i s c i p l e , d u r i n g h i s t e a c h e r ' s l i f e t i m e , u n l e s s he has his t e a c h e r ' s p e r m i s s i o n . even a f t e r his t e a c h e r ' s death, m a y any d i s c i p l e h i m to do s o . A d i s c i p l e w h o i s not t h u s q u a l i f i e d a n d n e v e r t h e l e s s g i v e s d e c i s i o n s i s " w i c k e d , f o o l i s h a n d of an a r r o g a n t s p i r i t " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 4 : 9 ) . A n d of h i m it i s s a i d , " F o r s h e h a t h c a s t d o w n m a n y w o u n d e d " ( P r o v . 7 : 2 6 ) . O n the o t h e r h a n d , a s a g e , w h o i s q u a l i f i e d a n d r e f r a i n s f r o m r e n d e r i n g d e c i s i o n s a n d w i t h h o l d s k n o w l e d g e of t h e T o r a h , p u t s s t u m b l i n g b l o c k s b e f o r e the b l i n d . Of h i m it i s s a i d , " E v e n t h e m i g h t y a r e a l l s l a i n " ( P r o v . 7 : 2 6 ) . T h e s t u d e n t s of s m a l l m i n d s w h o h a v e a c q u i r e d a n i n s u f f i c i e n t k n o w l e d g e of the T o r a h , a n d y e t s e e k to a g g r a n d i s e t h e m s e l v e s b e f o r e the i g n o r a n t and a m o n g t h e i r t o w n s m e n by i m p e r t i n e n t l y p u t t i n g t h e m s e l v e s f o r w a r d a n d p r e s u m i n g to j u d g e a n d r e n d e r d e c i s i o n s in I s r a e l - t h e s e a r e the o n e s who m u l t i p l y s t r i f e , d e v a s t a t e t h e w o r l d , q u e n c h t h e l i g h t of t h e T o r a h a n d s p o i l the v i n e y a r d of t h e L o r d of h o s t s . Of s u c h , S o l o m o n , in h i s w i s d o m , s a i d , " S e i z e f o r us the f o x e s , the little f o x e s that spoil the v i n e y a r d " (Song of S o n g s 2 : 1 5 ) . A d i s c i p l e i s f o r b i d d e n to c a l l h i s t e a c h e r by h i s n a m e , e v e n w h e n t h e l a t t e r i s n o t p r e s e n t . T h i s r u l e o n l y a p p l i e s if t h e n a m e i s u n Nor r e g u l a r l y give

d e c i s i o n s , u n l e s s h e h a s a t t a i n e d a s t a n d a r d of k n o w l e d g e q u a l i f y i n g

184.
u s u a l , s o t h a t a n y o n e h e a r i n g it k n o w s w h o i s m e a n t . In h i s p r e s e n c e , t h e p u p i l m u s t n e v e r m e n t i o n h i s t e a c h e r ' s n a m e , e v e n if h e d e s i r e s to c a l l a n o t h e r p e r s o n w h o b e a r s t h e s a m e n a m e ; t h e s a m e i s t h e r u l e w i t h h i s f a t h e r ' s n a m e . In r e f e r r i n g to t h e m ev-en a f t e r t h e i r d e a t h , he should u s e a d e s c r i p t i v e t i t l e , ( " m y h o n o u r e d f a t h e r " , "my honoured teacher"). or A d i s c i p l e m a y not g r e e t h i s t e a c h e r o r

r e t u r n h i s g r e e t i n g in t h e s a m e m a n n e r a s p e o p l e a r e w o n t to g r e e t t h e i r c o m p a n i o n s a n d r e t u r n t h e i r g r e e t i n g s . B u t h e s h o u l d b o w to h i s t e a c h e r and a d d r e s s h i m with r e v e r e n c e and d e f e r e n c e , " P e a c e be u n t o t h e e , m y t e a c h e r " . If t h e t e a c h e r g r e e t e d h i m f i r s t , h e s h o u l d r e s p o n d , " P e a c e to t h e e , m y t e a c h e r a n d m a s t e r " . So t o o , h e s h o u l d n o t r e m o v e h i s p h y l a c t e r i e s in h i s t e a c h e r ' s e n c e , n o r r e c l i n e in h i s p r e s e n c e , b u t s h o u l d s i t r e s p e c t f u l l y , presas

o n e s i t s b e f o r e a k i n g . H e s h o u l d not r e c i t e h i s p r a y e r s , w h i l e s t a n d ing in f r o n t of h i s t e a c h e r , o r b e h i n d h i m , o r a t h i s s i d e ; n e e d l e s s to a d d , t h a t h e m u s t not s t e p ( b a c k w a r d o r f o r w a r d ) s i d e by s i d e w i t h t h e t e a c h e r , but s h o u l d s t a n d a t a d i s t a n c e in t h e r e a r , n o t , however, e x a c t l y b e h i n d h i s t e a c h e r , a n d t h e n h e c a n o f f e r up h i s d e v o t i o n s . H e m u s t n o t go w i t h h i s t e a c h e r i n t o t h e s a m e b a t h r o o m . H e m u s t n o t s i t in h i s t e a c h e r ' s s e a t . W h e n h i s t e a c h e r a n d a c o l l e a g u e d i s p u t e w i t h one a n o t h e r , h e m u s t n o t , in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e , interpose h i s o p i n i o n a s to w h o i s r i g h t . H e m u s t n o t c o n t r a d i c t h i s t e a c h e r ' s s t a t e m e n t s . H e m a y not s i t d o w n in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e , t i l l h e i s t o l d " b e s e a t e d " , n o r s t a n d u p , t i l l h e i s t o l d to s t a n d u p , o r t i l l h e o b t a i n s p e r m i s s i o n to s t a n d u p . A n d w h e n h e q u i t s , h e m u s t n o t t u r n h i s b a c k , b u t s h o u l d r e t i r e w i t h h i s f a c e to h i s t e a c h e r . It i s h i s d u t y to r i s e b e f o r e h i s t e a c h e r , f r o m t h e m o m e n t h e s e e s h i m at a d i s t a n c e (and k e e p standing), till he d i s a p p e a r s f r o m v i e w a n d i s n o l o n g e r v i s i b l e ; t h e n t h e d i s c i p l e m a y r e s u m e h i s s e a t . It i s a p e r s o n ' s d u t y to v i s i t h i s t e a c h e r on the f e s t i v a l s . C o u r t e s y m u s t n o t be s h o w n to a p u p i l in t h e t e a c h e r ' s presence, u n l e s s t h e t e a c h e r h i m s e l f i s w o n t to s h o w c o u r t e s y to t h a t p u p i l . T h e v a r i o u s o f f i c e s thai: a s l a v e p e r f o r m s f o r h i s m a s t e r , a p u p i l p e r f o r m s f o r h i s t e a c h e r . I f , h o w e v e r , h e i s in a p l a c e w h e r e h e i s unknown, and h a s n o p h y l a c t e r i e s w i t h h i m ( o n l y w o r n by f r e e Whoever I s r a e l i t e s ) , and f e a r s that people will say that he is a s l a v e , he d o e s not h e l p h i s t e a c h e r to put on o r r e m o v e h i s s h o e s . r e f u s e s his pupil's s e r v i c e s , withholds kindness f r o m h i m and r e -

185.
m o v e s f r o m h i m t h e f e a r of H e a v e n . ( S u g g e s t e d by t h e e x h o r t a t i o n in t h e E t h i c s of t h e F a t h e r s , " L e t r e v e r e n c e f o r thy t e a c h e r b e a s t h e f e a r of H e a v e n " ) . A p u p i l w h o n e g l e c t s a n y of t h e c o u r t e s i e s d u e to h i s m a s t e r c a u s e s t h e S h e c h i n a h to d e p a r t f r o m I s r a e l . If a p u p i l s a w h i s t e a c h e r v i o l a t i n g the o r d i n a n c e s of t h e T o r a h , W h e n e v e r a p u p i l r e c i t e s a d i c t u m in h i s t e a c h e r ' s p r e s e n c e , n e v e r q u o t e a d i c t u m t h a t h e h a s not h e a r d f r o m h i s t e a c h e r , he without he s h o u l d s a y to h i m , " O u r m a s t e r , t h u s a n d t h u s , h a s t thou t a u g h t u s " . s h o u l d s a y , " T h u s , o u r m a s t e r , h a s t thou t a u g h t u s " . H e s h o u l d g i v i n g t h e a u t h o r i t y to i t . W h e n h i s t e a c h e r d i e s , h e r e n d s a l l t h e g a r m e n t s he w e a r s till he b a r e s his b r e a s t . T h e s e r e n t s he n e v e r s e w s u p . T h e s e r u l e s o n l y a p p l y to t h e c h i e f t e a c h e r f r o m w h o m o n e h a s l e a r n t m o s t of w h a t h e k n o w s . B u t h i s r e l a t i o n to o n e f r o m w h o m h e d i d not a c q u i r e m o s t of h i s k n o w l e d g e i s t h a t of a j u n i o r to a s e n i o r f e l l o w s t u d e n t . T o w a r d s s u c h a s e n i o r s t u d e n t (who w a s a t t h e s a m e t i m e h i s t e a c h e r ) , t h e d i s c i p l e i s not r e q u i r e d to o b s e r v e a l l t h e a b o v e - m e n t i o n e d p o i n t s of c o u r t e s y . B u t t h e j u n i o r h a s to s t a n d up b e f o r e h i m , a n d , on h i s d e m i s e , h a s to r e n d h i s g a r m e n t s , j u s t a s h e d o e s f o r a d e c e a s e d r e l a t i v e f o r w h o m h e m o u r n s . E v e n if one l e a r n t f r o m a p e r s o n o n e t h i n g o n l y , b e it g r e a t o r s m a l l , o n e h a s to s t a n d up b e f o r e t h a t p e r s o n a n d r e n d o n e ' s g a r m e n t s a t h i s d e m i s e . No s c h o l a r who p o s s e s s e s good m a n n e r s will s p e a k b e f o r e h i s s u p e r i o r in k n o w l e d g e , e v e n if h e h a s l e a r n t n o t h i n g f r o m h i m . If o n e ' s t e a c h e r d e s i r e s to e x c u s e a l l h i s p u p i l s o r a n y o n e of t h e m f r o m a l l o r a n y of t h e s e o b s e r v a n c e s , h e m a y do s o . B u t e v e n t h e n , t h e d i s c i p l e m u s t s h o w c o u r t e s y to h i m , e v e n a t t h e m o m e n t w h e n h e e x p l i c i t l y d i s p e n s e s w i t h i t . ((5. 1 - 11 ))

( ( C o u r t e s y to b e S h o w n to P u p i l s ) ) A s p u p i l s a r e b o u n d to h o n o u r t h e i r t e a c h e r , s o a t e a c h e r o u g h t to s h o w c o u r t e s y a n d f r i e n d l i n e s s to h i s p u p i l s . T h e s a g e s s a i d , "Let t h e h o n o u r of thy d i s c i p l e s b e a s d e a r to t h e e a s t h i n e o w n " ( E t h i c s of t h e F a t h e r s 4 : 1 5 ) . A m a n s h o u l d t a k e a n i n t e r e s t in h i s p u p i l s a n d love t h e m , f o r they a r e h i s s p i r i t u a l c h i l d r e n who will b r i n g h i m h a p p i n e s s in t h i s w o r l d a n d in t h e w o r l d h e r e a f t e r . D i s c i p l e s i n c r e a s e the t e a c h e r ' s w i s d o m and b r o a d e n h i s m i n d . The sages said, "Much wisdom I learnt f r o m my teachers, m o r e f r o m my c o l l e a g u e s ; f r o m m y p u p i l s , m o s t of a l l " . E v e n a s a s m a l l p i e c e of

186.
w o o d k i n d l e s a l a r g e l o g , s o a p u p i l of s m a l l a t t a i n m e n t s t h e m i n d of h i s t e a c h e r , w i s d o m . ((5. 1 2 - 1 3 ) ) ( ( R e v e r e n c e D u e to A l l M e n of L e a r n i n g ) ) It i s a d u t y to h o n o u r e v e r y s c h o l a r , e v e n if h e i s n o t o n e ' s t e a c h e r , a s it i s s a i d , " T h o u s h a l t r i s e up b e f o r e t h e h o a r y h e a d , a n d h o n o u r t h e f a c e of t h e o l d m a n " ( L e v . 19 32). T h e w o r d " Z a k e n " ( r e n d e r e d " o l d m a n " ) r e f e r s to o n e w h o h a s a c q u i r e d w i s d o m . W h e n o u g h t p e o p l e to r i s e u p b e f o r e h i m ? A t t h e m o m e n t t h a t h e h a s a p p r o a c h e d within f o u r c u b i t s (and they should k e e p standing), till he h a s p a s s e d o u t of s i g h t . T h i s c o u r t e s y i s n o t to b e o b s e r v e d in a b a t h - h o u s e n o r in a l a t r i n e , f o r it i s s a i d , " T h o u s h a l t r i s e u p a n d h o n o u r " ( L e v . 19:32); t h e at c o u r t e s y of r i s i n g m u s t b e s u c h a s to e x p r e s s h o n o u r . L a b o u r e r s , the t i m e when they a r e w o r k i n g , n e e d not r i s e up b e f o r e s c h o l a r s , a s it i s s a i d , " T h o u s h l t r i s e u p a n d h o n o u r " ; e v e n a s t h e " h o n o u r i n g " e n j o i n e d d o e s not i n v o l v e a m o n e t a r y l o s s , s o t h e c o u r t e s y of r i s i n g b e f o r e t h e s c h o l a r i s o n l y r e q u i r e d w h e n it d o e s n o t i n v o l v e a m o n e t a r y l o s s . A n d w h e n c e do w e k n o w t h a t o n e s h o u l d n o t s h u t o n e ' s e y e s w h e n a s c h o l a r p a s s e s , s o a s n o t to s e e h i m a n d t h u s e v a d e t h e o b l i g a t i o n of s t a n d i n g up b e f o r e h i m ? I t i s i n f e r r e d f r o m t h e t e x t , " A n d t h o u s h a l t f e a r thy G o d " ( L e v . s h a l t f e a r thy G o d " . It i s i m p r o p e r f o r a s a g e t o put t h e p e o p l e to i n c o n v e n i e n c e b y d e l i b e r a t e l y p a s s i n g b e f o r e t h e m , s o t h a t t h e y s h o u l d h a v e to s t a n d up b e f o r e h i m . H e s h o u l d u s e a s h o r t r o u t e a n d e n d e a v o u r to a v o i d n o t i c e s o t h a t t h e y s h o u l d n o t b e t r o u b l e d to s t a n d u p . T h e s a g e s w e r e w o n t to u s e c i r c u i t o u s and e x t e r i o r p a t h s , w h e r e they w e r e not l i k e l y to m e e t t h o s e who m i g h t r e c o g n i z e t h e m , so a s not to t r o u b l e t h e m . T h e s a m e r u l e a p p l i e s to r i d i n g a s to w a l k i n g . A s it i s a d u t y t o r i s e u p b e f o r e t h e s a g e w h e n h e w a l k s , s o t h i s c o u r t e s y s h o u l d be s h o w n when he r i d e s by. W h e r e t h r e e a r e w a l k i n g on a r o a d , t h e t e a c h e r s h o u l d b e i n t h e m i d d l e , t h e s e n i o r (of h i s d i s c i p l e s ) a t h i s r i g h t , t h e j u n i o r on h i s left. O n s e e i n g a C h a c h a m (a s a g e o r r e l i g i o u s a u t h o r i t y ) , o n e d o e s n o t 19:32); w h e r e v e r t h e f u l f i l l m e n t "Thou of a d u t y i s l e f t to t h e c o n s c i e n c e , t h e e x h o r t a t i o n i s a d d e d , sharpens

s o t h a t by h i s q u e s t i o n s , h e e l i c i t s g l o r i o u s

187.
r i s e till he h a s a p p r o a c h e d within four cubits; and a s soon as he h a s p a s s e d , one r e s u m e s o n e ' s s e a t . W h e n a C h a c h a m e n t e r s , e a c h p e r s o n s t a n d s up a s h e a p p r o a c h e s h i m w i t h i n f o u r c u b i t s , a n d t h e n r e s u m e s h i s s e a t , a n d s o d o e s the n e x t one t i l l the C h a c h a m h a s r e a c h e d h i s p l a c e a n d i s s e a t e d , A pupil* in r e g u l a r a t t e n d a n c e , m a y only r i s e b e f o r e h i s t e a c h e r in the m o r n i n g a n d in the e v e n i n g , s o t h a t the h o n o u r p a i d to the t e a c h e r s h a l l not be m o r e t h a n t h a t s h o w n to G o d . O n e r i s e s up b e f o r e a n old m a n , a d v a n c e d in y e a r s , e v e n if h e i s not a s a g e . E v e n a l e a r n e d m a n who i s young r i s e s up b e f o r e a n old m a n of a d v a n c e d a g e . H e i s not o b l i g e d , h o w e v e r , to r i s e to h i s f u l l h e i g h t but n e e d only r i s e h i m s e l f s u f f i c i e n t l y to i n d i c a t e c o u r t e s y . E v e n a g e n t i l e who i s a g e d s h o u l d b e s h o w n c o u r t e s y in s p e e c h ; a n d one s h o u l d e x t e n d a h a n d to s u p p o r t h i m , a s it i s s a i d , " T h o u s h a l t r i s e up b e f o r e the h o a r y h e a d " , w i t h o u t q u a l i f i c a t i o n . S c h o l a r s do not g o out to t a k e p a r t w i t h the r e s t of the c o m m u n i t y in b u i l d i n g , d i g g i n g o r s i m i l a r w o r k f o r the s t a t e , s o a s not to l o s e the r e s p e c t of the c o m m o n p e o p l e . N o r a r e t h e y a s s e s s e d f o r t h e c o s t of b u i l d i n g t h e w a l l s , r e p a i r i n g the g a t e s , p a y i n g the w a t c h m a n ' s w a g e s , e t c . , o r m a k i n g a g i f t to the k i n g . N o r a r e t h e y o b l i g e d to p a y a t a x , j o i n t l y o r s e v e r a l l y l e v i e d upon the i n h a b i t a n t s of a c i t y , a s it i s s a i d , " Y e a , t h o u g h t h e y h i r e ( J o s e p h C a r o in h i s K e s e p h M i s h n a h , exp l a i n s t h i s v e r s e thus 'If t h e y a l l s t u d y T o r a h ((play u p o n Y i t n u , w h i c h m e a n s in A r a m a i c , t h e y s t u d y ) ) , God w i l l g a t h e r t h e m ; if only a f e w do s o , t h e y w i l l be d i m i n i s h e d ' ) a m o n g the n a t i o n s , now w i l l I g a t h e r t h e m u p , a n d t h e y b e g i n to be d i m i n i s h e d by r e a s o n of the b u r d e n of k i n g s a n d p r i n c e s " ( H o s . 8:10). So too, if a s c h o l a r h a s g o o d s f o r s a l e , he i s to be g i v e n the o p p o r t u n i t y of d i s p o s i n g of t h e m f i r s t ; a n d no one e l s e in the m a r k e t i s to be p e r m i t t e d to s e l l , t i l l the s c h o l a r h a s f i r s t s o l d h i s s t o c k . S i m i l a r l y , if h e h a s a c a u s e p e n d i n g a n d h e i s s t a n d i n g a m o n g a l a r g e n u r n b e r of s u i t o r s , h i s c a u s e i s t a k e n f i r s t , a n d ( d u r i n g the h e a r i n g ) h e i s s e a t e d . It i s e x c e e d i n g l y i n i q u i t o u s to c o n t e m n s a g e s o r h a t e t h e m . Jerusal e m w a s only d e s t r o y e d w h e n i t s s c h o l a r s w e r e t r e a t e d w i t h c o n t u m e l y , a s it i s s a i d , " B u t t h e y m o c k e d t h e m e s s e n g e r s of God a n d d e s p i s e d H i s words., a n d s c o f f e d a t H i s p r o p h e t s " (II C h r o n . 36:16); t h i s m e a n s t h a t t h e y " d e s p i s e d t h o s e who t a u g h t H i s w o r d s " , So t o p , t h e t e x t "And if ye s h a l l a b h o r M y s t a t u t e s " ( L e v , 26:15) m e a n s "if

188.
y e a b h o r t h e t e a c h e r s of M y s t a t u t e s " . W h o e v e r c o n t e m n s t h e s a g e s w i l l h a v e n o p o r t i o n in t h e w o r l d to c o m e , a n d i s i n c l u d e d in t h e c e n s u r e " F o r the w o r d of t h e L o r d h a t h h e d e s p i s e d " ( N u m . ((6.1-11)) ((Regels 6:12-14 en 7:1-12)) 6. 12 A l t h o u g h o n e w h o c o n t e m n s t h e s a g e s f o r f e i t s h i s p o r t i o n in the w o r l d to c o m e , y e t if w i t n e s s e s c a m e f o r w a r d a n d t e s t i f i e d t h a t a c e r t a i n i n d i v i d u a l r e v i l e d a s a g e , e v e n if only in w o r d s , t h e o f f e n d e r h a s i n c u r r e d t h e p e n a l t y of e x c o m m u n i c a t i o n . T h e C o u r t (if h e i s found guilty) publicly e x c o m m u n i c a t e s h i m and a l s o i m p o s e s upon h i m a f i n e of o n e l i t r a in g o l d , a p e n a l t y of u n i f o r m a m o u n t in a l l p l a c e s , a n d t h i s i s g i v e n to t h e s a g e ( L i t r a in g o l d = 25 g o l d d e n a r i i ) . W h o e v e r r e v i l e s a C h a c h a m in w o r d s , e v e n a f t e r t h e l a t t e r ' s d e c e a s e , i s e x c o m m u n i c a t e d by t h e C o u r t , w h i c h l i f t s t h e b a n a f t e r h e r e p e n t s . If t h e s a g e w h o h a s b e e n r e v i l e d i s l i v i n g , t h e o f f e n d e r i s o n l y r e l e a s e d w i t h the c o n c u r r e n c e of the p e r s o n on w h o s e a c c o u n t t h e b a n had b e e n i m p o s e d . T o s a f e g u a r d h i s h o n o u r , the C h a c h a m m a y h i m s e l f e x c o m m u n i c a t e a boor who t r e a t e d h i m d i s r e s p e c t f u l l y . this, neither witnesses nor a previous warning a r e n e c e s s a r y . For The 15:31).

b a n i s n o t r e m o v e d t i l l t h e o f f e n d e r h a s a p p e a s e d t h e C h a c h a m . If h e died b e f o r e this was done, t h r e e m e n constitute t h e m s e l v e s a q u o r u m a n d r e m o v e t h e b a n . If t h e C h a c h a m d e s i r e s to f o r g i v e t h e o f f e n d e r , a n d d o e s not e x c o m m u n i c a t e h i m , h e i s a t l i b e r t y to do s o . 6. 13 W h e n a t e a c h e r , to s a f e g u a r d t h e h o n o u r d u e to h i m , excommun-

i c a t e d a n y p e r s o n , it i s t h e d u t y of a l l h i s d i s c i p l e s to t r e a t t h a t p e r s o n a s u n d e r t h e b a n . But w h e n a d i s c i p l e e x c o m m u n i c a t e d a n y o n e , f o r h i s own h o n o u r ' s s a k e , t h e t e a c h e r i s n o t b o u n d to r e s p e c t t h e b a n , b u t the p e o p l e m u s t d o s o . S i m i l a r l y , a n y o n e w h o m t h e N a s i ( P a t r i a r c h of P a l e s t i n e ) e x c o m m u n i c a t e d i s to b e t r e a t e d by a l l I s r a e l a s u n d e r t h e b a n . B u t if a l l I s r a e l e x c o m m u n i c a t e d a p e r s o n , t h e N a s i n e e d not t r e a t h i m a s e x c o m m u n i c a t e d . W h o e v e r h a s b e e n p l a c e d u n d e r a b a n of e x c o m m u n i c a t i o n in h i s own c i t y , i s to b e s o r e g a r d e d in a n o t h e r c i t y . B u t one,, w h o h a s b e e n p l a c e d u n d e r s u c h a b a n in a n o t h e r c i t y t h a n h i s o w n , i s not u n d e r a b a n in h i s own c i t y .

189.
6. 14 T h e f o r e g o i n g r u l e s o n l y a p p l y to o n e w h o w a s e x c o m m u n i c a t e d b e c a u s e h e r e v i l e d s c h o l a r s . B u t if one w a s e x c o m m u n i c a t e d f o r other transgressions, the p e n a l t y f o r which is e x c o m m u n i c a t i o n , even if t h e b a n w a s p r o n o u n c e d by t h e h u m b l e s t i n d i v i d u a l in I s r a e l , the

N a s i a n d a l l I s r a e l a r e b o u n d to r e s p e c t it t i l l the o f f e n d e r r e p e n t s of t h e t r a n s g r e s s i o n f o r w h i c h h e h a d b e e n e x c o m m u n i c a t e d a n d i s r e l e a s e d f r o m the ban. T h e r e a r e t w e n t y - f o u r o f f e n c e s f o r which the b a n i s p r o n o u n c e d on a n i n d i v i d u a l , i r r e s p e c t i v e of s e x . T h e c a t e g o r y is a s follows: l) W h o e v e r r e v i l e s a C h a c h a m , e v e n a f t e r h i s d e c e a s e ; 2) insults t h e m e s s e n g e r of a C o u r t ; 3) c a l l s a n o t h e r p e r s o n , a s l a v e ; 4) 5) slight any ordinance inis

r e c e i v e s a c i t a t i o n f r o m a C o u r t to a p p e a r a t i t s s e s s i o n s , on a d a t e f i x e d by t h e C o u r t , a n d f a i l s to a t t e n d ; Torah; 7) 6) s t i t u t e d by t h e S c r i b e s , o r , n e e d l e s s to a d d , a n y p r e c e p t of t h e w h o e v e r r e f u s e s to a c c e p t the d e c i s i o n of a C o u r t , p l a c e d u n d e r t h e b a n of e x c o m m u n i c a t i o n t i l l j u d g m e n t i s s a t i s f i e d ; w h o e v e r k e e p s on h i s p r e m i s e s a n y t h i n g n o x i o u s , s u c h a s a 8) w h o e v e r s e l l a n y of h i s r e a l p r o p e r t y to a n i d o l a t e r , v i c i o u s dog o r a n u n s a f e l a d d e r , is put u n d e r a b a n t i l l h e r e m o v e s the n u i s a n c e ; is e x c o m m u n i c a t e d till he a s s u m e s liability f o r all i n j u r i e s that m a y a c c r u e f r o m t h e i d o l a t e r to h i s I s r a e l i t e n e i g h b o u r w h o o w n s a d j a c e n t property; 9) w h o e v e r t e s t i f i e s c o n c e r n i n g an I s r a e l i t e b e f o r e the i d o l a t e r s ' c o u r t s a n d t h e e f f e c t of h i s t e s t i m o n y i s to f o r c e t h e I s r a e l i t e to m a k e a p a y m e n t f o r w h i c h , h e w o u l d n o t , a c c o r d i n g to J e w i s h L a w , have b e e n l i a b l e , is p l a c e d u n d e r a ban till he m a k e s 10) restitution; a b u t c h e r , w h o i s a C o h e n ( p r i e s t d e s c e n d e d in t h e m a l e l i n e of

A a r o n ) , a n d w h o d o e s not s e p a r a t e the p o r t i o n s of a s l a u g h t e r e d b e a s t d u e to t h e p r i e s t a n d g i v e t h e m to a n o t h e r p r i e s t , i s p l a c e d u n d e r a ban till he does so; 11) w h o e v e r v i o l a t e s t h e s a n c t i t y of the s e c o n d 12) w h o e v e r d o e s m a n u a l l a b o u r on t h e E v e 13) t a k e s G o d ' s n a m e in v a i n ; o r t a k e s 14) c a u s e s the public d a y s of t h e F e s t i v a l s , n o t w i t h s t a n d i n g t h a t t h e o b s e r v a n c e of t h e s e d a y s i s d u e to c u s t o m ; of P a s s o v e r , a f t e r m i d d a y ; to p r o f a n e G o d ' s n a m e ; 15)

it w i t h a n o a t h , in m a t t e r s of no i m p o r t a n c e ; s i d e the p r e s c r i b e d b o u n d s ; 17) 16)

c a u s e s t h e p u b l i c to e a t s a c r i f i c e s o u t c a l c u l a t e s , o u t s i d e of P a l e s t i n e , 18) k e e p s t h e p u b l i c f r o m f u l f i l l i n g

t h e a n n u a l c a l e n d a r , a n d a p p o i n t s d a t e s f o r the b e g i n n i n g of t h e m o n t h ; c a u s e s t h e b l i n d to s t u m b l e ; 19) a r e l i g i o u s duty; a s l a u g h t e r e r who p e r m i t s f o r b i d d e n m e a t to

190.
leave his p r e m i s e s as fit for J e w i s h consumption; ( r e l i g i o u s h e a d of t h e c o m m u n i t y ) ; ises priapism; 22) 21) 20) or who h a s

n o t e x a m i n e d h i s s l a u g h t e r i n g k n i f e in t h e p r e s e n c e of t h e C h a c h a m whoever deliberately practtransactwhoever d i v o r c e s his wife and then e n t e r s into

a p a r t n e r s h i p w i t h h e r , o r e n g a g e s in o t h e r c o m m e r c i a l

ions which bring t h e m into c l o s e r e l a t i o n s - when they c o m e into C o u r t ( i . e . w h e n t h e y c o m e u n d e r t h e n o t i c e of t h e C o u r t ) t h e y a r e placed under a ban; 23) a r e l i g i o u s l e a d e r of e v i l r e p u t e ; 24) whoe v e r u n j u s t l y e x c o m m u n i c a t e s one who h a s not i n c u r r e d the b a n . 7. 1 If a s a g e g r o w n o l d in w i s d o m , a N a s i , o r A b - b e t h - D i n , ted a g r a v e o f f e n c e , he i s , u n d e r no c i r c u m s t a n c e s , commit-

to b e p u b l i c l y

e x c o m m u n i c a t e d , u n l e s s h e a c t e d l i k e J e r o b o a m , t h e s o n of N e b a t a n d h i s c o n f e d e r a t e s . B u t if h e c o m m i t t e d o t h e r s i n s l e s s h e i n o u s , h e i s p u n i s h e d w i t h s t r i p e s p r i v a t e l y , a s it i s s a i d " T h e r e f o r e s h a l t t h o u s t u m b l e in t h e d a y , a n d t h e p r o p h e t a l s o s h a l l s t u m b l e w i t h t h e e in t h e n i g h t " ( H o s e a 4 : 5 ) ; t h i s m e a n s t h a t e v e n if h e s t u m b l e d , conc e a l it a s in t h e d a r k n e s s of t h e n i g h t . A n d we a l s o s a y to h i m " S a v e y o u r s e l f - r e s p e c t a n d s t a y a t h o m e " (II K i n g s 14:6). S o t o o , if a n y s c h o l a r r e n d e r e d h i m s e l f l i a b l e to e x c o m m u n i c a t i o n , t h e C o u r t i s f o r b i d d e n to a c t p r e c i p i t a t e l y a n d h a s t i l y put h i m u n d e r t h e b a n . T h e m e m b e r s of t h e C o u r t s h o u l d f l e e f r o m s u c h a p r o c e d u r e , t h a t t h e y n e v e r s a t in a q u o r u m of j u d g e s , to e x c o m m u n i c a t e a s c h o l a r , t h o u g h t h e y m i g h t s i t a s j u d g e s in a c o u r t t h a t s e n t e n c e d a s c h o l a r to b e p u n i s h e d w i t h s t r i p e s , if h e h a d i n c u r r e d t h a t p e n a l t y , a n d e v e n if t h e s e n t e n c e w a s f o r c o n t u m a c y . 7.2 W h a t i s t h e f o r m u s e d f o r N i d d u i ( t h e l i g h t e r b a n of e x c o m m u n and t a k e n o p a r t in i t . T h e s a i n t s a m o n g t h e s a g e s g l o r i e d in t h e f a c t

i c a t i o n ) ? (The a u t h o r i t y who e x c o m m u n i c a t e s ) s a y s " S o ^ a n d ^ s o ( n a m i n g h i m ) s h a l l b e u n d e r a b a n " . If t h e e x c o m m u n i c a t i o n t o o k p l a c e in t h e o f f e n d e r ' s p r e s e n c e , h e s a y s to h i m " T h i s p e r s o n , (naming h i m ) is u n d e r a ban! F o r C h e r e m (the s e v e r e r a t i o n ) , h e s a y s to h i m " S o - a n d - s o excommunic(naming him) is under C h e r e m

and a c c u r s e d ; he is under an i m p r e c a t i o n with Oath and B a n " , 7. 3 H o w i s t h e l i g h t e r o r s e v e r e r e x c o m m u n i c a t i o n r e m o v e d ? The

a u t h o r i t y s a y s to t h e p e r s o n e x c o m m u n i c a t e d " T h o u a r t r e l e a s e d ;

191.
t h o u a r t f o r g i v e n " . If t h e p e r s o n i s r e l e a s e d in h i s a b s e n c e , t h e f o r m ula is " S o - a n d - s o (naming him) is r e l e a s e d and f o r g i v e n " . 7.4 How should a p e r s o n u n d e r the m i l d e r ban conduct h i m s e l f , and

how should o t h e r s conduct t h e m s e l v e s towards h i m ? During the whole of t h e t e r m f o r w h i c h h e h a s b e e n e x c o m m u n i c a t e d , h e i s , l i k e a m o u r n e r , f o r b i d d e n to h a v e h i s h a i r c u t o r to b a t h e . H e i s n o t c o u n t e d in t h e q u o r u m of t h r e e o r t e n , r e q u i r e d f o r r e c i t i n g t h e s p e c i a l i n t r o d u c t i o n t o t h e G r a c e a f t e r M e a l s . H e i s not i n c l u d e d in t h e c o n g r e g a t i o n of t e n m e n f o r a n y f u n c t i o n t h a t r e q u i r e s t h a t n u m b e r . N o o n e m a y s i t d o w n w i t h i n f o u r c u b i t s of w h e r e h e i s . H e m a y h o w e v e r t e a c h a n d b e t a u g h t . H e m a y be h i r e d a n d h i r e o t h e r s . If h e d i e s , w h i l e u n d e r t h e b a n , t h e C o u r t o r d e r s a s t o n e to b e p u t on h i s c o f f i n , a s m u c h a s to say that he is stoned b e c a u s e he is s e p a r a t e d f r o m the c o m m u n i t y . N e e d l e s s to s t a t e t h a t n o f u n e r a l e u l o g y i s d e l i v e r e d , a n d h i s b i e r i s not followed. 7. 5 O n e w h o i s in C h e r e m ( u n d e r t h e s e v e r e r b a n of e x c o m m u n i c a t i o n ) s u f f e r s the a d d i t i o n a l s e v e r i t i e s that he m a y n e i t h e r i n s t r u c t n o r r e c e i v e i n s t r u c t i o n , b u t h e s t u d i e s p r i v a t e l y , s o a s n o t to f o r g e t w h a t he had l e a r n t . He may neither be h i r e d nor may he h i r e o t h e r s . e x t e n t , a s m u c h a s i s s u f f i c i e n t to p r o v i d e h i m w i t h a l i v e l i h o o d . 7.6 If a p e r s o n h a s b e e n f o r t h i r t y d a y s u n d e r N i d d u i ( t h e m i l d e r b a n ) No o n e e n g a g e s in c o m m e r c i a l t r a n s a c t i o n s w i t h h i m , e x c e p t to a s l i g h t

a n d m a d e n o r e q u e s t to b e r e l e a s e d , t h e b a n i s i m p o s e d f o r a s e c o n d t e r m of t h i r t y d a y s . If t h i s p e r i o d a l s o p a s s e d w i t h o u t h i s s e e k i n g to h a v e the b a n r e m o v e d , he is p l a c e d u n d e r the s e v e r e r ban. 7. 7 H o w m a n y p e r s o n s a r e n e e d e d to r e m o v e t h e m i l d e r o r severer

b a n ? T h r e e , e v e n if t h e y a r e p r i v a t e i n d i v i d u a l s . A q u a l i f i e d s c h o l a r c a n by h i m s e l f r e m o v e the l i g h t e r o r g r a v e r b a n . A d i s c i p l e h a s the r i g h t to d o s o , e v e n in t h e l o c a l i t y w h e r e h i s t e a c h e r resides.

7. 8 If t h r e e p e r s o n s p r o n o u n c e d a b a n of e x c o m m u n i c a t i o n a n d l e f t the p l a c e , and the o f f e n d e r r e n o u n c e d the p r a c t i c e f o r which he had b e e n e x c o m m u n i c a t e d , t h r e e o t h e r m a y p r o c e e d to r e l e a s e h i m .

192.
7. 9 If o n e d o e s n o t k n o w w h o it w a s t h a t i m p o s e d t h e b a n u p o n h i m , h e s h o u l d g o to t h e N a s i a n d he w i l l r e l e a s e h i m f r o m t h e b a n . 7. 10 A b a n t h a t i s c o n d i t i o n a l , e v e n if s e l f - i m p o s e d , r e q u i r e s a n n u l m e n t . A s c h o l a r who e x c o m m u n i c a t e d h i m s e l f , m a y h i m s e l f annul the b a n , e v e n w h e n h e h a d a d d e d to it t h e c l a u s e , " A c c o r d i n g to t h e v i e w of S o - a n d - s o " , a n d e v e n t h o u g h t h e e x c o m m u n i c a t i o n w a s f o r a t r a n s g r e s s i o n f o r which he had i n c u r r e d that penalty. 7. 11 A m a n w h o d r e a m t t h a t h e h a d b e e n e x c o m m u n i c a t e d , e v e n if

h e k n o w s w h o it w a s t h a t h a d (in h i s d r e a m ) e x c o m m u n i c a t e d h i m , r e q u i r e s t e n m e n w h o s t u d y H a l a c h o t h ( l e g a l r u l e s ) to r e l e a s e h i m f r o m t h e b a n . If h e d o e s n o t f i n d t h e m , h e m u s t g o a s f a r a s a P a r s a h (four mils) to s e e k t h e m . If h e f a i l s to f i n d t e n m e n w i t h t h e s e q u a l i f i c a t i o n s , ten m e n who study M i s h n a m a y r e l e a s e h i m . F a i l i n g t h e s e , h e m a y b e r e l e a s e d by t e n w h o c a n r e a d S c r i p t u r e s . If s u c h a r e not a c c e s s i b l e , h e m a y b e r e l e a s e d by t e n m e n e v e n if t h e y a r e u n a b l e to r e a d S c r i p t u r e . If h e c a n n o t f i n d t e n m e n in h i s locality, three individuals may r e l e a s e him. 7. 12 If t h e b a n w a s i m p o s e d on a p e r s o n in h i s p r e s e n c e , it c a n o n l y b e r e m o v e d in h i s p r e s e n c e . If it w a s i m p o s e d in h i s a b s e n c e , it m a y b e r e m o v e d in h i s p r e s e n c e o r a b s e n c e . N o i n t e r v a l of t i m e n e e d e l a p s e b e t w e e n t h e i m p o s i t i o n of a b a n a n d i t s a n n u l m e n t , but t h e p r o n o u n c e m e n t of a b a n m a y b e i m m e d i a t e l y f o l l o w e d by i t s r e m o v a l if t h e i n d i v i d u a l u n d e r t h e b a n r e f o r m s . T h e C o u r t m a y , a t i t s d i s c r e t i o n , l e a v e a m a n u n d e r t h e b a n f o r m a n y y e a r s , a c c o r d i n g to t h e e x t e n t of h i s w i c k e d n e s s . If t h e C o u r t s e e f i t s t r a i g h t w a y to i m p o s e u p o n a p e r s o n t h e C h e r e m ( s e v e r e r b a n ) , a n d t h e s a m e b a n on a n y one who e a t s or d r i n k s with h i m or s t a y s n e a r h i m within the d i s t a n c e of f o u r c u b i t s , t h e y m a y do s o in o r d e r to p u n i s h t h e o f f e n d e r a n d build a f e n c e r o u n d the T o r a h , so that s i n n e r s s h a l l not b r e a k b o u n d s . A l t h o u g h a C h a c h a m h a s t h e r i g h t to p r o n o u n c e t h e b a n to s a f e g u a r d h i s h o n o u r , it i s n o t c r e d i t a b l e f o r a s c h o l a r to a c c u s t o m h i m s e l f to t h i s p r o c e d u r e . H e s h o u l d r a t h e r c l o s e h i s e a r s to r e m a r k s of t h e i l l i t e r a t e a n d t a k e n o n o t i c e of t h e m , a s S o l o m o n , in h i s w i s d o m , s a i d " A l s o p a y n o t h e e d to a l l t h e w o r d s t h a t a r e spoken"(Eccles. 7 : 2 1 ) . S u c h t o o , w a s t h e w a y of t h e a n c i e n t s a i n t s . T h e y h e a r d t h e m -

193.
s e l v e s r e v i l e d and m a d e no r e p l y . Yet m o r e , they f o r g a v e the r e v i l e r a n d p a r d o n e d h i m . G r e a t s a g e s , g l o r y i n g in t h e i r practices, commendable s a i d t h a t t h e y n e v e r , f o r t h e s a k e of p e r s o n a l h o n o u r ,

i m p o s e d on a n y o n e t h e l i g h t e r o r s e v e r e r b a n . T h i s i s t h e w a y of s c h o l a r s , w h i c h it i s r i g h t to f o l l o w . It h o w e v e r o n l y a p p l i e s to c a s e s w h e r e o n e h a s b e e n r e v i l e d in p r i v a t e . B u t a s c h o l a r , w h o h a s b e e n t r e a t e d w i t h c o n t u m e l y o r b e e n r e v i l e d in p u b l i c , m a y n o t f o r g i v e t h e w r o n g d o n e to h i s h o n o u r . If h e d o e s s o , h e i s p u n i s h e d , f o r t h i s i s c o n t e m p t of t h e T o r a h . W e s h o u l d r e l e n t l e s s l y p u r s u e t h e m a t t e r , till the o f f e n d e r b e g s h i s p a r d o n , a f t e r which he should be forgiven'. In t h e s e c o n d b o o k of t h e M i s h n a h T o r a h , w h i c h M a i m o n i d e s t i t l e d S e f e r A h a v a h . " B o o k of L o v e " , we f i n d the H i l k h o t T e f i l l a h , t h e g r o u p of l a w s c o n c e r n i n g p r a y e r . In t h e s e , t h e g r e a t m e d i e v a l c o d i f i e r l a y s down s e v e r a l p r i n c i p l e s c o n c e r n i n g the r e l a t i v e s a n c t i t y of t h e h o u s e of w o r s h i p a n d t h e h o u s e of s t u d y . ( ( T h e S u p r e m a c y of t h e B e t h H a m i d r a s h ( T h e H o u s e of S t u d y ) )) ' T h e H o u s e of S t u d y i s g r e a t e r t h a n t h e H o u s e of W o r s h i p . Many g r e a t s c h o l a r s , e v e n t h o u g h t h e y l i v e d in c o m m u n i t i e s w h i c h h a d m a n y H o u s e s of W o r s h i p , w o u l d n e v e r t h e l e s s h o l d s e r v i c e s of p u b l i c w o r s h i p in t h e p l a c e s w h e r e t h e y s t u d i e d t h e T o r a h . ((8. 3)) It i s p e r m i t t e d to c o n v e r t a H o u s e of W o r s h i p i n t o a H o u s e of S t u d y , b u t it i s f o r b i d d e n to t u r n a H o u s e of S t u d y i n t o a H o u s e of W o r s h i p f o r t h e s a n c t i t y of t h e f o r m e r i s g r e a t e r t h a n t h a t of t h e l a t t e r , f o r t h e r u l e i s to a s c e n d in t h e s c a l e of h o l i n e s s a n d n o t to d e s c e n d . p u r c h a s e f o r t h a t m o n e y a H o l y A r k ; if t h e y s o l d a H o l y A r k , Thus, if t h e p e o p l e of a c o m m u n i t y s e l l t h e i r H o u s e of W o r s h i p , t h e y m u s t they they m u s t p u r c h a s e f o r that money m a n t l e s or a c o n t a i n e r f o r a T o r a h S c r o l l ; if t h e y s o l d m a n t l e s o r a c o n t a i n e r f o r t h e T o r a h S c r o l l , m u s t p u r c h a s e f o r t h a t m o n e y a s e t of the C h u m a s h ; if t h e y s o l d a s e t of t h e C h u m a s h t h e y m u s t a c q u i r e f o r t h a t m o n e y a T o r a h S c r o l l . I f , h o w e v e r , they sold a T o r a h S c r o l l they cannot a c q u i r e for that money anything e l s e but a n o t h e r T o r a h S c r o l l since t h e r e is nothing m o r e s a c r e d t h a n a S e f e r T o r a h . ((11. 14))'

194.

V O O R B E E L D 2 : D e r e g e l s v a n J o s e p h K a r o (16e e e u w ) . Ik c i t e e r u i t G o l d m a n ( 1 9 7 5 ) , p p . 1 5 1 - 1 6 5 . G o l d m a n c i t e e r t K a r o ' s H i l k h o t T a l m u d T o r a h v o l l e d i g ( 2 4 6 : 1 - 2 6 h i e r o n d e r ) en nog e n i g e a n d e r e op p e r m a n e n t l e r e n b e t r e k k i n g h e b b e n d e p a s s a g e s v a n h e m . O o k c i t e e r t h i j e n i g e c o m m e n t a r e n op K a r o , d i e v o o r a l b e t r e k k i n g h e b b e n op h e t l e r e n v a n v o l w a s s e n e n T h e c o d e of M a i m o n i d e s s e r v e d a s t h e b a s i s f o r s u b s e q u e n t c o d e s , of w h i c h t h e r e w e r e m a n y . B u t t h e h i g h e s t p e a k in J e w i s h l e g a l literature was reached four hundred y e a r s after Maimonides issued h i s M i s h n e h T o r a h , w i t h t h e p u b l i c a t i o n in 1567 of t h e S h u l h a n A r u k h b y J o s e p h K a r o . It i s t h e g r e a t e s t a n d m o s t a u t h o r i t a t i v e of a l l c o d e s of J e w i s h l a w , a n d p o p u l a r r e c o g n i t i o n h a s m a d e it t h e s t a n d a r d c o d i f i c a t i o n of J e w i s h t e a c h i n g s a n d t r a d i t i o n a l p r a c t i c e s . A s m i g h t be expected, the Shulhan A r u k h contains a good many legal f o r m u l ations dealing with education g e n e r a l l y and a l s o with adult e d u c a t i o n . T h i s i s p a r t i c u l a r l y t r u e of t h e s e c o n d of t h e f o u r b o o k s of t h e c o d e , entitled, a p p r o p r i a t e l y enough Yoreh Deah ("Teaching Knowledge") , in w h i c h m o s t of t h e m a t e r i a l on e d u c a t i o n i s f o u n d . T h e r e a r e a l s o a f e w r e f e r e n c e s to o u r s u b j e c t in t h e f i r s t b o o k , O r a h H a y y i m ( " T h e W a y of L i f e " ) , a n d in t h e f o u r t h b o o k , t h e H o s h e n M i s h p a t ( " B r e a s t p l a t e of J u s t i c e " ) . T h e v i t a l i t y of J e w i s h j u r i s p r u d e n c e i s to b e n o t e d in t h e f a c t t h a t e v e n t h e S h u l h a n A r u k h w a s n o t a l l o w e d to p e t r i f y t h e g r o w t h of J e w i s h l a w a n d c u s t o m . F o r , n o s o o n e r d i d i t s t e x t a p p e a r t h a n it b e c a m e the b a s i s f o r f u r t h e r i n t e r p r e t a t i o n s and c o m m e n t a r i e s . S o m e of t h e s e s o o n a c h i e v e d s u c h a n a u t h o r i t a t i v e c h a r a c t e r t h a t t h e y w e r e i n c l u d e d a s a n n o t a t i o n s to t h e p r i n t e d t e x t in e v e r y e d i t i o n of t h e S h u l h a n A r u k h . I n t h e f o l l o w i n g t r a n s l a t i o n , in a d d i t i o n to t h e m a i n t e x t , s o m e of t h e m o r e r e l e v a n t of t h e s e c o m m e n t s a r e i n c l u d e d a s n o t e s p r i n t e d in s m a l l e r t y p e ( ( h i e r : i n g e s p r o n g e n ) . ) . with s o m e p a s s a g e s f r o m Y o r e h Deah. ((Obligations for Adult Education))
1

We b e g i n

2 4 6 , 1.

T h e d u t y of s t u d y i n g t h e T o r a h r e s t s u p o n e v e r y J e w ,

w h e t h e r h e b e r i c h o r p o o r , w h e t h e r h e b e in s o u n d h e a l t h o r a n

195.
i n v a l i d , w h e t h e r h e b e y o u n g o r v e r y o l d . E v e n the b e g g a r w h o g o e s f r o m d o o r to d o o r , a n d e v e n a m a r r i e d m a n w i t h a l a r g e f a m i l y , m u s t a p p o i n t s o m e f i x e d t i m e f o r s t u d y , b o t h by d a y a n d by n i g h t , ( J o s h . 1:8), If h e b e v e r y p r e s s e d f o r t i m e a n d h a s r e a d o n l y t h e S h e m a , m o r n i n g a n d e v e n i n g , t h i s s u f f i c e s to f u l f i l l t h e c o m m a n d . both as it i s s a i d , " A n d t h o u s h a l t m e d i t a t e t h e r e o n b o t h by d a y a n d by n i g h t "

"My

w o r d s w h i c h I h a v e put in thy m o u t h s h a l l not d e p a r t o u t of thy m o u t h , n o r o u t of t h e m o u t h of thy s e e d , n o r o u t of t h e m o u t h of thy s e e d ' s s e e d " (Isa, 59:21). O n e w h o h a s g i v e n s o m e d e c i s i o n of J e w i s h l a w w i t h o u t b e i n g p a i d t h e r e f o r , o r who h a s taught c h i l d r e n without pay, can r e c k o n this a s f u l f i l l i n g t h e c o m m a n d of f i x e d d a i l y s t u d y . B u t if t h e s e a c t i o n s a r e done f o r pay, they cannot be r e c k o n e d a s s a t i s f y i n g the c o m m a n d for fixed daily study. O n e w h o c a n n o t l e a r n b e c a u s e h e i s t o t a l l y i g n o r a n t , o r b e c a u s e of t h e d i s t r a c t i o n of h i s o c c u p a t i o n , m u s t m a k e it p o s s i b l e f o r o t h e r s to l e a r n . T h e n it i s r e c k o n e d to h i m a s if h e h i m s e l f i s s t u d y i n g , A m a n m a y m a k e an a g r e e m e n t that a n o t h e r m a n should occupy h i m s e l f with the s t u d y of T o r a h on c o n d i t i o n t h a t t h e f o r m e r s u p p l i e s t h e l a t t e r w i t h h i s m e a n s of l i v e l i h o o d ; t h e y t h e n s h a r e t h e r e w a r d . B u t if t h e f o r m e r i s a l r e a d y e n g a g e d in t h e s t u d y of t h e T o r a h , h e m a y n o t s e l l h i s o b l i g a t i o n of s t u d y f o r m o n e y . 2 4 6 , 2, L e t a m a n f i r s t s t u d y T o r a h a n d t h e n m a r r y ; f o r if h e m a r r y

f i r s t , h e w i l l n o t b e a b l e to s t u d y T o r a h o n c e t h e m i l l s t o n e s a r e a r o u n d h i s n e c k . B u t if it g e t to b e i m p o s s i b l e f o r h i m to s t u d y w i t h out a wife b e c a u s e h i s i m a g i n a t i o n and h i s d e s i r e o v e r m a s t e r h i m , then let h i m m a r r y f i r s t . 2 4 6 , 3. U n t i l w h e n m u s t o n e s t u d y ? U n t i l t h e d a y of o n e ' s d e a t h , as it i s s a i d , " L e s t t h e s e w o r d s d e p a r t f r o m thy h e a r t a l l t h e d a y s of thy l i f e " ( D e u t . 4 : 9 ) . S o l o n g a s o n e i s n o t b u s y i n g h i m s e l f w i t h t h e T o r a h , he is f o r g e t t i n g it,

196.
( ( C o n t e n t of A d u l t Study)) 246,4. O n e m u s t d i v i d e t h e t i m e h e d e v o t e s to l e a r n i n g i n t o t h r e e

p a r t s : o n e - t h i r d f o r the B i b l e , o n e - t h i r d f o r the M i s h n a h and o n e t h i r d f o r t h e T a l m u d . T h e s t u d y of t h e B i b l e i n c l u d e s a l l t h e t w e n t y f o u r b o o k s ; t h a t of the M i s h n a h i n c l u d e s t h e o r a l L a w a n d t h e e x p l a n a t i o n s of the w r i t t e n L a w ; a n d t h e s t u d y of t h e T a l m u d c o m p r e h e n d s a d e e p u n d e r s t a n d i n g of the w h o l e T o r a h , i t s d e v e l o p m e n t , a p p r e c i a t i o n of t h e b a s i s of t h e c o m m a n d m e n t s , deductan i o n s a n d a n a l o g i e s , t h e p r i n c i p l e s by w h i c h it c a n be e x p o u n d e d , hibitions and sanctions, and all s i m i l a r traditional l e a r n i n g . c a n t h i s d i v i s i o n of t i m e be a r r a n g e d ? If h e b e a n a r t i s a n , How

the b a s i s f o r p r o working

t h r e e h o u r s at his t r a d e and nine h o u r s at T o r a h , let h i m devote t h r e e h o u r s of t h e n i n e to t h e B i b l e , t h r e e h o u r s to t h e M i s h n a h a n d t h r e e h o u r s to t h e T a l m u d , . T h i s s h o u l d b e t h e d i v i s i o n of t i m e in t h e e a r l y p e r i o d of h i s s t u d y . B u t w h e n h e b e c o m e s m o r e s k i l l e d in t h e B i b l e , a n d h e d o e s not n e e d to s t u d y B i b l e a n d M i s h n a h s o f r e q u e n t l y , t h e n l e t h i m s t u d y t h e s e a t r e g u l a r i n t e r v a l s s o a s n o t to f o r g e t a n y t h i n g of t h e s e f u n d a m e n t a l s of l e a r n i n g , a n d l e t h i m d e v o t e a l l t h e r e s t of h i s t i m e to t h e T a l m u d , s o f a r a s t h e b r e a d t h of h i s u n d e r s t a n d i n g a n d h i s p o w e r of c o n c e n t r a t i o n w i l l a l l o w . S o m e s a y t h a t t h r o u g h t h e s t u d y of t h e B a b y l o n i a n T a l m u d , w h i c h i s m a d e u p of B i b l e , M i s h n a h a n d G e m a r a , o n e f u l f i l l s h i s o b l i g a t i o n t o w a r d s a l l t h r e e d i v i s i o n s of s t u d y . A m a n should only study B i b l e , M i s h n a h , G e m a r a and the l e g a l l i t e r a t u r e w h i c h g o e s w i t h t h e m , f o r in t h i s w a y h e m a y a t t a i n b o t h t h i s w o r l d a n d t h e w o r l d to c o m e , w h i c h h e c a n n o t do t h r o u g h t h e s t u d y of o t h e r b r a n c h e s of l e a r n i n g . B u t h e i s f u l l y a l l o w e d to s t u d y o t h e r s u b j e c t s , e x c e p t if t h e y be h e r e t i c a l . T h i s s t u d y of o t h e r b r a n c h e s of l e a r n i n g i s c a l l e d by the R a b b i s " W a l k i n g in P a r a d i s e " . B u t a m a n s h o u l d n o t " w a l k in P a r a d i s e " u n t i l h e h a s p a r t a k e n to t h e f u l l ( l i t e r a l l y , " f i l l e d h i s s t o m a c h w i t h t h e m e a t a n d w i n e " ) of a d e e p k n o w l e d g e of J e w i s h l e a r n i n g a n d r i t u a l . N o r s h o u l d h e s t u d y K a b b a l a ( t h e m y s t i c p h i l o s o p h y of J u d a i s m ) u n t i l h e i s f o r t y y e a r s of a g e . F o r t h i s s t u d y o n e n e e d s s p e c i a l s a n c t i t y , p u r i t y , z e a l a n d g o d l i n e s s . M o s t of t h o s e w h o p r e s u m e to e n t e r i n t o t h i s b r a n c h of k n o w l e d g e b e f o r e t h e i r d u e t i m e c o m e to u n t i m e l y grief through it.

197.
((Payment for Adult Teaching)) 246.5. In p l a c e s w h e r e it i s c u s t o m a r y , o n e m a y t e a c h t h e T o r a h

f o r r e m u n e r a t i o n ; b u t it i s f o r b i d d e n to t e a c h M i s h n a h a n d T a l m u d f o r p a y . H o w e v e r , if a m a n c a n n o t f i n d a n y o n e to t e a c h h i m f r e e , h e m a y p a y f o r i n s t r u c t i o n . A l t h o u g h h e m a y h a v e b e e n c o m p e l l e d to p a y f o r h i s i n s t r u c t i o n , h e m u s t not s a y , j u s t a s I h a v e l e a r n e d a n d paid f o r my l e a r n i n g , s o w i l l I t e a c h f o r p a y ; h e m u s t be w i l l i n g to t e a c h o t h e r s f r e e . S i n c e it i s n o w a d a y s t h e c u s t o m to pay f o r t e a c h i n g , the t e a c h e r m a y r e c e i v e p a y m e n t if h e h a v e no o t h e r m e a n s of l i v e l i h o o d . E v e n if h e h a s m e a n s , h e i s a l l o w e d to t a k e p a y m e n t f o r h i s t e a c h i n g in l i e u of t h e b u s i n e s s o p p o r t u n i t i e s a n d o t h e r o p p o r t u n i t i e s of e a r n i n g m o n e y w h i c h h e r e n o u n c e s f o r t e a c h i n g . A l l l a t e r a u t h o r i t i e s a l l o w t h e t e a c h e r to r e c e i v e p a y m e n t f o r t e a c h i n g . 246.6. A w o m a n w h o h a s s t u d i e d T o r a h i s m e r i t o r i o u s , b u t n o t in

t h e s a m e m e a s u r e a s a m a n , b e c a u s e s h e d o e s s o a t w i l l n o t in r e s p o n s e to a c o m m a n d . A l t h o u g h t h r o u g h s t u d y of t h e T o r a h s h e a t t a i n s a r e w a r d , t h e R a b b i s d i r e c t e d t h a t a m a n s h o u l d n o t t e a c h T o r a h to h i s d a u g h t e r , b e c a u s e m o s t w o m e n h a v e n o t a m i n d a d a p t e d to s u c h i n s t r u c t i o n , a n d t h e y w o u l d b e a p t to l o s e a s e n s e of p r o p o r t i o n on a c c o u n t of t h e i r d e f i c i e n t u n d e r s t a n d i n g . T h e R a b b i s f u r t h e r s a i d t h a t a n y o n e w h o t e a c h e s h i s d a u g h t e r T o r a h i s a s if h e i s t e a c h i n g h e r f o l l y . W h e n t h e y s a i d t h i s , t h e y r e f e r r e d to the d i f f i c u l t i e s of t h e o r a l L a w ; but in t h e c a s e of t h e B i b l e , a l t h o u g h t h e f a t h e r n e e d n o t t e a c h h i s d a u g h t e r , if h e h a s t a u g h t h e r , it i s n o t a s t h o u g h h e t a u g h t h e r folly. In any c a s e , a w o m a n m u s t l e a r n the l a w s a f f e c t i n g w o m e n . S h e i s n o t b o u n d to t e a c h h e r s o n T o r a h ; b u t if s h e h e l p s h e r s o n o r h e r h u s b a n d , e n a b l i n g t h e m to s t u d y T o r a h , s h a r e s the r e w a r d with t h e m . ( ( M o r a l C h a r a c t e r of t h e S t u d e n t ) ) 246.7. W e s h o u l d n o t g o on t r y i n g to t e a c h T o r a h to a s t u d e n t w h o then she

i s u n w o r t h y ( w i t h r e f e r e n c e to P r o v . 2 6 : 8 ) . We m u s t f i r s t t r y to c h a n g e h i s d i s p o s i t i o n , put h i m on t h e r i g h t p a t h , e x a m i n e h i m , b r i n g h i m a g a i n to the H o u s e of L e a r n i n g a n d t e a c h h i m .

198.

((Moral C h a r a c t e r 2 4 6 , 8.

of t h e T e a c h e r ) )

E v e n though a t e a c h e r be v e r y l e a r n e d and all the people

h a v e n e e d of h i m , if h e d o e s n o t w a l k in t h e r i g h t p a t h we m a y n o t g o to h i m f o r i n s t r u c t i o n u n t i l h e c h a n g e s h i s w a y s (with r e f e r e n c e to M a i . 2:7: " F o r the p r i e s t ' s lips should k e e p k n o w l e d g e , and they should k e e p the l a w ((Torah)) at h i s m o u t h , when he is the m e s s e n g e r of t h e L o r d of h o s t s " ) , ((Classroom Formalities)) 246,9. W h a t w a s t h e m a n n e r of i n s t r u c t i o n ? T h e t e a c h e r w o u l d s i t so that they all could see

a t t h e h e a d of t h e r o o m a n d t h e s t u d e n t s w o u l d s e a t t h e m s e l v e s b e f o r e h i m , g r o u p e d a r o u n d h i m in a s e m i c i r c l e , h i m a n d h e a r h i s w o r d s . T h e t e a c h e r s h o u l d n o t s i t on a c h a i r w h i l e h i s s t u d e n t s s i t on t h e f l o o r . E i t h e r h e a n d t h e y m u s t s i t o n t h e f l o o r , o r a l l m u s t s i t on c h a i r s . S o m e e x p l a i n t h a t t h i s r u l i n g a p p l i e s o n l y to s e n i o r s t u d e n t s w h o h a v e r e a c h e d t h e g r a d e of o r d i n a t i o n . 2 4 6 , 10.

When students

have failed

to understand what

the t e a c h e r

h a s b e e n t e a c h i n g , he should not be a n g r y with t h e m , but he should go o v e r the whole m a t t e r a g a i n , t i m e a f t e r t i m e , until they u n d e r s t a n d t h o r o u g h l y . T h e s t u d e n t s h o u l d n o t s a y , "I u n d e r s t a n d " if h e h a s n o t u n d e r s t o o d ; b u t h e s h o u l d a s k , if n e c e s s a r y a g a i n a n d a g a i n . T h e n if t h e t e a c h e r b e c o m e s a n g r y , l e t t h e s t u d e n t s a y , " M a s t e r , slow". 2 4 6 , 11. A student should not f e e l a s h a m e d b e c a u s e a f e l l o w student while h a s m a s t e r e d the s u b j e c t at i s s u e at o n c e , or a l m o s t at o n c e , we a r e studying T o r a h and I m u s t l e a r n i t , though m y u n d e r s t a n d i n g is

h e h a s n o t g r a s p e d it a f t e r m a n y e x p l a n a t i o n s . F o r if h e f e e l a s h a m e d on t h i s a c c o u n t , t h e r e s u l t w i l l b e t h a t h e w i l l e n t e r a n d l e a v e t h e H o u s e of L e a r n i n g w i t h o u t h a v i n g l e a r n e d a n y t h i n g . T h e r e f o r e t h e R a b b i s s a i d tha.t t h e s h a m e f a c e d c a n n o t b e c o m e l e a r n e d , n o r c a n t h e quick t e m p e r e d be t e a c h e r s . W h a t h a s j u s t b e e n s a i d a p p l i e s to t h e c a s e w h e r e t h e s t u d e n t s do not u n d e r s t a n d b e c a u s e the m a t t e r which they a r e studying is p r o f o u n d , o r b e c a u s e t h e i r c a p a c i t y i s l i m i t e d ; b u t if t h e t e a c h e r k n o w s t h a t t h e y a r e t r e a t i n g t h e s t u d y of T o r a h c a r e l e s s l y a n d in a n o f f h a n d

199.
w a y , a n d on t h i s a c c o u n t t h e y do not u n d e r s t a n d , t h e n it i s h i s d u t y to s h o w a n g e r a n d to s h a m e t h e m w i t h h i s w o r d s in o r d e r to s p u r t h e m on. T h i s is what the R a b b i s m e a n t when they s a i d , " S c a t t e r gall on y o u r s t u d e n t s " . F o r t h i s r e a s o n , a l s o , t h e t e a c h e r m a y n o t i n d u l g e in f r i v o l i t y in t h e p r e s e n c e of h i s s t u d e n t s , n o r p l a y in t h e i r presence, n o r eat and d r i n k with t h e m , so that he m a y p r e s e r v e his dignity and the r e s p e c t they owe h i m , and they m a y l e a r n the m o r e q u i c k l y . 2 4 6 , 12. O n e m a y not a s k q u e s t i o n s of t h e t e a c h e r t h e m o m e n t h e e n t e r s t h e H o u s e of L e a r n i n g , b e f o r e h e h a s h a d t i m e to s e t t l e d o w n . N o r s h o u l d a s t u d e n t a s k a q u e s t i o n i m m e d i a t e l y on h i s own e n t r y , b e f o r e h e h a s h a d t i m e to s e t t l e d o w n . In o r d e r not to e m b a r r a s s t h e t e a c h e r , two should not a s k q u e s t i o n s at the s a m e t i m e , nor should q u e s t i o n s b e a s k e d e x c e p t in c o n n e c t i o n w i t h t h e s u b j e c t of s t u d y . The teacher may mislead his students through catch questions or through o t h e r m e a n s , in o r d e r t o s h a r p e n t h e i r w i t s a n d to t e s t w h e t h e r t h e y r e m e m b e r w h a t t h e y l e a r n . It i s h a r d l y n e c e s s a r y to a d d t h a t in o r d e r to s t i m u l a t e t h e m he m a y a s k t h e m q u e s t i o n s about s o m e s u b j e c t o t h e r than that which they a r e studying at the t i m e . 2 4 6 , 13. One should not a s k a question while standing, nor should nor one a n s w e r s t a n d i n g , nor f r o m a h e i g h t , nor f r o m a d i s t a n c e , f r o m behind the t e a c h e r . S o m e s a y t h a t a q u e s t i o n of r i t u a l l a w m u s t b e a s k e d s t a n d i n g . T h e q u e s t i o n m u s t be to t h e p o i n t , a n d m u s t be a s k e d in e a r n e s t . O n e s h o u l d n o t a s k m o r e t h a n t h r e e q u e s t i o n s on t h e o n e s u b j e c t . 2 4 6 , 14. When two q u e s t i o n s a r e a s k e d at the s a m e t i m e , one being to t h e p o i n t a n d t h e o t h e r n o t s o , p r e f e r e n c e i s g i v e n to t h e q u e s t i o n t o t h e p o i n t . If of t w o q u e s t i o n s , o n e h a s p r a c t i c a l b e a r i n g a n d t h e o t h e r i s o n l y t h e o r e t i c a l , p r e f e r e n c e i s g i v e n to t h e q u e s t i o n w i t h p r a c t i c a l b e a r i n g . Of t w o q u e s t i o n s , o n e of w h i c h r e f e r s to a p o i n t of l a w a n d t h e o t h e r to a p o i n t of i n t e r p r e t a t i o n , p r e f e r e n c e i s g i v e n t o t h e q u e s t i o n r e f e r r i n g to a p o i n t of l a w . Of two q u e s t i o n s , one r e f e r r i n g to i n t e r p r e t a t i o n a n d t h e o t h e r to A g g a d a h , p r e f e r e n c e i s g i v e n t o the q u e s t i o n a b o u t t h e p o i n t of i n t e r p r e t a t i o n . Of two q u e s t i o n s , one dealing with A g g a d a h and the o t h e r with a d e d u c t i o n a f o r t i o r i , t h e p r e f e r e n c e i s g i v e n to t h e q u e s t i o n a b o u t t h e d e d u c t i o n a f o r t i o r i . Of t w o q u e s t i o n s , o n e c o n c e r n i n g a d e d u c t i o n a f o r t i o r i a n d t h e o t h e r a n i n f e r e n c e f r o m s i m i l a r i t y of p h r a s e s , preference

200.
i s g i v e n to t h e o n e c o n c e r n e d w i t h t h e d e d u c t i o n a f o r t i o r i . 2 4 6 , 15. W h e n t h e r e a r e two q u e s t i o n e r s , o n e of w h o m i s a s c h o l a r prea n d t h e o t h e r a s t u d e n t , p r e c e d e n c e i s g i v e n to the m o r e l e a r n e d q u e s t i o n e r . S i m i l a r l y , between a student and an ignorant m a n , c e d e n c e i s g i v e n to t h e s t u d e n t . If b o t h q u e s t i o n e r s a r e of e q u a l s t a n d ing, w h e t h e r s c h o l a r s or s t u d e n t s or i g n o r a n t m e n , and both have a s k e d q u e s t i o n s of a l i k e c a t e g o r y , w h e t h e r it be a q u e s t i o n of l a w o r a n y o t h e r t y p e of q u e s t i o n , t h e n t h e t e a c h e r m a y a n s w e r f i r s t w h i c h e v e r one he c h o o s e s . A l e a r n e d b a s t a r d takes precedence over an ignorant p r i e s t . ( ( C o n d u c t in t h e H o u s e of L e a r n i n g ) ) 2 4 6 , 16. O n e m a y not s l e e p in t h e H o u s e of L e a r n i n g . A n y o n e w h o

s l u m b e r s in t h e H o u s e of L e a r n i n g w i l l f i n d h i s k n o w l e d g e g r o w r a g g e d , a s it i s s a i d , " D r o w s i n e s s s h a l l c l o t h e a m a n w i t h r a g s " (Prov. 2 4 6 , 17. 23:21). C o n v e r s a t i o n s h o u l d n o t be c a r r i e d on in t h e H o u s e of

L e a r n i n g on a n y m a t t e r o t h e r t h a n t h e s t u d y of t h e T o r a h . E v e n w h e n o n e s n e e z e s , h i s f e l l o w s t u d e n t s s h o u l d n o t s a y to h i m , " G o o d H e a l t h " . But nowadays this is p e r m i t t e d . T h e s a n c t i t y of t h e H o u s e of L e a r n i n g i s g r e a t e r e v e n t h a n t h a t of the synagogue. ( ( I m p o r t a n c e of A d u l t S t u d y ) ) 2 4 6 , 18. T h e s t u d y of T o r a h i s r e g a r d e d a s e q u i v a l e n t to p e r f o r m i n g therefore,

a l l t h e c o m m a n d s ( b e c a u s e s t u d y l e a d s to p r a c t i c e ) . W h e n ,

o n e h a s b e f o r e h i m t h e c h o i c e of c a r r y i n g out a c o m m a n d m e n t o r of s t u d y i n g T o r a h , if the c o m m a n d m a y b e c a r r i e d o u t by o t h e r s f o r h i m , h e s h o u l d not i n t e r r u p t h i s s t u d i e s . O t h e r w i s e , h e m u s t f u l f i l l t h e c o m m a n d m e n t a n d a f t e r w a r d s r e t u r n to h i s s t u d i e s . 2 4 6 , 19. W h e n a m a n i s j u d g e d in t h e d i v i n e j u d g m e n t , h e i s f i r s t j u d g e d a c c o r d i n g to t h e w a y in w h i c h h e h a s d e v o t e d h i m s e l f to t h e s t u d y of t h e T o r a h , a n d a f t e r w a r d s h e i s j u d g e d a c c o r d i n g to h i s a c t s . 246,20. L e t a m a n a l w a y s d e v o t e h i m s e l f to T o r a h , e v e n t h o u g h h e d o e s it n o t f o r i t s own saike, b e c a u s e in t h e e n d h e w i l l c o m e to s t u d y it f o r i t s own s a k e . T h i s r e f e r s to c a s e s s u c h a s w h e n a m a n s t u d i e s in o r d e r t h a t

201.

h e s h a l l be t h e r e c i p i e n t of h o n o r . B u t if h e s t u d i e s t h e T o r a h in o r d e r to c r i t i c i z e a n d a t t a c k i t , it w e r e b e t t e r f o r h i m t h a t h e h a d never been born. ((Learning versus Temporal Interests)) 246,21. K n o w l e d g e of t h e T o r a h w i l l n o t a b i d e w i t h o n e w h o c o m e s

to it c a r e l e s s l y , o r l i g h t - h e a r t e d l y , o r w h i l e e a t i n g o r d r i n k i n g . It w i l l r e m a i n o n l y w i t h the one w h o i s w i l l i n g to s u p p r e s s h i m s e l f u t t e r l y and a f f l i c t h i m s e l f u n c e a s i n g l y f o r its s a k e , and who will not g i v e s l e e p to h i s e y e s n o r s l u m b e r to h i s e y e l i d s ( P r o v . 6 : 4 . T h e R a b b i s g r a p h i c a l l y d e s c r i b e t h e a c q u i s i t i o n of k n o w l e d g e of t h e T o r a h a s c a l l i n g f o r a r e g i m e n of b r e a d w i t h s a l t , w a t e r d r u n k by m e a s u r e , s l e e p i n g on the g r o u n d a n d a l i f e of p a i n f u l t o i l . ) L e t n o t a m a n t h i n k to d e v o t e h i m s e l f to the s t u d y of t h e T o r a h a n d a t the s a m e t i m e to t h e a c q u i s i t i o n of r i c h e s a n d h o n o r ; f o r o n e w h o l e t s t h i s t h o u g h t e n t e r i n t o h i s h e a r t will n e v e r a t t a i n to t h e c r o w n of t h e L a w . ( T h r e e c r o w n s w e r e g r a n t e d to I s r a e l : t h e c r o w n of t h e p r i e s t h o o d , to w h i c h o n l y A a r o n a n d h i s s e e d a t t a i n e d ; t h e c r o w n of r o y a l t y , to w h i c h D a v i d a n d h i s h o u s e a t t a i n e d ; a n d t h e g r e a t e s t c r o w n of a l l , t h e c r o w n of t h e T o r a h , w h i c h i s f r e e f o r a l l I s r a e l . ) T o b e s u c c e s s f u l in h i s s t u d y h e m u s t m a k e it a f i x e d d u t y , a n d m u s t m a k e h i s o c c u p a t i o n a n o c c a s i o n a l t h i n g , m i n i m i z i n g h i s a t t e n t i o n to b u s i n e s s a n d m a k i n g h i s m a i n o c c u p a t i o n the s t u d y of t h e T o r a h . H e m u s t a b j u r e t e m p o r a l p l e a s u r e s . H e m u s t d e v o t e s o m u c h t i m e to h i s d a i l y w o r k a s i s n e c e s s a r y f o r h i s s u p p o r t , if h e h a v e n o t o t h e r w i s e t h e w h e r e w i t h a l to l i v e , a n d t h e r e s t of t h e d a y a n d p a r t of t h e n i g h t h e s h o u l d g i v e up to the s t u d y of T o r a h . It i s a g r e a t v i r t u e f o r a m a n to s u p p o r t h i m s e l f by the w o r k of h i s h a n d s , a s it i s s a i d , " W h e n t h o u e a t e s t the l a b o r of thy h a n d s , happy s h a l t t h o u b e , a n d it s h a l l b e w e l l w i t h t h e e " ( p s . 128:2). A n y o n e w h o t h i n k s of d e v o t i n g h i m s e l f to t h e T o r a h to t h e e x c l u s i o n of a l l o t h e r w o r k , w h i l e b e i n g s u p p o r t e d by c h a r i t y , i s p r o f a n i n g t h e n a m e of G o d a n d b r i n g i n g the T o r a h i n t o c o n t e m p t . F o r it i s f o r b i d d e n to r e a p a n y m a t e r i a l a d v a n t a g e f r o m t h e T o r a h , a n d a l l s t u d y of t h e T o r a h w h i c h i s n o t c o u p l e d w i t h w o r k l e a d s to s i n a n d r o b b e r y of o n e ' s f e l l o w m e n . A l l t h i s a p p l i e s to a h e a l t h y m a n w h o , by s p e n d i n g s o m e t i m e a t h i s c r a f t o r b u s i n e s s , can s u p p o r t h i m s e l f . But an old o r s i c k l y m a n m a y

202.
d e r i v e b e n e f i t f r o m h i s s t u d y of t h e T o r a h a n d b e s u p p o r t e d in i t . S o m e s a y t h a t e v e n a m a n in f u l l h e a l t h m a y d o t h e s a m e , a n d t h e r e f o r e t h e c u s t o m h a s g r o w n up e v e r y w h e r e f o r t h e R a b b i to be a l l o w e d a s t i p e n d f r o m t h e c o m m u n i t y , in o r d e r to a v o i d h i s b e i n g o b l i g e d to e n g a g e in o t h e r w o r k , a n d t h u s p u b l i c l y b r i n g i n g t h e T o r a h i n t o c o n t e m p t in t h e e y e s of t h e m a s s e s . O n l y a R a b b i w h o h a s n e e d of t h i s i n c o m e , a n d n o t o n e w h o i s r i c h , m a y t a k e a d v a n t a g e of t h i s . B u t s o m e a l l o w e v e n f u r t h e r f o r t h e R a b b i a n d h i s s t u d e n t s to a c c e p t t h e i r n e e d s f r o m t h o s e w h o c o n t r i b u t e to t h e s u p p o r t of s t u d e n t s of t h e T o r a h , in o r d e r to a l l o w t h e m to d e v o t e t h e m s e l v e s to s t u d y in c o m f o r t . Y e t in a n y c a s e , o n e w h o i s a b l e to s u p p o r t h i m s e l f a d e q u a t e l y b y t h e w o r k of h i s h a n d s , a n d a l s o to g i v e up t i m e to s t u d y , i s l i v i n g on t h e p l a n e of p i e t y . S u c h a b i l i t y i s a g i f t of G o d , to w h i c h n o t e v e r y m a n a t t a i n s . F o r it i s n o t p o s s i b l e f o r e v e r y m a n to g i v e u p t i m e to s t u d y of t h e T o r a h a n d b e c o m e p r o f i c i e n t in it w h i l e s u p p o r t i n g h i m s e l f by o t h e r m e a n s . T h o u g h it b e g r a n t e d t h a t a R a b b i m a y r e c e i v e c o m p e n s a t i o n f r o m t h e c o m m u n i t y , o r a f i x e d i n c o m e f o r h i s n e e d s , h e m a y not r e c e i v e g i f t s f r o m i n d i v i d u a l s . W h e n , t h e r e f o r e , it i s s a i d t h a t e v e r y o n e w h o b r i n g s a g i f t to t h e R a b b i i s a s if h e w e r e b r i n g i n g t h e o f f e r i n g of f i r s t f r u i t s , t h i s a p p l i e s o n l y to s m a l l g i f t s , s u c h a s p e o p l e a r e a c c u s t o m e d to g i v e to a n h o n o r e d m a n , e v e n t h o u g h h e b e n o t l e a r n e d . But s o m e a u t h o r i t i e s a l l o w the R a b b i to r e c e i v e m o r e s u b s t a n t i a l g i f t s ; a n d t h e R a b b i n i c a l h e a d of a T a l m u d i c C o l l e g e o r of a J e w i s h C o u r t m a y r e c e i v e gifts without l i m i t , f o r he is like a r u l e r . The l a t t e r m u s t b e v e r y c a r e f u l not to a c c e p t a n y t h i n g in t h e w a y of a g i f t f r o m a n y litigant. A R a b b i m u s t k e e p h i m s e l f f a r f r o m t h e g r e a t s h a m e of t h o s e f e w who r u n a f t e r m o n e y and a s k f o r g i f t s . F o r they b r i n g the T o r a h and t h o s e w h o s t u d y it i n t o r e p r o a c h . If e v e n t h e p r i e s t s w e r e not a l l o w e d to a s k f o r t h e p o r t i o n s w h i c h w e r e t h e i r s b y l a w , h o w m u c h t h e l e s s m a y R a b b i s a s k f o r g i f t s . Such conduct is a g r e a t sin, "and the j u s t s h a l l l i v e by h i s f a i t h " ( H a b . 2 : 4 ) . A R a b b i m a y t a k e a s m a l l p a r t of s o m e t h i n g on w h i c h h e i s a s k e d to g i v e a r i t u a l d e c i s i o n w h e n t h i s i s n e c e s s a r y to m a k e h i s d e c i s i o n c l e a r . B u t h e i s p r o h i b i t e d f r o m t a k i n g a s a g i f t a n y c o n s i d e r a b l e p o r t i o n of s o m e o b j e c t w h i c h h e h a s declared as ritually permissible. H e w h o u s e s t h e c r o w n of t h e T o r a h f o r h i s own p u r p o s e s w i l l p e r i s h .

203.
B u t w h e r e the n e e d e x i s t s , a young R a b b i m a y m a k e h i m s e l f k n o w n in a p l a c e w h e r e h e i s n o t k n o w n . ( ( P l a c e of S t u d y ) ) 246.22. It i s a t r a d i t i o n e s t a b l i s h e d a s f i r m l y a s a c o v e n a n t t h a t not q u i c k l y f o r g e t 11:2). H e who

e v e r y o n e w h o l e a r n s t h e T o r a h in a s y n a g o g u e w i l l a s it i s s a i d , " W i s d o m i s w i t h t h e m o d e s t " ( P r o v .

i t . E v e r y o n e w h o l a b o r s a t h i s s t u d y in p r i v a c y w i l l b e c o m e l e a r n e d , s t u d i e s audibly will r e t a i n what he l e a r n s ; but he who s t u d i e s without g i v i n g v o i c e to t h e w o r d s h e s t u d i e s w i l l q u i c k l y f o r g e t . ((Learning's Exclusive Claims)) 246.23. H e w h o w i s h e s to a t t a i n to t h e c r o w n of t h e T o r a h m u s t be

c a r e f u l n o t to l o s e a s i n g l e o n e of h i s e v e n i n g s in s l e e p i n g , o r e a t i n g , o r d r i n k i n g , o r c o n v e r s a t i o n , o r s i m i l a r w a y s of p a s s i n g t h e t i m e ; b u t h e m u s t g i v e t h e m a l l up to t h e s t u d y of t h e T o r a h . F o r t h e g r e a t e r p a r t of w h a t a m a n l e a r n s , h e l e a r n s a t n i g h t . O n e s h o u l d b e g i n n i g h t s t u d y f r o m t h e f i f t e e n t h of A b . O n e w h o d o e s n o t a d d to h i s k n o w l e d g e i s a l l t h e w h i l e d i m i n i s h i n g it. 246.24. 246.25. A h o u s e h o l d in w h i c h t h e s t u d y of t h e T o r a h i s not h e a r d a t O n e w h o i s a b l e to d e v o t e h i m s e l f to the T o r a h a n d w h o d o e s

n i g h t w i l l b e c o n s u m e d by f i r e . n o t d o s o , o r o n e w h o h a s s t u d i e d a n d h a s t h e n t u r n e d a s i d e to t h e f r i v o l i t i e s of l i f e , o r w h o h a s n e g l e c t e d h i s l e a r n i n g a n d c a s t it a s i d e , i s o n e to w h o m a p p l y t h e s e w o r d s , " F o r h e h a s d e s p i s e d t h e w o r d of the L o r d and b r o k e n H i s c o m m a n d m e n t " (Num. 15:31).

It i s f o r b i d d e n to w a s t e o n e ' s t i m e in w o r d l y c o n v e r s a t i o n . 246.26. H e who g i v e s u p h i s s t u d y of t h e T o r a h b e c a u s e h e i s r i c h

w i l l in t h e e n d h a v e to g i v e it up on a c c o u n t of p o v e r t y (Avot 4 : 1 1 ) ; w h i l e h e w h o p e r s i s t s in t h e s t u d y of t h e T o r a h in p o v e r t y , w i l l in t h e e n d c o n t i n u e it in w e a l t h ( A v o t 4 : 1 1 ) . It i s f o r b i d d e n to s t u d y T o r a h in f i l t h y p l a c e s . W h e n o n e f i n i s h e s t h e s t u d y of a c o m p l e t e s e c t i o n of t h e T a l m u d , it i s a r e l i g i o u s d u t y to h a v e s o m e g e n e r a l r e j o i c i n g a n d e n j o y a r e p a s t , c a l l e d a f e a s t of r e l i g i o u s o b l i g a t i o n .

204.
( ( L e a r n i n g and the F i f t h C o m m a n d m e n t ) ) 2 4 0 , 13. In c a s e of a c o n f l i c t of d u t i e s , s t u d y i n g t h e T o r a h t a k e s

p r e c e d e n c e o v e r t h e d u t y of h o n o r i n g p a r e n t s . T h i s i s s o , h o w e v e r , o n l y if t h e s o n h a s to c h o o s e b e t w e e n l e a v i n g t h e c i t y f o r s t u d y a n d s t a y i n g in t h e c i t y f o r h i s p a r e n t s ' a n d t h e n t u r n to h i s s t u d y . 2 4 0 , 15. If a f a t h e r b i d s h i s s o n b r e a k o n e of t h e l a w s of t h e T o r a h , 19:3: Ye s h a l l v e n e r a t e e v e r y m a n , h i s m o t h e r sake; b u t if h e r e m a i n s in t h e c i t y , h e m u s t f i r s t m i n i s t e r to h i s p a r e n t s ,

w h e t h e r it b e a n a f f i r m a t i v e o r a n e g a t i v e p r e c e p t , t h e s o n m u s t not h a r k e n to h i m . ( L e v . 240,25. a n d h i s f a t h e r , a n d ye s h a l l k e e p m y s a b b a t h s . ) If a s t u d e n t of the T o r a h w i s h e s to g o to s o m e o t h e r t o w n w h e r e h e i s s u r e t h a t h i s s t u d i e s w i l l be m o r e e f f e c t i v e b e c a u s e of a s u p e r i o r t e a c h e r t h e r e , though his f a t h e r would p r e v e n t h i m through f e a r of t h e G e n t i l e s in t h a t t o w n , the s o n n e e d not in t h i s m a t t e r h a r k e n to h i s f a t h e r . 2 4 2 , 1. One m u s t show h i s R a b b i m o r e honor and r e s p e c t than he accords even his father. ((Exemptions f o r Students and Scholars)) 2 4 3 , 1. R a b b i n i c a l s c h o l a r s a r e not w o n t to g o out w i t h t h e r e s t of

t h e p e o p l e to t a k e p a r t in b u i l d i n g o r d i g g i n g o p e r a t i o n s f o r t h e c i t y , a n d in s i m i l a r w o r k w h i c h w o u l d l o w e r t h e i r d i g n i t y in t h e e y e s of t h e p e o p l e . S i n c e t h e y a r e f r e e f r o m s u c h o b l i g a t i o n s , t h e y do not h a v e to h i r e s u b s t i t u t e s to t a k e t h e i r p l a c e . 243,2. T h i s i s t h e c a s e o n l y if t h e c a l l i s f o r i n d i v i d u a l s e r v i c e . But if a l l the r e s t of t h e p e o p l e a r e s e r v i n g o r h i r i n g s u b s t i t u t e s , Rabbi-

n i c a l s c h o l a r s m u s t do t h e i r s h a r e o r h i r e o t h e r s t o t a k e t h e i r p l a c e , and they m u s t m a k e their c o n t r i b u t i o n s t o w a r d s a public work that is n e e d e d f o r t h e w e l l - b e i n g of t h e c o m m u n i t y . B u t in t h e c a s e of a n y w o r k c o n n e c t e d with g u a r d i n g the c i t y , s u c h a s r e p a i r i n g the w a l l s or i t s t o w e r s , o r the p a y of t h e w a t c h m e n , protects them. Similarly, s c h o l a r s a r e f r e e f r o m h a v i n g to p a y a n y k i n d of t a x o r i m p o s t , w h e t h e r it b e a t a x p l a c e d on t h e c i t i z e n s a s a w h o l e , o r on s c h o l a r s a r e n o t o b l i g e d to g i v e t h e i r s h a r e , b e c a u s e t h e y do not n e e d p r o t e c t i o n . T h e i r T o r a h

205.
i n d i v i d u a l s , a n d w h e t h e r it be a f i x e d t a x o r n o t . T h e o t h e r c i t i z e n s m u s t p a y t h e s e t a x e s f o r t h e m , e v e n if t h e t a x e s w e r e i m p o s e d on t h e individual. A l l t h i s a p p l i e s o n l y if the s c h o l a r i s a p r o f e s s i o n a l R a b b i n i c a l s c h o l a r ; o t h e r w i s e , h e m u s t do h i s s h a r e w i t h the o t h e r s . H e i s r e g a r d e d a s a p r o f e s s i o n a l R a b b i n i c a l s c h o l a r if h e i s only s l i g h t l y e n g a g e d in s o m e b u s i n e s s o c c u p a t i o n t h a t s u f f i c e s to k e e p h i m w i t h t h e n e c e s s i t i e s of life without his making m o n e y , and e v e r y hour that he can s p a r e f r o m t h i s b u s i n e s s h e d e v o t e s r e g u l a r l y to s t u d y of t h e T o r a h . T h e r e a r e s o m e p l a c e s w h e r e it i s c u s t o m a r y a n d o t h e r s w h e r e it i s not c u s t o m a r y t o f r e e t h e p r o f e s s i o n a l R a b b i n i c a l s c h o l a r f r o m t h e p a y m e n t of t a x e s . 243,3. A s c h o l a r w h o d i s r e g a r d s t h e c o m m a n d s of t h e l a w , a n d who

i s not G o d - f e a r i n g i s r e c k o n e d a s t h e l e a s t of t h e m e m b e r s of t h e community. 2 4 2 , 14. A s c h o l a r w h o i s q u a l i f i e d to t e a c h t h e l a w a n d d o e s n o t do s o , i s g u i l t y of w i t h h o l d i n g T o r a h a n d of p u t t i n g s t u m b l i n g b l o c k s in t h e p a t h of t h e c o m m u n i t y . ((Honor due the S c h o l a r ) ) 2 4 3 , 6. It i s a g r e a t s i n to t r e a t a s c h o l a r w i t h c o n t e m p t , o r to h a t e

h i m . A n y o n e w h o t r e a t s t h e l e a r n e d w i t h c o n t e m p t h a s no s h a r e in t h e w o r l d to c o m e , a n d to h i m a p p l y t h e w o r d s , " F o r the w o r d of t h e L o r d he has d e s p i s e d " (Num. 2 4 4 , 1. 15:31). 19:32) to s t a n d up b e f o r e a n y It i s a p o s i t i v e c o m m a n d ( L e v .

s c h o l a r e v e n t h o u g h h e be o n l y a y o u n g m a n . E v e n t h o u g h t h e s c h o l a r b e n o t o n e ' s own t e a c h e r , o n e m u s t s t a n d up b e f o r e h i m , if h e b e t h e s u p e r i o r in k n o w l e d g e . S i m i l a r l y i t i s a p o s i t i v e c o m m a n d to r i s e up b e f o r e t h e h o a r y h e a d , t h a t i s , a m a n of s e v e n t y y e a r s . T h i s a p p l i e s to a n o l d m a n t h o u g h he be n o t l e a r n e d , s o long a s h e i s not b a d of c h a r a c t e r . 244,2. F r o m w h a t m o m e n t m u s t one s t a n d up b e f o r e t h e l e a r n e d o r

t h e a g e d ? F r o m the t i m e w h e n t h e y c o m e w i t h i n a d i s t a n c e of f o u r cubits until they have p a s s e d by. T h i s holds w h e t h e r they a r e riding o r on f o o t . 2 4 4 , 3. W h e n t h e s c h o l a r i s a p p r o a c h i n g w i t h i n t h e f o u r c u b i t s it i s

206 .
f o r b i d d e n to s h u t o n e ' s e y e s s o a s not to h a v e to r i s e up b e f o r e h i m . 244.5. A r t i s a n s w h i l e e n g a g e d in t h e i r w o r k a r e n o t o b l i g e d to s t a n d b e f o r e a s c h o l a r . If t h e y a r e in t h e e m p l o y of s o m e o n e e l s e a n d w i s h to a c t s t r i c t l y by r i s i n g u p b e f o r e t h e s c h o l a r , t h e y a r e n o t f r e e to d o so. 244.6. A s c h o l a r s h o u l d n o t m a k e h i m s e l f t r o u b l e s o m e to t h e p e o p l e by p u r p o s e l y p a s s i n g b e f o r e t h e m a n d m a k i n g t h e m r i s e b e f o r e h i m . L e t h i m g o to h i s d e s t i n a t i o n by t h e s h o r t e s t w a y , s o t h a t h e w i l l n o t m a k e m a n y p e o p l e s t a n d . If h e i s a b l e to g o by a r o u n d a b o u t w a y s o a s to a v o i d p a s s i n g m a n y p e o p l e , it i s m e r i t o r i o u s f o r h i m to d o s o . T h i s a p p a r e n t l y a p p l i e d o n l y in T a l m u d i c t i m e s w h e n it w a s t h e c u s t o m to s i t on t h e g r o u n d ; b u t in p r i n c i p l e it a p p l i e s w h e r e v e r it i s t r o u b l e s o m e to m a k e t h e p e o p l e r i s e . It t h e r e f o r e h a r d l y h a s a p p l i c a t i o n w h e r e p e o p l e a r e s e a t e d on c h a i r s o r b e n c h e s . 244.7. A s c h o l a r w h o i s o n l y a y o u n g m a n s h o u l d r i s e up b e f o r e a

v e r y o l d m a n , not n e c e s s a r i l y to h i s f u l l h e i g h t , b u t s u f f i c i e n t l y to show h i m h o n o r . A v e n e r a b l e Gentile should be a d d r e s s e d with fitting h o n o r and one should extend h i m a helping h a n d . 244.8. T w o s c h o l a r s o r two o l d m e n do n o t h a v e to r i s e t h e one b e f o r e t h e o t h e r , but e a c h m u s t s h o w t h e o t h e r r e s p e c t . E v e n t h e t e a c h e r m u s t s h o w s o m e h o n o r to h i s p u p i l . 242,33. 2 4 4 , 11. 2 4 4 , 12. 2 4 4 , 15. T h e h o n o r of t h e s t u d e n t s h o u l d be a s d e a r to t h e t e a c h e r a s E v e n w h i l e e n g a g e d in t h e s t u d y of t h e T o r a h , o n e m u s t A s c h o l a r , e v e n if h e b e t h e o u t s t a n d i n g f i g u r e of h i s g e n W h e n t h e p r e s i d e n t of t h e S a n h e d r i n e n t e r s t h e H o u s e of h i s own h o n o r . s t a n d up b e f o r e a s c h o l a r . e r a t i o n , should stand b e f o r e a m a n noted f o r his good d e e d s . L e a r n i n g , a l l t h o s e p r e s e n t r i s e up a n d do n o t s e a t t h e m s e l v e s a g a i n u n t i l h e s a y s to t h e m : " B e s e a t e d " . W h e n t h e h e a d of t h e r e l i g i o u s c o u r t e n t e r s t h e H o u s e of L e a r n i n g , t h o s e p r e s e n t f o r m two l i n e s f o r h i m to p a s s b e t w e e n t h e m u n t i l h e i s s e a t e d . W h e n t h e R a b b i e n t e r s , those whom he a p p r o a c h e s within f o u r cubits stand b e f o r e h i m until he r e a c h e s his place. 2 4 4 , 18. In t h e r e l i g i o u s c o u r t o r in t h e H o u s e of L e a r n i n g , learning is c o n s i d e r e d the d e t e r m i n i n g f a c t o r . T h e r e f o r e when t h e r e c o m e t o g e t h e r a g r e a t s c h o l a r who is young, and an a g e d m a n who h a s s o m e

207.
l e a r n i n g , t h e y o u n g m a n i s g i v e n t h e s e a t of h o n o r a n d t h e p r i v i l e g e of h a v i n g t h e f i r s t w o r d . B u t a t a w e d d i n g o r s o c i a l g a t h e r i n g , a g e i s g i v e n t h e p r e f e r e n c e , a n d t h e old m a n i s g i v e n t h e s e a t of h o n o r . If t h e s c h o l a r i s a g r e a t s c h o l a r , a n d t h e e l d e r l y m a n i s n o t v e r y o l d , s c h o l a r s h i p i s a c c o r d e d p r i o r c o n s i d e r a t i o n ; w h e r e a s if t h e o l d m a n is v e r y old, while the s c h o l a r is not an o u t s t a n d i n g s c h o l a r , old age is given the chief c o n s i d e r a t i o n s o long a s the old m a n h a s s o m e c l a i m s to l e a r n i n g . B u t if t h e o l d m a n i s not v e r y o l d , a n d t h e s c h o l a r i s n o t p r o f o u n d l y l e a r n e d , g r e a t e r c o n s i d e r a t i o n i s g i v e n to o l d a g e . ((A F a t h e r M u s t L e a r n F i r s t ) ) 245,2. If a f a t h e r m u s t h i m s e l f s t u d y a n d a l s o h a v e h i s s o n i n s t r u c t -

e d , a n d if h e c a n n o t a f f o r d to do b o t h , t h e n if t h e two h a v e a n e q u a l c a p a c i t y f o r l e a r n i n g , the f a t h e r t a k e s p r e c e d e n c e o v e r the son. But if t h e s o n i s m o r e i n t e l l i g e n t a n d u n d e r s t a n d i n g t h a n t h e f a t h e r a n d h a s a b e t t e r c a p a c i t y f o r l e a r n i n g , it i s the s o n w h o t a k e s p r e c e d e n c e . I n t h i s l a t t e r c a s e , t h e f a t h e r m u s t not c o m p l e t e l y g i v e up h i s own s t u d y b u t m u s t s t u d y p a r t of t h e t i m e h i m s e l f . ((Charity and Education)) 2 4 9 , 16. T h e r e i s s o m e a u t h o r i t y f o r h o l d i n g t h a t g i v i n g to t h e s y n a -

g o g u e i s a m o r e i m p o r t a n t d u t y t h a n g i v i n g in c h a r i t y ; b u t t h e c h a r i t y of s u p p o r t i n g p o o r b o y s in t h e s t u d y of t h e T o r a h o r of g i v i n g to t h e n e e d y s i c k i s m o r e i m p o r t a n t t h a n t h e m a i n t e n a n c e of a s y n a g o g u e . 2 5 3 , 11. A n e e d y s c h o l a r s h o u l d b e g i v e n a i d in a m a n n e r b e f i t t i n g h i s d i g n i t y . If h e i s u n w i l l i n g to a c c e p t d i r e c t a i d , h e s h o u l d b e s u p plied with goods which have b e e n bought cheaply, so that he can r e s e l l t h e m p r o f i t a b l y . B u t if h e u n d e r s t a n d s b u s i n e s s , h e s h o u l d b e g i v e n a l o a n to s e t h i m up in b u s i n e s s . 259,2. C h a r i t y funds which have been given for a synagogue or a c e m e t e r y m a y b e d i v e r t e d b y t h e c o m m u n i t y f o r t h e n e e d s of a H o u s e of L e a r n i n g o r a s c h o o l , e v e n a g a i n s t the w i l l of t h e d o n o r s . B u t t h e f u n d s of a s c h o o l m a y n o t b e d i v e r t e d to t h e u s e of a s y n a g o g u e . T h i s i s o n l y s o w h e n t h e t r u s t e e s of t h e c h a r i t y f u n d s f e a r t h a t t h e n e e d s of t h e s c h o o l w i l l n o t b e m e t . B u t w h e r e t h e c o m m u n i t y s u p p o r t s the school a d e q u a t e l y , and if, when school f u n d s a r e d i v e r t e d to t h e s y n a g o g u e the c o m m u n i t y w i l l m a k e up t h e d i f f e r e n c e

208.
f o r t h e s c h o o l , s u c h a t r a n s f e r i s a l l o w a b l e , e v e n in a p l a c e w h e r e o r d i n a r i l y it i s f o r b i d d e n to c h a n g e t h e u s e m a d e of c o n t r i b u t e d funds. If n o i m m e d i a t e u s e c a n be m a d e of f u n d s c o n t r i b u t e d f o r a s p e c i f i c p u r p o s e , the donor cannot r e t r a c t his gift. F o r e x a m p l e : when a p l o t of l a n d h a s b e e n g i v e n a s a s i t e f o r a H o u s e of L e a r n i n g a n d t h e H o u s e of L e a r n i n g c a n n o t b e b u i l t a t t h e t i m e , the g i f t m u s t s t a n d u n t i l s u c h t i m e a s t h e H o u s e of L e a r n i n g c a n be b u i l t . A l l t h i s h a s a p p l i c a t i o n o n l y w h e r e t h e r e is no d e f i n i t e l o c a l c u s t o m in the m a t t e r . . . . B u t w h e r e t h e r e i s a d e f i n i t e l o c a l c u s t o m , it m u s t b e f o l l o w e d e i t h e r w a y , f o r it i s p r e s u m e d t h a t t h e g i f t i s m a d e b y t h e d o n o r a n d a c c e p t e d by t h e c o m m u n i t y s u b j e c t to t h e l o c a l c u s t o m g o v e r n i n g the r i g h t of t r a n s f e r r i n g c h a r i t y g i f t s .

T h e t h e m e of l e a r n i n g i s a l s o t r e a t e d in t h e O r a h H a y y i m . ((Early Morning Studies)) 155, 1. When o n e l e a v e s t h e s y n a g o g u e a t t h e c l o s e of t h e d a i l y m o r n even

ing s e r v i c e , o n e s h o u l d p r o c e e d to the H o u s e of L e a r n i n g . O n e s h o u l d
f i x a r e g u l a r t i m e f o r s t u d y , and that t i m e m u s t be u n c h a n g e a b l e

at g r e a t p e r s o n a l s a c r i f i c e . O n e w h o i s t o o i g n o r a n t to s t u d y T o r a h w i t h the o t h e r s s h o u l d n e v e r t h e l e s s a t t e n d t h e H o u s e of L e a r n i n g a n d t h u s g e t the r e w a r d of h i s a t t e n d a n c e . O r h e s h o u l d t a k e a s e a t a p a r t a n d s t u d y a l i t t l e of w h a t h e c a n , a n d t h u s h a v e e n t e r i n t o h i s h e a r t a s p i r i t of c o n d u c t i n f u s e d by v e n e r a t i o n . 155,2. O n e m a y e a t a l i g h t b r e a k f a s t b e f o r e g o i n g to t h e H o u s e of

L e a r n i n g in t h e m o r n i n g ; if o n e i s a c c u s t o m e d to do s o , a n d it i s a d v i s a b l e s o to a c c u s t o m o n e s e l f (in o r d e r to p r e s e r v e o n e ' s h e a l t h f o r t h e s e r v i c e of the C r e a t o r ) . ( ( T h e P e n t a t e u c h , t h e B a s i s of J e w i s h L e a r n i n g ) ) 2 85, 1. A l t h o u g h by r e g u l a r w e e k l y a t t e n d a n c e a t s y n a g o g u e t h r o u g h -

o u t the y e a r , o n e h e a r s t h e r e a d i n g of t h e w h o l e P e n t a t e u c h , one m u s t n e v e r t h e l e s s r e a d f o r h i m s e l f e v e r y w e e k t h e p o r t i o n f r o m the P e n t a t e u c h f o r t h e w e e k , t w i c e in t h e H e b r e w t e x t a n d o n c e in t h e T a r g u m ( T h e a n c i e n t A r a m a i c t r a n s l a t i o n of t h e B i b l e ) . E v e n v e r s e s w h i c h

209.
c o n s i s t o n l y of n a m e s s h o u l d b e r e a d a l s o in the T a r g u m . 285,2. It i a l l o w a b l e to s u b s t i t u t e t h e c o m m e n t a r y of R a s h i ( T h e 1040-1105 a c r o s t i c n a m e of R a b b i S o l o m o n , s o n of I s a a c , of T r o y e s ,

C . E . , t h e a u t h o r of t h e m o s t p o p u l a r c o m m e n t a r y on t h e B i b l e a n d on t h e T a l m u d ) f o r t h e r e a d i n g of t h e T a r g u m ; b u t t h e p i o u s w i l l r e a d both the T a r g u m and R a s h i ' s c o m m e n t a r y . (The m y s t i c s p r e f e r the T a r g u m ; o t h e r s p r e f e r to s t u d y R a s h i ' s commentary.)

O n e w h o i s u n a b l e to r e a d R a s h i ' s c o m m e n t a r y s h o u l d r e a d a p a r a p h r a s e of t h e w e e k l y P e n t a t e u c h a l p o r t i o n in t h e v e r n a c u l a r , a s t h e T s e e n a h U r e e n a h ( J u d a e o - G e r m a n p a r a p h r a s e , f r o m a p p r o x i m a t e l y 1600 C . E . Of t h e p o r t i o n * 285,6. P r o f e s s i o n a l t e a c h e r s of c h i l d r e n w h o d u r i n g t h e w k h a v e such dating

This p a r a p h r a s e was especially

p o p u l a r a m o n g w o m e n ) s o t h a t h e g e t s to u n d e r s t a n d t h e c o n t e n t

s t u d i e d with the c h i l d r e n the w e e k l y H e b r e w p o r t i o n f r o m the P e n t a ^ t e u c h d o n o t h a v e to r e a d it o v e r t w i c e m o r e a n d o n e in t h e T a r g u m . 3 0 7 , 17. O n S a b b a t h s a n d f e s t i v a l s it i s f o r b i d d e n t o s t u d y a n y t h i n g b u t T o r a h , t h o u g h s o m e a l l o w S e r i o u s r e a d i n g , s u c h a s of m e d i c a l w o r k s , o r t h e u s e of a s t r o n o m i c a l i n s t r u m e n t s . ' D e in de v o o r b e e l d e n 1 e n 2 o p g e s o m d e r e g e l s z i j n e e n u i t g e b r e i d e u i t w e r k i n g v a n de g e d a c h t e d a t h e t e i g e n l e r e n d o o r m i d d e l v a n e e n v e r z a m e l i n g r e g e l s g e p l a n d m o t w o r d e n . E r z i j n ook v e e l e e n v o u d i g e r uitwerkingen van deze gedachte, zoals voorbeeld 3 laat zien, VOORBEELD 3 : De r e g e l s van P r o f i a t D u r a n (14e eeuw).

Ik c i t e e r u i t I s r a e l A b r a h a m s : J e w i s h L i f e in t h e M i d d l e A g e s ( 1 8 9 6 ) , in 1969 b i j A t h e n e u m , N e w Y o r k h e r d r u k t * H e t c i t a a t s t a a t op pp. 3 5 5 - 3 5 6 v a n de h e r d r u k . P r o f i a t D u r a n w o o n d e in S p a n j e . '1. 2. 3. 4. 5. 6. W o r k in c o n j u n c t i o n w i t h a f e l l o w - s t u d e n t . Use works which a r e brief or systematic. A t t e n d to w h a t y o u r e a d , a n d u n d e r s t a n d a s y o u g o . U s e m n e m o n i c s a s a n a i d to m e m o r y . K e e p to o n e b o o k a t a t i m e . U s e o n l y b o o k s w h i c h a r e b e a u t i f u l l y w r i t t e n , on g o o d p a p e r , w e l l a n d h a n d s o m e l y b o u n d . R e a d in a p r e t t y w e l l - f u r n i s h e d r o o m , l e t y o u r e y e r e s t on b e a u t i f u l o b j e c t s s o t h a t y o u m a y l o v e and

210.
y o u r w o r k . B e a u t y m u s t b e e v e r y w h e r e , in y o u r b o o k s a n d in y o u r house. 7. 8. 'The w e a l t h y m u s t h o n o u r the L a w ' , s a y s the T a l m u d ; let t h e m d o t h i s by p a y i n g f o r b e a u t i f u l c o p i e s of t h e s c r i p t u r e s . U s e e y e a n d e a r ; r e a d a l o u d , d o n o t w o r k in s i l e n t p o s i n g . S i n g a s y o u r e a d , e s p e c i a l l y t h e B i b l e ; in o l d e n t i m e s t h e M i s h n a h , 145 too, was sung. S e e t h a t y o u r t e x t - b o o k s a r e w r i t t e n in s q u a r e c h a r a c t e r s , a s t h e y a r e m o r e original and m o r e beautiful. 10. U s e b o o k s w h i c h a r e w r i t t e n in a l a r g e h a n d w i t h f i r m s t r o k e s , r a t h e r than thin and f a i n t , f o r t h e s e m a k e a s t r o n g e r on t h e e y e s a n d u n d e r s t a n d i n g . 11. 12. 13. L e a r n by t e a c h i n g . S t u d y f o r t h e p u r e l o v e of k n o w l e d g e . Study r e g u l a r l y at f i x e d h o u r s , and do not s a y , Within s u c h a n d s u c h a t i m e I w i l l f i n i s h s o a n d s o m u c h . If y o u a r e o c c u p i e d in b u s i n e s s all day, r e a d at night, when your d a y ' s work is o v e r . 14. T h e r o a d to k n o w l e d g e l i e s t h r o u g h p r a y e r ; p r a y t h a t G o d m a y g r a n t you t h e k n o w l e d g e t h a t y o u s e e k ' . H e t c i t a a t is g e e n v e r t a l i n g , m a a r een d o o r A b r a h a m s g e g e v e n s a menvatting. Een andere v e r s i e van een aantal van deze regels geeft G o l d m a n (1975) op pp. 110-111. impression

9.

H e t plannen v a n het e i g e n l e r e n v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g ( e n ) w e r k t n i e t a l l e e n d o o r in de o r g a n i s a t i e v a n s c h o l e n e n l e e r h u i z e n , m a a r ook in de m a n i e r w a a r o p h e t i n d i v i d u z i j n d a g e l i j k s e l e v e n i n d e e l t . f r a a i v o o r b e e l d v a n dit l a a t s t e v o l g t h i e r o n d e r . Een

VOORBEELD 4 : Z o m a a r een dagindeling van een permanente leerling O p de t i t e l p a g i n a v a n e e n o u d e P e n t a t e u c h s c h r e e f e e n o n b e k e n d e O o s t E u r o p e s e p e r m a n e n t e leerling - wanneer hij leefde is niet bekend 146 het volgende dagelijkse s t u d i e p r o g r a m m a : In t h e M o r n i n g 'At m i d n i g h t : R e s h i t H o k h m a h , ((a m o r a l i s t i c w o r k by M o s e s de V i d a s , f i r s t p u b l i s h e d in V e n i c e , 1579, a n d f r e q u e n t l y r e p r i n t e d ) ) ; M i s h n a h ; S h a a r e i Z i o n ((a c o m p i l a t i o n of s p e c i a l m i d n i g h t p r a y e r s ) ) ; P s a l m s ; M a a m a -

211.
d o t ((a c o m p i l a t i o n of s e l e c t i o n s f r o m the B i b l e a n d T a l m u d f o r d a i l y r e c i t a t i o n ) ) ; T z e t e l K a t a n ((a l i s t of m o r a l a d m o n i t i o n s f o r d a i l y p e r u s a l c o m p i l e d by R a b b i Z e v i H i r s h E l i m e l e k h of D y n o w ) ) ; O r h o t H a y y i m ( ( e t h i c a l p r e c e p t s ) ) ; p r a y e r s f r o m the book A v o d a t h a - K o d e s h ; t h e E p i s t l e of N a h m a n i d e s ; S h u l h a n A r u k h , O r a h H a y y i m ( ( t h e d a i l y d u t i e s of t h e J e w ) ) . At the T a b l e S c r i p t u r e , M i d r a s h Rabbah and M i d r a s h T a n h u m a ( ( h o m i l e c t i c c o m p i l a t i o n s ) ) , v a r i o u s c o m p i l a t i o n s of Aggadah ((legends)). B e f o r e Noon T a l m u d , S h u l h a n A r u k h , Y o r e h D e a h ( ( i n s t r u c t i o n on t h i n g s f o r b i d d e n a n d p e r m i t t e d ) ) , o n e s u g y a h ( ( t o p i c of discussion)) a week. Afternoon T a l m u d , Shulhan A r u k h , H o s h e n Mishpat ((civil j u r i s prudence)) and E v e n h a - E z e r ((laws regulating f a m i l y life)). A f t e r evening p r a y e r s R e s p o n s a , f o r m e r and l a t t e r ; Divre h a - G e o n i m ((a m e d i e v a l c o m m e n t a r y on J o b ) ) . N a h a l a t S h i v a h ((a b o o k d e a l i n g w i t h t h e c o r r e c t f o r m s of m a r r i a g e c e r t i f i c a t e s , b i l l s of d i v o r c e , a n d o t h e r r i t u a l d o c u m e n t s ) ) . K e s e t S o f e r ( ( l a w s g o v e r n i n g t h e w r i t i n g of a S c r o l l of t h e T o r a h ) ) , B r i t A v o t ( ( l a w s of c i r c u m c i s i o n ) ) . On t h e S a b b a t h T h e t r a c t a t e S h a b b a t , t h e l a w s of S h a b b a t h ; S h u l h a n Arukh. '

Het regelen van het hele leven, het l e r e n daarbij inbegrepen, kan het l e v e n en het l e r e n tot een s l e u r m a k e n v o o r d i e g e n e n , die uit h e t 147 leven en het l e r e n geen v r e u g d e kunnen putten. Het gevaar van s l e u r b e d r e i g t elke planning van m e n s e l i j k d e n k e n en doen en de p e r m a n e n t e l e e r l i n g i s d e g e n e d i e j u i s t in h e t l e r e n de d o o r b r e k i n g v a n

212.
de d a g e l i j k s e s l e u r kan v i n d e n . H i j m o e t dan wel de p l a n n i n g s r e g e l s kunnen b e g r i j p e n , hetgene dat hij l e e r t kunnen w a a r d e r e n en v e e l van w a t h i j l e e r t in z i j n p e r s o o n l i j k e e n s o c i a l e l e v e n k u n n e n g e b r u i k e n . A l s dit h e t g e v a l is z u l l e n r e g e l s de l e e r l i n g niet b e l e m m e r e n , maar j u i s t h e l p e n o m d o e l e n te b e r e i k e n , die h i j z i c h g e s t e l d h e e f t . Dit wat 148 betreft regelgeleid gedrag en het i n h e r e n t e g e v a a r van s l e u r . Ik k a n m e v o o r s t e l l e n d a t d e in d e z e p a r a g r a a f g e g e v e n v i e r v o o r b e e l den de i n d r u k w e k k e n , dat h e t d a g e l i j k s e l e r e n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g z o v e e l inspanning en tijd z a l k o s t e n , dat e r v o o r p l e z i e r en o n t s p a n ning g e e n r u i m t e o v e r b l i j f t . M o c h t d e z e i n d r u k gewekt z i j n , dan k o m t dit door de k e u z e v a n de v o o r b e e l d e n , die h a l a k h i s c h en niet a g g a d i s c h g e n s p i r e e r d z i j n en die dus een nogal p r e s c r i p t i e f en f o r m e e l k a r a k t e r d r a g e n en o v e r r e g e l s g a a n . Het is e c h t e r v o l s t r e k t o n j u i s t o m te m e n e n d a t l e r e n e n p l e z i e r e l k a a r u i t s l u i t e n of d a t l e r e n p e r s e n i e t o n t s p a n n e n d kan z i j n . L e r e n kan p l e z i e r i g en o n t s p a n n e n d z i j n en h e t l e v e n v a n de l e e r l i n g kent v e l e r l e i s p e e l s e e l e m e n t e n en f e s t i v i t e i t e n . In s c h o l e n en l e e r h u i z e n k a n h e t v r o l i j k t o e g a a n (zie de v o o r b e e l d e n 5 e n 6), m a a r n o g b e l a n g r i j k e r i s h e t d a t l e r e n h e t l e v e n b e t e k e n i s kan geven en de l e e r l i n g gelukkig kan m a k e n .

VOORBEELD

5 : De f e e s t e l i j k e e e r s t e s c h o o l d a g (12e eeuw).

Ik c i t e e r u i t A b r a h a m s ( 1 9 6 9 ) . H e t c i t a a t s t a a t op p p . 3 4 7 - 3 4 8 . ' B o t h t h e m o t h e r a n d t h e f a t h e r p a r t i c i p a t e d in t h e i m p o r t a n t f u n c t i o n of i n t r o d u c i n g t h e b o y to s c h o o l f o r t h e f i r s t t i m e . T h i s o c c u r r e d w h e n t h e b o y w a s f i v e , b u t it w a s d e f e r r e d f o r a c o u p l e of y e a r s in c a s e t h e c h i l d w a s w e a k o r s i c k l y . ( . . . ) . E a r l y in t h e m o r n i n g t h e b o y w a s d r e s s e d in n e w c l o t h e s , a n d t h r e e c a k e s of f i n e f l o u r a n d h o n e y w e r e b a k e d f o r h i m by a y o u n g m a i d e n . T h r e e e g g s w e r e b o i l e d , a n d a p p l e s a n d o t h e r f r u i t w e r e g a t h e r e d in p r o f u s i o n . T h e n t h e c h i l d w a s t a k e n in t h e a r m s of t h e R a b b i o r a n o t h e r l e a r n e d f r i e n d f i r s t to t h e s c h o o l a n d t h e n to t h e s y n a g o g u e , o r v i c e v e r s a . T h e c h i l d w a s p l a c e d on t h e r e a d i n g - d a i s b e f o r e t h e S c r o l l , f r o m w h i c h t h e T e n C o m m a n d m e n t s w e r e r e a d a s t h e l e s s o n of t h e d a y . In t h e s c h o o l , h e r e c e i v e d h i s f i r s t l e s s o n in r e a d i n g H e b r e w . O n a s l a t e w e r e smeared in h o n e y s o m e of t h e l e t t e r s of t h e H e b r e w a l p h a b e t , o r s i m p l e t e x t s , such a s ' M o s e s c o m m a n d e d us a L a w , an i n h e r i t a n c e f o r the a s s e m b l y

213.
of J a c o b 1 ( D e u t . 33:4); a n d t h e c h i l d l i s p e d t h e l e t t e r s a s h e a t e t h e h o n e y , t h e c a k e s , a n d t h e o t h e r d e l i c a c i e s , t h a t t h e w o r d s of t h e L a w of h i s m o t h e r , w h o h a d s t o o d by d u r i n g t h i s d e l i g h t f u l s c e n e ' . m i g h t b e s w e e t in h i s l i p s . T h e c h i l d w a s t h e n h a n d e d o v e r to t h e a r m s 149

V O O R B E E L D 6 : De viering van het beindigen van een studieperiode in h e t l e e r h u i s (19e e e u w ) . Het h i e r o n d e r g e c i t e e r d e f e e s t vond een kleine anderhalve eeuw g e l e d e n p l a a t s in h e t R u s s i s c h e B o s k t e r g e l e g e n h e i d v a n h e t b e i n d i g e n van een bepaald s t u d i e o n d e r d e e l en het beginnen m e t een a n d e r o n d e r d e e l v a n h e t s t u d i e p r o g r a m m a v a n h e t l e e r h u i s . Ik c i t e e r u i t G o l d m a n ( 1 9 7 5 ) , p. x i x : ' O n T u e s d a y , t h e f i f t h of N i s a n 5 6 0 3 ((1843)) t h e r e w a s h e l d a g r e a t f e a s t b y t h e H e v r a h A g g a d a t a . It w a s b o t h a f e a s t a n d a f e s t i v a l , a n d we r e j o i c e d a t t h e s i m h a h s h e l m i t z v a h ( ( v r e u g d e v a n d e m i t z v a h ) ) t h a t G o d h a d a i d e d u s to s t u d y a n d to c o m p l e t e t h e A g g a d a t a . M a y G o d f u r t h e r h e l p u s to s t u d y a n d to t e a c h , to o b s e r v e a n d to d o . W e c e l e b r a t e d f o r t w o w h o l e d a y s . On T u e s d a y w e f i n i s h e d t h e A g g a d a t a , not counting the m u s i c i a n s and the f i f t e e n b e a d l e s . and we m a d e a p a r t y a n d a f e s t i v e d a y . W e i n v i t e d 123 g u e s t s , Four different and elaborate c o u r s e s w e r e s e r v e d . The food was s o p l e n t i f u l t h a t it w a s l e f t o v e r on t h e p l a t e s . If a m a n h a d n o t e a t e n in t h r e e d a y s , h e h a d m o r e t h a n e n o u g h to e a t . The m u s i c i a n s w e r e s t a t i o n e d in t h e w o m e n ' s g a l l e r y of t h e s y n a gogue. Our joy was exceedingly g r e a t . Wine poured like w a t e r - s o m e p o u r i n g it i n t o t h e i r t h r o a t s a n d o t h e r s o n t h e f l o o r . O n W e d n e s d a y w e b e g a n a n e w the s t u d y of t h e A g g a d a t a , and w e o b l i g a t e d o u r s e l v e s to s t u d y t h e E i n Y a a k o v . O n t h a t d a y , t o o , we m a d e a g r e a t f e a s t . T h e p e o p l e m a d e m e r r y w i t h t r u m p e t s a n d v i o l i n s u n t i l it s e e m e d t h e e a r t h w o u l d s p l i t with the n o i s e . T h e people who stood o u t s i d e envied us our joy and our s i m h a h shel m i t z v a h ' . De h i e r b e s c h r e v e n f e e s t e l i j k e a f s l u i t i n g , m e t e e n gevolgd d o o r de a a n z e t tot e e n n i e u w b e g i n ( p e r m a n e n t l e r e n I ) , h e e t s y u m ^ D i t z e l f d e v e r s c h i j n s e l v a n f e e s t e l i j k a f s l u i t e n en m e t e e n w e e r beginnen, maar d a n in h e t g r o o t , t r e f f e n we a a n b i j h e t S i m h a t T o r a h - f e e s t ( ' V r e u g d e

214.
d e r Wet1). Op dit f e e s t w o r d t m e t de T o r a h r o l l e n g e d a n s t , l e k k e r g e g e t e n e n g e d r o n k e n e n d e T o r a h - v o o r l e z i n g b e s t a a t u i t de l a a t s t e h o o f d s t u k k e n v a n h e t v i j f d e b o e k v a n M o z e s ( D e u t . ) e n de e e r s t e h o o f d stukken van zijn e e r s t e boek (Gen. ) . N i e t a l l e e n m a a r g e l e e r d e n of m e n s e n m e t e e n i n t e l l e c t u e e l b e r o e p k u n n e n in l e r e n g e l u k e n v e r t r o o s t i n g v i n d e n , m a a r o o k ' k o e t s i e r s , b a k k e r s , s l a g e r s , s c h o e n m a k e r s ' of w i e d a n o o k k u n n e n d a t : 'Once I noticed ((schrijft een C h r i s t e l i j k e g e l e e r d e , d i e t i j d e n s de E e r s t e W e r e l d o o r l o g W a r s c h a u b e z o c h t ) ) a g r e a t m a n y c o a c h e s on a p a r k i n g - p l a c e b u t w i t h n o d r i v e r s in s i g h t . In m y own c o u n t r y I w o u l d h a v e k n o w n w h e r e to l o o k f o r t h e m . A y o u n g J e w i s h b o y s h o w e d m e t h e w a y : in a c o u r t y a r d , on t h e s e c o n d f l o o r w a s t h e s h t i b l ( ( e e n k l e i n e r u i m t e o m t e l e r e n e n g e b e d e n te z e g g e n ) ) of t h e J e w i s h d r i v e r s . It c o n s i s t e d of t w o r o o m s : one filled with T a l m u d - v o l u m e s , f e r v e n t study and religious d i s c u s s i o n the other a It w a s r o o m f o r p r a y e r . A l l t h e d r i v e r s w e r e e n g a g e d in t h e n t h a t I f o u n d out a n d b e c a m e c o n v i n c e d t h a t a l l p r o f e s s i o n s , the b a k e r s , the b u t c h e r s , the s h o e m a k e r s , e t c . , h a v e t h e i r o w n s h t i b l in t h e J e w i s h d i s t r i c t ; a n d e v e r y f r e e m o m e n t w h i c h c a n b e t a k e n off f r o m t h e i r w o r k i s g i v e n to t h e s t u d y of t h e T o r a h . A n d w h e n t h e y g e t t o g e t h e r in i n t i m a t e g r o u p s , o n e u r g e s t h e o t h e r : 152 'Sog m i r a s h t i c k l T o r a h - T e l l m e a l i t t l e T o r a h ' ' De e m o t i o n e l e b e t e k e n i s v a n h e t l e e r h u i s v o o r de j o d e n en hun t r a d i t i e h a n g t ten n a u w s t e s a m e n m e t de l o u t e r e n d e w e r k i n g v a n het l e r e n , v a n de s t u d i e v a n de T o r a h : ' T h e b e t h a - m i d r a s h ( ( l e e r h u i s , z i e n o o t 141)), w a s t h u s t h e p l a c e of a s s e m b l y f o r t h e l e a r n e r s a n d t h e h o u s e of p r a y e r f o r a l l t h o s e w h o s e t a s i d e a f i x e d t i m e f o r s t u d y . It w a s a r e s t i n g p l a c e f o r t h e w e a r y a n d a r e f u g e f o r t h e t r o u b l e d . It w a s a s h e l t e r f o r the a g e d and poor and a l s o a h o s p i c e f o r the w a n d e r e r . It w a s a h o u s e of l i f e f o r t h o s e w h o w e r e g i v i n g t h e i r 15 3 l i v e s to t h e s t u d y of t h e T o r a h ' .

215.
H o e w e l h e t in d e z e p a r a g r a a f v o o r a l o m h e t p r i n c i p e v a n h e t p l a n n e n v a n h e t e i g e n l e r e n g a a t e n e i g e n l i j k n i e t o m d e u i t w e r k i n g v a n dit principe, leek het me ter verduidelijking van juist het principe gew e n s t o m e n i g e v o o r b e e l d e n v a n u i t w e r k i n g e n te g e v e n , w a a r b i j t w e e z e e r u i t g e b r e i d e u i t w e r k i n g e n (de v o o r b e e l d e n 1 e n 2). Ik d e e d dit n i e t m e t de b e d o e l i n g o m te s u g g e r e r e n d a t d e h i e r g e g e v e n v o o r b e e l d e n d o o r P L - t h e o r e t i c i of p e r m a n e n t e l e e r l i n g e n u i t v o e r i g o v e r g e n o m e n m o e t e n of k u n n e n w o r d e n , m a a r o m te l a t e n z i e n w a t p l a n n e n van het eigen p e r m a n e n t e l e r e n kan inhouden en o p r o e p e n . Twee r e d e nen r e c h t v a a r d i g e n n a a r mijn mening het uitvoerig c i t e r e n van v o o r b e e l d e n , die v o o r de m e e s t e l e z e r s wel i l l u s t r a t i e f zullen z i j n , (1) (2) maar t e n h o o g s t e z w a k - c o m m u n i c a t i e f g e z a g ( v g l . I. 2. 5) z u l l e n h e b b e n : de b e t e k e n i s v a n h e t w o o r d p l a n n e n v e r e i s t e e n u i t v o e r i g e en illustratieve toelichting, h a l a k h i s c h e r e g e l s , d i e b e t r e k k i n g h e b b e n op p e r m a n e n t l e r e n ( v o o r b e e l d e n 1 e n 2), z i j n in N e d e r l a n d v e e l a l o n b e k e n d , de b e l a n g s t e l l i n g v o o r (bepaalde) a s p e c t e n hier groeiende is. Ad (l): H e t w o o r d ' p l a n n e n ' w o r d t v a a k in n o g a l t e c h n o l o g i s c h e c o n Het t e x t e n g e b r u i k t e n p l a n n e r s z i j n v a a k m e n s e n , d i e w e i n i g oog h e b b e n v o o r d e i n d i v i d u e n d i e in h u n p l a n n e n e e n r o l z u l l e n g a a n s p e l e n . i s e c h t e r m o g e l i j k te p l a n n e n e n t o c h r e k e n i n g te h o u d e n m e t d e p r o b l e m e n e n de m o e i l i j k h e d e n v a n i n d i v i d u e n e n de in d e z e p a r a g r a a f g e g e v e n v o o r b e e l d e n l a t e n z i e n dat dit kan. G e p l a n d l e r e n is a l l e e n m a a r gebaat m e t een h u m a n e planning, die rekening houdt m e t het o n w e e r l e g b a r e uitgangspunt dat l e r e n iets i s , dat het individu zelf e n n i e t e e n g r o e p of e e n v o o r w e r p of e e n i n s t i t u t i e - m o e t d o e n , moet willen en kunnen doen. Het plannen van het p e r m a n e n t e l e r e n s t r e k t z i c h u i t tot h e t d a g e l i j k s e l e v e n - v a n d e w i e g tot h e t g r a f - v a n d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g en elke planning v a n P L , die a a n de l e e r l i n g g e e n r u i m t e l a a t o m e e n d e e l v a n de d a g z e l f in t e v u l l e n z o a l s h i j d a t w i l of d i e d e e m o t i o n e l e b e h o e f t e n v a n d e l e e r l i n g n e g e e r t , i s a l op v o o r h a n d tot m i s l u k k e n g e d o e m d e n d i t g e l d t ook v o o r n i e t - j o o d s e t r a d i ties. A d (2): H e t o n t s t a a n v a n s t e e d s m e e r l e e r h u i z e n in N e d e r l a n d b e w i j s t de g r o e i e n d e b e l a n g s t e l l i n g v o o r het v e r s c h i j n s e l ' l e h r n e n ' en a s p e c t e n d a a r v a n . A a n g e z i e n nog n i e m a n d d e z e ' w i l d e ' , s p o n t a n e o n d e r w i j s v e r n i e u w i n g s y s t e m a t i s c h b e s c h r e v e n h e e f t , v o l s t a ik m e t h e t terwijl 15 4 van het lehrnen

n o m e n v a n e n i g e p u b l i k a t i e s d i e r e l e v a n t z i j n v o o r . de N e d e r l a n d s e l e e r h u i z e n en hun i n s p i r a t i e b r o n n e n : M . B o e r tien: H e t j o o d s e l e e r h u i s (van 200 v o o r tot 200 na C h r i s tus), Kampen, 1974. P r a k t i s c h e T h e o l o g i e , jg,. 2 , 1975, a f l . 2 . T h e m a n u m m e r o v e r ' z o i e t s a l s e e n l e e r h u i s ,'. J a a r o v e r z i c h t Kolel C h a c h a m Zwi 1976/77, G e r r i t van der Veens t r a a t 26, A m s t e r d a m . Dit A m s t e r d a m s e 'Kolel' h e e f t e e n ' a f d e ling v o o r de f u l l - t i m e b e s t u d e r i n g v a n de T a l m o e d d o o r p e r s o n e n , die r e e d s een rabbinale g r a a d bezitten' (zie j a a r o v e r z i c h t ) . H . v a n P r a a g : S a m e n l e r n e n . In; P r a n a , n r . 14, w i n t e r pp. 7 6 - 7 8 . M . W o l f f : G e d a c h t e n o v e r h e t L e e r h u i s . In; W e n d i n g , j g . 3 4 , n r . 6 , j u n i 1979, pp.362-368. 1978/79,

Tot zover de rechtvaardiging van het uitgebreid: c i t e r e n van v o o r b e e l d e n . H o e w e l d e h e d e n d a a g s e l e z e r v a n d e z e v o o r b e e l d e n m e t lang. n i e t alles zal kunnen i n s t e m m e n , s p r e e k t uit de v o o r b e e l d e n toch o n t e g e n z e g g e l i j k e e n g r o o t s e c o n c e p t i e v a n P L e n v a n de p l a n n i n g e r v a n in h e t e i g e n l e v e n van de p e r m a n e n t e l e e r l i n g . L e r e n is niet i e t s , dat z o m a a r vanzelf gaat. L e r e n kost m o e i t e en v r a a g t o f f e r s e n v o o r p e r m a n e n t l e r e n g e l d t d i t nog s t e r k e r : ' B e f a s s e d i c h m i t d e r T o r a , s e l b s t in d e r Stunde des S t e r b e n s . ( . . . ) . Die Worte d e r Tora bleiben nur dem erhalten, der sich .. 155 f r s i e t o t e n l a s s t . ... '. D a a r o m moet. de p e r m a n e n t e l e e r l i n g z i j n d a g e l i j k s e l e v e n z o i n r i c h t e n ( p l a n n e n ) , d a t e r g e l e g e n h e i d tot l e r e n i s . P a s w a n n e e r h e t l e r e n tot e e n v a s t e , d a g e l i j k s e g e w o o n t e g e w o r d e n i s , h o e f t h e t v o o r d e l e e r l i n g , w a a r dit v o o r g e l d t , n i e t m e e r g e p l a n d t e w o r d e n . Dewey schreef eens; 'It i s t h e e s s e n c e of r o u t i n e to i n s i s t u p o n i t s own c o n t i n u a t i o n B r e a c h of. it i s a v i o l a t i o n of r i g h t . D e v i a t i o n f r o m it i s t r a n s g r e s s i o n ' . Op e e n g e g e v e n m o m e n t z a l d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g , m i s s c h i e n w e l tot z i j n e i g e n v e r b a z i n g , m e r k e n d a t h i j in z i j n l e v e n h e t
dagelijkse

John

l e r e n niet m e e r kan m i s s e n * H e t i s . d e combinatie van p e r m a n e n t i e en l e r e n , de s t e e d s t e r u g k e r e n d e inspanning die nodig is o m t o t n i e u w

v e r d i e p t i n z i c h t te k o m e n , d i e m o t i v e r e n d w e r k t .

218.

III. 2

LEERDOELEN

III. 2. 1 III. 2. 2

H e t l e e r d o e l : een gaaf m e n s w o r d e n H e t l e r e n ' l i - S h e m a ' en ' f u n c t i o n e l e a u t o n o m i e '

219.
III. 2. 1 Het leerdoel: een gaaf mens worden.

In d e j o o d s e t r a d i t i e z i j n a l l e l e e r d o e l e n , d i e de p e r m a n e n t e l e e r l i n g z i c h kan s t e l l e n , o n d e r g e s c h i k t a a n s l e c h t s n l e e r d o e l . De p e r m a n e n t e l e e r l i n g l e e r t n i e t o m e e n b e r o e p , ook n i e t d a t v a n r a b b i j n , te k u n n e n u i t o e f e n e n of o m m a c h t of g e z a g te v e r k r i j g e n , m a a r o m z i c h z e l f e n z i j n g e d r a g te v e r b e t e r e n - e n d a a r m e e de w e r e l d . H i j l e e r t m e t a n d e r e w o o r d e n m e t h e t d o e l o m e e n g a a f m e n s te w o r d e n . na een uitgebreide l i t e r a t u u r s t u d i e : ' O n e s i n g l e a i m a n d one o n l y d i d o u r p e o p l e h a v e f o r t h e e d u c a t i o n of t h e i r c h i l d r e n , n a m e l y to m a k e t h e m whole J e w s ' , ^ en een 'whole J e w ' is dan een gaaf m e n s v o l g e n s h e t t r a d i t i o n e l e joodse mensbeeld, ' k n o w i n g the T o r a h , f e a r i n g G o d , o b s e r v i n g t h e c o m m a n d m e n t s , and inculcating t h e m with such a l o v e of G o d t h a t w h e n c a l l e d u p o n t h e y w o u l d r e a d i l y give up t h e i r l i v e s f o r the s a n c t i f i c a t i o n 2 of G o d ' s n a m e ' . A b r a h a m I s a a c Kook (1865-1935), de e e r s t e ( a s c h k e n a s i s c h e ) woordingen: ' T h e g o a l of J e w i s h e d u c a t i o n i s to q u a l i f y m a n f o r h i s p r e d e s t i n e d r o l e to l e a d t h e g o o d a n d upright life ', e n h i j m e r k t nog op d a t dit j o n g e k i n d e r e n a l g e l e e r d m o e t w o r d e n en dat dit l e e r d o e l s t e e d s de b e l a n g r i j k s t e o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g is: ' . . . it b e c o m e s n e c e s s a r y to d e d i c a t e o n e s e l f to f i x e d p r o g r a m s of J e w i s h l e a r n i n g . T h i s p r o c e s s ( ( h e t o p v o e d e n v a n de l e e r l i n g tot e e n g a a f m e n s ) ) m u s t begin with e a r l i e s t childhood when the child a t t e n d s the T a l m u d T o r a h ( ( l a g e r e s c h o o l ) ) . . . . T h e p r e p a r a t i o n of m a n f o r t h e m a k i n g of a l i v i n g a n d f o r t h e b a t t l e s of l i f e a r e r e g a r d e d a m o n g J e w s a s a s e c o n d a r y g o a l of J e w i s h e d u c a t i o n a n d n o t a 4 primary one'. opperr a b b i j n v a n h e t m o d e r n e I s r a l , z e g t i e t s d e r g e l i j k s in a n d e r e b e Tot d e z e c o n c l u s i e k o m t a l t h a n s de h i s t o r i c u s S i m h a A s a f ( 1 8 8 9 - 1 9 5 3 )

220.
W a t i s nu ' e e n g a a f m e n s ' ? D e z e v r a a g i s n i e t e e n d u i d i g te b e a n t -

w o o r d e n . Het a n t w o o r d is a f h a n k e l i j k van het w e r e l d - en v o o r a l het m e n s b e e l d v a n d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g , v a n de m e n s e n d i e h i j b e w o n d e r t , v a n wat hij v a n de c u l t u u r b e s t u d e e r t en w a a r d e e r t , van z i j n v e r w e r k i n g van het v e r l e d e n en van zijn t o e k o m s t p e r s p e c t i e f . Het a n t w o o r d op d e z e v r a a g i s k o r t o m a f h a n k e l i j k v a n d a t g e n e , w a t d e p e r m a n e n t e leerling ' T o r a h ' , joodse traditie, noemt. Dat het worden van een gaaf m e n s geen o n b e r e i k b a a r ideaal is m a a r een m o g e l i j k h e i d d i e v o o r i e d e r m e n s o p e n s t a a t , l i g t b e s l o t e n in h e t T o r a h - g e g e v e n dat de m e n s g e s c h a p e n is n a a r h e t b e e l d v a n God. ^ In h e t a l g e m e e n k a n g e z e g d w o r d e n d a t in de l a a t s t e h a l v e e e u w h e t m e n s - e n wereldbeeld veel van zijn v o o r t g a n g s o p t i m i s m e ('de wetenschap staat v o o r n i e t s ' ) v e r l o r e n h e e f t d o o r de r a m p z a l i g e g e b e u r t e n i s s e n u i t d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g . T w e e n a m e n s y m b o l i s e r e n die g e b e u r t e n i s s e n : A u s c h w i t z en H i r o s h i m a . H e t e e r s t e s t a a t v o o r de p l a n m a t i g e v e r volging en v e r n i e t i g i n g van j o d e n , z i g e u n e r s , politieke opponenten en a n d e r e , het n a z i - r e g i e m (1933-1945) onwelgevallige e l e m e n t e n . Het tweede staat voor het b o m b a r d e r e n van J a p a n s e steden met atoomb o m m e n (1945). T e c h n i s c h g e z i e n w a r e n A u s c h w i t z en H i r o s h i m a g r o t e s u c c e s s e n : g e e n b l o e d e r i g e en w r e d e m o o r d p a r t i j e n m e e r z o a l s in v r o e g e r e ( ' b a r b a a r s e ' ) t i j d e n , m a a r een ' s c h o n e ' , s n e l l e en e f f i cinte vernietiging van mensenlevens. Moreel gezien waren Auschwitz en H i r o s h i m a d i e p t e p u n t e n , c a t a s t r o f e s v a n o n m e n s e l i j k h e i d . A u s c h w i t z en H i r o s h i m a h e b b e n d u i d e l i j k g e m a a k t dat v o l k e r e n m o o r d binnen onze m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n ligt en dat we, t e c h n i s c h g e z i e n , z e l f s in s t a a t z i j n de h e l e a a r d e te o n t v o l k e n . O o k A u s c h w i t z e n H i r o s h i m a z i j n i m p l i c a t i e s v a n o n z e b e s c h a v i n g e n in o n z e t i j d z i j n gave m e n s e n m i s s c h i e n wel d e g e n e n die ons l e r e n hoe een h e r h a l i n g v a n Auschwitz en H i r o s h i m a v o o r k o m e n kan w o r d e n , die ons opnieuw l e r e n w a t m e n s e l i j k h e i d i s e n d i e o n s l e r e n h o e we a a n de h u m a n i s e r i n g v a n de t e g e n w o o r d i g e w e r e l d kunnen w e r k e n .

H o e w e l in h e t b o v e n s t a a n d e A u s c h w i t z e n H i r o s h i m a in n a d e m g e n o e m d w o r d e n , z i j n b e i d e c a t e s t r o f e s n i e t o p n l i j n te s t e l l e n . Ik w i l h i e r n i e t op d e e n k e l e o v e r e e n k o m s t e n e n de v e l e e n g r o t e v e r s c h i l l e n t u s s e n b e i d e i n g a a n , m a a r n ding l i j k t m e d u i d e l i j k en ook v a n b e l a n g o m h i e r in h e t k a d e r v a n d e u i t e e n z e t t i n g o v e r ' g a a f h e i d ' o p te m e r k e n : V e e l p e r t i n e n t e r d a n H i r o s h i m a h e e f t A u s c h w i t z o n s

221.
aangetoond, hoe g e m a k k e l i j k 'gewone' m e n s e n medeplichtig kunnen worden aan moord: ' V e r r e w e g de m e e s t e v a n d e d u i z e n d e n D u i t s e r s d i e e e n g r o t e of k l e i n e r o l in h e t v e r n i e t i g i n g s a p p a r a a t s p e e l d e n , w a r e n g e e n f a n a t i c i of s a d i s t e n . H e t w a r e n gewone, alledaagse mensen, een doorsnee van het D u i t s e volk, g e e n g e b o r e n m i s d a d i g e r s . Na de o o r l o g v e r d w e n e n z i j o n o p g e m e r k t in de m a s s a e n g e d r o e g e n zich w e e r als k e u r i g e b u r g e r s . Dat is j u i s t een van de m e e s t a f s c h u w e l i j k e a s p e c t e n v a n d e E n d l s u n g (('Auschwitz')), dat gewone, aflatende propaganda'. ^ D i t w a t b e t r e f t de d i r e c t m e d e p l i c h t i g e n . D e i n d i r e c t m e d e p l i c h t i g e n w a r e n z i j d i e z i c h a f z i j d i g h i e l d e n e n de b e u l e n h u n b e u l s w e r k o n g e h i n d e r d lieten v e r r i c h t e n . Auschwitz heeft ons g e l e e r d elke f i l o s o f i e 7 van het 'neutrum' te w a n t r o u w e n e n h e e f t o n s d u i d e l i j k g e m a a k t d a t d e m e n s n i e t a l l e e n t u s s e n h e t g o e d e en h e t k w a d e te k i e z e n h e e f t , m a a r d a t h i j d a a r t o e e e r s t h e t n e u t r a l e - in de z i n v a n h e t o n v e r s c h i l lig s t a a n t e g e n o v e r g o e d en k w a a d - te b o v e n m o e t k o m e n : ' T h e p r i m a r y t a s k , t h e r e f o r e , i s not h o w to d e a l w i t h the e v i l , but h o w to d e a l w i t h the n e u t r a l , ... \
8

' n e t t e ' m e n s e n tot d e z e

dingen kunnen komen onder druk van een niet-

S i n d s A u s c h w i t z w e t e n we d a t d e g e n e n d i e m e n e n d a t z e z i c h n e u t r a a l o n v e r s c h i l l i g m o e t e n o p s t e l l e n , d o o r d e z e h o u d i n g in w e r k e l i j k h e i d de r o l v a n m e d e p l i c h t i g e n a a n m o o r d kunnen s p e l e n . N e u t r a l e onv e r s c h i l l i g h e i d h o u d t d e w e r e l d n i e t in s t a n d , m a a r o n d e r m i j n t h a a r m e n s e l i j k h e i d . A a n de m e n s e l i j k h e i d v a n de w e r e l d m o e t d a g e l i j k s gewerkt worden, door alle mensen. D e p e r m a n e n t e l e e r l i n g d i e v a n d a a g de T o r a h b e s t u d e e r t , d i e d e j o o d s e t r a d i t i e , de j o d e n , hun g e s c h i e d e n i s en hun l e v e n s e r v a r i n g v a n d a a g w i l b e g r i j p e n , z a l v r o e g of l a a t o o k A u s c h w i t z m o e t e n b e s t u d e r e n . H i j z a l n o o i t e e n g a a f m e n s w o r d e n a l s h i j de v r a a g ' H o e was Auschwitz mogelijk? ' ontwijkt, als hij vragen van het volgende t y p e n i e t p r o b e e r t te b e a n t w o o r d e n : 'Hoe k w a m het g r o t e onheil j u i s t v o o r t uit het D u i t s e v o l k ? Z o u d e n de n a z i ' s t o t h e t b e g a a n v a n d e r g e l i j k e

222.

g r u w e l e n de m o g e l i j k h e i d g e h a d h e b b e n , i n d i e n z i j n i e t v a n a n d e r e v o l k e n h u l p en s t e u n g e k r e g e n h a d d e n ? V a n v o l k e n d i e j o d e n in h u n m i d d e n t e l d e n ? W a r e h e t m o g e l i j k g e w e e s t de c a t a s t r o f e , a l w a s h e t m a a r t e n d e l e , te v e r m i j d e n , i n d i e n de g e a l l i e e r d e mogendhed e n e e n b e t e r e w i l a a n de dag g e l e g d h a d d e n de v e r v o l g d e j o d e n te h u l p te k o m e n ? H e e f t h e t j o o d s e v o l k in de v r i j e landen alles gedaan wat m o g e l i j k was o m zijn v e r v o l g d e b r o e d e r s te h u l p te k o m e n e n d e h u l p v a n a n d e r e n te v e r k r i j g e n ? W a t z i j n d e p s y c h o l o g i s c h e en s o c i o l o g i s c h e o o r z a k e n v a n de c o l l e c t i e v e h a a t die a n t i s e m i t i s m e g e n o e m d w o r d t ? Is het mogelijk d e z e o e r o u d e z i e k t e te b e s t r i j d e n , e n m e t w e l k e m i d d e l e n ? W a t i s de l e s d i e h e t j o o d s e v o l k e n de a n d e r e v o l k e n u i t d i t a l l e s m o e t e n h a l e n en d i e ook i e d e r m e n s in z i j n b e t r e k k i n g e n tot z i j n m e d e m e n s e n 9 ter harte nemen moet?
1

H e t z i j n z u l k e v r a g e n d i e n i e t m e e r u i t de j o o d s e t r a d i t i e (de T o r a h ) w e g te d e n k e n z i j n en dat b e t e k e n t d a n d a t d e s t u d i e v a n de T o r a h in o n z e t i j d ook h e t z o e k e n n a a r a n t w o o r d e n op d e z e v r a g e n i n h o u d t . ' S i x m i l l i o n w e r e w i p e d off t h e f a c e of t h e e a r t h . A n d t h e r e i s the d a n g e r t h a t t h e y w i l l a l s o b e annihilated f r o m our m e m o r i e s . A r e they d o o m e d to a t w o f o l d a n n i h i l a t i o n ? ' ^ ^ W a n n e e r de l e e r l i n g d i e p e r m a n e n t de T o r a h b e s t u d e e r t , A u s c h w i t z n i e t g e d e n k t , z u l l e n de r a m p e n v a n w e l e e r z i c h w e e r k u n n e n v o l t r e k k e n . D a a r o m s t a a n b i j de u i t g a n g v a n h e t Y a d V a s h e m - m u s e u m , h e t m o r m e n t e n s t u d i e c e n t r u m iri J e r u z a l e m w a a r de h e r i n n e r i n g a a n de c a t a s t r v a n de l a a t s t e w e r e l d o o r l o g l e v e n d w o r d t g e h o u d e n , d a n ook de w o o r d e n g e s c h r e v e n : " F o r g e t f u l n e s s l e a d s to e x i l e , w h i l e r e m e m b r a n c e i s t h e s e c r e t of r e d e m p t i o n " ( I s r a e l b e n E l i e z e r B a ' a l S h e m T o v , 1698-1760). In h e t a l g e m e e n g e l d t d a t d i e g e n e , d i e h e t v e r l e d e n v e r g e e t , n i e t a f r e k e r m e t de n e g a t i e v e o n t w i k k e l i n g e n v a n w e l e e r e n d a a r d o o r de p o o r t e n o p e n v o o r h e t k w a a d . G e e n l e e r l i n g m a g h e t op z i j n g e w e t e n h e b b e n a a n dit v e g e t e n e e n b i j d r a g e g e l e v e r d t e h e b b e n . Z e k e r n i e t e e n l e e r l i n g d i e e e n g< m e n s w i l w o r d e n , d a t wil z e g g e n e e n m e n s w i e n s l e v e n e e n a n t w o o r d i s < de l e r i n g e n v a n de T o r a h , de h i s t o r i s c h e e r v a r i n g e n v a n h e t j o o d s e v o l k

223.
en de v e r s c h r i k k i n g e n van A u s c h w i t z . E X C U R S I E : 'I d a r e s a y , m a n n e v e r , o r a t l e a s t n o t n o r m a l l y a n d primarily, s e e s in t h e p a r t n e r s w h o m h e e n c o u n t e r s a n d in t h e c a u s e s to w h i c h h e c o m m i t s h i m s e l f m e r e l y a m e a n s to a n e n d ; f o r t h e n h e w o u l d h a v e d e s t r o y e d a n y a u t h e n t i c r e l a t i o n s h i p to t h e m . T h e n t h e y w o u l d h a v e b e c o m e m e r e t o o l s ; t h e y w o u l d be of u s e f o r h i m , but by t h e s a m e t o k e n , t h e y w o u l d h a v e c e a s e d to h a v e a n y v a l u e , t h a t i s to s a y , v a l u e in i t s e l f ' .

12

Voor ' p a r t n e r s ' is bijvoorbeeld

' l e r a r e n en l e e r l i n g e n ' te l e z e n en v o o r ' c a u s e s ' b i j v o o r b e e l d 'de o p v a t t i n g e n e n g e d r a g i n g e n , w a a r z i j v o o r s t a a n ' . In h e t a l g e m e e n zal geen enkele permanente leerling er genoegen mee nemen om zichz e l f of z i j n l e r e n u i t s l u i t e n d a l s e e n m i d d e l te z i e n o m - a l l e r e n d e e n d o e n d e - n of a n d e r d o e l te b e r e i k e n . A l s h e t d o e l e c h t e r w o r d e n van een gaaf m e n s ' i s , dwz. p e r m a n e n t e l e e r l i n g of z i j n l e r e n n i e t u i t s l u i t e n d e e n m i d d e l , 'het maar ' h e t z l f g a a f w o r d e n ' , d a n i s de

ook e e n d o e l . E n d i t i s b e l a n g r i j k . In de i n l e i d i n g t o t z i j n v e r t a l i n g v a n M a r t i n B u b e r s 'Ich und Du' f o r m u l e e r t de A m e r i k a a n s e filosoof W a l t e r K a u f m a n n d i t p r i n c i p e a l d u s : ' K a n t t o l d m e n a l w a y s to t r e a t h u m a n i t y , in o u r p e r s o n a s w e l l a s t h a t of o t h e r s , a s a n e n d a l s o a n d n e v e r o n l y a s a m e a n s . T h i s i s o n e w a y of s e t t i n g off I - Y o u ( ( i c h - D u ) ) f r o m I - I t ( ( I c h - E s ) ) . And when he is c o r r e c t l y quoted and the ' a l s o ' a n d t h e ' o n l y ' a r e n o t o m i t t e d , a s t h e y a l l too o f t e n a r e , o n e m a y w e l l m a r v e l at his m o r a l w i s d o m ' . III.2.2 Het leren 'li-Shema
1

^ 'functionele autonomie'.

en

L e r e n i s e e n p o g e n o m k e n n i s te v e r w e r v e n , o m t o t w e t e n (he e n d t ) te k o m e n . E r i s e e n d u a l i s m e t u s s e n ' w e t e n ' en d e f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g v a n h e t w e t e n e n v o l g e n s de T o r a h i s h e t de o p d r a c h t v a n d e l e e r l i n g d i t d u a l i s m e te o v e r w i n n e n ( v g l . p a r . 3. 7, slot ). D e en T o r a h a c h t h e t o n j u i s t d e f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g v a n h e t w e t e n u i t te s t e l l e n tot h e t t i j d s t i p d a t h e t w e t e n v a n de l e e r l i n g v o l m a a k t i s , w e l o m de v o l g e n d e r e d e n . A a n g e z i e n h e t w e t e n v a n de l e e r l i n g n o o i t v o l m a a k t i s , zou dit u i t s t e l een a f s t e l b e t e k e n e n en zou g e e n enkele l e e r l i n g o o i t z e l f s m a a r p o g e n h e t b o v e n b e s c h r e v e n d u a l i s m e te o v e r w i n n e n . De weg v a n d e T o r a h i s e e n a n d e r e : 'Al wat de E e u w i g e h e e f t g e s p r o k e n , z u l l e n wij 14 doen en wij zullen l u i s t e r e n ' .

224

Ht 'doen' is h i e r het handelen en het 'luisteren 1 het l e r e n

15

. Net

z o a l s in deze tekst het doen aan het l u i s t e r e n voorafgaat, moet v o l g e n s de Torah de l e e r l i n g e e r s t handelen, al begrijpt hij nog niet p r e c i e s wat hij doet en w a a r o m hij het doet, en daarna moet hij de Torah b e studeren o m te proberen zijn handelen te doorgronden* ^ De permanente l e e r l i n g die l e e r t o m een gaaf m e n s te worden, prob e e r t i e t s te b e r e i k e n waarvan hij nu de betekenis en de v o l l e konse k w e n s i e s nog niet kent. Hij weet nu nog niet hoe hij er a l s gaaf m e n s uit %al z i e n en wat h e m dan te doen zal staan* Wat hij nu kan l e r e n is ijn handelen te v e r b e t e r e n . Hij zal dan moeten handelen en zijn handelen e v a l u e r e n op die punten die het urgentst v e r b e t e r d m o e t e n w o r den En kunnen worden Hij zal niet l e r e n teneinde e r b e t e r van te worden, maar teneinde zelf beter te worden. Het rabbijnse ideaal van l e r e n is het b e l a n g e l o z e l e r e n , het zogenaamde l e r e n l i - S h e m a . Zij die zeggen: ' a m learning T o r a h that I may get rich, or that I may be c a l l e d Rabbi, or that 1 may gain r e w a r d ( f r o m God) . . . . I will l e a r n T o r a h in order to be
17

c a l l e d l e a r n e d , to have a seat in the a c a d e m y , to have e n d l e s s l i f e in the world to c o m e . . . ', v a l l e n niet onder dit ideaal. Elke traditie kent v o o r b e e l d e n van gave m e n s e n . V o l g e n s de T o r a h zijn deze v o o r b e e l d e n e r echter niet o m g e m i t e e r d te worden, m a a r o m ervan te leren: 'Wat e r aan g r o o t s en h e i l i g s i s volbracht, dient ons tot v o o r b e e l d , daar het ons aanschouwelijk maakt, wat grootheid en heiligheid i s , maar het is g e e n m o d e l , dat wij zouden m o e t e n natekenen. Hoe w e i nig wij ook in staat zijn tot stand te brengen, gerne ten aan de grootheid van onze v a d e r e n {(de v o o r b e e l den van gaafheid)), de waarde e r v a n ligt daarin dat wij het op onze eigen wijze en uit e i g e n kracht 18 voortbrengen'. N i e t twee permanente l e e r l i n g e n hebben hetzelfde pad te bewandelen o m dat ene l e e r d o e l , het worden van een gaaf m e n s , te b e r e i k e n . N i e t twee l e e r l i n g e n kunnen hetzelfde zijn en elke l e e r l i n g heeft zijn e i g e n weg, die er in ieder geval niet uit bestaat nog e e n s over te doen, wat een ander r e e d s m e t s u c c e s gedaan h e e f t . En behalve de

225
l e e r w e g z a l ook h e t u i t e i n d e l i j k e l e e r r e s u l t a a t p r l e e r l i n g v e r s c h i l l e n e n d i t l a a t s t e n i e t in de d o e l s t e l l i n g - h e t w o r d e n v a n e e n g a a f m e n s - m a a r in de e f f e c t u e r i n g e r v a n d i e p e r i n d i v i d u z a l v e r s c h i l l e n . D T o r a h v e r w r p t i m i t a t i e , zowel van l e e r w e g als van l e e r r e s u l t a a t , o m d a t i m i t a t i e d e u n i c i t e i t v a n de p e r s o o n v a n de p e r m a n e n t e l e e r ling Ontkent. R a b b i j n S u s j a z e g t dan ook: 'In h e t t o e k o m e n d e R i j k (( d e w e r e l d d i e k o m e n d e i s ) ) zal m i j niet gvraagd worden: ' W a a r o m zijt gij niet Mozes g e w e e s t ? ' Mij zal gevraagd worden: 19 zijt gij nit S u s j a g w s t? ' 'Waarom

E l k e l e e r l i n g h e e f t z i j n e i g e n l e e r w e g te g a a n e n h e t b o o g d e l e e r r e s u l t a a t , d e g a a f h e i d , k a n h e m in d e v o l l e b e t e k e n i s m e t a l l e p e r s o o n lijke konsekwenties voor hemzelf pas duidelijk worden tijdens het l e e r p r o c e s , tijdens het belangloze l e r e n , het l e r e n Aangezien het l e r e n
r

'li-Shema'.

l i - S h e m a ' niet alleen het pogen is het l e e r d o e l 'li-Shema'

te b e r e i k e n , m a a r o o k h e t te b e p a l e n , i s v o o r de p e r m a n e n t e l e e r ling niet het l e e r d o e l p r i m a i r , m a a r het l e r e n zelf. L e r n w o r d t d a n o o k Wl l e r e n o m h e t l e r n z e l f g e n o e m d e n in d e E n g e l s t a l i g e l i t e r a t u u r w o r d t ' l i - S h e m ' v a a k v e r t a a l d m e t ' f o r i t s own s a k e ' . In h e t v o l g e n d e m a a k ik g e e n o n d e r s c h i d t u s s e n d e b e g r i p p e n li-Shema', ' b e l a n g e l o o s l e r e n ' en ' l e r e n o m het l e r e n z e l f ' . 'leren

r is geen l e r e n , dat h o g e r a a n g e s c h r e v e n staat dan het b e l a n g e l o z e leren: ' R a b b i M e i r zegt: I e d e r die zich m e t de studie vn de T o r a h bezighoudt o m h a a r z e l f s wille ((li~Shema)\vrwerft zich vele dingen; e n n i e t a l l e e n d a t , m a a r h i j h o u d t de h e l e w e r e l d in s t a n d . H i j w o r d t v r i e n d e n b e m i n d e g e n o e m d e n b e r e i d t G o d e n de m e n s e n v r e u g d e ; het ((leren li-Shema)) bekleedt h e m mt n e d e r i g heid en ontzag voor God; het maakt h e m r e c h t v a a r d i g , b a r m h a r t i g , i n t e g e r en v o l v e r t r o u w e n ; h t v e r w i j d e r t h e m v a n s l e c h t e n b r e n g t h e m tot g o e d h a n d e l e n ; h e t s t e l t h e m in s t a a t g o e d e r a a d te g e v n , e e n g e z o n d o o r d e e l u i t te s p r e k e n , b g r i p te t o n e n e n a n d e r e n k r a c h t te g e v e n . . . . '

20

226.
H e t b e l a n g e l o z e l e r e n v a n de l e e r l i n g i s op a n d e r e n en de w e r e l d g e r i c h t en i s e e n l e r e n d a t n i e t in d i e n s t s t a a t v a n h e t e i g e n b e l a n g v a n de l e e r l i n g . E e n b e g i n n e n d e l e e r l i n g i s n i e t in s t a a t b e l a n g e l o o s te l e r e n e n e e n g e v o r d e r d e l e e r l i n g v a a k ook n i e t . B e l a n g e l o o s l e r e n w o r d t w l v a n elke leerling v e r w a c h t , m a a r niet door elke leerling v e r w e z e n l i j k t . D e weg d i e tot h e t b e l a n g e l o z e l e r e n v o e r t i s h e t p e r m a n e n t e l e r e n e n dit i s d a n o o k p r e c i e s de r e d e n o m p e r m a n e n t te l e r e n : permanent l e r e n , d a t e e r s t n i e t b e l a n g e l o o s i s , g a a t u i t e i n d e l i j k j u i s t d o o r de p e r m a n e n t i e v a n h e t l e r e n o v e r in e e n l e r e n , d a t w l b e l a n g e l o o s i s . M a i m o n i d e s z e g t h e t zo: 'A p e r s o n s h o u l d a l w a y s o c c u p y h i m s e l f w i t h t h e T o r a h , w h e t h e r f o r i t s own s a k e o r f o r o t h e r r e a s o n s . F o r s t u d y of t h e T o r a h , e v e n w h e n p u r s u e d f r o m i n t e r e s t e d m o t i v e s , will l e a d 21 to s t u d y f o r i t s own s a k e ' . H e t is e e n d u i d e l i j k v o o r b e e l d v a n h e t m o t i v a t i e p r i n c i p e d a t G o r d o n W. A l l p o r t f u n c t i o n e l e a u t o n o m i e ( ' f u n c t i o n a l a u t o n o m y ' ) n o e m t en van hetgene, d a t de f i l o s o o f F . B r e n t a n o ( 1 8 3 8 - 1 9 1 7 ) e e n 'welbekende p s y c h o l o g i s c h e wet' n o e m t , die h i j a l d u s f o r m u l e e r t : ' W h a t a t f i r s t w a s d e s i r e d m e r e l y a s a m e a n s to s o m e t h i n g e l s e , c o m e s a t l a s t f r o m h a b i t to be 22 d e s i r e d f o r i t s own s a k e ' Door het p e r m a n e n t e l e r e n wordt het l e r e n functioneel autonomoon en t e n s l o t t e z i j n e i g e n m o t i v a t i e : ' T h e o r i g i n a l m o t i v e s ( ( v a n h e t l e r e n , in o n s g e v a l ) ) m a y be e n t i r e l y l o s t . W h a t w a s a m e a n s 23 to a n e n d b e c o m e s a n e n d in i t s e l f ' . Stapje voor s t a p j e wordt het l e r e n , dat e e r s t n i e t - b e l a n g e l o o s i s , l a n g e l o z e r totdat de l e e r l i n g t e n s l o t t e l e e r t o m het l e r e n zelf. Het l e r e n ' l i - S h e m a ' , het belangeloos l e r e n , is een l e r e n dat los s t a a t v a n e l k e v o r m v a n b e l o n i n g of s t r a f d i e b u i t e n h e t l e r e n z e l f l i g t , d i e m e t a n d e r e w o o r d e n b u i t e n de l e e r l i n g z e l f l i g t d i e z i c h m e t de T o r a h b e z i g h o u d t : 'Wees niet a l s d i e n a r e n , die hun m e e s t e r dienen m e t h e t d o e l d a a r v o o r e e n g e s c h e n k te o n t v a n g e n , m a a r wees als d i e n a r e n die hun m e e s t e r dienen be-

227.
niet m e t het do2 e4 l daarvoor een geschenk . te o n t v a n g e n ' . D e b e l o n i n g v o o r h e t l e r e n l i g t in h e t l e r e n zelf e n de s t r a f v o o r h e t n i e t l e r e n l e g t d e l e e r l i n g z i c h z e l f op e n w e l d o o r z i c h z e l f d e v r e u g de v a n h e t l e r e n te o n t h o u d e n d o o r n i e t te l e r e n . H e t l e r e n het l e r e n o m het l e r e n z e l f , is z e l f m o t i v e r e n d : ' H e t l e r e n l e i d t tot v e r d e r l e r e n . . . . De ?K 'li-Shema',

b e l o n i n g v a n h e t l e r e n i s h e t l e r e n z e l f . . . '. In h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' i s h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n l e r e n a l s d o e l e n a l s m i d d e l o p g e h e v e n . Of a n d e r s g e z e g d : h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' i s z o wel doel ( l e r e n o m het l e r e n zelf) als middel (belangeloos l e r e n o m e e n g a a f m e n s te w o r d e n ) . D e l e e r l i n g d i e ' l i - S h e m a ' l e e r t , r e i k e n . Z o ' n l e e r l i n g , die zijn eigen l e e r p r o c e s s t u u r t , bepaalt z e l f z i j n l e e r d o e l en de m a n i e r o m d a t - p e r m a n e n t l e r e n d - te b e functioneert a l s l e r e n d e a u t o n o o m - i s ' f u n c t i o n e e l a u t o n o o m ' (in de g e w o n e b e t e k e n i s v a n d e z e w o o r d e n e n n i e t in de s p e c i f i e k e b e t e k e n i s d i e A l l p o r t e r a a n g e e f t ) - of a n d e r s g e z e g d : z o ' n l e e r l i n g i s e e n v r i j m e n s . D e b e l a n g e l o o s l e r e n d e l e e r l i n g die l e e r t o m h e t l e r e n zelf en al l e r e n d e p e r m a n e n t w e r k t a a n z i j n e i g e n g a a f h e i d en l e e r m o t i v a t i e , i s h e t p r o t o t y p e v a n de v r i j e m e n s : ' " E n de t a f e l e n w a r e n h e t w e r k v a n G o d e n h e t s c h r i f t w a s h e t s c h r i f t v a n G o d , i n g e h o u w e n op de t a f e l e n " ( E x . 3 2 : 1 6 ) . L e e s nu n i e t h a r u t h ( i n gehouwen), m a a r h e r u t h (vrijheid), want n i e m a n d i s z o v r i j a l s d e g e n e d i e z i c h m e t de s t u d i e v a n 26 de T o r a h b e z i g h o u d t ' . M e t d e ' s t u d i e v a n de T o r a h ' w o r d t h i e r h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' b e d o e l d . Z o d r a h e t n i e t - b e l a n g e l o z e l e r e n in h e t b e l a n g e l o z e l e r e n o v e r g a a t , i s de l e e r l i n g v r i j . D e w e g d i e tot d e z e v r i j h e i d v o e r t i s d e weg v a n het permanente leren. E X C U R S I E : H e t T o r a h - b e g r i p l e r e n ' l i - S h e m a ' i s ook in v e r b a n d te b r e n g e n m e t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n de p s y c h o l o g i s c h e b e g r i p p e n i n t r i n s i e k e en e x t r i n s i e k e l e e r m o t i v a t i e . 'Although t h e r e a r e several c o n c e p t u a l i z a t i o n s of i n t r i n s i c m o t i v a t i o n , t h e g e n e r a l o p e r a t i o n a l definition is that an activity ((bijvoorbeeld 'leren')) is i n t r i n s i c a l l y m o t i v a t e d if t h e r e i s no a p p a r e n t e x t e r n a l r e w a r d f o r t h e a c t i v i t y ;

228.
T h e a c t i v i t y s e e m s to b e t h e r e w a r d ; i t i s t h e e n d r a t h e r t h a n t h e 27 m e a n s to an e n d ' . Motivatie die niet intrinsiek is, is e x t r i n s i e k . W a n n e e r l e r e n g e e n doel op zichzelf i s , m a a r e e r d e r een middel is o m a n d e r e doelen (en beloningen) te b e r e i k e n , is e r s p r a k e v a n e x trinsieke leermotivatie. Het l e r e n 'li-Shema' is als het ware zowel doel a l s m i d d e l (zie v o o r d e z e beknopte f o r m u l e r i n g de v o r i g e bladzijde). H e t v e r b a n d t u s s e n de b o v e n g e n o e m d e d r i e b e g r i p p e n e n p e r m a n e n t l e r e n i s , m e e n ik, als volgt te f o r m u l e r e n : P e r m a n e n t l e r e n kan z o w e l i n t r i n s i e k ( d e l e e r l i n g h e e f t p l e z i e r in h e t l e r e n e n in w a t h i j l e e r t ) als e x t r i n s i e k (leren is een traditionele w a a r d e , niets is b e l a n g r i j k e r d a n l e r e n ) g e m o t i v e e r d z i j n . Z o d r a nu p e r m a n e n t l e r e n o v e r g a a t in l e r e n ' l i - S h e m a ' , v e r l i e s t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n i n t r i n s i e k e e n e x t r i n s i e k e l e e r m o t i v a t i e z i j n z i n . Of a n d e r s g e z e g d : in h e t leren
r

l i - S h e m a r i s dit o n d e r s c h e i d o p g e h e v e n .

229.

III. 3

EVALUATIE

III. 3. 1 III. 3. 2

E v a l u a t i e en p e r m a n e n t l e r e n E v a l u a t i e en h e t ( p e r m a n e n t e ) Torah-leren

230.
III.3.1 Evaluatie en permanent leren

In d e z e e n de v o l g e n d e p a r a g r a a f w o r d t ' e v a l u a t i e ' b e p e r k t tot op i n dividuele leerlingen (lerenden) gerichte 'informatieve' evaluatie van hun v o r d e r i n g e n binnen P L . De tweede b e p e r k i n g i s , dat het gaat o v e r P L in de j o o d s e t r a d i t i e . In d e z e p a r a g r a f e n ( e n in d e z e s t u d i e ) wordt niet gesproken over evaluatie van P L als s y s t e e m . Vooropgesteld wordt dat het doel 'een gaaf m e n s w o r d e n ' een p e r m a n e n t l e e r p r o c e s v o o r o n d e r s t e l t , zodat g e s t e l d kan w o r d e n dat als een m e n s o o i t g a a f w i l w o r d e n , h i j in i e d e r g e v a l p e r m a n e n t z a l m o e t e n l e r e n . In d e z e p a r a g r a a f w o r d t a l l e r e e r s t t e r u g g e k o m e n op d e u i t e e n z e t t i n g o v e r e v a l u a t i e d i e in d e e l 1 ( p a r a g r a a f 3. 7) g e g e v e n i s . tot h e t d o e l ?
1

Aangetoond

w o r d t d a t m e t n a m e de f u n c t i o n e l e e v a l u a t i e v r a a g ' V o e r t h e t m i d d e l weinig zinvol is als het middel 'het p e r m a n e n t e l e r e n ' e n h e t d o e l ' d e g a a f h e i d v a n de l e e r l i n g ' i s . V e r v o l g e n s w o r d t nog e e n s in h e r i n n e r i n g g e b r a c h t d a t t u s s e n t i j d s e l e e r d o e l e n v o l s t r e k t n i e t o o k t u s s e n l i g g e n d e l e e r d o e l e n h o e v e n te z i j n op weg n a a r h e t e i n d d o e l v a n de ' g a a f h e i d ' e n d a t e r in h e t a l g e m e e n v o o r de l e e r l i n g m e e r d a n n l e e r w e g i s d i e tot g a a f h e i d k a n l e i d e n . T e n s l o t t e w o r d t h e t p r o b l e e m v a n d e e v a l u a t i e v a n e e n d i s p o s i t i e , in d i t g e v a l g e r e l a t e e r d a a n de b e g r i p p e n 'gaaf m e n s ' , de j o o d s e t r a d i t i e d i e k e n t e n ook a a n h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' . 'weten', ' g e l e e r d e ' en 'daad' z o a l s Aange-

t o o n d w o r d t d a t d e m i d d e l - d o e l a n a l y s e m e t b e t r e k k i n g tot d e e v a l u a tie van het p e r m a n e n t e l e r e n niet a d e k w a a t is a l s het o m de j o o d s e t r a d i t i e e n de e v a l u a t i e v a n P L d a a r i n g a a t . T u s s e n h e t m i d d e l ( p e r m a n e n t l e r e n ) e n h e t d o e l ( g a a f h e i d ) s t a a t n a m e l i j k nog h e t l e r e n ' l i S h e m a ' e n h e t i s p r e c i e s in d i t l a a t s t e l e r e n , d a t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n m i d d e l en doel, t u s s e n P L en g a a f h e i d , o p g e h e v e n w o r d t . D a a r ik d e z e p a r a g r a a f m e t d e s a m e n v a t t i n g b e g o n n e n b e n , w o r d t h e t nu t i j d o m de e i g e n l i j k e p a r a g r a a f te b e g i n n e n .

Bij evaluatie van een (onderwijs) l e e r p r o c e s , w a a r b i j doelen en m i d d e l e n d u i d e l i j k te o n d e r s c h e i d e n z i j n , h o r e n - z o a l s ik e e r d e r u i t e e n g e z e t h e b in d e e l 1, p a r a g r a a f 3. 7 - t w e e v r a g e n g e s t e l d t e w o r d e n : (1) (2) de f u n c t i o n e l e v r a a g : v o e r t h e t m i d d e l tot h e t d o e l ? de p r i n c i p i l e v r a a g : z i j n m i d d e l e n d o e l m o r e e l te r e c h t v a a r d i gen? B i j h e t l e e r p r o c e s , d a t de j o o d s e t r a d i t i e i s , i s h e t m i d d e l ' h e t p e r -

231.
m a n e n t e l e r e n ' en het doel 'het w o r d e n van een gaaf m e n s ' . i s d a n de e e r s t e , b e a n t w o o r d ik e e r s t de t w e e d e v r a a g . H e t a n t w o o r d op d e p r i n c i p i l e v r a a g i s ' j a ' . ' L e r e n ' . o p z i c h z e l f i s n o o i t s c h a d e l i j k ; a l l e e n h e t w l of j u i s t n i e t in de p r a k t i j k b r e n g e n van het g e l e e r d e kan schadelijke gevolgen hebben. Hetzelfde geldt v o o r ' p e r m a n e n t l e r e n ' e n d u s i s h e t m i d d e l op z i c h z e l f m o r e e l te r e c h t v a a r d i g e n . D i t g e l d t ook v o o r h e t d o e l , i n d i e n d e na te s t r e v e n ' g a a f h e i d ' t e n m i n s t e g e e n g e d r a g i n h o u d t , d a t d o o r de e n e m e n s a l s gaaf e r v a r e n w o r d t en door een a n d e r i m m o r e e l gevonden w o r d t . d a a r m e e is het doel, per definitie, niet 'nee'. In de e e r s t e p l a a t s i s d e z e v r a a g n i e t r e l e v a n t v o o r d i e l e e r l i n g e n , b e t e k e n t d a t z e m e t l e r e n op k u n n e n h o u d e n . G a a f h e i d i s i e t s , e l k e dag a a n g e w e r k t m o e t w o r d e n o m h e t in s t a n d te h o u d e n . In de t w e e d e p l a a t s i s d e v r a a g o n b e d u i d e n d v o o r p e r m a n e n t e ( o n d e r w i j s ) l e e r p r o c e s s e n , o m d a t d i e in h e t a l g e m e e n z o l a n g , n a m e l i j k z o l a n g a l s e e n l e e r l i n g l e e f t , d u r e n . I n d i e n de f u n c t i o n e l e v r a a g op e e n i n d i v i d u e l e l e e r l i n g b e t r o k k e n w o r d t , d a n i s h e t a n t w o o r d ' j a ' a l s de l e e r l i n g i n d e r d a a d g a v e r w o r d t d o o r p e r m a n e n t te l e r e n . De o n b e d u i d e n d h e i d v a n d e v r a a g z i t in d e o n m o g e l i j k h e i d o m de v r a a g m e t ' n e e ' te b e a n t w o o r d e n in h e t g e v a l v a n e e n l e e r l i n g , d i e p e r m a n e n t l e e r t . D i t n e e - a n t w o o r d z o u i m m e r s a l t i j d te v o o r b a r i g z i j n , omdat w a t nu nog n i e t of n i e t m e e r l u k t , n a m e l i j k h e t g a v e r w o r d e n , in de t o e k o m s t w e l ( w e e r ) k a n l u k k e n . A l l e e n a l s de p e r m a n e n t e l e e r l i n g ophoudt m e t l e r e n , dus na z i j n dood, is het n e e - a n t w o o r d e v e n t u e e l te g e v e n . D e l e e r l i n g d i e h e t b e t r e f t , k a n d a n e c h t e r v a n h e t a n t w o o r d niets m e e r leren. H o e w e l d e f u n c t i o n e l e v r a a g in v e e l P L - s i t u a t i e s i r r e l e v a n t of o n b e d u i d e n d i s , i s h i j w e l te b e a n t w o o r d e n . H e t a n t w o o r d i s n o c h ' j a ' , noch 'nee', m a a r ' s o m s ' . Sommige permanente leerlingen bereiken h u n d o e l of b e n a d e r e n h e t s t e e d s m e e r e n a n d e r e n i e t . T o t z o v e r de a n t w o o r d e n op d e t w e e e v a l u a t i e - v r a g e n , w a a r b i j m a n e n t l e r e n ' het m i d d e l is en 'een gaaf m e n s w o r d e n ' het doel. 'perwaar die al gaaf z i j n en hun doel dus al b e r e i k t h e b b e n , h e t g e e n o v e r i g e n s niet gerechtvaardigd. Een g a a f m e n s i s p e r d e f i n i t i e i e m a n d d i e z i c h n i e t i m m o r e e l g e d r a a g t en H e t a n t w o o r d op d e f u n c t i o n e l e v r a a g i s n i e t ' j a ' z o n d e r m e e r e n ook Aangezien

d e t w e e d e v r a a g v o o r de j o o d s e t r a d i t i e e e n v o u d i g e r te b e a n t w o o r d e n

232.

In d e l o o p d e r t i j d e n h e b b e n de l e e r l i n g e n , d i e p e r m a n e n t de T o r a h b e s t u d e e r d e n , v e r s c h i l l e n d e wegen gevolgd o m h e t (eind) doel 'een g a a f m e n s w o r d e n ' te b e r e i k e n of te b e n a d e r e n . D i e l e e r w e g e n v o e r den de l e e r l i n g e n v a n t u s s e n t i j d s doel n a a r t u s s e n t i j d s doel (vgl. p a r a g r a a f 3, 7) e n v e r s c h i l l e n d e w e g e n v e r s c h i l d e n m e e s t a l , z o n i e t in a l l e , d a n t o c h in v e l e t u s s e n t i j d s e l e e r d o e l e n . D e v a r i a t i e in t u s s e n t i j d s e l e e r d o e l e n w e e r s p i e g e l t z i c h h e e l d u i d e l i j k in de l e e r p l a n n e n v a n s c h o l e n , l e e r h u i z e n e n i n d i v i d u e l e l e e r l i n g e n , d i e (de l e e r p l a n n e n ) in d e l o o p d e r t i j d e n h e e l w a t v e r a n d e r i n g e n h e b b e n o n d e r g a a n . * O o k in o n z e t i j d k u n n e n l e e r l i n g e n of h u n o u d e r s nog u i t e e n v e e l h e i d v a n l e e r p l a n n e n k i e z e n in d i e l a n d e n , w a a r e e n b l o e i e n d e n p l u r i f o r m joods leven is. Dit betekent dat geen enkele v e r z a m e l i n g t u s s e n t i j d s e d o e l e n , h o e ook g e o r d e n d , b e w e z e n h e e f t d e b e s t e of e n i g j u i s t e l e e r w e g te m a r k e r e n d i e tot h e t e i n d d o e l v o e r t . H e t b e t e k e n t o o k d a t h e t b e r e i k e n v a n n of a n d e r t u s s e n t i j d s d o e l o p z i c h - u i t g e s l o t e n m i s s c h i e n e e n e n k e l z e e r e l e m e n t a i r l e e r d o e l z o a l s l e z e n , r e k e n e n of l u i s t e r e n - geen garantie is voor het dichterbij brengen van het eindd o e l , M a a r tot d e z e c o n c l u s i e w a s ik b i j m i j n a l g e m e n e b e s c h o u w i n -

gen over evaluatie al eerder gekomen. Z

E e r d e r c o n c l u d e e r d e ik o o k , d a t m e n i e m a n d s w e t e n , d a t e e n d i s p o s i t i e i s , niet e v a l u e e r t m a a r a c t u a l i s e r i n g e n v a n dit w e t e n . Tussen 'weten' en de f e i t e l i j k e a c t u a U s e r i n g e n e r v a n b e s t a a t een d u a l i s m e en dit m a a k t e v a l u a t i e van het w e t e n zo m o e i l i j k . B o v e n d i e n m e r k t e ik op d a t v o o r P h e e n v o r m v a n e v a l u a t i e n o d i g i s , d i e d e l e e r l i n g in s t a a t s t e l t z i j n l e r e n te v e r b e t e r e n ; e e n v o r m d i e ik ' i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e ' n o e m d e . H o e b e t e r de l e e r l i n g e r nu in s l a a g t h e t e e r d e r g e n o e m d e d u a l i s m e te o v e r w i n n e n , h o e k l e i n e r h e t v e r s c h i l w o r d t t u s s e n z i j n w e t e n en de f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n en hoe m e e r d e e v a l u a t i e v a n de f e i t e l i j k e a c t u a l i s e r i n g e n d a n m e t d e e v a l u a t i e van het weten gaat s a m e n v a l l e n en hoe i n f o r m a t i e v e r de e v a l u a t i e 3 v o o r de l e e r l i n g t e n s l o t t e w o r d t . E e n l e e r l i n g die het d u a l i s m e t u s s e n z i j n w e t e n en de a c t u a l i s e r i n g e n v a n d i t w e t e n in de g e l e e f d e w e r k e l i j k h e i d o v e r w i n t , t o o n t in z i j n v e r b a l e en n o n - v e r b a l e g e d r a g a l l e s wat hij weet. Voor z o ' n l e e r l i n g geldt, dat evaluatie van zijn gedrag tevens evaluatie van zijn gehele w e t e n (he en dt) i s . De p e r m a n e n t e l e e r l i n g die z i c h e e n e v a l u a t i e

233.
w e n s t d i e i n f o r m a t i e f i s , m o e t e r d a a r o m z o r g v o o r d r a g e n d e kloof t u s s e n w e t e n e n d o e n z o k l e i n m o g e l i j k te m a k e n . In T o r a h - t e r m e n i s e e n ' g a a f m e n s ' ( h a - a d a m h a - s h a l e e m ^ ) nu d e g e n e , d i e in s t a a t i s h e t d u a l i s m e t u s s e n z i j n w e t e n e n de a c t u a l i s e r i n g e n e r v a n in z i j n m a n i e r v a n l e v e n te o v e r w i n n e n . D e g a v e m e n s , a l d u s g e d e f i n i e e r d , w o r d t ook w e l e e n t a l m i d h a k h a m g e n o e m d , t e r m die m e e s t a l v e r t a a l d w o r d t m e t ' g e l e e r d e ' (Eng. 'scholar', een Fr.

' d o c t e u r ' , D u i . ' S c h r i f t g e l e h r t e ' ) , m a a r l e t t e r l i j k ' l e e r l i n g (J ) v a n een w i j z e ' betekent. I e m a n d nu, wiens binnenkant niet m e t zijn buitenkant o v e r e e n k o m t , is geen 'talmid h a k h a m ' : 'Ein Schriftgelehrter, dessen Inneres nichts A u s s e r e n gleicht, ist kein S c h r i f t g e l e h r t e r ' . E e n p e r m a n e n t e l e e r l i n g , d i e in g a a f h e i d g r o e i t , v e r k l e i n t s t a p j e v o o r s t a p j e d e d i s c r e p a n t i e t u s s e n z i j n b i n n e n - e n z i j n b u i t e n k a n t en z a l e r s t e e d s v a k e r e n r e g e l m a t i g e r in s l a g e n h e t d u a l i s m e t u s s e n z i j n w e t e n e n z i j n g e d r a g te o v e r w i n n e n . W e l k e r o l s p e e l t e v a l u a t i e nu in d e j o o d s e t r a d i t i e ? D e f u n c t i o n e l e e n p r i n c i p i l e e v a l u a t i e v r a g e n s t a a n d a a r i n in i e d e r g e v a l n i e t c e n t r a a l , a a n g e z i e n h e t b i j h e t p e r m a n e n t e l e r e n v a n de T o r a h n i e t z o z e e r o m e e n l e e r p r o c e s g a a t , w a a r b i j d o e l e n e n m i d d e l e n d u i d e l i j k te o n d e r s c h e i d e n zijn, m a a r o m een l e r e n dat a l s het w a r e zowel doel als m i d d e l i s . Ik s p r e e k h i e r o v e r h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' , h e t b e l a n g e l o o s l e r e n , h e t l e r e n o m h e t l e r e n z e l f . In h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' , d a t e e n f u n c t i o n e e l a u t o n o o m g e w o r d e n p e r m a n e n t l e r e n i s , ontdekt de l e e r l i n g a l l e r e n d e z i j n l e e r d o e l : a l d o e n d e l e e r t h i j w a t en ook h o e h i j h i j en niet i e m a n d a n d e r s - m o e t l e r e n . In d e j o o d s e t r a d i t i e w o r d t nu h e t l e r e n v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g g e v a l u e e r d d o o r z i j n doen, d w z . z i j n g e d r a g , t i j d e n s h e t l e r e n en g e d u r e n d e h e t h e l e l e v e n te evalueren. E v e n a l s in de T o r a h s t a a t b i j de e v a l u a t i e v a n h e t p e r m a n e n t e l e r e n de d a a d c e n t r a a l . III. 3 . 2 Evaluatie en het (permanente) Torah-leren seinem 5

H e t T o r a h - l e r e n op s c h o l e n k e n t v o r m e n v a n e v a l u a t i e , d i e m e e r m e t s c h o o l c u l t u u r in h e t a l g e m e e n te m a k e n h e b b e n , d a n m e t d e j o o d s e t r a d i t i e in h e t b i j z o n d e r . D i t b l i j k t u i t d e v o l g e n d e v o o r b e e l d e n v a n evaluatie, die niet typisch 'joods' zijn:

D o o r m i d d e l v a n ' s t r i k v r a g e n ' , v r a g e n d i e d e l e e r l i n g op e e n

d w a a l s p o o r k u n n e n b r e n g e n , t o e t s t de l e r a a r h e t w e t e n v a n d e l e e r l i n g e n . Ook d o o r ' s t r i k h a n d e l i n g e n ' , h a n d e l i n g e n d i e de l e r a a r m e t o p z e t v e r k e e r d v e r r i c h t , c o n t r o l e e r t h i j of d e l e e r l i n g e n o p l e t t e n e n of z e z i c h h e t v r o e g e r g e l e e r d e nog h e r i n n e r e n . S o m s s t e l t h i j v r a g e n d i e n i e t d i r e c t b e t r e k k i n g h e b b e n op d a t g e n e w a a r d e l e e r l i n g e n op d a t m o m e n t m e e b e z i g z i j n . D i t t e r s t i m u l e r i n g v a n de i j v e r o m te 7 h e r h a l e n e n t e r o n d e r s t r e p i n g v a n de n o o d z a a k e r v a n . G e v o r d e r d e l e e r l i n g e n , d w z . z i j d i e op e i g e n k r a c h t in s t a a t z i j n de h o o f d l i j n e n in e e n t a l m u d i s c h e d i s c u s s i e te v o l g e n , k r i j g e n de o p d r a c h t e e n ' e s s a y ' te s c h r i j v e n o v e r n b e p a a l d t h e m a , d a t op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n in de t a l m u d b e h a n d e l d w o r d t . D i t g e e f t d e l e r a a r de m o g e l i j k h e i d i e t s v a n h e t w e t e n v a n d e l e e r l i n g te e v a l u e r e n e n d e 8 l e e r l i n g l e e r t z i j n w e t e n s c h r i f t e l i j k te f o r m u l e r e n . O v e r h o r i n g e n vinden g e r e g e l d en m e e s t a l mondeling p l a a t s . M a a r b e l a n g r i j k e r dan dit o v e r h o r e n is het p e r m a n e n t e l e r e n z e l f . E e n l e e r l i n g d i e d e s m a a k v a n h e t l e r e n e e n m a a l te p a k k e n h e e f t , w o r d t in s t a a t g e a c h t z i j n e i g e n l e r e n a l l e r e n d te v e r b e t e r e n . Of h i j de s m a a k te p a k k e n h e e f t e n z i c h d e g e w o o n t e v a n h e t p e r m a n e n t e l e r e n a l e n i g s z i n s e i g e n a a n h e t m a k e n i s , h o e f t n i e t g e t o e t s t te w o r d e n . H e t i s i m m e r s d i r e c t z i c h t b a a r e n de l e e r l i n g w e e t z e l f w e l h o e h e t m e t de p e r m a n e n t i e v a n z i j n l e r e n s t a a t . D e b e l a n g r i j k s t e t a a k v a n de j o o d s e s c h o o l i s e c h t e r n i e t e e n e v a l u e r e n d e , m a a r e e n i n i t i r e n d e e n s t i m u l e r e n d e : op s c h o o l m a a k t de l e e r l i n g m e t h e t l e r e n k e n n i s e n de s c h o o l i s t r o t s op e l k e l e e r l i n g of o u d - l e e r l i n g , d i e z i c h tot e e n p e r m a n e n t e l e e r l i n g o n t w i k k e l t . m a ' s uitgereikt: '((The)) s t u d e n t s , who p o u r e d into the Y e s h i v a h f r o m n e a r and f a r , what w e r e they s e e k i n g ? And what was the Y e s h i v a s e e k i n g to g i v e t h e m ? D i d t h e s t u d e n t s u n d e r t a k e to c o m p l e t e t h e i r c o u r s e w o r k a t t h e Y e s h i v a in o r d e r to b e c o m e r a b b i s , l i k e g r a d u a t e s of r a b b i n i c a l s c h o o l s in t h e W e s t ? D o u b t l e s s , some h a d t h i s m o t i v e , b u t t h e y w e r e f e w in n u m b e r a n d d i d n o t s h a p e t h e c h a r a c t e r of the s c h o o l . T h i s w a s n e i t h e r t h e m o t i v e of t h e Y e s h i v a , n o r w a s i t s Dit geldt z e l f s voor scholen, w a a r e x a m e n s w o r d e n a f g e n o m e n en diplo-

235.
educational s y s t e m d i r e c t e d towards this end. 9 for example, Yoreh Deah, Thus,

the s t u d y of w h i c h w a s

a p r i m e r e q u i s i t e f o r the r a b b i n a t e , w a s n e v e r taught in t h e L i t h u a n i a n Y e s h i v a s , n o r w e r e a n y of t h e l a t e r h a l a c h i c a u t h o r i t i e s s t u d i e d f o r t h e s a k e of k n o w i n g t h e p r a c t i c a l a p p l i c a t i o n of t h e h a l a c h a h . It i s e v i d e n t , t h e n , t h a t t h e " r a b b i n i c d i p l o m a in t h e p o c k e t " w h i c h Bialik's matmid ^ d r e a m t about during the l a s t y e a r s of t h e V o l o z h i n Y e s h i v a h w a s n o t w h a t t h e s t u d e n t of Slabodka, R a d i n , etc. , d r e a m e d about. If, a f t e r having s p e n t m a n y y e a r s of s t u d y a n d c o m p a n i o n s h i p w i t h h i s f r i e n d s a n d t e a c h e r s , a Y e s h i v a h s t u d e n t d e c i d e d to e n t e r the r a b b i n a t e , he would l e a v e the Y e s h i v a h and d e v o t e h i m s e l f f o r s e v e r a l m o n t h s to t h o s e " t e c h n i c a l studies" n e c e s s a r y for his profession. Slabodka s t u d e n t s u s e d to s a y : If you s e e a s t u d e n t d e v o t i n g h i m s e l f to the s t u d y of Y o r e h D e a h , o r to t h e c h a p t e r of t h e t a l m u d i c t r e a t i s e H u l l i n , beginning with the and words "These a r e considered trefah ((ongeoorloofd v o o r c o n s u m p t i e ) ) ' , o r to E b e n H a - E z e r , ^ s t a r t , you c a n be c e r t a i n if h e p r e p a r e s h i m s e l f f o r o r d i n a t i o n f r o m t h e v e r y that he is n e i t h e r gifted n o r k n o w l e d g e a b l e in T o r a h . A l t h o u g h m a n y g r a d u a t e s l a t e r b e c a m e r a b b i s , and even though the Y e s h i v a h c o n s i d e r e d t h e p r e p a r a t i o n of q u a l i f i e d r a b b i s a m o n g i t s g o a l s , t h e p e r i o d s p e n t s t u d y i n g in t h e Y e s h i v a h w a s not c o n s i d e r e d the p r o p e r t i m e and p l a c e f o r those d i s c i p l i n e s dealing d i r e c t l y with p r a c t i c a l h a l a c h a h . If o n e w a s s t e e p e d in T o r a h , a n d s o u g h t a n a p p o i n t m e n t , e i t h e r b e c a u s e h e w a s i n c l i n e d to the r a b b i n a t e or because c i r c u m s t a n c e s left him no c h o i c e , then only would he take l e a v e and p r e p a r e himself for his vocation. The Yeshivah per se neither s e r v e d a s , n o r w a s it c o n s i d e r e d , a s c h o o l f o r t h e t r a i n i n g of r a b b i s . (...) T h e g e n e r a l i n t e n t of t h e Y e s h i v a h w a s to o p e n t h e g a t e s of T o r a h to the e n t e r i n g s c h o l a r a n d i n d u c t h i m i n t o i t s w o r l d by m e a n s of s t u d y ; to t r a i n t h e

236.
s t u d e n t , in o t h e r w o r d s , to t h i n k a n d m a k e t h e p r o p e r d i s t i n c t i o n s , to c o n c e n t r a t e on T o r a h in o r d e r r i g h t l y to e x t r a c t i t s t r u t h s a n d e s s e n c e . No t i m e l i m i t w a s i m p o s e d upon the s t u d e n t e i t h e r at the beginning or the end. One n e v e r c o m p l e t e s h i s i s t u d i e s , a n d one i s n e v e r a

1 ,12 beginner

T o t z o v e r h e t m i n of m e e r f o r m e l e e v a l u e r e n , d a t op s c h o l e n p l a a t s v i n d t . A f s l u i t e n d e e x a m e n s e n b i j b e h o r e n d e d i p l o m a ' s op z i c h z i j n v o o r h e t p e r m a n e n t e l e r e n v a n d e l e e r l i n g a l l e e n in z o v e r r e v a n b e lang, dat ze zijn l e r e n eventueel kunnen s t i m u l e r e n en v o o r a l niet m o g e n f r u s t r e r e n . H e t f o r m e l e e v a l u e r e n m o e t , ook op s c h o o l a l , v o o r a l i n f o r m a t i e f z i j n e n de l e e r l i n g a a n w i j z i n g e n g e v e n o v e r d e d o o r h e m te v o l g e n l e e r w e g e n te k i e z e n l e e r a a n p a k . N a a s t f o r m e l e k e n t de j o o d s e t r a d i t i e o o k i n f o r m e l e e v a l u a t i e e n h e t i s d e z e l a a t s t e d i e in h e t p e r m a n e n t e l e r e n d e b e l a n g r i j k s t e r o l s p e e l t . I n f o r m e l e e v a l u a t i e vindt; ook w e l op s c h o l e n p l a a t s , m a a r v e e l v u l d i g e r nog in l e e r h u i z e n e n op p l a a t s e n w a a r l e e r l i n g e n v o o r a l i n d i vidueel leren. Enige v o r m e n van permanent l e r e n , waarbij informeel gevalueerd wordt, volgen h i e r o n d e r . Het gaat bij deze (vier) v o r m e n v a n p e r m a n e n t l e r e n - te w e t e n : ( 1) (2) (3) (4) samen leren, over het geleerde praten, o m g a a n met; g a v e m e n s e n , tot z e l f k e n n i s e n z e l f o n t p l o o i i n g k o m e n 'wederzoals ' s t i m u l e r i n g ' e n z . In h e t o n d e r s t a a n d e g a a t

n i e t u i t s l u i t e n d o v e r e v a l u a t i e , m a a r ook o v e r ' i n t e r a c t i e ' , zijdse terugkoppeling', h e t nu m e t n a m e o v e r d e i n f o r m e l e , i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e , d i e in d e z e v i e r v o r m e n v a n P L i n g e b e d i s . (l) Samen leren.

H e t c o l l e c t i e f l e r e n , h e t l e r e n m e t z i j n t w e e n of

in e e n g r o t e r e g r o e p e n h e t p r a t e n o v e r h e t l e r e n e n h e t g e l e e r d e b e r g t in z i c h de m o g e l i j k h e i d o m e l k a a r te b e k r i t i s e r e n , te c o r r i g e r e n en ook a a n te m o e d i g e n . E e n g r o e p ( m i n i m a a l t w e e p e r s o n e n ) k a n u i t s l u i t e n d u i t l e e r l i n g e n b e s t a a n , m a a r ook l e r a r e n k u n n e n e r soms d e e l v a n u i t m a k e n . H e t s a m e n l e r e n v i n d t op s c h o o l e n in l e e r h u i z e n 13 p1 l a a ts .

237.
(2) Over het geleerde praten. Indien een g r o e p p e r s o n e n bij e l k a a r

i s , o m t e e t e n of o m w e l k e a n d e r e r e d e n d a n o o k , m o e t o v e r de T o r a h 14 gesproken worden. Deze regel geldt niet alleen m a a r voor schotoepassingen len en l e e r h u i z e n , m a a r voor alle s a m e n k o m s t e n . W a a r m e n s e n s a m e n k o m e n w o r d t e r g e l e e r d e n o v e r de T o r a h e n h a a r men van elkaar. (3) O m g a a n m e t gave m e n s e n . T w e e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n liggen ten fyakhamim', het grondslag aan het belangrijke beginsel 'shimmush o m g a a n m e t g a v e m e n s e n ( g e l e e r d e n ) , d a t n g e s p r o k e n e n g e d i s c u s s i e e r d . A l d u s e v a l u e e r t m e n e l k a a r en l e e r t

v a n de a c h t e n v e e r t i g 15 m a n i e r e n i s o m te k o m e n t o t de k e n n i s v a n de T o r a h . De e e r s t e

v o o r o n d e r s t e l l i n g i s d e z e : h e t i s o n m o g e l i j k e e n g a a f m e n s te w o r d e n d o o r u i t s l u i t e n d b o e k e n e n g e e n l e v e n d e v o o r b e e l d e n v a n g a a f h e i d te bestuderen: 'Selbst wenn e i n e r die S c h r i f t g e l e s e n und M i s n a g e l e r n t , a b e r bei S c h r i f t g e l e h r t e n nicht f a m u l i e r t ( ( ' s h i m m u s h ' ) ) hat, sei ein Mann aus d e m g e m e i nen Volke (('am h a - a r e z ' ) ) ' . * E e n l e e r l i n g d i e m . a . w. w e l m e t b o e k e n , m a a r n i e t m e t g a v e m e n s e n i s o m g e g a a n , i s e e n o n w e t e n d e ( ( ' a m h a - a r e z ' ) ) a l w e e t h i j nog zo v e e l en is niet gaaf en g e e n ' t a l m i d h a k h a m ' . De tweede v o o r o n d e r s t e l l i n g i s d e z e : d o o r m e t g a v e m e n s e n o m te g a a n w o r d t de l e e r l i n g z e l f ook g a v e r , n e t z o a l s h i j slechter wordt d o o r m e t slecht e m e n s e n o m te g a a n . D a a r o m w a a r s c h u w t de m i s h n a h : ' R e m o v e f r o m a n e v i l n e i g h b o r , do not b e f r i e n d 17 the w i c k e d ' , hetgeen (volgens Maimonides) betekent: ' D o n o t b e f r i e n d the w i c k e d t h r o u g h a n y t y p e of t h e t y p e s of f r i e n d s h i p o r f e l l o w s h i p in o r d e r t h a t y o u not l e a r n f r o m h i s d e e d s . In t h e i n t r o 18 ductory chapters we h a v e e x p l a i n e d t h a t a 19 m a n w i l l l e a r n v i c e s in t h e c o m p a n y of t h e w i c k e d ( ( e n g a a f h e i d in h e t g e z e l s c h a p v a n g a v e m e n s e n ) ) ' . T o t z o v e r de b e i d e v o o r o n d e r s t e l l i n g e n . Z o n d e r l e v e n d e v o o r b e e l d e n v a n g a v e m e n s e n i s d e l e e r l i n g in h e t a l g e m e e n n i e t in s t a a t z i c h z e l f tot e e n g a a f m e n s te o n t w i k k e l e n e n dikwijls is d a a r o m het w o o r d ' s h i m m u s h ' ( o m g a a n met) s y n o n i e m m e t h e t w o o r d ' l a m a d ' ( l e r e n v a n ) in c o n t e x t e n , w a a r h e t g a a t o m h e t

238.
l e r e n o n d e r l e i d i n g v a n e e n g a a f m e n s , of w a t in d i t g e v a l h e t z e l f d e is, een gave l e r a a r . ^ D e t a l l o z e v o o r b e e l d e n in de l i t e r a t u u r v a n ' s h i m m u s h h a k h a m i m ' l a t e n z i e n , d a t h e t de p e r s o o n l i j k h e i d v a n d e ' h a k h a m ' (de w i j z e ) i s , z i j n m a n i e r v a n l e r e n e n o n d e r w i j z e n , v a n o m g a a n m e t z i j n l e e r l i n g e n en c o l l e g a ' s , m a a r v o o r a l z i j n m a n i e r v a n l e v e n i s , d i e op de l e e r l i n g i n d r u k m a a k t . D e r e l a t i e t u s s e n ' h a k h a m ' en l e e r l i n g is e r n van w e d e r z i j d s v e r t r o u w e n , 21 en genegenheid. respect

In h e t k l i m a a t v a n z o ' n r e l a t i e k a n de l e e r l i n g

z i c h v r i j o n t w i k k e l e n e n s t a a t h i j o p e n v o o r op v e r b e t e r i n g v a n z i j n l e r e n en z i j n g e d r a g g e r i c h t e i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e . De l e e r l i n g e n w a a r h e t h i e r o m g a a t z i j n m e e s t a l g e v o r d e r d e l e e r l i n g e n e n op f e e s t e l i j k e m o m e n t e n v a n hel: j a a r ook w e l v o l w a s s e n o u d - l e e r l i n g e n d i e h e t m o d e l , d a t de ' h a k h a m ' v o o r l e e f t , p r o b e r e n n a te l e v e n .

22

"23

E c h t e r niet klakkeloos.

N i e t a l l e e n de h a k h a m e v a l u e e r t z i j n (oud) door

l e e r l i n g e n , m a a r z i j e v a l u e r e n o o k e l k a a r d o o r s a m e n te l e r e n ,

o v e r h e t g e l e e r d e te s p r e k e n en d o o r in e e n ( l e e r ) g e m e e n s c h a p r o n d o m de ' h a k h a m ' s a m e n te l e v e n . D o o r dit a l l e m a a l te d o e n k r i j g e n de l e e r l i n g e n de g e l e g e n h e i d e l k a a r t i j d e n s h e t d o e n i n f o r m e e l e n i n f o r m a t i e f te e v a l u e r e n . EXCURSIE (Omgaan met gave mensen) : In v e l e r l e i c u l t u r e n k o m e n

o n d e r w i j s - en l e e r v o r m e n v o o r d i e op h e t ' s h i m m u s h h a k h a m i m ' m o d e l lijken. De m a n i e r w a a r o p J e z u s m e t zijn d i s c i p e l e n omging, i s e e n d i r e c t e t o e p a s s i n g v a n dit m o d e l : ' J e s u s w a s b o r n of t h e J e w i s h p e o p l e , a s w e r e h i s A p o s t l e s a n d a l a r g e n u m b e r of h i s f i r s t d i s c i p l e s . ( . . . ) . And, although his teaching had a profoundly new c h a r a c t e r , C h r i s t , n e v e r t h e l e s s , in m a n y i n s t a n c e s , t o o k h i s s t a n d on t h e t e a c h ing of the O l d T e s t a m e n t , ( . . . ) . J e s u s also used teaching methods 24 s i m i l a r to t h o s e e m p l o y e d by t h e r a b b i s of h i s t i m e ' . M a a r ook 'shimmush

hedendaagse l e e r l i n g - l e e r m e e s t e r - r e l a t i e s kunnen met het

h a k h a m i m ' - m o d e l v e r w a n t s c h a p v e r t o n e n : 'Het is een, h e l a a s g a n g b a a r g e w o r d e n , m i s v e r s t a n d , dat een student van zijn docenten alleen e e n v a k k a n l e r e n . A l s ik m i j n e i g e n s t u d i e t i j d e n de 20 j a r e n v a n m i j n h o o g l e r a a r s c h a p o v e r z i e , d a n k o m ik tot d e c o n c l u s i e , d a t n i e t m e e r d a n z o ' n 5% v a n a l h e t g e e n w a t e e n s t u d e n t v a n z i j n , l a t e n we z e g g e n , b e s t e d o c e n t e n l e e r t , v a k k e n n i s i s in e n g e r e z i n . Natuurlijk l e e r t d e s t u d e n t m r v a k k e n n i s d a n d i e 5%; m a a r d a a r v o o r h e e f t h i j d e p e r s o o n v a n de d o c e n t n i e t n o d i g . W a t h i j o p n e e m t u i t b o e k e n e n

239.
p r a k t i s c h w e r k van a l l e r l e i a a r d is v o o r een g r o o t deel o n p e r s o o n l i j k . D a a r o v e r h e b ik h e t nu n i e t ; ik w i l a l l e e n i e t s z e g g e n o v e r de v r u c h t e n v a n de l e e r l i n g - l e e r m e e s t e r - r e l a t i e z o a l s ik d i e b i j m i j n l e e r m e e s t e r s h e b g e h a d en z o a l s t i e n t a l l e n van m i j n l e e r l i n g e n die bij m i j h e b b e n g e h a d . In d i e r e l a t i e h e e f t h o o g u i t 5% v a n de l e r i n g te m a k e n m e t h e t v a k in e n g e r e z i n . D e o v e r i g e 95% b e s t a a t u i t z u l k e d i n g e n a l s : leren analyseren van een probleem; l e r e n f o r m u l e r e n v a n p r o b l e m e n - in g o e d N e d e r l a n d s , schrijven' ; l e r e n o b j e c t i v i t e i t te b e t r a c h t e n ; l e r e n o m g a a n en e e r l i j k l e r e n l e v e n m e t al die o n z e k e r h e d e n die zoveel k a r a k t e r i s t i e k e r v o o r de w e t e n s c h a p s b e o e f e n i n g zijn dan de z o g e z e g d e z e k e r h e d e n v a n de w e t e n s c h a p ; l e r e n o n d e r s c h e i d e n : t u s s e n g o e d en s l e c h t w e t e n s c h a p p e l i j k w e r k , t u s s e n g r o t e i d e e n en w a a r d e l o z e m e n i n g e n , t u s s e n w e t e n s c h a p s m e n s e n en v a k b e o e f e n a a r s v a n f o r m a a t e n e r z i j d s , en m e e l o p e r s en p r o d u c e n t e n van kleingoed a n d e r z i j d s ; k o r t o m , l e r e n o n d e r s c h e i d e n v a n k w a l i t e i t , in w e t e n s c h a p p e l i j k w e r k , o n d e r w i j s en m e n s e l i j k e b e k w a a m h e d e n ; l e r e n i n z i e n d a t 99 v a n de 100 i d e e n d i e j e z e l f p r o d u c e e r t , b e t e r g e f o r m u l e e r d dan je het zelf ooit zult kunnen; l e r e n o p z o e k e n , l e z e n en b e g r i j p e n v a n die a n d e r e n , en l e r e n die a n d e r e n te c i t e r e n - in p l a a t s v a n h e t e i g e n w i j s - ' c r e a t i e f ' , in j e e i g e n w o o r d e n te w i l l e n z e g g e n , a l s g i n g h e t o m e e n s c h o o l o p s t e l . T e n s l o t t e : l e r e n h a n t e r e n v a n de f a t s o e n l i j k e , d e m o c r a t i s c h e manieren van communicatie, discussie, theorievorming, uitwisseling van 25 g e g e v e n s , z o a l s d i e in d e w e t e n s c h a p p e l i j k e w e r e l d h e e r s e n ' . H e t ' s h i m m u s h h a k h a m i m ' - m o d e l i s h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k z o w e l een v a n de o u d s t e a l s n v a n de (nog s t e e d s ) b e l a n g r i j k s t e o n d e r w i j s - e n leervormen. (4) T o t z e l f k e n n i s e n z e l f o n t p l o o i i n g k o m e n . In h e t v o o r a f g a a n d e al door a n d e r e n e e r d e r g e p r o d u c e e r d z i j n , en b e t e r v e r w e r k t en 'leren

( p u n t 3) w e r d g e w e z e n op h e t b e l a n g v a n h e t o m g a a n m e t g a v e m e n s e n . E e n l e e r l i n g die gaaf wil w o r d e n doet e r v e r s t a n d i g aan m e t g a v e m e n s e n o m te g a a n . Z o n d e r ' s h i m m u s h h a k h a m i m ' i s de s t u d i e v a n de T o r a h i n c o m p l e e t . D e ' h a k h a m ' i s e e n d e e l v a n d e T o r a h ; n i e t

240.
e e n g e s c h r e v e n m a a r e e n l e v e n d d e e l e r v a n . V o o r de p e r m a n e n t e l e e r l i n g g e l d t d i t o o k ; o o k h i j i s e e n l e v e n d d e e l v a n de T o r a h e n d e s t u d i e v a n de T o r a h i s v o o r h e m n i e t a l l e e n i n c o m p l e e t z o n d e r ' s h i m m u s h h a k h a m i m ' , m a a r ook z o n d e r d e s t u d i e v a n z i c h z e l f (de z e l f a n a l y s e v a n d e l e e r l i n g ) d i e tot z e l f k e n n i s e n z e l f o n t p l o o i ing l e i d t . D e e e r s t e v o o r w a a r d e , of e i g e n l i j k d e e e r s t e s t a p , o m v i a z e l f ~ Zonder a n a l y s e tot z e l f k e n n i s e n z e l f o n t p l o o i i n g te k o m e n , i s v o l g e n s d e T o r a h het o p e n s t a a n v o o r z e l f k r i t i e k en k r i t i e k van a n d e r e n . d e z e o p e n h e i d z a l d e l e e r l i n g n i e t in s t a a t z i j n u i t i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e l e r i n g te t r e k k e n , , D e z e o p e n h e i d n u , d i e d e l e e r l i n g g e v o e l i g m a a k t voor i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e , n o e m t de T o r a h j i r a h f het is iets dat g e l e e r d m o e t worden: 'As the Holy One B l e s s e d be He c o m m a n d e d in r e l a t i o n to a k i n g , " A n d it ((de T o r a h ) ) s h a l l b e w i t h h i m a n d h e s h a l l r e a d it a l l t h e d a y s of h i s l i f e s o t h a t h e m a y l e a r n to f e a r , 26 the L o r d , his G o d " . It i s to b e n o t e d t h a t rather we h a v e " s o t h a t h e m a y l e a r n to f e a r " , idea being that this f e a r is not n a t u r a l l y a t t a i n a b l e , b u t t h a t , to t h e c o n t r a r y , it i s f a r r e m o v e d f r o m o n e b e c a u s e of t h e p h y s i c a l n a t u r e of h i s s e n s e s a n d c a n b e a c q u i r e d o n l y t h r o u g h l e a r n i n g . A n d t h e o n l y m a n n e r in w h i c h one m a y l e a r n to f e a r is t h r o u g h c o n s t a n t , un27 i n t e r r u p t e d s t u d y of t h e T o r a h a n d i t s w a y s ' . ontzag, en

t h a n " s o t h a t he m a y f e a r " , t h e u n d e r l y i n g

Z o n d e r ontzag is e r niet alleen geen zelfkennis en geen zelfontplooii n g , m a a r h e l e m a a l g e e n k e n n i s d i e tot w i j s h e i d l e i d t . O n t z a g i s h e t f u n d a m e n t v a n a l h e t g a a f m a k e n d w e t e n h e e n dt: ' H e t o n t z a g v o o r G o d i s h e t b e g i n v a n de 28 kennis ', 'Waar geen wijsheid is, is geen ontzag. W a a r 29 geen ontzag is, is geen wijsheid'. Ontzag moet g e l e e r d worden en kan niet afgedwongen worden. m a n d , z e l f s God niet, kan het de l e e r l i n g afdwingen; ' E v e r y t h i n g i s in t h e p o w e r of H e a v e n e x c e p t t h e f e a r of H e a v e n ' . O n t z a g i s n i e t a l l e e n d e e e r s t e v o o r w a a r d e o m t o t g a a f h e i d te k o m e n , Nie-

241.
m a a r ook een permanente e i s : 'It b e f i t s e v e r y Saint to exert h i m s e l f to attain as much of this f e a r a s he can, as Scripture s t a t e s , "Let His holy ones f e a r God"
31

'.

32

'Jirah' is zo e s s e n t i e e l voor de l e e r l i n g die gaaf wil worden en tegelijkertijd z o moeilijk te bereiken, dat z e l f s koning David verzucht: 'Teach m e , O God, Your Ways: I will walk in Your truth. Unite my heart to 33 f e a r Your N a m e ' . Tot z o v e r het ontzag ('jirah 1 ), de permanente openheid van de p e r m a nente l e e r l i n g voor informatieve evaluatie. Het is g e e n v o r m van e v a luatie, noch van f o r m e l e noch van i n f o r m e l e , maar de persoonlijke instelling die nodig is o m van informatieve evaluatie te kunnen p r o f i teren en eigen tekortkomingen in te zien. - De weg die via z e l f a n a l y s e tot zelfkennis en zelfontplooiing voert i s niet een v e r g e e s t e l i j k t avontuur dat in de c o n c r e t e werkelijkheid g e e n w a a r n e e m b a r e sporen nalaat, maar is integendeel het l e v e n dat de l e e r l i n g l e e f t en wel t o e g e s p i t s t op datgene wat hij doet. B e l a n g rijker dan de intentie is de daad. In de Torah staat de daad centraal. In het l e v e n van de permanente l e e r l i n g moet dat ook het geval zijn: 'It i s in deeds that man b e c o m e s aware of what his life really i s , of his power to h a r m and to hurt, to wreck and to ruin; of his ability to d e r i v e joy and to bestow it upon others; to r e l i e v e and to i n c r e a s e h i s own and other people's t e n s i o n s . It is in the employment of his will, not in r e f l e c t i o n , that he m e e t s h i s own self a s it i s ; not a s he should like it to be. In his deeds man e x p o s e s his immanent as well as his s u p p r e s s e d d e s i r e s , spelling even that which he cannot apprehend. What he may not dare to think, he often utters in d e e d s . The heart 34 is r e v e a l e d in the d e e d s ' . De evaluatie van het daadgerichte l e r e n is op het resultaat van dit l e r e n , dus op de daad, g e r i c h t . Wie e v a l u e e r t gaaf wil worden, dit zelf: nu het daadgerichte l e r e n van de l e e r l i n g ? A l l e r e e r s t doet de permanente l e e r l i n g , die

242
'He m u s t s u b m i t h i s a c t i o n s to t h e c l o s e s t s c r u t i n y a n d e x e r t h i m s e l f to p e r f e c t t h e m ' .

35 36

H e t i s e c h t e r n i e t v e r s t a n d i g o m a l l e e n m a a r op z e l f e v a l u a t i e af te g a a n , a a n g e z i e n dit e e n k u n s t i s , d i e m a a r w e i n i g e n v e r s t a a n .

D a a r o m v e r d i e n t h e t a a n b e v e l i n g de z e l f e v a l u a t i e te v e r g e l i j k e n m e t de e v a l u a t i e d i e d o o r a n d e r e n v e r r i c h t w o r d t . D e b e s t e e v a l u a t o r e n v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g z i j n z i j n k r i t i s c h e v r i e n d e n ; z i j k e n n e n hem immers goed en h i j v e r t r o u w t hen: 'A p e r s o n ' s g o o d , t h e n , i s to s e e k h o n e s t f r i e n d s , w h o w i l l o p e n h i s e y e s to w h a t h e i s b l i n d to a n d r e b u k e h i m w i t h l o v e in o r d e r to r e s c u e h i m f r o m a l l e v i l . n a t u r a l b l i n d n e s s to h i s own f a u l t s , h i m and he will be p r o t e c t e d . For they w h a t a m a n c a n n o t s e e b e c a u s e of h i s will see and u n d e r s t a n d . They will caution Concerning t h i s it i s s a i d , " T h e r e i s s a l v a t i o n in m u c h m 37,38 counsel" ' Kritische vrienden zijn bij uitstek geschikt om informatieve evalua t i e te g e v e n e n z u l l e n d e l e e r l i n g n i e t d o o r v l e i e r i j e n op e e n d w a a l s p o o r b r e n g e n , d i t in t e g e n s t e l l i n g t o t o n d e r g e s c h i k t e n v a n de l e e r Hng.39 EXCURSIE : Kritische vrienden, zegt Luzzatto, zijn bij uitstek ge-

s c h i k t o m i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e te g e v e n . Ik m e e n d a t d i t e e n b e l a n g r i j k inzicht is. T e weinig e v a l u a t o r e n r e a l i s e r e n zich dat k r i t i e k op s y m p a t h i e g e g r o n d v e s t m o e t z i j n e n n i e t o m g e k e e r d . H e t o m g e k e e r d e i s g e e n g e z o n d e b a s i s v o o r i n f o r m a t i e v e e v a l u a t i e : Op k r i t i e k g e g r o n d v e s t e s y m p a t h i e wint het h a r t van degene die g e v a l u e e r d w o r d t n i e t en v i n d t in h e t a l g e m e e n b i j h e m o o k g e e n g e h o o r of i n stemming: ' . . . a l l the p r o p h e t s r e b u k e d I s r a e l till they r e p e n t e d . H e n c e it i s n e c e s s a r y to a p p o i n t in e v e r y c o m m u n i t y a g r e a t s c h o l a r , a d v a n c e d in y e a r s , G o d - f e a r i n g f r o m his youth and beloved by t h e p e o p l e , to r e b u k e t h e m u l t i t u d e a n d c a u s e t h e m to r e p e n t . B u t h e w h o h a t e s r e b u k e s w i l l not g o to the e x h o r t e r n o r h e a r h i s w o r d s , and

243.
w i l l t h e r e f o r e p e r s i s t in h i s s i n s w h i c h s e e m 4 0 ^ m h t.good is eyes. '. ' K r i t i e k h e e f t in e e n r e l a t i e z e k e r z i j n p l a a t s , m a a r het kan a l l e e n w o r d e n u i t g e s p r o k e n en alleen worden gehoord vanuit een diepe s o l i d a r i t e i t , in e e n s i t u a t i e v a n v e r b o n d e n h e i d e n in e c h t e l i e f d e , e n n i e t in e e n s i t u a t i e v a n ' t e g e n o v e r ' , van c o n f r o n t a t i e en van v i j a n d s c h a p , hoe goed m e n h e t o o k b e d o e l t . Z o v a a k k o m t de k r i t i e k e e r s t e n d a n p a s d e s o l i d a r i t e i t . L a a t de s o l i d a r i t e i t e e r s t k o m e n , dan z a l de k r i t i e k a n d e r s klinken en d a a r 41 door gehoord kunnen worden'. T e weinig e v a l u a t o r e n r e a l i s e r e n zich dat i n f o r m a t i e v e evaluatie een d i a l o g i s c h g e b e u r e n i s . T e w e i n i g l e r a r e n in h e t h u i d i g e o n d e r w i j s r e a l i s e r e n zich d a t t e r u g k o p p e l i n g ( ' f e e d b a c k ' ) in h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s l e c h t f u n c t i o n e e r t , a l s de r e l a t i e t u s s e n l e e r l i n g e n l e r a a r n i e t op s y m p a t h i e b e r u s t . De s y m p a t h i e - e i s als een gezonde b a s i s voor i n f o r m a t i e v e evaluatie 42 g a a t nog e e n s t a p v e r d e r d a n de ' t w e e v o o r a f g a a n d e v o o r w a a r d e n ' die Buis f o r m u l e e r t voor goed f u n c t i o n e r e n d e t e r u g k o p p e l i n g , weten: '(1) H e t s c h e p p e n v a n e e n s i t u a t i e w a a r i n de p o t e n t i l e i n f o r m a t i e - o n t v a n g e r ((de l e e r l i n g ) ) zich d a a d w e r k e l i j k voor terugkoppeling open stelt. (2) H e t z o d a n i g a a n b i e d e n v a n i n f o r m a t i e d a t 43 de o n t v a n g e r i e t s e r m e e kan d o e n ' . Ik m e e n d a t d e s y m p a t h i e - e i s in z o v e r r e e e n s t a p v e r d e r g a a t d a n de ' t w e e v o o r a f g a a n d e v o o r w a a r d e n ' v a n B u i s , d a t h i j e r nog a a n v o o r a f v e r d r a g e n en v e r w e r k e n . g a a t . E e n l e e r l i n g d i e v e e l s y m p a t h i e o n t m o e t , k a n ook v e e l k r i t i e k 44 te

V o o r de in d e z e p a r a g r a a f b e s p r o k e n v o r m e n v a n f o r m e l e e n i n f o r m e l e e v a l u a t i e v a n d o o r de l e e r l i n g g e t o o n d w e t e n g e l d t , d a t h o e g a v e r de l e e r l i n g i s , hoe m e e r z i j n getoonde b u i t e n k a n t m e t z i j n v e r b o r g e n b i n n e n k a n t o v e r e e n k o m t e n h o e i n f o r m a t i e v e r de e v a l u a t i e v a n h e t g e t o o n d e w e t e n k a n z i j n - e n h o e m e e r p r o f i j t de l e e r l i n g e r v a n k a n

244.
hebben.45 E e n m a a t v o o r de g a a f h e i d v a n de l e e r l i n g is t e n s l o t t e de v r e u g d e w a a r m e e h i j l e e r t . M e l a n c h o l i e en s o m b e r h e i d z i j n g e e n deugden die

46

de m e n s t o t G o d b r e n g e n tuigen;

en v a n de g a a f h e i d v a n de l e e r l i n g g e -

' T h e f u r t h e r a p e r s o n i s p r i v i l e g e d to e n t e r i n t o t h e c h a m b e r s of t h e k n o w l e d g e of t h e g r e a t n e s s of t h e B l e s s e d O n e , t h e g r e a t e r i s h i s h a p p i n e s s

47

and his h e a r t r e j o i c e s within h i m ' . H e t g a v e r w o r d e n is de g r o o t s t e g e l u k s b e l e v i n g , die de p e r m a n e n t e leerling kent en het b e l a n g r i j k s t e loon van zijn w e r k e n . E e n r e c h t g e a a r d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g z a l dan ook de v r a a g : ' M a a k t l e r e n g e l u k k i g ? ' bevestigend beantwoorden en zeggen: 'Niets m a a k t m i j g e lukkiger.' '

245.

III. 4

LERAAR EN ONDERWIJSPRQCEDURE (-METHODE)

III. 4 . 1 III. 4. 2

De m e n s als l e r a a r De r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g

246.
III. 4 . 1 De mens als leraar. 'leerling'

V o l g e n s de j o o d s e t r a d i t i e i s de m e n s in de e e r s t e p l a a t s e n in d e t w e e d e p l a a t s 'leraar': ' E v e r y o n e w h o h a d g a i n e d a k n o w l e d g e of t h e T o r a h w a s o b l i g e d to t e a c h o t h e r s , a n d h e w h o s t u d i e d T o r a h a n d d i d n o t t e a c h it " h a s d e s p i s e d t h e W o r d of t h e L o r d " ( N u m . 15:31). 1 2 A f t e r the B a r C o c h b a r e v o l t when a R o m a n d e c r e e d e m a n d e d a p o s t a s y , the s a g e s m e t and announced: " E v e r y o n e who h a s studied shall c o m e and t e a c h , and e v e r y o n e who h a s not 3 4 studied shall c o m e and l e a r n " . ' ' T o s t u d y w i t h o u t i m p a r t i n g k n o w l e d g e to o t h e r s w a s c o m p a r e d to a m y r t l e in t h e wilderness whose f r a g r a n c e was wasted'. 5

' T a l m u d T o r a h ' , l e t t e r l i j k : d e s t u d i e v a n de T o r a h , b e t e k e n t v o l g e n s M a i m o n i d e s z o w e l d e s t u d i e a l s h e t o n d e r w i j z e n v a n de T o r a h , derwijzen aan leerlingen. Torah'.

7

en

tot dit l a a t s t e r e k e n t h i j z o w e l h e t o n d e r w i j z e n a a n z o n e n a l s h e t o n O o k de o p v o e d i n g v a l t o n d e r 'Talmud

N e t z o m i n a l s h e t m o r e e l te r e c h t v a a r d i g e n i s , d a t e e n r i j k a a r d a l l e e n m a a r z e l f v a n z i j n r i j k d o m p r o f i t e e r t , i s h e t m o r e e l te r e c h t v a a r d i g e n dat een w i j z e a l l e e n m a a r zelf van z i j n w i j s h e i d geniet: 'If o n e p o s s e s s e s m u c h w i s d o m , h e i s d u t y - b o u n d to i m p a r t it to t h o s e in n e e d of i t . A s s t a t e d by R . Y o c h a n a n b e n Z a k k a i : "If y o u h a v e l e a r n e d m u c h T o r a h , d o n o t t a k e c r e d i t f o r i t , f o r you Q w e r e c r e a t e d to d o s o " . One who is w e a l t h y he m a y r e j o i c e in h i s l o t , b u t a t t h e s a m e t i m e h e m u s t h e l p t h o s e in n e e d . If o n e i s s t r o n g , 9

m u s t a s s i s t the weak and r e s c u e the o p p r e s s e d ' . De T o r a h is het e r f g o e d v a n het hele j o o d s e volk ^ en g e e n jood h e e f t h e t r e c h t e e n a n d e r e j o o d d i t e r f g o e d te o n t h o u d e n . D a a r o m m a g g e e n j o o d z i c h a a n de p l i c h t o n t t r e k k e n e e n a n d e r e j o o d de T o r a h t e o n d e r w i j z e n , a l s e e r s t g e n o e m d e t e n m i n s t e in s t a a t i s o m te o n d e r w i j z e n en l a a t s t g e n o e m d e l e r e n wil.

247.

E e n l e r a a r d i e z e l f n i e t m e e r l e e r t , z a l op e e n g e g e v e n m o m e n t n i e t m e e r in s t a a t z i j n o m g o e d te o n d e r w i j z e n . V e r g e l e k e n m e t e e n l e e r l i n g h e e f t d e l e r a a r e r e e n e x t r a t a a k b i j : e v e n a l s de l e e r l i n g - e n a l s ieder mens - moet hij l e r e n , m a a r bovendien moet hij onderwijzen. In de j o o d s e t r a d i t i e i s e e n l e r a a r z o w e l ( z e l f ) l e r e n d e a l s ( a n d e r e n ) o n d e r w i j z e n d e . G e e n m e n s , ook e e n l e r a a r n i e t , k a n h e t l e e r l i n g e n s t a d i u m o n t g r o e i e n e n z i c h a a n de ' l e e r p l i c h t ' o n t t r e k k e n . e e n l e e r l i n g af e n t o e de r o l v a n o n d e r w i j z e n d e s p e e l t ^ l e r e n d e n z i j n l e e r l i n g e n en l e r a r e n de b e l a n g r i j k s t e Terwijl , s p e e l t de

l e r a a r a l t i j d de d u b b e l r o l v a n z o w e l l e r e n d e a l s o n d e r w i j z e n d e . A l s cultuurdragers v a n de j o o d s e g e m e e n s c h a p e n a l s o n d e r w i j z e n d e n de b e l a n g r i j k s t e c u l t u u r o v e r d r a g e r s . Noch het ' d r a g e n ' , noch het ' o v e r d r a g e n ' van c u l t u u r i s u i t s l u i t e n d e e n i n t e l l e c t u e l e a a n g e l e g e n h e i d ; h e t i s ook e e n p r a k t i s c h e . C u l t u u r i s n i e t a l l e e n m a a r e e n i d e e , m a a r ook e e n h a n d e l e n . C u l t u u r w o r d t n i e t a l l e e n m a a r g e n o t e n , m a a r ook d a g e l i j k s g e m a a k t en v e r n i e u w d . C u l t u u r is een g e b e u r e n , een v o o r t d u r e n d p r o c e s van m e n s e l i j k e sociale activiteiten (daden). De uiteindelijke v r u c h t e n v a n het l e r e n en o n d e r w i j z e n z i j n g e e n g e d a c h t e n en u i t s p r a k e n , m a a r t a s t b a r e v e r a n d e r i n g e n in de m e n s e n en de w e r e l d . ' W i e l e e r t o m te o n d e r w i j z e n , z a l de k r a c h t g e g e v e n w o r d e n o m te l e r e n n te o n d e r w i j z e n . W i e l e e r t o m in d e p r a k t i j k te b r e n g e n , z a l de k r a c h t g e g e v e n w o r d e n o m te l e r e n , te o n d e r w i j z e n , ((de ' m i t s w o t ' ) ) in a c h t te n e m e n e n in 12 de p r a k t i j k te b r e n g e n ' . M e t d e z e w o o r d e n s p o o r t R a b b i Y i s h m a e l l e e r l i n g e n en l e r a r e n a a n h e t l e r e n d o o r te t r e k k e n tot h e t p r a k t i s c h e h a n d e l e n . E e n t r a d i t i e , d i e n i e t o o k tot p r a k t i s c h h a n d e l e n w e e t te i n s p i r e r e n , i s t e n d o d e o p g e s c h r e v e n e n g a a t v r o e g of l a a t t e n o n d e r of s t e r f t a f . L e r a r e n d i e h e t l e r e n b e v o r d e r e n , d a t tot d a d e n v o e r t , b e s e f f e n d i t . D o o r h u n a r beid en door de i n s p a n n i n g e n v a n hun l e e r l i n g e n b l i j f t de t r a d i t i e levend. L e e r l i n g e n l e r a a r z i j n p a r t n e r s , z o w e l in h e t l e r e n ( a l l e b e i l e r e n z e ) a l s in h e t o n d e r w i j z e n ( z e l e r e n v a n e l k a a r ) a l s in h e t d o e n ( a l l e b e i p r o b e r e n z e d e s c h e p p i n g e n de w e r e l d te o n d e r h o u d e n e n te v e r b e t e ren ^ ) e n d i t ' p a r t n e r s h i p ' b e p a a l t de m a n i e r w a a r o p z e m e t e l k a a r

248.
omgaan. Het gebruik van woorden als ' o n d e r w i j s p r o c e d u r e s ' , 'onder-

w i j s m e t h o d e s ' of ' d i d a c t i e k ' b e r g t h e t g e v a a r in z i c h d e n a d r u k z o z e e r op h e t o n d e r w i j z e n e n d e r o l v a n de l e r a a r te l e g g e n - d i t t e n k o s t e v a n h e t l e r e n e n de r o l v a n de l e e r l i n g - d a t d e e s s e n t i e v a n h e t o n d e r w i j s l e e r p r o c e s z o a l s de T o r a h d i e z i e t , e r d o o r v e r h u l d w o r d t . Die e s s e n t i e is het ' p a r t n e r s h i p ' t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g , h e t d e e l g e n o o t z i j n in d e s t u d i e v a n d e T o r a h . In d e v o l g e n d e p a r a g r a a f z a l d a a r o m o v e r o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n g e s p r o k e n w o r d e n o n d e r de n o e m e r ' r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g ' en niet o n d e r die v a n 'ond e r w i j s p r o c e d u r e s ', ' o n d e r w i j s m e t h o d e s ' of ' d i d a c t i e k ' . III. 4 . 2 De relatie tussen leraar en leerling.

De titel van deze p a r a g r a a f kan m i s l e i d e n d z i j n . Hoewel het g a a t o m de r e l a t i e t u s s e n t w e e v e r s c h i l l e n d e p e r s o n e n , l e r a a r e n l e e r l i n g , g a a t h e t o m t w e e p e r s o n e n d i e op g e z e t t e t i j d e n e i k a a r s r o l s p e l e n . D e l e r a a r w o r d t g e a c h t te o n d e r w i j z e n e n te l e r e n ( z i e III. 4 . 1) e n d e l e e r l i n g w o r d t g e a c h t te l e r e n e n t e o n d e r w i j z e n ( z i e III. 1 . 5 ) . D e T o r a h z i e t l e r a a r e n l e e r l i n g a l s p a r t n e r s i n d e s t u d i e e n de t o e p a s s i n g v a n d e T o r a h en ook a l s p a r t n e r s d i e v e r t r o u w e n in e l k a a r h e b 14 ben, e l k a a r r e s p e c t e r e n en e l k a a r toegenegen zijn. Het woord dat w e l l i c h t de r e l a t i e v a n p a r t n e r s c h a p t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g , ook t u s s e n G o d e n d e m e n s ^ , het b e s t e b e s c h r i j f t , is Z o a l s de p r o f e e t e e n ' h o m o s y m p a t h e t i k o s ' ^ m e n s e n en b i j de m e n s e n v o o r G o d p l e i t maar 'sympathie'.

is die b i j God v o o r de

, z o i s h e t de o p d r a c h t

v a n d e l e r a a r o m d e T o r a h e n d e l e e r l i n g e n tot e l k a a r t e b r e n g e n . Z o w e l h e t k e n n e n v a n de T o r a h a l s h e t k e n n e n v a n de l e e r l i n g is e e n k w e s t i e v a n s y m p a t h i e ( v r i e n d s c h a p , l i e f d e ) v a n de l e r a a r v o o r de T o r a h e n v o o r de l e e r l i n g : ' T h e v e r b y a d a d o e s not a l w a y s m e a n s i m p l y " t o k n o w " , " t o be a c q u a i n t e d w i t h " . In m o s t S e m i t i c l a n g u a g e s it s i g n i f i e s s e x u a l u n i o n a s w e l l a s m e n t a l a n d s p i r i t u a l a c t i v i t y . In H e b r e w y a d a m e a n s m o r e t h a n the p o s s e s s i o n of a b s t r a c t concepts. Knowledge c o m p a s s e s inner appropr i a t i o n , f e e l i n g , a r e c e p t i o n i n t o t h e s o u l . It involves both an intellectual and an e m o t i o n a l act'.
18

In de u i t d r u k k i n g d a a t h e l o h i m ( k e n n i s v a n G o d ) b e t e k e n t h e t k e n n e n

249.
van God . . . ' . . sympathy for God, attachment of the whole p e r s o n , his love a s well a s h i s knowledge; an act of involvement, attachment or c o m m i t m e n t to God. The biblical man knew of no bifurcation of mind and h e a r t , thought and emotion. He saw the whole p e r s o n in a 19 human situation'. Het kennen - door de l e r a a r - van de Torah en van de l e e r l i n g , i s h i e r m e e te v e r g e l i j k e n . Het werkwoord yada betekent dikwijls, h o e wel niet altijd, ' . . . an act involving c o n c e r n , inner engagement, dedication, or attachment to a p e r s o n . It a l s o m e a n s to have sympathy, pity, or affection for , 20 someone1 en ik ken g e e n m o o i e r e f o r m u l e r i n g dan deze voor de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g , die te k a r a k t e r i s e r e n i s a l s een r e l a t i e van s y m pathisch partnerschap. De l e r a a r die van sympathie doordrongen i s , spreekt niet a l l e e n m a a r over de l e e r l i n g , maar ook vanuit de l e e r ling. E e n c h a s s i d i s c h v e r h a a l kan dit toelichten: 'Rabbi Moshe L e i b of S a s s o v d e c l a r e d to h i s D i s c i p l e s : "I l e a r n e d how we must truly love our neighbor f r o m a c o n v e r s a t i o n between two v i l l a g e r s which I overheard. "The f i r s t said: 'Tell m e , friend Ivan, do you love me ? 1 "The second: 'I l o v e you deeply'. "The f i r s t : 'Do you know, my f r i e n d , what g i v e s me pain? 1 "The second: 'How can I, pray, know what g i v e s you pain? 1 "The f i r s t : 'If you do not know what g i v e s me pain, how can you say that you truly love m e ? 1 "Understand, then, my sons", continued the S a s s o v e r ; "to l o v e , truly l o v e , m e a n s to know 21 what brings pain to your c o m r a d e " De Sympathie van de l e r a a r voor de l e e r l i n g zorgt e r v o o r dat de l e raar goed naar de l e e r l i n g weet te l u i s t e r e n en z e l f s de v r a g e n weet

te r a d e n d i e de l e e r l i n g n i e t s t e l t l e e r l i n g te b e a n t w o o r d e n . ,

, t e r w i j l de s y m p a t h i e v a n de l e -

r a a r v o o r de l e e r l i n g n de T o r a h h e m in s t a a t s t e l t d e v r a g e n v a n d e D a t e r t u s s e n o n g e l i j k e g r o o t h e d e n - G o d en m e n s , l e r a a r e n l e e r l i n g een relatie van s y m p a t i s c h p a r t n e r s c h a p kan b e s t a a n , wordt door b i j v o o r b e e l d A r i s t o t e l e s ontkend: ' S u c h a r e l a t i o n s h i p s e e m e d i n c o n c e i v a b l e to the m i n d of a t h i n k e r l i k e A r i s t o t l e , w h o h e l d that f r i e n d s h i p involved equality. " T h i s is evident f r o m c a s e s w h e r e t h e r e is a wide d i s p a r i t y b e t w e e n two p e r s o n s in r e s p e c t of virtue or vice or wealth or anything else; for s u c h p e r s o n s n e i t h e r a r e n o r e x p e c t to b e f r i e n d s . It i s m o s t c l e a r l y s e e n in o u r r e l a t i o n s ? 3 24 with the g o d s " " ' De T o r a h l e e r t dat z o ' n r e l a t i e wel m o g e l i j k is en dat het v o o r a l d e ze r e l a t i e - het s y m p a t h i s c h p a r t n e r s c h a p - is die omgang t u s s e n G o d en m e n s e n t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g b e p a a l t . T o c h betekent dit n i e t , dat de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g een s y m m e t r i s c h e r e l a t i e i s of d a t de r o l v a n l e r a a r n i e t v a n d i e v a n l e e r l i n g te s c h e i d e n of te o n d e r s c h e i d e n i s . O n d a n k s a l l e r l e i symmetrirespect sche aspecten zoals 'partnership', wederzijds vertrouwen,

e n g e n e g e n h e i d , i s de r e l a t i e a s y m m e t r i s c h e n w e l e v e n a s y m m e t r i s c h a l s de r e l a t i e t u s s e n v a d e r e n z o o n d a t i s . D e T o r a h z i e t de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g a l s een a s y m m e t r i s c h e r e l a t i e m e t s y m m e t r i s c h e m o m e n t e n . H e t i s v o o r a l M a r t i n B u b e r g e w e e s t d i e in 25 zijn 'dialogische' geschriften op h e t b e l a n g v a n de s y m m e t r i s c h e m o m e n t e n h e e f t gewezen, hetgeen bij h e m e c h t e r nooit geleid h e e f t t o t e e n o n t k e n n i n g v a n de r e a l i t e i t v a n a s y m m e t r i s c h e r e l a t i e s t u s s e n m e n s e n e n in h e t b i j z o n d e r t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g e n t u s s e n 26 b i j v o o r b e e l d p s y c h o t h e r a p e u t en patint. Leerlingen zijn vaak r a d i c a l e r dan hun l e e r m e e s t e r en dit geldt ook v o o r e e n a a n t a l p e r s o n e n , die door B u b e r d i e p g a a n d bei'nvloed z i j n . De psycholoog C a r l R . R o g e r s i s h i e r e e n v o o r b e e l d v a n : w a t B u b e r de noemt, heeft R o g e r s d e r m a t e g e r a d i c a l i s e e r d , 'Ich-Du'-relatie d a t h i j in e l k e r e l a t i e

t u s s e n t w e e m e n s e n s l e c h t s de m o m e n t e n v a n s y m m e t r i e a l s f u n d a m e n t e e l e r k e n t en d i t g e l d t z o w e l v o o r d e r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n

251

35 Rogers

l e e r l i n g a l s v o o r d i e t u s s e n p s y c h o t h e r a p e u t en p a t i n t . z i j n ' t h e e f f e c t i v e m o m e n t s in a t h e r a p e u t i c

Volgens

relationship'

j u i s t de m o m e n t e n v a n s y m m e t r i e e n b i j t o e p a s s i n g v a n de R o g e r i a a n s e t h e o r i e op o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n v o e r t dit tot d e s l o t s o m d a t l e r a a r en l e e r l i n g pas dan f u n d a m e n t e e l van e l k a a r l e r e n , a l s hun r e l a t i e s y m m e t r i s c h i s . Op d i t punt v e r s c h i l t B u b e r d u i d e l i j k v a n m e n i n g m e t R o g e r s . V o l g e n s B u b e r kan e r t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g (en t u s s e n p s y c h o t h e r a p e u t en patint) nooit s p r a k e zijn van een volledige s y m m e t r i s c h e r e l a t i e , m a a r hoogstens van s y m m e t r i s c h e m o m e n t e n (ontm o e t i n g e n ) in e e n a s y m m e t r i s c h e relatie: 'Jedes Ich-Du-Verhltnis innerhalb einer Beziehung, die sich als ein z i e l h a f t e s W i r k e n d e s e i n e n T e i l s auf d e n a n d e r e n s p e z i f i z i e r t , besteht kraft einer Mutualitt, der es a u f e r 28 legt i s t , keine volle zu w e r d e n ' . De r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g is een ' I c h - D u ' - r e l a t i e , die niet v o l l e d i g w e d e r k e r i g i s . D e l e r a a r m o e t z i c h in de l e e r l i n g k u n n e n v e r p l a a t s e n , t e r w i j l de l e e r l i n g z i c h n i e t in d e l e r a a r h o e f t te k u n n e n v e r p l a a t s e n . B u b e r s p r e e k t in d i t v e r b a n d o v e r U m f a s s u n g ( E n g e l s : ' i n c l u s i o n ' ) : d e l e r a a r m o e t z i j n e i g e n s i t u a t i e e n d i e v a n de l e e r l i n g k u n n e n o m v a t t e n ; de l e e r l i n g h e e f t z i j n h a n d e n v o l a a n z i c h z e l f : ' T h e t e a c h e r h a s to u n d e r s t a n d b o t h h i m s e l f a n d the s t u d e n t , but f o r t h e s t u d e n t it i s e n o u g h to u n d e r s t a n d h i m s e l f . M o r e o v e r , though the student m a y a n d s h o u l d u n d e r s t a n d the t e a c h e r ' s w o r d s , h e c a n n e v e r b e e x p e c t e d to u n d e r s t a n d t h e t e a c h e r ' s b e i n g in i t s f u l l d i m e n s i o n s . The t r u e t e a c h e r will u n d e r s t a n d this not-being u n d e r s t o o d by h i s p u p i l , a n d w i l l n e v e r b e o f f e n d e d o r d i s a p p o i n t e d by t h i s , b u t r a t h e r , h e w i l l " e m b r a c e " the w h o l e s i t u a t i o n w i t h i t s t w o p o l e s ; h i s o w n , a n d t h a t of t h e p u p i l . 29 T h e l a t t e r i s c o n c e r n e d only w i t h h i m s e l f . H e t v o l g e n d e t a l m u d i s c h e p e d a g o g i s c h e a d v i e s g e e f t e n i g i n z i c h t in z o w e l de a s y m m e t r i e a l s de a a r d v a n de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n leerling: 'Stets s t o s s e m a n f o r t m i t d e r L i n k e n und 30 ziehe man heran mit der Rechten'.

252.
T u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g b e s t a a t een a f s t a n d , m a a r de l e r a a r l a a t de l e e r l i n g niet l o s . De l e r a a r t r e k t z i c h h e t lot v a n de l e e r l i n g a a n , m a a r i d e n t i f i c e e r t z i c h n i e t v o l l e d i g m e t h e m . Z o l a n g de l e e r l i n g nog n i e t in s t a a t i s o m o n a f h a n k e l i j k t e l e r e n , m e t a n d e r e l e e r l i n g e n s a m e n of a l l e e n , m o e t h i j op z i j n l e r a a r t e r u g k u n n e n v a l l e n o m o n d e r r i c h t te w o r d e n . D e r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g , z o a l s de T o r a h d i e z i e t , i s o o k t e b e g r i j p e n e n te b e s c h r i j v e n a l s e e n p e r s o o n l i j k e g e s p r e k s r e l a t i e t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g , a l s een g e s p r e k onder v i e r ogen, a l s een 31 spreken van-aangezicht-tot-aangezicht. M a r t i n B u b e r , de b e k e n d ste exponent van het dialogisch denken, zegt van zichzelf: 'Ich habe keine L e h r e , a b e r ich f h r e 32 ein G e s p r c h ' en E m m a n u e l Levinas zegt over het g e s p r e k ( ' d i s c o u r s ' ) onder ' L e v i s a g e e s t u n e p r s e n c e v i v a n t e , il e s t expression. ( . . . ) . Le visage parle. La maniCelui f e s t a t i o n du v i s a g e e s t dj, d i s c o u r s . s e c o u r s . l u i - m m e . meer:

qui se m a n i f e s t e p o r t e , selon le mot de P l a t o n , (. . . ). Se p r s e n t e r e n 33 signifiant, c'est p a r l e r ' . P a s in het g e s p r e k o n t m o e t e n l e r a a r en l e e r l i n g e l k a a r en g a a n ze i e t s v o o r e l k a a r b e t e k e n e n . T e n alle t i j d e m o e t de l e r a a r aanwezig z i j n o m m e t d e l e e r l i n g te k u n n e n s p r e k e n e n o m d e op s c h r i f t g e s t e l d e e n v a s t g e l e g d e T o r a h tot l e v e n te b r e n g e n e n u i t te l e g g e n . In h e t g e s p r e k t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g k o m t d e T o r a h tot l e v e n e n in h e t p e r m a n e n t e l e r e n k o m t de T o r a h tot ' l e r a a r s c h a p ' : ' L ' o b j e t de la c o n n a i s s a n c e e s t t o u j o u r s f a i t , d j fait et d p a s s . L ' i n t e r p e l l e s t a p p e l la p a r o l e , sa parole c o n s i s t e " p o r t e r s e c o u r s " sa parole - t r e p r s e n t . prsent n'est pas fait d'instants Ce mystrieuse-

ment i m m o b i l i s s dans la dure, m a i s d'une r e p r i s e i n c e s s a n t e d e s i n s t a n t s qui s ' c o u l e n t p a r une p r s e n c e qui l e u r p o r t e s e c o u r s , est la p r s e n t a t i o n , - l a v i e - du p r s e n t . qui Comme en r p o n d . C e t t e i n c e s s a n e e produit le p r s e n t , s i l a p r s e n c e de c e l u i q u i p a r l e i n v e r s a i t l e

253.
m o u v e m e n t invitable qui conduit le mot p r o f r v e r s l e p a s s du m o t c r i t . L ' e x p r e s s i o n e s t c e t t e a c t u a l i s a t i o n de l ' a c t u e l . L e p r s e n t se p r o d u i t d a n s c e t t e l u t t e , ( s i on p e u t d i r e ) c o n t r e le p a s s , dans cette actualisation. L ' a c t u a l i t unique de la p a r o l e l ' a r r a c h e la s i t u a t i o n ou e l l e p a r a i t e t q u ' e l l e s e m b l e p r o l o n g e r . E l l e a p p o r t e ce dont la p a r o l e c r i t e est dj prive: la m a f t r i s e . La parole, qu'un simple signe, est essentiellement mieux 34 magistrale'. H e t u i t l e g g e n v a n de l e r a a r g a a t niet v e r d e r dan het a a n b i e d e n v a n de T o r a h d o o r h a a r t e r s p r a k e te b r e n g e n . D e a s y m m e t r i e van de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g i s g e l e g e n i n h e t f e i t , d a t de l e r a a r d e a a n b i e d e r i s e n de l e e r l i n g d e g e n e d i e h e t a a n g e b o d e n e in o n t v a n g s t m o e t n e m e n en niet o m g e k e e r d . D e z e a s y m m e t r i e w o r d t e c h t e r a f g e z w a k t d o o r L e v i n a s ' c o n s t a t e r i n g , d a t h e t in h e t g e s p r e k in l a a t s t e i n s t a n t i e n i e t de l e r a a r m a a r h e t s p r e k e n e n h e t g e s p r o k e n e (of m e t a n d e r e w o o r d e n : de T o r a h ) i s , d a t (die) de l e e r l i n g o n d e r richt: ' E l l e ((la p a r o l e ) ) e n s e i g n e a v a n t t o u t c e t e n s e i g n e m e n t m m e , g r c e auquel elle peut s e u l e m e n t e n s e i g n e r (et non p a s , c o m m e la mai'eutique v e i l l e r en m o i ) c h o s e s et i d e s . L e s i d e s m ' i n s t r u i s e n t p a r t i r du m a t r e qui m e l e s p r s e n t e : qui les m e t en c a u s e ; l ' o b j e c t i v a t i o n et le t h e m e , auxquels a c c e d e l a c o n n a i s s a n c e o b j e c t i v e , r e p o s e n t dj s u r 1'enseignement'. ^ L e v i n a s p o l e m i s e e r t h i e r m e t P l a t o en m e t d i e n s w e l b e k e n d e o p v a t ting d a t e e n l e r a a r h e t b e s t m e t e e n v r o e d v r o u w v e r g e l e k e n k a n w o r den. Niet Levinas, m a a r een andere joodse denker f o r m u l e e r t P l a t o ' s opvatting en h e t T o r a h - s t a n d p u n t dat d a a r t e g e n o v e r s t a a t , dus : 'To P l a t o , t r u t h is a c h i e v e d through r e c o l l e c t i o n , a n d a n a m n e s i s to P l a t o i s t h e w a y in w h i c h m e n r e c o l l e c t t h a t w h i c h t h e y a l r e a d y k n o w , a n d t h e f u n c t i o n of al-

t h e s p i r i t u a l t e a c h e r in P l a t o ' s M e n o i s t h a t of t h e m i d w i f e , in s o m e w a y to h e l p h i s s t u d e n t to g i v e b i r t h to t h a t w h i c h h e once knew; he is m e r e l y a m i d w i f e , helping t h e p e r s o n to d i s c o v e r t h a t w h i c h h e a l r e a d y had. T h e r e f o r e you have cognitive recollection whereas a s t h e g r o u n d s of s p i r i t u a l p e r f e c t i o n ,

in t h e b i b l i c a l f r a m e w o r k it i s n o t a n a m n e s i s in t e r m s of t r u t h , b u t t h e f u n d a m e n t a l t a s k of the t e a c h e r i s n o t to h e l p t h e s t u d e n t d i s c o v e r t h a t w h i c h h e c i l r e a d y h a d , b u t to h e l p t h e i n d i v i d u a l p e r s o n to r e a l i s e t h a t h i s i d e n t i t y i s o n l y w h o l e if it i s a n c h o r e d to t h e h i s t o r i c a l r e a l i t y of h i s p e o p l e ( ( d . i . d e j o o d s e t r a d i t i e , de T o r a h ) ) . T h e e s s e n t i a l t h i n g i s n o t c o g n i t i v e r e c o l l e c t i o n but h i s t o r i c a l r e c o l l e c t i o n ,
3 L

to

c o n t i n u e in y o u r c o n s c i o u s n e s s t h e m e m o r y of S i n a i . In D e u t e r o n o m y 4 t h e i m p o r t a n t

m e s s a g e i s t h a t y o u m u s t m a k e k n o w n to y o u r c h i l d r e n a n d to y o u r c h i l d r e n ' s c h i l d r e n t h e day that you stood b e f o r e the L o r d y o u r God in H o r e b ( ( D e u t . 4 : 1 0 ) ) ' . d'union'

37

De l e r a a r functioneert niet als v r o e d v r o u w ,

m a a r als een 'trait

t u s s e n l e e r l i n g en T o r a h . De l e r a a r is d e g e n e die de l e e r -

l i n g in c o n t a c t b r e n g t e n l a a t k e n n i s m a k e n m e t d e T o r a h e n d e l e e r l i n g u i t n o d i g t h a a r in o n t v a n g s t te n e m e n d o o r h a a r te b e s t u d e r e n : ' L a m i s e en q u e s t i o n d e s c h o s e s d a n s un d i a l o g u e , n ' e s t p a s l a m o d i f i c a t i o n de leur perception, elle concide avec leur objectivation. L'objet s'offre, lorsque n o u s a v o n s f a i t a c c u e i l et u n i n t e r l o c u t e u r . L e m a t r e - c o i n c i d e n c e de l ' e n s e i g n e m e n t e t de l ' e n s e i g n a n t - n ' e s t p a s u n f a i t q u e l c o n q u e , a son t o u r . L e p r s e n t de la m a n i f e s t a t i o n du m a t r e q u i e n s e i g n e , s u r m o n t e l ' a n a r c h i e du f a i t ' .

38

H e t in o n t v a n g s t n e m e n v a n h e t a a n g e b o d e n e (de T o r a h ) m a a k t de l e e r l i n g n i e t m o n d d o o d , m a a r s t e l t h e m j u i s t in s t a a t m e t d e l e r a a r

255.
in g e s p r e k te k o m e n e n v i a de l e r a a r m e t de T o r a h . N i e t d e l e r a a r ' o b j e c t i v e e r t ' de T o r a h , m a a r h e t l e r e n v a n de l e e r l i n g d o e t d a t . De T o r a h a a n v a a r d e n is niet het einde, m a a r j u i s t het begin v a n het g e s p r e k t u s s e n l e r a a r en l e e r l i n g : 'Im Funken, der vom Lehrenden zum Lernenden berspringt, erneut sich funkenhaft das F e u e r , das den B e r g der Offenbarung "bis an das H e r z des H i m m e l s hob" (Deut. 4:11)'
39

D e T o r a h a a n v a a r d e n b e t e k e n t de d i a l o o g m e t h a a r a a n g a a n ,

hetgeen

z o w e l k a n b e t e k e n e n de k r a c h t u i t h a a r p u t t e n ' o m in h a a r te w e r k e n ' 40 a l s ' o m t e g e n h a a r in v e r z e t te k o m e n ' . A l l e e n de l e e r l i n g d i e de T o r a h n i e t w e n s t te b e s t u d e r e n , b e w i j s t d a a r m e e h a a r n i e t te w i l l e n a a n v a a r d e n e n h e t p e r s o o n l i j k e g e s p r e k m e t de l e r a a r n i e t te w i l l e n voeren. B e l a n g r i j k e r d a n de c o n c r e t e u i t w e r k i n g v a n de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g in de v o r m v a n o n d e r w i j s s t r a t e g i e n en d i d a c t i s c h e r e g e l s i s de r e l a t i e z e l f , de m a n i e r w a a r o p l e r a a r en l e e r l i n g m e t e l k a a r o m g a a n e n v a n e n m e t e l k a a r l e r e n . D i t n e e m t n i e t weg d a t e r g e e n f o r m e e l o n d e r w i j s (school) mogelijk is zonder bovengenoemde conc r e t i s e r i n g e n , w a a r b i j e c h t e r a a n g e t e k e n d d i e n t te w o r d e n , d a t n i e t de c o n c r e t i s e r i n g e n , n i e t d e s c h o o l en n i e t h e t o n d e r w i j z e n , maar h e t l e r e n v a n de l e e r l i n g e n in r e l a t i e tot h u n l e r a a r v o o r o p s t a a t . H e t z a l n i e m a n d , d i e op de h o o g t e i s v a n h e t op s t u d i e g e b a s e e r d e p r a k t i s c h e k a r a k t e r v a n de T o r a h e n ik d e n k d a n m e t n a m e a a n de h a l a k h a h , v e r b a z e n dat het van o u d s h e r niet aan c o n c r e t i s e r i n g e n o n t b r o k e n h e e f t d i e in h e t p r a k t i s c h e o n d e r w i j s g e v e n g e b r u i k t k o n d e n w o r d e n . In h e t a l g e m e e n k a n g e z e g d w o r d e n d a t h e t T o r a h - o n d e r w i j s a l t i j d ( d o o r de e e u w e n h e e n ) t w e e u i t g a n g s p u n t e n g e h a d h e e f t : (1) h e t c o n s e r v e r e n v a n de t r a d i t i e , (2) h e t v e r n i e u w e n e r v a n . Bij het ontbreken van n van beide faalde het onderwijs. Bij het o n t b r e k e n v a n ( l ) b r a k de c o n t i n u t e i t v a n de t r a d i t i e e n b i j h e t o n t b r e k e n v a n (2) f o s s i l i s e e r d e de T o r a h . B e i d e u i t g a n g s p u n t e n h e b b e n n a a r m i j n m e n i n g v a n d a a g nog d e z e l f d e g e l d i g h e i d a l s in h e t v e r l e d e n e n d a a r o m k u n n e n w i j v o l g e n s m i j v a n d a a g nog s t e e d s l e r e n v a n de

256 .
p e d a g o g i s c h e en d i d a c t i s c h e opvattingen van v r o e g e r e Torah-leraren.

N i e t d o o r d i e o p v a t t i n g e n k r i t i e k l o o s o v e r te n e m e n , m a a r d o o r z e op te v a t t e n a l s h e r m e n e u t i e k e n e n h e u r i s t i e k e n d i e n a a r h e t h e d e n d a a g s e o n d e r w i j s en onze l e r a r e n en l e e r l i n g e n v e r t a a l d m o e t e n w o r den.
41

A l s t e g e n h a n g e r v a n h e t e n i g s z i n s a b s t r a c t e k a r a k t e r v a n d e t o t nu t o e o n t w i k k e l d e g e d a c h t e n o v e r de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g , v o l g t nu e e n c o n c r e t e t a l m u d i s c h e u i t w e r k i n g v a n h e t l e s g e v e n . Ik c i t e e r (de t a l m u d p l a a t s e n v e r w i j z e n n a a r T B ) : ' I n s t r u c t i o n w a s t w o - p r o n g e d in i n t e n t p r o v e m e n t of l:he m e m o r y b y a c c u r a t e imtrans-

m i s s i o n a n d f r e q u e n t r e p e t i t i o n of m a t e r i a l , a n d , a t a l a t e r s t a g e , t h e d e v e l o p m e n t of c r e a t i v e t h o u g h t . P u p i l s l e a r n e d to t r a n s m i t s t a t e m e n t s in t h e s a m e p h r a s e o l o g y u s e d by t h e i r t e a c h e r s ( " o n e i s o b l i g e d to u s e t h e l a n g u a g e of o n e ' s t e a c h e r " ) . S i n c e t h e O r a l L a w , w h i c h c o u l d n o t be c o m m i t t e d to w r i t i n g , w a s c o n t i n u a l l y e x p a n d i n g , a c c u r a c y in l e a r n ing it w a s a t t a i n a b l e o n l y t h r o u g h e n d l e s s r e p e t i t i o n ; h e n c e the d i c t u m , " H e who h a s r e p e a t e d his c h a p t e r a h u n d r e d t i m e s is not to b e c o m p a r e d to h i m w h o h a s r e p e a t e d it a h u n d r e d a n d o n e t i m e s " ( H a g . 9b). T h e p u p i l s t h u s a c q u i r e d p r o f i c i e n c y in r e c i t a t i o n a n d a k n o w l e d g e of the l a n g u a g e of S c r i p t u r e a n d the b a s i c e q u i p m e n t r e q u i r e d f o r p a r t i c i p a t i o n in t h e c r e a t i v e s t u d y of t h e T a l m u d , essentially a n i n c i s i v e a n a l y s i s of t h e m i s h n a y o t a n d t h e 42 beraitot. The sages were strikingly modern When teacher, in t h e i r p r a c t i c e of t h e p e d a g o g i c a r t . T a r f o n ' s pupils s a i d to h i m : " T e l l u s , he a n s w e r e d ,

by w h a t v i r t u e d i d J u d a h m e r i t t h e k i n g d o m ? ' Y o u t e l l ' " ( M e k h . , B e - S h a l l a h 5). On one o c c a s i o n A k i v a d e l i b e r a t e l y s t a t e d a h a l a k h a h i n c o r r e c t l y " t o s h a r p e n t h e w i t s of h i s p u p i l s " (Nid. 45a). E v e r y p o s s i b l e m n e m o n i c device was employed - notarikon, association

257.
of i d e a s , a n d m a n y o t h e r s . O n l y in t h i s w a y c o u l d t h e v a s t b o d y of t a l m u d i c t h o u g h t h a v e b e e n t r a n s m i t t e d i n t a c t f r o m g e n e r a t i o n to g e n e r a t i o n u n t i l t h e e n d of t h e f i f t h c e n t u r y C . E . , w h e n it w a s f i n a l l y r e d a c t e d . D i s c i p l i n e p l a y e d a v i t a l r o l e in t h i s s y s t e m (see Shab. 13a, and R a s h i , ad l o c . , s . v . v e - e i m a t rabban aleihem). Although c o r p o r a l punishment was inflicted when d e e m e d n e c e s s a r y , t h e s a g e s s o u g h t to c u r t a i l it a s m u c h a s possible and w a r n e d against injuring a c h i l d , R a v ' s d i r e c t i v e s to S a m u e l b . S h i l a t the s c h o o l t e a c h e r included the following: "When you punish a pupil, hit h i m only with a shoe l a t c h e t . The attentive student will l e a r n of h i m s e l f ; t h e i n a t t e n t i v e o n e s h o u l d b e p l a c e d n e x t to o n e w h o i s d i l i g e n t " ( B B 2 1 a ) . T h i s c o u n s e l a p p l i e d to y o u n g e r s t u d e n t s ; w i t h t h o s e who w e r e o l d e r the t e a c h e r m i g h t i n t r o d u c e t h e l e s s o n w i t h a h u m o r o u s r e m a r k to c r e a t e a n a t m o s p h e r e c o n g e n i a l to l e a r n i n g . But the t e a c h e r ' s m o s t v a l u a b l e a s s e t w a s the e x a m p l e he set f o r his students. Well a w a r e of t h i s , t h e s a g e s s o u g h t to i m p r e s s u p o n t e a c h e r s t h e n e e d f o r c i r c u m s p e c t i o n in s p e e c h a n d d e e d . T h u s Z e ' e i r a , a l e a d i n g a m o r a of t h e e n d of t h e t h i r d c e n t u r y , s t a t e s : " O n e s h o u l d n o t p r o m i s e s o m e t h i n g to a c h i l d a n d t h e n f a i l to g i v e it to h i m , f o r h e t h e r e b y t e a c h e s h i m t o l i e " (Suk. 46b). T h o u g h the s a g e s w e r e remarkable p e d a g o g u e s , t h e g r e a t e r p a r t of t h e i r a c h i e v e m e n t d o u b t l e s s r e s u l t e d f r o m the a t m o s p h e r e g e n e r a t e d by t h e i r p e r s o n a l i t i e s , a n a t m o s p h e r e of u n b o u n d e d l o v e f o r t h e T o r a h a n d of s u p r e m e in t h e o b s e r v a n c e of m i t z w o t . ' in v o e t n o o t 4 3 ^ self-discipline

U i t v o e r i g e r e u i t w e r k i n g e n v a n h e t c o n c r e t e l e s g e v e n v i n d t m e n in d e g e n o e m d e boeken. A a n g e z i e n m i j n t h e m a P L is en niet E P in h e t a l g e m e e n , w i l ik h e t e c h t e r b i j d i t b e k n o p t e c i t a a t l a t e n .

258.

III. 5.

III.5.

Stellingen. D e h o o f d l i j n e n v a n d e j o o d s e t r a d i t i e a l s l e e r p r o c e s , z o a l s i n III. 1 - 4 o n t w i k k e l d , z i j n a l d u s in e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n : la. In h e t a l g e m e e n k a n g e s t e l d w o r d e n d a t d e p l a a t s , d i e h e t l e r e n in h e t l e v e n v a n de v r o u w i n n e e m t , v e r g e l e k e n m e t d e p l a a t s d i e h e t b i j d e m a n i n n e e m t , g e r i n g i s . P a s in d e z e e e u w i s d a a r e n i g e v e r a n d e r i n g in g e k o m e n , lb. lc. ld. In h e t a l g e m e e n m o e t e n , m a a r m o g e n v r o u w e n o o k m i n d e r l e r e n dan m a n n e n . Ook g e n i e t e n z i j m i n d e r o n d e r w i j s dan m a n n e n , De T o r a h kent zowel positieve als negatieve stereotyperingen van vrouwelijke kwaliteiten, In h e t a l g e m e e n k a n g e z e g d w o r d e n d a t tot a a n d e 2 0 e e e u w bleef gelden d a t v r o u w e n w l a a n de j o o d s e c u l t u u r d e e l n a m e n , dat d e z e d e e l n a m e actief w a s a l s de c u l t u u r z i c h thuis a f speelde , dat deze d e e l n a m e passief was a l s die zich buitenshuis a f speelde. 2. I e d e r ( m a n n e l i j k ) m e n s w o r d t g e a c h t z i j n h e l e l e v e n te l e r e n . I e d e r e e n w o r d t g e a c h t een p e r m a n e n t e l e e r l i n g te z i j n . 3a. 3b. 3c. K e n n i s i s n i e t e r f e l i j k . D o o r e i g e n i n z e t m o e t m e n z i c h de k e n nis v a n de T o r a h e i g e n m a k e n . De T o r a h zelf is het e r f g o e d van het hele j o o d s e volk. D e g e n e n die z i c h de T o r a h v e r w i e r v e n (l) l e e r d e n p e r m a n e n t , (2) h e r h a a l d e n , (3) l e e r d e n i n d i v i d u e e l e n c o l l e c t i e f , (4) l e e r d e n d o o r in de p r a k t i j k te b r e n g e n e n (5) p l a n d e n h e t e i g e n l e r e n .

259.

4a.

H e t w o o r d ' p e r m a n e n t ' in h e t b e g r i p ' p e r m a n e n t l e r e n ' b e t e k e n t strikt g e n o m e n niet 'voortdurend en ononderbroken1 m a a r ' s t e e d s '. eerder

4b.

De b e g r i p p e n ' p e r m a n e n t l e r e n ' en ' p r a k t i s c h e b e r o e p s u i t o e f e n i n g e n ' k u n n e n w l , m a a r h o e v e n n i e t s a m e n te h a n g e n . D e j o o d se traditie ontkoppelt beide: p e r m a n e n t l e r e n is hoofdzaak en elke a n d e r e v o r m van a r b e i d is b i j z a a k . De studie v a n de T o r a h s t a a t d a n ook l o s v a n e l k e c o n c r e t e o p l e i d i n g .

5a.

E r is kennis die h a a r w a a r d e behoudt. Dit geldt v o o r b e p a a l d e t r a d i t i o n e l e ( k l a s s i e k e ) k e n n i s e n v e r m o e d e l i j k ook v o o r b e paalde hedendaagse (moderne) kennis.

5b.

H e r h a l e n is het fundament van het l e r e n , van het p r o b e r e n o m m e t s u c c e s k e n n i s v a n d e T o r a h te v e r w e r v e n .

6a.

L e r e n is i e t s , dat de l e e r l i n g zelf m o e t doen, m a a r w a a r h i j a n d e r e n bij nodig h e e f t . H e t is niet u i t s l u i t e n d een individuele a c t i v i t e i t e n ook n i e t u i t s l u i t e n d e e n s o c i a l e , m a a r h e t i s b e i d e . U i t s l u i t e n d individueel l e r e n kan gauw k r a c h t e l o o s w o r d e n en g e m a k k e l i j k tot f o u t e n l e i d e n , die de l e e r l i n g zelf niet o p m e r k t e n d a n o o k n i e t k a n c o r r i g e r e n . D a a r o m m o e t d e l e e r l i n g ook c o l l e c t i e f , in e e n g r o e p , leren.

6b.

L e e r l i n g e n die collectief l e r e n , s p e l e n a f w i s s e l e n d de r o l v a n l e e r l i n g en die v a n l e r a a r en beide r o l l e n kunnen even l e e r z a a m zijn.

6c.

H e t b u i t e n s c h o o l s collectief l e r e n leidde (en leidt) v e e l a l tot het oprichten van allerlei genootschappen ter bevordering van h e t l e r e n ( h e v r o t , l e e r h u i z e n e . d . ), d i e te v e r g e l i j k e n z i j n m e t g i l d e s of s t u d i e v e r e n i g i n g e n v o o r p e r m a n e n t e l e e r l i n g e n .

7a.

T o r a h h e e f t n i e t a l l e e n b e t r e k k i n g op l e r e n e n o n d e r w i j z e n , m a a r o o k op g e d r a g . L e r e n b e h o o r t in p r a k t i s c h h a n d e l e n u i t t e m o n d e n , m a a r h e t i s n a e f o m te m e n e n d a t g o e d h a n d e l e n slechts een kwestie van kennis is.

7b.

L e r e n en kennis is noch een noodzakelijke, noch een voldoende v o o r w a a r d e voor goed handelen: een onwetende handelt niet per se slecht en een g e l e e r d e niet per se goed.

260.
7c. E r i s e e n kloof t u s s e n t h e o r i e en p r a k t i j k , t u s s e n de l e e r en h e t l e v e n . D e e n i g e m a n i e r o m d i e kloof te o v e r b r u g g e n i s d e l e e r in h e t l e v e n te b e p r o e v e n e n b e i d e o p e l k a a r af te s t e m m e n . Dit is m o g e l i j k , a a n g e z i e n noch de l e e r noch het l e v e n o n v e r anderlijke grootheden zijn. 7d. D e T o r a h i s n i e t a l l e e n m a a r e e n l e e r , m a a r ook e e n m a n i e r v a n l e v e n . De s t u d i e v a n de T o r a h is dan ook e e n s t u d i e v a n b e i d e , van de l e e r en v a n het l e v e n - v a n h e t eigen l e v e n en dat van a n d e r e n . 8a. V a n a f d e e e r s t e e e u w v a n de g e w o n e j a a r t e l l i n g e n m i s s c h i e n iets e e r d e r b e s t o n d e n e r al scholen (voor k i n d e r e n ) en l e e r huizen (voor volwassenen), w a a r leerlingen heen g e b r a c h t w e r den r e s p . h e e n g i n g e n . Vanaf die tijd w e r d de l e e r p l i c h t (voor j o n g e n s en m a n n e n ) e f f e c t i e f . H o e w e l het l e r e n van m e i s j e s en v r o u w e n niet v e r p l i c h t g e s t e l d w a s , l e e r d e n zij wl en gingen z e in h e t a l g e m e e n ook n a a r s c h o o l . T o e n s c h o l e n nog m a a r pas bestonden, was het naar school gaan van m e i s j e s - m a a r niet het l e r e n - v e r m o e d e l i j k e e r d e r uitzondering dan regel. In l a t e r e e e u w e n w e r d h e t n a a r s c h o o l g a a n v a n m e i s j e s s t e e d s algemener. 8b. D e l e e r l i n g d i e p e r m a n e n t wil l e r e n z a l z i c h z e l f l e e f - en s t u d i e r e g e l s m o e t e n s t e l l e n e n s c h o o l , l e e r h u i s of c o d e x k u n n e n h e m h i e r b i j helpen. P e r m a n e n t l e r e n v e r e i s t planning van het eigen, d a g e l i j k s e l e r e n (en l e v e n ) . De v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r het p e r m a n e n t e l e r e n ligt niet bij instituten zoals school, 8c. leerhuis of c o d e x ( w e t g e v i n g ) , m a a r b i j d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g z e l f . Het is een f u n d a m e n t e e l T o r a h - i n z i c h t , dat het o n d e r w i j s aan kinderen, m a a r zeker dat aan volwassenen, e e r d e r een ' s a m e n l e r e n ' van l e e r l i n g e n en l e r a r e n is dan e e n o n d e r w i j z e n w a a r b i j de l e r a r e n o n d e r w i j z e n en de l e e r l i n g e n l e r e n . 8d. De p e r m a n e n t e l e e r l i n g , die het eigen l e r e n plant, zijn omgeving door v a n e l k e l e e f o m g e v i n g ( - s i t u a t i e ) ook e e n l e e r o m g e v i n g ( - s i t u a t i e ) te m a k e n , a a n v e e l s o o r t i g e v o r m e n van individueel en collectief l e r e n d e e l t e n e m e n of d i e te s t i m u l e r e n , te i j v e r e n v o o r h e t s t i c h t e n e n in s t a n d h o u d e n v a n s c h o l e n benvloedt

261.
en l e e r h u i z e n en v o o r het toevoegen van l e e r k e r n e n ( s t u d i e groepen, studiecentra) aan vrijwel elke o r g a n i s a t i e . 8e. In h e t a l g e m e e n g e l d t , d a t l e r e n de s l e u r v a n h e t d a g e l i j k s e l e v e n kan d o o r b r e k e n , dat l e r e n evengoed p l e z i e r i g en o n t s p a n nend a l s z w a a r en i n s p a n n e n d kan z i j n , dat l e r e n het l e v e n b e t e k e n i s k a n g e v e n e n de l e e r l i n g g e l u k k i g k a n m a k e n . 8f. De c o m b i n a t i e van p e r m a n e n t i e en l e r e n , de s t e e d s komen, werkt vaak motiverend. terugkerend e i n s p a n n i n g d i e n o d i g i s o m tot n i e u w e n v e r d i e p t i n z i c h t t e

9a. 9b.

E r is n l e e r d o e l , w a a r alle a n d e r e l e e r d o e l e n o n d e r g e s c h i k t aan z i j n . Dit ene l e e r d o e l is: het worden van een gaaf m e n s . E r i s g e e n p a s k l a a r a n t w o o r d op d e v r a a g ' W a t i s e e n g a a f m e n s ? '. H e t a n t w o o r d d a t d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g g e e f t op d e z e v r a a g i s a f h a n k e l i j k v a n de t r a d i t i e , w a a r i n h i j s t a a t e n v a n h e t p e r s o o n l i j k e a n t w o o r d d a t h i j g e e f t op de v r a a g ' W a t i s T o r a h ? '.

9c.

In h e t a l g e m e e n z a l g e e n e n k e l e p e r m a n e n t e l e e r l i n g e r g e n o e g e n m e e n e m e n o m z i c h z e l f of z i j n l e r e n u i t s l u i t e n d a l s e e n m i d d e l te z i e n o m - a l l e r e n d e e n d o e n d e - n of a n d e r d o e l te b e r e i k e n . A l s h e t d o e l e c h t e r ' h e t w o r d e n v a n e e n g a a f m e n s ' is, dwz. ' h e t z l f g a a f w o r d e n ' , d a n i s de p e r m a n e n t e l e e r l i n g of z i j n l e r e n n i e t u i t s l u i t e n d e e n m i d d e l , m a a r ook e e n d o e l .

10a.

E l k e l e e r l i n g h e e f t z i j n e i g e n l e e r w e g te g a a n e n h e t b e o o g d e l e e r r e s u l t a a t , de g a a f h e i d , k a n h e m in de v o l l e b e t e k e n i s m e t alle persoonlijke konsekwenties voor hemzelf pas duidelijk w o r den tijdens het l e e r p r o c e s , tijdens het belangeloze l e r e n , het is l e r e n l i - S h e m a . Aangezien het l e r e n ' l i - S h e m a ' niet alleen het p o g e n i s h e t l e e r d o e l te b e r e i k e n , m a a r ook h e t t e b e p a l e n , v o o r de p e r m a n e n t e l e e r l i n g niet het l e e r d o e l p r i m a i r , h e t l e r e n z e l f . L e r e n ' l i - S h e m a ' w o r d t d a n ook w e l l e r e n o m h e t l e r e n z e l f g e n o e m d en in d e E n g e l s t a l i g e l i t e r a t u u r w o r d t ' l i - S h e m a ' v a a k v e r t a a l d m e t ' f o r i t s own s a k e ' . maar

10b. 10c.

E r i s g e e n l e r e n d a t in de j o o d s e t r a d i t i e h o g e r staat dan het l e r e n 'li-Shema'. In h e t l e r e n ' l i - S h e m a '

aangeschreven

is het o n d e r s c h e i d cussen l e r e n als doel 'li-She-

e n a l s m i d d e l o p g e h e v e n . Of a n d e r s g e z e g d : h e t l e r e n

262.
m a ' is zowel doel (leren o m het l e r e n zelf) als middel (belangel o o s l e r e n o m e e n g a a f m e n s te w o r d e n ) . lOd. D o o r p e r m a n e n t te l e r e n kan h e t l e r e n , dat e e r s t niet 'li-Shema' i s , o v e r g a a n in e e n l e r e n d a t h e t w l i s . D o o r h e t p e r m a n e n t e l e r e n w o r d t h e t l e r e n ' f u n c t i o n e e l a u t o n o o m ' (in d e b e t e k e n i s , die de psycholoog G . W . A l l p o r t a a n dit b e g r i p g e e f t ) en t e n s l o t te z i j n e i g e n m o t i v a t i e . 10e. De l e e r l i n g die ' l i - S h e m a ' l e e r t , bepaalt zelf z i j n l e e r d o e l en de m a n i e r o m d a t - p e r m a n e n t l e r e n d - t e b e r e i k e n . Z o ' n l e e r ling, die zijn eigen l e e r p r o c e s s t u u r t , f u n c t i o n e e r t als l e r e n d e a u t o n o o m - is ' f u n c t i o n e e l a u t o n o o m ' (in de gewone b e t e k e n i s v a n d e z e w o o r d e n en n i e t in d e s p e c i f i e k e b e t e k e n i s d i e G . W . A l l p o r t e r a a n g e e f t ) - of a n d e r s g e z e g d : z o ' n l e e r l i n g i s e e n v r i j mens. lOf. P e r m a n e n t l e r e n kan zowel intrinsiek als extrinsiek g e m o t i v e e r d z i j n . Z o d r a nu p e r m a n e n t l e r e n o v e r g a a t in l e r e n ' l i S h e m a ' , v e r l i e s t het o n d e r s c h e i d t u s s e n i n t r i n s i e k e en e x t r i n s i e k e l e e r m o t i v a t i e z i j n z i n . Of a n d e r s g e z e g d : in h e t l e r e n ' l i - S h e m a ' is dit o n d e r s c h e i d o p g e h e v e n . 11. H e t l e r e n v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g w o r d t g e v a l u e e r d door zijn doen, dwz. zijn v e r b a l e en n o n - v e r b a l e gedrag tijdens het l e r e n e n g e d u r e n d e h e t h e l e l e v e n t e e v a l u e r e n . E v e n a l s in d e T o r a h s t a a t bij de e v a l u a t i e van het p e r m a n e n t e l e r e n de d a a d centraal. 12a. De b e l a n g r i j k s t e taak v a n de j o o d s e school is niet een e v a l u e r e n d e , m a a r e e n i n i t i r e n d e e n s t i m u l e r e n d e : op school maakt d e l e e r l i n g m e t h e t l e r e n k e n n i s e n d e s c h o o l i s t r o t s op e l k e l e e r l i n g of o u d - l e e r l i n g , d i e z i c h tot e e n p e r m a n e n t e l e e r l i n g ontwikkelt. 12b. E e n l e e r l i n g d i e d e s m a a k v a n h e t l e r e n e e n m a a l te p a k k e n h e e f t , w o r d t in s t a a t g e a c h t beteren. 13a. N a a s t f o r m e l e is e r ook i n f o r m e l e e v a l u a t i e en d e z e l a a t s t e s p e e l t in h e t p e r m a n e n t e l e r e n d e b e l a n g r i j k s t e r o l . z i j n e i g e n l e r e n a l l e r e n d te v e r -

263.

13b.

V o r m e n van permanent l e r e n , waarbij informeel gevalueerd w o r d t , z i j n o n d e r m e e r ( l ) s a m e n l e r e n , (2) o v e r h e t g e l e e r d e p r a t e n , (3) o m g a a n m e t g a v e m e n s e n e n (4) tot z e l f k e n n i s e n z e l f o n t p l o o i i n g k o m e n . B i j de l a a t s t e v o r m s t a a t o n t z a g e n de a n a l y s e v a n d e d a d e n v a n d e l e e r l i n g d o o r h e m z e l f en d o o r a n d e r e n (kritische vrienden^ ) centraal.

13c.

E e n m a a t v o o r d e g a a f h e i d v a n de l e e r l i n g i s d e v r e u g d e , m e e hij l e e r t (zijn geluksbeleving).

waar-

14a. 14b.

D e m e n s i s in de e e r s t e p l a a t s l e e r l i n g e n in de t w e e d e p l a a t s leraar. E e n l e r a a r d i e z e l f n i e t m e e r l e e r t , z a l op e e n g e g e v e n m o m e n t n i e t m e e r in s t a a t z i j n o m g o e d te o n d e r w i j z e n .

15a.

L e e r l i n g e n l e r a a r z i j n p a r t n e r s , z o w e l in h e t l e r e n ( a l l e b e i l e r e n z e ) a l s in h e t o n d e r w i j z e n ( z e l e r e n v a n e l k a a r ) a l s in h e t d o e n ( a l l e b e i p r o b e r e n z e d e s c h e p p i n g e n de w e r e l d te o n d e r h o u d e n e n te v e r b e t e r e n ) e n d i t ' p a r t n e r s h i p ' b e p a a l t d e m a n i e r waarop ze met elkaar omgaan.

15b.

D e r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g i s op d r i e m a n i e r e n te k a rakteriseren: (1) (2) (3) als een relatie van sympathisch ten, als een persoonlijke g e s p r e k s r e l a t i e . onpartnerschap, momenals een a s y m m e t r i s c h e relatie met s y m m e t r i s c h e

15c.

In de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g w o r d t d e T o r a h g e c o n s e r v e e r d e n g e f n n o v e e r d , e n n i e t in o n d e r w i j s p r o c e d u r e s , d e r w i j s m e t h o d e s of d i d a c t i e k e n . D e z e l a a t s t e z i j n n o o i t p r i m a i r , m a a r a l t i j d a f g e l e i d v a n de r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g .

INDIVIDUEEL LEREN ALS DAGELIJKSE GEWOONTE

a . ( P e r m a n e n t ) l e r e n : t r a d i t i o n e e l n p e r s o o n l i j k n s o c i a a l . b. P L - h e r m e n e u t i e k en P L - h e u r i s t i e k . c. Individuele l e e r e f f e c t e n : een v e r w a a r l o o s d e d. ' L e r n e n ' a l s a l t e r n a t i e f v o o r s c h o o l s l e r e n . e. De l e e f t i j d van de p e r m a n e n t e l e e r l i n g . f. 'Lernen' als alternatief voor schools onderwijzen. g. T e n s l o t t e . . . onderwijsdoelstelling.

265.

IV

INDIVIDUEEL LEREN ALS DAGELIJKSE

GEWOONTE

H e t P L - m o d e l b e v a t v i e r o p e n p l e k k e n , d i e ik in d e z e s t u d i e d r i e m a a l o p g e v u l d h e b m e t c o n c l u d e r e n d e s t e l l i n g e n : h o o f d s t u k I. 3. b e v a t 16 v a n z u l k e s t e l l i n g e n , h o o f d s t u k II. 3 b e v a t e r 12 e n h o o f d s t u k III. 5 b e v a t e r 15. M e t d i t h o o f d s t u k , de v i e r d e o p e n p l e k , wil ik d e z e s t u d i e a f r o n d e n en nog e n i g e k a n t t e k e n i n g e n p l a a t s e n b i j e n a c c e n t e n l e g g e n op de d o o r m i j o n t w i k k e l d e g e d a c h t e n o v e r P L . a. ( P e r m a n e n t ) l e r e n : t r a d i t i o n e e l n p e r s o o n l i j k en s o c i a a l . In d e b e s c h o u w i n g e n d i e de b o v e n g e n o e m d e 43 s t e l l i n g e n b e g e l e i d e n p r o b e e r ik z e c o m m u n i c a t i e f g e z a g te v e r l e n e n . H o e w e l z o w e l de b e s c h o u w i n g e n a l s de s t e l l i n g e n e e n p e r s o o n l i j k k a r a k t e r dragen o m d a t ik e r m i j n e i g e n k i j k op z o w e l d e j o o d s e t r a d i t i e a l s P L d u i d e l i j k in l a a t d o o r k l i n k e n , b e t e k e n t d i t n i e t d a t ik m e e n d a t h e t h i e r o p g e s c h r e v e n e a l l e e n v o o r m i j z e l f r e l e v a n t i s . Ik m e e n d a t ook a n d e r e n e r w a t a a n k u n n e n h e b b e n e n m e t n a m e g e l d t d a t ook v o o r d i e g e d e e l t e n die hoewel ze een duidelijk T o r a h - k a r a k t e r h e b b e n , belang kunnen z i j n . V o o r w a a r d e d a a r v o o r is dan wel dat die ook 'anderen' v o o r b i j v o o r b e e l d p e d a g o g e n , p s y c h o l o g e n en o n d e r w i j s k u n d i g e n v a n m e t m i j de o v e r t u i g i n g d e l e n d a t e l k o v e r g e l e v e r d , v a n a n d e r e n a f k o m s t i g w e t e n - of d i t nu ' T o r a h ' h e e t of ' c u l t u u r ' of ' k e n n i s ' - d o o r
de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g a l l e e n m a a r h e r m e n e u t i s c h en h e u r i s t i s c h

g e b r u i k t k a n w o r d e n w i l h i j h e t b e r h a u p t in z i j n e i g e n l e v e n k u n n e n t o e p a s s e n en i n t e g r e r e n . E r b e s t a a t geen door a n d e r e n ( o v e r g e l e v e r d , p a s k l a a r w e t e n . A l l e e n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g z e l f i s in s t a a t d o o r a n d e r e n ( o v e r ) g e l e v e r d w e t e n v o o r z i c h z e l f p a s k l a a r te m a k e n d o o r m e t d i t w e t e n o m te g a a n in z i j n e i g e n s i t u a t i e ( l e e f w e r e l d ) e n in d e o n t m o e t i n g m e t a n d e r e n . D e z e o p v a t t i n g i s te v e r g e l i j k e n m e t b i j v o o r b e e l d h e t b e g r i p ' p e r s o n a l k n o w l e d g e ' van de s c h e i k u n d i g e en w e t e n s c h a p s f i l o s o o f M i c h a e l P o l a n y i en i s in de j o o d s e t r a d i t i e o o k aanwezig. Polanyi schrijft: ' T h e k i n d of k n o w l e d g e w h i c h I a m v i n d i c a t i n g h e r e , and which I call p e r s o n a l knowledge, c a s t s a s i d e t h e s e a b s u r d i t i e s of the c u r r e n t s c i e n t i f i c a p p r o a c h and r e c o n c i l e s the p r o c e s s of k n o w i n g w i t h t h e a c t s of a d d r e s s i n g a n o t h e r p e r s o n . In d o i n g s o , it e s t a b l i s h e s a c o n t i n u o u s

a s c e n t f r o m o u r l e s s p e r s o n a l k n o w i n g of i n a n i m a t e m a t t e r to o u r c o n v i v i a l k n o w i n g of l i v i n g b e i n g s a n d b e y o n d t h i s to t h e k n o w i n g of o u r r e s p o n s i b l e f e l l o w m e n . Such, I b e l i e v e , is the t r u e t r a n s i t i o n f r o m s c i e n c e to t h e h u m a n i t i e s a n d a l s o f r o m o u r k n o w i n g t h e l a w s of n a t u r e to o u r k n o w i n g the p e r s o n of G o d ' . * B i j de o p e n i n g v a n h e t ' F r e i e s J d i s c h e s L e h r h a u s ' in F r a n k f u r t a m M a i n (17 o k t o b e r 1920) s p r e e k t d e f i l o s o o f e n t h e o l o o g F r a n z R o s e n z w e i g in z i j n o p e n i n g s r e d e o v e r w a t h i j h e t N e u e s L e r n e n n o e m t en hij o m s c h r i j f t het a l d u s : ' E i n L e r n e n in u m g e k e h r t e r R i c h t u n g . Lernen nicht m e h r aus der T o r a ins Leben hinein, sondern umgekehrt, aus dem Leben ( . . . ) 2 z u r c k in d i e T o r a ' . E l k e ( p e r m a n e n t e ) l e e r l i n g s t a a t a a n d e p e r i f e r i e v a n de t r a d i t i e e n zoekt aansluiting bij h a a r : 'Wir n e h m e n das L e b e n wie wir es fanden. U n s e r e i g e n e s L e b e n und d a s L e b e n u n s e r e r H r e r , und w i r t r a g e n d a s L e b e n von d e r P e r i p h e r i e h e r , wo w i r e s f a n d e n , allmhlich (oder pltzlich!) ins Z e n t r u m , nur g e t r a g e n von d e m g e w i s z u n b e w e i s b a r e n V e r t r a u e n d a s z d i e s Z e n t r u m nur ein j d i s c h e s Z e n t r u m sein kann'. ^ H e t ' Z e n t r u m ' i s h i e r v o o r de j o o d s e p e r m a n e n t e l e e r l i n g u i t e r a a r d d e j o o d s e t r a d i t i e , d e T o r a h . In h e t l e e r h u i s k o m e n ( v o l w a s s e n ) l e e r l i n g e n b i j e l k a a r o m s a m e n te l e r e n . N a a r d i p l o m a ' s w o r d t n i e t gevraagd. Over het ' F r e i e s J d i s c h e s L e h r h a u s ' zegt Rosenzweig l a t e r nog: 'Statt d e r " J d i s c h e n V o l k s v o r l e s u n g e n " wurde e s nun ein J d i s c h e s L e h r h a u s , a l s o eben ein 4 m o d e r n i s i e r t e s Beth ha M i d r a s c h . Das Wort " f r e i " e r k l r t e i c h in d e m S i n n e , w i e e s b e i d e r F r e i e n H o c h s c h u l e in B e r l i n g e b r a u c h t i s t , n m l i c h a l s f r j e d e r m a n n ohne E x a m e n z u g n g l i c h . In W i r k l i c h k e i t w a r e s n a t r l i c h d a b e i

267.
u m d e n G e f h l s t o n zu t u n , d e n j a j e d e r a u c h h e r a u s h r t . . . '. ^ H e t l e e r h u i s i s h e t g e m e e n s c h a p s h u i s v a n de l e r e n d e g e m e e n s c h a p . Het 'Neues L e r n e n ' is zowel traditioneel als persoonlijk als sociaal e n d a t g e l d t in d e z e s t u d i e z o w e l v o o r ' l e r e n ' a l s v o o r leren'. b. P L - h e r m e n e u t i e k en P L - h e u r i s t i e k . De 43 b o v e n g e n o e m d e stellingen z i j n geen g e d r a g s r e g e l s , PL-hermeneutiek. ^ U i t d e d e e l s t e l l i n g e n 3c e n 4 a v a n h o o f d s t u k III. 5 z i j n op e e n v o u d i g e w i j z e v i j f g e d r a g s r e g e l s v o o r de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g af te l e i d e n , die s a m e n g e n o m e n een P L - h e u r i s t i e k v o r m e n , (1) (2) (3) (4) (5) leer steeds, herhaal, l e e r i n d i v i d u e e l en c o l l e c t i e f , l e e r d o o r in d e p r a k t i j k te b r e n g e n , plan het eigen l e r e n . namelijk: maar d e n k b e e l d e n o v e r of r e l e v a n t v o o r P L e n v o r m e n s a m e n g e n o m e n e e n 'permanent

O n d e r p u n t a m e r k t e ik a l op d a t d e z e s t u d i e e r o p g e r i c h t i s d e 4 3 s t e l l i n g e n c o m m u n i c a t i e f g e z a g t e g e v e n . H o e s t a a t h e t nu m e t h e t c o m m u n i c a t i e f g e z a g v a n d e z e s t e l l i n g e n a l s de i n l e i d e n d e z i n n e n v a n d e h o o f d s t u k k e n I. 3, II. 3 e n III. 5 w e g g e l a t e n w o r d e n ? H e t g a a t h i e r o m de z i n n e n : -''De h o o f d l i j n e n v a n d e in I . 1 en I. 2 o n t w i k k e l d e g e d a c h t e n o v e r t r a d i t i e en g e z a g z i j n a l d u s in e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n ' ( z i e 1 . 3 ) , 'De h o o f d l i j n e n v a n h e t j o o d s e w e r e l d - en m e n s b e e l d , z o a l s in II. 1 e n II. 2 o n t w i k k e l d , z i j n a l d u s in e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n ' ( z i e II. 3), * 'De h o o f d l i j n e n v a n de j o o d s e t r a d i t i e a l s l e e r p r o c e s , z o a l s in I I I . 1 - 4 o n t w i k k e l d , z i j n a l d u s in e n i g e s t e l l i n g e n k o r t te f o r m u l e r e n ' ( z i e III. 5). D e o n d e r s t r e p i n g e n in d e d r i e g e c i t e e r d e z i n n e n h e b ik t o e g e v o e g d . D e v r a a g i s nu: H e b b e n d e z e s t e l l i n g e n ook b u i t e n de j o o d s e e n m e t haar verwante (althans niet-vijandige) tradities communicatief ge-

z a g ? E n in h e t v e r l e n g d e h i e r v a n de v r a a g : H o e s t a a t h e t m e t h e t c o m m u n i c a t i e f g e z a g v a n de b o v e n s t a a n d e P L - h e r m e n e u t i e k e n P L h e u r i s t i e k in g e m e e n s c h a p p e n m e t e e n h e e l a n d e r w e r e l d - e n m e n s b e e l d dan het j o o d s e en m e t h e l e a n d e r e opvattingen o v e r t r a d i t i e e n g e z a g ? Op d e z e b e i d e v r a g e n i s nu nog g e e n a n t w o o r d te g e v e n . H e t e v e n t u e l e c o m m u n i c a t i e v e g e z a g v a n de s t e l l i n g e n e n d e P L h e r m e n e u t i e k e n - h e u r i s t i e k z a l nog m o e t e n b l i j k e n . W e l m e e n ik nu a l m e t c o m m u n i c a t i e f g e z a g te k u n n e n z e g g e n , d a t e l k e P L - f i l o s o f i e d i e g e e n a a n d a c h t a a n de T o r a h b e s t e e d t e n n i e t s v a n h a a r w i l l e r e n a r m e r i s d a n e e n P L - f i l o s o f i e d i e b e i d e w e l d o e t . Ik k e n g e e n e n k e l v o o r b e e l d ( ' c a s e ' ) v a n P L w a a r i n z o v e e l op p e r m a n e n t l e r e n t o e g e s p i t s t e e r v a r i n g en l e v e n s w i j s h e i d i s v e r w e r k t a l s de j o o d s e t r a d i t i e Individuele l e e r e f f e c t e n : een v e r w a a r l o o s d e onderwijsdoelstelling. hoge-

Het belang van p e r s o o n l i j k l e r e n (zie a), van individuele l e e r e r v a r i n g e n , w o r d t in h e t h u i d i g e o n d e r w i j s op d e m e e s t e s c h o l e n , s c h o l e n e n u n i v e r s i t e i t e n te w e i n i g i n g e z i e n : 'In l l e l e e r p r o c e s s e n l e r e n w i j ook o n s z e l f k e n n e n : onze zwakke en s t e r k e punten, onze e i g e n a a r d i g h e d e n , onze g r e n z e n en onze m o g e l i j k h e d e n . Die leereffecten zijn uiterst belangrijk. Niemand zal d a t o n t k e n n e7 n - - m a a r z i j w o r d e n z e l d e n of n o o i t meegeteld'. I n d i v i d u e l e l e e r e f f e c t e n w o r d e n z e l d e n of n o o i t tot de o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n g e r e k e n d . K e n n e l i j k houden d e g e n e n , die o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n p l e g e n te e x p l i c i t e r e n , te w e i n i g r e k e n i n g m e t de i n d i v i duele l e e r l i n g e n en m e t het e i g e n e van elke l e e r l i n g . De r e m e d i e t e g e n dit niet m e e t e l l e n van d e z e v o o r de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g zo b e l a n g r i j k e l e e r d o e l e n l i g t v o o r de h a n d : l a t e n l e r a a r en l e e r l i n g g e z a m e n l i j k o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n ( h e r ) f o r m u l e r e n en l a t e n ze het e r in o n d e r l i n g o v e r l e g o v e r e e n s w o r d e n w e l k e w e n s e l i j k g e a c h t e l e e r e f f e c t e n b i j de l e e r l i n g d o o r h e n b e i d e n n a g e s t r e e f d z u l l e n w o r d e n ( v g l . d e e l 1, p a r . 3. 6). O o k in h e t f o r m u l e r e n v a n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n b e h o r e n l e r a a r e n l e e r l i n g p a r t n e r s te z i j n . A a n g e z i e n v o l g e n s de j o o d s e t r a d i t i e e e n l e e r l i n g ook l e r a a r moet z i j n ( v g l . III. 4 . 1 e n d e p u n t e n f e n g h i e r o n d e r ) , m o e t h i j z i j n w e t e n o o k o v e r d r a g e n . W i e g e l e e r d h e e f t (is) b e h o o r t z i j n k e n n i s m e t a n d e -

269.
r e n te d e l e n . I n d i v i d u e l e l e e r e f f e c t e n z i j n d a n ook n i e t h e t p r i v - b e z i t v a n de ( i n d i v i d u e l e ) l e e r l i n g , m a a r m a k e n d e e l u i t v a n d e T o r a h , van het erfgoed van het hele joodse volk. D a a r o m moet iedereen zijn individuele l e e r e f f e c t e n toegankelijk maken voor a n d e r e n . Doet hij dit n i e t , dan is hij een dief. H i j eigent zich dan i m m e r s iets toe, d a t ook a a n a n d e r e n t o e b e h o o r t . D o e t h i j d i t e c h t e r w l , d a n h o u d t h i j d e t r a d i t i e l e v e n d e n l e e f t h i j de t r a d i t i e . d. 'Lernen' als alternatief voor schools leren. Z o a l s het F r a n k f u r t e r l e e r h u i s een g e m o d e r n i s e e r d 'beth h a - m i d r a s h ' i s (noot 4 ) , z o i s h e t ' N e u e s L e r n e n ' e e n g e m o d e r n i s e e r d (= ' l e h r n e n ' , v g l . III. 1. 5): 'Sie s i n d h i e r ((in h e t F r a n k f u r t e r l e e r h u i s ) ) z u s a m m e n g e k o m m e n als J u d e n . Sie sind zusammengekommen, u m zu " l e r n e n " . D e n n in d i e s e m W o grt ist ja das L e h r e n mit einbegriffen'. H e t onder punt a b e s c h r e v e n ( p e r m a n e n t ) l e r e n , dat zowel t r a d i t i o n e e l a l s p e r s o o n l i j k a l s s o c i a a l is en dat R o s e n z w e i g het ' N e u e s L e r n e n ' n o e m t , i s niets a n d e r s d a n e e n n i e u w e v a r i a n t v a n h e t a l o u d e ' l e r n e n ' : h e t is h e t s a m e n l e r e n en het e l k a a r o n d e r w i j z e n , het i s het p a r t n e r s c h a p t u s s e n de l e e r l i n g e n o n d e r l i n g e n t u s s e n de l e r a a r e n de l e e r l i n g , h e t i s c o p e r a t i e f en n i e t c o m p e t i t i e f , h e t i s z o w e l i n d i v i d u e l e i n s p a n n i n g a l s s o c i a a l g e b e u r e n , h e t i s de e s s e n t i e v a n d e j o o d se cultuur. H e t b e g r i p ' l e r n e n ' i s n i e t a l l e e n v o o r de j o o d s e t r a d i t i e relevant, m a a r v o o r e l k e m a a t s c h a p p i j d i e z i c h o n t w i k k e l t in d e r i c h t i n g v a n e e n ' l e a r n i n g s o c i e t y ' - z o a l s b i j v o o r b e e l d de N e d e r l a n d s e : 9 ' U i t de g e g e v e n s v a n d e z e C B S - p u b l i c a t i e komt e e n b e e l d z e e r d u i d e l i j k n a a r v o r e n . W i j z i j n op weg n a a r e e n s i t u a t i e w a a r i n a l l e k i n d e r e n e n m e e r dan tachtig p r o c e n t van de j o n g e r e n t u s s e n ' s o c h t e n d s a c h t e n ' s m i d d a g s v i e r 'op s c h o o l z i t t e n ' . De v r a a g r i j s t hoe een school m o e t w o r den ingericht, opdat zij kan worden g e k e n m e r k t niet als een ' l e e r s c h o o l ' , m a a r v e e l e e r als een ' l e e r h u i s ' in d e b e t e k e n i s d i e d a a r a a n in d e J o o d ,10 se traditie wordt gegeven'. 'lernen'

A l d u s de d i d a c t i c u s C a r p a y . H i j s p r e e k t h i e r o v e r d e N e d e r l a n d s e j e u g d tot en m e t 18 j a a r . V o o r o u d e r e l e e r l i n g e n ( v o l w a s s e n e n ) gelden zijn woorden ook. B e t e k e n e n d e z e w o o r d e n nu d a t h e t i n z i c h t g r o e i e n d e i s , dat de w e r e l d niet e e n s c h o o l m a a r e e n l e e r h u i s m o e t zijn en het leven niet een p e r m a n e n t e school m a a r een p e r m a n e n t leerproces ? Ik w i l h e t h o p e n .

De l e e f t i j d van de p e r m a n e n t e l e e r l i n g . B i j P L i s d e s t a t u s v a n l e e r l i n g n i e t a a n l e e f t i j d g e b o n d e n e n in d e z e s t u d i e h e b ik b e w u s t n a u w e l i j k s a a n d a c h t g e s c h o n k e n a a n de l e e f t i j d v a n d e p e r m a n e n t e l e e r l i n g . Ik m e e n d a t h e t b e l a n g v a n d e f a c t o r ' l e e f t i j d ' in v e r b a n d m e t ' l e r e n ' n i e t o v e r s c h a t m o e t w o r d e n , niet als het om 'permanent l e r e n ' gaat en o m leerdoelen zoals zeker 'self-

r e a l i s a t i o n ' ( z i e d e e l 1, p a r . 1. l) of ' g a a f h e i d ' ( z i e d e e l 2 , p a r . III. 2. 1). B i j zulke d o e l e n en bij d e z e p e r m a n e n t e inzet die v a n de l e e r l i n g g e v r a a g d w o r d t , zijn de a l g e m e n e v e r s c h i l l e n t u s s e n k i n d e r e n en v o l w a s s e n e n l a n g n i e t z o b e l a n g r i j k a l s de a l g e m e n e o v e r e e n k o m s t e n d i e e r t u s s e n h e n b e s t a a n . D e ( b i j n a ) h o n d e r d j a a r g e l e d e n in P o l e n g e boren evenknie van P e s t a l o z z i en M a k a r e n k o Janusz Korczak

12

, de a r t s e n p e d a g o o g

(1879-1942),

r e l a t i v e e r t de v e r s c h i l l e n t u s s e n kinde-

r e n e n v o l w a s s e n e n in de v o l g e n d e b e w o o r d i n g e n : 'Vous a f f i r m e z qu'un enfant est i m m a t u r e ; m a i s q u ' e s t - c e que cela veut d i r e i m m a t u r e ? P o u r u n v i e i l l a r d , un h o m m e d e quarante ans est i m m a t u r e ; pour les pays r i c h e s , les pays p a u v r e s sont i m m a t u r e s ; pour les c l a s s e s sociales r i c h e s , les c l a s ses sociales pauvres sont immatures'.^ 14 .

A l d u s h e r i n n e r t T o m k i e w i c z z i c h de w o o r d e n v a n K o r c z a k t e n m i n s t e T o m k i e w i c z , d i e in z i j n k i n d e r j a r e n K o r c z a k s k i n d e r b o e k e n g e l e z e n e n z i j n p r a a t j e s v o o r de P o o l s e r a d i o g e h o o r d h e e f t e n d i e nu in F r a n k r i j k l e e f t en e e n tehuis v o o r j e u g d i g e d e l i n q u e n t e n l e i d t , n a a r a a n l e i d i n g v a n h e t h i e r b o v e n g e c i t e e r d e op: 'C ' e s t c u r i e u x d e t r o u v e r e n 1920 c e t t e a s s i m i l a t i o n d e 1 4 e n f a n t un c o l o n i s ou un m e m b r e d ' u n e c l a s s e socialement o p p r i m e . K o r c z a k apparat ici c o m m e un v r a i p r c u r s e u r d ' u n G r a r d merkt

M e n d e l , qui d e m a n d e que l ' o n d c o l o n i s e l ' e n f a n t , e t d e t o u t un c o u r a n t d ' i d e s q u i ont s e m b l n a t r e pour la p r e m i r e fois

15

en m a i 1968'.

H e t p e r m a n e n t e l e r e n is niet p e r se v e r b o n d e n m e t de b e r o e p s o p l e i d i n g of - u i t o e f e n i n g v a n de p e r m a n e n t e l e e r l i n g e n in de j o o d s e t r a d i t i e z e l f s p e r s e n i e t ( z i e III. 1 . 3 ) . S c h o o l v e r s c h i j n s e l e n z o a l s e x a m e n s en d i p l o m a ' s hebben m e t p e r m a n e n t l e r e n niets u i t s t a a n d e ( v g l . III. 3. 2). I n d i e n e e n l e e r l i n g p e r m a n e n t l e e r t i s h e t k i n d - z i j n of h e t v o l w a s s e n zijn niet van belang, m a a r het m e n s - z i j n en het m e n s - w o r d e n en h e t z i c h z e l f - z i j n en het z i c h z e l f - w o r d e n . H e t g a a t d a a r b i j o m de p e r s o o n v a n de l e e r l i n g e n n i e t o m z i j n l e e f t i j d . 'Lernen als alternatief voor schools onderwijzen. L e e r l i n g e n l e r e n n i e t a l l e e n m a a r o m te l e v e n e n t e o v e r l e v e n , vijf b e g r i p p e n ' l e r e n ' , woorden ' E n d e z e w o o r d e n , d i e Ik u h e d e n g e b i e d , m o e t e n in u w h a r t z i j n . E n u z u l t z e uw k i n d e r e n i n s c h e r p e n en e r o v e r spreken, w a n n e e r u t h u i s z i t e n w a n n e e r u op w e g g a a t en w a n n e e r u g a a t liggen en w a n n e e r u opstaat'. ^ Het H e t z i j n w o o r d e n d i e o u d e r s a a n s p o r e n h u n k i n d e r e n te o n d e r w i j z e n e n d i e o u d e r s n k i n d e r e n a a n s p o r e n o m p e r m a n e n t te l e r e n . z i j n o o k w o o r d e n d i e h u n p l a a t s in h e t b e l a n g r i j k s t e g e b e d , h e t 17 Shema , g e v o n d e n h e b b e n d a t ook h e t g e b e d i s w a a r m e e d e s t e r v e n de j o o d z i j n l e v e n b e s l u i t . Het ' l e r n e n ' is niet a l l e e n m a a r een alternatief v o o r het schoolse l e r e n (zie d), m a a r ook v o o r het s c h o o l s e o n d e r w i j z e n : 'In z i j n a r t i k e l g e t i t e l d ' C h i l d r e n h e l p i n g c h i l d r e n ' a n a l y s e e r t A l l e n (1976) o n d e r z o e k s g e g e v e n s w a a r i n i s n a g e g a a n of en zo ja met welk r e s u l t a a t oudere leerlingen kunnen worden ingeschakeld o m jongere 'leven', 'overleven', maar o o k o m t e h e r i n n e r e n e n o v e r te l e v e r e n ( z i e d e e l 1, p a r . 1 . 4 ) . D e ' h e r i n n e r e n ' en ' o v e r l e v e r e n ' v i n d t m e n t e r u g in h e t e n e b e g r i p ' l e r n e n ' e n in d e T o r a h -

b i j h e t l e r e n te h e l p e n . D e r e s u l t a t e n v a n d i t o n d e r z o e k n a a r ' l e a r n i n g by t e a c h i n g ' z i j n p o s i t i e f . De ' o n d e r w i j z e n d e ' en de 'onderwezen' leerling leren beiden. De gegevens die Allen n a a r v o r e n b r e n g t , v o r m e n e e n p l e i d o o i v o o r h e t g e e n in d e J o o d s e t r a d i t i e e n o o k d o o r V y g o t s k y (1978) bij voortduring is benadrukt, n a m e l i j k het b e l a n g d e l e e r l i n g n i e t a l l e e n in de r o l v a n l e e r l i n g ( l e e s : w e r k n e m e r ) , m a a r ook in d e r o l v a n l e r a a r ( l e e s : w e r k g e v e r ) te p1 l a a t. s e n ' . .
18

C a r p a y s p r e e k t h i e r o v e r l e e r l i n g e n , m a a r het ' l e r n e n ' v e r a n d e r t de r o l v a n de l e r a a r e v e n z e e r a l s d i e v a n d e l e e r l i n g . O o k de l e r a a r i s niet a l l e e n m a a r l e r a a r ( o n d e r w i j z e n d e ) , m a a r ook l e e r l i n g ( l e r e n d e ) Bij het 'lernen' h o r e n o n d e r w i j s v o r m e n , w a a r b i j l e r a a r en l e e r l i n g s a m e n l e r e n , w a a r b i j d e l e r a a r o o k l e e r l i n g i s e n de l e e r l i n g ook l e r a a r , m a a r w a a r b i j b e i d e n - l e r a a r e n l e e r l i n g - in d e e e r s t e p l a a t lerenden z i j n d i e e l k a a r h e l p e n e n p a s in de t w e e d e p l a a t s o n d e r w i j zenden die het l e r e n m o e t e n b e v o r d e r e n . Tenslotte . . . Het thema van deze studie is 'Joodse T r a d i t i e als P e r m a n e n t ant v a n het t r a d i t i o n e l e ' l e r n e n ' en R o s e n z w e i g s t e r m i n o l o g i e n a t i e f v o o r s c h o o l s l e r e n n z e n , en o m 'nieuwe l e r a r e n ' Leren'. paraP ( e r m a n e n t ) L ( e r e n ) zoals door m i j b e s c h r e v e n , is een nieuwe v a r i f r a s e r e n d gaat het hier niet alleen o m een 'nieuw l e r e n ' als a l t e r o n d e r w i j z e n , m a a r ook o m ' n i e u w e l e e r d w z . l e r a r e n d i e o n d e r w i j z e n e n ook l i n g e n ' , d w z . p e r m a n e n t e l e e r l i n g e n d i e ook l e r e n d o o r te o n d e r w i j permanent leren. P a s als leren een dagelijkse gewoonte geworden is, kan iemand zich een permanente leerling noemen. Voor het echter z o v e r i s z a l de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g - w a n t t e n s l o t t e i s h e t de i n d i v i duele l e e r l i n g die v o o r zijn eigen l e r e n v e r a n t w o o r d e l i j k is - h e e l wat aan zichzelf hebben m o e t e n w e r k e n . De gewoonte van het p e r m a nente l e r e n v e r w e r f t n i e m a n d zich v a n z e l f . De individuele l e e r l i n g m a a k t zich die gewoonte eigen a l s zijn l e r e n een l e r e n is dat hij s t e e d s - ook o n d e r m o e i l i j k e o m s t a n d i g h e d e n - h e r v a t . De t a l m u d a d v i s e e r t dan ook:

273.
' W e n n j e m a n d s i c h auf d e r R e i s e b e f i n d e t u n d keine Begleitung hat, so b e f a s s e e r sich mit der Tora, . . . . Hat jemand Kopfschmerzen, . Hat so b e f a s s e e r sich . so b e f a s s e e r sich mit d e r T o r a , . . . jemand Halsschmerzen, mit der T o r a , . . .

. Hat jemand L e i b s c h m e r so b e f a s s e e r

zen, so b e f a s s e e r sich mit d e r T o r a , . . . Hat jemand Knochenschmerzen, sich mit der Tora der Tora, . . . '.2 Hat jemand sonst

S c h m e r z e n a m K r p e r , so b e f a s s e e r sich m i t P e r m a n e n t l e r e n gaat niet vanzelf. L e r e n v e r e i s t k r a c h t , l e r e n v e r e i s t dat p e r m a n e n t . W a t v a l t e r nog m e e r te z e g g e n ? E i g e n l i j k i s a l l e s w a t ik tot nu t o e in d e z e s t u d i e g e s c h r e v e n h e b n a u w e l i j k s m e e r d a n e e n c o m m e n t a a r o p de v o l g e n d e s l e u t e l p a s s a g e s o v e r h e t l e e r p r o c e s , G o d e n d e T o r a h : ' V e e l h e b ik v a n m i j n l e r a r e n g e l e e r d , meer nog d a n v a n m i j n l e r a r e n h e b ik v a n m i j n c o l l e g a ' s g e l e e r d , m a a r h e t a l l e r m e e s t h e b ik van mijn leerlingen geleerd' ' W a r e h e t m a a r z o , d a t z e m i j ((God)) z o u d e n verlaten m a a r mijn Torah zouden nakomen, w a n t h a a r l i c h t z o u z e de weg n a a r h e t g o e d e 22 doen terugvinden' , ' ( ( B e s t u d e e r de T o r a h s t e e d s w e e r , ) ) d r a a i j e o m e n o m in h a a r , w a n t a l l e s i s in h a a r 23 bevat'. In de r e l a t i e s t u s s e n de l e r e n d e n - l e e r l i n g e n e n l e r a r e n - w o r d t d e T o r a h a c t u e e l e n v o o r de i n d i v i d u e l e p e r m a n e n t e l e e r l i n g relevant. De t r a d i t i e wordt g e d r a g e n door individuen die ' l e r n e n ' , die gewoont e g e t r o u w p e r m a n e n t l e r e n . De t r a d i t i e wordt niet a l l e e n door een elite, m a a r door het hele volk ontwikkeld en v e r n i e u w d : ' O n l y in I s r a e l , p e o p l e a n d T o r a h a r e o n e . A l l of I s r a e l , n o t o n l y t h e s e l e c t f e w , 24 t h e b e a r e r s of t h i s u n i t y ' . a l l e m e n s e n de t r a d i t i e . are permanent

In ' I s r a e l ' d r a a g t i e d e r e e n T o r a h , in e e n ' l e a r n i n g s o c i e t y ' d r a g e n

DEEL

276.

DEEL Noten

Samenva tting/Summar y Verklarende Woordenlijst N o t a t i e s en A f k o r t i n g e n Literatuur

277.

NOTEN

Hoofdstuk 1 2 3 4 5 6 7 Idem.

1,

deel

1,

pp.

3-19.

D a v e . ( 1 9 7 3 , p. 12). E e n zwakke v o r m van m a n i p u l e r e n is ' g e b r u i k e n ' , een s t e r k e 'onderdrukken'. D a v e ( 1 9 7 3 , p. 11). O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . K e n n e r v a n de t a l m u d . Z i e T a l m u d . Y ad. Confucius, Plato, Aristoteles, More, Comenius, Franklin, vig, Livingstone Reimer (Schouten, 1975, p. 1); of a l s a l t e r n a t i e f J . 1974, p. 18). - 70 n . C h r . ) t h e c i t i e s ' GrundtDewey, E.

G . H . M e a d , A . F . B e n t l e y , C . S . P e i r c e , P . F r e i r e , I. I l l i c h , (Houghton, R i c h a r d s o n , 8 9 Z i e de w e e r g a v e in ( H y a m s o n ,

1965). Z i e ook III. 1 . 7 , v o o r b e e l d 1.

' D u r i n g t h e S e c o n d T e m p l e (516 v . C h r .

a u t o n o m y w a s e x t e n d e d ( . . . ) . E v e n in l a t e r p e r i o d s e v e r y p l a c e t h a t c o n t a i n e d a t l e a s t t e n a d u l t m a l e J e w s b e c a m e t h e s e a t of a ' c o n g r e g a t i o n ' w i t h a l l t h e d u t i e s of a t r u e c i t y ; it h a d to e s t a b l i s h a s y n a g o g u e , p r o v i d e f o r t h e e d u c a t i o n of t h e c h i l d r e n (. . . ) ' . ( D i n u r , De o n d e r s t r e p i n g is van m i j . 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 D i t w a s a l r e g e l v a n a f de e e r s t e e e u w ( v o o r C h r . ). A l l e e n t i j d e n s de r e l i g i e u z e f e e s t d a g e n is e r z o i e t s a l s een v a k a n t i e . Z i e de v o l g e n d e p a r a g r a a f in v e r b a n d m e t h e t b e g r i p ' a n a l f a b e t i s m e ' ( v r a a g 2a). Z i e b v . L i e b e r m a n ( 1 9 5 0 ) , h e t h o o f d s t u k ' T h e A l l e g e d B a n on G r e e k Wisdom'. O k t o b e r '75 h a d ik e e n g e s p r e k m e t p r o f e s s o r S a f r a i . D e i n h o u d v a n d e z e p a r a g r a a f is een v e r k o r t i n g en b e w e r k i n g v a n het g e s p r o k e n e . B i j v o o r b e e l d de c o d e x van M a i m o n i d e s (zie v o r i g e p a r a g r a a f ) . B i j v o o r b e e l d R a s h i ( 1 0 4 0 - 1 1 0 5 n . C h r . ). Het ging h i e r o m het t e k e n e n van een r e k e n i n g . TB J o m a 35b. In T B J o m a 3 5 b s t a a t H i l l e l , m a a r d i t i s R a b b i A k i b a ( z i e S a f r a i , 1970, 1968).

h f d s t . 1, p* 14, n o o t 14 e n h o f d s t . 2 , pp. 6 7 - 6 8 , n o o t 4 ) . Z i e o o k Y a d , hilkhot T a l m u d T o r a h , 20 Religieuze feestdagen. Yeshivah (mv. yeshivot)talmudschool. V a n d e m e n s e n , d i e 15 j a a r of o u d e r w a r e n , k o n d e n in 1950 700 m i l j o e n (d. i. 4 4 , 3 % v a n d e z e g r o e p ) l e z e n , n o c h s c h r i j v e n . In 1970 w a s d i t 810 m i l j o e n ( 3 4 , 8%)* D e b e v o l k i n g s t o e n a m e w o n h e t d u s v a n d e t o e n a m e van het a a n t a l a n a l f a b e t e n , a l s we n a a r a a n t a l l e n en niet naar percentages kijken 23 24 25 27 D a v e ( 1 9 7 3 , p. 13). B o u w m a n (1975). I n 1964 ( A c h t e r h u i s , D a v e ( 1 9 7 3 , p. 22). Ik d e n k b i j v o o r b e e l d a a n h e t u i t s l u i t e n v a n I s r a l v a n U n e s c o - a c t i v i teiten (november, 1974), H o e k a n u i t s l u i t i n g v a n d e e e n d o o r de a n d e r o o i t t o t w e d e r z i j d s b e g r i p u i t g r o e i e n ? S i n d s 11 s e p t e m b e r v a n d i t j a a r (1979) z i j n d e b e t r e k k i n g e n t u s s e n I s r a l e n d e U n e s c o g e l u k k i g weer bijna normaal (Herald Tribune, F a u r e (1974). D r i e s s e n (1975). D a t o n d e r d r u k k i n g v a n de c u l t u u r r e c h t s t r e e k s tot e l i m i n a t i e van m e n s e n kan v o e r e n , m o g e uit het volgende c i t a a t b l i j k e n (p. 587): 'In 1948 b e g i n t de v e r n i e t i g i n g v a n de j o o d s e c u l t u u r . D e l a a t s t e t w e e J i d d i s c h e s c h o l e n w o r d e n in 1949 g e s l o t e n . Verenigingen w o r d e n opgeheven, t h e a t e r s g e s l o t e n , boeken uit bibliotheken g e h a a l d . A l s de k r a n t D e r E m e s g e s l o t e n w o r d t , w o r d e n o o k d e J i d d i s c h e l e t t e r s v e r n i e t i g d . De J i d d i s c h e c u l t u u r eindigt m e t de e x e c u t i e , op 12 a u g u s t u s 1 9 5 2 , v a n 24 v e r t e g e n w o o r d i g e r s der* j o o d s e c u l t u u r , o n d e r wie de twaalf b e l a n g r i j k s t e J i d d i s c h e s c h r i j v e r s ' * 30 Die e l e m e n t e n zijn: d i a g n o s e van het s y s t e e m , i d e n t i f i c a t i e van de gebreken, vaststellen van alternatieven, experimenten, hulp, netwerken van veranderingen, functionele reorganisatie, 204-209) 31 32 33 34 D e G r o o t ( 1 9 7 1 a , p, 18), N e u s n e r (1975). Ex. 19:20. G o d o p e n b a a r t z i c h a a n M o z e s . Zie het betreffende artikel voor een uitvoerige toelichting. logistieke schijnbaar tegenstrijdige eisen, 13-9-'79). 1975). (NOVIB C a h i e r n r . 12)l Z i e o o k h o o f d s t u k 4 . 1:8 e n A R N 1 , h f d s t . 1, p. 15a.

21 22

26

28
29

p a r t i c i p a t i e , f i n a n c i e r i n g , g r o e i v a n de

u i t g a v e n , d i f f e r e n t i a t i e v a n h u l p b r o n n e n , k o s t e n v e r m i n d e r i n g (pp,

279.
35 1 H e s c h e l ( 1 9 5 9 , C h . 4 3 , p. 4 2 1 ) . 2, deel 1, p p . 2 0 - 2 7. W.K. Z i e P l a t o ' s M e n o (81 b - d ) o v e r d e o n s t e r f e l i j k e z i e l d i e l e e r t .

Hoofdstuk

F r a n k e n a ( 1 9 7 3 , p. 74) s c h r i j f t : '. . . . t h e b a s i c i d e a of C h r i s t i a n education is that God is our t e a c h e r ' . Dit idee is even goed joods a l s c h r i s t e l i j k te n o e m e n . D e t a l m u d s p r e e k t o v e r e e n ' h e m e l s e a k a d e m i e ' in de v o l g e n d e t r a n t : '. . . . a n a c a d e m i c c o m m u n i t y of a n g e l s a n d t h e s o u l s of s a i n t l y s c h o l a r s , h e a d e d b y t h e M a s t e r G o d H i m s e l f - a l l o c c u p i e d in t h e s t u d y of T o r a h ' Teacher, (Kirschenbaum

1972, p. 2 2 , n o o t 3). P s y c h o l o g i s c h e l e e r t h e o r i e n s p r e k e n o v e r h e t l e r e n v a n m e n s e n en d i e r e n . De b e h a v i o r i s t B . F . S k i n n e r (1968, c h . 3) s c h r i j f t o v e r ' t e a c h i n g m a c h i n e s ' . Z i e o o k II. 1. 1, n o o t 6. 2 Z i e b i j v . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , pp. 31 e n 35, n o o t 55). L a l l y (1972) s c h r i j f t d a t '. . . . l e a r n i n g i s a c o n t i n u o u s d e v e l o p m e n t a l process s t a r t i n g in t h e w o m b a n d e n d i n g o n l y a t d e a t h (p. 113). M a n y n u t r i t i o n i s t s c a l l f o r a c h a n g e in t h e a t t a c k on i n t e l l e c t u a l d e f i c i e n c i e s f r o m r e m e d y to p r e v e n t i o n , w i t h a n e m p h a s i s on p r e n a t a l n u t r i t i o n . in a d v a n c e d c o u n t r i e s it h a s b e e n f o u n d t h a t r e m e d i a l Even programmes

f o r the u n d e r p r i v i l e g e d c o m e too l a t e , a f t e r c h i l d r e n h a v e a l r e a d y s u f f e r e d p e r m a n e n t p h y s i c a l a n d p s y c h i c d a m a g e d u e to m a l n u t r i t i o n (p. 1 1 9 ) ' . 3 H e t w o o r d ' l e r e n ' h o o r t d u s n i e t t h u i s in de g r o t e k l a s s e v a n w o o r d e n uit het v o l g e n d e c i t a a t : 'Man kann f r eine g r o s s e K l a s s e von F l l e n d e r Bentzung des W o r t e s "Bedeutung" - wenn auch nicht f r alle F l l e s e i n e r Bentzung - d i e s e s Wort so e r k l r e n : Die Bedeutung e i n e s W o r t e s i s t s e i n G e b r a u c h in d e r S p r a c h e ' . ( W i t t g e n s t e i n , T e i l 1, p a r . 4 3 ) . 4 H e t i s o o k m e r k w a a r d i g o m te z i e n d a t ' l e r e n ' ( l e a r n , l e r n e n ) v r o e g e r m e e s t a l niet m e t d i e r e n g e a s s o c i e e r d w e r d en ' e d u c a t i e ' ( e d u c a t ion, d u c a t i o n ) w l , t e r w i j l dit t e g e n w o o r d i g net a n d e r s o m i s . gelijk tegenwoordige met vroegere woordenboeken. 5 1. F a u r e ( 1 9 7 2 ) . L e a r n i n g to b e . A f g e k o r t L t b . In h e t F r a n s h e e t dit r a p p o r t ' A p p r e n d r e t r e ' en ' a p p r e n d r e ' b e t e k e n t z o w e l studeren als onderwijzen. 2. 3. 6 T h e school and continuing education: F o u r s t u d i e s (1972). A f g e kort Fs. H e t r a p p o r t - f a u r e in d i s c u s s i e ( 1 9 7 4 ) . A f g e k o r t I d . Z i e o o k III. 1. 3. Ver1958,

280.
7 E e n v o o r b e e l d v a n e e n o n g e s c h i k t e d e f i n i t i e v a n ' l e r e n ' in h e t k a d e r v a n P L i s b i j v o o r b e e l d d e z e : ' L e r e n i s e e n p r o c e s , m e t m i n of m e e r d u u r z a m e r e s u l t a t e n , w a a r d o o r n i e u w e g e d r a g s p o t e n t i e s v a n de p e r s o o n o n t s t a a n of r e e d s a a n w e z i g e z i c h w i j z i g e n ' ( v a n P a r r e r e n , H f d s t . 1, p. 17). 8 9 10 11 12 13 De Groot (1974a, I d e m , p. 21. Idem. of de c u l t u u r of u i t g a n g s p u n t e n E r zijn twee s o o r t e n l e e r p r o c e s s e n : l e e r p r o c e s s e n z o n d e r en l e e r p r o c e s s e n m e t een l e r a a r . De l a a t s t e s o o r t l e e r p r o c e s s e n w o r d e n w e l ' o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n ' g e n o e m d ( v g l . de p a r a g r a f e n 2 . 4 e n 2. 5). Hoofdstuk 1 2 3, deel 1, pp.28-58. 1974, pp. 'On t h e S o u r c e s of K n o w l e d g e a n d of I g n o r a n c e ' ( P o p p e r , 27-28). Zie bijvoorbeeld: T o w a r d s a R a t i o n a l T h e o r y of T r a d i t i o n ' ( P o p p e r , ' T r a d i t i o n a n d t h e R o l e of E d u c a t i o n ' ( F r i e d r i c h , 'Tradition' (Friedrich, 3 4 5 1972, Parti). E c k s t e i n , G u r r ( 1 9 7 5 , P r e f a c e , p. ix). F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 2 2 6 ) . Z i e v o o r d e p o l i t i e k e c o n t r o v e r s e b v . F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , p a r t II) of F r i e d r i c h ( 1 972, C h . 4 ) . ' T h e r e a l q u e s t i o n w h i c h i s b e i n g a s k e d b y h i m w h o w i s h e s to t e s t a u t h o r i t y is not "Why should I o b e y ? " but "Why should I a g r e e ? " ' (Friedrich, 6 7 8 9 1963, C h . 12, p. 2 2 2 ) . F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 2 2 4 ) . E e n z e e r beknopt o v e r z i c h t g e e f t K i m (1966). F r i e d r i c h ( 1 9 7 2 , C h . 10, p. 113). Ik c i t e e r h i e r n i e t l e t t e r l i j k . L e t t e r l i j k s t a a t e r : ' T h e f o l l o w i n g a n a l y s i s s e e k s to s h o w t h a t a u t h o r i t y a n d r e a s o n a r e c l o s e l y l i n k e d , a n d i n d e e d it d e v e l o p s t h e p r o p o s i t i o n t h a t m u c h a u t h o r i t y r e s t s u p o n t h e a b i l i t y to i s s u e c o m m u n i c a t i o n s w h i c h a r e c a p a b l e of r e a s o n e d e l a b o r a t i o n , and that a u t h o r i t y which does not so r e s t , is f e e b l e and short-lived' (Friedrich, 1972, C h . 4 , p. 4 6 ) . H e t w o o r d ' m u c h ' h e b ik w e g g e l a t e n o m d a t v o l g e n s F r i e d r i c h e c h t e a u t o r i t e i t op b e r e d e n e e r b a a r h e i d i s g e b a s e e r d . V g l . F r i e d r i c h ( 1963, C h . 12, p. 218): 'We s h a l l h o p e to s h o w t h a t a u t h o r i t y a n d r e a s o n a r e c l o s e l y l i n k e d , indeed 1974, C h . 4). 1963, C h . 33). p a r . 2 . 3. , p. 2 0 ) . 1969,

281.
t h a t a u t h o r i t y r e s t s u p o n t h e a b i l i t y to i s s u e c o m m u n i c a t i o n s w h i c h a r e c a p a b l e of r e a s o n e d e l a b o r a t i o n 1 . H e t w o o r d ' m u c h ' o n t b r e e k t hier. 10 11 12 13 14 15 F r i e d r i c h ( 1 9 7 2 , C h . 4 , p. 54). F r i e d r i c h ( 1 9 7 2 , C h . 7, p. 80). F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 2 2 6 ) . F r i e d r i c h ( 1 9 7 2 , C h . 10, p. 115). Z i e ook C h . 4 , p. 4 8 . F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 2 2 4 ) . Z i e ook p. 2 1 7 . 'Ich will sagen: mit d e r Logik d e r " P r i n c i p i a M a t h e m a t i c a " knnte m a n e i n e A r i t h m e t i k b e g r n d e n , in d e r 1000 + 1 = 1000 ist; und a l l e s , w a s d a z u ntig i s t , w r e die s i n n l i c h e R i c h t i g k e i t d e r R e c h n u n g e n anzuzweifeln. Wenn wir sie a b e r nicht anzweifeln, so hat d a r a n nicht u n s e r e b e r z e u g t h e i t von d e r W a h r h e i t d e r Logik die Schuld' (Wittg e n s t e i n , 1972, T e i l I I , p a r . 39). 16 F r i e d r i c h s p r e e k t v o o r a l o v e r ' p o l i t i e k g e z a g ' e n h o o f d s t u k 12 h e e t dan ook ' P o l i t i c a l A u t h o r i t y and R e a s o n i n g ' ( F r i e d r i c h , 1963. Zie ook p. 2 2 3 ) . In d e z e t e k s t s p r e e k t h i j e c h t e r ook u i t d r u k k e l i j k o v e r h e t g e z a g v a n 'the t e a c h e r , the s c h o l a r , the d i c t i o n a r y , . . . . , l a w s a n d c o n s t i t u t i o n s , . . . t h e d o c t o r , t h e l a w y e r ' (pp. 2 2 1 - 2 2 2 ) . Z i e ook D e G r o o t ( 1 9 7 1 a ) o v e r de f o r u m - f u n c t i e in de w e t e n s c h a p . 17 18 19 F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 230 e n 1972, C h . 7, p. 81). 'Must an E d u c a t o r Have an A i m ? ' ( P e t e r s , derstreping van mij. Z i e F r i e d r i c h ( 1 9 6 3 , C h . 12, p. 2 2 3 ) . D e a l e e r d e r g e n o e m d e K i m ( z i e n o o t 7) t e k e n t h i e r b i j a a n ' F r i e d r i c h ' s a s s u m p t i o n a b o u t the w i d e s p r e a d d i f f u s i o n o r s h a r i n g of v a l u e s a n d b e l i e f s b e t w e e n a p o w e r - h a n d l e r a n d t h e r e c i p i e n t s of c o m m u n i c a t i o n s t e n d s to r e s t r i c t in s c o p e t h e p h e n o m e n a subsumed u n d e r t h e c o n c e p t of a u t h o r i t y . In a s i t u a t i o n c h a r a c t e r i z e d by s u c h s h a r i n g , the c a p a c i t y f o r e l a b o r a t e r e a s o n i n g p r e s u m a b l y i n v o l v e s n o e l e m e n t of d e c e p t i o n . O n e m a y a s k if F r i e d r i c h w o u l d c l a s s i f y a c o n t r o l p h e n o m e n o n a s a u t h o r i t y when the r e a s o n e d e l a b o r a t i o n c a p a b l e of b e i n g o f f e r e d by a p o w e r - h a n d l e r i s c l e a r l y a t o d d s w i t h his p e r s o n a l v a l u e s and b e l i e f s . Would such a r e a s o n i n g (intended f o r m a n i p u l a t i v e p u r p o s e ) b e c a l l e d a u t h o r i t y if o n l y s u c h r e a s o n s a p p e a r e d r e a s o n a b l e to a n d m a d e s e n s e to t h o s e to w h o m the p r e f e r e n c e s of t h e p o w e r - h a n d l e r h a d b e e n c o m m u n i c a t e d ? It m a y be t h a t F r i e d r i c h h a s in m i n d the a c c e p t a n c e of o r b e l i e f in r e a s o n s on the 1959. C h . 7, p. 92). O n -

282.

p a r t not o n l y of t h e r u l e d b u t a l s o of t h e p o w e r - h a n d l e r . A t a n y r a t e , t h e n o t i o n of s h a r e d b e l i e f s a n d v a l u e s h a s p r e c l u d e d h i s d i s c u s s i o n of s u c h a p r o b l e m . H i s f o c u s i s c l e a r l y on t h e a c c e p t a b i l i t y to t h o s e to w h o m a c o m m u n i c a t i o n a b o u t p r e f e r e n c e of a p o w e r - h a n d l e r i s a d d r e s s e d ' (p. 2 2 7 ) . 20 G e l o o f in g e l u k s - e n o n g e l u k s d a g e n k a n p l a n n i n g e n b e n v l o e d e n en ook h e t g e d r a g v a n m e n s e n . L e e r t m e n e c h t e r d a t d i t g e l o o f b i j g e l o o f i s ( z i e h e t o n d e r s t a a n d e c i t a a t ) , d a n k a n d i t ook w e e r p l a n n i n g e n e n g e d r a g b e n v l o e d e n en het w e r e l d b e e l d v e r a n d e r e n . 'Superstitions a b o u t l u c k y a n d u n l u c k y d a y s a r e a l m o s t u n i v e r s a l . In a n c i e n t t i m e s t h e y g o v e r n e d t h e a c t i o n s of g e n e r a l s . A m o n g o u r s e l v e s t h e p r e j u d i c e a g a i n s t F r i d a y a n d t h e n u m b e r 13 i s v e r y a c t i v e , s a i l o r s d o n o t l i k e to s a i l on a F r i d a y , a n d m a n y h o t e l s h a v e n o 13th f l o o r ' ( ' A n O u t l i n e of I n t e l l e c t u a l R u b b i s h ' . R u s s e l l , 1970, p. 94).

21

Zie

Pines

( G u i d e , 1964, P a r t III, C h . 12). H e t k w a a d i s n a t u u r l i j k

ook a n d e r s te v e r d e l e n .

22
23

H a d M a i m o n i d e s nu g e l e e f d , d a n h a d h i j e e r s t e s o o r t k w a a d m i s s c h i e n g e f o r m u l e e r d a l s 'het k w a a d dat de m e n s en de n a t u u r e l k a a r a a n d o e n ' en dit het ' e c o l o g i s c h ' k w a a d g e n o e m d . Het g e v a a r van het onnodige nodig vinden, is volgens M a i m o n i d e s dat '. . . w h e n o n e e n d e a v o r s to s e e k w h a t i s u n n e c e s s a r y , it b e c o m e s d i f f i c u l t to f i n d e v e n w h a t i s n e c e s s a r y ' ( i d e m , III. 12, p. 4 4 6 ) .

24

Maimonides oordeelde het 'persoonlijke' kwaad het belangrijkste k w a a d e n h e t ' n a t u u r l i j k e ' h e t o n b e l a n g r i j k s t e , ( i d e m , III. 12, pp. 444-445).

25 T Traditie W = Wereldbeeld M = Mensbeeld

26

In k o l o m A ( v o o r b e e l d e n v a n c o g n i t i e v e ' e d u c a t i o n a l o b j e c t i v e s ' , l i j k ) c i t e e r ik B l o o m , ed.. ( 1 9 7 2 , A p p e n d i x : pp. 2 0 1 - 2 0 7 ) . In k o l o m B ( v o o r b e e l d e n v a n a f f e c t i e v e ' e d u c a t i o n a l o b j e c t i v e s ' ,

ge-

r a n g s c h i k t - v o l g e n s de s c h r i j v e r s e r v a n - van m a k k e l i j k n a a r m o e i ge-

r a n g s c h i k t - v o l g e n s de s c h r i j v e r s e r v a n - v a n m a k k e l i j k n a a r m o e i -

283.
l i j k ) c i t e e r ik: K r a t h w o h l , B l o o m , M a s i a ( l 9 l , A p p e n d i x : p p . 1 7 6 185). In k o l o m C ( v o o r b e e l d e n v a n p o l i t i e k - en r e c h t f i l o s o f i a c h e H i g h e s t V a l u e s ' (pp. 302-262) v a n B r e c h t 27 (1970). 1968, 'topvalues') c i t e e r ik u i t h o o f d s t u k 8: ' T w e n t i e t h - C e n t u r y A t t e m p t s T o I d e n t i f y V e r g e l i j k d i t m e t h e t s l o t v a n p a r a g r a a f 3, 1 o v e r g e z a g . C o m m e n t a a r v a n M . M a i m o n i d e s o p M . A v o t 1:6 ( M a i . i o m d e s , p p . 8 - 9 ) . Z i e o o k I I I . 4 . 2. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 De G r o o t (1974, par. Idem (par. Idem (par. 2.4.3, 2.4.3, 2.4.1, p. 2 6 ) . pp. 2 9 - 3 0 ) . p, 3 0 ) .

28

Vgl. I d e m (par. C O W O 2 (1971) .

2 . 4 . 5, p. 3 4 ) . H e t c i t a a t a l d a a r h e b ik i e t s g e w i j z i g d .

C O W O 2 ( p a r . 2 . 1 , p. 2 l) e n D e G r o o t ( 1 9 7 4 , p a r . 2 . 4 . 7, p p . 3 6 - 3 7 ) . D e G r o o t ( 1 9 7 4 , p a r . 2. 4 . 7, p. 3 6 ) . De t w e e d e f o r m u l e r i n g w o r d t d o o r De G r o o t aan de l e z e r noemt een 'vaardigheid' een 'verworven dispositie'. overgelaten. V g l . D e G r o o t ( 1 9 7 4 , p a r . 2. 4 . 7, p. 3 8 ) . D e a l d a a r g e g e v e n d e f i n i t i e Dan zou een 'te v e r w e r v e n v a a r d i g h e i d ' (zie de d e f i n i t i e van o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g , n o o t 36) e e n t e v e r w e r v e n v e r w o r v e n d i s p o s i t i e m o e t e n zijn en dit l i j k t m e o n g e r i j m d . D e d o o r D e G r o o t v o o r g e s t e l d e d e f i n i t i e h e b ik d a a r o m iets gewijzigd.

38 39

R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 5, p a r . 1, p. 116). Woorden van J. A. C o m e n i u s (l 5 9 2 - 1670), g e c i t e e r d m F s ( 1 9 7 2 , (Husen, 1977, p. hfdst. 170). O o k T o r s t e n H u s e n z e g t i e t s d e r g e l i j k s : 'll.rt i n z i c h t m o e t g r o e i en, dat het hele leven een p e r m a n e n t e schooi is', 15, p. 136).

40 41

Par.

2 . 4 , n o t e n 8 e n 10. Het w o o r d 'on-

R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 1, p a r . 7). H e t c i t a a t i s a f k o m s t i g u i t d e N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g v a n dit b o e k : K l i n k e n b e r g (1971, pp, 4 7 - 4 9 ) e i n d i g ' i n d e v e r t a l i n g h e b ik d o o r ' o n b e p e r k t ' v e i v a n g e n ,

42

R o l a n d ( 1 9 5 8 , p p . 3 7 9 - 3 8 8 ) . In d e v o l g e n d e n o o t p a r a f r a s e e r ik e n i g e d o o r h a a r g e g e v e n z i n n e n uit de o m g a n g s t a a l . A weet hoe een motor w e r k t , B weet hoe C zich g i s t e r e n gevoeld heeft, D weet hoe het ongeluk g e b e u r d e - E weet dat hij e e r l i j k m o e t zijn, F w e e t d a t h i j G n i e t in d e r e d e b e h o o r t te v a l l e n , H w e e t d a t s t e l e n slecht is.

43

44

R y l e ( 1 9 5 7 , C h . 2 , p a r . 3); K l i n k e n b e r g ( 1 97 1, p. 3 6 ) .

45

R y l e ( i d e m ) ; K l i n k e n b e r g ( 1 9 7 1 , p. 32). N . B . : D e G r o o t e n R y l e g e b r u i k e n h e t w o o r d ' r e p e r t o i r e ' in v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s . V g l . 31 m e t n o o t 4 5 . noot

46

N a a r aanleiding van deze door Hartland-Swann voorgestelde

reductie,

s c h r i j f t R o l a n d (1958): 'If I u n d e r s t a n d h i m ((H-S)) c o r r e c t l y , w h a t h e m e a n s i s t h a t if we c a l l t h e s t a t e m e n t " J o h n n y k n o w s t h a t C o l u m b u s d i s c o v e r e d A m e r i c a " d i s p o s i t i o n a l , t h e n it m u s t b e t r a n s l a t a b l e i n t o s o m e s u c h f o r m a s " J o h n n y k n o w s h o w to a n s w e r t h e q u e s t i o n ' W h o d i s c o v e r e d A m e r i c a ? ' or 'What dit C o l u m b u s d i s c o v e r ? ' c o r r e c t l y ' . 47 D e G r o o t ( 1 9 7 4 , p a r . 2 . 4 . 8, p. 39). H e t h e l e s t u k 2. 4 (d. w. z . kunnen ( p r o g r a m m a ' s , 48 49 50 51 52 vaardigheden). par. 2. 4 . 1 t / m 2. 4. 8) d r a a g t a l s t i t e l : O n d e r w i j s i e e r e f f e c t e n : g e l e e r d R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 5, p a r . 1); K l i n k e n b e r g ( 1 9 7 1 , p. 123). R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 5, p a r . 3). V g l . n o o t 34. ' P r o p a g a n d a in E d u c a t i o n ' ( R u s s e l l , 1970, C h . 15, pp. 126 e n 133). H e t i s ook h e e l g o e d m o g e l i j k d a t d e b e g i n n e n d e s c h a k e r d e r e g e l s v o o r t r e f f e l i j k op kan z e g g e n , o m d a t h i j ze uit z i j n hoofd h e e f t g e l e e r d e n d a t de g e o e f e n d e s c h a k e r d i e d i t v r o e g e r ook k o n , nu h e t v e r m o g e n o m d e r e g e l s op t e z e g g e n , v e r l o r e n h e e f t ( v g l . R y l e , p a r . 6). 53 54 55 56 57 R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 2, p a r . 6); K l i n k e n b e r g ( 1 9 7 1 , p. 4 6 ) . D e G r o o t ( 1 9 7 4 , p a r . 2. 4 . 7 e n 2. 4 . 8, pp. 3 8 - 3 9 ) . 'Must an E d u c a t o r Have an A i m ? ' ( P e t e r s , I d e m , pp. 9 4 - 9 5 . R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 2, p a r . 7, p. 43); K l i n k e n b e r g ( 1 9 7 1 , p. 4 8 ) . D e N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g ' z e k e r of w a a r s c h i j n l i j k ' l i j k t m e i e t s te s t e r k . z e g t : '. . . ; it i s to b e b o u n d o r l i a b l e to b e in a p a r t i c u l a r s t a t e , to u n d e r g o a p a r t i c u l a r c h a n g e , . . . '. 58 R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 2, p a r . 7, p. 44): ' N o w t h e h i g h e r - g r a d e dispositions of p e o p l e w i t h w h i c h t h i s i n q u i r y i s l a r g e l y c o n c e r n e d a r e , in g e n e r a l , n o t s i n g l e - t r a c k d i s p o s i t i o n s , b u t d i s p o s i t i o n s t h e e x e r c i s e s of w h i c h are indefinitely heterogenous'. 59 (Klinkenberg, 1971, p. 4 8 ) . Ik g a nu v o o r b i j a a n h e t s u b j e c t i e v e v a n h e t g e v e n v a n c i j f e r s e n h e t beoordelen van examenresultaten. a c h t e r in h e t b o e k v a n De G r o o t . Zie hiervoor bijvoorbeeldH a r t o g , R h o d e s (1935) e n D e G r o o t ( 1 9 7 4 ) . Z i e ook de b i b l i o g r a f i e Ryle or 1959, C h . 7, pp. 87, 90). 1975, C h . 2 ,

285.

60 61

B l o o m ( 1 9 6 8 , p. 34). B l o o m o v e r o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n . S l a a t m e n de t u s s e n h a a k j e s g e p l a a t s t e w o o r d e n o v e r , d a n g e l d e n z i j n w o o r d e n ook v o o r l e e r p r o c e s s e n in h e t a l g e m e e n . D e h a a k j e s s t a a n n i e t in h e t a r t i k e l ( B l o o m , 1968, p. 4 6 ) . Z i e ook B u i s ( 1 978).

62

f e e d b a c k : t h e c a r r y i n g b a c k of s o m e of t h e e f f e c t s of s o m e

process

to i t s s o u r c e o r to a p r e c e d i n g s t a g e s o a s to s t r e n g t h e n o r m o d i f y it ( C o n c i s e O x f o r d D i c t i o n a r y , O x f o r d , 1972 f i f t h edition). 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 1 2 B l o o m (1968, pp. 4 7 - 4 8 ) . O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . B l o o m ( 1 9 6 8 , p. 42). V g l . p p . 41 e n 47 h i e r b o v e n . R y l e ( 1 9 7 5 , C h . 5, p a r . 3); K l i n k e n b e r g ( 1 97 1, p. 136). ' P e r f o r m a t i v e U t t e r a n c e s ' (Austin, b e h u k o t a i , L e v . R . 35. M . A v o t 3:9. Z i e ook A R N 1 , h f d s t . 2 2 , p. 37b e n T B J e b a m o t 109b. M . A v o t 3 : 1 7 . Z i e ook H e s c h e l ( 1 9 6 2 ) , I n l e i d i n g , h f d s t . 3 e n A R N 1 , h f d s t . 2 4 , p. 3 9 a . ' D i e L e h r e und d i e T a t ' ( B u b e r , ' S y s t e e m en S t u d e n t ' (De G r o o t , 4, deel 1, p p . 5 9 - 62 . V a n B o v e n (1974). P r i n s (1976). E e n n i e u w e r c i t a a t m e t a n d e r e c i j f e r s , m a a r m e t d e z e l f d e s t r e k k i n g , luidt a l d u s : 'Het a a n t a l o n g e l e t t e r d e n in de w e r e l d g r o e i t s n e l . In 1970 w a r e n e r 742 m i l j o e n m e n s e n d i e n i e t k o n d e n l e z e n of s c h r i j v e n , in 1980 z u l l e n h e t e r 814 m i l j o e n z i j n e n b i j d e e e u w w i s s e l i n g 950 m i l j o e n . D r i e v a n de t i e n v o l w a s s e n e n z i j n op h e t o g e n b l i k a n a l f a b e e t , z o z e i de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l v a n de U N E S C O , M ' b o w , in P a r i j s . D e U N E S C O i s de V N - o r g a n i s a t i e , d i e z i c h b e z i g houdt m e t o n d e r w i j s , w e t e n s c h a p en c u l t u u r . A l s de huidige t r e n d d o o r g a a t z u l l e n in 1985 m a a r t w e e v a n de d r i e k i n d e r e n t u s s e n z e s e n elf j a a r n a a r s c h o o l g a a n ' ( T r o u w , 3 4 5 V a n B o v e n ( 1 9 7 4 , p. 2 4 ) . 'Jewish Education' (Heschel, 1975, c h . 15, p. 2 3 6 ) . 11 s e p t e m b e r 1979). V g l . V a n B o v e n ( 1 9 7 4 ) , i n l e i d i n g , pp. 9 - 1 0 e n 2 0 . 1963, p. 667). 1971, h f d s t . 10, pp. 9 9 - 1 0 0 ) . 1962 C h . 10). T J S h a b . , p e r e k 1, h a l a k h a h 2. Z i e ook T B B e r . 17a, S i f r a ,

Hoofdstuk

286.
6 7 K o r a n , S u r a III - v e r s 106. H e s c h e l ( 1 9 7 5 , C h . 15, p. 2 3 7 ) . V g l . T B K i d . 4 0 b e n T B S a n h . II, deel 2, pp.75-89. S.R.Hirsch 7a.

Hoofdstuk 1

B i j v o o r b e e l d L e v . 6:7; 7: 1 ; 7-37 ; 14: 5 4 - 5 7 e n N u m . 6 - 2 1 .

(1808-1888) definieerde 'torot' ( m e e r v o u d van 'torah') als volgt: 'Verherzigung der geschichtlich geoffenbarten Wahrheiten als Lebensprinzipe: Gottes als deines Gottes, d.h. als Leiters deiner Gedanken, G e f h l e , W o r t e und T a t e n ' ( H i r s c h , 2 3 4 3:22. Bijvoorbeeld Dan. (+ 20 v . e h r . 9:10-13. ) )) the t e r m ' T o r a h ' w a s not a w o r d customs ch. B i j v o o r b e e l d : ' F o r t h e J e w s of A l e x a n d r i a ((in d e t i j d v a n P h i l o tot 50 n . c h r . but a n ' i n s t i t u t i o n ' , e m b o d y i n g the c o v e n a n t b e t w e e n the people and 1919, 11. B r i e f , S . 68). 1:7 e n E z r a 3:2; 7:6 e n M a l . B i j v o o r b e e l d Deut. 4:44; 33:4 en J o s h .

i t s G o d , a n d r e f l e c t i n g a c o m p l e x of p r e c e p t s a n d s t a t u t e s , r u l e r s , kings, and p r o p h e t s ' 12, p. 2 8 9 ) . 5 6 7 8 9 10 11 12 13 P r o v . en J o b p a s s i m . E J , vol. 15, t r e f w o o r d : T o r a h , k o l o m 1236. (Abrahams, Urbach,

a n d t r a d i t i o n s l i n k e d to t h e h i s t o r y of t h e p e o p l e a n d t h e a c t s of i t s 1975, v o l . 1 ,

M . A v o t 1:2. Z i e ook A b r a h a m s , U r b a c h ( 1 9 7 5 , v o l . 1 , c h . 12, p. 286) en TB P e s . 68b. M . A v o t 2 : 7 . Z ie ook A b r a h a m s , U r b a c h ( 1 9 7 5 , v o l . 1 1 , c h . 12, p. 8 1 4 , n o o t 1) e n T B H a g 3b. M . A v o t 5 : 2 2 . Z i e J a s t r o w (1950) o n d e r ' h a f a k h ' . Z i e ook n o o t 2 7 . Jacobs Ex. Ex. ( 1 9 7 5 , c h . 12, p. 345). 20:8-10 21:10 19:21. Z i e h e t c o m m e n t a a r v a n R a s h i 1963, pp. 1 7 7 - 1 7 9 ) ; tand

Ex. 21:24, Lev. 24:20, Deut.

( 1 0 4 0 - 1 105). Z i e ook ' L a l o i du t a l i o n ' ( L e v i n a s ,

ook o p g e n o m e n in N o b e l , P e p e r z a k ( 1 9 7 5 , h f d s t . 6: Oog o m o o g , o m t a n d ) . Z i e o o k K a u f m a n n ( 1963, c h . 4 9 , p p . 1 7 7 - 1 8 4 ) . Z i e ook H o f f m a n n ( 1 9 0 5 - 1 9 0 6 , z w e i t e r H a l b b a n d , S. 3 1 5 - 3 1 6 ) , H o f f m a n n ( 1 9 6 4 , p. 2 1 6 ) , C a s s u t o ( 1 9 5 9 , p. 1 9 2 - 1 9 3 ) , A b r a h a m s , ( 1 9 6 7 , pp. 2 7 2 - 2 7 8 ) , Y a r o n ( 1 9 6 9 , pp. 4 3 - 4 5 ) . 14 Cassuto

E J , v o l . 12, t r e f w o o r d : O r a l L a w , k o l o m 1440. D e l a a t s t e z i n b e v a t

287.
d a a r niet de w o o r d e n ' t h e s e i n s t i t u t i o n s ' , m a a r a b u s i e v e l i j k de w o o r d e n ' t h e s e s t a t u e s ' . In i e d e r g e v a l w o r d e n e r z u l k e z a k e n m e e b e d o e l d als huwelijk, scheiding, handeldrijven enz. 15 16 17 T B G i t . 6 0 b . Z i e ook T J P e ' a h 2 : 6 e n T B T e m . Y ad, inleiding 14b. Z i e ook T B G i t . 6 0 b , T a n h . B . , K i t i s s a 17 e n T J 16:1. Z i e ook T a n h . B . , K i t i s s a 17 e n T J P e ' a h 2 : 4 . TB T e m . P e ' a h 2:4. TJ Shab. 14b.

18
19

H e t g a a t h i e r o v e r p a r a t e k e n n i s . W a t b e t r e f t k e n n i s in h e t a l g e m e e n i s de k e n n i s d i e d e m e n s e n in h u n h o o f d h e b b e n b i j l a n g e n a n i e t z o b e l a n g r i j k a l s d e k e n n i s d i e in b o e k e n v e r z a m e l d i s 1975, c h . 4 , p. 61). (vgl. Magee,

20

Ps.

119:126 14b, Z i e ook T B G i t . 6 0 a e n T B J o m a 6 9 a .

21 22
23 24 25 26 27

TB T e m .

H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 7 , p. 2 7 6 ) . z i e H e s c h e l ( 1 9 7 4 , c h . 10, p. 323). B l a u w ( 1 9 7 8 , p. 85). Z i e o o k G e r h a r d s o n ( 1961). ' O f f e n b a r u n g und T r a d i t i o n a l s r e l i g i s e (Scholem, 1970, S . 1 1 0 - 1 1 1 ) . Z i e d e n o t e n 17 e n 18. M . A v o t 5 : 2 2 . Z i e o o k n o o t 9. M . A v o t 1:1. Z i e ook M . P e ' a h 2:6 e n A R N 1 , p e r e k 1 e n M . N e d . 8 : 7 . T a n h . B . I I , B I . 6 0 a , 58b. G e c i t e e r d in S c h o l e m (l 9 7 0 , p. 100). Eccles. 1:9). Zie o o k T J P e ' a h 2:4 e n E x . R . 4 7 : 1 e n L e v . R . 2 2 : 1 e n E c c l e s . R . ( o p Kategorien im Judentum'

28
29

30 31 32 33 34

T B M e n . 2 9 b . Z i e ook T B S h a b . 8 9 a e n T a n h . B . , H u k k a t 24. Z i e ook A s c h k e n a s y , W h i t l a u (1971) e n S a f r a i ( 1 9 7 0 ) . S c h o l e m ( 1 9 7 0 , S. 101). Z ie Z o h a r Idem. . L . J a c o b s in e e n g e s p r e k d a t ik in 1975 in L o n d e n m e t h e m v o e r d e . ' T h e J e w s of p a s t e r n E u r o p e u s e d to t e l l of R a b b i I s r a e l M e i r K a g a n , known a s the Haphetz H a y y i m , that he would o c c a s i o n a l l y a s k a s m a l l b o y t o t e l l h i m of J u d a i s m . W h e n R a b b i K a g a n w a s a s k e d what could he p o s s i b l y hope to l e a r n f r o m a child the s a i n t r e p l i e d t h a t e v e r y J e w h a s h i s o w n p a r t i c u l a r p o r t i o n in G o d ' s T o r a h a n d t h a t it m a y w e l l b e t h a t t h e l i t t l e boy h a s b e e n e n t r u s t e d w i t h a t i n y p o r t i o n of t r u t h d e n i e d to t h e g r e a t e s t of s c h o l a r s ' ( J a c o b s , 1968, c h . 12, p. 187). ' H a f e z H a y y i m ' i s d e t i t e l v a n e e n b o e k , d a t d o o r I . M .

H a c o b e n (- Kagan) g e s c h r e v e n w e r d . S c h r i j v e r s w e r d e n dikwijls n a a r de titel v a n e e n d o o r hen g e s c h r e v e n b o e k g e n o e m d . Z i e o o k ' O n l y i n I s r a e l p e o p l e a n d T o r a h a r e o n e . A l l of I s r a e l , o n l y t h e s e l e c t f e w , a r e t h e b e a r e r s of t h i s u n i t y ' ( H e s c h e l , 13: T h e I n d i v i d u a l J e w a n d H i s O b l i g a t i o n , 35 36 Z i e p a r a g r a a f III. 2. 2 v o o r d e u i t d r u k k i n g p. 190). 'li-Shema'. toe not ch.

1975,

H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 9 , p. 3 0 4 , n o o t 11) s c h r i j f t d e z e o p m e r k i n g

a a n de m i d d e l e e u w s e g e l e e r d e Y e h i e l , de v a d e r v a n R a b b e n u A s h e r . Z i e h e t a r t i k e l v a n A l f r e d F r e i m a n n o v e r d e S t u d i e v a n d e T o r a h in Louis Ginzberg Jubilee Volume, 37 38 39 40 41 42 D e V r i e s ( 1 9 5 9 , p. 5). V g l . E J , vol. 2, t r e f w o o r d : A g g a d a h , k o l o m 356. V g l . D e V r i e s ( 1 9 5 9 , p. 5). D e V r i e s ( 1 9 5 9 , p. 7). Idem ' T h e l i t e r a r y o u t p u t of t h e e i g h t e e n c e n t u r i e s f r o m t h e b e g i n n i n g of t h e c o m m o n e r a t o t h e y e a r 1795 ( ( ? ) ) , t h e d a t e of t h e e m a n c i p a t i o n of t h e J e w s in F r a n c e a n d H o l l a n d w h e n t h e m o d e r n h i s t o r y of t h e Jews begins, c o n t a i n s s e v e n t y - e i g h t p e r c e n t of h a l a k i c material. statement W e m a y e a s i l y c o n v i n c e o u r s e l v e s of t h e e x a c t n e s s of t h i s Museum, 1 9 4 5 , p. 360 .

by l o o k i n g a t t h e c l a s s i f i c a t i o n of t h e H e b r e w b o o k s in t h e B r i t i s h t h e l a r g e s t c o l l e c t i o n of i t s k i n d in t h e w o r l d ( ( d i t w a s w a a r (Ginzberg, 1970,

toen
43

L . G i n z b e r g in 1920 d i t a r t i k e l s c h r e e f ) ) , p r e p a r e d b y s u c h a n

eminent and c a r e f u l b i b l i o g r a p h e r as Z e d n e r ' . p. 165). Guide, TB Hul. Sif. Deut. 3:43.

Z i e o o k H e i n e m a n n ( 1 9 7 0 , pp. 2 v v ) e n H e s c h e l ( 1 9 6 2 b , perek 3 (einde). 48.

pp. xxix vv). 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 9 0 b . Z i e ook T J M a ' a s , 4 9 ( b i j 1 1 : 2 2 ) . Z i e o o k M i d . P s . 28: 5 e n S i f . D e u t . 1 9 6 4 , 111.43, p. 5 7 3 ) . Erez.

Guide (Pines, Z ie M i d r a s h

Z i e b i j v o o r b e e l d de t r a c t a t e n M . A v o t en T B D e r e k h

H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 3 2 , p. 3 2 4 ) . Z i e o o k E l o n ( 1 97 3 ) , d e e l 1, p. 1 4 6 ,

noot 15 t/m 19.

H e s c h e l (1959, ch. 33, pp. 3 3 6 - 3 3 7 ) . I d e m ( c h . 3 3 , p. 3 3 7 ) . I d e m ( c h . 3 3 , p. 3 4 1 ) . Z i e o o k H e s c h e l ( 1 9 6 2 b , Verg. Gen. R. 44:8. inleiding).

289.

54 55

V g l . d e e l 1, p a r . 1. 2 , G u i d e , T a l m u d T o r a h 3:3 e n p a r . 3. 7, d e n o t e n 68 t / m 71. Z i e S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1 9 6 6 , h f d s t . 5, p p . 6 4 - 6 5 ) e n G e n . R . , P e t i c h t a E e g a R a b a t t i 2. Z i e o o k T J H a g . 1:7 e n L e v . R . 3 5 : 2 .

56

' A i m e r la T h o r a plus que D i e u ' ( L e v i n a s , (1959, ch. 32, pp. 3 2 9 - 3 3 0 ) .

1963, p. 176),

Nederlandse

v e r t a l i n g in N o b e l , P e p e r z a k ( 1 9 7 5 , h o f d s t . 5). Z i e ook H e s c h e l 57 58 59 Z i e d e e l 1, p a r . 1. 3, v r a a g 8. Z i e T o s e f t a *. V g l . E J , v o l . 14, t r e f w o o r d : S a g e s , p a r a g r a f e n ' G e n e r a l K n o w l e d g e ' e n ' T h e I n f l u e n c e of N o n - J e w i s h C u l t u r e s ' . Z i e ook L i e b e r m a n ( 1 950 e n 1965) e n S a f r a i ( 1 9 7 8 ) . 60 61 B e v a n , S i n g e r (1953). Uit e e n b r i e f , d i e de h i s t o r i c u s H . G r a e t z ( l 8 l 7 - 1 8 9 l ) op 1 f e b r u a r i 1877 a a n M a r x s c h r e e f , b l i j k t d a t M a r x g e e n of n a u w e l i j k s H e b r e e u w s kende en zich v o o r de j o o d s e g e s c h i e d e n i s niet e r g i n t e r e s s e e r d e . v a n P r i n z (1970). 62 63 64 65 66 67 68 69 70 N o v a k ( 1 9 7 7 , p. 84) in e e n b o e k b e s p r e k i n g , w a a r i n h i j h e t s o c i a l i s m e , z o a l s h e t in p r a k t i j k g e b r a c h t w o r d t , z i j n T o t e m und T a b u . Z i e b i j v o o r b e e l d B a k a n (1958) e n G r o l l m a n ( 1 9 6 5 ) . V g l . n o o t 59. H i m m e l f a r b ( 1 9 7 4 , p. 70). Z i e d e e l 1, p a r . 2. 3 Z i e Y e s h i v a h *. S a m u e l ( 1 9 7 1 , p. 38). Ik v o n d d i t c i t a a t in G o l d m a n ( 1975, c h . 14, pp. 2 6 1 - 2 6 2 ) . D i t c i t a a t i s a f k o m s t i g u i t h e t a r t i k e l o v e r A . I . K o o k in E J , v o l . 10, k o l o m 1185. Z i e o o k ' D i e E r n e u e r u n g d e r H e i l i g k e i t ' ( B u b e r , S.448-455). Hoofdstuk 1 1.2, deel 2f pp.90-106. 1963a, becritiseert. F r e u d s c h r e e f d i t in h e t v o o r w o o r d v a n d e h e b r e e u w s e v e r t a l i n g v a n De b r i e f i s te v i n d e n in h e t a r t i k e l ' N e w P e r s p e c t i v e s on M a r x a s a J e w '

E x . R . 4 1 : 6 . Z i e H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 9 , p. 3 0 2 ) . Z i e ook T B G i t . 6 0 b en T J P e ' a h 2:6 en T J Sanh. 4:2.

Albo t l 5 e eeuw). Sefer h a - l K k a r i m ,

3 : 2 3 . Z i e E J , v o l . 3, t r e f w o o r d :

A u t h o r i t y , R a b b i n i c a l , k o l o m 9 0 7 . Z i e ook E J , t r e f w o o r d : H e r m e -

neutics. 3 4 5 6 7 Yad, inleiding. Onderstreping van mij. (Hyamson, TB BM 59b. De v e r t a l i n g is niet l e t t e r l i j k . Deut. 30:12 E x . 23:2. De v e r t a l i n g is niet l e t t e r l i j k . I d e m n o o t 4 . Z i e ook T B B e r . 5 2 a , T B E r . 7 a , T B H u l . 4 4 a , T B Y o m a 8 0 a , T B T e m . 1 6 a , T J S a n h . 4 : 2 . Z i e ook c o m m e n t a a r v a n I b n E z r a op E x . 23:2 en A s c h k e n a s y , W h i t l a u ( 1 9 7 1 ) . 8 9 10 11 T B Y e v . 7 1 a , T B B M 31b. Deut. 17:10-11 C o m m e n t a a r op D e u t . 1 7 : 1 0 - 1 1 ; M i d . T a n . op i b i d - : S i f . D e u t . 154 e t a l . A r y e h L e i b b. J o s e p h h a - K o h e n : i n l e i d i n g tot K e z o t h a - H o s h e n op d e S h . A r . , H M . Z i e E J , v o l . 3, t r e f w o o r d : A u t h o r i t y , k o l o m 909. Rabbinical, 1965, p. 4 a ) .

12
13 14 15

V g l . de n o t e n 3, 6 e n 7. TB E r . Idem I d e m . Z i e ook T J B e r . Bet Shammai, TB BM 59b, TB E r . 1:4 e n E J , v o l . 4 , t r e f w o o r d : B e t H i l l e l a n d kolommen 737-741. 13b 19:2 inleiding). 13b

16
17

N a h m a n i d e s , C o m m e n t a a r op L e v . H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 32, p. 327).

18
19

T B B M 3 0 b . Z i e ook T B B M 85a e n H e s c h e l ( 1 9 6 2 b ,

20

T B BK 7 9 b . Z i e ook L u z z a t t o ( 1 9 6 6 , p e r e k 13). Z i e w a t b e t r e f t h e t b e g r i p ' b e n o n i ' T B R H 16b in s a m e n h a n g m e t T B B e r . 7a. Zie M e e s t a l e e n p r e v e n t i e v e m a a t r e g e l of e e n a l g e m e n e b e p e r k i n g . The Jewish Encyclopedia, V g l . n o o t 3. Heller, Tosefot Yom Tov, Zie Tanna Horovitz, Idem. M . A v o t 1:1. Z i e ook T B B e r . Gen. R. 2a. M a i m o n i d e s (1968) op T B A v o t 1:1 1 9 , 3 . Z i e ook A R N 1 ' 2 1 e n T B S a n h . 2 9 a . H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 9 , pp. 3 0 2 - 3 0 3 ) . T J S a n h . 4 , 2 2 a . Z i e M a r g o l i o t , P e n e i , a d l o c u m ; ook M i d . P s . , S h e n e i , p. 2 5 b . Z i e C o r d o v e r o , P a r d e s , 23, sub h u m r a . H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 9 , p. 302). voorwoord. 1901, t r e f w o o r d : g e z e r a h .

21

22
23 24 25

26
27 29

28 30 31 32

291.
h f d s t . 12. 33 34 35 H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 9 , p. 303). B o c h e n s k i ( 1 9 6 5 ) . Z i e ook z i j n a r t i k e l k o r t i n g AA v e r w i j s t n a a r dit a r t i k e l . ' T h e f i e l d i s n o t a c l a s s of u t t e r a n c e s , b u t of w h a t u t t e r a n c e s u n i c a t e d by u t t e r a n c e s . Yet a u t h o r i t y is not about u t t e r a n c e s , a b o u t w h a t t h e y m e a n ' . ( A A , p. 58). 36 37 A A , pp. 7 0 - 7 1 . ' D i e e r s t e w o l l e n w i r " W i s s e n s - A u t o r i t t " n e n n e n , auf g r i e c h i s c h " e p i s t e m i s c h e A u t o r i t t " ( " e p i s t e m e " bedeutet d a s s e l b e wie " W i s s e n " ) . Die a n d e r e , j e n e , die i m Gebiet Weisungen hat, nennen wir " V o r g e s e t z t e n - A u t o r i t t " , auf g r i e c h i s c h " d e o n t i s c h e A u t o r i t t " ( " d e o m a i " bedeutet soviel wie "ich soll")' Afgekort: A. 38 39 A, S.51-52. er ' E i n S a t z b e z i e h t s i c h i m m e r auf e i n e n s o g . S a c h v e r h a l t , d . h . B o c h e n s k i ( 1 9 7 4 b , 4 . C a p i t e l , S. 53). mean, but in o t h e r w o r d s , a c l a s s of m e a n i n g s . T h e s e m e a n i n g s m u s t b e c o m m (1974a), n o o t op p. 71. D e a f -

b e s a g t , wie sich die Sachen v e r h a l t e n , was da ist. D e s h a l b kann e r wahr oder f a l s c h sein: w a h r , wenn sie sich so v e r h a l t e n , wie er sagt, f a l s c h wenn a n d e r s ' . 40 (A, S . 5 1 ) . 'Eine Weisung m e i n t nie w a s da i s t , s o n d e r n was da sein soll. Sie kann ja nicht s a g e n , w a s da i s t , weil d e r S a c h v e r h a l t , u m welchen es sich handelt, e r s t durch meine Handlung verwirklicht werden soll'. (A, S. 52). 41 42 43 44 45 D e e l 1, p a r . 3. 2. V g l . h e t s l o t v a n d e e l 1, p a r . 3. 7 ( c i t a a t B u b e r ) . A , 4 . C a p i t e l , S. 4 9 - 5 6 . A , S. 2 3 . Z i e o o k A A , p. 57. A A , p. 59. Op p. 60 v o e g t B o c h e n s k i t o e : ' S u c h a s t a t e m e n t w a s p u b l i s h e d b y a l a r g e g r o u p of p r o m i n e n t G e r m a n s c i e n t i s t s in 1914. It a s s e r t ed that G e r m a n y did not a t t a c k B e l g i u m . A m o n g the s i g n a t o r i e s w e r e Roentgen, H u s s e r l and H a r n a c k . ' 46 47 48 A , S. 55. K a u f m a n n ( 1 9 6 1 , VIII. 6 4 , p. 2 7 0 ) . H i e r m e e i s n i e t g e z e g d d a t P a u l u s in de r a b b i j n s e t r a d i t i e s t a a t . ' L e e s t m e n de B i j b e l goed, dan zal m e n volgens P a u l u s s t e e d s w e e r b i j C h r i s t u s u i t k o m e n . D a a r m e e i s in w e z e n d e s l e u t e l a a n g e g e v e n v o o r d e e x e g e s e v a n h e t O u d e T e s t a m e n t . Of m e n h e t O u d e T e s t a m e n t

292.
d a a r m e e recht doet, is d a a r m e e niet gezegd. P a u l u s is van mening d a t w e op d i e m a n i e r d e B i j b e l m o e t e n l e z e n ' . V e r h o e f 2. 12, p. 275) 49 K a u f m a n n ( 1 9 6 1 , p . 2 7 0 ) . Z i e ook S a f r a i ( 1 9 7 8 ) , 15. K a p i t e l : H a l a c h a u n d A g g a d a h , v o o r a l d e b l a d z i j d e n 91 e n 92. 50 G u i d e , Vol. II, ( 1 9 4 6 , p. 2 1 1 ) . In e e n a n d e r e v e r t a l i n g v a n d e z e p a s s a g e ( P i n e s , 1 9 6 4 , p. 347) w o r d t uiterde ' l e t t e r l i j k e b e t e k e n i s ' v e r e e n z e l v i g d m e t de ' o p p e r v l a k k i g e , ch. 29. De h i e r g e c i t e e r d e v e r t a l i n g i s F r i e d l n d e r (1979, par.

l i j k e i n t e r p r e t a t i e ' : ' F o r t h e e x t e r n a l s e n s e of t h e s e t e x t s l e a d s e i t h e r t o a g r a v e c o r r u p t i o n of t h e i m a g i n a t i o n a n d to g i v i n g v e n t t o e v i l o p i n i o n s w i t h r e g a r d to t h e d e i t y , o r to a n a b s o l u t e d e n i a l of t h e a c t i o n of t h e d e i t y a n d to d i s b e l i e f in t h e f o u n d a t i o n s of t h e L a w . c o r r e c t t h i n g to d o i s to r e f r a i n , if o n e l a c k s a l l k n o w l e d g e of t h e s c i e n c e s , f r o m c o n s i d e r i n g t h e s e t e x t s m e r e l y with the i m a g i n a t i o n ' . Z i e o o k d e s l o t z i n n e n v a n d e h o o f d s t u k k e n I. 51 e n II. 27 ( G u i d e , V o l . I , c h . 51 e n v o l . 1 1 , c h . 2 7 ) . 51 52 53 54 R a c k m a n ( 1 9 7 6 , p. 134), R a c k m a n i s e e n v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n h e t o r t h o d o x e j o d e n d o m e n e r k e n t h e t d e o n t i s c h g e z a g v a n de h a l a k h a h . V g l . F r i e d r i c h ( 1 9 7 2 , c h . 10, p. 114). Z i e n o o t 13. S c h o l e m ( 1 9 7 0 , S . 103). ' D i e s e T h e s e s c h e i n t z u e r s t v o n M o s e s G r a f in P r a g a u f g e s t e l t w o r d e n z u s e i n ; v g l . d e s s e n W a - j a k h e l M o s c h e , D e s s a u 1699, B l . 4 5 b u n d 5 4 a 1 ( S c h o l e m , Hoofdstuk 1 2 3 4 5 6 I I . 1, deel 2, pp. 110-115. G u i d e III. 29 ( P i n e s , G u i d e I. 36 ( P i n e s , 1 9 6 4 , p. 517). 1964, p. 83). Z i e o o k Y a d : A v . Z a r . , h o o f d s t u k 1 1 9 6 5 , p. 5 4 b ) . Z i e ook T B K e t . 11 lb, 1970, v o e t n o o t 9, S. 1 0 3 ) . The

I d e m . V g l . o o k h e t s l o t v a n III. 30. e n h o o f d s t u k 2 , p a r a g r a a f 1. Z i e o o k Y a d , T e s h u v a h 3 : 7 . Y a d , Hilkhot Deot 6:2. ( H y a m s o n , Vgl. TB Men. 110a, w a a r b i j l e r e n g e l i j k g e s t e l d wordt a a n het b r e n ' T h e s t r i k i n g i m a g e of G o d a s

g e n v a n o f f e r s t e r e r e van G o d . Z i e ook T B H o r . 13a. T B A v . Z a r . 3 b . Z i e ook E x . R . 2 8 : 5 . t h e T e a c h e r of I s r a e l i s f o u n d in t h e P r a y e r b o o k w h i c h c o n t a i n s t h e following b e n e d i c t i o n f r o m the T a l m u d to be r e c i t e d e v e r y m o r n i n g b e f o r e one b e g i n s to study T o r a h : " B l e s s e d a r t Thou . . . who h a s s a n c t i f i e d us by T h y c o m m a n d m e n t s and c o m m a n d e d u s to study the T o r a h . M a k e p l e a s a n t , t h e r e f o r e , we b e s e e c h T h e e , O L o r d our G o d ,

293.
t h e w o r d s of T h y p e o p l e to t h e h o u s e of I s r a e l , s o t h a t w e w i t h o u r o f f s p r i n g a n d t h e o f f s p r i n g of T h y p e o p l e t h e h o u s e of I s r a e l m a y a l l know T h y n a m e and study T h y T o r a h " . Note e s p e c i a l l y the f o r m u l a i c c o n c l u s i o n : " B l e s s e d a r t T h o u , O L o r d , w h o t e a c h e s T o r a h to T h y people I s r a e l " . (TB B e r . l i b ; cf. Daily P r a y e r Book (ed. p. 13)' ( K i r s c h e n b a u m , 7 8 1972, p. 22). 1965, c h . 9, p. 93). ' T h e S t u d y a n d P r a c t i c e of t h e T o r a h ' ( J a c o b s , P.Birnbaum),

Z i e o o k I s a a c s (1928) e n H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 15, p. 2 3 7 ) . D a a r mijn studie noch een theologische, noch een r a b b i j n s e uiteenz e t t i n g i s , k a n ik h i e r n i e t i n g a a n op d e h a l a k h i s c h e f o r m u l e r i n g e n in de r a b b i j n s e l i t e r a t u u r , d i e e e n i n z i c h t g e v e n in h e t v e r k e e r t u s s e n d e j o o d s e g e m e e n s c h a p p e n e n d e n i e t - j o o d s e o m g e v i n g e n (de I s l a m i t i s c h e e n C h r i s t e l i j k e g a s t l a n d e n ) w a a r i n h e t m i d d e l w l tot d o e l v e r h e v e n w a s . Z i e h i e r v o o r b i j v o o r b e e l d : G u t t m a n n (1927); ' T h e C h o s e n P e o p l e I d e a a n d t h e A t t i t u d e of J u d a i s m T o w a r d s O t h e r F a i t h s ' Jacobs (1965); B l o c h Hebreeuws: Yad, hilkhot m e l a k h i m 8:11. T h e m a n u m m e r van Heigot (1978, J e r u s a l e m ) : 'Bein J i s r a e l l e - A m i m ' , de a r t i k e l e n v a n J . L e v i n g e r , J . R o s e n t h a l , M. B. ' S o v l n u t d a t i e t e t c . ' in R o s e n t h a l ( 1 9 6 7 ) . 9 TB Shab. 119b. ' J e r u s a l e m w u r d e n u r d e s h a l b z e r s t r t , weil m a n da D i e Welt w i r d die Schulkinder ((vom U n t e r r i c h t e ) ) abhielt. ( . . . . ) . Lerner. (1922); A l o n (1977); Katz ( i 9 6 0 , 1969 e n 1971). in ( 1965, c h . 12); ' G e n t i l e s a n d S e m i - p r o s e l y t e s ' in L i e b e r m a n

nur d u r c h den Hauch d e r Schulkinder e r h a l t e n . ( . . . . ) . Man halte die Schulkinder nicht ((vom Unterrichte)) z u r c k , selbst nicht z u m Bau des Heiligtums. ( . . . . ) . E s ist m i r von m e i n e n V o r f a h r e n , manc h e l e s e n : v o n d e i n e n V o r f a h r e n , b e r l i e f e r t , d a s j e d e S t a d t , in d e r keine Schulkinder vorhanden sind, z e r s t r t wird; Rabina liest: v e r n i c h t e t w i r d 1 . ( T B S h a b . 119b, v e r t a l i n g G o l d s c h m i d t 10 11 12 13 14 15 Yad, hilkhot talmud torah: Yad, Idem, idem. 1:10. 1930-1936). T B P e ' a h 1:1. Z i e ook T B S h a b . 127a e n T B K i d . 39b e n A R N 1 4 0 . 3:3. Z i e ook T B K i d . 4 0 b e n S i f . D e u t . E k e b 4 1 . V g l . o o k d e e l 1, p a r . 3 . 7 , n o o t 71.

B i j w i e i s G o d ? B i j d e g e e n d i e l e e r t . V g l . n o o t 5. G e n . R . i , 1, p. 2. Z i e ook A b r a h a m s , U r b a c h ( 1 9 7 5 , c h . 9, p p . 1 9 8 202) e n T a n h . e n Y a l . op G e n . 1:1.

294.
16 17 Z i e A b r a h a m s , U r b a c h ( 1 9 7 5 , c h . 9, p. 198)en A R N 2 , c h . 31 ( G o l d i n , 1967, p. 126). Z i e h i e r v o o r b i j v o o r b e e l d A b r a h a m s , U r b a c h ( 1 9 7 5 , c h . 9, pp. 1 9 9 2 0 2 ) . M e t d e T o r a h , w a a r G o d in k e e k , w o r d t n i e t d e h e l e j o o d s e t r a d i t i e tot e n m e t v a n d a a g b e d o e l d . 18 19 20 21 22 1 S t e i n s a l t z ( 1 9 7 7 , c h . 1, p. 7). Heinrich Heine ('Almansor', Gen. R. 65:20. Zie Tanna E J , v o l . 12, t r e f w o o r d : O e n o m a u s of G a d a r a . II. 2, deel 2, pp. 116-138. Judg. tigen. 2 3 4 5 R a s h i op M . A v o t 2 : 8 . Z i e o o k T J Y e v . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 31). Z i e d e d e f i n i t i e v a n P L in d e e l 1, p a r a g r a a f 2. 3. 'The talmudic " h e a v e n " is nothing m o r e than an a c a d e m i c c o m m u n i t y of a n g e l s a n d t h e s o u l s of s a i n t l y s c h o l a r s , h e a d e d b y t h e M a s t e r T e a c h e r , G o d H i m s e l f - a l l o c c u p i e d in t h e s t u d y of T o r a h ' . schenbaum, 6 7 8 9 10 Z i e o o k E J , v o l . 2 , t r e f v / o o r d : A c a d e m y on H i g h . T B S u k . 2 8 a in de v e r w o o r d i n g v a n G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 31). T B Shab. 152a. Z i e v o o r de v e r t a l i n g en o n d e r s t r e p i n g G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 25). Z i e ook M. K i n . 3:6. Zie Mishnah . M . A v o t 5:22 e n M a i m o n i d e s ' t o e l i c h t i n g ( D a v i d , 1968, p. 122). L e v . R . , 2 ( b e g i n ) . G e c i t e e r d in W i e s e n ( 1 8 9 2 , S. 24). ' T a l m u d ' d w z . de s t u d i e v a n d e t a l m u d , ( v g l . d e d e f i n i t i e v a n ' t a l m u d ' in Y a d , talmud torah, 11 12 13 14 15 16 17 1:11 g e c i t e e r d op p. 172 v a n d i t p r o e f s c h r i f t . ) hilkhot (Kir1972, p. 22), e e r d e r g e c i t e e r d in d e e l 1, p a r . 2 . 1 , n o o t 1. 1:6. 13:4. W a t v o o r S a m s o n a l s n a z i r e e r (na z i j n g e b o o r t e ) v e r b o 1820).

Hoofdstuk

den zou zijn, m o c h t zijn m o e d e r tijdens h a a r z w a n g e r s c h a p niet nut-

D i e s f e l d t ( 1 9 7 9 , pp. P O 3 2 0 0 - 1 0 , 11, 12). O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . I d e m , pp. 3 2 0 0 - 1 , 2 . I d e m , pp. 3 2 0 0 - 3 . Z i e ook D e G r o o t ( 1 9 7 9 a , p p . 1 6 - 1 7 ) . Gen. Gen. 2:7. 1:27. 1922,

M . S a n h . 4 : 5 . Z i e ook T B S a n h . 38a e n T J S a n h . 4 : 9 e n T . S a n h . 8 : 4 . M . S a n h . 4:5. Z i e ook ' G l e i c h h e i t a l l e r M e n s c h e n ' ( B e r n f e l d , E r s t e r T e i l , K a p i t e l 6).

295.
18
19 20 T a n h . , c o m m e n t a a r op N u m . 2 7 : 1 6 in p a r . 10 v a n de S i d r a h P i n h a s . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 2 0 ) . L e v . 19:18. A R N 1 en A R N 2 , op L e v . 19:18. 16. Z i e F l u s s e r ( 1 9 6 8 ) . H e t c i t a a t e n de b o v e n s t a a n d e i n t e r p r e t a t i e s t a a n op p p . 1 1 4 - 115. Z i e ook E x . R . 2 4 : 7 e n S i f r a

21

22
23 24 25

C o h e n ( 1 9 3 5 , p. 17). C o h e n did n o t w a n t to d e c i d e t h e p h i l o l o g i c a l i m p l i c a t i o n s . Z i e F l u s s e r ( 1 9 6 8 , p. 116). K o s m a l a ( 1 9 6 5 , pp. 1 3 - 1 7 ) . Z i e F l u s s e r ( 1968, p. 116). F l u s s e r ( 1 9 6 8 , p. 116). Ferron, Arnoni(l972, tieve denken'. pp. 6 0 - 6 1 ) , h o o f d s t u k 'De m a c h t v a n h e t n e g a -

26
27

Z i e ook H e s c h e l ( 1 9 7 5 ) , c h . 10: S a c r e d I m a g e of M a n , v o o r a l pp. 1 5 0 151. V g l . II. 2. 3: G o d s p a r t n e r . H e s c h e l ( 1 9 6 5 b , p. 119). T B S h a b . 3 1 a . Z i e F l u s s e r ( l 968, p. 116). B a c h e r ( 1 9 0 3 , 4 f . ). F l u s s e r ( 1 9 6 8 , p. 117). Z u i d e m a , F l u s s e r ( 1975, s t e l l i n g 4 3 , p. 141). W a t b e t r e f t de n a a s t e n l i e f d e k a n d i t g e i l l u s t r e e r d w o r d e n a a n de h a n d v a n t w e e a l g e m e n e t h e o r i e n , d i e a a n de t a l m u d i s c h e u i t w e r k i n g v a n d o o d s t r a f p r o c e d u r e s ten g r o n d s l a g liggen: ' T a l m u d i c law d i s t i n g u i s h e d f o u r m e t h o d s of j u d i c i a l e x e c u t i o n ( a r b a m i t o t b e t d i n ) : s t o n i n g , burning, slaying, and strangling. ( . . . ) . Two general theories were p r o p o u n d e d w h i c h . . . r e f l e c t old t r a d i t i o n s a n d w e l l - e s t a b l i s h e d w a y s of t h i n k i n g : n a m e l y , f i r s t , t h a t " l o v e y o u r n e i g h b o r a s y o u r s e l f " ( L e v . 19:18) w a s to b e i n t e r p r e t e d a s a p p l y i n g e v e n to t h e c o n d e m n e d c r i m i n a l - y o u l o v e h i m by g i v i n g h i m t h e m o s t h u m a n e ( " t h e m o s t b e a u t i f u l " ) d e a t h p o s s i b l e (TB Sanh. 4 5 a , 52a; TB P e s . 75a; TB K e t . 37b); s e c o n d l y , t h a t j u d i c i a l e x e c u t i o n s h o u l d r e s e m b l e t h e t a k i n g of l i f e by G o d : a s t h e b o d y r e m a i n s e x t e r n a l l y u n c h a n g e d w h e n G o d t a k e s t h e l i f e , s o in j u d i c i a l e x e c u t i o n s t h e b o d y s h o u l d n o t be d e s t r o y e d or m u t i l a t e d (TB Sanh. 52a; S i f r a 7:9)'. E J , v o l . 5 , t r e f w o o r d : C a p i t a l P u n i s h m e n t , k o l o m 142.

28
29 30 31 32 33

34 35 36

F l u s s e r ( 1 9 7 5 , s t e l l i n g 3, p. 134). S i f r a , T J N e d . 9:3. Z i e ook R a s h i op L e v . 19:18. F l u s s e r ( 1 9 6 8 , p. 117). V o e t n o o t 15 t. a . p. b e v a t b e w i j s p l a a t s e n t e n

296.
aanzien vn J e z u s . 37 'De n i e u w e b e l a n g s t e l l i n g v o o r J e z u s ' b o o d s c h a p l i j k t n o g a l e e n s op de g e b o o r t e v a n e e n g e d r o c h t : J e z u s , d i e d e z o n d a a r s l i e f h a d , h a a t t e b l i j k b a a r de g o e d e m e n s e n , e n in J e z u s ' n a a m w o r d e n n i e t d e m o o r d e n a a r s , m a a r de v e r m o o r d e n schuldig v e r k l a a r d . Dat klopt o v e r i g e n s m e t h e t c o n c e p t v a n de A n t i c h r i s t b i j v e l e K e r k v a d e r s ' . s t e l l i n g 51, pp. 1 4 2 - 1 4 3 ) . 38 39 40 F l u s s e r ( 1 9 6 8 , pp. 1 2 6 - 1 2 7 ) . F l u s s e r in e e n i n t e r v i e w , h e m in J e r u z a l e m a f g e n o m e n d o o r T o n Oostveen (Oostveen, 1978, pp. 3 9 - 4 0 ) . H e s c h e l ( 1 9 7 2 , c h . 2 3 , p. 2 5 1 ) . V e r g e l i j k h e t g e c i t e e r d e m e t II. 1. 1, n o o t 5. V e r g e l i j k H e s c h e l s w o o r d e n ook m e t w a t B u b e r n i e t o v e r G o d m a a r o v e r de M e s s i a s , e e n a n d e r g r o o t w o o r d , z e g t ; ' A l s i c h ( ( B u b e r ) ) ein Kind w a r , l a s ich eine alte j d i s c h e S a g e , die ich nicht v e r s t e h e n konnte. Sie e r z h l t e n i c h t s w e i t e r a l s d i e s ; " V o r d e n T o r e n R o m s s i t z t ein a u s s t z i g e r B e t t l e r und w a r t e t . E s ist d e r M e s s i a s " . Dam a l s k a m ich zu e i n e m a l t e n M a n n e und f r a g t e ihn: " W o r a u f w a r t e t e r ? " Und d e r a l t e M a n n a n t w o r t e t e m i r e t w a s , w a s i c h d a m a l s n i c h t v e r s t a n d und e r s t v i e l s p t e r v e r s t e h e n g e l e r n t h a b e ; e r s a g t e : "Auf dich" ' (Buber, 41 42 43 Zie Midrash*, H e s c h e l ( 1 9 7 2 , c h . 2 3 , pp. 2 4 1 - 2 4 3 ) .
1

F l u s s e r (1975,

1920, $ . 31). Z i e ook T B S a n h . 9 8 a .

Vgl. Deut. 26:17-18. ' T h e o d o r ' dwz. ' G e n . R . , ed.

T h e o d o r . J a c o b s ( 1 9 6 8 , c h . 9, p. 142) i l l u s t r e e r t h e t G o d s p a r t n e r z i j n a l d u s : ' S e e e . g . S a b b . 119b. : R . H a m n u n a s a i d : ' H e w h o p r a y s on th# e v e of t h e S a b b a t h a n d r e c i t e s " a n d t h e h e a v e n a n d t h e e a r t h w e r e f i n i s h e d " s c r i p t u r e t r e a t s of h i m a s t h o u g h h e h a d b e c o m e a p a r t n e r w i t h t h e H o l y O n e , b l e s s e d b e H e , in t h e w o r k of c r e a t i o n ' , and S a b b . 10a: ' E v e r y j u d g e w h o j u d g e s w i t h c o m p l e t e f a i r n e s s e v e n f o r a single hour S c r i p t u r e gives h i m c r e d i t a s though he had b e c o m e a p a r t n e r w i t h t h e H o l y O n e , b l e s s e d be H e , in t h e w o r k of c r e a t i o n ' . W i t h o u t e v i d e n t a w a r e n e s s of t h e R a b b i n i c v i e w , H a r v e y C o x ( T h e Secular City, Macmillan, New York, 1965, p. 264) r e m a r k s : 'Recent d i s c u s s i o n s of t h e c o n c e p t of the c o v e n a n t in t h e O l d T e s t a m e n t s u g g e s t it me9.ns t h a t Y a h w e h w a s w i l l i n g to s t o o p s o l o w a s to w o r k in t a n d e m w i t h m a n , to w o r k on a t e a m , n o m a t t e r h o w p o o r l y t h e h u m a n p a r t n e r was working out'. (Harvey Cox is een m o d e r n e , r i k a a n s e , C h r i s t e l i j k e t h e o l o o g ) . Z i e ook Z u i d e m a ( 1 9 7 7 ) . Ame-

297.
44 45 46 47 48 49 50 H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 4 3 , p, 4 2 2 ) , I d e m , c h . 4 2 , p. 4 1 9 . Y a d , S h e m i U h v e - Y o b e l 1 3 : 1 2 - 1 3 . A a n g e h a a l d in H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 4 2 , p. 4 1 9 ) . Lev, 19:2 L e v , , h o o f d s t u k 19. Z i e II. 2 . 2 , n o t e n 14 e n 15. De b o e k e n , die o n d e r de n a a m D a s d i a l o g i s c h e P r i n z i p ( B u b e r , 1962) i n n b a n d z i j n u i t g e g e v e n , w i j z e n h i e r z e l f s in h u n t i t e l s a l op: I c h und Du, Z w i e s p r a c h e , Die F r a g e an den E i n z e l n e n , E l e m e n t e d e s Z w i s c h e n m e n s c h l i c h e n . Z i e ook 111.4,2, noot 25. 51 52 53 54 55 Gen. Deut. Deut. : 2 ;
1

2:16-17. 11: 2 6 - 2 8 . 30:19. 1967, c h . 2, p. 2 0 ) . V g l . o o k M . A v o t 6 ( K i n y a n T o r a h ) . . . R e a d not h a r u t h ( g r a v e n ) but h e r u t h ( f r e e d o m ) , f o r thou

V g l . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 20).

A R N 2 (Goldin,

f i n d e s t n o f r e e m a n e x c e p t i n g h i m t h a t o c c u p i e s h i m s e l f in t h e s t u d y 2 of t h e L a w ' , ( v e r t a l i n g v a n H . D a n b y , o p g e n o m e n in A R N , G o l d i n , 1967, p. 2 4 8 ) . Z i e ook T B E r . 5 4 a e n T a n h . , t i s s a 16. Z i e ook III. 2. 2, 56 57 n o o t 181. TB E r , 13b (Abrahams, Urbach, 1975, c h . 10, p. 2 5 2 ) . Z i e ook G e n . R . 8 : 3 - 5 e n T B Sanh. 38b. M . A v o t 3:15 ( v e r t a l i n g v a n H . D a n b y , o p g e n o m e n in A R N 2 , G o l d i n 1967, p . 2 3 9 ) . Z i e ook T B B e r . 3 3 b e n T B N i d . 16b e n Y a d , h i l k h o t teshuvah, 58 59 5:5. Z i e b i j v . J a c o b s ( 1 9 7 3 , c h . 5, p p . 7 7 - 8 0 ) . Z i e ook B e r n f e l d ( 1 9 2 2 ) , E r s t e r T e i l , K a p i t e l 4: W i l l e n s f r e i h e i t . 'Die D o p p e l n a t u r d e s M e n s c h e n , als des W e s e n s , das sowohl von "unten" h e r v o r g e b r a c h t als von "oben" entsandt i s t , bedingt die Z w e i heit s e i n e r Grundbeschaffenheiten'., Buber ( 1953a),hoofdstuk 'Gott u n d d e r M e n s c h e n g e i s t ' , S. 151. Z i e o o k H e s c h e l ( 1 9 7 5 ) , c h . 10: S a c r e d I m a g e of M a n .

60
61

V g l . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p p . 2 1 - 2 4 ) . Z i e ook G e n . R . 8 : 1 1 e n 14:3, In t i j d e n v a n v e r v o l g i n g e n k w a m e n v o r m e n v a n a s c e s e v a k e r v o o r d a n in v r e e d z a m e t i j d e n . Z i e G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 21). V g l . b i j v , P s . 103:14 e n G e n . 2 : 8 ,

62

63 64 65 66 67

Gen.

2:7. 9:7.

T B B e r . 6 l a . Z i e ook G e n . R . 14:(2), 3 en 14:4. Gen. R. Gen. 1:31.

J a c o b s ( 1 9 7 3 , c h . 17, p. 2 4 4 ) . E e n b e t e r e ( l o g i s c h e r e ) v e r s i e v a n d e z e m i d r a s h z e g t : " G o o d " r e f e r s to t h e " g o o d i n c l i n a t i o n " ; " v e r y " to t h e

68

"evil

inclination" ( E c c l e s . R .

3 : 1 1 ) . Z i e ook M i d . P s . 9 : 1 1 .

' T h e i m p u l s e s n a t u r a l to m a n a r e n o t in t h e m s e l v e s e v i l . . . t h e a p p e t i t e s a n d p a s s i o n s a r e a n e s s e n t i a l e l e m e n t in t h e c o n s t i t u t i o n of h u m a n n a t u r e , a n d n e c e s s a r y to t h e p e r p e t u a t i o n of t h e r a c e a n d to t h e e x i s t e n c e of c i v i l i z a t i o n . In t h i s a s p e c t t h e y a r e t h e r e f o r e not to be e r a d i c a t e d or s u p p r e s s e d , but d i r e c t e d and c o n t r o l l e d ' ( M o o r e , 1927, pp. 4 8 2 - 4 8 3 ) . Z i e ook T B Y o m a 6 9 b e n M . A v o t 4 : 1 .

69 70 71 72 73 74

T B B e r . 17a. S c h e c h t e r ( 1 9 7 5 , p. 2 6 4 f . ) Z i e ook J a c o b s ( 1973, c h . 17, p. 2 4 5 ) . Deut. 6:5. S i f r e i , T B B e r . 5 4 a . Z i e o o k R a s h i op D e u t . 6:5 e n M i d . P s . 9 : 5 . K a u f m a n n ( 1 9 7 3 , c h . 7, p a r . 6 3 , p. 181). T B K i d . 30b ( G o l d s c h m i d t , 1 9 3 0 - 3 6 ) . V g l . H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 36, p. 375); J a c o b s ( 1 9 7 3 , c h . 17, p. 2 4 5 ) ; E J , v o l . 8 , t r e f w o o r d : I n c l i n a t i o n , g o o d a n d e v i l , k o l o m 1319. Z i e ook T B B B 16, T B A v . Z a r . 5 b , M i d . P s . 1 1 9 : 4 , A R N 1 , 16.

75 76

W o o r d e n v a n S. F r e u d ( 1 8 5 6 - 1939), p s y c h i a t e r , g e c i t e e r d in K a u f m a n n ( 1 9 7 3 , c h . 7, p a r . 6 8 , p. 197). K a u f m a n n ( 1 9 7 3 , c h . 7, p a r . 6 1 , p. 178). D e f i l o s o o f W a l t e r K a u f m a n n w o r d t in E J , v o l . 10, k o l o m 846 g e t y p e e r d a l s ' a v i g o r o u s o p p o n e n t of a r g u m e n t s of r e l i g i o n , ((who)) m a d e a n a t t a c k on t h e o l o g y of a l l k i n d s and f a v o r e d a n a t u r a l i s t i c , h u m a n i s t i c approach'.

77 78 79 80

Gen. Ex. R. Idem .

6:5. 46:4.

G e n . 8 : 2 1 . Z i e ook R a s h i h i e r o p . T B S a n h . 91b G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 21). T B K i d . 3 0 b . Z i e ook M i d . P s . 14:2 e n T B S u k . 5 2 a e n G e n . R . 2 2 : 6 . V g l . G r e e n b e r g ( 1 9 6 9 , p. 2 2 ) . E J , v o l . 1 0 , t r e f w o o r d : I n c l i n a t i o n , g o o d a n d e v i l , k o l o m 1319 h o u d t h e t e r o p d a t d e s l e c h t e a a n d r i f t b i j de g e b o o r t e o n t s t a a t : ' W h i l e t h e y e z e r h a - r a i s c r e a t e d in m a n a t

81
82
83 84

299.
b i r t h , the y e z e r h a - t o v , which c o m b a t s it, f i r s t m a k e s its a p p e a r a n c e 13 y e a r s l a t e r a t the t i m e of h i s b a r - m i t z v a h ( ( z i e B a r - m i t z w a h * ) ) . . . a n d w i t h t h e o n s e t of the a g e of r e f l e c t i o n a n d r e a s o n ( c f . E c c l e s . R . 4 : 1 3 , l ) ' . Z i e ook M i d . P s . 9:5. 85 86 87 88 89 M . A v o t 1:14. Prov. 22:6. 1968, c h . 1, p. 15). M a i m o n i d e s ' c o m m e n t a a r op M . A v o t 1:16 ( D a v i d , Z i e ook A R N 1 , 12. 4:4. ook M . A v o t 2 : 5 . Z i e ook Y a d , t a l m u d t o r a h ,

V g l . h e t i n t e r v i e w m e t S a f r a i ( p a r . 1. 3: v r a g e n 2, 2 b , 2 c ) . V g l . B r u n e r s b e r o e m d e u i t s p r a a k ( ' h y p o t h e s i s ' ) : 'Any s u b j e c t c a n be

t a u g h t e f f e c t i v e l y in s o m e i n t e l l e c t u a l l y h o n e s t f o r m to a n y c h i l d a t a n y s t a g e of d e v e l o p m e n t ' ( B r u n e r , 90 91 92 93 94 95 96 V g l . B u b e r s w o o r d e n in n o o t 4 0 . V o o r b e e l d e n h i e r v a n in T B B e r . 2 9 a en T B K i d . 81b. M . A v o t 2 : 4 . V g l . n o o t 83. T B S u k . 5 2 a . Z i e ook H e s c h e l ( 1959, c h . 36, p. 3 7 0 ) . N u m . 2 0 : 1 2 ( M o s e s ) e n II. S a m . 11 ( D a v i d ) . ' W a n t e r i s g e e n r e c h t v a a r d i g e op de a a r d e , d i e g o e d d o e t e n n i e t zondigt' (Eccles.7:20). V g l . de d i s c u s s i e in T B K i d . 4 0 a , b en h e t b e e l d v a n de w e e g s c h a a l : 'Stets b e t r a c h t e sich der M e n s c h so, als habe er zur Hlfte Snden und z u r H l f t e V e r d i e n s t e . Heil i h m , wenn e r ein Gebot a u s g e b t h a t , denn e r hat die W a g s c h a l e s e i n e r V e r d i e n s t e z u m U b e r w i e g e n g e b r a c h t ; wehe i h m , wenn e r eine Snde begangen hat, denn e r hat die W a g s c h a l e s e i n e r Schuld z u m b e r w i e g e n g e b r a c h t ' (TB Kid. 40b, Goldschmidt, 97 98 99 1930-1936). Z i e ook T . K i d . 1 , 1 3 en 14. Z i e v o o r a l d e p a r a g r a f e n II. 1 . 2 e n III. 1. 6. M a i m o n i d e s c i t e e r t h i e r M . A v o t 1:12: 'Heb de v r e d e lief en j a a g h a a r n a ( w e - r o d e e f ) '. H e t E n g e l s e ' e n s u e ' i s e e n te z w a k k e v e r t a l i n g . Y a d , h i l k h o t d e o t 5 : 7 . H y a m s o n ( 1965, p. 53b. ). Gen. 18:12. O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . G e n . 18:13. O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . T B BM 87a, T B Yev. 65b, G e n . R . 48, L e v . R . 9:9. M e e r v o o r b e e l d e n v a n h e t p r e v a l e r e n v a n de v r e d e b o v e n d e w a a r h e i d in G e n . 50: 1 6 - 1 7 e n I. S a m . 103 16:2. (Minor T r a c t a t e s , 1965, v o l . 2, Zie bijv. D E Z , perek ha-Shalom. pp. 5 9 7 - 6 0 2 ) . 1974, c h . 2 3 , p. 4 1 3 ) .

100 101
102

300.
104 105 Num. 21:14. 1 9 3 0 - 1 9 3 6 ) . V e r g e l i j k o o k M . A v o t 5:17

T B K i d . 30b ( G o l d s c h m i d t ,

e n A R N 2 ( G o l d i n , 1967, c h . 1, p. 3): 'So l o n g a s t h e y s a t s t u d y i n g T o r a h , t h e y a c t e d a s t h o u g h t h e y w e r e j e a l o u s of e a c h o t h e r ; b u t w h e n t h e y p a r t e d , t h e y w e r e l i k e d e a r f r i e n d s of o l d ( ( l i t e r a l l y , ' f r o m their youth')) 106 107 108 109 110 111 112 EJ , v o l . 8 , trefwoord: H e r e s y , kolommen 361-362. ' E m e t h ((Wahrheit)) ist das Siegel des Heiligen, g e p r i e s e n sei e r ' T B S a b . 55a ( G o l d s c h m i d t , 1930-1936). P i n c h a s of K o r e t z ( 1 8 7 6 , p . 4 9 , in H e b r e w ) . H e t E n g e l s e c i t a a t i s te v i n d e n in N e w m a n ( 1 9 7 2 ; 1 2 0 : 4 , p. 311). R o s e n g a r t e n ( 1 9 0 7 , in H e b r e w ) . H e t E n g e l s e c i t a a t in N e w m a n ( 1 9 7 3 ; 185:17, p.491). M . A v o t 1:18. D a v i d ( 1 9 6 8 , c h . 1, p . 2 5 ) . Z i e o v e r het t h e m a v a n ' w a a r h e i d ' en ' v r e d e ' b i j v o o r b e e l d ook J a c o b s (1960, c h . 11 : T r u t h , c h . 12 : P e a c e ) . Ook B e r n f e l d (1922), Dritter Z w e i t e r T e i l , K a p i t e l 1: W a h r h a f t i g k e i t e n B e r n f e l d ( 1 9 2 3 ) , T e i l , K a p i t e l 9: D e r e w i g e F r i e d e . Hoofdstuk 1 2 3 4 5 6 7 I I I . 1, deel 2, pp. 141-217. Z i e b i j v . L o e w e (1966) e n E J , v o l . 16, t r e f w o o r d : W o m a n . B e r m a n ( 1 9 7 3 , p. 8). T B B e r . 17a ( G o l d s c h m i d t , 1930-1936). Z i e ook TB Sot. 2 l a . but Z i e b i j v . G o l d f e l d ( 1975, pp. 2 4 5 - 2 5 6 ) . V r i j n a a r G e o r g e O r w e l l ( 1 9 5 8 , c h . 10): ' A l l a n i m a l s a r e e q u a l , s o m e a n i m a l s a r e m o r e equal than o t h e r s ' . M i s h n a S o t a 3:4 ( 2 0 a ) . ' T h e t e x t s of b o t h t h e J e r u s a l e m T a l m u d a n d t h e B a b y l o n i a n T a l m u d w o u l d s e e m to s u p p o r t t h e p o s i t i o n t h a t a c c o r d i n g t o B e n A z z a i , w o m e n a r e e q u a l l y o b l i g a t e d w i t h m e n in t h e s t u d y of T o r a h ( c f . Tos a f o t S o t a h 2 1 b s . v . B e n A z z a i , s t r a i n i n g t h e r e a d i n g of J . T . S o t a h 15b). T h i s p o s i t i o n i s f u r t h e r s u p p o r t e d b y M i s h n a N e d a r i m 3 5 b 1 . Zie Tosafot*. 8 ' T h e A m o r a i m l e n d a n A g g a d i c q u a l i t y t o t h e s t a t e m e n t of R a b b i E l i e z e r t h r o u g h t h e i r a d d i t i o n of t h e w o r d " k e i l u " ( " a s i f " ) , S o t a h 2 1 b . ( S e e m y ( ( S . J . B e r m a n ' s ) ) c o m m e n t s on t h e u s a g e of " K e i l u " i n E n c y c l o p e d i a J u d a i c a , V o l . 10, p. 1 4 8 4 , in a r t i c l e e n t i t l e d " L a w a n d Morality"). The misogynistic tendencies h e r e implied a r e made m o r e

301.
s p e c i f i c in J . T . S o t a h 1 6 a ' .
*

9 10 11

T o s e f t a B e r a c h o t 2:12. Zie T o s e f t a . Zie A m o r a . T B K i d d u s h i n 2 9 a . ' C f . T B B e r a c h o t 2 2 a a n d t h e m a n n e r in w h i c h it o m i t s t h e r e f e r e n c e s to w o m e n ' s s t u d y i m p l i e d in i t s s o u r c e , T o s e f t a Berachot 2:12'. V i s . T B S a n h e d r i n a s a n i n s t a n c e of w o m e n s t u d y i n g T o r a h in r e l a t i o n to w h i c h R a b b i E l i e z e r ' s o b j e c t i o n i s n o t r a i s e d by t h e A m o r a i m . M a n y o t h e r s u c h i n s t a n c e s r e f l e c t t h e r e j e c t i o n of t h e p o s i t i o n of Rabbi Eliezer'.

12

13 14 15

Zie Rishonim . J o s e f K a r o b e h o o r t s t r i k t g e n o m e n n i e t tot d e R i s h o n i m , m a a r tot d e A h a r o n i m ( z i e n o o t 18). M a i m o n i d e s , M i s h n e h T o r a h , T a l m u d T o r a h 1:13. T u r , Y o r e h D e a h , c h . 2 4 6 . S h u l c h a n A r u c h , Y o r e h D e a h , c h . 246 s e c . 6.

*

16 17 18 19 20 21

Zie Ashkenaz
*

. Bolonia)

T o s e f o t , Sotah 21b, s . v . B e n A z z a i , S e f e r H a s i d i m (ed. se c.A 3h 13 . M Z ie a. r o( neid m . o s a d H a R a v K u k , pp. 2 4 4 - 2 4 5 ) . "1 I

E l i j a h G a o n ( ( 1 7 2 0 - 1 7 9 7 ) ) , c o m m e n t a r y to S h u l c h a n A r u c h , C h a y i m , c h . 4 7 , c o m m e n t 18.

Orach ch.

D a v i d H a l e v i ( ( 1 5 8 6 - 1 6 6 7 ) ) , T a Z to S h u l c h a n A r u c h , Y o r e h D e a h , 246, c o m m e n t 4. ' C h a f e t z C h a y i m a n d o t h e r s c i t e d in R e s p o n s a T z i t z E l i e z e r ,

Rabbi

E l i e z e r W a l d e n b e r g , v o l . 9 , n o . 3, p. 32. I n d e e d t h e a u t h o r i t i e s c i t e d l i m i t the distinction b e t w e e n W r i t t e n and O r a l T o r a h , and function e s s e n t i a l l y in t e r m s of w h a t i s n e c e s s a r y to c o u n t e r t h e e f f e c t s of t h e s o c i e t y to w h i c h J e w i s h w o m e n a r e e x p o s e d ' . 22 23 B e i t Y o s e f to T u r , O r a c h C h a y i m c h . 4 7 , s . v . V e k a s a v . ' H i s a l l e g e d s o u r c e s a r e e l u s i v e , v i s . W a l d e n b e r g , op. c i t . , p. 3 1 ' . S h u l c h a n A r u c h H a R a v , L a w s of T a l m u d T o r a h , 1:15. 'The Beit H a L e v i ( v o l . 1, r e s p o n s u m n o . 6) w h i l e a f f i r m i n g t h e p o s s i b i l i t y of a n o b l i g a t i o n r e s t i n g on w o m e n to l e a r n a l l l a w s n e c e s s a r y f o r t h e i r p r o p e r f u l f i l l m e n t of m i t z v o t , d e n i e s t h a t s u c h s t u d y w o u l d c o n s t i t u t e a f u l f i l l m e n t of t h e m i t z v a h of T a l m u d T o r a h ' . 24 25 26 B e r m a n ( 1 9 7 3 , pp. 1 4 - 1 5 , Zie S h e k h i n a h . E J , v o l . 16, t r e f w o o r d : W o m a n , k o l o m m e n 6 2 6 - 6 2 7 . D e talmud26-27).

plaatsen verwijzen naar TB. 27 28 29 Prov. 6:20 V e r g e l i j k d e z e f o r m u l e r i n g m e t de d r i e tannai'tische standpunten z o a l s v e r w o o r d in E x c u r s i e 1. M . Sotah 3:4. R . E l i e z e r ' s w o r d s should be o n d e r s t o o d a s f o l l o w s : 'If a m a n g i v e s h i s d a u g h t e r a k n o w l e d g e of t h e L a w , it i s a s t h o u g h he taught h e r l e c h e r y ' . 30 31 32 33 34 T J S o t a h III, 19a. PesaT . S o t a h 7:9 a n d p a r a l l e l s . T . K e l i m B a b a K a m m a 4 : 1 7 ; T . K e l i m B a b a M e t z i a 1:6; T . B . h i m 62b. S a f r a i ( 1 9 7 6 , c h . 19, p. 9 5 5 ) . Z i e ook G o l l a n z ( 1 9 2 4 ) , c h . 4: F e m a l e E d u c a t i o n , pp. 1 1 0 - 1 1 4 . Z i e ook D r a z i n ( 1 9 4 0 , c h . 7, pp. 1 2 8 - 1 3 3 ) . V o l g e n s D r a z i n g i n g e n m e i s j e s in d i e t i j d n o o i t n a a r s c h o o l (p. 130) e n w e r d e n d o c h t e r s v o o r n a m e l i j k d o o r h u n m o e d e r (p. 133) en t h i s (p. 129) o p g e v o e d e n o n d e r w e z e n . D r a z i n s ' n o o i t ' i s v e r m o e d e l i j k te s t e r k soonlijke communicatie). 35 36 F i s h m a n ( 1 9 4 4 ) , c h . 8: T h e E d u c a t i o n of G i r l s , p p . 1 1 8 - 1 2 1 . Z i e o o k EJ
r

(Safrai,

per-

v o l . 16, t r e f w o o r d : W o m a n , k o l o m m e n 6 2 3 - 6 3 0 .

M a i m o n i d e s ( 1 9 5 7 . p a r . 34, pp. 4 9 - 5 3 ) . H a y y i m ben I s r a e l Benveniste: K e n e s e t ha-Gedolah: Yoreh P e ' a h , p a r a g r a a f 245.

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

Z i e b i j v o o r b e e l d F i s h m a n ( 1 9 4 4 , p. 120). Z i e . b i j v o o r b e e l d E J , v o l . 16, t r e f w o o r d : W o m a n , k o l o m 6 2 8 e n h e t artikel over 'Idele' (Sadan, 1965, p p . 7 8 - 8 1 ) . M . Avot 6:5. Het getal '48' w o r d t e x p l i c i e t g e n o e m d , m a a r de n u m m e r i n g i s v a n m i j . Z i e ook SEZ. 17 e n S E R 14. M . A v o t 2 : 8 . Z i e ook T B S a n h . 9 9 b . J o s h . 1:8. Idem. Deut. 4:9. Yad, T a l m u d T o r a h 1:8-10 (Hyamson, M . A v o t 2 : 17. Deut. 33:4. M . Avot 2:4. Z i e ook Sif. Deut., E k e v 48 en Yad, t a l m u d t o r a h M . A v o t 1:15. Z i e o o k T B M e n . 9 9 b e n M i d . P s . 1:18 e n Y a d , 3:7. talmud 1965). A R N 17. Z i e o o k T B N e d . 81a e n N u m . R . 12:9.

303.
torah 50 1:8. (Maimonides'

'He ( ( S h a m m a i ) ) s a i d , m a k e t h e s t u d y of T o r a h t h e r o o t a n d f u n d a m e n t a l p o i n t a n d ((let)) a l l t h e r e s t of y o u r a f f a i r s f o l l o w i t ' . c o m m e n t a a r op M . A v o t 1 : 1 5 , D a v i d ( 1 9 6 8 ) , p. 15).

51 52 53 54 55 56 57

TJ B e r . einde (Goldman, M. Avot 2:5. M. Avot 4:10.

1975, p. 56). Z i e ook A R N 1 24 en S E Z 16.

S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1966. p. 2 8 1 ) . Z i e ook T B B e r . 35b.

S h . A r . : YD 2 4 6 : 2 6 . ( G o l d m a n ,

1975, p. 160). 1965). Z i e ook T B T a ' a n . 3 1 a .

Y a d , T a l m u d T o r a h 2:2 ( H y a m s o n , eeuwse literatuur.

B e n Y e h u d a (1959), V o l . 8, k o l o m 7 7 8 5 , n o o t 1: C i t a t e n u i t de M i d d e l N a t h a n f i l i o J e c h i e l i s / A l e x a n d e r K o h u t ( 1 9 5 5 ) , V o l . 8, p . 2 4 3 , n o o t 1 : m a t m i d = l e e r l i n g , die z o n d e r o n d e r b r e k i n g l e e r t .

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

K l a t z k i n ( 1 9 2 8 ) , D e e l 1, p p . 2 3 8 - 2 3 9 . I d e m . D e e l 2, p. 3 2 0 . I d e m . D e e l 4 ( 1 9 6 8 , pp. 2 0 9 - 2 1 0 ) . E J , v o l . 8, k o l o m 7 9 5 . M l l e r ( 1 9 1 1 , S. 17). V g l . I. 1. 1. V g l . d e e l 1, p a r . 3. 1. T B S a n h . 99a ( G o l d m a n , T B T a ' a n . 7b ( G o l d m a n , T B E r . 54b ( G o l d m a n , Abbas: J a i r Natib, K a p i t e l , S . 153). 1975, p. 56). 1975, p. 56). 1 9 3 0 - 1 9 3 6 ) . Z i e ook T B B e r . 6 3 b . 1975, p. 56). Z ie ook M . K i n . 3:6. G e c i t e e r d in G d e m a n n ( 1 8 7 3 , Drittes

T B A v . Z a r . 19a ( G o l d s c h m i d t , S i f r e i E k e v , c h a p . 48 ( G o l d m a n , 15. K a p i t e l .

68
69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

1975, p. 56). Z i e ook M . A v o t 5 : 2 2 .

T B P e ' a h 1:1. V g l . p a r . II. 1 . 2 , n o o t 10. T B H a g . 9b. Z i e ook T B E r . 5 4 b . G e c i t e e r d in H e s c h e l ( 1 9 7 4 , P a r t 2 , p. 107). Vgl. Stein (1901, S. 2 9 - 3 0 ) . T B T a ' a n . 7a. ( G o l d m a n , 1975, p. 58). V g l . T B T a ' a n . 7 a . Z i e ook T B M a k . 10a. T B B e r . 6 3 b . Z i e ook S E R 18 en T B M a k . 1 0 a . 'M. A v o t 4 : 1 3 . M a i m o n i d e s ' c o m m e n t a a r op M . A v o t 4 - 1 3 ( D a v i d , Z i e ook E c c l e s . R . 7:7 e n T B S h a b . 147b. 1968, pp. 8 3 - 8 4 ) .

80

T B T a ' a n . 7a ( G o l d m a n , Idem.

1975, p. 58). V g l . n o o t 7 5 . ..

81 82

I d e m . Z i e ook d e l a a t s t e w o o r d e n v a n M a i m o n i d e s h i e r b o v e n : op M . A v o t 1:6.

c o l l e a g u e s a n d s t u d e n t s to b e s t i r y o u ' (noot 79) e n z i j n c o m m e n t a a r 83 84 85 V g l . J a c o b s ( 1 9 6 5 , c h . 9, pp. 9 4 - 9 5 ) o v e r de t e r m ' t a l m i d h a k h a m ' . V g l . II. 1. 1. V g l . v a n de o p s o m m i n g in III. 1 . 2 , punt 4 4 . TB T a ' a n 7a. V g l . d e e l 1, p a r . 1 . 1 . M . A v o t 4 : 1 4 . Z i e ook T B S a n h . 3 7 a . M a i m o n i d e s ' c o m m e n t a a r op M . A v o t 4 : 1 4 ( v e r t a l i n g D a v i d , p. 84). 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 M . A v o t 3:6. I d e m . Z i e ook M . A v o t 3:2 v o o r w o o r d e n v a n s o o r t g e l i j k e s t r e k k i n g . Z i e ook T B B e r . 6 a . M . A v o t 1:6. Z i e M a i m o n i d e s ' c o m m e n t a a r h i e r o p ( D a v i d , e n A R N 1 8. Z i e b i j v o o r b e e l d M e n e s (1971) e n A l o n ( 1 9 7 0 ) . Z i e v o o r e e n u i t v o e r i g e b e s p r e k i n g G o l d m a n (1975 , c h s . 1 2 - 1 3 ) . H e v r o t (enk. hevrah). G o l d m a n ( 1 9 7 5 , c h . 12, p. 197). H e t w o o r d S h a s i s a f g e l e i d v a n de b e g i n l e t t e r s v a n S h i s h a h S e d a r i m , de ' z e s r a n g s c h i k k i n g e n ' of h o o f d d e l e n v a n de m i s h n a h ( t a l m u d ) . H e t w o o r d h u m m a s h i s a f g e l e i d v a n de w o r t e l h a m m e i s h d a t ' v i j f ' betekent. 'Thesen ber F e u e r b a c h ' (Karl Marx, II. 1. 2, n o t e n 1 0 - 1 1 . Z i e B a n n i n g ( 1 9 6 1 , h f d s t . II. A . 1, p. 62). B a c h e r : T e r m i n o l o g i e , I, p. 113. Z i e v o o r de v e r b i n d i n g v a n de t e r m ' T o r a h ' m e t de b e g r i p p e n ' l e r e n ' e n ' g e d r a g ' ook K a d u s h i n ( 1 9 3 8 , c h . 2, pp. 2 8 - 3 0 , 102 103 104 105 106 68-79), K a d u s h i n ( 1 9 3 8 , p. 29). D e e l 1, p a r . 3. 7, n o o t 71. T B P e ' a h 1:1. Z i e III. 1 . 2 , n o o t 10. TB Kid. 40b. O n d e r s t r e p i n g van m i j . Y a d , T a l m u d T o r a h 3:3. O n d e r s t r e p i n g v a n m i j . 1968, p p . 1 5 7 - 1 5 8 ) . par. M . A v o t 1:17. Z i e ook d e e l 1, p a r . 3. 7, n o t e n 6 8 - 7 1 e n d e e l 2, 1968, p. 7) 1968,

86
87 88 89

100 101

305.
107 F r i e d m a n n , S e d e r E l i a h u R a b b a und S e d e r E l i a h u Z u t a (Wien, en P s e u d o - S e d e r Eliahu Zuta (Wien, h e t c i t a a t : SE ' A d d i t i o n s ' , p. 8. 108 109 SE ' A d d i t i o n s ' , p. 39. I d e m , p. 5. 1904), d o o r A c h i a s s a f 1902)

(Warsaw)

in n d e e l , g e t i t e l d S e d e r E l i a h u , g e b o n d e n . A f g e k o r t S E . Z i e v o o r

110
111 112 113 114 115 116 117 118 119

SE, p. 69.
K a d u s h i n (1 9 3 8 , p. 77). V g l . ook H e s c h e l s w o o r d e n in I. 2. 2, n o o t 19. S E , p. 82. I d e m , p. 69. I d e m , p. I 3. K a d u s h i n ( 1 9 3 8 , p. 78). H e s c h e l ( 1 9 5 9 , pp. 3 4 5 - 3 4 6 ) . H e t p a r a g r a a f j e h e e t : ' A c t i o n s t e a c h ' . S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1 9 6 6 , c h . 2 3 , p. 301). T o s e f t a Y e b a m o t h 8:4 ( Z u c k e r m a n d e l , M . S . , e d . ) , p. 2 5 0 . Z i e ook Gen. R . 34:6. M . A v o t 1:17. Z i e ook n o o t 99 e n T B Y o m a 86a e n 72b e n A R N 1 24. D a v i d , M a i m o n i d e s ( 1 9 6 8 , p. 20). A a r o n H a l e v i v a n B a r c e l o n a : S e f e r H a c h i n u c h , m i t s w a h 20 (Heschel, 1959, p p . 3 0 5 - 3 0 6 ) . T B B e r . 1 7 a , v o l g e n s de v e r s i e in M s s . Z i e E J , v o l . 14, k o l o m 6 4 6 , trefwoord: Sages. S o m s m o e t de t o e p a s s i n g e e r s t g e a n a l y s e e r d w o r d e n e n d a a r n a p a s het a n d e r e : ' R a v a a d v i s e d a m a n who s e e s a f f l i c t i o n s c o m e upon h i m s e l f to f i r s t e x a m i n e h i s c o n d u c t a n d o n l y "if h e f i n d s n o t h i n g o b j e c t i o n a b l e in h i s b e h a v i o r , l e t h i m a s c r i b e t h e m to t h e n e g l e c t of t h e s t u d y of t h e T o r a h " . ' ( T B B e r . 5 a , v e r s i e M s s . Z i e E J t. a . p. )

120
121

122
123

124 125

V g l . de p a s s a g e s o v e r h a l a k h a h in 1 . 2 . Z i e v e r d e r o p , n o t e n 138 en 140. A a n g e z i e n e r o n g e v e e r e v e n v e e l m a n n e n a l s v r o u w e n z i j n , i s de ' a l g e m e e n h e i d ' v a n de l e e r p l i c h t e i g e n l i j k e e n h a l v e a l g e m e e n h e i d . H o e w e l n i e t v e r p l i c h t , l e e r d e n v r o u w e n w l ( z i e III. 1. 1).

126
127

E r w a r e n a l t i j d k i n d e r e n , die p r i v - o n d e r w i j s k r e g e n . Hoe m e e r s c h o l e n e r e c h t e r k w a m e n , hoe u i t z o n d e r l i j k e r dit w e r d . Al a a n h e t e i n d e v a n de t w e e d e e e u w v a n d e g e w o n e j a a r t e l l i n g w a s h e t de r e g e l d a t de k i n d e r e n e e n s c h o o l b e z o c h t e n ( S a f r a i , 1976, p. 947).

128
129

P T Ket. 8:32c. S a f r a i ( 1 9 7 6 , p. 947),

130 131

T B B a v a B a t r a 2 1 a ( v g l . S a f r a i , 1976 , p. 948). In d e l a a t s t e j a r e n v a n d e T w e e d e T e m p e l ( 6 3 - 6 5 C . E . ) f u n c t i o n e e r de h i j d a a r a l s h o g e p r i e s t e r . E J , v o l . 10, t r e f w o o r d : J o s h u a b e n Gamla, kolommen 278-279.

132 133 134 135 136 137 138 139

S a f r a i ( 1 9 7 6 , p. 948). P T Hag. 1:76c. S a f r a i ( 1 9 7 6 , pp. 9 4 8 - 9 4 9 ) . I d e m , p. 949. Z i e b i j v . E J , v o l . 6, t r e f w o o r d : E d u c a t i o n , k o l o m m e n 3 8 1 - 4 6 6 . Z i e ook III. 1. 1. S a f r a i ( 1 9 7 6 , p. 9 4 9 - 9 5 0 ) . Z i e ook III. 3. 1, n o o t 187. Z i e h i e r v o o r b i j v o o r b e e l d G r e e n b e r g (1971) en E J , v o l . 6, t r e f w o o r d : E d u c a t i o n ( J e w i s h ) , k o l o m m e n 3 8 1 - 4 6 1 e n de d a a r g e n o e m d e l i t e r a t u u r . G o l d m a n (1975) b e s c h r i j f t u i t v o e r i g a l l e r l e i s o o r t e n l e e r h u i z e n en a l l e r l e i v o r m e n van o n d e r w i j s a a n v o l w a s s e n e n , daag. beginnend in b i j b e l s e t i j d e n e n e i n d i g e n d in de t w i n t i g s t e e e u w tot e n m e t v a n -

140 141

V g l . d e e l 1, p a r . 2. 4. Het gaat h i e r o m twee c a t e g o r i e n o n d e r w i j s m o d e l l e n . talmud', 'hevrot', 'heder','talmud torah', 'kolleel', Enerzijds 'beth h a 'kallah', s c h o o l m o d e l l e n z o a l s 'beth h a - s e f e r ', 'beth h a - k n e s s e t ' , leerhuismodellen zoals 'synagoge', 'beth h a - m i d r a s h ' ,

' y e s h i v a h ' e. d. e n a n d e r z i j d s

' b e t h u l p h a n a ' e . d.

142

D e o n d e r t i t e l v a n G o l d m a n (1975) g e e f t d i t a a n . T i t e l : L i f e l o n g L e a r n i n g A m o n g J e w s . O n d e r t i t e l : A d u l t E d u c a t i o n in J u d a i s m f r o m B i b l i c a l T i m e s to t h e T w e n t i e t h C e n t u r y .

143

T h e E n g l i s h t r a n s l a t i o n of H i l k h o t T a l m u d T o r a h in t h i s c h a p t e r i s f r o m v o l . 1 of M o s e s H y a m s o n ' s e d i t i o n of t h e M i s h n e h T o r a h ( N e w York, 1937). C h a p t e r a n d s e c t i o n c i t a t i o n s a r e g i v e n in b r a c k e t s a t t h e c o n c l u s i o n of e a c h e x t r a c t . T h e p a r e n t h e t i c a l r e f e r e n c e s a n d comments are Hyamson's. S e e a l s o V e i s b l i t ( 1 9 6 6 , pp. 4 0 - 4 3 ) : E l i f a n t ( 1973, pp. 11 - 16) : V e i n s h t e i n ( 1 9 7 3 e t c . ).

144

T h i s t r a n s l a t i o n f r o m t h e S h u l h a n A r u k h w a s m a d e by D r . D a v i d de S o l a P o o l . It f i r s t a p p e a r e d in M e n o r a h J o u r n a l 10 ( J u n e - J u l y 1924) a n d w a s r e p r i n t e d in J e w i s h E d u c a t i o n 16, n o . 3 ( M a y 1945). The p a r e n t h e t i c a l r e f e r e n c e s and c o m m e n t s a r e f r o m the notes appended by D r . P o o l to t h e t r a n s l a t i o n ; t h e a n n o t a t i o n s in s m a l l e r t y p e ( ( h i e r

307.
i n g e s p r o n g e n ) ) w e r e s e l e c t e d by D r . P o o l f r o m t h e s e v e r a l c o m m e n t a r i e s on the b a s i c t e x t of the S h u l h a n A r u k h . 145 146 147 O v e r a l h a d d e n de j o d e n de g e w o o n t e o m z i n g e n d te l e r e n ( A b r a h a m s , 1969, p. 355). Z i e G o l d m a n ( 1 9 7 5 , pp. x i v , x v i i i - x i x). V g l . H e s c h e l ( 1 9 7 4 , p. 9): ' J e w i s h t e a c h e r s i n s i s t e d t h a t e v e r y t h i n g m u s t be r e g u l a t e d , c o d i f i e d ; f o r e v e r y m o m e n t t h e r e m u s t be an e s t a b l i s h e d f o r m , a r e c o g n i z a b l e p a t t e r n . D e d i c a t e d to s u c h a n o r d e r of l i v i n g , t h e p r a c t i c e of J u d a i s m w a s in d a n g e r of b e c o m i n g a s e r i e s of a c t s p e r f o r m e d b y r o t e . T h e n c a m e t h e B a a l S h e m ( ( T o v ) ) , who r e m i n d e d the people that s p o n t a n e i t y was a s i m p o r t a n t a s p a t t e r n , faith as e s s e n t i a l as obedience, and that obedience without f e r v o r l e d to s t u l t i f i c a t i o n of t h e s p i r i t . T h e B a a l S h e m T o v ' s i n t e n t i o n w a s to p r e v e n t J e w i s h p i e t y f r o m h a r d e n i n g i n t o m e r e r o u t i n e . Y e t h i s path a l s o b e c a m e a habit, a routine. When f i r s t conceived, an idea i s a b r e a k t h r o u g h ; o n c e a d o p t e d a n d r e p e a t e d , it t e n d s to b e c o m e a c u l - d e - s a c '. 148 149 Z i e v o o r e e n w i j s g e r i g e a n a l y s e v a n r e g e l s en r e g e l g e l e i d g e d r a g b i j v o o r b e e l d D u i n t j e r (1977). A b r a h a m s v o l g t in d e z e b e s c h r i j v i n g v o o r a l de 12e e e u w s e M a h z o r V i t r y ( 1 8 2 4 , p. 6 2 8 ) . E e n i e t s a n d e r e v e r s i e g e e f t G d e m a n n ( 1 8 8 0 , S. 50). 150 151 152 153 154 155 156 157 V g l . ook S h . A r . , YD v r a a g 25). H e s c h e l ( 1 9 6 3 , p. 46). L i p s c h i t z ( 1 9 2 7 , p. 149). G e c i t e e r d in G o l d m a n ( 1975, p. 2 6 7 ) . Z i e III. 1. 5, n o o t 95. T B S h a b . 83b n. a . v . N u m . 19:14. Z i e ook v o o r b e e l d I ( Y a d , H i l k h o t Talmud Torah 3:12). D e w e y ( 1 9 2 2 , p. 78). H e t c i t a a t s t a a t in A l l p o r t ( 1961, p. 2 3 3 ) . V e r g e l i j k dit m e t het d o o r A l l p o r t a l d u s g e a m e n d e e r d e p r i n c i p e v a n H e b b : ' T h e m o t i v a t i o n a l c h a r a c t e r of r o u t i n e i s m u c h e n h a n c e d if it c o n t a i n s w i t h i n i t s e l f t h e c o m p l i c a t i n g s t r e s s of n o v e l t y ' ( A l l p o r t , 1961, p. 2 4 8 ) . H e t ( o n g e a m e n d e e r d e ) p r i n c i p e v a n H e b b l u i d t v l g e n s A l l p o r t a l d u s : ' S e l f - s u s t a i n i n g i n t e r e s t s s e e m to r e f l e c t p r e o c c u p a t ion w i t h t h e n o v e l w h e n c o m m i n g l e d w i t h t h e f a m i l i a r ' ( I d e m , p. 2 4 7 ) . Z i e ook III. 2. 2 o v e r ' f u n c t i o n e l e a u t o n o m i e ' . 246:26 (voorbeeld 2 van deze p a r a g r a a f ) . Z o a l s b i j v o o r b e e l d S a f r a i (vgl. d e e l 1, p a r . 1 . 3 , h e t a n t w o o r d op

308.
Hoofdstuk 1 2 3 4 5 III. 2, deel 2, p p . 2 1 8 - 2 2 8. 34:14-15. pp.

A s a f ( 1 9 2 5 , 1:10) e n G o l d m a n ( 1 975 , p. 2 6 9 ) . I d e m . Z i e ook P s . 12, 2 4 : 4 - 6 , 268-269). Idem. Z i e G e n . 1:27 en p a r . II. 2. 2. Z i e ook ' N a c h a h m u n g G o t t e s ' ( B u b e r , 1964, S. 1 0 6 0 - 1 0 6 5 ) e n ' S a c r e d I m a g e of M a n ' ( H e s c h e l , pp. 1 5 0 - 1 5 6 ) . 1975, c h . 10, G e c i t e e r d in S c h a r f s t e i n ( 1 9 4 5 , pp. 15- 16) e n G o l d m a n ( 1975,

6 7 8 9

V a n d e r L e e u w ( 1 9 7 0 / 7 5 , p. 1151). L e v i n a s (1961): C o n c l u s i o n s , p a r a g r a a f 7: ' C o n t r e l a p h i l o s o p h i e du N e u t r e ' . H e s c h e l ( 1 9 5 5 , c h . 37, p. 3 8 3 ) . D e j o o d s e r e c h t e r s d i e A d o l f E i c h m a n n in 1961 in J e r u z a l e m b e r e c h t t e n , s t e l d e n d e z e v r a g e n . Ik c i t e e r P r e s s e r s v e r t a l i n g v a n h e t vonnis. ( P r e s s e r , 1970/1975, p.758).

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 13, p p . 1 8 7 - 1 8 8 ) . D e ' s i x m i l l i o n ' u i t h e t c i t a a t z i j n de j o o d s e s l a c h t o f f e r s van h e t n a z i - r e g i e m . W a a r ik in d e z e p a r a g r a a f o v e r ' A u s c h w i t z ' s p r e e k , w o r d t in de Engelstalige literatuur m e e s t a l het woord 'holocaust' gebruikt. 'Logotherapy and E x i s t e n c e ' ( F r a n k l , Ex. 24:7. V g l . Z e v i n ( l 946) , h e t h o o f d s t u k o v e r ' t a l m u d t o r a h ' , p. 2 0 8 . V g l . T B S h a b . 8 8 a . Z i e ook M i d . P s . 103:3 e n 1 0 4 : 1 . S i f r e i ( D e u t . 41 e n 4 8 ) , g e c i t e e r d in E J , v o l . 15, t r e f w o o r d : s t u d y , k o l o m 4 5 5 . Z i e o o k T B B e r . 17a e n T B N e d . 6 2 a . D e M o o r , B u b e r ( l 9 5 3 , h f d s t . 2 , p. 17). V g l . ook L u z z a t t o ( 1 9 6 6 , slot). D e M o o r , B u b e r ( l 9 5 3 , h f d s t . 2 , p. 19). M . A v o t 6 : 1 . Z i e ook T B S a n h . 99b. 1965). Z i e o o k III. 1. 7, voorY a d , T a l m u d T o r a h 3:5 ( H y a m s o n , 1978, c h . 4 , p. 60). K a u f m a n n ( 1 9 7 0 , p. 16). Z i e ook H e s c h e l ( 1 9 6 5 b , c h . 4 , pp. 5 7 - 5 8 ) .

b e e l d 1. M a i m o n i d e s c i t e e r t h i e r b i j n a l e t t e r l i j k e e n t a l m u d p l a a t s ( T B P e s . 5 0 b , T B S o t . 2 2 b ) . V g l . ook T B B e r . 17a. 22 H a g u e , B r e n t a n o 0 9 0 2 ) . H e t c i t a a t s t a a t in A l l p o r t ( 1 9 6 1 , c h . 10, p. 2 2 9 ) . A l l p o r t d e f i n i e e r t ' f u n c t i o n e l e a u t o n o m i e ' a l d u s : 'Functional a u t o n o m y r e f e r s to a n y a c q u i r e d s y s t e m of m o t i v a t i o n in w h i c h t h e t e n s i o n s i n v o l v e d a r e not of t h e s a m e k i n d a s t h e a n t e c e d e n t t e n s i o n s

309.
f r o m which the a c q u i r e d s y s t e m d e v e l o p e d ' (Allport, 23 24 A l l p o r t ( 1 9 6 1 , p. 2 3 6 ) . M . A v o t 1:3. O v e r de t e g e n s t e l l i n g t u s s e n ' b e l o n i n g e n s t r a f ' e n e r z i j d s en ' l i - S h e m a ' a n d e r z i j d s b e s t a a t een u i t g e b r e i d e l i t e r a t u u r . Zie bijvoorbeeld: S c h e c h t e r ( 1 9 7 5 ) , C h . 11: T h e J o y of t h e L a w , pp. 1 6 2 - 1 6 3 . B e r n f e l d (1922), E r s t e r T e i l , ' L o h n u n d S t r a f e ', S. 9 5 - 1 1 3 . pp. 1 2 5 - 1 4 9 . O o k B e r n f e l d ( 1 9 6 8 ) , c h . 5: R e w a r d a n d P u n i s h m e n t , H e r f o r d ( 1 9 2 4 , c h . 5, B , pp. 1 2 3 - 1 3 5 ) . F l u s s e r ( 1 9 6 8 , pp. 1 0 9 - 1 1 1 ) . J a c o b s ( 1 9 7 3 ) , c h . 18: R e w a r d a n d P u n i s h m e n t , 25 pp. 2 6 0 - 2 6 8 . V g l . M . A v o t 4 : 2 . V o o r h e t w o o r d ' m i z w a h ' h e b ik a l d a a r de b e l a n g r i j k s t e ' m i z w a h ' , n. 1. h e t l e r e n , g e s u b s t i t u e e r d . D a t ' l e r e n ' de b e l a n g r i j k s t e ' m i z w a h ' i s , b l i j k t u i t T B P e ' a h 1:1: ' d e s t u d i e v a n de T o r a h w e e g t t e g e n h e n a l l e 26 27 1 2 D e c i ( 1 9 7 6 , c h . 5, p. 148). III.3, deel 2, pp.229-244. E J , v o l . 6, t r e f w o o r d : E d u c a t i o n ( J e w i s h ) , k o l o m m e n 3 8 1 - 4 6 1 en G o l d m a n (1975). C o n c l u s i e : T u s s e n t i j d s e d o e l e n h o e v e n v o l s t r e k t niet ook t u s s e n l i g g e n d e d o e l e n (op w e g n a a r h e t e i n d d o e l ) te z i j n e n z . V g l . d e e l 1, p a r . 3. 7. 3 4 5 V g l . d e e l 1, p a r . 3. 7. Z i e v o o r d e z e t e r m b i j v o o r b e e l d L u z z a t t o (1966, p e r e k l). lijk b e t e k e n t de t e r m 'de h e l e (volledige) m e n s ' . T B Y o m a 7 2 b . V g l . ook III. 1. 6, n o o t 120. Z i e ook J a c o b s ( 1965), c h . 9: T h e S t u d y a n d P r a c t i c e of the T o r a h , pp. 9 3 - 1 0 5 . D i t h o o f d s t u k hr. d e l t o v e r de ' t a l m i d h a k h a m ' . 6 7 8 9 Z i e III. 2. 2. Y a d , T a l m u d T o r a h 4 : 6 e n Sh. A r . , YD 2 4 6 : 1 2 . G d e m a n n ( 1 8 8 0 , l . C a p i t e l , S. 5 6 - 5 7 ) . H e t t w e e d e h o o f d d e e l v a n de T u r i m v a n J a c o b b e n A s h e r e n de S h u l h a n A r u k h v a n J o s e p h C a r o , de h a l a k h i s c h e Z i e III. 1. 3, excursie. standaard-codex. Letter( ( a l l e ' m i z w o t ' ) ) o p ' . Z i e ook II. 1. 2. M . A v o t 6:2. Z i e ook II. 2. 4 , n o o t 55. 1961, idem).

:d tuk

10
11

H e t d e r d e h o o f d d e e l v a n d e T u r i m v a n J a c o b b e n A s h e r e n de Shulhan Arukh van J o s e p h C a r o . A l o n ( 1 9 7 0 , pp. 4 5 1 - 4 5 2 ) . Ook nu nog i s h e t z o d a t v e l e l e e r l i n g e n

12

d i e s e m i k h a h h e b b e n ( d w z . a l s r a b b i j n g e k w a l i f i c e e r d z i j n ) h i e r in hun d a g e l i j k s e leven nooit g e b r u i k van m a k e n . 13 14 15 16 17 V g l . III. 1. 5 Z i e b i j v o o r b e e l d M . A v o t 3 : 3 , 4 , 7 . D e n k ook a a n d e d e r d e m a a l t i j d o p S h a b b a t ( s e ' u d a h s h e l i s h i t ) b i j de c h a s s i d i e m . V g l . III. 1 . 2 , n o o t 39. In d e n u m m e r i n g a l d a a r i s h e t de t i e n d e m a nier. TB B e r . 47b (Goldschmidt, M . A v o t 1:7. ( D a v i d , 1 9 3 0 - 1 9 3 6 ) . V g l . ook T B S o t . 2 2 a . 1968; z i e n o t e n 1 8 , 1 9 ) . Z i e ook M . A v o t 3 : 1 0 .

18

Dwz* G o r f i n k l e ( 1 9 1 2 ) . D a a r i n z e g t M a i m o n i d e s : ' M a n i s n o t c r e a t e d with innate m o r a l v i r t u e s or v i c e s ; they a r e a c q u i r e d e n v i r o n m e n t a l l y ' ( c h . 4 , p. 58). G e c i t e e r d in D a v i d ( 1 9 6 8 , c h . 1, n o o t 2 5 , p. 126).

19

C o m m e n t a a r op M . A v o t 1:7 ( D a v i d ,

1968, p. 10). D e t o e v o e g i n g

w o r d t g e r e c h t v a a r d i g d d o o r h e t c i t a a t in n o o t 18 h i e r b o v e n .

20

A b e r b a c h ( 1 9 6 7 , p. 2 , n o o t 14). A b e r b a c h g e e f t de v o l g e n d e voordb e e l d e n : M . D e m a i 11,3; M i s h n a h B B X , 8 ; T J N a z i r V I I , 1 , 5 6 b ; T J H a g . I l l , 1, 78d; T J S h a b , X , 5. 12c; T B H u l . 5 4 a ; T B E r . 13a.

21

I d e m , p. 24: ' A l l i n d i c a t i o n s ((in de l i t e r a t u u r ) ) p o i n t to a r e l a t i o n s h i p of m u t u a l t r u s t a n d r e s p e c t b e t w e e n m a s t e r a n d s t u d e n t - i n d e e d , of b o u n d l e s s l o v e a n d d e v o t i o n w h i c h , a s w e h a v e s e e n , transcende d a n d s u r p a s s e d t h e n c i t u r a l b o n d s of l o v e b e t w e e n f a t h e r a n d s o n ' .

22
23 24

D r a z i n ( 1 9 4 0 , c h . 4 , p. 74). D e t e r m ' o u d - l e e r l i n g ' i s p a r a d o x a a l : d e o u d - l e e r l i n g d i e de ' h a k h a m ' b e z o e k t , l e e r t nog s t e e d s v a n h e m . V g l . III. 2. 2, n o o t 19. D o c u m e n t (3 j a n u a r i , 1975, R o m e ) , o n d e r t e k e n d d o o r 'Johannes C a r d . W i l l e b r a n d s , P r e s i d e n t of t h e ( ( V a t i c a n ) ) C o m m i s s i o n ( ( f o r R e l i g i o u s R e l a t i o n s w i t h t h e J e w s ) ) ; P i e r r e - M a r i e de C o n t e n s o n O . P . , S e c r e t a r y ' . S I D I C , 8 ( 1 9 7 5 ) , n r . 1, p. 4 0 . O n d e r s t r e p i n g v a n mij.

25 26 27

D e G r o o t ( 1 9 7 1 , h o o f d s t u k 2 4 , pp. 2 1 5 - 2 1 6 ) . D e u t . 17:19 S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1966, c h . 2 5 , p. 3 2 5 ) . Z i e ook III. 1 . 6 , de w i j s h e i d ' . slot. P r o v . 1:7. V g l . P s . 111:10 : ' H e t o n t z a g v o o r G o d i s h e t b e g i n v a n M . A v o t 3 : 1 7 . Z i e o o k M . A v o t 3:9. T B B e r . 33b. P s . 34:10. S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1966, c h . 2 4 , p.32l).

28
29 30 31 32

311.
33 34 35 36 37 38 39 P s . 86:11. H e s c h e l ( 1 9 5 9 , c h . 2 8 , p. 2 8 4 ) . V g l . ook d e e l 1, p a r . 3. 7, n o o t 71; d e e l 2, p a r . II. 1 . 2 en III. 1. 6. S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1961, c h . 2 0 , p. 2 6 7 ) . V g l . d e e l 1, p a r . 3. 7. P r o v . 24:6. S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( l 9 6 6 , c h . 2 3 , p. 309) 'It i s to b e c l e a r l y s e e n t h a t m o s t o f f i c e r s a n d k i n g s , a n d m e n in a p o s i t i o n of i n f l u e n c e in g e n e r a l , 40 41 42 43 44 45 46 47 48 r e g a r d l e s s of t h e i r l e v e l , 1965). stumble, a n d a r e c o r r u p t e d by t h e f l a t t e r y of t h e i r s u b o r d i n a t e s ' ( i d e m , p . 3 0 7 ) . Y a d , H i l k h o t T e s h u w a h 4:2 ( H y a m s o n , A s c h k e n a s y ( 1 9 7 8 , p. 19). B u i s (1978). I d e m , p. 143. Z i e o o k III. 4 . 2: ' D e r e l a t i e t u s s e n l e r a a r e n l e e r l i n g i s t e k a r a k t e r i s e r e n als een relatie van sympathisch V g l . III. 3. 1. P s . 68:4 en 100:2. S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1966, c h . 19, p. 2 5 3 ) . Z i e h e t a n t w o o r d v a n S a f r a i op v r a a g 25 ( d e e l 1, p a r . 1. 3). Z i e ook ' T h e J o y of t h e T o r a h ' ( H a r t m a n , f ds t u k 1 2 3 4 5 6 7 8 9 III 4, deel 2, T B Sanh. 99a. 132-135 n . C h r . C a n t i c l e s R a b b a 2. S a f r a i ( 1 9 7 6 , p. 946). A b e r b a c h ( 1 9 6 7 , p. 2 3 ) . Z i e T B R H 2 3 a . M a i m o n i d e s , S e f e r H a - M i t z w o t , m i t z w a h 11. Z i e ook Z e v i n ( 1 9 4 6 , p. 106). M a i m o n i d e s , I d e m , m i t z w a h 4 1 9 . Z i e ook Z e v i n ( i d e m ) . M . Avot 2:9. S i l v e r s t e i n , L u z z a t t o ( 1966 , c h . 2 2 . p. 2 8 5 ) . V g l . III. 1 . 2 , n o o t 4 7 . V g l . III. 1. 5. M. Avot 4:5. In h e t a l e n u - g e b e d ( ' a l e n u ' b e t e k e n t : o n s i s h e t o p g e d r a g e n ) w o r d t g e s p r o k e n o v e r l e t a k e e n o l a m : de w e r e l d v e r v o l m a k e n . 14 Z i e III. 3. 2, n o o t 2 0 3 . 1975b, pp. 14-20). pp.245-257. partnerschap'.

10
11

12

13

15 16 17

Z i e II. 2. 3. H e s c h e l ( 1 9 6 2 ) , Vol.11: ' T h e P r o p h e t a s a h o m o s y m p a t h e t i k o s ',

pp. 88-90.
H e s c h e l (l 9 6 2 , v o l . I, p. 121): ' H e ( ( J e r e m i a h ) ) w a s a p e r s o n , overw h e l m e d by s y m p a t h y f o r G o d a n d s y m p a t h y f o r m a n . S t a n d i n g b e f o r e the people he p l e a d e d f o r God; standing b e f o r e God he p l e a d e d f o r h i s p e o p l e '.

18
19

H e s c h e l ( 1 9 6 2 , v o l . 1 , p. 57). V e r g e l i j k dit m e t o n s ' k e n n e n ' e n 'een v r o u w (man) bekennen1. I d e m , p. 59. I d e m , p. 57. N e w m a n ( 1 9 7 2 , c h . 92, p. 2 2 1 ) . M a r t i n B u b e r n a m dit v e r h a a l ook op in z i j n E r z h l u n g e n ( 1 9 4 9 , S. 533). H e t n i e t a l l e e n m a a r o v e r , m a a r ook v a n u i t de l e e r l i n g (de a n d e r ) k u n n e n s p r e k e n w e r k t B u b e r o n d e r m e e r u i t in z i j n b e g r i p U m f a s s u n g ( z i e h i e r o n d e r , n o o t 29) e n L e v i n a s o n d e r m e e r in z i j n b e g r i p L a Z i e v o o r dit l a a t s t e de i n l e i d i n g 1947, S u b s t i t u t i o n (de p l a a t s v e r v a n g i n g ) .

20
21

22
23 24 25

v a n T h . de B o e r in L e v i n a s ( 1 9 7 7 ) e n m e t n a m e p. 17. " . . . to g u e s s t h e q u e s t i o n s w h i c h h e did not p u t " ( B u b e r , p p . 13f. ), g e c i t e e r d in F a r b e r ( 1 9 6 7 , p. 580). N i c h o m a c h e a n E t h i c s , VIII. 8, 158b, 3 3 f f . ; c f . W h e e l w r i g h t ( 195 1, p. 2 4 3 ) . G e c i t e e r d in H e s c h e l ( 1 9 6 2 , v o l . 1 1 , p. 92). H e s c h e l ( 1 9 6 2 , v o l . 1 1 , p. 92). 'Ich und D u ' , 'Zwiesprache', 'Die F r a g e an den E i n z e l n e n ' en ' E l e m e n t e d e s Z w i s c h e n m e n s c h l i c h e n ' , v e r z a m e l d in de b a n d D a s d i a l o g i s c h e P r i n z i p ( 1 9 6 2 a ) . Z i e ook II. 2. 3, n o o t 50.

26 27 28 29 30 31 32 33 34

Z i e h e t n a w o o r d b i j ' I c h u nd D u ' , p a r a g r a a f 5 ( B u b e r , 132).

1 9 6 2 a , S. 130-

D i a l o g u e b e t w e e n M a r t i n B u b e r a n d C a r l R . R o g e r s ( A p r i l 18, 1957). O p g e n o m e n in B u b e r ( 1 9 6 5 ) . C i t a a t op p. 169. B u b e r ( 1 9 6 2 a , S. 132). Z i e ook B u b e r ( 1 9 6 5 , pp. 1 6 6 - 1 8 4 ) . S i m o n ( 1 9 6 7 , pp. 5 7 1 - 5 7 2 ) . TB Sot. 47a ( G o l d s c h m i d t , nas, 1961, pp. 5 2 - 5 3 ) . 1 9 3 0 - 1 9 3 6 ) . Z i e ook W i e s e n ( 1892, S. 32). (LeviLevinas spreekt over ' l e - f a c e - - f a c e , relation irrductible' B u b e r ( 1 9 6 2 b , S. 1114). L e v i n a s ( 1 9 6 1 , p. 37). L e v i n a s ( 1 9 6 1 , p . 4 1 ) . JLevinas p o l e m i s e e r t h i e r m e t H e n r i B e r g s o n

313.
(1859-1941) en diens ' d u r e ' - b e g r i p . 35 36 L e v i n a s ( 1 9 6 1 , p. 4 1 ) . V g l . H e s c h e l ( 1 9 5 9 , C h . 4 3 , p. 421) : 'In t r y i n g to u n d e r s t a n d J e w i s h e x i s t e n c e a J e w i s h p h i l o s o p h e r m u s t look f o r a g r e e m e n t with the m e n of S i n a i a s w e l l a s w i t h t h e p e o p l e of A u s c h w i t z ' . O o k a l g e c i t e e r d in d e e l 1, 1 . 4 , n o o t 4 0 . 37 38 39 40 H a r t m a n ( 1 9 7 5 a , p. 35). L e v i n a s ( 1 961 , p . 4 1 ) . 'Die L e h r e und die T a t ' . ( B u b e r , 1 9 6 3 a , p. 6 7 0 ) . H e t z e l f d e g e l d t v o o r de c o n c r e t e s i t u a t i e w a a r i n elk m e n s l e e f t . Die s i t u a t i e is h e m g e g e v e n en die s i t u a t i e zal h i j m o e t e n a a n v a a r d e n , m a a r dit b e t e k e n t niet dat h i j z i c h bij die s i t u a t i e z a l m o e t e n neerleggen: 'Arbeitsfeld oder Schlachtfeld, er nimmt das Feld an, in d a s e r g e s t e l l t i s t ' . B u b e r ( 1 9 5 3 a ) , K a p i t e l : R e l i g i o n u n d P h i l o s o p h i e , V I , S. 4 7 . 41 42 43 Z i I. 2. 6 en IV b (pp. 2 6 7 - 2 6 8 ) . Zie Baraita . E J , v o l . 6, t r e f w o o r d : E d u c a t i o n , k o l o m m e n 4 0 1 - 4 0 3 . Z i e ook E n z i k l o p e d y a h H i n n u k h i t , 4 ( 1 9 6 4 ) , pp. 1 4 4 - 6 8 , i n c l u d e s b i b l i o g r a p h y ; S t e r (1915); G o l l a n c z (1924); M o r r i s (i960); E l i a v and K l e i n b e r g e r ( i 9 6 0 , pp. 4 8 - 7 0 ) ; B e r m a n ( 1 968), Hoofdstuk 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 IV, deel 2, pp. 264-273. pp.25-35.

P o l a n y i ( 1 9 7 4 a , p p . 1 2 7 - 1 2 8 ) . Z i e ook P o l a n y i ( 1 9 7 4 b , s l o t , p. 115). R o s e n z w e i g ( l 9 3 4 / 3 5 b , p. 57). V e r g e l i j k H o o g e w o u d ( 1975, p. 119). Z i e o o k V e i t ( 1 9 7 3 , II. 6). R o s e n z w e i g ( l 9 3 4 / 3 5 b , p. 5 9 ) . V e r g e l i j k H o o g e w o u d ( 1 9 7 5 , p. 119). Z i e ook V e i t ( 1 9 7 3 , II. 6). Zie Bet h a - m i d r a s h . Vergelijk R o s e n z w e i g ( 1 9 3 5 a , p. 4 5 0 ; b r i e f v a n d e c . 1 922).

H o o g e w o u d ( 1 9 7 5 , p p . 1 1 8 - 1 1 9 ) . Z i e ook V e i t ( 1973, II. 3). U i t de 4 3 s t e l l i n g e n z i j n ook m e e r d e r e P L - h e r m e n e u t i e k e n en P L h e n r i s t i e k e n af te l e i d e n . Z i e v o o r de t e r m i n o l o g i e p a r . D e G r o o t ( 1 9 7 9 b , p. 5). R o s e n z w e i g ( l 9 3 4 / 4 5 b , p. 58). C e n t r a a l B u r e a u v o o r de S t a t i s t i e k , D e N e d e r l a n d s e j e u g d e n h a a r o n d e r w i j s . Den Haag, C a r p a y ( 1 9 7 9 , p. 3). V g l . d e e l 1, p a r . 3. 6, n o o t 39 ( C o m e n i u s e n H u s e n ) . Z i e K u r z w e i l ( 1 9 6 4 , pp. 1 9 3 - 1 94) e n S c h u l z e ( 1979, p. 4 9 8 ) . 1979. 1.2.6.

T o m k i e w i c z ( 1 9 7 9 , p. 1022). I d e m . Het volgende citaat is w a a r s c h i j n l i j k l e t t e r l i j k e r : 'Ask an o l d m a n , in h i s e y e s e v e n a m a n in h i s f o r t i e s i s n o t y e t g r o w n u p . In o u r d a i l y l i f e we m e e t e n t i r e g r o u p s o r c l a s s e s of p e o p l e w h o c a n n o t b e t e r m e d a d u l t b e c a u s e of t h e i r i n t e l l e c t u a l w e a k n e s s . M o r e o v e r , t h e r e a r e e n t i r e n a t i o n s a n d p e o p l e s w h o m we c o n s i d e r u n d e r d e v e l o p e d and i m m a t u r e . W h e r e t h e r e f o r e is the b o u n d a r y between childhood and m a t u r i t y ? ' (Kurzweil, Deut. 6:6-7. Zie Shema . C a r p a y ( 1 9 7 9 , p. 15). V g l . ook V e i t ( 1 9 7 3 , II. 7). TB E r . 54a ( G o l d s c h m i d t , 1930-1936). T B T a ' a n . 7 a , e e r d e r g e c i t e e r d in III. 1. 5 . E e r d e r g e c i t e e r d in I. 1. 5. Z i e o o k p. 2 8 9 , n o o t 55. M . A v o t 5 : 2 2 , e e r d e r g e c i t e e r d in I . 1 . 1 , I. 1 . 3 e n I I . 2 . 1 . H e s c h e l ( 1 9 7 5 , c h . 13, p . 190). 1964, p p . 1 8 1 - 1 8 2 ) . T o m k i e w i c z ( 1 9 7 9 , pp. 1022, 1024). Z i e ook D a s b e r g ( 1 9 7 5 ) .

315.

SAMENVATTING De samenvatting van deze studie over 'Joodse T r a d i t i e als P e r m a n e n t L e r e n ' kan k o r t z i j n , o m d a t die g r o t e n d e e l s al g e g e v e n is: De p r o b l e e m s t e l l i n g e n de u i t w e r k i n g e r v a n (de p r o b l e e m a a n p a k ) v e r w o o r d in d e e l 1, h o o f d s t u k 5, p u n t e n j en k. D e p u n t e n a tot e n m e t i v a n d a t z e l f d e h o o f d s t u k v o r m e n de s a m e n v a t t i n g v a n d e e l 1. D e e l 2 m e t u i t z o n d e r i n g v a n h e t l a a t s t e h o o f d s t u k - h o o f d s t u k IV - i s in de h o o f d s t u k k e n I. 3, II. 3 e n III. 5 in s t e l l i n g e n in s t e l l i n g e n . S a m e n v a t t i n g v a n h o o f d s t u k IV v a n d e e l 2: la. E l k o v e r g e l e v e r d , v a n a n d e r e n a f k o m s t i g w e t e n - of dit nu ' T o r a h ' h e e t of ' c u l t u u r ' of ' k e n n i s ' - k a n d o o r de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g a l l e e n m a a r h e r m e n e u t i s c h e n h e u r i s t i s c h g e b r u i k t w o r d e n wil h i j h e t in z i j n e i g e n l e v e n k u n n e n t o e p a s s e n en i n t e g r e r e n . D i t g e l d t d u s ook v o o r d e z e s t u d i e . lb. E r b e s t a a t g e e n d o o r a n d e r e n ( o v e r ) g e l e v e r d , p a s k l a a r w e t e n . A l l e e n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g z e l f i s in s t a a t d o o r a n d e r e n ( o v e r ) g e l e v e r d w e t e n v o o r z i c h z e l f p a s k l a a r te m a k e n d o o r m e t d i t w e t e n o m te g a a n in z i j n e i g e n s i t u a t i e ( l e e f w e r e l d ) en in d e o n t m o e t i n g m e t a n d e r e n . lc. H e t l e r e n - ook h e t p e r m a n e n t e l e r e n - v a n de i n d i v i d u e l e l e e r l i n g h e e f t drie componenten: 2a. e e n t r a d i t i o n e l e , e e n p e r s o o n l i j k e en e e n s o c i a l e . samengevat. staan

A l l e e n h o o f d s t u k IV v a n d e e l 2 i s nog n i e t s a m e n g e v a t . D a t g e b e u r t h i e r o n d e r

H e t b e g r i p ' l e r n e n ' , dat de j o o d s e t r a d i t i e k e n t , is een v o r m van t r a d i tioneel, p e r s o o n l i j k en s o c i a a l p e r m a n e n t l e r e n .

2 b . A a n g e z i e n h e t ' l e r n e n * in de j o o d s e t r a d i t i e c e n t r a a l s t a a t , i s de j o o d s e traditie een v o r m van P L . 2c. E l k e P L - f i l o s o f i e d i e g e e n a a n d a c h t b e s t e e d t a a n h e t ' l e r n e n ' in de j o o d s e t r a d i t i e en n i e t s e r v a n wil l e r e n is a r m e r dan een P L - f i l o s o f i e die beide wel doet. 3. I n d i v i d u e l e l e e r e f f e c t e n w o r d e n z e l d e n of n o o i t tot de o n d e r w i j s d o e l s t e l lingen g e r e k e n d , omdat velen denken dat individuele l e e r e f f e c t e n alleen m a a r v a n b e l a n g z i j n v o o r d e i n d i v i d u e l e l e e r l i n g . D i t nu i s e e n m i s v a t t i n g . W i e g e l e e r d h e e f t z i j n k e n n i s m e t a n d e r e n te d e l e n e n d i t m e t t e r d a a d d o e t , w e e t d a t i n d i v i d u e l e l e e r e f f e c t e n o o k v o o r a n d e r e n e n de m a a t -

316.
s c h a p p i j (de c u l t u u r ) v a n b e l a n g k u n n e n z i j n . 4. In e e n m a a t s c h a p p i j d i e z i c h o n t w i k k e l t in de r i c h t i n g v a n e e n ' l e a r n i n g s o c i e t y ' ( l e r e n d e s a m e n l e v i n g ) is ' l e r n e n ' zowel e e n a l t e r n a t i e f v o o r schools leren als voor schools onderwijzen. 5. B i j P L i s de s t a t u s v a n l e e r l i n g n i e t a a n l e e f t i j d g e b o n d e n e n w o r d t de l e e r l i n g a l s p e r s o o n en n i e t a l s k i n d of v o l w a s s e n e g e z i e n . 6a. De j o o d s e t r a d i t i e w o r d t g e d r a g e n door individuen die ' l e r n e n ' , die g e w o o n t e g e t r o u w p e r m a n e n t l e r e n . De T o r a h wordt niet a l l e e n 6b. door een e l i t e , m a a r door het hele j o o d s e volk ontwikkeld en v e r n i e u w d . In e e n ' l e a r n i n g s o c i e t y ' i s i e d e r m e n s e e n l e e r l i n g e n d r a g e n a l l e m e n s e n g e z a m e n l i j k de t r a d i t i e . M e t ' d e t r a d i t i e d r a g e n ' w o r d t b e d o e l d : de t r a d i t i e l e v e n , o n t w i k k e l e n en v e r n i e u w e n . H o o f d s t u k IV i s n i e t a l l e e n h e t l a c i t s t e h o o f d s t u k v a n d e e l 2 , m a a r t e v e n s d e a f r o n d i n g v a n a l h e t tot nu t o e in d e e l 1 en d e e l 2 b e s p r o k e n e . Bovenstaande Leren'. s a m e n v a t t i n g v a n h o o f d s t u k IV i s d u s ook e e n s a m e n v a t t i n g v a n a l d e in d e z e studie ontwikkelde gedachten over 'Joodse Traditie als P e r m a n e n t s a m e n v a t t e n d a n ook n i e t in d e e l 2, m a a r a p a r t in d e e l 3. D a a r o m s t a a n de b o v e n s t a a n d e z e s s t e l l i n g e n , d i e z o w e l d e e l 1 a l s d e e l 2

317.

VERKLARENDE

WOORDENLIJST

D e o n d e r s t a a n d e v e r k l a r i n g e n z i j n a f k o m s t i g u i t de ' G l o s s a r y ' v a n E J . A G G A D A H , n a m e g i v e n to t h o s e s e c t i o n s of T a l m u d a n d M i d r a s h c o n t a i n i n g h o m i l e c t i c e x p o s i t i o n s of t h e B i b l e , s t o r i e s , l e g e n d s , f o l k l o r e , d o t e s o r m a x i m s . In c o n t r a d i s t i n c t i o n to h a l a k h a h . A H A R O N I M , l a t e r r a b b i n i c a u t h o r i t i e s . In c o n t r a d i s t i n c t i o n to r i s h o n i m ("early ones"). A M O R A (pl. A M O R A I M ) , t i t l e g i v e n to t h e J e w i s h s c h o l a r s in E r e z I s r a e l a n d B a b y l o n i a in t h e t h i r d to s i x t h c e n t u r i e s w h o w e r e r e s p o n s i b l e f o r the G e m a r a . A S H K E N A Z , n a m e a p p l i e d g e n e r a l l y in m e d i e v a l r a b b i n i c a l l i t e r a t u r e to Germany. B A R A I T A ( p l . B E R A I T O T ), s t a t e m e n t of t a n n a n o t f o u n d in M i s h n a h . B A R M I T Z V A H , c e r e m o n y m a r k i n g t h e i n i t i a t i o n of a b o y a t t h e a g e of 13 into the J e w i s h r e l i g i o u s BET HA-MIDRASH, community. s c h o o l f o r h i g h e r r a b b i n i c l e a r n i n g ; o f t e n a t t a c h e d to especially anec-

or serving as a synagogue. G A O N ( p i . G E O N I M ) , h e a d of a c a d e m y in p o s t - t a l m u d i c p e r i o d , in B a b y l o n i a . G E M A R A , t r a d i t i o n s , d i s c u s s i o n s , a n d r u l i n g s of t h e a m o r a i m , and P a l e s t i n i a n T a l m u d s (see Talmud). H A L A K H A ( p l . H A L A K H O T ) , a n a c c e p t e d d e c i s i o n in r a b b i n i c l a w . In c o n t r a d i s t i n c t i o n to a g g a d a h . HUMMASH, Pentateuch. Also r e f e r s to t h o s e p a r t s of t h e T a l m u d c o n c e r n e d w i t h l e g a l m a t t e r s . commenting

on a n d s u p p l e m e n t i n g t h e M i s h n a h , a n d f o r m i n g p a r t of t h e B a b y l o n i a n

K A B B A L A H , the J e w i s h m y s t i c a l t r a d i t i o n : KABBALAH IYYUNIT, speculative Kabbalah; KABBALAH MA'ASIT, practical Kabbalah; KABBALAH NEVU'IT, prophetic Kabbalah. M I D R A S H , m e t h o d of i n t e r p r e t i n g S c r i p t u r e to e l u c i d a t e l e g a l p o i n t s ( M i d r a s h H a l a k h a h ) o r to b r i n g out l e s s o n s by s t o r i e s o r h o m i l e c t i c s A g g a d a h ) . A l s o the n a m e f o r a c o l l e c t i o n of s u c h r a b b i n i c M I S H N A H , e a r l i e s t c o d i f i c a t i o n of J e w i s h O r a l L a w . M I S H N A H (pi. M I S H N A Y O T ) , s u b d i v i s i o n of t r a c t a t e s of t h e M i s h n a h . (Midrash interpretations.

318.

M I T Z V A H , b i b l i c a l o r r a b b i n i c i n j u n c t i o n ; a p p l i e d a l s o to g o o d o r c h a r i t a b l e deeds. RISHONIM, older rabbinical authorities. Distinguished f r o m l a t e r authorities (aharonim). SHEKHINA, Divine P r e s e n c e . SHEMA ( ((Yisrael)); "hear . . . ((O I s r a e l ) ) , " , D e u t . 6 : 4 ) , J u d a i s m ' s conf e s s i o n of f a i t h , p r o c l a i m i n g t h e a b s o l u t e u n i t y of G o d . T A L M U D , " t e a c h i n g " ; c o m p e n d i u m of d i s c u s s i o n s on t h e M i s h n a h by g e n e r a t i o n s of s c h o l a r s a n d j u r i s t s in m a n y a c a d e m i e s o v e r a p e r i o d of s e v e r a l c e n t u r i e s . T h e J e r u s a l e m (or P a l e s t i n i a n ) T a l m u d m a i n l y c o n t a i n s the d i s c u s s i o n s of t h e P a l e s t i n i a n s a g e s . T h e B a b y l o n i a n T a l m u d i n c o r p o r a t e s the p a r a l l e l d i s c u s s i o n in t h e B a b y l o n i a n a c a d e m i e s . T A L M U D T O R A H , t e r m g e n e r a l l y a p p l i e d to J e w i s h r e l i g i o u s ( a n d u l t i m a t e l y to t a l m u d i c ) s t u d y ; a l s o to t r a d i t i o n a l J e w i s h r e l i g i o u s p u b l i c s c h o o l s . T A N N A ( p l . T A N N A I M ) , r a b b i n i c t e a c h e r of m i s h n a i c p e r i o d . TOSAFIST, talmudic g l o s s a t o r , mainly F r e n c h ( 12th-14th century), a d d i t i o n s to the c o m m e n t a r y by R a s h i . T O S A F O T , g l o s s e s s u p p l i e d by t o s a f i s t . bringing

TOSEFTA, a collection of teachings and traditions of the tannaim, c l o s e l y related to the Mishnah.
Y E S H I V A H (pl. Y E S H I V O T ) , J e w i s h t r a d i t i o n a l a c a d e m y d e v o t e d p r i m a r i l y to s t u d y of r a b b i n i c l i t e r a t u r e ; r o s h y e s h i v a h , h e a d of t h e y e s h i v a h . Z O H A R , m y s t i c a l c o m m e n t a r y on the P e n t a t e u c h ; m a i n t e x t b o o k of K a b b a l a h .

319.
NOTATIES EN Paragrafen. D e p a r a g r a f e n in d e e l 2 w o r d e n a n d e r s a a n g e g e v e n ( g e n u m m e r d ) d a n d i e in d e e l 1. In d e e l 1 w o r d t e l k e p a r a g r a a f m e t t w e e A r a b i s c h e c i j f e r s a a n g e g e v e n . In d e e l Z w o r d t e l k e p a r a g r a a f m e t d r i e c i j f e r s a a n g e g e v e n e n w e l n R o m e i n s c i j f e r met d a a r a c h t e r twee A r a b i s c h e c i j f e r s : het e e r s t e (Romeinse) c i j f e r g e e f t a a n t o t w e l k e c a t e g o r i e v a n h e t P L - m o d e l de p a r a g r a a f b e h o o r t e n h e t tweede ( A r a b i s c h e ) c i j f e r g e e f t aan onder welk t r e f w o o r d van die c a t e g o r i e de i n h o u d v a n d e p a r a g r a a f g e r a n g s c h i k t w o r d t . Voorbeelden: I. 4 betekent II. 1 . 2 3. 7 III. 2. 3 betekent betekent betekent paragraaf 4 van hoofdstuk 1 van deel 1 p a r a g r a a f 2 v a n h o o f d s t u k II. 1 ( W e r e l d b e e l d ) v a n c a t e g o r i e II ( L e e r s t e l l i n g e n ) v a n d e e l 2. p a r a g r a a f 7 v a n h o o f d s t u k 3 v a n d e e l 1. p a r a g r a a f 3 v a n h o o f d s t u k III. 2 ( L e e r d o e l e n ) v a n c a t e g o r i e III ( L e e r p r o c e s ) v a n d e e l 2. H e t b o v e n s t a a n d e g e l d t n i e t v o o r d e e l 1, h o o f d s t u k 5 e n d e e l 2 , h o o f d stuk IV. Literatuurlijst. 1 9 7 5 1 3 ( z i e R Y L E , G , T h e C o n c e p t of M i n d ) b e t e k e n t : de 13e d r u k v a n h e t b o e k v a n R y l e v e r s c h e e n in 1975 en d e z e d r u k i s g e b r u i k t . 1974 ( z i e H E S C H E L , A . J . A P a s s i o n f o r T r u t h ) b e t e k e n t : de 2e d r u k v a n 1963) n a a r t w e e p u b l i c a t i e s k a n v e r w i j z e n , 1963b). wordt het boek enz. Indien bijvoorbeeld (Buber, (Buber, 1963a) of ( B u b e r , d e d u b b e l z i n n i g h e i d o p g e h e v e n d o o r t o e v o e g i n g v a n e e n l e t t e r a of b, d u s D e j a a r t a l l e n v e r w i j z e n n a a r d e g e b r u i k t e u i t g a v e n e n n i e t n a a r de e e r s t e drukken. Afkortingen A AA a . d, ad loc. afl. a. M. Anf. ARN1 B o c h e n s k i (1974b). B o c h e n s k i (1974a). a a n de ad locum (ter plaatse). aflevering. a m Main. Anfang, Avot d e - R a b b i Nathan, v e r s i o n (l) ed. S c h e c h t e r , 1887. AFKORTINGEN

320.
2 ? 1945 .

ARN b. BB BK BM bv. bijv. C.E. cf. ch.

A v o t d e - R a b b i N a t h a n , v e r s i o n (2) e d . S c h e c h t e r , Avodah Z a r a h (talmudic tractate). ben. Bava Batra (talmudic tractate). Bava K a m m a (talmudic tractate). Bava Mezia (talmudic tractate), bijvoorbeeld, bijvoorbeeld. Christian Era. confer (vergelijk), chapter. C h r o n i c l e s , b o o k s I a n d II ( B i b l e ) . Safrai, Stern, eds. Daniel (Bible). Demai (talmudic tractate). D e u t e r o n o m y (Bible). D e r e k h E r e z Zut:a ( p o s t - t a l m u d i c das heisst. dit i s . dissertatie. Duits. en a n d e r e n . E c c l e s i a s t e s (Bible). Ecclesiastes Rabbah. en d e r g e l i j k e ( n ) . editor(s). eigentlich Encyclopaedia Judaica, Engels. enkelvoud. enzovoort. Education Permanente. Eruvin (talmudic tractate). etcetera. eventueel Exodus (Bible). Exodus Rabbah . following. 16 v o l s . ( J e r u s a l e m , tractate), (1976).

Av. Z a r .

I a n d II C h r o n . Compendia Dan. Dem. Deut. DEZ d. h . d. i. diss. Dui. e.a. Eccles. Eccles.R. e . d. ed(s). eig. EJ Eng. enk. enz. EP Er. etc. evt. Ex. Ex. R. f.

2 1973 ).

321.
Fr. Fs. geb. Gen. Gen. R. Git. Guide h. Hab. Hag. hebr. hfdst. HM Hor. Hos. Hrsg. Hui. ibid. Id. Isa. jgJob Josh. Judg. Ket. Kid. Kin. Lam. Lev. Lev. R. Ltb. M. Ma'as. Mak. Mal. Mekh. Men. Mid. P s . Frans. School and continiung education: F o u r s t u d i e s (1972). geboren. G e n e s i s (Bible). Genesis Rabbah. Gittin (talmudic tractate). M a i m o n i d e s , G u i d e of t h e P e r p l e x e d . halakhah. Habakkuk (Bible). Hagigah (talmudic tractate). hebreeuws. hoofdstuk. H o s h e n M i s h1p a t . Horayot (talmudic tractate). Hosea (Bible). Herausgeber. Hullin (talmudic tractate). ibidem (aldaar). H e t r a p p o r t - f a u r e in d i s c u s s i e ( 1 9 7 4 ) . Isaiah (Bible). jaargang. J o b (Bible). J o s h u a (Bible). J u d g e s (Bible). Ketubbot (talmudic tractate). Kiddushin (talmudic tractate). Kinnim (mishnaic Leviticus (Bible). Leviticus Rabbah. F a u r e e. a. Mishnah. M a ' a s e r o t (talmudic tractate). Makkot (talmudic tractate). Malachi (Bible). Mekhilta de-R. Ishmael. Menahot (talmudic tractate). M i d r a s h T e h i l l i m ( T h e M i d r a s h on P s a l m s ) . (1972). tractate). L a m e n t a t i o n s (Bible).

322.
Mid. Tan. Ms(s). n. a. v. N.B. n.Chr. Ned. N.H. no. nr. Num. Num. R. OH o. i. d. op. cit. p(p). par. Pes. pl. PL Prov. Ps. R. resp. RH S. Shab. I a n d II S a m . Sanh. SE sec. SER SEZ Sh.Ar. M i d r a s h T a n n a ' i m on D e u t e r o n o m y . manuscript(s). naar aanleiding van. nota bene (let wel). na C h r i s t u s . N e d a r i m (talmudic tractate). Noord-Holiand. nummer. nummer. N u m b e r s (Bible). Numbers Rabbah. Orah Hayyim. of i e t s d e r g e l i j k s . o p e r e c i t a t o (in h e t a a n g e h a a l d e w e r k ) . pagina(as), paragraaf. P e s a h i m (talmudic tractate). plural. Permanent Leren. P r o v e r b s (Bible). P s a l m s (Bible). Rabbi respectievelijk. Rosh Ha-Shanah ( talmudic tractate). Seite. Shabbat (talmudic tractate). S a m u e l , b o o k s I a n d II ( B i b l e ) . Sanhedrin (talmudic S e d e r E l i y a h u (ed. section. Seder Eliyahu Rabbah. Seder Eliyahu Zuta. J . C a r o , Shulhan Arukh: OH

page(s).

tractate). Friedmann).

Orah Hayyim,
: ;
t

YD EH HM Shab.

Yoreh De'ah, Even ha-Ezer, Hoshen Mishpat.

*

Shabbat (talmudic tractate).

323.

Sif. Deut. Sifra sog. Sot. Suk. s.v. T. Ta'an. Tanh. Tanh.B. t. a . p. Taz TB Tem. TJ t/m Tos. trans. Tur v.Chr. vert. vgl. Vilna Gaon vis. vol(s). v.v. Y ad Yal. YD Yev. . Yoma ** ( ( . . . . )) *

Sifrei Deuteronomy. S i f r a on L e v i t i c u s , sogenannt. Sotah (talmudic tractate). Sukkah (talmudic tractate). sub voce (onder het woord). Tosefta. Ta'anit (talmudic tractate). Tanhuma. T a n h u m a , Buber ed. ter aangehaalde (1885). plaatse.

David ben S a m u e l H a - L e v i . Babylonian Talmud or Talmud Bavli. T e m u r a h (mishnaic tractate). J e r u s a l e m Talmud or Talmud Yerushalmi. tot en m e t . Tosafot. translation. J a c o b ben A s h e r , A r b a ' a h T u r i m . voor Christus, vertaling, vergelijk. E l i j a h ben Solomon Z a l m a n . zie. volume(s). en volgende. M a i m o n i d e s , M i s h n e h T o r a h (Yad H a z a k a h ) . Yalkut Shimoni. Yoreh De'ah. Yevamot (talmudic tractate). Yoma (talmudic tractate). H e b r e e u w s of A r a m e e s . t o e v o e g i n g , d i e n i e t in d e g e c i t e e r d e t e k s t s t a a t . zie V e r k l a r e n d e Woordenlijst.

324.
LITERATUUR AARON H A - L E V I OF B A R C E L O N A , ABBAS, JUDAH BEN SAMUEL. A B E R B A C H , M. Sefer ha-Hinnukh. **

J a i r Natib.**

' T h e R e l a t i o n s B e t w e e n M a s t e r a n d D i s c i p l e in t h e T a l m u d i c 1967. 1967. 1969.

A g e ' . Z i m m e l s , H . J . , R a b b i n o w i t z , J . , F i n e s t e i n I. , e d s . E s says. London, A B R A H A M S , I. 1. t r a n s . A C o m m e n t a r y on the B o o k of E x o d u s ( C a s s u t o ) . Jerusalem,

2. J e w i s h L i f e in t h e M i d d l e A g e s . N e w Y o r k , Jerusalem, ACHTERHUIS, H. ADELMANN, F . J . , ALBO, J. ALLEN, V.L. eds. 1975. 22-1-1975. 1974.

3. t r a n s . T h e S a g e s ( T h e i r C o n c e p t s a n d B e l i e f s ) ( U r b a c h ) . ' F r e i r e ' . De N i e u w e L i n i e , ** and Allen, 1976. 1934/35. 1977. V.L.,

ed. A u t h o r i t y . B o s t o n - The H a g u e ,

Sefer ha-Ikkarim.

'Children helping c h i l d r e n ' . Levin, J . R . P a t t e r n a n d G r o w t h in P e r s o n a l i t y .

C o g n i t i v e L e a r n i n g in C h i l d r e n . N e w Y o r k , Berlin,

ALLPORT, G.W. A L O N , G.

N e w Y o r k , 1961. Jerusalem,

A l m a n a c h d e s S c h o c k e n V e r l a g s auf d a s J a h r 5 6 9 5 . 2. ' T h e L i t h u a n i a n Y e s h i v a s ' . G o l d i n Expression. ARISTOTLE. ARNONI, M.S. A S A F , S. New York, 1970. Nichomachean Ethics.

1. J e w s , J u d a i s m a n d t h e C l a s s i c a l W o r l d .

, J . , ed. The J e w i s h

In p l a a t s v a n i d e o l o g i e . U t r e c h t - A n t w e r p e n , Kezot ha-Hoshen.

1972. ** 1925. ** Sperna 1978. nr.41.

ARYEH LEIB BEN JOSEPH HA-KOHEN. A S C H K E N A S Y , Y.

Mekorot le-Toledot ha-Hinnukh b e - Y i s r a e l . Tel Aviv, ' B u b e r s b e t e k e n i s v o o r de j o o d s e w e r e l d ' . Weiland, J . , enz. Martin B u b e r , B a a r n , 'Joodse hermeneutiek I n t e r m e d i a i r , 7 (1971), 19622.

A S C H K E N A S Y , Y. , W H I T L A U , W . A . C . AUSTIN, J . L .

Philosophical P a p e r s . Oxford, ARN1. ARN .

2

Avot de-Rabbi Nathan

1. v e r s i o n (1) e d . S c h e c h t e r , ** 2. v e r s i o n (2) e d . S c h e c h t e r , **

1887. A f g e k o r t 19452. Afgekort 1903.

B A C H E R , W.

1. D i e A g g a d a d e r T a n n a i t e n , I. S t r a s s b u r g , 2 . T e r m i n o l o g i e , H e b r . t r a n s i . , I. **

325.

BAKAN, D.

S i g m u n d F r e u d a n d the J e w i s h M y s t i c a l T r a d i t i o n . N . J . , 1958. Karl Marx. Utrecht-Antwerpen, 1961.

Princeton,

B A N N I N G , W.

Bein J i s r a e l le-Arnim. T h e m a n u m m e r van Heigot. J e r u s a l e m , B E N V E N I S T E , HAYYIM BEN ISRAEL. BEN-YEHUDA, ELIEZER.

1978. ** **

K e n e s e t h a - G e d o l a h , Yoreh D e ' a h . 1959. 1970/75. ? 1968 . ** 14

A C o m p l e t e D i c t i o n a r y of A n c i e n t a n d M o d e r n Hebrew. New York, 17 d e l e n . A m s t e r d a m ,

B e r i c h t v a n de T w e e d e W e r e l d o o r l o g , BERMAN, A. B E R M A N , S. J . B E R N F E L D , S.

Toledot ha-Hinnukh be-Yisrael u - v a - A m m i m . ( 1 9 7 3 ) , n r . 2.

' T h e s t a t u s of w o m e n in h a l a k h i c J u d a i s m ' . T r a d i t i o n , 1. e d . T h e F o u n d a t i o n s of J e w i s h E t h i c s . N e w Y o r k , (reprint) .

1968

2. h r s g . Die L e h r e n d e s J u d e n t u m s (Nach den Q u e l l e n ) . Berlin, BIALIK, Ch. N. BIRNBAUM, P. BLAUW, J. BLOCH, J . S . BLOOM, B.S. 1922 ( T e i l 1 , 2 ) , 1923 ( T e i l 3). 19535. BEVAN, E . R . , SINGER, C h . , eds. Daily P r a y e r Book. 1978. T h e L e g a c y of I s r a e l . O x f o r d , 1911.

Gedichte. Kln-Leipzig,

M e n s , k u i t u u r en m a a t s c h a p p i j ( L o t g e v a l l e n van een d e n k t r a d i t i e ) . Nijkerk, I s r a l u n d d i e V l k e r ( N a c h j d i s c h e L e h r e ) . B e r l i n - W i e n , 1922. 1. ' S o m e T h e o r e t i c a l I s s u e s R e l a t i n g to E d u c a t i o n a l E v a l u a t ion'. T y l e r , R . W . , ed. E d u c a t i o n a l Evaluation: New R o l e s , N e w M e a n s , P a r t 2. C h i c a g o , Cognitive Domain. New York, 1968. 1972^. ed. 1974a. A f g e k o r t AA. 1965. 1974b. 2. e d . T a x o n o m y of E d u c a t i o n a l O b j e c t i v e s , H a n d b o o k I:

BOCHENSKI, J . M .

1. 'An A n a l y s i s of A u t h o r i t y ' . A d e l m a n n , F . J . , Authority. Boston-The Hague, 2. T h e L o g i c of R e l i g i o n . N e w Y o r k , Afgekort A.

3. W a s i s t A u t o r i t t ? F r e i b u r g - B a s e l - W i e n , B O E R , Th. de, v e r t . De P l a a t s v e r v a n g i n g (Levinas). B a a r n , BOERTIEN, M. Kampen, BOUWMAN, Th. L . M . , 1974.

1977.

H e t j o o d s e l e e r h u i s ( v a n 200 v r tot 200 n a C h r i s t u s ) . 'De b e v r i j d i n g v a n de m e n s ' . R e l a t i e s , kundige B r o c h u r e s R e e k s . T i l b u r g , Onderwijs-

1975.

B O V E N , T h . C . v a n D e U n i v e r s e l e V e r k l a r i n g en de I n t e r n a t i o n a l V e r d r a g e n

326.
d e r V e r e n i g d e N a t i e s v o o r d e R e c h t e n v a n de M e n s . Amsterdam-Antwerpen, B R E C H T , A. 1974. P o l i t i c a l T h e o r y : T h e F o u n d a t i o n s of T w e n t i e t h - C e n t u r y 3 P o l i t i c a l T h o u g h t . N e w J e r s e y , 1970 . T h e o r i g i n of t h e k n o w l e d g e of r i g h t a n d w r o n g . L o n d o n , 1 9 0 2 . B e y o n d t h e I n f o r m a t i o n g i v e n ( S t u d i e s in t h e P s y c h o l o g y of Knowing). London, BUBER, M. 2. 3. 4. 5. 7. 8. 9.
10

BRENTANO, F. B R U N E R , J . S.

1974. 1947. 1962a. 1949.

1. B e t w e e n M a n a n d M a n . L o n d o n ,

Das dialogische Prinzip. Heidelberg,

D r e i R e d e n b e r d a s J u d e n t u m . F r a n k f u r t a . M . , 1920. Die E r z h l u n g e n d e r C h a s s i d i m . Z r i c h , Gottesfinsternis. Zrich, I and Thou. Edinburgh, 1953a. 1963a. 1965. Den 1970.

D e r J u d e und s e i n J u d e n t u m . K l n , T h e K n o w l e d g e of M a n . N e w Y o r k , Haag, 1953b.

D e weg v a n de m e n s ( v o l g e n s d e c h a s s i d i s c h e l e e r ) . W e r k e . M u n i c h - H e i d e l b e r g , 1 9 6 2 b ( 1. B a n d ) , 1964 (2. B a n d ) .

1963b (3. B a n d ) ,

BUIS, P .

H e t f u n c t i o n e r e n v a n t e r u g k o p p e l i n g in h e t w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r wijs (Twee voorafgaande voorwaarden). Diss. , A m s t e r d a m , 1978.

Canticles Rabba. ** CARO, JOSEPH BEN EPHRAIM. 1. B e i t Y o s e f . d e l e n (**): OH - O r a h H a y y i m , YD - Y o r e h D e ' a h , EH - Even h a - E z e r , HM - H o s h e n M i s h p a t . CARPAY, J . A . M . CASSUTO, M . D . COHEN, H. COX, H. CORDOVERO, Over leerlingen gesproken. Openbare les, 1979. P e r u s h al S e f e r S h e m o t . J e r u s a l e m , 1935. ** 1965. 1959. ** Der Nchste. Berlin, Amsterdam, ** Vier 2. S h u l h a n A r u k h . A f g e k o r t S h . A r .

MOSES BEN JACOB. P a r d e s R i m m o n i m .

The Secular City. New York,

C ( o m m i s s i e ) O ( n t w i k k e l i n g ) W ( e t e n s c h a p p e l i j k ) O ( n d e r w i j s ) 2: H e t o v e r h e i d s b e l e i d inzake het t e r t i a i r o n d e r w i j s - B e g r i p p e n en u i t g a n g s p u n t e n . Den Haag, 1971.

327.

DASBERG, L. DAVE, R . H .

Grootbrengen door kleinhouden. Meppel,

1975. 1973.

Lifelong Education and School C u r r i c u l u m . H a m b u r g , New York, 1968. 19762. ** 1922.

DAVID, A . , t r a n s . DECI, E . L . DEWEY, J.

T h e C o m m e n t a r y to M i s h n a h A b o t h ( M a i m o n i d e s ) .

Intrinsic Motivation. New York,

Derekh Erez Zuta (post-talmudic tractate). Afgekort DEZ. H u m a n n a t u r e and conduct. New Y o r k , DIESFELDT, H . F . A .

'De v o l w a s s e n h e i d en de o u d e r d o m ' . L o s b l a d i g O n d e r Alphen 1979. 1-2. Neuchatel, 1968.

w i j s k u n d i g L e x i c o n ( T r a i n i n g , O n d e r w i j s en V o r m i n g ) . a.d. Rijn-Brussel, DINUR, B.

' J e w i s h h i s t o r y - its uniqueness and continuity'. C a h i e r s d ' H i s toire Mondiale, vol.11,

D o c u m e n t (3 j a n u a r i 1975, R o m e ) ' G u i d e l i n e s a n d S u g g e s t i o n s f o r I m p l e m e n t ing t h e C o n c i l i a r D e c l a r a t i o n " N o s t r a A e t a t e " (No. 4 ) ' . SIDIC , 8 ( 1 9 7 5 ) , n r . 1. DRAZIN, N. H i s t o r y of J e w i s h E d u c a t i o n f r o m 515 B . C . E . Baltimore, DRIESSEN, J . J . DUINTJER, O.D. 1940. to 220 . E .

'De b o l s j e w i k i e n h e t J i d d i s c h ' . I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , 2 9 - 1 9 , o k t o b e r 1975. Rondom Regels (Wijsgerige gedachten omtrent leid gedrag). M e p p e l - A m s t e r d a m , 1977. A f g e k o r t E c c l e s . R . ** P a t t e r n s of A u t h o r i t y : A S t r u c t u r a l B a s i s f o r Mekorot le-Toledot ha-Hinnukh b e - Y i s regel-ge-

Ecclesiastes Rabbah.

ECKSTEIN, H . , GURR, T . R .

P o l i t i c a l I n q u i r y . N e w Y o r k e t c . , 1975. ELIAV, M. , KLEINBERGER, P . A . rael u-va-Ammim. ELIFANT, Z. ELON, M. I 9 6 0 . **

'Bi-Shevilei ha-Philosofia ha-Hinnukhit shel h a - R a m b a m ' , S h e v i l e i h a - H i n n u k h 3 4 , n r . 1 ( A u t u m n 1973). ** 1973. **

Ha-Mishpat Ivri. J e r u s a l e m ,

Encyclopaedia Judaica. Jerusalem, Enziklopedyah Hinnukhit.

1973 . A f g e k o r t E J . 1964. ** ** FriedLondon,

Jerusalem,

E t h i c s of t h e F a t h e r s . T a l m u d t r a c t a a t A v o t . E x o d u s R a b b a h . A f g e k o r t E x . R . ** FARBER, L.H.

'Martin Buber and P s y c h o t h e r a p y ' . Schilpp, P . A . , m a n , M . , e d s . T h e P h i l o s o p h y of M a r t i n B u b e r , 1967.

F A U R E , E . , e, a.

1. L e a r n i n g to b e . P a r i s - L o n d o n ,

1972. A f g e k o r t L t b . 1974.

2. L e r e n o m te L e v e n . U t r e c h t - A n t w e r p e n ,

328.
F E R R O N , L . , v e r t . In p l a a t s v a n i d e o l o g i e ( A r n o n i ) . U t r e c h t - A n t w e r p e n , 1972. F I N K E L S T E I N , L . , e d . T h e J e w s . V o l . 1: T h e i r H i s t o r y . V o l . 2 : T h e i r R e l i g i o n a n d C u l t u r e . V o l . 3: T h e i r R o l e in C i v i l i z a t i o n . New York, F I S H M A N , I. 19714. T h e H i s t o r y of J e w i s h E d u c a t i o n in C e n t r a l E u r o p e ( F r o m the E n d of t h e S i x t e e n t h to the E n d of the E i g h t e e n t h C e n t u r y ) . Londen, 1944. message'. F L U S S E R , D. 1. 'A n e w s e n s i t i v i t y in J u d a i s m a n d t h e C h r i s t i a n H a r v a r d T h e o l o g i c a l R e v i e w 61 ( 1 9 6 8 ) . 2. FRANKENA, W.K. 'Het v e r l e d e n - Stellingen o v e r het o n t s t a a n van h e t C h r i s t e n d o m u i t h e t J o d e n d o m ' . T e r H e r k e n n i n g 3 ( 1 9 7 5 ) , n r . 5. ' E d u c a t i o n ' . D i c t i o n a r y of t h e H i s t o r y of I d e a s . New York, (reprint). F R E U D , S. T o t e m und T a b u . 1909. (Maimonides). New York, FRIEDMANN, M. Seder Eliahu. W a r s a w . 1946. A f g e k o r t SE (**) 1902), a f g e k o r t S E R . 1902), a f g e k o r t S E Z . 1904) 1963. F R I E D L A N D E R , M . , t r a n s . T h e G u i d e f o r the P e r p l e x e d 1973. 1978

F R A N K L , V . E . P s y c h o t h e r a p y and E x i s t e n t i a l i s m . H a r m o n d s w o r t h ,

Seder Eliahu Rabba (Wien, Seder Eliahu Zuta (Wien, P s e u d o - S e d e r Zuta (Wien, FRIEDRICH, C . J . Genesis Rabbah.

1. M a n a n d h i s G o v e r n m e n t . N e w Y o r k , e t c . , Afgekort Gen. R. ** 1961.

2. T r a d i t i o n a n d A u t h o r i t y . N e w Y o r k e t c . , 1972. GERHARDSON, B. GINZBERG, L. G O L D F E L D , A. GOLDIN, J. M e m o r y and M a n u s c r i p t (Oral T r a d i t i o n and T r a n s mission). Uppsala, ed.

' J e w i s h T h o u g h t a s R e f l e c t e d in the H a l a k a h ' . G o l d i n , J . , The J e w i s h E x p r e s s i o n . New York, J u d a i s m , 24 ( 1 9 7 5 ) , n r . 2. 1. t r a n s . T h e F a t h e r s A c c o r d i n g to R a b b i N a t h a n ( A R N 2 ) . New Haven, 19673. 1970. 2. e d . T h e J e w i s h E x p r e s s i o n . N e w Y o r k , 1970. ' W o m e n a s S o u r c e s of T o r a h in the R a b b i n i c T r a d i t i o n ' .

G O L D M A N , I . M . L i f e l o n g L e a r n i n g A m o n g J e w s ( A d u l t e d u c a t i o n in J u d a i s m f r o m b i b l i c a l t i m e s to t h e t w e n t i e t h c e n t u r y ) . N e w Y o r k , 1975. GOLDSCHMIDT, L. , U e b e r t r a g u n g . D e r B a b y l o n i s c h e T a l m u d . B e r l i n 19301936.

329.
G O L L A N Z , H . P e d a g o g i c s of the T a l m u d a n d T h a t of M o d e r n T i m e s (A C o m p a r a t i v e Study). O x f o r d , GORFINKLE, J.I. G R E E N B E R G , S. 1924. T h e E i g h t C h a p t e r s of M a i m o n i d e s on E t h i c s . N e w Y o r k , 1912. 1. ' T h e C o n c e p t of M a n U n d e r l y i n g the B i b l i c a l R a b b i n i c P h i l o s o p h y of E d u c a t i o n ' . J e w i s h E d u c a t i o n , v o l . 39, 1 969. 2. ' J e w i s h E d u c a t i o n a l I n s t i t u t i o n s ' . F i n k e l s t e i n , L . , e d . T h e J e w s , vol.2. N e w Y o r k , G R O O T , A . D . de 1971. 1965. 1979a. G R O L L M A N , E . A . J u d a i s m in S i g m u n d F r e u d ' s W o r l d . N e w Y o r k ,

1. D e b e t e k e n i s v a n " i n t e l l i g e n t i e " en " a a n l e g " ; e e n begripsanalyse met consequenties. A m s t e r d a m , 2 . C O H O - ' N o t i t i e ' I. 1974a. 1971a. 1979b.

3. E e n m i n i m a l e m e t h o d o l o g i e op s o c i a a l - w e t e n s c h a p p e l i j ke b a s i s . Den H a a g - P a r i j s , 4. O n d e r z o e k als l e e r p r o c e s . A m s t e r d a m , Parijs-Den Haag, 1971b.

5. S t a n d p u n t o v e r o n d e r w i j s , d e m o c r a t i e en w e t e n s c h a p . 6. V i j v e n en z e s s e n ( c i j f e r s en b e s l i s s i n g e n : h e t s e l e c t i e g p r o c e s in o n s o n d e r w i j s ) . G r o n i n g e n , 1974 b . G U E D E M A N N , M . 1. G e s c h i c h t e d e s E r z i e h u n g s w e s e n s , und d e r C u l t u r d e r a b e n d l n d i s c h e n J u d e n ( w h r e n d d e s M i t t e l a l t e r s und der neueren Zeit). Wien, 1888 (3. T e i l ) . 2. D a s j d i s c h e U n t e r r i c h t s w e s e n w h r e n d d e r arabischen P e r i o d e . Wien, GUTTMANN, M. 1873. spanisch1880 ( l . T e i l ) , 1 884 (2. T e i l ) ,

D a s J u d e n t u m und s e i n e U m w e l t ( E i n e D a r s t e l l u n g d e r r e l i g i s c h e n und r e c h t l i c h e n B e z i e h u n g e n z w i s c h e n J u d e n und Nichtjuden mit besonderer Bercksichtigung der talmudische-rabbinischen Quellen). Berlin, London, 1902. 1975a. 1927.

H A G U E , C . , t r a n s . T h e o r i g i n of t h e k n o w l e d g e of r i g h t a n d w r o n g ( B r e n t a n o ) . H A R T M A N , D. 1. ' J e w s a n d C h r i s t i a n s in the W o r l d of T o m o r r o w ' . J e w s & Christians. Bergen N . H . , 2. ' T h e J o y of t h e T o r a h ' . SIDIC , 8 ( 1 9 7 5 b ) , n r . 1. H A R T O G , P h . , R H O D E S , E . C . A n E x a m i n a t i o n of E x a m i n a t i o n s ( B e i n g a S u m m a r y of I n v e s t i g a t i o n s on the C o m p a r i s o n of M a r k s a l l o t t e d to E x a m i n a t i o n S c r i p t s by I n d e p e n d e n t E x a m i n e r s a n d B o a r d s of E x a m i n e r s , t o g e t h e r w i t h a S e c t i o n on a

330.
Viva Voce Examination). London, H E I N E M A N N , Y. Darkhei ha-Aggadah. Jerusalem, London, 1924. Cleveland-New 1959. 1935. 1970. **

H E L L E R , YOM TOV L I P M A N N B E N N A T H A N H A - L E V I E . T o s e f o t Y o m T o y . * H E R F O R D , R. T. The P h a r i s e e s . HESCHEL, A . J .

1. T h e E a r t h I s the L o r d ' s & T h e S a b b a t h . York-Philadelphia, 1963.

2. G o d in S e a r c h of M a n . N e w Y o r k - P h i l a d e l p h i a , New York,
5

3. T h e I n s e c u r i t y of F r e e d o m ( E s s a y s on H u m a n E x i s t e n c e ) . 19752. 1972 ( R e p r i n t ) . 19742. 4. M a n is not a l o n e . New Y o r k ,

- A P a s s i o n for Truth. New York, cisco-London, 1 9 6 5 a . ** 1962a.

6. T h e P r o p h e t s , 2 v o l s . N e w Y o r k - E v a n s t o n - S a n F r a n 7. T o r a h M i n H a - S h a m a y i m . 8. W h o i s M a n ? S t a n f o r d , H I M M E L F A R B , M. H O F F M A N N , D. London, vol.1, 1962b, vol.2,

1965b. 1919.

' P l u r a l E s t a b l i s h m e n t ' . C o m m e n t a r y 58 ( 1 9 7 4 ) , n r . 6.

HIRSCH, S. R . N e u n z e h n B r i e f e b e r J u d e n t u m . B e r l i n , Berlin, HOOGEWOUD, F . J. 1905-1906. 19643.

1. D a s B u c h L e v i t i c u s ( b e r s e t z t u n d e r k l r t ) . Sefer Wajikra. Jerusalem, gie, jg.2, 1975, a f l . 2 . ** **

'Anders dan alle a n d e r e l e e r h u i z e n ' . P r a k t i s c h e Theolo-

H O R O W I T Z , ISAIAH B E N A B R A H A M H A - L E V I E . S h e n e i L u h o t h a - B e r i t . HUSEN, T. De l e r e n d e s a m e n l e v i n g . U t r e c h t , HYAMSON, M . , 1977.

H O U G H T O N , V . , RICHARDSON, K. , e d s . R e c u r r e n t E d u c a t i o n , L o n d o n , 1974. trans. Mishneh Torah (Maimonides). J e r u s a l e m , v a n d e e d i t i e v a n 1937 ( N e w Y o r k ) . ISAACS, N. ' S t u d y a s a M o d e of W o r s h i p ' . J u n g , L . , e d . T h e J e w i s h L i b r a r y (First Series). New York, 1928. 1978. ** 1965. In

v o o r b e e l d 1 v a n p a r a g r a a f III. 1. 7 w o r d t ook g e b r u i k g e m a a k t

J a a r o v e r z i c h t Kolel C h a c h a m Zwi 1976/77. A m s t e r d a m , JACOB BEN ASHER. A r b a ' a h T u r i m . Afgekort Tur. JACOBS, L. 1. F a i t h . N e w Y o r k , 1968. 1973. I960. 2. A J e w i s h T h e o l o g y . London, 3. J e w i s h V a l u e s . L o n d o n ,

4 . T h e o l o g y in t h e R e s p o n s a . L o n d o n - B o s t o n ,

1975.

331 35

JACOBS, L. JASTROW, M.

5. W e h a v e r e a s o n t o b e l i e v e . L o n d o n , A D i c t i o n a r y of the T a r g u m i m , New York, 1950.

1965 .

the T a l m u d B a b l i and

Y e r u s h a l m i , and the M i d r a s h i c L i t e r a t u r e , 2 v o l s . T h e J e w i s h E n c y c l o p e d i a . N e w Y o r k , r e p r i n t v a n d e u i t g a v e v a n 1901. J e w s & Christians between P a s t & Future (Theological Seminar, 1975). B e r g e n N . H . , KADUSHIN, M. 1975. 1928. JUNG, L. , ed. The J e w i s h L i b r a r y ( F i r s t S e r i e s ) . New York, Jerusalem

O r g a n i c T h i n k i n g (A s t u d y in R a b b i n i c t h o u g h t ) . N e w Y o r k , 1938. K a r l M a r x 1 8 1 8 / 1 9 6 8 . B a d G o d e s b e r g , 1968. KARO, JOSEPH. Zie CARO, JOSEPH BEN EPHRAIM. KATZ, J. 1. B e t w e e n J e w s a n d G e n t i l e s . J e r u s a l e m , Medieval and Modern T i m e s ) . New York, Ages). New York, 1971. 1961. 1963. 1970. I 9 6 0 . ** 1969 . 2. E x c l u s i v e n e s s a n d T o l e r a n c e ( J e w i s h G e n t i l e R e l a t i o n s i n 3. T r a d i t i o n a n d C r i s i s ( J e w i s h S o c i e t y a t t h e E n d of t h e M i d d l e K A U F M A N N , W. 1. C r i t i q u e of R e l i g i o n a n d P h i l o s o p h y , N e w Y o r k , 2. T h e F a i t h of a H e r e t i c . N e w Y o r k , 3. t r a n s . L a n d T h o u ( B u b e r ) . E d i n b u r g h , Autonomy). New York, KIM, Y . C . Political Quarterly, 1973. Western 1 9 ( 1 9 6 6 ) , pp. 2 2 3 - 2 2 8 . 1972. 1928. D e e l 4 ,

4 . W i t h o u t G u i l t a n d J u s t i c e ( F r o m D e c i d o p h o b i a to 'Authority: Some Conceptual And E m p i r i c a l Notes'.

KIRSCHENBAUM, A. 'Students and T e a c h e r s : A Rabbinic Model'. C o n s e r v a t i v e J u d a i s m , v o l . 2 6 . 3, New York, 1968. 1971. K L A T Z K I N , J . T h e s a u r u s P h i l o s o p h i c u s . D e e l 1 en 2, B e r l i n ,

K L I N K E N B E R G , G. A. , v e r t . De eenheid van l i c h a a m en g e e s t (Ryle). Amsterdam, K o r a n , S u r a 3. KOSMALA, H. ' M a r t i n B u b e r ' . A n n u a l of the S w e d i s h T h e o l o g i c a l I n s t i t u t e 4 (1965). KRATHWOHL, D . R . , BLOOM, B . S . , MASIA, B.B. T a x o n o m y of E d u c a t i o n a l O b j e c t i v e s , H a n d b o o k II: Q A f f e c t i v e D o m a i n . N e w Y o r k , 1971 . KURZWEIL, Z . E . M o d e r n T r e n d s in J e w i s h E d u c a t i o n . N e w Y o r k - L o n d o n , 1964.

332.
LALLY, J.R. ' I n f a n c y to t h r e e y e a r s of a g e ' . F_s. P a r i s , Wereldoorlog. Amsterdam, LEVINAS, E. 1. D i f f i c i l e L i b e r t . P a r i s , 1963. 1972.

LEEUW, A . J . van der.

' K u r f r s t e n S t r a s s e 1 1 5 - 1 1 6 ' . B e r i c h t v a n de T w e e d e 1970/75. 1970.

L e o B a e c k Y e a r b o o k , v o l . 15. L o n d o n - J e r u s a l e m - N e w Y o r k , 3 1975 .

2. H e t m e n s e l i j k g e l a a t . B i l t h o v e n , 3. D e P l a a t s v e r v a n g i n g . Leviticus Rabba. Afgekort Lev.R. L I E B E R M A N , S. ** Baarn, 4. T o t a l i t et Infini. L a H a y e , 1961.

1977.

1. G r e e k in J e w i s h P a l e s t i n e ( S t u d i e s in t h e L i f e a n d M a n n e r s of J e w i s h P a l e s t i n e in t h e II - IV c e n t u r i e s C . E . ). N e w Y o r k , 1965. 1950. 1 9 2 7 . ** 1966. 1945. 1966. ** 2. H e l l e n i s m in J e w i s h P a l e s t i n e . N e w Y o r k ,

L I P S C H I T Z , Y. Z i c h r o n Yaakov. Kovno,

L O E W E , R . T h e P o s i t i o n of W o m e n in J u d a i s m . L o n d o n , Louis Ginzberg Jubilee Volume. New York, LUZZATTO, M.H. Mahzor Vitry. MAGEE, B. Popper. Glasgow, Berlin, 1824. ** MAIMONIDES, M. 1975 .
2

Mesillat Yesharim. Jerusalem,

1. T h e C o m m e n t a r y to M i s h n a h A b o t h . N e w Y o r k , 1 9 6 8 . G u i d e of t h e P e r p l e x e d . A f g e k o r t G u i d e . ** 3. M i s h n e h T o r a h ( Y a d H a z a k a h ) . A f g e k o r t Y a d . ** 4 . (R. M o s e s b . M a i m o n ) . R e s p o n s a . E d . J . B l a u . Volumen P r i m u m . Jerusalem, 5. S e f e r H a - M i t z w o t . ** ** Finkelstein, 1957. **

MARGOLIOT, MOSES BEN SIMEON. P e n e i Moshe. Mekhilta de-R. I s h m a e l . Afgekort Mekh. ** MENES, A.

' P a t t e r n s of J e w i s h S c h o l a r s h i p in E a s t e r n E u r o p e ' . L. , ed. The J e w s , v o l . 2 . New York, 1971. 1974. **

M E Y E R , M . A . , e d . I d e a s of J e w i s h H i s t o r y . N e w Y o r k , M i d r a s h T a n n a ' i m on D e u t e r o n o m y . A f g e k o r t M i d . T a n . M i d r a s h Tehillim. Afgekort Mid. P s . MOOR, L. de. MOORE, G . F . ** T h e M i n o r T r a c t a t e s of t h e T a l m u d , t r a n s i . L o n d o n , (Buber). Den Haag, 1953. 1927.

1965.

v e r t . D e weg v a n d e n m e n s ( v o l g e n s de c h a s s i d i s c h e l e e r ) J u d a i s m , v o l . 1. M a s s a c h u s e t t s ,

MORRIS, N. Toledot ha-Hinnukh shel A m Y i s r a e l . T e l Aviv, MOSES BEN MENAHEM G R A F . Va-Yakhel Moshe. Dessau,

I960.

**

1699. **

333.

M U E L L E R , E . , U e b e r t r a g u n g . G e d i c h t e (B ia l i k ) . K l n - L e i p z i g , NATHAN FILIO J E C H I E L I S , KOHUT, A. NEUSNER, J. New York, York, 1955.

1911.

A r u c h C o m p l e t u m sive Lexicon. New

' R e v i e w E s s a y : I d e a s of J e w i s h H i s t o r y ( e d . M . A . M e y e r , of H i s t o r y ) , 14 ( 1 9 7 5 ) , n r . 2.

1 9 7 4 ) ' . H i s t o r y a n d T h e o r y ( S t u d i e s in t h e P h i l o s o p h y 3 1972 .

NEWMAN, L . I .

The Hasidic Anthology. New York, Bilthoven, 19753.

N O B E L , O. d e , P E P E R Z A K , A. , v e r t . H e t m e n s e l i j k g e l a a t ( L e v i n a s ) . N O V A K , M . ' F a i l e d S o c i a l i s m ' ( b o e k b e s p r e k i n g ) . C o m m e n t a r y 64 ( 1 9 7 7 ) , n r . 3. N u m b e r s R a b b a h . A f g e k o r t N u m . R . ** OOSTVEEN, T. 'Linkse christenen zijn a n t i s e m i e t e n ' (interview met David F l u s s e r ) . D e T i j d , 16 j u n i 1978. O R W E L L , G. Animal F a r m . H a r m o n d s w o r t h , 1958. 1969. 1959. P A R R E R E N , C . F . v a n . P s y c h o l o g i e v a n h e t L e r e n , I. A r n h e m , P E T E R S , R . S . Authority, Responsibility and Education. London, PINCHAS OF K O R E T Z . M i d r a s h P i n c h a s . W a r s a w , 1876. **

2 P I N E S , S. , t r a n s . T h e G u i d e of t h e P e r p l e x e d ( M a i m o n i d e s ) . C h i c a g o , 1964 . PLATO. Meno. 1. ' F a i t h a n d R e a s o n ' . S c h w a r t z , F . ,

Psychological Issues, 8 ( 1974a),

POLANYI, M.

ed. Scientific Thought

32.

a n d S o c i a l R e a l i t y : E s s a y s by M i c h a e l P o l a n y i .
nr. 4. Monograph

2.

' F r o m C o p e r n i c u s to E i n s t e i n ' . S c h w a r t z , F . , e d . Psychological Issues,

Scientific

T h o u g h t a n d S o c i a l R e a l i t y : E s s a y s by M i c h a e l P o l a n y i . 8 ( 1 9 7 4 b ) , n r . 4 . M o n o g r a p h 32. Menorah P O O L , DAVID D E S O L A . ' T h e T r a d i t i o n a l C o d e of J e w i s h E d u c t i o n ' .

J o u r n a l 10 ( J u n e - J u l y 1924); r e p r i n t e d in J e w i s h E d u c a t i o n 16, n r . 3 ( M a y 1945). POPPER, K.R. P R A A G , JH. v a n . C o n j e c t i o n s and R e f u t a t i o n s . London, 19745. ' S a m e n l e r n e n ' . P r a n a , w i n t e r 1 9 7 8 / 7 9 , n r . 14 1975, a f l . 2 . T h e m a n u m m e r o v e r ' z o i e t s a l s e e n l e e r h u i s '. PRESSER, J. PRINS, F . W . 'De m o d e r n e H a m a n ' . B e r i c h t v a n de T w e e d e W e r e l d o o r l o g . Amsterdam, 1970/75. 'Onwetendheid: een educatieve uitdaging (Over het onderwijs in de o n t w i k k e l i n g s l a n d e n ) ' . P e d . T i j d s c h r . / F o r u m v . O p v o e d k . 1 ( 1 9 7 6 ) , n r . 3, p p . 1 2 1 - 1 3 6 .

Praktische Theologie, jg.2,

334.
P R I N Z , A . ' N e w P e r s p e c t i v e s on M a r x a s a J e w ' . L e o B a e c k Y e a r b o o k , v o l . 15. L o n d o n - J e r u s a l e m - N e w Y o r k , RACKMAN, E. Year Book 1975/6. J e r u s a l e m , H e t r a p p o r t - f a u r e in d i s c u s s i e . D e n H a a g , ROLAND, J. R e v i e w , vol. 67, 1958. 1907. ** 1976. 1970. 'Halakhah - Orthodox Approaches'. Encyclopaedia Judaica 1974. A f g e k o r t I d .

'On " K n o w i n g H o w " a n d " K n o w i n g T h a t " '. T h e P h i l o s o p h i c a l

ROSENGARTEN, A. E m e t h Keneh. P i o t r k o v , 2 vols. J e r u s a l e m , ROSENZWEIG, F. 1. B r i e f e . B e r l i n ,

R O S E N T H A L , J . M . S t u d i e s a n d t e x t s in J e w i s h h i s t o r y , l i t e r a t u r e a n d r e l i g i o n 1967. ** 1935a.

2. ' N e u e s L e r n e n ' . A l m a n a c h d e s S c h o c k e n V e r l a g s auf d a s J a h r 5695. B e r l i n , RUSSELL, B. 1934/35b. 19702a.

1. E d u c a t i o n a n d t h e S o c i a l O r d e r . L o n d o n , 3 2. U n p o p u l a r E s s a y s . L o n d o n , 1970 b. 197513.

R Y L E , G. S A F R A I , S.

T h e C o n c e p t of M i n d . L o n d o n ,

S A D A N , D . ' I d e l e '. M a h a n a y i m 98 ( 1 9 6 5 ) . ** 1. ' E d u c a t i o n a n d t h e S t u d y of t h e T o r a h ' . S a f r a i , S. , S t e r n , M . , eds. Compendia. A s s e n - A m s t e r d a m , Neukirchen-Vluyn, 1978. 1970. ** 1976. 2. D a s j d i s c h e Volk i m Z e i t a l t e r d e s Z w e i t e n T e m p e l s . Rabbi Akiba ben J o s s e e f . J e r u s a l e m ,

S A F R A I , S. , S T E R N , M . , e d s . C o m p e n d i a R e r u m I u d a i c a r u m a d N o v u m T e s t a m e n t u m , S e c t i o n O n e , T h e , J e w i s h P e o p l e in t h e F i r s t Century, Volume Two. A s s e n - A m s t e r d a m , Afgekort Compendia. S A M U E L , M . In P r a i s e of Y i d d i s h . N e w Y o r k , New York, 1945. ** 19755. 1971. SCHARFSTEIN, Z. Toledot ha-Hinnukh b e - Y i s r a e l be-Dorot h a - A h a r o n i m . S C H E C H T E R , S. S o m e A s p e c t s of R a b b i n i c T h e o l o g y . N e w Y o r k , Londen, Main, 1970. 1972. A f g e k o r t F s . 33 1975. 1967. 1976.

S C H I L P P , P . A . , F R I E D M A N , M . , e d s . T h e P h i l o s o p h y of M a r t i n B u b e r . SCHOLEM, G . G . Uber einige Grundbegriffe des J u d e n t u m s . F r a n k f u r t a m School and continuing education: F o u r Studies, The. P a r i s , SCHOUTEN, G . H . L . Education Permanente. Groningen, S C H U L Z E , G. ( 1 9 7 8 ) , H e f t 6.

'Die p d a g o g i s c h e n G e d a n k e n J a n u s z K o r c z a k ' . P d a g o g i k ,

335.
Seder Eliyahu Rabbah. Afgekort SER. Seder Eliyahu Zuta. Afgekort SEZ. Sefer H asidim. * ** ** ** **

SHNEUR ZALMAN OF LYADY. Shulhan Arukh HaRav. S i f r a to L e v i t i c u s . A f g e k o r t S i f r a . ** S if r e i to N u m b e r s a n d D e u t e r o n o m y . ** ** 1966. S i f r e i D e u t e r o n o m y . A f g e k o r t Sif. Deut. Jerusalem, SIMON, E.

S I L V E R S T E I N , S. , t r a n s . M e s i l l a t Y e s h a r i m ( T h e P a t h of t h e J u s t ) . ' M a r t i n B u b e r , the e d u c a t o r ' . S c h i l p p , P . A . , F r i e d m a n , M . T h e P h i l o s o p h y of M a r t i n B u b e r . L o n d o n , SKINNER, B . F . 1967. 1968. D. T h e T e c h n o l o g y of T e a c h i n g . N e w J e r s e y , eds.

S P E R N A W E I L A N D , J . , A S C H K E N A S Y , Y. , B E E K , M . A . , T I E M E R S M A , Martin Buber. Baarn, Talmud. Berlin, 1901. 1977. ** ** 1915. 1978.

S T E I N , S. S c h u l v e r h l t n i s s e , E r z i e h u n g s l e h r e n u n d U n t e r r i c h t s m e t h o d e n i m STEINSALTZ , A. The E s s e n t i a l Talmud. New York, S T E R , J . Die t a l m u d i s c h e P a e d a g o g i k . B r e s l a u , T a l m u d Bavli (or Babylonian Talmud). A f g e k o r t TB. Tanhuma. Afgekort Tanh. Tanhuma, Bubered. ** **

T a l m u d Y e r u s h a l m i (or J e r u s a l e m Talmud). Afgekort T J . 1885. A f g e k o r t T a n h . B . ** **

T e n a c h . P e n t a t e u c h + P r o f e t e n + G e s c h r i f t e n = Oude T e s t a m e n t . Tosafot. Afgekort Tos. TOMKIEWICZ , J . TYLER, R . W . , URBACH, E . E . T o s e f t a . A f g e k o r t T . **

' J a n u s z K o r c z a k , sa vie et son o e u v r e ' . A M I F , no. 280,1979.

e d . E d u c a t i o n a l E v a l u a t i o n : N e w R o l e s , N e w M e a n s , P a r t 2. Chicago, 1968. 1971 1975. The Sages (Their Concepts and Beliefs). J e r u s a l e m , Engelse vertaling

V E I N S H T E I N , Y . ' H a - R a m b a m h a - M o r e h l e - D o r o t ' . S h e v i l e i h a - H i n n u k h 34, n r . 1 ( A u t u m n 1973), c o n t i n u e d in i b i d . 3 4 , n r . 2 ( W i n t e r 1973), a n d in s u b s e q u e n t i s s u e s . (Av 1966). ** V E I T , R . D e d i d a k t i s c h e A n s a t z v o n F r a n z R o s e n z w e i g . D i s s . , D o r t m u n d , 1973. VERHOEF, E. E r staat geschreven . . . . D i s s . , Meppel, 1979. ** V E I S B L I T , S. ' D a r k e i H o r a a h b e - M i s h n a t h a - R a m b a m ' . M a h n a y i m 108

336.
V R I E S , B . d e , H o o f d l i j n e n e n M o t i e v e n in de O n t w i k k e l i n g d e r H a l a c h a h . Diss. , Haarlem, 1959. 1978. ** V Y G O T S K Y , L . S . M i n d in S o c i e t y . H a r v a r d , WHEELWRIGHT, P . A r i s t o t l e . New York, Altertume. Strasburg, WITTGENSTEIN, L.

WALDENBERG, ELIEZER. Responsa Tzitz Eliezer. 1951.

W I E S E N , J . G e s c h i c h t e und M e t h o d i k d e s S c h u l w e s e n s i m T a l m u d i s c h e 1892. 1972^. Paperback. 1958. 1. B e m e r k u n g e n b e r d i e G r u n d l a g e n d e r M a t h e m a t i k . Cambridge (Mass. )-London, W O L F F , M. 2. P h i l o s o p h i s c h e U n t e r s u c h u n g e n . O x f o r d , Y a l k u t S h i m o n i . A f g e k o r t Y a l . ** Y A R O N , R . , e d . T h e L a w s of E s h n u n n a . J e r u s a l e m , Z E V I N , S. Le-Or ha-Halakhah. 1946. ** presented 1969.

' G e d a c h t e n o v e r h e t L e e r h u i s ' . W e n d i n g 34 ( 1 9 7 9 ) , n r . 6.

Z I M M E L S , H . J . , R A B B I N O W I T Z , J . , F I N E S T E I N , I. , e d . E s s a y s seventieth Birthday. London, ZUIDEMA, W.H. Baarn, 2. v e r t . 19772. (Flusser). 1967.

to t h e C h i e f R a b b i I s r a e l B r o d i e on t h e o c c a s i o n of h i s 1. G o d s P a r t n e r ( O n t m o e t i n g m e t h e t J o d e n d o m ) . 'Het v e r l e d e n - Stellingen over het onstaan van

h e t C h r i s t e n d o m uit h e t J o d e n d o m ' T e r H e r k e n n i n g , 3 ( 1 9 7 5 ) , n r . 5.