Vous êtes sur la page 1sur 84

Central European Forum For Migration Research

rodkowoeuropejskie Forum Bada Migracyjnych

CEFMR Working Paper 4/2005

POLITYKA EMIGRACYJNA MIGRACYJNA II RZECZPOSPOLITEJ


Anna Kicinger

ul. Twarda 51/55, 00-818 Warsaw, Poland tel. +48 22 697 88 34, fax +48 22 697 88 43 e-mail: cefmr@cefmr.pan.pl Internet: www.cefmr.pan.pl

Central European Forum for Migration Research (CEFMR) is a research partnership of the Foundation for Population, Migration and Environment, Institute of Geography and Spatial Organization of the Polish Academy of Sciences and the International Organization for Migration

International Organization For Migration

Foundation for Population, Migration and Environment

Institute of Geography and Spatial Organisation, Polish Academy of Sciences

CEFMR Working Paper 4/2005

POLITYKA EMIGRACYJNA II RZECZPOSPOLITEJ


Anna Kicinger*
*

rodkowoeuropejskie Forum Bada Migracyjnych w Warszawie Central European Forum for Migration Research in Warsaw

Streszczenie: Ruchy migracyjne w midzywojennej Polsce byy zdominowane przez emigracj i powroty obywateli polskich. Stanowiy one cz ta migracyjnego, w jakim tworzona bya polityka emigracyjna odrodzonego po 123 latach niewoli pastwa polskiego. Praca zawiera analiz tej polityki z lat 1918-1939, w sposb szczeglny koncentrujc si na uwarunkowaniach wewntrznych i zewntrznych jej tworzenia oraz na jej celach i rodkach stosowanych dla ich osignicia. Sowa kluczowe: polityka emigracyjna, II Rzeczpospolita, emigracja z Polski MIGRATION POLICY OF THE SECOND REPUBLIC OF POLAND (19181939) Abstract: Migration flows in the interwar Poland were dominated by emigration and returns of Polish citizens. They represented the basic milieu in which the emigration policy of the rebuilt Polish state was developed. The paper presents the analysis of the Polish emigration policy in the period 1918-1939. Special focus is placed on the internal and external determinants of the policy, as well as its goals and measures. Keywords: emigration policy, Second Republic of Poland, emigration from Poland Podzikowania / Acknowledgements:

Artyku powsta w ramach pracy nad projektem Polish migration policy. Its principles and legal aspects, finansowanym przez Fundacj na rzecz Ludnoci, Migracji i rodowiska (BMU-PME) z Zurychu w ramach grantu przyznanego dla FBM. The research published in this paper has been funded by the Foundation for Population, Migration and Environment (BMU-PME) from Zurich, within a grant for a project Polish migration policy. Its principles and legal aspects awarded to the CEFMR.

Redakcja / Editor ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa / Warsaw tel. +48 22 697 88 34, fax +48 22 697 88 43 e-mail: cefmr@cefmr.pan.pl Internet: www.cefmr.pan.pl Copyright by Central European Forum for Migration Research Warsaw, November 2005 ISSN 1732-0631 ISBN 83-921915-3-6

Spis treci
1. WPROWADZENIE ______________________________________________________ 3 2. TRADYCJE EMIGRACJI U PROGU II RZECZPOSPOLITEJ _________________ 5 3. PRZEPYWY MIGRACYJNE W MIDZYWOJENNEJ POLSCE 19181939 ____ 7 3.1. POWOJENNA FALA POWROTW ____________________________________________ 8 3.2. EMIGRACJA DO PASTW POZAEUROPEJSKICH ________________________________ 10 3.3. EMIGRACJA DO PASTW EUROPEJSKICH ____________________________________ 15 4. CZYNNIKI KSZTATUJCE POLSK POLITYK MIGRACYJN W OKRESIE MIDZYWOJENNYM ____________________________________________________ 20 4.1. UWARUNKOWANIA WEWNTRZNE _________________________________________ 20 4.2. UWARUNKOWANIA ZEWNTRZNE _________________________________________ 22 5. CELE I RODKI POLSKIEJ POLITYKI EMIGRACYJNEJ W OKRESIE MIDZYWOJENNYM ____________________________________________________ 27 5.1. WZMOENIE EMIGRACJI I ZAPEWNIENIE MOLIWOCI EMIGRACYJNYCH OBYWATELOM
POLSKIM ________________________________________________________________ 28

5.2. KONTROLA PASTWA NAD ZJAWISKIEM EMIGRACJI ___________________________ 30 5.3. OPIEKA NAD EMIGRANTAMI _____________________________________________ 35 5.4. CELE DODATKOWE ____________________________________________________ 41
5.4.1. Wykorzystanie emigracji do modyfikacji struktury narodowociowej kraju __________________ 41 5.4.2. Ochrona skupisk Polakw za granic przed wynarodowieniem i umacnianie pozycji Polski poprzez wpywy wrd Polonii ________________________________________________________________ 43 5.4.3. Rozwj polskiej floty pasaerskiej. _________________________________________________ 47 5.4.4. Wykorzystanie przekazw emigrantw dla poprawy bilansu patniczego. ___________________ 47

6. BILATERALNE UMOWY MIDZYNARODOWE ZAWARTE PRZEZ POLSK W DZIEDZINIE EMIGRACJI 19181939 _______________________________________ 50 7. IDEA KOLONII I KOLONIZACJI W POLSKIEJ POLITYCE EMIGRACYJNEJ OKRESU DWUDZIESTOLECIA MIDZYWOJENNEGO______________________ 59 7.1. IDEA ROZWOJU OSADNICTWA I KOLONI DLA POLSKI W MYLI POLITYCZNEJ
MIDZYWOJENNEJ POLSKI __________________________________________________ 59

7.2. POPARCIE WADZ POLSKICH DLA AKCJI ROZWOJU POLSKIEGO OSADNICTWA I DLA
POSTULATW KOLONIALNYCH

_______________________________________________ 63 1

8. POLSKA POLITYKA EMIGRACYJNA NA TLE POLITYK MIGRACYJNYCH PASTW EUROPEJSKICH OKRESU MIDZYWOJENNEGO _________________ 69 9. OCENA SKUTECZNOCI POLSKIEJ POLITYKI EMIGRACYJNEJ 19181939 72 BIBLIOGRAFIA__________________________________________________________ 75 ANEKS. SPIS WANIEJSZYCH AKTW PRAWNYCH DOTYCZCYCH EMIGRACJI W POLSCE 19181939_________________________________________ 79

1. Wprowadzenie
Okres midzywojenny w historii przepyww ludnociowych na ziemiach polskich charakteryzowa si wzrastajcymi na sile lub sabncymi falami emigracji zarobkowej i osadniczej oraz reemigracji obywateli polskich. Celem niniejszej pracy jest analiza polskiej polityki migracyjnej tego okresu, a w sposb szczeglny znalezienie odpowiedzi na pytania o to, jaki by stosunek odrodzonego pastwa polskiego do zjawiska przepyww migracyjnych, w jaki sposb i do jakiego stopnia pastwo prbowao obj kontrol nad tym zjawiskiem, jakimi rodkami prbowano regulowa bd wpywa na strumienie migracyjne oraz jakie byy efekty i skutki badanej polityki w omawianym okresie. Tak sformuowanym pytaniom badawczym podporzdkowana zostaa struktura pracy. Punktem wyjcia do analizy stao si przedstawienie skali i kierunkw przepyww migracyjnych w omawianym okresie, ktre stanowiy zarwno to rozwoju polityki pastwa, precyzujc warunki w jakich bya ona tworzona, jak i do pewnego stopnia byy efektem dziaa tej polityki. Analiza przepyww ludnociowych prowadzi do przedstawienia pozostaych uwarunkowa zewntrznych i wewntrznych, w jakich decydenci polityczni II Rzeczpospolitej tworzyli koncepcje polityki emigracyjnej, stawiali jej cele i wybierali rodki ich realizacji. Centralnym punktem analizy w niniejszym opracowaniu stao si wyszczeglnienie celw polityki emigracyjnej II RP wraz z przyporzdkowanymi im rodkami i dziaaniami politycznymi, przedsiwzitymi dla realizacji tych celw. Cele polityki migracyjnej zostay zhierarchizowane na cele podstawowe, ktre mona te nazwa celami ywotnymi bd celami natury oglnej, i cele dodatkowe, o drugorzdnej wadze, bdce uzupenieniem celw podstawowych. Przez rodki polityki emigracyjnej rozumiane s dziaania polityczne i regulacje prawne tworzone w dziedzinie migracji przez pastwo, jako twrc polityki, zarwno w sferze spraw wewntrznych jak i w rodowisku midzynarodowym. Spord tak rozumianych rodkw w sposb szczeglny potraktowano bilateralne umowy midzynarodowe zawarte przez pastwo polskie z rzeczywistymi bd potencjalnymi krajami docelowymi emigracji z Polski. Szczeglna uwaga powicona zostaa ideom kolonii i kolonizacji obecnym w polskiej polityce emigracyjnej okresu midzywojennego ze wzgldu na ich specyfik oraz moliwo przeledzenia wpywu koncepcji wywodzcych si jeszcze z czasw emigracji przed I wojn wiatow, na stawiane cele i podejmowane dziaania polityczne w II Rzeczpospolitej. Aby zarysowa szerszy kontekst polityk migracyjnych charakterystycznych dla okresu midzywojennego, polsk polityk migracyjn porwnano z wczesn polityk emigracyjn Woch, pastwa o podobnej sytuacji migracyjnej w omawianym horyzoncie czasowym. Prac koczy przyczynek do oceny skutecznoci polityki emigracyjnej II Rzeczpospolitej, a wic prba okrelenia stopnia realizacji stawianych sobie przez Polsk celw wraz z 3

poszukiwaniem moliwych wyjanie dla zaistniaych rnic midzy stawianymi celami, a faktycznymi rezultatami badanej polityki. U progu rozwaa nad polsk polityk emigracyjn w okresie midzywojennym, naley podj si take zdefiniowania zasadniczego przedmiotu niniejszej pracy, czyli pojcia polityki migracyjnej. Wspczenie stosowane definicje polityki migracyjnej zarwno w literaturze wiatowej, jak i w literaturze polskiej (np. odziski 1995), ograniczaj si czsto do tylko jednego jej komponentu, jakim jest polityka imigracyjna, a terminy polityka migracyjna i polityka imigracyjna bywaj stosowane przemiennie ze wzgldu na zdominowanie polityki migracyjnej przez imigracj1. Tymczasem bezspornym wydaje si fakt, e polityka migracyjna zawiera w swym pojciu dwa podstawowe, cho czsto nierwnowane komponenty jakimi s polityka emigracyjna i polityka imigracyjna. Polska polityka migracyjna w okresie midzywojennym bya de facto polsk polityk emigracyjn. Wynikao to przede wszystkim z miejsca Polski w europejskiej i globalnej strukturze migracji jako kraju wysyajcego migrantw, a nie ich przyjmujcego. Dlatego w dalszej czci pracy w odniesieniu do okresu 19181939 terminy polska polityka emigracyjna i polska polityka migracyjna bd uywane naprzemiennie jako terminy na siebie zachodzce. Wydaje si to usprawiedliwione biorc pod uwag fakt, e podobny zabieg stosuje wielu wspczesnych autorw prac o polityce migracyjnej pastw, tyle, e w tym przypadku, obszarem zachodzcym na ten termin jest obszar polityki imigracyjnej. Niniejsza praca powstaa w oparciu o analiz aktw prawnych II Rzeczpospolitej z dziedziny emigracji, ktrych spis zosta doczony w formie aneksu na kocu pracy. Spord materiaw rdowych wykorzystano take teksty umw midzynarodowych z dziedziny emigracji zawieranych przez Polsk oraz w ograniczonej formie teksty przemwie politykw zajmujcych si kwestiami emigracji w midzywojennej Polsce. Spord materiau badawczego szczeglne znaczenie miay opracowania naukowe i polityczno-naukowe dotyczce emigracji i polskiej polityki emigracyjnej autorw okresu dwudziestolecia, wrd ktrych wymieni naley A. Zarycht, A. Jarzyn, J. Okoowicza, G. Zackiego i M. Pankiewicza. W pracy zrezygnowano z bada archiwalnych ze wzgldu na przeprowadzone w latach 80-tych kwerendy w tym zakresie przez E. Koodzieja i H. Janowsk. Spord autorw powojennych kwestiami zwizanymi z polityk emigracyjn II Rzeczpospolitej zajmowali si rwnie m. in. A. Walaszek, W. Wrzesiski, A. Reczyska, czy P. Kraszewski. Dodatkowo w pracy znajduj si odwoania do wspczesnych zachodnich teoretykw migracji i polityki migracyjnej (A. Zolberg, M. Weiner, W. A. Cornelius, T. Tsuda, E. Meyers), ktrych tezy znajduj potwierdzenie bd zaprzeczenie przy analizie polityki emigracyjnej midzywojennej Polski.
Np. Garry Freeman definiuje polityk migracyjn (ang. migration policy) jako wysiki pastwa w regulowaniu i kontroli wjazdu na terytorium pastwa oraz okrelanie warunkw pobytu osb chccych si w pastwie osiedli na stae, poszukujcych w nim czasowego zatrudnienia lub azylu ze wzgldw politycznych (Freeman 1992: 1145).
1

2. Tradycje emigracji u progu II Rzeczpospolitej


Odradzajca si po 123 latach niewoli Polska, powstawaa jako kraj z utrwalonymi tradycjami emigracji i swoistym etosem emigracyjnym2, silnie zakorzenionym w wiadomoci zbiorowej, a bdcym efektem dowiadcze emigracji z ziem polskich w okresie rozbiorowym (17951918), gdy nie istniao niepodlege pastwo polskie, a ziemie polskie na skutek trzech rozbiorw (1772, 1793 i 1795) pozostaway pod panowaniem carskiej Rosji, cesarstwa Habsburgw i monarchii pruskiej. Pierwsze w sensie historycznym wiksze fale emigracji z ziem polskich stanowili emigranci polityczni okresu poprzedzajcego rozbiory i nastpnie okresu rozbiorw i walki o niepodlego. Byy to emigracja barska (1772), potem trzeciomajowa (1793), emigracja po III rozbiorze (1795), oraz kolejne fale po upadajcych zrywach narodowowyzwoleczych takich jak powstanie listopadowe (1831), czy powstanie styczniowe (1863) (Pilch 1984: 9). Szczegln saw zyskaa tzw. Wielka Emigracja po upadku powstania listopadowego, ze wzgldu na jej skad (inteligencja, szlachta) i znaczenie dla rozwoju polskiej kultury w XIX wieku. Jednoczenie ju pierwsza poowa XIX w. to pocztki emigracji zarobkowej, o podou ekonomicznym, ktrej apogeum przypado na lata 18901914, kiedy to zbyt powolne przeksztacenia gospodarcze na terenach polskich pod zaborami w poczeniu z liberaln polityk wjazdow pastw amerykaskich sprawiy, e emigracja za ocean przyja form zjawiska masowego (Pilch 1984: 7). Emigracja ta stanowia cz wielkiej fali migracji z wielu krajw Europy Poudniowej, Poudniowo-Wschodniej i rodkowo-Wschodniej do Ameryki Pnocnej i Poudniowej, ktra przybraa na sile od 1880 r. Migracje te byy silnie zwizane z cyklami koniunkturalnymi i towarzyszya im znaczca fala reemigracji. Rzesze emigrantw zasilali przede wszystkim bezrolni chopi, ktrych nie by w stanie zaabsorbowa wolno rozwijajcy si przemys (Koodziej 1982: 25). Na pocztku XX wieku coraz wiksz rol w absorpcji nadwyek siy roboczej z ziem polskich zaczy odgrywa take migracje kontynentalne. Dotyczyo to zwaszcza ludnoci ziem zaboru pruskiego, ale nie tylko, znajdujcej zatrudnienie, najczciej o charakterze sezonowym, na terenie Niemiec (Koodziej 1982: 25). Pomimo oczywistych trudnoci z uzyskaniem wiarygodnych danych statystycznych dotyczcych migracji z tego okresu, szacunki wskazuj, e w okresie od 1880 r. do I wojny wiatowej ziemie polskie z zamiarem wyjazdu z ocean opucio 3.5 miliona ludzi, z ktrych 1.9 miliona przybyo do USA, 100 tysicy do Brazylii, 68.9 tys. do Argentyny oraz 33 tys. do Kanady. Jeli doda do emigracji zamorskiej emigracj kontynentaln, uzyskamy czn liczb 4.3 miliona Polakw yjcych poza granicami Polski w momencie jej powstawania w 1918 r. (Koodziej 1982: 28 31). W odzyskan niepodlego odrodzona Rzeczpospolita wchodzia wic z ywymi

Na wzr etosu imigracyjnego, ktrego istnienie proklamuj badacze tzw. tradycyjnych pastw imigracji, czyli pastw zbudowanych na imigracji takich jak Stany Zjednoczone, Kanada, czy Australia.

dowiadczeniami i tradycjami emigracji Polakwza chlebem3 oraz z ogromn diaspor poza granicami, ktra umoliwia uksztatowanie si w krajach docelowych sieci migracyjnych uatwiajcych dalsz emigracj. Tradycje emigracji zawieray wiele bolesnych dowiadcze pozbawionych wszelkiej ochrony i poddanych wyzyskowi polskich emigrantw. Jak pisa w 1930 r. Stanisaw Gbiski, emigracja ta, pozbawiona opieki pastwowej, samorzutna, wydana na lup kilkutysicznej bandy ajentw emigracyjnych, na kadym kroku wyzyskiwana, stanowi jedn z wielu bolesnych kart w naszych dziejach porozbiorowych4 (Gbiski 1930: 15). Dodatkowo naley pamita, e emigracja w narodzie pozbawionym wasnego pastwa i poddanym wynaradawiajcym naciskom ze strony pastw zaborczych, bya powszechnie uznawana za wielkie zo narodowe, bdce li tylko wynikiem polityki pastw zaborczych, dcych do wymazania imienia polskiego z pord yjcych narodw wiata. Dlatego wszelka emigracja, jako pomniejszajca si liczebn narodu, spotykaa si z niechci (Pankiewicz 1929: 79). Cho powszechna i momentami masowa, emigracja bya powszechnie uwaana za zo konieczne wobec biedy i niedorozwoju gospodarczego ziem polskich. Trzeba jednak podkreli rwnie znaczenie emigracji dla rozadowania problemw gospodarczych i demograficznych ziem polskich na przeomie wieku XIX i XX, w postaci absorpcji nadwyek ludnoci, ktra nie moga zosta wchonita przez sabo rozwinity przemys. Nie bez znaczenia byy rwnie dowiadczenia korzystnej roli przekazw pieninych przysyanych do kraju przez emigrantw. Oprcz zjawisk emigracji i powrotw, na stan ludnociowy ziem polskich u progu niepodlegoci w znaczcy sposb wpyna take I wojna wiatowa, ktrej fronty przetaczay si przez ziemie polskie. Wojenne straty migracyjne zwizane z przesuwaniem si frontw i zmian granic, szacowane s cznie na 2 miliony osb (Pilch 1984: 11)5. Odrodzone po latach rozbiorw pastwo polskie musiao stawi czoa kolejnym wyzwaniom w dziedzinie migracji i okreli wasn polityk w tej dziedzinie.

Podobna bya skala emigracji z ziem polskich w poszczeglnych rozbiorach. I tak, w latach 18721913 wyemigrowao cznie z ziem polskich zaboru pruskiego ponad 1,2 miliona osb, z czego mniej wicej polowa do Stanw Zjednoczonych, reszta za do Niemiec, w wikszoci Zagbia Ruhry (Pilch 1984: 9). Podobnie na 1.31.4 miliona osb szacowana jest skala emigracji z ziem polskich zaboru rosyjskiego, gdzie emigracje rozpoczy si nieco pniej ze wzgldu na wiksze zacofanie gospodarcze. Gwnym pastwem docelowym rwnie byy Stany Zjednoczone gdzie kierowao si okoo 75% emigrantw (Pilch 1984: 9). Rwnie podobnie na 1.01.1 miliona osb szacowana jest emigracja z ziem polskich zaboru austriackiego przed I wojn wiatow. Tu rwnie gwnym pastwem docelowym byy USA, poza tym kierowano si do innych krajw monarchii Habsburgw (Pilch 1984: 10). 4 Cytaty z prac autorw okresu 20-lecia przytaczane s w niniejszej pracy z zachowaniem oryginalnej pisowni i interpunkcji. 5 Istniej te szacunki wskazujce na 4 miliony zob. Koodziej (1998): 14.

3. Przepywy migracyjne w midzywojennej Polsce 1918 1939


Dwudziestolecie midzywojenne jest oceniane jako okres znacznej liczbowo emigracji z Polski. Obrazowo przedstawi to w latach 30-tych Adam Jarzyna, rysujc obraz, w ktrym wielotysiczne rzesze wychodcw cicho i pokornie opuszczaj granice pastwa, niektrzy z nadziej powrotu, inni na zawsze (). Luka po setkach tysicy utraconych ludzi zamyka si szybko, las rk szukajcych pracy nie przerzedza si (Jarzyna 1933: 7). Jednake w okresie dwudziestolecia midzywojennego natenie emigracji w porwnaniu do okresu sprzed 1914 roku zmalao. Jak przyznaje ten sam autor, gdy ukoczyy si procesy repatriacyjne, gdy poczyy si rodziny, rozdzielone wskutek krokw wojennych, przekonano si, e normalny prd emigracji ani w poowie nie osiga przedwojennych rozmiarw (Jarzyna 1933: 70). Przyczyny tego stanu rzeczy, ktre wymienia Jarzyna to: zajcie statkw przewozem onierzy i materiaw wojennych w latach bezporednio powojennych; podroenie biletw na okrty zwaszcza w klasie III poczone z deprecjacj wielu walut krajw emigracyjnych oraz powojenna koniunktura gospodarcza w wielu pastwach europejskich, nie sprzyjajca emigracji za ocean (Jarzyna 1933: 7071). Zgodnie przyjmuje si, e gwnym czynnikiem powodujcym spadek emigracji zamorskiej stay si obostrzenia polityki imigracyjnej wielu pastw do tej pory otwartych na imigracj, w tym Stanw Zjednoczonych, bdcych gwnym pastwem docelowym dla emigrantw z ziem polskich pod zaborami. Nie mniej jednak, pomimo notowanego spadku, okres dwudziestolecia midzywojennego by nadal okresem zarwno intensywnej emigracji z Polski, jak i licznych powrotw emigrantw do kraju, jednak bilans migracji midzynarodowych pozostawa dla Polski ujemny. Jak wynika z oblicze dokonanych przez Halin Janowsk (1981) na podstawie Rocznika Statystyki RP i Statystyki Pracy, cznie w latach 19181938 wyjechao z Polski ponad 2 miliony osb, z czego 1.25 miliona wyemigrowao do krajw europejskich, natomiast 796 tysicy za ocean. Pomimo, e ponad milion osb powrcio z wyjazdw kontynentalnych i ponad 48 tysicy zza oceanu, bilans dwudziestolecia stanowi ponad milion Polakw, ktrzy trwale pozostali poza krajem (Janowska 1981: 155)6. Emigroway gwnie warstwy nisze, acz nie najubosze, jako, e koszt emigracji, zwaszcza emigracji pozaeuropejskiej, by znaczny, a cena biletu, wizy, opaty stemplowe i obowizkowe do okazania w poszczeglnych krajach tzw. landing money podnosiy koszty inwestycji, jak bya emigracja (Janowska 1981: 235). Dominujc grup spoeczn, z ktrej rekrutowali si emigranci byli rolnicy. Jak wykazuje Janowska, stanowili oni od 60 do 95% ogu emigrantw czynnych zawodowo w poszczeglnych kategoriach emigrantw, co stanowi podstaw do stwierdzenia przez badaczk, e nadal emigracja z Polski bya w swej podstawowej masie emigracj chopsk (Janowska 1981: 228229). Wyjtkiem bya powojenna emigracja do Francji, w ktrej wikszy ni zazwyczaj udzia procentowy robotnikw przemysowych, gwnie grnikw.
6

Bardzo zblione szacunki bilansu migracyjnego midzywojnia przedstawia te E. Koodziej (1998: 14).

Dwudziestolecie midzywojenne nie byo pod wzgldem nasilenia fal emigracyjnych okresem jednorodnym, moemy wyodrbni kilka podstawowych podokresw ze wzgldu na nasilenie i kierunki przepyww migracyjnych w danym czasie. Rni badacze stosuj nieco odmienne przedziay chronologiczne dla wyodrbnienia podokresw w historii migracji polskiego midzywojnia (por. Janowska 1981, Koodziej 1982; Pilch 1984). Generalnie przyjmuje si, e lata 19261930 byy okresem najwikszego rozkwitu emigracji, natomiast wiatowy kryzys gospodarczy z lat 19291933 zaowocowa znacznym spadkiem ruchw migracyjnych po 1930 r., i pomimo pniejszego oywienia z koca lat 30-tych, emigracja z Polski nie osigna ju nigdy przedkryzysowych rozmiarw. Tak wic z punktu widzenia chronologii, najistotniejsz cezur w przebiegu migracji w okresie midzywojennym by rok 1930, bdcy ostatnim rokiem przedkryzysowej ekspansji wychodstwa. Cezura ta bdzie stosowana w niniejszym opracowaniu. Migracje midzynarodowe w okresie 20-lecia w Polsce dzielono na emigracj i reemigracj, przy czym t ostatni rozumiano jako migracj powrotn osb, pochodzenia bd narodowoci polskiej, powracajcych do ojczyzny po jakim czasie pobytu zagranic. Z punktu widzenia geografii krajw docelowych dzielono na kontynentalne i zamorskie, czyli uywajc wspczesnej terminologii, na migracje do krajw europejskich i migracje do krajw pozaeuropejskich. Podzia w, pokrywa si take z innymi podziaami odnonie charakteru i dugoci trwania migracji. Migracja do krajw pozaeuropejskich miaa w swej znakomitej wikszoci charakter migracji trwaej i osadniczej, natomiast migracje do pastw europejskich byy w wikszoci migracjami czasowymi bd sezonowymi, o charakterze pracowniczym. Z tych powodw podzia na migracje do pastw europejskich i do pastw pozaeuropejskich, bdzie zachowany w niniejszym omwieniu.

3.1. Powojenna fala powrotw


W caym dwudziestoleciu midzywojennym w historii przepyww migracyjnych w Polsce przeplatay si fale emigracji i reemigracji Polakw. Drugi z wymienionych kierunkw sta si szczeglnie aktywny w latach bezporednio powojennych, kiedy do Polski powracao wiele osb przemieszczonych w czasie I wojny wiatowej. Napyw do Polski setek tysicy jecw wojennych i repatriantw sprawi, e bilans migracji zewntrznych ludnoci w latach 19181925 pomimo znacznej emigracji, wykazywa jednak znaczc nadwyk (Koodziej 1982: 109). Trudno tu oczywicie o dokadne dane statystyczne z tego okresu. M. Szawleski przedstawi dane dotyczce reemigracji i powrotw powojennych zebrane przez Urzd ds. Powrotu Jecw, Uchodcw i Robotnikw (zwany potocznie JUR-em), ktry powsta ju w 1918 roku7. Zadaniem Urzdu, pomimo maych moliwoci finansowych, byo zgromadzenie danych na temat repatriantw i objcie ich przynajmniej minimaln pomoc. Zgodnie ze zgromadzonymi przez JUR danymi, od listopada 1918 r. do koca czerwca 1922 w granice Polski przybyo ponad 4 miliony osb, z ktrych powracajcy Polacy stanowili ponad 2

Dziennik Praw Pastwa Polskiego 1918, Nr 3, poz. 84.

miliony, reszta to jecy i uciekinierzy wojenni powracajcy do domw tranzytem przez Polsk (Szawleski 1927: 70). Take wielu przedwojennych polskich emigrantw kusia wizja powrotu do odrodzonej ojczyzny. Wielu z nich jeszcze w czasie I wojny wiatowej zaangaowanych byo w najrniejszy sposb na rzecz powstania niepodlegego pastwa polskiego. Tymczasem w kraju, wobec sabej sytuacji gospodarczej nowopowstaego pastwa, rzdy waciwie wszystkich opcji, cho uznaway polskich emigrantw za Polakw, nie zachcay, a wrcz zniechcay do powrotw bojc si masowego napywu osb (Walaszek 2002). Pogld, e jeszcze nie nadszed czas wyrazi te premier Ignacy Paderewski podczas swojej wizyty w Stanach Zjednoczonych w listopadzie 1919 r., ktry wystosowa specjalny apel do Polonii zachcajc j do pozostania w Ameryce. Pomimo braku zacht tsknota za krajem i ch osiedlenia si w niepodlegej ojczynie jednak w wielu wypadkach przewaya, i wielu byych emigrantw zdecydowao si na powrt do Polski. Najwiksza fala powojennych powrotw przypada na lata 19201922. Wedug danych amerykaskich powrcio wtedy do Polski 138 tys. byych emigrantw z USA (Koodziej 1982: 58). Szacunki te odbiegaj od danych polskich, ktre wskazuj, e ogem w latach 19191925 do Polski powrcio ogem zaledwie 110,565 byych emigrantw z krajw pozaeuropejskich (Rysunek 1). Dla wielu z nich rzeczywisto w starym kraju okazaa si jednak bardzo trudna. Reemigranci dowiadczali znacznych trudnoci adaptacyjnych w nowym pastwie borykajcym si z trudnociami gospodarczymi, scalaniem ziem trzech zaborw i inflacj, przy ktrej szybko topniay przywiezione przez reemigrantw oszczdnoci. Std po roku 1923 skala reemigracji znacznie spada (szerzej na ten temat zob. Walaszek 1983). Rysunek 1. Reemigracja do Polski z pastw zamorskich, 19191925
Wykres 1. Reemigracja do Polski z pa stw zamorskich 19191925
60000 50205 50000

40000

30000 20000

26328

11116 10000 6261 5925 6629 4101

0 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925

W ykres 1. Reemigracja do Polski z pastw pozaeuropejskich w latach 1919-1925

rdo: Oprac. na podstawie Szawleski (1927): 115, Zarychta (1933), tabela VI.

Poza okresem bezporednio po I wojnie wiatowej, powroty do kraju Polakw byy prawie zawsze nisze ni wyjazdy, za wyjtkiem dwch lat kryzysu ekonomicznego 1931 i 1932, i dotyczyy gwnie osb powracajcych z sezonowej lub czasowej migracji zarobkowej do krajw europejskich. Najwiksza skala powrotu dotyczya legalnych migracji sezonowych do Niemiec, gdzie zgodnie z umow polsko-niemieck, wszystkich polskich robotnikw rolnych podejmujcych prac w Niemczech obowizywa powrt do Polski na czas zimy.

3.2. Emigracja do pastw pozaeuropejskich


Emigracja do krajw pozaeuropejskich, majca swe korzenie jeszcze w emigracji z ziem polskich pod zaborami, zostaa szybko po I wojnie wiatowej wznowiona i trwaa nieprzerwanie, acz z rnym nasileniem a do wybuchu II wojny wiatowej. Bya to emigracja o charakterze w wikszoci osiedleczym, zwana wwczas przemiennie emigracj zamorsk lub emigracj osiedlecz. Nie przybieraa ju ona takich rozmiarw jak przed I wojn wiatow, gwnie na skutek restrykcji i ogranicze imigracji wprowadzanych przez pastwa amerykaskie. Od pocztku, na wzr przedwojennych tradycji, gwnym krajem docelowym, do ktrego kierowaa si emigracja z Polski byy Stany Zjednoczone (w latach 19191925 kraj ten przyj niemal 63% emigracji zamorskiej z Polski). Decydujcym czynnikiem, ktry wpyn na ograniczenie polskiej emigracji do USA i przesunicie kanaw emigracji ku innym pastwom amerykaskim, byy ograniczenia wynikajce ze zmiany amerykaskiego ustawodawstwa imigracyjnego, w tym gwnie z wprowadzenia National Origins Quota Act (1922). Skal zmniejszenia polskiej emigracji do USA ilustruj obliczenia M. Szawlewskiego (1927: 103), ktry wylicza, e o ile przed wojn z ziem polskich emigrowao rocznie do USA okoo 200250 tysicy osb, o tyle po wprowadzeniu kwot, maksymalna kwota na ludno polsk zostaa okrelona na niecae 6 tysicy osb rocznie, co daje zaledwie 3% przedwojennej skali emigracji (Rysunek 2). W miar wprowadzanych ogranicze w imigracji przez USA, fala emigracji z Polski kierowaa si ku innym krajom zachodniej hemisfery. Byy to przede wszystkim Argentyna, Kanada, Brazylia i Meksyk. Do grupy emigracji zamorskich powszechnie zaliczano take emigracj do Izraela, ktra w swej znakomitej wikszoci miaa charakter etniczny i wizaa si z napywem ludnoci ydowskiej na brytyjskie terytorium mandatowe Palestyny, by zgodnie z Deklaracj Balfoura z 1917 r. stworzy tam pastwo ydowskie.

10

Rysunek 2. Emigracja z Polski do USA, 19181930


W ykres 2. Emigracja z Polski do USA 1918-1930 100 000 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 9 089 8 249 9 397 8 507 9 309 6 909 3 026 4 527 4 290 27 723 48 095

90 101

31 627

W ykres 2. Emigracja z Polski do USA 1918-1930

rdo: Zarychta (1933), Tabela IV i VI; Koodziej (1982): 144.

Emigracja zamorska, pomimo zmieniajcej si struktury pastw docelowych, wykazywaa niezmiennie rosnc tendencj a do czasu wielkiego kryzysu ekonomicznego i zaamania gospodarki wiatowej w 1930 r. Pomimo korzystnej koniunktury gospodarczej z lat 1926 1929, na skutek wysokiego przyrostu naturalnego, bezrobocie na polskich wsiach nie malao, nie mala te potencja emigracyjny (Koodziej 1982: 111). Ogem w latach 19181930 wyemigrowao z Polski za ocean ponad 631.6 tysica osb, z czego ponad 280 tys. do USA, 130 tys. do Kanady, ponad 121 tys. do Argentyny, 29 tys. do Brazylii, prawie 7 tys. do Meksyku, ponad 2 tys. na Kub8 i 1.2 tys. do Australii. Ponadto, okoo 42.5 tys. osb wyemigrowao do Palestyny. Dokadny przebieg emigracji do poszczeglnych krajw pozaeuropejskich w okresie 19181930, a wic do wybuchu wielkiego kryzysu ekonomicznego przedstawia Tabela 1.

Naley zaznaczy, e deklaracja przy wyjedzie Kuby lub Meksyku jako kraju docelowego emigracji, bya najczciej strategi wyjazdu majc na celu ominicie coraz bardziej restrykcyjnych przepisw imigracyjnych USA. Osoby wyjedajce na Kub lub do Meksyku podejmoway potem prby przedostania si do USA przez zielon granic w przypadku Meksyku lub nielegalnie na statkach towarowych lub handlowych z Kuby. Trudno oszacowa ilu osobom te plany si powiody. Polska prasa alarmowaa o fatalnych warunkach pobytu zwaszcza na Kubie polskich emigrantw prbujcych przedosta si do USA (Wychodca z 23 listopada 1924, nr 47 lub Wychodca z 8 marca 1925 Nr 10). Dodatkowo, take cz osb wyjedajca do Kanady przenikaa przez stosunkowo mao strzeon granic do USA, trudno jednak ustali nawet w przyblieniu skal tego zjawiska (Janowska 1981: 212213). Tak wic ograniczenie moliwoci imigracji do gwnego kraju docelowego polskich migrantw zaowocowao zarwno zmian kanaw migracyjnych i przesuniciem przepyww ku innym, bardziej otwartym, pastwom amerykaskim, jak i wyksztaceniem si strategii nielegalnej migracji majcej na celu dotarcie do USA wbrew przepisom imigracyjnym.

11

Skala reemigracji zza oceanu po 1925 r. nie bya ju tak wielka jak w okresie wczeniejszym (19191925) i wyniosa nieco ponad 33 tysice osb w okresie 19261930 (Koodziej 1982: 150). Generalnie mona zauway, e w omawianym okresie pomimo systemu kwotowego w Stanach Zjednoczonych i stosunkowo niskiej emigracji do tego kraju, korzystne warunki koniunktury wiatowej gospodarki sprawiy, e znaczn otwarto na imigrantw wykazyway takie kraje jak Kanada, Brazylia czy Argentyna, i to do nich cigny rosnce strumienie polskiej gwnie chopskiej, emigracji osiedleczej. Tabela 1. Emigracja z Polski do krajw pozaeuropejskich i reemigracja w latach 19181930
Kraj docelowy 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 cznie emigracja w latach 1918 1930 257 823 42 456 121 617 130 447 29 085 6 955 2 282 36 388 627 053 143 736 483 317

USA Palestyna Argentyna Kanada Brazylia Meksyk Kuba Inne i nie podane RAZEM EMIGRACJA RAZEM REEMIGRACJA BILANS MIGRACYJNY

4 527 48 095

90 101 27 723 31 627 6 115 2 407 2 623 3 311 3 717 776 1 973 9 938 4 794 717 3 315

4 290 5 724 5 590 2 271 2513 1 973 150

9 089 13 696

8 249 6 840

9 397 840

8 507 383

9 309 1 883

6 909 2 379

8 820 14 435 20 189 22 007 21 116 13 804 4 268 15 810 22 031 27 036 21 703 16 940 1383 134 327 732 2 490 279 415 1 375 3 376 327 443 1 584 4 402 284 346 1 616 8 732 285 445 1 837 3 430 358 306 2 408

4 306 37 576

7 571 653

1 337 21 144

602

566

3 037

5 901 74 121 107 449 38 716 55 401 22 511

38 449 49 893 58 187 64 581 65 310 46 534

rdo: Zestawienie na podstawie Koodziej (1982): 144; Zarychta (1933) tabela IV i VI, Szawleski (1927): 115.

Ewidentn cezur w przebiegu procesw migracyjnych w skali wiatowej by pocztek wielkiego kryzysu gospodarczego, ktry doprowadzi do globalnego zaamania gospodarki wiatowej. Reakcj na kryzys byo zamknicie na imigracj lub jej drastyczne ograniczenie w najwaniejszych pastwach imigracyjnych w celu ochrony rynkw pracy mocno dowiadczonych przez bezrobocie. Wobec oglnego zaamania gospodarczego uciekano si take do takich rodkw jak nakanianie do wyjazdu osb przybyych wczeniej. Znaczce ograniczenie moliwoci imigracji jeszcze pogbio kryzys w pastwach do tej pory emigracyjnych, dla ktrych emigracja bya sposobem walki z bezrobociem i przysparza im dodatkowych dochodw z oszczdnoci emigrantw przysyanych do kraju. Wrd takich pastw znalaza si Polska. Pierwsze skutki wiatowego kryzysu ekonomicznego byy w kraju widoczne ju w 1929 r., szczyt przypad na rok 1932, a jego skutki udao si przezwyciy dopiero w 1935 r. W czasie kryzysu znaczco wzroso bezrobocie w miastach, spada znacznie produkcja przemysowa, a niskie ceny na artykuy rolne zwikszyy jeszcze bied na wsi (Jabonowski 1992: 107108). Dodatkowym czynnikiem powodujcym wzrost bezrobocia byy ograniczone moliwoci emigracji. W wyniku malejcej emigracji spaday take wpywy dewizowe dokonywane jako wpaty emigrantw dla rodzin w kraju, co

12

dodatkowo utrudniao sytuacj ekonomiczn, jako, e wpaty te byy znaczcym rdem dewiz dla polskiej gospodarki9. Zaostrzenia warunkw wjazdu i mniej lub bardziej wymuszone powroty emigrantw do ich krajw pochodzenia, sprawiy, e w dobie kryzysu bilans migracyjny wielu krajw zosta odwrcony. I tak pastwa typowo imigracyjne takie jak USA, Argentyna lub Australia zanotoway ujemny bilans migracyjny w latach 19311934, natomiast kraje typowo emigracyjne jak Wochy czy Hiszpania zanotoway dodatnie saldo migracji midzynarodowych. Polska rwnie dowiadczya tego odwrcenia trendw w latach 1931 i 1932, kiedy jej saldo migracji zagranicznych wynioso odpowiednio +11,700 i +17,100 osb; w kolejnych latach, gwnie dziki zwikszeniu moliwoci emigracyjnych do Palestyny, bilans migracyjny znw spad poniej zera (Koodziej 1982: 172173). Skal spadku emigracji do krajw pozaeuropejskich z Polski w czasie kryzysu obrazuje Rysunek 3, zestawiajcy dane o emigracji do poszczeglnych krajw zamorskich w okresie oywionej emigracji lat 19261930 i w okresie spadku wywoanego wiatowym kryzysem gospodarczym w latach 19311935. Jedynym obszarem, ktry zanotowa wzrost imigracji z Polski bya Palestyna, gdzie nieprzerwanie trwa i wzrasta napyw ydw z caego wiata, gwnie z Europy rodkowo-Wschodniej. Pojawienie si emigracji z Polski do Urugwaju wiadczy o poszukiwaniu nowych pastw docelowych emigracji w warunkach znacznego ograniczenia dostpu do pozostaych pastw imigracyjnych. Pomimo ostatecznego przezwycienia kryzysu gospodarczego i oywienia gospodarczego w wielu pastwach europejskich i amerykaskich w ostatnich latach przed wybuchem II wojny wiatowej, emigracja z Polski do krajw pozaeuropejskich nigdy ju nie osigna poziomu sprzed kryzysu i wykazywaa a do koca lat 30-tych tendencje spadkowe. Statystyki z omawianego okresu obejmuj wycznie lata 19361938, gdy za rok 1939 z oczywistych powodw brakuje danych. W niemaym stopniu do utrwalenia tendencji spadkowych przyczynio si zdecydowane ograniczenie moliwoci emigracji do Palestyny10 oraz utrzymujce si ograniczenia wjazdowe w wielu tradycyjnych krajach imigracyjnych. Restrykcje w Stanach Zjednoczonych i Brazylii sprawiy, e gwnymi krajami docelowymi polskiej emigracji tu przed II wojn wiatow byy Argentyna, do ktrej w latach 19361938 wyjechao ponad 22 tys. osb, i Paragwaj, do ktrego wyjechao w analogicznym okresie ponad 10 tys. osb. Dla porwnania w tym samym czasie emigracja polska do Stanw Zjednoczonych wyniosa nieco ponad 5.5 tysica, ponad 5 tysicy osb wyjechao do Brazylii, a nieco ponad 6 tys. do Kanady (Koodziej 1982: 213). Pomimo rozlicznych wysikw wadz polskich i rnych towarzystw
Wedug szacunkw Hipolita Gliwica przekazy emigrantw do kraju sigay w latach 19231929 okoo 262 milionw zotych rocznie, podczas gdy w czasie kryzysu (19301932) spady nawet do 231 milionw rocznie. Jest to o tyle istotne, e to wanie przekazy emigrantw stanowiy dla budetu gwne rdo dewiz, bowiem obroty handlowe przynosiy rocznie wpywy zaledwie 147 milionw zotych (Koodziej 1982: 170). 10 Ograniczenia te stawiali Brytyjczycy na skutek oporu ludnoci palestyskiej wobec znacznego napywu ludnoci ydowskiej na terytorium Palestyny.
9

13

osadniczych, polska emigracja osadnicza do pozostaych krajw poudniowoamerykaskich nie przybraa wikszych rozmiarw. Dostpne dane na temat polskiej emigracji do krajw pozaeuropejskich z lat 30-tych przedstawione s w Tabeli 2. Rysunek 3. Emigracja z Polski do krajw pozaeuropejskich w latach 19261930 i 19311935
Emigracja z Polski do krajw pozaeuropejskich w latach 19261930 i 1931-1935
Kanada Argentyna Stany Zjednoczone Brazylia Palestyna Kuba Urugwaj Inne i nie podane 0 103 520 91 551 13 879 42 371 6 751 22 430 7 075 12 325 52 201 1 955 730 0 2 778 10 353 4 344 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000

6 271

Emigracja z Polski w latach 1931-1935

Emigracja z Polski w latach 1926-1931

rdo: Oprac. wasne na podstawie danych za: Koodziej (1982): 174175 i 213214.

Tabela 2. Emigracja z Polski do krajw pozaeuropejskich i reemigracja w latach 19311938


cznie emigracja cznie w latach reemigracja 1931 w latach 1938 19311938 68 178 2 286 35 962 9 570 12 174 632 12 312 3 178 12 321 7 612 10 546 58 4 032 319 1 218 16 7 314 3 107 164 057 26 778 137 279

Kraj docelowy Palestyna Argentyna Brazylia USA Kanada Paragwaj Urugwaj Kuba Inne i nie podane RAZEM BILANS MIGRACYJNY

1931 1 535 4 423 1 111 1 353 1 326 1 283 128 611 11 770

1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 2 879 10 344 12 685 24 758 10 605 2 856 2 516 2 056 1 724 2 057 3 619 5 929 8 470 7 684 1 019 1 627 2 004 1 314 2 598 1 966 535 1 433 1 273 1 482 1 210 969 1 568 3 024 1 118 1 065 1 354 1 408 1 479 2 001 2 570 1 874 5 247 3 425 470 301 381 343 401 660 193 82 71 196 253 167 173 148 610 762 643 1 718 855 895 1 220 9 667 17 167 20 802 34 623 24 877 23 836 21 315

rdo: Oprac. na podstawie Koodziej (1982): 174175, 213214.

14

3.3. Emigracja do pastw europejskich


Emigracja do pastw europejskich, zwana wwczas emigracj kontynentaln, stanowia drugi, obok wyjazdw do pastw pozaeuropejskich, podstawowy kierunek emigracji w Polski. Ze wzgldu na mniejsze odlegoci geograficzne, migracje te miay w wikszoci form zarobkowych migracji czasowych (a nie osiedleczych, jak w przypadku migracji zamorskich), ukierunkowanych na sezonow lub czasow prac w rolnictwie lub w przemyle. Cechowaa je przez cay okres 20-lecia midzywojennego zdecydowanie wiksza skala reemigracji ni miao to miejsce w przypadku emigracji do pastw pozaeuropejskich, co wynikao nie tylko z mniejszych odlegoci geograficznych, ale przede wszystkim z tymczasowego charakteru tego rodzaju migracji, niemniej jednak ostateczne saldo migracji kontynentalnych w Polsce midzywojennej pozostao ujemne. Szlaki odrodzonych po zakoczeniu I wojny wiatowej migracji zarobkowych w Europie, pokryway si z wczeniejszymi szlakami wyksztaconymi jeszcze przed 1914 rokiem. W przypadku Polski, odrodzone szlaki migracyjne wiody emigrantw zarobkowych gwnie do Francji, Niemiec i Belgii. Emigracja ta, podobnie jak emigracja zamorska, przyja zaraz po wojnie znaczne rozmiary. Szacunki wskazuj, ze w okresie 19191925 z Polski udao si do pracy na Zachd okoo 384 tys. osb. Jeli od tej liczby odliczymy 176 tys. osb, ktre w tym okresie powrciy z zachodu Europy, otrzymamy ujemne saldo 208 tys. emigracji kontynentalnej (Koodziej 1982: 9899). Podstawowym europejskim krajem docelowym polskich emigrantw zarobkowych po I wojnie wiatowej bya Francja, gdzie kierowao si ponad 54% wychodcw. Kluczowym instrumentem, obok istnienia czynnikw podaowo-popytowych natury ekonomicznej, byo istnienie bilateralnej umowy polsko-francuskiej regulujcej te kwestie, podpisanej ju w 1919 r. Zgodnie z ni formalnie emigracja do Francji znajdowaa si formalnie pod opiek wadz polskich i francuskich. Niemniej jednak emigracja ta de facto bya organizowana przez przedsibiorcw francuskich. Zapisy chtnych odbyway si w pastwowych urzdach pracy w Polsce, natomiast ich weryfikacja w misjach francuskich w Poznaniu, Mysowicach i Wejherowie. Osoby, ktre zostay zaklasyfikowane do emigracji byy transportowane zbiorowo do Francji drog ldow przez Niemcy lub drog morsk. Pastwo polskie nie miao adnych moliwoci kontroli sytuacji emigrantw od momentu opuszczenia terytorium Polski, a sytuacja ta bya w wikszoci wypadkw bardzo niekorzystna. Warunki pracy byy bardzo trudne, nieznajomo jzyka francuskiego ze strony emigrantw czynia ich podatnymi na nieuczciwe praktyki lub nawet wyzysk ze strony pracodawcw. W efekcie, znaczny odsetek (nawet do 50%) kontraktw o prac by zrywany przez polskich emigrantw po rednio 2 miesicach (Koodziej 1982: 100). Cz spord rozczarowanych warunkami we Francji decydowaa si na dalsz migracj do pracy w kopalniach belgijskich, gdzie warunki pracy rwnie byy trudne i niebezpieczne.

15

Obok Francji, najwaniejszym pastwem w Europie przycigajcym emigrantw z Polski byy Niemcy. Sezonowe wdrwki Polakw, gwnie z zaboru pruskiego na tereny Rzeszy, stanowiy jeden z filarw rozwoju niemieckiego rolnictwa cierpicego na deficyt siy roboczej, ktr wsysa dynamicznie rozwijajcy si przemys. Pomimo, e ju na przeomie lat 19181919 Brandenburska Izba Rolnicza, a w lad za ni Wrocawska Izba Rolnicza wystpiy o sprowadzenie 100 tysicy sezonowych pracownikw rolnych z Polski, rzd polski po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych z Niemcami, zakaza emigracji do Niemiec ju w 1919 r. Tradycyjne szlaki migracji ludnoci polskiej zostay wic, formalnie zatrzymane. Przykad Niemiec ukazuje nam prby wpywania na strumienie migracyjne z przyczyn politycznych przez instrumenty prawne, takie jak zakaz emigracji. Wyraa on si w odmowach wydania paszportw chtnym do wyjazdu do Niemiec. Popyt niemiecki poczony z poda po stronie polskiej natrafiy wic, na skuteczn po czci zapor prawn wynikajc z nie uregulowanych kwestii i zatargw polsko-niemieckich. Rozwijajca si emigracja nielegalna, poczona z trudn sytuacj na polskim rynku pracy, doprowadzia do uchylenia zakazu 3 marca 1920 r., niemniej jednak ju w padzierniku tego roku zakaz powtrnie przywrcono, ze wzgldu na utrzymujce si napicie w kwestii Grnego lska (Koodziej 1982: 105). W kolejnych latach narastajcy popyt na sezonowych pracownikw w rolnictwie, narastajcy wraz z rozwojem przemysu w Niemczech i odpywem pracownikw niemieckich do przemysu, przyciga kolejne liczne fale nielegalnej emigracji sezonowej z Polski. Liczbowo, emigracja zarobkowo do Niemiec, bya najliczniejsza i znacznie przewyszaa legaln emigracj do Francji. Szacunki jej skali przedstawi Adam Jarzyna (1933) na podstawie legitymacji wydanych przez Niemieck Central Robotnicz (DAZ) (Tabela 3). Tabela 3. Polscy pracownicy sezonowi w Niemczech wedug statystyk niemieckich
Liczba polskich robotnikw rolnych 304 787 112 663 126 148 113 056 127 711 103 540 96 948 125 790 114 255 110 741 116 904 103 540 Razem cudzoziemskich robotnikw rolnych 397 768 138 343 150 927 147 413 148 086 117 567 109 937 142 694 124 031 118 547 124 708 115 298 % Polakw wrd cudzoziemskich robotnikw rolnych 76.6 81.4 83.6 76.7 86.2 88.1 88.2 88.2 92.1 93.4 93.7 89.8

Rok 1913 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929

rdo: Jarzyna (1933): 92.

Z Tabeli 3 wynika, e poza rokiem 1921, Polacy zawsze stanowili ponad 80% wszystkich cudzoziemskich robotnikw rolnych zatrudnionych w Niemczech. Skala emigracji nielegalnej, zawsze przewyszajcej 100 tys. osb rocznie, dowodzi te sabej skutecznoci 16

egzekwowania zakazu emigracji do Niemiec przez polskie wadze. Ostatecznie dopiero w 1926 r. osignito wstpne porozumienie polsko-niemieckie w tej sprawie, a w 1927 r. zawarto umow o emigracji sezonowej polskich pracownikw rolnych. Brak zauwaalnych rnic w wielkoci emigracji pomidzy okresem, gdy emigracja do Niemiec bya nielegalna (do 1926 r.) a latami pniejszymi jest ewidentnym dowodem saboci zakazu i niewydolnoci jego implementacji przez wadze polskie. Czynniki ekonomiczne i utrwalone zachowania migracyjne okazay si silniejsze od administracyjnych regu. Co wicej, pomimo otwarcia kanaw migracji legalnej do Niemiec po 1926 r., w dalszym cigu utrzymywao si zjawisko migracji nielegalnych, gwnie na skutek przyzwyczaje ludnoci terenw pogranicznych (Koodziej 1982: 163). Dopiero nadejcie restrykcji okresu PRL-u, wraz z nowymi skuteczniejszymi rodkami implementacji zakazw administracyjnych i skutecznym zastraszaniem ludnoci spowodowao przerwanie istniejcych od XIX w. sezonowych wdrwek ludnoci z ziem polskich do Niemiec. Mona, wic postawi tez, e Polacy byli naturalnym rezerwuarem siy roboczej dla cierpicego na brak rk do pracy niemieckiego rolnictwa. Dopiero sztuczne przecicie europejskich kanaw migracji zarobkowych poprzez zimnowojenny podzia Europy i odcicie gospodarek pastw socjalistycznych od Zachodu, zablokowao dopyw siy roboczej z terenw Polski do Niemiec, a tym samym zmusio Niemcy do poszukiwania rezerwuarw siy roboczej na poudniu w takich pastwach jak Jugosawia, Wochy i Turcja. Kolejnym europejskim krajem docelowym emigracji z Polski bya Belgia. Skala emigracji do Belgii, ktra na skutek oywienia gospodarczego poszukiwaa grnikw do swoich kopal, nie bya tak znaczna jak w przypadku Francji czy Niemiec. W 1924 r. pracowao tam 4.5 tys. polskich robotnikw, z ktrych cz stanowili reemigranci z Francji i Westfalii (Koodziej 1982: 105). Innymi, o znacznie mniejszym znaczeniu, obok Niemiec, Francji i Belgii krajami docelowymi kontynentalnych migracji zarobkowych Polakw po I wojnie wiatowej byy Dania, Austria, Rumunia i Szwajcaria (Koodziej 1982: 108). Jak ju zaznaczano powyej, migracje zarobkowe do krajw europejskich cechowaa znaczna skala reemigracji, czyli powrotw, ktre sigay nawet od 45 do 90% osb. Najwiksza skala reemigracji miaa oczywicie miejsce w przypadku emigracji do Niemiec, ktra zgodnie z umow z 1927 r. miaa mie charakter cile sezonowy. Co wicej, w roku 1928 r. liczba osb powracajcych z Niemiec bya wysza od liczby osb, ktre na zarobek wyjechay, gdy, do grupy osb powracajcych po sezonowej pracy w Niemczech doczyy inne osoby narodowoci polskiej, ktre wyjechay tam w latach wczeniejszych (po 1919 r.), a ktre miay by zgodnie z umow polsko-niemieck z Niemiec partiami wydalane. Bardziej szczegowe dane dotyczce emigracji i reemigracji Polakw z pastw europejskich w dekadzie lat 20-tych przedstawione s w Tabelach 4 i 5.

17

Tabela 4. Emigracja z Polski do pastw europejskich i reemigracja w latach 19191925


cznie emigracja w latach 19181925 209 064 162 694 1 437 3 217 997 852 455 967 116 4 573 384 372 cznie reemigracja w latach 19181925 10 043 162 694 22 1 702 214 1 203 1 165 176 044 208 328

Kraj docelowy Francja Niemcy* Rumunia Dania Belgia Austria Wielka Brytania Czechosowacja Szwajcaria Inne i niewiadome RAZEM BILANS MIGRACYJNY

1919 1920 1921 804 13 389 8 851 16 359 13 714

1922 29 840 22 372 586 64 503 199 61 79

794 804 30 542 22 565

1923 1924 1925 70 895 48 912 36 373 29 624 29 118 51 507 32 342 477 100 1 427 1 690 62 416 455 150 160 39 92 82 82 617 234 116 55 429 3 271

53 704 101 627 81 120 94 010

* Emigracja do Niemiec jako nielegalna do 1926 r. nie bya rejestrowana przez polskie statystyki. Podane liczby odnosz si wic do emigracji nielegalnej za: Koodziej (1981): 9899, w oparciu o statystyki niemieckie. rdo: A. Zarychta (1933, Tabela III i V). Tabela 5. Emigracja z Polski do pastw europejskich i reemigracja w latach 19261930
cznie emigracja w latach 19261930 362 647 285 068 15 159 2 440 2 353 826 655 624 607 432 8 266 679 077 cznie reemigracja w latach 19261930 320 199 38 820 976 1 010 399

Kraj docelowy Niemcy Francja Belgia Dania Rumunia ZSRR otwa Czechosowacja Jugosawia Holandia Inne i nie podane RAZEM BILANS MIGRACYJNY

1926 43 706 68 704 1 970 999 784

1927 68 779 16 211 1 086 353 994 371

1928 85 375 32 145 1 237 593 223 236

1929 87 247 81 508 5 973 490 196 145

116 296 1 041 117 616 1 633 89 427 2 240 2 573

1930 77 540 86 500 4 893 5 156 74 655 508 311 432 779 171 853

64 403 425 807 253 270

122 049 178 132

rdo: Oprac. na podstawie Koodziej (1982): 148, 150.

Podobnie jak w przypadku migracji midzy Europ a Amerykami, gwn cezur w przebiegu kontynentalnych migracji w Europie w okresie midzywojnia by wielki kryzys ekonomiczny z lat 19291933. Wobec rosncego powszechnie bezrobocia, ograniczenia emigracji a nawet przymusowe powroty zostay wprowadzone przez wiele pastw europejskich, do tej pory korzystajcych z cudzoziemskiej siy roboczej. Reemigracja okresu kryzysu najdotkliwiej ukazana bya przez liczne, czsto niedobrowolne powroty polskich robotnikw z Francji, skd czsto pod byle pretekstem byli wydalani lub wysyani na

18

przymusowe bezpatne urlopy. Rzd polski nie zdecydowa si jednak na bardziej zdecydowane upomnienie si o ich prawa (zagwarantowane przecie wczeniej w umowie polsko-francuskiej) ze wzgldu na komplikacje w polityce zagranicznej i ch utrzymania sojuszu z Francj (Koodziej 1982: 179). W migracjach kontynentalnych charakterystyczne jest dla tego okresu cakowite zamknicie rynku niemieckiego od roku 1932, zdecydowany spadek moliwoci emigracji do Francji i Belgii oraz otwarcie si nowego rynku dla polskich emigrantw na otwie. otwa bya jedynym krajem docelowym, do ktrego polska emigracja okresu kryzysu systematycznie i stale rosa, sigajc w 1935 r. liczby ponad 16 tysicy osb. W latach 19361939, bezporednio poprzedzajcych wybuch II wojny wiatowej, Polsk i inne pastwa europejskie ogarno pokryzysowe oywienie gospodarcze11. Dziki rozwojowi gospodarek takich pastw jak Francja, Belgia czy Niemcy, ponownie oywiy si i wykazyway szybki wzrost migracje kontynentalne Polakw na zachd, gwnie migracje sezonowe. W 1937 r. Niemcy, dowiadczajcy gwatownych brakw rk do pracy w rolnictwie wznowili oficjalne kontyngenty robotnikw sezonowych z Polski. Ju w 1938 r. w niemieckim rolnictwie zatrudnionych byo oficjalnie 60 tysicy polskich pracownikw sezonowych, oraz dodatkowo jeszcze 1520 tysicy nielegalnych pracownikw z Polski. Pomimo uzgodnienia z Niemcami rekrutacji na kolejny rok sigajcej liczby 90 tysicy polskich robotnikw rolnych, do rekrutacji nie doszo ze wzgldu na napit sytuacj polityczn midzy Polsk a Niemcami w przededniu II wojny wiatowej (Koodziej 1982: 228231). Wzrosa za to w omawiany okresie znowu emigracja do Francji (cznie ponad 61 tysicy osb), otwarty pozostawa take rynek otewski (ponad 60 tys. osb), tu przed wojn pewne liczby Polakw znalazy zatrudnienie take na rynku estoskim (ponad 5 tys.). Tabela 6 przedstawia dane liczbowe na temat emigracji z Polski do pastw europejskich w dekadzie lat 30-tych, a wic w okresie kryzysowego spadku migracji i pokryzysowego jej oywienia. Tabela 6. Emigracja z Polski do pastw europejskich i reemigracja w latach 19311938
cznie emigracja w latach 19311938 119 224 112 251 96 845 12 320 5 074 5 799 351 513 cznie reemigracja w latach 19311938 159 990 96 380 105 130 2 661 3 567 16 195 383 923 32 410

Kraj docelowy Francja Niemcy otwa Belgia Estonia Inne i nie podane RAZEM BILANS MIGRACYJNY

1931 28 396 32 302 1 748 868

1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 8 133 11 427 8 028 1 360 8 373 33 026 20 481 388 701 914 1 048 1 128 12 159 63 611 1 882 4 813 11 993 16 114 19 620 22 831 17 844 509 538 281 211 310 8 312 1 291 1 081 3 993 921 860 879 545 456 339 1 218 581 64 235 11 772 18 358 21 761 19 189 29 770 78 627 107 801

rdo: Oprac. na podstawie Koodziej 1982: 176177, 223224.


11

Podobnie jak w przypadku migracji do krajw pozaeuropejskich, naley pamita, e statystyki sigaj wycznie do roku 1938, gdy za rok 1939 z oczywistych powodw brakuje danych.

19

4. Czynniki ksztatujce polsk polityk migracyjn w okresie midzywojennym


Przedstawiona w poprzednim rozdziale charakterystyka przepyww migracyjnych w midzywojennej Polsce, sugeruje, e to wanie przepywy migracyjne, i ich skala byy niewtpliwie jednym z najwaniejszych czynnikw ksztatujcych polsk polityk migracyjn w omawianym okresie. Jak ju zauwaono powyej, przepywy te z jednej strony mona uzna za czynnik ksztatujcy polityk i to, w jakim ta polityka jest tworzona, z drugiej natomiast strony, jak wykazano powyej, przepywy te byy do pewnego stopnia przez polityk ksztatowane. W niniejszym rozdziale zostan przedstawione inne uwarunkowania, zarwno natury wewntrznej jak i zewntrznej, ksztatujce polsk polityk migracyjn w omawianym okresie. Stworzyy one razem okrelone warunki wewntrzne i zewntrzne, realia, w ktrych dziaali myliciele i twrcy polskiej polityki emigracyjnej II Rzeczpospolitej.

4.1. Uwarunkowania wewntrzne


Podstawow kwesti, o ktrej naley pamita przy analizie polskiej polityki emigracyjnej, jej celw, stosowanych przez ni rodkw i osignitych efektw, jest fakt tworzenia jej w pastwie, ktre odzyskao niepodlego po 123 latach niewoli i stao przed zadaniem sklejenia w jeden organizm pastwowy terytoriw odzyskanych po trzech pastwach zaborczych, ktre przez ponad 100 lat funkcjonoway w odmiennych systemach prawnych, administracyjnych, gospodarczych i walutowych. Co wicej, w pierwszych latach niepodlegoci nowopowstae pastwo musiao boryka si z usuwaniem skutkw wojny i jej zniszcze, trwaa walka o ustalenie jego wschodnich i zachodnich granic oraz wojna obronna przeciwko nadcigajcym na Polsk oddziaom Armii Czerwonej (Topolski 1992: 251261). Pomimo zagroe zewntrznych i walki o granice, tworzono podstawy ustrojowe pastwa polskiego, jego administracj, sdownictwo, Wszystkie polityki, instytucje je tworzce i implementujce byy tworzone od podstaw, dotyczyo to take polityki emigracyjnej. Wyzwolona Polska pty trapiona bdzie wychodstwem, dopki nie znikn przyczyny, ktre przed wojn rodziy u nas ruch emigracyjny (Okoowicz 1918: 5). Sowa pierwszego dyrektora Urzdu Emigracyjnego dobrze oddaj istot podstawowego uwarunkowania natury wewntrznej majcego kluczow rol w tworzeniu polskiej polityki migracyjnej i okrelaniu jej celw. T determinant byo istnienie przez cay okres 20-lecia midzywojennego znacznego potencjau emigracyjnego w kraju, czyli istnienie znacznej rzeszy ludzi chtnych do wyjazdu, z ktrych tylko czci udawao si wyjecha. Powojenna sytuacja gospodarcza Polski, uksztatowana w znacznej mierze przez spucizn po zaborach, a wic nierozwinity przemys i nierozwizana kwestia chopska, zaowocowaa trudnociami gospodarczymi nowopowstaego pastwa, w tym duym bezrobociem w miastach i przeludnieniem wsi

20

liczonym w milionach osb. Odwlekanie reformy rolnej nie sprzyjao rozwizaniu kwestii chopskiej (Jabonowski 1992: 135143). Wobec takich problemw natury gospodarczospoecznej, istnienie potencjau emigracyjnego byo staym komponentem spoecznogospodarczego ycia kraju przez cay okres 19191939 (Janowska 1981: 69). Wobec powyszego, dla wielu si politycznych, gwnie prawicowych i centrowych, emigracja wydawaa si rozwizaniem, jeli nie idealnym, to przynajmniej chwilowo zdolnym zaagodzi problem bezrobocia. Gwnym rdem potencjau emigracyjnego bya niedorozwinita i przeludniona polska wie. Take w miastach, zwaszcza w latach kryzysu, notowano wysoki stan bezrobocia, ktry jednak, jak pisze Janowska (1982: 78), nie tyle powiksza bezporedni potencja emigracyjny, ile blokujc przede wszystkim odpyw ludnoci wiejskiej do miast, porednio podnosi cinienie emigracyjne na wsi. Szacunki osb zbdnych na wsiach wahay si od 3.0 do 8.8 miliona osb, w rnych okresach dwudziestolecia i wedug rnych badaczy (Janowska 1981: 7476). Osoby te mogyby bez szkody dla produkcji wiejskiej opuci wie, byo to trudne do oszacowania bezrobocie ukryte. Porednio o skali potencjau emigracyjnego wiadczy fakt, e liczba kandydatw do wyjazdu bya czsto kilkunastokrotnie wiksza ni ilo miejsc oferowanych przez pastwowe urzdy porednictwa pracy, zwaszcza na wyjazdy sezonowe do pastw europejskich (Janowska 1981: 7072). Do kwestii ekonomicznych doczy naley take kwestie demograficzne a wic wysoki w porwnaniu do innych wczesnych pastw europejskich, cho niszy ni przed I wojn wiatow przyrost naturalny. Wedug wylicze przedstawionych przez M. Szawleskiego (1927: 169) przyrost naturalny w Polsce wynosi w 1922 r. rednio 15 promili, a wyszy w Europie przyrost miaa wwczas tylko Holandia. Rozwj przemysu i opornie idca reforma rolna nie byy w stanie wchon takiego przyrostu naturalnego, co niewtpliwie przyczyniao si do wysokiej presji emigracyjnej12. Cho s to oczywicie szacunki przyblione, potencja emigracyjny Polski w okresie 19181939 ocenia si na 36 milionw osb, rekrutujcych spord osb zbdnych na wsiach i bezrobotnych w miastach (Janowska 1981: 98). Naley tu zwrci uwag, e bilans migracyjny 20-lecia midzywojennego to 1.3 miliona osb, ktre z Polski wyjechay i do niej nie wrciy. Tak wic rnica midzy obliczanym potencjaem a rzeczywist migracj daje obraz presji migracyjnej i napitej sytuacji spoecznej w jakiej tworzona i realizowana bya polska polityka migracyjna tego okresu. O tym jak wanym dla ksztatu polskiej polityki emigracyjnej by fakt istnienia ogromnego potencjau emigracyjnego w Polsce, wiadczy konstatacja M. Pankiewicza (1929: 82), ktry zauwaa, e zezwalanie na emigracj odbywao si czsto w warunkach, gdy emigracja ta bya sprzeczna z interesem gospodarczym Polski, jak choby emigracja polskich grnikw do Francji w czasie, gdy Polska miaa problemy ze zbytem swojego wgla lub umowa emigracyjna z Niemcami z 1927 r., oficjalnie zezwalajca na emigracj sezonow do Niemiec w warunkach trwajcej od 1925 r. wojny celnej, ktra
Szawleski przeprowadzi te wyliczenia wskazujce, ze porwnujc przyrost naturalny w Polsce i krajach zachodnioeuropejskich, moe corocznie z Polski bezpowrotnie emigrowa 225 tys. osb, czyli poowa rocznego przyrostu naturalnego bez szkody dla pozycji ludnociowej, a wic siy demograficznej Polski (Szawleski 1927: 173).
12

21

zakoczya si dopiero podpisaniem odpowiednich porozumie midzy obu pastwami w marcu 1934 r. (Dobrzycki 1996: 401). Wanym uwarunkowaniem wewntrznym, ktre jak to zostanie ukazane w dalszej czci pracy, nie pozostao bez wpywu na polsk polityk emigracyjn i jej koncepcje, byo zrnicowanie narodowociowe pastwa polskiego. Polska midzywojenna bya pastwem zrnicowanym narodowociowo, w ktrym mniejszoci narodowe (osoby deklarujce narodowo inn ni polska) stanowiy ponad 1/3 spoeczestwa. Istniejce dane spisowe z lat 1921 i 1931 s wprawdzie przedmiotem krytyki naukowej, niemniej jednak stay si podstaw do szacunkw struktury narodowociowej Polski. Jak wylicza J. Tomaszewski (1985: 50; 1991: 23), w midzywojennej Polsce Polacy stanowili 65% spoeczestwa, 16% stanowili Ukraicy, 10% ydzi, 6% Biaorusini, 2% Niemcy, 1% Litwini i 1% Rosjanie. Brak jest dokadnych danych na temat Romw, Tatarw, Karaimw, Sowakw, Czechw, emkw, ktrzy take zamieszkiwali w owym czasie Polsk. W niektrych wojewdztwach wschodnich i pnocnych mniejszoci biaoruska, litewska lub ukraiska byy w wikszoci. Stosunek II Rzeczpospolitej do swoich niepolskich obywateli a take relacje narodowociowe w midzywojennej Polsce wykraczaj daleko poza ramy niniejszej pracy, trzeba jednak zauway, e stosunki pomidzy polsk wikszoci a niepolskimi mniejszociami byy trudne, momentami nawet krwawe, jak to miao miejsce w przypadku buntw ludnoci ukraiskiej w Maopolsce i krwawej pacyfikacji, jak w odpowiedzi na to zastosowa Marszaek Pisudski (Tomaszewski 1991: 27). Sabo gospodarcza Polski wzmocniona jeszcze przez zaamanie gospodarcze lat wiatowego kryzysu oraz przeludnienie wsi i powszechny wrd chopw polskich i niepolskich gd ziemi doprowadzi do zaostrzenia antagonizmw na tle narodowociowym zwaszcza w latach 30-tych. Na tym tle kwestia posiadania ziemi jawia si jako kluczowa, co doprowadzio pniej do rnych koncepcji zakadajcych denie do takiego ksztatowania skadu narodowociowego emigracji z Polski, by wzmocni polski stan posiadania na terenach, w ktrych Polacy nie stanowili wikszoci.

4.2. Uwarunkowania zewntrzne


Specyfika polityki migracyjnej prowadzonej przez pastwo polega na tym, e mimo, i jest ona polityk wewntrzn, przedmiotem jej regulacji s zjawiska o podou midzynarodowym (migracje z zewntrz pastwa prowadzcego polityk do wewntrz) bd implikacjach midzynarodowych (migracje z wewntrz pastwa prowadzcego polityk na zewntrz). Std dla polityki migracyjnej, jak dla kadej polityki prowadzonej przez pastwo na styku spraw wewntrznych i spraw zagranicznych, niezmiernie istotne, oprcz uwarunkowa wewntrznych s uwarunkowania zewntrzne, w jakich si ow polityk tworzy.

22

Podstawowym uwarunkowaniem zewntrznym polityki migracyjnej danego pastwa jest polityka migracyjna innych pastw, a w szczeglnoci tych, do ktrych bd z ktrych kieruj si do niego strumienie migracyjne. W przypadku pastw emigracyjnych, podstawow zewntrzn determinant skutecznoci ich polityki emigracyjnej jest polityka imigracyjna potencjalnych pastw docelowych. Tak byo w przypadku midzywojennej Polski, kiedy polityki imigracyjne gwnych pastw przyjmujcych imigrantw z Polski de facto ksztatoway przepywy migracyjne i wyznaczay ramy, w jakich polska polityka moga si porusza. Jak uj to obrazowo Adam Jarzyna, w miar jak na wiecie robi si coraz cianiej, wzrastaj w si dnoci egoistyczne i nacjonalistyczne. Dlatego polityka emigracyjna poszczeglnego kraju spotyka si czsto z zdecydowanym przeciwdziaaniem pastwa i spoeczestwa, do ktrego pyn emigranci (Jarzyna 1933: 15). Decydentom polskiej polityki migracyjnej w okresie midzywojennym, przyszo ksztatowa i regulowa emigracj w odmiennych warunkach od tych, w jakich odbywaa si emigracja z ziem polskich w okresie przed I wojn wiatow. Jedn wielu zmian w systemie stosunkw midzynarodowych po I wojnie wiatowej byo utworzenie w Europie szeregu nowych pastw narodowych, powstaych na rozpadzie dawnych imperiw otomaskiego, habsburskiego i pruskiego. Siatka pastw narodowych coraz szczelniej pokrywaa glob i coraz skuteczniej regulowaa midzynarodowy obrt osobowy. Obostrzenia w postaci wymogu paszportu przy przekraczaniu granicy, wprowadzone przez wiele pastw czasowo na okres wojny, zostay w wikszoci utrzymane w mocy, a nawet rozszerzone (Torpey 2000: 120). Pastwa odchodziy w coraz wikszym stopniu od zasady wolnoci poruszania si z epoki przeomu wiekw ku epoce reglamentacji migracji przez pastwa narodowe. Reglamentacja ta wyraaa si w upowszechnieniu si obowizku paszportowego, a z czasem we wprowadzeniu wiz, jako instrumentu zdalnej ochrony granic (Zolberg 1999: 73). Generalnie w politykach imigracyjnych pastw do tej pory otwartych na imigracj wystpi oglnowiatowy trend w kierunku wikszej restrykcyjnoci w okresie po I wojnie wiatowej (Plender 1988: 76; Meyers 2002: 124; Timmer, Williams 1998; Iwanowski, Mamrot 1929: 391447). Szukajc wyjanienia tej restrykcyjnoci, naley w pierwszym rzdzie odwoa si do wpywu gospodarki wiatowej i waha koniunktury w okresie dwudziestolecia midzywojennego, ktre w znaczcym stopniu wpyny na poziom restrykcji (Meyers 2002: 132; Broek 1984). Zwaszcza wielki kryzys gospodarczy lat 19291933 doprowadzi do oglnego spadku migracji w skali wiatowej, poprzez zamknicie na imigracj pastw do tej pory imigrantw przyjmujcych. Sprawiao to, e pastwa emigracyjne, w tym Polska staway wobec niemonoci tworzenia i realizowania celw swojej polityki, gdy to przepisy pastw imigracyjnych i zmiany koniunktury gospodarczej, reguloway przepywy migrantw, bez wzgldu na starania wadz polskich (Reczyska 1986: 114). Z punktu widzenia migracji z Polski najistotniejszym czynnikiem, ograniczajcym moliwoci emigracyjne Polakw byo coraz bardziej restrykcyjne ustawodawstwo imigracyjne Stanw Zjednoczonych, gwnego w okresie przed I wojn wiatow pastwa docelowego emigracji z ziem polskich. Ograniczenie napywu analfabetw (Literacy test) w 23

1917 r., system kwot dla poszczeglnych narodowoci (National Origins Quota) z 1921 r., czy wreszcie efektywne stosowanie w okresie wielkiego kryzysu wczeniejszych zapisw o zakazie imigracji osb, ktre mog sta si obcieniem dla spoeczestwa, okazay si, jak wykazuje A. Zolberg (1999: 7476) skutecznym sposobem ograniczenia imigracji z Europy, w tym z Polski. W rezultacie Stany Zjednoczone utraciy swoj dominujc pozycj jako gwnego kraju docelowego zamorskiej emigracji z Polski, zmuszajc polskich decydentw, wobec braku moliwoci z ich strony do wpywania na amerykask polityk imigracyjn, do podejmowania dziaa majcych na celu znalezienie alternatywnych wobec USA krajw docelowych polskiej emigracji bd ograniczenia zjawiska. Take inne pastwa zachodniej hemisfery, do ktrych wczeniej kierowaa si emigracja z ziem polskich najpierw przestay stosowa zachty do przyjazdu (takie jak np. opacanie podry imigrantw z Europy), a stopniowo zaczy te stosowa ograniczenia w napywie imigrantw. Na przykad, Argentyna i Brazylia wyday zakaz wjazdu dla osb umysowo chorych, kalekich, karanych lub ciganych za okrelone przestpstwa oraz mogcych sta si ciarem dla opieki spoecznej (Iwanowski, Mamrot 1929: 391447). Dodatkowo stosowano takie instrumenty jak podwyszenie cen wiz lub wprowadzanie obowizkowej kwoty pienidzy (tzw. landing money), ktre mia posiada imigrant przy wjedzie do kraju, czy wreszcie kwoty na wzr USA, ktre wprowadzia Brazylia w 1938 r. (Koodziej 1982: 171). Podsumowujc, mona stwierdzi, e, wobec braku ogranicze w emigracji, i znacznym potencjale emigracyjnym, to polityka imigracyjna gwnych pastw przyjmujcych jest czynnikiem decydujcym w ksztatowaniu migracji midzynarodowych (Meyers 2000; Zolberg 1989, 1999) oraz jest czynnikiem decydujcym w moliwociach dziaania pastw wysyajcych prowadzcych swoj polityk emigracyjn. Pastwo o takim potencjale emigracyjnym jak midzywojenna Polska zmuszone zostao ksztatowa swoj polityk emigracyjn w obliczu narastajcego restrykcjonizmu w polityce imigracyjnej gwnych pastw docelowych emigracji z Polski i to w znacznym stopniu wyznaczyo tory tej polityki. Kolejnym, obok polityk imigracyjnych innych pastw, czynnikiem zewntrznym wpywajcym na polityk migracyjn Polski w okresie midzywojennym, by system stosunkw midzynarodowych uksztatowany w Europie i na wiecie po I wojnie wiatowej wraz z napiciami politycznymi, jakie system ten generowa. Krucho pokoju wersalskiego, podwaanego w zasadzie od pocztku przez Niemcy i Rosj Radzieck (od 1922 r. ZSRR), sprawiaa, e szukanie sposobw wzmocnienia tego adu i zapewnienia Polsce bezpieczestwa, byy gwnymi wyzwaniami dla polskiej polityki zagranicznej. Wzgldy polityki zagranicznej okazay si za kluczowe take dla prowadzonej przez Polsk polityki emigracyjnej. Przykady w tym zakresie stanowi zwaszcza stosunki z Niemcami i Francj, ktre s dobr ilustracj tezy, e stosunki polityczne midzy pastwami maj zasadnicze znaczenie dla ksztatowania zasad polityk migracyjnych danych pastw (Weiner 1985: 441 442).

24

Napicie w stosunkach politycznych z Niemcami obecne byo w mniejszym bd wikszym stopniu przez cay okres 20-lecia midzywojennego. Zagroenie ze strony Niemiec, negacja polskiej granicy zachodniej, instrumentalne traktowanie kwestii ochrony mniejszoci narodowych, w tym oskaranie Polski na forum Ligii Narodw o amanie praw mniejszoci niemieckiej oraz inne dziaania naszych zachodnich ssiadw ukierunkowane na podwaenie adu wersalskiego uznanego przez nich za niesprawiedliwy i krzywdzcy (Dobrzycki 1996: 321448), wszystko to byy czynniki, ktre przyczyniy si do decyzji wadz polskich o zakazie emigracji do Niemiec. Decyzja ta bya jedn z waniejszych decyzji polskiej polityki migracyjnej okresu 20-lecia, i cho nie wpyna znaczco na skal rzeczywistych przepyww, poniewa trwaa mimo zakazu emigracja nielegalna, to jednak podjcie tej decyzji byo wyrazem podporzdkowania celw polityki migracyjnej celowi polityki zagranicznej, a nawet polskiej racji stanu, co z kolei wiadczy o wpywie uwarunkowa zewntrznych na polsk polityk emigracyjn. Ale trzeba pamita te, e wobec istnienia nieuregulowanych zatargw z Niemcami, jeden z najwaniejszych celw w polskiej polityce emigracyjnej, jakim bya opieka nad wychodcami by czsto powicony innym waniejszym celom polskiej polityki w stosunkach z Niemcami, co w efekcie doprowadzio do stanu, w ktrym pastwo polskie w niewystarczajcym stopniu interesowano si losami polskiej ludnoci w Niemczech (Wrzesiski 1979: 51). W nieco odmienny sposb stosunki midzynarodowe w midzywojennej Europie wpyway na t polityk w przypadku stosunkw polsko-francuskich. Sojusz Polski z Francj wydawa si naturalny w obliczu denia obu pastw do utrzymania porzdku wersalskiego, niemniej jednak przewaga siy politycznej, gospodarczej i wojskowej Francji, sprawiaa, e sojusz ten by sojuszem nierwnoprawnym, w ktrym to Francja moga stawia warunki (Dobrzycki 1996: 363366). Analogicznie stosunki polsko-francuskie ukaday si w dziedzinie regulacji migracji. Silny potencja emigracyjny Polski zmusza j do wielu ustpstw wzgldem krajw gotowych przyj emigrantw z Polski, w tym Francji (Janowska 1981: 127). Denie do zachowania sojuszu politycznego dodatkowo osabiao pozycj przetargow Polski w dwustronnych stosunkach migracyjnych i byo znw dowodem wpywu sytuacji midzynarodowej na polsk polityk migracyjn, a raczej na ramy, w jakich ta polityka bya tworzona. Napicia polityczne okresu przed II wojn wiatow, zwizane z tworzeniem si sojuszu pastw osi, wpyway take na decyzje pastw imigracyjnych w Ameryce, w zakresie ich otwartoci na imigrantw z poszczeglnych pastw europejskich, a przez to porednio wpyway na moliwoci dziaania polityk tych pastw. Najbardziej charakterystycznym przykadem jest polityka Brazylii wobec osadnictwa polskiego w kocu lat 30-tych. Ogarnita wzrostem nacjonalizmu Brazylia wprowadzia w szereg obostrze zarwno wobec dalszej imigracji (kwoty) jak i wobec praw imigrantw (zlikwidowano cudzoziemskie organizacje owiatowe, kulturalne i spoeczne) (Koodziej 1982: 216217). Przepisy najbardziej uderzyy w imigrantw z Polski i Niemiec. W efekcie prowadzonej przez prezydenta Vargasa polityki rwnowagi pomidzy USA i Niemcami, znacznie wzrosy w Brazylii wpywy kapitau 25

niemieckiego, oraz sia mniejszoci niemieckiej, coraz bardziej infiltrowanej przez czonkw NSDAP, co budzio zrozumiay niepokj zarwno USA, jak i znacznej czci spoeczestwa Brazylii (Dobrzycki 1996: 474). Std ograniczenie imigracji i uderzenie w prawa mniejszoci niemieckiej, ale rwnie i polskiej, gdy, na skutek chwilowego zaagodzenia stosunkw polsko-niemieckich, Polska uwaana bya w Brazylii za pastwo sprzyjajce pastwom Osi. Take system kolonialny utrzymany po I wojnie wiatowej oraz system mandatowy, utworzony w ramach Ligii Narodw dla byych kolonii Niemiec i terytoriw imperium osmaskiego, byy wanym uwarunkowaniem zewntrznym nie pozostajcym bez wpywu na polsk polityk emigracyjn. Rewizjonistyczne dania nowego podziau kolonii i terytoriw mandatowych wysuwane na forum midzynarodowym przez Niemcy, Wochy, i Japoni (Koodziej 1982: 194195), nie mogy pozosta bez wpywu na rodzce si koncepcje polityki kolonialnej Polski i wizje stworzenia polskich kolonii. Wystpienia politykw niemieckich na forum Ligi Narodw znajdoway oddwik wrd polskich mylicieli i twrcw polityki emigracyjnej, a idea pozyskania dla Polski mandatw drog rewizji czy zmiany systemu mandatowego przewijay si w polskiej debacie okresu midzywojennego. Czynnikiem natury zewntrznej majcym znaczenie dla polskiej polityki migracyjnej by ponadto fakt istnienia poza granicami kraju znacznych liczbowo zbiorowoci polonijnych, efektw wczeniejszej masowej emigracji z ziem polskich pod zaborami. Jak to byo ju wczeniej zauwaone, wedug oblicze E. Koodzieja, w 1918 r. 4.3 miliona Polakw yo poza granicami Polski (Koodziej 1982: 2831). Z jednej strony, czynnik ten mg dodatkowo stymulowa (czasem sztucznie) ch do wyjazdw, jak susznie zauwaa Janowska (1981: 73), poprzez kontakty diaspory z krajem oraz poprzez wyjazdy w celu czenia rodzin. Z drugiej strony, fakt istnienia polskiej diaspory w danym kraju, powodowa, e w stosunkach z tym krajem, Polska musiaa uwzgldnia nie tylko biece interesy w polityce emigracyjnej (wzmoenie emigracji), ale take interesy dugofalowe (ochrona skupisk polskich zagranic przed wynarodowieniem). Podsumowujc mona stwierdzi, e zarwno czynniki natury wewntrznej, jak i czynniki natury zewntrznej wymienione powyej wyznaczay ramy i moliwoci dziaania polskiej polityki emigracyjnej. Sytuacja wewntrzna wpyna na okrelenie podanych celw polityki emigracyjnej (zwikszenie emigracji), natomiast sytuacja zewntrzna wpyna w decydujcym stopniu na moliwoci realizacji tyche celw, oraz na wybr rodkw, za pomoc ktrych Polska moga realizowa wyznaczone cele.

26

5. Cele i rodki polskiej polityki emigracyjnej w okresie midzywojennym


Przez polityk emigracyjn rozumiemy () planow dziaalno zbiorowoci, kierujc i normujc odpyw poza terytorjum macierzyste czci ludnoci poszukujcej rde utrzymania zagranic. Polityka emigracyjna ma za cel osignicie z tego ruchu ludnoci moliwie najwikszych korzyci dla kraju ojczystego i dla samych wychodcw (Jarzyna 1933: 1415). Cel maksymalizacji korzyci odnoszonych z emigracji przez zarwno pastwo wysyajce, jak i jego obywateli, przedstawiony w powyszym fragmencie autorstwa Adama Jarzyny, zdaje si by celem tyle idealnym ile nierealnym. W niniejszym rozdziale podjto prb okrelenia i usystematyzowania celw polityki emigracyjnej II Rzeczpospolitej. Naley jednak pamita, e cele podlegay ewolucji w cigu omawianego okresu lat 19181939. U pocztkw II Rzeczpospolitej, wadze traktoway emigracj troch jako zo konieczne, za gwny cel stawiajc sobie agodzenie przez przedsiwzite kroki jej negatywnych skutkw. Dobrze wyraaj to pogldy Jzefa Okoowicza, pierwszego dyrektora Urzdu Emigracyjnego, i jednego z gwnych twrcw podstaw polskiej polityki emigracyjnej, ktry w 1920 r. pisa: Polska polityka emigracyjna polega musi na deniu, by ruch emigracyjny redukowa si zawsze do normalnych granic dyktowanych koniecznoci, ktre go powoduje, oraz by przynosi do kraju jak najmniej strat, a jak najwicej korzyci. Opiera si ona winna, oglnie biorc, na trzech nastpujcych wskazaniach: 1) aby jak najmniej obywateli emigrowao; 2) aby z tych, ktrzy emigruj, jak najwicej wracao do kraju z jak najwikszym dorobkiem materialnym i bez strat moralnych i fizycznych; 3) aby, z tych, ktrzy na stae pozostaj na obczynie, jak najmniej przepadao dla Polski (Okoowicz 1920: 402, cyt. za: Wrzesiski 1979: 22). Postulat by jak najmniej obywateli emigrowao by w zasadzie od pocztku nie realizowany, jak zostanie to wykazane w niniejszym rozdziale, gdy wszystkie kroki podejmowane przez polskie wadze u progu niepodlegoci i w latach nastpnych miay na celu przede wszystkim zwikszenie moliwoci emigracji dla obywateli polskich. Z czasem coraz bardziej uwiadomiono sobie, e emigracja jest w wczesnych polskich warunkach gospodarczych zjawiskiem nieuniknionym, i coraz wiksz uwag zaczto kierowa ku Polakom, ktrzy wyjedaj lub wyjechali, podejmujc wysiki majce przede wszystkim na celu zapobieenie asymilacji skupisk polskich za granic, co wymagao wikszego zaangaowania pastwa i zmiany stosowanych rodkw. W poniszym zestawieniu, cele polskiej polityki emigracyjnej okresu 20-lecia zostay ujte w dwie grupy, celw podstawowych (gwnych), stanowicych wyraz realizacji podstawowych zaoe dotyczcych polityki emigracyjnej, i zarazem bdcych podstaw tak naprawd spojrzenia na emigracj i jej rol w yciu pastwa i narodu, oraz celw dodatkowych, ktre

27

wynikaj z realizacji tych pierwszych, s pochodn istnienia samego zjawiska migracji, jego skutkw spoecznych i jego wpywu na inne polityki prowadzone przez pastwo.

5.1. Wzmoenie emigracji i zapewnienie moliwoci emigracyjnych obywatelom polskim


Za podstawowy cel polityki emigracyjnej II Rzeczpospolitej uznaje si wzmoenie emigracji oraz zapewnienie moliwoci emigracyjnych obywatelom polskim. Jak stwierdzaj zgodnie badacze polityki migracyjnej tego okresu (Janowska 1981: 100; Koodziej 1982: 10) by to cel stawiany sobie niezmiennie przez wszystkie rzdy Polski midzywojennej, bez wzgldu na opcj polityczn jak reprezentoway. Trudnoci gospodarcze kraju, istniejcy duy potencja migracyjny i utrwalone wzorce zachowa migracyjnych w okrelonych grupach spoecznych, nie mogy nie wpyn na stosunek kolejnych rzdw do emigracji. Warto zauway, e, wzmoenie emigracji jako cel polityki byo uznane przez niemal wszystkie siy polityczne i tylko wyjtki wskazyway na fakt, e emigracja nie jest rozwizaniem dla problemw gospodarczych Polski13. Pomimo wci pokutujcego mylenia o emigracji jako malum necessarium, poszczeglne rzdy nie widziay jednak innego rozwizania dla problemu bezrobocia i napi spoecznych, ni uatwianie i podtrzymywanie emigracji. Wedug okrelenia Adama Walaszka (2002), podjta zostaa niechtna polityka emigracyjna, w ktrej pewnym paradoksem moe by fakt, e cho emigracja bya uatwiana, kontrolowana i podtrzymywana, to jednak oficjalnie rzd polski do niej nie zachca. Podstawowym rodkiem przyjtym przez Polsk w celu poparcia dla emigracji byo przyjcie zasady wolnoci emigrowania, ktra funkcjonowaa w praktyce od momentu powstania pastwa polskiego i zostaa formalnie zapisana w Konstytucji Marcowej w 1921 r. (art. 101)14. Oprcz formalnego przyzwolenia na emigracj, pastwo polskie stosowao te wiele uatwie dla potencjalnych emigrantw w postaci zniek na bilety kolejowe, na opaty bagaowe (Janowska 1982: 102), zniesienia opaty paszportowej w przypadku paszportu emigracyjnego15, oraz oferowao im porednictwo w wyjazdach poprzez sie Pastwowych Urzdw Porednictwa Pracy.
Wyjtek stanowili komunici, ktrzy uwaali, e poparcie rzdw dla emigracji ma na celu pozbycie si z kraju ywiow niezadowolonych, ktre stanowiy potencjalnych zwolennikw partii komunistycznej (Koodziej 1982: 8788). H. Janowska wymienia innych dziaaczy politycznych, ktrzy sprzeciwiali si emigracji, m.in. Stefana Starzyskiego i Eugeniusza Kwiatkowskiego (1981: 100). 14 Dz. U. RP 1921, Nr 44, poz. 267. W praktyce jednak wolno emigrowania nie bya zbiena z t wolnoci, jak dysponowali emigranci przed I wojn wiatow. Jak nie bez nostalgii konkluduje M. Szawleski (1927: 88 90), rozpowszechnienie obowizku paszportowego, wizowego, kontrola pastwa nad wiekiem emigranta, nad wypenieniem przez niego obowizku wojskowego, uregulowaniem jego zobowiza podatkowych, sdowych, a dodatkowo limity i obostrzenia po stronie pastw imigracyjnych, oraz nadzr pastwa nad towarzystwami przewozowymi wszystko to zmienio stan rzeczy po I wojnie w wiatowych migracjach. 15 Rozporzdzenie Prezydenta RP z 30 kwietnia 1932 r. w sprawie opat za paszporty na wyjazd zagranic (Dz. U. RP 1932, Nr 38, poz. 394). Zostao to podtrzymane przez art. 13 ustawy z dnia 14 lipca 1936 r. o paszportach (Dz. U. RP 1936, Nr 56, poz. 404).
13

28

Wobec narastajcego restrykcjonizmu pastw imigracyjnych, gwnym dziaaniem majcym na celu wzmoenie emigracji byo poszukiwanie przez rzd polski moliwoci emigracyjnych dla obywateli polskich. Podstawowymi rodkami stosowanymi przez pastwo polskie w tym celu byy umowy emigracyjne negocjowane lub podpisane z pastwami imigracyjnymi. Polsce udao si je w okresie midzywojennym podpisa z Francj, Niemcami, Estoni, Boliwi i otw, a dodatkowo negocjowano umowy z Belgi, Brazyli, Argentyn, Kanad, Paragwajem i Peru. Jak susznie zauwaa P. Kraszewski (1977: 355), wart podkrelenia jest fakt, e o ile pierwsze umowy emigracyjne negocjowano z krajami, do ktrych samoczynnie kierowali si wychodcy z Polski, o tyle w okresie pniejszym, czego przykadem jest umowa z Boliwi, to pastwo przejo inicjatyw w ksztatowaniu kierunkw geograficznych wychodstwa z Polski i umowa emigracyjna poprzedzaa emigracj, przygotowywaa dla niej grunt. Ze wzgldu na wag umw emigracyjnych jako narzdzia polskiej polityki migracyjnej zostan one omwione szczegowo w rozdziale 5. Innym, bardziej oglnym sposobem denia do zwikszenia moliwoci emigracyjnych dla Polakw, byo zaangaowanie polskiej dyplomacji na forum midzynarodowym w pocztkach midzynarodowej wsppracy multilateralnej w dziedzinie migracji. Polska aktywnie uczestniczya w midzynarodowych konferencjach powiconych migracjom. W 1921 r. w Rzymie (1531 maja) z inicjatywy rzdu woskiego odbya si midzynarodowa konferencja pastw emigracyjnych, zaniepokojonych rosncymi restrykcjami i ograniczeniami imigracji przez najwiksze pastwa imigracyjne, w tym USA. Uczestnikami tej konferencji oprcz gospodarzy byy Polska, Jugosawia, Czechosowacja, Rumunia, Bugaria, Austria i Wgry. Wrd rnych rozpatrywanych na konferencji kwestii, podjto take prb wsplnego ustalenia definicji pojcia emigranta, ze wzgldu na rnice w pojmowaniu tego terminu w prawie krajw emigracyjnych i imigracyjnych. Pomimo, e jak wspomina A. Jarzyna stoczono zacit walk w tej sprawie (Jarzyna 1933: 22), nie osignito porozumienia. Poudniowoamerykaskie pastwa imigracyjne odmawiay uznania za emigranta robotnikw sezonowych, utrzymano obowizujcy wwczas podzia na emigracj waciw (z zamiarem osiedlenia si) i wychodstwo sezonowe (fr. simple travailleur)16. W 1924 r. odbya si w Rzymie Midzynarodowa Konferencja Pastw Emigracji i Imigracji, gdzie rwnie Polska braa udzia, wypowiadajc si znw m.in. w kwestii definicji pojcia emigranta (Koodziej 1982: 75). Rzymskie konferencje nie przyniosy adnych skutkw praktycznych dla przebiegu migracji midzynarodowych. Niemniej jednak naley uzna, e byy wanym pocztkiem wielostronnej wsppracy pastw w regulacji zjawiska migracji, gdzie w dwch obozach spotkay si pastwa imigracji z pastwami emigracji. Kolejnym wymiarem zaangaowania pastwa polskiego w poparcie emigracji byo jego zaangaowanie w inicjatywy o charakterze osadniczo-kolonizacyjnym. Poparcie pastwa dla zjawiska emigracji osadniczej majcej doprowadzi do powstania zwartych skupisk Polakw
16

Szerzej o przebiegu debaty o definicji emigranta na konferencji w Rzymie zob. Varlez (1930): 1011.

29

w krajach docelowych, gwnie krajach Ameryki Poudniowej, ale nie tylko, wyraao si m. in. poprzez zaangaowanie finansowe rodkw z budetu pastwa w dotowanie lub wsptworzenie spek osadniczych, ktrych celem byo osadzanie emigrantw z Polski na wczeniej wykupionych dziakach celem ich zasiedlenia. Rwnie starania o uzyskanie dla Polski kolonii lub koncesji osadniczych na terenach mandatowych lub w koloniach innych pastw kierowane byy uzasadnieniem koniecznoci zwikszenia emigracji z Polski nkanej przeludnieniem. W sposb szczegowy koncepcje osadnicze i kolonialne oraz zaangaowanie pastwa polskiego w ich realizacj w okresie midzywojennym zostay przedstawione w rozdziale 6 niniejszej pracy.

5.2. Kontrola pastwa nad zjawiskiem emigracji


Odwoujc si jeszcze raz do zacytowanej we wstpie do niniejszego rozdziau definicji polityki emigracyjnej stworzonej przez Adama Jarzyn, uwag zawraca okrelenie teje polityki jako planowej dziaalnoci zbiorowoci, kierujcej i normujcej odpyw poza terytorjum macierzyste czci ludnoci poszukujcej rde utrzymania zagranic (Jarzyna 1933: 1415). Jednym z celw stawianych sobie przez Polsk w prowadzonej przez ni polityce emigracyjnej bya wanie owa planowo i rozumne kierowanie, ktre zawiera si w pojciu kontroli nad zjawiskiem. Wobec poczucia niemonoci zatrzymania emigracji, ktre obrazowo przedstawi Jzef Okoowicz, piszc, e biegu rzeki nie powstrzymaj budowane wpoprzek groble. Wszelkie zakazy, szykany i strae nie tamuj wychodstwa, lecz zniewalaj prd emigracyjny do obienia sobie podziemnego koryta (Okoowicz 1918: 9); istotnym byo by obj to zjawisko kontrol pastwa, uczyni emigracj dzieem cywilizacji i rozumnie ni kierowa (Jarzyna 1933: 121). W celu zapewnienia kontroli nad emigracj konieczne byo utworzenie odpowiedniego aparatu administracyjnego zajmujcego si tymi kwestiami. Podstawowa struktura aparatu administracyjnego pastwa polskiego wyksztacia si ju w pierwszych kilku latach po I wojnie wiatowej. Pierwsze instytucje zajmujce si kwestiami migracji powstay wraz z tworzeniem si przyszych struktur nowego pastwa jeszcze w czasie I wojny wiatowej. By to Wydzia Reemigracyjny przy Ministerstwie Spraw Wewntrznych utworzonym przez Rad Regencyjn oraz Sekcja Emigracji i Porednictwa Pracy utworzona w ramach Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Pracy i Opieki Spoecznej (Koodziej 1982: 42). Ju w listopadzie 1918 r. powsta Pastwowy Instytut ds. Jecw, przeksztacony w grudniu 1918 r. na Pastwowy Urzd ds. Powrotw Jecw, Uchodcw i Robotnikw (JUR)17, do ktrego zada naleao objcie podstawow pomoc powracajcych do kraju repatriantw i prowadzenie statystki ruchw migracyjnych. Szybko zacza te powstawa sie pastwowych urzdw

17

Dziennik Praw 1918, Nr 3, poz. 84.

30

porednictwa pracy, zajmujcych si prac w kraju i zagranic18. W poowie lat 20-tych funkcjonoway ju 44 takie urzdy (Szawleski 1927: 8384). Od samego pocztku kwestie emigracji i reemigracji, znajdoway si w gestii zainteresowania zarwno Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ), jak i Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej (MPiOS). Pierwsze z nich, ju w lipcu 1919 r. przedstawio wniosek o powoanie w jego ramach Urzdu Emigracyjnego. Z podobn inicjatyw wystpio wkrtce Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej. Obie te instytucje w pewnym stopniu rywalizoway o kontrol nad kwestiami emigracji. Ostatecznie po debacie Sejm Ustawodawczy podj uchwa, by rzd jak najszybciej utworzy Urzd Emigracyjny. Decyzj Rady Ministrw z 1 kwietnia 1920 r. Urzd zosta utworzony w ramach MPiOS19. Zgodnie z zapisem rozporzdzenia, uznajcego, e w Urzdzie tym zerodkowuj si wszystkie sprawy dotyczce emigracji, reemigracji, imigracji i opieki nad wychodcami (art. 1), do kompetencji Urzdu miay nalee w szczeglnoci przygotowywanie ustaw, rozporzdze i umw midzynarodowych dotyczcych kwestii emigracji, reemigracji i imigracji, opieka i ochrona praw emigrantw za granicami i po powrocie, nadzr nad emigracj, monitorowanie moliwoci emigracyjnych, prowadzenie w porozumieniu z GUS statystyk migracyjnych i pomoc we wsppracy z Ministerstwem Skarbu w przesyaniu oszczdnoci przez emigrantw do Polski (art. 2). Bya to wic w zaoeniu instytucja wadzy centralnej obejmujca zasigiem swego dziaania caoksztat spraw zwizanych z emigracj i reemigracj. Dyrektora Urzdu Emigracyjnego mia mianowa Minister Pracy i Opieki Spoecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych. Urzd Emigracyjny posiada organy w kraju i zagranic. Organami Urzdu w kraju by Komisarz Emigracyjny w Gdasku oraz pastwowe urzdy porednictwa pracy w zakresie wykonywanych zada dotyczcych emigracji (art. 4). Dodatkowo, Urzd mg ustanawia w krajach uznanych za szczeglnie wane z punktu widzenia emigracji przy polskich placwkach dyplomatycznych i konsularnych attache ds. wychodczych (art. 5). Rozporzdzenie nie zawierao jednak definicji emigracji. Pomimo utworzenia Urzdu Emigracyjnego w ramach MPiOS, co byo niewtpliwie wynikiem silnego powizania kwestii emigracji z kwestiami bezrobocia, nie zmniejszao si zaangaowanie i rola MSZ w kwestiach migracyjnych. Utworzona pod patronatem MSZ w 1922 r. Rada Opieki Kulturalnej, przeksztacona w 1923 r. w Midzyministerialn Komisj Opieki nad Polakami za Granic bya tylko jednym z wyrazw zaangaowania MSZ w kwestie emigracji (Koodziej 1982: 45). Podstawowym jej wymiarem byo zaangaowanie konsulatw polskich na mocy rozporzdzenia z 22 marca 1923 r. w opiek nad emigrantami. Ciekaw z punktu widzenia trwania instytucj powoan u pocztkw II RP bya Rada Emigracyjna, zapowiedziana jako organ doradczy przy Urzdzie Emigracyjnym ju w
18

Dekret Naczelnika Pastwa o organizacji Pastwowych Urzdw Porednictwa Pracy i Opieki nad Wychodcami, Dziennik Praw 1919, Nr 11, poz. 127. 19 Dz. U. 1920 Nr 39, poz. 232.

31

rozporzdzeniu w sprawie powoania Urzdu Emigracyjnego z 1920 r., a powoana do ycia rozporzdzeniem Rady Ministrw z 9 czerwca 1921 r.20. Rada, jako organ do silnie upolityczniony (8 jej czonkw wyznacza Sejm, 8 poszczeglne Ministerstwa, a pozostaych 8 miao si rekrutowa spord osb pracujcych teoretycznie i praktycznie na polu emigracji) nie miaa zbyt duego znaczenia w pierwszych latach po wojnie, i do 1923 r. odbya tylko jedno posiedzenie (Koodziej 1982: 47). Dopiero zmiana rozporzdzenia (Rozporzdzenie RM z 8 lipca 192521) i idca za tym zmiana jej skadu zaowocowaa czstszymi obradami. Warto zauway, niejako na marginesie, e do idei ciaa doradczego na szczeblu centralnym na wzr przedwojennej Rady Emigracyjnej de facto, cho nie wprost nawizali ostatnio autorzy Raportu w sprawie polityki migracyjnej pastwa (Raport, 2004), nawoujcy do powstania w Polsce centralnego ciaa doradczego, majcego za zadanie wypracowa spjn wizj doktryny i polityki migracyjnej Polski. Realizacj celw polityki emigracyjnej poza granicami kraju mieli si zajmowa pracownicy suby konsularnej oraz radcy emigracyjni. Zgodnie z rozporzdzeniem o emigracji z 1927 roku22, ktre porzdkowao wczeniej ustalon struktur administracyjn w kwestii emigracji, poza granicami Polski Urzd Emigracyjny mia wykonywa swe zadania za pomoc organw MSZ (art. 13), ktrymi w praktyce byy polskie konsulaty. Dodatkowo, do krajw uznanych za szczeglnie wane w kwestii migracji kierowany mia by radca emigracyjny, ktry mia dziaa przy polskich placwkach dyplomatycznych lub konsularnych. W 1930 r., jak pisz Iwanowski i Mamrot, radcy tacy byli ustanowieni w Paryu i Berlinie (1929: 49)23. Zamach majowy (1926 r.) i przejcie wadzy przez obz sanacji, nie obyy si wpywu na polityk emigracyjn pastwa. Podstawowe cele polityki emigracyjnej, jakimi byo wzmoenie emigracji i ochrona emigrantw przez pastwo zostay podtrzymane, dziaacze sanacji nawoywali jednak do intensyfikacji wysikw pastwa i jego wikszego zaangaowania w realizacj tak zarysowanych celw. Zmiana u sterw polskiej polityki emigracyjnej jak przyniosy rzdy sanacji wpyna take na struktur organizacyjn aparatu administracyjnego w tej dziedzinie. W 1932 r. Urzd Emigracyjny zosta zlikwidowany, a wikszo jego kompetencji przejo MSZ24. Take w ramach rzdu dziaajca pod kierownictwem Ministerstwa Opieki Spoeczne i Pracy Midzyministerialna Komisja Ds. Emigracyjnych oraz Komisja ds. Funduszu Emigracyjnego zostay poczone w 1932 r. i jako Midzyministerialna Komisja Emigracyjna (MKE)25 otrzymay wiksze uprawnienia (m.in.
Dz. U. 1921, Nr 64, poz. 403. Dz. U. 1925, Nr 75, poz. 535. 22 Dz. U. 1927 Nr 89, poz. 799. 23 Ich kompetencje okrelio rozporzdzenie Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 22 marca 1923 r. w przedmiocie ustanowienia urzdu radcy emigracyjnego przy przedstawicielstwach dyplomatycznych w krajach, do ktrych lub przez ktre kieruje si ruch emigracyjny polski. Dz. U. MSZ, 1923, Nr 5/22, poz. 56. 24 Dz. U. 1932 Nr 52, poz. 492. 25 Midzyministerialna Komisja Emigracyjna penia w znaczna rol w ksztatowaniu si polityki emigracyjnej gdy na jej posiedzeniach spotykali si przedstawiciele poszczeglnych ministerstw i przedstawiali swoje wizje celw i zasad dalszej polityki emigracyjnej pastwa. MKE bya polem debaty i cierania si przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Ministerstwa Przemysu i Handlu,
21 20

32

do dysponowania kredytami z Funduszu Emigracyjnego) oraz zostay poddane pod kierownictwo MSZ (Koodziej 1982: 180). Nadal jednak I instancj w sprawach emigracyjnych pozostay pastwowe urzdy porednictwa pracy. Nad nimi czuwali Inspektorzy Emigracyjni wyznaczani przez Ministerstwo Opieki Spoecznej (w Warszawie, Brzeciu, Lwowie i Katowicach). Na mocy rozporzdzenia prezydenta pastwowe urzdy porednictwa pracy zostay jednak zniesione, a ich kompetencje w zakresie emigracji przejy starostwa26. Czoow pastwow, a raczej quasi-pastwow instytucj zajmujc si wzmoeniem emigracji i kontrol nad ni zosta Syndykat Emigracyjny. Syndykat Emigracyjny by spk akcyjn z ograniczon odpowiedzialnoci z udziaem Skarbu Pastwa (60%) i koncesjonowanych w Polsce linii okrtowych, zmuszonych do udziau w tym przedsiwziciu przez wadze polskie. Zosta powoany do ycia 11 stycznia 1930 r. Oprcz wpyww z budetu pastwa, Syndykat czerpa dochody ze sprzeday kart okrtowych. Jak susznie zauwaa Janowska, Syndykat by instytucj finansowo zainteresowan we wzrocie emigracji, i to gwnie emigracji zamorskiej (1981: 124). Jego zadaniem miao by udzielanie wychodcom informacji i pomocy w uzyskaniu wymaganych dokumentw i zaatwieniu formalnoci zwizanych z wyjazdem oraz otoczenie emigrujcych opiek w czasie podry (Reczyska 1986: 115). Syndykat mia, wic przej rol penion do tej pory przez urzdy stricte pastwowe takie jak Urzd Emigracyjny i PUPP i zosta porednikiem i instytucj prowadzc rekrutacj emigrantw oraz organizacj opiekucz nad emigrantami jednoczenie (Koodziej 1982: 116). Syndykat Emigracyjny praktycznie zmonopolizowa rekrutacj emigrantw na terenie Polski. Mia udziela informacji, pomaga kandydatom do wyjazdu wypeni wymagane dokumenty, organizowa transporty i zniki na bilety kolejowe. Ju w 1932 r. Syndykat posiada 10 oddziaw i 2 agentury w terenie jako rozszerzenie centrali w Warszawie. Liczba ta wzrosa do 27 oddziaw pod koniec lat 30-tych (Janowska 1981: 122). Syndykat by gwnym wyrazicielem polityki polskiej i jej de: z jednej strony rozszerzenia emigracji, a z drugiej do uzyskania kontroli nad tym ruchem (Reczyska 1986: 116). Zadania tak szerokie okazay si niewykonalne wobec brakw finansowych, w latach 19301932 wpywy Syndykatu tylko w poowie pokryy wydatki. Na kopoty finansowe wpyw miao oprcz kryzysu gospodarczego, take znaczne ograniczenie moliwoci wyjazdu do USA mao sprzedanych biletw przeoyo si na niski zysk z prowizji od nich oraz opr koncesjonowanych w Polsce linii przed zaangaowaniem si w to przedsiwzicie (Koodziej 1982: 182). Podstawowym wyrazem kontroli pastwa nad zjawiskiem emigracji, obok stworzenia aparatu kontroli, byo ograniczanie nielegalnego werbunku, bdcego zmor przedwojennej emigracji
Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, oraz Ministerstwa Opieki Spoecznej i Ministerstwa Skarbu w kwestii polityki emigracyjnej (Koodziej 1982: 208). 26 Rozporzdzenie Prezydenta z 27 padziernika 1933 r. o zniesieniu pastwowych urzdw porednictwa pracy i opieki nad wychodcami, Dz. U. 1933, Nr 84, poz. 621.

33

z Polski. Ju J. Okoowicz pokazujc na dowiadczenia okresu sprzed wojny, wskazywa na konieczno, by to pastwowe urzdy pracy miay monopol strczenia pracy zagranic (1918: 20), tak by zapobiega naduyciom, wyzyskowi potencjalnych emigrantw i wprowadzaniu ich w bd przez agentw emigracyjnych. W midzywojennej Polsce istnia zakaz wszelkiej dziaalnoci agitacyjno-propagandowej, a nawet informacyjnej wszelkich dziaajcych bez oficjalnych zezwole agentw lub biur emigracyjnych. Rol dostarczyciela informacji i wydawcy licencji na dostarczanie informacji wzio na siebie pastwo. Ju w zadaniach powstaego w 1920 r. Urzdu Emigracyjnego, znalazo si przeciwdziaanie szkodliwej propagandzie emigracyjnej i nielegalnemu werbunkowi emigracyjnemu oraz nadzr nad kontraktowaniem robotnikw do pracy za granic27. Rozwizanie to umocni art. 7 rozporzdzenia prezydenta z moc ustawy o emigracji28, gdzie potwierdzono zakaz agitacji na rzecz wychodstwa na terenie Polski dla obcych towarzystw okrtowych i osb prywatnych nie majcych zezwolenia odpowiednich wadz polskich, a informowaniem o moliwociach emigracji oraz uatwianiem wyjazdw mogy si zajmowa jednie instytucje, ktre otrzymay zgod Urzdu Emigracyjnego (art. 8 rozporzdzenia)29. Polskie wadze powstrzymyway si od oficjalnej propagandy prowychodczej, natomiast kraje imigracyjne mogy ewentualn propagand uprawia w Polsce jedynie oficjalnie przez upowanione do tego instytucje (np. Mission Francaise de la Main dOeuvre w przypadku Francji, lub Canadian National Railways Company w przypadku Kanady). Form kontroli nad emigracj niewtpliwie by obowizek posiadania paszportu emigracyjnego. Jak ju zauwaono powyej, paszporty te byy zwolnione z wysokich opat, a od 1925 r. wydawane bezpatnie, co byo niewtpliwie dowodem wspierania emigracji przez pastwo. W celu ich uzyskania konieczne byo jednak przedstawienie zawiadczenia z Pastwowego Urzdu Porednictwa Pracy (w przypadku emigracji sezonowej kontynentalnej) lub Urzdu Emigracyjnego (w przypadku emigracji zamorskiej) (Reczyska 1986: 110). Dawao to moliwo skutecznej ewidencji emigracji przez pastwo, a przez to objcie zjawiska kontrol. Niewtpliwie kontrola nad emigracj nie bya pasmem sukcesw. Przykadem nieudanej kontroli pastwa nad zjawiskiem byy na pewno wszelkie przykady migracji nielegalnych, w tym w szczeglnoci nielegalna emigracja sezonowa do Niemiec, trwajc nieprzerwanie pomimo oficjalnego zakazu emigracji do tego pastwa wydanego przez wadze polskie. W sposb nielegalny udawali si take polscy emigranci do USA, korzystajc z faszywych dokumentw lub deklarujc jako kraj docelowy podry Kub lub Meksyk a nastpnie podejmujc dalsze prby przedostania si do Stanw Zjednoczonych.
Art. 2 Rozporzdzenia Rady Ministrw w przedmiocie utworzenia Urzdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej. Dz. U. RP 1920, Nr 39, poz. 232. 28 Dz. U. RP 1927 Nr 89, poz. 799. 29 Jak zauwaaj Iwanowski i Mamrot (1929: 31), przepis ten koresponduje z trendami wiatowymi, gdy w Akcie Kocowym Drugiej Midzynarodowej Konferencji ds. Emigracji i Imigracji (Hawana, 31 marzec 17 kwiecie 1928) rwnie znajduje si rezolucja wzywajca kraje, by zostay przedsiwzite rodki, ktre ukrciyby lub przyczyniyby si do sprostowania informacyj niecisych lub faszywych, rozgaszanych publicznie w celu spowodowania spadku lub spotgowania emigracji.
27

34

Naley jednak stwierdzi, e w midzywojennej Polsce emigracja przestaa by zjawiskiem ywioowym, uzalenionym tylko i wycznie od siy ekonomicznych czynnikw wypychajcych ludno z ziem polskich, jak to miao miejsce przez I wojn wiatow. Druga Rzeczpospolita podja starania, by obj nad zjawiskiem kontrol poprzez stworzenie aparatu administracyjnego zajmujcego si emigracj, ograniczenie nielegalnego werbunku i ujcie emigracji w statystyki.

5.3. Opieka nad emigrantami


Opieka nad emigrantem staa si jednym z kluczowych celw stawianych sobie przez politykw II Rzeczpospolitej. Naley zauway, e sama moliwo opieki nad emigrantami przez pastwo bya novum, ktre zaistniao dopiero wraz powstaniem niepodlegego pastwa polskiego, jego midzynarodowym uznaniem, stworzeniem przez niego instytucji wadzy, i moliwoci aktywnego dziaania w kraju i zagranic. To znaczco odrnia ten okres od okresu przed 1918 r., kiedy w wyniku braku pastwa polskiego, o prawa emigranta nie mia si kto upomnie. Okres przed 1918 r. i kondycj polskiego emigranta w tym czasie Micha Szawleski opisuje nastpujco: Wzruszony emocjami przyszej podry i horoskopami zotego bytu, stawa si podatnym upem wyzysku agentw, karczmarzy, oraz sprytniejszych rodakw przy transakcjach majtkowych i przygotowaniach do podry (). Wszdzie czy za morzem, czy na kontynencie europejskim, emigrant polski wrd armii innych przybyszw spychany by do najciszych i najgorzej patnych robt (1927: 6364). Naduycia i wyzysk polskich emigrantw przeomu wiekw zaowocoway powstaniem towarzystw opiekuczych jako pierwszych spoecznych form ochrony emigranta przez naduyciami, faszyw propagand i wyzyskiem przez potencjalnych pracodawcw. Opieka nad emigrantami jako jeden z celw polityki emigracyjnej pojawi si w pastwach europejskich ju przez I wojn wiatow. Jako przykad podawana jest ustawa emigracyjna Woch z 1901 r., ktrej celem jest ochrona osoby wychodcy (Jarzyna 1933: 126). Dlatego wraz z powstaniem pastwa polskiego i moliwoci prowadzenia przez nie polityki, jako jeden z gwnych jej celw przyjto wanie ochron polskiego emigranta poprzez roztoczenie nad nim opieki prawnej i innych dostpnych pastwu form pomocy. Cel ten by celem nadrzdnym, konsekwentnie goszonym w cigu caego okresu 20-lecia midzywojennego, o czym wiadcz dokumenty tego okresu, m. in. poniszy ekstrakt z dokumentw MSZ: Opieka stanowi cel sam w sobie, ktry realizowa jest obowizkiem Pastwa Polskiego, nawet niezalenie od wartoci politycznej, jakie moe ona dla Pastwa przedstawia. Tote sprawy opieki nad Polakami zagranicznymi nigdy nie powinny by podporzdkowanej wzgldem doranej polityki pastwowej (pismo oklne Departamentu Konsularnego MSZ do wszystkich placwek zagranic, AAN, MSZ, nr 10 217, Warszawa, stycze 1930, cyt. za: Wrzesiski 1979: 40). Ju u progu uksztatowania si pastwowoci polskiej dziaay take organizacje spoeczne (dzi nazwalibymy je pozarzdowymi) ukierunkowane na pomoc prawn i materialn dla emigrantw, reemigrantw i ich rodzin. Pierwsze towarzystwa opiekucze nad emigrantami 35

powstay jeszcze przed I wojn we wszystkich zaborach (Szawleski 1927: 6566). W 20-leciu powstao wiele takich organizacji, cz z nich dziaaa przez cay ten okres, cze pojawiaa si i znikaa. Cz zajmowaa si oglnie wszystkimi emigrantami, cz bya bardziej wyspecjalizowana zajmujc si tylko poszczeglnymi grupami emigrantw (np. Polskie Stowarzyszenie Modych Kobiet; Polski Komitet do Walki z Handlem Kobietami i Dziemi; Towarzystwo Hias, Polskie Centralne Towarzystwo Emigracyjne; Centralny Syjonistyczny Wydzia Palestyski; Towarzystwo Opieki nad Ukraiskimi Emigrantami). Szczeglne znaczenie miao Polskie Towarzystwo Emigracyjne, zaoone w 1918 r. z inicjatywy Jzefa Okoowicza, ktre prowadzio biura suce informacj i porad prawn potencjalnym emigrantom, prowadzio hotele emigracyjne w Warszawie, Gdasku, Gdyni i Wejherowie, oraz wydawao broszury informacyjne i pismo Wychodca. Dodatkowo PTE prowadzio dziaalno opiekucz wzgldem emigrantw polskich poza granicami Polski (Janowska 1981: 116117). Oprcz tego istniay rwnie Towarzystwo Popularnych Bibliotek dla Wychodcw im. J. Okoowicza, Towarzystwo Opieki Kulturalnej nad Polakami Zamieszkaymi za Granic im. A. Mickiewicza, oraz Wydzia Emigracyjny Polskiego Stowarzyszenia Modych Kobiet, a od 1925 r. polski oddzia Midzynarodowego Biura Pomocy Emigrantom (Koodziej 1082: 53). Organizacje te, bdce organizacjami spoecznymi, byy przez Urzd Emigracyjny nadzorowane i przez niego dotowane. Podobnie poparcia udzielano te organizacjom opiekuczym powstajcym zagranic takim jak np. Opieka Polska lub Polska Misja Katolicka, dziaajce we Francji i Niemczech, Danii, Holandii i Belgii (Koodziej 1982: 118119). Jednak, jak stwierdza E. Koodziej (1982: 55), pomimo istnienia wielu instytucji ukierunkowanych na pomoc emigrantom, opieka bya iluzoryczna. Emigrant w kraju czsto skazany by na wyzysk porednikw, natomiast zagranic opieka wadz i organizacji polskich w zasadzie nie istniaa. Podstawowym elementem w prawnym systemie ochrony emigranta stao si rozporzdzenie z moc ustawy o emigracji, wydane przez Prezydenta 11 padziernika 1927 r.30, ktre za zadanie miao caociowe uregulowanie kwestii zwizanych z emigracj w Polsce. Tym co wyrniao to rozporzdzenie na tle innych podobnych ustaw w pastwach europejskich, bya szczeglna dbao o interesy emigranta (Koodziej 1982: 113). Jak zauwaa jeden z twrcw ustawy, S. Iwanowski, wczesny radca prawny Urzdu Emigracyjnego, nowe prawo charakteryzuje przedewszystkim denie do zapewnienia obywatelom, pragncym wyemigrowa, naleytej opieki wadz pastwowych, tak w okresie przygotowania do wyjazdu, jak podczas przejazdu i pobytu w kraju przeznaczenia (Iwanowski 1927: 8). Rozporzdzenie zawierao definicj emigranta, ktrym bya osoba wyjedajca zagranic w celu podjcia pracy lub osiedlenia si na roli, oraz czonkowie jej rodziny, bez wzgldu na to, czy wyjedaj cznie czy w okresie pniejszym31. Jak zauwaa susznie Iwanowski (1927:
30 31

Dz. U. 1927 Nr 89, poz. 799. Art. 1. Emigrantem w rozumieniu niniejszego rozporzdzenia jest obywatel polski, ktry opuszcza lub opuci terytorjum Rzeczypospolitej w poszukiwaniu pracy, lub dla jej wykonywania, lub w celach osadnictwa, albo te udajc si do swego maonka, krewnych i powinowatych ktrzy wyemigrowali poprzednio.

36

8) cech nadajc charakter emigranta s jego zamiary co do dziaalnoci gospodarczej na obczynie. Pomimo, e rozporzdzenie potwierdzio zapisan w Konstytucji zasad swobody emigracji, utrzymao uprawnienia wadz (MPiOS w porozumieniu z MSZ lub Ministerstwem Spraw Wojskowych Urzdu Emigracyjnego i w miar moliwoci Pastwowej Rady Emigracyjnej) do czasowego, cakowitego lub czciowego wstrzymania emigracji do okrelonych krajw ze wzgldu na niekorzystne warunki dla polskich emigrantw lub ze wzgldw bezpieczestwa pastwa, czyli jeeli wymaga tego ochrona ycia, wolnoci, mienia oraz interesw ekonomicznych i moralnych emigrantw lub wzgldy dobra publicznego (art. 4). W praktyce zasad t stosowano tylko w przypadku Niemiec, dokd emigracja bya nielegalna do 1926 r. Potem ponownie staa si nielegalna od kwietnia 1939 r. i wypowiedzenia przez Hitlera paktu o nieagresji. Na wspomniany wyej artyku powoano si rwnie wydajc rozporzdzenie MPiOS w porozumieniu z MSZ z 9 lutego 1928 r. w sprawie czciowego wstrzymania emigracji32, zgodnie z ktrym wstrzymuje si emigracj osb, ktre nie posiadaj w kraju, z ktrego zamierzaj emigrowa, zapewnionej pracy lub, ktre nie posiadaj zapewnionych dostatecznych rodkw utrzymania, jak te tych osb, ktrych interesy moralne mog by w kraju zmierzonej emigracji naraone na niebezpieczestwo (paragraf 1 rozporzdzenia). W praktyce jednak ilo wyjtkw od tej zasady bya znaczna i rozporzdzenie nie wpyno znacznie na ograniczenie emigracji. Rwnie art. 5 rozporzdzenia o emigracji z 1927 r., ktry zakazywa emigracji samotnych kobiet w wieku do 21 lat i mczyzn w wieku do 18 lat, kierowany by trosk o emigranta. Jak zauwaaj w komentarzu do ustawy Iwanowski i Mamrot (1929), celem tego przepisu byo przeciwdziaanie handlowi ywym towarem, czyli kobietami i dziemi. Warto przy tym zauway, e w zwalczanie tego handlu Polska si angaowaa, podpisujc i ratyfikujc. konwencj o zwalczaniu handlu kobietami i dziemi z 30 wrzenia 1921 r.33 Take cay rozbudowany aparat administracyjny zajmujcy si emigracj, ktrego istnienie i struktur potwierdzio i rozbudowao rozporzdzenie z 1927 r., ukierunkowany by na opiek nad emigrantami. W oparciu o art. 12 rozporzdzenia, wydano rozporzdzenie Ministra Pracy

Za emigranta uwaana bdzie rwnie kada osoba, opuszczajca terytorjum Rzeczypospolitej, lub przebywajca poza tem terytorjum razem z emigrantem, a bdca czonkiem jego rodziny. Nie s emigrantami: a) personel dyplomatyczny lub konsularny i osoby, ktre mu towarzysz oraz delegaci misyj oficjalnych, naukowych, ekonomicznych itp. b) artyci wyjedajcy na wystpy gocinne, osoby biorce udzia w kongresach i konkursach, prelegenci i w ogle wszystkie osoby wyjedajce tylko dla dorywczej pracy poza granice Rzeczypospolitej z wyjtkiem robotnikw sezonowych (), Dz. U. 1927 Nr 89, poz. 799. Te przykadowe i do niedokadne kategorie zostay wyjanione w rozporzdzeniu wykonawczym O osobach, objtych pojciem emigranta (Iwanowski, Mamrot 1929: 7). 32 Dz. U. 1928, Nr 26 poz. 239. 33 Dz. U. 1925, Nr 125, poz. 893.

37

i Opieki Spoecznej z dnia 28 wrzenia 1928 r. w sprawie ustanowienia ekspozytur Urzdu Emigracyjnego34, ktre powstay w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Brzeciu i Biaymstoku (paragraf 1 rozporzdzenia). Do podstawowych zada ekspozytur naleao w szczeglnoci wystawianie zawiadcze uprawniajcych do wydania paszportu emigracyjnego, nadzr i kontrola nad towarzystwami przewozowymi, wykrywanie przypadkw amania prawa, zwaszcza przypadkw nielegalnego werbunku lub agitacji i kierowanie tych spraw do sdu, udzielanie emigrantom informacji o krajach docelowych. Dodatkowo, moc rozporzdzenia powoano fundusz emigracyjny, w formie tzw. pastwowego kredytu na cele opieki nad emigrantami w kraju i za granic (art. 23). Kredyt ten mia by dotacj budetow na takie cele jak: informacja i szkolenie potencjalnych emigrantw, zapomogi dla ich rodzin w trudnej sytuacji, urzdzanie stacji granicznych, utrzymanie personelu kontaktowego ds. emigracji w palcwkach dyplomatycznych, akcje edukacyjne, owiatowe i kulturalne dla emigrantw za granic; dotacje dla instytucji opiekuczych zajmujcych si pomoc emigrantom. O podziale rodkw finansowych na te cele miaa decydowa specjalnie do tego powoana Komisja zoona z przedstawicieli UE, MSZ, Ministerstwa Skarbu, i Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego (art. 24)35. W budecie na rok 1929/1930 wyasygnowano na ten cel 2 miliony zotych (Iwanowski, Mamrot 1929: 55). rodkiem zapewnienia przez pastwo opieki nad emigrantami byo koncesjonowanie towarzystw eglugowych i przewozowych, zajmujcych si transportem emigrantw. Statki linii chccych otrzyma koncesje musiay spenia polskie standardy w zakresie warunkw podry i warunkw sanitarnych. Dokadne warunki udzielenia koncesji dla linii okrtowych na transport emigrantw z Polski zostay zawarte w rozporzdzeniu Prezydenta o emigracji z 1927 r. Zgodnie z zapisami rozporzdzenia koncesj na przewz emigrantw nadawa na wniosek Urzdu Emigracyjnego Minister Pracy i Opieki Spoecznej oraz Minister Przemysu i Handlu wedug swobodnego uznania (art. 25). Warunki wydania koncesji byy bardzo surowe, a zapisy rozporzdzenia przyznaway znaczn kontrol nad liniami okrtowymi Urzdowi Emigracyjnemu. Koncesje miay by wydawane na rok, od decyzji o ich nie udzieleniu nie przysugiwao odwoanie. Przedsibiorstwa, ktre uzyskay koncesj zobowizane byy wpaci kaucj na zabezpieczenie strat i szkd osb prywatnych oraz Pastwa Polskiego, wynikajcych z tytuu wykonywania koncesji (art. 28). Zgodnie z art. 32 Urzd Emigracyjny mia prawo zaspokaja roszczenia odszkodowawcze emigrantw czerpic rodki z kaucji wpaconych przez dane towarzystwo. By unikn szerzenia szkodliwej gorczki emigracyjnej (Iwanowski, Mamrot 1929: 75), zabroniono uywania klauzul uzaleniajcych wysoko pensji pracownikw towarzystw od liczby sprzedanych biletw (art. 33). Pracownicy towarzystw konwojujcy emigrantw w portach wsiadania, wysiadania i
Dz. U. 1928 Nr 92 poz. 805. Dziaanie Komisji regulowao specjalne rozporzdzenie Min. Pracy i Opieki Spoecznej z 4 czerwca 1928 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie regulaminu postpowania i prac komisji do spraw podziau i uycia kredytu pastwowego, przeznaczonego na cele opieki nad emigrantami, M. P. 1928 Nr 141, poz. 244.
35 34

38

w podry mieli obowizek zna jzyk polski (art. 34). Urzd Emigracyjny udziela zgody na otwarcie oddziau towarzystwa poza Warszaw (art. 29), zatwierdza kierownikw tych oddziaw (art. 29), mg take swobodnie odwoa penomocnika przedsibiorstwa oraz kierownikw oddziaw (art. 35). Przysugiwao mu prawo kontroli wszystkich ksig i korespondencji przedsibiorstwa (art. 37), zatwierdza taryfy i zmiany taryf (art. 41). Do niego wysyano kopie wszystkich zawartych umw na przewz (art. 38), ktre to umowy mogy by zawierane wycznie z osobami zawierajcymi zawiadczenie upowaniajce do wydania paszportu emigracyjnego. Urzd Emigracyjny mia take prawo uzna statek za niezdatny do transportu (art. 42 i Rozporzdzenie Wykonawcze do art. 4236, dalej jako RW) Rozporzdzenie o emigracji ustalio take obowizki przewonika takie jak bezpatna pomoc lekarska w czasie podry dla pasaerw, ubezpieczenie pasaera w jednym z polskich towarzystw ubezpieczeniowych, zapewnienie pasaerowi mieszkania i utrzymania przez cay okres podry (art. 39), zakazao take zawierania umw, na mocy ktrych emigrant miaby opaca podr w jej trakcie lub po przybyciu (art. 40). Konkludujc, mona stwierdzi, e zapisy dotyczce warunkw podry, czy zwrotu kosztw byy bardzo rozbudowane na korzy emigranta (por. art. 44, 45 rozporzdzenia). Art. 47 rozporzdzenia zawiera krytykowane potem za naduycia prawo Urzdu Emigracyjnego do wyznaczania delegatw, ktrzy mieliby nadzorowa transport emigrantw na danym statku. Jako, e przepisy nie ustalay dokadnie, kto ma by takim komiwojaerem, pozostawao pole do naduy i wykorzystywania darmowych biletw przez np. rodziny pracownikw Urzdu Emigracyjnego (Koodziej 1982: 114). Delegaci UE odbywali podr tam i z powrotem na koszt przedsibiorstwa transportowego, ono take zostao obarczone kosztami ich diet. Dodatkowo kady statek wiozcy emigrantw musia mie co najmniej jednego tumacza wadajcego jzykiem polskim (art. 48). Co wicej, prawo wgldu i interwencji w sprawie warunkw przewozu emigrantw mieli polscy przedstawiciele dyplomatyczni, konsularni, radcowie ds. emigracyjnych oraz delegaci UE (zob. Oklnik z 9 lipca 1928 r. nr K. III. b. 3904/28 w sprawie statkw emigracyjnych w portach wydany przez MSZ; Iwanowski, Mamrot 1929: 104106). Przedsibiorstwa transportowe obowizane byy take przewozi bezpatnie na danie placwek konsularnych lub dyplomatycznych obywateli polskich pozostajcych bez rodkw do ycia. Rozporzdzenie wykonawcze okrelio ich liczb na jednego obywatela za darmo na kadych stu przewiezionych emigrantw, i jednego za p ceny (art. 50 i RW do art. 50). Opieka nad emigrantami jako cel polityki emigracyjnej pastwa polskiego jest te widoczna w zawieranych przez Polsk licznych umowach handlowych lub handlowo-nawigacyjnych. Zawieray one rne odniesienia do kwestii emigracji, koncentrujce si na trzech gwnych kwestiach: traktowania emigrantw; traktowania okrtw przewocych emigrantw; oraz zasad dziaania zagranicznych towarzystw eglugowych i przedsibiorstw emigracyjnych w
Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z 23 grudnia 1927 w sprawie wykonania rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o emigracji, Dz. U. 1928, Nr 6, poz. 37.
36

39

Polsce. W okresie 20-lecia midzywojennego Polska podpisaa 22 traktaty bd konwencje handlowe lub handlowo-nawigacyjne. Klauzul narodow, czyli traktowanie na rwni z wasnymi obywatelami przez pastwo stron konwencji, w zakresie opieki roztaczanej nad emigrantami podrujcymi w znacznej mierze za ocean, Polska uzyskaa w konwencjach z Wochami (12 maja 1922 r.37), Belgi i Luksemburgiem (14 grudnia 1922 r.38) oraz z Wielk Brytani (26 listopada 1923 r.39) Miao to due znaczenie zwaszcza w przypadku umowy z Wochami ze wzgldu na rol Triestu i Antwerpii jako wanych punktw przesiadkowych dla polskich emigrantw w drodze za ocean. Wane zapisy znalazy si take w traktacie handlowym i nawigacyjnym z otw, zawartym w Rydze 12 lutego 1929 r. 40, gdzie zostaa zagwarantowana klauzula narodowa dla obywateli stron konwencji w dziedzinie ochrony pracy, odszkodowa za nieszczliwe wypadki przy pracy oraz ubezpiecze spoecznych. W czci umw znalazy si take zapisy odnoszce si do wzajemnego traktowania przedsibiorstw emigracyjnych lub eglugowych. W pierwszej z nich, umowie z Wochami, rzd polski wyrazi zgod na dziaalno woskich Towarzystw eglugowych w Polsce zgodnie z prawem polskim. Kolejne umowy wprowadzay ju tylko klauzul najwyszego uprzywilejowania we wzajemnym traktowaniu przedsibiorstw emigracyjnych przez strony umowy. Takie zapisy znalazy si w umowie z Belgi i Luksemburgiem, z Dani (22 marca 1924 r.41), z Holandi (30 maja 1924 r.42), z Kanad (14 sierpnia 1936 r.43), i z Francj (22 maja 1937 r.44). Dodatkowo Polska podpisywaa inne bilateralne umowy midzynarodowe majce chroni polskich emigrantw i zapewni im lepsze traktowanie. Bya to konwencja midzy Polsk a Argentyn dotyczca odszkodowa za wypadki przy pracy podpisana 17 sierpnia 1932 r. w Buenos Aires45, ktra wprowadzia rwno traktowania obywateli stron konwencji w sprawie odszkodowania za wypadki przy pracy (art. I), i prawo do odszkodowania za takie wypadki dla spadkobiercw osoby, ktra im ulega bez wzgldu na jej miejsce pobytu (Art. II). Podobny cel miaa konwencja z Austri o ubezpieczeniu grnikw46 oraz konwencja w sprawie ubezpieczenia emerytalnego grnikw polskich zatrudnionych we Francji z 21 grudnia 1929 r. 47 i analogiczna do niej konwencja z Belgi z 7 listopada 1931 r. Cel opieki nad emigrantami stawiany sobie konsekwentnie jako jeden z gwnych celw polityki emigracyjnej przez wszystkie rzdy Polski midzywojennej trudno byo uzna za
37 38

Dz. U. 1923 Nr 29 poz. 181. Dz. U. 1923 Nr 106 poz. 836. 39 Dz. U. 1924 Nr 57, poz. 582. 40 Dz. U. 1929, Nr 16, poz. 78. 41 Dz. U. 1924 Nr 74 poz. 736. 42 Dz. U. 1925 Nr 60 poz. 422. 43 Dz. U. 1936 Nr 61 poz. 446. 44 Dz. U. 1937 Nr 54 poz. 423. 45 Dz. U. 1935 Nr 14 poz. 77. 46 Dz. U, 1931 Nr 37 poz. 282 i Dz. U. 1932 Nr 53 poz. 515 i Dz. U. 1934 Nr 30 poz. 262. 47 Dz. U. 1934 Nr 72 poz. 690.

40

osignity w peni. Na przeszkodzie rozbudowanej pomocy stany niewtpliwie mae rodki finansowe na ten cel przeznaczone. Niemniej jednak, pastwo podjo prby zabezpieczenia interesw polskich emigrantw i opieki nad nimi zarwno poprzez odpowiednie uregulowania prawne, dziaalno w kraju jak i poprzez aktywno w stosunkach z innymi pastwami.

5.4. Cele dodatkowe


Obok celw podstawowych, ktre stawiali sobie i prbowali realizowa decydenci polskiej polityki emigracyjnej, czyli zaoenia, e emigracj trzeba wspiera, mie nad ni kontrol i otacza opiek emigranta, w polskiej polityce emigracyjnej mona wyszczeglni jeszcze pewne cele dodatkowe, o nie tak fundamentalnym znaczeniu jak cele podstawowe, ale podobnie jak one wynikajce z przyjtego zaoenia, e emigracja jest procesem, ktry w wczesnych warunkach spoeczno-ekonomicznych bdzie nastpowa w sposb nieuchronny. Std jako cele dodatkowe, ktre prbowano realizowa niejako obok celw podstawowych wyodrbniam prby wykorzystania emigracji do modyfikacji struktury narodowociowej na okrelonych obszarach, wysiki na rzecz podtrzymania tosamoci narodowej emigrantw i wykorzystania skupisk Polakw zagranic do umacniania wpyww Polski w wiecie oraz wykorzystanie emigracji do rozbudowy polskiej floty pasaerskiej, a oszczdnoci emigrantw dla poprawy bilansu patniczego kraju.

5.4.1. Wykorzystanie emigracji do modyfikacji struktury narodowociowej kraju


W midzywojennej Polsce, zwaszcza w latach 30-tych, pojawiy si gosy i opinie, e polityka emigracyjna moe by traktowana jako narzdzie w celu takiego ksztatowania struktury narodowociowej, by wzmocni polski stan posiadania na terenach, o mieszanym skadzie etnicznym. Innymi sowy, poprzez odpowiednie ksztatowanie moliwoci wyjazdowych mniejszoci, mona prbowa osabi znaczenie mniejszoci narodowych, zwaszcza w kwestii wasnoci ziemi, ale i liczebnej przewagi demograficznej w poszczeglnych regionach, gdzie proporcje narodowociowe nie ksztatoway si korzystnie dla Polakw. Opinie te byy podzielane przez cz decydentw i urzdnikw pastwowych, czego przykadem jest protok z posiedzenia Midzyministerialnej Komisji Emigracyjnej z 24 lutego 1938 r., w ktrym zawarte s wytyczne dla Ministerstwa Opieki Spoecznej prowadzcego na terenie kraju werbunek emigrantw zamorskich i kontynentalnych. Zasady, ktrymi si MOS miao kierowa w wysyaniu na emigracj zamorsk byy nastpujce: 1. popiera emigracj mniejszoci narodowych z terenw o chwiejnej przewadze mniejszoci narodowych lub Polakw. 2. Nie hamowa emigracji mniejszoci narodowych z innych terenw Rzeczpospolitej Polskiej. 3. Nie dopuszcza do emigracji Polakw z terenw wymienionych w punkcie 1 oraz z terenw o zdecydowanej przewadze mniejszoci

41

narodowych. Jako tereny rekrutacyjne dla emigracji sezonowej naley oznaczy tereny przede wszystkim polskie, ktre ze wzgldu na lokalne stosunki gospodarcze wymagaj dopywu pomocy materialnej z Polski (cyt. za: Koodziej 1982: 209). Ten ostatni punkt odnosi si gwnie do wojewdztwa maopolskiego. Szybko znaczco wzrs odsetek jego mieszkacw wrd emigrantw sezonowych do Niemiec (Koodziej 1982: 228). Naleaoby postawi pytanie, na ile retoryka i pomysy wzmoenia emigracji mniejszoci narodowych pozostaway w sferze koncepcji lub debaty, a na ile przeoyy si na konkretne dziaania i jaki miay faktyczny wpyw na wychodstwo z Polski osb nalecych do poszczeglnych grup etnicznych. Jak zauwaa H. Janowska, popieranie wychodstwa mniejszoci narodowych wystpujce przez cale midzywojenne dwudziestolecie jako stay skadnik polityki emigracyjnej pastwa, nie przerodzio si jednak nigdy co trzeba podkreli w stosowanie przez wadze pastwowe jakichkolwiek form nacisku lub przymusu emigracyjnego w stosunku do ludnoci ukraiskiej, ydowskiej czy niemieckiej, co niejednokrotnie, zwaszcza w odniesieniu do ydw postuloway skrajnie nacjonalistyczne ugrupowania prawicowe (Janowska 1981: 143144). Ocen t podziela rwnie A. Reczyska, dowodzc, e kwestia emigracji mniejszoci pozostaa jednak w sferze retoryki, postulatw i debaty publicznej, natomiast o faktycznych wyjazdach osb przynalenych do poszczeglnych mniejszoci decydoway przede wszystkim czynniki ekonomiczne i nie ma dowodw na to, by podejmowano jakiekolwiek akcje o charakterze wypychajcym, czy nawet dziaania zachcajce mniejszoci do wyjazdw (Reczyska 1986: 126136). Kwesti zasugujc w tym kontekcie na szczegln uwag bya kwestia emigracji ydowskiej z ziem polskich w okresie midzywojennym. ydzi w sposb naturalny, podobnie jak inne narodowoci, uczestniczyli w emigracji o podou zarobkowym z ziem polskich pod zaborami. Powstanie pastwa polskiego zbiego si z otwarciem moliwoci emigracji ydw do Palestyny, gdzie na terenach zamieszkaych w wikszoci przez Arabw i znajdujcych si przez wieki pod panowaniem tureckim, Brytyjczycy planowali odtworzy pastwo ydowskie. Dane dotyczce emigracji ydowskiej z czasw II Rzeczpospolitej wskazuj, e w latach 19211937 wyemigrowao z Polski ponad 375 tys. ydw, z czego ponad do Palestyny (111.5 tys. w latach 19231937). Rzd opowiada si generalnie za zwikszeniem emigracji, nie tylko ydowskiej. Kwestia ydowska pojawia si w negocjacjach umw emigracyjnych z pastwami Ameryki aciskiej, ktre to zainteresowane w imigracji stricte rolniczej, nie za bardzo byy chtne do dopuszczenia do imigracji te ydw z Polski (Koseski 1998: 33). Rzd polski podj te pewne dziaania na arenie midzynarodowej, m.in. negocjacje z rzdem brytyjskim wiosn 1939 r. w sprawie zwikszenia limitw imigracyjnych na imigracj ydw z Polski do Palestyny. Negocjacje te nie przyniosy podanych skutkw, w maju tego roku strona brytyjska ogosia dodatkowe zmniejszenie limitw na imigracj ydowsk do Palestyny (Koseski 1998: 34). Rzd polski wspiera te finansowo organizacje syjonistyczne zmierzajce do intensyfikacji emigracji ydowskiej tu przed wojn, nie przynosio to jednak jaki znaczcych skutkw 42

wobec ogranicze imigracyjnych jakie zastosowaa wikszo pastw imigracyjnych na przestrzeni dwudziestolecia midzywojennego, natomiast wybuch II wojny wiatowej przerwa naturalne ruchy emigracyjne z Polski zarwno Polakw, jak i mniejszoci narodowych z terenu Polski (Koseski 1998: 34).

5.4.2. Ochrona skupisk Polakw za granic przed wynarodowieniem i umacnianie pozycji Polski poprzez wpywy wrd Polonii
Bogata problematyka dziejw Polonii, czyli Polakw i osb pochodzenia polskiego zamieszkaych zagranic, nie wchodzi w zakres niniejszej pracy. Niemniej jednak nie mona oddzieli podejcia do Polonii od prowadzonej przez Polsk polityki emigracyjnej, dlatego podejcie wadz polskich do kwestii Polonii, w takim zakresie w jakim dotyczy realizacji celw polskiej polityki emigracyjnej, zostan przedstawione w niniejszym rozdziale. Ochrona skupisk Polakw za granic bya postulowany jako cel polskiej polityki emigracyjnej ju u progu powstania II Rzeczpospolitej. W 1918 r., Jzef Okoowicz, pniejszy I dyrektor Urzdu Emigracyjnego pisa: Zadaniem polityki emigracyjnej stanie si denie, by ruch przesiedleczy nie odbywa si bezwadnie, lecz o ile moliwoci kierowa si tam, gdzie wychodcom nawet w najdalszych pokoleniach nie grozioby wynarodowienie, gdzie polski ywio mgby si swobodnie rozwija pod wzgldem narodowym i kulturalnym, formujc coraz to wiksze zwarte i narodowo jednolite skupienia i tworzc zczasem dla swojej macierzy kolonje, ktreby granice ojczyzny bez wojennych podbojw rozszerzyy (Okoowicz 1918: 28)48. Podstawow form dziaa pastwa, z ktr czono nadziej na zmniejszenie procesw asymilacyjnych i zachowanie tosamoci Polakw na obczynie, byo poparcie dla zwartego osadnictwa polskiego. Przekonanie, e zwarte skupiska Polakw bd w stanie oprze si polityce asymilacji pastw przyjmujcych byo jedn z przyczyn szczeglnego wspierania wanie tej formy emigracji. Idea i realizacja postulatw tworzenia zwartych osad Polakw w krajach emigracji zostaa przedstawiona w niniejszej pracy w rozdziale 6. Form ochrony skupisk polskich przed wynarodowieniem, byo te ksztatowanie przez pastwo porozumienia licznych dziaajcych w kraju i zagranic organizacji opiekuczych i emigracyjnych. Wprawdzie opieka MSZ nad skupiskami wychodczymi i dziaajcymi w nich polonijnymi organizacjami spoecznymi w pierwszych latach II Rzeczpospolitej miaa charakter dorywczy, co wynikao w znacznej mierze z oparcia tego rodzaju dziaalnoci o
48

Warto zauway, e nie bya to teza oryginalna na tle myli politycznej innych pastw europejskich tego okresu. Podobne tezy byy goszone ju w poowie XIX w. na Kongresie towarzystw emigracyjnych, gdzie w podobny sposb chciano organizowa emigracj niemieck, by zapobiec jej wynarodowieniu. Praktycznie objawio si to w nieudanym planie skolonizowania Teksasu w latach 18401850 i w bardziej udanej samorzutnej kolonizacji poudniowej Brazylii (Jarzyna 1933: 104, 128). Analogiczne prby podejmoway Wochy w Argentynie (1904), Zachodniej Australii (1907), na Florydzie (1908) i w Wiktorii (1910) (Jarzyna 1933: 128).

43

dorane, nie trwae finansowanie (Wrzesiski 1979: 24), to jednak po 1926 r. mona byo zaobserwowa wzrost aktywnoci polskiej suby zagranicznej w dziedzinie wiadczenia pomocy organizacjom polskim za granic, tak politycznej jak i materialnej. Podjto wwczas przez polsk sub zagraniczn prb nadania tej pomocy charakteru planowego i skoordynowanego (Wrzesiski 1979: 34). W 1930 r. powstaa z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej Delegacja Porozumiewawcza Polskich Organizacji Emigracyjnych, Kolonialnych i Mniejszociowych (Koodziej 1982: 120). Z czasem retoryka na rzecz wykorzystania Polonii dla interesw kraju nasilaa si. W 1928 r. Micha Fularski zarysowa program dla polskiej polityki emigracyjnej w swoim artykule O polsk polityk emigracyjn (Wychodca, nr 53, 31.12.1928, s. 12), w ktrym jako drugi gwny cel (obok wzmoenia emigracji osadniczej) wymieni nawizanie i podtrzymanie cisego kontaktu midzy krajem a wychodstwem, o wyzyskanie dla dobra ojczyzny tego olbrzymiego sentymentu, jakie ywi do Macierzy nasze patriotyczne wychodstwo. W obliczu coraz znaczniejszego postrzegania koniecznoci rozwijania aktywnych wizi z Poloni dla dobra i rozwoju kraju macierzystego, rozpoczto w Polsce przygotowania do I Zjazdu Polonii. W 1928 r. powsta po wielu staraniach Komitet Organizacyjny I Zjazdu Polonii, na ktrego czele stan Marszaek Senatu Juliusz Szymaski. Zjazd odby si w dniach 1421 lipca 1929 r. Warto zauway, e Poloni w tym czasie szacowano na 7.5 miliona osb zamieszkaych za granicami Polski, w tym 3.5 miliona w Europie, 4 miliony w Ameryce Pnocnej i Poudniowej, oraz 13 tysicy osb zamieszkaych w Afryce, Azji i Oceanii. Owe 7.5 miliona to blisko 27% Polakw zamieszkaych w kraju, a wic niemal 1/3 narodu polskiego poza granicami odrodzonej Polski. Zjazdowi nadano uroczyst opraw. Patronat nad nim objli Prezydent RP Ignacy Mocicki, Marszaek Jzef Pisudski, oraz Prymas Polski Kardyna August Hlond. W zjedzie nie wzili udziau przedstawiciele Polonii Litewskiej, ze wzgldu na nie najlepsze wwczas stosunki polsko-litewskie i sprzeciw wadz litewskich, przedstawiciele Polonii ZSRR, ktrych wykluczono z obrad obawiajc si, e zjazd byby dla niech forum propagandy komunistycznej oraz przedstawiciele czci Polonii amerykaskiej, ze wzgldu na wewntrzne spory (Pamitniki I Zjazdu Polakw z Zagranicy, s. 2223). Delegaci przybyli z 18 krajw, najliczniejsze delegacje przybyy z USA i z Niemiec (oraz gocie z Gdaska) (Pamitniki s. 3740). Podstawowym celem Zjazdu byo, jak uj to w powitaniu delegatw Marszaek Jzef Pisudski, zrealizowanie idei zjednoczenia naszych rodakw na obczynie w jedn organizacyjn cao dla dobra potgi pastwowej Polski i sawy imienia polskiego (z powitania Marszaka Jzefa Pisudskiego, Pamitniki, 1930: 50). Take przewodniczcy obradom Zjazdu, Marszaek Senatu, Julian Szymaski, podkrela, e emigracja jest rzecz naturaln i poyteczn, zarwno dla przybranej ojczyzny, ktrej daje swe siy, jak i dla Macierzy, ktrej wpywy rozszerza. Albowiem samo istnienie Polakw za granic jest propagand polskoci (Z przemwienia Marszaka Senatu Juliana Szymaskiego na I Zjedzie Polakw z Zagranicy, Pamitniki, s. 48). Retoryka Zjazdu, pena patosu i uniesienia, koncentrowaa si wok kwestii z jednej strony poczucia zwizku Polakw z 44

Macierz, a z drugiej strony kwestii lojalnoci wobec nowej ojczyzny. Uznano, e nowa ojczyzna ze swej strony powinna zagwarantowa prawo do swobodnego rozwoju polskiego ycia kulturalnego (Wrzesiski 1979: 41). Jak zostao to jasno ujte w Deklaracji Oglnej ze zjazdu, zjazd stwierdza, e Polacy, poczeni nierozerwalnymi wizami krwi, kultury i historii z Macierz, stanowi jedn wielk rodzin duchow wszdzie, niezalenie od tego, gdzie los im przebywa kae. Obowizki jednak wobec wasnej Ojczyzny powinni godzi z lojalnoci wobec pastwa zamieszkania, ktre ze swej strony ma obowizek zagwarantowa prawo nasze do swobodnego rozwoju naszego polskiego ycia kulturalnego (Pamitniki, s. 115). Zjazd zakoczy si powoaniem Rady Organizacyjnej Polakw z Zagranicy, grupujcej przedstawicieli wszystkich najwaniejszych skupisk polonijnych, ich organizacji i wadz polskich (Wrzesiski 1979: 41). Radzie postawiono bardzo szerokie cele, wyszczeglnione w jej statucie. W szczeglnoci naleao do nich wykonywanie uchwa Zjazdu, przygotowanie i organizacja zjazdw, zbieranie danych i informacji o emigracji, uatwianie i wzmacnianie kontaktw Polonii z wadzami pastwowymi w Polsce, inicjowanie wsppracy pomidzy poszczeglnymi organizacjami polonijnymi w pastwach emigracji, uatwianie wsppracy gospodarczej Polski z Poloni oraz aktywizacja spoeczestwa celem pomocy Polonii (Pamitniki, s. 118119). Niemniej jednak, poza chwilowym oywieniem dziaalnoci narodowej w rnych grupach wychodczych zwizane z przygotowaniami do Zjazdu i z samym Zjazdem, efekty Zjazdu nie byy znaczce. Oywienie szybko wygaso pod wpywem wiatowego kryzysu ekonomicznego i znaczcego pogorszenia si warunkw materialnych polskich emigrantw (Wrzesiski 1979: 42). W latach 30-tych, gdy stery polityki emigracyjnej przejo MSZ, dziaalno wrd Polonii (kulturalno-owiatowa, pomoc socjalna, modzieowa) zostaa podporzdkowana polityce mocarstwowo-kolonialnej, Polonia miaa by jednym z instrumentw budowania mocarstwowej pozycji Polski (Koodziej 1982: 187). Jak przemawia minister Aleksander Prystor, Rzd w zrozumieniu doniosoci sprawy stawia sobie za zadanie naleyt ochron interesw emigranta i to interesw tak materialnych i moralnych jak i narodowych (). Organizacja planowa i stopniowo zmierzajca do tworzenia istotnie polskich orodkw emigracji, oraz polskich ognisk ekspansji gospodarczej i kulturalnej, musi by szerok podstaw oparta rwnie o spoeczestwo49. Na emigracji tworzono polonijne organizacje zawodowe, sportowe, modzieowe, owiatowe, zapomogowe. W efekcie, nastpi kolejny okres gorczkowych reorganizacji, wypeniony pracami, ktre zmierzay do ujednolicenia wszystkich odcinkw polskiej polityki wobec uchodstwa (). [Wychodstwo] w wikszym stopniu ni dotd stawao si problemem politycznym, wanym z uwagi na jego funkcj w zamierzonych dziaaniach ekspansywnych
Z przemwienia Ministra Aleksandra Prystora z okazji rozpoczynajcego si Tygodnia Emigranta (9.06.1930) (Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonialnego oraz Przegld Emigracyjny 1930 vol. I i II, s. 542546).
49

45

Rzeczypospolitej na arenie midzynarodowej (Wrzesiski 1979: 43). W okresie midzy I a II Zjazdem Polakw z Zagranicy, nastpio wiksze skupienie rodowisk emigracyjnych wok programu okrelonego przez polskie wadze, a take wiksza centralizacja organizacji polonijnych (Wrzesiski 1979: 47). W 1933 r. rozpoczto przygotowania do II Zjazdu Polakw z Zagranicy. Zjazd odby si w dniach 69 sierpnia 1934 w Warszawie. Jego delegaci w wikszoci uzyskali wczeniejsz aprobat polskich konsulatw. W wyniku zjazdu powoano do ycia wiatowy Zwizek Polakw z Zagranicy (wiatpol), ktrego gwnym zadaniem miao by utrzymywanie cznoci Polakw z Macierz. Na czele wiatpolu stan Marszaek Senatu, Wadysaw Raczkiewicz, jego prezydium stanowili urzdnicy polscy, a siedziba znajdowaa si w Warszawie. adna z amerykaskich organizacji polonijnych nie przystpia do wiatpolu, gwnie ze wzgldu na brak identyfikacji z wadzami sanacyjnymi, ktre byy motorem powstania zwizku. Amerykaskie organizacje polonijne tumaczyy, e rwnaoby si to nielojalnoci wzgldem Ameryki, jako, e prezesem by marszaek senatu innego pastwa, a siedziba miaa si znajdowa w stolicy innego pastwa (Wrzesiski 1979: 47). Dlatego wiatpol a do 1939 r. koncentrowa swoj dziaalno w krajach europejskich, odnoszc spore sukcesy na polu kulturalno-owiatowym (Koodziej 1982: 189191). Po II Zjedzie, przejciu caoci sterw polskiej polityki emigracyjnej przez MSZ, nastpio wyrane wzmoenie aktywnoci wadz polskich w dziedzinie opieki nad emigrantami. Podsumowujc dorobek 20-lecia midzywojennego w dziedzinie stosunku wadz polskich do skupisk polskich zagranic, Wrzesiski zauwaa efekty polityki II RP, ktre wyraay si w zorganizowaniu systemu zapewniajcego utrzymywanie staej cznoci wychodstwa z krajem, osabieniu postpw wynaradawiajcych, rozszerzeniu kultury polskiej w wiecie (1979: 53). W mniejszym stopniu pastwo polskie mogo oddziaywa na struktur, rozmieszczenie geograficzne lub pooenie prawne Polakw za granic ze wzgldu na ograniczenia wynikajce ze stosunkw midzynarodowych i roli midzynarodowej Polski w owym czasie a take jej celw polityki zagranicznej. Lecz, jak zauwaa Wrzesiski, zasug Rzeczypospolitej byo wypracowanie zasad, ktre ukazyway szerokiej opinii midzynarodowej moliwo wspdziaania z krajem macierzystym bez wchodzenia na paszczyzn dziaalnoci irredentystycznej, co byo charakterystyczne dla wczesnej niemieckiej polityki wobec Niemcw za granic. Wystpujce niewielkie odstpstwa od tej zasady miay charakter incydentalny, ograniczony terytorialnie i stay w sprzecznoci z gwnym nurtem polityki pastwa polskiego wobec Polakw za granic (1979: 54).

46

5.4.3. Rozwj polskiej floty pasaerskiej.


Jednym z celw dodatkowych, ktrych realizacj wizano z emigracj, byo denie wadz polskich do stworzenia polskiej floty pasaerskiej, uwaanej za atrybut suwerennoci i rodzcej nadzieje na zyski ekonomiczne. Idea ta bya promowana ju u progu niepodlegoci m. in. przez takiego dziaacza emigracyjnego i znawc emigracji jak Jzef Okoowicz (1918: 2627). W rozwoju floty miao pomc administracyjne skierowanie ruchu wychodczego do korzystania z powstajcej polskiej floty pasaerskiej. Ju u progu niepodlegoci, na pocztku 1920 r. Komisja Zagraniczna Sejmu Ustawodawczego zaproponowaa utworzenie polskiej floty i kierowanie polskiej emigracji i reemigracji poprzez Gdask. Jednak wobec braku realnych moliwoci finansowych zakupu statkw, zdecydowano si jednak na koncesje dla zagranicznych linii okrtowych. Ju w 1920 r. zarzdzenie Ministerstwa Przemysu i Handlu ustalio, e ruch emigracyjny z Polski i reemigracja powinny si odbywa przez Gdask (Koodziej 1982: 50), co dodatkowo potwierdzia ustawa o wycznoci portw polskich dla wychodstwa z 14 grudnia 1925 r.50. Zgodnie z jej art. 1. wychodstwo do Ameryki miao kierowa si przez porty polskie na Batyku, natomiast zgodnie z art. 2., koncesje na przewz wychodcw miay by wydawane tylko liniom, ktre wyruszaj z portw polskich, za wyjtkiem ju istniejcych zobowiza i wyjtkowych przypadkw, gdy dla dobra emigrantw koncesje mog dosta te linie wyruszajce z portw rdziemnomorskich. Spord jednak 20 towarzystw, ktrym udzielono koncesji na przewz polskich emigrantw po wejciu w ycie ustawy o emigracji w 1928 r. (Iwanowski, Mamrot 1929), jedynie jedna francuska linia przewozia emigrantw z portw polskich bezporednio do portw amerykaskich. Pozostae zabieray starymi i maymi statkami polskich emigrantw do portw Europy Zachodniej, gdzie przesiadano si na statki oceaniczne (Koodziej 1982: 51). Dopiero w 1930 r. z pomoc rozwijajcej si polskiej flocie przyszo rozporzdzenie Rady Ministrw z 19 listopada 1930 r. o bezporednim przewozie emigrantw z Polski do portw Ameryki Pnocnej (Koodziej 1982: 115). Miao by wsparciem rzdu w walce z konkurencj dla Polskiego Transatlantyckiego Towarzystwa Okrtowego Linia GdyniaAmeryka (Gdynia-America Line, GAL), czyli powstaej w 1930 r. pierwszej polskiej oceanicznej linii okrtowej, dysponujcej 3 liniowcami (Polonia, Puaski i Kociuszko) kursujcymi bezporednio do USA i Kanady.

5.4.4. Wykorzystanie przekazw emigrantw dla poprawy bilansu patniczego.


Niewtpliwie jednym z wielu skutkw emigracji z ziem polskich by napyw do Polski oszczdnoci emigrantw przesyanych z zagranicy krewnym pozostaym w kraju. Pomimo niepewnoci prowadzonych wylicze, oblicza si, e jeszcze przed I wojn wiatow napywao na ziemie polskie okoo 65 milionw dolarw rocznie (Landau, Tomaszewski
50

Dz. U. RP 1925, Nr 129, poz. 916.

47

1991: 9)51. Pomimo to, Jzef Okoowicz (1918: 2425) wskazywa, e wiele, spord oszczdnoci przesyanych przez emigrantw do kraju, gino po drodze z rnych przyczyn, i sugerowa powstanie pastwowej instytucji finansowej zajmujcej si przekazami emigrantw, co mogoby wedug niego by lekarstwem na taki stan rzeczy. Odnonie danych dotyczcych napywu oszczdnoci z zagranicy w pierwszych latach niepodlegoci istnieje dua niepewno ze wzgldu na szalejc w Polsce inflacj52. Istniejce wyliczenia z lat pniejszych, take majce charakter orientacyjny, wskazuj, e w latach 19241937 przekazy emigrantw wahay si midzy 291 milionami (w 1930 r.) a 123 milionami dolarw w 1937 r. Stanowio to midzy 4.9 a 10.3 % bilansu patniczego Polski, co oznacza, e przekazy emigrantw odgryway istotn rol w ksztatowaniu sytuacji patniczej kraju (Landau, Tomaszewski 1991: 10)53. W zwizku z tym, nie byo obojtne wadzom polskim, to jak drog emigranci bd wysya swoje oszczdnoci do kraju czy korzystajc z aparatu bankowego, czy te go omijajc. Naley przy tym zaznaczy, ze to pierwsze rozwizanie powikszao sum obcych rodkw patniczych w Polsce, ktre mona byo wykorzysta dla pokrycia zobowiza wobec zagranicy. Istotne byo take zapewnienie bezpieczestwa przekazywanych pienidzy, gdy polscy emigranci, czsto sabo znajcy jzyk kraju pobytu, padali ofiar oszustw nieuczciwych maych zagranicznych bankw i kas oszczdnoci oraz spekulantw finansowych (Landau, Tomaszewski 1991: 11). Tak wic ju w pierwszych latach niepodlegoci wadze polskie podjy wysiki, by skoordynowa system przekazu do kraju oszczdnoci emigrantw. Nie ulega wtpliwoci, e motywacja tych dziaa bya podwjna z jednej strony zwracano uwag na ochron emigrantw przed nieuczciwoci zagranicznych instytucji finansowych, z drugiej strony wane byo pozyskanie dla polskich instytucji kredytowych wkadw w dolarach i frankach () wanych ze wzgldu na midzynarodowe rozliczenia Polski (Landau, Tomaszewski 1991: 13). W marcu 1929 r. Ministerstwo Skarbu podjo decyzj o powoaniu Banku Polska Kasa Opieki SA, do ktrego gwnych zada nalee miao skoncentrowanie oszczdnoci polskich emigrantw oraz usprawnienie przekazw pieninych midzy emigracj a krajem54 (Landau, Tomaszewski 1991: 14).

M. Szawleski przedstawia nieco odmienne dane, wedug niego przed I wojn wiatow oszczdnoci przesyane przez emigrantw do kraju sigay 55 milionw dolarw (Szawleski 1927). 52 Mimo to, M. Szawleski przedstawia szacunkowe dane dla tego okresu, ktre wyniosy odpowiednio 1919 30 milionw, 1920 60 milionw, 1921 45 milionw, 1922 35 milionw, potem midzy 15 a 30 milionw dolarw. Powojenny spadek autor przypisuje obnieniu emigracji do USA, skd pochodzia wikszo przekazw pieninych przysyanych przed wojn (45 milionw z 65 milionw) (Szawleski 1927). 53 Warto jeszcze doda, e rwnie wane w pierwszych latach niepodlegoci, byy oszczdnoci przywoone do Polski przez osoby powracajce z emigracji do niepodlegej ojczyzny, ktre M. Szawleski szacowa na 200 milionw dolarw w latach 19201923, czyli w okresie nasilonej reemigracji zwaszcza z USA (Koodziej 1982: 61). 54 Szczegowo cele i zasady dziaania banku regulowa jego statut zatwierdzony przez ministra przemysu i handlu oraz ministra skarbu M.P. 1929, Nr 220 z 24 wrzenia 1929 r.

51

48

Wkrtce bank Polska Kasa Opieki SA rozwin najpierw we Francji, a potem w Argentynie, Brazylii, Stanach Zjednoczonych i w Palestynie, a wic w gwnych krajach docelowych emigracji z Polski, sie 25 swoich oddziaw i agencji, dodatkowo rwnie ekspozytur. By zdoby zaufanie polskich emigrantw i przycign ich oszczdnoci, w wielu oddziaach angaowano do pracy osoby mwice po polsku. Liczba ksiek oszczdnociowych zakadanych w banku przez polskich emigrantw cigle rosa, podobnie jak jego znaczenie w dokonywaniu przekazw pieninych polskich emigrantw do kraju (Landau, Tomaszewski 1991: 2232).

49

6. Bilateralne umowy midzynarodowe zawarte przez Polsk w dziedzinie emigracji 19181939


Jak zaznaczono powyej, bardzo wanym instrumentem, ktry mia suy realizacji celw polityki emigracyjnej, a w szczeglnoci jej celu podstawowego jakim byo wzmoenie emigracji i zapewnienie moliwoci emigracyjnych byy umowy emigracyjne zawierane przez rzd polski z krajami imigracyjnymi. Miay one z jednej strony zapewni dostp polskich obywateli do danego kraju i jego rynku pracy, z drugiej strony miay by form kontroli nad emigracj i zapobiegania naduyciom. O tym, e umowy takie mog sta si podstawowym rodkiem polskiej polityki emigracyjnej pisa ju Jzef Okoowicz w 1918 r. (1918: 17). Przewidujc, e z powodu oczywistego konfliktu interesw pastw emigracyjnych i imigracyjnych, Polska nie uzyska w nich spenienia wszystkich moliwych korzystnych dla siebie warunkw, zaproponowa pewne minimum, ktre te umowy powinny zawiera, a mianowicie: niestosowanie dyskryminacji wzgldem polskich emigrantw ze wzgldu na narodowo, klauzul najwyszego uprzywilejowania w traktowaniu polskich emigrantw, zapewnienie im swobody przejazdu i wolnoci samodzielnego poszukiwania pracy; zapewnienie swobody dziaania polskich organizacji opiekuczych oraz wspdziaanie midzy obu krajami stronami umowy w zwalczaniu handlu ludmi. Wadze polskie w zasadzie zaraz po odzyskaniu niepodlegoci podjy dziaania w kierunku unormowania emigracji poprzez umowy midzynarodowe. Negocjacje pierwszej z tych umw, umowy z Francj zaczto ju wiosn 1919 r. Pomimo pogarszajcej si sytuacji na rynku pracy i na wsi, Polska odrzucia pierwsz wersj umowy zaproponowan przez stron francusk. Ostatecznie podpisana 3 wrzenia 1919 r. umowa55 stanowia obustronny kompromis, gwarantujc z jednej strony przywileje dla francuskich misji rekrutacyjnych w Polsce, a z drugiej strony ubezpieczenie od wypadkw przy pracy i klauzul najwyszego uprzywilejowania dla polskich robotnikw we Francji (Koodziej 1982: 7778). Protok doczony do Konwencji stanowi, e bdzie ona obowizywa od momentu podpisania nie czekajc na ratyfikacj i tym sposobem jeszcze w 1919 r. ruszy z Polski pierwszy transport emigrantw do Francji. Dwa podstawowe zapisy umowy to zasada wolnoci migracji (art. I, art. VI), z moliwoci jednake ograniczania jej, jeeli sytuacja ekonomiczna jednego z krajw bdzie tego wymagaa, czyli w razie gdyby stan rynku pracy nie pozwala w niektrych okresach, w niektrych miejscowociach i dla niektrych zawodw na dostarczenie zajcia dla emigrantw (art. X). Jak atwo si domyli, zapis ten by wprowadzony dla ochrony interesw francuskich, i by potem wykorzystywany przez Francj do obniania imigracji
55

Dz. U. 1920 Nr 41, poz. 246 i 247.

50

wobec kadego kryzysu ekonomicznego i niekorzystnej sytuacji na jej rynku pracy (Janowska 1981: 127). Drugim wanym zapisem konwencji bya zasada rwnouprawnienia emigrantw polskich w zakresie pac i warunkw pracy z ludnoci miejscow (art. II i III), zapis ten jednak nie by realizowany w praktyce (Janowska 1981: 127). Jak zauwaa Kraszewski (1979: 150) niewtpliwym niedocigniciem konwencji by brak moliwoci rozcignicia opieki nad emigrantami na ziemi francuskiej, gdy w ogle nie poruszono kwestii powstania we Francji oficjalnych instytucji zajmujcych si polskimi emigrantami, ani kwestii polskiego szkolnictwa we Francji. Artyku V przewidywa, e w kadym z obu krajw waciwa wadza strzec bdzie opieki nad robotnikami. Tak wic de facto kwestie opieki nad polskimi emigrantami przekazano stronie francuskiej. Bardzo rozbudowane zostay uprawnienia Francji do prowadzenia rekrutacji w Polsce. Jak zauwaa Janowska (1981: 127128), we wszystkich krajach, ktre zawary z Francj umowy emigracyjne, a byy to Wochy, Czechosowacja i Jugosawia, rekrutacja i selekcja emigrantw do Francji dokonywana bya przez krajowe organy administracyjne, krajw, w ktrych prowadzono rekrutacj. Natomiast w przypadku Polski, zezwolono na dziaalno Francuskich Misji Zatrudnienia (utworzono je w Poznaniu, Mysowicach i Wejherowie), ktre zajy si rekrutacj potencjalnych imigrantw. By to zapis stawiajcy Polsk w niekorzystnej pozycji, zwaszcza, e za wykonanie konwencji na terenie Francji, a wic zapewnienie polskim imigrantom naleytych praw, odpowiada miay wycznie wadze francuskie, bez moliwoci ingerencji rzdu polskiego (Janowska 1981: 128). Francja zagwarantowaa sobie take moliwo wydalenia polskich robotnikw, z czego korzystaa w znacznym stopniu w okresie wiatowego kryzysu gospodarczego. Badacze zgodnie oceniaj do negatywnie konwencj z Francj, wskazujc, e nie zabezpieczaa ona w sposb dostateczny opieki nad polskimi emigrantami oraz zezwalaa na zbyt wiele przywilejw Francji, gdy za ustpliw postaw polskich negocjatorw staa presja rosncego bezrobocia w spustoszonym wojn kraju (Kraszewski 1979: 151; Janowska 1981: 128; Koodziej 1982: 78). Uzupenieniem konwencji z 3 wrzenia 1919 r. bya Konwencja polsko-francuska dotyczca pomocy i opieki spoecznej podpisana pomidzy Polsk a Francj w Warszawie, 14 padziernika 1920 roku56. Przewidywaa ona klauzul narodow we wzajemnym traktowaniu obywateli odnonie emerytur, oraz sumowanie si okresw zatrudnienia w Polsce i Francji w celu ustalenia innych wiadcze spoecznych (art. 1). Take klauzula narodowa bya przewidziana w dziedzinie nabywania maej wasnoci wiejskiej lub miejskiej(art. 3) i w dziedzinie ubezpieczenia zdrowotnego (art. 6)57.
56 57

Dz. U. 1925 Nr 48, poz. 329. Zob. te. Obwieszczenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z 29 lutego 1928 r. w sprawie wykonania art. 10 i 14 konwencji polsko-francuskiej z dnia 14 padziernika 1920 r. o pomocy i opiece spoecznej M. P. 1928, Nr 56.

51

Podpisane umowy nie wpyny jednak znaczco na sytuacj polskich migrantw ekonomicznych we Francji. W obliczu niekorzystnego traktowania polskich robotnikw, rzd polski podj starania, by renegocjowa konwencj zawart z Francj w 1919 r. Zaowocowao to porozumieniem z 17 kwietnia 1924 r58. regulujcym jednak tylko niektre spord spornych kwestii. Strona francuska zobowizaa si nie stosowa wydalenia wzgldem polskich robotnikw, ktrzy zerwali umowy o prac (art. I), polscy urzdnicy na zasadzie obserwatorw mogli asystowa przy rekrutacji prowadzonej przez misje francuskie (art. III), Francja zobowizaa si take do mocniejszego egzekwowania obowizku szkolnego od dzieci polskich emigrantw (art. IV) (Iwanowski, Mamrot 1929: 284286). Na mocy porozumienia zadania misji francuskiej w Poznaniu przeja ekspozytura Urzdu Emigracyjnego, pracodawcy francuscy zostali obcieni kosztami kursw jzyka polskiego, a Francja zobowizaa si zatrudni wicej inspektorw emigracyjnych ze znajomoci jzyka polskiego (Koodziej 1982: 101). Podstawowym miejsce spotkania wadz polskich i francuskich, gdzie zajmowano si kwestiami migracji, byy spotkania komisji mieszanej polsko-francuskiej. Podczas jednego z nich, ktre odbyo si w Paryu od 17 grudnia 1924 r. do 3 lutego 1925 r.59, uszczegowiono jeszcze bardziej przepisy dot. sposobu rekrutacji oraz ustalono, e co najmniej raz do roku zbiera si bdzie Komisja Porozumiewawcza, ktrej zadaniem bdzie ustalenie za obopln zgod liczby i kategorii robotnikw, ktrzy maj by przedmiotem rekrutacji zbiorowej, tak aby nie przynie szkody rozwojowi ekonomicznemu Polski, ani te robotnikom francuskim (Iwanowski, Mamrot 1929: 295). W tym samym roku Polska podpisaa jeszcze z Francj konwencj konsularn60, ktra zapewnia, e suby konsularne maj prawo wykonywania opieki nad obywatelami pastwa wysyajcego i obrony, na podstawie zwyczajw i prawa midzynarodowego, wszelkich praw i interesw tych obywateli (art. 8 konwencji). Podsumowujc mona stwierdzi, e Polska podja szereg wysikw, by poprzez bilateralne porozumienia zabezpieczy moliwoci emigracji swoich obywateli do Francji oraz opiek nad nimi. Realnie sabsza pozycja przetargowa Polski niewtpliwie wpyna na kocowe efekty tych wysikw, jakimi byy kompromisy w zawartych porozumieniach oraz bezradno wobec amania postanowie tych porozumie przez stron francusk. Kolejnym pastwem, z ktrym Polska podja starania o zawarcie umowy emigracyjnej bya Belgia. Rozwj gospodarczy, napdzajcy popyt na wgiel w skali wiatowej, sprawi, e Belgia rozpocza na pocztku lat 20-tych starania o sprowadzenie wikszej liczby robotnikw z Polski, zachcona wczeniejszym napywem polskich emigrantw, przybywajcych wtedy gwnie z Francji (Koodziej 1982: 101). Tym razem Polska, bogatsza o dowiadczenie funkcjonowania umowy emigracyjnej z Francj, przede wszystkim staraa si o zapewnienie ochrony potencjalnym emigrantom. Nie udao si jednak Polsce zawrze z
Protok kocowy z rokowa polsko-francuskich w sprawach emigracyjnych w Paryu midzy 25 marca a 17 kwietnia 1924 r. z zacznikami Iwanowski, Mamrot (1929): 283290 59 Protok z rokowa polsko-francuskich w sprawach emigracyjnych prowadzonych w Paryu midzy 17 XII 1924 a 3 II 1925 Iwanowski, Mamrot (1929): 291296. 60 Dz. U. 1928 Nr 56, poz. 528.
58

52

Belgi kompleksowej umowy emigracyjnej, z powodu przecigajcych si negocjacji. Niemniej jednak, w traktacie handlowym zawartym w Brukseli 14 grudnia 1922 r. znalazy si zapisy przyznajce polskim emigrantom na terenie Belgii i na okrtach wiozcych ich do Belgii ochrony rwnej ochronie przyznanej obywatelom belgijskim, czyli uzyskano klauzul narodow w traktowaniu polskich emigrantw przez wadze belgijskie61. Pocztkowo rekrutacja do belgijskich kopal odbywaa si poprzez misje francuskie, natomiast w 1923 r. Urzd Emigracyjny zawar umow ze zrzeszeniem wacicieli kopal belgijskich, w oparciu, o ktr trwaa dalsza emigracja polskich robotnikw do Belgii (Koodziej 1982: 104). Pniejszy kryzys ekonomiczny lat 30-tych, zlikwidowa popyt na robotnikw polskich w belgijskim grnictwie, i ostatecznie nie doszo do podpisania umowy emigracyjnej polskobelgijskiej. Kolejnym pastwem europejskim, z ktrym Polska prbowaa uregulowa traktatowo kwestie emigracji bya Austria. W czerwcu 1921 r. podpisano umow resortow z Austri dot. zatrudnienia robotnikw sezonowych. Tereny austriackie byy jeszcze przed wojn terenami imigracji z ziem polskich, zwaszcza zaboru austriackiego, ale jak pisze Szawleski (1927: 124), takie kraje jak Szwecja, Austria, Szwajcaria, zajmujce przed wojn spor ilo polskich robotnikw, wspczenie s martwym terenem emigracyjnym. Ze wzgldu na nik skal emigracji do Austrii (852 osoby w latach 20-tych) umowa ta nie odegraa wanej roli w ksztatowaniu siatki umw emigracyjnych zawieranych przez Polsk, ktre miay wyznacza lub regulowa kierunki polskiego wychodstwa. Przykadem znacznego upolitycznienia kwestii emigracji byy w okresie 20-lecia stosunki polsko-niemieckie. Pomimo zapotrzebowania zgaszanego przez rynek niemiecki (zwaszcza niemieckie izby rolnicze poszczeglnych landw) na si robocz z Polski, emigracja do Niemiec, decyzj polskiego rzdu, bya nielegalna a do 1926 r. Mimo zakazu, trwaa sezonowa emigracja nielegalna, sigajca liczby nawet 60 tysicy osb rocznie, po cichu tolerowana przez polskie wadze (Janowska 1981: 130). Zjawisko to zdecydowanie utrudniao moliwoci negocjacji stronie polskiej szantaowanej przez Niemcy grob natychmiastowego wydalenia ok. 60 tysicy Polakw, nielegalnie osiadych w Niemczech. Dopiero 12 stycznia 1926 r. zawarto pierwsze prowizoryczne porozumienie z Niemcami, na mocy, ktrego Polska zgodzia si na legaln migracj sezonow pewnej kwoty polskich pracownikw do Niemiec, a Niemcy zgodziy si na redukcje liczby osb, ktre miay by wydalone i rozoenie procesu wydalania na etapy (Janowska 1981: 131). Warto zauway, e zarwno Polska jak i Niemcy byy ywo zainteresowane w sezonowoci migracji pracowniczych midzy krajami i zabezpieczenie sezonowoci migracji, co w praktyce sprowadzao si do zapobiegania osiadaniu Polakw w Niemczech, i byo kwesti pierwszorzdn w negocjacjach nad umow emigracyjn.

61

Dz. U. 1923 Nr 106, poz. 836.

53

Zasadnicza umowa emigracyjna pomidzy Polsk a Niemcami zostaa podpisana dopiero 24 listopada 1927 r. jako Konwencja w sprawie polskich robotnikw rolnych62. Konwencja podkrelaa zdecydowanie sezonowy charakter migracji do Niemiec (art. 2). Wszyscy Polacy, ktrzy osiedli w Niemczech midzy 1 stycznia 1919 r. a 25 grudnia 1925 r. mieli zosta wydaleni, czyli jak uja to konwencja wczy si do ruchu sezonowego (art. 4). Szczegy owego wczania regulowao dodatkowe Porozumienie w sprawie polskich robotnikw rolnych, ktrzy przybyli do Niemiec przed 31 grudnia 1925 r. i tame pozostali. Wydalenie to miao obj rzesz 25 tysicy osb, ktre w kilkutysicznych grupach miay wraca do Polski w latach 19271939. Pozytywne strony umowy to przede wszystkim legalizacja polskiej emigracji sezonowej do Niemiec, a co za tym idzie wiksza moliwo opieki wadz polskich nad emigrantami. Rekrutacja zostaa powierzona pastwowym urzdom porednictwa pracy i DAZ (Deutsche Arbeitzentrale), co likwidowao moliwoci naduy ze strony nieuczciwych porednikw (art. 1). Dodatkowo, prawa polskich robotnikw rolnych w takich dziedzinach jak ochrona pracy, opieka spoeczna, warunki pracy, czy wolno stowarzyszania si zostay zrwnane z prawami robotnikw niemieckich (art. 7), co wicej zarobki ich zostay zwolnione w Niemczech od podatkw i ubezpieczenia od bezrobocia (art. 9 i 10 konwencji), co, jak zauwaa Janowska, korzystnie wpyno na ich wysoko (Janowska 1981: 133). Dodatkowo: art. 11 konwencji przewidywa klauzul narodow w dziedzinie wiadcze z tytuu nieszczliwych wypadkw i szczegowe unormowania w tym zakresie63. Kwestie polityczne niewtpliwie zdominoway polsko-niemieck wspprac w dziedzinie migracji w okresie midzywojennym. Blisko geograficzna, silna komplementarno gospodarcza (popyt na prac w Niemczech i poda siy roboczej w Polsce) oraz utrwalone wzorce migracji do Niemiec, szczeglnie wrd ludnoci polskich ziem zachodnich, sprawiy, e migracje do Niemiec trway przez cay okres midzywojenny. Dlatego, biorc pod uwag take skal tej emigracji, tak wana bya normalizacja stosunkw midzy obu pastwami w tym zakresie, ktra doprowadzia do legalizacji istniejcych ruchw migracyjnych i zwikszenia nad nimi kontroli. Z tego punktu widzenia umowa zawarta z Niemcami w 1926 r. bya jedn z najwaniejszych, cho najtrudniejszych ze wzgldu na zatargi polityczne i trwajc wojn gospodarcz, umw emigracyjnych zawartych przez II Rzeczpospolit. Wadze polskie, obok pastw europejskich zwrciy si w wysikach zawarcia umowy emigracyjnej, take ku pastwom zachodniej hemisfery. Tu jednak ich wysiki nie przyniosy wielu sukcesw. W 1926 r. wykorzystujc pobyt w Polsce kanadyjskiego ministra ds. imigracji i kolonizacji, podjto rokowania celem zawarcia umowy emigracyjnej z Kanad. Rokowania jednak nie odniosy skutku, gwnie ze wzgldu na takie czynniki jak niech
62 63

Dz. U. 1929, Nr 44, poz. 366. Do konwencji doczono Porozumienie w sprawie rekrutacji, poredniczenia i kontraktowania, jako te przejazdu polskich sezonowych robotnikw rolnych (tekst z zacznikami: Iwanowski, Mamrot (1929): 319 340) i wspomniane ju wyej Porozumienie w sprawie polskich robotnikw rolnych, ktrzy przybyli do Niemiec przed 31 grudnia 1925 i tame pozostali (tekst: Iwanowski, Mamrot (1929): 341345).

54

Kanady do wizania si formalnymi umowami midzynarodowymi w dziedzinie imigracji wynikajca z chci pozostawienia sobie moliwoci elastycznego kreowania swojej polityki imigracyjnej oraz denie wadz polskich do przejcia kontroli nad procesem rekrutacji, ktry pozostawa do tej pory w rkach kanadyjskich (Reczyska 1986: 112). Podobnie nieudane byy starania o zawarcie podobnej umowy z Brazyli, ktre Polska podja ju w 1921 r. Emigracja w tym czasie do Brazylii, i do innych krajw Ameryki Poudniowej nie bya znaczna u pocztkw II Rzeczpospolitej, do czego niewtpliwie przyczyniaa si polityka Brazylii, ktra wycofaa si z dotowania imigracji oraz wzrost cen ziemi w tym kraju (Koodziej 1982: 93). Wbrew istniejcym realiom polityki brazylijskiej, projekt umowy polsko-brazylijskiej, sporzdzony przez stron polsk, zawiera m. in. takie zapisy jak finansowanie przez Brazyli kosztw podry imigrantw z Gdaska na miejsce pobytu, przyznanie im 5075 ha dziaek na preferencyjnych warunkach spaty i zapomg na zagospodarowanie si. Projekt ten jednak zosta zawieszony, ze wzgldu na fakt, e Brazylia nie zamierzaa wraca do polityki sponsorowania imigracji (Koodziej 1982: 94). Z Brazyli udao si zawrze umow midzyresortow pomidzy Urzdem Emigracyjnym a Sekretariatem Ds. Rolnictwa rzdy Sao Paulo 19 lutego 1927 r. Emigracja do Brazylii w 20leciu midzywojennym nie osigna ju przedwojennych puapw, osigajc czn liczb niecaych 39 tys. osb, a gwny nurt emigracji z Polski do Ameryki Poudniowej skierowa si ku Argentynie. Jedynym pastwem poudniowoamerykaskim, z ktrym udao si Polsce podpisa umow, bya Boliwia. Zainteresowanie potencjalnym osadnictwem polskim w tym kraju wzroso po zakoczeniu krwawej wojny midzy Boliwi a Paragwajem o ppustynne tereny przygraniczne z lat 19321933. Przyczynio si do tego niewtpliwie rwnie zaostrzenie kolejne przepisw imigracyjnych w Argentynie i Brazylii. Rzd polski rozpocz w 1936 r. starania o uzyskanie koncesji osadniczych w obu krajach. W negocjacjach z Boliwi, interesy stron wydaway si by komplementarne. Rzd boliwijski chcia napywu ludnoci rolniczej, zdolnej skolonizowa i podda pod upraw niezagospodarowane do tej pory tereny kraju, natomiast rzd polski pragn znale nowy rynek dla emigracji. Dodatkowo strona polska wysuwaa postulaty przejcia czci kosztw zwizanych z emigracj przez Boliwi (Kraszewski 1977: 357). Ostatecznie, w grudniu 1937 r. Polska zawara umow emigracyjn z Boliwi, w ktrej zawarto wikszo postulatw polskich z czasu negocjacji. Zgodnie z jej zapisami, osadnicy z Polski mieli nieodpatnie otrzymywa dziaki o powierzchni 2550 ha, oraz korzysta przez 10 lat ze zwolnie podatkowych. W tajnej nocie doczonej do umowy rzd boliwijski zobowiza si rwnie do pokrycia kosztw przejazdu do Boliwii na zasadzie nieoprocentowanej poyczki, a take jednorazowej zapomogi na zagospodarowanie si. Umowa zabezpieczaa swobod wyznania i praktyk religijnych dla emigrantw z Polski, traktowanie ich na rwni z obywatelami za wyjtkiem praw politycznych, oraz szkolnictwo w jzyku polskim. Podsumowujc, umowa, bardzo wic bardzo korzystna dla strony polskiej, zarwno pod wzgldem uzgodnionych warunkw ekonomicznych migracji, jak i zabezpieczenia praw Polakw do zachowania wasnej tosamoci i zapobieenia ich 55

wynarodowieniu. Umowa zostaa wic ratyfikowana i podpisana przez prezydenta Mocickiego (23 VIII 1938) oraz ratyfikowana przez parlament boliwijski (30 X 1938). Jednak w zwizku z przecigajcymi si potem rozmowami i negocjacjami w zakresie konwencji pomidzy rzdem boliwijskim a towarzystwem kolonizacyjnym, do wybuchu wojny nie zdoano wymieni dokumentw ratyfikacyjnych i konwencja nie zdya wej w ycie (Kraszewski 1977: 365). Naley doda, e Boliwia bya nieprzygotowana do wypenienia warunkw umowy oraz nkana wewntrznymi skandalami politycznymi z wizami w tle (Koodziej 1982: 218). Ostatecznie plany rozwoju polskiego osadnictwa w Boliwii, zdecydowany dowd zaangaowania polskiego rzdu w rozwj emigracji oraz w wynajdowanie nowych terenw pod emigracj, nie speniy si. Warto zauway, e, jak susznie podkrela P. Kraszewski (1977: 355), o ile pierwsze umowy midzynarodowe w dziedzinie emigracji Polska negocjowaa z krajami, do ktrych samoczynnie pyno wychodstwo z Polski, o tyle umowa z Boliwi jest przykadem przejcia inicjatywy przez pastwo, ktre podejmuje negocjacje i podpisuje umow, by mc prowadzi poprzez podlege sobie organy i organizacje zaplanowan akcj kolonizacyjn. Rwnolegle do negocjacji z Boliwi, rzd polski podj starania, by zawrze umow emigracyjn z Paragwajem. Pomimo trudnych warunkw osadniczych i sabych moliwoci zbytu dla produktw rolnych w tym kraju, emigracja polska do Paragwaju stale wzrastaa w latach 30-tych (z 31 osb z 1934 r. do ponad 5 tysicy w 1937), gdy w praktyce by on jedynym krajem, ktry w tym czasie przyznawa za darmo dziaki osadnikom. Polski MSZ ju w 1937 r. podj starania o zawarcie z Paragwajem umowy emigracyjnej, stawiajc jednak bardzo wygrowane warunki (z propozycj zakupu 3050 tysicy ha obszarw na granicy z Brazyli i Argentyn), co spowodowao fiasko negocjacji (Koodziej 1982: 220). W tym samym czasie (lata 19381939) nieudane negocjacje prowadzono z rzdem Peru. Ten ostatni wycofa si jednak zaniepokojony afer wizow w Boliwii oraz perspektyw napywu z Polski przede wszystkim ludnoci narodowoci ukraiskiej i ydowskiej. Wybuch II wojny wiatowej przerwa te negocjacj umowy emigracyjnej z Wenezuel oraz Ekwadorem. Ten ostatni by planowany przede wszystkim jako potencjalne miejsce docelowe emigracji ukraiskiej. Planowano take negocjacje z Argentyn, najwikszym poudniowoamerykaskim odbiorc emigracji z Polski w okresie midzywojennym, ktre wstpnie odoono, i ostatecznie nie zdono ich podj przed II wojn wiatow (Koodziej 1982: 221222). Ostatnim kierunkiem geograficznym, gdzie tu przed II wojn wiatow otwary si dla Polakw moliwoci pracy zagranic, byy rynki otewski i estoski. Rynek otewski, ktry w latach 30-tych odczuwa niedobr rk do pracy w rolnictwie, sta si nowym magnesem przycigajcym emigracj zarobkow z Polski. Warunki pracy polskich robotnikw na otwie byy jednak bardzo trudne, dlatego strona polska podja w 1938 r. rokowania w sprawie zawarcia z otw umowy emigracyjnej, by zagwarantowa ochron praw polskich 56

robotnikw i podj dziaania zapobiegajce ich wynarodowieniu. Przedostatni podpisan przez II RP umow emigracyjn (cho tak nie bya z nazwy), by wic Ukad midzy Rzeczpospolita Polsk a Republik otewsk w sprawie polskich pracownikw rolnych, sezonowych i innych podpisany 29 padziernika 1938 r.64. Podoem i gwn przyczyn jego podpisania bya ch poprawy pozycji polskich emigrantw rolnych na otwie, do tej pory podlegych wyzyskowi i bardzo zemu traktowaniu ze strony pracodawcw otewskich. Podpisana umowa wprowadzaa klauzule narodow w traktowaniu polskich robotnikw w takich kwestiach jak ochrona pracy, opieka lekarska, podlego pod sdy pracy itp. (Koodziej 1982: 233). Obok otwy pewne perspektywy emigracyjne otworzyy si take w kocu lat 30-tych w Estonii, gdzie pionierami migracji byo 220 grnikw sprowadzonych w 1937 r. do Kivioli, rekrutujcych si w znacznej mierze z reemigrantw z Francji i Belgii. Kolejno, na mocy umowy resortowej midzy Ministerstwem Opieki Spoecznej a Estosk Izb Rolnicz, do Estonii wyjechao jeszcze w tym samym roku 700 robotnikw rolnych. Trwao migracji robotnikw rolnych z Polski do Estonii skonio oba kraje do podpisania 22 listopada 1938 r. umowy emigracyjnej, czyli ukadu pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Estonii w sprawie polskich robotnikw, ktry regulowa pozycje polskich pracownikw w Estonii. Proces ratyfikacyjny przerwa wybuch II wojny wiatowej, i w zasadzie nie zdya ona wywrze wikszego wpywu na przepywy migracyjne z Polski do Estonii (Janowska 1981: 134). Warto zauway, e dodatkowe otwarte na polskich robotnikw sezonowych rynki pracy w Europie byy niezmiernie wane dla rzdu polskiego stojcego wobec faktu wysokiej emigracji sezonowej do Niemiec i naciskw politycznych i grb zamknicia tego rynku dla pracownikw z Polski. Umowy emigracyjne podpisane lub tylko negocjowane przez Polsk w okresie midzywojennym dobrze odzwierciedlaj geograficzne cele polskiej polityki emigracyjnej. Z jednej strony Polska podejmowaa negocjacje umw z krajami, ktre byy wanymi krajami docelowymi dla migracji sezonowych ludnoci polskiej. Wydaje si, e naley uzna za sukces, e z niemal wszystkim krajami europejskimi, do ktrych kieroway si znaczne liczby polskich emigrantw zarobkowych, Polska takie umowy podpisaa, wyjtkiem bya jedynie Belgia, z ktr takiej umowy nie udao si podpisa. Z drugiej strony, podejmowano take negocjacje umw z krajami, ktre widziano jako potencjalne miejsca docelowe zwartej osadniczej emigracji z Polski, czyli krajami Ameryki Poudniowej. Bilans stara rzdu polskiego w dziedzinie uregulowania traktatowego emigracji polskiej do krajw poudniowoamerykaskich zdecydowanie nie by imponujcy. Spord omiu pastw tego kontynentu, z ktrymi podjto lub starano si podj negocjacje umowy emigracyjnej, tylko z Boliwi tak umow udao si podpisa, a i tak nie zdya ona wej w ycie przed wybuchem II wojny wiatowej. Na przeszkodzie podpisaniu takich
64

Dz. U. 1939 Nr 26 poz. 174.

57

umw stany przede wszystkim nierealistyczne oczekiwania rzdu polskiego, nieprzystajce do zmienionych realiw gospodarki wiatowej i wiatowych migracji. Wydaje si, e wizja emigracji osadniczej do Ameryki Poudniowej, obecna w caym 20-leciu midzywojennym w Polsce, ale szczeglnie wspierana przez rzdy po przewrocie majowym 1926 r., nie przystawaa ju do zmienionych realiw politycznych okresu midzywojennego, nie braa pod uwag faktu zmian w systemie stosunkw midzynarodowych w Ameryce Poudniowej, powstania tam pastw budujcych i utrwalajcych swoj tosamo i nie zainteresowanych w imigracji w tym stopniu, jak miao to miejsce przed I wojn wiatow.

58

7. Idea kolonii i kolonizacji w polskiej polityce emigracyjnej okresu dwudziestolecia midzywojennego


7.1. Idea rozwoju osadnictwa i koloni dla Polski w myli politycznej midzywojennej Polski
W myli i praktyce polskiej polityki emigracyjnej okresu midzywojennego mona wyrni dwie wane idee, ktre w rnym nateniu przewijay si zarwno w debacie politycznej jak i w podejmowanych dziaaniach przez cay omawiany okres. Chronologicznie pierwsz z nich bya idea stworzenia zwartych osad polskich zamieszkaych przez polskich emigrantw, ktr mona nazwa ide osadnicz. Drug z nich bya idea kolonii dla Polski, chronologicznie pniej powstaa i rozwijana zwaszcza w latach 30-tych. Obie te idee, z czasem zaczy si przenika i w takiej zmieszanej formie zostay przejte przez decydentw, dla ktrych stanowiy podstaw do prowadzenia polityki o charakterze osadniczo-kolonialnym. Idea osadnicza zrodzia si krgach polskich mylicieli i dziaaczy politycznych jeszcze przed I wojn wiatow. Pierwsz organizacj nawoujc do koncentracji polskiego osadnictwa na okrelonym terytorium, za ktre wwczas uznano brazylijsk Paran, byo galicyjskie Polskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne, zaoone w 1894 r. (Koodziej 1982: 33)65. Pomimo upadku Towarzystwa, idea paraska pozostaa obecna w myli politycznej dziaaczy polskich zajmujcych si emigracj a do I wojny wiatowej, zwaszcza wobec wzrostu liczbowego emigracji do Parany po 1911 r. na skutek wprowadzenia przez Brazyli akcji darmowych przejazdw morskich dla europejskich osadnikw (Koodziej 1982: 34; zob. te. Okoowicz 1920; Pankiewicz 1916). Po powstaniu niepodlegego pastwa polskiego i wznowieniu emigracji, w debacie nad samym zjawiskiem emigracji i nad zaoeniami polskiej polityki emigracyjnej, idea rozwijania zwartego osadnictwa polskiego odya i stawaa si czsto deklarowanym pogldem na zjawisko emigracji (Koodziej 1982: 8486). Szybko te idea ta zostaa powizana z ide kolonialn. Wprawdzie francuskie sugestie o moliwym udziale Polski w podziale niemieckich kolonii w postaci uczestnictwa przez ni w systemie mandatowym (m.in. na Madagaskarze) nie wzbudziy zainteresowania wrd polskich politykw, pomimo, e z propozycj tak w imieniu rzdu francuskiego przyby z Parya prof. Jan Dybowski

Jak pisa J. Okoowicz (1920: 195), wielk zwolenniczk idei paraskiej bya Maria Konopnicka, ktra w 1889 r. Maria Konopnicka napisaa Hymn dzieci polskich w Paranie, z okazji uroczystoci Trzeciego Maja w Kurytybie. Fragment hymnu brzmia nastpujco: Tam nad Wis, Wart Bugiem, Stary kraj nasz ley, My dla niego prac, pugiem, Dzia zdobdziem wiey! (cyt. za: Pankiewicz, 1916).

65

59

(Wrzesiski 1979: 25; Jezioraski 1935)66, jednak, jak pisze W. Wrzesiski, ju w 1924 r. w organizacjach spoecznych zajmujcych si emigracj zaczto formuowa wnioski o potrzebie wszczcia stara rzdu polskiego o obszary kolonialne (Wrzesiski 1979: 27). Odtd waciwie argumenty kolonialne przeplatay si z retoryk na rzecz emigracji osadniczej. Powstanie zwartych skupisk polskich emigrantw okrelano polskimi koloniami, z kolei starania polskiej dyplomacji o udzia Polski w podzielonym przez pastwa kolonialne wiecie, uznawano za starania o kolonie, do ktrych ma si kierowa polska emigracja. Wyrany nurt polskiej polityki emigracyjnej, jakim byo wsparcie dla polskiego osadnictwa w postaci zwartych kolonii osadnikw poczono w retoryce z rodzc si polsk polityk kolonialn. Gwn przyczyn tego wydaje si by, oprcz zwizkw obu zjawisk z emigracj, zbieno terminologiczna. Zwarte skupiska polskie nazywano koloniami, ten sam termin stosujc do kolonii sensu stricte (czyli terytorium pozbawionego suwerennoci w wietle prawa midzynarodowego i poddanego zwierzchnoci jednego lub wicej pastw). Std naley pamita, e nawoywania o kolonie dla Polski nie zawsze oznaczay woania o uzyskanie kolonii de facto. W rozwoju retoryki kolonialnej, pocztkowo wysuwano argumenty ochrony emigrujcych Polakw przed wynarodowieniem. W miar, jak coraz trudniej byo utrzymywa polsko emigrantw i jak nasilay si tendencje do polityki asymilacyjnej w pastwach przyjmujcych imigrantw, w Polsce zacza si rozwija i zyskiwa zwolennikw idea kolonii dla Polski. Argumentowano, e tylko tam bdzie mona zabezpieczy emigrujce rzesze przed wynarodowieniem. Sprzeczno midzy sytuacj ekonomiczno-demograficzn Polski, ktra w wczesnej ocenie czynia z emigracji zjawisko naturalne i dugotrwae, a polityk pastw posiadajcych moliwoci przyjmowania emigrantw, miaa usprawiedliwia wysuwanie przez Polsk polskich postulatw kolonialnych i chroni przed ocen tego programu jako imperialistycznego (Wrzesiski 1979: 27). Jak pisa J. Jezioraski kolonie dla Polski to rdo dobrobytu dla caych pokole (Jezioraski 1935: 43). W uzasadnieniu potrzeby zdobycia dla Polski kolonii, jako jedne z pierwszych byy take wysuwane argumenty demograficzne. Wskazywano na to, e Polska jest najpodniejszym narodem w tej czci Europy, oraz e Polacy stanowi 1.5% ludnoci ziemi a pastwo polskie posiada zaledwie 3 obszaru ziemi po wyczeniu mrz i obszarw podbiegunowych (Gbiski 1930: 17). Z czasem miejsce argumentw demograficznych zajy w retoryce kolonialnej argumenty surowcowe. Oficjalni przedstawiciele pastwa polskiego lansowali na arenie midzynarodowej tez o potrzebie dopuszczenia Polski do bezporedniego korzystania z licznych rde surowcowych, znajdujcych si na obszarach mogcych stanowi przedmiot polskiej ekspansji osadniczej (Wrzesiski 1979: 49). Przykadem takiej retoryki byy wystpienia i pisma Gustawa Zackiego, ktry nawoujc, by polityka gospodarcza Polski wysza ze swych obroy kontynentalnego pastwa (1930:
Z ostr krytyk takich propozycji wystpiy zwaszcza stronnictwa chopskie, w tym PSL Wyzwolenie, argumentujc, e jest to sposb na pewn mier ewentualnych chopw-osadnikw (Koodziej 1982: 80).
66

60

260), wysuwa szereg argumentw natury surowcowo-ekonomicznej, ktre miayby uzasadnia konieczno posiadania przez Polsk kolonii, i to kolonii w krajach gorcych, bogatych w surowce i rolnictwo tropikalne. Autor przedstawi rwnie rne rozwaane koncepcje jak kolonie uzyska. Pierwsz i najpopularniejsz wwczas bya idea nowego rozdziau terytoriw mandatowych pod piecz Ligii Narodw i powierzenie pewnej czci byych kolonii niemieckich Polsce. Argumenty za takim rozwizaniem byy liczne. Oprcz nalenych Polsce ziem dostarczajcych surowcw i rynkw zbytu, wskazywano rwnie, e Polska jest po czci pastwem sukcesyjnym Rzeszy, a wic to podatki i dochody z ziem polskich zasilay budet niemiecki w czasie, gdy Niemcy dokonywali podbojw kolonialnych (Jezioraski 1935). Argumentem politycznym byy te zaistniae zmiany w systemie mandatowym, czyli drobne przesunicia na korzy Belgii, Portugalii i Woch w Afryce, ktre mogyby peni rol precedensu wobec zasady, e ustalenia odnonie terytoriw mandatowych s nienaruszalne. Jak jednak susznie ocenia Zacki (1930: 273), liczenie na rewizj systemu mandatowego byo nierealistyczne i sprzeczne z polityk zagraniczn Polski, szukajcej sojuszu z Wielk Brytani i Francj, ktre przecie zarzdzay najwaniejszymi terytoriami mandatowymi. Jako, e wyranie odrzucano jakkolwiek moliwo zdobycia kolonii na drodze interwencji zbrojnej, a na zakup ich nie byo Polski sta (i nie byo oferentw na arenie midzynarodowej), pozostawaa jeszcze moliwo wejcia w uni celn z ktrym z mniejszych pastw kolonialnych w Europie, tak by czerpa korzyci ze swobody handlu z jego koloniami (np. Portugalia, Belgia lub Holandia). Pozostae sposoby wymieniane przez Zackiego to stworzenie kondominium na obszarze wybranych kolonii francuskich lub brytyjskich, lub zwizanie si uni handlow z ktrym z pastw poludniowoamerykaskich (Zacki 1930: 267272). Jak argumentuje G. Zacki ziem wikszych o klimacie umiarkowanym, a politycznie niezajtych nie ma dzi. Spnieni jestemy w procesie zdobywania tych ziem, o co najmniej 200 lat. W tych warunkach nie pozostaje nam nic innego jak w imi koniecznoci obrony naszych interesw kulturalno-narodowych () zwiza si politycznie z takiemi narodami, ktre duo pustej, a dobrej ziemi maj i ktre przez wspprac z elementem polskim, przybyym na ich ziemi bd szukay wzmocnienia wasnej kultury gospodarczej i politycznej bez wynaradawiania naszego elementu narodowociowego (Zacki 1930: 275). Co wicej, wysun on ide kondominium kulturalnego, na wzr Kanady67 (Zacki 1930; Zacki 1930a) lub kondominium gospodarczego (Zacki 1930a: 535). Inne pomysy na uzyskanie przez Polsk kolonii, to np. uzyskanie udziau w mandatach przypadych Francji z racji na konieczno zrekompensowania ubytku polskiej ludnoci coraz czciej osiedlajcej si we Francji i przyczyniajcej si do jej rozwoju gospodarczego (Zacki 1929c: 19).

Polacy mog na terenach zamorskich odegra w nowych dla siebie organizmach rol tak sam jak Francuzi w Kanadzie. Na wzr kulturalnego kondominium Francuzw i Anglosasw w Kanadzie mona utworzy szereg kondominiw kultury polskiej i obcej w szeregu nowych pastw, ba, nawet i w samej e Kanadzie(Zacki 1930: 276).

67

61

Nieco ostroniejszy w pogldach na kwestie kolonii by inny dziaacz emigracyjny, Micha Szawleski. Uzna on, e naley wpierw uwanie przeanalizowa wszystkie moliwe zyski i straty, wynikajce z faktu posiadania kolonii, tak by kolonie nie byy rdem strat dla Polski. Z tego punktu widzenia za najkorzystniejsze rozwizanie uzna on potencjalny udzia Polski w ziemiach po rozpadzie imperium kolonialnego Portugalii lub wspprac z cierpic na depopulacj Francj, w zasiedlaniu jej kolonii (Szawleski 1927: 196). Przykadem zazbiania si tez wzmoenia osadnictwa i nabycia kolonii jest artyku Michaa Fularskiego O polsk polityk emigracyjn, gdzie zarysowa on program dla polskiej polityki emigracyjnej68. Zakadajc nieunikniono emigracji w Polsce, aktywna polityka emigracyjna, winna niwelowa lub osabia jej negatywne skutki takie jak wyjazd modych, silnych i energicznych, wywz pienidzy na zagospodarowanie si, czy osabienie siy obronnej pastwa. Zdaniem autora w tym celu naley: wyszuka tereny nadajce si pod emigracj; zawiera umowy z pastwami imigracyjnymi; zorganizowa emigracj i transport; opiekowa si emigrantami w kraju pobytu; wreszcie planowo rozbudowa kolonie polskie na obczynie, zespoli je z Macierz wzami ekonomicznymi, moralnymi i politycznymi. W danej sytuacji Polski, na pierwsze miejsce wysuwa si konieczno znalezienia nowych miejsc docelowych. Jak pisa Fularski: musimy znale bardzo duo i to rnorodnych terenw, dogodnych dla naszej kolonizacji (s.2). Postulaty kolonizacyjne w poczeniu z postulatami wzmoenia polskiego osadnictwa w krajach Ameryki aciskiej, zostay bardzo szybko przejte przez polskich politykw i decydentw z obozu sanacji. Nie znaczy to jednak, e wczeniejsze cele i denia decydentw w polskiej polityce emigracyjnej w sposb znaczny odbiegay od wzmocnionych i uwypuklonych przez sanacj zaoe. Nie byo nagego zwrotu, a jedynie zmiana akcentw w polskiej polityce emigracyjnej. Ju w 1925 r. Urzd Emigracyjny przygotowa program w dziedzinie emigracji zakadajcy znalezienie nowych terenw emigracji, zawieranie umw z pastwami w sprawie emigracji i unormowania warunkw ycia i pracy emigrantw polskich, co wicej zwracano uwag na konieczno prowadzenia emigracji osadniczej w odrnieniu od sezonowej (Koodziej 1982: 122). Wskazuje to, e idee rozwoju polskiego osadnictwa, ktre zostay zaakceptowane przez rzdy pomajowe, nie byy rewolucj w polskiej polityce emigracyjnej, a jedynie uwypukleniem pewnych tez wczeniej w niej obecnych. Wizj polityki emigracyjnej wrd wadz sanacyjnych dobrze odzwierciedla przemwienie sanacyjnego ministra pracy i opieki spoecznej, S. Jurkiewicza, wygoszone na posiedzeniu sejmowej komisji69: Minister za wytyczne w zakresie polityki emigracyjnej uzna wczeniejsze tezy Rady Emigracyjnej, goszce, m.in. e emigracja robotnicza staa nie jest korzystna gospodarczo i stanowi ryzyko wynarodowienia; natomiast emigracja robotnicza sezonowa nie zrywa gospodarczych i narodowych wizi z krajem; jednak oba te typy w obecnej sytuacji gospodarczej Polski musz by tolerowane, a nawet wspierane. Niemniej jednak najwaciwsz ze wzgldw gospodarczych i narodowych form emigracji jest
68 69

Wychodca, nr 53, 31.12.1928, s. 12. Wychodca, Nr 52, 23.12.1928, s. 13.

62

emigracja osadnicza gdy tylko taka emigracja daje moliwo dojcia do samodzielnego bytu. Przyjmujc te zaoenia, minister wskazywa na dorobek badawczy Urzdu Emigracyjnego, ktry przeprowadzi je we Francji, Kanadzie, Brazylii i Argentynie, i uzna, e suszne jest w tym wietle kierowanie emigracji na tereny, na ktrych mamy jakie dowiadczenia, tereny do ktrych istnieje naturalny ruch ludnoci. Takie nastawienie nie wyklucza odkrywania dla emigracji nowych szlakw, chodzi tylko o to, by nie nosiy one charakteru awantury, i by celem ich nie byo wzbogacenie si jednostek, ktre w ten, czy inny sposb pewne prawa nabyy lecz interes wychodcw, a co zatem idzie interes pastwa. Jako przykad szukania nowych szlakw podaje Peru, gdzie przeprowadzone badania wykazay, ze teren Montanii peruwiaskiej nadaje si do osadnictwa polskiego, jednak ze wzgldu na niesprawdzone jeszcze kwestie aklimatyzacji, osadnictwo na ptoramilionowym obszarze (1,500,000 ha) uzyskanym przez Polsk miaoby na razie przyj form prbn, a w razie fiaska prby, rzd byby odpowiedzialny za los nieudanych emigrantw i byby zobligowany przetransportowa ich na swj koszt do sprawdzonych ju kolonii.

7.2. Poparcie wadz polskich dla akcji rozwoju polskiego osadnictwa i dla postulatw kolonialnych
O tym, e postulaty wzmoenia osadnictwa i zdobycia kolonii dla Polski znalazy posuch wrd polskich decydentw politycznych, wiadczy fakt, e przeoyy si one na konkretne dziaania wadz polskich, majce na celu wsparcie inicjatyw o charakterze osiedleczokolonialnym. W 1925 r., z funduszy budetowych, powoano do ycia Instytut Naukowy do Bada Emigracji i Kolonizacji, na ktrego czele stan wybitny endecki ekonomista Stanisaw Gbiski. Instytut, ktry z czasem zmieni nazw na Naukowy Instytut Emigracyjny i Kolonizacyjny, zrzesza wielu naukowcw zajmujcych si kwesti migracji w kraju i zagranic, ale take wysokich urzdnikw pastwowych zajmujcych si tymi kwestiami. Instytut, ktry w 1930 r. liczy ju 360 czonkw rzeczywistych i korespondencyjnych. Za cel stawia sobie badanie nowych obszarw potencjalnego polskiego osadnictwa i polskiej emigracji, aktywnie angaowa si take w rozwj debaty o potrzebie kolonii dla Polski, udzielajc miejsca zwolennikom idei kolonialnej na amach wydawanego przez Instytut Kwartalnika Naukowego Instytutu do Bada Emigracji i Kolonizacji (Koodziej 1982: 120 121). Pastwo polskie oficjalnie wspierao te rnego rodzaju wyprawy badawcze podejmowane celem zbadania potencjalnych terenw ekspansji osadnictwa polskiego pod ktem zdatnoci tych terenw dla polskich rolnikw oraz angaowao si w rne inicjatywy osadnicze, formalnie prowadzone przez prywatne spki kolonizacyjne. Pierwsz tak spk byo powstae w 1926 r. Towarzystwo Kolonizacyjne, spka z o.o., zaoone przez Jzefa Targowskiego i Aleksandra Lago, ktre uzyskao subwencje i kredyty rzdowe oraz monopol na kolonizacj zamorsk po przedstawieniu rzdowi swoich planw rozwoju osadnictwa rolnego w poudniowej Francji, w jej koloniach i w Brazylii. Oprcz rzdu, pomysy te 63

popara rwnie Pastwowa Rada Emigracyjna (Koodziej 1982: 123). Co istotne, w Towarzystwie wikszo zainwestowanego kapitau naleaa do Skarbu Pastwa. W 1928 r. Towarzystwo na spotkaniach z przedstawicielami wadz polskich (Urzdu Emigracyjnego, MPiOS, MSZ i Ministerstwa Reform Rolnych), ustalio program i zasady akcji osadniczej, i ju w nastpnym roku uzyskao zezwolenie na werbunek osadnikw do Brazylii, gdzie uzyskao wczeniej od rzdu brazylijskiego koncesj na 50 tysicy ha w stanie Espirito Santo (Koodziej 1982: 126). W 1930 r. pierwsze 135 rodzin wyjechao do Brazylii w ramach akcji osadniczej prowadzonej przez Towarzystwo Kolonizacyjne. Rwnolegle do akcji osadniczej w Brazylii, rozpocza si akcja osadnicza w peruwiaskiej Montanii, gdzie ju w 1927 r., byy wysoki urzdnik Urzdu Emigracyjnego, Kazimierz Warchaowski otrzyma na bardzo korzystnych warunkach koncesje na osiedlenie 1000 rodzin na obszarze 500 tysicy ha. Wstpna niech rzdu polskiego do prowadzenia akcji osadniczej na terenie, ktrego niesprzyjajcy klimat i brak infrastruktury zniechci innych osadnikw europejskich, zostaa pokonana po pozytywnych rekomendacjach wystawionych przez polsk ekspedycj badawcz do Peru, ktra po procznej wyprawie orzeka, e Montania nadaje si dla celw osadnictwa polskich rolnikw70 (Koodziej 1982: 127). Wobec tego, rzd polski zgodzi si na werbunek osadnikw do Peru, ktry miay prowadzi dwa towarzystwa, ktrym udzielono na ten cel koncesji: spdzielnia Kolonia Polska i PolskoAmerykaski Syndykat Emigracyjny. Pierwsi osadnicy dotarli do Peru w 1930 r. Obydwa przedsiwzicia, planowane akcje osadnicze w ktre zaangaowany by rzd polski i ktre popiera, od pocztku nie rozwijay si pomylnie. Brak przygotowanych dziaek w Peru i przeksztacenie imigrantw w robotnikw pracujcych za jedzenie, skonio osadnikw do opuszczania Peru. W obydwu krajach koszt osadzenia rodzin polskich rolnikw okaza si znacznie wyszy ni szacowano, wic z punktu widzenia ekonomicznego rachunku zyskw i strat, przedsiwzicie okazao si finansow klap (Koodziej 1982: 126128). Spki kolonizacyjne w Peru zbankrutoway, straty pokry skarb pastwa, natomiast Towarzystwo Kolonizacyjne w Esprito Santo uciekao si do kolejnych poyczek, rwnie od skarbu pastwa. Co wicej, by unikn jego bankructwa Midzyresortowa Komisja Emigracyjna postanowia umorzy wszelkie poyczki mu przyznane, by nie dopuci do bankructwa take w przypadku akcji osadniczej w Brazylii (Koodziej 1982: 185186). Niewiele to pomogo, gdy w 1940 r. poselstwo polskie w Rio de Janeiro ocenio, e kapita woony w osad naley uzna za stracony, jako, e z kolonia znajdowaa si na skraju upadku, a nie byo adnych realnych moliwoci jej sprzeday (Koodziej 1982: 211). Pamita naley jednak, e rzd polski podj si inicjatyw kolonizacyjnych w okresie szczytu wiatowego kryzysu gospodarczego, ktry z jednej strony usprawiedliwia te wysiki z punktu widzenia rosncego polskiego bezrobocia i trudnej sytuacji na wsi, z drugiej strony jednak z gry skazywa na niepowodzenie, gdy pastwa poudniowoamerykaskie take dowiadczyy skutkw kryzysu
W skad wyprawy badawczej weszli znani polscy badacze migracji, a jednoczenie zwolennicy wzmoenia emigracji: Apoloniusz Zarychta, Micha Pankiewicz, Kazimierz Warchaowski (sic!), i Mieczysaw Bohdan Lepecki (Koodziej 1982: 127).
70

64

i trudniej byo polskim osadnikom rozpocz tam dziaalno wobec niekorzystnych warunkw gospodarczych takich jak przede wszystkim niskie ceny na produkty rolne. W 1932 r., w ramach oglnej reorganizacji aparatu emigracyjnego w Polsce przeprowadzonego przez rzdy sanacyjne, zlikwidowany zosta Instytut Naukowy do Bada Emigracji i Kolonizacji, a jego miejsce zaja utworzona rok wczeniej Liga Morska i Kolonialna, na ktrej czele sta genera Gustaw Orlicz-Dreszer, ktra bya organizacj znacznie bardziej propagandow ni naukow i rozwina oywion propagand proemigracyjn, pro-osadnicz i pro-kolonialn (Koodziej 1982: 183). Pomimo niedawnych poraek akcji osadniczej w Peru i Brazylii, rzd polski popar plany akcji osadniczej przedstawione przez Lig, i udzieli jej 100 tys. zotych nieoprocentowanego kredytu na cel podjcia planowej akcji osadniczej w Ameryce Poudniowej, tym razem w Paranie (Brazylia) i Missiones (Argentyna). Ponadto, Midzyresortowa Komisja Emigracyjna, dysponujca rodkami Funduszu Emigracyjnego, wystosowaa kolejne 210 tys. zotych na zakup ziemi na tych obszarach pod osadnictwo polskie (Koodziej 1982: 186). Fiasko inwestycji Ligi Morskiej i Kolonialnej, ktrej osady le zarzdzane i le ulokowane nie przynosiy oczekiwanych dochodw, nie spowodowao wycofania si rzdu polskiego ze wsparcia dla inicjatyw osadniczych, a jedynie zmieni instrument prowadzenia takich akcji. Gwnym instrumentem dalszych dziaa wspierajcych akcj osadnicz w Ameryce Poudniowej stao si Midzynarodowe Towarzystwo Osadnicze Spka Akcyjna (MTO), ktrego kapita ustalony na p miliona zotych w 50% pokry Pastwowy Bank Rolny, a w drugich 50% MSZ (poprzez udzia Polskiej Kasy Opieki i Banku Gospodarstwa Krajowego) (Koodziej 1982: 205). Wedug wylicze E. Koodzieja (1982: 205) ogem Skarb Pastwa ulokowa w spkach nabywajcych parcele i prowadzcych akcj osadnicz, ktrych akcje wykupywao MTO, ok. 1.7 miliona zotych, co byo kwot znaczn. Wyniki akcji osadniczej nie byy imponujce, gdy do lipca 1939 r. udao si osiedli w Argentynie i Brazylii zaledwie 400 nowych rodzin osadnikw. Przy prbie oceny zaangaowania polskiego rzdu we wsparcie dla prb rozwoju polskiego osadnictwa w Ameryce Poudniowej naley zauway, w pierwszym rzdzie, e bya to operacja ze wszech miar niekorzystna finansowo, nieprzystajca do realiw spoecznogospodarczych pastw i wiadczca o sabej orientacji decydentw polskich w tyche realiach. Wsparcie towarzystw i spek kolonialnych prowadzcych dziaalno w Ameryce Poudniowej byo jednak bez wtpienia realizacj bardziej idei osadniczej ni kolonialnej. Zdecydowanie odmienny charakter wydaj si mie akcje i prby akcji podjtych przez rzd polski w Afryce, ktra w przeciwiestwie do Ameryki Poudniowej, nie bya do tamtej pory kontynentem docelowym emigracji polskiej. Pierwsze prby penetracji osadniczej Afryki podjto wobec Angoli, wczesnej kolonii portugalskiej. Wadze polskie podjy rozmowy z rzdem Portugalii odnonie moliwej chopskiej emigracji osadniczej z Polski, z ktrych jednak rzd Portugalii si wycofa

65

(Koodziej 1982: 195)71. Wkrtce Polska zainteresowaa si Liberi, niewielk suwerenn republik stojc na granicy bankructwa z powodu rosncego zaduenia zagranicznego. Wprawdzie ze wzgldu na sytuacj midzynarodow i wzgld na stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji, Polska dyplomacja nie przedsiwzia adnych oficjalnych krokw, niemniej jednak w 1934 r. Liga Morska i Kolonialna za przyzwoleniem polskiego rzdu zawara porozumienie z rzdem Liberii przewidujcym przysanie tam polskich ekspertw (finansowego i medycznego) oraz utworzenie na terenie kraju 50 polskich plantacji (Koodziej 1982: 198). Zmiana sytuacji midzynarodowej i stosunkw Liberii z Lig Narodw i USA, sprawiy, e rzd tego maego afrykaskiego pastwa ociga si w wykonaniem umw. Do koca listopada 1935 r. kandydaci na polskich plantatorw zaoyli zaledwie 6 polskich osad, i to na odlegych od morza i drg terenach, i pomimo wsparcia finansowego LMiK po krtkim czasie bankrutowali (Koodziej 1982: 199). Ostatecznie w 1937 r. gen. Kazimierz Sosnkowski, ktry stan na czele Ligi Morskiej i Kolonialnej, po porozumieniu z MSZ rozpocz likwidacj osad polskich w Liberii. Kolejn prb dziaa na kontynencie afrykaskim byo podpisanie przez Polsk traktatu polityczno-handlowego z Abisyni w Paryu w 1934 r., ktry przewidywa znaczne przywileje dla potencjalnych polskich osadnikw (Koodziej 1982: 197). By on niewtpliwie wyrazem ambicji kolonialnych sanacji. Rozwj sytuacji midzynarodowej, i aneksja Abisynii przez faszystowskie Wochy w 1935 r. spali na panewce wszelkie plany polskie w Abisynii. Ostatni przed II wojn wiatow, ale najwyraniejsz prb penetracji Czarnego Ldu przez wadze polskie, byy bezporednie inwestycje MSZ w Mozambiku (wtedy kolonia portugalska), ktre zim 1939 r. nabyo (poprzez podstawione osoby) 20 tysicy ha ziemi za sum 300 tysicy zotych, zamierzajc od wiosny 1940 r. rozpocz tam akcj osadnicz. Plany te, wpisane w midzynarodow dyskusj o nowym podziale kolonii i mandatw w ramach Ligi Narodw, zniweczya wojna (Koodziej 1982: 248). Tak wic prby rozwoju osadnictwa polskiego na kontynencie afrykaskim, bdce ju zaangaowaniem rzdu polskiego w inicjatywy o charakterze osadniczo-kolonialnym, nie powiody si, pomimo, e o MSZ wspierao rnego rodzaju wyprawy badawcze i ekspedycje naukowe na Czarny Ld, z zamiarem lepszego poznania stosunkw gospodarczych, spoecznych i politycznych w krajach afrykaskich (Koodziej 1982: 249). Wydaje si jednak, e o ile kluczowym czynnikiem wpywajcym na niepowodzenie zaangaowana osadniczego w Ameryce Poudniowej byy czynniki natury ekonomicznej, o tyle w przypadku Afryki zawayy czynniki natury politycznej niemono podjcia adnych zdecydowanych dziaa w okrelonej sytuacji podziau wpyww na kontynencie afrykaskim przez pastwa, na sojuszu z ktrymi Polsce zaleao, czyli Francj i Wielk Brytani.

71

Rwnolegle grupa polskich posiadaczy ziemskich, na czele z hr. Michaem Zamoyskim podja samodzielnie inicjatyw zaoenia w Angoli plantacji, na ktrych jednak pracowa mieliby pracownicy lokalni, a nie cigani z Polski osadnicy. Inicjatywa ta nie dosza do skutku, co wicej, nie zyskaa poparcia rzdu polskiego, jako nie rokujca nadziei na zwikszenie emigracji (Koodziej 1982: 195).

66

Ostatni form zaangaowania polskich wadz i ich poparcia dla idei rozwoju osadnictwa i kolonii dla Polski, byy podjte dziaania dyplomatyczne na forum midzynarodowym, ukierunkowane na zdobycie przez Polsk terytoriw mandatowych. W lutym 1933 r., wobec rosncej popularnoci idei kolonii dla Polski, i coraz wikszego przejmowania tej idei przez wadze sanacyjne, Senat wyda rezolucj nawoujc rzd do podjcia stara na arenie midzynarodowej celem zdobycia dla Polski udziau w systemie mandatowym72. W 1936 r. Niemcy, rozzuchwalone demilitaryzacj Nadrenii, ktra podwaya zasady adu wersalskiego w Europie, nasiliy propagand na rzecz zwrotu ich kolonii. Wystraszone pastwa mandatariusze i pastwa kolonialne, wysuny postulat zwoania midzynarodowej konferencji celem zbadania dostpu do surowcw na wiecie, chcc wytrci podstawowy argument takich pastw jak Niemcy i Wochy, ktre uprawiay propagand na rzecz rwnego dostpu do surowcw. Polskie MSZ, pod przewodnictwem Jzefa Becka, rozpoczo przygotowania do przedstawienia na tej konferencji polskich postulatw odnonie kolonii (Koodziej 1982: 238239). Midzynarodowa Komisja ds. Dostpu do Surowcw zostaa powoana przez Lig Narodw we wrzeniu 1937 r. Polska zaangaowaa si w jej prace, wspierajc momentami Japoni w jej daniach odnonie dostpu do wymiany handlowej z koloniami, jednak ostatecznie Prace Komisji zakoczyy si zaledwie zbiorem oglnikowych wytycznych odnonie obnienia ce i restrykcji w wywozie surowcw z kolonii. Rzd polski wyrazi zdecydowane rozczarowanie fiaskiem prb uregulowania kwestii dostpu do surowcw na forum Ligi Narodw. Tym bardziej, e wewntrz kraju rozkwitaa propaganda kolonialna, ktrej gwnym nonikiem bya Liga Morska i Kolonialna oraz wydawany przez ni Kwartalnik, a w 1937 r. powoany zosta specjalny referat MSZ, ktry opracowa plany kolonialne Polski na najbliszych 10 lat73. Wobec niemonoci realizacji postulatw kolonialnych na forum wielostronnym, polskie wadze nie odrzuciy mrzonek o koloniach, lecz podjy szereg zabiegw dyplomatycznych w dwustronnych stosunkach z pastwami, od ktrych liczyy na ustpstwa w kwestii kolonii. Take w tej formie nie udao si dyplomacji polskiej nic osign. Rzd Francji, ktra zgodzia si na wypraw badawcz, pod ktem oceny moliwoci osiedlenia ydw z Polski na Madagaskarze, pod presj wasnej opinii publicznej wycofa si ze wsppracy (Koodziej 1982: 247). Take zabiegi w stosunkach z Wielk Brytani nie odniosy rezultatu. Naley jednak pamita, e wszelkie prby rozmw o koloniach podejmowane byy nader delikatnie ze wzgldu na priorytet w polityce zagranicznej Polski jakim byo wejcie w ukady sojusznicze z dwoma europejskimi potgami kolonialnymi, czyli Francj i Wielk Brytani.

Rezolucja Senatu z 28 lutego 1933 r. Senat stwierdza konieczn potrzeb kolonij dla Polski i wzywa Rzd, by w chwili, gdy sprawa rozdania mandatw kolonialnych stanie si aktualn na forum midzynarodowym, przedstawi danie Polski do odpowiedniego mandatu kolonialnego (cyt. za Jezioraski 1935: 40). 73 Plan ten zakada kupno dziaek dla osadnikw polskich w zachodniej, centralnej i poudniowej Afryce, stworzenie specjalnych przedsibiorstw handlu z Afryk, budow na tym kontynencie skadw i faktorii handlowych oraz uruchomienie linii okrtowej na trasie Gdynia Afryka Indie Holenderskie. cznie wydatki Skarbu Pastwa na akcj kolonialn wedug opracowanego planu miay wynie 26 milionw zotych (Koodziej 1982: 246).

72

67

Przy ocenie polskich aspiracji kolonialnych i prb ich realizacji rodkami dyplomatycznymi, naley pamita, e wysuwane byy one przez pastwo sabe, dla ktrego fundamentem istnienia by ad wersalski, a ktre wysuwajc postulaty kolonialne stawiao si w jednym szeregu z pastwami, ktre wysuwajc dania kolonialne i inne dania ekspansjonistyczne, robiy wszystko, by ad wersalski zanegowa. wiadomo paradoksalnoci owej sytuacji tumaczy i mierne wyniki, i tak naprawd sabe starania Polski na forum midzynarodowym i w stosunkach bilateralnych o realizacj postulatw kolonialnych. Mona by zada pytanie, czy lansowana idea kolonii dla Polski nie bya jedynie form propagandy skierowanej w istocie do wasnego spoeczestwa bardziej ni do spoecznoci midzynarodowej, ktra miaa na celu umocnienie przekonania o duej roli i sile Polski. Program kolonialny, jak susznie zauwaa H. Janowska (1981: 143), by w wczesnych realiach nie tylko niemoliwy do realizacji, lecz take anachroniczny. Era kolonialna, w ktrej Polska nie uczestniczya, chylia si ku kresowi.

68

8. Polska polityka emigracyjna na tle polityk migracyjnych pastw europejskich okresu midzywojennego
Polityk, do ktrej czsto przyrwnywano polsk polityk emigracyjn okresu 20-lecia, zwaszcza przez wspczesnych, bya polityka woska, czyli polityka kraju, ktry podobnie jak Polska by krajem masowej emigracji zarwno do krajw europejskich jak i do krajw pozaeuropejskich. Woskie prawo emigracyjne z 1901 r. gwarantowao wolno emigracji, ale zawierao te prawo ingerencji pastwa i wprowadzenia zakazu emigracji (co si stao np. w 1902 i 1906 r. w przypadku emigracji do Brazylii). Prawo to wprowadzao zakaz agitacji wychodczej, koncesjonowanie towarzystw okrtowych oraz okrelao warunki bezpieczestwa podry dla emigrantw. Wprowadzono centraln instytucj odpowiedzialn za emigracj, ktr by Generalny Komisariat Emigracyjny o do znacznych kompetencjach (wydawanie koncesji na przewz, kontrola statkw, przygotowywanie umw i konwencji w dziedzinie emigracji, upowszechnianie informacji o warunkach w krajach imigracyjnych, zwalczanie nielegalnej agitacji, nadzr nad towarzystwami opiekuczymi (Jarzyna 1933: 136137). Nieodparte wydaj si w tym miejscu refleksje o prekursorskim charakterze tych uregulowa, wobec pniejszych uregulowa polskich, w tym tych dotyczcych zakresu kompetencji Urzdu Emigracyjnego. Obok Generalnego Komisariatu Emigracyjnego (GKE) powoano do ycia we Woszech, ustaw z 1901 r., Rad Emigracyjn, gromadzc przedstawicieli ministerstw, wiata nauki, pracy, bankowoci i opieki spoecznej (Jarzyna 1933: 137), czyli pierwowzr polskiej Rady Emigracyjnej. Charakterystyczne jest, e ustawa ta zajmowaa si wycznie wychodstwem zamorskim, a dla regulacji rosncego na znaczeniu wychodstwa kontynentalnego uchwalono w 1913 r. dodatkow ustaw. Zakazywaa ona werbunku do pracy zagranic bez zezwolenia GKE (Jarzyna 1933: 139), co znw nasuwa nieodparte skojarzenia z rozwizaniami zastosowanymi w midzywojennej Polsce. Podsumowujc, przepisy woskie miay na celu ochron emigrantw, co jak wskazuje Jarzyna byo godnym podziwu dokonaniem w epoce powszechnoci hase leseferyzmu (Jarzyna 1933: 141). Wochy, podobnie jak pniej Polska, zawieray te umowy emigracyjne z pastwami przyjmujcymi (1873 i 1894 z Niemcami, 1880 z Belgi, 1896 z Austro-Wgrami), jednak dopiero ukad wosko-francuski z 15 kwietnia 1904 r. by przeomem w dziedzinie konwencji emigracyjnych, gdy zasadnicz jego lini byo zapewnienie robotnikom woskim traktowania na rwni z obywatelami pastwa przyjmujcego w takich dziedzinach jak opieka spoeczna czy przekaz rodkw pieninych (Jarzyna 1933: 141142). Lata 1911, 1914, 1916 i 1919 przyniosy kolejne ukady wosko-francuskie, z coraz dalej idcymi uprawnieniami dla woskich emigrantw. Midzy innymi, na podstawie ukadu o rekrutacji robotnikw z maja 1916 r. Francja zgodzia si na mianowanie w Paryu przez Rzym wojskowego inspektora emigracyjnego z prawem do inspekcji w zakadach pracy

69

zatrudniajcych Wochw (Jarzyna 1933: 143). Wart uwagi jest te traktat emigracyjny wosko-francuski z 30 wrzenia 1919 r., ktry ze wzgldu na zbieno w czasie moe by porwnany z analogicznym wczeniejszym traktatem polsko-francuskim z 3 wrzenia tego roku. Traktat wosko-francuski przewiduje klauzul narodow w traktowaniu pracownikw pastw-stron traktatu w odniesieniu do pac i warunkw pracy, zapewnia im szeroki dostp do opieki spoecznej i swobod w nabywaniu nieruchomoci, oraz prawo do nauki dla dzieci imigrantw. Generalna swoboda emigracji moga by ograniczana w przypadku negatywnej sytuacji na rynku pracy. Traktat ten sta si podstaw do innych zawieranych przez Wochy z pastwami europejskimi (Jarzyna 1933: 145147). Lata 20-te to okres stosunkowego liberalizmu i znacznej swobody emigracji we Woszech, ktr (podobnie jak w Polsce) widziano jako sposb walki z bezrobociem. Ponadto, postanowiono oprcz dotychczasowej emigracji robotniczej i osiedleczej popiera idee kolonizacji. Przejcie wadzy przez Mussoliniego i rozwj faszyzmu zmieniy znaczco polityk wosk. Emigracja zacza by uwaana przede wszystkim jako zuboenie narodu i pozbawienie go ywotnych elementw. Emigracja zacza by kierowana przede wszystkim do kolonii woskich, wzrs stopie jej kontroli, powstay te instytuty kolonizacyjne oparte o kapita pastwowy. Dekretem z 1926 r. uznano emigracj potajemn, czyli nie speniajc wszystkich wymaganych formalnoci za nielegaln i podlegajc karze nie mniejszej ni 6 miesicy wizienia i grzywna. Jak zauway A. Jarzyna, polityka rzdu faszystowskiego a do marca 1927 r. wychodzia z zaoenia dobra wasnego emigranta, rwnolegle do czego interes narodu, poprzednio ju podkrelany zyskiwa na sile. Chciano, aby emigrant woski wyjeda schludnie ubrany, czysty, miao patrzcy w wiat, ufny w powodzenie, ktre mia mu zapewni posiadany zawd i mona protekcja rzdu. Wyobraano sobie, coprawda jeszcze mglisto, e rozsiana po caym wiecie kadry pracowitych Wochw przysporz narodowi szacunku i uznania, a moe i pewnych korzyci gospodarczych, jeli da si je uzyska (Jarzyna 1933: 157). Jak zauwaa Jarzyna, taki stan rzeczy trwa do roku 1927 r., kiedy okrzepnicie ustroju i wadzy faszystw wpyno te na zaostrzenie kursu wobec emigracji, poniewa uwaajc bogactwo ludnociowe za jeden z zasadniczych czynnikw potgi politycznej i moralnej faszyzm musia zmieni swe nastawienie do emigracji (Jarzyna 1933: 158). Synne stay si sowa woskiego podsekretarza stanu, Dino Grandiego, ktry stwierdzi, e emigrowa potrzeba, to prawda, ale emigrowa naley do krajw i ziem, ktre powinny by woskimi (cyt. za: Varlez 1930: 66). Podobiestwo retoryki i celw stawianych polityce emigracyjnej Polski i Woch lat 30-tych XX w., mona z atwoci zauway porwnujc wypowied wczesnego dyrektora Urzdu Emigracyjnego, Bolesawa Nakoniecznikoffa, wygoszon w trakcie I Zjazdu Polonii, z wypowiedzi cytowanego ju powyej Dino Grandiego. Dyrektor Urzdu Emigracyjnego stwierdzi: Musimy wyj z dotychczasowego zacianka w dziedzinie polityki emigracyjnej i miao wypyn na dalekie i gbokie wody ekspansji narodowej (). Dzisiaj Polska kroczy w grupie czoowej narodw. Od naszych wsplnych wysikw, rodacy z zagranicy, zaley, aby w tej czoowej grupie nie da si zdystansowa i osign zamierzony cel, jakim jest

70

mocarstwowa pozycja Polski w rodzinie narodw (Pamitniki I Zjazdu Polakw z Zagranicy, brak paginacji). Woski podsekretarz stanu, w marcu 1927 r. gosi, e kade skupienie Wochw za granic ma by ma ojczyzn, gdzie funkcjonariusz wyznaczony dla reprezentowania suwerennoci pastwa jednoczy ma w sobie wszelkie obowizki i ca odpowiedzialno (cyt. za: Jarzyna 1933: 158). Polityka woska czsto stawiana bya przez mylicieli politycznych okresu dwudziestolecia za wzr dla Polski (Jarzyna 1933; Zacki 1929, 1930). Micha Fularski (Wychodca, nr 53, 31.12.1928, s. 12) za przykad w dziedzinie ochrony emigrantw polskim decydentom da wanie Wochw, ktrzy, zdaniem autora wietnie edukuj potencjalnych emigrantw i upominaj si na forum midzynarodowym o ich prawa. Tymczasem rzdy faszystowskie, w przeciwiestwie do Polski, ktra przez cay okres midzywojenny dya do zapewnienia moliwoci emigracyjnych swoim obywatelom, zaczy ogranicza emigracj, uwaajc j za osabienie potencjau demograficznego Woch. Jak patetycznie pyta cytowany ju powyej Dino Grandi, dlaczego nasze matki maj dalej wydawa na wiat dzieci, ktre bd onierzami innych pastw ni Wochy? (cyt. za: Jarzyna 1933: 159). Wobec zmiany retoryki, wprowadzono we Woszech ograniczenia emigracji staej, ktra zezwolono bya tylko w ramach czenia rodzin, na wezwanie wczeniejszych emigrantw. Poprzez wielkie inwestycje gospodarcze, skierowane gwnie na rozwj wsi (melioryzacje na szerok skal), prbowano osabi potencja emigracyjny lub wspiera migracje wewntrzne. Jedynymi popieranymi kierunkami emigracji byo osadnictwo w koloniach woskich (Jarzyna 1933: 159162). Do przychylnie patrzono take na emigracj czasow, nie wpywajc negatywnie na rozwj demograficzny Woch. Czasowo emigracji zabezpieczano zakazem wyjazdu z rodzin. Utrudniono take emigracj poprzez wzrost opat i wymaganych dokumentw. Rzdy faszystowskie rozwijay take oywion dziaalno zagranic, by zapobiega wynarodowieniu ju istniejcych skupisk woskiej emigracji. Popierano te silnie reemigracj. Efekty polityki faszystw, ktra doprowadzia do znacznego spadku emigracji do pastw pozaeuropejskich i wzrostu emigracji czasowych, przedstawione w tabeli 7, prowadziy polskich naukowcw do pozytywnych konkluzji na temat polityki woskiej i jej celw i skutkw. Niedostrzeganie niebezpieczestw faszystowskiej ideologii doprowadzio do podziwu dla osigni woskiej polityki wobec emigracji wrd polskich dziaaczy emigracyjnych, do tego stopnia, e polityk t stawiano za wzr do naladowania dla polskich decydentw, nie dostrzegajc podstawowych rnic w podejciu obu pastw do zjawiska emigracji, uwypuklajc jedynie zbienoci w retoryce kolonialnej i w trosce o emigranta. Tabela 7. Emigracja z Woch w latach 19281931
Rok Emigracja za ocean Emigracja czasowa Emigracja cznie 1928 70 794 57 771 150 566 1929 61 177 69 437 149 831 1930 59 112 210 637 280 097 1931 40 785 72 011 165 864

rdo: Jarzyna 1933: 169.

71

9. Ocena skutecznoci polskiej polityki emigracyjnej 1918 1939


Szybkie wznowienie emigracji po I wojnie wiatowej byo odpowiedzi na trudnoci gospodarcze odradzajcego si pastwa. Pomimo prb ujcia emigracji w ramy organizacyjne, wychodstwo nastpowao w duej mierze spontanicznie. Prby ksztatowania przez Polsk polityki emigracyjnej byy si rzeczy mocno ograniczone przez polityki pastw imigracyjnych. W ocenie efektw polskiej polityki emigracyjnej okresu dwudziestolecia midzywojennego przewaaj negatywne gosy, zarwno wrd wspczesnych jak i pniejszych badaczy tego zjawiska. W 1927 r. Micha Szawleski nakreli pesymistyczny obraz Polski, w ktrej brak jest kontroli nad emigracj, a wic w ktrej jeden z podstawowych celw polityki nie zosta osignity: misja francuska wybiera sobie samodzielnie najlepszy materia, a osnowa konwencji francusko-polskich daleka, od przecitnego ideau, w duej mierze jest papierowym dokumentem. Niemcy przez kilka lat rekrutowali sobie swobodnie potrzebny materia roboczy, a mymy si zadawali terminem, e jest to rekrutacja nielegalna. Wrd setek tysicy kandydatw na wyjazd do Ameryki, konsulat amerykaski przeprowadza sobie dyktatorsk selekcj (Szawleski 1927: 190). Warto zauway, e rozgoryczenie wspczesnych wynikao nie tyle z kierunkw prowadzonej polityki, ile z niedostatecznie dobrych jej skutkw. Podobne zarzuty stawiaj pniejsi badacze polskiej polityki emigracyjnej. Jak ocenia A. Reczyska, toczone dyskusje, a nawet akcje podejmowane przez wadze, nie miay waciwie decydujcego wpywu na ksztat i kierunek wychodstwa z Polski. Wyniki, ktre uzyskiwano, byy niewspmierne do projektw dotyczcych polityki polskiej. adnego te ze stawianych celw nie zdoano w peni zrealizowa. Wpyna na to tak ekonomiczna sabo Polski i komplikacje w polityce zagranicznej, jak i obiektywne warunki i kryzysy w okresie midzywojennym (Reczyska 1986: 105). Podobnego zdania jest H. Janowska, ktra zauwaa, e nawet najbardziej efektywna, najsprawniejsza polityka emigracyjna nie moga w wczesnych warunkach przynie wikszych rezultatw (Janowska 1981: 105). Analogiczne wnioski wysuwa inny badacz zjawiska, E. Koodziej (1982: 258), ktry zauwaa, e Polska bya zbyt biedna, aby finansowa masow emigracj osadnicz, i zbyt saba, by uzyska dla swych wychodcw znaczniejsz popraw warunkw ycia i pracy zagranic. Rzeczywicie porwnujc stawiane cele z osigniciami, polska polityka emigracyjna wydaje si by zupenie nieskuteczna. Za szczeglnie wyrany przykad zupenej poraki mona bez wtpienia uzna polskie aspiracje kolonialne, nieziszczone, ale te anachroniczne, nierealistyczne i niewykonalne w wczesnych warunkach. By to chyba typowy przykad celu, zbyt ambitnego i nie do zrealizowania (Zolberg 1999: 80), o czym naley pamita, przy generalnej ocenie realizacji celw. Ale rwnie inne cele, stawiane sobie przez polskie wadze nie zostay w peni osignite. Pomimo denia do wzmoenia emigracji i 72

zapewnienia obywatelom polskim moliwoci emigracyjnych, ruch wychodczy w okresie midzywojennym nigdy nie osign przedwojennych puapw, a lata wiatowego kryzysu gospodarczego niemal go zaamay. Emigracj wprawdzie poddano kontroli poprzez rozbudowany system prawno-instytucjonalny majcy obj emigracj regulacj pastwa, jednak przykady masowej nielegalnej emigracji do Niemiec dowodz znacznej nieskutecznoci tego systemu, i nadal po czci jego ywioowoci. Rwnie w zasadniczej kwestii roztoczenia opieki nad polskim emigrantem, pomimo prb rozbudowy systemu pomocy i przeciwdziaania wynarodowieniu, sytuacja pozostawiaa wiele do yczenia. Polska polityka emigracyjna okresu midzywojennego moe wic by uznana za klasyczny przykad zjawiska okrelanego jako policy gap, czyli luki pomidzy zakadanymi celami polityki a jej wynikami (Cornelius, Tsuda 2004: 4). Prbujc wyjani istnienie owej luki, czyli przyczyn niepowodze polskiej polityki emigracyjnej, spord hipotez zaproponowanych przez autorw, mona wskaza na uwarunkowania makro-strukturalne, jako najbardziej prawdopodobne wyjanienie rozbienoci midzy celami a wynikami polskiej polityki emigracyjnej. Uwarunkowania makro-strukturalne przedstawiaj warunki wewntrzne i zewntrzne w jakich polityka emigracyjna bya prowadzona. Spadek popytu na imigrantw w gwnych krajach przyjmujcych, wzrost restrykcji w politykach imigracyjnych oraz saba pozycja Polski na arenie midzynarodowej sprawiy, e nie byo realnych szans na pene osignicie zamierzonych celw polityki. Oceny skutecznoci polskiej polityki emigracyjnej okresu 20-lecia, mona te dokona z perspektywy oglnego spojrzenia na moliwoci realizacji celw polityki migracyjnej pastwa. Jako, e podmiotem polityki migracyjnej z definicji s migracje midzynarodowe, polityka ta odnosi si do zjawiska, ktre po czci ma miejsce poza granicami, a po czci wewntrz danego kraju. W zwizku z tym, cele stawiane sobie przez pastwo w dziedzinie polityki migracyjnej mog by realizowane rodkami wewntrznymi i rodkami zewntrznymi podejmowanymi przez pastwo w rodowisku midzynarodowym. W przypadku polityki emigracyjnej, element zewntrzny w regulowaniu migracji jest silniejszy ni w przypadku polityki imigracyjnej, wic czynniki zewntrzne staj si bardziej kluczowe dla realizacji celw polityki emigracyjnej ni ma to miejsce w przypadku polityki imigracyjnej. Prawidowoci postawionej tezy dowodzi m. in. analiza polityki emigracyjnej Polski midzywojennej. Spord trzech kluczowych celw polityki emigracyjnej, jakimi byo wzmoenie emigracji i zapewnienie moliwoci emigracyjnych obywatelom polskim, objcie kontroli nad zjawiskiem migracji oraz opieka nad emigrantami, wszystkie wykazyway cechy mieszane celw wewntrzno-zewntrznych, czyli takich, ktre realizowane by mogy poprzez dziaania przedsibrane przez pastwo na swoim terytorium oraz takich, ktre wymagay wsppracy z innymi pastwami na arenie midzynarodowej. Warte podkrelenia jest jednak przewaga elementu zewntrznego zwaszcza w przypadku celu pierwszego i trzeciego spord wymienionych. Co wicej, mona zauway, e cele polityki emigracyjnej

73

w midzywojennej Polsce byy znacznie lepiej realizowane na gruncie wewntrznym, ni wtedy, gdy do ich realizacji potrzebna bya wsppraca z innymi pastwami. Stworzenie przez pastwo aparatu nadzoru nad emigracj, wspieranie opieki nad emigrantem, oraz wtoczenie spontanicznego do I wojny zjawiska w ramy instytucjonalno-prawne niewtpliwie oznaczao sukcesy w polityce emigracyjnej II Rzeczpospolitej. Z drugiej strony, poraki w negocjacjach umw midzynarodowych, fiasko planw osadniczych i kolonizacyjnych oraz brak efektywnej opieki nad emigrantem, ktry opuci granice Polski wskazywao na przewag poraek w dziaaniach zewntrznych Polski w omawianej dziedzinie. Oznacza to potwierdzenie wnioskw, e sabo Polski w midzywojennym systemie stosunkw midzynarodowych bya decydujcy czynnikiem ograniczajcym moliwoci realizacji postawionych w II Rzeczpospolitej celw polityki emigracyjnej.

74

Bibliografia
Broek A. (1984), Polityka imigracyjna w pastwach docelowych emigracji polskiej (1850 1939) w: A. Pilch (red.), Emigracja z ziem polskich w czasach nowoytnych i najnowszych. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwa Naukowe. Cornelius W. A. oraz T. Tsuda (2004), Controlling Immigration: Limits of Government Intervention, w: W. A. Cornelius, T. Tsuda, P. L. Martin i J. Hollifield (red.), Controlling Immigration. A Global Perspective. Stanford: Stanford University Press. Dobrzycki W. (1996), Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoytnych 1816 1945. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Freeman G. (1992), Migration Policy and Politics in the Receiving States, International Migration Review, 26 (4): 11441167. Gbiski S. (1930), Emigracja i jej rola w gospodarstwie narodowym. Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonizacyjnego oraz Przegld Emigracyjny, t. III i IV. Iwanowski S. (1927), Zasady nowego prawa polskiego o emigracji, Przegld Emigracyjny, vol. 4. Iwanowski S. oraz K. Mamrot (1929), Prawo o emigracji w Polsce. Teksty ustaw, rozporzdze, instukcyj oraz ukadw midzynarodowych z komentarzem. Warszawa: Wydane z zasikiem Minist. Pracy i Opieki Spoecznej. Jabonowski M. (1992), Z dziejw gospodarczych Polski 19181939. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Janowska A. (1981), Emigracja zarobkowa z Polski 19181939. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwa Naukowe. Jarzyna A. (1933), Polityka emigracyjna. Warszawa: Dom Ksiki Polskiej. Jezioraski K. (1935), Kolonie mandatowe a Polska, Sprawy Morskie i Kolonialne, vol. 2. s. 3637. Koodziej E. (1998), Emigracja z ziem polskich od koca XIX w. do czasw wspczesnych, w: A. Koseski (red.), Emigracja z ziem polskich w XX w. Putusk: Wysza Szkoa Humanistyczna. Koodziej E. (1982), Wychodstwo zarobkowe z Polski 19181939. Warszawa: Ksika i Wiedza. Koseski A. (1998), Emigracja ydw z ziem polskich w XX w., w: A. Koseski (red.), Emigracja z ziem polskich w XX w. Putusk: Wysza Szkoa Humanistyczna. Kraszewski P. (1977), Polsko-boliwijska umowa emigracyjna z 31 XII 1937 r. Kwartalnik Historyczny, nr 2. Kraszewski P. (1979), Zagadnienie polsko-francuskiej umowy emigracyjnej z 3 wrzenia 1919 r., w: M. Drozdowski (red.) Problemy dziejw Polonii, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwa Naukowe. Landau Z. oraz J. Tomaszewski (1991), Bank Polska Kasa Opieki S.A. 19291989. Warszawa. 75

odziski S. (1995), Problemy prawne polityki migracyjnej Polski w latach 19891995 na tle rozwiza obowizujcych w krajach Unii Europejskiej w: J. E. Zamoyski (red.) Migracje i spoeczestwo. Zbir studiw. Warszawa. Meyers E. (2000), Theories of International Immigration Policy A Comparative Analysis, International Migration Review, 34 (4): 12451282. Meyers E. (2002), The causes of convergence in Western immigration control, Review of International Studies, 28 (1): 123141. Okoowicz J. (1918), Zadania polskiej polityki emigracyjnej. Referat wygoszony w Kole Przyjaci Nauk Politycznych w Warszawie d. 15 XII 1917. Warszawa: Wydzia Rejestracji Strat Wojennych przy Radzie Gwnej Opiekuczej. Okoowicz J. (1920), Wychodstwo i osadnictwo polskie przed wojn wiatow. Warszawa. Gebethner i Wolff. Pamitniki I Zjazdu Polakw z Zagranicy, Warszawa-Pozna-Krakw: Rada Organizacyjna Polakw z Zagranicy. Brak daty wydania. Pankiewicz M. (1916), Z Parany i o Paranie. Warszawa-Lublin-d: Gebethner i Wolff. Pankiewicz M. (1929), Polska a emigracja, referat wygoszony na I Zjedzie Polakw z Zagranicy w: Pamitniki I Zjazdu Polakw z Zagranicy, Warszawa-Krakw-Pozna: Rada Organizacyjna Polakw z Zagranicy. Pilch A. (red.) (1984), Emigracja z ziem polskich w czasach nowoytnych i najnowszych (XVIIIXX w.). Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Plender R. (1988), International Migration Law. Dodrecht-Boston-London: Martinus Nijhoff Publishers. Raport w sprawie polityki migracyjnej pastwa. Warszawa 2004. URL: www.ipiss.com.pl (15.05.2005). Reczyska A. (1986), Emigracja z Polski do Kanady w okresie midzywojennym, Krakw: Ossolineum. Szawleski M. (1927), Kwestia emigracji w Polsce. Warszawa. Timmer A. S. oraz J. G. Williams (1998), Immigration Policy Prior to the 1930s: Labour Markets, Policy Interactions and Globalization Backlash, Population and Development Review, 24 (4): 739771. Tomaszewski J. (1985), Ojczyna nie tylko Polakw. Mniejszoci narodowe w Polsce w latach 19181939. Warszawa: Modzieowa Agencja Wydawnicza. Tomaszewski J. (1991), Mniejszoci narodowe w Polsce XX w. Warszawa: Editions Spotkania. Topolski J. (1992), Historia Polski od czasw najdawniejszych do 1990 r. WarszawaKrakw: Oficyna Wydawnicza Polaczek. Torpey J. (2000), The invention of passport. Surveillance, citizenship and the State. Cambridge University Press. Varlez L. (1930), Midzynarodowe migracje i ich reglamentacja, Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonialnego oraz Przegld Emigracyjny, vol. 1. Walaszek A. (1983), Reemigracja ze Stanw Zjednoczonych do Polski po I wojnie wiatowej (19191924). Warszawa, Krakw: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. 76

Walaszek A. (2002), Wychodcy, Emigrants or Poles? Fears and Hopes about Migration in Poland 18701939. Referat na Association of European Migration Institutions 2002 meeting, Stavanger, Norwegia, www.utvandrersenteret.no. Wrzesiski W. (1975), Polityka pastwa polskiego wobec Polakw zagranic w latach 1918 1939. Przegld Zachodni, vol. 2. Weiner M. (1985), On International Migration and International Relations, Population and Development Review, 11 (3): 441457. Wrzesiski W. (1979), Polacy za granic w polityce II Rzeczpospolitej 19181939, w: M. Drozdowski (red.), Problemy dziejw Polonii. Warszawa: PWN. Zacki G. (1929), Dwie orientacje w polskiej polityce migracyjnej. Warszawa: Naukowy Instytut Emigracyjny. Zacki (1930), Problem koniecznoci i moliwoci polskiej polityki kolonialnej, Kwartalnik Naukowy Instytutu Emigracji i Kolonizacji oraz Przegld Emigracyjny, t. I i II, s. 246 i nast. Zarychta A. (1933), Emigracja polska 19181931 i jej znaczenie dla pastwa. Warszawa: Liga Morska i Kolonialna. Zolberg A. (1989), The Next Waves: Migration Theory for a Changing World, International Migration Review, 23 (3): 403430. Zolberg A. (1999), Matters of State, w: Ch. Hirschman, Ph. Kasinitz, J. DeWind (red.), The Handbook of International Migration: The American Experience. New York: Russell Sage Foundation.

77

78

Aneks. Spis waniejszych aktw prawnych dotyczcych emigracji w Polsce 19181939


1. Dekret z 30 grudnia 1918 r. o powstaniu Pastwowego Urzdu Do Spraw Powrotu Jecw, Uchodcw i Robotnikw74 2. Dekret z 27 stycznia 1919 r. Naczelnika Pastwa o organizacji Pastwowych Urzdw Porednictwa Pracy i Opieki nad Wychodcami. 3. Ustawa z 4 listopada 1920 r. w przedmiocie uregulowania spraw dobrowolnej oraz przymusowej migracji ludnoci75. 4. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 22 kwietnia 1920 r. w przedmiocie utworzenia Urzdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej76 5. Ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomoci przez obcokrajowcw77 6. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 11 lutego 1925 r. o statucie organizacyjnym Urzdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej78 7. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 17 marca 1926 r. w sprawie zmiany statutu organizacyjnego Urzdu Emigracyjnego79 8. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej i Ministra Spraw Zagranicznych z 22 marca 1923 r. w przedmiocie utworzenia urzdu radcy emigracyjnego przy przedstawicielstwach dyplomatycznych w krajach, do ktrych lub przez ktre kieruje si ruch wychodczy polski (Iwanowski, Mamrot 1929:207 i nastpne)80. 9. Ustawa z 11 listopada 1924 r. o organizacji konsulatw i o czynnociach konsulw81. 10. Rozporzdzenie Prezydenta z 29 czerwca 1924 r. o wykonywaniu opieki spoecznej nad obywatelami polskimi, ktrzy w adnej gminie Rzeczypospolitej Polskiej nie maj prawa do opieki trwaej, oraz o ponoszeniu wynikajcych std kosztw 82 11. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 8 lipca 1925 r. o utworzeniu Pastwowej Rady Emigracyjnej83 12. Ustawa z 14 grudnia 1925 r. o wycznoci portw polskich dla wychodstwa84. 13. Ustawa z 1 lipca 1926 r. o opatach stemplowych85. Zgodnie z jej art. 142 wolne od opat stemplowych s podania w sprawach tyczcych si pomocy kredytowej dla osadnikw i reemigrantw. 14. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 sierpnia 1926 r. o cudzoziemcach 86.
74 75

Dziennik Praw Pastwa Polskiego 1918, Nr 3, poz. 84. Dz. U. 1920 Nr 108 poz. 707. 76 Dz. U. 1920 Nr 39 poz. 232. 77 Dz. U. 1920 Nr 31, poz. 178. 78 M. P. 1925 Nr 43, poz. 168. 79 M. P. 1926 Nr 74, poz. 236, 237. 80 Dz. U. MSZ 1922 Nr 5, poz. 56. 81 Dz. U. 1924 Nr 103, poz. 944. 82 Dz. U. 1924, Nr 56, poz. 576. 83 Dz. U. 1925, Nr 75, poz. 535. 84 Dz. U. 1925, Nr 129, poz. 916. 85 Dz. U. 1926 Nr 98, poz. 570. 86 Dz. U. 1926 Nr 83, poz. 465.

79

15. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych z 15 grudnia 1928 r. o ruchu cudzoziemcw87. 16. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 padziernika 1927 r. o emigracji88. 17. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z 23 grudnia 1927 w sprawie wykonania Rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o emigracji89. 18. Szczegowe przepisy rachunkowo-kasowe dla etapw emigracyjnych w Wejherowie i Gdasku, wydane przez Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej w porozumieniu Ministrem Skarbu i Najwysz Izb Kontroli Pastwa90 19. Przepisy o formie, treci i sposobie zawierania umw przewozowych z emigrantami z dnia 5 stycznia 1928 r. 91 20. Oklnik Urzdu Emigracyjnego Nr 21 z dnia 27 wrzenia 1928 r. do towarzystw okrtowych w sprawie uzupenienia oklnika Nr 15 dotychczasowego umowy przewozowej. 21. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych z dnia 9 lutego 1928 r. w sprawie czciowego wstrzymania emigracji92 22. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej oraz Ministra Przemysu i Handlu z dnia 14 lutego 1928 r., w sprawie kaucyj przedsibiorstw trudnicych si przewozem emigrantw93 23. Rozporzdzenie Min. Pracy i Opieki Spoecznej z 4 czerwca 1928 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie regulaminu postpowania i prac komisji do spraw podziau i uycia kredytu pastwowego, przeznaczonego na cele opieki nad emigrantami94. 24. Rozporzdzenie Ministra Reform Rolnych z 11 czerwca 1928 r., wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Ministrem Rolnictwa o statucie Pastwowego Banku Rolnego95. Zgodnie z paragrafem 3, zadaniem PBR jest popieranie osadnictwa oraz administrowanie funduszami przeznaczonymi na powysze cele do dyspozycji organw rzdu. Zgodnie z paragrafem 5 bank ma prawo nabywa i zmienia nieruchomoci celem prowadzenia osadnictwa (Iwanowski, Mamrot 1929: 218 i nast.). 25. Instrukcja Urzdu Emigracyjnego z dnia 14 lipca 1928 r. Nr 4444/E. II dla P.U.P.P. w sprawie wydawania zawiadcze na paszporty emigracyjne w wypadkach emigracji jednostkowej do krajw kontynentalnych96 26. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z dnia 28 wrzenia 1928 r. w sprawie ustanowienia ekspozytur Urzdu Emigracyjnego97
87 88

Dz. U. 1929 Nr 5, poz. 49. Dz. U. RP 1927 Nr 89, poz. 799. 89 Dz. U. 1928, Nr 6. poz. 37. 90 M. P. 1927, Nr 74, poz. 174. 91 M. P. 1928 Nr 47, poz. 60. 92 Dz. U. 1928 Nr 26, poz. 239. 93 Dz. U. 1928 Nr 21, poz. 187. 94 M.P. 1928 Nr 141 poz. 244. 95 Dz. U. 1928 Nr 64, poz. 584. 96 B.U. E. Nr 13 z dn. 1 VIII 1928 r. 97 Dz. U. 1928 Nr 92 poz. 805.

80

27. Warunki dopuszczenia zagranicznych spek akcyjnych i komandytowych do dziaalnoci na obszarze Rzeczypospolitej98 28. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 18 stycznia 1929 r. o zawieszeniu wypaty zasikw dla robotnikw rolnych i pozostaych po nich czonkach rodzin, na rzecz ktrych niemieckie instytucje podejmuj wypat rent z tytuu ubezpiecze spoecznych99 29. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 19 listopada 1930 r. o bezporednim przewozie emigrantw z Polski do portw Ameryki Pnocnej. 30. Rozporzdzenie Prezydenta z 21 czerwca 1932 r. o przekazaniu zakresu dziaania w sprawach emigracyjnych Ministrowi Spraw Zagranicznych i zniesieniu Urzdu Emigracyjnego100 31. Rozporzdzenie Prezydenta z 27 padziernika 1933 r. o zniesieniu pastwowych urzdw porednictwa pracy i opieki nad wychodcami101 32. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Opieki Spoecznej z 9 stycznia 1933 r. o uprawnieniach robotnikw zatrudnionych zagranic do zasikw na wypadek bezrobocia102.

98 99

Dz. U. 1928, Nr 103, poz. 919. Dz. U. 1929 Nr 7, poz. 60. 100 Dz. U. 1932, Nr 52, poz. 492. 101 Dz. U. 1933, Nr 84, poz. 621. 102 Dz. U. 1933, Nr 26. poz. 215.

81

ISSN 1732-0631 ISBN 83-921915-3-6 Printed in Poland

Vous aimerez peut-être aussi