Vous êtes sur la page 1sur 144

15 yanvar 2010 - : YENSEY F h : : : : -: rasim.karaca@gmail. : (050) 316 30 82 : www.alatoran.org www. adyazar.

az

1300815541
AZN 1438090000 USD 1438190100 / 0137010001944 200189 .W.I.F.T AIIBAZ 2X : 26.01.10; : 6084 1/8 / : 16 ..; : 1000 .

!
1. ! 2. .

Frhad Amur. eirlr 3 Mhmmd Salur. n skkiz tm, nd lt sm Qurtarmaq anlaynn fizioloji v sosioloji izahlar bard zdln yrl knspsiysAq mtnin qapall (dbi tnqid) 4 Aalar Mmmdov. Pessimist rolunda 8 Azr hmdov. eirlr 10 Aleksandr Soljenitsin. Yalansz yaamaq 12 Aqin Yenisey. eir 17 Eva Hoffman. tkilr snti yaxud yeni ild hyat tcrbsi.evirdi: Samir Bulut 18 Yuliya Nevolina. eir 26 Elnur Astanbyli. Elin fndiyevl n ba verir 27 Elmin Hsnli. eirlr. Kf (hekay) 29 Firudin Allahverdi. Muam v qalstuk 32 Alev Adil. eirlr 33 Horacio Quiroga. Oul 34 Hmid Herisi. eirlr 36 brahim Sel. Sim nnnn trk mhnlr 39 ntiqam Hacl. rdn qurtulmaq mmkn deyil - Lars fon Trier yaradclnda ekzistensializm 44 Jorge Luis Borgies. eir. 43 brhim brihmli. eirlr 46 Masir Amerikada dbi proseslr. 48 Murad Khnqala. Ata yurdu - tarix kitab 50 Nrmin Kamal. eir 52 Natiq Glhmdolu. Msahib 54 Qnimt Zahidin mhkmd son sz 56 Qan Tural. Sabir hmdli haqda yaz. Anar v Rafiq Ta. Hdflr zrin qeydlr. 58 Trkan Urmulu. eirlr 60 Aliya. a-da ttrd vrlmnn dzlmz rl ltnd 61 Rhim liyev. Yzlr ttifq v svt dbiyyt 62 Rhim liyevl msahib 67 . eirlr 70 Samir Bulut. Mn bataql qurudanlardanam, sonra gllr kn taplacaq 71 Yaral Bxtiyar. Qarnars (hekay) 73 jdr Olla msahib 76 Seymur Baycan. Qlbmiz gz qarsndadr, Niy roman oxumalyam sualna cavab verir..., Roman nec yazmamal 78 Sda Hasan. Radikal eirlr 85 Sima nna. Poetik sayqlamalar ( Vaqif Bayatlnn son kitab haqqnda) 87 ahbaz Xuduolu bel deyir 89 Sayman Aruz. eirlr 92 Rafiq Ta. t tayas ili (hky) 94 li kbr. Amneziya (romandan para) 97 Ernst Yandl. eirlr 102 Alov. ki nal 103 Babi. eir 104 Mirmehdi Aaolu.in A hrfi yazlm dair (hekay) 105 Karel apek. Ourlanm qtl 107 Knan Hac. Elin Slcuqla shbt 109 Sevinc Prvan. Mumyalar (hekay) 110 Rasim Qaraca. dbi Xronika 111 Vilyt Quliyv. dbiyyat zr Nobel mkafatlar 117

15, YANVAR 2010

Frhad Amur
xstlik markas armani ilaclardan oyanmq yax hava zndn birc yumaq vsilnin nmli-yumru yerlri hovuzlu bir evi sevdiyimiz yan etkimizdi dilimli barmaqlarn gncliyindn ald sevdal son zaman elektronik arklar son zaman bir linin bed birisn yollar boyu muncuqlu gec hyatnn populyar alnda tamn bel grnr o gn biz xstlikl cift kimlr qarsa ilan dliyindn xarammazdq uana minmidik sevginin ensiz-uzunsuz-damsz evind aladq ama adamn mrn n bitirir bilirsn inanmayana grnmz glir ahin tpsi georgio armani bir insandr qadnlar o gn mn xstydim mmkn olduqca uzun v n qdr sir dmdm stn dymlrinin psmmi pmsmmi saf sar rngli frn ili qzlar salarn yerl bir edrcsin lsz bi dodaqlar patlarcasna girilimyn duzlu suya batrrsan o zaman gzl olur tez - tez fasillrdir hans notlar olaraq klimlr dodaqlarn qan dayan blm ou zaman gizlnir eyni iki yarmkrsil sevgilini bryr sevmk he zaman yaramaz mn sadmi stlik sonrasnda ayrlmaq ... dey sevmk iind bdiyyt drsliyinin v misralarn altnda tozsuz dodaqlarn var yanna itah duyusu saysan bu da mnim tozlu yaramazlarm suyumu xarmaq n hr yerimi sxmdm eyni uaqlnn yanna baqa iqlimdkilri d qatsan sni qancq dey sevmk kimidi sual stnd mini paketlrd d bulaq bir nemtmi nfuza brnn qzlar acql gzlri bakteriyal boyas arzular tirtn tikili kristal yirdkli gllriyl skryi gy udur baxrsan llriyl bostanlaan qzlara halbuki elektrikini izlmk mmknm yrylrin yalnz idik kiik-kiik qular idik srcik analar mmlrini azmza gtirib qrbt qamamz saxlard namlum sbblrdn yoxdular ipuclarn tutdum ii zor altilrin bunlar yuxulu qadnlar qlq kimi zirlr ardnca da ilingr sfrsindydim mindin oturdunmu anlatmas zor o qdr hzla kemidim ki bu yolla gerid birc ey diqqt etmidim qollarm rahatm ayaqlarna? o inc dmirli bk bilmdn bu yasaq aqn nmunsi yox nec qaacan arb qanadlanacan mmkn deyilmi?

gu

* F.Amurun eirlri Poeziyasndak gzlnilmzlik slubuna gr Fransada gny dbiyyat v ncsnt cmiyytinin diplomuna layiq grlb.
15, YANVAR 2010

d b i

t n q i d

Mhmmd Salur

n skkiz tm, nd lt sm
Seymur Baycann roman haqqnda Bilcri dmiryl vzlnn skmysnd ylib qtrm gzly- gzly Symur Bycnn kitbn uyurdum. Byrmd turmu hl yl adam gzucu kitb bndn snr mndn nun dnn nliyini, mllifin kimliyini srudu. Mn d, Symur -in 18,6 sklt memur dsydim tri qnum h n b dmyckdi dy, sdc lrq Symur dl yznn rmndr cvbn vrdim. Snr ydn ldu ki, yl tnmn gz kitbdk p- slmq ifdsin stb v mrnn sbbi d bununl bl imi. z d bu dyimin zibil slmq ifdsil yni mnd lduunu ds bl, yn ifftl kmi svt senzursn yd sld. Hl llh zmz, dh drusu Symurun zn bd ki, turcq yldm kitbdk n yumq ntisnzur ifdni grd. Dzd, mshibimin tmsil tdiyi nslin qtr dn kib gtdiyindn dbi zvq nlr myyn tmir. mm hr hld. Tsvir tdiyim hdisnin b vrdiyi yrin dn d tsdfi qyd tmdim. Symur l hmin kitbnd bir nfr sylyir ki, nu Bilcridn knrd tnyn ydu. ndi mlum ldu ki, dstumuzu h Bilcrid d dz -mlli tnmrlrm. mm mn qls, bzilri kimi btn dnyd l itdn mnr lmqdns, lp Bknn znd d tnnmmq lr, tki y bcrdn ml qurnb yksk fydl i msln mlik lsn - l Symurun yrrll kimi. Symur Bycn mlif mtbutdk yrpublisist - yrbdii mqllriyl dn bldm, snrdn is stlik bir n hky v sssini d umum. mm mhz 18,6 sm kitbndn snr nu bir blc tndm qntin gldim. B ddm ki, qzt - jurnld nisbtn snt il yzn Symurun qr ncq kitbd lr. Mndn ls, skkizdqquz milynluq lkd tm ciddi ln, zhirn qyri-ciddi kild svmk kimi byk qbiliyyti ln n u 8-9 nfrdn biridir Symur Hm dnn, hm d jnrnn qyri-diliyin gr ucu lrq 18,6 smdn di lmyn n is gzlntim vrd. l bl d ldu, mm n qdr by sslns d, bu kitbn qyri-diliyi mhz hddindn rtq di, nc dyrlr, przik lmsnddr. nu d dyim ki, bu srd fvqld h n tpmynd bir qdr umsuq lsm d, bununl mllif nzrimd, z tbirinc dsm bir qrm d ksilmdi. Symur bu srini sklt-mmul dlndrb v kitbn z qbnd rmn sznn gzg ksinin yzlmsn ssn nu ntirmn jnrl tirt cizgilri kimi nzrd tutduu nllr. Hqiqtn, klssik sttik llrl bu srd n btv sjt, n knkrt knflikt, n d z myyn prsnj vr. Kitbn frml qhrmn mllif z ls d, fktiki qhrmn, bzn d ntiqhrmn btvlkd zrbycn lqdr, zrbycnd - btn mnfi-msbtlriyl Sjt v knflikt glinc, bu kitbn blmlri qt-bul gditl v ziddiyytlr irisind rpnn mmlktin trisinin yr-yr fqrlridir. Blk d bir qdr tmtrql sslnck, mm hr nc ls, mn bu sri sn iyirmi ilimizin srbst bdii trii hsb dirm.
4
15, YANVAR 2010

Svtdn snrk grkliyimizi bundan daha gni v lpqlyl vrn ikinci bir kitb umdmdn, hl ki, bu qntdym. Mnimn Symur Bycnn yzr istddnn n y gstricilrindn biri bilirsinimi nddir? Yqin ki, tccblncksiniz: kitbdk sy szlrinin ustlql, yrli yrind ildilmsi bcrnd! Mn zm adtn sy syn lmsm d, mllifin dbsiz dilin vlh ldum v dyunc gldm. llh d Symuru gldrsn! mm Symurun bdii qbiliyyti bununl bitmilr: skidrnu Pskudry virmk, Rsim Qrc v Murd Khnqldn R. Khnql v M. Qrc dzltmk yumq dsk, prodist, lini bbn qyrmq, F. Qznfrlunu dirigzl ldrmk, rus Hzrt bbs hqq ddizdirmk n hr dm vrilmyn yumr hissi lzmdr. Yri glmikn kitbn znn v m llifinin dlr brd vrsiylrm bildirmk istyirm -i vvlc 30cu sr, yud 3 iks kimi b dmdm: yni ki, mn srin yzrym, yud d, sizinn qt mchulm, qssndn ki, siz uculr ty dyilm! mm snrdn bu irlrin intrntl bl lduu qntin gldim. Kitbn dn glinc, nun mns mn hl d qrnlq qlr. mm lmi ad flls ln nsnnin lsn irdn bhlnirm - ictimi tirzn ifadsi lrq. bu, Symur yldr - n y, tccblnmrm! srin hr fslinin vvlindki ulduz fllrnn, mzmununu is hlmzn hl ki, fn lmsndn dly urlrmz hkim ksilmi hvlruhiyyyl izh tmk lr. Crq yml Symurun hrbi idmtdn v sfr tsvirlrindn bhs dn shiflrini uynd Yroslav Qkin lmz vyki ydm drd. Mllif ictimi bllrmzdn sz rkn bdrrhim byin Bizim yblmzn d trldm. Kitbn cmi-cmltn birc yri zrbycnl lrlq mn glmdi: qrnn df zrbycn dyib lmsi shnsi Fikrimc, M..Rsulzd miqysl siyytlr h bir hld bd qmq yrmz! lnqln ymz d vdr blmql tmm-kml dknl bilrik. Kitb, dvm mtlq lmldr cmlsil bitir. ucu kimi mn d rzlrm v mid dirm ki, Symur z ictimi hytn dh mfssl, bir qdr d bzk-dzkl yzy lb iq zn rs, hmiyytli bir i grm lr. nki, s Hsynvun tbirinc dsk, zmn zmndr ki, kimlrs qrnlqlr iq slmql ylrmzl brbr ymnlrmz d b-tkmy brcludur.

Qurtarmaq anlaynn fizioloji v sosioloji izahlar bard


Qan Turalnn iylkli gecnin parnoqrafiyas hekaysi haqqnda

Qan Turalnn iylkli gecnin parnoqrafiyas hekaysi onu tri mtali edn siravi oxuculara maraqsz, bzi tnqidilr is alnmam kimi grn bilr. Bunun sas sbbi hyatmzn znn cansxcl, stlik d srd sovet dbiyyatndan frqli olaraq, tipik qhrmann yoxluu il baldr. Dorudan da hekaydki Qan Tural surti n qdr tipik olsa da, he bir mnada qhrman hesab oluna bilmz. Bu is mllifin istedadszlndan deyil, yen d yaaymzn bozluundan irli glir. srdki Qan Turalnn hyat xalqmzn bu gnn sl parodiya olduu kimi, onun kemii v indisi d cmiyytimizdki ayq (lbtt, mcazi mnada) azlqla srxo oxluun rmzi kimi dyrlndiril bilr. Yaz-pozu il ruhunu manyakcasna aldadan mxbirin sonradan gzynlikl cismini ovunduran ofisianta evrilmsi slind son 20 ild mmlktimizin n tipik metamorfozalarndan biridir. Qsasndan ki, hekaynin mrkzi surtini, el o birilrini d, byk mvffqiyytl dostoyevskisaya alaldlm v thqir edilmi insanlar adlandrmaq mmkndr... Yqin ki, bir qdr obrazl olmaqla, bel demk olar ki, tarixinin iql mrhlsini yaayan xalq sanki dastan balayrsa, ksin, hyatnn alatoran dvrnd baya ltiflr quradrmaqla mul olur. He ksin he kimin kitabn oxumad bel zmand hr z bildiyini v istdiyini qlm alr. Yaz vasitlri d mxtlif olur: msln, surt Qan Tural z hyat tarixsini vvlc lil (qlmil), sonda is tamamil baqa bdn zv il yazya alr. Ruslarn, filan yerini barma il mqayis etmk bardki mhur deyiminin flsfsi d el bu yerd anlalr... Hr bir mtali edn ks oxuduundan mhz axtardn tapmaa aldndan, bu hekayd d oxlar n is parnoqrafik-seksual-intim olan n plana xara bilrlr. xsn mnim ns ortada olan sas msl cmi 20 manata xan qzlarmzdr. Baqa szl, onlarn bir ne saatlq amortizasiya haqqnn bir ne kiloqramlq heyvan tinin qiymtin mvafiqliyidir. Neft v milyonlar sltntind nisbtl n ucuz mtnin insan ti olmas faktn tfrrat il dbiyyatmza gtirmkl Qan Tural qiddt layiq i grm olub. Glck nsillr onun vasitsil XXI srin vvlind, Azrbaycanda hyatn dibindki bazar qiymtlrindn xbrdar olacaqdr. Bu yerd marksizm klassiklrinin Balzak haqqnda dediklri yada dr... Yeri glmikn, kn olmadmdan bu yaxnlara qdr Kenti brkgedn siqaret bilmim, amma mhz bu hekaydn v Seymur Baycann yazlarndan yrndim ki, bizd fahilr v masir qullar da hmin siqaretdn kir. Fikrimc, mllifin hekaydki hadislri bu gn sdrmas da tsadfi deyil: Qan Tural bununla gnlrimizin ksriyytl belc - biri-birini tkrar etmkl bo-bouna kemsin iar vurur. Bu bdii yaznn bir zlliyi d sjet birbaa aidiyyti olmayan, sanki tri deyilmi stiralt ifadlrdir. Onlarn da daha ox glck oxuculara v ttqiqatlara hesabland gmanndayq. Mn Xalq qzeti nin blg mxbiri olmaa raz olardm, onun (fahinin M.H.) ri olmaa yox.
5

15, YANVAR 2010

Mnim n sevgi, lkd ken ay n qdr i yerinin almas kimi bo bir ey idi. Azrbaycan xalq pu olan xyallarn kafe v restoran adlarnda bdildirirlr . Mhafizilr Qlb meydannda ekcn dylnd, Orda n ilri var? deyn Azrbaycan xalq eyin halna rkdn acyrd. Var-yox sy... var-yox bayraqd, milltdi, xalqd, qanundu, prezidentdi. Yazmn axrnda bu hekayy bit mtbu mnasibt d z mnasibtimi bildirmk istyirm. Qarma xan yazlarn oxumadan trmdiyim istedadl publisist Elnur Aslanbyli bu hekaynin alnmad, mllifin ifadsindn yararlanaraq onun qurtara bilmdiyi fikrini ifad edib. Amma mn qalsa, n qdr saymazyana v sliqsiz yazlsa bel, bu hekayd Qan Tural bdii chtdn tam boala bilms d, ictimai baxmdan btnlkl rahatlana bilib. nki bu gnk dbiyyatmzn sas sual Nec yazmal? deyil, mhz Ndn yazmal? olmaldr. Bu mnada Qan Turalnn qurtarmasn alnm hesab etmk olar.

zdln yrl knspsiys


Azad Yaarn konseptual eirlri haqqnda zd Yqdn uduum, istisnsz lrq, btn irlri sdc byndiyimi sylmi lsm, bld byk hsbl h n dmycyimin frqindym. dur ki, bu fikrimdn vz krk, vzind Knsptul irlri ssnd nun dnyy bn, tri ls, mnsibt bildirmk istyirm. Hmin irlrin z yrsnn mumiyytl hyt v cmiyyt, unun is msusi zmnmizl bl lms gryinin z rtq tqdirlyiq hldr. nki muminin dh filsf, susinin is vriln hld dbiyyty id lms hqiqti, bl dmk mmkns, btn zmnlr v lqlr n mqbul lmql, bu gnmzdn tr llsus yrdr. nki, Symur Bycndn sitt gtirmk lmsn, indiki zmn dl vldlr bic lnlr ziyl y, ziynllrdr... zdn h v y, sdqtl ynt rsndk msfnin ql gz qdr yn lms brd, yud qumru quun sttik v qstrnmik (mdni v gdni d dmk lr) blr hqd, yinki rzil vzirlik brdki irlri n qdr gzl ls d, sn mn smimi lub, nun ni yntdn bhs dn D-r-mi-f-sl-ly si kimi irlrin, bizi lpq grklikl dh mhkm blmlr sbbindn, stnlk vrrdim: ndi siz dyin: b-bynimi prn bu rnini yddinci musiqi ntuyl blyn n rzulrl yl slmym, nylyim grsn?! rti lrq bl dlndrdm zmn irlrinin bir qisminin cnsz qhrmn, yud tniki rmzi mbil tlfnlrdr ki, flr z yrind, hqiqtn d gnmzn
6

mlli-bl cfsn, htt blsn vriliblr. Tlfnomlgiylrn ksriyyt n zvq, yud d zvqszlk myr lduunu dyn zd Yr tmmil hqldr. Qdrinc qyri-tvzkrlq ls d, bir blc hiy knrn b lv tmk istyirm ki, vtil yzd qzt mqlsind bndniz d vik tlfn msjlr il kmiin dd-bb mktublrn mqyis tmkl hytmzn n drcd primitivldiyindn sz b. N qdr cld ls bl, quun v qyn bir n vvlki hisslri lmu llk v vzl mqyisd l ln mbitl isthz dn zd tlfnmniynn kllrindn bhs dn Qlu ys qlu irind gnmzn tn mnzrsini cnlndrr. Vtr ftih n ln iki ldn biri tlfn bmq n biri l zrhlq lyib cib yllnr. lin shibi is blc hytn qynd lm dnm lur bu qfil zng sysind... Bld dfnd d yrmq bulunur, biri i-gcnd d. Bir dh tvzkrlqdn yn kib dmk istyirm ki, tmini d Bllrdn bl vr, n d, blm, dmli: biri sril, biri rklm, biri d u ln bir mql yzmq fikrindym. z ql rmz m hmin bllrdn biri ln rklm (shbt, lbtt, ry rlm v by rklmdn gdir), dh drusu, zrrinq brd zdn, Khn drd tz zm irini d mtlq um mslht grrdim. Milli l birimizin irind qyri bir fcimizdn, bq cr rbtlmmzdn bhs dilir: hr n iki mtrdn bir (mn hr n skkiz ddmdn bir dyrdim). Tz sd Tz qtq!- dy hyqrn insnn mnqurddn btr gn qlms gryi, n yzq ki, rtddr... zdn kiik irlr yzm sbblrini uyrkn Fzulinin qzl stnlk vrmsi hqd yzdqlr ydm dd: b sr vvlin iri cnnn drdindn hns bhnlri gtirirdis, b yz il snrk yzr d r dlillr gstrir. slind nlr xrd kzlr yzmmdn irli glir. nki kzd yr bitn qdr fikrimi bitirmk bu dr yr smq zrundym snki Snr d hmin kiik irlrin ensiz kitblrd p glir gndm. Drsqllqdn, yrsizlikdn hl minitr rsmlr fnsuz v girift nlr kdiyimi dh b-rtmrm. Srf imknszlqdn h tbl v lyih ilmdiyimi is tkc zm bilirm. zmd d bl kr lms sbbindn (yn d tv-

15, YANVAR 2010

zkrlqdn uzm. Qn Turl dmikn, mqlni mn yzdm gr zm qb vrirm!) y mnd szlrl ynmq, szdn sz rmq qbiliyyti ln dmlr susi rbtim vr. Azd Yr d bllrindndir. Frnsz Qlunn syd il rbc qlu rsnd lq trmq, yud kz pr il pr kz qrldrmq y d frli v frqlini frqlndirmk n fillji fntziyy mlik lmq tlb lunur. ls, Knsptul irlrdn bl b ddm ki, qhrmnmz plifnik tlzvq kklnmi, prqrmldrlm v rklmldrlm, kz prnn zrind qzl rdlnn pr kzdn stn tutulduu zmnmizdn ikytidir ki, burd d zvqlrimiz tm st-st dr. Sdiq bndniz bl hsb dir ki, qrulu yuuy irin-it rklmlr qtmqdns z mistik trillrlrini syr tmk dh mslhtdir. Hmin irlrdn bir d nu qrrldrdm, nlrn mllifi dd d v tlls drultm nil lub, ki bu d hr ks myssr lmur...

Aq mtnin qapall
Hmid Herisinin SSSR eirlr kitab haqqnda Hmid Herisinin SSSR eirlr kitabndan, blk d, yazmazdq, gr onun qrib mzmunlu n sz vzi olmasayd, llxsus da hmin n sz vzind aq v qapal mtn anlaylarndan bhs edilmsydi... Dd Qorqud, yoxsa Dd Qorxmu srlvhli hmin n sz vzind n az yeddi drnin suyu bir yer qatlsa da, hllik ad kiln qhrmanlq (mllif qalsa, qorxaqlq) dastan bard, Hmid byin z tbirinc ifad etsk, aq mtnl mbahisy girmk istyirik. Ny grs mlum mhtm dastandan srfi-nzr edib, hanssa (rus dilindki, kako-un trcmsi mnasnda) hekayy saslanaraq, Qorqudu Qorxmu edn Herisi, sonra bir xeyli d irli gedib bizlrin qorxmaz trklrdn deyil, qorxaq trkmnlrdn trdiyimizi iddia edrk zlynd lap fontan elmi olub. Elmi baxmdan tamamil sassz olan bu mhakimnin, sahibinin bdbin ictimai hval-ruhiyysindn doduunu nzr alb, bu zifliyi, blk d, ona balamaq olard. Di gl ki, atasnn Tud rhbrliyind olmuluunu xsusi olaraq qeyd etdiyindn, o, Molla Nsrddinin mhur zr gnahndan pis (zr bdthr z-gnah) ltifsini yadmza salm olub... Yazmzn haiysi knarna xb qeyd edk ki, bndniz tlbykn mhz Dd Qorqudun dili mvzusunda, biri zn, digri is yaxnna olmaqla, iki diplom ii (mvzular: DQ v masir Azrbaycan ivlri (leksika) v DQ-un frazeologiyas) yazdndan v dastan bir ne df, hrfi mnada, szbsz oxuduundan, bu sri babat tand iddiasndadr v ona mnasibtd bir balaca qsqancl da var. Odur ki, sravi tnqidi olaraq, o, bdii istedadna yax mnada sz olmad Hmid qardamzn veriln halda elmi istedadszlna sz olduunu da yazmaya bilmir... Btn lri insanlar kimi lmdn kinn Dd Qorqudun timsalnda gstriln dastan qhrmanlq eposu

saymayan mllif bilmlidir ki, Dd Qorqudun z, bel demk mmkns, qhrmanlq iin baxmr, sadc olaraq, baqalarnn igidliyini vsf edir. Qhrman deynd d Qorqud deyil, Basat, Beyrk, Qaraca oban v digrlri baa dlr. Elmi mlahizlrind zbkistandan vurub Trkmnistanda xan, nec deyrlr, aran daa, da arana gtirn Hmid yaddan xarr ki, bizim Dd Qorqudun hadislri Xzrin rqind yox, qrbind-Qafqazda v Kiik Asiyada ba verir v stlik d, onun xsusi nm verdiyi qamln bu mqamda he bir tarixi missiyas-filan yoxdur. mumiyytl is, mllifin adn kdiyi Bartold da daxil olmaqla oxsayl elmi nfuz yiylrin mhl qoymadan, oxdandr ki, sadc bdii obrazlqdan xb qat-qat byk anlay ksb etmi Dd Qorqudun adn v mahiyytini sasl kild dyimk o qdr byk elmi qabiliyyt v csart tlb edir ki, tsvvr etmk bel, diletantlq deyil... Qrz, minilliklr vvlin ozannn ruhunu rahat buraxb, daha ciddi muliyyt olaraq gnmzn airininHerisi Hmidin eirlrindn yazma, elmi is azsayl hqiqi alimlrin hdsin qoyma daha mqsduyun bilirik. Anlamadqlarmz z yerind, airin baa ddymz eirlrindn n xoumuza gln chtlrdn biri bzi eirlrd srlvhni bir, ya bir ne cmllik poetik nsrin vz etmsidir. Dorudan da, quruca szdn, ya sz birlmsindn, yaxud da, qrammatika dilind desk, adlq cmldn ibart balqdansa, bu cr mnsur balanc eir giri kimi daha mnasib formadr, stlik d eir xsusi ilv gtirir... Nvbti orijinallq vaxtil olduqca mhur olmu v rmzilmi eirlrin, yaxud filmin adn, ya zn yeni tfsird, ideal olmuu real olan kimi vermkd tzahr edir: Sovet pasportunun son gn, All kukla, lmn 17 an bu qbil eirlrdndi... n ox xoumuza gln eir is lpaq realizmin brbzkli romantizm rplb ilik-ilik olmasndan bhs edn, aqla yeyib-iib, sonra onu qtl yetirmi iki nfrin shbti haqdadr... Yazmzn vvlind, nql ediln kitabn n sz vzinin qribliyindn sz amq. n byk qribliks orasndadr ki, hmin mqddimd oxucuya, aq mtn vd edn mllif, hqiqtd qapal mtnl, mcazi rmzlrl, mcrrd obrazlarla, canmz siz desin, surrealist rsmlrl, mlli-bal manipulyasiya edir. Hqiqtn d, SSSR adnn, xsusn d, sedirilmi SS-in kitabn mzmununa birbaa aidiyyti olmad kimi, burdak eirlrl killr, illah da ki, n sz vzi arasnda laq tapmaq n grk aas, bu gn ox dbd olan ekstrasens Zirddin mllim olasan. Btn tnqidlrimiz baxmayaraq, bu kitab xoumuza gldi, n azndan ona gr ki, aq yaxud qapal mtnl verilmsindn asl olmayaraq, aada nmun gtirdiyimiz misralar kimi oxsayl maraql bdii paralar var: Hyat nsann hkmt qiymtidirs, lm onun gerck bazar qiymtidi.

15, YANVAR 2010

flsf

Aalar Mmmdov

Pessimist rolunda
Sizin baxlarnzda kdr n n bel azd?
Nitse

Bdbinlik, yoxsa bdbinilik?


Azrbaycan dilind pessimizm bdbinlik, optimizm nikbinlik deyirlr. Hr iki sz farscadr, birincisi bd, yaman grn, ikincisi xo, yax grn demkdir. Mnc pessimizmin terminoloji trcmsi bdbinlik yox, bdbinilik olmaldr, optimizm d nikbinilik. Optimizm optimum (n yax, la) szndndir, pessimizm pessimum (n pis, n bd) szndn. Mndn olsa, bu terminlrin farscalarn iltmk vzin, hllik orijinallarn saxlamaq, optimum variant olard.

Yaamaa dyr, yoxsa yox?


Soru budur: Hyatda ar-ac, drd-kdr oxdur, yoxsa hzz, sevinc, adyanalq? Xobxtlik v bdbxtliyin sas xsidi, yoxsa dnyvi? mumiyytl, dnya necdir? Optimist dnyabaxa gr, dnya mmkn olan dnyalarn n yaxsdr, lasdr, bel ki, bundan yaxs ola bilmzdi (Leybnits). Pessimist baxa gr is dnya mmkn olan dnyalarn n pisidir, htta dnya o drcd pisdir ki, bir az da pis olsayd, yni msln, yarm millimetr, yarm qram, yarm drc o yan-bu yan olsayd, he mumiyytl, var ola bilmyckdi (openhauer).

Depressiyan da pessimizml dyiik salmaq olmaz. Depressiya psixoterapevtik problemdir v tibbi sulla malic edilir. Yann myyn bir dvrnd v yaxud hanssa uursuzluq qarsnda depressiyaya dn adam pessimist grn bilr, amma sonra keib gedr bu. Bel demk olarsa, depressiya keici pessimizmdir. Bir szl, naraz xasiyyt kimi, keici duyu kimi, hal kimi pessimistlik ayr eydi, flsfi konsepsiya kimi, dnyagr kimi pessimizm ayr. Amma tbii ki, pessimist xarakter v xroniki depressiya mtfkkir bir adam pessimist flsfy srkly bilr. Digr trfdn, optimist adam depressiyadan pessimistdn daha asanlqla v tezlikl xr. Pessimist adam is depressiv haln z dnyagrnn sbutu kimi grr, normallamaa psixi mqavimt gstrir.

Pessimizmin qsa ifadsi


Pessimizm dnyagrdr. O, mxtlif formalarda ta qdimdn bri hmi olub. Qsa ifadsi bel olar: Bu dnya pisdir, daha dorusu, n pisdir v bundan da pis olan odur ki, bu pis dnya he vaxt dzl, yaxlaa bilmyck. Dnyann pis olmasnn insan n trcmsi ondan ibartdir ki, hyatda zab hzzdn, kdr sevincdn fundamental olaraq oxdur. Dnya mumiyytl, insann xobxtliyin uyun deyil (Absurd flsfsi! - Kamyu). Dnyada rin v zabn varln etiraf edn dnyagr hl pessimizm demk deyil. nki pessimist hzzin varln inkar etmdiyi kimi, optimist d dnyada rin v zabn varln inkar etmir. Pessimist ola bilmk n hzzsizliyin (iztirabn) hzzi stldiyin inanmalsan. ri fundamental olaraq hyatdansilinmz saymalsan v demlisn ki, zab insann bdi qismtidir. Optimist bel deyir: Vziyyt grndy qdr d pis deyil. Pessimist is bel: Vziyyt grndyndn d pisdir.

Pessimist xarakter v depressiya


Pessimizm il pessimist xarakter qarq salnmamaldr. Pessimist xarakter txminn bel olur: O, daim ikayt edir v pislyir. Risk etmir. Ninki zmli deyil, mbariz d aparmr, o, hr cr yeni tklifi rdd edir, onu qeyri-mmkn sayr. zn bynmdiyi n he kimi sev bilmir. N z n, n d baqalar n trifli bir dn klm tapb dey bilmir. Tslliy inanmr v s. Bu adam xarakterc pessimistdir. Amma o, pessimizm terminini blk he eitmyib d, ninki nzriyysini bilmyi.
8

15, YANVAR 2010

zabdan qa?! Lnt sn, kor eytan!


Dnyann arxasnda insan xobxt etmk n hanssa xeyirxah mqsdlri olan urlu bir varlq zad dayanmayb. ksin, hyatmzn v bdi taleyimizin cilovlar hara srdyn bilmyn kor eytann linddir. Sn dem, allah eytan imi. Pessimizm gr, biz hmi n istdiyini v hara getdiyini bilmyn kor eytann qullaryq. Pessimizm bu nqtd nnvi dini dnyagrl vidalar. zabdan biryolluq qa mmkn deyil. zab ya da iztirab xstlik kimi hm cismani ardr, hm d arzular pua xmaq kimi mnvi ar. Alca az bym adamlarn hssasl da az olduuna gr onlarn di v qarn arsndan baqa arlar olmur v buna gr d btn salam mrlri boyu onlar optimist olurlar. drak az cilalanm bu adi adamlar ancaq xstlnnd v qocalanda bir az pessimistlirlr. Hr halda pessimist - aryan hssas adamdr. Daimi zabdan qamaq mmkn olmad kimi, daimi hzz d atmaq mmkn deyil. Arzular yerin yetmir. mrd yarmq qalmayan he n olmur. Bir trk airi demikn: Hr lm vaxtsz lmdr. Hzz daimi zabn mvqqti olaraq dayanmas, bir anlq da olsa unudulmasdr. Var olan, permanent olan - zabdr. Buna gr d insan daim hzz qar ki, ignc mannn mngnsi bir az boalsn. Bir szl, xobxtlik dadmlqd, doyumluq deyil.

Biur insann eqoizmi


nsan all yox, iradli varlqdr. Onu al yox, kor istklr(i) idar edir. Al arzularn xidmtisidir (r-rasionalizm flsfsi!). Nticd daltsizlik dalti stlyir, kdr sevincdn kmiyytc d oxdur, keyfiyytc d iddtlidir. Maral diri-diri yeyn plngin ald hzz il, maraln duyduu arn mqayis edin. nsan ursuzcasna, qarn partlayanacan qan imkdn hzz almaa hazr olan acaqanad kimidir. nsan sadc olaraq hzzdn doya bilmir (hedonizm flsfsi). Hr bir frd eqoist olmaa sadc olaraq mhkumdur. nki hamya ancaq z birbaa verilib. Baqas is biz ancaq bamz vasitsil verilib. Mn drimd qurtarram. Mnim srhddim drimdir. Yeri glmikn, xlaq qaydalarn yrnmkl n xlaql olmaq, n d ibadt elmkl cnnti qazanmaq olar. Grk baqasn hiss edsn! Mnviliyin dsturu budur.

Bilik meyvsindn dadan cnnti itirir


Sinir sisteminin inkiaf arn oxaldr. ldrln kz ldrln acaqanaddan daha iddtli ar duyur. nsan idraknn inkiaf da optimizm aparb xarmr. Xobxt mdrik olmayb. Dahilr ksr hallarda zab kiblr. Blk d zablar onlarn dhasn qamlayb (yaradc pessimizm). Biliklndikc yqin ki, iki sbbdn pessimistlirik: Hzz d, iztirab da subyektivdir, hiss edildiyi iddtd olurlar. Aln itilnmsin paralel olaraq, hssaslq da artr, duyular da iddtlnir. Tfkkrnz n qdr drinlr ilyibs, adi adamdan bir o qdr drindn hiss edcksiniz eyni bir hadisni. zabn hzzdn ox olduu dnyada hssaslamaq is he d bxtvrlik deyil. Bigan, qaln adam he n artmr. Bu, bir. kinci: Biliklndikc, mnalandrma fqnz genilnir v bellikl, mnan gzdn itirirsiniz. Yaadqlarnza mna ver bilmyiniz tinlir, mnalandrmaqda gcszlirsiniz. Dnyada tk-tk nlrins, kim(lr)ins sizin n mnasn, hmiyytini, rolunu, varlq sbbini tapmaq, vzedilmzliyin inanmaq el d tin olmaya bilr, amma btvlkd dnyann zn, hyata mna vermk biliklndikc tinlir. Predmetiniz bydkc grcklriniz kiilckdir. Fundamental mnaszl anlamamsansa, demli, n drin mtlbi hl anlamamsan. n arsiz tnhalq: snin anladqlarn he kim anlamr. Pessimizm metafiziki xstlnmdir. Yazq psixoterapevt, o indi pessimisti hans arqumentlrl saaltsn, onu xobxtliy nec inandrsn?!.

zabl hzz
Hyat tamamil hzzlrdn ibart olsayd, onda biz gcl hzzlrl zif hzzlri frqlndirck v zif hzzlr zab ad verckdik. slind xristianlq el bunu deyir: slind zab yoxdur, hzzin yoxluu, yaxud azl var. Grnr, buna grdir ki, qdim dini-etik sistemlr kr elmyi, geriy, aaya baxma, yni dayanma taprrlar. Dinlr deyirlr ki, sn zn doymu hiss elmsn, bu dnya sni doydura bilmz. zn mhdudiyytlr qoymaq mminlikdir. Amma mminlik d zabldr ax, hzzli deyil. stlik insan hzz aldqca onun hzz alma qabiliyyti koralr, o z hzz mnbyindn daha vvlki drcd hzz ala bilmir, daha oxunu, daha iddtlisini istyir. nsan hzz yrir! Amma zabda bel deyil. zab kn adamn zaba qar vrdii yaranmr, o, zaba sla yrmir! (Mazoxizm hzzli zaba yrmkdir). mrmzn qalan hisssini n qdr firavan yaasaq da, vvl yaadmz kdrlri unuda bilmirik. Grnr, baqasnn yaxln tezlikl unudub, pisliyini unuda bilmmyimizin sbbi bu pisliyin ucbatndan kmi olduumuz zabmz unuda bilmmkdndi.

Hammz lm lntlnmiik
Optimistlr zlrini mdafi edirlr: Dnyann glckd dzl bilcyin v yaxlaa bilcyin mid oxdur, tarix insann zablarn sndrmy doru yoldadr, glckd daha daltli bir cmiyytin qurulacana dair imkanlar getdikc artr, mgr grmrsnz ki, texnikann v tibbin
9

15, YANVAR 2010

inkiaf insann fiziki ziyytlrini n qdr azaldb? Amma optimistlrin ndns, daim unutduqlar bir fakt var: Bu, lm faktdr. nsan mr faktik olaraq iflasa urayr. z d tkc insan frdi lmr. Kulturalar da lrlr, dillr d, dvltlr d, htta Teup kimi, Marduk kimi, ndra kimi allahlar da! Hr ey keicidir, olmaq olmamaa doru yoldadr. Hr birimiz lm hkm altndayq. Hammz lm lntlnmiik. Sanki hr birimiz deyiblr: l, kopoyolu! Biz buran trk elmk mr olunub. Qa yoxdu, dayansan da lmd, getsn d. Hyatn mqsdi lm atmaqdr. Optimizm is sanki bunu grmr v bununla da o, hyatn hamsna deyil, bir hisssin, sadc iin baxm olur.

Azr hmdov

Qhrmani-tragik pessimizm
Qhrmani ya da tragik pessimistliyin mnas budur ki, bizim . Nsimi kimi sn d deyirsn: Dnya duracaq yer deyil...; amma Nsimidn frqli olaraq, daln bel gtirmirsn: ...ey can, sfr eyl. ... ey can sfr eyl deyn klassik pessimistlik ziflrin v frarilrin pessimizmidir. ayd dnya pisdirs v bu pis dnyan dzltmk prinsipc mmkn deyils (dnyann dzldil bilcyin inanan yazq optimist marksistlri yada saln!), bel olan halda, insana yazlm aln yazsna inadkarcasna tabe olmur, bdbxt olmursan! Allah kimi drk edilmi kor eytann plann pua xarrsan! Sn mni bdbxt ed bilmdin, ey bd tale! gcl pessimist bel danr. Optimistlr is illziyalarla balarn qatrlar. Msln, din xalq n opium (narkotik madd) kimi illzyonal optimizmdir (Marks). Qhrmani ya da tragik pessimizm mrur gcllrin pessimizmidir. O, dnyan olduu kimi grmy tab gtir bilir v yalan xilaslarla z z ban aldatmr. Bu, qrurlu, boyun ymyn, ksin, qiyam qaldran, syan edn pessimizmdir. Amma Sizif xobxtdir! (Kamyu). Dnyada he n sonadk saslandrla bilmz (nihilizm!). Dnyada qabaqcadan sn verilmi btn mnalar sasszdr. He bir mumi v bdi mna yoxdur. Dnya o qdr mnaszdr ki, he intihar elmy d dymz. He qiyamda da mna yoxdur, amma he olmasa, qiyam vasitsil rf qazana bilrsn. Mrur pessimizm insann z taleyindn intiqamdr, z aln yazsna ironiyasdr.

4 eir

Axam konsertdn sonra


qzm boynumda universitet hytil man dayanacagna trf gedirik ata, sn burda harda ilyirsn qzm soruur qalarm qaldrb trafdak n iql binan gstrrk bax, orda, deyirm dz d deyirm bu axam n idirs fakltmizin yerldiyi binan gur projektorlarla iqlandrblar qzm da mn d sevinirik qzm i yerinin iql olmasna sevinir mns dogru szn

Xobxt sonluq?
gr acqlansa, pessimist optimist bel deyrdi: Siz cahil v sadlvhsnz. Blk d saxtakar v yalansnz. Optimist is bel: Siz d xst v zifsiniz. Bdbxt xsi hyatnz mumildirirsiniz (ontologizasiya edirsiniz).

Alt uaq atasdr Qdir


arvad Daa dindar olduuyn uaqlarn say durmadan artr 16 ildir Bakya ged bilmir evd xalaolusundan anasnn dfnin getmmsindn ermnilrl konfliktdn Baknn klrinin khn adlarndan dananda Daa hirlsnir

10

15, YANVAR 2010

Amma he vaxt imrliy getmir Qdir Sakit Okeanin sularn bynmir Daa hr df tkid elynd Qdir ssini qaldrb tkmc yox deyir deyir bu he imrlik deyil ki suyu soyuq, z d lilli n im bilirsn n d qumu qum deyil ki uzanb gn versn zn Zuulban, Nabran grmynlr gedib imsin orda Daa Qdirin tk birc bu szn he n demir Qdir d ox xsusi bir kild deyir bunu pafosla, siftind bir zg ifadyl, szlrin ara ver-ver el deyir ki anasnn lmn kdrlnmyi Baknn khn klrin azrbaycanl qzlara Qarabaa xalaoglusuna olan sevgisi tk birccik bu cmly sr

dnizl zbz otururam antadan ahmat taxtasn xarb fiqurlar dzrm alar mnim qaralar dnizin d2-d4! bam qaldrb dniz baxram

Qar zrindki izlrdn blli ki


bu cr il artq ne gndr yalnz iki nfr gedib-glir mn v dovan he rastlamadq bir-birimiz he tapdamadq bir-birimizin izlrini onunla n crs nsiyyt qurmaq istyirm msln bel bir ey qar zrind barmamla bir kvadrat tnlik yazaram altnda da x1 = ?, x2 = ? yazb gzlyrm grm dovan hll ed bilckmi msallar da el serm ki kklr kiik msbt tam ddlr olsunlar msln 2 v 3 sonra grnd ki dovan tnliyi hll ed bilmir ona bir eyham verrm 2 kknn yerin iki kk qoyaram 3 kknn yerin d kk belc hm bir dil oyunu iltmi olaram hm dovanla aramzdan bir uxluq ker hm d dovan kklri yeyib sevinr dovan da mniml nsiyyt can atrm o da bel maraql eylr fikirlib tapa bilirmi o da bu fikilri z yaxnlarna, dost-tanlarna demy utanrm

Bu dniz hr eyi bacarr


nm oxumag da kil kmyi d sz soruma da he n sorumayb susma da sevmyi, unutma bacarrm? bacarr! darxma, darxdrma oynama, oynatma zrindki qaaylara dey bilrmi mn trf usunlar? ists deyr! alma n glirs hans feli, hrkti dnrms grrm dniz bacarr onu bir an karxb dururam mlrk sahild

15, YANVAR 2010

11

TK LDN D SS IXAR

Z S

. Freyd yazrd: qlin ssi gur deyil, lakin inadkardr v o eidilmyncn susmaz. Yaz v tarixi Aleksandr sayevi Soljenitsnn qanl sovet gerkliyini ifa edn asta, lakin bir an da sngimyn ssin btn dnya belc qulaq ksilmidi. oljenitsn 1918-ci ild Kislovodskda varl kazak ailsind doulub. Rostov Universitetinin riyaziyyat fakltsini bitirdikdn sonra orta mktbd riyaziyyat v astronomiya fnlrindn drs deyib, eyni zamanda qiyabi olaraq Moskva Universitetinin dbiyyat kursunu baa vurub.

artq gecdi! Soljenitsn btn dnyada grkmli yaz, dnyann yarsn idar edn qdrtli sistem tkcanna meydan oxuyan mrd, csur adam kimi tannr v sevilir. 1970-ci ild Soljenitsn dbiyyat zr Nobel mkafatna layiq grlr, lakin mkafat almaa getmkdn imtina edir, bilir ki, gets, onu bir daha z lksin buraxmayacaqlar. 973-c ild Soljenitsn qdrtli DTK-nn ban aldadaraq z balca srini - QULAQ arxipelaq epopeyasn Qrb tr bilir. Kommunist rejiminin 1924-1953-c illrd trtdiyi cinaytlrdn danan bu oxcildli, sndli roman Soljenitsn Xruov dvrnd Sov. KP v DTK arxivlrindn ld etdiyi materiallar sasnda qlm almd. Sovet rhbrliyinin bu srl bal xofu o qdr byk idi ki, mvafiq orqanlar romann Qrbd apnn qarsn almaq n dvlt sviyysind bnzri olmayan sy v chdlr gstrirlr. Lakin onlarn syi bs idi. 1973-c ilin dekabrnda romann birinci hisssi Parisd ap edilir v o vaxta qdr Stalinin lm drglrin inanmaq istmyn dnya ictimaiyytini lrzy gtirir.

haribnin balanmas il Soljenitsn cbhy yollanr, orada artilleriya kapitan rtbsin atr. 1945-ci ild cbhdn gndrdiyi mktubda Stalinin nvanna tnqid syldiyin gr mhkmsiz-filansz mrnn 8 ilini hbsxanalarda, Sibirin islahmk drglrind keirmli olur. O zamanlar hkumt yalnz dissidentlrin zlrini deyil, hm d ail zvlrini tqib edirdi. Mhz bu sbbdn z can n qorxan arvad Soljenitsndan z dndrir.

aleyin dnkly, hbs drgsinin dhtlri Soljenitsnn iradsini sndra bilmir. Hl drgd olarkn z ilk hekaylrini yazmaa balayr v yazdqlarn gztilrin lin dmmsi n zbrlyib yaddana krr. 1953-c ild Stalinin lmndn sonra Soljenitsn drgdn azad olunmaqla brabr mddtsiz srgn mhkum edilir. 1956-c ild onda xrng xstliyi akar edildiyi n srgndn azad olunur. O, lmk n azadla buraxlr (bu hadislr onun Xrng korpusu adl povestind btn tfsilat il tsvir olunub), lakin mcz ba verir xstlik bir nv geri kilir v ona Ryazanda mskn salmaa icaz verilir; buradak mktbd o, riyaziyyatdan drs deyir, z ilk hekaylrini yazya almaa balayr.

u roman Avropa kommunist hrkatna ar zrb vurur Avropann sol tmayll ziyallar ktlvi surtd kommunist partiyalarndan xdqlarn elan etmy balayrlar. Bu, Avropada kommunizmin squtunun balanc idi. Tlaa dm Sovet rhbrliyi yaznn fiziki mhvi haqqnda ciddi dnmy balayr, bu addmdan Kremli yalnz dnya ictimaiyytinin ehtimal olunan qzbi saxlayr; nhayt, x yolu taplr: yazn sovet vtndalndan mhrum edib SSR-dn srgn edirlr (1974). Soljenitsn AB-da Vermont hrind mskn salr, sovet gerkliyindn bhs edn roman v tarixi xronikalar zrind iini davam etdirir.

960-c ild N. Xruovun antistalin kampaniyasndan ruhlanan Soljenitsn Sibirdki islah-mk drgsi hyatndan bhs edn v sonralar ona dnya hrti gtirmi van Denisoviin bir gn povestini qlm alr. Povest 1962-ci ild, yalnz Xruovun z msly qardqdan sonra ap edilir v drhal da dnya miqyasnda dbi-siyasi sensasiyaya sbb olur.

974-c il fevraln 18-d Vainqton post qzeti onun z hmvtnlrin mracitini - Yalansz yaamaq balql yazsn drc edir. Bu mracitnam tez bir zamanda samizdatn kmyil btn lky yaylr. nsan vicdannn n inc tellrin toxunan bu mracitnam lkd vvlc azsayl dissident hrkatnn, az sonra is insan lyaqtinin tsdiq olunmas urunda ktlvi hrkatn, bir nv, manifesti olur.

S 1

talinizml mbariz aparan Xruov txminn 20 milyon sovet vtndann mhvi il nticlnmi kommunist rejiminin cinaytlrini ictimaiyyt atdrmaq istyn Soljenitsn dstklmy balayr. Lakin artq 1963-c ild Xruovun z Soljenitsnin masir sovet gerkliyindn danan ziyanl hekaylrinin apna yasaq qoyur.

oljenitsn burada gcl xsiyytlr, yaxud z mslk yoldalarna deyil, hmiki kimi btn xalqa da deyil, nec deyrlr, orta vtndaa mracit edir. Onlarn hr biri il rkdn, btn smimiyyti il danr, sanki zbsurt z hyat tarixsini onlara nql edir v bu mracit, bu ar rklr yol tapr.

964-c ild Xruov vzifsindn gtrlndn sonra Soljenitsn yen sovet xalqnn dmni elan edilir. DTK onu v onun yaxn adamlarn izlmy balayr. Lakin Soljenitsn tslim olmur, onun qanl Stalin terroru haqqndak povest v hekaylri samizdat (yaz makinasnda ap edilmi lyazmalar klind) vasitsil btn lky yaylr v Kreml rhbrliyi n n dhtlisi odur ki, cnbi lklrd drc olunur.

stiqlaliyyt, demokratiya, trqqi, btn bunlar hl ox sonra bizim hr birimizin beynind drin kk salm yalan xb gedndn sonra glckdir. Yaz deyir ki, bizim trafmzda hr eyi udub mhv edn rzalt v klliy gr tkc dvlt, cmiyyt, iqtidar, yaxud mxalift deyil, ilk nvbd bizim hr birimiz xsn msuliyyt dayrq. O deyir ki, mbarizy girmk, tkbana da olsa ilk addm atmaq grkdir. Tklikd tin olan ilk addm... oljenitsnn resepti saddn d saddir - he vaxt, htta n mqdds mqsdlr namin bel yalan sylm, hqiqti rt-basdr elm. Vicdansz cmiyytd demokratiya mvcud ola bilmz. Chd el, yalandan qurtul. O vaxt daha he ks sni alaldb z bilmz!

oljenitsn hqiqtindn hiddt glmi hakimiyyt dairlri btn lkd Soljenitsnla bal tqib v bhtan kampaniyasna balayr. 1969-cu ild onu Yazlar ttifaq zvlyndn xarr, bununla da yazn, demk olar ki, yaay vasitlrindn mhrum edir, lk ziyallarn onu damalayan mktublar imzalamaa vadar edir, htta mktblrd d ona qar kin v lntl dolu tbliat aparrlar. DTK agentlri Soljenitsnn mnzilind axtar aparr v onun lyazmalarn msadir edir, telefon vasitsil onu lml hdlyir, yaznn az qala hr addmn izlyirlr. Lakin

Hikmt Haczad

12

15, YANVAR 2010

A.Soljenitsin

YALANSIZ YAAMAQ
(1974)

tn bunlarda he d onlar gnahkar deyil, hr eyd biz zmz gnahkarq! Vaxt vard cnqrmz da xara bilmirdik. ndi artq samizdat yazb-oxuyuruq, institutlarn dhlizlrin yb ryimizi boaldrq: Gr n oyundan xrlar, gr bizi hara srklyirlr?!. Xarabalq v yoxsulluq iind yer-gy smayan lovalq, vhi rejimlrin harda gldi mhkmlndirilmsi, vtnda mhariblrinin qzdrlmas... Keflri ists, bizi z limizl (z vsaitimizl) bslyib bytdymz Mao Tszedunun stn d gndr bilrlr v gedrik - armiz ndir? Kimi istslr hbs elyirlr, sa-salamat adamlar dlixanaya salrlar. stdiklri oyunu xarrlar, bizs acizik, gcszk. Axrmz atb, mnvi lm artq bizi yaxalayb v fiziki lm d qapmzn azn ksdirib: zmz d, vladuamz da kl dndrmy hazrdr, bizs vvlki kimi hrkk-hrkk qmr v dodaqalt mzldanrq: Nec mane ola bilrik? Bizd o zor han?. Adamlmz o drcd itirmiik ki, btn prinsiplri, mnviyyatmz, ata-babalarmzn btn eldiklrini, nvlrimizin ely bilcklrinin hamsn bir qarn ry qurban veririk - tki khn nizam pozulmasn, vcudumuza xtr toxunmasn. Bizd n qtiyyt, n qrur, n d rk yans qalb. Biz btn briyytin axrna xa bilck atom lmndn v nc dnya mharibsindn d qorxmuruq (blk dlm-deikd yer tapb gizln bildik?); biz yalnz csartli vtnda addm atmaqdan qorxuruq. Tki

srdn ayrlmayaq, tkbana bir addm atmayaq - birdn bir para ryimizi itirrik, qazdan, isti sudan, Moskva qeydiyyatndan limiz xar. Siyasi drnklrd beynimiz mhkm yeridiblr ki, mr boyu sabit v rahat yaamaq grkdir: mhitdn, sosial raitdn qaa bilmzsn, varlq uru myyn elyir, yni bizlik bir i yoxdur, biz he n ely bilmrik. Ancaq biz hr ey ely bilrik! Yalandan zmz toxtaqlq veririk. Btn bunlarda he d onlar gnahkar deyil, hr eyd biz zmz gnahkarq! Dey bilrsiniz ki, ax hqiqtn, x yolu yoxdur! Azmz txayblar, n biz qulaq asan var, n bizdn sz soruan. Onlar nec mcbur elyk ki, biz qulaq assnlar? Onlar z fikrindn dndrmk, dorudan da, mmkn deyil. Yax olar ki, onlar yenidn sek! Ancaq bizim lkd he vaxt he ks yenidn seilmir! Qrbd adamlar ttillr, etiraz nmayilri keirirlr, ancaq biz o qdr baqapazl olmuuq ki, bel eylrdn qorxuruq: nec yni idn boyun qarasan, nec yni klr tklsn? Msibtlrl dolu son sr rus tarixinin dn-dn snaqdan xard flaktli (stlik, hqiqtn d biz xidmt elmyn) yollarla getmk lazm deyil! Bir vaxt kiln o toxumun boy verib artd indiki dvrd terrorla, qanl syan
13

15, YANVAR 2010

v vtnda mharibsi il lkni daltli v xobxt elmk istyn o zndnraz cavanlarn nec azdqlarn, n boyda shv yol verdiklrini ham aydn grr. Yox, sa olun, maarifi atalar! ndi grrk ki, irkin metodlar irkin d nticlr dourur. Qoy llrimiz qana bulamasn! Blk dair qapanb? Dorudanm x yolu yoxdur? Biz ancaq oturub gzlmkmi qalr? Birdn ns z-zn ba verdi?.. Lakin biz gec-gndz indiki yaaymz triflyib daha da mhkmlndircyiks, he olmasa, onun n yaral yerindn (yalandan!) qamayacaqsa, yalan he vaxt zzn bizdn l kmyck. Zoraklq adamlarn dinc hyatna soxulanda lova-lova, qrmz-qrmz bayraq qaldrr: Mn zoraklam! Daln, kilin - zrm!. Ancaq zoraklq tez qocalr, o, zn uzun mddt gvn bilmir, zn yaatmaqdan, yax grnmkdn, gz kl frmkdn tr lst yalan kmy arr. nki zoraklq yalandan baqa he nyin arxasnda gizln bilmir, yalansa yalnz zorun hesabna yaayr. Zoraklq biz qar ox vaxt aq hcuma kemir. O, bizdn yalnz yalana boyun ymyi, hr gn ona rik xma tlb edir - klnin btn sdaqti d el bundadr. Azadla xman indiycn mhl qoymadmz n adi, n sad aar el buradadr - xsn yalana qoulmamaq! Qoy yalan dnyan brsn, qoy yalan hamya hakim ksilsin, ancaq kiicik bir eyd mhkm duraq - yalann hakim ksilmsind mnim lim olmasn! V bu, sstlymz azacq da olsa aradan qaldra bilr. Bizdn tr n asan - yalan yoxa xarman n sad yolu da el budur! nki adamlar yalandan iyrnib z dndrnd o, sadc olaraq, aradan xr. Yalan mikrob kimi ancaq adamlarda yaaya bilir. Ortaya xan hqiqti car kmy, dndymz ucadan demy yetimmiik - lazm deyil, qorxuludur. He olmasa dnmdiyimizi danmaqdan l kk! imizd qat balam mtiliyin fonunda yolumuz budur - n rahat yol; Qandisaya vtnda itatsizliyin (dil gtirmk bel xataldr) baxanda n asan yol. Dnb-danmaq, yalana qtiyyn qahmar xmamaq! Yalann srhdini (onu hr bir cr grr) anlayb o iltihab xttindn geri kilmk grkdir! Yalana don geyindirmsk, onda onun nec tez v nglsiz yxldna heyrtlncyik; lpaq yalan lpaq kild d grcyik. V nhayt, itatkarlmzdan x yolunu qoy hr ks z sesin: ya bil-bil yalana nkrilik elsin (ah, bhsiz, z kefindn tr yox, ailsini dolandrmaqdan, balalarn yalana uyunladrmaqdan tr!), ya da masirlr, glck nsl layiq adam olsun. V hmin gndn o; - daha bir klm d yalan yazb ap etdirmsin, yalana imza atmasn; - yalan sz n camaat arasnda, n xsi shbtlrd, n tbliat, mllim, trbiyi, n d teatr aktyoru kimi n zndn desin, n kazdan oxusun; - istr rssamln, istr heykltraln, istr fotonun, istrs d musiqinin vasitsil he bir uydurmaya hqiqt donu geyindirmsin;
14

- znsorta n, z mvffqiyyti namin yuxarlardan ifahi v ya yazl kild yerin dmyn sitatlar gtirmsin; - onu istmdiyi nmayi v mitinq getmy mcbur etmy imkan vermsin; ryinc olmayan transparant, ar lin alb ba zrin qaldrmasn; - knlnc olmayan tklifin lehin l qaldrmasn, layiq bilmdiyi, yaxud bhlndiyi adama (aq v ya gizli) ss vermsin; - saxtalna vvlcdn min olduu mzakirlrdn boyun qarsn; - natiqin dilindn yalan, ideoloji cfngiyat, srtk tbliat, shbt eidn kimi ynca, mhazirni, tamaan, kinoseans yarmq qoyub xsn; - informasiyan saxtaladran, sl faktlar rt-basdr elyn qzet-jurnallara abun yazlmasn, onlar satdan almasn. lbtt, biz yalandan uzaqlaman vacib rt v imkanlarnn he d hamsn sadalamadq. Tmizlnmy balayan - baxlar aydnlab durulan hr ks baqa imkanlar asanca se bilr. Bli, ilk vaxtlar tin olacaq. Kims bir mddt idn qovulacaq. Doru-dzgn yaamaq istyn cavanlarn hyat ilk vaxtlar lap qlizlck, ax onlarn oxuyub cavab aradqlar drsliklr yalanla doludur - onlar da lyib-semk grkdir. Amma namuslu olmaq istyn he bir vaxt, htta qorxusuzhrksz texniki elmlrd bel hqiqt v ya yalana, mnvi mstqilliy v ya mnvi nkriliy trf addm atarkn sadaladm rtlri pozmasa, zn aldada bilmz. z ruhunu qorumaa tpri atmayan adam qoy qabaqcl baxlar il ynmsin, akademik v ya xalq artisti, mkdar xadim v ya general olmas il lovalanmasn, qoy z-zn belc d desin: mn qoyunam v qorxaam, tki qarnm tox, bam salamat olsun. Btn mqavimt yollarnn n sadsi olan bu yol bizim n asan kemyck. Ancaq zn yandrmaqdan v aclq keirmkdn d ar olmayacaq: alov bdnini sarmayacaq, isti gzlrini qarsalamayacaq v ailn n he olmasa qara rk, imli su taplacaq. Bizim xyant etdiyimiz, aldatdmz byk Avropa xalq - exlr, slovaklar lyaqtli rk gzdirn arxasz-kmksiz sinni tank qabana vermk rnyini gstrmdimi?

15, YANVAR 2010

Deyirsiniz, tin yoldur? tin yoldur. Ancaq mmkn yollarn n asandr. Can n tin olsa da, ruh n yegan yoldur. tin yoldur, ancaq artq bizd adamlar var ki (htta bel adamlar onlarcadr), ne illrdir bu rtlr ml elyir, yolun tinliyin qatlar, hqiqtl nfs alrlar. V bellikl, bu yolla biz birinci getmirik, gednlr qouluruq! Sralarmz n qdr mehriban v sx olsa, yolumuz o qdr asan v qsa olar. Biz minlrc olsaq, he birimiz he n ely bilmycklr. On minlrc olsaq, lkni tannmaz drcd dyi bilrik!

Qorxaqlq elsk, onda kimins biz aman vermdiyindn gileylnmyk - zmz aman vermyn el biz zmzk! Blk hl dzk, gzlyk ki, vaxt glsin, bioloq qardalarmz bizim fikirlrimizi oxumaq v genlrimizi dyidirmk mslsini tezldirsinlr?.. gr bunda da qorxaqlq elsk, onda biz rzilik, yararszq v Pukinin nifrtin layiqik: Azadlq srnn nyin grk? Nsildn-nsil onun qismti Noxtadr, qamdr, bir d dynk.

Alman intellektuallar n nzrd tutulan Cicero jurnalnn xahii il grkmli rus yazs, Nobel mkafat laureat Aleksandr Soljenitsn Avstriyal gnc yazar Daniel Kelmann bzi suallarn yazl cavablandrmaa raz olmudur. Hmin msahib 2006-c ilin payznda Cicero jurnalnda, sonra fransz dilin evrilrk Fiqaro qzetind v Nyu York Taymsda drc olunmudur. tn ilin sonlarnda is dahi yaznn 90 illik yubileyi rfsind o, Moskvada rus dilind d iq z grd (zvestiya, 11 dekabr 2008). Xatrladm ki, sabiq Sovetlr dnmind SSR Yazlar ttifaqnn btn yerli filiallar (o cmldn, AY) trfindn planauyun kild ox kskin tnqid olunaraq slind thqirlr mruz qoyulan v dissident yaz kimi lkdn qovulan A.Soljenitsnn Azrbaycan dilind ilk ap sri oxuyacanz bu msahibd sz gedn Matryonann oca povesti olub. Xzr jurnalnn 1990-c il, 1-ci -d mnim trcmmd drc edilmi hmin povest kimi, mrnn son gnlrini yaayan dibin qlobal tarixi hadislr, ictima-siyasi v dbi-mdni proseslr dair orijinal fikirlrl zngin bu son msahibsinin d oxucularda maraq douracan gman edirm.

Trcm edni: Akif L


yaz-publisist, 27 yanvar 2009

Aleksandr Soljenitsn:

tsir gstrdi, bolevizm, Sovet Kommunizmi deyiln eylrin mahiyytini mnim n tam akarlad v htta bundan baqa btn hyatmzn mumi saslarna varmaq imkan yaratd. Sual: - Siz srlrinizd realizmin byk nnlrini, Tolstoy v Zolya nnlrini davam etdirirsiniz. Htta On drdnc ilin avqustu srinin el ilk fslindn balayaraq Tolstoy slubu meydana xr. mumiyytl, yen bel yazman mmknly, bu kimi nnlrin hl he d lmdiyi xsn mnim n sil kf oldu. Bs Sizi n zamansa daha bel yazmaa lzum qalmad bard frqli nzriyylr (dbi yaradclq baxmndan) he sxbm? Cavab: - Realizm nnsini mn zm semmim, o zvi kild mniml doulub. XX srd onun artq bitdiyi, yaxud roman janrnn ldy bard hayl-kyl mlahizlr mnd yalnz tbssm dourur. Ancaq realizm nnsi z daxilind tkc realistcsin rvayt sylmk slubunu ehtiva etmir, baqa sul v formalar da nzrd tutur, tki onlar real hadislri olduu kimi qavramaqda oxucuya kmk etsin. Ona gr d mn, msln, Qrmz tkrd ayr-ayr epizodlarda hadislrin kino-ekrandak kimi nmayii, tarixi sndlrdn sitat
15

z tariximizi biz zmz yaradrq, zmz d zmz quyuya salrq


Sual: - Siz hl ilk srlrinizdn balayaraq daim bel bir fikri vurulamsnz ki, QULAQ (siyasi mhbuslar n ciddi rejimli drg - Trc.) hyatn kemsydiniz sonrak taleyiniz tam baqa cr ola bilrdi v htta dnmk bel dhtdir ki, QULAQ tcrbsi olmasayd allah bilir siz nec yaz olacaqdnz. Bax buradan sual dour: siz nec yaz olacaqdnz ki? Cavab: - QULAQ-n mnim dbi hyatmdak hlledici roluna dair dediyim fikirlr aydnlq gtir bilrm. Hqiqtn mnim hl 18 yam olanda (1936-da) 1917-ci il rus inqilabnn mahiyytini trafl kild tsvir v izah etmk qrarna glmidim. Tkc el bir bu sasl sbbdn mnim dbi inkiafm he zaman loyal sovet yazsnn kediyi yolla getmyckdi. Ancaq 1945-d bama QULAQ msibtinin glmsi ilbil dnyagrm v inamma drin

15, YANVAR 2010

gtirilmsi, o dvrk qzetlrdn paralar verilmsi, olaylarn folklor (xlqi dnc, zrb-msllr) klind drki kimi mxtlif formalardan da istifad etmim. Sual: - Siz tez-tez bel bir fikir sylyirsiniz ki, Rusiyann baxtna btn dnyann vzindn XX srin ac tcrbsini yaamaq, o yolu btn briyytin yerin keib getmk taleyi dd. Eyni zamanda Qrmz tkrd bel bir fikir d sslnir ki, 1917-ci il flaktindn qamaq mmkn idi. Bs onda hr mnada bu dhtli zablar yaamaq hans zrurtdn dourdu? Ax, bir halda ki onlardan yaynmaq, qab can qurtarmaq mmkn idi, onda bu tcrbni yaaman mnas v mqsdi nydi ax? Baqa szl desm: yoxsa Allah hr eyin mhz bu cr qurulmasnm istmidi? Cavab: - Qrmz tkrin on cildi yalnz 1917-ci il Fevral inqilabna hsr olunubdur (1905-ci ildn, blk d XIX srin sonlarndan balayaraq). Mn o srd Rusiyann inqilab namin apard btn sosial hazrlqlar, tbii ki eyni zamanda 1917-ci ilin fevralnda hadislri inqilaba doru srklyn qeyri-adi gediat da, - addm-addm izlmy, tsvir etmy almam. Hmin hadislr olmasayd inqilab da olmayacaqd. Ancaq 1917-ci ilin oktyabrnda boleviklrin evrilii Fevral inqilabnn birbaa v tamamil labd nticsi idi. Allah hadislrin bu cr inkiafn nzrd tutmudumu? Allah he vaxt bizlri n az bir df ta etdiyi seim imkanndan mhrum qoymur. Biz z tariximizi zmz yaradrq, zmz d zmz quyuya salrq. O ki qald zablarn zruriliyin, yaxud mnaszlna bu artq insanlarn v xalqlarn kdiklri zablardan nec ntic xartmaq bacarndan asldr. mumiyytl, dnyann taleyindn dananda hesab edirm ki, gr Rus inqilab olmasayd, buna bnzr baqa bir ey mtlq yer zn silklyckdi (XVIII sr Fransa inqilabnn davam olaraq). nki briyyt - z hddini amaq, arzularn, tlblrin rivsini myynldirmk hissini itirdiyin gr, hkmdarlarn v znginlrin (istr insan olsun, istr dvlt) tamahn saxlamadna gr, xo niyytli insani duyularn yer zndn yoxa xdna gr - cavab vermk msuliyytindn qaa bilmz. Sual: - Sizin srlrinizin mrkzind xaosa qar tkbana mbariz aparan sad, all, xlaql adamlarn obrazlar durur (Vorotnsev, v ya Matryona kimi). Mgr sad insani xlaq qoruyub saxlaya bilmk Mtlq rin qarsn almaq n bs edrmi? Bir d: r ndir ax? Adi srsmlik v sarsaqlq (ms., Mq. Avqustin dediyi kimi), yoxsa nhng, hkml bir qdrt? Cavab: - Bli, Matryona kimi, yaxud van Denisovi kimi sad, mdafisiz adamlar mnd hqiqtn byk rbt hissi
16

oyadr. Ancaq daha byk rbtim mumi haqq-dalt namin mbariz aparan insanlaradr (Bellrinin adn mn QULAQ Arxipelaq srind ox kmim, Qrmz tkrd d bellri haqqnda xsusi olaraq yazb gstrmim). lbtt, sadc xlaql olmaq dnyvi r qar duru gtirmk n kifayt deyil. Dnyvi r sadc alszlq v sarsaqlq da deyil. O ox qvvtli bir nvy v vektoral tsir gcn malikdir. Ona qar fal mbariz aparmaq lazmdr. Mnc rin qdrti ondadr ki, o daha ox insann qlbin tsir edib onlar zdly bilir. Sual: - Birinci dvr srind dindar Dmitriy Soloqdinl ateist Lev Rubin arasnda ardcl mbahis gedir, mvqeyi hl myynlmmi Qleb Nerjin is hardasa ikisinin arasnda vurnuxur. Sizin znzn yaz v mtfkkir kimi inkiafnza bu prizmadan nzr salsaq bel tssrat yaranar ki, Siz znz d hmin orta mvqedn Soloqdin doru yol getmisiniz. Bu beldirmi? Cavab: - Birinci dvrd Soloqdinl Rubinin mbahissi dialektika qanunlar bard dnclrdn baqa, hm d ox gcl siyasildirilibdir. mumn ehmall skepsis vziyytind olan Nerjin onlarn mbahissin qarmamal idi. O ox gman ki yalnz kommunizm problemindn daha geni, daha kardinal mumi problemi aradrmaa meyllidir. O vaxt Nerjinl birg mllif d hl bu problemi grmrd. O problem sonralar nhng dnyvi tfkkr hadissi kimi meydana xd. O zamandan, illr boyu mn bir ne df bu bard fikir yrtmm: problem XX srd Maarifilik flsfsinin v sekulyar antroposentrizmin (dindn knar, dnyvi insanprvrliyin Trc.) saslarnn dalmasdr (Bu dalmann dnya boyu nticlri hl indi d davam edir). Sual:- tn yzilliyin n kdrli tmayllrindn biri Qrbin bzi yazlar v fikir adamlar trfindn Sovet diktaturasnn geni kild dstklnmsi oldu. El bu sbbdn Sartr Sovet ttifaqna glnd siz onunla grmkdn imtina etdiniz. Hmin vziyyt yalnz siz v sizin ahidliyiniz meydana xdqdan sonra dyidi. Dnrsnzm ki, o vaxtlar bir qisim qlm adamlarnn satqnl, daha dqiq desk intellektuallarn xyanti mvcud olub? V btn bunlar nec, nyl izah etmk olar? Cavab: - XX srin 30-cu illrind Qrbin myyn fikir adamlarnn Kommunist diktaturasn dstklmsi mhz dediyim hmn sekulyar humanizmin dalmasnn nticsi v lamti idi. Bunun altn biz bu gn d kirik v hl ox kcyik. Sual: - Siz Volterdn ta indidk yaam hr hans yazdan daha ox siyasi v sosial sferaya tsir gstrmisiniz. Sizin kmkliyinizl diktatura kdrld, nec deyrlr, kty vurub aran buzov (icaznizl sizin avtobioqrafiyanzn balndan burada sitat kimi istifad edirm) mhz siz oldunuz. Siz insann (elc d

15, YANVAR 2010

dbiyyatn) z lksinin taleyin nec tsir gstr bilmsinin canl ahidi-sbutusunuz. Yni nailiyytlrinizdn mmnun qalmaq n linizd yetrinc sbb var. Lakin siz mmnunsunuzmu? V Rusiya n, dnya dbiyyat n daha nlrs etmk istyirsinizmi? Cavab: - Kommunist diktaturas mtlq qaydada onunla mbariz aparma tlb edirdi. Ancaq mn dflrl Qrb qvvlrini Sovet Kommunizmi il Rusiyan v Rus tarixini eynildirmmy armam. Tssf ki, Qrbd bir ox qvvlr bu frqi gr bilmdilr, bu sbbdn d Qrbin qdrtli dvltlrinin siyasti Sovet diktaturas kndn sonra da Rusiyaya mnasibtd ox dyiilmdi. Bu mni xeyli mtssir edir. Amma 90-c illrdn sonra Rusiyann znd d hadislr daha ar kedi. lkni saaltmaq n grk olan mnvi, iqtisadi mlhm tapmaq vzin, qara qvvlr, n prinsipsiz quldurlar frstdn yararlanb vzyyti l aldlar, milltin dyrlrini manesiz ourlamaqla hdsiz drcd varlanb cmiyyt sinizm v xlaqszlq toxumu spdilr. Bu mumrusiya flakti idi. Bu dyiikliklri mn rk ars il yaadm, sizs mmnunluqdan danrsnz. Mnim artq 87 yam var, salamlm pozulub v daha hadislrin gediin tsir gstrmk gcm qalmayb. Sual: - Nhayt, sonuncu sual: Rusiyann glcyi nec olacaq? Burada demokratiya olacaq, yoxsa in modeli zr avtoritar dvlt qurulacaq? Baqa lklrin Rusiyadan yrnmli ns varm? Yaxud ksin, Rusiya z kimdns ns yrnmlidirmi? Rusiya Qrbl yaxnlq etmlidir yoxsa z yolu il gedib znn siyasi modelini tapmaldr? V Rus dbiyyatn digr dnya dbiyyatndan frqlndirn nlrs hl qalrm? Cavab: - Rusiyann glcyi mni ox narahat edir. Onun nec olacan indidn sylmk msuliyytini zrim gtrmrm. Sizin sualnz sasn ictimai qurulula baldr (O hqiqtn vacib msldir, ancaq mnvi qurulu daha vacibdir v htta ondan da vacibdir). Mn Rusiyada grmk istdiyim demokratiya haqqnda hl 1990-c ild z modelimi (Biz Rusiyan nec qurmalyq) yazb tklif etmim: yerli znidardn balayaraq n yuxarlarda mumdvlt miqyasnadk demokratik quruluun mrhl-mrhl dznlnmsi (Bir ox Qrb lklrind mvcud olan yerli znidar faliyyti - tam frqli bir quruludur v mn hmi z hmvtnlrimi bu nmundn bhrlnmy armam). Mnim modelim Qrbd geni yaylm partiya parlamentarizmindn frqlnir (mumiyytl, ii-pesi yalnz hakimiyyt can atmaq olan siyasi partiyalarn mvcudluunu mn msbt hal yox, bdbxtlik hesab edirm). Hllik tklif etdiyim o plan baxlmam qalr. Ancaq mn glcyin Rus demokratiyasn kor-koran Qrbdn krtmkdns, mhz bu cr grmy stnlk verrdim. Rus dbiyyat il digr dnya dbiyyatlar arasnda prinsipial frqi, ya ayrl is mn grmrm.

a.yenisey@gmail.com

Aqin Yenisey

Tut ara v l rdyi


Qaranlq qfildn qhqh kdi Qfildn ya d ksdi, yamad Binann damndan bir adam dd Gy yollanrd, yer yapd Mn evd tk idim, zab kirdim Qfildn hytd bir ss-ky qopdu Bir arvad rd zyuxar: - san kllr illldilr! Qazann dibind yatmd yemk Onu da, mni d oyatd isti Pisdir, axamst yaamaq pisdi! Gtrb zng vurdum, lham Tumasa Bir az sy sydm, bir az aladm - tz n xbr var - sorudu mndn - san kllr illldilr! Sfrnin stnd hr ey yarmq ardm, ssldim qarqalar Evd he kim yoxdur, bu nec evdi? zm yarm saat qarqa oldum Vurnuxdum bo evd, gzdim bo evd Yarm saat kdi qarqalm san kllr illldilr Kafir tfkkrl bir qz sevdim Sevgimi fikrimd doqquza vurdum Alnan hasili ikiy bldm Axrda bir uaq qalq alnd Can atdm, can atdm adam olmaa Mndn qu alnd, balq alnd Aac kli kdim bekarla Geyindi drisin air Nsimi Dedi, yrm, ev n soyuqdu san kllr illldilr. Tkliyin dibin gz ya tkdm Bir az tez yetisin lm meyvsi Mnim dostum divar, dmnim divar Bala, sn d bir yumruq vurdum Bala, yediyim rdk qanad Bala, bala udduum hava Udub ciyrimd incitdim sni Bala, bala sol ayaqqabm Sn mx vurdurub, yumdum azn Bala eytan, bala tanr! Bala tanrn, bala eytan! san kllr illldilr!
17

15, YANVAR 2010

Eva Hoffman polyak-yhudi mnli amerikan yazsdr. Onun qlmindn rqi Avropa v Pola yhudilrinin taleyi, emiqrasiya v mdni stereotiplr haqqnda publisistik janrda yazlm bir ne kitab xb. Evann 13 ya olanda valideynlri Poladan Kanadaya kmk qrarna gliblr. Eva n yeni hyat baland Vankuver Krakovla mqayisd baqa planet bnzyirdi. Eva Hoffman Hyustondak Rays universitetini bitirdi, Harvardda dissertasiya mdafi etdi, Nyu-York Taymsda jurnalist kimi uurla ald... Amma o, ruhsal btvlk v harmoniyan zn qaytarnca, emiqrasiyann qrd daxili balar brpa edinc ox zaman kedi. Hal-hazrda Eva Hoffman Londonda yaayr, nec deyrlr Manhettendn Krakova qdr olan yolun yarsnda, - AB-da drs demyi d buraxmayb. Tezlikl onun yeni kitab Sirr adl roman iq z grck. tkilr snti Eva Hoffmann yeni dild hyata, yeni ssin, yeni xsiyytin qazanlmasna, kemiin itirilmsin, zabverici nostalgiyaya dair mllif n n mhm, n arl suallara toxunan ilk v blk d n mhur kitabdr. Kitabn polyak v amerikan fraqmentlrinin tzadll adam heyrt salr (kitab tamamil fraqmentlrdn ibartdir ki, bu da nri ox asanladrr). Sanki polyak v amerikan Eva frqli dnr, dnyaya mxtlif cr baxrlar. Hammz bilirik ki, tfkkr v qavray dil myynldirir, kitabda qarmza bu hqiqtin sadc deklarasiyas deyil, hm d parlaq v inandrc illstrasiyas xr. Polann, Krakovdak uaqlq illrinin tsviri rnglrl, sslrl, qoxularla doludur; burda detallar hkm srr. Emiqrantlq tcrbsi haqqndak hekayd mllif abstrakt kateqoriyalara mracit edir; mit mnzrlrin qfildn arxetip v metahekay kimi szlr soxulur... lbtt, btn kitab ingilisc yazlmdr, amma uaqlq xatirlrin ba vuran Eva Hoffman sanki kemi polyak, emiqrantlqdan vvlki qavrayna qaydr. Yaznn z btn bu metamorfozalar hssaslqla ilyir, insan urunun daxilindki mdniyytlr v dillr sarmamasn inc ironiya il ar. Kitabn ingilisc ad Lost in Translation, - ikili rh malikdir. Lost szn azm yaxud itirilmi kimi d anlamaq olar. (Biz burda trcm szn buraxmaqla bir az srbstliy yol vermiik, - bu sz onsuz da, implisit olaraq mvcuddur. nki mhz trcmni itkilr snti adlandrrlar). Lakin itkilr v srsrilik tarixi gzlnilmdn yumor, smimiyyt v mhbbtl dolur. Labirint n qdr mrkkb olsa da, Eva Hoffman azb qalmr. O, yolu tapr.

Eva Hoffman

TKLR SNT YAXUD YEN DLD HYAT TCRBS


(romandan para) 1959-cu ilin aprel ay. Mn Botorinin yuxar gyrtsindki srahinin yannda dayanmam v hiss edirm ki, hyatm sona atr. Mn, sahil toplaaraq Qdnyadan uzaqlaan v bir daha geri dnmyck gmini mahid edn ktly baxram, - az zaman iind o biri trfd qalan ktly, - v burdan qurtulub geriy, tan hycan v qqrqlarn iin dnmk istyirm. Alma smr ki, btn bunlardan ba gtrb gedirik yox, amma biz gedirik. Mnim on yam var. Biz krk. Bu szd el dnmz, sarsdc qtilik var ki, mnim n dnyann sonunu anladr. Mndn drd ya kiik olan bacm susaraq limi sxr. O, harda olduumuzu v n ba verdiyini o qdr d anlamr. Valideynlrim sblib. Indic gmrkd xsi baxdan keiblr v bunu antisemitizml vida gr kimi qbul ediblr. Lakin gmrklr kifayt qdr all yaxud bhkar olmadqlarndan bacmla mni axtarmadlar, - bu, yax oldu, nki ikimizin d donuna xsusi ciblr tikilmidi v onlarda Poladan xarlmas yasaq ediln gm yalar gizltmidik. Budur, sahild nfsli al altlrindn ibart orkestr alr, cld mazurka (mazurka polyak rqsi S.B.) motivlrindn ibart polyak himninin sdalar eidilir. Kdr qlbimi el bryr ki, gzlrimin ya quruyur v susaraq bu ar-acya tab gtirmy alram. arsizc zaman dayandrmaq, iradmin gc il gmini saxlamaq istyirm. Mn zmn ilk v n gcl nostalgiyasn yaayram polyak sz teknota znd kdr v arsizliyin lav alarlarn dayr. Bu hiss, sonralar, mn xrdalna qdr
18

mlum olacaq, btn alarlar v sviyylri il, - lakin, ilk df bu hissi yaayanda, o, tamamil yad yerlrin qarabasmas kimi, yeni arnn, ayrlq arsnn mjdisi kimi idi. Yaxud ayrl ncdn hiss etmk idi, nki bu ayrlq nqtsind mn itircklrimin xifftini vvlcdn kirdim: ox sevdiyim Krakovun mnzrlri, yayda getdiyimiz gnli kndlr, mlliml royaln arxasnda keirdiyim saatlar, dostlarmla shbt v grlrim haqqnda xatirlr. Irlid is soyuq, nhng boluq vard ruhun qaralmas vard, sanki fotoapparatn obyektivinin qapan rtmdlr, glcyin stndn ar prd kmidilr. Getdiyimiz lk, Kanada haqqnda he n bilmirm. Qitnin dumanl tsviri, nhng, az mskunlam torpaqlar... Valideynlrim mharib zaman, med budaqlarla rtlm talada gizlnnd atamda Kanada, qatran qoxuyan lk kitab vard, o, bu dhtli vziyytd heyrtamiz tbit, srbstc dolaan vhi heyvanlar, azad hyat haqqnda oxuyurdu. Blk d buna gr, yhudi dostlarmzn ksriyyti kimi srail deyil, Kanadaya krk. Lakin mnim n Kanada sz Saxara kimi qorxuncdur. Yox, qlbim bu syahtin leyhindir, istmirm ki, mni uaqlmdan, sevincim v rahatlmdan, musiqidn ayrsnlar. Gmi sahildn uzaqlar, alaqdan fit ssi eidilir, lakin mn btn varlmla, inadkarcasna z yerimd qalmaa alram. Valideynlrim tslli verircsin llrini iynim qoyurlar, sanki onlarn istdiyi bu ketmd arnn da olduunu etiraf etmk istyirlr.

15, YANVAR 2010

ox illr sonra Nyu-Yorkun elitar axam mclisind bir qadn z nalyana uaql haqqnda mn dand. Onun atas Asiya lklrinin birind yksk vzifli diplomat olmudu, o burda tmtraql rahatlqda, xidmtilrin hatsind, qoca kiilrin inc diqqti altnda yaamd... Tccbl deyil ki, o sonra, on yanda btn bunlarla vidalaanda zn cnntdn qovulmu kimi hiss etdiyini v o vaxtdan midsizc geriy yol axtardn dedi. Tccbl deyil. Tccbl odur ki, biz nlrdn zmz cnnt dzldirik. Ona dedim ki, Krakovun ucqarlarnda bymm, kiik otamz olub (burda mndn baqa daha drd nfr yaayrd), yaamaq n gndlik mbariz, mbahislr v tutqun siyasi proqnozlar mhiti, mharibnin ox da uzaqda olmayan ac xatirlri... Lakin btn bunlarla vidalamaa glnd, mn d zm Edemin xobxt, thlksiz srhdlrindn qovulmu kimi hiss etmim. Yataqda uzanb tavanda titrn klglr baxram yoldan ken manlardan dn iqlar, ynglc yellnn prdlrdn kerk, klglr yaradr. Yuxuya getmmk n ox alram. Ayqlq o qdr xodur ki, urun snmsi ann uzatmaq istyirm. stm ll tikilmi mlfy keiriln, rdk tkndn dyal tmm. Bir az aralda bacmn nnnisi qoyulub. O biri, birinci otaqdan valideynlrimin nfsi eidilir. Bir-birini vzlyn knd qadnlarndan olan xidmti mtbxd yatr. Btn bunlar Krakovda, 1949-cu ild ba verir: drd yam var v hl bilmirm ki, mnim sakit xobxtliyim mharibnin viran qoyduu, atamn bizim n yaay minimumundan azca ox t v kr qazanmaqdan tr mxtlif maxinasiyalara l atd lkd zn yer tapb. Yalnz onu bilirm ki, mn bir btv dnya kimi grnn z otamdayam v rahatlq hiss etmk n mn tavandak klglr tamamil kifayt edir, nki... nki mn yatmram, nki dnyann mvcudluunu qlbiml hiss edirm. Bzn bizdn bir ne kvartal uzaqlqdan ken tramvayn fit ssini eidirm v bu ss mn daha ox dinclik gtirir. Mn tramvayda getmyi xolayram, bu enerjili, lakin ox da srtli olmayan yellncyi sevirm, arpayda uzanaraq tramvayn kediyi kni tsvvr etmk xodur; z-zm tkrarlayram ki, mn Krakovdayam mnim n eyni zamanda hm ev, hm d kainat olan Krakovda. Sabah anamla gzmy gedcym v yrncym ki, yaadmz Byk Kazimir ksindn Krsyann yaad Ujendniu ksin nec getmk olar biz onlara qonaq gedcyik; v bu gzintinin gzlntisi, tan, eyni zamanda znd srprizlr gizldn yerlr haqqnda dnmk qlbimi sevincl doldurur. Obrazlar v sslr yava-yava geri kilir, onlar ifad etdiyin szlr bir-birin qarr v mn gzl yuxulama prosesini mmkn oluncaya qdr drk edirm. Baqa hala kemyi hiss etmk d - xobxtlikdir. Aydn, gnli bir gndr, anam xmir yourur yaxud ola bilsin, sviterimin qollarndak deiyi yamayr, - v birdn sssizc alamaa balayr. Bu gn onun lm gndr, - anam mn mrhmtl baxaraq deyir, - sanki mnim n d kdrlnirmi. Mn hr zaman onun haqqnda dnrm. Mn bilirm ki, o kimdir, - v mn el glir ki,

hmi bunu bilmim. Anamn, mharib zaman ldrln kiik bacs. Anamn ail zvlrinin hams hlak olmudu anas, atas, bibilri, misi qzlar, days olanlar, hr ks. Lakin mhz kiik bacsnn lm onu brk ardr. O, ox gnc idi, on skkiz-on doqquz ya olard, o hl yaamaa balamamd, anam deyir, v dhtli kild hlak oldu. Bir adam onun qaz kamerasna nec gndrildiyini grmd, - o, zn qbir qazanlarn arasndayd, lmmidn qabaq salar aappaq aarmd. Mn el glir ki, btn bunlar naldr, Qrimm qardalarnn nallarndan da qorxunc. Lakin bu hqiqtdir. Hqiqtdirmi? Msln, Krakov tramvaynda olduu kimi, bu hadisni sbut edn yayi-dlil yoxdur. Blk d bu, hqiqtd ba vermyib, blk d bu hadis tarixdir v onu baqa cr danmaq, dyimk d olar. N olur-olsun, o insan, hadisnin yegan ahididir. O, yanla da bilrdi. Blk d, anamn bacsn kiminls shv salb. Mn zmn qrara alram ki, byyndn sonra btn dnyan enin-uzununa gzib, itkin dm xalam tapacaam. Blk d o, sa qalb v mnim adm eitdiyim yerlrdn birin gedib, msln, NyuYorka yaxud Venesuelaya. Blk d, mn onu tapb anama gtircym v onun kdrini ynglldircym. Mnim atam ucaboy olmayb, amma mhkm bdnli olub; lbtt ki, o mn nhng grnrd; gncliyind onun haqqnda deyrmilr ki, kz kimi gcldr. Sonralar eitdim ki o, hyatnda ilk df mn doulanda alayb. Bli, mnim hyatm da lmn pncsindn qoparlb; mharib qurtardqdan iki ay sonra dnyaya glmim. Doua az qalm valideynlrim, Rusiyaya pek edilmi Lvovdan, yaxn v byk polyak hri Krakova kdlr. Onlar Krakova, z evlrindn mhrum olsalar bel, vtnlrind yaamaq istyn v buna gr d srhddi tezlikl kemy can atan qaqnlarla birlikd, kartof kislri il dolu yk mannda gediblr. Ona gr d, btn zab-ziyytlrdn sonra, mn thlksiz raitd dnyaya gz adqda, - mharibnin dhtlrindn sonra normal hyata qaytm hr xstxanasnda, - hr eydn nc yeni balancn, yeni hyatn mcssmsi, rmzi idim, valideynlrim is hr eyi yenidn balama, yeni hyat qurma el arzulayrdlar ki... Byk Kazimir ksindki 79 nmrli ev hrin knarnda yerlir, burda hr binalar kiik knd evlri il, baalarla vzlnir. Evimiz kimi, zmz d orta sinfin ffaf srhdindyik, suda-quruda yaayanlar kimi aralq vziyytindyik. Bu, valideynlrimi tamamil tmin edir. Onlar sinif mxtlifliyinin nanslarn gzl bilirlr, amma ilrin bel hal almas onlar sndrmr. Mharibdn sonrak Polann llrin gr onlar ox ey nail olmudular v z hyatlarn yaxladrmaa qznlqla davam edirdilr. Mnim atam frdi ibazl qoy, lap qeyri-qanuni olsun, - gndlik monoton myi stn tuturdu. Onun mport-eksport maazasnda daimi yeri var, lakin onun al v enerjisi qazanc ld etmyin tamamil riskli sullarna: qadaan olunmu dollarlarn alnmasna, rqi Almaniyadan qanunsuz yolla gmlrin gtirilmsin ynlib. O, oyun, daha dqiq desk, Pola hyatnn sas hisssini tkil edn Oyunu oynayanlardan biridir. Oyunun mqsdi sistem klk glmkdir. Bu sistemin zn insanlarn mnasibtini nzr alsaq, oyun rfli, riskli v kobuddur. Hr ks ham bu oyunu bilir, - bu v ya digr
19

15, YANVAR 2010

kild qanunu pozur. Insanlar bir ne yerd ilyir, zavod dzgahlarnda mxtlif mallar istehsal edib uota salmrlar, sonra bunlar satrlar; Macarstana, orda bahal olan mallarla spekulyasiya etmk n gedirlr: yataq mlfsi, plastmass daraqlar (plastmassa gzlnilmdn tlbat artmd) ordan is qadaan olunmu, qiymtli dollarlar alrlar. Bel hiyllrsiz nec yaamaq olar mmmadr, adi maa ailni yedizdirmy yetmz, ninki geyindirmy. Buna gr d, mnim uaqlm dvrnd atam bir ne gnlk yoxa xr v gzlnilmdn qaydr, z il mnzilimiz gzl siqaret qoxusu, enli dri gdksinin iyini gtirirdi. O qaytdqdan sonra, adtn anamla pul v sirlr dili olan yhudic ciddi shbt edirdi. V yalnz Kanadaya kmmidn bir gn vvl atam parket dmdki, btn bu illr boyunca valyuta saxlad gizli yeri mn gstrdi. Aydn idi ki, btn bunlar kifayt qdr thlklidir atamn dostlarndan birini hbs edib Sibir drglrin gndrirlr, - lakin atam motosikli yksk srtl ala-uxur polyak yollar il qovmaa davam etdiyi kimi, odla oynamaa da ara vermir. Mhz onun qeyri-qanuni faliyyti bizi respektabelli orta sinfin srhdlrind saxlamaa imkan verir. Bu is o demkdir ki, biz txminn ayda bir df restorana gedirik, yayda dinclirik, evimizd yaayan xidmti saxlayrq, bzn zmz n import mallar, msln, anama hndrdaban ayaqqab yaxud mn neylon kynk ala bilirik. Anam zn sil xanm hesab edir, onun hyat xo qaylarla doludur. O, ev ilrini xidmtinin kmyi il idar edir, hr gn mni v bacm gzmy apard parkda rfiqlri il shbt edir, kitab oxuyur, dondurma yemk n mni Krakovun gzl kafelrin aparr v atamn avantralarnda mslhti kimi itirak edir. Biz teatra, operaya, kinoya gedirik bunlarn qiymti baha deyil qonaqlqlarda oluruq. Myyn mddt valideynlrim razdr: byk hrd yaamaq onlarn xouna glir mdniyytlr toplusu, canl shbtlr, dnyann hr yerindn xbrlr. lbtt, hr ikisi uaqlar n yax hyat qurmaq istyirlr. Onlarn ambisiyalar ox bykdr, xsusn d qabiliyytli v inkiaf etmi ilk uaqlarna, yni mn olan mnasibtd. Lakin bu yax hyata yaxnlamaq n n anam, n d atam n edcklrini bilmirlr bunun n n qdr ilmk lazmdr, bu hans qaydalar tlb edir. Valideynlrim zlrini orta sinfin btn atributlar il hat etslr d, onlar mk etikasna nail ola bilmdilr. Onlarn hyat o qdr irrasional idi ki, planl surtd mqsd atmaqdan daha ox, tsadflr - risk, uura, oyuna inanrdlar. Bir d ki, Pola Xalq Respublikasnda planl hrkt ola bilmz. Hamya aydndr ki, chdlrl, istklrl uzaa getmk olmaz. Peni zn semynd, zhmtin qiymtlndirilmynd v hyatn yaxladrmaq imkann, sabahk gn midin olmayanda, sediyin ped aktiv almaq yox, bu axmaqlar v maymaqlarn iidir. stniln sisteml mqayisd bdi polyak skeptisizmi stnd qurulan sistem abrszlar v oyunular yaradr. rtlr uyunlamaqdan baqa, valideynlrimd cdadlarndan gln drin bir minlik var, - onlar inanrlar ki, ideal hyat obraz istirahtdir. Mnim anam tnbl qadnlara
20

bsldiyi hrmti gizly bilmir. Tnbllik erotikdir, kef kmkdir, lzzt almaqdr, arzularnn nn amaqdr. Orlianskaya mtbxdn xidmtini arr ki, ona kibriti versin, amma z lini uzatsa, kibrit atar. Tsvvr edirsn! anam yaristehza, yarheyranlqla danr. Bel eqoizm qadnln zyidir, baqalarn snin naznla oynamaa mcbur etmk bacardr. Eqoizmin clbedici, ahan olduuna inanan tkc mnim anam deyil. Sonralar mnim d hrt atmaq n var qvvmi srf etdiyimi grb anam da tccblnmidi. O, he vaxt anlamayacaqd ki, mn hara tlsirm, ny nail olmaq istyirm. Valideynlrim dnyaya, snaye dvrnn kateqoriyalarna smayan, arxaik mnasibti myyn qdr saxlamdlar. Eyni zamanda mharib - onlarn ikinci vtni hr ikisini gcl tkanla uurumdan keirmkl masirliy tullamd. Onlarn dnc v inamlarnn ksr hisssini dzlmz zablar tktmi v masir nihilizml vzlmidi. Daha onlar qanuna, siyast, ideologiyaya az hrmt edirdilr. Dini inancdan, bununla da viktorianlq v ortodoksal puritanlqdan mhrum olmudular. Daha onlar he n aqnla sala bilmzdi; onlar sarslmaz xlaqi msumluu itirmidilr. Onlarda yalnz insan tbitin mnasibtd drin skeptisizm v mharibnin dourduu flsf - ibtidai ekzistensializm qalmd: hr ey mcrrddirs, onda an, zaman tutmaq lazmdr. Onlar xobxtliy counluqla can atr v nyin bahasna olursa-olsun z uaqlarnn da xobxtliyini tmin etmk n llrindn glni edirdilr. Zaman kedikc bunun paradoksal resept olduu mlum oldu. Mn qonaq otandak stolun stn qoyulmu uaq vannasnda oturmuam, Bronya xala mni byk, kl-ktr llri il imizdirir. Onun llrinin mn toxunuu v mni dsmala bkmsi xouma glir sanki mn balaca, tkl heyvancazam. Sonra o, mnim salarm qurulayr v darayr ki, mn ik kimi gzl olum. Mn bilirm ki, Bronya xalann slind biziml qohumluu yoxdur, bizim evd onun mvqeyi birmnal deyil. O, sosial pillknd bizdn d aada durur: bunu yax anlayram, lakin valideynlrim ona xsusi mnasibt gstrirlr. O, mharibd valideynlrimi acndan lmy qoymayb, onlarn hyatn xilas edib. Valideynlrim Bronya xala il mharibnin sonuncu ilind gizlndiklri evd tan olmudular, onlarn dysini ukrainlr akara xaranda. Ukrainlr onlar l vermycklrini deslr d, valideynlrim yaadqlar yeri dyimyin vaxt atdn anlamdlar. Ukrainlrin ksriyyti almanlarn trfin kemidi. Hissiyyatlar onlar aldatmamd o vaxtlar ry damanlar adtn baa glrdi. Bir ne gndn sonra gestapo bu yerlri diqqtl axtarmaa balad, amma buna qdr valideynlrim onlar gizltmy razlq vern insan axtarb tapmdlar. Anam onlar xilas edn kndlidn tez-tez danard, - bu ktn, pltk, demk olar ki, lal kii idi. Onun iki ucaboy olu banderilr, almanlara ilyn faist-partizan qruplamasna qoulmudu. Lakin bu hissiyyatsz v qa-qabaql adam valideynlrim rkdn balanmd v onlardan tinlikl ayrlmd. nsanda nlrin gizlndiyini he zaman bil bilmzsn, - anam fikirli-fikirli deyir v gzlri yala dolur.

15, YANVAR 2010

Valideynlrim onun samanlnda donmu, bit basm, ac vziyytd, dustaq kimi tam bir il keirmidi. Bir df atam ev yaxnlaan almanlar grr onlar evi axtarmaa glirdilr. Azca fikirldikdn sonra o, pncrdn tullanma qrara alr. O istyirdi ki, anam da onunla brabr tullansn. Lakin anam imtina edir. Yaaman ya lmyin mnim n frqi yox idi, - anam mn deyir. O dvrd bu hmiyytli deyildi. Amma snin atan yaama ox istyirdi... Bizi xilas edn d bu oldu. Hmin vaxt almanlar evi axtarmayb, getmidilr. Bronya xala il valideynlrim orada tan olublar. O, grnr, nisbtn varl kndlinin evind xidmti ilyirmi, lakin bir df o, hr eyi ab danmd dem o da, yhudi imi. O, ox uzaqdan glmidi, kndd he kim onu tanmrd, xarici grkmc enlisift, kk olduundan polyaka daha ox oxayrd. O vaxtdan hmi valideynlrim bir para rk, sup gtirrmi. Ukraynal axra qdr bilmdi ki, evind daha bir yhudi qadn gizldib. Mharibdn sonra valideynlrimin d, Bronya xalann da he kimi qalmamd. Onlar bir-birindn mhkm yapdlar. Lvovda bir ne ay yaadqdan sonra, birlikd Krakova gldilr. Onlarn hams eyni hissi keirirdi daha bir ry damma! Rusiyadansa Pola yaxdr. Budur Bronya xala biziml yaayr (onun ardnca baqa qadnlar da biz glck, lakin onlarn hams sadc xidmti olacaqlar) v darsqal mtbximizdki ensiz arpayda yatr. Valideynlrimi mhariby qdrki kemil balayan yegan ba odur. Bli, onun qohum olduunu demk olar, lakin mnim anam varl tacir nslindndir yax aildndir; Bronya xala is - kndlidir; kasb yhudidir. Anam oxlu kitab oxuyur, bzn mn ikinci otaqda zm yuxululua vurub, valideynlrim v onlarn dostlarnn hanssa kitab yaxud filmi mzakir etdiklrini eidirm. Bronya xalann bu shbtlr zaman n etdiyini bilmirm, - yqin ki, mndn frqli olaraq, mtbx keib dorudan da yatr. Bronya kitab oxumur v kinoya getmir. Anam db uyun geyinmy alr, bzn htta bu sil hadisy evrilir! n crs evimizd amerikan jurnallar olur. Biz parlaq shiflr diqqtl baxrq, db killrini reklamdan frqlndir bilmirik, yaxalqlarn, qatlamalarn, reqlanlarn btn detallarn yrnirik, sonra sediyimiz fasonlar drzimiz gstririk o da var gcyl alr ki, bel tiksin. Bronya xala kosmetikadan istifad etmir, gll itdn tikilmi btn donlar ynind torba kimi sallanr; neylon corablar da geymir. Bronya lin qzet gtrmr, nitqi is nidalardan ibartdir. O, bir az primitivdir, - anam pldayr. O qdr mvhumatdr ki, menstruasiya vaxt yuyunmur da. Lakin anam hamil olanda, Bronya xala kartlarla fala baxr ki, grsn, dnyaya gln uaq olan yoxsa qz olacaq, anamsa onun qrarn hycanla gzlyir. Mn ona tamamil inanram, onun dediklrinin dz xb-xmamasn indi xatrlamasam da. mumiyytl, Bronya xalaya ox inanram: onun glinciklrim tikdiyi donlar, shrlr sdl qhvy batrlm rkl mni yedizdirmsi ox xouma glir. Lakin bilirm ki, ona, anama olduu kimi qulaq asmaq lazm deyil, mn onun n ali mxluqam v indidn o mn hrmtl yanar. Piiyim mnim, qzl ahzadm mnim, o deyir v mn

zm xsusi seilmi kimi hiss edirm; mn inc, tmnnasz mhbbtl hat olunmuam, sanki bu mhbbt mnim zmdn yaranb. Yeddi yam olanda Bronya xala xoum glmyn insana r gedir v Breslauya kr. Bronya xala biz olan sdaqtini Atlantikin ucsuzbucaqsz uzaqlndan bel qoruyub saxlad. Kanadada olanda ondan orfoqrafik shvlrl dolu mktublar alrq. Bu mktublarda o ziz Evas haqqnda soruur, lakin mn ona cavab vermirm. Bilirm ki, ona yeni hyatm bard dana bilmycym v bundan baqa o, - kskin nostalgiya hissi douran oxlu ballqlarmdan biridir v mn onu vicdan zab kimi bomaa, barmaa batm tikan kimi xarb atmaa alram. Atam demk olar ki, mharib haqqnda danmr, onun n susmaq lyaqtdir. Zaman kedikc ox eylr haqqnda danmaq onun n tinlir v yalnz hadislr birdflik olaraq kemid qaldqda o, hmin illrin hvalatlarndan bir nesini danr indi bu hadislr o qdr uzaqdadr ki, Ceyms Bondun macralar kimi uydurulmu tsir balayr. Keib-gedn reall nec tutmaq, valideynlrimin bana slind hans hadislrin gldiyini nec anlamaq olar? Mn mharib nslindnm, onda mnim kklrim var. Lakin buna baxmayaraq, z mnsbimi anlamaq mnim n tindir. Blk d biz, hardan gldiyimizi he zaman bilmycyik, hanssa mnada hr eyi sfrdan balamq. Valideynlrim me talasnda gizlnmmidn qabaq, atam faistlrin lindn zorla qurtulmudu. hrd yhudilrin tuthatutu balamd v Vdra qardalarn onlar nfr idi hr yerd axtarrdlar. nki onlar oxdan idi ki, gestapo il sian-piik oynayrd. V bir df yaxnlqdak konslager gedn yhudilrl dolu yk man atamn yanndan kend, hbs olunanlardan kims zn saxlaya bilmyib axmaqcasna qqrd: Vdraya bax! Yk mann maiyt edn alman, man saxlatdrb, atama iri kemyi mr etdi. O yk manndak srniinlrdn he kim sa qaytmad. Atamdan baqa. Almanlar sirlri bir gecliy hanssa ev yerldirmk n yk mann saxlayanda, atam aq qalm bir qapdan keib evin o biri trfindn xaraq mey trf qab. Tezlikl arxadan itlrin ssi eidildi, lakin atam var gc il qab itlri azdra bilmidi. Yer tan olmadndan sbh qdr qarla qam v menin o biri knarna atanda bir kndlinin ona trf gldiyini grmd. Atam bilmirdi ki, bu onun xilas yoxsa hlak olacaq, amma onsuz da daha yeriy bilmirdi. Kndli yax insan idi, o, atam hmin yk mannn getdiyi konslagerin qonuluunda yerln evin aparmd. Sonra anama rinin olduu yeri xbr vermidilr, o is arabayla atamn dalnca glmidi. Anam deyirdi ki, bundan sonra atam stlcm olub yataa dmd. Valideynlrim zlrinin dzltdiklri bunkerd gizlnnd atam hr gec yemk ld etmk n l xrd. Bzn o, knd kilssin qdr gedir, keidn azca rk alrd. Amma bir df geri qaydanda onu gnc ukraynallar tutmudu drd-be srxo kii idilr. Onlar atam gestapoya thvil vercklri il hdlyib qolundan yaparaq apardlar. Lakin atam krpd - ax o, kz kimi gcl idi onlar hirsl el itldi ki, krpnn srahisin trf udular. (Bunu dananda
21

15, YANVAR 2010

o, mhkm llri il jestlr edir), z is yardonmu aya tullanr. O, bir saata yaxn donmu suda qalr, nfsini drib gah suyun altnda gizlnir, gah da z xr, nhayt min olur ki, onu izlynlr xb gediblr. Ay, - dey atam shbtini bitirir v xatirlrini silklyib atrm kimi kskin hrktlr edir. Daha n deyim? Olan olub, ken keib... Anam hr eyi bilmyimi istyir v mn onun shbtlrini, qara biser kimi, detallarna qdr yaddamda saxlayram. Xatrlamaq vicdan iidir, yhudiliyini etiraf etdiyin kimi. Lakin mn xatrladqlarm anlamram. Bu xatirlri unutmaq n onlarla birlikd kemi ba vurmaq lazmdr... Yox, doru deyil. Mn lazmi qdr bu arya yaxnlaa bilmirm. Hm d ondan uzaqlama da bacarmram. Byyndn sonra btn bu xatirlrdn uzaqlamaa alacaam. zablar artrman, onlara z arm da lav etmyin n mnas var? Bu tcrb mn nyi yrdck ki? Bu, mnim hyatma uyumur, mni yolumdan edir, qorxu v pessimizm alayr. Belc z-zml danaraq, anamn hekaylrini urumun drin qatlarnda gizltmy alram. Lakin uzun illr sonra, bir df Nyu-Yorkun ssli-kyl kafesind valideynlrimi mhariby qdr tanyan bir qadnla rastlaram. O, knardan gln yegan ahiddir; tsadflr nticsind, mnim valideynlrimi axtarb tapmaa mvffq olub, indi mniml shbtlmk istyir. V ilk df valideynlrimin tarixsi mnim n bir nv arxetipdir metahekaynin iind olsa da, frdilik ld etdi. Bu qadn mnim anama oxamr; o srtdir, rindn boanmdr, ilyir. Onun qz mndn mumiyytl, frqlnir igzar qadndr, rqs drslri deyir v z kemi hyat bard azca da dnmr, - bu da hminin tccbldr. Biz daha ox birbirimiz oxamalyq, ax bizim eyni kemiimiz var. Qadn z il fotokil d gtirmidi bir ne qz, onlarn arasnda anamn bacs da var. Onlar q mnzrsi fonunda kiik krpd dayanblar, yinlrind tkl yaxalqlar olan palto var, z yalarndan byk v n grnrlr. Demli, o bel olub: h, bir qdr Alinkaya oxayr. Amma bu kl baxmaqla ox az ey yrnmk olar, bu, prdni qaldrmaa kmk etmir. Burada, Union-skver kafesind, vvllr bilmdiyim hvalat eidirm. Valideynlrim talaya qaanda, anam uaq saldqdan sonra ucu-buca bilinmyn qarla addmlamaa tinlik kirmi. Kilometrlrl yolu atam onu belind aparmd. Bu, mnim yaddada saxlamal olduum daha bir obrazdr, sapa dzdym daha bir qara mirvaridir. Mn bam aa salaraq dinlyirm v anlayram ki, mnim vtnim el bu ardr v mn bundan he yer qaa bilmrm. Balaca olanda, atam bzn mni acqlandrmaq istyrk soruurdu ki, gr onlar ayrlsalar, kimi ser, mni yoxsa anasn? Sonra zmdki dhti grrk onlar tez-tez mbahis edirdilr v bu hd realla oxayrd, - deyirdi: Qorxma, btn bu yaadqlarmzdan sonra, bizim nigahmz daha da mhkmlnib, in divar kimi etibarldr. Onu he n mhv ed bilmz. Lakin o vaxt mnim ryim bu hissin arlndan sxlrd. Krakovda aydn, gnli gndr. Mn anamn lindn tutaraq sevimli parkmz olan Krakovski parknn yanndan keirik. Bu qaysz gzinti zaman birdn onun ssi dyiilir,
22

sanki mn ns hmiyytli bir ey demk istyir. Sn kifayt qdr bymsn, dediklrimi anlaya bilrsn, - anam deyir. Kilsd xa vurmaq lazm deyil. Biz yhudiyik, biz bel etmirik. slind mn tccblnmdim. lbtt, zm tandm vaxtdan bilirm ki, biz yhudiyik. El buna gr bizim qohumlarmzn hamsn mharibd ldrblr. Amma bu qeyri-akar, aydn olmayan bilikdir; mn tam anlaya bilmirm ki, bu n demkdir. Yhudi olmamn rsmi tsdiqi mn yngllk gtirir. Antisemitizm problemi tez-tez mzakir edilir, lakin valideynlrim bu haqda dananda - sasn anam danr onlarn ssind utanc yox, qzb duyulur. Bu qdr zab kdik, blalara dar olduq, amma yen onlar biz nifrt etmy davam edirlr! anam hirsl deyir. Bu qdr primitivlik olar?! Onlar bu nifrti analarnn sd il birlikd mirlr. xlaqsz yaxud qddar kimi szlrl mqayisd primitivlik daha ar sydr. Primitivlik vulqarlq, kobudluq demkdir he kim bel olmaq istmz. Antisemitizm - xlaqi prinsiplrdn sapma deyil, gerizkalln tutqun dncsidir. Prinsiplr polyak idrakna hkm ed bilmir. Polyak mdniyyti frankfil mdniyytidir, mnim hatmd olan insanlar slubu, iti alll (axmaqlq - n tez-tez ildiln v n aalayc ibardir), eleqantl, gzlliyi (naqolayla ks olaraq), qiymtlndirirlr, xlaqi dyrlrin mhkmliyini yox. Antisemitizm barbar gerizkalldr, bu mnd stnlk hissi oyadr. Lakin bu gerizkalla hr yerd rast glinir. Atam deyir ki, bir df kdn kenlrin: Hitlerin grdy n yax i yhudilri mhv etmsidir dediyini eidrk dava-dalaa balamd; bu - n zhrli nifrtini boaltmaa alan polyakn klassik rhidir. Baqa bir vaxtda anam hirsindn prttk ev qaydr. Rfiqm Krsyann anas, yax aildn xm insan, hkim arvad, ali thsilli pani Orlivskaya yaxn rfiqsi sand anamdan gizlind soruub ki, yhudilrin Pasxada biirdiklri ftir xristian qan qatmas dorudurmu? Bu da intellektual qadn?! anam ucadan deyir. Lakin o, el d hirslnmir ki, pani Orlovskaya il mnasibtlrini kssin yaxud he olmasa aralarn soyutsun. Onsuz da onun baqalar kimi ana sd il canlarna hopmu z lyaqti var. Lakin biz onlarn arasnda yaayb, onlarla dostluq edirik mehribanlq v acq mczli kild birbirin sarmab. Mn tdricn anlamaa balayram ki, yhudi olduumu etiraf etmk namus iidir v bam dik tutub z yhudiliyimi tsdiq edirm. El yhudi olmaq da budur btn barbar v qara hisslr z etinaszln bildirmk. Bu etinaszlqdan lyaqtlilik hissi dour. lbtt bu, mnim trfimdn Sartrn uri seimi deyil, sadc uaqlarda gcl kild inkiaf etmi drin v tbii qrurun z xmasdr. Bu, daltlilik, dzgnlk, aydnlq hissindn baqa bir ey deyil, yhudilr d baqalar kimi insandr demkdir. Mn yalnz z gzml grdklrim inanram; mn: Kral ltdr! demk n hl ox balacayam. Bundan baqa qeyri-yhudi dostlarmdan ayrlmaq mnim n tindir buna hl hazr deyilm. Onlarn pis olduundan bhlnmk, hmi ehtiyatl olmaq, tnlri gzlmk istmirm. Anam mn xbrdarlq edib deyir ki: hr bir polyakn iind antisemit oturub, ehtiyatl

15, YANVAR 2010

ol, htta onlarn n savadls igdlri il hrkt edr, htta n yaxlar sni satar. Lakin mn onu dinlmirm. Hiss edirm ki, z lyaqtimi saxlamalyam: mn bhli, qaraqabaq olma arzulamram, htta myus olmam qalmaz olsa bel, onlardan pis hrkt gzlmirm. El bu qalmazla da inanmram. Tsvvr ed bilmirm ki, hmi n-n oynadm dostlarm mn thlkli yad adam kimi baxrlar. Krakov, mnim gndlik hyatmn hri, sirlrl yox, gizlinlrl doludur. Sirlr yaxnladqca onlar daha da dumana brnr, gizlinlr is iq dn kimi aydnlar. Mnim n Krakov iq v klgnin oyunudur, klg is gnin v klyin yaratd iq lklrinin parlaqln yalnz artrr. Mn sevinc bx edck xobxtlik anlarn vvlcdn hiss ed-ed klrd fikirli-fikirli dolaram. Mni musiqi drsin gtirn k hmi olduu kimi bombodur, qrib kild adamszdr. Sanki burda he kim yaamr; burda zaman skut iind dayanb, gndlik vurnuxmadan sr-lamt yoxdur; amma birdn, klk buludlar dadr v ky istilik kr... Dostlarmla oynadm parkda crlar burularaq geni xiyabanla birlir, gln yaxnlnda is alayan syd bundan gzl mnzr grmmim: onun kdri gzlliyin sinonimidir. Biz bu aacn yannda oynayr, ipin stndn tullanr, qumluqda gziirik... Qda klr qarla rtlr, buz balayr v mn balacayam dey, anam mni mktb xizkl aparr. Sonralar mn d, st-stdn paltar geyinmi, hanssa heyvan xatrladan bacm xizkd mktb aparrdm. kimiz d bydkdn sonra xizyi gtrb, evimizin yanndak tpciy qalxrdq. Bura uaqlarla dolu olard, onlar yuxarya drmar, sonrasa aaya srrdlr; ev yalnz alatoranlqda, ldn dm halda qaydrdq. hr hvalatlarla doludur, mn bunlar hiss etmsm d. Mn hrin qdimliyi, oxlu sayda mrmr stollu maaraya oxar kafelrin olmas, orta sr kilslrinin pillri, barokko slubundak alaq arkadlar tbii grnr. Qdimlik rahatlq hissi dourur; Krakov hmi olub, o bdidir v demk olar ki, dyimir. Burda hyatn tbqlri bir-birinin stnd dayanb. Ba meydan sanki, maqnit sahsi kimi, hrin baqa hisslrini z trafnda saxlayr. O, bu qvv xtlri sbbindn ar grnr; qdimd onun mrkzind Mahudxana adlanan Renessans dvrnn uzun binas var: onun daxilindki dala dnmi ss-kyl hyt bir ne sr ticart meydan kimi faliyyt gstrib, indi is buradak qalereyalarda xanmlar n lyapa v ld dzldilmi mxtlif yalar satlr. Lakin mnim sevimli yerim Mahudxanann qarsndak, ay da il dnmi nhng meydandr; o, Renessans slubunda diaqonal xtlr boyunca genilnir. Adtn burda musiqiilr olur, onlar akkordeonlar v skripkalarda hanssa sentimental melodiyalar ifa edirlr; v bir d bura hmi gyrinlr uub glir yzlrl gyrin rk qrntlarndan tr meydana qonur; adamlarn oxu bura gyrinlri yemlmy ya da sadc skamyada ylmk n glir. Bura hrin ryidir: lvan rngli binalar, kitab dkan; taxta panellrl zlnmi, drman iyi vern aptek, oxlu kafelr; oxsrlik sirlrini qoruyub saxlam dar klr. Atam adtn Varavyak kafesin gedir v mn d

bzn onunla gedib dostlarmn canl shbtlrin qulaq asram. Onlar adtn gn rzind bura toplaan kiilrdir. N vaxt girsn bura, kims rast glcksn. Bir fincan tnd v qara qhv, tlsmdn shbt xobxtlik n daha n lazmdr? Anam mni baqa, daha qdim kafelr aparr, biz burda gzl v hndr qdhlrd dadl dondurma yeyirik. Hrdn biz ev taksid glirik, anam xahi edir ki, atama bu bdxrclik haqqnda he n demyim. Plantlar xobxtliyin daha bir mnbyidir. Bir df mn orda qeyri-adi, sehrli bir ey yaayram... Gnli gndr, gnortadr. Mn sevimli iiml mulam abald yram. Nhng xol-budaql aacn altnda tk-tnha oynayram. Anam yaxnlqdak skamyada oturub, bacmn yatd uaq arabasn yellyir. Uzaqlarda hrin ss-ky eidilir. Gn indic zeniti ab v mn onun alar altnda qznram. Yerdm qrmzmtlqhvyi abald gtrrm v birdn onun nazik, isti qabnn altndan sanki ryinin dyntsn eidirm. Lakin bu dynm yalnz abaldn iind deyil o, hr yerddir; trafdak hr ey dynr v brq vurur, sanki hyatn znn ryi dynr. Mn aacn altnda dayanb, limd hyat tutmuam, mn ffaf, nfs alan harmoniyann mrkzindym. Bu dqiqlrd nyi bilmk lazmdrsa, hamsn bilirm. Mn tsadfn dnyann mrkzin dmm, v bu bilinc mndn uzaqlamayana qdr tamlq v mkmmllik hissi altnda donub qalmam. Siyasi hyatn btn formalarna inamszlq lbtt ki, baa dlndir, buna sz ola bilmz. Siyast d, din kimi, oyun hesab edilir, he kim, hr halda bizim tanlarmzdan he kim ona inanmr. Hr cr hakimiyyti, istniln avtoriteti bh altna almaq n polyaklara ifaedici flsflr l atmaq lazm deyil. Sistemi dolamaq sevimli, milli muliyytdir, demk olar ki, hr bir k shbti hkumtin leyhin ynlib. Mnim valideynlrim, htta bel arxaik lkd, n qzn anarxistlr arasndadr; atam mharib dvrnd baqa yhudilrl birlikd zn qeydiyyata aldrmad v lbtt ki, indi d partiyaya zv olmaq istmir v beillik, yeni insan haqqnda axmaq arlara aldanmr. May bayramlarnda ham tntnli paradlarda itirak etmy borcludur, burda tanklar v sgrlr, polyak kndlisinin gcnn simvolu olan buda drzlri v milli geyimlrl yanadr, lakin atam mrasimi birinci trk ednlr arasndadr. rtldiyimiz yerd o, srayla glib bizi tapr. Biz tamaalarn arasndan kerk, parad trk edir v Plantlara gzmy yollanrq. Mnim valideynlrim o qdr tnhadrlar, hyatdan el soyuyublar ki, onlarda mxalif ideologiya yaratmaq arzusu yaxud biz dost olan polyaklarn bir ne araq qdhindn sonra sil Pola haqqnda alamsnaraq etdiklri vtnprvrnostalgik shbtlr qoulmaq hvsi yoxdur. Bir qayda olaraq yhudilrin qbul edilmdiklri gizli mqavimt yaxud mharibdn sonra milltilrl kommunistlr arasnda gedn qzn mbariz bard valideynlrim he xatrlamaq da istmirlr. Onlarn bu siyasi xritd he bir hmiyyti yoxdur, onlar he kim lazm deyillr. Siyast iyrnc idir, - anam hmi bel deyir. Siyast onlar hmi zmy alb, v bu Pola onlarn Polas deyil. Valideynlrim btn bunlar, o cmldn yhudilik haqqndak xst sual da tez bir vaxtda mn alamaq istmir, lakin xbrdarlq edirlr ki, mktbd
23

15, YANVAR 2010

mn antirus ltiflrini tkrarlamaym v evdki shbtlri he yerd danmaym. Mktbd mn ikiqat siyasi thsil alram, onlar bir fotokild birln iki diapozitiv kimi bir-birinin stn qoyulub. Birincisi, rus dilini yrnmkdir. Beinci sinifdn balayaraq bu mcburidir. Bu, ar yk hesab olunmur, nki rsmi xslrin dediklrin uyun olaraq, biz hammz dnya kommunizminin dilini yrnmk hsrtindyik. Yegan tinlik ondadr ki, bu fndn drs deyn btn mllimlr xsusi entuziazma malik deyillr. Baqa drslrd ciddi nizam-intizam var. Hr gn bizi hanssa paran oxumaq yaxud zbrdn danmaq n lvhy arrlar. lbtt ki, ilr pis gednd, yerdn cavablar pldayan yoldalarn kmyin gvnmk olar. Amma rus dili drslrind buna grk yoxdur: hanssa qaydan tnbl-tnbl aydnladran mllim biziml baqa mvzularda polyakca danmaa balayr. Tarix drslrind biz tarixin siniflr arasnda sonsuz mhariblr, zilnlrin znlr zrind qlb ald qhrmanlq salnamsi kimi tsvir edildiyi kitablardan yrnirik: XIV srd yoxsul polyak cngavrlri Prussiya qsbkarlarna qar mbariz aparr, XVIII srd kndlilr qddar feodallara qar syana qalxr, XIX srd fhllr sahibkarlara mqavumt gstrir, buradan is drsliyin mlliflri uydurma yolla gedrk tarixi vicdann susmaz, qorxunc ssi olan Pola Kommunist Partiyasnn zfr alan mbarizsi il birldirir: yox, kommunizm hl brqrar olmayb, biz zmz tnqid ed bilirik, amma bizim qarmzda iql mqsd mumbri dalt v hqiqtin zfr almas durur. Yeddinci sinifd btn bunlar z kulminasiya nqtsin atr Marksn Kommunist partiyasnn manifestini zbrdn yrnmk. Mn bilmirm ki, bu tarixi versiyann leyhin hans tarixi v ideoloji arqumentlri qoymaq olar, lakin dqiq bilirm ki, bizim mllimlrimiz d bu versiyaya inanmrlar. Rsmi konsepsiyalar qfsindn onlar biz tamamil baqa mnzrni gstrirlr. Msln, mllim biz deyir ki, drsliyin tiran v zalm kimi qlm verdiyi kral, slind byk polyak vtnprvri olub. Onun vaxtnda etibarl kanalizasiya sistemi qurulub; o, Avropada gzl binalar tikn italyan memarlarn Polaya gtirib. Onun arvad, kralia Yadviqa o qdr Allaha inanan, yoxsullarn qaysn kn idi ki, onu mqdds xslr srasna daxil etmidilr. Bundan mn bir ne ntic xarram. Grnr, mllimimizd el bir drslik var ki, orda Allaha ininman v vtnprvrliyin yax hal olduu yazlb v mllim istyir ki, biz d bunu bilk. O, bu haqda dananda ssi canlanr v ban yrk alaq ssl bizi anlatmaa alr ki, bu shbt z aramzdadr. Baqa szl, bizim drsliklrd tarixdn ox ey buraxlb. Onlara fikir vermk lazm deyil, hqiqti baqa yerd axtarmaq lazmdr. Fortepiano drslri valideynlrimin z uaqlarna vermk istdiklri yax hyat haqqnda arzular ks etdirir. Polada musiqiilr hmi mqdds saylblar, seiliblr; byk pianou v skripkalar zlrind ulduz parlaql v yksk incsnt perspektivini birldiriblr. Bundan baqa, hanssa musiqi altind ifa etmk bacar yax trbiynin,
24

orta sinf malik olmann lamtidir v bizim trafmzdak insanlar, xsusn d yhudilr, hams eyni zamanda qrara gliblr ki, onlarn uaqlar bu imtiyazsz kein bilmzlr. Bir d ki, kim bilir? Blk, bizim aramzda vunderkind var? Musiqi istedad uura aparan v hr ks aq olan yoldur; gr bizlrdn hans birimizd bu istedad kifayt qdr olsa, o, meteor srtil yoxsul hyat trk edib, hammzn gizlind arzulad hrt v znginliy ata bilr. Birinci drs ilinin sonunda, vvllr z d musiqini yrnmi pani Orlovskaya elan edir ki, mnim istedadm var. Grnr, mllimm d bel dnr v istedad azad mvcudluq ld edir, mn mxsus olan obyektiv predmet evrilir, lakin o, mndn knarda da mvcuddur; bu, mn mxsus olan qiymtli bir eydir, onun qarsnda mnim myyn vziflrim var v mn bunlar yerin yetirmy borcluyam. Sn hllik krpsn, lakin Allah sn qzl alma verib, - pani Orlovskaya soyuq, mavi gzlri il mn ciddiciddi baxaraq deyir. Bu, o demkdir ki, snin borcun, vzifn var. Vergini, hdiyyni, istedad pua xarmaq gnahdr. Nizam-intizam, hr eydn vvl nizam-intizam lazmdr. Sn hr gn iki saat mul olmalsan. Bazar gnndn baqa. O vaxtdan mnim lyaqt haqqnda tsvvrm istedadn tam reallamasdr, mnim n n qorxunc gnahsa z istedadn pua xarmaqdr. Tam reallamamaq thlksi qarsnda mnim qorxum o qdr gcldr ki, gndlik hyatmda bu mni iflic edir. Shv addm atmaq, z mahiyytini ifad etmmk, qabiliyytini itirmk, istedadnn sonsuz potensialn inkiaf etdirmmk dhtdir! Lakin myyn vaxtlarda, bel trdddlr mni narahat etmir. Mnim z istedadma kvazimistik inamm var, tam v mtlq. Yoxsa mn bu cr ifa ed bilmzdim, musiqi yalnz altlrdn deyil, sanki mnim zmdn yaranr. Qrara alnd ki, bundan sonra mn pani Viteakn yannda mul olacaam; bu mllim gnc istedadlar yrtmkl mhurdur, o, bir ne adl-sanl polyak pianousu yetidirib. Onu gzl adlandrmaq olmaz, lakin bel mhur xsiyytin qarsnda ifa edcyimdn vvl-vvl qorxsam da, tezlikl grrm ki, bu yumaq, qhvyi rngli gzlr, tbssm mn sakitldirici tsir gstrir. Drs zaman pani Viteakn vvllr musiqi mllimi olmu qoca anas pianinonun yanndak divanda, stn qaln dyal rtrk uzanb, hrdn z fikirlrini deyir. Hmin mnzild pani Viteakn olu da yaayr, sonralar glin v krp d ailnin sayn artrd. Bu evd ham sssiz hrkt edir, sssiz danr v bir-biri il ehtiramla, nzaktl davranr. Sonralar mn onun olunun kitabndan yrnirm ki, pani Viteak ox dindar adam olub v mharibd z hyatn thlky ataraq bir ne yhudinin hyatn xilas edib. Pani Viteak he zaman ssini qaldrmr, o ox mehribandr, bununla bel onun mn byk tsiri var. Musiqi mllimlrimdn birincisi idi ki, mnvi trbiym gr ona borcluyam. Bu, kamerasaya tkbtk, musiqi obrazlar vasitsi il mnasibtd o, mn mhm bir eyi z daxili hyatm anlama yrdir. Pani Viteak Baxn invensiyasnda ssin nec olmasn yaxud mazurkada dqiq modulyasiya mvzusunu aydnladrmaa chd ednd o, bilavasit mn emosiyalar dilini d yrdir. Musiqi bir nv ritorikadr, - o

15, YANVAR 2010

deyir, - zndn soru: burada n haqqnda danlr? Grrsn? Burda sanki kims yalvarr, burda kims get-ged hirslnir, sonra is bir baqasn nys mcbur etmk istyir, bu baqas is eitmir. Belc pani Viteak izah ed-ed, sorua-sorua mndn sas eyi almaa alr. Poladak o dvrn btn mllimlri kimi o da intonasiyann vacibliyini deyir v mn tezlikl bunun niy bel olduunu anlayram: dem, intonasiya el bir eydir ki, mn burada aldada bilmrm. gr, ifa ed-ed mn tonqaln alovlandn grmrms, intonasiya z soyuqluu il mni ifa edck; gr, skertsonun qmsizliyini hiss etmirms, oynaql n qdr gstrmy alsam da, intonasiya taxta kimi qalacaq. Mnim hisslrimin inc alarlar hanssa izaholunmaz kild barmaqlarma, onlardan is klavilr hopur v bu hisslr eyni dqiqlikl barmaqlarmn toxunuunun inc nanslarnda ks olunur. Tdricn grrm ki, mnim musiqi dilimd paradoks gizlnib. gr ifa ruhum, barmaqlarm vasitsi il, klavilr trlrs, o hminin ks istiqamtd, klavilrdn, barmaqlarm vasitsi il, ruhuma hopur. Pani Viteakn ideal musiqini el sslndirmkdir ki, o, sanki z-zn ifa olunsun. Bunun n mmkn qdr grginlikdn azad olmalsan, llri tamamil boaltmaq lazmdr ki, medium olasan, musiqi snin vasitnl z-zn axsn, yazda riyn qar kimi. Grginliyini at, - o tkrar edir. Musiqiy imkan vermk lazmdr ki, z olsun. Amma paradoks davam edir: btn bu azadlq, qabiliyyt yalnz soyuq, aydn texnikann vasitsi il ld edilir, bu zaman nvbti passaj nec ifa etmk, baqa shify nec kemk haqqnda narahat olmaq lazm deyil. Barmaqlar itatkar v smksz trclr evrilir. Musiqi drin hqiqtlri z xara bilr; amma yalnz maddi olan vasitsi il: nyis ifa etmk istyirsns, vvlc cismini - llrini v barmaqlarn z iradn tabe etdirmlisn. Bax, buna gr, pani Viteak ciddi, gndlik nizam-intizama riayt edir. Anam jurnal doldurmaldr, mnim gndlik mq saatlarm qeyd etmlidir v gr tapr yerin yetirmirms, mni mhkm danlaq gzlyir. gr sn pianou olmaq istyirsns, - mllimm deyir, - rahib kimi olmalsan, hr eyini musiqiy vermlisn. Sn gcl olma yrnmlisn. Mn bel mtlq canatman tsvvr etmy alram, lakin hllik Allahn verdiyi qabiliyyt v daxili hissiyyatma ox inanram. is az inamm var. Sylr, qammalar, altin yannda keirdiyim saatlar mn btn bunlara tinlikl tab gtirirm. Yqin ki, bunlar istedadllar n deyil, istedadszlar n dnlb. Blk d mnd yaranm bu fikri, mni rkyn bytm valideynlrim alayb. Blk d, tbii hissiyyat, inclik, ruhi qlcmlar kimi - bdi polyak dyrlri haqqnda tsvvrlri sas gtrrm. Ax btn bu dyrlr, romantik airlri demirm, mnim yadlarm v mllimlrim d hrmt edirlr. Mnim btn thsilim, demk olar ki, romantik sciyy dayr. stniln mktb inas istr sonunci ekskursiya, istrs d Mitskeviin eirlri haqqnda olsun slubu il frqlnmli v hisslrl dolu olmaldr. Bel mktbli taprna ediln n yax kompliment burda yksliin olduunu etiraf etmkdir. Bu szd canatma, ruhlandrma, qanadllq birlib. Hr ks istr ki, yksli onun xarakterind d olsun. Darxdrc v dzgn olmaq dhtli

bdbxtlikdir. Bizim gzlrimizd vasitsizlik, inadkarlq, qorxmazlq daha yaxdr bunlar xlaqi kateqoriyalara aid deyildir. Mnc dostum Marekd yksli var. V nasist ial zaman tanklarn qarsna xan polyak kavaleriyasnda da bu haqda tez-tez danrlar, - yksli vard. Varava syannn son v qhrman dqiqlrind, klrd qumbaralarn partlad, glllrin uuduu vaxt reproduktorlardan eidiln open polonezinin lya-majoru yksliin sil mahiyyti budur. lbtt ki, yksli msiqid d zruridir; onsuz, canatmasz, kdrsiz, smimiyytsiz, sslri inclik alovuna brmdn n qdr istyirsn mul ol, he zaman yksli ata bilmzsn. Bizim uaqlq meyllrimiz n qdr absurd, hmiyytsiz v gzlnilmzdir... Niy mhz bu syd mnd bu qdr gcl, demk olar ki, xstlik kimi, gzllik hissi oyadr? ryimi nhng, mtlq sevincl dolduran bu yal tpciy niy zm atmaq istyirm? nki bu syd v tpcik ilk, yegan, mqayisolunmazdr. Belc, uaqlmzn bir ne alarna yaparaq ryimizi yaradan bu rinti donub qalr biz bu alarlardan ayrla bilmirik. Bir df Nyu-Yorkda rus rssam il grdm. O, hmvtnlrinin Amerikaya ddkdn sonra niy zn itirdiklrini izah etmy alrd. zn hrmt edn btn rus emiqrant-rssamlar kimi o da kifayt qdr aktiv dissident idi. Buna baxmayaraq, - gzlri parldaya-parldaya o dedi, - o mindir ki, Rusiya qdrtli, yegan lkdir. Biz mharibd almanlara qalib gldik, bizim nhng dbiyyatmz var, byk mdniyytimiz olub. Bu bizim fxrimizdir, - o, counluqla deyirdi. Mn ona baxaraq, onu anlamaa alram. Milli qrur? Bizim dnyada bu hiss oxdan khnlib. Mn bunun n olduunu bilmirm. Yox, mn vtnprvr deyilm, he zaman mn patriotizmi hiss etmy imkan vermyiblr. Buna baxmayaraq, mnim uaqlmn lksi mnd yaayr, onun qlbimd birinci yer tutmas v mnim ona sevgim mbahis olunmazdr. Marginallmz drk etmyimiz, bel hisslrin primitivliyin baxmayaraq bu hiss mnd yaayr. Bu ndir: korluq, znaldatma bu yaddadan yapmalyqm? Dnrm ki, korluq v znaldatmadan l kmliyik. Bu lk mn dnyan bx edib, mgr bu azdr? O, mn dil, hissiyyat, ss, brilik verib. Rnglri, reallq hissini, ilk ball bx edib. Bu ballqlar pozulmazdr, qtidir: he bir baqa mnzr, havann travti bizim ilk grdymz v tamamil iimiz hopanlar qdr inc, ziz ola bilmz. Sonralar biz daha tmkinli olma, z hisslrimizi analiz etmyi yrncyik, obyektivlik qazanacaq, heyrtimizi zifldcyik. Dnyann biz ikill v zilmi grnmmsi n, trafmzdaklardan uzaqlamamaq, tin vziyyt dmmk n biz absurd uaqlq ballmz haqqnda yaddamz, onlar yenidn yaamamz imkann saxlamalyq. Bizi dnyaya balayan, burada yaamaa mcbur edn enerjimizi saxlayana qdr hmi geriy dnrk. Biz bu mqayisolunmaz, ilkin mhbbt snandan, dnyann balanc yansndan, burada v indi olmaq hvsindn l kmmliyik. evirdi: Samir Bulut
25

15, YANVAR 2010

Rusiya rok-poeziyasndan

Sninl yatdm
xb getdin, mn is snin dalnca qadm. Bilrk, bilmyrk bzn qddar olurdun. Mni vurdun. Mn is vuruldum, knl adm, Mni sevmdins d, ancaq, sninl yatdm. Gr verdin bzn he gr d glmdin, Ad gnm hans gndr, sn bunu da unutdun. N zamansa mn bir hdiyy d almadn, Ancaq, n olsun, yen mn ki sninl yatdm. Yaddan xarb mni metrodaca buraxdn. K qhblrin sni sevni satdn. Sn bir qara qpik d he vaxt mn qymadn Ancaq buna baxmadm, yen sninl yatdm. Yoxa xdn bir zaman, xstlndiyim aylar Aborta ddm, lb mn lmdn qaytdm. Ka onda gbrydim, ka he saalmayaydm, Ayaa duran kimi yen sninl yatdm. Bzn srxo olurdun, el bil donuz idin, t qoxusu verirdin, he olmayrd dadn. Sn ahzad deyildin, qhrman da deyildin. Bilmirm ny gr, ancaq, sninl yatdm. Sninl fxr edirdim, zm bildiyim kimi. zn tkl olurdu, bir qaya kimi srtdin. Hr an mni danladn, hr an zhlmi tkdn. Bel idin sn bel. Ancaq, sninl yatdm. Gah Olyaya gedirdin, gah da ki Ldmilaya, Mnd qalan nyin var sobaya atb yaxdm. Ancaq, sn geri dndn, znd yoxdu hya Btn bunlardan sonra yen sninl yatdm. Sn mn alaq dedin, mn ifrit dedin. Evdki gzglri vurub birb-bir qrdm. Nyin varsa gtr get, itil bu evdn dedim. Dedim, ancaq n olsun, yen sninl yatdm. Bax yazram indi mn bir dlilr evindn. Varm-yoxum n varsa snin yolunda batd. Ancaq ny grs hr gec yuxuda mn Grrm, bir zamanlar sninl nec yatdm.
15, YANVAR 2010

Yuliya Nevolina

26

Elnur Astanbyli

Elin fndiyevd n ba verir?


Ba nazirin mavini, xalq yazs Elin fndiyev nvbti df z almind ada dbi prosesin diaqnozunu qoymaa alb. Azrbaycan dbi prosesind n ba verir? - Elin mllimin sonuncu yazs bel adlanr. Yaz n yaz? Ba il aya mlum olmayan sz yn. Saxta intellektualln, yalan akademizmin olmayan istedadla sintezindn yorulmu sicillm. Bli, mhz sicillm! nki yaz hissdn, 7 qzet shifsindn ibartdir. Elin fndiyevin yazsnn ana xttini adn tnqidi qoyub, ortada lini-qolunu sallayaraq gzn anti-dbiyyat nsrlrinin dbi mxalift qarsnda susqun dayanmas tkil edir. Ba nazirin mavini cavanir yusiflilri, tehran lianolular, rstm kamallar-zad niy bunlarn aznn payn vermirsiniz?,- dey qnayr. Bunlar - yni azad v yeniliki ruhlu gnc yazarlar, hmtli fndiyevin leksikonundak sevimli ifadsi il desk, lmpenlr, k uaqlar. Oysa mn Elin fndiyevdn soruuram: adn kdiyim-kmdiyim tnqidilri qabaa vermy alnca, onun z niy biziml aq mhariby girmkdn kinir? 7 shiflik sicillmni kimlris biz qar qaldrmaa hsr edinc, el azad yazarlarn tnqidi zrind qura bilmzdimi? Bu suallarn cavab ox saddir: Elin fndiyev qorxur! Bilir ki, azad yazarlarla savaa girmk onun yemi deyil. ki- cavab yazsndan sonra darmadan olacaq. Yen Anarn, krmin ortada az-ox di dyn srlri var, bs Elin fndiyev ny gvnsin? Bu adam cml qurma bel bacarmr.

Yazla parodiya
Elin fndiyev bir ne ay vvl msahib verib demidi: Hans vzifd olmasndan asl olmayaraq, Elin ilk nvbd yazdr. Szn d ubuq kimi iki ba var. Bu mntiqdn x etdikd Elin mllimin dediklrini bel anlamaq lazmdr: Hans vzifd olmasndan asl olmayaraq, Elin Ninki hanssa vzifd olanda, htta yaz masas arxasna kend, lin qlm alaraq, ns yazbpozanda bel, Elin yaz deyil. O, yazla parodiyadr. Bu adamn cild-cild kitablar var. Amma sorusan, insanlar Elin fndiyevin bir dn d qhrmannn adn bilmir. Yazdqlarn st-st ysaq, Eyfel qllsini d vurub ker. Ancaq yaddalarda birc cmlsi d yoxdur. Mnim onun klliyyatndan yadmda qalan hanssa tamaasndak bu szlrdir: nsan dli olanda, z d bilmir dlidir.

O qatarn dalnca baxma!


Elin mllimin bhs olunan yazsndan bir sitat (sbi zif olanlarn oxumamas mslhtdir): Bu gn dbiyyatmzn bir kll halnda zif yeri, atmazl, mnim fikrimc, mvzu yeknsqliyidir
15, YANVAR 2010

27

v n qribsi (blk d lamtdar!) budur ki, hmin yeknsqlik, misal n, gr poeziyamz rti olaraq iki yer ayrsaq istedadl poeziya (dbiyyatn yaratd) v istedadsz poeziya (anti-dbiyyatn yaratd) - bu yeknsqlik hr ikisind zn gstrir. vvlc glin drindn nfs alb, bir stkan su ik, zmz glk. Sonra baxaq grk, bu cml hans dilddir? Hans tfkkrn mhsuludur? Adn yaz qoymu bir adam, bel cml yazma zn nec sdrr? Deyk ki, zn sdrr, bs oxucuya nec rva grr? A kii, yaz yaza bilmirsn, yazma d, n mcburdur? Dnyada mn el bir yaz cmlsi gstrin ki, orada btn balayclara, duru iarlrin rast glmk mmkn olsun. Bla orasndadr ki, bu cr uzun-uzad, ayan oxuyanda ban, ban oxuyanda ayan unutduumuz cmllr Elin fndiyevin yaradcl n adi haldr. slind Elin mllim d yax baa dr ki, o, dbiyyat n yad fiqurdur. Digr yadlar il mqayisd tamamil uursuzlua urayb. Son sicillmsindn d bunun depressiyasn yaad aydn hiss olunur. Onun ada dbi prosesi yanl yerlr istiqamtlndirmkd d bir mqsdi var: zn xilas etmk. Elin mllim anti-dbiyyat ikilli dstklmkl uursuzluunu sortalayacan dnr. Amma ifayda. Qatar artq gedib. dbi proses l nqtdn trpnib. fndiyev is bu qatarn srniinlri arasnda yoxdur. Znnimc, n qdr ar olsa da, Elin mllim artq bu aqibti il barmaldr. dbiyyatdak mlubiyytini qafaya taxmamaldr. N etmli, mnd alnmad,- deyib, stndn kemlidir. ks halda Elin fndiyevd n ba verir,- sualnn cavabn axtarmaq tibb elminin boynuna d bilr.

arasnda AYB-nin Elin Hseynbyli, Vaqif Yusifli, canm siz desin, sd Cahangir, Elxan Zal Qaraxanl, Qm Ncfzad kimi brkgednlrindn, htta v htta Anarn zndn tutmu, ad it dftrind olmayan qzetciklr, jurnalistciyzlr qdr n mxtlif nvdn adamlar vard. Gn gldi, Mirlmovu Qaz Emal Zavodunun direktorluundan uzaqladrdlar. Hmin vaxtdan da Hseynbala unudulmaa balad. Haqqndak bh-bhli yazlar srtl buxarland. Bir szl, bada rik var idi, salam-leyk var idi, badan rik qurtard, salam-leyk qurtard. H, yolda Mirlmov, indi deyin grk, sl xlaqsz kimdir: dbiyyat namin sizi smimi-qlbdn enin-genin tnqid edn bizlr, yoxsa yax gnnzd byr-banzda bslnib, dar gnnzd dabanna tprn dbiyyat dllalar? sl dbiyyat budur e, Hseynbala mllim, istedadnz atrsa, bunu yazn.

Anarn ssyazma studiyas


Ne vaxtdr Yazlar Birliyindn yazmram. slind bizlr AYB-nin adn tutmasaq, Azrbaycanda bel bir qurum varm, yoxmu, he kimin vecin olmaz. Amma Yazlar Birliyind son vaxtlar el eylr ba verir ki, stndn skutla kemk tindir. Bunlar oxucularla paylamamaq n az qzetilik missiyas baxmndan byk eklikdir. Msl ndir? Yazlar Birliyind mxtlif postlar tutanlarn hr biri bu gnlrd cibind bir diktafon gzdirir. Diktafon olmasa bel, bu vzifni cib telefonunun uyun menys yerin yetirir. Birliyin istniln otanda iki v daha ox adamn arasndak shbtin ss yazs uza yarm saata AYB sdri Anar Rzayevin stolunun stnddir. Ham bir-birini satmaa, sdr daha ox sadiq olduunu sbut etmk n n yaxn dostunun yaxasn l vermy hazrdr. Anar mllim is yaranm bu iyrnc situasiyadan ox mmnundur. Htta deyiln gr, o, prezident tqad siyahsna daxil ediln adlar da kim daha yax yazr? meyar il yox, kim daha yax ivernlik elyir? kriteriyas il myynldirir. Artq AYB-nin gln ilki bdcsini n masir kompterlrin, yoxsa, n modern diktafonlarn alnmasna xrclmk stnd mhkm mbahis gedir. Yalnz Fikrt Qoca bu mbahislrin he birin qarmr. Niysini yazmram, Allahn mslhtin kr.

Hseynbala Mirlmov, kimdir xlaqsz?


Drd-be ay vvlin shbtidir. Hseynbala Mirlmov hanssa qzet msahib verib, azad yazarlar xlaqszlqda sulamd. Bunda tccbl he n yoxdur. Dostunu gstr, deyim kimsn. Bir adam ki, shrdn axama Anarlazadla hrln, ondan daha n gzlmk olar? N is, szm onda yox. Vaxt vard, Hseynbala Mirlmov Qaz Emal Zavodunun direktoru idi. Pulunu balta ksmirdi. Frsti fvt vermyn dbiyyat tccarlar Mirlmov haqqnda hr gn palaz-palaz yazlar drc edir, dbiyyatla yaxndan-uzaqdan he bir laqsi olmayan bu czmaqarann dahi obrazn yaradr, adamn roman, povest demy dili glmyn srlrini qaldrb da bana qoyur, sonra da qapsnn azn ksdirib, be-on manat rpdrr, ilrini arrdlar. Bellrinin
28

15, YANVAR 2010

Elmin Hsnli

Serb dostum Alex n


ks damarlarn alex dora mnim sevgilim bizim avaralandmz bu byk hrdn ox uzaqdadr indi elcd sninki mn dndkdn sonra biz avqust ayna bakya sperm qoxlatdracayq bizim hr mn dndkdn sonra otuz gn rzind sperm iyi verck ks damarlarn alex dora sn nid z doma hrind sevgilinl seviib nc prezervativi bkb atdn zaman mn yad olduum baknn bulvarnda polis manat vercm sevgiliml pdym gr ks damarlarn alex dora mn azadlq haqqnda sn saatlarca danaram ban aryar litrlrl rab son damlasna qdr i i amma bil ki mn mrmd he yz qram da azadlq rab immim ks damarlarn alex dora

istanbulun arxa klri qan iyisi versin burda gnd be df axirt haqqnda tanrnn mesaj oxunur insanlara minlrc msciddn eyni vaxtda azan ssi azan ssi sni bizim hr dvt edirm orda n allah var, n din, n mscid ks damarlarn alex dora

2 eir
bir bu gn dostlarla briqantina kafesind xzr dnizinin knarndadr bu kafe taksiyl getdik ora dniz vazalnn yannda ora kimi iki manata apard quzu tindn sup idik yeddi yz lli qramlq nemiroff aran drd nfr idik balaca kabind oturmuduq pncrni aanda dniz grsnirdi qaranlq drd arada qaaylar gz dyirdi h bir d yaxca nar irsi vard ox dadlyd xeyli dandq hmid herisi cavanlndan bakda ermni qzlarndan dand eiri oxudu sonra taksiy daldq evimiz

15, YANVAR 2010

29

iki
getm bu gecni qal biziml dediniz kdrli kdrli narnc gdkmi geyinib narnc papam taxb xdm evdn kdrli ya yard v kdrli klk vard kdrli kdrli qaranlq drd yolda qabam iki quldur ksib baq xarb pulumu ists onlara verck bir beliyim var kr allaha -dey dn dn kdrli kyl metroya sar getdim ged bilmdim zng edib dedim ki k kdrlidir qaytdm kdrli kdrli klm dolmas, coca-cola v araq balansl siyastimiz sadiq qalaraq...

xobxtlik haqqnda eir


skkiz yam olanda sni klklr gtirck sanrdm klklr toz-torpaq gtirdi adamn gzn kor edn toz-torpaq... klklr ara vermdn hr gn hr gn hr gn qaranl gtirdi qaranlq darxdrc bir kdri... aaclar ksdik ki, klklr dayansn klklr dayanmad sni bu dalarn arxasnda sanrdm orda baqa kndlr o kndlrd qarm arvadlar, iyirmi be yandaykn on be yanda r verilmi v bir ne il on bir uaq doan qzlar... mn el bilirdim o kndlrin arxasnda byk hrlr var sn ordasan, sonra bildim rbab- yalnzlar udan hrlr uzaqdaym... sn he orda da yox idin... sni qarnn qayan kii kimi uzanm o aacdan yoxsun dan dnd tk qalm daxmadasan sandm.. o ev arvadn atb yad adamlarn vtnin getmi

blar siqaretdn saralm ramiz kiinin eviymi... o evd ramiz kiinin qrx yal arvad 6 ua il 5 qoyunu il tk idi... uaqlarnn yars atalarn xatrlamrdlar bu kndd uaqlarn oxsu atalarn xatrlamrdlar.. amma atalar qaydanda onlara man alacaqd glincik alacaqd... sni kndimizin mscidindsn sanrdm bir gn uaqlara qoulub getdim ora adamlar llrind zncir zlrini dyrdlr qqrrdlar qara balyrdlar qollarna gn sonra tk getdiyimd he kim yox idi... pncrsindn boylandm anladm ki, bu mscid allahn unutduu evidir.. irini hrmklr buraxmdlar... sni a-qara televizorumuzun icindsn sanrdm mharibdn bhs edn filmlr vard mn bilirdim ki bu klkli tozlu-torpaql, yalnz kndd he vaxt mharib olmayacaq... he vaxt bombardman etmycklr bu kndi bu yalnzl pozmayacaqlar... mn bilirdim ki sn o bombalarn arxasnda da olmayacaqsan... adamlar snin urunda mhariblr edirdilr... sni axtarrdlar amma mn el sanrdm sn ox da uzaqda deyilsn yaxndasan blk d msln buludlarn stnd bir azdan ya kimi yaacaqsan dammzn stnd xb sni qucaqlyacam.. llrimi aacam gylr... llrimi aacam gylr... llrimi aacam sn..

30

15, YANVAR 2010

Kf
(hekay)

Salman divanda uzanb telefonundak khn mesajlar oxuyurdu. Evd he kim yox idi. Televizor aq idi. Amma baxmrd. Btn mesajlar oxuyub hamsn birdn iarlyib sildi. Durub paltarn dyidi. Televizoru, qaz, i sndrd. Qaz mslsind xsusil diqqtliydi. Bu q hrd 5-6 binada partlay olmudu. Salman bel msllrd yaman ehtiyatl idi. Brk-brk geyinib evdn xd. Uzaqdan bir-iki nfr grsnirdi. Ham donmamaq n evin tlsirdi Glbala kii hmiki kimi hytd gyrinlri il mul idi. Hava yaman soyumudu. Vedrnin iind od qalamd. z d oturmudu odun qranda, aradabir qulara dn atrd. Salman addmlarn yavalatd ki, Glbala kii il gz-gz glsinlr, ona salam versin. Yoxsa sonra yapacaq adamn yaxsndan, mn niy salam vermirsn? -Salam, mllim! Necsiniz? -leykm- salam, olum, leykm-salam. Yaxyam, ox sa ol sn necsn, qaln geyin soyuqdu. Salman bayla cavab verib addmlarn itiltdi. Dkana iyirmi qpik verib, iki dn Kent-4 siqareti ald. Birini dayanacaa qdr kib qurtard. Telefonu sndrd. yirmi dqiqdn sonra avtobus gldi. Aznacan dolmudu. Bir thr qapdan iri keib dayand. Dz qabanda Salmandan 2-3 ya byk olan bir olan dayanmd. Bir az saqqallyd. Siftindn ox sbi adama oxayrd. Salmana el gldi ki, indic bu olan onu avtobusdan aa salb ek sudan gln kimi dyck. Ona gr d onun zn ox baxmad. Bilirdi ki, bel adamlarn zn baxanda onlarn xouna glmir. Sol trfind bir qadn dayanmd. zn grmk olmurdu. Amma hardasa 30-35 yalarnda olard. Salman sa li il bir thr tutacaqdan tutmudu. Amma sol lini el sxmdlar ki, gedib o qadnn arxasna sxlmd. Bayaqdan sol linin harada olmasnda xbrsiz idi. Grnd ki, li bu qadnn arxasna toxunur, lini bir thr ordan xarb avtobusun tavananna sxd. Qorxurdu ki, indic o qadn hay-ky salacaq, el bilck bunu qsdn edir. Bel arvadlarn hay-ky ox thlklidir. Btn avtobus dck snin stn. Kim sbt edcksn ki, bil-bil etmmisn. Bir thr glib hr atd. Bu avotbusdan db mrkz gedn avtobusa mindi. Mrkz gedn avtobuslarda bu vaxt adam az olur. Salman pncrnin knarnda oturdu. Btn yol boyu alnn pncry qoyub yola baxrd. Adamlar ora-bura qar, kimisi idn xb evin gedir, kimisi blk d indi i gedir. Salman z yadlar olan qzlara, olanlara baxrd. Klrd dst-dst qzlar, olanlar gziirdilr. l-l tutub gedn sevgili grnd dhtli drcd pis olurdu. in bir narahatlq krd. ryi brk dynmy balayrd. Dnrd ki, o he cr tk qala bilmz. Bu ayrla onsuz da ox dz bilmyck. Mrkzi Univerman yaxnlnda avtobusdan dd. Cibindki tk siqareti xarb yandrd. hrin buras klkli idi. Siqaret k-k mrkzi ky trf dd. Yannda l-l tutmu, qol-boyun olan sevgili kend el bil onun bana qaynar su tkrdlr. Haldan drd. Daha yeriy bilmirdi. Tez hardasa uzanmaq istyirdi. Daxili lr Nazirliyinin binasnn yannda kend orda dayanm sgrl baxlar toqqudu. Bir az rahatlad. Hr eyi unutdu bir anlq. Keid dmdi. sbi olanda mdni adam kimi davranmaqdan zhlsi gedirdi. Avtobusda qadnlara yer d vermirdi. Siqaret kib yer atrd. Sanki bu

yolla sblrini soyudurdu. Univerman yannda keib Nizami ksin trf addmlad. Araz kinoteatryla zbzdki skid bir qzla olan qucaqlab durmudular. Salman kafey trf nd. Orda da pncrnin yanndak masada bir qzla olan oturmudular. Kofe iirdilr. Olan qzn lindn tutmudu. Qzsa o biri lind telefonu qurdalayrd. Salman arfn ab yenidn balad, boynuna daha brk sard. Nizami ksind adam hmikindn daha az idi. Bu vvlc Salmann xouna gldi. Skamyalarn o birind oturdu. Hiss etdi ki, darxr. stdi telefonu yandrb kims zng vursun. Sonra fikrindn vaz kedi. Gz-gz glib Underground adl kafey atd. ri dd. Kafed adam yaman ox idi. ld hava soyuq olduundan ham glib burda ay, kofe i-i shbt edirdilr, blutuzlardlar. Bu kafe Salmann hmi gldiyi yer idi. Ancaq bura he vaxt tk glmmidi. ndi zn daha srbst hiss edirdi. Oturub bir ay sifari verdi. Eitmidi ki, yemk insan depressiyadan xarr. Ofisiant qz arb aurma da istdi. Sadak masada 4 qz oturmudu. Brkdn danb glrdlr. Salman he onlara fikir vermirdi. Soldak masada is bir qzla olan oturmudu. Olan qz qucaqlamd. Arada bir dodandan prd. Salman onlara baxmaya bilmirdi. Hm d ox baxmaqdan xou glmirdi. Bilirdi ki, bu yax hrkt deyil. Amma gzn ordan k bilmirdi. Olan arada bir lini atb qzn dlrini sxrd. Qz liyl onu itls d grnrd ki, bu xouna glir. Qz arada olann qulana ns demk n yilirdi, qulandan dilyirdi. Salman tez ayaa qalxd. Hesab dyib kafedn xd. ox pis olmudu. Dnd ki, bel olmaz. Mmkn deyil. Daha yaa bilmz. Daha bu hyat ona dard. Bu klr, bu insanlar, bu hr onu ox darxdracaq. ndi onun itircyi bir eyi yoxdur. 10 qpik xarb bir siqaret ald. Kyl dz yuxar qalxd. Yadndayd ki, bu knin banda hl tikilmkd olan bir bina var. ndi gecdir, yqin fhllr d getmi olar. Salman qti qrara glmidi. Onu he kim durdura bilmz. zn altncyeddinci mrtblrin birindm aa buraxsa bs edr. ilikilik olar. Ordan aa glmk 2-3 saniy kr. 3 saniylik zaba dzmk o qdr d tin deyil. Sonra hr ey bitck. He bir drdi olmayacaqd. He kim onu narahat etmyckdi. Binadan zn atmaq Salman n ox clb edn intihar nv idi. Hr ksin beynind bir intihar ssenarisi olur. Salmannk mhz bu idi. ndi ssenarini realladrmaq zaman idi. He kim gr depressiyaya dmyckdi. Binann yanna atd. Yuxar baxd, mrtblri sayd. 10 mrtb tikilmidi. Bina hasara alnmd. stn mvqqti narahatla gr zr istyirik yazlmd. Hava artq qaranlqlard. Salman binan frland. Arxa trfdn iri girmy yer var idi. Mrtblri qalxmaa balad. nc mrtby atanda onun qaban bir kii ksdi. lind fanar var idi. - N lazmd? - Heeee... Elad burda ilyir? - Bilmirm. Fhllr gedib. ndi burda he kim yoxdu. Sabah glrsn. Salman aaya dd. Ky xb, dayanacaa trf getdi. atan kimi avtobus gldi. Oturub ev qaytd. Yolda Salman indiy kimi he vaxt frqind olmad bir ey kf etdi: Axamlar hr n gzl grnrm, lahi!

15, YANVAR 2010

31

Firudin Allahverdi
firudinallahverdi@gmail.com

Muam v qalstuk
Bir df xarici lklrin birind z cnbi hmkarma Azrbaycan musiqisi bard danrdm. Shbt mxtlif bstkarlarmzn srlrinin audio v video yazlar il maiyt olunurdu. Akademik musiqimiz bard txmini tsvvr yaradandan sonra Azrbaycann nnvi klassik musiqisi muam bard d dandm. 1-2 audio yazya da qulaq asdq. stndn 1-2 ay kendn sonra kolleqamdan e-mail aldm. O, video-paylam mrkzi olan Youtube-da muam szn axtarm, tapd nticlrdn birini mn gndrrk cbdir, sizd muam gr nec populyardrsa, artq onun parodiyalar da var yazmd. Gndrdiyi internet keidin baxdm n parodiya, n zad? Canl korifeylrimizdn biri kostyum-qalstukla mlli-bal dstgah oxuyurdu Dndm, cba bu adam niy bunu parodiya hesab edir? Sonra baa ddm ki, xarici kolleqam muam kostyumqalstukla oxuyann parodiya olduunu dnbm Anlalandr. Adam mat qalb ki, adtn i adamlarnn, bank iilrinin, siyastilrin geyindiyi paltarla nec rq mdriklrinin Fzulinin, Sdinin qzllrini oxumaq olar? z aramzdr, hqiqtn d glmlidir ax Bu gn hm nnvi [sl mahiyytin gr saray] musiqimiz olan muamda, hm d folklor [mahiyytin gr xalq] musiqimiz olan aq musiqind geyim problemi var. Muamlar kostyum-qalstukdan, aqlarmz 30-cu illr boleviklrinin hrbi paltarlarndan l kmirlr. Bu adamlara n geyindirmli ki, biabr olmayaq? Avropa nnvi musiqisi klassik musiqi ifalar addn frak geyinirlr. Aq v xanndlr frak geyindirmk indiki halndan daha az glmli olsa bel, yen d qeyri-smimi, mntiqsiz v sonucda mzli xar. nnvi qdim paltarlar geyindirmk d bu musiqini muzeyldirr v mnim fikrimc inkiafndan saxlayar. Btn bunlar bir trf, yen d qeyri smimi, mntiqsiz v mzli grnr. stniln halda qdim paltar geyinmi adam rol oynayan aktyor tsiri balayr. Mnc biz oxar xalqlara baxmal, onlarn praktikasndan istifad etmliyik. Baxaq grk, Trkiyd, randa, Pakistanda v Hindistanda bu msl nec hll olunub? Pakistan v hindistanl nnvi musiqi ifalarnn geyim
32

problemi yoxdur, nki bir cmiyyt olaraq zlrinin milli paltarlar var v musiqiilr d el mitd geyindiklri paltardan istifad edirlr. Trk v ranllarda is zamannda geyim inqilab gerkldiyindn indi onlar mitd Avropada yaranm paltarlardan istifad edirlr. Bizim muama n yaxn musiqi olan ran nnvi Musiqisi ifalar bu mslnin n ideal hllini tapblar; fikri yayndrmayan paltarlar geyinmk. randa muam ifalar adtn saya rngd dalc (vodolazka) v saya, maksimum sad alvardan istifad edirlr bunlar hm d seyrcinin diqqtinin yaynmamas ndr. mumiyytl, muam el musiqi nvdr ki, dinlyici fikrini yalnz ifa olunana ynltmlidir daha kostyum-qalstukun qiymtini, harada alndn dnmmli v baqa ifann paltar il mqayis etmmlidir. ks halda muam da olacaq ou musiqisi Bu arada, baqa ifalara nisbtn xaricd daha ox tannan Alim Qasmovun geyimin fikir verin... Niy Alim Qasmovu baqa muamlarmzdan daha ox xaric dvt edirlr? nki o, dinlyiciy tqdim etdiyi musiqinin mahiyytin uyun geyinir. Alim Qasmov n azndan grnn gr inandrc grnr. Hl mn demirm, muam oxuyan adam n az rb-fars bilmli, bilmirs bel he olmasa z dilind 5-10 kitab oxumaldr. Muam oxuyan, alan adamn dan, iltdiyi cmllrin quruluu bazarda pendir satan vtndadan, Xbrlr proqramnn aparcsndan v siyastidn frqlnmldir. Amma bizd pendir satan muam kimi, muam millt vkili kimi, millt vkili is Xbrlr proqramnn aparcs kimi danr... Xlas, hr yerin, hr eyin z geyimi var kostyum-qalstukla ya dnizd zdn, ya da muam oxudun eyni eydir. P.S. mumiyytl, bizim xalqn kostyum-qalstuka yaman meyli var: bir d grrsn vtnda 2 yanda uan gtrb bulvarda gzir; z d kostyum-qalstukda, uaq da... Bu adamlar niy ciddi grnmk istyirlr ki? slind z mahiyytlrinin qeyri-ciddi olduunu duyduqlarna grmi cba...?

15, YANVAR 2010

Alev Adil trk silli Britaniya vtndadr. London Qrinvi Universiteti Kommunikasiya v Kreativ Art Departamentinin ynticisi v Beynlxalq PEN idar heytinin zvdr.

Alev Adil

Qaqn xatirlri: amadanlar


Hl d oyanrsanm geclr v balayrsanm siyah tutmaa gr ayrlaramsa yenidn v sfrdan balayaramsa dey? Qaqn yasas: adam bana bir amadan, iki ail bana 12 not dftrlrini gtrrsn yoxsa foto killrini? n ox sevdiyin hans ayaqqablardr? Hry bir yax palto gtrmk. Blk ran xallarndan birisi -amma el olan qalan budur. Nlri xilas edrdin? Oyandrarm hl d sni, indki o tzadl kuatma mentaliteti? Ani qtlqlara qar hr eyi, htta bir anda ksilcyini dnrk elektirikin, ski amlar saylamaqla; bir qaqnn ryin daman: tk sahib ola bilcyi bir amadan dolusu ya. Qalan n olursa olsun. Gerkd snin olmayan. Qalan arxada buraxmaq zorunda olduqlarn.

15, YANVAR 2010

33

Kgnlr
zin verilmdiyi bir kild pdm sni ken gec yuxumda. Yoxa xdn: sehirl deyil geometrik olaraq, bir zeytun aacnn gm-qhvrngi smklri arasndan. Mn uzanan lind bir portaal vard v saymazyana atdn qucama. Burax batsn Girnnin qanl dnizind gn. Gzlrin daha da qonurlad, Yoxa xd bir nostalji mnzrsind. Doum yerim deyils bel ial altnda bir lkdir anlarm. Yoxdur indiki zamandan baqa bir yuvam. Geriy baxmamalyz artq. pdymz xyal etdim ken gec. Duzlu dad dedi ki, Eurydice, Aralq dnizi sni gtrb frlada bilr bir baqa sahil bir mrkkbbcyi lei kimi. Geriy baxma. Oyanmaq srgn edr yenidn bizi.

Anlarmn hasarlar hat edr uaqlmn taclandrld v babo uaqlarn yasmn boyunbalar satd dolama arxa klri. Ulduzlarla ilnn palma aacn gz nn xarar bir ikindi. ndi taxtszam v insanlaryla birlikd o yerlri d kiiltdi bir scaqlq kfni. Baa dmrm nec olmal olduumu. Fiziki qurluum haqqnda bel bir fikrim qalmad. Yaralarma toxunma yuxulu sssizliyiyl mni oxayan gnorta sonrasnn drisini soyma. Elm yenidn icad edr mni bir qadn yaratsan gr qrur duyduum canavarn iindn. Yanl tarixdir bunlarn hams gzlri yoxdur anlarmzn ya da qaranlqda byyrlr kartof kimi. Unudulmu mahnlar yaylr iimiz: gecnin iin kanar mimozann qoxusu. Btv deyiliz biz qoparlb gerid qalr bzi paralarmz. rksiz, csartsiz, ruhsuz bic adamlarq biz hammz.

Unudulmu arklar
Bir btv deyilm sklb gerid qald bzi paralarm. Xeyir, qlbim deyil ondan daha artq - dilim. Gerisi? Sn sunaram gerisini. Sndlini yaxna k v sdaqtsizliyimin sfrsind mni ye.
34

15, YANVAR 2010

Dalmaq
Qayqdan srin, tmiz sulara dalmaq, Tanrsal dniz rahatl, maviliyin iindn kilmi mutluluq, o qdr ar v mthi: bsit. Mmknm baqa trl olmas? Ya da ndn daha frqli olmal? Sahil hbs edilmi o biri dniz qznn. O anda ( o biricik anda ) yalnzca zmk istrm zmk, qayqdan uzaqlara dalarn qucandan o trfd fqn iin doru gy zndn dniz doru zmk. armasn gzlrm geclr bir cadnn satmaya raz olmas n ayaqlarm quyrua umudumu qanadlara dndrck ac, gnahkar bir gram. Gerid buraxmaq quru topra xarabalarn, knar mhlllrini v imartlrini kemiin, glck n verilmi btn szlri v xyalt saraylar, o birisin zmk btn bunlarn zmk maviliyin iindn gln mutlulua doru.

lgn v fkli bir vurunluqla dnizin zn qayalara sovurduu uzaq bir ucda zrin uzanrsan isti, srt bir sahilin. Marltsn dinl dnizin bann zrind halqalar czan caib genilikd rtlarn dinl qaaylarn. Duz bir hr: binalar, qaldrmlar, qbblr, brclr, hasarlarn st-byaz divarlar, hams da yar-ffaf duz krpicindn. kingn gzlriyl insanlar, yataqlar, ocaqlar, kmklri, nfslri, rklri hp duz. Onlarn Lutudur bu onun nostaljik einin xyali qzlarndan gldi soylar. Yabanclardan birisini p, duzdan bir p: yada salmaq kimi hams da. Nhng, bo bir oda qll blokunun n stlrind, bo v trk edilmi, itiri ve lks kimi bo. Bir oyun kimi yatrlm hr nnz. Nec oynarsnz onu? Nec olard gzlrinizi adnzda kemiin silindiyini grmk, otaqda tk banza znzl? Doan ndir yumurta linizd atladnda? Trkesi: Zeki Ali (uyunladran: r.q.)

yumurta : qaya : duz : hr


lk nc gzlrini yum: lini uzat ovucun yuva olsun qsursuz bir yumurtaya. Qrlqan arln duyumsa gzlmnin. Bo bir sahild yryrsn indi gz qamadrc bir gnl aaran.

15, YANVAR 2010

35

Horacio Quiroga 1878-1937


Terror v facilrdn bhs edn hekaylri il mhur olan Horacio Quirogann btn hyat xstlik v bdbxtlik iind kemidir.Atasnn ox erkn yalarnda atmada gll il vurulmas v facili lm, daha sonra atalnn intihar onu sarstd v bu ona ox pis tsir etdi. Horasio Quiroga ikiy quranarkn byk narahatlqlar iindydi v mllimlik faliyytin d onda balad. Bir gn qayqda igili silahn silib tmizlyrkn tsadfi alan gll il dostunu ldrd. Drd ona stn gldi v Buenos-Airesi trk edrk, imali Argentinann vhi regionlarna z tutdu. Horasio Quiroga ox sad bir hyat keirmyin vurunuydu v qrara ald ki, Argentinann uzaq bir mkannda torpaq sahsi alsn, pampq ksin v o bel d etdi. O, 1909-cu ild evlndi v iki ua oldu. tinliklr davam edirdi , arvad btn bunlara dz bilmdi, iki uan v zn ldrd. El o vaxtdan balayaraq Horasio Quiroa z kiik hekaylrini ap etdirmy balad . Onun n mhur YAZIlar TALES OF LOVE , MADNESS, AND DEATH AND EXLES-dir . 1937-ci ild o xstlndi , Buenos-Aires qaydb klinikalarn birind tibbi yoxlamadan kedi, yrnnd ki, xrngdi, intihar etdi. Horasio Quirogann kiik hekaylrind Edqar Allan Po nun gcl tsiri hiss edilir , bu kiik hekaylrd byk ycamlq vardr v onun qhrmanlar ox tez- tez qli chtdn qeyri normal vziyytd v illuziyalarla tsvir olunurlar, bu is insann taledn qamas kimi grnr.Bu kiik hekaylr daha ox insann kmksizliyini v taleyin qddarln bir daha nmayi etdirir. N o t e : B u H o r a c i o Q u i r o g a y a r a d c l i l A z r b a y c a n o x u c u s u n u n i l k t a n l d r.

OUL
isionesd hrartli v fsunkar bir gndr. Tbit gz oxayr .Gnli v sakit atmosferd ata da tbit gzlliyindn hzz alr. Ehtiyatl ol, olum,- o szn yekunladraraq oluna son mslhtini verir v olu da atasn diqqtl dinlyir. Oldu, ata- olu tfngi gtrb , patronlar ciblrin yaraq cavab verir. Lana kimi qayt,- ata lav edir. Yax , ata,- olu cavab verir. O tfng lind atasna glmsnr, pb grr v yola dr . Atas olunun ardnca baxr, sonra o gn grcyi ii davam etdirir, olundan qrur duyur hm d. O baa dr ki, olu uaqlq dvrn baa vurduundan , hr cr thlkdn qorunman mini bilir, tfng atb, ov ovlama da bacarr. Onun on ya var, ancaq o yandan ox ucaboylu grnr. Tmiz mavi gzlri ,uaq sadlvhly v tccblly is onun xeyli gnc olduundan xbr verir.Ata gnc olunun yana gr ox irli getdiyini, yni oxbilmiliyini bandan keirrk , gzlrini grdy idn ayrmadan iin davam edir. Olan indi qrmrz yolu kemidir v menin qularn ox olduu hisssin trf irlilyir. Med xzli ay ovlamaq n onun kiik olundan bir az da hvslli olmaq lazmdr ki, buna nail olasan. O, menin izol olunmu sahsini kendn sonra , bataqlqdan xeyli uzaqdak kaktus aaclar olan yer qdr gedckdi, gyrinlri , tikanlar , yaxud dostu Johnun bir ne gn vvl bu yerlrd ilk df grm olduu bir ct va da axtaracaqd. ndi tnha qalm ata iki olunun ov hvslrini

gznn qarsna gtirrk azacq glmsnr.Bzn onlar ancaq yacutoro ya da ox balaca surucua quu vurub geri qaydrlar, bu silahlar- doqquz millimetrlik tapanan, bir d on alti kalibrli St. Etienne silahn, a qara bart v s. ona tpdki kiik daxmada bir vaxt John vermidi. Onun da hyat bel kemidi . On yandan silah vard. Olu da indi hmin yadayd , ata bunu yadna salb qmr. Arvadn itirmi v anasz oul bytm ata n bu he d asan deyildir. tinlik hmi insann yol yoldadr, ancaq hr ey adamn zndn asldr.Gznn nuru da getged azalr, qarabasmalar onu arabir girinc edir, ov quran tarazlayarkn olunun emalatxanasnda gllni kicl dycldiyini d grr. O, qfltn ox da uzaq olmayan msafdn gll ssi eidir . St.Etienne silahdr , - ssi tanyr,-Med daha iki gyrin azald. Bu olaya rmn ata z iin davam edir . Gn artq oxdan xb , fqlri artmaqdadr. Baxsan grrsn ki, qayalarda , torpaqda , aaclarda, havada el bil soba yanr , hrartin oxluu sanki hr eyi yralayr. Ata saatna baxr , artq gnortadr . Ban qaldrb mey trf baxr . Olu grk indiy qaytm olayd . Onlarata v on yal olu bir-birin mbd inanan kimi inanrlar v he vaxt bir-birini aldatmrlar. Oluyax, ata- dey onu arxaynladrmd, lbtt szn xatrlayacaq , o dedi ki, saat on iki olmam qaydacaq v el onda da ata glmsnmd. Olu is hl qaytmamdr. Birdn o baa dr ki, artq saat olar ki, gll ssi eidib, bu da oxdan olub. Ata

36

15, YANVAR 2010

ondan sonra he bir ss eitmyib , he gzn qu da dymyib.Ata papaqsz v silahsz l qar.O, ks yolla qar, mey daxil olur , kaktus aaclarn arxada qoyur , ancaq olunun izin he yerd rast glmir . O, bataql zad vecin almr , el hey gedir v bilir ki, hr addm onu bdbxtliy aparr , o yer ki, ldrlm olunun csdini z ev trf srnn halda tapacaq. Olum!- o qfltn haray kir . gr bir adamn ssi onun alaman bildirirs , qulaqlarmz tutaq ki, aq-aydn hycanl olduu bilinn o ssi eitmyk .He ks cavab vermir. He n yoxdur .Gnin qpqrmz etdiyi lpirin izi il indi lm olunu axtaran atann artq on ildir ki, qocald akarca grnr. Olum, olum!qqr ata qlbinin drinliyindki sonsuz vlad sevgisindn xbr verir. Bir df xo gnlrin birind ata qarabasmadan ziyyt krkn sar rngli gllnin olunun alnndan deik adn da grmd. ndis o menin hr yerind iq mftilinin parltsn grr, albann yannda qdimi fitilli tfng d var, hm d grr ki, znn... Olum! Oulcazm!.. Fiziki chtdn gcl grnn yazq atann qorxulu qarabasmasnn da hddi vard, bizim bu hekaymizd o zn glir v qfltn grr ki, olu crn qra il glir. Dli kimi olmu qa- qovla gln on yal silahsz uaq atasnn lli metrliyinddir.

Mnim balaca oulcazm,kii pldad. zlm ata a qumlu torpaa srilmidi , gncin ayaqlar is onun qollar stndydi.Uaq atasnn qollar arasnda , dizlrin yaxn olsa da bana l krk , anlayr ki, atas drd iinddir. Yazq atam! Vaxt td. Saatn olmasna var hl . ndi ata v oul geriy - ev qaydrlar. Nec oldu ki, gnn batman hiss elmdin, grmdin ki, gecdi daha?- ata lap astaca sorudu. Bilmdim, ata...El qaytmaq istyirdim ki, Johnun valarn grdm v onlara baxa- baxa qaldm Mndn tr narahat olmana sbb ndir, mnim balam? Ata, ata...-gnc d dedi. Uzun skutdan sonra : Bs valar nec oldu ? Sn vurdunmu onlar?-ata soruur. Yox... Bu slind hqiqt deyildi.Hava isti olsa da , bu gyn altda, yerin stnd , keyfi saz ata boyu boyunca olan olu il brabr ev qaydr . zn nasaz hiss etmsin baxmayaraq , glmss d tr onu gtrb gedir v bu xo qarabasma iind glmsnr... Ata tkdir. He kimi bulmayb, qollarn havada yellyir.Arxasnda ayaqlar albana toxunan ,tikanl mftil dolaan sevimli olu is shr saat onda ld. ngiliscdn evirn: Divan Ozan

Hrmtli Ba redaktor! Bu mktubu Sn yazmaqla hm d btn yaradc tkilatlara nvanlayram. Narahatlm eviri il baldr. ox illr vvl mn J. D. Selincerin Moskow Progress Publishers trfindn 1982-ci ild ingilisc nr edilmi Nine stories kitabn aldm. Orada baqa srlr d vard v msl bunda deyil v o kitab oxudum. llr sonra Selincerin srlri Azrbaycan dilin evrildi, bir gn onun A Perfect Day for Bananafish hekaysinin Azrbaycan dilind variant il qarladm. Biri Azrbaycan dilin evrilmi kitabndayd, digriUlduz jurnalnda , ncsnn harda ap olunduunu indi xatrlamram dz. evirmnlr kifayt qdr pekar idilr. Bu z yerind . Sanki bu bir msabiqydi, evirmnlr d msabiq itiraklar. Hekaynin adndan tutmu , bel yazm nqt, verglncn ox ciddi i(dbi) grlmd. nsafn hr ks ox zhmt kmidi v mumiyytl bdii eviri tamam baqa eydi. Bu gn d mn el glir ki, orjinalda ns qalb, dli eytan deyir mn d bir chd elyim. Demli mn vvlc tkrarn hekayni ingilisc oxudum, sonra bir-bir hr evirini v el onda baa ddm ki, eviri ox ar idir v bunu baa dndn sonra kildim bir knara, yni istsydim sradan biri kimi oxlu sayda evirilr srgilyrdim, ancaq bu oxuculara hrmtsizlik olard. Bu gn Azrbaycan dbiyyatnda az qala ham evirmndir. Kim nec gldi evirir, harda gldi ap etdirir. Bel olmaz. Bunun bir mexanizmi olmaldr mnc, nzart mexanzmn deyirm. Kims bunu yoxlamaldr, baxmaldr. evirmn bilnd ki, he kim bunu yoxlamayacaq, lbtt ki, nec gldi evirck. Bzi evirmnlr mllif dilini bir knara qoyub, z dillrind danrlar. Bu yaxnlarda 525d Slim BabullaolununDnyann n gzl tsiri yazsn oxudum. Ns ox qarq msldi, yni mnim dbi tsir mslsin dbi allergiyam var. Orada indi adn kmk istmdiyim bir yaznn Bekketdn, daha baqalarndan tsiri mslsin d toxunulur. Yazlq dllklk, drzilik deyil ki, kims baxb, ns yrnsn , anadan YAZII doulmalsan vssalam. Bu bel. El oradaca krm ylislinin evirisind Gzlniln bir qtlin tarixcsi srinin n gzl eviri olduu vurulanr, yni mn vvllr d bu bard oxumudum. Hammz . ylislinin srlrini irin Azrbaycan dilind irin dill yazdn bilirik v yaz bu evirid z dilind danb Markesin dilind yox. Ns, ox ey yazmaq olar, sadc hr ey var, vaxt yoxdur v szmn can odur ki, bu msld ham msuliyytli olmaldr. Btn evirilr yoxlamadan keirilmlidir v s. lk olaraq ingiliscdn evirdiyim Horacio Quirogann Oul hekaysini tklif edirm. Qoy dbi komissiya bu evirinin stndn xtt ksin , Divan Ozan vzind daha mkmml eviri ortaya glsin v nhayt ki, Azrbaycan oxucusu ciddi v doru eviri il zz qalsn.

15, YANVAR 2010

37

Hmid Herisi

SUT
Bakda el nhng divarlar var... Buyur, gtr, dibind btv bir millti sraya dzb qr, glll... Sabah ANS-press xbr yayar-:boa getmyib orda birc gll... Sn is hiyl ilt bel dar mqamda, hiyl... Get ora, bir azacq yat, mrgl... grcksn sakitlikdir tam... Baknn lap ucqarlarnda tozu rplan xala-palazlarn ssini d eidrsn orda... Grrsn, kims sa qalmayb bu hyatda... Htta, hyat da... Sn bu divarlarn dibind bir mr qdr susarsan, it evrilib klglr cumarsan, bir fahi tapmaq eqiyl yz dollarn xrdalayarsan, pusarsan AZPETROL xzinsini yarm quldurlar, qusarsan milli mtbximizin hamsn... z qann... xatrlayarsan nec inqilab atan zb getmidi Bakdan Xzrin dz ortasna qdr... Ancaq, qzav-qdr,
38

Bir d Xzri qoruyan bl, qoca suitilr dilmidilr atan... Xatrlayarsan 1 sayl Bak xstxanasn, qarnna 40 iyn vurulmu o ziz insan... atann sonrak hyatn... lll Nefti buruq ustalar, eitmim, suitilri qarmaqla tutardlar Pirallah adasnda... Ciyrini xarb, leini Xzr atardlar... Dadlym, deyirlr suitinin qanl ciyri... Sonra yatardlar bu neftilr, KASPAR gmiilik idarsinin abaz qadnlaryla... H, mn buna, varam... H, bunu bacarmad atam... Aleksandr Belovun :Amfibiya-adam kinofilmin bir d baxsam, atam o xtiandra oxadaram, onu dilmi suitini tanyaram... Qan damr indiycn o suitinin sallaq, iti blarndan...
15, YANVAR 2010

EDSON LAMPASI
Cnab Edison, yumaq kreslonda yl, zn fikirl, tkc el l-lvan i, sar lampanm ixtira etmiik biz? Yox... yox, lap qdimlrd zil qaranl, qat zlmti k-bhsiz, el yen biz ixtira etmiik, yen biz! Dediklrimdn qorxduz deysn... Blk, bir siqaret tstldsiz? Tkc, Tzbazardan aldqlarnz yox... ryinizi, yaxanz qaldrb kly Yox! demyinizi d blk, salofan torbalarda biz hdiyy edsiz? cad etdiyiniz lampann inda, sar payz yarpaqlarnn zn ev axtarman, milltin kirli corablarn, bar, birc df grsydiniz... Deyrdiz, yetr!, ixtiranz lv edrdiz. Darxdz deysn, blk bir azacq keflnsiz, min il sonra yenidn dirilsiz fahilrin dand xatirlrd... qzlarn dlri byyb brkiynd? Blk btn duyularnzla inclsiz, bhlrinizi kfnsiz dfn edsiz, bir lampa da icad edsiz... nhayt ki, gr bilsiz nec mn ar-naar evim qaydram... Yorunam. Aram. Bir az hl ayam...

Sanki yoxam... yenidn grk dosun mni rhmtlik anam... H, bel yerd adam darxar. Bdnimdn tez, boazm gtrb zn qatarn altna atar! Hl kims arxamca yalvarar- :eh, mnim yal klaaym, sni dmir mafiyy sancaqladm, Bak klyind sni hey dalalandrdm, Sn bu klkl el hey dandn, sayqladn, getdin, qaytmadn... Eh, cnab Edison, sn burda ax nyi iqlandrdn? He bunu bacardn?

PAYIZ
lm glnd, grcksn ttiyi sxan kobud barmaq, payzn sallad sar yarpaq, bir ahngl titryck, el bu cr d gbyini titrdck Elbaro restoranndak anas gyk iman rqqas... N yaxk... N yaxk, hyat fanidi... tridi, axcd, anidi, hqiqi deyil, rtidi, bzn, grmrsnmi, zn qar qatildi, canidi... Bildim!...o z qalstukunu gmirn

Corabmn birini xarram. Saakavilidi! Digrini xarmaa l atana can, min il vaxt keir aradan... Yoxsa, vallah, bdilrdi
15, YANVAR 2010

39

burjuylarn supermarketlr sfrlri, hyatn lml crimlnmsi... N yaxk bu da fanidi... N gzldi, qngdi gydki ala buludlarn hrkti, yerdki bank binalarnn hrktsizliyi... bunun frqini, riyazi tnliyini, dqiq :cmini hll etmi qoca riyaziyyatn gstr mn. nanm btn bunlarn da faniliyin, sevinim, krplrin payz srlrin baxb azca glmsmyin... O krp lap glmsms d qlbni yen z cibind bil, snindir, qaaylara mrlk icar mqavilsi balam vhi sahil... N yaxk hyat fanidi... yoxsa, n varsa bdilrdi... Kfnlr d rmzdi... Qndlr d rimzdi bizim bu ora ayxanalarda. Buda da ylmzdi, sla kiilmzdi, dmir yilmzdi, zibil d rmzdi Qoca padahlar, el hey tmbki iylyrdi, el hey asqraraq yenidn dirilrdi... lrdi ancaq klyi sinsiyl saxlayan qaaylar. payz da xrclmzdi z sar yarpaqlarn bizim tnha klrimizd... trafndak sar payz, Jekdn, yaay yerindn aldn aray, bu bir para kaz, belini sxan khn qay deyir - hl d yaayrsan... Payz. Payz. Payz... Ey mn bnzr insan Bu alm a qaran znd birldirn
40

qorxunc acaqayn idi, bu oxdan aydn idi, gydki ulduzlar quru meyv kimi suya salmaq lazm idi, bu oxdan aydn idi Ey, mn bnzr insan, sn hardasan? hardasa yaxndasan prdnin arxasndasan, ryin darxr, lind kibrit qutusunu oynatmaqdasan bu ucuz orbalarn buundan trlmi gzglrin stnd mn barmamla hans sevgimin adn yazm? bilmirm lm, yoxsa qalm. blk gedim, o mn bnzr insan axtarm tapm, bir sgr kimi bel kmrinin toqqasn silib parldadm, onun qabana xm? A ev, Qzl meydan szlrindki rnglr olan qdim inamlara, blk d yalanlara, mnd bir inam qalmayb, zaman biz verdiyi maalar azaldb, bilirm, mn bnzr o insan glib buralarda mni axtarb ancaq tapmayb burdak yaz mizlrinin stn fahilrin telefon nmrlri yazlb, hr gln, bildiyi baqa nmrlri d ora artrb, mizlrin stnd bo yer qalmayb! btn bunlar mnim varlm sarsdr, ey, mn bnzr insan, indi, bu gn bizim grmzn vaxtdr !!!

15, YANVAR 2010

brahim Sel
prfliqa@gmail.cm

P r f e s s i n a l

x u c u

L i q a s

Sim nnnn trk mhnlr


lk lrq nu dyim ki, mn h d Md in Trky il bl ksssurlrn hmsn svmirm. Msln, hmnn hvsl bd trk srillrn bluq snrm, insnlrmz mnqurtldrmq n hzrlnm ssnrinin bir hisssi kimi qbul tmkdym. Lkin trk kliplrin bm lyrm. H, niqm, Dp Frst, Miln Frmr z yrind, dm trk rksn z hzzi vr. di dinclik vtlrmd bl qulmd trk mhnlr hyqrn plyr lur. Nc ki, indi kmpun rsnd turrkn, nq ntnnmn imknlrn rmn, trk msiqi knllrn birindn birin trq, hzin sdlr ltnd klvilri tklmqdym. Nhyt ki, ltrn hrktn izlynlr Sim nnnn d irlr kitb il tn l bildilr. Dzdr, bundn vvl dbi qzt v jurnllrd Simnn irlri rd grnrd ssn thlillr v trcmlr vrirdi lkin rsr bq ydir, qbnd rl, kzdn v fikirlrdn drdbucql klind yrulmu kitbn lms is bq msl; rtq burd mllifin i dnys il tn lursn, nun sz mnsibtini ydnc szirsn v ptik ptnsiln qiymtlndirmk n gni meydan yrnr. Kitbn d yuncqlrn syn ls d, i shifsind bir Duyulrn ks-sds d vr, yqin Sim dl ilgili bir vrint kimi nzrdn kirib, p gdnd yddn b qlb rd. Ys bu d tm nly vrmk ylund ucuy tdrln bir priymdur? gr bldirs, Simy girid bir frin dr, csrtli qzdr. Hr hld indiki d dh uurlu lnb. Duyulrn ks-sdsn dn snd mtrizd yzmq lr, dh d rmq ffkt vrmzdi. Prfssinl ucu Liqs lrq bu kitb ilk ld dnlrdn lduq. Y hzrlnb, dizynn sz l bilmz. ncq grk Simnn kli z qbn rlyd. Bilirm, indi bl hllr b lb gdir, kim kitbn rr, z bzburutlu klini n qb ypdrr, yni b , b, kii kitb yzb Kiiy lmz, nki biz zrbycnllr n qdr bznib dznsk, qlstuk tsq, lp frk gysk bl, blsqqll rqli tipi iimizdn c-c bb glmsmkddir. Hmin kill ucunun vqtn bri bdn tl tmk ny

lzm?! Htt indi knd yrlrindn pytt kb mdi-slnlr vrilmi, stilini Sindi Krufrd bnztmk istyn, min bir ciddi-chdl mdni lduunu sbut tmk n rus dilinin ql-qbrsn sndrn bir qdnlrmzn prisksnn ltndn Qfqzn qdim skini trkm vldnn cizgilri ydnc szilmkddir. Lkin Simy n lub ki? Qng grn mlik, zndn ristin msumluu yn, minitr krnny Bkl bls Bk- vcumun iind, ryimin iind, Gzmn iinddir Bli, hr dm lmz, ncq Sim kimi sivil, hind-ri grnl qdnlrn kli grk kitb ncsin rl. Hr hld, PL lrq fikir vrmiik, mmlktd bl hl kitb stn ssl surtd tsir dir, lind bl kitb grnd qyri-itiyri mrqlnrlr, lb brlr, umqn v prmq istyirlr V qy Sim mnim bu szlrimi kmplmnt kimi d qbul tmsin, nki mnim zrbycn qdnlrn z b bucm vr, msln, rmni qdn, rus qdnn mnsibtdn frqli, tm frqli l Simnn Bizim qdnlrd szlri il blyn irindn bir misrdk kimi: n yr, bizim kimi bzb biir!.. Bu brd mnim Symur Bycnl d bzi dbtlrm lub, gr Symur hmin mlhizlri nvbti kitbn sls, uyub grrsiniz... Qydq ss mslnin, dh drusu, kitbn stn. Sninl grndn snr zifdir, htt zydr dmkdn zm zrl slyrm. Mrqldr, Sim ilk shiflr zif irlrini niy slb? Bs hr gtdi bizim mhur Y tktikliyimiz? ndi kitb qbmddr, Mgr bu zdr? misrs il bitn ikinci irin ltn sd krndl Bli, zdr notunu dmm. Snr is zvq lm bldm. Dyirsn irind bizlr gndrdiyin msj cvb lrq bildirim ki, l d lmldr bu l tbittin qnunudur. V Yd plnt Bu rtq rk mhny bnzyirdi. Mhz bu irdn snr rtq istirht vtm n nc dyrli bir tpnt ld tdiyini n41

15, YANVAR 2010

ldm. Sn zmnlr l r mtrillrl yklnmim ki Kutzy, Nbkv, Silvi Plthn gndliklri, Rinsk, Flknr, Bll Hmsn uyub rhlr yzml, dknstruksiy hzrlml v prfilin uyun lrq uqlrmz hnsns um mslht grmliydim. Bir szl, bm imidi, fyllr st-st qlqlnmd. Htt zc d ls, dbiyyt qar bir az dlnmidim (bu sz zm kf etmim, yni, dm azma glmidi). Hms d sbbdn ki, istirht vtmn qysn qlmmdm, qrdrmdm bir-birin, qtrd unml kitb divnd uznrq uyurdum, tnffslrd unml ln mnn r turcnd. yuncqlrn yunu is dm srbstldirir, skitldirir, sbrli lm rr, kkumlytr kimi nrji il yklyrk hyt ynidn dsnt dir. Mn bilirdim, bu cr susd kitblr vr, ncq z dnym l qplmdm ki, nlr rmq brd dnmmidim. dur ki, yuncqlr lp vtnd hmin bluu dldurdu. Gnin hlim istisi hrmi ynd, Budqlrd tumurcuqlr prtlynd, Shr tzdn qysz srlr Yuum hrm qtnd, nlyrm: yz glibdir Ruh skitliyin r dn bu kitb lb, tpb umq qrrn gln uculrmz mslht grrdim ki, yuncqlr trk kliplrinin sdlr ltnd usunlr, nki di tmsfrd nu b dmycklr. Snki bu blc ir prlr qsdn mhn mtnlri n trtib lunub, dyrli bstkrlrn ylunu gzlyir. Yn d dyirm, bu szlri Sim qlm yldnn mdhiyysi kimi b dmmlidir. Byq ddim, zif irlr d vr, z d kifyt qdrdir, d l bilr ki, mnim zvqm ns n tdur. nki mn qls, hmnn byndiyi Tlstyun Hrb v slhn zir-zibil snrm, Hqnun is Sfillrindn bq h bir srini bynmirm Uzun mddt qpdldqdn snr ynidn iq z grm Snt qztinin, l Simnn kitbsvrin hyt brd hkysi gtmi nmrsind Brsin bir yzsn udum. Kitb hqqnd idi, Rst Pirisyunun gzl trcmsind vrilmidi. B, rd Brs dyir ki, kitblr n gr yzlmyb, nu b dsnlr, n gr yzlb ki, ucu bu kitblr z istdiyi kimi b dsn v dnmk imkn ld tsin. V bur Vitun Pziy qdimlrd ilhidn gln sslr lub fikrini d lv tsk, Simnn irlri n trk mhnlr, riqqtgtirn bir fn yrdr. Sim ucusun znmsus bir ur b dir, ld idilmyn musiqi ntlr qulqlr dlib iinin drinliklrin nir. Bir znz fikir vrin: Vr mn bllr kimi pk duyulrn, Hsrtdn n gz ylrn, Qlbinin mfi gusin b vur, Hqiqti rd r, Qlm hql nhqq rsnd, Trdddlr iind.

Sru, Sru knlndn, sdt mlkndn, Kimdi snin cn yldn Hrlrddr Szdinizmi? Snki hrds bir Sezn ksu uyur! Sim, bu irinl dz nlu vurmusn! svdiyim v rdm trk mhnlr tssrt! Vrm bizd bl stirlri ntlr kkly bilck bstkrlr? Buyursunlr ncsnt institutunun yrdclq fkultlri n bl ksprimnt mtril Knlmn sry dlr Yquttk qnl-qnl Dnlrl bzndi, ryim prm-pr, ryimd rblq. Bu misrlr uduqdn snr Gndliklrim bl bir qyd tdim: ir- trk mhns kimi lmdldr! Knkrt!. Tssf, biz l bir zmnd, l bir lkd ymrq ki, lyiq misrlr musiqi bslnilsin. z istdiyimiz musiqini itmy, ritmi tutm bizd imkn y Tlk iri sl rtikdr, lkin y mnd, dh bizd indilrd ildiln vulqr mnsnd y. Qzcz irini Sbrkm slmm. Bu rti ddr, yz-yz lliy yn iri srk zrbycn ir ntlgiys trtib tmim. Sim, gr, bu misrlr uyursns, sni tbrik dirm, yqin ki Silmilrin crgsind z dn grmk snn lr. Sn qzd tvzkrl b, n szd yzr ki, hycnlym, n gr ki, ilk kitbml dbi mhit qtlm crt dirm. Sn bl snrsn? Mnc, sn rtq kifyt qdr tnnm imzsn, zrbycnd nlqu lmyn nzriyylri v crynlr trcmlrd tqdim tmisn, dvr mtbutd gdn yzlrnd is zrr qdr d ls, nalq kmpnntin rst glmdik, iliyimiz kimi knd trfindn il lunduumuz indiki ritd bu z rt dyil. rici lklrd hr bir firmnn z lur (lits firm), bu ssn gnc v qng qzlrdn silir, lkin bu d ss kritriy sylmr, grk hmin dm firmnn trqqiy hsblnm mnizmindn kifyt qdr b r, igzr v mumi inkif ynmcl l. Y-d d firmnn z rlunu sn ynyrsn dsm, znnimc, Rsim Qrc d mniml rzlr n szd ny yrind yzmsn ki, kitb p tdirmk uzun zb-ziyytlrdn snr b gldi, hmmz bilirik ki, gr yrlilrin hkimiyytd dyils, gni ictimiyyt z szn tdrmq, kitb-jurnl burdrmq nc tin bir idir, cnublulr dmi, lp imm Hsyn msibti Ydmdykn qy nu d dyim, Qzcz irind bir sz iltmisn-prbzn, sn cnn, gr imkn vrs, sz rdn r, bqs il vz l. Bir df rn lym bir irin irind bu sz rst glmim, vtdn knl bulndrr. Dyknlr -mil is qng irdir. Mnim bir mbriz dstum vr, rvtr, qnin mmurlrl b-b

42

15, YANVAR 2010

glir, snki bu iri n hsr tmisn. Pziy hvskr lms d, mmnuniyytl n vrcm, qy usun Bltli yzmm? bu hqiqtdir. mmiyytl gtrnd, n nllr bu kitbdn? Mllif srf zrbycnldr, z dilinin incliklrin gzl blddir, hlbuki mhz bu kritriy indi lrnd tmr. Fikri bzi st pfsulrdn frqli lrq sd, pydn kild ucuy tdr bilir. , bir nv mhur rus sdliyini tcssm tdirn brz yrdr. Yqin ki, burd Sim nmn pdqji thsili d z rl ynmyb. Hmi dmim, yn d dyirm, Slvyn Univrsitti ytidirir d! bu mnim dnymdr Mnim dnym Hmi snt snt ndr tndnsiysn sdiq kimi grnn Sim nmn kitbd srgildiyi snt lq ndr mvqyi bir slu kimi mni svindirdi. Bir irind gcl ptik tutum vr: Qylr dn ritmk n, Kdr buludunu dtmq n Bir szn kifytdir, Ylnz bir szn Svgi fntziylrnd sl qdn htirslr! Rdktr qysndn kmz dy, rdn sitt vrmirm. Frqli dnylrd insn yntlrn, bir rmn shiflrin smyn fikirlri bir ir prsnd vrmk chdi: Fni idim, vrlq vrdin, Kiik idim, bytdn, zm dmn idim, Dst tdin, Dst ldun, Mn bunu istmdim -znnimc uurlu lnb. llqriy ir dyil, bir hkydir. Qlb yns stndki prdni misrs il blyn irin dn is grk ryiml shbt qyydn. Bilmirm, milliliyi kim nc b dr? nki bizd bir nlylr kimi millilik d mutsiy lunrq kllmyllq frm lb. yuncqlrd srf zrbycnl ruhu duyulur (y mnd, indi bizd tz-tz ildiln rik mnd y!). Qy lsun, biz hndr bu gn gzlmirikmi? Qy h lms bir df d zrbycnl lmq prstij sylsn. Mhz Sim kimi zrif, clz yzrlrmzn hsbn glckd vldlrmz zrbycnl lduqlrn bildirmkdn utnmycqlr. (Bzburutlulrmz nlf d). rybtrb z crlrind hnss prstijli, titullu lqn, dd ln qluzrlu tnsun sy-kkn tpmq vrdiindn vz kcklr. Bli, hyt h vt tknmir, hr y y lcq, mvqqti zntlrin izi d qlmycq Simcn, biz bu cr ptimist duyulr ldn n sn tkkrlrimi bildirirm. rd blk ldu, h? Kim bilir P. S.: Sn mdrik lmm rzulyrm.

Elnur Astanbyli

Murdar
(sevimli piiy)

d, Murdar, qucamdan d mn indi snl oynayacaq halda deyilm n k itlrinin hrmsi n qonu qzlarnn glmsi mni mutlu etmy yetmz d, Murdar, qucamdan d, mn indi he kim lazm deyilm! mn indi he kim lazm deyilm telefonum ondan qapal gzlrim ondan kdrli fikrim ondan qarq emailimd bir tz mktub bel yox khn mktublar is oxuyacaq halda deyilm d, Murdar, qucamdan d, mn indi sninl oynayacaq halda deyilm mn indi kimis yola salmaq kimis qarlamaq istyirm kimins qlbin dymk kimis balamaq istyirm sevmk istyirm, baa drsn, sevilmk istyirm sevib atmaq istyirm, baa drsn, sevilib atlmaq istyirm amma bu imkansz indi indi mn he kim lazm deyilm bilirsnmi, Murdar, bu gn mn ox dndm dndm v bir daha min oldum ki, gr sn bu xaraba lkd saxtakar mllim, rvtxor hkim, lbaxan polis, daltsiz hakim, buyruqqulu mmur, yaltaq air deyilsns, demli, he kim lazm deyilsn! amma qzmn gzlri qoymur mni saxtakar, rvtxor, yaltaq olmaa ox dndm, Murdar, bir az da sn mni dn, d d, Murdar, qucamdan d, kdr ldrr mni, llrimi qoynumda arpazlamaq istyirm, mane olursan, d

15, YANVAR 2010

43

masir kino

ntiqam Hacl

RDN QURTULMAQ MMKN DEYL LARS FON TRER YARADICILIINDA EKZSTENSALZM

srin ortalarnda ekzistensialist flsf kinci Dnya savandan sonrak mnvi v iqtisadi bhran raitind meydana xd. Ekzistensialistlr mdniyytin unudulmu problemlrini, onlarn hlli yollarn, insann z hyatn qura bilmmsinin sbblrini, sad insann cmiyytd z yerini tapmasnn tinliyini grrdlr. xsiyytlr arasndak frq qar xr, cmiyytind insann zablarna laqeydliyini, ktlvi insan qrnlarn pislyirdilr. Ekzistensializm humanizmin mdafiisi kimi x edirdi. Bu flsfi tlim bu gn d ona gr aktualdr ki, ekzistensializmin toxunduu problemlr hl d hllini tapmayb. nsan qorxusu ekzistensializmin n vacib kateqoriyalarndan biridir. XXI sr 11 sentyabr hadissi, AB-n mslman lklrin v diktaturaya elan etdiyi mhariblrl balad. XXI sr insan atom mharibsi qorxusu il yaayr. nsan qorxusu da ekzistensializmin n vacib kateqoriyalarndan biridir. Ekzistensializm d postmodernizm kimi insanlarn hyat trzin evrilib. Bu tlim Andrey Tarkovskinin bir misrasnda deyildiyi kimi, insan lm qarsnda qtiyyt sslyir: lmdn n 17, n d 70 yanda qorxmamalyq. (Andrey Tarkovskinin Gzg filmind sslndiriln eirdn misra). Kamyu da 30 ya da 70 yanda lmyin he bir frqi olmadn deyirdi. Mhz hitlerilr d Haydeggerin flsfsindn lm qarsnda qtiyyt ar z ideologiyalarnn sas tezisin evirmidilr. Ekzistensializm masir dnya kinosunda daha ox Danimarka rejissoru Lars fon Trierin yaradclnda tzahr edir. Dalalar yaran, Qaranlqda rqs edn Doqvil v Avropa filmlrind ekzistensialist flsfsinin tsiri hiss olunur. Qaranlqda rqs edn v Doqvil filmlrind rejissor Amerikann antihumanizmini tnqid edir. Birinci filmin qhrman Selma (Byork) exoslavakiyadan Amerikaya ilmy glmi emmiqrantdr. O, zavodda ilyir, irsi gz qsuru olan olunun mliyyat n pul yr. Lakin bu arzusu namin hyatndan kemli olur. Evind kiray qald Bill onun pullarn ourlayr. Selma olunun glcyi urunda apard mbarizd z hyatn itirir. Amerika onu mhv edir. Trierin filmlrindki dnya Kafkann absurd dnyasna bnzyir. Brokratiyann hkm srdy bu dnyada insanlar byk bir mexanizmin altlridir. Mbariz insann hyat bahasna baa glir. Trierin Doqvil filmi d Amerika leyhin kilib. Rejissor filmlrind o cmiyyti tsvir edir ki, orada gcllr ziflri tapdalayr, onlardan sui-istifad edir. Sonda is riyakarcasna z qurbann arxadan vurub, flakt nhrin grmr. Cmiyyt insann qann sorduqdan sonra onu istifad mddti bitmi adi ya kimi zibil qutusuna tullayr. Bu cmiyytd insana dyr verilmir. Burada pulu olmayanlara nifrt edirlr. Lakin el bir il44
15, YANVAR 2010

XX

luzya yaradrlar ki, guya ham rahat v xobxt yaayr. slind Amerika azadl insana boynuna it xaltas salmaqla verir. Trierin kommunist tbiti tbii ki, onu kapitalist cmiyytin, onun dehumanizasiyasna qar xmaa vadar edir. Film boyu tamaa qanqster atasndan qab gizlnn Qreysin Doqvil trfindn pill-pill alaldldnn ahidi olur. Qreysl cmiyytin arasnda uurum var. Doqvil cmiyyti ona zg kimi yanar. O, bu cmiyytin adam deyil. Ona gr d cmiyyt hr an onu hzm-rabedn keirmy hazrdr. Qreys o drcd alaldlr ki, onu cmiyytdn tcrid edib zncirlyirlr. Filmin sonunda Qreys Doqvildn amanszcasna intiqam alr. Bu cmiyytd hamnn gnah olduu n Qreys uaqdan tutmu byydk hamn mhv edir. Maraqldr ki, film boyu ssini eitdiyimiz tbairl dmy kilmi it canlanr v hrr. Bu, artq btn qsbni Qreysin mri il qanqsterlrin yandrd, hamnn mhv edildiyi vaxtda ba verir. Qreys tkc onu sa buraxr. nki onlarn arasnda artq yaxnlama vardr. Qreys bu cmiyytd it hyat yaamd. Barmasan, burda he ny nail ola bilmycksn Avropa filmi z kskinliyi il daha ox seilir. II Dnya mharibsindn sonrak Almaniyann ab-havasn znd ks etdirn bu film qhrman Amerikadan glmi alman mnli Leopold Keslerdir. O, mharibdn uduzaraq xm Almaniyaya kmk mqsdi il ilmy glir. Lakin Almaniya onun ncib v saf ruhunu mhv edrk qatil evirir. Birinci drcli vaqonda bldi ilyn Kesler hr cr alalmalara mruz qalr. misi is daim ona bu mslhti verir: Barmasan, burda he ny nail ola bilmycksn. Filmin sonunda vaqonda terror trdn Kesler cismn d mhv olur. Okeana dn vaqondan xilas olan csdi sularn qoynunda zr. Yalnz lmkl Avropadan qurtulmaq mmkndr. lmdn sonra insan rahatla qovuur. z ekzistensiyas urunda mcadil aparsa da, Kesler bunu oxdan drk etmidi ki, Avropa adl bu qatardan xilas olman baqa yolu yoxdur. Trierin qhrmanlar azadla can atr. ox vaxt onlar cmiyytl z-z qalr, cmiyyt trfindn lntlnirlr. Dalalar yaran filminin qhrman kimi... Cmiyytl qhrmanlar arasnda antoqonizm mvcuddur. Bu qhrmanlar daxiln tnhadrlar, ox vaxt zlrini gnahkar v cavabdeh sayrlar. Nhayt, onlar sonda lm gzlyir. Qhrmanlar yalnz ldkdn sonra rahatla qovuurlar. ox vaxt onlar lm qarsnda z mvcudluqlarn drk edirlr. Trierin flsfsin gr, r mvcuddur v o, hr yerd hkm srr. Ondan qurtulmaq is mmkn deyil.

Jorge Luis Borgies

Anlar
gr yenidn balaya bilsydim yaamaa kincisind daha ox yanl yapardm Yax adam olmaa almaz, kryi st yatardm Nli olardm, vvl olmadm qdr ox az eyi ciddi grrdim Tmizliyi vecim almazdm Daha ox risk girr Daha ox syaht edrdim fqi daha ox seyr edrdim Daha ox daa drmaar, daha ox ayda zrdim Grmdiyim oxlu yer gedrdim Doyunca dondurma yeyrdim daha az da lobya Hqiqi problemlrim olard, xyalilrin yerin Hyatn hr ann xobxt yaayanlardanam Yenidn balaya bilsydim Yalnz xobxt anlarm olard Frqindmisiniz, bilmirm, hyat budur zatn Anlar, sadc anlar. Siz d bu an yaayn. He bir yer su, tir v parat gtrmdn Getmyn insanlardanam mn Yenidn balaya bilsydim He bir eyi gtrmzdim stmd Yenidn balaya bilsydim... Baharda ayaqqabm tolazlardm V payz bitn qdr gzirdim lpaq ayaqlarla Bilinmyn yollar kf edr Gnin dadna varar Uaqlarla oynardm ansm olsayd yr Amma 85 yandayam v bilirm
evirdi: Qan
45

15, YANVAR 2010

brhim brihmli
Sizlr tqdim lunan ir mtnlri mnc, biz mlum lmyn qyri-di zmnn, qyri-di rjinlln mtnlridi. Bl mtnlr lduundn d mn bir mddt hmin mtnlri p tqdim tmdim (hmin mtnlr n z iki ildi yzlb), fikirlirdim ki, vvlc tqdim diln mtnlrin jnrn myynldirim, snr p vrrm. p vrmk n diqqtiniz tdrlcq mtnlr bir n mlum jnrlr tmm, ir, ssy v nsr. Tssf ki, mtnlrd hmin jnrlrn susiyytlrini z trkibind cmldirdiyini grmmim, yni hmin mtnlri sz gdn jnrlrn h birin id d bilmmim, qyd diln mqmlr hmin mtnlrd tpmmm. z d dk sbblr gr iri zmnn rnd dyil, ylnz zmnn vtszlnd nlyszlnd yzmq mmkndr, n gr ki, iri ydmz zmn dyil snsuzluun zmn yrdb v hmin zmnd llhn zmnn snsuz zmn lv dn nlyd. Nsr nly, jnr insn mrnn vtl, zmnl lqdr mhdudyytini rdn gtrn nlyd. Yni insn mrnd hr bir yntnn, hissin bitmyn trfi ydur, hmin yntlrn, hisslrin hns bitcyi mtlqdir. l yntlrn, hisslrin bitmdiyi ygn vrlm llhdr. slind nsr nlyd llhn bitmdn yd kint ht dn yntlrn, hisslrin mhiyytini llhdn tr myynldirn nlydr v hmd qyd diln myynldirmd , dmkdi ki, ruhu yn, rjinl hr nsr sri, mtni llhnd nfsi tunmyn mkndk llhdn trd yni ln ruhu yn yntlr, bu dnynn iind mvcud ln hisslri myyn dib, llhn itiyrn vrn bir vrlmd. ss jnr; Bir n df bl fikir rst glmim ki, ss jnr, nyy irl nsrin rsnd ln jnrd, mn bu fikir hrmtl ynsmd ss jnrn l ynmrm. slind ss jnr irin nsr, nsrind ir frmsdr. ir (bir zd dqiqldirk ki, bu kintn iindki ir, pziy nlm), nsr, ss jnrlrnn insn v kint nlmndk hdudlrnn tyin tmkd mqsdim dur ki, Siz tqdim dcyim mtnlrin ir, nsr, ss jnrn idiyyt lmdn bildirmk istyimi rlldrm. Yni ss istyim sizlr tqdim dcyim bdii mtnlrin n ir (bu kintn iindki ir, pziy nlmndn shbt gdir), n nsr, n d ki, ss nlyn dli lmdn qlym. mn yzdm mtnlrin mhiyytin, slubun v sir susiyytlrin dqiq frmd bld lduumdn sz gdn hmin bdii mtnlrin jnrn dqiqldir bilmdim, yni hmin bdii mtnlrin n z mhiyyti, slubu bu kintn ir, pziy, nsr, ss nlmn uyun lmdnndn bunu bcrmdm. Bcrmdmdn d tqdim diln bdii mtnlrin jnrn bl myynldirdim ki, sz gdn mtnlr ydmz kintn iin id ln ir vzni, pziy nlm dyil, bu kintn knrnd mvcud ln ir, pziy nlmd, yrc pziy, ir jnrd. Bunu hmin mtnlrin bu dunynn iin id ln ir, nsr, ss jnrlrnn bitdiyi mqmdn blmsd sbut dir (bu sbt nud qlyr ki, bu kintdk ss v nsr nlylrnn tm frqli nvlri vr). Bu d mni nlm glmyim rit yrdr ki, hmin bdii mtnlr mtlq mnd yni ir, pziy jnr kimi qbul dilmlidir. Mn gstriln mqmlrd qbul tdiyimdn sz gdn bdii mtnlrin jnrn bl myynldirdim. Bu kintn knrndk ir, pziy nlynn jnrsz jnrn id ln ir jnr v y qsc jnrsz jnr id ln ir, pziy jnr.

JNRSIZ JNR D LN PZY MTNLR


Svgimizi snsuzlu qdr yycm (bu grdym yuunun irrl rlld), snsuz yuunun snsuzluud. Svgimizin tirlrini, mn ynln snsuzlu qdr v hminin snsuzluun mrn ydcq biz v hminin svgimizin snunun lmmn (susi vurulym ki, sz gdn mqm dnn rllb). Svgimizin snsuzluunun mrn biz ytdn gr snsuzluun hmiyrld svgimiz v svimyimiz. V yni snsuzluun hmiyrlndk svgimizin v svimyimizin mr htt snsuzluq nlynn snsuzluu nd yqinldirib ki, Dnynn mnliyi svgimizin v svimyimizin msumluudu.

***
Qrnlqlrn mmms v duyulmyn sirrlri qdr grnmzdi mrm. Grnmzlikd mrm gn inn lr rmz. Gn inn lrnn rm mrmd gclrin qrnlqlrn duydurr sz gdn hissi ymq tminn dnydk msbt nlylr bir-bir sib irrllq nlyn lv tmy bnzyir gclrin qrnlqlrn duydurn mrm htt duyulmzld duyr. Duyr v duyulr mrm qrnlqlrd. Mn duyulmzl duyn v mrlr qrnlqlr duydurn mrml bu dnyd gzlnilmzliyin snliliym.

46

15, YANVAR 2010

***
Iim uznb gy zn, gy znn nginliklrin. Tp-tp, qr-qr, byz-byz buludlr iimin ymntlrnn stnd gzirlr v ulduzlrd iimin (zd sninl lqli vrmi) mrn irrlr v yni iimin mrnd ydm gy zn mm lqsizlikl lqli lmyn trflrini tp-tp, qr-qr, byz-byz buludlrn iind gzir ulduzlr. Ulduzlr byz-byz, hli-hli shrlrin btnind byz-byz lmszlk v mrlr yyrlr v , byz-byz lmszlkd v mrlrd hli-hli ynr ruhsuzluunun gy znn nginliklrind ymms. Byz-byz lmszlyn v mrlrin byz-byz, buludlrnn svgisi v ik-ik qvumn ik-ik iksizliyin ruhsuzluunu gy znn nginliklrindki ymn qvudurmz (zruri lduundn nzriniz tdrm ki, mnfi nlylrn irrll lmur, lmndn d snsuzluq nly hmiyr vrlmd). V , ik-ik iksizliyin qvumzln ik-ik zn yyn zmnnd indiy qdr ynn svgidki lmszlyn v mrlrin qvum b ymmn uurun. Byz-byz qvumzln v byz-byz lmszlyn v mrlrin qvumn ymnn urum rdqlr byz-byz lmszlyn v mrlrin v byz-byz buludlrn mrlrinin btnind bu dnyd bnzrsiz v y bu dnyd bnzmyn gmn ki, irrl bir dnyy bnzyn gnlr yyr svgilr. Svgilr bu dnyd bu dnyy bnzmyn gnlr ydndn d, htt ydmz dny ydqlrnd, zn , svgiy bnztmkdn usnmr ki, usnmr (yqin ki, irrl dnynn usnmmd). V hminin usnmmq ruhsuzluun gy znn nginliklrind ymmsnn usnmd (qyd, ss mqm). usnmq byz-byz lmszlyn v byzbyz buludlrn btnind ik-ik svgilri bu dnyn bu dnyy bnzmyn svgiy svdirn svgidir. Nhyt ki, ik-ik, bu dnyn bu dnyy bnztmyn svgiy svdirn svgilr htt mni lmn iind d ydr.

gnhlrl gnh mrn ydn lqsiz lqsinid vrlm kimi ymyb. Gnhlrl htt gnh mrn mrnd ydn lqsiz lqsinid vrlm kimi ymyn mrm mnim mrm bnzmk istmyn dnynn v ylnz mrmd gy qurnd lmszlyn rnglrini gstrn llhn n gnhsz ym mrnn trfidi. Mnim yuulr yuudn ydn gnhlrn grnn v grnmyn trflrini ymyn mrm v mknsz gnhlrl gnh mrn mrlrd ydn htt lqsiz lqsini vrlm kmi ymyn,ydm mkn qdr gnhszd ki, htt llhd gnhlrn mnim mrm ibdt tmkl yuyur.

***
Ynmm bir gn yyrm, ynm bir ymszln snuym (trldm ki, bl mr sulu ylnz snsuzlu iddir) v hminin snsuzluql ymszln ylnz lm nnd trld svgili mrlrind syrmsym. Svgili mrlrin syr-syr ymnd ymq nlyndk lmlrin snsuzluunun bitdiyi mknlrn syr-syr ynn mrym. Syr-syr ynn mrmdki snsizlik nlynn ytdqlrn kdiyim siqrtlrin tstlrnin iind nllr vrilmsiym. Biri ymn vrlms v biri ymmn vrlmszl il blyn nllrn ksind ynn vrilmsind mrszlkdn itiriln v bir ymn vrlms v biri ymn vrlmszl il blyn nllrd tpln tplnlrn svgisind hlri iklyn svgilrin mrlr dnmsiym (ymn llhn ymn trldn mr mqm). V hlri iklyn svgilri gclrin hlnmi v h qrnlqlrnd biri ymn vrlms v biri vrlmszl il blyn nllrn bu dnyy gtirdiyi qvumzln mrlrdn svumsym, mrlr yvummsym. , mrlrin svummsyl, mrlr yvummsyl ruhu yn v sirlrm. Yni yvumzlql, svumzlql bu dnynn v llhn yllrnn grckliyiym.

***
Nhyt ki, bu mnim zm dir qlm; dm Ibrhim Ibrhimlidi, zmd zmdn vvli, indini v snrnd yy bilirm grnn v grnmyn yuulr ydn mrm. Mnim yuulr ydn mrm gnhlrn grnn v grnmyn trflrini ymr. Yuulr v y yuulr yuudn ydn mrmn yd mknd mknsz
15, YANVAR 2010

47

Masir Amerikada dbi proseslr


Literaturnaya qazeta masir amerika dbiyyat haqqnda oxuculara mlumat vermk mqsdi il filologiya elmlri doktoru, Rusiya Xalqlar Dostluu Universitetinin professoru Mdin Tlostanova il shbti drc edib. Msahibni czi ixtisarla diqqtiniz tqdim edirik. Amerika dbiyyatnda nlr ba verir? AB dbiyyatnda masir siyasi v ictimai hadislr nec ks edilir?

Son 20 ild AB dbiyyatnda diqqtlayiq hans hadislr ba verib? Son 20 ild AB dbiyyatnda sas hadislrdn biri kimi, yqin, postmodernizmi, yeni estetik formal v yeni problematikal regionalizmi, multimdni dbiyyat gstrmliyik. Bu, rti blnmdir, ax mlliflrin oxu mumilmi postmodernist estetikasnn elemenlrini zlrind birldirirlr, eyni zamanda onlar regional v ya etno-irqi estetik nn il laqlidirlr. smayil (mael) Rid afro-amerikan postmodernist yazar buna sciyyvi nmundir. Postmodernistlrdn daniarkn, yal nsl mnsub mlliflrdn Kurt Vonnequtun ( Zaman tkanlar son roman), E.L.Doktorounun (Reqtaym, Mar) adlarn kmk olar. Bu illr n mrkkb amerikan postmodernisti saylan Tomas Pinon n d mhsuldar olub. Onun son kitablar C.Coysun kitablar kimi o qdr qlizdir ki, onlar trcm etmk mmkn deyil. Pinonun 2006-c ild yazd min shiflik Mhkm gnn romannda yzlrl personay, onlarla mkan var, stlik, tsvir ediln mkanlardan bzilri uydurmadr. ndi amerikan dbiyyatnda frqli postmodernizm tipi yaranr, onun sas fiqurlar Pol Oster v Don DeLillodur. DeLillonu Amerikada ox sevirlr, Pol Oster is Avropada amerikan yazar kimi daha mhurdur. DeLillo Amerikan btn xrdalqlar il ironik kild ifa edir. Onu ox zaman antipatriotizmd tqsirlndirirlr. Yazar is bunu masir yaz n n yax kompliment sayr. Tnqid Pol Osteri amerikan Kafkas adlandrr. O, srf intellektual mllifdir, sil yazar-dbiyyatnasdr. Oster postmodernist poetikasn kamilliy atdrr v faktiki olaraq, onu dadr. Milli nndn uzaqlama Osterin metahekaylrind drin v parlaq kild zn biruz verir. Reqionalizm glinc, Amerikada hl d mdniyyt, dil, mentalitet frqlri tam silinmyib. AB-n Cnub dbiyyat parlaq v maraqldr. Bu dbiyyatn grkmli nmayndsi Puliser v Milli kitab mkafatlarnn laureat, Folkner yaradclq xttinin davams Kormak Makkartidir. Onun 1985-ci ild yazd Qanl meridian vesterni son 25 ilin n yax amerikan kitablarndan biridir. Maraql cnub mlliflrindn Bobbi Meysonun, R.O. Batlerin, Barri Hanunun adlarn da kmk olar. AB-da son 20 ilin n sas dbi hadissi Toni Morrisonun formasna gr mrkkb, tsir gcn gr mhtm olan Sevimli qadn, Caz, Cnnt trilogiyasdr.
48

Trilogiyada yazar xsusi afro-amerikan tcrbsini milli amerika nnsi il laqlndirir. Morrison afro-amerikan mnvi tarixini flsfi-bdii chtdn AB tarixind brpa etmy alr. Latn-amerikan v karib mnli mlliflr d dbiyyata xsusi estetikalarn gtirir: A.Kastilyo, O.huelos, S.Sisneros, E.Dantika, C.Kinkeyd, M.Kliff, H.Alvares v s. ki dil, iki mentalitet, iki mdniyyt bu mvzular n yax asiyaamerikan yazarlarn mul edir; onlarn srasna hind mnli B.Muherci, C.Lahiri, in-amerikan mnli M.Honq Kinqston, istedadl iordan-amerikan nasiri Diana bu Cabir aiddir. AB dbiyyatnda masir siyasi v ictimai hadislr nec ks edilir? Amerika yazarlarnn oxu Amerikann sas mifologemlrini yenidn drk etmy alr, qloballaan v amerikanlaan dnya raitind milli problemlr qaydr, masir amerikalnn kimliyini tyin etmk istyir. Mlliflri demokratiya v ondan doan problemlr, frdin cmiyytd azadl, amerika xyallarnn ironik qavray, amerikan narrativlrinin (msln, seilmiliyin, milli tarixin) dadlmas kimi msllr dndrr. XX sr yekun vurmu kitablardan Filip Rottun Amerika rvayti, Riard Fordun Mstqillik gn, Pol Osterin Leviafan, Don DeLillonun Dnyann trs z v, lbtt, Con Apdaykn oxsayl Dovanlarn gstrmk olar. Terrorizml bal srlr 11 sentyabr partlayndan xeyli vvllr d yazlrd, lakin DeLillonun 2007-ci ild yaratd Yxlan sri terror mvzusunu daha da qabartd. raq mharibsi is, ksin, orta tbq adrili amerikallar o qdr d maraqlandrmadna gr mvzu dbiyyatda da ciddi ksini tapmayb. AB-da v btn dnyada mkafatverm prosesi (Nobel mkafat) dbi prosesi kifayt qdr ks etdirirmi? Bu gn, aa v yuxar, ali dbiyyat arasnda frqlrin silindiyi dvrd, milli nnlrin, media janr v tiplrinin, dbi proses ifadsinin rtiliyi gz nnddir. Mkafatlara glinc, beynlxalq dbi mkafatlar btn XX sr boyu daha ox korporativlirdi. Nobel mkafat is xalis siyasi aktdr. Amerika mkafatlar, msln, Puliser mkafat vvllr anqlosaks olmayanlar inkar edirdis, indi multimdni fazasna atb. Son 20 ild bu mkafat alm yazarlarn arasnda hindli qadn-yazar C.Lahiri, kubal O.huelos, yunan mnli Cefri

15, YANVAR 2010

Yevgenidis (transseksual haqqnda romanna gr) var. Son 20 ild Puliser mkafat tannm yazarlarla yana, birgnlk kitablara da verilirdi. Mnc, dbi mkafatlar arasnda n ciddisi qeyri-siyasi Milli kitab mkafat v tnqidilr cmiyytinin milli kitab mkafatdr. Lakin dbi srin keyfiyyti, oxucu mara, srin estetik dyri il mkafatn verilmsi arasnda laqni axtarmaq dzgn deyil, nki Amerikada hqiqtn yax srlr illrl rflrd tozlanr, gec tannr, bzn d digr lklrd tannandan sonra Amerikaya mlum olur. edevrlr bazarn, dbin, nairlrin tlblrin zidd olaraq yaradlr. Buna parlaq nmun - Vilyam Folknerdir. O, n yax srlrini sandq n yazmd, oxucu v nairlrdn lini tamam zmd. AB-da xeyli dbi mkafat var v onlar dqiq kild tbqlib elitar, populyar, eksperimental, ktlvi-patriotik mkafatlar var. Odur ki, AB-da dbi proseslr oxdur, onlar xaotik kild birg mvcuddur. Mkafatlardan baqa, daha nlr AB dbi prosesini strukturladrr? Jurnallarn, msln, Nyu Yorker jurnalnn, nfuzlu nrlrin, universitetlrin reytinqlrd rolu varm? Bunlarn hams XX srin ortalarnda zn doruldurdu. Nyu Yorker jurnal n yax mlliflrin hamsn olmasa da, ksriyytini ap edirdi. ndi bu jurnaln hekay blm ox kiilib, hrnd vaxtil jurnaln hr saynda bir ne hekay drc olunard. ndi dbi dbin v dbi fikrin yaradcs kimi jurnallarn rolu sfra enib. Kitab reytinqlri bu gn d trtib edilir, lakin qzet v internet reytinqlri oxuculara daha byk tsir gstrmkddir. Msln, DeLillo populyar yazar olsa da, mkafat siyahlarna d bilmir. Universitetlr dbiyyata real tsir gstrmir, akademik tdqiqatlar is adi oxucular n maraqszdr. Bs ritm pei nzriyysi v afro-amerikan, asiya-amerikan, latn-amerikan dbiyyatlar tcrbsindn n dey bilrsiz? ritm pei nzriyysi XX srin vvllrin aid panavropa anlaydr. Bu anlay ag olmayan irqlr v etnik qruplara he vaxt aid olmurdu. 60-c illrd etnik dirlilrl laqdar olaraq, ritm pei digr model il vz edildi - multimdniyytli Amerika peyda oldu. Etno-yazarlar z xalqnn ekzotik frqini tsvir etmkl yana, amerikan dbiyyatnn estetik tlblrin riayt etmli olurdular. Lakin 1980-ci illrd anqlosaks olmayan istedadl v mstqil yazarlar bu roldan imtina etdilr. Onlar vvllr icaz verilmyn problemlrdn yazmaa baladlar. Msln, indi srlrd xobxt assimilyasiya deyil, ksenofob cmiyyt trfindn yadlar inkar etmk, tcrid etmk hallar tsvir edilir. mmiqrant nnvi mdni xsusiyytlrindn tmizlnrk amerikalya evrilmir, ksin, dilini, dinini, mnvi dyrlrini qorumaa alr v bzn bu problemlr glmlrin xsiyytini paralayr. Etnik yazarlar ultramasir Amerika dnyas il, msln, in mifologiyasn birldirir. XX srin sonunda multimdni yazarlara diqqt v maraq artd. Onlarn srlrind qrb-rq hibrid poetikas, nnvi janrlardan (memuar, avtobioqrafik pomanlar) orijinal istifad srlr mara artrrd. Bu sbbdn AB-da multimdni dbiyyat beynlxal kitab bazarnda la satlan dbi mala evrildi. ndi bu proses bir az sngiyib, daha dorusu, transmdni mlliflr AB srhdlrini ablar.

AB-da ciddi kitab oxucular oxdurmu? Mn elmi drcy malik intellektual insanlarla nsiyytdym. Onlar ox oxuyurlar, amma bdii dbiyyatdan daha ox yazarlarn bioqrafiyasn, tarixi, siyasi kitablar oxuyurlar. mumiyytl, Amerikada oxucularn say azalmaq zrdir, bu, kitablarn keyfiyytindn asl deyil. 50 yal amerikal daha gnc adama nisbtn daha ox oxuyur, hr drdnc amerikal is he kitab oxumur. Qadnlar ild orta hesabla 9, kiilr 5 kitab oxuyur. XX srin birinci yars il mqayisd masir AB dbiyyatnn vziyyti haqqnda n dey bilrsiz? AB dbiyyatnn nfuzu dnyada hmi yksk olmayb. Hl XX srin vvllrind htta AB-n znd milli dbiyyat ayrca yrnmirdilr, yalnz ingilis dbiyyat il birg yrnirdilr. O zaman (el indi d) masir yazarlar fiction adlandrrdlar, yni onlar ciddi dbiyyata deyil, belletristikaya aid edirdilr. XX sri amerika sri hesab edirlr, lakin onun dbiyyat salnamsi yz ildn qsadr. Bu mrhl 19201960-c illri hat edir. Sonralar Amerikann mdni mhsul kimi geni ixrac etdiyi kino dbiyyatn yerini tutur. Ayr-ayr maraql mliflri nzr almasaq, son 20 ild amerikan dbiyyatn tsir gcn gr onun qzl sri il mqayis etmk olmaz. Sbblr oxdur bir snt formas kimi dbiyyatn tnzzl, mumn, milli incsntin tnzzl... Odur ki, son 20 ild dbiyyata glmi yazarlarn mhkm milli ball yoxdur v mzin gr, onlar transmdnidirlr. Bu hissi V.Nabokov n vaxtsa bel ifad edib: Yazn pasportuna gr deyil, kitablarna gr mhakim etmk lazmdr. AB dbiyyat bizd (Rusiyada trc.) nec tqdim edilir? SSR-d xarici dbiyyatn sovet qanunlar yaradlmd. Son 20 ild vziyyt dyiib ideoloji senzura yoxdur, amma onun yerini bazar senzuras tutub. ndi zif srlr daha tez trcm edilir v byk tirajlarla satlr. Msln, pulgtirn amerika yazar Con Qriem dbi chtdn orijinal yazar saylmr, lakin onun btn hquqi romanlar rus dilin trcm edilib. Tssf ki, masir oxucu amerika yazlar deynd, ilk nvbd Qriemi v Tom Vulfu xatrlayr. Nzr almalyq ki, Amerikada bir yox, xeyli dbiyyat var v hr dbiyyatn z oxucusu, sas fiqurlar (yazarlar) var. Vampirlrin hyatna aid kitablar sevnlrin ciddi dbiyyatdan xbri yoxdur. Bu gn amerika dbiyyat haqqnda vahid fikir srmk mmkn deyil, nki o, onu trdn cmiyyt v mdniyyt kimi oxaxli, mrkkbdir. lk nvbd, hans kitablar mslht grrdiniz? lk nvbd Pol Osterin Leviafan kitabn, Conatan Franzenin 2001-ci ild Milli kitab mkafatn alm Dyiiliklr ail saqasn. Amerikal olsa da, daim baqa lklrd yaayan, postkolonial dbi nny sadiq olan Pol Terunun da adn kmliym. Maykl Kanningemin Seilmi gnlr pomann, AB-da dbi mkafatlar alm Hunot Dias v Aleksandr Hemonun romanlarn da qeyd etmliym. evirdi: Sima nna
49

15, YANVAR 2010

Murad Khnqala

Ata yurdu - tarix kitab


Ana szn ata sz adl mqalmi oxuyub vcd glmi bir valideyn mn, 5-ci sinif n nzrd tutulmu Ata yurdu adl tarix kitabn vrqlyib gstrrk xahi eldi ki, bu drs vsaiti haqda da qeydlrimi yazm. Vtnda valideyn el birinci andan balad ki, n n z qabnn iri zndki v kitabn 3-c shifsindki Azrbaycan bayrann killri standarta uyun verilmyib. Baxdm ki, dorudan da bayraqlardak ay-ulduz rsmlri, qbul olunduu kimi, bayran tn ortasnda yox, sol trfind yerlir. Halbuki, dorudan da, bayran qrmz zola zrindki ay-ulduz rmzi mumilikd tn ortada olmaldr. kili oxucularn xyalnda czmaq n deyirm ki, kitabdak bayran tn ortasnda ulduzu nzrd tutduqlarna gr Ay sola kilrk proporsiyan xeyli pozmudur. Vtndan iradn ilk vvl qlbimd vasvaslq kimi qbul etsm d, diqqt ksildikdn sonra anladm ki, bu, dorudan da byk sayqszlqdr. Qeyd olunduuna gr, kitabn elmi redaktoru mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv Yaqub Mahmudlu, ryilr is, tarix elmlri doktoru, professor Sleyman Mmmdov, pedqoji elmlr namizdi, dosent Mbariz mirov v Bak hr Intellekt liseyinin mllimi Elmin Imanovdur. Aasndan yazlb: Drslik metodik chtdn Nrgiz Mmmdova trfindn ilnmidir (Bak-2008, Askoliqrafiya).

Can Azrbaycan
Kitaba, mn baa d bilmdim, n szd, giridi, siftdi-ndi, Vtnim Azrbaycandr! adl dz 12 shiflik yaz verilib. Bu yazn oxuyanda bilmirsn Zlimxan Yaquba qulaq asrsan, bilmirsn meyxana yarndasan, yoxsa rhmtlik irin Zrdabl il irin-irin shbt elyirsn. Yaz badan-ayaa yersiz-sbbsiz gur-gur guruldayr. Hr cmld - Zlimxan Yaqubun cmllri kimi - hmcins zvlr mtlq sadalanr. Meyxanada olduu kimi, hr bndin arxasnda cmllr tkrarlanr. Bs irin Zrdabl haradan yada dr? nki, yaznn cmllri rhmtliyin prezidentliy namizd olanda oxuduu platformann cmllrin ox bnzyir. 12 shiflik bu yaznn sonunda is bel yazlb: Yaqub Mahmudlu, mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv. Sanki airin eirlrin uurlu yol yazb. Hr halda mn tarix kitabna yazlan bu siftnin janrn dqiq myyn ely bilmdim. Yaz, aadak xrda balqlara blnb: Ulularmzn mqdds mantidir Vtn! Namusum, qeyrtimdir - Vtn! Dnyann n qdim mmlktidir Vtnim! Bol srvtli: min nemtli, qzl
50

krp - Azrbaycan! Qdim dvltlr diyar - Azrbaycan! Vtn n yaayanlar yaadrlar Vtni! Birlik yox olanda yox olur Vtn d! Dirlir Vtn Yarmbalqlarn hr biri tapana kimi alan bu szlrl qfil tamamlanr: Can Azrbaycan! Hyatnda bel bir tarix drsliyindn istifad elmyn vtndalar tamarz qalmasn dey, Yaqub mllimin bu yazsndan onlara srpriz elmk istyirm. El ilk cmllrdn baqlayaraq ki, 5-ci sinif agirdinin sentyabr dilxoruluunu hr znd snasn: Vtnim Azraycandr, ulu babalarmzn bugnk nsillr mqdds manti - Azrbaycan! Atalarmzn hr bir Vtn vladna candan ziz yadigar Azrbaycan! Vtn mnim trcmeyi-halm, anl kemiim, bu gnm, sabahm, bdiyytimdir. Bsinizdimi? Hl sonra nlr yazlb N bilim, Vtn bir mantdir, mant xyant elmyin v s. V birdn qara sem hrflrl yazr: And iirm Vtn hidlri, hid babam, atam, anam, qardam, bacm mqdds ruhlarnz qarsnda and iirm: biz mant etdiyiniz mqdds Vtn torpan gz bbyi kimi qoruyacaam! N qdr canda canm var, sn sadiq qalacaam, mqdds Ata yurdum mnim! Yolunda canndan

15, YANVAR 2010

kemy hazram, Azrbaycan, Azrbaycan! Can Azrbaycan! Necdi sninn? sgrlikdki andim mrasimin bnzmir ki?.. Sonra hr balq altnda nlr yazr, nlr yazr N bilim, anm-hrtim, namusum-qeyrtim, vqarmsan, qrurumu sndn alram, elim-gnm, yurdum-yuvam, bxtim-taleyim, gcm-qdrtim, arxam-dayam, bdi snacam, son mnzilim, bdiyytim Azrbaycan! Arxasnca yen: Can Azrbaycan! Tzdn o msl yen balayr, n bilim: Dnyada hr z lksin baldr, mn d z lkm - Odlar yurdu Azrbaycanma balyam. Yer znn n qdim mdniyyt oca, Avropann n qdim sakinlri (guya biz! M.K), Qdimdn d qdim diyarm Sonra yen bir dn gurultulu: Can Azrbaycan! Dayann, dayann, hl qamayn, bu hl harasdr. Bezdircm sizi. Niy maraqlanmrsnz, grk, uaqlarmza drsliklrd n keirlr? Xeyri yoxdur, buraxmayacaam sizi, xahi edirm, z czanz kibn axra qdr oxuyun bu yazn! Sonra yazr: Ulu Tanr he nyi sirgmmidir mnim Vtnimdn - doma Azrbaycanmdan! Ba qarl dalar, fal yaylaqlar, bal-baatl, minbir nemtli vadilri, brktli dzlri, bol sulu aylar: gllri, ovalqlar, sx melri, ormanlar, ucsuz-bucaqsz llri, shralqlar, qlaqlar, gl-ikli mnlri, buz bulaqlar var yurdumun! Bir az nfs aln, arxasn gedcyik Hazrmsnz?.. Onda getdik: Ana torpamn alt da, st d min cr srvtl zngindir. Dnyaya ss salan neftim, qazm, filiz yataqlarm, pambm, taxlm, ipyim, aym, meyv balarm daha nlrim, nlrim var mnim! Bu bol srvt, hr cr nemt anamz Azrbaycana, qdirbiln xalqmza ilahidn bx olunub. Bx olunub ona gr ki, Vtn vladlar he zaman, he ny mhtac olmasnlar, yadlara l amasnlar! Axrda yen: Mqdds ata yurdum - Azrbaycan! Can Azrbaycan! Hr eyi var, birc tarix kitabn yoxdur!

aqqaland, paraland Azrbaycan, z iindn paralanm Azrbaycan! Sonra mtriz alb, arasnda yazlb: Yaqub Mahmudlu. Sonra yen: Can Azrbaycan! Bayaq sizin stnz dirnmyim baxmayn, artq mn zm bkdm bu yazdan. Mn baa dmrm, bu tarix kitabdr, yoxsa deklamasiya konspekti?

Babalarn manti, Balalarn xyanti


Yax, adlayaq sas drs mtnlrin. Birinci paraqrafn ad: Azrbaycan abidlr diyardr. Mtn yen balayr zaryb zhl tkmy, n bilim abidlr tarixin yadigardr, babalarmzn qoyub getdiyi mqdds mant Axr ki, glib xr Azx maaras haqda mlumat vermy. Nhayt, ilk txmini tarixi rqm, Azx adam 350-400 min il bundan vvl yaamdr. Paraqrafn sonu sem qara hrflrl bel qurtarr: Ulu torpaqlarmzn xeyli hisssini dmnlr mxtlif vaxtlarda l keirmidir. Bu razilrd onlar zlrin dvlt d qurmular. Msln, hazrk Ermnistan adl dvlt d bel yaranmdr. Xalqmzn ya dmnlri hmin torpaqlarmza yiylnmk, burada ulu babalarmzn izini itirmk n btn bu abidlri mhv etmilr. Ulu kemiimiz, babalarmzn mantin layiqli varis olmaq n hmin abidlr haqqnda mlumatlar drindn yrnmli, tarixi hqiqti bilmliyik. nki zaman keck, biz yenidn itirilmi torpaqlarmzn sahibi olacaq! Bax, belc gurultulu szlrl mtni baa vurub v inanrq ki, mtlq itirilmi torpaqlar atks yoluyla geri qaytaracaq

Kei otaran qardalar Qara donlu kafirlr


Sonra mllif he bir tarix gstrmdn, he bir tarixi mnby istinad etmdn Azrbaycan torpaqlarnda tarixn qurulmu dvltlrin adn fxrl sadalayr. Tarixi dmnlrimizi is qara donlu kafirlr adlandrr. Mllif ermnilr v qeyrimslmanlara z nifrtini daldeyly bilmdiyindn qara donlu kafirlr ifadsini xsusi qara qrafikada verir. Mtnin qraqlarn is mxtlif killr bzyir. Msln, hanssa tarixi xritdn ksilib gtrlm, stnd ki xanl, Quba xanl, Tbriz xanl, Gnc xanl yazlan bu anlalmaz killrin ls kibrit qutusunun yars, yaxud komsomola kemk n tlb olunan fotokil lsnd olar. Bayaqdan siz srpriz elmk istdiyim mslnin d stn gldik. Msl ondadr ki, sn dem, Yaqub Mahmudlu hm d air imi. Bs bayaqdan guruldatdmz Can Azrbaycan! ifadlri el-bel yaranmayb ki!!! Yaznn dz 11-ci shifsind bel bir tkrpdici er paras da verilib: kinci paraqraf ox maraqld, dadld, lzztlidi, mzlidi: Azx maarasnn sirri. Mtnin vvlind bu cmllr qara sem hrflrl be misral eir kimi verilmidi: Yz min illrl hesablanr Azrbaycan torpanda mr srm n qdim insann - Azx adamnn ya!.. Avropann n qdim sakinlrindn, dnyann n qdim xalqlarndan biridir mnim xalqm - Azrbaycan xalq! Yax, qoy bir-iki klm d mn deyim. Birincisi, Azrbaycan Asiya qitsind yerlir. Azrbaycan insan da asiyal insan tipin aid olunur. Ikincisi, Azrbaycan xalq sz lap bu yaxnlarn shbtidir. Yax, mn bu qdr. Kek mtn, grk Azx maarasn, mkdar elm xadimi Yaqub Mahmudlunun bayaqdan dediyi ulu xalqmzn hans ulu arxeoloqu, hans ulu alimi kf etmidir. Mn dedim, siz d inandnz N arxeoloq, n tarixi, n ulu alim?! Azx maarasn, sn dem, kei otaran qardalar kf edibmi. Mtnd deyilir ki, Bir v Ltif adl iki qarda Fzuli hri yaxnlnda Kaha drsi deyiln qayalqda kei otarrmlar. Qardalar keilri buraxb moruq ymaa gedirlr.
51

15, YANVAR 2010

Nec deyrlr, soldat spit, slujba idyot. H, bir d uaqlar qaydb glirlr ki, bs, keilr yoxdu. Ora kei, bura kei uzaqdan grrlr ki, keilr bir kahann azna yblar. Yaxnlaanda grrlr ki, keilr yen yoxa xd. Lap sehrli nallardak kimi. Sn dem, keilr kahaya giriblr. Qardalardan Bir tay all xr, ayandak qalounu ksib aaca keirir v yandrr. Onlar dzltdiklri bu mll kahann iin doru xeyli irlilyirlr Bax, Azx maaras bel kf olunur. Mtnin axrlarnda bel bir rkparalayan epizod yazlb: Azx sakinlrinin yemyi qurtarmd. Iki gn idi ki, ovular libo qaydrdlar. Budur, bu gn d ovu dstsi maaradan xb ova yolland. Kahada qalanlarn is hrsi bir il mul idi. Kimi ocan kzn qoruyur, kimisi ocaq n odun, r-p yr, kimisi d trafdan meyv v s. yem toplayb gtirirdi. Azx adamlarnn hyat yem toplayanlardan v ovulardan asl idi. Bu abzas bitdikdn sonra, ovular iki gn libo qaydan Azx sakinlrinin taleyi haqda he bir mlumat verilmir. Baa dlmr, mkdar elm xadimi 5-ci sinif agirdlrini n n bil-bil bel nigaran qoyub? Hr halda arxeoloji qazntlar nticsind ata yurdu elmin mlum olmudur ki, ulu xalqmzn ulu ovular ovdan dz iki gn libo qaydblarm. Novruz, Novruz bahari nc paraqrafn ad n olsa yaxdr? Xalqmzn novruzu. Bli, sentyabr aydr, drslr tzc balayb. Qfil Novruz bayram haqda gurultulu bir mtn glir. Mllim d, agirdlr d a-ba qalrlar. Drdnc drs Azrbaycan dvlti Manna adlanr. Drhal qara hrfli bir pafos: Dnyada n qdim dvltlr diyardr Azrbaycanm mnim! Mtn balayr: Biz indi sizinl ox uzaq bir kemi - min il bundan vvlki kemi - min il bundan vvlki dvr syaht xrq. Sanki uaqlar avtobusa doldurub harasa aparrlar. Sonra nal balayr. Manna dvlti haqda dqiq tarixi bilgilr vermk vzin, dz be shif hanssa, xyali iki tacirin shbti verilir. Maraqlananlar kitab ld edib oxuya bilrlr.

Nrmin Kamal

Bala piik
Bala piik, gn glr byk piik olarsan, titryn vergl quyruun da byyr, byk aaclarn klgsind uzanarsan... klrd gzib donanda, quru rklr, ndir tiklr az dynl sellofan torbalardan xmayanda, sliqli ev sahiblri sfr artqlarn i-i torbalara qoyanda, onlar gmirib amaq iin arlaanda gedcyin bir ev olar, qapn zn ab bir qab orba vernin olar, sn n qng p-psan deynin olar, yeyib azn yalayarsan, yen klr qaydarsan... byk manlarn byk srclri olar, sn kend saxlayarlar man, basmazlar cann sn yolu uzun qatar kimi kersn, gzlrini yumub-aarsan hyatn ac gnlri d ker gzlrinin titlrin toplanan qumlar fqtli llrl silinr arn-arxayn davam edrsn yoluna yeni oyuna, yeni oyuna... yavru piik gn glr byk piik olarsan
23 May 2009

Can Yaqub Mahmudlu!


N is, onsuz da, bundan tarix kitab dzltmk mmkn deyil. Kek kitabn lap arxa shiflrin. lbtt, bunsuz kitabm olar? Heydr liyevin hakimiyyt glmsi haqda Yeni Azrbaycan qurucusu adl mtn 252-ci shifdn 283c shify qdr uzanr. Mtnd Heydr liyevin dz 12 dd kli verilib. Insan bu qdr bayaladrmaqm olar?. Ax bu fotoalbom yox, tarix kitabdr. kil demi, kitabn 215-ci shifsind maraql bir kil d var. Yaqub Mahmudlu v Abel Mhrrmov yan-yana qurulmu krslr sin griblr. Misir Mrdanov is onlarn arasnda mrur dayanb. Grnr kitaba bu qdr ziyyt kmi Yaqub Mahmudlu zn d bdildirmkdn geri qalmr. Can Yaqub Mahmudlu!

52

15, YANVAR 2010

Piik v qulaq Ev
strdim el bir evim olsun ki altndan dostlarmn evlrin tunellr olsun istrdim el bir evim olsun ki ox yek olsun bir ne mrtbli onlarla otaql sliqli sahmanl etnik slubda dizaynl ancaq mn xb onun dar ardanda yaaym damm konusvari istrdim el bir evim olsun ki hr yeri gy rngd olsun stnd qrmz qrmz nqtlri Bir a piik tanyram, dma, aappaq, quyruu bir l, ah qovaqlar, qulaqlarn lgcl ksib uaqlar. mn onu Moskva prospektind Antalya prd dkannn nnd tapdm artq uaqlar oxdan qam, qan qulaqlar aparm, mid qurtarmd... onu hkimlr apardm, Qarayev metrosu yannda zoomama Rena, Rus dram teatr yannda zoopapa Saa, levomikol, streptasit tozu, antikley mayelr... rejim riayt etdim, hr shr, hr gnorta, hr gec yaran perekisl silib tozlar kdim, damclar tkdm... beynin ri atb dedilr, qalmaz, lr dedilr, qalsa da, drd ya var, kar olacaq, kim baxacaq, man ssi duymayacaq dedilr, ii var, xrngdir dedilr, n qdr sz varsa hamsn dedilr... indi mn bu gzl piik yatmkn o qdr a ki, yatd yer sanki duman kmkn hl mid var ikn yarasnn qurumasna gnorta maznn vaxtna 20 dqiq qalmkn dnrm n olacaq, nec olacaq, nec...

23 may, 2009

Mikki
Yataq dstimin mlfmin, yoranmn v yastmn paras eldir ki, stnd rngbrng Mikki Maus rsmlri var gecyar oyanb yaryuxulu Mikkinin qara papan yek bir dozanqurdu sanb qorxuram barmamn ucunu qaraya vurub yoxlayram ya da hvlnak srayb TAP bana rpram, paradr, - grnc arxaynlab yatram Mikki d yatr.

17 iyul, 2009

17 iyul, 2009

15, YANVAR 2010

53

msahib

Natiq Glhmdolu

10-un yarsnda ev qaydanda evd toy-bayram olur


Mvzular nec seirsn? - Mvzularm bel yaranr: Gn rzind diqqtimizi kn msllri 2-3 szl telefonumun sms-qaralama blmn yazram. Bzn ora dostlarmn, oxucularn tklif etdiyi mvzular da dr. Sonra qalr problemi aradrmaq v yazmaq. Mvzularn altnda itib-batdm gnlr az olmur, amma o qdr olub ki, n yazm, ndn yazm dey bam sndrmam. Bu halda adamn dadna rsmi qzetlr atr. Azca istedad olan yaradc adam n rsmi qzetlr, airlrin diliyl desk, tknmz ilham mnbyidir. Gnn nec balayr, nec keir? - Gnm qzlarmla yax balayr, tez v srtli d keir. Blk d mnim pintiliyimdn, yaxud, vaxt dz bldr bilmdiyimdndi ki, hmi vaxt qtlndan ziyyt kirm. mnim vaxtm ox alr. dn saat onun yarsndan tez dnnd evdkilr tam sasl olaraq toy bayram edirlr. Ne qzn var? - ki...Onlarn biri mn 2003-d hbsd olanda, o biri is 2005d mitinqd olanda doulub. stmsm d siyast bizim n mhum ail hadislrindn stn olub. 2003, 2005... Hr sekid bir uaq. Bu da siyastdir? - Bundan zm bir ltif dzltmim: Bir df Seymur Baycana dedim ki, 2003, 2005 sekisinin hr birind bir uaqmz olub. 2008-ci il sekisini is boykot etdiyimizdn uaq olmad. Seymur da qaytd ki, bs bldiyy sekilrind neynyibsiniz? Ne saat ilyirsn? - 10, bzn 12 saat id oluram. Dzdr, bu mddtin ne saatn faydal il mul olduunu hesablamamam. 12 saatlq i rejimi byk bir bladr... Adam fikirlnd ki, 100 il vvl insanlar 8 saatlq i rejimi tlbi il syan ediblr, z miskinliyindn utanr. Nec oldu ki, knddki sakit biologiya mllimliyindn Bakdak thlkli jurnalistikaya gldin? - Uzun shbtdir. ondadr ki, mn el jurnalistikadan mllimliy getmidim. Siz deyim ki, babat da mllim oldum. Xidmtlrimi sas tutub mni zavuda qoymudular. Bldiyyy zv semidilr. 2005-ci ild narnc inqilabn mlubiyyt dar olmas mni brk tsirlndirdi. Hr ey tprb Azrbaycandan getmk istdim. Amma sonra dostlarmla shbt mni Bakda qalmaa vadar etdi. Buna gr peman deyilm. Ryaya gr BDU-nu mhkmy vermk hardan alna gldi? - Allah interneti xarann atasna rhm etsin. Soyuq bir gn idi, reportaja xmaa n hvs var idi, n d mvzu. Oturub internetd avaralanrdm. Birdn qabama Ryann sayt xd. Bioqrafiyasn oxudum. Sn dem, xanm BDU-nin hququnda oxuyurmu. Haray saldm ki, uaqlar bs bel-bel. Dedilr ki, ey qafil hl indi bilirsn bunu? Dedim h. Drhal dndm ki, bu fakt jurnalist n ox unikal hadisdir. nformativ balaca bir yaz yazdm ki, Rya BDU-d oxuyur. El hmin gn d BDU-n v TQDK-na soru yolladm ki, dostlar, bu xanm nec olub BDU-n daxil olub? Qanunun myyn etdiyi vaxt mddtind onlardan cavab glmdiyindn mn hr iki dvlt qurumunu mhkmy verdim.

54

15, YANVAR 2010

Mhkm kimlrinin nticsi sni qane etdi? - Qismn h. Birincisi, xalqmz mrdimazarlq kimi qiymtlndirs d mn nail oldum ki, Rya BDU-dan qovulsun v daha bir saxta hquqnas diplomu azalsn. kincisi, proses zaman mn zm d gzlmdn byk bir korrupsiya mexanizminin stn adm. Mlum oldu ki, krlm ad altnda ali mktblr qaz vurub plan doldururlar. n nhayt nmayi etdirdim ki, azrbaycann dnyada tannan yegan kimya alimi Yusif Mmmdliyevin xlfi Abel Mhrrmov orta sviyyli bir mnninin zmzmsi qarsnda tab elmyck qdr romantikdir. Qsa desk, thsil sistemimizin ryaladn faktlarla sbut etdim. Reportaj yazma sevirsn, yoxsa k yazma? - Reportaj yazmaq mn misilsiz zvq verir. Dzdr, srf maddiyyat baxmndan bu janr hl Azrbaycan mediasnda z hrmtini qazana bilmyib. Msln, siz hyatnz Aqil Xlil kimi thlky qoyub Zeytunluqdan reportaj hazrlasanz da, Fxrddin Salim kimi qsr k yazsanz da redaktordan eyni mblqd qonarar alacaqsnz. Reportajlar mxbir yaradclq n vzsiz detallar verir. Hyat Elad Paasoyun klrindn yox, canl insanlardan yrnirsn. Lakin, el mvzular var ki, mtlq kd sslnmlidir. Qsaca k yazma nec trif edrsn? - Trif mnim yaral yerimdir. Baxmayaraq ki, Cbr v Hndsdn hmi la qiymt almam, amma htta hazr yazlm trif deynd dilim topuq vurub, sizs mndn indi zmn trif icad elmyimi istyirsiz... ox tin oldu... K mnc mllifin ictimai siyasi proseslr mnasibtidir. Mllif almaldr ki, onun ksi ayxana qeybtlrindn he olmasa bir pill yuxar olsun. Oxucular pul v enerji srf edib k yazsn oxuyursa, orda msbt v mnfi olmasndan asl olmayaraq enerji alsn. n ox sevdiyin k yazar kimdir? - Sevgi mslsini qoyaq bir qraa. Sev- sev izldiyim bir ox k yazar var. Onlarn ksri mnim hmyadlarmdr: Seymur Baycan, Qan Tural, Elnur Astanbyli, Zamin Hac, ahvld obanolu, Murad Khnqala v s. Mtlq n az hftd 3 df oxuduum trk k yazarlar da var. Onlarn ad oxucular n bir ey ifad edcks sadalaya bilrm. Ahmed Hakan, Aye Arman, Srdar Tuqut, Bekir Coqun, Elif Aktu. Sadaladn k yazarlarndan Seymur, Murad, Zamin klrini qlml yazr, sn nec? - Mnimki kompterdi. Mnim kompterd yaz srtim ox zifdir, buna baxmayaraq mn texnologiyann bu yeni formasndan qti imtina etmk fikirind deyilm. ox maraqldr

ki, adn kdiyiniz hr mllif yenilikidir, inqilab tfkkrlri var, mn anlamaa tinlik kirm ki, onlar qlmd n grblr? K yazs rsm sri deyil ki, onu frayla yox, kompterl yaradanda frqli effekt alnsn. K yazar olmaq istyn gnclr n mslht verrdin? - He kim mslht vermk istmirm, nki onsuz da mslhtlr qulaq asan yoxdur. zm n myyn etdiyim prinsiplri sadalaya bilrm. K yazar hr gn mtaliy etmlidir - istisnasz hr gn. O, bilmlidir ny gr yazr, onu narahat edn ndir. Yazar hqiqt xidmt etdiyini qtildirmlidir. Bel olanda k yazarnn etdiyi shvlr oxucu da rhm edir. ernievskidn yrnmim. O, hqiqt xidmt etmk yaznn shvlrini rt basdr ed bilir deyir. K yazarkn n qorxduum ey insanlara al ytrmkdir. Bunu yekxanalq v yekbalq kimi qiymtlndirirm. alram yazlarmda bel shvlr yol vermyim. Qorxaq, csartsiz, yolagedn olmaym. ndi mhacirt etmk fikrin yoxdur? - Qtiyyn. Bir zamanlar mhacirt beynim yaman girmidi. Sonra mhacirtdki jurnalistlrimizi, zllikl Elbyi Hsnlinin qrbt eldn prezident yaltaqlanman grb bu istyin stndn xtt kdim. Mhacirt gedib bizim hkumt yaltaqlanacaamsa v bunun mqabilind tumar qazanacamsa, bundan tri qrbt getmy ehtiyac yoxdur. Azrbaycan hkumti kim qar olsa da yaltaq v mddahlara qar sxavtlidir. Bu lkd hl he bir yaltaq v simaszn gn qara kemyib. Ailn yazlarna gr narahatlq yaradr? Ya da ksin, snin yazlarn ailnin yaayna narahatlq yaradr? - Mnim z almimd irtica il apardm mbarizd hl ki, qalib gldiyim yer z ailmizdir. Btn azrbaycanl aillr kimi valideyinlrim, qohumlarm, sonra yoldam ictimai-siyasi fallm qbul etmyiblr. Yaxdr ki, bizim qohum-qraba ox qzet oxumur, yoxsa gnmz qara olard. Bir df mim pomidor yeiyin yapm qzetdn mnim yazm oxuyub brk qzblnmidi. Ndi-ndi yazda oul liyev ifadsi iltmidim. lk vaxtlar bel sz-shbtlr ox olurdu. Mni trbiylndimk istyirdilr. srarl oldum v kr ki, ntic mnim xeyrim oldu. ndi trafmdaklardan oxu mnim mvqeyiml razlab, n pisi is dzln zibil deyil, ba qomayaq deyib mni narahat etmirlr. zn AYO-u hesab edirsn? - AYO-da mnim ox ziz dostlarm var. Onlarla bir srada durmaqdan utanmram, ksin qrur duyuram. Amma struktur baxmndan mnim AYO-ya he bir dxlim yoxdur. Baxmayaraq ki, oxlar mni israrla AYO-u sanr. AYO-da olan yazarlar mnim dnyaya baxmn yenilnmsind byk rol oynayblar. Bunu mr boyu yadmdan xartmaram.

15, YANVAR 2010

55

Qnimt Zahidin mhkmd son sz


annm trk yazs Orxan Pamukun Mnim adm qrmz adl romannda personajlarn birinin bel bir ikayti tsvir edilir: Nzr almaq lazmdr ki, biz bir mslman dvltind rssamlqla muluq. Romanla tan olanlar bilirlr ki, burada 17-ci sr Osmanl dvlti razisind yaayan rssamlarn hyat, onlarn dvlt v cmiyyt mnasibtd tutduqlar yer trafl tsvir edilir. Biz bir mslman dvltind rssamlqla muluq ifadsi d bu kontekstd deyilir: rit qanunlar rsm kmyin v rssamlarn leyhin olduu n dnyvi qanunlar da onlar mdafi etmir. Thlk hr zaman duyulan, hiss olunan yaxnlqdadr Bel bir hquqi raitd tkc rssamlqla yox, istniln baqa il mul olmaq byk fdakarlq tlb edir, thlk hr zaman duyulan, hiss olunan yaxnlqda olur. 17-ci srin Osmanl dvltind rit v dnyvi hquqlar paralel kild ttbiq edilirdi. Sultan hm d Islam xlifsi saylrd. El buna gr d lmalarn, triqt balarnn, gz qzm radikal dini sektalarn lm fitvasnn qarsn almaq n dnyvi Sultanla-Xlif Sultann trddd yetrli olmurdu. Mtrqqi meyllrin dayclar dnyvi qanunlarn himaysindn azacq knarda yerlnd, rit qanunlar hmin xslri basb zirdi. ndi 17-ci sr deyil, 21-ci srdir. Mental dyrlr, onlarn mahiyytini tkil edn ictimai-hquqi baza xeyli inkiaf edib. Demli, mtrqqi olan ideyalar dvltin idar edildiyi qanunlarla qorunmaldr. 21 srin ruhu hkm edir ki, dvltin z n mtrqqi olsun, cmiyyti daha mtrqqi olanlara doru istiqamtlndirsin. Biz Azrbaycanda yaayrq, qzetilikl muluq. Beynlxalq standartlara uyun olan qzetilik nnlrinin lkmizd brqrar olmasna alrq. Amma bizi ldrrlr, dyrlr, birbaa yazdqlarmza gr, yaxud dolays il rlyib hbs edirlr. Ndn? Azrbaycann indiki inzibati idariliyind hmin o 17-ci sr mntiqlri n n qabarr, tzahr edir? Bunun bir sbbi olmaldr. Azrbaycanda imperiya-dvlt olmayb. Bir qdr uzaq tarixd irvanahlar v Atabylr dvlti olub. Paytaxt Tbriz, sonralar is Isfahan olan Azrbaycan Sfvilr imperatorluu milli mentalitetin formalamas n dolays yola mracit edib: iliyi dvlt ideologiyasna evirmkl Turan imperatorluundan ldrlm mifik Iran imperatoru rcin qisasn almaa stnlk verib. Yaxn tariximiz olan 19-cu sr feodal dvltciklr olan xanlqlarn, 20-ci sr is ial Rus rejimi n ilyn dvltbnzr idaretm orqanlarnn tssratlar il zngindir. 20-ci srin son on illiyind yenidn brpa ediln Feodal malikansi, vassal ovqat... Azrbaycan dvlti is indi mhz hmin qarq tssratlarla idar edilir: feodal malikansi kimi, vassal ovqat il. Bel dvltilik tsvvrlrinin dourduu eybcrliklri ifa etdiyimiz n bizi - Azrbaycan jurnalistlrini hr zaman thlklr izlyir. Azrbaycan dvlt klind deyil, malikanlr klind idar edilir, birlmi malikanlr klind. Aq-akar grnn ortada olan, tsrrfatlar he kimdn gizldilmyn feodal oliqarxlarn simasnda dvltin grkdyn kim v nec sbut ed bilr? Onlar adbaad da saymaq olar, amma indi vaxtnz almaq istmirm.

Bir qdr vvl 19-cu sr Azrbaycan tarixinin feodal xanlq dvltlrinin tcrbsi il yadda qaldn dedim. ndi zbanala, hquqi nihilizm, vtndalarn kastalara blnmsi siyastin bununla brat qazandrmaq istynlr d mvcuddur. Bir ne il vvl qdr mhur olan Azrbaycan xalq demokratiyaya hazr deyil deyimi il indi mvcud olan Azrbaycan xalq demokratiyaya monarxn iradsi v tmsililiyi il qovuur tsvvrlrinin arasnda he bir frq yoxdur. Bu yanl, qaba v cilalanmam tsvvrlrin nticsidir ki, Azrbaycan dvlti v Azrbaycan vtnda ifadlri hl d brabr olan, mtnasib olan, biri digrini az qala istisna etmyn anlaylar kimi tsvvr edilmir. Dvlt mcrrd, zoraklq formasnda, polis dynyi klind, tzyiq vasitlri kimi tqdim edilir, belc d qavranlr. Htta dvltin yksk vzif tutan xslri d nc dvlt adam kimi yox, alveri kimi, tacir kimi, yumurta, banan, taxta-alban, qum-nql, neft satan, hdsiz var-dvlti olan zngin adamlar kimi tsvvr olunurlar. 18-ci srdki Osmanl imperiyasnn tblri olan rssamlar bir-biri, hm d rit bkilri trfindn ona gr tqib edilirdilr ki, bu rssamlar yz illrl mvcud olmu, nnlri formalam, mktblri myynlmi rq miniatr sntin Avropa rssamlarnn perspektiv slubunu gtirmy chd edir, portret janrnn stnlklrini mzakir edirdilr. nl yazar Orxan Pamuk hmin dvrd mtrqqi olana doru istiqamtlnn bir sahd - rssamlqda hans grgin dhtli psixoloji zablarn, mbarizlrin yaandn mfssr kild tsvir edib. Gerilikl trqqi arasnda zabl, dhtli mbariz... Sadc onu lav etmyib ki, hmin dvrd, mumiyytl btn dvrlrd elmin, istehsaln, hyatn btn sahlrind gerilikl mtrqqi olan arasnda bel zabl, dhtli mbariz yaanr - bu lav romann missiyasna daxil deyil, yaxud birbaa daxil deyil. Amma bu gn hmin Osmanl imperiyasnn yerind qalan, hmin imperiyann hquqi-siyasi, htta ictimai urlarda bel varisi olan Trkiy Cmhuriyytind rssamlar portret kdiklrin gr ldrmrlr. ksin, sln trk olan Britaniyal xanm masir rssamlqda n masir postmodernist cryanlardan biri kimi mhurdur: Emin Trakeyi nzrd tuturam. ndi o ifrat modernizm gr tnqid edilir. Maraqldr, deyilmi? Trkiyd rssamlar rssam olduqlarna gr ldrmrlr, hbs etmirlr, dyb kimssiz klr atmrlar. Amma Azrbaycanda jurnalistlri 17-ci sr Osmanl rssamlarnn hyatn yaamaa mcbur edirlr. Bunun da bir sbbi olmaldr! 1999-cu ilin aprel aynda Tbrizdki Srxab qbristanlnda dvrnn nhng sz ustalarndan, rqin n mhtm airlrindn olan fzlddin Xaqaninin mzarna ba kdim. Bunu borc saydm: Xaqani 12-ci srd, dnyann hl sz azadl bard anlaynn olmad zamanlarda irvanahlarn daltsizliyini msnvilrin, qzllrin salb onlar ifa edirdi. Xaqani triqt davas yox, dalt davas apardna gr dflrl hbs edildi, nhayt irvanahlarn paytaxt amaxdan, indiki imali Azrbaycan torpaqlarndan didrgin salnd. Daha bir Azrbaycan szs madddin Nsimi drisi soyulmaqla edam edildi, Hlbd basdrld, birc yz il kendn

56

15, YANVAR 2010

sonra. Amma hl rit qanunlarnn hkmnn ildiyi zamanlarda sssizc brat ald. Zamannn sufisi eyx ah smayl Xtai drisi soyulmaqla edam ediln bu nhng sz adamnn szn qahmar xd: nlhq ruhlu erlr yazd. Mvlana Mhmmd Fzuli mktbinin Fzuliy brabr yetirmsi Seyid zimi mtrqqi olana can atdna gr szn hqiqi mnasnda sxdrb, divara primlmkl qabralarn qraraq ldrdlr. Bu misallar 12-ci srdn tutmu 19-cu sr, htta 20-ci srin vvllrin doru uzadb demk olar. Yni, xatrlatmaq istyirm ki, Orxan Pamukun tsvir etdiyi 17-ci sr Osmanl imperiyas hdudlarnda mvcud olan repressiyalar hmin zamanlarn Azrbaycannda da mvcud olub. Tkc rqd yox, htta Orta sr Avropasnda da mtrqqi olan, dorunu syldiyin gr insanlara zab vern, dvlt adlanan repressiya altlri mvcud olub. Amma indi bu alt, yni dvlt adlanan repressiya alti dnyann n gerid qalm lklrind mvcuddur. Hm d n pis diktatorlarn hkm altnda. Azrbaycanda mstqil jurnalistika bu sbb gr tqib edilir: mtrqqi olan z lksind grmk, yaamaq istyn Miskin, zlil, rzil gn salnm dvlt mnafeyi... Azrbaycan vtndalarnn danan dili, dnn beyni olan Azrbaycan jurnalistlri buna gr zablara mruz qoyulur. Tqib ediln jurnalistika korrupsiyan ifa edn jurnalistikadr. Onlar istyirlr ki, milltin srvtlri, haqq, hququ haram v yri yollarla varlanan feodallarn imtiyazna, mlakna evrilmsin. Buna qar dvlt mbariz aparmaldr, aparmr; jurnalistika z szn deyir, dvlt is hmin bu jurnalistikan bour. Ndn? Sbb saddir. Dvlt hakimiyyti bu feodallar trfindn qsb edilib. Diqqt edin: Azrbaycanda dvlt hakimiyytind tmsil olunmayan birc nfr d milyonu yoxdur. Dvlt adndan hkm edn, lind mhr v slahiyytlr cmlyn feodallarn is hams var-dvlt, milyonlar sahibi olub. Onlar dvlt adndan slahiyyti mnimsyir, vvlc bu slahiyytlr gvnib, onlardan sui-istifad edib iri feodallara evrilir, sonra is adna dvlt mnafeyi deyil bilck hr eyi tsrrfatlarnn mnafelrin qurban verirlr. Miskin, zlil, rzil gn salnm dvlt mnafeyi is vtndalarn hquqlarnn tminatsna yox, onlarn qnimin evrilir. Azad jurnalistika buna gr dvlt sviyysind tqib edilir. nki bir trfd ilmyn, faliyytd olmayan Konstitusion normalar, o biri yanda is aqressiv feodallarn ilk hkmlri var. Bu lkd feodal olmayan birc nfr yksk mnsbli dvlt mmuru yoxdur. Onlar n Azrbaycan mqdds Vtn, mqdds dvlt yox, glirli bir obyekt, tsrrfat sahsidir. Bu yanama is bizim milli thlksizliyimizin saslarn sarsdr. Diktatorlarn cmiyyt srmaq istdiyi saxta ideologiya v saxta dinlr... Sz azadlndan, insan haqlarndan mhrum edilmi cmiyyt he bir halda gcl, qdrtli, mqavimt qabiliyytli ola bilmz. Diktatorlarn cmiyyt srmaq istdiyi saxta ideologiya v saxta dinlr is cmiyyti hanssa ali mqsdlr namin sfrbr etmk n yox, onu kl srsn evirib harn v mftxor elitann maddi maraqlarnn tlb etdiyi istiqamt v trflr qovmaq n yarayr. Bu, yaramazlqdr v Azrbaycann azad jurnalistikas bu yaramazla qar xr, xacaq. Azrbaycan ta erkn orta srlrdn mtrqqi ideya dayclarnn yorulub-usanmadan mbariz apard, tqib edildiyi, ldrldy, hbslr atld bir lkdir. Bu lknin razisind yaayan, bu milltin barndan qoparaq orta srlrin chaltin qar parlaq inqilabi rnklr qoyan mtfkkir sufi cdadlarmzn say v sanbal lin qlnc gtrb, top-tfngl silahlanb diktatorlara, despotlara qar mbariz aparan cdadlarmzn sayndan qat-qat oxdur. Xilaft dvrndn Rus imperiyas dvrn qdr Azrbaycan iql ideyalar mnbyi olaraq mhurdur. Hmin orta srlrd - dnyann qaranlq zamanlarnda

Azrbaycann mtrqqi fikir adamlarnn mbarizsi daha pessimist olduu n onlar daha fdakar olmal idilr. Indi dnyada qaranlq lklrin iql almdn hiss olunan drcd az olduu zamanda iql ideyalar namin mbariz aparmaq da bir fdakarlq sayla bilr, amma xobxtlikdn bu fdakarlq indi dibsiz pessimizm quyusunda deyil. Bu fdakarl htta bu cmiyyti buxovlamaq, onu sartd saxlamaq n siyasi kapitala evriln neft quyularnda da dfn etmk mmkn deyil. Tbii ki, mnim xm zmn tqsirsizliyimi sbut etmk zrind qurula bilmzdi. Mn zm bel yaramaz intriqalarn, bel mnviyyatsz bhtanlarn, absurd ittihamlarn qarsnda ox tmiz, ox qdrtli hesab edirm. Ittiham trfi znn gnahszln sbut etmlidir v prokurorun aqrssiv xn da, slind ittiham trfinin zn mdafi taktikas, hm d uursuz mdafi chdi kimi dyrlndirirm. Amma mn onun frqindym ki, ittiham trfi ne illrdir Azrbaycan jurnalistikasna divan tutan inzibati qaragruhun mdafisi il muldur, buna yrnclidir. gr, nhayt mrhum Elmar Hseynovun qatillrini bir gn gizltmk mmkn olmayacaqsa, hmin bu ittiham trfi bel bir ittiham mdafi edck: Elmar ldrndn sonra pillknlrdn srtl dn, hadis yerindn qamal olan qatillrdn birinin aya burxulub v mrhum Elmar Hseynov buna gr cavab vermlidir. Yaxud, Bahddin Hziyevi ikst edn muzdlu quldurlarn avtomobillrinin salonu qanla buladna gr onlar mnim dostum Hziyev qar iddia qaldracaqlar, ittiham trfi d bu ittiham mdafi edck. Sizi min edirm ki, Azrbaycan feodallarnn hakimiyytd olduu indiki gerklikd bunlar ox real grnr. Bu gnlrd daha bir Azrbaycan jurnalisti, bhsiz, daha bir siyasi sifari sasnda vhicsin dylb: Azadlqn mkda Aqil Xlil siyasi hakimiyytin qzbin tu gln nvbti qurbanlardan biri oldu. Bu, bizim lkmizdki hakimiyytin vzolunmaz akridir. Insanlar btn mmkn tzyiq vasitlri il qorxutmaq, onlar baqa cr dnmk imkanlarndan mhrum etmk. Qaba vrdidir, amma olan budur. Szn azadl Allahn iradsinin grsniidir Hr il dnyann mtbr tkilatlar dnya dvltlrini siyasi lamtlrin gr tsnifldirir. Azrbaycan, hr il bu tsnifat cdvllrind qaba diktaturalarn hkmran olduu lklrin srasnda yer alr. zzlynd diktatura sz blk d oxlarna btn mahiyyti, psixoloji-flsfi saslar il atmr. Bu n demkdir v Azrbaycann siyasi hakimiyyti, dvlt hakimiyyti n n burada dayanr? Sz ilahi mny malikdir. Demli, szn azadl ilahi hikmtin mahiyytini myyn edir v Allahn iradsinin grsniidir. Sz azadl ictimai urun ali atributlarndan biridir. Briyytin min illrdn bri cilalanan tcrbsi hm d onu sbut edir ki, dvlt hakimiyyti ictimai iradninin ali formasdr. Dvlt hakimiyyti insanlar zorla idaretmy stnlk vernd, o, primitivlir, arxaik olur, heyvani instinktlr zr davranr. Masir mtrqqi dvltilik nzriyylri v praktikas is bunun ksindir: Dvlt vtndalar inandrmaq yolu il idar etmy stnlk verir. Bu da tbiidir, tarixi tkamln nticsi, mhz bu kild olmaldr. Heyvani, bioloji stnlyn tmin edilmsin hesablanan primitiv dvltilik tcrbsi briyytin kemiidir. ox tssf ki, Azrbaycanda da hmin primitiv v ski tsvvrlrdn imtina etmyi bacarmayan siyasi hakimiyyt mvcuddur. Azrbaycan jurnalistlrinin dylmsi, ldrlmsi, r v bhtan sasnda hbs edilmsi d siyasi hakimiyytin ali irad deyil, ibtidai instinktlr vasitsil ttbiq edilmsinin grsnilrindndirdir. Sonda bu id mni badan bri mdafi edn hmkarlarma v mnim gnahsz olduumu mndn daha yax atdrma bacaran vkillrim tkkr edirm!
57

15, YANVAR 2010

Qan Tural

Sabir hmdli haqda yaz


abir hmdli 78 yanda vfat etdi. Sabir mllim Azrbaycan dbiyyatnn stunlarndan biriydi. Sabir hmdli Azrbaycan tarixind n ox roman yazm yazyd. Sabir hmdli Yamacda nian, Qankrm stansiyas, Yasamal glnd qayqlar zr, mrn uras, Axirt sevdas kimi ciddi srlrin mllifi idi. Bu srlrin elc adna fikir verin, hr bir addan poetika yar, istedad yar, dbi enerji yar. Istedad v xsiyytin nisbti haqda ox deyilib, yazlb. El bu kd siz mnim ne yaz haqda tnqidi yazlarmz oxumusunuz. Yen d deyirm, istedad insana onu satmaq n verilmir. Sabir hmdli is istedadn mhkm xarakteri il cilalam nadir adamlardan biriydi. O, dbiyyat qzetindki korrupsiyalar mzakir olunan vaxt vfat etdi. Hrnd Sabir hmdlini d guya mnimsmlr gr idn knarladrmdlar. Amma Sabir hmdli el bir qaya idi ki, klklr ondan he n apara bilmzdi. O, mrnn son gnlrin qdr hamnn qarsnda dik dayand. V onun tntnsiz, sakit htta blk bir az da hrmtsiz dfni Sabir hmdlinin mr yolunu ox gzl tamamlayrd. Sabir hmdli yaad iki quruluun - Sovetlrd v mstqillik illrinin bdlini ar dmidi. Bel ki, onun qarda Cmil hmdov 19 yanda II Dnya mharibsind hlak olmudu. Qaraba mharibsind is universiteti atb cbhy knll gedn olu Mhmmd hid oldu. Grnlr danr ki, hyat yoldann Sabir mllim alaya-alaya dediyi bu xbri - Mhmmdin knll cbhy yollanmas xbrini Sabir mllim heyranlqla v mmnunluqla qarlamd. Sabir mllim dflrl cbh blgsin gedir, sgrlrl grrd. Bir df is olu Mhmmdin dydy hrbi hissy getmk tklifini Sabir mllim rdd elmi, qonu hrbi hissy getmidi. z yanndaklara demidi: Qoy el bilmsinlr ki, oluna yardm aparr. Bakya qaydanda is artq gec idi, Mhmmdin lm xbri glmidi. Hm II Dnya, hm d Qaraba mharibsind yaxn-

larn itirmi adamlarn say el d ox deyil. Yazlar arasnda is birc Sabir hmdli bu iki ar zaba qatlamal olmudu. Lakin onu daha artq drcd byk edn tamam baqa sbblr idi; mhkmliyi, dnmzliyi. Sabir mllimin Yamacda nian adl bir roman var. Romann qhrman Lan yalt sakitliyin almaq istmir, o, ryinin istdiyi kimi yaamaq istyir. Axrda is yannsndrn mann sirenasn ab alm ss salr. Sabir mllim d bel bir mr yaad. O, susmaq, sry qoulmaq istmirdi. Sabir mllimin yazd romanlar, yaratd obrazlar bir knara qoyaq. O, xalq yazs idi. slind o, bu ad el yazmaa balad ilk gnlrdn almd. Bu adn rsmilmsi is 1992-ci il tsadf edir. Amma onun dfnind n prezident l boyda bir nekroloq mtni imzalad, n d o, Fxri xiyabanda dfn olundu. Onun dfnin mdniyyt naziri d glmdi. Yazlar Birliyinin sdri Anar da dfnd grnmdi. Amma mn bu dvltin, Yazlar Birliyinin, Mdniyyt Nazirliyinin hrktsizliyin gr qtiyyn rncid olmuram. nki Sabir hmdli byk yazdr. Sabir hmdli lap tez, Yamacda nian romann yazb rahatca l d bilrdi. Sabir hmdlinin Fxri xiyabanda dfn olunmamas da he nyi dyidirmir. nki n qdr Azrbaycan dilind yaayan insanlar olacaq, n qdr ki, bu dild dbiyyat yaranacaq Sabir hmdli d var olacaq. Ruhlarn eytana satmlarn is sltnti uzun srmyck. nki ox yox, iyirmic il sonra, Sabir hmdlinin yannda clz kreslo sevdasyla mr srn mmur-yazlar he kim tanmayacaq. Onlar ictimai nifrt quyularnda boulacaqlar. V n qdr Azrbaycan varsa, Sabir hmdli d olacaq.

Anar v Rafiq Ta
rofessor Cmil Hsnli insan ox tccblndirmyi bacaran adamlardandr. O, 2005-ci ild mandatdan imtina etmyib parlament z tutdu. Aqil Xlil hadissind Cmil mllim msly olduqca srt reaksiya verdi v biz

58

15, YANVAR 2010

yen d tccblndik. Referendum parlamentd ss qoyulanda Cmil mllim bizi bitrf qalmaqla tccblndirdi. Baqa bir gzlnilmz adam - krm ylisli d bu ssvermy qatlmamd. Amma ssvermdn 10-ca gn kemmi Cmil Hsnli Bizim Yola msahib verib referendumun leyhin dananda biz yen d tccblndik. Bli, Cmil Hsnliy birmnal yanamaq tindir, o, insan hmi tccblndirir. Lakin aq etiraf edk ki, Cmil mllim itirilmi adam deyil. Amma onun qazanlm adam olduunu da indi demk tindir. Professor iki gn vvl Azadlq qzetind Anar haqqnda byk bir mqal drc eltdirib. Mqal haqqnda Prviz v Xaliq Bahadr z szlrini deyiblr. Mqald is tccbl bir ey yoxdur, Cmil mllim vvl d bu cr yazlardan yazb. Tccbl olan is hmi intellektual keyfiyytlri il fxr etdiyimiz Cmil Hsnlinin bu yazda gstrdiyi nalq, obyektin yanamada sediyi metodologiyann yartmazldr. Bu yazda biz Cmil mllimd kitablarnda rast gldiyimiz tarixilik vrdilrini, soyuq alim tfkkrn gr bilmirik. Yazya Cmil mllimin gnclik illrinin emosional ovqat hakimdir. Bir ne gn vvl Aydn Mirzzad haqqnda yazmdm ki, o ancaq yalan danr, nki zv olduu partiya ona doru danmaq n sas vermir. Cmil mllimin mvzusu da beldir. Bu mvzu elmi, rasional danmaq n sas vermir. Cmil mllimin professor al dinclir, gnclik komplekslri danr. Bu mqam Prviz dzgn tutmudu. Misal n Cmil mllim yazr ki, Rsul Rza v Anar Sovet illrind dilimizin dvlt dili olmas, ilk dil evrilmsi urunda byk mbariz aparblar. Bu mbariz kim qar aparlb, Cmil mllim? Rsul Rza Sovet hkumtindn xalq airi, Sosialist myi qhrman mkafatlarn alb. Anar Mrkzi Komitnin orqan olan Qobustan jurnalnn ba redaktoru olub. Sovet dvrnd Azrbaycan dilinin vziyyti haqqnda kitab yazm bir alim kimi sizinl mbahisy girimyin cahillik olduunu baa drm. Amma siz d grk marksizm-leninizim haqqnda mniml mbahis etmysiniz. Lenin tezisin uyun olaraq vahid sosialist mdniyyti yaratmaq n btn xalqlarn mdniyyti inkiaf etdirilrk rus mdniyyti sviyysin atmal idi. Dil urunda mbariz dey bir ey he zaman olmamd, nki dilimizin inkiaf partiya sndlrind yazlan v mld ttbiq ediln ideya idi. Ona gr d xalqn gzn kl frmyin, o dvr arxada qalb. Bir d Cmil mllim, siz hans dild dnrsnz? Cavabnz bilirm, amma sizin qhrmannz dbi dnclrini rus dilind yazb. Bu srin ad None mslidr, yni Gec dnclri. Cmil mllim, sizin nsil yalan btlr aldand, onlarn arxasnca gedib eytana tslim oldu. Bizim nsil is btlr tapmad, z ziyalmz zmz yaratdq. Bizim ziyal idealmz Rafiq Tadr, yazsna gr mhbsd yatan bir hkim, istedadl yaz, byk insan. Sizin idealnz is Anardr, kres-

loda oturub guya xalq n yanan bir adam. Biz Rafiq Ta yolunu tutmuuq, yazrq, yazlarmz n hr eyi gz alrq. Siz is Anar yolunu tutmusunuz, mandatnz var, arada hkumti tnqid d ed bilirsiniz, bununla vicdannz rahatlar.

Hdflr zrin qeydlr


iz Yazlar Birliyi, onun sdri v zvlri, jurnallar, sdrin atas, haqqnda illrdir yazrq. Bu yazlara gr ictimai ryi xeyrimiz dyidirmyimiz d bir hqiqtdir. Bel ki, 20 il vvl meydanlarda han bu milltin ziyallar, han Anar, hardad Elin nidalar sslnirdi. Amma indi bel demirlr. nki Anarn da, Elinin d simasn ab xalqa gstrdik. Biz bir ne yazar Sovet hkumtinin milyonlarla manat mblindki tbliatn mhv eldik. Lakin hr eyin mnfi trfi var. Biz bu yazlarla hm d onlar diriltdik, gndm gtirdik. Onlar da mcbur olub biz cavab verdilr. Onlar unudulmu v yaddan xmd. Biz cavab verib gndm gldilr. l dbi prosesi mhz biz canlandrdrdq. llri biz diriltdik v tzdn ldrdk. Biz qalibik v qlbmizi bayram edirik. Azrbaycanda feodalizm ilk df dbi sferada mhz bizlr trfindn mhv edildi. talt, lgnlk v yaltaqlq zrind ilk qlbni d mhz biz aldq. Qlb el d asan olmayb. Lakin bu gn biz gnc yazarlar n nfuzlu qzetlrd yazrq. dbi gndmi biz diqt edirik, biz gndmi dyidiririk. Bu gn Azrbaycanda li qlm tutan istniln adam ya bizimldir, ya da bizim dostumuzdur. Bununla bel, bizim grlsi ilrimiz hl oxdur. Dzdr, biz dmni yatana qdr qovmuuq. Lakin lk virandir. Biz o viranni dzltmliyik. Hr eydn vvl biz klassikaya dzgn mnasibtimizi ortaya qoymalyq. Tbii ki, Azrbaycan trkcsind ilk srlri biz yazmamq. Bizdn qabaq byk dbi irs var. Shbt istr divan dbiyyatndan, istrs aq eirindn, istrs d Mirz Ftli il balayan modern dbiyyatdan gedir. Shbt aq eirin qaytmaqdan, qzl yazmaqdan getmir. Biz klassik irsi masirlik prizmasndan yenidn iqlandrmal, yrnmliyik. Biz sbut etmliyik ki, yazdqlarmz dbi irs syknir. Biz sbut etmliyik ki, Mirz Clil sa olsayd Azad Yazarlar Ocann baqan olard v el AYO baqan Rafiq Ta kimi mqallrin gr hbsd yatard. Azrbaycan dbiyyat yalnz Sovet illrindn yrnilmy balanb. Btn msbt chtlri il brabr, Sovet dnmi ideoloji dnm idi v bu da klassikaya mnasibtd d zn biruz verirdi. Azrbaycan klassiklri z dvrlrinin ictimai mnasibtlr sistemindn knara xarld, ideoloji rakursda yrnilirdi. Bu ideoloji rakursun sciyyvi chti is onlar marksizmin inkiafn izah etmkl ifad oluna bilr. Tutalm, izaminin srlrind sosial brabrlik ideyalar n xardlr, qabardlrd. Mirz Ftli Axundov geni kild tbli edilirdi, onun konstitusiyal monarxiya, maariflnmi monarx olduu deyilirdi. Btn bunlar tbii ki, hqiqt idi. Lakin istniln yaradc adam yrnmk n ilk nvbd

15, YANVAR 2010

59

hmin dvr yrnmk lazmdr. Nizami hr eydn vvl slama knl vermi bir air idi, onun sosial ideyalar da slamdan qismn d yunan flsfsindn glirdi. V Nizamid marksizmin reymlrini axtarmaq artq elm deyildi, ideoloji qiyafy brnm chalt, nadanlq idi. Bu anlamda klassikan yenidn dyrlndirmk vzifsi bizim zrimiz dr. Dzdr, bu elmi baxmdan ox tindir. Lakin bir shiflik yaz il Fzulini yenidn aktualladrmaq mmkndr. V bu ii grmk antidbiyyat institutunun, onun Sovet illrindn Mrkzi Komitnin muzdlu tnqidisi namn qazanan Bkir Nbiyevin yox, bizim borcumuzdur. Daha bir baqa msly nzr salaq. Biz uzun illrdir ki, zmz k yaradclna vermiik. Bu, tbii ki, lazmdr. Biz mhz qzet shiflrind populyarladq, oxunduq. V bizim dolanmaq n k yazmaqdan baqa he bir yolumuz da yoxdur. Lakin fakt bundadr ki, biz ox az yazmq. Ortalqda ox az kitab var. Dzdr, keyfiyyt baxmdan biz onlar az milyon df stlmiik, bu bard polemika amaa grk d yoxdur. ndi is kitab dnmi balayb. Bu tendensiyan ilk anlayan v qiymtlndirn Seymur Baycandr. Onun artq roman ap edilib. Amma misal n, Elnur Astanbylinin bir kitab da yoxdur. Tbii olaraq bunun da sbblri var. Shbt maliyydn gedir. Amma biz, almza bir ey glnd, onu elmmi limizi sallamayanlardanq. Buna gr d mtlq v mtlq kitab yazmaq lazmdr. Kims bu iradlar mnim zm d dey bilr. Bli, mn d tnblm, ox az yazram. Maksimum ox yazmal v yazmaqdan qorxmalalyq. Biz n yazsaq o oxunacaq, biz n desk eidilck. Biz artq o mrhldyik. Yaznn sonunda bir tendensiyaya da diqqtinizi kmk istyirm. Fikir verirsinizs yenic dbiyyata glmk istyn istedadszlar da da mhz bizlr atr. Onlar anlayrlar ki, mhz bizim onlara cavabmz onlar populyar edck. Biz d illrdir bu iin iindyik. Biz bellri haqqnda he n yazmamaqla z szmz deyirik. Onlara n adekvat mnasibt d mhz budur.

Trkan Urmulu

*
Bu da Sni Sevirm dediyimdn sonra kdiyim ilk sigara Btn geclrim dumanla dolsa Dyr

*
Satdm Ankarann btn gllrini Bir damla gz yama! Snin iin axt ya.

Zahir zmt
tta Asim Mollazad adna Dala Gnclr Hrkat da prinsipsizliklrin gr ddklri bu bhranl vziyytin gnahn bizd grmy alr. eir kitab plagiat, btn layihlri is uursuz olan, gec-gndz bir imza yetidirmk hsrtiyl alovlanan, amma bunun n z adnn imzaya evrilmsinin gryini anlamayan Zahir zmt d uursuzluqlarnn sbbini Azad Yazarlar Ocanda axtarr. Biz bu qrzi, nifrti, xlt cahilin alim nifrti kimi grrk. Alimin cahil nifrti birdirs, cahilin alim nifrti mindir.

*
Niy sarb saxlaym, sonrada alaym sni Dodaqlarmdan daan szcklr! rab keflisi eirimsn Yazacayam Kim n?!

60

15, YANVAR 2010

Aliya

-D TTRD VRLMNIN DZLMZ I R L I I LT I N D


Hmi kly qr lmum, bunu nun z d bilir.

prtur tkrr gstriln, ynnln srlrdir. , l srlrdn, l prblmlrdn ibrt lmldr ki, nu tkrr-tkrr ynm dysin. slind, l mhz bl dyrli srlr tbii kild uzunmrl l bilir. Zmnnin, dvrn rt v tlblri iind ymq v yrtmq Hmkrm v dstum kinns ygn sn yzlrndn birind milli kinmuzun bu gndn, nun prblmlrindn uzq lduu, fikrn zmndn gri qldn yzb. Mqyisd milli ttrmzn bu shd kinmuzdn d n qdr gri qldn tyin tmk n hr ttrd bir-iki tmy bmq kifytdir. ndi ttrdk vziyyti znz tmin din. Ttr rjissrlrnn ksriyytinin bu gnl, bu zmnl lqsi zd ydur, nlrn li-y yr dymir. Ylnz mumbri prblmlrl rpn ttr rjissrlrnn u gndlik mtbut izlmir, msir dbi prsslrl mrqlnmr, cmiyyti ylnz uditriy kimi grr. Klssik srlrd yni yzum qhtdir, tmlrdn kif iyi glir, msir pyslrin tmlrnd is snki bu yzdk kimi k gilylnmlrin tm dirsn. Ttr binlrnn bir nsi tmirdn d, bir nsi tmir blnd. Yni tniki thciztl binnn iind khn, bu gn, sn, mn dli lmyn tmlr bmq igncdir. Hr hld, yyd kiriln Yni ttr fstivlnd bu tmlrn kyfiyytini, kyfiyytsizliyini grdk. gr Yni ttr fstivln gln tmlr bu vziyytddirs nqtlrin yrin znz ns fikirlin kdmik Mitlli Drm Ttrnn Uqun, Vrl qdn, v blk dn unutduum, iki ct bir tk uurlu, mrql, bml tms istisn lmql, btn rprtur msir insndn dzm v sbr tlb dir. Musiqili Kmdiy Ttrnn rprturn bq: Dhi zyir byin bbt qurululu kmdiylr lmsyd burd istisnsz zy szn iltmli lcqdq.

Gnclr ttrnnn dyrli rprtur is gmn ki, Gnc Tmlr Ttrnn iind riyib gtdi. Bu ttrn z hqd ns dmk hl tzdir. Yni tmirli bind ylnzc yni tmlr tlbil uurlr dilmkdn bq. Digrlri hqd n yzml? Tz h n ydur, sylnilcklr sylnib. Rus drm ttr, brus Ttr tmm bq dnynn ttrd. Tmlr d bqlrn bnzmz. nlr Hydr liyv srynn bhl knsrtlrindki dmlr kimi gyinirlr. Prblmlri d bqd. Bizimkin bnzmz. Kimlr qld? Gnc ttrlrn gnc kllktivlrin gldikds lbtt, ilr vr, mm Ttrd mhz gnclrin bu cr, inqilbdn uzq, mdrik, sttik, ilrin dzmk lmur. Dzlck bir y dyil. Bu yrd ttr nrji udn jdhy vrilir. Dzn mn hqd mrql bir prit vr. Bir nfr gnc mbd glir v ustdd tsssrt ytmq n bir knrd gzlrini yummu hld, snki zn qpnr, guy dnydn tcrid lunur. Ustd n ynlb linin st smy il bn vurur v dyir: D vrilmk lzm dyil, bu mbdd hykllr kifyt qdrdir. Ttrlrd rik imic frmldrn, tmy h n dmyn D srlr mllifi ln rjissrlr dyilmi? Hr yin sd bir izh vr: gntik lrq trln, l-qlumuzu buvlyn sllqdn, tmplrdn urlu kild uzqlmq kitblrn kmyil. V kim n dyir dsin, (dtn bu rjissrlr li y yr dymyn tmlarnn ktullq sbbin svgi, ynt, qhrmnlq kimi bdi v bri mvzulr misl gtirirlr) dnyd ylnz bir mvzu vr ZDLIQ! Qlan hr y nun trmlridir. Bir klm il hmnz Brtlluinin Mhkumlr filmin bm dvt dirm. Ttrn hr cr rksn lngliyinin cn!

15, YANVAR 2010

61

Rhim liyev

Yzlr ttifq v svt dbiyyt


vt dvrnd zrbycn dbiyyt n dmkdir? nun zrbycn svt dbiyyt mfhumundn frqi ndn ibrtdir? Svt dbiyyt nly v fkt dbiyyt triind bnzri lmyn bir hdisdir. nun mhiyytini nlmq n svt dvlt quruluunun, svt impriysnn mhiyytini v zns chtini dqiq tsvvr tmk lzmdr. Svt dvlti idlji rktr dyrd. Bu n dmkdir? Btn dvltlr siysi hkimiyyt kt kimi qurulmudur. Lkin svt quruluu mrksizmi din sviyysin qldrm, nun briyyti kmmunizm btliyin ytircyin innn lninilr trfindn yrdlrd. Svt quruluunun bnilri V.I.Lnin, I.Stlin, F.Dzrjinski, .Trtski v bqlr sktik bir hyt trzin myil drk siysi hkimiyytin zn v mrksist btlik utpiysna kmmunizm idysnn btn dny prltr inqilb klind grkldirilmsi n bir vsit kimi brdlr. Dny prltr ssilist inqilb idys slind ristinlqd v bq dinlrd ln ilskr, mssiy, Mhdi, Shib z-zmn idysnn bq bir kli idi. .Burin kimi mrksistlr dny ssilist inqilbnn gcikmsindn kvrlib bzn htt lyrdlr. nlr dvltin hm d siysi rhbrlri lduqlrndn, svt dvltin idlji rktr vrdilr. Svt quruluund kmmunizm cmiyyti dktrinsn smimi idmt, nu dnyy yymq v grkldirmk prltr diktturs dvltinin ss mqsdi ln dilir v siysi hkimiyyt d (dikttur) bu mqsdi hyt kirmk n bir vsit hsb dilirdi. Bu bmdn svt quruluu dini tkrtik dvlt tipin dh yn idi. Dini dzmszlk bu dvltd birprtiyllq klind tsbit lunurdu. V..Lnin hl 1905-ci ild prtiyl dbiyyt knspsiysn irli srmd ki, bu d dbiyyt prtiynn kmmunizm dktrins urund mbriznin vsitlrindn biri kimi brd. Bllikl, 20-ci illrd prltr dbiyyt trmini rty d, yni prltritn ssilizm v kmmunizm utpiys urund mbrizsinin vsit v sullrndn biri ln dbi yrdclq. zrbycnd Prltr Yzlr Birliyi Mskvdn vriln dirktivlr ssnd 1920-ci illrd yrnd. Prltr mfkursin, yni mrksist din idmt tmyn yzlr C.Mmmdquluzd, H.Cvid, C.Cbbrl,
62

.Hqvrdiyv v bu kimi cnl klssiklr rd d vrdilr. Fhl v kndlilr irisindn yni prltr kdrlr tr blnd v nlr n mvfiq mtbut rqnlr d yrtm bldlr. Fqt fhl v kndlilrin iind yz v ir tpmq tindi v rl bir y dyildi. n gr d 20ci illrd svt pltfrmsn ynln qlm shiblrinin u mtbut v mrif mhitind grnn z svdl, vt ndn v hddn rtq gnc kdrlr lurdu. Bunlr mtbut v dbiyyt mhitinin ikinci v nc drcli dmlr, kmi mrttiblr, krrktrlr, trcmilr, mtb fhllri idi. Onlarn hams ar zamannda mstmlk dftrxanalarnda ilmi ikinci drcli qulluqularn vladlar idi v z yaaym mnbyini Rusiyaya xidmtd grrd. Bunlrn d tm ksriyyti prltr mnli dyil, rt sinfin nmyndsi idi. nlr d dbi cbhy glmzdn vvl blvik prtiysn girmli idilr. Ylnz bundn snr nlr timd gstrilir v dbi rqnlr rhbr vziflr tyin lunurdulr ki, crdlr sdrsnlr, prltr dbiyytnn hgmnluun nil lsunlr. zrbycn prltr dbiyytnn hgmnluu urund mbriz cnl v fcili lmudur. Bq Rusiy trklrindn frqli lrq, 23 y zrbycn Dmkrtik Rspubliks mvcud lmu, n qdr is rmni trrrizmin qr trk-zrbycn milltiliyi idlgiys, msvtlq mfkursi qbqcl yrdc ziyllr v gnclik rsnd gni yylmd. Bllikl, zrbycn gln blvik mrksizmi idlji bluql dyil, gcl trk milltiliyi v msvtlq mfkursi il qrld. 1920-1923-c illrd zrbycnd rsmi lrq prtiyllq v plrlizm mvcud idi. slind is I Qrmz Ordunun bnd durn impriy clldlr nun susi bsind turub qvv tplyr, biri trfdn is fl msvt gnclrin v ziyllrn siyhsn hzrlyrdlr (Msvtn siysi lidrlri, dmkrtik cmhuriyytin ss rhbrlri 1920-ci ilin 27 prl istilsndn snr qs bir vtd siysi trrr vsitsil cismn mhv dilmidilr). Prltr idlgiysnn hgmnluu urund mbriz, slind, I Ordunun susi bsi trfindn blnd v 1923-c ilin iyunund gizli gnc msvtlr tk-

15, YANVAR 2010

ilt zvlrinin v dmkrtik cmhuriyyt zmn Msvtn trfnd ln C.Cbbrl, Syid Hsyn v bir digr Msvt fl ln gnc ziyllrn ktlvi hbsi il nticlndi. 1923-c ilin 14 vqustund Bkinskiy rbiy qztind bu hbs lunnlrn tirf v guy Msvt prtiysn burmlr v yni rjiml mkdlqlr brd bynt d. Hbs lunnlrdn bzilrini, cmldn C.Cbbrl v Syid Hsyni d bu byanatdn snr zd tdilr. Ylnz bundn iki il snr Qzl qlmlr ittifq yrdl bildi. Bu tkiltn yrnms il crdlr dyiln yl nsl qr mnvi trrr blnd. Bu trrrun tkilt zyi mhz Qzl qlmlr ittifq idi. Lkin btn bunlr yni prltr yz v ziyl kdrlrnn frmlms n kifyt dyildi. Bknn ziyl mhiti is btnlkl Msvt v trklk idylrnn tsiri ltnd qlmqd dvm dirdi. Prltr ziyllrnn yrnms n yli trii dvr lzm idi v hyt bunu tsdiq tdi. Mnvi-dbi hytd yni prltr kdrlrnn hgmnluunu sbirsizlikl gzlyn blviklr 1928-ci ild Prltr Yzlr Cmiyytini yrtdlr. dndn d grndy kimi, prltr yzs mfhumu bsurd lmql yn, qzl qlm nlyndn yli ifrt v mntiqsiz sslnirdi. Hqiqtn d blvik prtiysnn bu illrd idlji syisti gt-gd slm mntiqdn v hqiqi mdni nndn uzqlrd v bu uzqlmy prll lrq siysilirdi. l bun gr d 1928-ci ild C.Mmmdquluzd, H.Cvid, C.Cbbrl kimi yzlr qr prltr yzs dyiln qidsiz cvn czmqrlrn tzyiqinin yni bir mrhlsi blnd. Btn bunlrn ssnd svt dvlti v nun mliyy vsitlri dururdu. 20-ci illrdn blyrq dbibdii tkiltlr, nlrn prt v mtbut dvlt mliyysi hsbn slnrd. Bu is 20-ci illrin iqtisdi tinliklri ritind dbi tkiltlrd v nlrn rqnlr ln Kmmunist, Rvlyusiy v kultur, Yni yl v s. ktlvi mtbut idrlrind ilmyi srfli dir v dlnq n myyn rit yrdrd. Qyd tmk lzmdr ki, maddi mil blvik dbi siystinin mhm ktlrndn biri idi. Svtlmy qdr dbi yrdclq shsin dvltin vsit qyms grnmmi bir hdis idi. Lkin blviklr hkimiyytdki hgmnluqlrn, prltr dikttursn dbi yrdclq cbhsind d brqrr tmk n bu shy d mliyy burrdlr. Ksb lkd, mrifin z inkif tdiyi bir ritd bunun bir sr msbt nticlri d zn gstrir, mtbutn srtli inkifn, dbi dilin znginlmsin rit yrdrd. Lkin prltr yzlr cmiyytlrinin yrnms dbi mhitd qtblmni qvvtlndirdi: zrbycnn mrifilik hrkt v milli dncsi triind susi idmtlri ln qlm shiblri dvlt qysndn mhrum lrq bir trfd qlr, lkin istddsz, Mskvdn gln ybcr prltkultu rlr tkrrlyb guy dbiyyt cbhsi n bir dst ndn dm is digr trfd tplrq yl diblri crd, millti, rd burju mfkurisi v s. dlndrrdlr. Nhyt, 1932-ci ild blvik MK-nn dbi-bdii tkiltlrn ynidn qurulms hqqnd qrr d. Bu qrr zmn qdr mvcud ln nisbi plrlizmi rsmi surtd lv tdi v vhid pltfrm ssnd Svt Yzlr ttifqn

yrtd. Fktik lrq, Mskvdn gln dirktiv pltfrmdn frqli dnygrnn dbi mtbutd ifdsi qdn dildi v kfr - dmn idlgiys kimi tqdim lundu. Tssf ki, btn bunlr mtrqqi bir prltr inqilbnn dndn v bu inqilbn mnvi-dbi shd dvm kimi tqdim lunurdu. slind is dbi iin vhid mrksist pltfrmsn kmsi v bunun tkilti bmdn svt yzlr ittifqnn tkiltlr trfindn hyt kirilmsi irtic, zd insn fikrin zidd hdis idi. Svt Yzlr ttifq yegan blvik prtiys v svt dvlti kimi mrkzdn idr lunn ttl hkimiyyt strukturunun bir prs idi. n gr d svt siysi sistminin dvm v dbi shd hkimiyyt rqn idi. l bun gr d svt dvltinin btn siysi kmpniylrnd zrbycn Svt Yzlr ttifq ilk crgd gdir v z rprssiv iini grrd. 1937-1938-ci illrd blnn rprssiylrd zrbycn Yzlr ttifqn tplm cvn kdrlr lq dmnlri vund irlid gdir v vt qdr trid ndir hdis ln qrmz trrrun icrs n idlji hzrlq grrdlr. H.Cvid, M.Mfiq, S.Hsyn, T hbzi, Yusif mnzminli, bbs Mirz rifzd, lvi Rcb, li Nzim, Hnfi Zynll v bir bq yrdc ziyllrn hbsindn, glllnmsindn vvl mvfiq if kmpniys prlr, bunlr msvt gnti, burju yzs, lq dmni kimi vvl Yzlr ttifqnn prtiy iclslrnd, snr is dbiyyt qztind if lunur, rsvy dilir, snr d hbs dilib qyri-insni ignclrin gc il tirf mcbur dilib glllnirdilr. Yrdclq ittifqlrnn bdcdn mliyyldirilmsinin sl sbblri mhz bu rprssiylr zmn z d: Svt Yzlr ttifq dvlt rqn idi, nun ictimi tkilt dlnms, nizmnmsi, skili rqnlr is butfrik rktr dyrd. 80-ci illrin snlrnd ynidnqurm dlsnd Yzlr ttifq n z i r l i k dlndrld irniy il dyiln bu d hqiqtuyun idi. Milli ruhun yrdc ziyllr mhitind qvvtli lduunu nlyn svt mfi rqnlrnd yrdclq ittifqlrnn hr biri n DTK-d turn bir kurtr tt yrlmd. Bundn bq, tuzuncu illrdn Yzlr ttifq prtnd d DTK-nn mfi mkd lrd. Bl mkdlrdn biri htt bir mddt zrbycn Yzlr ttifqnn rhbri lmudur. 1937-1938-ci illrin rprssiylrndn snr btn cmiyytd lduu kimi, dbi tkiltlrd d yrhrbi bir intizm yrnd v blvik MK-dn gln dirktivlrin szsz, htt ruh ykskliyi v siysi kmpniy klind icrs n mnizm tm hld frmld. 1944-c ild 8 cvn tlbnin Smd Vurun yzd di bir mktub 1948-ci ild DTK-y dd v byk siysi i vrilrk hmin tlblrin bir qrupunun 25 il, digrinin is 10 il hbs czs lms il nticlndi. Yzld vtdn drd il snr (!) DTK-nn lin dn bu mktubun ss mlliflri bu gn ir v lim kimi tnnn Glhsyn Hsynlu v ingilis fillgiys zr tnnm mtssis Ismin Rhimv idi. ln, hycnl bir tlb mktubu ssnd Ildrm tkilt dl byk bir iin rty ms mfi rqnlrn Yzlr ttifqnd nc gni bir yuv qurduunu v nmuslu dbiyyt, zd fikr qr ildiyini gstrmkddir. Mfi rqnlr, prtiy funksinrlri, ilk nvbd,
63

15, YANVAR 2010

yrdclq ittifqlr trfnd tpln qidsiz, svdl, lkin hikkli v iddil dmlrn sind trfklr tpr v bununl yrdclq ittifqlrnn ttlitr dvlt rqnlrnn lvsi kimi fliyyt gstrmsini tmin dirdilr. Byk Vtn mhribsindn snrk dbi mtbut vrqlynd rprssiy prtnn bu illrd d fl kild ildiyin min lmq tin dyil. Bu illrd fiziki mhvtm il sciyylnn rprssiylrn yrini m n v i t r r r tutur, dbi iin prtiyll urund mbriz, siysi kmpniylr, dbi tnqid vsitsil trrr dvm dirdi. 50-ci illrin vvllrind Lninqrd v Zvzd jurnllrnn ii il bl kmpniylr zrbycn dbi mhitind d yni qsqnclql dvm tdi. Bu kmpniylrn qrrgh yn Yzlr Ittifq idi. Yni ritd ittifqd turn dbi invniklr bir n yi tmin tmli idilr. Bunlrdn birincisi, dbi rqnlrn rdktrlrnn ttl nzrtd slnms v nlrn qsqnc prtiyl mvqyinin tmin dilmsi idi. vvl, dbi rqnlrn rdktrlrnn silmsi susi qydlrl prlrd. Rdktr prtiy lml, MK-nn siysi kmpniylrnn fl kimi tnnml idi. Rdktru MK brsund tsdiq dirdilr v ittifqn rhbrliyi il dtn hsblmrdlr. Rdktr tyin dilndn snr ittifqn rhbrliyi nun zrind nzrti tmin tmk n n zn yn dmlrdn mvin tyin dirdi. Mvinlr dtn rhbrliyin gnti rlunu ynyr, rdktrun btn hrktlrini izlyir, nmrlrin plnlrn gizlic v rdktrdn vvl ittifq rhbrliyin tdrrdlr. ttifqn rqnlrnd ttl brilik hkm srrd. ttifqn rhbrliyi bir trfdn, MKd v DTK-d turn kurtrlr is digr trfdn bu briliyin tkiltlr kimi yrulmz fliyyt gstrirdilr. MK-dk kurtr dtn rdktrl, DTK-dk kurtr is mvinlrl ilyirdi. Hr bir rdksiyd DTK-nn dh bir dm vr idi. Bu, nc krrktr dyiln bir vzif idi. Mtby gdn btn mtrillr rd yln kimi nc krrktrun lin glirdi. stniln lyzs d dtn mtbd turn nc krrktrun li il DTK-y vril bilirdi. ttifqn rhbri kdrlr nmnkltursn gr nzir sviyysind sylrd. nlr MK-nn zv, li Svtin v SSRI li Svtinin dputt lurdulr. MK zv kimi btn gztlrdn istifd dir, susi mzlr v stnlr bl lurdulr. nlr n Yzlr ttifqndk kbintd drd v rqmli dvlt tlfnu, hminin si mnzillrind d nmrli dvlt tlfnlr qyulurdu. Yzlr ttifqnn rhbri v nun prt dvlt bdcsindn m lr, idmti blrdn v vtmbillrdn istifd dirdilr. Yzlr ttifqnn v nun prtnn ziynkr rlu n dbi rqnlr v dbi nriyytlr z inhisrnd slms il bl idi. MK-y yn ln yz lits titullu yz v irlr ittifqn idr hytinin zv idilr. dbi rqnlr d btn ittifqn nri syls d, slind bu rqnlrdk yrin 95 fizini prtiydn titullr lm v ittifq prtnd yuv slm kmi ktivistlr tuturdu. Bunun nticsind bdii nmunlr p dn zrbycn jurnl btn yrdc qvvlrin dyil, ncq prtn ktivistlrinin rqn idi. 50-70-ci illrin znd bu jurnllrd yknsq bir imz mnzrsi grnr. Nsr shsind bunlr S.Rhimv, .Vliyv, M.Ibrhimv, .blhsn, B.Byrmv imzlr il mhdudlr. nlr nsr yrln yrin z 90 fizini tuturdulr.
64

Bu is dbiyytd nrml nsil tzlnmsini, dbiyytn slub, mvzu, dil chtdn znginlmsini lngidir v h ndirirdi. Digr trfdn, Yzlr ttifqnn rqnlrnd nsr sri p tmk n birc yl qlrd: grk bu rqnlrn birind nsr bsinin mdiri lsn; bu hld titullu yzlrn srlrini uml, ry vrmli v rdkt tmli lursn. Qrlql gztlr rtil Yzlr ttifqnn invniklri bu dmlrn d zrbycn v Ulduz jurnllrnd p lunms il brrdlr. Nsir kryrs ittifqn rqnlrndn birind nsr b mdiri lmql bl ln nsirlrin siyhs dht durur: 1. s Hsynv (zrbycn) 2. Viddi Bbnl (zrbycn) 3. Sbir hmdv (dbiyyt qzti) 4. Hsyn bbszd (dbiyyt qzti) 5. Sbir Slymnv (zrbycn) 6. si Mlikzd (zrbycn v Ulduz) 7. Syrn Svt (Ulduz) 8. Sbir zri (Ulduz) 9. Mmmd ruc (zrbycn) 10. Mvlud Slymnl (Ulduz v zrbycn) 11. Ntiq Rsulzd (Litrturny zrbydjn) 12. ingiz bdullyv (ktib) 13. fqn (Kmmunist qzti) Grndy tk, nsir kimi tndmz imzlrn hms Yzlr ttifq prtnn blcs is nsr bsinin iisi lmq ylu il dbi rqnlrd p lun biliblr. ttifqn mvcud lduu ritd bq yll yz kimi rty mq qyri-mmkn lmudur. n gr ki, Yzlr ttifqnn mvcud lduu ritd y z l q v d b i i n v n i k nly tminn yniyyt tkil dirdi. Yzlr ttifq ritind ikinci bir yll d nsir kimi rty mq lrd: irsiyyt ylu il. vldlr ddlrinin ittifqn mtbu rqnlrnd tutduqlr yrin vrisi kimi diblr. nlrn siyhs bldir: 1. Rzyv nr (Rsul Rz) 2. m rif (Slymn Rhimv) 3. ingiz lkbrzd (blhsn) 4. Yusif Smdlu (S.Vurun) 5. Vaqif Smdolu 6. fq Msud (li Vliyv) 7. fndiyv lin (lys fndiyv) v s. Nsir lmn digr ylu Yzlr ttifqn id lmyn digr qztlrd v nriyytlrd rhbr vziflrd lmq idi. Msln, zrbycn gnclri qztinin btn rdktrlr Qsm Qsmzd, Cmil libyv, mil Frzliyv, Yusif smylv tnnm yzlr vrildilr. yni szlri zrnrin, Gnclik nriyytnn rhbrlri, mvfiq b mdirlri hqqnd d dmk lr. Bl vziyytin ss sbbi ttlitr cmiyytd yrdc invniklrin vhid bir pirmid trfnd birlmsi idi. Bu pirmidnn ss MK idis, nun ss idrilik kt Yzlr Ittifq idi. Ppulyr lmq n zrbycn, Ulduz jurnllrnd v dbiyyt v incsnt qztind p lunmq lzmdr. Bunun r is Yzlr ttifqnd idi. Bundn bq, nriyytlrn illik plnlr d Yzlr ttifqnd mzkir dilib tsdiqlnirdi. Kitblrdn gln qnrr yzlrn ss yy mnbyi lduundn,

15, YANVAR 2010

nriyytlrn tmtik plnlrnn tsdiqi byk hmiyyt ksb dir v bdcdn dbi i n yrln pullrn kim tc mslsini hll dirdi. Nriyyt plnlr nriyytlrd tutuls d, Yzlr ttifqnd mzkir dilirdi. Bu mzkirlr vvlcdn mlum ln rtlrl ittifql nriyytlrn kmprmisindn ibrt lurdu. Yzlr Ittifq ktivistlrinin idr hyti zvlrinin hms bu plnd nzrd tutulurdu. Mzkir vt msl ncq hcmin rtrlms stnd lurdu. ttifqn ktivisitlri z qnrr pylrn tmin dndn snr nriyytn tqdim tdiyi qln siyh il mrqlnmrdlr. Yrd qln qnrr py nriyyt rhbrliyinin nzrtind lurdu. ttifqdk mzkir is burdk invniklrin zlrini pln sldrms v nlr yrln hcmin rtrlms il bitirdi. Yzlr ttifq nsrdn dh rtq drmturgiy jnrnn inkifn ngllr trtmidir. gr nsir lmq n nsr bsind ilmk bs dirdis, drmturqluq n ittifqd n yksk vzifd lmq tlb lunurdu. zizbyv dn kdmik Drm Ttrnd zmn-zmn tmy qyuln srlr bsq, grrik ki, kim Yzlr Ittifqnd rhbr vzifd lubs, bu ttrd nun sri qyulub v istniln qdr qiymt v trif lb. z d bu triflr n hldn dqquzund srl y, nun mllifinin vzifsi, trfdklrn yltqlnmq htiyc il bl lub. dtn mvqyi, vtnd idys lmyn kdmik Ttr ncq gcl nfuzlr lzm idi ki, nlrn vsitsil ttr ictimi ryin diqqtini clb d bilsin. Yzlr ttifq invniklri dbi tnqidin d yrdc bir sntdn dbi idmt shsin vrilmsin nil lmudulr. Fdl lq qlqlr hytn btn shlrindn dh Yzlr ttifqnd, burdk dst v klnlrn mnsibtlrind qlmqd idi. Tyflq, yrlibzlq, chil nihilizmi bu tkiltn mnvi-lqi tmsfrini dh sciyylndirmkd idi.

Tyf intriqlrnn iddti nticsind Mhdi Hsynin ittifqdk kbintind ryi prtld. Bu hdis ittifqd hkm srn ntmiz tmsfri yni surtd z rtd, trrr psilgiysnn hl rdn qlmdn gstrdi. Yerliilik v dstbzlq btv jnrlrn inhisr lnms sviyysin qlrd. Nsr Qrb klnn mnsub sylrd: bur S.Rhimv, .Vliyv, B.Byrmv, .fndiyv v bqlr dil idi. Pziy Qz klnn mnsub hsb dilirdi. Rsul Rz is Nzim Hikmtin Kmintrndki nfuzundn istifd dib qrbi bir dst yrdr, ksmplit bir mdniyytin bnvrsini qym lrd. Bu xs onun trafna toplad tsadfi, adamlar dbiyyatda ancaq rk pulu yeri grnlr idi. Bunlar hqiqi v milli dbiyyata dmncilikl pul qazananlar idi. Hr bir kln z zif srlrini v lidrlrini triflmk n bir vuc mti tnqidi dstsi frmldrr v dbi rqnlrd rklm urund iddtli mbriz v rqbt prrd. Bu rqbt zmn dbi klnlr irisind yrliilkdn bq myyn qhumluq lqlri d rl ynyrd. dbi tnqid is bu v y digr srin byktiv kyfiyytlrin tmm lqyd lmql, ncq si mnsibtlri, klnn tssbn, st qiymt v triflri ks dirdi. Btn bunlr ylnz Yzlr ttifqnn mvcudluu sysind mmkn lurdu. Bl vziyytin nticsind 1950-1980-ci illrd nmuslu v mstqil dbi tnqid mktbi frml bilmdi. Yzlmm qydy gr, tnqidi mql ncq rdksiynn sifrii il yzlml idi. Tnqidinin mqlsinin p mslsi yznn zrundn sl idi. Tnqidinin z ryinin ssi il yzd yznn ittifq rqnlrnd p htiml 1-3 fiz idi. Bq rqn is y idi v bu, zrbycn bdii fikrinin fcisi idi. gr 1937-1938-ci illrd yzlrn qn siysi kmpniylr klind tklrds, 1950-1970-ci illrd bu qn sssiz tklrd, Yzlr ttifqnn dbi rqnlrnd v nriyytlrd tklrd. s Hsynv, Sbir hmdv, ingiz Hsynv, krm ylisli, .Mlikzd kimi nisbtn cvn yzlr zrbycn jurnln v nriyyt plnlrn drd ildn bir bl d bilmirdilr. Qclr dnysn dyindn snr ylnz 80-ci illrin vvllrind nlrn y 50-ni kndn snr bu slhiyyti qzndlr. Bu zmn is yrdclq nrjisinin cqun dvrlri grid qlmd. Bllikl, Yzlr ttifq ritind tbii nsil dyimsi slind mmkn dyildi. Msln, mrn Qsmv ittifqn birinci ktibi lnd q ln tms d, gncldirm siysti yridirdi. Lkin bu siyst nun dbi mvqyindn, smimi prinsipindn irli glmirdi. Qc qvrdiy azrbaycanca yaza bilmyn .Qsmvu sdrr, thqir dir, msry qyurdu. .Qsmv is nlr qr cvnlrn nrjisindn istifd dirdi. n gr d 70-ci illrin rtlrnd blyn gncldirm siysti ncq uursuz bir prt vriliindn uz gtmdi, khn nmnkltur tnqidinin vzin yni, fqt bq bir kild mti, bzn is qrssiv ln qlm hlinin rty glmsin sbb ldu. Blcs is, ittifq ttlitr dvltin, knkrt lrq KP MK-nn strukturu lrq qlrd. mrn Qsmvun dvrnd n mtrqqi hl .ylislinin zrbycn jurnln rdktr qyulms idi. Dqiq mlumdur ki, bu qrr ittifqn y, zmn KP rhbri ln Hydr liyvin si qrr idi. Lkin ttifqn rhbrliyi .ylislini svmirdi; di minik mnn d lb ktiblr vr65

15, YANVAR 2010

midilr. Siysi nzrti funksiys dyn bkr ktiblr mnd gzdiyi hld, zrbycn kimi r jurnln burln tkil dn .ylisli idmti nqliyytsz qyulmudu. Bu d ittifqsy tzyiqin bir sulu idi. mumn 50-ci illrdn snr Yzlr ttifqnd mnvi trrr nnsi dvm dirdi. Nmuslu srlr v nlrn mlliflri svt grkliyini nqtiv plnd vrdiklrin gr Kmmunist qztind v y yni dl jurnld tnqid lunur, bzn htt dlr MK plnumlrnn qrrlrn v y sndlrin drd. Btiyr Vhbzd, Sbir hmdv, Mmmd rz bu vziyyt slnmd. 70-80-ci illrd kbud v thqirmiz kild idn rlmql bir yzlr divn tutulurdu. Yzlr ttifq il DTK-nn birg prd tzyiq v tcrid kmpniys nticsind sif fndiyvi p tmk v uditriyy burmq qdn dildi, kitblr plnlrdn rld. Nticd mtilik gstrmyn tnqidi mnvi mvzintini itirib vtndn vvl dnysn dyidi. Sbir Rstmnl 70-ci illrin ikinci yrsnd .Qsmvun yritdiyi gncldirm siystinin qurbn ldu. dbiyyt v incsnt qztind tnqid bsinin mdiri lnd ktiblik ndn istddsz qclr tnqid dn mtrillr tlb dirdi. Qztd bir n bl mtril ndn snr yrnn qlmql gr S.Rstmnl idn zd dildi. Ktiblik z kursunun rsndn qrqcsn qb htirslr syutmq n cvn, istddl v siyytli bir iri ky td. Bir mddt snr hmin ktiblik dbiyyt v incsnt qztind b mdiri kimi stirik shif burn v bir qdr tkmlik dn Sirusu idn rb Ulduz jurnln funksiyszl srgn tdi. Bir qdr snr yz Vfl MK b mdirinin ddsinin sydnn b hrflrini shv yzdn gr yn Ulduz jurnln Viddi Mmmdv dbi ii gndrildi. slind, bu d funksiyszl srgn idi. Snr prt intriqlrn gr Nsrt Ksmnlini idn rtdlr v , ittifq invniklrin nifrtd Qrur clldlr irini yzld. Bu, rtq .lnn dvr idi. nrn dvrnd is n lqsz siysi kmpniy krm ylisliy qr prld. nun Drujb nrdv jurnlnd m slm insn ln ifd dn mshibsin qr ittifq rhbrliyi sl inkivizisiy mhkmsi qurdu. Btn

mr byu sddil bir lq ln krmin bl insfszcsn ittihm v if dilmsi ittifqd qr ktl psilgiysnn hkmrnln ifd dirdi. krmin btn bunlr dzmsi v brnn tlmms dbiyytmzn btliyi idi. Lp bu ynlrd grkmli yzmz Sbir hmdvu dbiyyt qztinin rdktrluundn rmq n sdrin kbintind sl mhkm quruldu. Sbbi is sd idi: Sbir mllim ittifq rhbrliyi qrsnd mtilik gstrmirdi v qztin yz ktlsinin ictimi ryini btn ziddiyytlri il ifd tmsin lrd, hrdn ittifq rhbrliyini tnqid dn fikirlr yr vrirdi. lbtt, nnvi trrrl bunun qrs lnd. ndi dbiyyt qzti kifyt qdr mtidir. H bir ictimi ryi ifd tmir. Rhbrliyin kntr v il blltni sviyysind 700 ns r. Qztdki simszlq Anarn ittifqdak dbi siystinin, simsnn sl prtrtidir; yzlrn qzti bir n dmn rk c lub. Bu, Yzlr ttifqnn n sn triin id fktdr. ndi rd drd ktib, sdr, crbcr invniklr ilyir. nlr ictimi tkiltn iisi lslr d, yn d dvlt bdcsindn mkhqq lr, hr gn turub qybt dir, drr v yni siysi kmpniylr, yncqlr gzlyirlr. Hr hns drd-sri il bur gln hr hns yz yn d n rzulunmz dmdr. Yzlr dn gln tbbsl hr hns tdbir kirnd bdcdn m ln invniklrin h biri r glmir. mm yurdn mr gln kimi nlr silhlnb yncqd hzr lurlr. Hr y hzrdrlr. Yzlr Ittifq lzmdrm? lzmdr, nki bzr iqtisdiyyt ritind lmpnlmi qlm hlinin yzlrl drd-sri vr. ncq, bizc, bq cr ittifq lzmdr. nki indiki quruluu, i prinsiplri il Yzlr ttifq idlji dbiyyt v ttl hkimiyyt strukturlr ndr. n gr d ittifq indi d z 70 illik nnlrindn qurtul bilmir. Indi svt dbiyytnn sifriisi ydur, ncq nzirliyi qlr. Bu hmin nzirlikdir ki, svt dbiyytnn iind hqiqi zrbycn dbiyytnn yrnmsn mn lmq n yrdlmd.

Rza Brahani: "Mn tarix yazram, ancaq z bildiyim kimi"


Dnya hrtli roman Azad Yazarlarla grd
Dnya Azrbaycanllar Konqresinin Bakda keiriln forumuna dvtli olan nl yaz Rza Brahani Azrbaycandak dbi prosesl maraqlanb. Daha nc rsmi hkumt yazarlaryla grn R.Brahani bamsz yazarlarla da tan olmaq istyini ifad edib. DAK sdri Sabir Rstmxanlnn himaytiyl bu gr ba tutub. Grd, bilavasit, yaz v siyast mslsi gndm glib. Rza Brahaninin dncsin gr, bir yaz hr zaman siyasi olmaldr, lakin bu siyasilik z ifadsini hanssa bir siyasi partiyann sralarnda tmsil olunmaqla deyil, srlrd v onun yaratd xarakterlrd z ksini tapmaldr. eidli suallara cavab vern yaz Azrbaycan adnn v azrbaycanl olmann n qdr qrurverici olduunu vurulad, ana dilind yazma vrdii olmadna zldyn syldi. Romanlarnn yazlma texnikas haqqnda dand, yeni roman nzriyysi haqqnda biliklrini azad yazarlarla paylad. "Mn tarixi yazram, ancaq z bildiyim kimi" dedi
66
15, YANVAR 2010

Rhim liyevl msahib

Yazlar Birliyi bu gn d dbiyyatn ideallarna zidd olan, hqiqi istedadlara dmn bir qurum olaraq qalr v onun trafnda he bir proses ola bilmz...
Rasim Q.: Rhim by, ada dbi prosesi izly bilirsizmi, mnzrni nec grrsnz? Rhim . Rasim, zizim desm ki, tam izlyirm, doru olmaz. Mn Yazlar Birliyi trafnda yaranan dbi mmur mtnyazmasn dbi proses hesab elmirm. 20-ci illrdn bri Yazlar Birliyinin nrlrind 98 faiz yeri onun qurumlarnda vzif dayanlar tutub. Bunun dbiyyata glmk fikrin dn adamlara qar n qdr byk daltsizlik olduunu tsvvr etmk tindir. Totalitar rejim dbiyyatn aq qapsn Yazlar ttifaqnn bal bolevik qaplar il vz etmidi. Mnn bolevik evrilmdn he ks yaz ola bilmzdi, bu qaplardan icri gir bilmzdi. qidli adamlar n bu tin idi, ona gr tsadfi, hr cild gir biln avantristlr, rus v ermnilr bu tkilatda daim at oynadblar. Msln, ny grs Byk Vtn Mharibsi vaxt ny grs hrbi xidmt kemyn mran Qasmov ttifaqn sdri, dava mvzusunun Ustas oldu, mharib chnnminin btn mthllrini 15 il rzind ken Sleyman Bliyev is n oxu mslhti ola bildi? nki bu tkilatda yazlq hmi nc drcli, siyastbazlq is birinci drcli olub. Bir ermni Azrbaycan xalq airi oldu, amma liaa Vahid, Biriya kimi bir sifti olan, qidsi olan airlri bu binaya bel yaxn qoymurdular. Sovet vaxt paradoksal hal yaranmd: yaznn qidsi, xlaqi baxlar sifarili idi. Yzlar ttifaq mhz bu daltsiz qaydan szsq hyata keirmk n yaradlmd. ndi kommunist partiyas yoxdur, amma onun zoarklq alti - Yazlar ttifaq yaayr. Bs n il mul olur? 1. rk pulu qazanr v 2.zlrini dahi yazclar kimi tbli edirlr. Bu gn Yazlar Birliyinin orqanlarn oxumaq mmkn deyil. Ax pul qazanmaq n yazlan dbiyyatda maraql n ola bilr? Buraya bir dst bdc puluna yaayan v bunu zn pe elmi adamlarn yaradcl daxildir. Bunlarn tqdimi il paka-paka adamlara xalq airi v yazs ad verilir. Htta Azrbaycan dilind dana bilmyn, cml yaza bilmyn, kemi trm nadzorlarna da xalq yazs ad verilir. Bu azrbaycan dbiyyatna kinin, ondan xst bir intiqamn formasdr, salyerinin olu kompleksinin tzahrdr. Mn bu quruma zv olanlarn hamsana pis dey bilmrm. Amma 20-ci illrdn burada 10-15 ryast heytinin zv v bir d yzlrl onlara fon yaradan adamlar olub. Bu fon yaradanlar pul qazanmaq hququndan mhrum idilr. Onlar quru mk haqq alsa da bu, facili, alaldc bir dolanq idi, nki ittifaqda idn xanlar el bil yazlqdan xr, ap olunmaq, nriyyat planlarna dmk hququnu itirirdilr. Onlarn oxu ttifaqa tmiz niyytlrl glirdilr. Bu artq dbiyyata yox, sosial psixologiyaya aiddir. Ona gr dbi proses kimi tqdim olunan materialn sas bir hisssi dbiyyata aid deyildir. Mn bu bard Sovet dvrnd dbiyyat v onun xlaq kitabmda yazmam. Kitabn bzi hazr hisslrini tz ap olunmu Taleyin sz kitabma daxil etmim. Bu gn Yazclar Birliyi trafnda yaranan dbi proses maddi imkanl i adamlar da qoulur. Onlarn yazdqlar srlri htta birliyin katiblri d triflyir. Biz bu katiblrin bir hisssinin fon hli olduunu bilirik. Amma tmnnal dbiyyatln bu gn d ttifaqn divarlar arasnda iklnmsi tssf doqurur. Mn reklam olmasn dey yalan yazlarn, tnqidilri adlarn kmirm. Mn qsaca nticmi demk istyirm: Yazlar Birliyi bu gn d dbiyyatn ideallarna zidd olan, hqiqi istedadlara dmn olan bir qurum olaraq qalr v onun trafnda he bir proses ola bilmz. Bu, Bdc Yazarlar ttifaq adlansa daha dqiq olar. Prezident isiz, dolanq mnbyi olmayan yazlar n tqadlr tsis edir. Amma bunun yarsn katiblr v AYB aparat iilri, qalan yarsn is onlarn dostlar v dbi xidmtilri alr. Bir adam AYB trafnda maa alr, mstqil qlm adamlar is he n almr. dealsz v pul qidli dbiyyat yaratmaq v ya bunu nn kimi davam etdirmk mnvi deqradasiya formasdr. Tsvvr edin: knddn gln birini i qbul edir v sonra ona z srlrini triflyn mqallr yazma taprrlar. Yalnz xst adamlar bel-bel mqallrdn zntsdiq stimulu tapa bilr. Lakin AYB-nin indiki faliyytinin yars bu mzmundadr. Amma tam bdbinlik n sas yoxdur. Son on ild mstqillik dvr dbi prosesi n fundamental yenilik olan hadis ba vermkddir: bu AYB trafnda yaranan rsmi dbiyyata parallel ikinci bir azad dbi prosesin formalamasdr. Bu dbi proses, ilk nvbd, Alatoran jurnalnda, Yazar, Proloq, Snt, deal qzetlrind, Kult.az, Lit.az saytlarnda, Tnqid.net kimi azad nrlrd yaranr. Bu Azrbaycan dbiyyat tarixind yeni bir dvr ar v onun hmiyytini qiymtlndirmk tindir. Bu istiqamtd yeni nsl yazlar xeyli i grr. Yeni dbi orqanlar ciddi dbi mvqe tutmaa balayr.. Azad mtbuat da dbi msllr daha ox maraq v yer verir, onlarn mlliflri pekar dbi i keirlr. Balcas is azad mtbuat azad, mstqil v yeni dbiyyat himay edir. Znnimc, bu proses getdikc gclnckdir. Qantural, Seymur Baycan, Aslan Quliyev, Rafiq Ta, li kbr kimi istedadl, yeni tfkkrl, rsmi dbiyyatdan aralanmaa can atan yazlar yetiib. Seymur Baycann Krpsalanlar kitab dbiyy67

15, YANVAR 2010

atmzda byk nailiyytdir, bir xlaqi evrili chdidir. Aslan Quliyevuin Sonuncu roman da dbi bir hadisdir, nki burada yaznn vvlki srlrind v dbiyyatmzda olmayan bir dnyagrm il zlirik. Bu dnyagrm tmiz, dbi ikizllkdn tmiz bir insan konsepsiyasnn bariz lamtltini dayr, bizim nsrd byk tzlkdir, yeni meyarlara saslanan bir insan konsepsiyasdr. Lakin rsmi tnqid bel srlri grmr. O, xidmtidir. nki rsmi dbiyyatn yaratd rsmi, xsiyytsiz tnqid ancaq vzifli dbi mmurun sifariil yazr. Sifari yoxdursa onun n dbiyyat yox olur. Bellikl hazrda bizd iki dbi proses var. Bunun sasnda paralanma v ayrlma, qtblm durur. Lakin bu ayrlma rsmi bdc dbiyyatndan ayrlmadr, slind dbiyyatn sovet dbi stereotiplrindn uzaqlamasdr. Bu dbiyyatmzn glcyin midlr yaradan, ona yeni xlaqi v dbi tsvvrlr gtirn bir tarixi hadisdir. Bu prosesi izlmk, aradrmaq n jurnal tnqidin byk ehtiyac var. Cavan, mstqil fikirli tnqidlr tapb yetidirmk lazmdr. Mstqillik illrind yetin cavan yazlar masir Avropa dbi nsindn sovet dvrnd olduundan frqli kild istifd edir v faydalanrlar. Sovet vaxt Qrbin humanist dbi dyrlrindn birmnal kild istifad etmk mmkn deyildi. Amma indi bu mane yoxdur, insan fenomenin mnasibtd plyuralizmin znginldirici imkanlarndan istifad n hr r rait var. Ona gr d Alatoran trafinda yaranan yeni dbiyyat hqiqi mnada orijinaldr, qabarq yaz frdiyytrinin insana mnasibtini ks etdirirdi. Halbuki sovet vaxtnda insana mxtlif mvqelrdn iq salmaq, onu izah etmk v anlamaq mslsinin qoyuluu mkn deyildi. Bu kfr kimi qbul edilrdi. Yeni azad dbiyyatn znmxsusluu bir d bundadr. Bellikl, bu gn bir yox, iki dbi proses haqqnda danmaq lazmdr. R.Q. Sizc biz hans nndn qurtulmalyq? R.. Riyakar v xlaqsz, tamahkar v saray dbiyyatlndan. Sovet hakimiyyti yaranandan proletar dbiyyat konsepsiyas realladrlmaa balad. xtisasl adamlar mtbuatdan qovuldu, onlarn vzin mtb fhllri, kasb dvlt qulluqularndan olan 18-22 yal adamlar bolevik mtbuatnn bana gtirilirdi. Belc o vaxtdan rsmi bolevik v azad dbiyyat ayrld. Proletar dbiyyat slind qdimlrdn blli olan saray dbiyyatnn, dvlt puluna yaranan v hkmdarlara xidmt edn dbiyyatn masir formas idi. Sonralar proletar dbiyyat terminindn imtina edildi v onu sovet dbiyyat termini il vz etdilr. Proletar dbiyyat mfhumu parodiya kimi sslnirdi. Yazlq qiddir, myyn dnyaduyumunun ifdsidir. Onu polis, fhl, qulluqu kimi mkhaqq mqabilind icra ediln pe vrdilrin evirmk olamaz. Btn hyatn dbiyyat mmuru kimi yaayan, bdcdn mkhaqq alanlar qidc yaz ola bilmirlr. Onlar n yazlq tqliddir. Tssf ki, bizim rsmi dbi mtbuat indi yen bel bbi mmurlara xidmt edir v bununla hqiqi Azrbaycan dbiyyatna xidmt etmk missiyasndan ox-ox uzaqlar. Bu dbiyyatn

yaranmasna ngl olurlar. Biz ilk nvbd, yazln sovetsaya anlayndan imtina etmliyik. Yazln hr hans tkilatla balanmas nnsindn imtina etmliyik. Nhayt, AYB mstqil dbiyyata dmn v ancaq z aparatna xidmt edn tfeyli tkilat kimi balanmaldr. ttifaqn qurultaylar yalnz orqanlarn rhbrlrini v tfti komissiyasn semlidir. Kommunist totalitarizminin analoqu olan katiblik, ryast heyti, plenum v s. yazlara lazm deyildir. Yazya bir ey lazmdr: o yazd yax srin zhmt haqqn ala bilmldir. Bdcdn Yazlar Birliyin ayrlan pul bunun n kifaytdir. Amma artq uzun illrddir ki, bu pullar ttifaqn he bir funksiyas olmayan aparatna xrclnir. Bu aparat lv edilmlidir. Dvlt lazm bils, Mdniyyt Nazirliyi aparatnda bu sahlr n bir-iki tat yarada bilr. Bhran - bdc puluna qnat edilmsini tlb edir. AYB-nn binasnda is onun divarlar iind icra edilmi Repressiyalarn Muzeyini yaratmaq olar. Lakin Hllik AYB amiran bolevik ab-havas il yaayr v hr bir yeniliy qddar mqavimt gstrir v gizli repressiyalar tkil edir. Snt qzetinin rhbrlrinin tutdurulmas Yazlar Birliyinin saman altndan yeritdiyi suyun nticsi idi. Bak Yazlar Tkilat yarand v sndlrini dliyy Nazirliyin verdi. Amma AYB onlarn qeydiyyatna mane olur. Qorxurlar ki, yazlar Birliyinin bdcsi bir gn onlarn nzartindn xar. Bu inzibati amirlik sulu kommunist diktaturasndan qalb v biz bu xlaqdan imtina etmli v tmizlnmliyik. Ax bu katiblr gydn glib? Bolevik v drbyi hikksil AYB zvlyndn adamlar xarr v qbul edirlr. Onlarn iind ortabab bir yaz da yoxdur. Pula susam mmurlardr. Biz onlardan imtina etmliyik. R.Q. slind Sovet dbiyyat YB timsalnda hl d z varln srdrr. Artq bu tkilatn zvlrinin say 1500- keib. stlik YB sralarna qoulma tendensiyas davam edir. Bu prosesin real ad ndir Sizc? R.. Rusca buna Vrojdenie yni baqa mahiyyt kem, slindn uzaqlama deyirlr. AYB bu ad altnda ilyir, amma baqa mahiyyti dayr. Birc oras aydndr ki, bu, bdcdn maa alan dvlt idarsidir.Qalanlarna thqiqat lazmdr. Rasim, sualn bir hisssin yuxarda cavab verdim. Amma an deyim ki, AYB-nn bu gn ny xidmt etdiyini aydnladrmaq n sosioloji aradrmaya ehtiyac var. ttifaq ilk addmlarndan bir dst yaz cildin girmi bolevikin pul qazanmaq yeri olub. Faci ondadr ki, yaz cildin girmi bu adamlardan xalqn xlaqn pozmaq, aradan gtrmk n istifad edilirdi. El buna gr onlarn oxunu ixtisas artrmaq n Moskvaya kurslara yollayrdlar. Bu adamlar 1923-c ildn hkumtin ayrd pula yaayrlar. Onlar Yeni yol, nqilab v mdniyyt, Kommunist Azrnr v s. bel adlar dayan mtbuat orqanlarnn redaktorlar, b mdirlri, yazarlar idilr v zlrini yeni proletar mdniytinin yaradclar hesab edirdilr. Onlarn hrsi 4-7 sinif oxumudu. Onlar 80-ci illr qdr dbiyyat yaradcs sayldllar. zlrini kitablara, drsliklr saldlar, adlarna klr qoydular. Lakin lndn sonra onlarn adn biln olmad. Lakin bu gn d onlarn vladlar Yazlar ttifaqnda kllnirlr. Msln, dadsz-duzsuz, qafiysiz, mvzusuz erlr yazmaqla ban aartm birisi var. O, adn dad byk

68

15, YANVAR 2010

airin nnlrini gzdn salmaqla, danmaqla uzun illr mul oldu. Sonra is atasnn dand lhcni laa qoyan komediyalar yazmaa balad. Bu he bir pey yaramamaq, yngl qazanc, tfeylilik yoludur. Digr air olu is lap radikal qazanc yolu tapd. O yazlat Birliyinin Kommunisr ksindki 2300 m2 lsnd mlkiyytini zlldirdi. z is he n yazmr. 20 ildir intriqa il muldur. Vaxt il Heydr liyev eyham vuran padahn naln yazmd. ndi is Heydr liyevi triflyn mqallr , xatirlr yazr. lbtt H. liyevin onun triflrin ehtayac yoxdur. Bu adam is tmnna il yazr. Bu yazlarn qeyri-smimiliyi fantastik drcddir. O istyir ki, yuxardan onun daha be il Yazlar tifaqnda sdr olmasna icaz versinlr. Grrsz, zaman dyiir, amma Yazlar Birliyind tmnnal siyastbazlq davam edir. Yazlar Birliyinin dbi sahd monopoliya iddialar sovet dbiyyat psixologiyasnn v praktikasnn davamdr. Bu praktika slind bazar rqabtinin bir formasdr: onun predmeti is bdc pullardr. Birliyin zvlrinin say mslsind is saxtakarlq vardr. Birliyin zvlriniin say 600 nfrdn ox deyil. 1500 rqmi is ictimaiyyti aldatmaq ndr. Birliyin Qurultay keirilnd AYB rhbrlrin mxalif olan yazlar mclis armamaq n uydurulub. zvlr ox olduu n istdiklri yazlar dvt edir, istmdiklri is knarda qoyulur. 1500 rqmi bu saxtakarl rt-basdr edir. ndi YB-n qbulu katibliyin qrar il hyata keirirlr. Bu da tsdiq edir ki, AYB-nin indiki faliyyti he bir Nizamnam il tnzimlnmir. Usta v Marqarita romannda bel bir yer var: kc il gedn birisi tsadfn bir iclasa rst glir v ndn shbt getdiyini bilmk n orda yubanr. Nticd is onu Sovet dbi jurnallarndan birinin redaksiya heytin zv seirlr. Bizim AYB zvly d buna bnzyir. Tsadfi adamlarn Birliyin zvlyn qbulu hqiqi, vicdanl, mstqil dbi gncliy qar psixoloji mbariz formasdr. Buna fikir vermk lazm deyildir. Bu, AYB-dki mnvi v psixoloji deqradasiyann tzahrlrindn biridir. Hm d AYB-d qdim mbariz formasdr: vaxtil liaa Vahid, Hseyn Cavid, hmd Cavada qar psxoloji v sonra fiziki terrorda bu suldan istifafd edilirdi. Savadsz v trbiysiz tsadfi adamlar AYB-n zv edir v sonra byk yazlara qar iclaslarda onlardab fon nfri kimi istifad edilirdi. Rasim zizim, bu fon nfrlrin fikir vermyin. Onlar Nazim brahimov, Ayaz Vfal, Anar, Tvkkl Yanar, Fikrt Qoca, Hsn Tale, Xdic Hurlu v s. istedadsz funksiyonerlr kimi unudulub gedck. Hqiqi dbiyyat z yerini tutur. Zaman n byk lkdir. znz inann v yazb-yaradn. Hr dvrd dbiyyat iki- adam yaradr. R.Q. - Proletkult dvrund lmpenlr dbiyyata gtirildi - bolevik siyastinin tlbi bel idi. Sonra hmin lmpen yazlarn elitar usaqlar mstqillik dvrnn dbiyyatn yaradan gnclri lmpen v denik adlandrd. Sizc tarixi yaddas n demkdir? R.. Proletkulta bizdn 20-30-cu illrd qoulanlar hqiqtn lmpenlr idi, onlarn ksriyyti ar-suliidarlrind dalandarlq etmi adamlarn, ya da arizm yarn-

m adamlarn vladlar idi. Bu adamlar lmpen olmaqdan ox yaddasz adamlar idi, mdni v xlaqi zminsiz adamlar idi. Onlarn davrannda rk sas arqument idi. Yaddasz adam palq kimi olur, onu hans divara vursan orada yapb qalr. Bunlar bo formadan ibart adamlar idi. Rusca mktb oxuduqlar, be-alt klm bildiklri n atalar ara, vladlar is bolevik Rusiyasna kor-koran xidmt edirdilr. Kim arvadn ermnilrin mclislrin aparr, onlarla rab icir v namaz qlmrdsa, onlar vziflr qoyurdular. Sovet elitasnn yaradan meyarlar bel idi. Yaddaczlar, siftsizlr, rk qullar thlksiz olur. Siyast dz aparlmd. 1988-1993-c ilrd xalqn taleyi thlkd olduu vaxtlarda xalq hrkatnn AYB binasnda birc tdbiri, iclas olmad. vladlar yaddaszlqda atalardan geri qalmadlar, SSR thlksizlik orqanlarnn taprqlarn sdaqtl icra etdilr. ndiki xlflr d z lmpenliklrini bruz verir v atalarna layiq olduqlarn sbut edirlr. Msln, Yazlar ittifaqnn binalarn satmaa n ad vermk olar? Bu el slflrin, Yazlar ttifaq banilrinin lmpen tbitinin v xlaqnn davam demkdir. Onlarda yadda v prinsip yoxdur, pul is hr eydir. Bir trzi tsvvr edin v onun bir gzn Yazclar ttifaqnn indiki binasnn yarsn satm adamlar, o birisin is yazlarnda aq-saq ifadlr yol vern Qaturaln, Seymur Baycan qoyun. Bunlarn hansna mnvi lmpenlik demk olar? kincilrdki arqo klmlrdn istifad slind birincilrin xlaqszlna qar dbi protestdir. Tarixi yadda - mdniyytdir. Tarixi yadda kemilrd yaranm n yax dyrlrin, o sradan xlaqi dyrlrin qorunmas davam v inkiaf demkdir. Yaddaszlq is mdniyytdn knarlqdr. yirmi il vvl bir alim Nizaminin masiri olan bir qadn yaz haqqnda dissertasiyasnda bir alman aliminin srini trcm edib z adna xmd. O ifa olundu. Amma iyirmi ildn sonar bu adam akademik oldu. Yaddaszlq bel eylr d yaradr. Yadda yoxdursa, yax il pis, ala qara, hqiqtl yalan arasndak frqlr grnmr. Amma bu frqlr yox ola bilmz. Demokratik mtbuat hr eyi ab ortaya qoyur. Xobxtlikdn yaddaszlarn yeri tarixin zibilliyidir. Bu dflrl sbut olunub. R.Q. - Yaradclq planlarnz haqqnda danarszm? Sovet dbiyyatna ncam kck tml kitab n zaman yazacaqsnz? R.. Rasim, snin arzuladn kitablar tkbana redakt etdiyin Alatoran jurnalnda yaranr. Junal qoruyun, trafna daha artq mstqil qlm adamlar yn. Mstqil dbi tnqidin meydann genilndirin, sovet dbiyyatnn tnqidi thlilin daha geni yer verin. Saxta nfuzlar daha qtiyytl dadn. Szd mnvi hakimiyyt yaratmaq gc var. nanram ki, bir gn Alatorann mnvi hakimiyyti AYB-nn rk imicindn yksk olacaq. Mn is sz verirm ki, mr vfa els, sovet dvr dbiyyatnn xalaq haqda kitab tamamlayb ap etdircym. Uzun bir hekay yazram, mid edirm ki, onun ilk oxucusu, zizim Rasim, sn olacaqsan.Tkkr!

15, YANVAR 2010

69

konseptual eirlr .

aar
. !
: 1620 ( 1692!) , 371.000 .


, . , -. , , , . , , : , !. , , .


, , .


, . . , :


, . , , , , , ?!

, ,
. . . . .


.
70

15, YANVAR 2010

Samir Bulut

MN BATAQLII QURUDANLARDANAM, SONRA GLLR KN TAPILACAQ


s h b t

dbiyyatn zhmtini kib diqqtdn knarda qalan insanlardan biri - Samir Bulut. Oxuyun bu msahibni, el burada sylnnlr, hr hans bdii srdn daha artq, bu gnmzn salnamsidir.

- Samir by, vvlc znz haqqnda bilgi verin, kimsiniz, nisiniz, harada yaayrsz v ilyirsiz? - 1972-ci ild Clilabadda doulmuam. Elektron texnikas mtxssisiym. Orta mktbd dbiyyat v tarixi yax oxusam da, myyn sbblrdn Texniki Universitet daxil oldum. 1989-cu ild. Texniki thsil alsam da dbiyyat v tarixi texniki fnlrdn daha hvsl, daha maraqla oxuyurdum. Universiteti bitirdikdn sonra mxtlif yerlrd kompter mtxssisi kimi ildim. 2000-ci ild Rusiyaya getdim v rustrk mtrk mssislrinin birind hm kompter operatoru kimi, hm d trcmi kimi ildim. Rusiyada yaadm iki il dbiyyata, tarix baxm kkndn dyidi. Hal-hazrda kompterin hesabna dolanram. Qapal biriym, izdihamdan kinirm. Ona gr d iri hrlrd yaamaa sbrim atmr. Oralarda vaxt srtl tr. Mns vaxt yubatmaq lazmdr. Sonu az da olsa lngitmk n. Tanlq saytlarnn, elektron potlarn leyhinym. Kompterdn kitabxana, ensiklopediya v digr bilim sahlrind istifad etmk daha yaxdr. - dbiyyat ailsi Sizi ox da yaxndan tanmr. Ancaq mn bilirm ki, Siz ox sayda srlrin mllifisiniz v ox sayda srlri rus dilindn ana dilimiz evirmisiniz. Yaz kimi hdflriniz ndir, ny nail olmaq istyirsiniz? - Rusiyada ilynd zngin kitab bazarnn ahidi oldum. Kitab oxumayan rus tapa bilmzsn. Reketindn tutmu ar alkol aludisin qdr. Kitab vrqlrin tum bkb satmazlar. Bu hm kitaba hrmtdndir, hm d tuma xidmt edn kitablarn, yazarlarn az olmasndandr. ki ild yzdn ox dbi sr oxudum. Azrbaycanda ox az adamn adn eitdiyi

dnyann mxtlif yazlarnn onlarla rus dilin trcm olunaraq nfis kild oxucularn ixtiyarna verilib. Hm d oxucu tlbat bizdki kimi primitiv deyil. Kiik hekaylrin trcmsin giridim. Deyim ki, rus kndlrind uzun mddt yaadmdan onlarn jarqonlarna da bldm. Bundan baqa ingilis, rb v fars dillrinin d orta sviyyd kullana bilirm. Deyirlr ki, orijinaldan trcm daha etibarldr. Amma mnc hr ey trcminin bacarndan v mllifin slubuna iyic bld olmasndan asldr. Orijinaldan el brbad trcmlr var ki... Rus dilind manevr etmk, sofizm iltmk, tki dnyaya, uraltna ba vurmaq daha asandr. Ona gr d dnyann n byk psixoloji mtnlri Dostoyevskiy mxsusdur. Bir misal kim, Umberto Ekonun Qzlgln ad srini rusca oxuduqdan sonra, mqayis n trkc v ingilisc d oxudum. Rusca oxuyanda zn srd hadislrin getdiyi orta srlrd, abbatlqda rahib kimi hiss edirsn. Trkcd hadisni sn danrlar. ngiliscd qupquru xronika oxuyursan. mumn trcm tin, msuliyytli v vaxtaparan idir. Oturub z hekayni yazmaq kimins hekaysini trcm etmkdn qat-qat asandr. Volterdn tutmu, Den Brauna qdr onlarla mllifin srini trcm etmim. ksriyyti Rasim byin dstyi il Alatoranda, Yafs Trkss v Sabutayn Yazarnn xsusi buraxlnda ap olunub. Azrbaycana qaytdqdan sonra hekaylr yazdm, dostum Sabutayn v Qasid Naolunun thriki il dbiyyatn qapsn aralamaq istdim. Bu gn Azrbaycan dbiyyatnda hr cryanda az da olsa kprdama var. Postmodern mtnlrdn tutmu sentimental erlr qdr. Hmid Herisinin, Rafiq Tann srlri son 10 ild Azrbaycan dbiyyatnn n dyrli nsr n71

15, YANVAR 2010

mumlridir. Seymur Baycan ironik, Nrmin Kamal informativ, Rasim Qaraca novator mtnlrin ustasdr. Amma bizd semiotik, mistik v ezoterik mtnlr yox drcsinddir. Iki ildir ki, semiotika v ezoterikan yrnirm. Mqsdim semiotik, mistik v ezoterik ykl roman yazmaqdr. Azrbaycanda buna kifayt qdr zmin var. Bir d ki, bizd yaznn hdf axtarmas Diogenin gndz lampa ina adam axtarmasna oxayr. Ny nail olma yox, nlri bdl vermy hazr olduunu dnmk lazmdr. Shbt sil yazdan gedir. sil yaznn hdfi olmamaldr. Oxucu snin kitabn knll olaraq (mcburn yox) pul verib alrsa, demli hdfi vurmusan. Yaz hdfi, oxucunu dnrk yazmamaldr. Azrbaycan oxucusunun zvqn hesablanm sr dnya dbiyyatnda zn yer tutmayacaq. By gn azrbaycanl Yunan Akademiyasna yox, Roma pozunluuna daha yatqndr. Guya gnah qrb mdniyytinddir. Qtiyyn el deyil. gr intelleektual, azad, ixtira qrb snin urunda xlaqsz, qul, kt kimi ks olunursa, bu snin urunun, zehniyytinin mhsuludur, gnah snin yapndadr. Hekaylrimd he vaxt insanlara ad vermirm. Bu gn Sonqulu, Cfrqulu kimi adlara nec yanarqsa, sabah Samir d, Seymura da, Sabutaya da el yanaacaqlar. Formaca dyimy n var, sas mzmundur. Yz il bundan qabaqk azrbaycanl il masir azrbaycanl arasnda he bir frq yoxdur. Hmin tfkkr, hmin zehniyyt. Yaradc yox, tqlidi zehniyyt var bizd. -Rayonda yaayan bir yaz kimdir? Bilmynlr bunu aqlarmsnz? -Bizd yaltd yaxud paytaxtda yaayb yazlqla mul olman he bir frqi yoxdur. Orda da, burda da primitiv ktl dbiyyat sevmir. Elita da, hl ki, dbiyyata diqqt ayrmr. Ona gr d, istr yaltd, istr paytaxtda byk srlrin yaranmas hl ox kck. Bizim zrimiz dn bel srlrin yaranmas n zmin hazrlamaqdr. Bir yaznn meyxana qdr nfuzu, yaam raiti yoxdur. nki rtdiyi mhsul ktlnin zvqnc deyil. Ktl aqressivdir, ktl xoruz dyn xolayr. Ktl deyimlr, symlr baxaraq burda z uraltndak mbarizsinin animasiyasn grr v onanizmd olduu kimi qar trfsiz lzzt yaayr. Ona gr d, Rafiq Ta hr hans meyxanadan pis yaayacaq. qli faliyyt ktlnin umurunda bel deyil. Bizim vzifmiz byk srlr yaratmaq yox, ktlnin zvqn dyimk olmaldr. yalt daha mhafizkardr. Sabutayla mn rivsiz qrupunu yaradanda mhbbtdn, daltdn, gldn, blbldn kitab dolusu dananlar tnqid dzmyib stmz tkldlr. Folklor yb tqad hsrti knlr, kitabnn yarsn Anara hsr ednlr, mddahlar, yaltaqlar, intriqantlar yaltd daha qara kilddir.

-Sizc hr ey mhv doru gedir, yoxsa nlrs mid var? -Mnc top-yekun bir mhvdn, yoxolmadan shbt ged bilmz. Ar maddiyyatlq, mnviyyatszlq var. Orta srlr masir dvrmzdn daha xlaql idi. Amma bir gn zehniyytd ayaqlanmalar olacana inanram. n azndan fdakar insanlarn hesabna. Mhvl, qara rngl razlamaq asan deyil... 300 spartal btn Yunanstan xilas etdiyi kimi, bir qrup insan da briyytin mhv olmasnn qarsn alacaq. -yaltdn baxanda dbi proses nec grnr? -dbiyyatn paytaxt shnsind bir ara canlanma oldu. Azad yazarlar z abalar hesabna sil dbiyyatn n olduunu oxucuya atdra bildilr, istr dnya dbiyyatndan nmunlrl, istr z mtnlri il. Mn demirm ki, byk srlr meydana gldi. Xeyr. Amma oxucu bir az ayld. 70 illik sovet dbiyyat indi az adamda istehza dourmaz. Sovet yazlarmzn sandndan he n xmad. 70 il bir dissident yaz yetidir bilmmidik. Bu acnacaqldr. ndi deyirlr ki, siz ortala n qoymusunuz? Biz hl ki, ortal tmizlyirik. Hm d Hmid byin, Rafiq byin ciddi nsr mnunlri ortadadr. Qan Turalnin tnqidlri, Rasimin, Aqinin, Gnelin, Nrminin erlri, Azad Yaarn trcmlri v s. btn bunlar grmmzlikdn glmk olmaz. Amma btn bunlara baxmayaraq dbiyyatmz snkdr. nki, dbiyyat Azrbaycann mumiyytl gndmind deyil. Bu vziyytin az zaman iind dyicyin d inanmram. -mkan olarsa ilk trcm edcyiniz hans srlr var? -Trcm edilck srlr oxdur. Hr halda Avqust Strindberqin Dlinin z mdafisi n syldiyi nitq, Fransuaza Saqann Salam, kdr!, Sartrn gm, Knut Hamsunun Misteriyalar, Turgenevin l Kral Liri srlrini trcm edrdim. -Son vaxtlar hans kitab oxumusunuz? -Hekaylri, esselri, flsfi traktatlar nzr almasaq, Nobel mkafats Jon Qolsuorsinin Forsaytlar haqqnda saqa sn bu yaxnlarda oxuyub qurtarmam. -N n znz dbiyyata hsr etmisiniz? -dbiyyat raziy bnzyir. Bu razid gllk d var, kolluq da, dalq da var, dznlik d. Bizim paymza dn bataqlqdr. Mn bataql qurutmaq istynlrdnm, sonra gllr kn taplacaq.

72

15, YANVAR 2010

Yaral Bxtiyar

Qarnars
hekay Bxtiyar mllim rayon mrkzind yerln Aybniz adlq saraynda mskunlam qaqnlardandr. Smd Vurunun qznn adn dayan bu adlq saray zirzmisi d saylmaqla drd mrtbdn ibartdir. 1-ci mrtb ,daha dorusu zirzmi ancaq v ancaq narkomanlarn iynlndiyi yerdir. 2-ci mrtbd gdkc tikn, avtomobil tmir edn, sa dzldn, gv toxuyan v s. bu kimi sntkarlar yerlmilr. 3-c mrtbd sntkarlardan daha yuxar silk mnsub olan qaqnlar mskunlablar, ki onlarn da n demoqoq nmayndsi kimi Bxtiyar mllim adnan idi. V qald drdnc mrtb - bu da lap vur-atlasn sinfin mxsus bir mkandr. Toyxana. Bundan yuxarda binann qrl dam yerlir ki n st saylan bu mrtb slind n alt vziyytd idi. Binada tualet ilmdiyindn burda mskunlaan qaqn uaqlar binann damndan istifad edirdilr. Bu binann binal dnmd ncis. Bs tualet niy ilmirdi? Mhrrmlik tzc girmidi. Toylar bir mddt fasil verdiyindn adlq evinin mdr binaya analq gz il baxrd. Su ksildiyin gr mumi tualet dolmu, iyimiyim iylnirdi. Qaqnlar he cnqrn da xarmrd. Qadnlar adlq saraynn sa trfind Sovetin tamamlaya bilmdiyi yarmq univermaq binasn, kiilr binann sol trfindki yarmq mehmanxana binasn tualet kimi istifad edirdilr. Yalnz Bxtiyar mllim bir iki yer yazb-pozmudu bu problem bard. Amma n xeyri - mhrrmliyin qurtarmasn gzlmk lazm glirdi. Rayon qaqnlarna yardm da Aybnizin yannda paylanrd. Bir az da airliyi olan Bxtiyar mllim bu bard deyirdi: rk bol olarsa baslmaz Vtn deyn airin qznn adna olan adlq saraynn trafnda xaricdn gln yardmlarn Vtn vladlarna paylanmas, o airin pu olmas demkdir. Axrnc yardm zaman Amerikadan gndrilmi qavyddinlr d paylanmd qaqnlara. Andra qalmlar ox yal olduundan bir dadm dadan sald qarnarsna. ndi gr 7-8 ailnin yaad v hamnn qarnarsna tutulduu yerd tualetin ilmmsi n demkdir. *** Bxtiyar mllim gec az qald zn batrsn. Birthr zn yarmq tikiliy atdrd. Bu vaxt kims zn iq sald. Hl eirlri iq z grmyn Bxtiyarn ncisi iq z grrd. Bu hal ona ox pis tsir etdi - grn bu kim ola, onunla bel mzlnmy rk ely? -Aya, kimsn? - kpkolu, sn gstrrm mn! -Kpkolu ourluq etdiyi yetmir hl bir biz mkirir d. -N ourluq? -Bs orda neynirsn? -Sram. -Mdni dan. -Yax, ncis ifraz edirm. -Adam dilind dan -Heyvan znsn Bxtiyar mllim grd ki bu hr kimdis ox hyasz adama oxayr. Buna gr d tlsik silinib adamlarn yanna gldi. Onlarda bir da vard ki guya dovan araba il tuturlar. -N var, n istyirsiniz?
73

15, YANVAR 2010

-Bu yarmq tikilinin zndn mrmr dalar skb aparan gzirik. Xbr gldi ki adam i bandad, biz d gldik sni tutduq. -Siz hl bir znz tqdim elyin grm hqiqi polissiniz, ya blk forma geymi banditsiniz.? Onsuz da bellri doludu. Polislrdn biri lap acqland: -Sn kimsn ki biz sn snd gstrk? -Mllim n s....rir bu gec vaxt burda. -Mn siz gstrrm.Adamsnz deyirm ncis ifraz edirm, yuxarda tualet ilmir. nanmrsnz gedin yoxlayn. kincisi d siz kimsiniz ki siz ns sbut elyim - he znz tqdim d elmyibsiniz. Polislrdn ikincisi mlliml dirn tayna: -Burax ban, xeyirli adama oxamr. Deysn demoqoqun yeksidi. - Daym ona baa salar hyat. O boyda narkaobaronlar diz kdd, indi bir dlr mllimin lind aciz qalmq sn lsn Bxtiyar mllim acqla: -Dayn da bel-bel olsun sn d. Polislr Bxtiyarm mllimin qolunu burub mana basdlar. *** Gec bd qalan Bxtiyar shr qdr z haqqn tlb ed-ed eyi tlb edirdi. 1. adm qeydiyyat jurnalna salnmaldr. 2. vkil verin mn. 3. harda olduumu ailm bildirin. Amma polislr onun bu qqrqlarna el baxrdlar sanki kei afiaya baxrd. Shrcn siqaretdn pflyn polislr shr blmd mvqqti saxlanlan mhbuslara i bldlr-mllim hrmt lamti olaraq el axam qald ota tmizlmyi buyurdular. Daha tualet filan gndrmdilr. Onlar z almlrind mllim ox byk hrmt elmidilr, axamdan bri, bs nec, gr ne df mllimin tualet getmsin icaz vermidilr. Mllim lini he ny vurmayacan bildirdi. -Xalqn mllimini tut gtir ki gl buralar spr, hl bu da sn hrmtdir. Vicdannz olsun! Polislrdn biri acqla dillndi: -Sovet hkumti el dz elyib bir mllimdn vergi almrd bir d ekdn. Biz buna hrmt elyirik, bu da qudurur. -Quduran itdi, o da snin nslindi Taraqq Bxtiyar mllim bir yumruq attad. Bxtiyar mllimi vuran polisin l qolunu tutdular.
74

-Vurma. Demaqoqa oxayr. Bxtiyar mllimi vuran polis alaq davana qoydu: -Kei keidi yatd yeri drtmalayr. Burda n var, zapadlo zadd? -Snin duxun atmaz mn yaadm yer siqaret astaf atasan. Bura mn yaadm yer deyil. Siz demli zibillmli, mn d tmizlmliym, elmi. Polislr z aralarnda xosunlamaa baladlar. -i qoy rdd olsun. Adamm yoxdu buralar tmizltmy. Amma polislrdn biri lap hr eyi radikalcasna korlad, mllim: -Sn guya lotu zadsan? -Yox, he lotuya sn bel dey bilrsn? Lotu bel eylr st sn ndi snin risinin d anasn aladar. Sz gedib ris atd. Onsuz da bacolusu axamdan bri olanlar qoymudu risin ovcuna. Ris mllimin lindn zncir eynyirdi. Bu lotu shbti d onu laap ldrd. z ignclr kraln gndrdi mllimin stn. lbtt ki yuxarlardan kims zng etdi. Zng etdi ki burda bir mllim var, deysn kims gvnir, onu dydrb sndrsam arxamda dura bilrsinizmi? z dediyi kimi dabro alandan sonra qolbyisini gndrdi mllimin stn. Qolbyi iri girn kimi gzldi ki mllim ayaa qalxacaq. Bu olmadqda: -Niy qalxmrsan, s..ilibsn ? -Yox, snin nslini nvby dzmdm axam. ndi taqtim yoxdu. Qolbyi yz faiz yqin eldi ki bu hr kimdis lap yuxarda adam var. Amma polislrin pqqldadn grb mllim bir apalaq vurdu. Sonra da: -Hl gr kabinetd bana n oyun aacaam deyib geri dnd. *** Bir azdan mllim risin otanda idi. -Deyirm ki tualet ilmir, qarnm da ki sz baxmr. Allah Amerikann evini yxsn, onlarn qavyddini btn qaqnlara qarnars verib. nanmrsan burda ilyn qaqn polislri yoxla, ris. -Yax bs o n szd demisn? -cb elmim. -Sni rdcm buralarda - deyib ris bayra xd. Ona mlum olanda ki qaqn polislrin hams balniniddi, mllim inand. Amma mllimi zn bel yek aparmas xouna glmdi. Yen yuxar il danb hr ey arxayn olandan sonra mllimi sndrmaq qrarna gldi. ri keib: -Yoox mllim sn biclik elm. Sadc mrmri

15, YANVAR 2010

skdyn yerd grbsn ki polislr glir, alvar kmsn aa. Bu szdn mllim el acqland, sanki n ar sy qonaq olmudu. -Ay ora, mn he kimin qabanda alvar soyunan deyilm. Bunun hesabn dmli olacaqsan. Bu da o deyil ki mni dylr burda. O tikilidn mrmrlri el sn zn skdrb z qhbxanandak saunann divarlarna vurmusan! Ris lini qaldrsa da saxlad. Mllim ydb tkrd: -Sn bu rayonda bir-iki anasnn mcyini ksn bariqan sndrbsan , el bilirsn hamya bata bilrsn. ama. *** glib izahat yazmaa qdr irlildi. Ris Bxtiyar mllim: -Yaz ki Qazax rayon Polis bsinin risi... -Yox, mn yaz yazmaq da yrdcksn. zm yazaram -Yaz grk! Bxtiyar mllimi izahat yazma xeyli kdi. Ris otaqda var-gl etmkdn bezdi. Nhayt mllim izahat yazb ris tqdim etdi Ris izahat deyilni oxuduqcan rng alveri edirdi yni rng verib rng alrd. -Bu ki izahat yox rizdi, z d prezident. -Grdyn kimi *** riznin qsa mzmunu belydi - mllim adlq sarayndak vziyyti izah edirdi. Daha sonra mhrrmlik balayandan bri bir adlq saraynn trafndak sahibsz itlrin bir d qaqnlarn problemlrinin artdn qeyd edirdi. tlrin problemi aclq problemi (nki toy yox idi), qaqnlarn problemi d tualet problemi idi rizy gr (izah edirdi ki toy olmadndan mdr su problemi il mul olmur-tualet d dolub). V daha sonra qavyddin mslsi, qarnars mslsi, polislrin mllimi hbs etmsi ardcllqla izah edirdi. n dhtlisi is bu idi ki mllim vtndalqdan imtina edirdi - gr bu lkd smaq azadl da yoxadursa mn bu lknin vtndalndan imtina edirm. mkan verin gedim qrbt torpaqlarda ncis ifraz edim. Onsuz da buralarn hr yeri poxsaqxanad. Ris mllim: -Dlinin biri dli. zn chnnm mni d zibil salmaq istyirsn? Bu n rizdi? -Blk dz yazmamam?

Ris ban yelly-yelly otaqdan xd v yen yuxar il n is dand. Qlbind xal qalmd ki mllim yqin lap yuxardan kimins adamd. Ris indi d lap yuxardan dstk alandan sonra yenidn otaa qaytdmllimi xalqn gznn qarsnda sndrmaq istyirdi. -Sbut el ki o tikiliy srdn . -Gedk gstrim. zn lap itirn mllim unutmudu ki bu gn Aybniz adlq saraynn yannda qaqnlara yardm paylanacaq. Yardm gnn yax biln ris mllimi qoluqandall z kndlrinin yannda ncis axtarna mcbur etmyin onu lap biabr vziyytd sndrmaq olduunu dnd. Bellikl mllim polis manndan drlnd, shrdn nvb st bir-birini qran camaat hadis yerin ynldi. Bu risin plannn bir hisssi idi. kinci hiss is mllimin ncis axtarmas olmal idi. Tikiliy kedilr. Buralarda tualet olmadndan yardm almaa glnlr - onlar hams amerikan qarnarsna tutulmudular - sovetdnqalma bu tikilini lap ncisin maye formasnn n bol mkanna dndrmidilr. Ris byr-byr: -Burda hams tz ifrazatlard, han bs sninki. -Ris, 20 gnd toy olmur. tlr acndan yeyib yqin. Camaatdan bir uultu qopdu. Ris mllim yal bir apalaq vurmaq istyirdi ki tan bir ss lini saxlad: -air d airi tutarm, ris. Bu air Hvskar idi. Deyiln gr son zamanlar airlik d elyn risin yerin eirlr yazmaqla onun hrmtini qazanmd. -Bu da airdimi, ustad. -airdi z d nec. -Bs bunu niy demirsn mn. Sonra camaata acqland: -Chnnm olun burdan! Camaat z yardmn almaa getdi. Mllim d ris: -Yax grrik deyib, air Hvskar qoltuqlad: -air xeyir ola buralarda? -Burdak ayxanada deyirlr yax ck iyinin ayn verirlr, ona gr glmidim. Mslht olmasn, ris bir eir hsr el, ol gznn i. Onnan sonra he cra da sn bata bilmz. Qrmndan grdm ki snin hrktlrindn xou glib. -Bala, air andr qarnars tutub mni, hvalat sonra danaram, bir yax bzyrsn. Bxtiyar mllim tikilinin zirzmisin qad. Hvskar maddm-maddm baxa-baxa qald.

15, YANVAR 2010

75

jdr Olla msahib

AYB YAAMALIDIR, AMMA DAHA EVK, DAHA DEMOKRATK SULLAR TAPILMALIDIR


-air kimi populyarlaan jdr Ol nec oldu ki, nsr srlri-hekaylr, Namiq Abdullayev, lismid Kr haqqnda dbi portretlr, pyeslr yazmaa balad? eir ldm? - Yox, lmdi. dbiyyatda janr formadan baqa bir ey deyil. sas znifaddir. znifad d btn formalarda ola bilr. Yaz btn janrlarda risk etmyi bacarmaldr. Mn qzl d yazmam, heca eiri d, srbst eir d. Btn janrlar mn domadr. Kims bir janrda la yazr, elsi d var ki, bir ne janrda o ortaya frli ey qoya bilmir. -Bs nsr niy kediniz? - Qafiysiz d danmaq olar. Mn z eirlrimd d dbi fakturaya saslanmam. Mnim eirlrimd dramaturji detallar var. Fakturasz sr is sr deyil. Dzdr, txyyl d lazmdr v vacibdir. Lakin tkc txyyll uzaa getmk olmaz. Poeziya hisslrdir, nsr tfrratdr. Nsrd ovqatn tfrratlarla ifad edirsn. Poeziya irdir, sn duyularnn irsini kirsn. Hyat da beldir. Orda duyu da var, tfrrat da. -Yazlar Birliyinin qeyri-funksional mqamlarnda siz dbi Klub yaratmsnz. AYB-nin bzi funksiyalarn yerin yetirmisiniz. Bs indi Yazlar Birliyin mnasibtiniz necdir? - Yazlar Birliyi ken srd yaradlm tkilatdr. Ora yazlarn ocadr. Yazlar Birliyinin gztlri olub, indi d var. Kimlrs ondan istifad edir. Tkilatsz inkiaf olmur. Dnyann hr yerind yaz qurumlar var. Azrbaycanda XIX srdn dbi mclislr olub. Onlar Yazlar Birliyinin reymlridir. Yazlar Birliyi bir ox yax srlrin yaranmasna dstk olub. Gnclrin AYB rhbrliyindn xou glmmsi o demk deyil ki, AYB olmamaldr. Tkilat mtlq olmaldr. Tkilatlanmam millt he ny nail ola bilmz. Biz tarixdn, siyasi tcrbdn grrk ki, tarixboyu bamza gln blalarn oxu vaxtil milli tkilatlarmzn olmamadr. AYB yaamaldr. Amma ola bilsin, daha evik, daha demokratik sullar taplmaldr. Hamnn qbul edcyi formalar ttbiq edilmlidir. Mn bel dnrm ki,Yazlar Birliyinin tqadlri, mkafatlar istedada gr verilmlidir, sosial vziyytin arlna gr yox. Mn bunun qti kild leyhinym. - Yazlar Birliyindn knardak dbi qvvlr var. Onlar haqqnda n dnrsnz? - Mn mumiyytl, nifrtl dnmyi sevmirm. Hr
76

ey dyiir. Bu gn snin bynmdiyin bir gnc yaz sabah ortaya gzl bir sr qoya bilr. Hadislr davam edir, proses gedir. Proses baa atmam qiymt vermk olmaz. Gnclr davaml yazrlar, yaradrlar. Sizin nsil gncdir, biz is artq yetkin yadayq. Mn gnclrin yazdqlarna soyuq bala baxram. Kimins zif sri, naqis hrkti mni sizin qdr qcqlandrmr. Mni onlarn dbi srlri daha ox maraqlandrr, ninki kimliklri. -Yazlar Birliyind olan gnclrl Azad Yazarlar Oca daxilindki gnclrin frqini nd grrsnz? - Mn onlarn hamsna qlm dostlarm kimi baxram. Dzdr, onlar mtbuatda bir-birin qar xrlar, bir-birlrinin leyhin yazrlar. Amma mn onlar dbi mclislrd, xeyirdrd bir yerd grrm. Siz bu frqi hiss edirsiniz, amma mn etmirm. Onlarn didimlri mn xrda v tri grnr. -jdr Ol btn janrlarda z gcn snam yazar kimi znn air, yaz, dramaturq, yoxsa esseist kimi tqdim edilmsini xolayr? - Mn sadc bir qlm adamyam. -Sizc Azrbaycanda Nobel almaa haqq atan yaz varm? Tez-tez deyirlr ki, bizd Nobel almaa haqq atan yoxdur. - Mnim lml zarafat hekaymd bel bir yer var. mir Phlvan deyir ki, Nobel qardalar haqqnda sr yazmam v Nobel komissiyasna tqdim etmim. Nobel mkafat komissiyas srpriz etmyi sevir. Bzn sr tqdim olunandan 10-15 il sonar tltif olunur. Demk istyirm ki, Nobel tqdim olunmu srimiz var. Mkafatlar ciddi msldir. Nobel almaq n onun yolunu tapmaq, dalna dmk lazmdr. sr beynlxalq dillr trcm olunmaldr. Dnyada byk sat bksi olan nriyyatlar var. Kitab bazarna onlar nzart edirlr. Nobel almaq n myyn kanallara xlmaldr. Qabaq biz Sovetlrin trkibind idik. Bizim yazlar he bu haqda dnmrdlr d. Amma Pasternak antisovet yhudi yazlar vasitsi bu mkafat ald. He yerd, el Azrbaycanda da yerind oturmaqla mkafat almaq olmur. Grk gedsn, mracit edsn, srini gndrsn. - Tutaq ki, Nobeli jdr Ol verir. Kim verrdi bu mkafat? - Sn. lbtt zarafatdr. Mn baqa bir ey toxunmaq istyirm. Mkafatn arxasnda ciddi dyr dayanmaldr. Pul

15, YANVAR 2010

mkafatn qarantdr. Azrbaycan tarixind o qdr mkafatlar veriblr ki. Knd balayblar, qzl, gm veriblr. XIV Ldoviqin bir yax sz var. Deyir bir adama yax vzif vernd 99 naraz v bir nakr yaradrsan. Narazlar deyir niy o vzifni biz vermdi, nakr is gileylnir ki, daha yksk vzif ala bilrdi. Biri idar mdiri, biznesmen haqda bir kitab yazr, o da ona el byk mkafat verir ki, bu pul htta dvltin verdiyi tqaddn d ox olur. Bu da mkafatdr. - Azrbaycan dbiyyatnda Sovet dvrnd byk qruplamalarn olmas he kim sirr deyil. Sizin bu qruplamalarn he birin daxil olmamanz ykslmyiniz, ap olunmanza tsir etmyib ki? - Zif adamlar qruplarlar. zn arxayn olan qrup yaradb baqa qrupa qar mbariz aparmaz. Bu dbiyyat ii deyil. Bu qruplamalar dbi hakimiyyti l keirtmk n yaradlr. Roman yazmaq n he kim dstbazlq etmz. Kimins ehtiyac olub, qruplab. Mnim qarmda el bir mane olmayb Mn he kimdn minnt gtrmmim, he ks minnt d qoymuram. Hardasa ap olunmaq n, hardasa x etmkdn tr sinov getmmim. Qruplaanlar mtlq bir gn hanssa kild qrupdan xacaqlar. - lk eiriniz n vaxt drc olunub? - 1981-ci ild Azrbaycan jurnalnda xb. krm ylislinin vaxtnda. - Bs indi Yazlar Birliyinin jurnallarn oxuyursunuz? - Oxuyuram. zm d Azrbaycan jurnalnn redaksiya heytinin zvym. - Nec olur ki, Birliyin 1400 zv ola-ola jurnallar min tirajla, Anarn kitab is 500 tirajla xr? - Dz danmrsnz. Anarn kitab el vaxt olub ki, 100 min tirajla xb. ndi o vaxtlar deyil, ovqat dyiib, kitab sat bksi yoxdur. Sbb ancaq budur. Mn btn prosesi izlyirm. Blk d ox az adam var ki, mnim kimi hamn oxuyur. Demk olar ki, dbi mhitd hamnn qabnda n olduunu bilirm. - Bs birliyin jurnallar il Alatoran jurnal arasnda n frq var? - Alatoran jurnal eksprimental jurnaldr. Amma Azrbaycan v Ulduz jurnal is nnvidir. Btn jurnallarda zif srlr d xr, gcl srlr d. Bu jurnallar dbi prosesin trkib hisssidir. Rasim Qaraca ox ilyir. dbi prosesi canlandrr. Sizin stnlynz odur ki, cavankn ap olundunuz. Siz baxanda biz ox gec ap olunduq. Dzdr,ap olunana qdr yetkinldik. Siz azadsnz. Amma bunun ziyanl trfi d var. ndi grrsn ki, 17 yal birisi san-solunu bi-

bi gedir. Bzn o he dbi msuliyyt d hiss elmir. Htta, kvrk oxucuya bzn tsir edir. Hrdn mn el glir ki, siz znz yazb znz oxuyursunuz. Oxucuya xmaq lazmdr. Zman dyiib. - Bs dbiyyatn axrn nec grrsnz? ndi hr yerd olduu kimi dbiyyatda da keid dvrdr. - dbiyyat insan ruhunun maddilmi formasdr. tin dvrlrd insanlar mnviyyatca geri kilirlr. Ruhi anmalar gedir. Amma bu uzun srmr. nsan hmi ruhunu tzlmk istyir. Yeni doulan uaqlarla dnya tzlnir. dbiyyat ruhdur, insan is ruhsuz yaaya bilmz. Ruh varsa, dbiyyat var. Dnyada ruh dayclar yazlar var, bizim d yazlarmz onlarn iind. Onlar kitablarlar, kitaba dnrlr. Biz d kitablar oxuyanda o ruh yenidn dirilir. Shbt etdiyimiz bu anda blk he 5 adam Fzulini oxumur. Bu o demk deyil ki, Fzuli yaddan xb. dbiyyat hanssa dvrd yaranmrsa klassiklr aktuallar. Klassiklr hmilikdir. Biz zamanzaman limizi kitab rfin atb, onlar yenidn oxuyuruq. Onlarn kitab rflrind yeri mhkmdir. - Bs sizin tez-tez linizi rf atb gtrdynz kitab kim yazb? - El yazlar var ki, mn onlara vaxtar qaydram. Fzulini, Seyid zimi tez-tez oxuyuram, Sabirin yazdqlarnn demk olar ki, hamsn zbr bilirm. Amma Fzili ox yazdna gr hr df ondan ns tz bir ey tapram. Konkret bir yaznn stnd durmuram. Mopassan, Haqverdiyevi, Mirz Clili, mnzminlini, Tolstoyu, Dostoyevskini, arabir vrqlyirm. Misal n, gtrb exovun iki hekaysini oxuyuram, kitab qatlayb qoyuram yerin. - Bs sizin dnyanzda n ox yer tutan kimdir? - Allah - Bs yaz? - Mnim kumirim olmayb. Hr yaznn z yeri var. Bir yazn btn yazarlara qar qoymaq callarn iidir. n yax nisbi termindir. dbiyyat uurlu bir misra yazm sairsiz yarmqdr. - Tutaq ki, 50 il sonra demk olarm ki, jdr Olsuz dbiyyatmz natamam grnr? - (Glr) 50 il sonra glib mndn msahib alarsan. O vaxt bu bard danarq. Dand:Q.Tural

15, YANVAR 2010

77

Seymur Baycanla msahib

QLBMZ GZ QARISINDADIR
-Oxunduunuzu hiss etmk sizi xobxt edirmi? -lbtt. Sevinirm. Siz dorusunu deyirm, kim deyir ki, mn zm n yazram, mn zm n kirm o saxtakarlq edir. Moyem Ay v qara ah romannda bu msly gzl cavab verib. Bir rssam olur. Deyir ki, mn yalnz zm n kirm. Baqalarnn fikri mnim n nmli deyil. N dnrlr dnsnlr. Onu atrlar adam olmayan bir adaya. O adada he n kmir. Ona gr ki, zndn baqa orda he kim yox idi. Mn oxucularm zlml qazanmam. N qdr ziyyt kdiyim trafmdak adamlara mlumdur. Dzd, hrdn oxucularma qar rkynlk edirm, amma onlar ox sevirm. Sa olsunlar bacardqlarn edirlr. Kimisi kontur gndrir, kimisi qonaqlq verir, kimisi rayona hinduka yemy arr, Rusiyaya dvt ednlri d var. Mn d alram onlarn etimadn pu etmyim. Kediyim yolla onlarda inam yarada bilmim. Bu msahibd mcburam, yazlarmdan bzi mqamlar tkrarlaym. Bilirsiniz, insan tirajlandqca hm d baqalarnn olur. Sn bir nv z oxucularna hesabat vermlisn. krm ylisli zn bir deputat mandatna satanda hm d oxucularn satd. Yadmdadr, 525-ci qztd bir shif vard. Orda bir mxalift v bir iqtidar nmayndsini z-z qoyurdular. Mxalift nmayndlri sevimli yaznz kimdir?- sualna cavab vernd Dostoyevski, Hgo, Cek Londonla brabr krm ylislinin d adn kirdilr. Onlar kifayt qdr mtalili adamlar idi. krmin adn Dostoyevski il brabr knd onlar bir sviyyy qoymurdular. Bu sadc krmin mvqeyin hrmt idi. Mn d o zamanlar krmin btn srlrin oxumaa baladm. z d hmi mttl qalr ki, Seymur mnim yaradclm ox drindn oxuduu halda niy haqqmda pis yazlar yazr? Adam z d hl n etdiyinin frqind deyil. Demirm ki, gr sabah Azrbaycanda syan, inqilab olsa, mn gedib barrikadada zm gll qabana vercm. Bunu siz vd ed bilmrm, amma inann ki, mn he vaxt claf olmayacam. -Seymur Baycan kimin yazardr? Siz kimlr n yazrsnz? -Oxucularm mxtlif tbqlr mnsub adamlardr. Polislr, tamadalar, mllimlr, hkimlr, tlblr, restoran mdirlri...Mn n qeyri-ciddi yanaan v az oxuyan adamlar dbi mhitin adamlardr. sasn o adamlar haqqnda yazmaq asandr ki, onlar yazdqlarm oxumurlar. Srclr, qatar bldilri, ofisiantlar... Tandm adamlar haqqnda yazmaq
78

tindir. Yolu ox sevirm. Xsusn qatarda yol getmyi. Ona gr lap qonorar vermslr bl, n pis raitli yerlr hvsl gedirm. Yol yegan yerdir ki, orda darxmram. Bir ltif var. Tez-tez Rusiyaya, srail gedib gln adamdan soruurlar, srail yaxdr, yoxsa Rusiya? Deyir, n Rusiya yaxdr, n d srail. Yol yaxdr yol. Biz bu davaya balayanda he birimizin kitab yox idi. Biz yaz kimi msahiblr verr, qzetlrd dbiyyat shiflri hazrlayardq. Topamzn yazdn ysaydq, he bir kitab dzlmzdi. Bir df Hmiddn sorudum ki, bunun axr nec olacaq? Alovlu inqilab kimi o mn tskinlik verdi. Dedi ki, narahat olma, kitab sonra olacaq. Hr zaman ham bel balayb. Dourdan da, kitablar yazlmaa balad. AYO yegan hrkatdr ki, qlb qazanb. Biz qarmzda dayanan titullu, pullu , illrl tirajlanm adamlara z zmkarlmzla qalib gldik. Onlar hr ey etmy hazr idilr ki, tki zlrindn sonra dbiyyat yaranmasn, amma biz yaratdq. Mnim nc kitabm xd. llrind vasit olan adamlarn kitablarndan daha ox oxunur, daha ox mzakir olunur. Onlarsa yen d z iyrnc mllrini davam etdirir, tqad, torpaq pay, vzif vd edib zlri haqqnda yazlar yazdrrlar. Biz onlar qhrman kimi lmy qoymadq, salqlarnda n lazmdrsa, zlri haqqnda eitdilr. Qlbmiz gz qarsndadr. Mbariz davam edir. Biz ninki dbiyyat, baqa sahlri d bir az dirltdik. Ona gre mn z uaglarmz ox istyirm. Hr bir ks bu mbarizd maksimum dzm, zmkarlq nmayi etdirdi. Saymz da gn gndn artr. -Oxucularnzla mnasibtiniz necdir? Btn mktublara cavab yazrsnzm? Onlarla grrsnzm? -sasn Gndlik Azrbaycan qzetind ilynd mktub alrdm. O qzetin n ox oxunan yazarlarndan biri idim. O zaman bir-iki nfr istdi, qz adi il mktub yazb mni dolasn. Duyuq ddm. Ona gr mktublara ox da rkdn cavab ver bilmdim. Bzn el olurdu ki, bir yazya gr 3040 mktub alrdm. Bzn d he bir dn d mktub glmirdi. Indi d hrdn yazrlar. Oxucuylarla nsiyytd olmaq ox gzldir. Adama mvzu verirlr. Bilirsn ki, kims lazmsan. ndi o qdr d ox mktub almram. Aktiv oxucularn is oxusunu tanyram. Grrk, araq iirik, rayonlara qonaq aran olur bzn. Bir df Firudin Allahverdi il Qaxda kafed qayanaq yeyirdik. Bir nfr kafey girib mniml grd. Xo glmisn- dedi. Biz is kiy getmliydik. Mlum oldu ki, bu adam da, yni mnim oxucum da kiy gedir. Bizi manla kiy apard. z d Uaz mannda. O

15, YANVAR 2010

adam fermerdir. Hrdn mn bal gndrir Qaxdan. Bilir ki, bal yeynm. Astaradan balq, Beylqandan toyuq gndrnlr var. Restoran sahiblri olan oxucularm is hmi deyirlr ki, ayda bir df glib uaqlarla burda yeyib-i bilrsiniz. Onu deyim ki, oxucularmn oxu zm kimi ylnmyi, yeyib imyi sevn adamlardr. -dbi mhitd bel bir fikir var ki, siz ox kompleksli adamsnz. -Blk d mnim davranm onlara gr kompleksdir, amma Murad Khnqala qfltn vaqonda oxuduu qzeti yemy balayrsa, baqa birisi Nizami ksind tbii ehtiyacn aac dibin dyirs, mn niy onun yannda dayanmalyam? Bu hrktlrin he ny dxli yoxdu. gr hmin anda mn z dostlarmdan aralanmamsa, qoy bunun adn n qoyurlar qoysunlar. gr baqasnn telefonda yksk ssl danmas btn sbimi yerindn oynadrsa, onda mnim yanmda dayanan adam da yksk ssl danmamaldr. Onun tyindn yavaca dartb iar edirm ki, bir az astadan dan. Bilirsn, onsuz da lkd oturub-durmal adam azdr. Biz uaqlarla yanda grrm ki, mclis artq nzartdn xr, yavaca durub aradan xram. nki qalsam, hm onlarn kefi pozulacaq, hm d mnim. Yox gr shbt performansdan gedirs, Azerbaycanda hm yaradclqda, hm d real hyatda n byk performans edn hl ki bndnizdir. lkd susqun bir vziyyt yarananda mtbuat konfrans keirrk elan etdim ki, bu gndn xristian dinini qbul edirm. -Seymur by, siz niy hl d qlml yazrsnz? - Qlml yazmaq rahatdr. Hl ki, kompterd yazmaa ehtiyac grmrm. Bir ara yazlarm kompterd yazrdm, sonra yenidn qlm qaytdm. Adam yaz prosesind ilind kompter gzlmir. Vrq is gzlyir. Vrq sdaqtli qadn kimidir ilimisns, gzlyck. Onsuz da srtl yazram. kitabm xb, nd d tlsik yazdm mn irad tutublar. Srt mnim n ox nmlidir. Yqin beinci kitabda anlayacaqlar ki, tlsik yazmram. Sadc slubum beldir. Mvzuya ox hazrlaram. Beynimd hr ey hazr olur. Yazmaq rfsind mxtlif janrlara aid kitablar oxuyuram. Nallar, dastanlar, uaq hekaylri, yngl romanlar. z d Azbaycan dilind. Bu ox nmlidir. Sonra bir az pul tapb gedirm Qaxa. Qax Azrbaycanda n sevdiyim rayondur. Hl ki bir az tmiz qalma bacarb. Hm d ora sakitilikdir. Qaxa atandan sonra gedirm bazara. Yax meyvlr, qoz , fndq lpsi, oxlu armud alram. V yaza-yaza yeyirm. Gnd el olur ki, 5-6 saat yazram. Sonra db dostlarla ay iirm, yemk yeyirm. Sonra is yazdqlarm zm ucadan oxuyuram.Yaz prosesind ox yeyirm. liml brabr azm da ilmlidir. Mn artq Qaxda bir ltif yaratmam. Bir df mehmanxanann qarsnda fikirli-fikirli gziirdim.Mdir sorudu, niy fikirlisn bir problem yoxdur ki? Dedim, var. Romanda atayla olu grdrmliym, yer

tapmram. O is orijinal cavab verdi. Dedi, niy tapmrsan ki, gtir mehmanxanada grdr. Xeyli gldm. Ona is knddn araq gtirmidilr. Getdik vurmaa. -Trk yazs Yaar Kamal bir daha dnyaya glsm, traktorist olaram demidi. Sizs, deysn yazmsnz ki, limdn baqa i glmdiyi n yazram. -Mn yazmdm ki, yemkdn v yazmaqdan savay elimden he n glmir. nan he zm d bilmirm nec yazmaa baladm. Yadmdadr, orta mktbd oxuyanda he ina yaza bimirdim. Uaqlara yalvarrdm ki, kmk etsinlr. Amma ox oxuyurdum. Beinci sinifd oxuyanda mn artq roman oxumaa balamdm. lim n keirdi oxuyurdum. ox vaxt evdn icaz vermirdilr. Drs kitablarnn arasnda Min bir gec nallarn oxuyurdum. Uaq dbiyyatn ox oxumuam. Sonra onlar bir d oxudum v drk etdim ki, slind uaq dbiyyat uaq dbiyyat deyil. Daha sonra girdim Naxvanski adna hrbi mktb. Ora girmyim d bir mcz idi. Birdn-bir yaltdn glmi bir uaq dd rus dilind bir hrbi mktb. Birinci sinifd kediyim drslri ikinci kursun axrlarnda baa dmy baladm. Tarix drsin zbrlyirdim rus dilind. Mllim saxlayanda donub qalrdm. Amma orda bir qanun vard, kursant alanda qiymt yazrdlar. Sonra rus dilind kediyim drslri paralel Azrbaycan dilind d oxumaa baladm. Artq birinci kursda oxuyanda anladm ki, mndn hrbii xmaz. AMMA DZMY MCBUR DM. nki xsaydm, deyckdilr ki, dzmdi. Ona gr nc kursun axrna kimi dzdum. ox vaxt zeytunlua gedib tk-tnha otururdum. Bir rus drzi arvad vard, ya da onun otana gedib otururdum. O da el dayanmadan danrd. Hrbi mktbi bitirmyim on bir gn qalm xdm mktbdn. Ham stm dd. He kim he n baa sala bilmdim. Dourdan da, il oxuyasan v on bir gn qalm mktbdn xmaq onlar n anlalmaz idi. Evd he kim danmad mnl. O zaman artq atam lmd. Dedilr, sn onun vsiyytin yerin yetirmdin. Halbuki o he bir vsiyt etmmidi, mktb d z gcml girmidim. Dz bir il evdn bayra xmadm. Ancaq kitab oxudum. Nsimi bazarnn yaxnlnda yerln Pukin adna kitabxanann Azrbaycan blmsini oxuyub bitirdim. Sonra Araz kursuna daxil oldum. Oran bitirib, Qafqaz universitetinin Dvlt v bldiyy idartmsi fakltsin daxil oldum. Orda da biz iki il dbiyyat oxutdular. Dilimizin inkiaf etmsi n. Texniki fnnlr tdris balayanda darxmaa baladm v universiteti d nc kursdan atdm. O vaxt Reytinq qzetinin redaktoru Ramil Hseyn biziml bir universitetd oxuyurdu. O rqqzetind ilmy balad. Mn d onun vasitsiyl mtbuata gldim, Nbz qzetind aldm. Xrda yazlar yazrdm. Sonra Reytinqd ildim. Yazlardan msahib gtrrdm. Bu gn iyin-iyin vuruduum uaqlarn oxundan o vaxt msahiblr almam. Gnlrin bir gn
79

15, YANVAR 2010

Reytinqd bir yazm ap olundu. Ad Srtq srlr idi. dostlardan biri yazn oxuyub dedi ki, bu hazr hekaydi, hvslndirdi mni. El Neftilr metrosunun yaxnlnda yerln bir kafed piv i-i hekaynin orasn-burasn dzldib msabiqy verdik . V mn orda nc yer tutdum. -Azrbaycan tarixind n ox sevdiyiniz xslr kimlrdir? -Tbii maarifilr. gr real tarixdn shbt gedirs, Axundov v Hacbyov. Axundovdan o trf he kimin xsn mn dxli yoxdu. N Nizaminin, n Fzulinin. Azrbaycan tarixi Axundovdan balayr. zeyir by is pis-yax bu xalqn yaradcsdr. zeyir by o qdr byk, ncib xsiyytdir ki, biz onun byklynn yqin tam mnada he vaxt anlaya bilmycyik. Htta onun heyklinin qarsndan kend bel adam msbt enerji vurur. Mnim ikinci romanmda iki gn ac-yalavac, soyuqda rk axtaran adam btn hri dolab axrda ryi zeyir byin heykli qarsnda tapr. V hmin adam heykl zn tutub deyir ki, yaa zeyir by, sl kiinin dirisi d, heykli d rk verir. Bir dnn bugnn znd adamlar filarmoniyaya konsert aparmaq olmur, amma srin vvlind bir adam xb vhilr n akademik musiqi yaradr. Bel eylri dnnd adamn bdni titryir. Bzn deyirlr ki, Seymur xaricilrdn pul alb xalq, onun ziyallarn thqir edir. Kimdir ziyal? Anar, Elin, krm ylisli? Yoxsa Bxtiyar Vahabzad? Onlar ziyal deyillr, onlar jek mdirlridir. N vaxt grmsnz Axundov, Mirz Clil, zeyir by haqqnda ns solaxay bir cml yazm. Olmayb. Olmayacaq. lim quruyar. zeyir byin ruhu adam boar. zeyir byin ad Bak Musiqi Akademiyasndan gtrlnd onun haqqnda srlr, dissertasiyalar yazb titul qazanm, vlad bytm, ad alm adamlarn hams susdu. Bada Anar Rzayev olmaqla. Halbuki iki seriyal film kmidi zeyir by haqqnda, amma yen d danan, yazlar yazan bizim uaqlar oldu. -Drdnc romann zrind ilyirsnizmi? Nvbti romannzn mvzusu n olacaq? -lmirm, hazrlaram. Ninki drdnc, beinci, altnc kitablarn da mvusu hazrd. Sadc hardasa be yz manat pul lazmdr ki, Qaxa gedib bir aydan sonra mhsulla qaydm. styirm uaq hekaylro yazm. Mvzu boldu. Mnim n n tin i yazacam dftri almaqdr. Sonras asandr. Ii btv halda gz nn gtirnd adam idn qorxur. Amma balayrsan v mrhl-mrhl hr ey qaydasna dr. Onu bilirm ki, almaq v yalnz almaq lazmdr. t v t mhsullarna qdr bizim dbiyyatda bir roman xofu vard. Mn 137 shiflik bir roman yazb atdm ortala. Az ox xofu sndrdm. Uaqlar yazmaldr. Dayanmadan. Durmadan. Yqin kimds alnacaq. Mbariznin nticsi var. Kims tsir ednd kims mnim slubumda yazanda
80

sevinirm. Kitabsz, yazsz cmiyytin axr yoxdur. Ona gr adamlar kitab atin tutmalyq. Fikrim var, aprel ayna qdr daha bir sr yazm. Krpsalanlar n qdr uurlu roman oldu? Sat gzldiyiniz kimi oldumu? -Krpsalanlarn satndan naraz deyilm. Azrbaycan realln nzr alsaq htta yksk nticdir. Roman mzakir olunur. Yaylr, oxunur, haqqnda yazlar yazlr. n sas odur ki, adamlar real dbiyyatn nec olduunu grmy balayblar. rtiliksiz dbiyyat mvcud ola bilmz. Bu aydndr. Amma bizim yazlar ox zaman rtilikl saxtakarl shv salrlar. Mnc dbiyyata gln hr bir ks bir-bir z oxucularn tapmaldr. Zarafat deyil. Mharibdn xm bir lk tz-tz zn gldiyi zaman yeni bir mharib balad. ou mharibsi. Televiziyadan yazn yox ediblr. Kitab szn adamlar eitmirlr. Amma bu o demk deyil ki, biz yazmamlyq. Adamlara baa salmaq lazmdr ki, dbiyyat n qdr vacib bir eydir. Bu yaxnlarda mn bir xanmla shbt edirdim. Dedim ki, Yaponiyada mtail edn o adam saylr ki, ild iyirmi roman oxuyur. O is mn qrib sual verdi. mumiyytl mn niy roman oxumalyam? Suala hazr deyildim amma cavab ver bildim. Birincisi, dbiyyat n ox itki vern sahdir. Yazlarn timsalnda- srgnlr, edamlar, intiharlar. kincisi, dbiyyat n ox imtahan vern sahdir. ncs, dbiyyat digr sahlrdn frqli olaraq z missiyasn daha vicdanla yerin yetib. Qalanlar insanlarn iidir. Fikrimi konkret faktla aqlamaq istyirm. Qaraba mharibsi balayanda bstkarlar, aktyorlar, rejissorlar, mnnilr vladlarn vrm xstsi adyla gizltdilr. Halbuki onlar vtn haqqnda mahnlar oxumaqla, kinolar kmkl, vtni msiqiyl vsf etmkl vladlarn bytmdlr. Qaraba mharibsid iki tannm adamn vlad hid oldu. air Xlil Rzann v yaz Sabir hmdlinin. - Gndlik hans qzetlri oxuyursunuz? Daim oxuduunuz k yazarlar kimlrdir? -Onsuz da qzet az qalb. Zaminin, ahvld obanolunun, Qan Turaln, Elnur Astanbylinin, Xalid Kazmlnn yazlarn oxuyuram. Bir d hftlik qzetlri. Bunlarla brabr qrib qzetlr var ki, onlar mtmadi oxuyuram. O qzetlr adama mvzu verir. Uaqlar bilir ki, mn bel qzetlrin xstsiym. Ona gr kim n qrib mqal grrs, hmin qzeti gtirir mn. Oxuduum mlliflrin srasna n son lav olunan Natiq Glhmdoludur. Baqa gnc mlliflr var. Amma onlar hl ki, sitat xstliyin yoluxublar. ox ciddidirlr. Hl ki, mvzu xara bilmirlr. Yeri glmikn, yaxud yeri glmmikn mn birinci df Zamin oxucu kimi mktub yazmam. Sonra tan olduq. Onu deyim ki, Zaminin Azrbaycan publisistikasnn inkiafnda, publisistikamzn ayann yer dymsind mstsna xidmti

15, YANVAR 2010

oldu. Ona qdr bizim qzetlr Rstm Behrudinin eirlrin bnzr- gyd frlanan reallqdan uzaq, mcrrd, hdfsiz yazlarla dolu idi. Qonu lklrin mtbuatna yax bld olan adam kimi deyirm. Bizim publisistikayla fxr ed bilrsiniz. -gr kitablarnzdan siz bs edck qdr pul qazansaydnz k yazardnzm? -Yazardm. K znd gnn, hadisnin enerjisini dayr. Sonra klri istifad etmk asan olur. Ns artrrsan, ns azaldrsan. Bir nv xammaldr. Onsuz da son vaxtlar az yazram. Onu da deyim ki, gndlik qzetd yaz yazmaq hftlik qzetd yaz yazmaqdan daha asandr. Mnim ox vaxt gndmdn knar mvzularm olur. Oxucular buna yriblr artq. -Gnc yazarlar bir-bir evlnirlr. Ken il Aqinin, Qan Turalnn, Mirmehdinin, Nrminin toyu oldu. Grsn 30 ya tm Seymur Baycan n vaxt evlnck? -Azrbaycan qzlarn ayl gec, srin klk, gy mn, yaz, rssam, bstkar obrazyla aldatmaq ox tindir. Bizim qzlar hddn artq z glir v xarlarn biln, ox mdrikdirlr. Bir qram da romantika yoxdur. Ya yaanda pncrdn bayra baxmaq is romantika deyil, itlikdi. Romantika ekstermal situasiya demkdir. Mn qolumu rmalasam, bir az dekabristlrin arvadlarndan, bir az Leninin, Trotskinin srgnd evlnmsindn dansam, Rusiyada ild lli qz yoldan xarb bdbxt edrm. Burda el eylr ilmir. He qzet oxumayan bir nslin qzna eli getsm, bir saata mnim haqqmda yarm metr hndrlkd dosye yacaqlar. Elmir Mirzoyev demikn vziyyt biz dndymzdn d adrd. lbtt, hmi klassik yaz, air, obraznn dalmas n yazlar yazmam. Bizim camaat el bilir ki, yaz dli olmaldr, air d crq alvarda gzmlidir. Bununla bel hqiqtn d, yaradc adam z seimindn qurban tlb edir. Buna hazr olan adam tapmalsan. Kims buna raz olur, kims istyir mstntiq, menecer arvad olsun. Bir df krm ylisli mn dedi ki, Seymur evlnnd ehtiyatl ol, ail ox istedadlar mhv edib. Baqa bir fakt yazram. Tnqidi Vidadi Mmmdovun yolda ermni imi. Bir df dostlarndan biri onun evin gednd grb ki, yayn gn qadn yun corabla gzir evd. Soruub ki, ayan xstdir? Qadn deyib yox, Vidadi evd ilynd yun corab geyinirm ki, gznd ss xmasn. Siz dorusunu deyirm, adam ail qdr sndran ikinci bir amil yoxdur. Xalqdan inciynd barmaq olur. Ailni balamaq olmur. Bir df Zlimxan Yaqub nec olmudusa, bizim ev zng etmidi. Anam inana bilmirdi ki, o bizim ev zng edib, mniml telefonda danr. Bam tutub oturdum. Bilmdim n deyim. Bir df d gedib idary grb qzlardan birinin stolunun stnd Gndlik Azrbaycan qzeti var. Deyib olum bu qzetd ilyir. Qz soruub ki, kimdi? Seymur- deyib. Qz da inanmayb. Deyib ki, mn onun yazlarn oxuyuram. Anam mndn sorudu ki, bu adamlar niy snin yazlarn oxuyur. Dedim bilmirm. Ns.

Uzun shbtdi. Mn kim n baa salm? N deyim, xalqn qzn yoldan xarm? Burda ail qurmaqdan shbt ged bilmz, kimis yoldan xarmalsan. Evin var? Yox. Mann var? Yox. Daimi iin var? Yox. Hr azna glni danr haqqmda. Kimi deyir agentdi, biri deyir dlidi, biri deyir masondur. Mnim kimi adama yalnz rus qzlar ba qoar. Bizimkilr ox alldrlar. Onlarla mqayis etmirm. Amma Azrbaycanda yaradc adamlarn hmi qadn problemi olub. Zrdabi, Hacbyov niy gedib baqa milltdn evlnmidilr? Dorusu yorulmuam bu shbtlri edmkdn. Adamn enerjisini alr. z d mn ruslar haqqnda dananda bizim qzlar el bilirlr ki, bunu mkrl edirm. Ay balam, alnmr da. Azrbaycan qadn n ana ola bilir, n bac, n d arvad. Biri o gn mn deyir ki, Qara Qarayev irli getmk n baqa milltdn evlnmli idi. N deysn, nec baa salasan? Qara Qarayev azrbaycanl qadnla evlnsydi, o qadn mit, qohum qrabasyla Qaran evirib edckdi uzaqba it mahnlar yazan bir bstkar. Bir nans da qeyd edim. Azrbaycan qzlar bizim kiilr haqqnda dananda mni bir qram da trptmir. nki mn zm Balolan obraznda grmrm. Amma Tkzbandan danan kimi hams crnayr. nki istr rusdilli, istr ingilis dilli olsun hr birini iind bir Tkzban yatr. Vay o halda ki, ingilis dilinin, rus dilinin arxasnda gizlnn Tkzban bird ortaya xa. Sn onda hngamy bax. z d Azrbaycan qzlar n qdr oxusalar, dnya gzslr bir o qdr dzlmz olurlar. Bunun n yax formas el ibtidai formasdr. Deyirsn yazq mktb, auditoriya grmyib, bir thr vziyytin brat qazandrrsan. Yqin bel gets mn subay qalacam. Ya da gedib Rsuiyadan, Ukraynadan qz gtirmliym. Nec ki adn kmk istmdiyim iki tanmz bu addm atd. Gnmz bax. -Son zamanlar oxuduunuz kitablar hanslardr. Hans kitablarn oxunmasn mslht grrdiniz? -Burda kitab adlar sadalamaq dzgn cxmaz. Amma onu deyim ki, hardasa txminn lliy yaxn gnc var, onlar mndn nyi oxma soruurlar. Onlarn arasnda ermnilr, grclr, ruslar da var. Mxtlif seminarlarda, tdbirlrd, konfranslarda tan olmuuq. Kitab oxutdurucusu rolu oynamaq xouma glir. Elc d el adamlar var ki, mn onlardan nyi oxuma soruuram. Grk indi ayxanada oturduun adamdan da faydal informasiya alasan. El dvrd yaayrq ki, seimimizi ednd grk hr sahnin pekaryla mslhtlsn. Msln, mn bir film baxmamdan vvl ya kinounas Aygn Aslanlldan, ya da lvi Mehdidn hmin kino haqqnda n fikird olduqlarn soruuram. Mhsul oxdu, hr birini diimiz vursaq, vaxt atmaz. -Niy gr yazlarnz Seymur Baycan imzasyla, kitablarnz is Seymur XXX imzasyla ap etdirirsiniz? -Mllif lb! Shbt: Elmin Hsnli

15, YANVAR 2010

81

Seymur Baycan

Niy roman oxumalyam sualna cavab verir...


dbiyyat hyat trzidi

Nec uur qazanmal?


1. Yazar mtlq ictimai-siyasi proseslrd aktiv itirak etmli, nmli msllrd z mvqeyini aq kild ortaya qoymaldr. Uzun mddtdir ki, Azrbaycanda hakimiyyt dyiikliyinin ba vermmsi khnlrin tzlrl dyimsi prosesini ngllyir. Tz adlar oxucu yalnz qzet shiflrind grr. Radiolar, televiziya kanallar tz adlarn zn baldr. Azrbaycann dnya siyastind rolu nqt boydadr. Byk mastab byk yazar, byk bstkar, byk rssam yetidirir. ingiz Aytmatov var, amma qrz dbiyyat yoxdur. Bizim lkd hadis vasitsil yalnz yaz Rafiq Ta diqqt clb ed bilrdi. ansdan istifad etmdi. Hadisnin miqyas, mahiyyti yaradc xs mxtlif imkanlar. Msln, ex yazs Milan Kundera sovet tanklarnn Praqaya girmsil maksimum oynayaraq, 1984-c ild Var oluun dzlmz ynglly romann yazb dnya hrti qazand. Kunderann el z szlrin gr, o zamanlar mhacirt edn ex rssamlar srlrini baha qiymt satrdlar. nki mhacir rssamlara qar adamlarda mrhmt hissi oyanmd. ox gman ki, baqa bir zaman he ks onlara bu qdr diqqt gstrmzdi. 80 yal Milan Kundera hazrda Fransada yaayr. Be srini fransz dilind yazb. Nobel mkafat almayb. Hadis yaradb diqqt clb edn, hrt qazanan yazarlardan biri d Orxan Pamukdur. Azrbaycan oxucusu Orxan Pamuku kifayt qdr tandndan detallara varmaa ehtiyac yoxdur. Umberto Ekonun Gln ad v Orxan Pamukun Mnim adm qrmz romanlarn oxuyanlar n bir cml yazmaq kifaytdir. Eko hl d mhazirlr oxuduu halda, Orxan Pamuk Nobel mkafat ald. Orxan Pamuk dnyann n ox oxunan yazarlar srasndadr. Rus milltilri V.Sorokinin srlrini unitazlara doldurub yandranda Sorokinin srlrinin sat Almaniyada be df artmd. Hcr dbiyyat anlay z mrn baa vurub. Gnmzn yazar mtlq zn bioqrafiya yazmaldr. stedadl olmaq gnmzd uur qazanman n sonuncu rtlrindn biridir. Masir yazardan texnikan mnimsmk, dil yrnmk, syaht etmk, mxtlif vasitlrl daima gndmd qalmaq tlb olunur. gr sabah bdii duyumu zif bir xs bu yollarla hr hans bir lkd mkafat alsa, hcr dbiyyat yaradanlar, ltfn, hmin adamn uurunu haqszlq, daltsizlik, bxtinin gtirmsi kimi qbul etmsinlr. Hr dvrn z qanunlar var.

2. Yazar oxucuya tantdran, cmiyyt tqdim edn vasitlrdn biri d msabiqlrdir. Folkner Nobel mkafat alanda Amerikada bu yazn hddn artq az adam tanyrd. Vyetnam yazs To Xuay dnyaya ald Lotos mkafat tantdrd. Diqqtli oxucular mkafat alm xsin yaradclna hmn diqqt gstrirlr. Bu, tbiidir. n az xsin ald mkafata layiq olub-olmamasn yoxlamaq avtomatik olaraq mllifi tirajlayr. Msabiq yazarlar arasnda yarmaya tkan verir, onlar yazmaa hvslndirir. Faktiki olaraq, Azrbaycanda ciddi dbiyyat msabiqsi yoxdur. Halbuki ciddi dbiyyat msabiqsi yazarlar mhsuldar olmaa, daima ilmy mcbur ed bilr. Qonu Grcstan bu baxmdan bizdn o qdr irliddir ki, adam htta yazmaa utanr. Az qala hr bank, irkt, dvlt mssissi yazarlar arasnda hekay, eir, roman msabiqsi keirir. Bununla da hm dbi mhit canlanr, hm d yazarlarn maddi vziyyti qismn yaxlar. 3. srlrin ekran hllini tapmas (razkadrovka) da srlrin, mllifin tirajlanmasnda byk rol oynayr. 25 noyabr 1970-ci ild intihar edn yapon yazs Misimann yazd 40 romandan 18-i z ekran hllini tapmd. Kino snayesi hl o dvrd o qdr d inkiaf etmmidi. Qonu Rusiyada grc silli yaz Boris Akuninin srlrin filmlr kilmsi yazn xeyli mhurladrd. Akunin kemii sovet mkannda v elc d dnyada n ox qazanan yazarlardan biridir. Film baxan adamn filml sri tutudurma mara yazar tirajlayr. ox tssf ki, gnc Azrbaycan rejissorlar gnc yazarlardan xeyli uzaqda dayanblar. Ninki uzaqda dayanblar, onlarn yeni srlri he vrqlmy hvslri yoxdur. Blk d bunun n nmli sbblrindn biri kinonun birbaa dvlt qaysndan asl olmasdr. Yazarlar aktyorlarla, rejissorlarla mqayisd xeyli proqressiv, mstqil grnrlr. Gnc rejissorlar n slahiyytli, llrind xeyli vasit saxlam, titullu, pullu khn yazarlarla ilmk daha mqsduyun siyast saylr. 4. lbtt, yazarn tannmasnda n nmli rolu onun kitabnn alnmas, oxunmas, mzakir edilmsi oynayr. Tiraj hr yerd z szn deyir. Bu mnada lkmizd vziyyt szn hqiqi mnasnda facividir. Mharibdn xm lk azca zn glmidi ki, qlm adamlar yeni bir mharib il qarlamal oldular. ou mharibsi daha amansz mnasibt gstrdi kitaba qar. lkni oxlu kitabsevr adamlar trk edib. Yazarlara yardm

82

15, YANVAR 2010

edn az sayl maariprvr insanlar da z resurslarn xrclyib bitirmkddirlr. Hr trfdn vurulmu bu ncib insanlarn bundan bel d yazarlara maddi yardm gstrmsi ox tindir. Digr trfdn, lkd pullu xslr kitaba deyil, mikrafona, yazara deyil, mnnilr maraq gstrirlr. Televiziyalarda kitab sz dil gtirilmir. Kitab tqdimatlar keirilmir, srlr mzakir olunmur. Htta titullu, postlara malik yazlar bel ekranlarda az grrk. nc bir siyastin nticsind cmiyyt zombildirildi. Mnnilr n nmli fiqurlara evrildi. Onlar haqqnda portret verililr hazrland. Artq mnnilr cmiyyt nec geyinmk, nec yemk, nec ail qurmaq haqqnda mdrik (drnaqsz) mesajlar trrlr. Adamlarn hssas yerlrindn istifad edrk (xsusn yerliilik) onlar sms tlsin saldlar. El bu yaxnlarda toylar kral yarmasna bir milyon sms gndrildi. Tssf ki, xbrdarlq dolu yazlar he bir effekt vermdi. Mn v dostlarm mxtlif ou yarmalar haqqnda yzlrl yazlar yazdq. Htta vziyyt o hdd atd ki, yazlarmdan birind bel bir cml iltdim: Baxn, amma he olmasa sms gndrmyin. Kitabla hyatda zn yer tutmu adamlar kitaba z borclarn qaytarmaq istmirlr.

yaxn sahdir. Mqdds kitabda deyildiyi kimi: VVL SZ OLUB. 3. dbiyyat digr incsnt nvlrindn frqli olaraq, z missiyasn daha vicdanla yerin yetirib. Qaraba mharibsi balayanda bstkarlar, aktyorlar, rejissorlar z vladlarnda mxtlif xstliklr taparaq mharibdn gizltdilr. Qaraba mharibsind iki tannm adamn vlad hid oldu. air Xlil Rzann v yaz Sabir hmdlinin.

Qzet oxucularna xitab


Tbii yuxarda meyxana yarmas, toylar kral haqqnda yazdm cmllri hmin yarmalara sms gndrn adamlar oxumayacaq ox gman. Mxaliftin ziyals Akif slamzad monorxiya qurluuna qar xmaq vzin toylar kral semkl mul oldu. Daha bundan sonra kim n deysn. Yqin ki, mn olmasaydm ail zvlrim sevimli yerlilri Manaf Aayev sms gndrrdilr. N is... Uzun shbtdir. Mni daha ox qzet oxuyan adamlar maraqlandrr. llrdir Reytinq qzetind yazram. Sa olsunlar, oxuyurlar. Diqqt gstrirlr. Yazmayanda tanyanlar mxtlif vasitlrl halm soruurlar. Maraqldr, dorudanm illrl yaz yazdm Reytinq qzetinin 200-300 oxucusunu z kitabma trf ynlndir bilmirm. Dorudanm, qzetd yazsn oxuduu adamn kitabda n yazmas onlar he maraqlandrmr? Qribdir. Yoxsa, mn onlar n yalnz publisist kimi maraqlyam. A, bu yazn oxuyanlar anlamaldrlar, mnim yegan hyat mnbyim (drnaqsz) hlki satlan kitablarmdr. Sabir sabun biirib satrd. Bs, biz n edk?

nsanlar niy kitab oxumaldrlar?


tnlrd www.adyazar.az internet saytna verdiyim msahibd bu suala cavab vermy almam. Yaponiyada ild iyirmi roman oxuyan adama mtail edn adam deyilir. Dzdr, Yaponiyada bir ox klassik srlr zt halnda ap olunur. Uzun-uzad tbit hadislrinin, srin qavranlmasna mane trd bilmyck hisslrin srdn silinmsi, oxucunu lav vaxt itkisin mruz qoymur. Klassik srlrin hcmi oxucunu qorxutmur. Bundan baqa btn sivil lklrd nmli dbiyyat nmunlri disk krlb. Adamlar yol gedrkn, uzanaraq, imrlikd srlrin mzmunu il tan ola bilirlr. Bu haqda dandm zaman bir xanmn soloxay sualna mruz qaldm: Mn niy roman oxumalyam? - sualna hazr deyildim, amma mnc bdahtn pis cavab vermdim. 1. dbiyyat n ox itki vern sahdir. Yazarlarn timsalnda srgnlr, hbslr, mhacirtlr, intiharlar, edamlar. Lorka, Misima, Mayakovski, Cek London, Heminquey, Sveyq, Brodski, Herman Brox, Markiz de Sad, Marlinski, Virciniya Vulf, Silviya Plat... Silviya Plat intihar edrkn sa qalmamaq n hm yksk dozada yuxu drman imidi, hm d qaz sobasnn btn gzlrini aaraq ota qazla doldurmudu. 2. dbiyyat n ox imtahan vern sahdir. Radio, kino, internet, at... Baxmaqdan, dinlmkdn frqli olaraq, oxumaq daha ox enerji, sbr tlb edir. dbiyyat hr yeni kfd z szn demyi, kfd uyunlama bacard. dbiyyat insana

Roman nec yazmamal


nb gn redaksiyaya glnd mn bir kitab verdilr. Kitabn iind bel bir cml yazlmd : Oxuyub yrnmk midi il Seymur Baycana mllifdn hdiyy. Kitab vrqldim. Kitab xmamdan vvl mllif forumlarda z kitab haqda xeyli mzakir amd. Xeyli msahiblr verib, z-zn triflmidi. Bir mllifin z kitab haqqnda dastan danmasna znz qiymt verin. Mn susuram. Hllik ki, kitab haqqnda znn dastann eitmiik. Kitab bir az da diqqtl vrqldim. V gerkdn bu kitabdan ox ey xz ed, ox ey yrn bilcyimi drk etdim. Msln, nec yazmama bu kitabdan yrnmk olar. Kitab yaradclq fakltsind drs vsaiti kimi istifad edilmlidir. Hqiqtn nec yazmama gstrdiyin gr, bir mllif tkkr etmliyik. ziyyt kib. Gnc yazarlar kitab mtlq vrqlmlidirlr. Ny gr vrqlmq yazram. nki kitabn n byk stnly onu oxumaa ehtiyacn olmamasdr. Vrqlmk yetr. Yni oxucularn ziyyt kmsini mllif rva grmyib.
83

15, YANVAR 2010

Bir adam qlm satr. Balayr qlmin stnlklrini sadalamaa: drnaqtutan var, i var, qaranlqda yandrmaq olar. Aar var. Ba v klbtini var. Bir szl hr eyi var... Bu zaman ona bir sual verirlr: Bunlar hams ox gzl, amma deyin grk, bu qlm yazr?. Mn bu kitabda hr ey grdm, dbiyyatdan savay. Bel kitablar qarsnda tnqid, pekar oxucu mnasibti acizdir. Ona gr kitab gnc psixoloq Orxan Zamanlya verdim ki, z mnasibtini bildirsin. Orxan Zamanl iki gndn sonra bel bir rh verdi: Bu mllif gnc yalarndan siyast meydanna atlmdr. O, lap uaq vaxtlarnda blfz Elibyin trafnda dolamdr. Sonra Krimlinin hndvrind dolamaa mcbur olmu, daha sonra is Mirmahmud Mirliolunun yannda dolaan grmlr. Lap sonra kitabn mllifi qbal Aazady z mhbbtini izhar etmy mcbur olmudur. Aazad haqqnda Qara eynk arxasndan grnn mmlkt adl yaz yazmdr. Lap-lap (baqa gclndirici tapa bilmdim) sonralar mllifin tknmz siyasi mhbbti ab-dadndan onu Qdrt Hsnquliyevin trafnda dolaan grblr. Lap-lap sonralar qhrmanmz sa Qmbrin trafnda gziib. Sonra (lap yazmaqdan yoruldum) qhrmanmz Fazil Qznfrolunun yanna getmidir. F.Qznfrolunun yannda da zn rahatlq tapmayan qhrman, tzdn sa Qmbrin yanna qaytmaa chdlr etmidir. Bu zaman tale qhrmann zn glr. O, deputat kmkisi vzifsin seilir. O, deputatlara vaxtil iqtidar haqqnda yazd xomraml mqallri gstrir. Xahi edir ki, onun bu mqallrini yuxarlara trsnlr. lahi daltsizlik brpa olunmaldr. Amma chdlr he bir ntic vermir. Onu deputat kmkisi vzifsindn azad edirlr. Deyilnlr gr, o, vzifsini yerin yetirmk vzin, btn gn tanlq saytlarnda zn xobxtlik (drnaqsz) axtarrm. n pisi odur ki, btn bu gzintilr, cbh dyimlri, keidlr, vvlki lideri symk v yeni tandn lideri ymkl mahid olunub. Mhz buna gr onun haqqnda qeyri-ciddi adamdr fikri beton kimi brkdir. Ona inanmrlar. O, kemiini unutdura bilmir. Halbuki Azrbaycanda xeyli adam cbh dyis d, bunu unutdura bilib. Bs, bizim qhrmann kemii niy yaddan xmr. nki o, kim, harda, n vaxt suallar qarsnda z xisltini ortaya qoyub. O, siyastd uursuzlua dar olub. O, publisistikada he bir ciddi uur qazana bilmyib. O, QHT sahsind d nnsini davam etdirib. dbiyyat is onun uursuzluq nnsin sadiq qalaca sahdir. V bundan sonra hara, kimin yanna gedcyini he kim bilmir. Htta z d. Bunu proqnozladrmaq mmknszdr. Psixoloqun bu rhin ns lav etmk artqdr. Hr sahnin z pekar var. dbiyyat elm deyil.

Rvn Nazirolu

Azad qadn
Sn oxuyub-alma sevdiyindn qol gtrb szrsn hr havaya yaxas aq gdk geyinmyi xolayarsan znnimc bu az szl ox ey demk istyindndir Metro darxdrar sni avtobusa minmzsn yayxanarsan taksilrin arxa oturacana bir siqaret yandrb aral qoyduun tli ayaqlarn boarsan tstd src far bilmz yola baxsn sn baxsn Geclr iq glmz kiray qaldn evdn televizorun ssi getmz qonuya... stnd gecnin his-pas shr yaxn qaydarsan ev fikrind qorxu-bh grsn xstlnmmim ki?! Sn cann bel fda edrsn xalqn yolunda xalqsa gn-gndn aa salar qiymtini Ancaq he knln sxma sn lnd sn heykl qoyacaqlar ey azad qadn!

84

15, YANVAR 2010

radikal eirlr

Sda Hasan

*** Birc sn ehtirasn bitdiyi yerd Incitdiyin yerlrin arsn bel gtrdn: Dizlrimdn, ayaqlarmn altndan Dabanlarmdan v llrimin icindn prk. Birc mn ehtirasn bitdiyi yerd Incinn yerlrinin arsn gtr bilmdim Natamam seir stm geyindiyim z yalnzlmdr xarsam yalnzlm altnda sn varsan Toxunsam lpaqlma bu snsn nki stm geyindiyim z yalnzlmdr Azad qadn heykli llriyl dlrini sallayan qadna yaddr xyant etmi kii llri z qadnlna mlubiyytidir kii llri 3 ay sonra qasndan qan iind axd olu oulluunu sbut etmdn v dand bdn anal daddrmadan el bu andaca zndki qrmzyla soyutdu bdninin hrartini el bu andaca qalarnn atmasnda birlshdi bdninin sa yanyla sol yan dlrini z llriyl sallayan qadnn ayaqlarnn arasdr sevgilisinin xlaq srhdlri

bdnini crmaqlayb yaralad, ld qadn azad qadn heyklidir qarnzda! Maddnin ruh hal indi mn ruh halndayam t ruhu, da ruhu, agac ruhuyam z timi paralayram Susuram, zm trf atlram. zm dyib yer drm z liml z gzlrimi oyuram z barmamla sni qusuram iimdn z barmaqlarmla- budaqlarmla ndi mn maddnin ruh halndayam. Atamn ln gn Bu gn noyabrn 24- Atamn ln gndr Bir daha glmyn, alamayan, axtarlmayan gndr Mharibd itirdiyi ayaqlarna heyfslnmdiyi Dizdn aas n ovcunun qanmad gndr Hamdam ox anam bilirdi yerimk n qdr yarard ona O bilirdi z-z ayaq st plmmyin dadn Atam z lksind qrbtd yaayrd Baqasnn istkanndan su imir Baqasnn eynyi il qzet oxumurdu V he vaxt baqasnn ayaqlaryla yerimdi Bu gn noyabrn 24-dr Atamn ln gndr Azalda-azalda ldrdlr atam

15, YANVAR 2010

85

Poetik sayqlamalar
Va q i f B a y a t l O d r i n e i r l r i
Sima nna ilmirm, tsadfdr ya yox, amma eyni gnd iki qzetd (525-ci qzet; Proloq qzeti, 07.06.2008) Vaqif Bayatl Odrin eirlrinin ar edilmsi bu airin grksiz reklam kimi grnd mn. Bu yaxnlarda Odrin Yupyumru bir eq il kitab xmaldr, blk eyni anda iki qzetd onun eirlrinin apnda mqsd oxucu diqqtini bu air clb etmk imi. Hrnd Odr poeziyada yeni adam deyil, onun poeziyasn oxuyan, anlayan v blk d sevn auditoriya var. Proloq qzeti Odri Azrbaycan poeziyasna znmxsus nfs gtirmi air sanr, amma baxaq grk bu znmxsusluq v yeni nfs ndn ibartdir.

trmsidir, burda mntiq yer yoxdur. Amma slind bel deyil. eird duyuyla yana fikir, mna yoxsa, bu eir tnk qablar kimi taqqldayan mnasz sz ynna evrilir. V.B.Odr bzn o qdr emosiyalara qaplr ki, eirlrin adlarn lap qlizldirir, bir baxn, bu boyda da ad olar: * Azrbaycan gyzndn aslmaa, qalxb Allaha qslmaa anakndir * Bir yurd olun, bir yurdlan, v ya aslanlarn dodandan pmy kii qalncan... * Allahn tyi bayraq, Allahn tyi vtn! V yaxud, rvaytsaya - Gyznn Peymbrin ayann altna glmsi... Kek konkret misallara. 1.Gyznn Peymbrin ayann altna glmsi Bu eir Peymbrin vsfin hsr edilib. Amma ad kilmdiyindn, bilinmir, hans peymbrdn shbt gedir. eir, mumn, mnasz sz yn kimidir, misralar bir-birin mnaca uyun glmir:

Nzr arpan odur ki, qzetlrd verilmi eirlrin sas mvzlar gyzn (Allaha) sevgidir. eirlr arasnda patriotik eirlr d var, amma onlarn hamsnda dini-mistik alarlar qabarr ki, bu da slind, masir poeziyamz n xo hal deyil. dbiyyatda yeni bir tendensiya yaranr demy sz olmayanlar db minmi dini mvzulara l ataraq, oxucu qazanmaa alr, fqt mvzunu drindn bilmdiklrin gr, Elnur Astanbyli demikn, fiaskoya urayrlar, yaradlan eirlr is kfrdn baqa bir ey olmur. Aydndr ki, 7-8 eirl airin mumi yaradcl haqqnda tam fikir yarana bilmz, amma myyn tssrat almaq n qzetlrd verilmi eirlr d kifaytdir. V.B.Odrin eirlri masir grnmk n srbst vznd yazlsa da, mzmun v mntiq formaya qurban verilmidir. Dey bilrsiz ki, eir duyularn
86

Ruhlar ucald getdi, Gzlr yaa (?) oxad Yaxud, El onu grn anda Analarn qucanda Hnkrn dalar, Alayan qular kiridi. Ya da, O, gy baxmadan ns Gylr haqda oxuyurdu Hm d hr gn hr gy (?) n

15, YANVAR 2010

Daha gzl, daha tz Gyqura toxuyurdu. ... Gy toxuya toxuya O, eqdn alayrd V s. Bu cr ndrabadi psevdomistik, psevdodini tsvirlr Odrin aa bilmdiyi mvzunu bsitldirmi, eir mumi zrr gtirmidir. Hrmtli airimizdn soruaq ki, cba, gzlr yaa oxad n demk? Analarn qucanda hnkrn dalar n demk? Gy toxumaq n demk? eirin sonunda da mlum olur ki, toxunan gyqura deyil, Tanrquraym v bir gn Peymbrin ayaqlar altna enckmi. 2. Hrni z eqi boyda gy evirir Allah Bu eird d V.B.Odrin poetik sayqlamalar davam edir. Son soruya ylrq, zqoylu (?) yxlrq, Gnah altda yox oluruq, Bir sz sormadan bizi Hrni z eqi boyda Gy evirir Allah. Yaxud, Baxb hr insan zn Bizdn gytk ua-ua Hr eq n bir ayrca Salavat evirir Allah. Aman, bu n kfr, n cfngiyyat... Sonrak misralar: Gz gz yandan ilahi doma, Uzu gz yanda ilah tirli Bu misralardan sonra airirn yadna vtn dr v o deyir ki: Dua etmy son hcr -Azrbaycan hammzn. Sonra da vtn sevgisini gstrmk n yazr: Xanm-xatn, xanm-banu Bulaqlar gz yandan aylar lilindn (?) doma Ars barm banda, Tikan glndn doma. Sonra da: Min illrin zalmlar

Gnd min yol cua glib Canm alandan doma Canlar alandan dli. Hl sonra: Mn d, mn d vtn oldum, lsm, bir Allah bilmsin. Bu mazoxist misralar z mnaszl il mni yorduundan kek o biri eirlr. Nvbti eir z absurdluu il mni xeyli gldrd. cba, bu dnyadan libo getmi Makedoniyal sgndr qdr olmayanlar lidolu getmy ndn can atrlar? 3.Tanrm, bir yol a o dnyaya lidolu getmy. V.B.Odrin poetik kflri davam edir: Qmi qanada (?) evirmdn Qmi ancaq qmtk dada Soruan yoxdur ki, ay air, qmi sevinc kimi dadmaq mmknm? Mmkns, yqin, bu artq klinik hadisdir... ...sanc, eq yolu a xncr, bir eq yolundan min, milyon armz can a giclr. Ya da Tanrm, aslan boazndan Qalxmaa, qanadlanmaa Bir Aslan an a aclara. Sonra da Tanrm, lm bynn Bir ad-san a helr.

Bu misralarda bir mna tapa biln adam, vallah, mkafata layiqdir... 4.N adam kimi adamam, n mlk kimi mlym Ad kiln eir guya sevgiy hsr edilib, amma onun da cayibliyi oxucunu iflic edir. eird qorxulu filmlr (triller) ustas amerikal Alfrred Hikokun alna glmyn fantaziyalar ba alb gedir. Msln, Boynumu vurdular yen,
87

15, YANVAR 2010

Bam ayrld bdndn zn evirdin yana, Bam he, zn ayrld mndn. ...Allahm eitdi mni, Baxd mn, baxd sn, bircc anda iynimdn Bam ccrtdi yen. Bax bel. lav rh lzum yox. Nvbti cayib ideyalar yn: De: Sevdir, sev ol! szndn vvl sz dnyada yoxdu. Bu eird air pisliklr yaxlqla cavab vermkdn, ilahi sevginin nmli olmasndan sz asa da, yen d mvzunu tam aa bilmyib, mnan baya ifadlrl mhv edib: Dmn d eq dildin, Sevdikc, doma eldin, Tikan gl bldin (?) ...tikanlar da gl qoxudu. Hl bu eir Basz duraq, iqld. Uaqlqda Mayn Ridin Basz atl macra romann oxumudum, amma Odr byin sevgilisiyl ndn basz durmaq arzusunu he anlamadm ki... Ujastiklr davam edir: * Xanm! Xanm! Canma canlar qarb; * znd grnr zm; * Sz ancaq vurmaq nd, Lap brk istsn, bir-iki Sz de, vuraq, iqld. * ...basz ahlq quraq, Basz duraq, iqld. Guya etiraz eiri olan Qrd millti bu Nazirlr Soveti eirind o binann yannda alnm ilk p xatrlanr: Hr df o binann yanndan kend Ona ilk p qdr ziz glirdi o bina.

Balam, bel gets, digr inzibati binalarn da ziz olacan ehtimal etmliyik... Bu eirlri oxuyanda qlizlikd drin fikir gstrmy alan V.B.Odrin bs chdlrin zldm. air masir poeziyann mnfi chtlrindn biri olan ifrat mbaliglrdn l k bilmir. Odr klassik rq eirind olduu kimi altqat mnalar yaratmaq ists d, chdlri boa xmdr, bu i onun n tkbana Everest dana xmaq kimi tin v uursuzdur. Dnyann n gzl eq bakal eirind V.B.Odr romantik qhrman surtini yaratmaa chd edir, fqt yen d znmftunluqdan v epiqonluqdan savay he n alnmr. Hmin eir XIX sr rus qusarlarnn sevgi ylnclrini xatrladr. Deyirlr ki, qusarlar xanmlarn kmlrindn ampan rab imyi zlrin rf bilrlrmi. Bizim rqli Odr byimiz d bu akt arzulayr: limd ii lblb rab dolu, eq dolu sevgilimin dikdaban yerznn, gyznn n gzl eq bakal. Vallah, n deyim... Bir rqli airin kbar xristianlarn ylncsin meyl gstrmsi ox dndrc...

88

15, YANVAR 2010

Azrbaycan kitabnn durumu ox acnacaqldr

ahbaz Xuduolu bel deyir


ap Evi nriyyatn direktoru ahbaz Xuduolu 2009-cu ilin oktyabr aynda Almaniyada keiriln Frankfurt kitab srgisind itirak edib. Dnya kitabnn dynn ryi saylan Frankfurt Kitab Srgisindn hans izlnimlrl qaytdn yrndik v onlar xucularmzla blmk istdik.

- ahbaz by, bu gnlrd siz Frankfurt Kitab Srgisindn qaytmsnz. Bu srginin hmiyyti haqqnda oxucularmza danmanz istrdik. - 500 ildn artq ya olan Frankfurt Kitab Srgisi btn dnyada keiriln bnzri srgilr irisind n prestijli statusunu qazanb. 61-cisi keiriln srgiy bu il dnyann mxtlif lklrindn 7 mindn artq nair qatlmd, srgilnn kitablarn mumi say 400 minin zrind idi. 125min kv.m. hat edn razid 6 pavilyonda nhng bir srgini tsvvrnz gtirin. Tkilatlarn hesabatna gr bu il srgid 300 min ziyarti olub. Btv 1 pavilyon Alman kitabna ayrlmd. Qalan 5 pavilyonu is digr itirak lklr z aralarnda blmdlr. Yarmarka binasnn qar meydannda is, byk bir sahd, btn lklrdn olan bukinist kitablar satlrd. Bu da ox maraql bir mnzrydi, n mxtlif dillrd khn tarixli kitablar gr bilrdin... Bel, mumi mlumat verdim ki, hr ksd myyn fikir formalasn. hmiyyti is lbtt ox bykdr, dnya kitab il tan olursan, znn bu vaxta qdr grdyn ii thlil edirsn, nyi dz edirsn, nyi yanl, kitab sahsind hans yeniliklr var, hans yazarlar daha ox oxunur, elektron kitabla nnvi kitabn mbarizsini thlil edirsn, kitab nrind yeni kompter proqramlar, yeni mtb avadanlqlar, yeni boyalar, yeni kazlar, bir szl kitab dnyaya gtirn btn nsrlrdki yeniliklrl tan olursan v tbii ki, bundan sonra bu sahd grcyin ilri planladrrsan. Bir

mslni d deyim ki, bu il Nobel dln alm Herta Mullerin jurnalistlrl grnd itirak eldim, kitablarn ap edn nriyyatla grdm, srlrinin Azrbaycan trkcsin evrilmsi perspektivlrini mzakir eldik. mid edirm bu sahd glimlr olacaq. - Nec oldu, bu srgiy dvt aldnz? - Geothe nstitutun Cnubi Qafqaz lklri zr Grcstanda yerln mrkziyl Rasim Qaracanan yaratd laqlr nticsind bu sfr ba tutdu. Biz vvlc Grcstanda seminarda itirak etdik, sonra is Frankfurtda. Almaniyada 3 gn Kitabn istehsalat, sat, mllif hquqlar, nriyyat idariliyindn bhs edn mxtlif leksiyalar, prizentasiyalar dinldik. Siz deyim ki, o xlarn hr biri ox qiymtli idi, o mnada ki, alman kitabnn hm bu gn hm d glcyi bard dolun mlumat verilirdi. Ayn 13-d Kitab srgisinin rsmi al oldu, orada Almaniyann kansleri Angela Merkel v bu il yarmarkann qona statusu olan inin vitse prezidenti Xi Junipig itirak etdilr. Ken il yarmarkann rsmi qona Trky olub. ox lklr bu beynlxalq hmiyytli tdbird nazirlr sviyysind tmsil olunurdular. Nvbti gndn yarmarka faliyyt balad. Biz slind yarmarkada itirak mqsdil getmmidik, sadc seminarmz eyni mvzuda olduundan qalan 3 gn srgid qonaq qismind itirak etmli idik, yni bizim sfr proqrammz daha ncdn balamd. Orada mxtlif pavilyonlarda maraql mruzlri dinldik.
89

15, YANVAR 2010

Msln, stendi ne bzmli, nec dizayn etmli, yaxud elektron kitabn bazarda rolu, v ya masir dizayn proqramlar, elektron kitab proqramlar, e-book v s. - Azrbaycandan daha kimlr itirak edirdi srgid? - Srgid Azrbaycandan olan 4 nriyyat itirak edirdi, bizimkilr tqribn 8 kv metrlik bir yer ayrmdlar. Cnubi Qafqaz lklri arasnda Grcstan bu msld liderdir, byk bir pavilyon gtrmdlr, Ermnistan kitab da bizdn irlidir, hm keyfiyyt hm d mxtliflik baxmndan, kiray gtrdy yerin hcmi is 120 kv idi. Yni bizim pavilyondan 15 df byk razid z kitablarn srgilmidilr. lbtt bu biabr faktdr, halinin sayna gr biz onlardan ox, razisin gr biz onlardan byk, maliyy imkanlarna gr Azrbaycan onlardan qat-qat zngin, yeralt v yerst srvtlrimiz istniln qdr, bs niy mdniyytin byk bir hisssi olan kitaba glnd bu qdr miskin grnrk... Bizim stendlr baxmaa glnlr sasn Gney Azrbaycandan olur, Trkiydn olur. Avropada yaayan azrbaycanllar byk bir hvsl kitab mdniyytimiz tamaaya glirlr, vzind myus olurlar. - Dnyann btn mdni lklrind Beynlxalq kitab srgilri tkil olunur. Azrbaycanda bel bir srgi ilk df bu il gerkldirildi. Bu sahd n qdr geri qalrq sizc? - Azrbaycan bu yarmarkada ilk df deyil. Mn 2000-ci ild nriyyat olaraq z stendiml itirak etmidim. O zaman bizim bu sfrimizi Acq Cmiyyt institutu maliyyldirmidi. Azrbaycan dvlt sviyysind bu srgid itiraka qrar verib, artq bir ne il var nmayndlr tmsil olunur. Amma inkiaf grnmr. Yarmarka idir, grk burdan gedn adamlar nriyyatlarla, lklrl nsiyyt girsinlr, kitab snayesinin yeni nailiyytlri bard diskussiyalara qatlsnlar... Bizdki Yarmarkaya gldikd is, lbtt yerl gy qdr frq var. Amma nzr alaq ki ilk df idi, nqsanlar ola bilr. Tbbs kimi is la bir tbbsdr. Mnc bu msld xsislik etmk olmaz, Azrbaycan hkumti azndan grk dizayn n, daha maraql tkil etmk n ne df Frankfurt kitab srgisindn mtxssislr
90

dvt elsin, srgini onlar dizayn elsin, onlar qurulu versin. Bu sahd onlarn 300 il qdr tcrbsi var. Hmd Azrbaycan hl bir df d olsun lokal srgi keirmyib v drhal Beynlxalq srgi grk deyil. vvlc btn rayonlarda bu tip srgilr olmaldr. Sonra is Paytaxtda. - Almaniya kitab bazar btn dnyada n sralarda durur. Bir lknin kitab snayesinin inkiaf sizc n demkdir. -Almaniya il bizim aramzda 3 saat frq var, nriyyat sahsind is blk d 300 il. Bu adi sz deyil, hqiqtn beldir. Orada kitab byk bir snaye sahsidir. Almaniyann illik kitab bazarnn dvriyysi 60 milyard Eurodur. Msln, 250 il tarixi olan nriyyatlarda olduq. 15 nfr iisi var. Yni bu kiik bir nriyyatdr. Amma kitablar dnyaca yaylr. Kitab mdniyyti artq Almaniya n nnvi bir mdniyyt aiddir. Piv v rab qdr kitab hr bir insan hyatnn ayrlmaz hisssidir. Bunu Almaniyada olmadan hiss etmk tindir. Shbt texnikadan, masir avadanlqlardan getmir, Azrbaycan yeni avadanlq gtir bilr, bs kitaba mhbbti haradan almaq olar, he yerdn, o grk yrdilsin. Nriyyatlarn mlliflri var, nriyyat mllif mllif is nriyyata xidmt edir, son ucda is Alman mdniyyti znginlir. Br yazarn kitabn yalnz bir nriyyat ap edir, o nriyyatda z yazarn tbli edir, onu yaadr, onun maraqlarn n yksk sviyyd tmin edir. Msln, Herta Mellerin mllif hquqlar Hanser nriyyatna mxsusdur. Onun son kitab cmi 2 000 nsxd ap olunmudu. Nobel mkafat elan olunan gec o kitab 20 000 ap olundu. Mn shr hr xb kitab dkanlarna ba kdim. Kitablar satlmd. Nriyyatdan dedilr ki, yeni tiraj apa hazrlanr.... Mllif satlan kitabn 10 faizi hcmind qonorar alr. Yalnz satlan! Bu rqm demk olar ki, btn mlliflrl, nriyyatlara aid olunur. Yazarn futbolu il frqi ondadr ki, yax oyununa gr hr df yksk qiymt tlb etmir, yaxud qiymt gr transfer etmir. Yni, Nobel mkafat yalnz bir insann deyil, btv bir nriyyatn v Alman xalqnn qlbsidir. Mllif d bunu bilir, nriyyat da. Almaniya ilin kitabna ali mkafat myyn

15, YANVAR 2010

edib. Onu dvlt deyil, qeyri-hkumt tkilatlar gerkldiir, hmi tkilatda nriyyat, kitab yayclar, kitabn mahiyytini trk edn zvql insanlar toplab. Hr ks gzlyirdi ki, bu ilki mkafat Herta Mller verilck, ax o Nobel almd. Adtn bizd bel olur, bir adama drhal bir ne mkafat verilir. Amma gzldiyimizin ksin oldu, Almaniyann ali kitab mkafatn baqa yazar ald. Bilirsiz niy, bu o demkdir ki, dnya kitab bazarna iki byk yazar daxil oldu. Bu yazarlar dnyann btn dillrin trcm olunacaq, bu mlliflri hr yerd oxuyacaqlar. Nvbti ild is baqa yazarlar estafeti l alacaqlar. Bu il Yerli mkafata gr 130-dan ox yazar z kitabn mkafata tqdim etmidi, son mrhly 19 yazar qalmd. 6 ay mtbuat bu yazarlarn srlrin saf-rk edirlr, dbiyyatlar, oxucular v s. hr ks fikir sylyir. Demli hr il Alman kitab bazarnda n az 19 yazarn kitab daxil olur, bu kitablar btn kitabxanalarn pitaxtasna xr... Bu lad... Eyni vaxtda 19 alman yazarn nbzi dylr, bu hmd kitab bazarna gln yeni nfsdi... - Sizc n n biz az oxuyan milltlr srasndayq? -Dz deyirsn, biz oxumuruq, buna gr bizi d oxuyan yoxdur. Hr yerd olduu kimi oxumaq thsil mslsidir. Almaniya ua 3 yadan kitabla nsiyyt qurur. Uaq baas, ibtidai mktb, sas mktb, gimnaziya, hr yan z kitablar var. Hr il btn Almaniya zr qirat oxu yarlar keirilir, Frankurt kitab yarmarkasna milyonlarla uaq toplar v orada qalib elan olur. 100-dn ox nriyyat yalnz uaq dbiyyat hazrlayr. 2008-ci ild 7319 dd yeni adda uaq kitab nr edilib. Hl bura trcm v tkrar nrlr aid deyil. Bu o demkdi ki, kitab oxumaq hr bir insann hyat trzin evrilib. Amma bizd necdir, mllimlr deyir ki, agird glms d olar amma aylq haqq glsin. Yaxud, i kitab oxuyan n qazanb ki, bizd oxuyaq. Bu dnc formas dyiilmlidir. vvllr bir sz var idi oxumayana bbk yoxdur. Bax bel. Ndns, mn el glir biz sanki rk urunda mbariz sddindyik. Bu mbariz xeyli mddtdir davam edir, ln d yoxdur...

- Sizc, cmiyytimizd kitabn sayqnln artrmaq mqsdil hans tcili tdbirlr grlmlidir. Dvltin bu sahd grmli olduu hans ilr var? - Tbii ki, Almaniyadan gldiyim n oradan daha ox misallar kirm, Almaniyada DV 19 %-dir. Kitaba is yalnz 7% DV ttbiq olunur. Bizd is kitaba qoyulan DV 18 % tkil edir. Yni dvlt ilk nvbd z zrin dn vziflri etmlidir, mmkn daxilind gztlr ttbiq etmlidir. Kitab dkanlarnn ox olmasnda maraql olmaldr. Yerl tminatda, kitabla bal tdbirlrin keirilmsind maran aq bildirmlidir. Kreditlr vermlidir, texniki yardmlar gstrmlidir. Kitabxanalarn istifadsini yararl hala gtirmlidir. adamlarnn kitaba yardm dvlt vergisin clb olunmamaldr. Onlarn mdniyyt xidmtini dvlt nzr almaldr. Televiziyalarda kitabla bal demk olar ki, he bir verili yoxdur, kitab tbliat sfr drcddir. Ramiz Mehdiyev yazd, televiziyalar tnqid eldi, tsvvr edin ki, o tnqid olunan verililrin yerin kitabla bal verililr salnr. Kitab bazar 1 ayda tam baqa kil alar.

15, YANVAR 2010

91

Gney erinin tannan adlarndan biri Sayman Aruz, Urmiy blgsind yerln Sulduz mahalnda anadan olub, Tbrizd thsil alb. Vtnsevrlik ruhunda yazd eirlri o tayda dillr zbridir. Dnya Azrbaycanl Yazarlar Qurumunun (DAYAQ) yaradcs, Gney dbiyyat sra yaynlarnn rhbridir.

Sayman Aruz

*
Ayaqlarma baxdn balandm Gzlrim baxsaydn... Bs nec balanar inqilab Bs nec qopar qiyamt baxmasan Dinl mni Bax sirliyimi sevirm sirgmirm zm... Ooooyyy! Dustan pncrsindn boylanan gn! Sn boylanram Boooyyy Sni ulduzlardan ourlamam daltsizliy baxmayaraq Sni Aydan ldn Sni snsizlikd lmkdn Sni intihara sevilmkdn Sni etiraza sevilmkdn... O qdr gzlsn ki tutuluram! Dinl mni ooooyyy Diktatorun ryindki qorxu! xart ryimdki bu Acn Batr dilim dilindki tikan Gmir kiiliyimi Ala yazqlm Ala sartimi Ala ryimi oooooyyy Nazimin ryindki duz rk! Hl tprmmim kiiliyimi kandoma Uzaq ox uzaqlardan glmim llri uzun Ayaqlar qsa gneydn Buyur ayaqlarm ov ltfn Qaytmamam glir...
92

*
Evimiz o qdr kiikdir ki Sni eitmk istmynd Tuvalet snram, Eitmk istynd Yataq otana, N balkon N hyt N ii dolu bir soyuducu! Yalnz mn V suyun ssil gizltdiyim etiraz! Yalnz mn V snin af-ufunda itirdiyim syan! Kiik O qdr kiikdir ki, Pncrsi ancaq rtmz atdrmaa yarayr qonulara V gn lm unutdurmaa bir bhandir, Haradr bura v hara idi ora -bizim tandmz yerZindandan qamaq zindana qamaq v belni imar-imar rimk Qoldalanmaq yoxsa evlnmk kii kimi kinmk oxranmaq oxramaq Qara ac yaramaz-yaramaz yaamaq istyirm qrmz nisgillrin ortasnda kiikdir evimiz kiik dar glirsn bdnim!

15, YANVAR 2010

*
ndi o gn bu da mn ay inn keidind Cnglin skutunu sndrmy Ba aa llr Yeri yrtrlar, Menin qusssini arsiz dilr Ah Ey arsiz lm! Ay nn keidind Viran olmalydq ndi o gn Bu da mn Ay nn keidind

iraq sevgilimdn gzndn iraq xart barmamdan nian zyn azadlq glnd barmana tax cllad zyn ald adtn taxd boynundak boyun bana rklr sslnib yeni zy xo gldin dedilr zk bana ald klf glllr ssi ayrd onlari sevgidn btr azadlq anlamn yalnz zy zklr banda yaayan bilr...

*
Tehran xiyavanlarndan bir xatir: nqilab nqilab nqilab, Azadlq Azadlq Azadlq... -Hara gedirsn qarda!? -Evin!!! Dli olduumu bildilr Drdli olduumu bilmlidilr Glmsdilr Aladm... Bizim d evimizin yolu Azadlqdan kesydi...
*Evin: tehranda dustaq xana addr

*
bir payz sabah azan anda qoa gedirdilr iki vtnda biri lnidi biri ldrn biri qa qabaql biri qlm qa qoa aparrd iyin b iyin klf onlar sevgidn btr lndn sorudu birdn ldrn azadlq ndir ki lmy dyr? Dedi bu suala cavab versmd Onu zaman snin fikrindn silr Azadlq anlamn yalnz mnim tk Clldn lindn yapan bilr ln vtndan soyuq llri Clladn lindn isti alrd Bu cavab Cllad olmyan kimin fikir gussy gm salrdDedi bs azadlq haan glck? Dedi sn blkd min birinci sn Qoa aparram iyin b iyin Azadlq adyla ldrrm mn -Clladn gzndn gizlin bir ya Astaca szld sssiz smirsiz Allahn aac vaxtsz zamansz Allahn aac cllad ss siz smirsizDedi: darxma ay yazq vtnda Gn glr azadlq qaydb glr Azadlq da btn allahlar kimin Yalnz qan istyr yalnz qan ir Durnalar dnyann qaranqular Mn d azadln qaranquuyam Hr ksin dnyada bir allah var Mn d bu allahn vurulmuiyam Ancaq sndn mnim son istyim var

*
Mn sn baxram sn geylr l l keirik xiyavanlar deyirm grsn yerlr dyis kimlr baxacaq onlarn yar buras hrdir ad batmasn hr yeri riv, hr yeri duvar n bilim blk d mhbbt harda ortadan blns hr yaranar n bilim blk d mniml gedn geylr yard mnim deyildi Aypara Aybniz Aygn Aytkin bala sevgilim adn n idi!? l-l keirik ama klimiz geylr gznd qurudulubdur post modern sevirik bir birimizi kilassik mhbbt unudulubdur...
15, YANVAR 2010

93

Rafiq Ta

T TYSI L
hky

Uqlqd ziyyt knlr grmm ki, lmyib qln indi d kir. ziyyti vvl grn el rcn grr. t ym vt Bill kiiyl qnu dnd, tm nu, y , tm, skd gtirdiklri bumbuz suy, y nnli yrn qnq drdilr. trfd qdn yl gz dymdis, qurcn syunn bu kiinin qvrm zllr ynn bdni suyu, y yrn trpq t kimi smrrk zn krdi. yb lmsn, bu bdnin sysind b-lt uq dnyy glmidi. Hytindki syglmz ml-dvr d nun gcn hmnnkndn uzunmrlyd. Dnysnd n bir ink, n cm str, ldrsn, n dn, n bir q ksrdi. Htta Qurbn byrmlrnd d. Bzi qarayaxalar daldada adn kafir arrdsa da, o, fxrl dyrdi: hr il bu byrmd bir dn, y bir q ils dir. nki onlarn h birindn yrlmq istmir. nun vr-dvlti lb-lb, hyvnlr yalnz z brsllzdn-dbqdn, y fnkdn tlf olduqca zlard. , tanqahn bu cr lb-zlmsna gl-gl tamaa drdi. Uqlr srdnsa arn-rynd: hytlr hl qbqd. z hyt rd qlmds d, bun hyfsilnmirdi, ss - uqlrd. Bill kiid ln yzsyd bu: hr il qrmz bir yay aynda, tvldn yol trf, qzl inklri rngind t tys qymaq. t tys qum st kimi t tys ili idi. Grn, nun mrndn n t tys ili qlr... Uqlrsz, ml-qrsz Bill kii nylrdi - nu uzaq syhtlr n, kurrtlr gzn frz tmk tin pdir. Kii gec-gndz qclr, amma n yax, dmir zllri d iindn qlmr. Dilri tm, zllri - vvlkilr. l bil nlr y zvd burb; khnlmk bilmirdilr. Ta alr da t tys illrinin zln Hmidl bir qysun; onu ull ynmk htiyc duyduundn kmy rard. Hmid gdib, gtmy bilmdiyi, sgrliyini kib glndn snr, artq dliqnllq brcunu d dmidi: be- tyd dv sld, milisl zldi. Milisl zlmk bizim dmlrn gnclikdn n irin tirsidir. vlnmkl hr y bitdi. Ty - hr y nqtdir. Snr ynil ts kimi mr
94

srmy bld. nun n d t tys illri sar muncuqlar kimi yn-yn dzld. Bec dqiqy yumurta biirn qzmr gnlrd nun bdninin kdiyi zlmlr d tsnnkn bnzyr, prldyn drisind tr puurlyard. ts nun qbqdk qcl, , tsnn rdk cvnl idi. Svd nc qcqrmds, Hmid Lnin szndki iki ndn birini l bilirdi - Llin. Bir vt ar buydu: biz Llin yluyl gdirik. l ki uqlr dl-dl dzld, bel szlri trqitdi. Ardbaard gln balalarma eq olsun! - parad qbul edirmi kimi doulan uaqlarn hytdc salamlayard. Nisn, srun da - tnik shsindym, dyrdi. ts dmiriydi (mn n uzun nizlr r tknlr dzltdirmim), z is lktrmntyr ldu. nun diliyl dsk - tku. Tkuluundn rzyd. Nkrlk n lzm, cibxrcliyi d lur. Bir tk tynnn in kmkl iki- yn pprzpulusu birdn r. Hmid tikin iini kinlnt qr, y nzik tl kirmkl dyndrnlrn tlrn yndrmq n vlrindki btn iq tklrn qyd lrd. Qrqlr zik, vcib vrqlri gh yur, gh kncdn qtlnm, blkntund yzrd: rf - 7, mtrizd - (yddi) lbuq, 2 (iki) lktrplit. Bzn rqmlri itisr slb kirdi sz: Qulm - bir dd tlvizr, bir - ldinnik... Bu snd h ks d ndn qrub-kinmzdi. nu tkc sv bilirdilr dy, lc svrk d, fqlnn labuqalar kimi iql zlrini ona sar evirr, guy cql hrktlrini tbssml syr drdilr. - y Hmid, sn l bir qurulu v yz, qurtrsn gtsin d-, rk syudu, . - Biz rk ymirik. z d v i dir trmin deyil. - Niy? B ev l bir tlvizr, bir syuducu dmk deyil? - l y ydu, siz vlr grmmisiz ki, iind iki- tlvizr, -drd soyuducu lur. Gr ne rztk l burd gtdi. - Di y, gl tur vvl bir ylyaq, ynin lsn... z, lli trpnin, nyiniz vr rd?!. Crim bzbl, ksrn d blq-plvl bitirdi. Hm zbr bilirdi ki, Hmidin lm blq-plvdur. Dzd, brnl-

15, YANVAR 2010

mrcili plova da y dmzdi. Qazanc ssn yy-pyzd, ty mvsmnddir. Yy-pyzn birc mhrrmliyi lmy. ts kimi indi nun d b-lt zryti vr; bbk qalmal idi, qzl-olanl hamsna davamm deyir. Hmid Bill kiinin tkrryds, uqlr - nun z tkrr. Oxar gzqa, burun-qulaqlar sirri-xuda eylrdi. Yqin Billl Hmid mtlif yymlr grmk n bir-birindn rl dulmudulr. *** Gylrdn nvbti bla nnd, o, shv-dz, glib Hmidi tutdu. Sinsind r-yn nc turdus, o, evin alt gzndki hsir dli palq dmyc xxd. Fldr glib tsn pldd ki, l bilsin, infrktd v ndns, vitmin vurm bld. Hmid gzgrsi gdr-glmzin qraqlar qrlanm mum qyn mindirildi. Bill kii - yurd llh, d sn, dy-dy, frfra kimi fldrin bn frlanr, xstdn nun qdsn lrd. , fldrin iyn qyntmnd, pmbqd v spirt iyind midvrici bir lmt grrd. Hmid d ssi ndn-n, indidn fldr z rzln bildirir, ssi mn bu fydl i srf dirdi. Builki t tys ili bir n gn vvl girmidi. Sabah hm ylb grd Hmid ydur: cismi-csdi vr, z y. Vsiyyt lnin yrdr, onusa da elmdi. Csd bnlrn mt-qutu qurumudu: bu, Hmiddis, niy h n dmsin, yox, Hmid dyils, b niy hmi nu Hmid tnyblr? Bs mn? - Bill zndki bu sull, tez-tez ar yumruqlarn bana vurur, iri addmlarla da rtlqd iti-iti gzirdi. Bana vurma, qan szar, ona nsiht edirdilr, di gl, bu, bir az da stn qoyurdu. Ax, Hmid niy frli oul xmasn: qb kedi, nun yrin ld. Qoca qalr, cavan lr. Bu id Allahn mqsdi ona atmrd. Bilal adl adam Hmid adl olundan vvl dulubsa, can xmal, ondan vvl d lmlidir. Yoxsa bu ndi bel? Bilal z mntiqini Allahnkndan dzgn sayrd. , bu uzunluqd mr nynir o? b h lmz. Bs mn?.. *** Bill kiinin t ym vt kdiyi ziyytlri gz grkdi gr: tr bdnind milk kimi gzr, milk bdnind qr tr kimi grsnrdi. Qfil ul lmn hr ks grmr. Flk m dm tpmd; yqin bilirmi d ki, Bill drdi ll-dinmz kck. Onsuz btn mr boyu hr drdi o, heykllr kimi sssiz kib. Bir bqsnn az-maz qn qlar, vy, bundn kllilm br tutr. nun i-ialat lp ryrs d, bunu bir insn lu bilmzdi. ndi lin lap girv dd. Daha , azarbezara ncq svinck. Xstliklrin tezldrnini arzulayar. ...Gln ot tys ili glmz daha. Qrnlqlard qar...

Sima nna

Hardasa
Hardasa adi yalar yar, Adi yay klklri sir, Hardasa inqilablar bdi saylan sistemlri titrdir, Tribunalardan kims vtn sevgisindn, Millt mhbbtdn Nallar danr, Kims hyata inanmayaraq Hr eyi qzetlrdn oxuyur, Hl stlik saz da alr toy-bayram edrk. He n anlamayan ktl Hisslrin badna gedrk Barr, zn sil patriot sanr, Amma bilmir ki, Yen d or-rk yeyck Yal plov vzin. Hardasa Holland gllri bitir, Nazirlr delfinlrl imir, Hardasa Bir yaraql qz rli qadnlarn dmnin evrilir, Zaman bu hadislrd uub gedir... Yen d yalar yab Klklr sck, Yen baqa bir nazir bu df balinalarla zck, Baqa bir qadn rini pusacaq, Inqilablar sistemlri devirck, Yen d Zamann amanszl drk edilmyck... Buludlardan baxan mlklr hr ey glck...

15, YANVAR 2010

95

Bertold Brecht

Kitablarn yandrlmas
Rejim, zrrli kitablar yandrlacaq dey, mr ednd v kz arabalarna doldurulan kitablar yann yerin aparlanda bir air dht gldi yandrlan kitablarn listsin baxb orada z adn grmyinc. Masa arxasna kedi qzbl v bir mktub ddi iqtidardaklara: Mni gzdn sala bilmzsiniz, mgr mn hr zaman gerklri yazmadmm? ndi mn nec zrrsiz ola bilrm. N olar mnim d kitablarm yandrn! Bertold Brechtin stri trcmd verdiyim Kitablarn yandrlmas adl bu eri hr oxunanda tarix boyunca gerkln kitab mhvini yada salr. Tarixd bunun ox sayda rnyi vardr... Kitablar irisindki bilgilr v dnclr sbbiyl gizli gnah qayna kimi grnm v yandrlaraq v ya yox edilrk czalandrlmlar. Kitablara qar bu dmnlik qdim Yunan v qdim Roma zamanlarna qdr gedib xr. Qdim Yunanstanda mhur filosof Platonun srlrinin bzi blmlri thlkli olduu n yasaq edilmidi. Romallar E..145-ci ild l keirdiklri Kartaca hri il birlikd kitabxanasn da yandrb uurmular. Erkn srlrin n byk kitabxanas olan sgndriyynin bzi blmlrinin E.. 24 v 31-ci illrdki savalar srasnda yandrld Plotarkes v Senekann srlrind z ksini tapb. Bu baxmdan skndriyy kitabxanasnn ba hr zaman blal olmudur. B.E.-nn 3-c minilliyind df, 4-c minillikd bir df tkrar yandrlb bu kitabxana; 642-ci ild Misiri ial zaman xlif mrin mril skndriyy kitabxanas yen d yandrlmaa mruz qalb. Bu mlumat slam qaynaqlarnda da z ksini tapb. Yen slam qaynaqlarnda mrin ran fthi srasnda farslara aid ski kitablar yox etdiyi yazlmaqdadr. 1109-cu ild in imperatorluunun; bilik insan pisliy aparr dncsiyl kitablarn yandrlmas zaman maraqldr ki byk filosof Konfutsinin d srlri payn alr. Xa yrlri zaman kitab v lyazmalarn yandrlmas hadissi daflrl yaanmdr. 15, 16-c srlrd imali Amerikada nkalarn da bu kitab yandrma hadissin buladqlar bilinmkddir. stibdad dvrnd Osmanl dvltinin d n byk dmni kitablardr. ox sayda kitab toplanaraq mbrlida Hamamnda yandrlmdr. Bu bilik dmnliyi yalnz kitablar yox etmmi, kitablar yazan insanlar da z paylarn almlar. Qdim Yunanstanda
96

Sokrat dnclri zndn ldrlb. nc yazdqlar yasaqlanan, sonra tutularaq zindana atlan Hllac Mnsur 922-ci ild qollar, ayaqlar ksilrk aslm, ba ksildikdn sonra da yandrlmdr. srlrinin ox az bir hisssi bu gn qdr glib xmdr. 14-c yzilin nmli filosofu v airi olan Nsimi d yazdqlar zndn drisi soyuluraq ldrlmdr. Dnclri rit ks olduu n edam ediln XIV - XV srlrd yaam eyx Bdrddindir. XVI srin ozanlarndan Pir Sultan Abdal da dvrnn yazdqlarndan dolay qorxulu bilinrk nc zindana salnm, sonra da edam edilmidir. 1616-c ild yazdqlar yasaqlanan v dnclri zndn 1633-c ild lm mhkum ediln Avropal filosof Qaliley tzyiqlr boyun yrk szn geri gtrmk mcburiyytind qalaraq lmdn qurtulmu, ancaq mr boyu ev dusta olmudur. Kitab yandrma mslsind insanlq tarixinin n byk facisini Hitler trtmidir. Bada yhudi filosoflar v dbiyyatlar olaraq, zn xidmt etmyn alimi v yazn qtl yetirmi. Hitlerin hakimiyyti illrind milyonlarca insanlarla brabr milyonlarca insan da mhv edilmidir. Maraqldr ki Atatrkn qurduu Trkiy respublikas da kitab v yazar dmnliyi baxmndan lksiz deyildir. Nazim Hikmt kimi byk bir air illrc yasaq olmu, srlrini oxumaq stnd insanlar hbs czas almlar. Atilla lhan bellrindn biridir. Sovet ttifaqnn yazlar v dnc adamlar zrind qoyduu yasaqlar, dbiyyatn v bu cmldn yazlarn Yaz ittifaqlar trfindn ifrat kontrolda tutulmas dnyada analoqu olmayan hadislrdir. 1937-ci illrin repressiyalarna qurban gednlr baqa cr dnnlr v yazanlar idilr. Mikayl Mfiq, Hseyn Cavid, Salman Mmtaz, Bkir obanzad kimi yazlarn adlarn srlri yasaq edlrk ldrlnlr misal olaraq gstrmk olar. Tssf etmk olar, masir Azrbaycanda da yazlar, Rafiq Ta v Mirz Sakit timsalnda, yazdqlar srlr zndn tqib v hbs edilirlr. Rsmi qurulular trfindn dbiyyatn v yazlarn kontrolda tutulmas hallar hl d Sovet dvrnd olan nnlrin davamdr. dbiyyat bu qdr qorxuludur?

15, YANVAR 2010

li kbr

AMNEZYA
romandan para

rkbulanma
Bir, iki, , drd... iyirmi, iyirmi bir, iyirmi iki... qrx alt, qrx yeddi... Bam su il dolu sarmtl vannadan xarb trlmi gzgd bulanq, solun ksiml gz-gz glirm. ksim drin bir nfs alr. Hftlrdir yuyulmayan dsmalla gzgdki tri sildim, salarm quruladm. Vanna otann qhv rngi divarlarna eybcr damc lklri kmd. Onlardan birini barmamla silmk istdim, alnmad. Lk divarn canna hopmudu. tin ki, bundan sonra kims bu lklri sil. Btn mnzilim kimi, vanna ota da qadnszln ar nticlri il zlib. Qadna aid he bir iz damayan, bu darxdrc mkanda - n ona aid ampun, n sa kremi, n du geli, n makiyaj siln salfetkalar... He biri qalmayb. Vanna ota erotizmini itirib el bil. Ctn itirmi di fram is, boynunu bkb arq pastaya syknib. ncam qlmasam, ninki bura, btn varlm pas tutacaq. Glmsmy gcm d var hl. Tnha olmaqla, tk olmaq arasnda uurum boyda frq varm. Halbuki, drinliyin varmasan, sinonim kimi grnr bu szlr. Aralarndak frqi anlamaqdan tr dostlarmn tn hft ayxanada etdiyi shbt, bir kncd oturub, qlyan smr-smr qulaq asmalymam. Bir airdn shbt dmd. ndi he ad da yadmda deyil. Dedilr Tkm adl bir eir yazb, z d uurlu alnb. vvl qulama fraqmentlrl atan shbt diqqt ksilib qulaq asmaa baladm. Snan rkdn glm, sonra is ciddi grkm alb, ban bulamd. - Gr vziyyti n qdr ardr. Tnha da deyil ey bu hyatda! Tkdir, tk! Yni Allah kimi... He kim azm aacam gzlmirdi. Yen d: - Grsn bu iddias tkbbrdn irli glir, yoxsa onun tkliyini elan etmsi midsizliyin, arsizliyin gtirdiyi hayqrmadr? sorudum. Cavab glmdi sualma. Birthr baxdlar mn, araya sz qatb, shbtin mvzusunu dyidirdilr. Tk airin

poetikas birc dqiq bel mzakir olunmaa layiq deyilmi. ndi zm-zm verirm bu sual: tnhayam, yoxsa tkm? Bu, sz oyunu deyils v ikisi arasnda dorudan da uurum boyda frq varsa, hans birini mn aid etmk olar? Hans biri mnim ruh halm, vziyytimi daha dqiq, daha dolun ks etdirir? Xeyr, mni hat edn kifayt qdr insan var trafmda. Dost v sevgili adlandra bilcklrimdn baqa da, daim nsiyytd olduum, bzn is nsiyytd olmaa mcbur qaldm adamlar. Bu mnada zm tnha adlandra bilmrm. Bs tklik ndir? Tkbbr qalas? Allahlq iddias? Tklik mnlik deyil, msuliyyti ardr. Bs tnhalq? rtksz, yer-yer iplri szlm nimda Riqa divanna srilib gzlrimi yumdum. Yen burnuma khnliyin v on illr vvl qurumu nmliyin qoxusu dydi. Blk d atam bu nimda divanda kmidi mni, o snada yalnz z hzzini dnrk, nticni alna gtirmyrk, trlyrk, yorularaq. Anam da maye halnda mni btnin, briyytin n zrif saxlanc yerin qbul etdiyind, tri atamn trin qarb bihu olanda, zaryanda v inildynd bir zabn, bir tnhaln v bir arsizliyin bnvrsini qoyduunu dnmmidi. Ax onlarn he biri, mnim indi cavab axtardm suallarn ar yk altnda zilmmidilr. Uaq yalarmda, byklr bam aryr deynd, bu arnn n cr bir ar olduunu, di, yaxud da qarn arsndan n il frqlndiyini dnrdm. Ba arsn dadmaq istyirdim, byklri baa dmkdn tr. Siftindn zhrimar yaan, yal, qrmz gll xltli anam, banda arxadan mhkmc dynlnmi klaay il xatrlayram. Bu ona aid hafizmdki yegan obrazdr. yal uan yaddana rsm edilmi, anas il bal ilk v son obraz. Sonradan ba ars kn qadnlarmzn sasn bu sula l atdqlarn, balarn sx evrlyn ski-sklrl arlarn azaltmaa aldqlarn grdm. ndi bir ildir ba ars mnim d arlmam, xb getmk istmyn qonamdr. Vcudum btn ar ksicilr yrib dey, hblr d kmk etmir. Uaq olanda hkimlrin
97

15, YANVAR 2010

xstlnmdiyini, mllimlrin yatmadn, yemk yemdiyini dnrdm. Budur ba arlarndan ziyyt kn bir hkim kimi, zm lac tapa bilmirm indi. Mn tnhayam, ya tkm deysn mnim n frqi d yoxdur. Lap tutaq ki, yalnzam. Bunun ad n olursa olsun zabna dz bilmirm artq. Sevmirm bu hissi, nifrt edirm. Drddn, kdrdn mazoxistik hzz duyanlara is paxllm tutur. zabn mnbyini qurutmaq bir yana, o mnbni sevmy, ona daha ox balanmaa, iind daha ox batmaa can atrlar v bunu bacarrlar. Nec? N n? Bax bu aydn deyil mn. Mn aydn deyil bu sxntdan nec narahat olmamaq; qfs qapadlm ryin gah zif, gah srtli rpnlarn nec sevmk olar? Asosial adamlar grn gzm yoxdur. Drdin qapanm, bdbinliyi kultivasiya edn enerji vampirlrindn uzaq gzirm, nki onlarla nsiyyt zaman hyata, ia, sadt, xobxtliy inamm daha da azalr, bzn is yoxolma hddin atr. Sonra zm glmk n uzun, upuzun bir zamana ehtiyac duyuram. ryim buland. Khn Riqa divannn grgin yaylarn crlt il boaldb cld ayaa qalxdm. Vanna otana qaydb unitaza yildim. Qusa bilmdim. Gzlrim sulanmd, ryim tez-tez dynrd. Bir mddt nfsimi drib, zm su vurdum, otaa qaytdm. Burada n sevdiyim yer olan pncr knarna yaxnladm. Oktyabr ay bu il yal, klkli glmidi. Qmgin, eyni zamanda coqun ya yard. ri damclar son bahar mar alaraq iddtl asfalt dyclyirdilr. Boz sma, soyuq klyin hcumlarndan siftini turutmudu. Kd tk-tk adamlar gz dyirdi. nsann n istdiyini bilmmyindn daha igncli he n tsvvr etmirm. Oxumaa kitablarm, zng vurmaa dostlarm, sevgilim, hmkarlarm var - bs nyi gzlyirm? Niy oxuma gzlyn kitablardan birini lim gtrmrm? Niy he kim zng vurmuram, grb sxntlarmdan bir az olsun azad olmaq istmirm? z ovqatmla insanlarn qann qaraltmaq istmirm blk? Yox, bu bel deyil. Ax mn hisslrimi ustalqla gizltmyi, biruz vermmyi bacarram. mumiyytl zahirn ox sakit, tmkinli adamam. stniln hissi, ya da emosiyan oynamaa da hazram, tki trafmdak insanlar myyn situasiyada istdiyim reaksiyan gstrsinlr. slind bu, ox vaxt onlarn da xeyrin olur. Dzdr hisslrimi sevsm d, emosiyalar hrdn zm ziyan vurur. Hiss mnim nys qar urlu mnasibtimdis, emosiyalarm tamam frqlidir - gcl, dyikn v sbatszdr. Bir an n hanssa hadis zaman z xan qeyri-adekvat v drk edilmmi reflekslrimdir. Xeyr, mn demirm ki, hisslrl yaamaq daha asandr. stniln hiss zamanla z travtini, drk edilm iddtini, htta cazibdarln da itirir. ox gman ki, romantik duyularn zamanla ziflmsi da bundandr. Emosiylar is narkotika kimidir mnim n. Onlar daha maraql v kskindir. Ola bilsin anlq glib, tez d snrlr, amma emosiyalarla yaamaq daha maraqldr. Mnim kimi adamlar hr yerd v hr zaman frqind olmadan emosiya axtarnda olurlar. Odur ki, tlbtklif qanununa uyun olaraq emosiyalarn tacirlri v istehlaklar var. Pncrmdn alan mnzrni sevirm. Bir istiqamtli avtomobil yolu, marketlr, dayancaq, man yalama mrkzi,
98

qadn salonu insanlarn gndlik yaantsn, tlbatlarnn dnm v pul qazanma prosesini mahid etmyim imkan verir mn pncrm. Klyin qaldrd paltarnn balaqlarn aa endirmy alan orta yal bir qadn, sola baxa-baxa yolu keib yaadm doqquzmrtbli binann altnda gzdn itdi. rkbulanmam hllik kemidi. Pncrdn bayra baxmaq, grdklrim bard dnmk deysn kmk edirdi mn. ndi d gnc sevgili ya da evli ctlk yolu keir. Onlar da manlardan ehtiyatl olmaa alrlar. Ekstrasensor hadislrin burulannda yaayan, metafizik inanlar rasional al stlyn, fvqlbr inanan bu adamlarn arasnda insan zn ox clz, lazmsz hiss edir. Dflrl olub ki, dostlarla oturub bu insanlar mzakir ednd, birc cml il shbti yekunladrmq onlar bizdn xobxtdirlr. Xobxtdirlr, nki ayda bir df veriln bayram, iki gnlk ttil, bayram axam dnizknar parkda atlan finglr v pulsuz, ktlvi konsertlr - bunlarn xobxt olmasna kifayt edir. zabl ifad nax kimi hkk olunsa da boz siftlrin, xobxt olduqlarn deyib, kr iind yaayrlar. Allah bundan pisini gstrmsin. Buna da min kr szlri il tslli taprlar. Mn el glir btn briyyt keib bundan. kr zaman-zaman, btn insanln yrtc kimi, acgzlkl udduu xrda amma doyurucu qida olub. Mnim lkmin insanlar haralardasa uzaqlarda, onlardan daha pis yaayan, daha ox ziln xalqlarn olduunu bilib, kr edirlr. Telekanallar lkdki problemlri bir knara qoyub, qonu lklrd, uzaq rqd, Avropada, Amerika qitsind ba vern facilri, sfalti, tbii flaktlri, acl, yoxsulluu, bhranlar qabardb hamya bir azdan biz min kr dedirdir. Qocalar vladlarnn, yaxnlarnn hdliyinddir. Ona gr d mavintlrinin az olmas onlar narahat elmir. Mmurlar rvt piramidasnda hr z yerind brqrar olub, ona gr d maalarnn azl onlar n drd deyil. Bir szl sistem mkmml qurulub. Mkmml szn bu situasiyada ildilmsi n qdr dorudur, bilmirm, amma baqa vzedici ifad tapmaqda da tinlik kirm. Daha n yazb, n danasan? Qlm hli olan dostlarmdan da tez-tez soruuram bunu. Razlarlar mniml: Deyilmmi he n qalmasa da, biz yazmaqdan v danmaqdan baqa he n bacarmrq. Dzdr, tkrarla yol veririk. Onsuz da he nyin dzlmycyin dair inanc kk salb rklrind. Siyasi hakimiyyt lkd el bir vziyyt yaradb ki, llrini aa salb, sssiz-smirsiz, dhtl ba vernlr tamaa etmkdn baqa lac qalmayb. Bu unikal sistemin eybcrliyi hm d ondadr ki, hr eyin, o cmldn mbariznin v midin d mnaszlna inandrb halini. Bu telefon zngi mni zabl yalnzlqdan qurtarmaa hesablanb grsn? Ola da bilr, olmaya da. Displey baxram. Zng vuran Rnadr. - Nhayt, hzadm mni yad eldi ss tonumu el bacarqla dyidim ki, el bil bayaqdan kefim saz, damam adr. Rnann ssi kal gldi: - Dem-dem. ndic oyanmam. Shr be qdr kinoya baxdq xttin o bandan sndiyini duydum. - Kiminl baxmasna kinoya? - Lman gec bizd qalmd. kiy qdr oturduq yemk yedik, bir az idik. Sonra da dedim daha gecdir, bizd qal, shr gedrsn.

15, YANVAR 2010

Lman Rnann n yaxn rfiqsidir. Bir dizayn irktind dizayner ilyir. ndi gedib, yoxsa yanndad? bu sualn cavab mnim n bir o qdr hmiyytli olmasa da sorudum. Yox, burdad. Mtbxd qurdalanr Rna bir d sndi. Snin plann ndi? styirsn gl bir yerd nahar edk. Yox i, ox sa ol. Siz nu olsun ssimdki qtiyytsizliyi Rna da sezmidi. - Naz elm - dedi azn y-y. Glirsn gl d. Bu df daha qti idim: Yox, yox zarafatsz. stmirm. Siz nu olsun. Lmana da salam deyrsn. hr xas olsan xbr ver, grk. tin ki, bu gn vaxtm olsun. Kalan grm var. Bazar gn n gr? tccbl sorudum. Rna neft v inaat irktlri n avadanlq satan firmada sat mdiri ilyirdi. Gnd bir ne mtri il grmk, onlara yeni kataloqlar gstrmk v tkliflr vermk vzifsi idi. Mndn 10 qat artq pul qazanrd v bu fakt n onu, n d mni hllik narahat etmirdi. slind ed d bilmzdi, nki biz he vtnda nikahnda da deyildik v birbirimizin qarsnda hdlik gtrmmidik. gr deyil. Xalam qz mni sevdiyi olanla tan elmk istyir. Kafey gedcyik. Sonra da idki bir qzn ad gndr, ora ba kmliym. H, yax yadma dd, istsn sn d gl bilrsn. Tanmadm bir qzn ad gn mrasimin getmk hvsind deyildim. mumiyytl ss-kyl mclis dmk, halm daha da pisldir bilrdi. - Yox, ox sa ol. Amma ad gnndn tez xsan, zng vur grk. hrd olacam... Mhkm yar. sti geyinrsn. - Yax canm, oldu. Lman da arr, mn gedim. prm sni. zn yax bax. - Mn d sni. Telefonu sndrmdn nc, gzlnilmz suallar vermk onun adtidir. - Ssin ns birthr glir. Yaxsan? Rnann ssind dorudan da smimiyyt notlarn sezdim. Bu mni sevindirdi. - H, narahat olma. Bir az bam aryr. - Yax, oldu dedi. Ssind bh qrntlar vard. - Grrik canm, sa ol. Bax bel. Boanm kiinin gylrdn gndrilmi tsllisi - Rna... N zaman ehtiyac duysam, hr an tlbatlarm dmy hazr, z glcyinin konturlar mnimkilr qdr bulanq v qeyri-myyn olan, fdakar sevgilim. Yen d mndn frqli olaraq ail qurmam, dnyaya vlad gtirmmi gnc qadn.

Rna
Rna Torulun 29-cu ad gnn tk glmidi v gln kimi yanmdak bo stula ylmidi. vvl ba il salam vermidi, mn d salamn almdm. On dqiq sonra is artq lli illik dostlar kimi nys q edib glrdk. Bu qrib idi azrbaycanl qzlara xas olmayan rahatl, sakitliyi mni adrmd. zn sxmrd, n sas is vulqar v srtq deyildi. Mn dayanmadan idiyim gr, o gn n dandmz xatrlamram. Rna mndn az is d, z dediyin gr onun da yadnda he n qalmayb. Grnr he

birimizin mqsdi danmaq deyildi o gn. Biz bir-birimizi tanmaqla mulduq. Torul sevdiyi qz rqs dvt ednd, ba il mnim d Rnan rqs qaldrmama iar vurmudu. Deysn buna ehtiyac da yox idi. Byk hvsl, cld ayaa srayb, arl Aznavurun lirik mahns fonunda rqs etmidik. Bir-birimiz baxb glmsyirdik. zndki cizgilr, glmsyn gzlrin baxr, tirli salarn qoxulayrdm. ryim tez-tez dynrd v iim qzrd. Qlbimin hrarti nfsimi ksirdi. Qollarmda bir qadn vard v mn baqa he kim lazm deyildi. Bu n idi el? Mhbbt? Yen mhbbt? ryim qfildn sancd. Biruz vermdim. Bu qorxu lamti idi. Mhbbtin n olduunu yax bilirm mn. Ar, ancaq ar. Blk d bilmmim, dadmamam mn sl sevgini? Blk mnimki yalnz tri hvs olub, ya da asllq... Yerimiz oturub nvbti araq qdhlrini boaldandan sonra, masann altnda yumaq lini tutmudum nvazil. Torul siyastdn danmadma gr xobxt grnrd. Tkc Torul yox, bu mclisd oturan hr ks yen nnvi shbti aacamdan qorxurdular el bil. Onsuz da dediklrini bilirik d, daha qanmz niy qaraldrsan? H, bu hakimiyyt pisdir, biz minlikl diktaturaya doru addmlayrq. lk uuruma gedir. Amma imkan ver bu gn rahat oturaq da, bunlar fikirlmyk... llrdir ham mndn bunu dnmmyi tlb edir. He olmasa bir gn danmama, susma. Onsuz da danman xeyri yoxdur. Ban sal aa, iini gr eitdiyim ancaq bunlardr. Yni, o axam Torula da srf edirdi Rnaya maraq gstrmyim hm susub, bo-bo danmadma, hm d ki, qadnszlq dvrm son qoyacaq bir yaxnlamann ilk addmlar atldna gr. Dnrd ki, bu yaxnlama ba verrs, onun yaxn dostu depressiyadan xacaq v bu zmind yaanan mbahislrimiz, daimi narahatlma son qoyulacaqd. Torul bel hesab edirdi. Mn is bir yandan balandqca balanr, bir yandan da dala-dala stm gln bu gizilddici duyudan dht qaplrdm. Sonrak gnlr qorxularm daha da artrd. Dorudan da bu drdsiz-qmsiz, daim glmsr qza mbtla olurdum. Tk yaad iki otaql mnzilinin qona olurdum v o, he sorumurdu n n onu z tnha, qadnsz v sliqsiz evim dvt etmirm. slind bu sualn cavabn, sualn znd axtarmaq lazmdr. Dvt etmirdim, nki evim tnha, qadnsz v sliqsiz idi. Sevil xb getdiyi gndn bu yana, he ny toxunulmamd o evd. He ny. Rnann yataq otandan sonra, mnzilind n sevdiyimiz mkan mtbx idi. Sevindn sonra o mn trk sulu qhv dmlyirdi mn is soyuducuya hcum kib, lim ken pendir, kolbasa, badmcan krsndn eklektik buterbrodlar hazrlayrdm. Dizlrin qdr uzanan mavi gecliyind Rna olduundan daha qsa boylu grnrd v bu grkmi adam kimi qhv imyim, buterbrod yemyim mane olurdu. Tez-tez onu mhkmc qucaqlayb boynundan pr, inc, vanilli yanaqlarndan kiik dilmlr alrdm. Sonra da dz bilmyib dlrin srdrnd dilimi: mkan ver ryimizi yeyk d deyib q edirdi. O gn sni grnd, baa ddm ki, vurulmuam. Qribdir... Rna ban sinmdn qaldrb:
99

15, YANVAR 2010

Niy? - sorudu. Azacq yilib alnndan pdm. Bel tez vurulan adam deyilm nki. Glmsnd. Tzdn ban sinm qoydu. Mn onun yumaq, abald salarn sallayrdm. Uzandmz arpaynn byaz mlfsi yaryacan yer szlmd. - O qdr tnha grnrdn ki, o axam... dedi. zmdn asl olmadan sn snmaq istdim. A mn zm d vurulmaqdan qorxan adamam. Bilirm ki, ox thlklidir. Hyat hr ey, htta duyularma da nzarti yrdib mn. Amma hrdn zm dalalara tslim etmk istyirm. styirm zrim gln sevgi selin qaplm, he n dnmyim. Deysn bel d etmim. Daha Rnaya demirm ki, Sevildn sonra bu hisslri yenidn yaamaq, bu zab tzdn dadmaq qorxusu var iimd. zmdn arxayn deyilm. z lnlqlarmdan, ehtirasmdan qorxuram. Halbuki hr ikimiz d bilirik ki, ox gecikmiik i idn keib. Onun gerkdn hans hisslri keirdiyini bil bilmrm, ancaq mndn shbt gedirs - qlbimin mhrm gusind Sevili hl d yaadaraq sevirm Rnan. Rnada n ox byndiyim keyfiyytlrdn biri d, siyasi mvzulara maraq duymasdr. Bu, bizim qzlara xas olmayan chtdir. Mn dananda diqqtl qulaq asmaq bir yana, z szn demyi, thlil yrtmyi d bacarr. oxsayl stomatoloq hmkarlarmla yalnz id grsm v demk olar ki, Torul istisna olmaqla, onlarn he biri il yaxn dostluq laqm olmasa da, trafmda bir qayda olaraq Rnann da ox sevdiyi, hrmt bsldiyi mxalif fikirli yaz, jurnalistlr olur. Khn hyat yoldam Sevildn frqli olaraq, Rna onlarn btn shbtlrin diqqtl qulaq asma bacarr, kitablarn, yazlarn mntzm oxuyur. Sanki illrdn bri axtard, yaxn olmaq istdiyi evrni nhayt tapd n mn dflrl minntdarlq etmsin cavab olaraq, Onda mn d Torula tkkr borcluyam, nki sni, onun saysind ld etmim deyirm. Uaqlar is hr frstd Rnaya giley edirlr: Murada n qdr deyirik sn d yaz, yazmr. sts blk d roman yazar. Yz faiz yazar! Mn d tvazkarlma salb, bam bulayram: Mndn n yaz? Di qurdalamaqdan baqa limdn he n glmir. He onu da frli bacarmram... Rna onlar tez-tez heyrtlndirir. Dast parkda ydmz nnvi ay mclislrindn birind, Rnann lknin tannm publisistlrindn Snan Qurbanovla mbahisy girimsi, mnim n d gzlnilmz olmudu. Shbt xalqn laqeydliyindn dnd: Az-aza verib xalq syrsnz ne ildir demidi gzlnilmdn. - Xalqn tnzzlnd hakimiyytin oynad rolu grmyck, danacaq qdr gzlriniz kordur? Xalqn btn blalarnn baiskar onlardr. Alaldlm, zlil gn qoyulmu insandan n gzlmk olar? Btn tarixinin 1969-cu ildn balandna inandrlm xalq bundan artq neylmlidir? Evli olduum dvrlrd tez-tez evimiz toplaan reaksionist dostlarmn shbtlrin Sevilin sadc qulaq asmaqla kifaytlnmsin, he bir reaksiya bildirmmsin Snan da, Cavid d, Araz da yrmidilr. Sevil n evimizd n sevimli qonaq, mclislrd is n ziz masa yolda siyastdn uzaq Torul v bizim amorf hkim hmkarlarmz idi. ndi is
100

yanmda oturan qadn, cmiyyt n thlkli, qorxulu mvzulara toxunur, stlik mbahis d edirdi. Sz yarmq qalan Snan vvl gzlrini brldib Rnaya baxm, sonra da zn glrk, n sevdiyi idman nv olan mbahisy girimidi. i xalq bs niy qalxmr ayaa? Niy qorxur? Neftdn gln milyonlarla pulu mnasz bayramlara, ktlvi tdbirlr, camaat sr kimi meydanlara toplayb onlar n axmaq, n zvqsz aktyorlarla ylndirmy srf edirlr. Gnn gnorta a lkd insanlar qtl yetirilir, qatillri he vaxt taplmayacaq cinaytlr ilnilir. Rvt ba alb gedir. Thsil, shiyy kb. Bs xalq niy susur? Baqa vaxt olsayd Snanla razlaardm, amma bu gn Rnam mdafi etmliydim. - Mnc d xalq bu qdr thqir etmk dzgn deyil. Baa dn sizin bu xalqa qoyun, axmaq, bivec demyiniz hakimiyyt d srf edir. O gn d televizorda biri xb danrd ki, azadl hakimiyyt yox, Azrbaycan xalqnn mdniyyti, dnyagr mhdudladrr. Xalqn mdniyytin v mentalitetin qar ox hssas olan hakimiyyt is, xalqn sifarii il onun azadln rivy salr. Yni demk istyir ki, bu xalqa azadlq lazm deyil. Bel adamlar sizin kimilrin yazlarndan ruhlanr da! Siz xalq sydkc, btn blalarmzn sbblrini xalqn znd grdkc, onu qabiliyytsiz, frastsiz adlandrdqca hm xalq ruhdan salrsnz, hm d bu cinaytkar hakimiyyt brat qazandrrsnz. znz d frqind olmadan... Snana nyis sbut etmk mmkn deyil. Hmiki kimi, z dmir arqumentlrini i salr: Xalq apriori pis olduuna gr yox, sadc olaraq z zlil vziyyti il razlab, barb dizlri st kdyn gr layiqdir nifrt. Biz buna gr syrk xalq... Ban iynim yaslayb Snan dinlyn Rna etiraz etmidi: Qrx il Musa, z xalqnn iindki klni bomaqdan tr yhudilri llrd srndrmd. Bununla bel, byk uur ld ed bilmmidi. Amma bizd tam trsi olub - dz qrx il bu xalqa kllik alanb. Qrx il blk d tarix n hmiyytsizdir, amma frdin, milltin hyatnda ox ciddi rqmdir. Hl mn 37-d repressiyaya uram ziyallarmz demirm. Mn sevgiliml fxr edirdim. Glmsyib profilin baxdm. Baxlarmz qarlad. Csur, szn kinmdn dey biln bir qadnm var. Xobxtlik n bundan artq n lazmdr kiiy? Frst tapanda pasientlriml demokratiyadan, insan haqlarndan, korrupsiyann ba alb getmsindn dananda hr df szlrim beton divara rplr: Onsuz da he n dzln deyil, ban sal aa, iini gr. Toruldan da bunu eidirm. Sevildn d bunu eidirdim. Dzdr, zizdir mn hr ikisi d, amma btn fikirlrimi mniml bln, hr msld mniml hmry olan bir qadnla tan olmam, mnim n lahidd bir hadisdir. Torulun ad gnnd, Toruldan tamam frqli dnya duyumuna mnsub bir qzla tan olmaq ehtimal n qdr zif olsa da, o gn bu tanlq ba verdi. Demli dnyamz mczlrdn xali deyil. Bir yetmi boyunda, abald salar, gzl, dmdz burnu, kiicik qulaqlar, iri aln v badam gzlri olan gzl bir xanmla rqs qalxanda, mnasibtlrimizin vurtut be-alt cmllik kemii var idi. Hardan bilydim ki, qsa

15, YANVAR 2010

mddt rzind ryimi fth edck bir insanla ilk rqsimi edirm? Ya artq ksmidi. Qruba hazrlaan gy znd yeryer, sliqsiz lklr bnzr maviliklr grnrd. Bir az sonra onlar da itck v birc ulduzu olmayan sma, daha da bozaracaqd. lind kulyoklarla marketdn xan ana, bir lindn tutduu krp olu il, qaa-qaa yolu keirdi. Tez-tez ayaqlar yerdn qopan balaca is, grnr maazadan istdiyi irniyyat, ya da oyunca almayan anasna etiraz olaraq gzlrini yumub, dodaqlarn drdbucaq formaya salb brkdn alayrd. nsanlar baa dmk tin deyil. Xeyr, brat qazandrmalyq demirm, sadc baa dmkdn danram. slind mn d gcszm, acizm bu qeyri-insani sistemin hdudsuz imkanlar qarsnda. Repressiv aparata tulaya bilcyimiz hans silahmz var ax? Odur ki, bu qddar rejimdn qorxanlar qnamal da deyil. Hr ksdn zn qurban vermsini, fda etmsini gzlynlr, htta bunu tlb ednlr var. Halbuki buna haqqmz yoxdur. Bu sistem ondan naraz olanlar, etiraz ssini yksldnlri qardan, ldrn, ignc vern, ailsin, uana qar zoraklq trdn, malnmlkn talan elyn, evini yandran, partladan, sbh tezdn ya da alaqaranlqda evinin qarsnda alnndan gll il vuran, cibin narkotik madd atb hbs edn bir sistemdir. N qdr dansam da, susma zm ar bilsm d - mn d bu sistemdn qorxuram. Snanla raz olduum mqamlar var - xalqn mentaliteti bizi tslimiyyt, boyun ymy, susmaa sslyir. Bu dyrlr toplusu da sistemi qane etdiyin gr, aparat onu maksimum drcd kultivasiya edir. Mentalitet cilalanr, ona parlaqlq qatlr, inkiaf etdirilir v mmkn olan btn kanallar vasitsil ktl arasnda tbli olunur. Tslim olan, boyun yn xalq sevmk tindir, bilirm, bs bizlri bu ar, dzlmz rftara mruz qoyanlarn hemi gnah yoxdur? ndi Rna z evind Lmanla nahar edir. Mn is ora getmk istmirm. Rna tk olsayd da getmzdim ovqatm l vermir. Bu gn i d getmycm. Demli vrdi etdiyim, artq iyrnmkdn yorulduum az boluu, tprck, qan, irin d grmycm. Pasientlrim be ildir di hkimi pesin yovua bilmyn, iindn zvq almayan, xstlrindn zhlsi gedn bir stomatoloqun kreslosuna yldiklrini bilsydilr, grsn reaksiyalar nec olard? Mn nifrtlrini qusardlar, yoxsa pesini sevms d, iini yksk sviyyd grn stomatoloqa heyran qalardlar? Hr bir insann uaqlq arzusu olur - z d bir yox, bir ne. Onlardan bzilri uzaq, geri dn olmayan kemid iliib qalsa, zaman dhlizlrind yox olub gets, aktualln itirs d - qlbimizd, yaddamzda yaatdmz v mxtlif sbblrdn n tam, n d qismn realladra bilmdiyimiz arzularmz da var. Bu arzularla bal xatirlr dalanda, yngl bir hzn saplanr ryimiz v biz, bu mtmadi kdrl, pemanlq hissi il yaamaa mhkum olduumuz n, zmz balaya bilmirik. Mn atamn tlqinlri il di hkimi oldum. ndiy qdr d bu pemi, pul qazanman baqa sullar mn mlum olmad n icra edirm. Ola bilsin yaz, publisistlrl nsiyytim d, iimdki realiz olunmam arzularn dourduu kompleksdn irli glir. Atam tez-tez olmasa da, mni anasz bytdyn, hy-

atm ona borclu olduumu vaxtar yadma salard. Konstruktorlara, suvenir avtomobillr maramdan tutmu, mktbdki ilk mhbbtim qdr - hyatdak btn chdlrim onun lgc kimi ksici ironiyas il toqquurdu. Uaq olanda mn n ziz, n doma insan idi atam. Zaman kedikc anladm ki, qan qohumluu sn dem he n ifad etmirmi bu hyatda, nki bu qohumluq, bu ba - mnim seimim deyil. Tibb Universitetin qbul olunmam - btn balanclarm reymdc boan atamn qarsndak son tslimiliyim oldu. Gzlrimi yumub alnm ovudurmaa baladm. Rna yanmda olsayd yarm saat, htta bir saat alnm, gicgahlarm zrif barmaqlar il yorulmadan masaj edrdi. Ola bilsin bamn ars he kemzdi d, amma mn bunu ona bildirmzdim. iddtli ba arlarmn, mdhi qorxularmn, gngndn byyn narahatlmn, ndilrimin mni bir gn dli edcyini dnb, bu ehtimaldan vahimy qaplram. Hr eyini itirmi prian, pjmrd bir mcnun obraznda grmk istmirm zm. Psixiatriya kitablarnda zab kn insanlarn rpnlarna v sonradan xobxtliyi tapdqlarna dair pafoslu hekaylr rast glmk olur. nsanlar, biz stomatoloqlara pul dyib vzind salam dilr ld edirlr, son dvrlr db minn psixiatrlara dnyann pulunu xrclynlr is bir qayda olaraq: Problem snin znddir, drdinin drman z iinddir, ancaq zn zn kmk ola bilrsn kimi sfehsfeh mslhtlr eidirlr. Btn psixiatrlar buna oxar diaqnozlar qoyub, bir-iki sb sakitldirici, hrdn d psixotrop drmanlar yazrlar. Yenic formalamaa balayan milli, feodal burjuaziyamz dniz sahilind milyonluq villalarla, super car avtomobillrl yana, psixiatrlara da meyl salb. Bu sbbdn, lkd hmi gey vlad mnasibti grn bu sah, indilrd uurla inkiaf edir. Blk d bel olmas daha yaxdr. Grsn mn dli olsam, nec dli olacaam mlayim, hlim tbitli yoxsa aqressiv? Tlblik illrind, sahmiz aidiyyti olmasa da, srf maraq xtrin psixiatriya kafedrasnda oxuyan yoldalarmzla ruhi dispanser, praktikaya getmidik. Orada mn, dlilrimizin bir qayda olaraq qzbli, hiylgr, namrd xisltli olduunu, ambisiya v iddialarnda srhd tanmadqlarn akarladm. Kinolardan, sndli filmlrdn grdym Qrb lklrinin dlilri is mn hmi sxavtli, mlayim, irindil grnb. Demli dlilr xalqn gzgs, i z, onun keyfiyytinin gstricisidir. Ola bilsin yanlram, amma bu mnim mahidlrimdir. Rnagil getmsm d, he olmasa ky xm. Blk tmiz havada bir az zm glrm. Tnk gdkcmi hara tullamam grsn?

15, YANVAR 2010

101

a v a n q ar d sonra onlar z ibanlarmn stn qoydum ibanlar byyb kartof boyda oldular hkimlrin gz kllsin xd sonra bir-ikisini tavaya vurdum zm yemy rk elmdim ancaq itim yeyib gbrdi

Ernst Yandl
Konkret poeziya

sonra mn onlardan dl qar yararlandm ancaq aborta n qdr pul xrclmli oldum sonra onlardan birini gzmn stn qoydum v elitar bir kluba yollandm qap mn badalaq vurdu v mn yer srildim bundan sonra mn yuxarda dediyim hmin o nticy gldim Parkda balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun bura bodur yox, oturan olacaq sa olun bura bodur tsf edirm, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur yox, burada oturan olacaq sa olun balayn, bura bodur buyurun sa olun trcm: rq

Kimdir ax indi bunu itirib-axtaran aydn msldir, onlar nyis axtarblar z zamanlarnda. Indi kimdir soruan, n axtarblar onlar yada islanb klkl krnblr. Indi kimdir soruan, ax n n onlarn da sevinci olub onlarn da kdri olub indi kimdir soruan, ny gr olub ki dalablar olub ki glblr indi kimdir soruan, n sbb. Yol qeydlri Bir df gec vaxt Venadan xb Paris getdim zml saollamadan Paris atb qatardan xanda el buradaca perronda dayanmd mn lini uzatd mn londona varb qatardan ennd arxadan atb mindi belim o taksii d mn baxb ban bulad mn d utanb bam aa saldm o vaxatdan bri oturmuam zml z-z sank yarmq qalm gnorta yemyi kimi mktub yazaraq zaman veririk yola v mktublar mn gndririk, ev. Onun eirlri bir kpklk deyil vvlc mn onlarla z kelimi sildim faydas olmad, bama tk glmdi
102

15, YANVAR 2010

ALOV
a.eyvazova@yahoo.com

K NAIL
LMN DALT
Biri vard, biri yoxdu, yer znd btn canllarn yaradcs olan Hyat adl hkmdar vard. Bu hkmdarn lm adl xidmtisi yer znn tmizliyin, tzliyin, gzlliyin cavabdeh idi, ona gr d harda solan, qocalan, xstlnn, irklnn, irkinln grrds hkmdar Hyatn mri il onu znn Yoxluq Almin aparrd. Yer znn btn dirilri yaradclar Hyat sonsuz bir mhbbtl sevir, lm is iddtli nifrt bslyirdilr. lm dirilrin ona olan nifrtindn sarslr, zab kirdi. Bir gn daha dz bilmdi, zn Yer znn btn dirilrin tutub dedi: Ay dirilr, n olar mn bel nifrt etmyin. Mn gnahsz bir mr quluyam. Demirm mni Hyat qdr sevin, amma mndn bu qdr zhlniz getmsi daltsizlikdir. Sizi solduran, qocaldan, xstlndirn, grksizldirn, irkinldirn, khnldn mn deyilm. Mn sonam. Mnim nmd sizin xstliyiniz, qocalnz, solunluunuz durur. Siz sbbkar grmrsnz. Sizi mnim hddim yaxnladran el Hyatn zdr. O, zndn baqa bdi tanmr, mni d zn xidmti kimi bdildirib. Hyat gnahlandrmrsnz, onun gnahn da mn dayram. Mn sizin sevginizi istmirm, istdiyim odur ki, anlayasnz: Mn bu qdr nifrt, thmt, qara, lnt layiq deyilm. lmn xofundan dirilr sanki, hissiyatlarn itirmidilr. Onlar lmn n demk istdiyini anlamadan qorxudan s-s qaldlar. lm qzblndi. Hkmdarn yanna glib acql-acql dedi: Sn oldurduundan bri mn ldrmy mhkum olmuam. Mnim vzifm snin soldurduunu, qocaltdn, yararszladrdn aradan gtrmkdir. Qismtim is dirilrin nifrti, lntidir. mrlr sndn glir, amma onlar sndn irin v sndn gzl he n tanmrlar! Hyat lm mnal-mnal baxb sorudu: stdiyin ndir? Mn dalt istyirm! Yni istyirsn dirilr sni d sevsinlr, ya mn d nifrt etsinlr? Yox. Bu he vaxt mmkn olan ey deyil. Dirilr kar v kordurlar. Mnim istdiyim odur ki, sn suyun, havann, torpan, odun v canllarn damarna daxil olmaa arada bir mn icaz versn. Hyat uzun mddt fikr getdi. O, zn olan sevgini v lm olan nifrti paylamaq istmirdi. V o, lmn arzusunu yerin yetirdi. O gndn Yer znn ahngi pozuldu. Dnyann hans bir nqtsinds torpaq silklnir, zlzl minlrl canln bir anda yox edirdi, gah qorxunc qasralar, tufanlar qopur, gah hardasa yannlar trnir, gah da baqa bir yerd sel-su almi yuyub aparrd. Bunlar olmasa da dnyann hr yerind canllar gah tk-tk, gah da ktlvi kild bir-birlrini mhv edirdilr. Dirilr yen d Hyat sonsuz mhbbtl sevir, lm is iddtl nifrt edirdilr. lm artq rahatlanmd. ndi dirilrin nifrti onu qcqlandrmrd.

DV RY
Biri vard, biri yoxdu, halisi divlrdn ibart byk bir mmlkt vard. Bu mmlktin btn divlri bir-birin oxayrd; eyni grkmd, eyni xasiyytd. Divlrin qrib bir adtlri vard, balalar bir az byyb allanan kimi yb caib bir mrasim keirrdilr; balaca divin bartsna fikir vermdn ryini xarb qoyardlar bir y v hmin andan da artq xasiyytd d onlara bnzyn yeni bir div divlr crgsin qoulard.
103

15, YANVAR 2010

sndrlmayana qdr bu divlr lm yox idi. Bu mmlktd he ks he ksi rkdn sevmzdi. Birinin ayana dyn da o birinin ryin ar vermzdi. He ksin he ks ryi yanmazd. He ks he ks rk qzdrmazd, ona gr d ryini amazd. He ks rklnib qhrmanlq gstrmzdi. Kimsnin ryi yaral deyildi, ryin da kilmi bir div bel yox idi. Bu divlr rkdn glb rkdn alamazdlar. He ks ryind danmazd, ham fikirlrdi. He ksin ryi he ksi tutmazd; bu zdn d ox nadir hallarda evlnmlr olard rksiz. Bu divlrin rklri he vaxt armazd, ona gr d infarkt szn eitmmidilr. Onlar rklrini gc salmazdlar, ona gr ox gcl idilr. Onlarn he n n rklri getmzdi, onlar n vzedilmz he n yox idi. rilrind n ryi dz olan var idi, n d ki, ryi xain. Onlarn rklrinin gtrmdiyi he n yox idi, hr eyi qbul edrdilr. Onlarn ryi bulanmazd, hr eyi yeyrdilr. Onlarn ryi dynmzdi, daha ox daa bnzrdi. Bir df nec oldusa balaca bir divin bymsindn illrl bir-birindn xbrsiz qalan valideyn divlrin xbri olmad v bu div ryi il birg bymy balad. rksizlr iind yaayan rkli div el bil chnnmd idi. Ax rk bizim nyimiz lazmdr? O, biz mane olard. Orqanlarn n grksizi rkdir. Ona gr biz onu zmzdn knarladrrq. rkl yaamaq znd lm gzdirmkdir. ryimizi zmzl gzdirmirik, ona gr d lmrk. Sakit, hycansz, laqeyd, all, rahat bir mr srrk. Mqsd budur. Divlr onu baa salmaa alrdlar. rkli divin o anda az qalrd ryi azna glsin, ryinin qan vururdu beynin. ra-ra soruurdu: Ax rksiz yaamaq da l kimi yaamaqdr! Siz yaamrsnz, mvcud olursunuz! Hm d gr rk bel grksizdirs, niy ryinizdn lrsnz? Divlr vvl bu sual mnasz adlandrb uzun-uzun rnlyirdilr. Son nticd d he biri ona cavab vermzdi. rkli divi he ks duymurdu, lakin ona qulaq asar, onu anladqlarn bildirrdilr, sonra glmsyrk laqeyd-laqeyd hr gedrdi z iinin dalnca. Div d qalard ryi partlayapartlaya. O, divlri rkdn sevirdi, ona gr d onlara rkdn nifrt edirdi. Div drdlri il birg byy-byy srtl qocalmaa balad. vvllr onu dinlynlr qsa mddtli tccblnirdilr, indi daha onu grnlr o cr tccblnirdilr: divlr lksind ondan baqa qocalan yox idi. rkli div axrda o qdr qzblndi ki, btn divlrin lrini sndrmaq qrarna gldi. Lakin el yoldaca ryi yumald, el peman oldu ki, yazq, hnkr-hnkr rkdn alamaa balad. Alaya-alaya divin ryi partlayb ld. Divlr bir ne gn sonra rkli divin lmndn xbr tutdular. Xeyli fikirlib ynglvari qmlnmk qrarna gldilr. V yenidn rahat, ad-xrrm yaamaa baladlar.
104
15, YANVAR 2010

Babi

Cokonda
Parij, Parij Fransann ba kndi dnyann kltr mrkzi turistlrin sevimli hri snoblar mskni Luvrla fxr edirsn s.kilmi Cokondayla zirehli arxasnda bdi oturmu vziyytd maygl sift pul makinas muzey pulksni xadimsi nzartisi iisi ancaq sn hr eydn ox bilet satmaq yaraar bdi baxrsan yuxulu gzlrinl dnyann hr yerindn milyonlarla insana bilet satrsan snin mzmrql zn baxmaa gliblr indis deyiln gr snin rinin Leonardonun anasn Azrbaycandan qardblar taliyabaycana o qadn snin rini doub bu o demkdir ki ziz Cokonda sn zn d azrbaycankasan el bil bazarda oturmusan pul yrsan fransallara

Mirmehdi Aaolu
Seyyid_2001@yahoo.ca

in A hrfi yazlm dair


hekay l bilirsiz mn dliym? Ya da mnim bama hava glib? Ax mni niy gtirib bu sarsaq dlixanaya salmsnz? Burda he adamla dz - mlli salamlamrlar da. ri girmim, l verib grmk yerin sizin o qollar arxaya sarnan iyrnc xalatnz ynim geyindirirlr. Mni burda uzun mddt saxlamaq fikriniz varsa he olmasa icaz verrsiz kitablarm bura gtirdrm.

N istyirsiz ax mndn? Nd gnahkaram? Mn ax dedim siz ona xbrdarlq etmidim. O is mnim xbrdarlqlarm dinlmdi, htta bir - iki df mni thqir d etdi, hdldi. Bs bu mmur zbanal deyilmi? Gt boyda idard mirab qdimd su ilrin baxanlara deyrdilr ilyir, amma digl ki, z hoqqabazl il be binann camaatn daana saryb. Ax neylyydim? ANS - zng vurdum mn bildirdirlr ki, yol ox uzaq olduu n gl bilmzlr, srf elmir, bizim rayona glmk n grk he olmaya bir dn ciddi hadis ba ver. Sonra da telefonu qz mn n des yaxdr? He bu yaxnlarda sizin rayonda qtl filan olmayb ki? Qtl olsa mtlq glrik. aln qtl hadissi namus stnd olsun. Bu daha clbedici glir izlyicilr. Bu yaxn rflrd el bir hadis ba vers drhal biz zng edin, hm glib o qtli krik, hm d sizin su probleminizi iqlandrarq. Bu qonular deyirme. Baqa vaxt mhlld azca o yan bu yana qaan kimi, ya da kimins mannn trafnda dolanan kimi gzm xdya salrlar. Ay dli qa ordan, man czarsan n bilim daha n. Bir df htta qonumuz Mehman shr tz mann byrnd czq grdy n mni altna salb dymd ki, guya onun tz mannn mn czmam. He ks d uan mniml oynamaa qoymur. Guya mn dliym. z d zrndan. He mn zm d mhll uaqlar il oynama sevmirm. lri mni l salmaq, bir d knara uan topun dalnca yollamaqdr. Bu qonular tkc mnim zrim xoruzlanma bilirlr. Bunlarn lindn bayra da xa bilmirm. Mnim bama min

oyun arlar, amma di gl ki miraba bir sz d dey bilmirlr. Baqa vaxt mhlld llri ciblrind zaar-zaar o trf bu trf gzn dmbyqarn kiilr hava qaralcan bir d grdn llrin vedr alb ddlr mhlly v baladlar evlrin su damaa. Sonra da hr iki llrind vedr osdura osdura mrtblri drmarlar. Bu dmbyqarnlarn biri d mirabdan ikayt etmk fikrin dmr. Blk qorxurlar mirabdan? Qorxurlarsa b niy bir yer yan kimi balayrlar bir birlrin hrb - zorba glmy, z qhrmanlqlarndan danmaa, sgrlikd filanksi dymklrindn, id bhmnksin bana min oyun amaqlarndan dm vurmaa? Bizim mirab da ox qrib olandr. Onu he mhlld grmzsn. Yalnz binalara su vuranda gz dyir. Mhlly glib bir - bir mnzillrin qaplarn dyclyib su pullarn istyir. Bax onda sl mrk dr mhlld. z d bu dava - dalalar salan yalnz qadnlardya. Bizim mhllnin d qadnlarndan kemysn, hams ataman eylrdir. He mhllnin kiilri onlarn llrin su tkmy d yaramazlar. Bu mirabn akridir. Suyu bir hft qaydasnda vernd, bir ay gecikdirr. Hftlrl mnzillrd imy bir stkan su taplmaz, lzyuyanlarda irkli qab-qacaqlar qalaqlanar, hamam lynlrind paltarlar ab daar, sakinlrin sir- siftlrindn kir - krm yaar. Nasosxanaya da zng edib soruanda o qdr bhanlr gtirr ki, adamn li znd qalar. Bir df deyir ki, nasoslar xarab olub. O biri df deyir ki, nasosxanann iq idarsin borcu olduu n i ksiblr. Baqa birind deyir ki, mhllnin kanalizasiyann axd ncis anbar dolduuna gr su verilii anbar boaldlana qdr mvqqti dayandrlb. Ken df d n des yaxdr? Su nlrin gec hrd dolaan inklrdn biri db boulduu n onu xartmaqla muluq. Bizim inklrdn d he olmaz. El bil balarna yer qhtdir. Ya grk binalarn trafnda otlayalar, ya da zibillikd. Bir d grrsn ki, budur bir sr ink icra hakimiyytinin binasnn qabandan ken asfalt yolun ortasnda oynar,
105

15, YANVAR 2010

srclri bezikdirirlr, ya da zlrini veriblr mrkzdki parkn qazonluuna. O yazqlarn da he dz mlli otlaqlar yoxdur. Yazq heyvanlar da mcburn qazonlara, parklara, binann trafndak yallqlara hcum kirlr. hrd vecsiz dolaan bu inklrin arxa traflar hmi poxa bulam olur. Adam baxanda lap qusma glir. Heyvan olanda n olar, tay bu qdr d poxlu olmaq olmaz ax. Binalara su verilmyn rflrd mn d bax lap bu inklr kimi dalpoxlu olmudum. Mirab dz iki hftydi ki, su vurmurdu. im bilmmyim bir yana dursun, he dz mlli tualet d ged bilmirdim. Btn gn iim gtm bz - bz gzmk idi. Bu i siz asan glmsin. Adam lap sanc basr. Btn gn grgin vziyytd gzirsn, el bil indic tanq qaldrmsan. Son iki gn yemyimi tamamil azaltdm ki, blk daha smam glmy. Xeyri olmad. Atamn demyin gr Sovet dnmind bel deyildi. Mnzillr su vaxt vaxtnda verilrdi. He ks d sudan ikaytlnmzdi. He vvllr su nin d ehtiyac yox idi. Kimin iin qalmd kalan xrc kib hytd n dzltdirsin. ndi is binann trafnda n lindn bir imdik yer qalmayb. El bil buralar elmi tdqiqat laboratoriyasdr; hr trfd kubkilli, konuskilli, krkilli dmir nlr, ayaq altyla, gyl mnzillr gedn dzn, aquli, fqi, pki, yri - yr plastik dmir borular, elektrik naqillri, dmir dayaqlar zrin qaldrlm nlr, ourlamasnlar diy az kilidli dmir dolabalarn iin qoyulmu kiik nasoslar, crtdan daxmalarna bnzyn, binann n yndmsiz yerlrind dadan tikilmi kiik nlr. Yax ki, he olmaya mhlly su verilnd bu ikrah dourucu shn mhllnin karnaval sevinci iind bir qdr yox olur. Su verilnd bizim mhll o qdr gzl olur ki! Pncrlrdn uzanan zivlrdn gy, qrmz, yal, sar, qara, a, bnvyi, hry rnglrd all gll, killi, bzkli paltarlar aslr. Zivdn aslm bu ya paltarlardan is boz asfaltn stn narn narn su damclayr. Bu vaxt binalardan tinind dayanb bu shny baxsan el bilrsn buralar tavanndan qirlyandalar aslm karnaval meydanasdr. Bir d ki, atamn n vecin su verildi, ya yox. Suyun verilmmsindn bir az anam narahatdr, vsslam. O da qab qaca yumaa su tapa bilmdiyi n. Atamgilin idarlri tmir olunandan sonra demk olar ki, he evd tualet getmir. Anam da hminin. Onlar z tualet ehtiyaclarn i yerlrind dyirlr. Drd mnim drdimdi. He bilirsiz uaq vaxt mni nec arrdlar? Trtakovi. Uaqkn qarnm yaman gedrmi, teztez tra getdiyim n d ham mni bel arrm. zm d krpykn arq, ssqa bir uaq olmuam. He dz - mlli yemk d yemirmimmi. ndis maallah, lap gomu kimi yeyirm.
106

Trtakoviliyim indi d qalb. Hft rzind gnd az iki df olmaq rti il be dfdn ox tra gedirm. Anam hrdn rk- dirk verib deyir ki, bu yax lamtdir, barsaqlarm tmizlnir, n bilim daha nlr. Atam is deyir ki, saatlarla tualetd oturduum n qarnma soyuq olur, buna gr d ishal oluram. H, mnim tualetd oturub kitab oxumaqdan yamanca xoum glir. nanmayassnz, amma mn Sfillri el tualetd oxuyub qurtarmam. Jan Valjann Paris kloakalarnda polisdn qamaq hisssi varha, bax hmn o hissni tualetd oxuyarkn Jan Valjann irkab borusu iind boula - boula qaman mllic hiss ed bilirsn. funt iyi eynil snin burnunda da tovlanr. Dedim ax, mirab dz iki hftydi ki, su vurmurdu. Hrnd ki, btn mhll sakinlri iy verib iylnirdilr, amma mn yen d utandmdan mhlly d xa bilmirdim. Qarnm arsna is dzmy alrdm. Yalnz qarnmn ars hddini aanda, daha dzmy taqtim qalmayanda gedirdim tualet. z d su olmayanda tualet getmkdn lap zhlm gedir. N qdr alsan da murdarlq olur. Bina evind is tualet lazmnca tmiz qalmayanda funt iyi btn mnzil yaylr. Bu da xoagln deyil. Btn qvvml alrdm ki, dzb zm bir thr su veriln saxlaym. Bizim mirab suyu adtn shrlr z d sbh tezdn vurur. Mn he tezdn durmaa alq olmasam da bu rflrd shrlr tezdn qalxb suyun verilib verilmdiyini yoxlayrdm. Sonra is axama kimi tez-tez kranlar yoxlayr, nasosxanaya zng edirdim. Nasosxanaya da zng edirsn mirab zn qoyur da bana. Adama lap dilinin ucuyla cavab verir. oxlu bhan gtirib axrda da dedi ki, kim istyirsn ikayt el. Hirsimdn telefonun dstyini gmirirdim. Cavabn vermk mqsdil var gcml mirabn stn rdm. El rmamla da barsaqlarmn boalma bir oldu. Barsaqlarm boaldqca tursikim dolurdu. Daha i idn kemidi. slanmn yadan n qorxusu. Mn d qarnm tmiz boalanacan tursik sdm. Sonra da bunun bdlini miraba dtmk n ynimi dyimmi, el poxlu - poxlu hyt db yollandm nasosxanaya. Qap bal idi. Mirab nahara getmidi. alvar - tumanm ynimdn xarb ii poxla dolu tursikin mmkn qdr tmiz trfindn tutaraq poxu dr - divara, qapya, qapn dstyin, n bilim daha hara srtdm. Axrda da poxlu tursikl qapnn stn iin A hrfi yazlm dair kib televizorda cnbi nmayiilrin eldiyi kimi - tursiki nasosxanann paslanm dmir barmaqlql kiik nfsliyindn iri atdm. Bundan sonra ba vernlri is siz bilirsiniz.

15, YANVAR 2010

Karel apek (18901938) XX sr ex nsrinin mhur adlarndandr. Nasir, drammaturq. Makropolus vasitsi, Ana, R.U.R.
pyeslrinin, Absolyut fabriki, Krakatit, Qordubal, Meteor, Adi hyat romanlarnn v bir ox hekay, esse, felyeton v oerklrin mllifidir. Masir Fransz poeziyasnn trcmilrindndir. 1917-ci ildn Nrodn listy (Milli Qzet) journalist-tnqidi, 1921-ci ildn hyatnn sonuna qdr Lidov noviny (Xalq Qzeti) qzetind mdniyyt v siyast redaktoru kimi ilyib. 1916-c ildn dbiyyatla mul olub. Hl sakn z lksind v knarda mhur olub. 1936-c ild dbiyyat zr Nobel mkafat nominant olub. exoslovakiya Pen Klubunun yaradcs v rhbri olub (19251933). apek qat antifaist idi. 1938-ci ild lmndn qabaq cmiyytdn tamamil tcrid edilmyin baxmayaraq lkni trk etmy raz olmamd. lmndn sonra arxivi dul qalan xanm trfindn son 3 ilini yaad ba evinin hytind gizldilmi, yalnz mharibdn sonra akar edilmidir. Sosializm d rbt bslmyn (Mn niy kommunist deyilm adl mhur mqalsi) apekin srlri kommunist exoslovakiyasnda ilk illr qadaan edilmi, 50-60-c illrd yenidn ap edilib oxunmaa balamdr.

Ourlanm qtl
-Bu, mn baqa bir qtli xatrladr Qoudek dedi. O da yax dnlm v hazrlanmd. Ancaq qorxuram mnim
hekaym sizin xounuza glmy, nki onun sonu yoxdur v sirr almam qalr. Maraql olmasa, deyin, davamn danmaym. Mnc Siz mnim Alballq trfd Kruemburski ksind yaadm bilirsiniz. Bu hmn qsa v kndln klrdndir ki, orda n meyxana, n camarxana, he n d mhll dkan var. Saat ondan saat on bir qdr radioya qulaq asan avaralardan baqa btn k sakinlri yatr. Burada sasn sakit vergidyicilri, kiik mmurlar (n yksk ranq yeddinci sinif idi) yaayr. Onlarn srasnda bir ne hvskar ixtioloq, sitra ifa edn bir musiqii, iki filatelist, bir vegeterian, bir spirit v bir d sufi-kommivoyajr var idi. Knin qalan sakinlri bu adamlarn kirayldiyi v elanlarda deyildiyi kimi gndlik shr yemyi d daxil olan v tmiz, zvql dnmi otaqlarn sahiblri idilr. Hftd bir df, drdnc gnlr sufikommivoyajr ev gec yars qaydrd, nki hanssa ruhu xilas edn shbtlr qatlrd. kinci gnlr naturalistlr gec qaydardlar onlarn Akvarium drnyinin toplants olurdu. Adtn onlar k fnrinin altnda dayanb canllar v qzl balqlar bard mbahis edrdilr. Bir df 3 il bundan qabaq bizim kmizd htta srxo da grblr, ancaq deyirlr o, Koirjdn imi, sadc azbm. Lakin bir rus hr gn saat on ikiy 15 dqiq ilmi qaydrd. O, seyrk saqqall, orta boylu adam idi, soyad da ya Kovalenko idi, ya da Koptenko. O, pan Yanskinin evind kirayin idi. 7 nmrli evd. Onun nyl dolandn he kim bilmirdi. Ancaq axam saat be qdr o, evd girlnir, sonra portfelini gtrb n yaxn tramvay dayanacana yollanr, ordan da hrin mrkzin gedirdi. Axamlar da dz saat on ikiy on be dqiq ilmi orda tramvaydan db Kruemburski ksin dnrd. Sonralar kims dedi ki, btn bu vaxt rzind o, kafed oturub baqa ruslarla syrm. Bir d deyirlr ki, o, rus ola bilmzdi, nki ruslar he vaxt ev bel tez qaytmrlar. Ken ilin fevral idi. Artq yuxuya gedirdim ki, pncrmin arxasndan be kskin zrb ssi eitdim. Yuxuda mn el gldi ki, mn hl balacayam v hytd qam aqqldadram v hr df qam aqqldayanda onun ssin sevinirm. Birdn mn ayldm v baa ddm ki, bu, revolvyer atinin ssidir. Qab pncrni adm v grdm ki, aada, 7 nmrli evin qarsndak skid lind portfel olan bir kii zqoyulu yxlb qalb. Bu zaman ayaq sslri eidildi, knin kncndn polis iisi qab gldi, yerdki adama yaxnlad, onu qaldrb baxd, ancaq Ax, zhrimar! deyib onu yen yer uzatd v fit ald. O dqiq knin o biri bandan daha bir polis grnd v cld birinciy yaxnlad. Mn lbtt tezcn ayaqqabn ayama keirib paltonu iynim saldm v aa dm. O biri evlrdn vegeterian, musiqii, ixtioloqlardan biri, dalandarlar v filatelist d qab gldilr. Qalanlar pncrdn baxb qorxudan nlri s-s dnrdlr: Chnnm olsun, bama i aaram. Bu vaxt polislr adamn zn evirdilr. Bu ki, pan Yanskinin evind yaayan rusdur. Koptenko, ya da Kovalenko. mn titrk ssl dedim. O, lb? Bilmirm. Polis qa-qabaqla cavab verdi. Hkim armaq lazmdr. Siz onu bu vziyytd qoyacaqsnz? musiqii sbilikl kkldi. Onu xstxanaya aparn. Kd artq on iki nfr toplanmd, ham soyuqdan v qorxudan titryirdi, polislr is zrrknin yannda mblib ndns onun varatnikini ardlar. Bu vaxt sas knin banda taksi dayand, src n ba verdiyini yrnmk n mandan dd. Yqin fikirlib ki, bu, srxo adamdr v onu evin aparb pul qazanmaq olar. Qarda, nolub? o, dostcasna bizdn sorudu. Adam vurublar. veqeterian dii diin dy-dy cavab verdi. Onu mana qoyub tcili yardma aparasnz, blk hl sadr. Lnt glsn! src deyindi. Bel ilri he xolamram. Yax, gzlyn, indi dnb glirm. O, tlsmdn manna trf gedib, onu bizim yanmza srd. - Onu mana qoyun dedi. ki polis rusu qaldrb tinlikl mana qoydular. O, slind bel ar deyildi, ancaq llri idar etmk tin olur ax. Siz onunla gedin, kolleqa, mn d ahidlrin adlarn yazm. Bir polis o birin dedi. Src, siz Tcili yardma srn, zd bir az tez. Bir az tez. src donquldand. Blk he mnim ylcim ilmir. V getdi. Qalan polis cibindn bloknotunu xarb dedi: Adlarnz deyin, cnablar. Bu, sadc ahid ifadlri ndr. V bir-bir hammzn adn yazd. O, xeyli qurdaland. Deysn llri donmudu. El biz zmz d buzlamdq. Mn otama qaydanda on ikiy iyirmi be dqiq ilmidi. Deysn hr ey on dqiq kmidi. Bilirm, siz deycksiniz ki, bu hadisd qeyri-adi he n yoxdur. Ancaq qulaq asn, pan Taussiq, bizim kmiz kimi sakit kd bu, byk hadis idi. Qonu klr bizim hrtimizin inda qznrlar. nki, onlar o hadis bu tind olub dey bilirlr. Bizdn uzaqda olan klrin sakinlri laqeyd grnmy alrlar, ancaq bu, bilmk istyirsinizs, ancaq hikkdn v hsddn irli glir ax hadis onlarn ksind olmayb. Daha uzaqda yaayanlar is llrini yelldib deyirlr: Deysn orda kimis vurublar, Allah bilir, dzd, ya yox. Ancaq bu yalnz v yalnz paxllqdandr. Tsvvr edirsiniz d, sabahs gn bizim knin btn sakinlri axam qzetlrin nec hcum kdilr? vvla biz bizim qtl haqqnda yeniliklri yrnmk istyirdik. kincisi, ham z ksind ba vermi hadis haqqnda oxuyacandan hzz alrd.
107

15, YANVAR 2010

Mlumdur ki, insanlar qzetd ahidi olduqlar hadis haqqnda oxuma daha ox sevirlr. Deyk ki, Uyezdd at yxlb v bu, nqliyyatn hrktini on dqiq iflic edib. gr bu bard he n yazlmaybsa, ahid sblir v qzeti stolun stn tullayr, nki orda oxumaa he n yoxdur. Onun znn d birbaa itirak etdiyi hadisnin jurnalistlri maraqlandrmamas onu demk olar ki, thqir edir. Mnc hadislr blmsi mhz bu cr hal ahidlri n yaradlb ki, onlar inciyib qzet almaqdan l kmsinlr. Hadis haqqnda he bir qzetd he n yazlmamas bizi thqir etmidi. Lnt eytana! biz donquldanrdq. Burda hr cr siyasi hadisdn, mxtlif frldaqlardan, htta tramvayn l arabasn zmsindn d yazrlar, ancaq bizim qtl haqqnda bir klm d yazmayblar. Bu qzetlr nec d satqndrlar! Sonra filotelistin alna gldi ki, blk polis qzetlrdn xahi edib ki, istintaq bitn qdr he n yazmasnlar. Bu bizi hm sakitldirdi, hm d bir az da hycanlandrd. Biz bel bir kd yaadmzla fxr edirdik v min idik ki, bu sirli hadis il laqdar ahid kimi polis arlacaq. Ancaq ikinci g d qzetlrd he n yazlmad v polisdn istintaq aparmaq n he kim glmdi, n tccbls is o idi ki, he kim mrhumun yaad evin sahibigil glib onun otana baxmad v onu mhrlmdi. Bu artq biz mhkm toxunmudu. Musiqii dedi ki, blk polis ii itirmk istyir, Allah bilir bu id kimin barma var. nc gn d qzetlr susanda btn k hirslnmy balad v ham bir azdan iddia etdi ki, biz bunu bel qoymayacaq, nec olsa mrhum bizim qonumuz idi v biz btn bu frldan stnn almasna nail olacaq. Bizim ky onsuz da xor baxrlar skimiz pis gnddi, iqlandrma ox pisdir, ancaq burda hanssa parlamentari, ya da jurnalist yaasayd, yqin ki, hr ey baqa cr olard. mlli-bal kdi, ancaq mdafi edni yoxdur. Qsas, kd qarsalnmaz narazlq yaranmd. Qonular yal v hrmtli adam kimi mn mracit etdilr ki, blmy gedim v qtl bu qdr pis mnasibt bslnmsini kimossara danm. Mn d vvldn bir az tandm komissar Bartoekin yanna getdim. O, el qaraqabaq adam idi ki. Deyirlr o, hl d hanssa nakam mhbbtin iztirablarn kir. Polis xidmtin d mhz bu drdin ucbatndan balayb. Pan komissar, - ona dedim. Gldim yrnm ki, Kruembur ksindki qtl hadissinin istintaq nec gedir. Bu i haqqnda bu qdr susulmas bizi tccblndirir. Hans qtl? komissar sorudu. Orda he bir qtl hadissi olmayb. Mn dqiq bilirm, ax bu, bizim rayondur. Nec yni? Bs kd glllnn o rus? Kovolenko, ya da Koptenko? mn xatrlatmaa aldm. Orda iki polis var idi. Biri ahidlrin adlarn yazd, o biri mrhumu Tcili Yardma apard. Bu, mmkn deyil. komissar byan etdi. Bizd he bir qtl qeyd alnmayb. Yqin shv edirsiniz. Ah, pan komissar, - mn artq sblmy baladm. bu hadisnin n az lli ahidi var, hams da bunu tstiq ed bilr. Biz loyal vtndalarq, pan komissar v gr dilimizi saxlamaq lazmdrsa, el d deyin, bilk. Ancaq he ndn qtli grmmzlikdn glmk olmaz ax. Biz qzetlr yazacaq. Dayann! komissar siftin el ciddi ifad verdi ki, mn htta qorxdum. Xahi edirm, hr eyi badan dann. Mn hr eyi olduu kimi danmaa baladm v komissar el hycanland ki, htta hirsindn yamyal oldu. Ancaq el ki mn bir polisin o birin Siz onunla gedin, kolleqa, mn is ahidlri yazm dediyi yer atdm, o, rahatca kksn trd v dillndi: Ay Allah, ax onlar bizim iilr olmayblar! Bs siz niy bu polislr qar sl polislri armadnz?! Ax sizin nec alnza glmdi ki, polislr he vaxt bir-birin kolleqa demirlr? Xfiyylr blk bel dana bilrlr, ancaq polis he vaxt! Eh, msum sivil, kolleqa, ax siz niy onlarn hbsi n he bir tdbir grmdiniz? Ax ny gr? mn kdrl sorudum. Sizin qonunuzu ldrdklrin gr! komissar qqrd.
108

n az qtd lbir olduqlarna gr. Siz ne ildir Kruemburski ksind yaayrsnz? Doqquz mn dedim. Onda siz bilmli idiniz ki, saat on bir on bed n yaxn polis patrulu Krtov bazarnn yaxnlnda olur. kinci patrul bu zaman Silezski v Perunova klrinin ksimsind, ncs nizami addmlarla 1388 nmrli evin qarsnda addmlayr. Sizin polisinizin qad kdn bizim polisimiz ya saat on qrx skkizd, ya da on iki iyirmi d qaa bilr, baqa he bir saatda bu mmkn deyil, nki orda olmur. Lnt eytana, ax bunu hr oru bilir, vicdanl vtndan is bu haqda anlay da yoxdur! Blk siz dnrsnz ki, mnim hr tinin dalnda polisim var? gr sizin dediyiniz vaxtda o lnt glsi tindn bizim polis qasayd, bu, ox fvqlad hadis olard. vvla ona gr ki, on bir on bed o, mr uyun olaraq Krtov bazarnn yannda olmaldr, ikincisi, ona gr ki, o, biz qtl haqqnda vaxtnda xbr vermyib. Bu, tbii ki, ox ciddi pozuntu olard. Ay Allah! mn dedim. Bs qtl nec olsun? Qaranlq msldir aq-aydn sakitlmi komissar dedi. Bu, pan Qoudek, ox xoaglmz hadisdir. Bunun arxasnda ox hiylgr cani v byk bir frldaq dayanr. Hr ey biclikl dnlb: vvla, onlar qurbann ev n vaxt gldiyini bilirlrmi, ikincisi, polislrin patrul marurutunu v vaxtn bilirmilr, ncs, onlara lazm imi ki, polis n az iki gn qtldn xbr tutmasn. Yqin ki, bu vaxt onlar gizlnmk v izlrini itirmk n lazm imi. ndi siz hr ey aydndr? O qdr d yox mn dedim. bel olub polis komissar sbrl mn baa salmaa balad. ki cani polis paltar geyinib rusu izlyiblr. Onlar, ya da hanssa nc adam ona at ab. lbtt siz bizim nmunvi polisin drhal hadis yerin glmsini grb sakitlmisiniz. Yadnza saln, birinci polisin fiti nec sslnirdi? Bir az bouq thr. mn dedim. Mn el bildim ki, bu, onun tnginfs olduundandr. Aha! komissar razlqla bildirdi. Qsas, onlar el elmk istyirdilr ki, siz qtl haqqnda polis xbr vermysiniz. Bu yolla onlar xaric qamaq n vaxt qazandlar. Baa drsnz? Src d yqin onlarn dstsindn olub. Mann nmrsini xatrlamrsnz? Etiraf edirm ki, biz mann nmrsin fikir vermdik. mn prtlikl dillndim. Eybi yox, onsuz da nmr saxta olub... Bellikl, onlar o rusun meyidini d aradan gtr biliblr. Yeri glmikn, o, rus deyildi, makedoniyal idi, soyad da baqa cr idi: Protasof. Yax, ox sa olun, cnab. ndi is sizdn dourdan da istintaqa gr bu bard danmamanz xahi edirm. Szsz ki, bu, siyasi qtl imi. Onun tkilats, yqin ki, ox frastli adamdr, nki, pan Qoudek, siyasi qtllr, adtn ox pis icra olunur. Siyast qard yerd, he frli cinayt d olmur, orda ancaq kobud davalara rast glmk olar. komissar nifrtl qeyd etdi. Sonradan i bir az aydnlad. Dzd, qtlin sbbi bilinmdi, ancaq qatilin adn polis yrn bildi. Hr bu vaxt rzind xaric qaa bilmidi. Belc bizim kmizdn nec qtl ourlandn grdnz. El bil onun tarixindn n anl shifni crdlar. Foa, ya da Vrovi prospektindn kims tsadfn bizim kmiz glnd yqin fikirlir ki, N darxdrc kdir! V biz kmizd bu qdr sirli bir cinaytin ba verdiyini dananda, he kim inanmr. znz bilirsiniz d - baqa klr bizim paxllmz kirlr... Snubr Heydrova
Ruscadan evirn

15, YANVAR 2010

Knan Hac
k e n a n 7 3 1 @ r a m b l e r. r u

ELN SLCUQLA SHBT


Sn dnyaya etiraz elmk n glmidin. Maska stn maska taxm rngsiz siftlr tpr-tpr n qdr yaamaq olard... N qdr haqszla, riyakarla dzmk olard... Daha araqdan da kar amrd, iind olduun mhit sni bourdu. Ciyrlrin bu havaszla dzmdi... Hr gn shr qatar il Buzovnadan balovlu zn hr yetirirdin. Yolumuz bir idi, ikimiz d birinci vaqonda otururduq. Vaqonun sindn uzaqlara zillnmi gzlrin hmi nyis axtarrd. Ax sn nyi axtarrdn, Elin?.. Sni getdiyin uzaqlqdan geri armaq olmazd, nki o anlarda sn blk d xyallarnda qurduun xobxt bir dnyann qaplarn dymkdydin. Xyaldan ayrlaraq zm baxb glmsyirdin. , gicqulu, mn d snin kimi yetimm da... Bilirm, sn d hr tnhaln lindn qarsan... Belc, qatar yralana-yralana zizbyov stansiyasna atandk shbtlirdik. Bir df perronda durub siqaret kirdik. Ehtiyacn mngnsind sxlan vaxtlarm idi, bilmirdim drdimi kim deyim. He snin d qann qaraltmaq istmirdim. N olub, ? Gzm birthr dyirsn...- Sni hm d bu hssaslq mhv eldi, Elin. He, -dedim,- n olasd... Bir d ayldm ki, cibim ns basrsan: Bunu cibxrcliyi elyrsn. ryiv he n gtirib elm. Baxdm ki, bir gy lliminlikdir. Sn bel oul idin, bel dost idin, Elin! Bir anlq mn el gldi ki, bamn stnd dayanb yazdqlarm oxuyursan. Ssini d eitdim: Haan olub , bu? He yadma glmir... ndiki vaxt olsayd sn he bir qara qpik d vermzdim! Arada bir incikliyimiz olsa da he vaxt ksl qalmadq. Sn n thrsn , mzqlet? Mzqlet znsn! V barrdq. Bu yazn yazmaq mnim n mqqtdir, qhr boazma dirnib, bouluram. Dekabrn 17-sindn zm gl bilmirm, he istmirm ki, kims mni ovutsun. Kultaz saytnda killrin baxanda daha zm saxlaya bilmdim, hnkr- hnkr aladm. B sn yaman yararm, niy son vaxtlar b saxlamrdn, ay Elin? Mnim ad gnmd musiqiilr lap qan uddurdun. Mikrofonu lin alb nar, nar, Nargil, glin gedk yargil dey oxuman v hammz da oxumaa mcbur elmyin he yadmdan xmr. Faiq Balabyli il Bri gl havasna oynamanz da xatrlayram. Sn o mclisd bir eir d oxudun, Elin. Gn glr, sn d yorularsan yaamaqdan, Alnnda alar drin-drin qrlar. Gn glr, sevdiklrin kilib gedr, Sn bax, o zaman mn bnzrsn. N yax ki, o anlar videolentin yaddanda bdilib. Sonralar da bir ne df bu misralar snin dilindn eitdim. Dem yaamaqdan yorulmudun, biz is hr df z vzimiz d sndn qhrmanlq gzlyirdik. Dey bilmdiyimiz szlri snin demyini gzlyirdik. Sn is daha yorulmudun v taqtsiz halda zn biz tutub ay claflar, ssiniz xsn da b!.. dey qqrrdn. Sn bnzmk istyn ox oldu, amma he ks Elin Slcuq

u, snin sonuncu v n byk etirazn idi, Elin!

ola bilmdi v bundan sonra da ola bilmyck. Axamst idi. Havann saza adamn canna ilyirdi. Filarmoniyann bandak Vahid poeziya evind yazar hlindn gzm dyn olmad. rihr metrosu trf addmlamaa baladm v uzaqdan skamyada oturub fikr getmi Elini grdm. Qara rngli qsa palto geyinmidi, boz antas da hmi olduu kimi iynindydi. Salamlab oturdum. He kim yoxdu?- dey sorudu. Yox, - dedim. Kksn trd. Bilirsn, dhtli drcd darxram e... xb getmy d bir yer yoxdu... Hyat niy bu qdr maraqszd, bilmirm... Hmi darxrdn, Elin. Bar indi rahatsanm? Bilirm ki, orada da tz-tz darxmaa balamsan, - dostlarn, zn yaratdn tnha ada n, sni bu dnyaya balayan daha nlr, nlr n... Xatirlr bir-bir zlnir. Yadndadr, Torqovda gzirdik, sn, mn, bir d rif Aayar. Qfildn sn yerd barda qurub oturdun v cib dsmaln da yer srib bahal siqaretini v bahal Nokia telefonunu dsmaln stn qoydun v siqaretini damanda tstld-tstld znd znmxsus tbssm ovcunu ab dilni grkmi aldn. rif glb dedi ki, Elin, aybd, qalx. Sn he ny mhl qoymadn. Biz yaxnlqdak kafedn aa - grc ara alb qaydanda sni hmin yerd el vvlki vziyytd grdk. Bizi grb cld ayaa qalxdn v gl-gl, gedk, uaqlar, mndn dilni xmaz, dedin. Sonra Nizami muzeyinin yaxnlndak kafed dd deyinc vurduq v hmin gec snin rifl Sahil bann mnliyind glmyinizi xatrlayram. O qdr aran mqabilind sn yen d cin kimi idin. Balaca boyuna baxmayaraq, fiziki chtdn d ox gcl idin, Elin. Azrbaycan Yazlar Birliyinin drdnc mrtbsind bir li st jim elmyini d xatrlayram. Kimin duxu atar mnim kimi bir li st jim elsin, h?- deyib cin kimi o yan bu yana vurnuxurdun. Xanmirin qardann toyunda sn mikrofonla x edirdin. Hanssa stolda danana qulaq asmrdlar, bir-iki df - hey-hey!- dey xbrdarlq etsn d xeyri olmad, onda sn orijinal jest eldin; sfrdn gtrdyn ngli hmin stola tolazladn, bir ne bakal, qdh iliklnib tkld. Bu jesti ancaq sn ed bilrdin, Elin. Mey mclislrind az deyni qulaq eitmynd qfildn yumruunu stola rpb qalxardn: Hzrat! El bir sz deyirdin ki, ham hazrlard sn etiraz etmy, amma sn qti v he bir etiraza yer qoymayan tonda ya skazal! deyib z hqiqtini tsdiqlyirdin. Sninl bal o qdr xatirlr var ki... Telefonumun yaddanda snin sonuncu znginin vaxt da qalr: 4 dekabr, saat 10.14. Hal-hval tutduq. Uzun bir hekay yazram, dedin. V sonra lav eldin ki, dhtli bir eydi. Aradan he on dqiq kemmi yen telefonuma snin zngin gldi. H, Elin, dedim. Knan, snsn? , amam e, baqasna zng edirdim. Yax, hllik... Bu bizim axrnc shbtimiz idi. O mum xbri eidn anda tez telefonumu ab ekranda snin nmmrni axtardm- 3465000. Barmam yesin stn basmaqdan qorxdum, Elin. Mn baqa bir ss cavab versydi, mn o anda dz bilmzdim... Bu nmr hmi mnim telefonumun yaddanda qalacaq, hmi!.. Mn indi hr kmm, sn is kndd qaldn. Mn d knd hmilik qaydacaam, Elin! Daha gzn bu hrdn k. Sni bu hr ldrd.
109

15, YANVAR 2010

Mumyalar
h e k a y

Sevinc Prvan
nlar tapmam... tapdm onlar - Krim arrd. ndic hirsindn beli gtrb yen yer bellmy getmidi. Anamla deyimidilr, yen o lr Ncibnin stnd. Qadnn iki qz vard tyind. Gdni dadandrmd zn. t l kirdi, motal l kmirdi. Krimin adti idi hirsini torpaqdan xmaq. vvlc aldrmadm. Amma- csdlr burdad, hm d hams-baranda diksindim. Bu n demkdir? Olann bana hava glib, ndir?- dndm bir an. Baaya atanda grdm ki, dnn yarmq qoyduu yer qalb, tutun altndan balayb qazmaa. Anamn deyincyini yen d aldrmamd. Min df demim, madam ki, o zhmti kirsn, adam balas kimi k d. kin kilck yerlri qaz anam hmi azaylanrd. Heyrtdn gzlrim byd. Csdlr olduu kimi qalmd. Mumiyalar kimi. Amma biz onlar mumiyalamamdq. Sadiq on be il vvlki kimi grnrd. Salar palq idi. Burnunun iriliyini d palq gizlmidi. Fndq boyda grnrd. Gznn biri yumulu idi, o biri yaraq. Yaryumulu gzn torpaq dolmudu. Nallardak kimi deysn iql dnyadan doymamd. Qar qzn paltar rmd birc. Cngavrlri, qorxunc v zalm padah sra il ard-arda dzmd Krim. Acmaszca qtl edilmi v izi tez bazar rt-basdr edilmi qurbanlarn znd adam vahimlndirn kdr, qorxu v midsizlik vard. -Neylyk onlar?- Krim b alt glmsnd tssf hissi il. iynimi atdm. -styirsn tzdn basdraq? Amma bu df yadda saxlayaq bu yeri. -Blk -lini uzadb tutun dibindn quru bir budaq gtrd bunu da ba da qoyum bunlara- dedi. Gnn gnortasnda, havada 36 drc istilik, qfil dm. Tklrim biz-biz oldu. - Elm, qoy qalsnlar dey mzldandm. Hamsncmi 7 nfr idilr, cngavr, qorxunc v zalm padah (bu hamnn tand axta baba idi ), Qar qz, Sadiq v Sadiqin iti Bobi- (qardian z iti il) tyim yb gtirdim. vvlc imizdirdim, on be il vvl olduu kimi. Gtirib anamn khn dbli cehizlik servantna, atamn klinin yanna qoydum. Krim csdlri z doma yerlrind grck, qalar dynlndi. sbi bir hal ald. Qorxdum ki, on be il nc anam onlar el bu yerdn alb stmz frlatd kimi Krim d gtrb vzldadacaq. Amma o, sadc: - Apar onlar. Orda durmasnlar, xahi edirm- pldad az qala. On be il vvl atam Rusiyadan evimiz yeni il bayramn qeyd etmy glmidi. Hl o vaxtlar idi ki, atamn bir rus qadnyla mnasibtd olduunu Rusiyadak yerlilrimiz glib kndd danrdlar.Kiilri knd atar-atmaz arvadlar yyrrd anamn stn. Anam inanmrd. N oldu, kim gedirs, adn rus qancqlar il xarrlar-deyirdi. Bir df d apik xalan mlli bal qapdan qovdu. Sn mnim rimin rus gzlsi olduunu deyirsn,

mn d eitmim ki, z rin gzir orda. Hl uaq da peydahlayb. Xaynlndan uydurursan btn bunlar. Yeni il axamna bir gec qalrd. Atam gldi, bizim cngavrlrimiz, qorxunc v zalm padah, Qar qz, Sadiq v onun itiyl. Hmin gec yedik, idik. Yeni dostlarmz is anamn servantna dzb yatmaa getdik. Gecnin bir almi atamn bartsna, anamn hnkrtsn oyandq. Mn bir ne saat vvl mehribanca bayram qeyd eldiyimiz otaa kend bir onu grdm ki, atam anam brk itldi. Anam servanta dydi, qablar tkld. Salar ylsin zn dald, onu he vaxt bu qdr gzl grmmidim. Gzlri bym, dodaqlar imidi, azca titryirdi. Bnizi bmbyazd. Yanaqlar prtmd. liyl salamat qalan qablar v cngavrlri, qorxunc v zalm padah, Qar Qz, Sadiq v Sadiqin itini siyirib yer tkd. Sa lini qan apard. Aldrmad. Hmin linin hadt barman silklyib dedi: Bu gndn atanz ld, uaqlar. Atanzn Rusiytd zg arvad da var, uaqlar da. Sizin kimi. Bir qz, bir olu. Shr hl doyunca oynamadmz oyuncaqlar alayaalaya baada basdrdq. Sonra itirdik oyuncaqlarn yerini. He xatrlamadq da. Be il nc atamn lm xbrini aldq. Kirli ilrl mulmu. Oysa onun tkc bazarda alverl mul olduunu znn edirdik. Hbs olunubmu. Trmd vfat edib. Cnazni anama gndrdi rus gzli. Yas bitdikdn sonra atamn sonuncu df biz alb gtirdiyi oyuncaqlar yadmza dd. Kriml limizd bel btn baan lk vlk eldik. Oyuncaqlar tapa bilmdik. Artq ryblr, oxdan torpaa qarblar znn etdik. Amma onlar gzlnilmdn xortdadlar. Bilmirdim sevinim, yoxsa be il nc alamaq istdiyim oyuncaqlar indi alaym. Oyuncaqlar servantn gzndn alb ky xdm. qlim mn deyirdi hara gedirm. Amma hissim bunu edcyimdn min deyildi. Daymgil atdm nhayt. Hmiki kimi ardan altnda oynayrd daymn kiik olu. Oyuncaqlar verdim ona. Sevindi uaq mlli bal. Bunlarn ad n?-sorudu. zn ad qoyarsan-deyib hytdn xacaqdm ki, daym arvad evin kandarnda grnd. - By. Xo glmisn Knl. B niy bri glmirsn. Gl daynla gr. El indic glib. Sabah axam da qaydr.Balacann xstlndiyini eidib tprk glib. lri d ala-yarmq qalb. Daym arvadna n dediyim, darvazadan nec xdm yadmda deyil. Amma ev atb zm arpayya atdm. Doyunca aladm. Be il vvlin vzin d.

110

15, YANVAR 2010

dbi xronika
Rasim Qaraca
rasim.karaca@gmail.com

ada Azrbaycan eri haqqnda aqlama


(imali Kipr Trk Respublikasnda keiriln II Uluslararas eir festivalnda mruz edilmidir)

zrbaycan ada poeziyasnn bu gnk mnzrsini tk bir cmlyl ifad ehtiyac yaransayd - o, yuxudan oyanma dvrn yaayr demk mnc n doru tanmlama olard. Mcazi anlamda syldiyim bu fikri bir az daha aqlamaa alm. Yen ox uzaqlardan bir misal gtirrk mvzuya girmk istyirm: hr birimizin srlrini sevrk oxuduumuz Mhmmd Fizuliyl eyni srlrd yaam yapon airi Matsuo Basyonun haykularn oxuyarkn o dvrn detaylarn gzlrimiz nnd canlandra bilirik, bu eirlrd hr ey konkretdir; onlar oxuyarkn yzillrin prdsi gzlrimiz nndn yox olur, bir anda airin yaad zamanla tmas qura bilirik, bu eirlr tutunaraq o dvrn insanlar, onlarn duyu v dnclri haqqnda net olaraq bilgi ld ed bilirik. Basyonun eirlrind hr ey aq v birbaadr, eylr z adyla adlanb, mcazlar burada sas deyil, yalnz yardm vasitdir, airin duyular gzl szlrin rbtiyl ballandrlmayb. Bu eirlri oxuyaraq yz illr nc yaam insanlarn knl dnyasna dala bilirik, blk dolaysyla, zmzn bri saydmz hisslrimizin tarixi tsdiqini taprq. Poeziya qeyri-adiliklrdki gzlliklr deyil, tam ksin, sadliklrdki gzlliklrdir. Masir snt anlaynda bu cht oxdan z tsdiqini tapb. Lakin bunlarn ksin olaraq, Fizuli d daxil olmaqla, btn rq dbiyyatnn dumanl bir prd irisind olduunu mahid etmkdyiz. Yz il yaxn bir dvr rzind hyat gerklrinin realistik bir biimd tsvir olunmas, dolaysyla deyil, birbaa ifad tcrbsi Azrbaycan eirind zn gstrmkddir. zllikl Nazim Hikmtin tsiriyl Azrbaycan erind yeni bir xtt glimy balam, klassik eirl paralel bir kild z varln srdrmdr. Sovetlr dnmind bu axnn n gcl nmayndsi li Krim olmudur. Fqt, qapal bir qurulu olduu n Sovetlr Birliyi bnysind yeniliki (aykr) bir air barna bilmzdi, bu airimiz basqlar sonucunda 39 yanda hyatdan kmdr. li Krimin lmndn sonra Azrbaycan realistik eirind tnzzl balayr, melanxolik airlr n xr, klassik rq eirindn v folklordan gln axn stnlk qazanr. 70-80-ci illrd realistik eiri basdraraq dbiyyat

ortamnda tsir gc qazanan melanxolik poetlr Ramiz Rvn v Vaqif Bayatldr.Bu zamandan balayaraq yen qondarma rq kdri, mcrrd eq tzahrlri, lm v qara paltarl qadn motivlri, allah v mlklr Azrbaycan eirind prvaz etmy balayr, yen airlrin aya yerdn qopur, gy z v ay i eirin daimi komponentin evrilir. Maraqldr, rsmi dbiyyat szlri Azrbaycan eirindki melanxolik xtti dstklmi, bu illrd tkrarn klassik qzl v aq folkloruna qayd balamdr. 90-c illrd melanxolik eirin n parlaq ismi (bu airlr haqqnda danarkn parlaq sz yerin dms d) Salam Sarvandr.Bu air mzarlq v ruhlar almindn gtirdiyi vhylrl bir mddt mhur olmudur. Azrbaycan eirinin yuxudan oyanma dvr 2000-ci illrin vvllrin tsadf etmkddir. lknin bamszlq qazand 1991-ci ildn ken tam 10 il rzind Azrbaycan dbiyyat tamamn durunluq yaam, bu illr rzind Sovetlrdn qalma, dbiyyatn kontrol altnda tutulmas hadissi hl d tsirini srdrmdr. 2000-ci illrdn balayaraq, azad mtbuatla bal bzi rsmi qrarnamlr nticsind bu tsir ortadan qalxm, gnc yazarlar artq bamsz kild z qurumlarn v mtbuat orqanlarn yarada bilmilr. Bu hadis yazlq iind canlanmaya sbb olmu, get-ged dbiyyat v bu cmldn eir daha da aktuallq qazanmdr. Yeni dvr dbiyyatn yaradanlar kimlrdir: Rafiq Ta, Hmid Herisi, Azad Yaar, Nrmin Kamal, Seymur Baycan, Aqin, Sevinc Prvan, Orxan Eyp, rif A, v daha 20 ad. Bu yazarlarn srlrini oxuyarkn Azrbaycan dbiyyatnn melanxoliyadan artq tamamn qurtulduunu sylmk olar. Azrbaycan eirinin n qsa icmalna dair mnim subyektiv grlrim bunlardr. Not: Byk bir glim srgilyn ada Gney Azrbaycan eri haqqnda tam bilgim olmadna gr burada sylnnlr yalnz Guzey Azrbaycan eirin amil edilmlidir.

15, YANVAR 2010

111

Poeziyann uc-uca caladqlar


Lap bu yaxnlarda Azrbaycan Respublikas Mdniyyt v Turizm Nazirliyi il Azrbaycan Yazlar Birliyi birlikd Poeziya Gn adl ada Azrbaycan airlrinin eirlri toplusunu nr edib oxucularn ixtiyarna verib. Kitabn z qabnda da el belc d yazlb: ada Azrbaycan airlrinin eirlri. Kitabla zahiri tanlq insanda sevinc hissi dourur, n yax deyirsn, nhayt rsmi dvlt qurumlar bel bir ii grblr, artq eir, dbiyyata qiymt vermy balayblar. Lakin kitab vrqldikc peimanlq hissi insan bryr, Azrbaycan Yazlar Birliyinin hyata keirdiyi nvbti bir layihd nvbti df badansovdu mnasibtin ahidi olursan. dbi ictimaiyyt adlar tan olmayan airlrin srlri, hm d ox zif, masir dbiyyat qavrayna uymayan srlri almanaxa doldurulub, bellikl Azrbaycan masir eiri haqqnda yalan bir tsvvr yaratmaa chd edilib. Kimdir bu airlr, blk siz onlarn adlarn eitmisiniz: - Aft, Alim Mhrrmli, Aq hliman irvanl, Azad Novruzova, Balayar Sadiq, Elnaz Eyvazl, Elin sgndrzad, Dayandur Sevgin, Elad radolu, dalt sgrolu, lmdar Quluzad, li Rzaquliyev, liirin krl, traf Almmmdolu, ziz Aahseynqz, ziz Musa, Fxrddin Ziya, Frqan Mehdiyeva, Frid Hacyeva, Glmail, Glxani Pnah, Hicran Hseynova, Hikmt Mahmud, Xalid Mahmud, Xatir Frcli, Xatir Rhimbyli, Xosrov Natil, lham nam, brahim Yusifolu, Xuraman smaylova, ltifat Saleh, slam Sadq, Kmal Nsrin, Krm Krqraxl, Qafar Sleyman, Qaay Krli, Qgimli hmd, Qiyas Hmid, Qiymt Mhrrmli, Mhmmd li, Mirdamt ziz, Musa Aslanxanl, Mobil Quluzad, Nafil Abuzrli, Namiq Hacheydrli, Ncim Babayeva, Nizami Gydrli, Oqtay Abbasov, Oqtay smayll, Orxan Adilolu, Ramiz Mmmdzad, Rhman Babaxanl, Rad Mcid, Rfail ncyurd, Rfail Tazad, Sdaqt liqz, Srvaz Hseyinolu, Syyar Mmmdli, Sona Xyal, Sdab Srvi, Sleyman smayl, ahmmmd Dalarolu, fq Sahibli, vkt Hzin Horovlu, Tofiq Nurli, Vaqif Bhmnli, Vaqif saqolu, Vahid Aslan,Vasif Sleyman, Zahid Xlil, Zmin Xnal - lbtt bzilrinin adlarn eitmisiniz, msln dalt sgrolunun, Rhman Babaxanlnn, Rad Mcidin, Aq hliman irvanlnn, Vaqif Bhmnlinin adn..., lakin bu airlrin ada Azrbaycan eiri qavray irisind yer almad sravi oxuculara da mlumdur. yani sbut olsun dey glin eirlrdn rnklr nzr salaq: Camaln ruhuma hr, Gr-gr olmaym kor. Bu eqi Allahndan gr,
112

Gl aldanma, bt qlbim. (lham nam, sh. 141) Sn douldun ki, qz, insann hsn Bir d bu dnyann ra olsun. Mn d Mcnun kimi xlq olundum ki, Mhbbt tzdn kamala dolsun. (Oqtay smayll, sh.236) Gec-gndz taraz glmir, Qaran yen boldurb, Tanrm. Mn drd iim, sn bir ucdan Ovcumu doldur, Tanrm. (slam Sadq, sh.151) Kitab basdan-sona nakam eq szltlaryla doludur, Azrbaycan ada eri (sz bax ha) haqqnda tsvvr ld etmk istynlr, poeziyann z il deyil, tr-tkntlriyl tan olacaqlar Mdniyyt Nazirliyi il Yazlar Birliyinin birlikd (!) hazrlad bu kitabda. n acnacaqls is, kitabn giri hisssind anonim mllif baxn grn n yazb: slind bu Azrbaycan airlrinin dyrli oxucuya yaradclq hesabatdr. Hesabata bir baxn. n szd deyildiyi kimi, 80-ci illrdn z bri, tqribn 30 illik bir fasildn sonra almanax nr edilir, v buraya Azrbaycan ada erinin real tmsililrinin deyil, dbi prosesd he bir izi olmayan, dbiyyatda zn tsdiq etmyi bacarmayan, ikinci, nc v drdnc drcli airlrin adlar salnr. Nzriniz atdrm ki, almanaxn ba redaktoru xalq airi Fikrt Qoca, trtib ednis Maarif Soltandr. Mdniyyt nazirliyind dbiyyat v kitab nri msllri zr cavabdeh xsin Vaqif Bhmnlinin d, bhsiz, bu nrin meydana glmsind yaxndan itirak olmam deyildir. Dolaysyla kollektiv myin mhsulu olan v dvlt vsaiti hesabna drc olunan bu kitabn n n badansovdu hazrlanmasnn sbbini anlamaq tindir. Oxucular n maraql olar dey, kitaba giri szndn bir cmlni burada gtirmk istyirm. mumiyytl, hyatnz boyu, ziz oxucular, ruhsuz bir yaz rnyi gstrmk ehtiyacnz olsa hmin bu Poeziya Gn almanaxnn giri mtnini nian ver bilrsiniz: Azrbaycan xalqnn milli bdii tfkkr formalarndan biri olan poeziya min illrin unudulmaz deyim v duyum qaynaqlarn fvqlad bir ardcllqla uc-uca calayaraq bu gnmz dam, hqiqtn d qrur hissi keirmy layiq bir xzin yaratmdr. Bu sehrli, ecazkar sz xzinsidir anlamaq olmur, poeziya n biim bir canldrsa nyis uc-uca calayb sz xzinsi yaratmdr, aydn grnr ki, bunlar yazan aq-akar skry basb, almanaxdak eirlr d bunu tsdiq etmkddir. nanrq ki, hr il nr olunacaq bu almanaxn

15, YANVAR 2010

glck nrlrind buradak tnqidi qeydlr nzr alnacaq v gln nrlrd Azrbaycan ada eiri daha real kild z ksini tapacaq.

Yazmayan yazarlarn oxumayan oxucular lksind


Mn artq bu qrara glmim, biz hammz byk yalanlarq. lk nvbd zmz zmz aldadrq. dbiyyat sahsin nzr salmaqla bunu aydnca grmk olar. Bu yazlanlar hr ks z sahsin proyeksiya edib eyni mnzrni grsn. Bir baxn, lkmizd n qdr nriyyat var, pisyax ilyir, gec-gndz kitab basr, hr gn yeni bir nriyyatn yarandn eidirik, ikayt ednin d rast glmmiik. Kitablar yazlr v baslr, yeniyeni yazlar, romanlar, dedektiv yazarlar, airlr n qdr oxdur. nanlmaz haldr, kitab snayemiz ab dar. Dvlt basnn srncam il latn lifbasnda kitablarn yenidn ap olunmas kimi nhng bir layih hyata keirilir, stlik yeni bir qrarnam il 150 adda dnya dbiyyat seriyas nr olunmaa balayacaq, blk d balanb artq (ndns bu ilr l altndan grlr). Sralarnda 1500-dn artq yazn birldirn Yazlar Birliyi adl nhng bir tkilat, hr n is, faliyyt gstrir. Azad Yazarlar Oca adl baqa bir tkilat gya yeni dbiyyat yaratmaq istyir. Yazlarmz beynlxalq yarmalarda itirak edir, Qm Ncfzad Hollandiyaya gedir, Anarn Moskvada 6 cildliyi ap olunur, Grcstanda v Ukraynada Azrbaycan airlrinin almanax drc olunur, Rasimin Qaracann ssi Kiprdn glir, Slim Babullaolu Kiyevd Qabriel Markesin Azrbaycan dbiyyatna tsiri haqqnda mruz edir, Cingiz Abdullayev Almaniyadak bir festivalda Azrbaycan dbiyyatn tmsil edir, habel Mdniyyt v Turizm Nazirliyi ada Azrbaycan eiri antalogiyasn nr edir. Btn bunlar dbiyyat arxnn frlandn gstrir. Hl dbiyyat jurnallarn, drc olunan qzetlri demirm. Barmaq hesabyla saysaq, dbiyyatla bal 9 jurnal v 5-6 qzet buraxlr, qzetlrin dbiyyat lavlri bura daxil deyil v tqribn bu qdr d internet sayt yaynlanr lit.az, kultaz.com, alatoran.org, adyazar.az v s. Slavyan Universiteti mdavimlrinin daha bir qzet yaymaa hazrladn eitmim, n gizldim, mn zm d yeni bir dbiyyat qzetini xarma planladrram, artq bu qzetin internet syfsi ilmkddir. Bir yandan yeni yazlar dstsi meyadana xr, birincilik uurunda byk bir yarma var, dbiyyatda v bdiyytd qalmaq urunda gizli v aq savalar gedir, ilk erlrini drc etdirmk frsti tapan gnc yazlarn ox kemdn msahiblri drc olunur, yal yazlar hl d dbiyyatn n demk olduu haqqnda zlrinin mcrrd dkclrini istr

efirdn, istrs yazl basndan millt sunurlar. Hamsn yazdm? ndi glirm sas demk istdiyim msly. Aya, bu qdr haybdrn (gneylilr bel deyir) iind bilirsiniz n yoxdur? Kitab oxuyan yoxdur!!! Bart olmasa top snayesi ny yarayarsa, kitab oxuyan olmasa qzet, jurnal, nriyyat v Yazarlar Birliyi (Azad Yazarlar Oca da daxil olmaqla) o i yarayar. Bli, hr ks dbiyyatn v nec yazman feyzindn danr v hatta yazr, ancaq insanlarn kitab oxumamas he kimsni dndrmr. 300 tirajla drc olunan kitablarn satlmamas he bir yaz n problem deyil. Mgrs bizim yazlar dnyann n fdakar insanlardr. Oxuyan olmasa da yazmaq, br tarixind bel ey grkmyib. Zarafatsz. Yazlq pesin knldn bal olan insanlar sfalt hddind yaamaa mhkum ediliblr, bunun belni olmas he kimsni qaylandrmr. Gzlrimizin nnd yazlq snti bir nv kimi Azrbaycan trk etmkddir v ya bu sntin sl dayclar sradan xmaqdadr, fdakarlq uzun sr bilmz. Sentyabrn 18-d Prezidentin frmanyla 150 cildlik dnya dbiyyat kitablarnn drc olunmas n 5 mln. manatn ayrld mtbuatda xbr verilib. 1 kitab tqribn 33 000 manata baa glck, deyiln gr 25 000 tirajla drc olunacaq. Azrbaycan yazsnn n kitab yazmaa, n d drc etdirmy vsaiti, htta drc etdirs bel, bu kitabdan gln glir midi yoxdur. nki kitab oxuyan yoxdur! Azrbaycan Parlamentind Mdniyyt Komissiyas faliyyt gstrir. Kitab bazarnn, oxucu faizinin, yaz-oxucu mnasibtlrinin v gnc dbiyyatmzn durumu haqqnda bu komissiyada statistik bilgi varm? str Mdniyyt Komissiyasnn, istr Mdniyyt Nazirliyinin, strs Dvlt Yazlar Birliyinin kitab bazar, nair-yaz problemlri v yeni meydana xan yazlar haqqnda bilgisi, bhsiz, vardr, lakin bu bilgi he bir sosioloji soruya v statistik gstriciy saslanmr v he bir ciddi aradrmaya tabe tutulmayb. Dolaysyla, zmz zmz aldatmaqla muluq. Guya biz d lkyik, guya bizim d mdniyyt nazirliyimiz, yazra birliyimiz v yazlarmz var, guya bizd d nriyyatlar parta-part ilyir, kitablar drc olunur, guya bizd d kitab oxuyan var. Latn lifbasyla yenidn nr olunan kitablar kitabxanalara pulsuz paylanmalykn, hr yanda bu kitablarn pulla satldn mahid edirik. (Kitabn stnd qiymti olsayd, bel olmazd.) Bu kitablarn bir oxuna mumiyytl tlb yoxdur (msln, Rsul Rza, lyas fndiyev, Smd Vurun kimi mlliflrin oxcildliyin, hrsindn 1 cild yetrliydi, yaxud 1001 gec nallarna 5 cildd hans all razlq verib), lakin bir qisminin (sasn s113

15, YANVAR 2010

zlklr v ensiklopediyalarn) qiymti tlb gr dyiir, 10 manata, bzn 15-20 manata satlr. Satlan kitablarn qiymti bir tlbnin cibin gr deyil. Kitab iini bazar iqtisadiyyat ixtiyarna buraxmaq bu gn burada zn dorultmur. Bs dvltin mdni siyasti nec olsun. Bu dvlt bu milltin maraqlarn ifad etmlidir, onu taleyin v ya bazarn ixtiyarna buraxmamaldr. Can varsa yaayacaq prinsipi cngllikd kerli ola bilr. Cmiyyt tnzimlnmlidir, z d all adamlar trfindn. zllikl kitab kimi mqdds demyim, milli strateji bir mslnin rvtxorlarn ixtiyarna buraxlmas, nriyyat-kitab dkanlar-yaz-oxucu mnasibtlrini qapsayan all bir konsepsiyann olmamas facidn artq, thlklidir! Mnc kitab bazarndak qiymtlr dvltin monopoliyasnda olmaldr. Parlament Mdniyyt Komissiyasnn sdri cnab Nizami Cfrovun diqqtini bu msly clb edirm, ltfn bu mslni Komissiya iclaslarnda gndm gtirsin v hllin nail olsun. Madm dvltin pulu oxdur, kitablarn btn sat bklrind ucuz v fiks qiymtlrl satlmas tmin olunmaldr. Gnc yazarlarn srlrinin drc olunmasna gztli rtlr qoyulmaldr, nriyyat ksirlri dvlt trfindn qarlanmaldr. Nr olunan kitablarn btn rayonlara paylanmas n Dvlt Kitab Yaym bksi, habel ayrca Respublika Kitab Sat Dkanlar bksi yaradlmaldr... Oxucular z xouna buraxlmamaldr. (Bunun yollarn geni kild yazb ilgili mrcilr tqdim ed bilrm.) Kitab oxuyan yoxdur v ya lkd kitab oxuma faizi aa db bu bir reallqdr. Bunu cmiyytin bdnind ml glmi bir yara kimi dnmliyik v saalma yollarn axtarmalyq. Yoxsa cmiyyt hr xstlikl bel asanlqla barsa lbtt kr. Nec ki km.

Mxtsr Azrbaycan tarixi


Mmmd smayln 70 ya tamam oldu. Bu mnasibtl onu tbrik edirm. Bu cr iradli, yilmz bir insan. Polad snar, yilmz misali. Uca Tfkkrn (Tanrnn) insana bx etdiyi bu qsa mr z istdiyin kimi yaamaq, blk mbariznin n sralarnda olmasa da, amma yen d znn lal skutuyla dirni srgilmk v siftini dyimdn d yaaman mmkn olduunu gstrmk bizim zamanmzda nadir saylacaq hadisdir. airlrin taleyi gzlr nnd olur hmi, bu onlarn bdbxtliyi deyil, ksin xobxtliyidir, belc, aq tale il yaamaq, zn zn bdrm ansn buraxmadan Mmmd smayln nmunsind olduu kimi. Mmmd smayln taleyi mnim gzlrim qarsnda olub, baqa szl o, mnim grm bucamdak, eiriyyt anlaymn kapsama alanndak airlrdn biri olub. eir v dbiyyatla ilk tanlm
114

zamannda Mmmd artq hrtinin zirvsindydi, mnim kimi bu yolu yenic getmy balayan colmacocuq n bir rnk idi. Lenin Komsomolu mkafatn almd, ne dild kitablar xmd, yar mistik, yar realist eirlriyl gnc yazlarn diqqt mrkzind idi. 80-ci illrin vvllrind, mn tlb olduum vaxtlarda, Sabir Rstmxanl, Nsrt Ksmnli v Mmmd smaylla Universitet salonlarnda keiriln grlrd ayaq st yer tapmaq n grk bxtin ayaq st olayd. Bu grlrdn pozitiv enerji alrdq, stirlrin alt qatna sxlm informasiyan amaq sevimli muliyytimiz idi. Bir adam yol gedir bizdn qabaqda, Amma bir adam da bizdn sonra var yasaqlar lksind nec mnalyd bu szlr. Mmmd z yol aan bir insan idi. Gerkdn, sad xalqn irisindn xm mhrm bir insan. Bilinmzdn bilinmz yol gedirdi, kimlrs ona yol amd, o da kimlrs yol amalyd. 80-lrin sonunda Mmmd smayl Gnclik jurnalnn redaktoru tyin edilmidi. Durunluq illrinin damasn z zrind dayan (hl d damaqda olan) Ulduz v Azrbaycan jurnallaryla mqayisd bu jurnal, szn sl mnasnda, yeni nfs idi, orada ap olunmaq prestijli saylrd, tiraj yz minin zrind idi. eirlrim ilk df, 1989-cu ild bu jurnalda drc olunmudu. 19 yamdan balayaraq, tam 10 il boyunca jurnal v qzetlr aramsz yrlrimin nticsind bunu ld etmidim, 3 eirim Gnclik jurnalnda ap olunmudu. bax! Bu 10 ild kimlr az amamdm, bu yolda n qdr zaman, enerji v pul xrclmidim. Demk 1 eirimin drc olunmasndan tr Sovet hkumti laxlamalyd. eirlrim eksperiment yarlyla drc olunmudu. nki Mmmd byl snt anlaylarmz frqli idi, eirlrimi qbul etmirdi, snin kimi airlrin zndn Avropada eir oxuyan yoxdur deyirdi mn. Ancaq, frqli dncy meydan verck qdr aq grl bir insan idi. Mmmd smayl mn yaxlq etmidi. O zamanlar jurnal redaktorlar gnc bir yaznn srini vzif borcu olaraq drc etmirdilr, bu onlarn yaxl idi. 89-90-c illrd Gnclik jurnalnn yannda faliyyt gstrn dbiyyat drnyind eir-snt zrin dartmalarmz, o qarq siyasi dvrn iql yaddana evrilib. Burada Mmmd smayln z davamlar vard indi dbiyyatda izi-sora olmayan adamlar. nsann n drcd haql olduunu onun davamlarna baxaraq sylmk mmkndr. Gri, Mmmd smayl bir istisnadr. O, qeyri-adi taleyi olan bir insandr. Komsomol mktbinin yetirmsi, Xalq Cbhsinin ncllrindn biri, Mstqillik dvrnn mhaciri. Buna mxtsr Azrbaycan tarixi d dey bilrik.

15, YANVAR 2010

Natiq Cavadl il shbt


Rasim by, Azrbaycanda kitab satnn durumunu nec qiymtlndirirsiniz? - Tkc kitablarn tirajna nzr salsaq, artq mnim danmama ehtiyac qalmaz. Bir ne il vvl kitablar 500 tirajla nr olunanda ox adam bunu flakt kimi qbul edirdi. ndi artq hmin rqm orta hesabla 300- brabrdir. Kitab sat mrkzlrin nzr saln - rus dilind kitablarn yannda ana dilind kitablar bir knc sxlm vziyytddir. Bu onu gstrir ki, Azrbaycan hl d Rusiyann mnvi sartinddir. Azrbaycan yazs v oxucusu, intelligensiyas bu kitablar kimi knc sxdrlb. Bu xalqn ziyas lzimkd v snmkddir. Azrbaycan xalq blk cismn ayaq stdir, ancaq mnvi chtdn o, lm ox yaxnlab. mumn lkmizd elmin, savadn, mdniyytin durumunu flaktli grrm. Kitaba qdrki prosesd yaznn, alimin, jurnalistin, kitabdan sonrak prosesd mumn oxucunun durumu bal-bana buraxlb. Kitabla bal dvlt qurumlarnda (Milli Kitabxanada, Yazlar Birliyind, Mdniyyt Nazirliyind, parlamentin Mdniyyt komissiyasnda v s.) konseptual islahatlar aparlmaldr. ks tqdird, mumi mdni sviyy daha da aa dck. - Blk oxucularn sviyysi baxmndan z dilimizd nrlr azdr? - Oxucularn sviyysi ya zlzldn, ya da vlvldn aa db. Bu problem aradrlmaldr. - Bs siz yazarlar bu istiqamtd hans ilri grmli olduunuzu bilirsinizmi? Yni air v yazlarn mvcud gerkliyi iqlandrmad haqqnda qnati blrsnzm? - Bunlar biri-birini rtlndirn msllrdir. Oxucu olmaldr ki, yaz da olsun, hm d yax sr olmaldr ki, oxucu oxusun. Ancaq bunlarn hans birinci balayr sualna cavab vermk tindir. Hazrda vziyyt el hdddir ki, yax sr yazlsa bel, oxuyan yoxdur. Msln, dey bilmrik yax srlr yazlmr. Yax srlr yazlr. Konkret Seymur Baycann bu gnlrd oxunaql bir sri apdan xb, dinamik bir sjeti var, oxuduqca lindn yer qoymaq istmirsn, hycanla sonunu maraq edirsn. Buna bnzr romanlar Rusiyada 100 min tirajlarla buraxlr. Yaxud Rafiq Tann son hekaylri, Hmid Herisinin yeni apdan xm kitab oxucu marana cavab verck srlrdir. Bu srlrd mvcud gerklik yetrinc iqlandrlb. Lakin msl bunda deyil. dbiyyat polemikalar sngiyib, bu sahnin zrind sanki grnmz bir tabu var. Mstqil yaz szn lkmizd qsd var, o, bilrkdn devalvasiya edilib. Tkc dbiyyat sahsind deyil, btn sahlrd frqli dncnin, mstqil dncnin meydan daralb. - Bel ntic xarmaq olarm ki, gnah hm d oxucularda grrsnz? - Oxucu deynd, onlar frdlrdn ibartdir v bu frdlrin hr birinin zn gr zvq var. Ona gr d oxucudan dananda, gr bel insanlar varsa, bir adam gz nn gtirmirm, oxucu mxtlif xarakterli, tipli insanlar demkdir. Onlarn hr birin frdi yanamaq lazmdr. Sosioloji soru keirilmlidir, n n oxumad v ya n oxumaq istdiyi yrnilmlidir. Gnah oxucuda grmrm. Gnah daha ox Thsil, Mdniyyt nazirliklrind, Yazlar Birliyind, TV irktlrind, dvltin bu sahyl bal qurumlarndadr. - Blk yax sr yazmaq lazmdr? - Yax sr n demkdir, vvlc grk bunu aydnladraq. Yazlar el yax sr urunda mbariz aparrlar. mumiyytl, dbiyyat ayaq st dayanmaqdan tr hmi mbariz aparb. tn srin vvllrind radio kf edilnd bel fikir vard ki, artq he kim kitab oxumayacaq. Eyni vziyyt kinematoqraf meydana xanda da zn gstrdi. ndi d lahzrt internet, mumiyytl, mtali anlayn ox arxaik bir duruma gtirib. Mdni lklrd internet bumunun kitaba tsirsiz tmsi n myyn proqramlar hyata keirir, bu problemi drindn aradrrlar. Bizd is bu msl taleyin ixtiyarna buraxlb. Mn d bilirm, yax sr yazmaq lazmdr, ancaq indi bizim orta statistik oxucunun yax deycyi sri yazmaqdan tr ns qeyri-tbii bir qabiliyytin olmaldr. - Siz Seymur Baycann, Rafiq Tann, Hmid Herisinin adlarn kdiniz. Dnmrsnzm ki, onlarn srlrini yalnz kiik bir qrup oxuyur? - Dnrm v baa drm, midimi itirmyimin bahasna... Mn hesab edirm ki, Seymurun son sri oxunaqldr. Savad olan hr bir adam hmin sri oxusa, bhsiz, xouna glck. nki kitab sad dild yazlb, canl hyat hadislriyl zngindir. Bu sr ktlvi rbt qazana bilr. Hmidin li, Nino, Bak adl roman, mnc, daha hazrlql oxucular trfindn tlb oluna bilr. - Siz znz yeni n yazrsnz? - Bzi eylr yazram, lbtt. - Amma bzi hmkarlarnz Rasim Qaracada mmurlama gedir kimi fikirlr ildir, sizi Anara oxadrlar - Mmur mrd olan demkdir. Mnim bamn stnd amir yoxdur ax. zm d avtoritet tanyan birisi deyilm, he vaxt he ksin qarsnda boynumu bkb (llrimi nmd arpazlayaraq) dayanmamam, yalnz zm zmn mrind olmuam. - Bu sual ona gr siz nvanladm ki, 2003-c ilin oktyabr hadislrindn sonra Yaquar yerili zaman almanaxnda AYO-nun byanatnda bundan sonra siyastl mul olmayaca bildirilmidi. Hans sbbdn bel bir qnat gldiniz? - Hmin byanat mvcud durumdak yaz statusuna bir etiraz idi. Azrbaycan yazs hakimiyytd olan v olmayan hr hans siyasi partiyann nkri v qulluqusu deyil, bundan sonra o, he bir zaman dvltdn tltif almaq namin hqiqt gz yummayacaq, hqiqt thlkli olsa bel onu sylmkdn kinmyck - hmin
115

15, YANVAR 2010

byanatn bir bndi bel idi. Bel bir aqlama yaz mstqilliyin bir ar idi. Bir cmiyytd yaz mstqil deyils, bu v ya digr mnada hakimiyytin yanndadrsa, bu ox pis gstricidir. Bizim byanatla lbtt ki, he n dyimyib; yen d yazlar parlamentd, hakimiyytin n sralarndadr. Guya eyni zamanda mstqilliklrini qoruyub saxlayblar, rklrinin drin qatlarnda z etirazlarn da bildirirlr. Bu mslnin iind ox guyalar var. Mstqil yaz anlay Avropa maarifilik dvrnn meyvsidir. Yaz cmiyyt tsir edn bir fiqur kimi oyan dvrnn mhsuludur. Msln, Erasmus haqqnda deyirlr ki, yaz adnn mtbrlik qazanmasnda ilk df bilavasit onun rolu olub. Bu adamdan sonra yazlq snti prestijli saylmaa balayb. Dnya znd is n ox bizim lkd yaz ad dyrini itirib. - Bs bu gn vziyyt necdir? - Mstqil dncli yazarlar Azad Yazarlar Oca sralarnda gr bilrsiniz. 1501 zv olan Yazlar Birliyind mstqil dncli yazya rast glinmz. Bu ola da bilmz, nki dvltdn tltif alan v ya almaqdan tr nvb gzlyn yaz mstqil sayla bilmz. Hindistanl filosof nayt Xann bir cmlsini sitat gtirmk istyirm: nsan qanadlandran iki ey vardr - azadlq v tmnnaszlq. Szn tsiri o zaman olur ki, o, snin iradndn v azadlq dnclrindn qaynaqlanr. - Mlum byanatnz da azadlq dnclrindn qaynaqlanmd? - Btn sahlrd, nhayt, khn dvrn sona atd rti zaman nqtsinin gstrilmsi zruridir. Yoxsa btn siyasiictimai dyimlrin n n ba verdiyinin bir mnas olmazd. Biz z byanatmzla yazlar qarsnda bel bir zaman ayrcn elan etdik. Byanat, lbtt, ox eyi dyimir, ancaq nzri chtdn bu lazmdr. - Mgr 2003-c il qdr siyastl mul olmurdunuz? - Siyastl mul olmamaq imkan xaricinddir. 40 qpik verib qzet alman z siyasi bir aksiyadr. Lakin yaznn vzifsi baqadr, nec olursa-olsun, z ssini satmamaldr. - Rasim by, bs lkdki problemlr mnasibt bildirmk borcunuz? - Mn hesab etmirm ki, problemlr mnasibt bildirmkl insan z borcunu bitirmi olsun. mli faliyyt nmlidir. Bel bir deyim var: qaranla mnasibt bildirmkdns, bir am yandrmaq daha yaxdr. Dey bilrsizmi Alatoran jurnalnn buraxlmas dolays il problemlr qar deyil, n azndan dbiyyat sahsind? Mn mnasibt bildirmkd zm borclu saymram, bizimki mnasibt bildirmkdn keib, durumumuz mn gr daha fcidir... nsan i, zhmt xilas edck - mn buna inanram. - Mgr 60-clarla toqqumanz bir siyast deyildimi? - Ola bilsin, siyast idi, mn bunu l bilmrm. Hr halda, toqquma xatirin bir toqquma deyildi. 60-clar dbiyyat tkli (inhisar) yaratmaq istyirdilr, tqribn 15 il rzind Anar
116

bada olmaqla yeni glnlrin yaradclq tbbsn boma bacardlar, lakin 2001-ci ildn etibarn bu mmkn olmad. Azad Yazarlar Oca timsalnda onlar ciddi maney rast gldilr v nticd demk olar, mnvi iflasa uradlar. Tarixi baxmdan yanasanz, bli, bunun siyasi bir anlam var idi. Sovet ideologiya man olan Yazlar ttifaq mstqilliyimizin yalnz 10-cu ilind neytralladrlrd. Blk d siyasi partiyalarn elmdiyini biz eldik. n az mlum adamlar ifa olundu, mstqil dncli bir qrup gnc yaz yetidi ki, bu gnn srlrini yaradan onlardr. - Blk sizin addmlarnz hakimiyytd kims lazm idi? - Fala baxmaq istmirm. Bunlar spontan olan hadislr idi. - Ona gr bu sual verdim ki, Anarn zn d hakimiyytd sevmynlr var - Bu mni maraqlandrmr. Hr halda, indiki hakimiyyt Anar vursa bel o, pozitiv bir fiqura evrilmir. Bu adamn adn ox kirsiniz, byk dbiyyat baxmndan ona qiymt versniz, inanram dnclrinizi ox da mul etmyck. Anar, Elin, krm - sosializm romantikasnn efemer nmayndlridir. Dnya apnda bunlarn dyri beldir. Seymur Baycann bir romannda olan hyat gerkliyi bu yaznn btn srlrind yoxdur. Bu adamlar yaradclq mbahissini sfrladrb v dbiyyat aliiliyin ox byk ziyanlar vurublar. Yax olar ki, onlar haqqnda danmayaq. - 60-clarla mbariz bitdi, yoxsa davam edir? - 60-clarla msl hll olundu. Artq bundan sonrak dbiyyatda srbst fq var, 60-clar is unuduldu v tarix qovudu. Canl olsalar da, onlar artq tarixdirlr. Get-ged tarix shifsind d onlarn yeri daralacaq v tamamil silinib yox olacaqlar. - Bs Siz znz dbiyyat tarixind qalacaqsnzm? - Mn z missiyam tamamlayb kilcm. Bu missiya mnim xsi iradmdn qaynaqlanr. dbiyyat tarixind qalmaq mslsin is soyuqqanl baxram. Olmaya da bilr, ancaq bunun ksi d istisna deyil. - Rusiyal yazlar - Pelevini, Sorokini Azrbaycana sizlr tantdnz. Bs znz nec, Rusiyada yaadnz illrd bu lknin dbi ictimaiyyti il tmas yarada bilmzdinizmi? - Tssf ki, arzum olsa da, imkanlarm buna uyun deyildi. Hm d mn Moskvann mrkzind deyildim, bir az knarda idim. Amma chd edirdim, zmn tandm, grdym adamlar vard. A, Moskvada olduum illrd ezoterik dbiyyata alud olmudum, hyatn mnasn tapmaa alrdm. Daha sonra Rusiyann ucqarlarna kdym gr bel imkanlarm olmayb. - Bs rus diblrinin Rusiyada ad cr AYO Azrbaycanda ed bildimi? - Bilirsiniz, biz zmz onlara bnzdib ns etmmiik. Sadc, bacardmz etmiik. lbtt, ox az i grlb, ancaq nlrs can atlb, gcmzn yetdiyi qdr.

15, YANVAR 2010

d b i y y a t

z r

N o b e l

m k a f a t l a r

BR N SZ
Dny dbiyytnn 1901-ci ildn bu gn kimi Nbl mkftn lyiq grln nl simlr hqqnd bir srq kitbs hzrlmq fikri dn, lp dn bynimd dlrd. mm hr bir kitbn yzlmsndn h d sn lmyn bq mhm cht nun hmiyytini b dn, n zrurt yrndn grn insnlrn, dst v hmfikirlrin tplmsdr. dbiyyt n n d bilrik?- bu ilin yynd Bkd mzuniyytd lrkn dbi zvqn inndm dstum, Bk Slvyn Univrsittinin rktru, prfssr Kml bdull il bu brd fikir mbdilsi prrdq. Htt z b mzdn dbiyytn mhiyytini rh dn rikli bir sr yzmq zrind dnrdk. Sn illr rhbrlik tdiyi Univrsittd bir sr mhm ilrl yn, hm d Fillqun kitbns sriysndn dny lmi, dbi v flsfi irsindn yr-yr qiymtli nmunlrin pn nil ln v bununl d mdniyytimiz hqiqtn d byk idmt gstrn Kml bdull dbiyyt shsind Nbl mkft lurtlr hqqnd kitb idysn drhl trfdr d. Bl bir kitbn rtq nvbti cildlri zrind i gdn Fillqun kitbns sriysndn nrinin mqbul, htt tmmil qnunuyun lduunu bildirdi... Tbii ki, qrnzdk tdqiqt sri dyil. Tkc bir Nbl lurt hqqnd nlrl, yzlrl kitb yzld hld yzdn dbiyyt nblisinin yrdclndn bir kitbd shbt mq, nlrdn bzilrinin hqiqtn d dbiyyt hdissin vrilmi srlrini htt n mumi kild bl thlil tmk qyrimmkndr. n gr d bilrkdn dh bibibliqrfik rktrli mlumtlr stnlk vrmim. Sdc, Nbl lurtlrnn trcmyi-hl fktlrn, mhm srlrinin dlrn v yzlm, yud tmy qyulm trilrini, nlr hqqnd msirlrinin bzi fikir v mlhizlrini diqqt tdrm lmm. lmm ki, bir qdr mumi trilrl d ls, hr lurtn nisbtn grml prtrti yrdlsn. nun hyt, mhiti, siyyti v yrdcl hqqnd ucu znd myyn qnt hsil d bilsin. n z hr hns bir Nbl lurt il bl mumi, lmntr mlumt ld tmk istynd bu kitb z d ls nun kmyin ytisin. Yrdclq zhmtlri Nbll mkftlndrlnlrn hmsn qyd-rtsiz dnynn n y yzlr hsb tmk dru lmzd. ndiy qdr ylnz 105 yz Nbl lurt lub. Dny lqlrnn mtlif dillrind, mtlif sttik-mdni nnlr ssnd yrnn dbiyyt is ucu-buc grnmyn bir kndr. Bu bmdn Nbl lm lyiq ln qdrtli sz ustlrnn sy yurd trltdm mtvzi rqmdn qtqt dur. stniln hld, Nbl mkft rtq dbi brnddir, bqlr il mqyisd stnlyn, dbi ucln rmzidir. Hr il yz minlrl, milynlrl ucu ktybrn 9-u, dbiyyt shsind nvbti Nbl lurtnn dnn qlnc gn sbirsizlikl gzlyir. lbtt, bir hllrd dbiyyt hvskrlrnn, dbiyyt bilicilrinin htimllr il sv kdmiysnn qrrlr st-st dmr. mm bu yni lurtn siyyt v srlrinin mdni dnynn gndmind mhm yr tutmsn, yrdcln mrn hmiyytli drcd rtmsn mn l bilmir. Nbl lurtlrnn irsi ylnz nlrn mnsub lduqlr lqlr, dillr v mdniyytlr msus dyil. Bu snt incilri btn dnynn mnvi srvtidir. Kitbn yzlmsnd ss mqsd mumdny sz zinsini yrdnlr mumi kild d ls, zrbycn ucusun tqdim tmkdir. Dnrm ki, Nbl lurtlrnn siyytlri il tnlq hr ydn nc nlrn srlrin mrq yndrcqdr.

Vilyt Quliyv 5 nybr 2008-ci il, Vrv

901-ci il

SLLI PRDM (16 mrt 1839 7 sntybr 1907)

dbiyyt shsind ilk Nbl lurt Rn Frnsu rmn Prudmun d indi frnsz dbiyyt mtssislri istisn lunmql, z dm mlumdur. , Prisd dulmudu. Iki ynd tsn itirdiyindn misinin himysind bymd. Ilk thsilini Bnprt lisyind lmd. Dqiq lmlr, susn d riyziyyt mr byk idi. Lisyi bitirdikdn snr mhndis itissn yiylnmk n mhur Plitnik mktbin dil lmq ists d, gzlrind yrnn prblm bun imkn vrmmidi. rkn gncliyindn hyt univrsittlri kn Rn ilk ptik mcmusini Stnslr v irlr kitbn 1865-ci ild p tdirmidi. Kitb dvrn grkmli tnqidilrindn biri rl Snt-Bv trfindn hrrtl qrlnmd.
15, YANVAR 2010

117

Uurlu ptik dbt Slli Prdmu yni trlr ruhlndrmd. Nvbti illrd pdn n vgi tvllri(1866), tlyn cizgilri (1868), Tnhlq (1869) mcmulri nu dbi dirlrd dh y tntmd. Cvbsz mhbbt, din-lm qrdurms bu irlrin ss mvzusunu tkil dirdi. Gnc ylrnd dbi hrt qzns d irin snrk hyt clrl dlu lmudu. misi qzndn il qurmq tklifin rdd cvb ldndn mrnn snun qdr vlnmmidi. 1870-ci ilin vvllind bir n gn irisind misini, nsn v lsn itirmidi. Hmin ilin iyul ynd Frns-Prussiy mhribsi blynd Slli Prdm d knlllr srsnd Vtninin mdfisin qulmudu. Prisin mhsirsi zmn zldiyi mhrumiyytlr snrlr shhti n ciddi prblmlr yrtmd. yqlr tutulduundn Slli Prdm uzun mddt ytq stsi lmudu. Lkin st ytn dmsin bmyrq, frnsz lqnn milli svn tkc silhl dyil, qlml d yrdm gstrmy lmd. 1870-ci ild nun hrbi-vtnprvrlik ruhlu irlrinin tplnd Hrb tssrtlr kitb p dilmi v byk ppulyrlq qznmd. ntik pziynn tsirini yrdclnd hmi hiss dn Slli Prdmun bzi srlrinin mvzu v idys qdim dvrdn gtrlmd. Msln, dlt (1878) flsfi pms qdim Pm iri Lukrtsinin tsiri il yzlmd. Mllifin fikrinc, insn dlti rici lmd dyil, z dilind trmldr. btlik (1888) dlndrd drd min misrlq digr flsfi pmsnd is Slli Prdm insnn ylnz lm cn tmq, hr yl mrqlnmq, fzilt v zn qurbn vr bilmk sysind sdt qvuc idysn sslndrm lmd. Briyytin tlyind byk fcivi dvrn ynld rfd Slli Prdm humnist idllrn trnnmn yrdclnn ss qysin virmidi. Tnqidi Jn Bdnin yzd kimi, , pziyn pzitivistlrin bdbinliyi nticsind ddy zlmtdn qurtrm, btliy prn ylun zblrdn, fdkrlq v qrdcsn mhbbtdn kmsi fikrini lm lmd. Slli Prdm dbi frm v jnrlr mnsibtd mhfizkr mvqyi il tnnrd. dbi vsiyyt kitbnd (1900) , klssik frnsz pziys nnlrin trfdr m, srbst r, simvlistlrin trlrn v dkdns dbiyytn tnqidi mnsibtini ifd tmidi. 1901-ci ild Slli Prdm srlrinin diqqtlyiq dbi mziyytlrin, susn d, yksk idlizmin, smimiyyt v istddn qyri-di uzldrlmsn gr dbiyyt shsind ilk Nbl mkft lurt ldu. Isv kdmiysnn bu qrr lr n gzlnilmz idi.
118

nki hmin dvrd yni mkft n lyiqli nmizd rus yzs Lv Tlsty sylrd. Lkin sndlrini gc tqdim tmsi bhn gtirilrk nun nmizdliyin blmmd. Mkftn tqdimt mrsimind Isv kdmiysnn zv Krl Virsn niy mhz Slli Prdmun silmsi mslsin mnsibt bildirrk qyd tmidi ki, lurt hr yin mzin vrn v insnn mnvi byklyn drk dn mhidlri il silir v bu bmdn Nblin dbiyytd idlist tmyl dlndrd fikir crynn digr yzlrdn dh y tcssm tdirir. Slli Prdm st lduundn tqdimt mrsimind itirk d bilmmidi. n gr d ilk mkftn diplmu v mdl Stkhlmdk Frns sfirin tqdim lunmudu. Hytnn sn illrini st ytnd kirn Slli Prdm pziydn ristin lq v flsf prblmlri il mrqlnm, Pskln hqiqi dini (1905) v Srbst sim psilgiys (1906) kimi trkttlr yzmd. Slli Prdm hm d Nbl mkftndn istifdnin ncib nmunsini qyub gtmidi. Vsiyytin ssn, mkftdn qznd vsit hsbn gnc frnsz irlri n dbi fnd tsis dilmidi.

1902-ci il

TDR MMMZN (30 nybr 1817 1 nybr 1903)

yzilliyin blncnd Nbl mkftn


lyiq grln lmn fillqu, trii, rlq v hquqns Tdr Mmmzn I srin vvllrind hl Dnimrk rzisi syln lzviqd, din dimi ilsind dulmudu. 1902-ci ild, 85 ynd ikn tri lminin hytd ln n byk nmyndsi lduun v mnumntl Rm trii srin gr dbiyyt shsind Nbl mkftn lyiq grlmd. Isv kdmiys kbint limi Tdr Mmmzni lurtl iddil

15, YANVAR 2010

digr nmizdlrdn, lc d byk rus yzs Lv Tlstydn dh stn tutmudu. Bzn bunu kdmiynn nfuzlu dimi ktibi Krl Virsnin lmn svgisi il izh dnlr d tplmdr. Mmmznin dbiyyt kimi mkftlndrlms snrlr dh drd df tkrrlnn prsdnt yl md. nun rdnc msiri v hmvtni Rudlf ykn (1910), frnsz filsfu nri Brqsn (1927), ingilis filsfu, riyziyyt v trii Brtrn Rssl (1950), Byk Britniy siystisi v dvlt dimi Uinstn rill (1954) d dbiyyt zr Nbl mkft lurtlr lmudulr. Tdr Mmmzn klssik vrp thsili lmd. Kil univrsittinin hquq fkltsini bitirmsi, qdim dillri ltnc v yunncn mkmml bilmsi n ntik dvr trii, klssik fillgiy v Rm hququ zr yksk sviyyli mtssis kimi frmlm rit yrtmd. 1844-1847-ci illrd Itliy v Frnsd uzunmddtli lmi kspdisiyd lms hm ltn v itlyn piqrfik bidlrini tdqiq tmsin, hm d cildlik fundmntl Rm trii kitb n mtril tplmsn imkn vrmidi. 1848-ci ildn lim Lypsiq, Sri, Brslu univrsittlrind qdim tri v Rm hququ prfssru, 1857-ci ild Brlin lmlr kdmiysnn tdqiqt-prfssru, bir il snr is bu qurumun hqiqi zv lmudu. 1861-1887-ci illrd , hm d Brlin univrsittinin Rm trii prfssru idi. Rmd indi d fliyyt gstrn lmn rlgiy Institutunun qurucusu d Mmmzn lmudu. Qdim Rm trii il bl srlrin gr bu hrin fri vtnd silmidi. Tdr Mmmzn hm d tnnm siysi dim idi. , iki df Prussiy Nmyndlr Pltsn zv silmi, 1881-1884-c illrd Rystqn dputt lmudu. Mmmzn hm d I srin snund lmniyd b qldrn ntismitizmin ilk lyhdrlrndn biri kimi tnnmd. lim lmniy n slvyn thlksinin mvcudluun dflrl diqqt ynltmidi. Tdr Mmmzn lmniynn impriy iddilrn bdbinlikl ynr, hmvtnlrini librl v ssil-dmkrt dyrlr nm vrmy rrd. , dvlt idriliyi v islhtlrl bl msllrd lmniynn n nfuzlu knslrlrindn ln tt vn Bismrkn brmz ppnntlrindn biri kimi dirdi. Tdr Mmmzn kifyt qdr uzun mr ym v mhsuldr lim kimi tnnmd. 1887-ci ild, ndn lmsnn 70 illiyi rfsind hzrlnn lmi bibliqrfiysn nun 949 srinin d dil dilmidi. Vftndn snrk bibliqrfiy is rtq mtlif shlr dir 1500 yn tdqiqt ht dirdi.

ksriyyti mvzu spsifikliyi il siln bu srlr irisind limin cildlik Rm trii (1854-1856), Impriy hkm ltndk Rm yltlri (1857), qrd vqust Mmmznl birlikd yzd Szr dvrnn Rm rnlgiys (1858), Rm dvlt hququ, (1863-1865), Rm knstitusiy hququ (1871-1888), Rm cinyt hququ (1899) kimi illik trlrn nticsi ln fundmntl mnqrfiylr mhm yr tutur. Mllifin tri dir srlri quruluqdn v srf kdmizmdn uzqdr. susil, Rm trii dilinin cl, brzll bmndn z ql bir rmn kimi unur. Mmmzn tkc lu kitblr yzmm, hm d lu uq ts lmudu. Yrm srdn rtq birg yd hyt yld Mriy Rymrl birlikd nlr 16 vld bytmdlr. Tdr Mmmzni tm ssl triilr sllsinin bnisi d dlndrmq mmkndr. lnlr Krl, Vilhlm v rnst tlrnn ylu il gtmidilr. Nvlri Vlfhnq v Hns Mmmzn is msir lmniynn grkmli triilri kimi tnnrlr. 2007-ci ild ingilis yzs Dr Lssinq 87 ynd dbiyyt shsind Nbl mkftn lyiq grln qdr tminn 105 il rzind klssik lmn triisi Tdr Mmmzn bu mkft mrnn n hl nd (85 yd) qznn lurt dn znd slmd.

1903-ci il

BYRNSTRN MRTINIUS BYRNSN (8 dkbr 1832 26 prl 1910)

Nrv iri, drmturqu, nsiri v jurnlisti Byrnstrn Byrnsn ltrn kiinin lt vldndn n byy idi. Uqlq illri lknin qrbind, Rmsdld kmidi. rkn ylrndn ir yzm, dbiyyt v siystl mrqlnmd. Univrsitt dil lmq n gldiyi ristiniyd (indiki sl-V.Q.) Hnri Ibsn v digr Nrv
119

15, YANVAR 2010

yzlr il tn lmudu. Ylnz il snr tlb dn qzns d, 1853-c ild li thsil fikrindn dnm, dbi v siysi fliyyti dh stn tutmudu. Nrv milli ttrnn yrnms d myyn mnd Byrnsnun d il bldr. llyustrrt Flkbldt jurnln tsis tdiyi il (1856) sv gdn Byrnsn bu lknin trii kmiin v bidlrin qrunms tcrbsini Nrvd d yymq qrrn glmidi. Snrlr Mn nc ir ldum mqlsind mllif lqn yddnn krlmms n cddlrn qlrys silsilsindn trii pyslr yzmq n tntnli nd idiyini trlyrd. rzulrn grkldirmk mqsdi il 1857-ci ild , Brgndki Nrsk ttrin dirktru lmq tklifini qbul tmidi. z snr bu ttrn prc ktriss Krlin Rymrs vlnmidi. Hmin nikhdn duln lu Byrn ktyr v rjissr kimi mhurlm, qz Brqlyut is Hnri Ibsnin glini lmudu. Ttr rhbrlikl yn Byrnsn hm d qzt nr dirdi. nun 1859-cu ild yzd Bli, biz bu lkni svirik ri Nrvin milli himnin vrilmidi. Byrnsn 70-ci illrin rtlrn qdr ssn ir, d, nl, pvst v trii pyslr mllifi kimi tnnrd. srlrinin ss prsnjlr Nrv kndlilri v rt sr sqlrnn qhrmnlr idi. Mllifin slubi chtdn lq dbiyyt il ssln Syunnv Sulbkkn (1857), rn (1859), n ln (1860) pvstlrind knd hyt idliz dilirdi. Mhur tnqidi Grq Brnds 1886-c ild n ln pvstini nrvlilrin ln kdrli mlnliy btqlndn ils tmk istyn slmldrc mh bnztmidi. Yz kimi Byrnsn sdc n, qysz kndli hytnn trnnmn ytrli symrd. , Nrv kndlilrini ristinlql btprstliyi birldirmy ln v uursuzlu mhkum ln trii fci qhrmnlrnn mnvi lflri kimi grmk v tqdim tmk istyirdi. Byrnsn II sr Nrv triinin drmtik hdislrini ks tdirn Sv iind pysini 1857-ci ild tmmlmd. rdnc mllifin lq Quld (1858), Krl Svrr (1861), Bdniyyt Ziqurd (1863), Mriy Strt tlndiyd (1864) pyslri mydn md. Sqlr sslnn Bdniyyt Ziqurd nun n y drm sylr v Ibsnin Tt-tc dvs pysi il brbr tutulur. Byrnsnun rnlyut Hllin (1870) pik pmsn Grq Brnds tbit tsvirlri bmndn misli-brbri lmyn sr kimi dyrlndirmidi. yni zmnd Brnds Kpnhgndki mhzirlrind
120

Byrnsnu v b. Skndinv yzlrn idilliydn, rmntik-trii mvzulrdn uzqlm, gndlik hyt, rl insn prblmlrin dh diqqt ytirmy rmd. Bu r ilk ss vrn Byrnsn lmudu. 1873-1876-c illrd Rmd yd dvrd , dh ssil mvzulu srlr yrtmd. Nrv mstqilliyinin qzn trfdr ls d, Isnn ilhi mnyi v ltrn kilssi il bl tnqidi fikirlrin gr Byrnsnu vtnind svmynlr z dyildi. Dvrn ssil-mnvi prblmlrini ciddiyyti il dbiyyt gtirn ilk Nrv yzs Byrnsn idi. Ifls (1875), Rdktr (1875), Krl (1877) kimi srlrind mllif siysi-mliyy hkimiyytinin simsn v yrdc frdin dili lmini rlist cizgilrl ks tdirmy lmd. , lck (1883), Mhbbt v crfiy (1885), Qvvmiz fvqnd (1886) pyslri il ssil hytn v insn psiiksnn drin qtlrn nfuz tmi, burju dyrlrin, ristin lqnn slm dnc il bir ry smyn hkmlrn tnqidi ynmqdn kinmmidi. Qvvmiz fvqnd pysi bir sr vrp lklri v B ttrlrnn rprturnd zn yr lmd. I srin snlr Byrnsnun pik nsr v gzlnilmz mvzulr mrciti il sciyyvidir. Msln, hr v limn zrind byrqlr dllnr (1884) rmn mktbli qzlrn sksul trbiysin, llhn ylu il (1889) rmn is lm din qrdurmsn hsr lunmudu. Tdqiqtlrn fikrinc, hr iki sr tfrrtlrn dqiqliyi v mhid znginliyi il frqlnir. 1903-c ild Byrnsn ilhmnn trvti v ndir mnvi sfl il hmi siln hrtrfli, ncib v yksk pziysn, pik v drmtik istddn gr dbiyyt shsind Nbl mkftn lyiq grld. kinci lurtn d rqibi Lv Tlsty idi. Lkin qrfn bti bu df d gtirmdi. Yznn yrdcl hqqnd n y rdrmlrdn birinin mllifi Ylmr Byrsnin yzd kimi Byrnsn cndrndn cin hrkn Nrv kndlisinin simsnd lqn zmtini grm, quln milltinin sinsin dyyrq nun qlb rpntlrnn n munis, gizli mqmlrn itmidi. Byrnsnu vt hmvtni, msiri v qhumu bsnl mqyis dirlr. bsn btn istk v iddisn rmn Nbl mkft l bilmmidi. Lkin ingilis tnqidisi Bryn Dunzn yzd kimi glck dbiyyt dnysnd byk bir dvlt kimi qlmqd ln Ibsnin trfinddir, Byrnsnun srlri hr zmn diqqti ks d nun hqqnd bu szlri dmk mmkn dyildir. Nrv dbiyyt dny miqysnd Nbl lurt Byrnsndn dh Ibsnin d il tnnr. mm fkt fkt-

15, YANVAR 2010

lnd qlr - Byrnsn dbiyyt shsind Nbl lyiq grlm ilk ly dildir.

1904-c il

FRDRIK MSTRL (8 sntybr 1830 24 mrt 1914)

-c ild dbiyyt shsind Nbl mkftn ispn iri v drmturq s qryl bln Frdrik Mistrl Frnsnn cnubund dulmudu. , vrl trpq shibi Frnsu Mistrln ygn vld idi. vlrind frnszcdn frqlnn prvns dilind dnlrd. Frdrik vvlc yrli mktbd, snr vinyn hrindki pnsintd thsil lmd. Burd mktb yldlrnn btn msr v isthzlrn bmyrq , indl prvns dilind dnrd. Dm dilinin qdrt v znginliyini nmyi tdirmk n htt Vrgilinin ilk klqunu prvnscy virmidi. Bu shd ylgstrni prvns dilini dirltmy ln v z d bu dild irlr yzn mllimi Jzf Rumnil idi. Frdrik Mistrl 17 ynd drd nmdn ibrt ilk prvns pmsn yzmd. Lkin ts nu ir y, hquqns kimi grmk istyirdi. Bu istyin ksin gtmyn Frdrik snd hquqns diplmu ls d, zn tmmil dbiyyt hsr tmk qrrnd qtiyyt gstrmidi. 1854-c ild Frdrik Mistrl, Jzf Rumnil v digr bir n hvskr iklnm dvr II-III srlr tsdf dn prvns dbiyytn dirltmk mqsdi il sylrini birldirirlr. nlr tirj bzn htt n min nsy tn Prvns lmn drgisini p dirdilr. Flibr (Prvns iri-V.Q.) kimi tnnn ntuzistlrn ssn qyduqlr bu dbi cryn Frns dbiyyt triin Flibrij kimi dil lmudur. Mistrln pstrl mvzulu Miry (1859)

1904

pms Flibrij dbiyytnn ilk diqqtlyiq nmunsi idi. ir gnc bir qzn uursuz mhbbti fnund prvnsl hytnn tkrrsz lvhlrini yrtmd. Prisd yyn prvnsl yzs dlf Dmnn tviqi il Mistrl pmnn ilk nslrindn birini frnsz iri lfns d Lmrtin gndrmidi. Pm il tnlqdn snr Lmrtin Byk ir dulub!-dmkdn zn sly bilmmidi. Frnsz dbiyytnn digr grkmli sims Stfn Mllrm d yni fikird idi. 1864-c ild bstkr rl Qunnun bu pm ssnd bstldiyi Miryl prsnn ilk tms Prisd byk uurl tmy qyulmudu. lk uurunun rdnc Mistrl zrind hl Mirydn vvl i bld Klnd (1867) pmsn tmmlmd. 1875-ci ild nu ir kimi ss zlliklri il tndn Qzl dlr irlr kitbn p tdirmidi. Bdii yrdclql yn prvns dilinin v mdniyytinin dirldilmsi, flibrlr mddi-mnvi yrdm gstrilmsi d dim Mistrln diqqt mrkzind lmudu. , Flibrijin iclslrn sdrlik dir, prvnsc kitblr mqddim yzr, prvnsl rfqrfiys v qrmmtiks zrind ilyirdi. irin Flibrij zinsi dl ikicildlik prvnsl-frnsz lti ilk df 1878-ci ild iq z grm, snrlr d dflrl p dilmidi. slind bu kitb di ltdn prvnsl hytnn v mdniyytinin bir shlrini ht dn nsiklpdiy idi. Mistrl ygn shn srini Krli Jn drmn 1884-c ild b tdrmd. yni dvrd nun vinynd pp hkimiyytinin sn gnlrini tsvir dn Nrt trii pms (1884), yzilliyin stnsnd is Pn hqqnd pm (1897) sri mydn md. Flibrlr hrktnn 50 illiyinin tntn il qyd lunduu 1904-c ild Frdrik Mistrl lq ruhunu dru-dzgn ks tdirn ptik srlrinin yniliyin v rijinlln, hbl prvnsl fillgiys qrsndk idmtlrin gr Nbl mkftn lyiq grlmd. Yni lurt r st lduundn Stkhlm, tntnli tqdimt mrsimin gd bilmmidi. sv kdmiysnn dimi ktibi Krl Virsn Mistrl yrdclnn lfrd Nblin dbi srlr mnsibtd irli srdy ss prinsip idlizm dh cvb vrdiyini vurulyrq dmidi: Btn hytn milli ruhun, dm dil v dbiyytn dirldilmsi idln hsr tmi bir dmdn dh byk idlist tsvvr gtirmk mmkn dyildir. Frdrik Mistrl mkftdn tn vsit hsbn ksriyyti z kllksiysndn ibrt prvns mdniyyti nmunlrinin tplnd tltn muzyini yrtmd. H121

15, YANVAR 2010

ytnn sn illrind , gnclik dvrnn duyu v yntlrn ks tdirn Mistrln tirlri (1906) v prvns flklru mvzusund rlrin yr ld Zytun ym (1912) kitblrn yzmd. Mistrln yrdcl prvns dili v mdniyytinin zinsi kimi byk trii-fillji hmiyyt mlikdir. Msir frnsz tnqidisi ndr msn yzr ki, Mistrl hmnn diqqtini kn mvzulr mrq gstrms d, nun prvnsl irlrini uyrkn sivilizsiylrn ldy, lkin h zmn y md fikrin bir dh hqq qzndrml lursn.

1904-ci il

S QRY-I-YSGIRR (19 prl 1832 14 sntybr 1916)

m d s Mriy Vld qry-i-ysgirr ln bsk silli ispn drmturqu Mdridd dulmudu. ts yunn dili mllimi idi. Kiik ylrndn vundrkind kimi tnnn s Mriy ltn v yunn dillrini, hbl tbit triini mkmml yrnmi v 14 ynd flsf bklvr drcsi qznmd. Snr is Mdriddki skul d Kminsu Tniki Mktbi riyziyyt itiss zr vtndn vvl uurl b vurmudu. Bir mddt mhndis kimi ildikdn snr hmin mktbd riyziyytdn mhzirlr umudu. Gnc ylrndn Ispniynn grkmli riyziyytlimi dn qznn qry nzri v ttbiqi riyziyytl bl mqllr v mnqrfiylr p tdirmidi. Lkin nun istdd ylnz bir sh il mhdudlmrd. qry siysi iqtisd, flsf v crfiyy dir srlrin d mllifi idi. dbiyytl ciddi mul lmd dvrlrd d gni mtlisi il silirdi. Kiik qrd Miglin nzml birprdli pys yzms v hvskr shnd tmy qyms s Mriynn d dbiyyt mrn rtrmd.
122

Yz v drmturq kimi tnnmmdn vvl , zn siystd d snmd. 1868-ci ild krli Izbll ttdn slndqd ictimi ilr nziri, bir il snr is ticrt nziri lmudu. Ispniy Bnknn tsis dilmsi qryn d il bl idi. 1869-cu ild , hm d krtsin Ispniy prlmntinin zv silmidi. Burbnlr sllsinin 1874-c ild hkimiyyt qytms qryn siysi shndn gtmsi il nticlndi. Prisd mhcir kimi yd dvrd zn tmmil dbiyyt hsr tmk qrrn gldi. 1874-c ilin snlrnd Mdrid qydb r ysk-i-ysgirr tlls il k kitbs dl ilk pysini qlm ld. V bundn snr ispn ttrsvrlri hr il nun iki- yni pysin tm tmk imkn qzndlr. qry 60-dn shn srinin mllifidir. Bu srlrin tminn yrs nzml yzlb. Sntkrlq bmndn hmin pyslrd mhur ispn drmturqu Pdr Kldrnun tsiri duyulur. qry drm yrdclnd nmus, rf, brc, sdqt kimi rmntik mvzulr stnlk vrmkl yn ispn tmlrnn yksk mldrm ln rbt v tlbtn nzr lm d unutmurdu. Qissnn rvd (1875), Qlncn qbzsind (1875) kimi ilk pyslri qry Ispniyd tntd, lszlq, yud qdsiyyt (1877) drm is vrp miqysn msn imkn yrtd. Bu pysin ingilis trcmsi il tn ln Brnrd u yzmd ki, drmturq qry srlrinin klriti, trgizmi, gzllik v qhrmnln tl il mnsz mbrizsi bmndn illr, Hq, Vrdi kimi sntkrlrn dvms syl bilr. Zmn kdikc qryn yrdclnd rmntik pfsdn rlizm kid zn dh ydn gstrirdi. Dn Junn lu (1892) pysi bu bmdn susn sciyyvidir. Bzi tdqiqtlr srin Ibsnin Qrbsmlr pysinin tsiri ltnd yzldn qyd dirlr. Mllifin digr mhur pysi Byk Qlit (1891) is iy v ddi-qdulr nticsind gnhsz dmlrn hytnn pu lmsnn rlist tsviri zrind qurulmudur. s qry 1894-c ild Ispniy Krl kdmiysnn zv silmidi. Lkin bu, bir mddt snr 1898-ci il nsli d il mydn n dbi cryn nmyndlrinin nun srlrin srt myrlrl ynmsn, qry slub mhfizkrlnd, yrsiz sntimntlizm v piqnuluqd, ispn lqnn hytndn v istklrindn brsizlikd gnhlndrm mn lmmd. 1904-c ild s qry Frdrik Mistrll birlikd Nbl mkftn lyiq grld. Mkft n ispn drmnn nnlrinin dirldilmsindki syl idmtlrin gr vrilmidi. Lurt nmlum sbbdn tnt-

15, YANVAR 2010

nli tqdimt mrsimin qtlmmd. spn dbiyytnn nisbtn gnc nslinin nmyndlri qry Nbl mkftnn vrilmsini ciddi nrzlql qrlm, htt lyhin ptisiy imzlmdlr. nun yrdcln milli drmturgiynn tnzzl mrhlsi kimi tqdim tmy tbbslr d gstrilmidi. Lkin msir tdqiqtlr ttrd ttr nsrlrindn istifd, drmn knfliktini nun shn hlli il lqlndirmk, shnd yrdc prssin ntmiysn mq v s. bmndn qry pyslrinin drm sntin myyn pzitiv tsir imknlrn tirf dirlr. stniln hld, s qry ispndilli dbiyytn ilk Nbl mkfts kimi hm z lqnn, hm d bu dild dnn btn lqlrn mdniyyt triind z yrini tutmudur.

1905-ci il

HNRI SNKVI (7 my 1846 15 nybr 1916)

Plyk yzs Hnri dm lksndr Piy Snkvi Pdlsyd, Vl-kysk dl kiik hrd dulmudu. ts Yzf Snkvi knyz Vitvtun zmnnd Byk Litv knyzln krln ttr nsillrindn idi. Bu il ylnz VIII srd ristinl qbul tmidi. 1775ci ild Snkvilr lyti Pl zdgnlr silkin dil lunmudu. Glck yznn ns Stfniy tsivsk is blrus lytilri ilsindn n sil-ncbtli v y thsil lm qdn idi. Uqlr mktb yn tdqd Vrvy kmk qrr lnd. Burd Hnri thsilini gimnziyd dvm tdirirdi. rtbb gird sylrd, lkin plyk trii v dbiyyt il ciddi mrqlnrd. rkn gncliyindn Vltr Sktt v lksndr Dum rmnlrnn tsirin dm,

htt yniytm lrnd lyzms dvrmz glib tmyn Qurbn dl rmn yzmd. Hnri Snkvi 1866-c ild Vrv univrsittind tibb v hquq yrnmy bls d, snr tri-fillgiy fkltsin dyiilmidi. Mlubiyytl bitn 1863-c il syn, rizmin gtdikc gnilnn rusldrm siysti plyk gncliyini z dil v trilrini drindn yrnmy tviq dirdi. Snkviin trii lmq qrr d ilk nvbd bu mill bl idi. Lkin mddi tinliklr n univrsitti bitirmy imkn vrmmidi. vzind yz lmq qrr dh d qtilmidi. 1871-ci ild Snkviin Hdr yr dl ilk rmn pdn d. Dvrn tnnm yzs Yzf Krvskinin sri msbt qrlms mllifd siminin dzgnlyn dh byk inm yrtd. Qzt Plsk, Niv, Pqlnd tqdnv kimi mtbu rqnlr z shiflrind rtq lksinin istddl jurnlistlrindn biri kimi tnnn Snkvi hvsl yr yrrdlr. , mkdlq tdiyi qztlrin tti il mtlif vrp lklrind lmu, mrql v syl syht qydlri qlm lmd. 1876-c ild Qzt Plsk Bd plyk icms yrtmq imknlrn rdrmq n gnc yzn btn rclrini dmkl bir illiy knn tyn zm tmidi. Icm yrtmq niyyti b tutms d, Snkvi vvlc qzt shiflrind, snr is mriky syht mktublr d ltnd yrc kitb klind p tdirdiyi yzlr il z dbi imicini dh d mhkmlndirmy mvffq ldu. I srin 70-ci illrinin rtlrnd Hnri Snkvi bdii yrdclq shsind d ilk ddmlrn tmd. Biribirinin rdnc Qc idmti (1875), Hny (1876), Slim Mirz (1876), Musiqii Ynk (1877), rk rdnc (1879) v s. kimi pvstlri p dilmidi. Mllif bu srlrd plyk hytnn mtlif trflrini v sciyyvi tiplrini lduu kimi gstrmy lmd. Snkvi lu syht dirdi. , btn vrpn gzib-dlm, frikd Misir v Znzibrd lmudu. Sfr tssrtlrn clbdici mql v rprtjlr klind uculrl blrd. 1881-ci ild dbi istiqmtli Slv qztinin b rdktru tyin dilmidi. Bu dvrd Snkvi rtq iri miqysl bdii srlr yzmq brsind dnrd. Trii mvzulr nu dh clb dirdi. lvl v qlncl (1884) yznn ilk trii rmn tcrbsi idi. Burd VII srd Plnn Bqdn mlnitski Ukryns il mbrizsi ks lunmudu. Rmn z bir zmnd Snkviin dn z lksinin n y yzlr srsn rd. Trii mvzunu dvm tdirn mllif snrk illrd Dqn (1886) v Pn
123

15, YANVAR 2010

Vldivski (1888) rmnlrn yzd. Bllikl, Pl triinin mhm bir dvr il bl trilgiy b tdrld. Sn iki rmn plyklrn isv ngvrlrin (1655-1656c illr) v smnl trklrin (1672-1673-c illr) qr mbrizsini ks tdirirdi. 1881-ci ild Hnri Snkvi Itliyd tn lduu gnc plyk qdn Mriy tkvil vlnmidi. Bu nikhdn iki vldlr dulmudu. Lkin nlrn birg hyt uzun srmmidi. 1885-ci ild Mriy vrm stliyindn lmd. Snkvi prstikrlrndn birinin yrd vsit hsbn nmnn dn fnd tsis tmidi. Bu fnd vrm ylun yzlr mddi yrdm gstrirdi. Msir Pl hyt z hdis v tiplri il yznn hkmlrdn uzq (1889-1990) v Plntskilr ilsi (1893-1894) rmnlrn mvzu lmudu. Hr iki srd psilji tfrrtlr stnlk vrilmidi. ss prsnjlr mllifin y tnd ristkrtik tbqnin v yrdc mhitin nmyndlri idilr. Ynidn trii mvziy qydn Hnri Snkvi 1895-ci ild ss srini Qu Vdisi (rus nrlrind Km qrydirmnn p tdirdi. Rm imprtru Nrnun ilk ristinlr qr mnsz mbrizsini ks tdirn rmn tzlikl vrp miqysnd bstsllr vrildi. Qu Vdisi bir n il rzind 40- yn dil trcm lundu, nun mtivlri ssnd pr yzld, 1913-c ild is ilk bdii film kildi. Snrlr sr B v Pld dh bir n df krnldrlmd. Rm pps III L is ristin hqiqtlrini yksk sntkrlql ks tdirdiyin gr mllif z minntdrlq szlrini tdrmd. IV-V srlrd plyklrn Tvtn rdnlrin qr mbrizsi Snkviin Slibilr (1900) rmnnn ss sjt ttini tkil dirdi. Trii mvzulu srlri n I srin snu- srin vvllrinin n grkmli plyk yzs dn qzndrmd. Plyk-rus mnsibtlrinin hmi grgin lmsn bmyrq Lv Tlsty, ntn v, Mksim Qrki kimi byk rus sntkrlr Snkvi yrdcln yksk qiymtlndirirdilr. Minntdr plyk uculr is knll vsit tplyrq yzy Klts ynlnd mlikn lb blmdlr. 1905-ci ild Hnri Snkvi ps shsindki grkmli idmtlrin gr Nbl mkft lurt ldu. Isv kdmiysnn dimi ktibi Krl Virsn Snkvii znd lqn ruhunu ydn ndir dhilrdn biri dlndrmd. nun fikrinc, Snkvi bdii mkmmlliyi il siln pik slub yrtm mvffq lmudu. Snkvi is Nbl mhzirsind mkft ylnz znn dyil, yz ildn bri srtd qln Vtninin tsdiq v dirlii kimi dyrlndirrk dmidi: Hr bir millt
124

irlri v yzlr il tmsil lunur. n gr d Nbl mkft ylnz yz n dyil, vld lduu lq n d byk rfdir. Dflrl dyilib ki, Pl kl hln slnb, zlb ldn db, cn stdir... mm biz bu gn Plnn hyti qdrt v tntnsinin dh bir sbutunun hidi luruq. Nbl lurt kimi yzd Girdb (1910-1911) rmnnd Snkvi yn trii kmiin-Birinci rus inqilb dvrnn hdislrin mrcit tmidi. Yznn yrmq qlm Lginrlr rmn is plyklrn Npln rdulrnn trkibind kdiklri dy ylundn sz rd. Birinci Dny mhribsi blnnd Snkvi Isvry km, burd mhur plyk pinusu, mstqil Plnn ilk b nzirlrindn biri lcq Iqnti Pdrvski il birlikd Pldk mhrib qurbnlrn Yrdm Kmitsi yrtmd. , Vtndn uzqlrd Isvrd vft tmidi. 1924-c ild Pl dvltinin qrr il yznn cnzsi Vrvy gtirilrk pyttn Mqdds Yn mbdind dfn lunmudur. Hl slnd Hnri Snkvi rlist rmnn n byk ustlrndn biri (Uilym Flps, 1910) dn qznmd. , unudulmyn, yrdcl yn d diqqt mrkzind ln bt Nbl lurtlrndn syl bilr.

1906-c il

CZU KRDUI (27 iyul 1835 16 fvrl 1907)

tliynn dbiyyt shsind ilk Nbl mkft


lurt, ir v tnqidi Czu Krdui Tskn ynlnd dulmudu. ts hkim idi v Itliynn birliyi urund fl mbrizlrdn biri kimi tnnrd. nun siysi blrn, hbl srt rktrin gr Krdui ilsi tz-

15, YANVAR 2010

tz yy yrini dyimli lurdu. Nticd vldlrn n byy ln Czu ilk thsilini v ritind lmd. 1849-cu ild is , h bir tinlik kmdn Flrnsiyd, piristlr dini rdninin himysi ltndk mktb dil lmudu. Mktbd Czu Intibh dvr v d itlyn mlliflrini, lc d Byrn v illr kimi sntkrlr drindn mnimsmidi. yni zmnd z d ilk lirik v stirik rlrini yzm, Ilidnn nuncu nmsini qdim yunncdn itlyn dilin virmidi. tsnn ziddiyytli rktri Czuy d siryt tmi, htt yrdclnd d ksini tpmd. t il ul gh kilsy qr r, gh ynidn ktlisizmin uun tlrdlr. Gh Itliynn birldirilmsi idysnn tin trfdr kimi tblit prr, gh d bu idyn b yl dlndrrdlr... dbiyyt ilk nvbd dlnq vsitsi kimi bn Czu Krdui 1855-ci ild Itlyn irlrinin dini, lqi v vtnprvr irlri ntlgiysn p tdirmidi. Trtibinin fikrinc, ntlgiy d itlyn uculrn dini v ptritik hisslr lml idi. , hm d dimi mlliflrindn biri kimi tnnd L`ppndic (lv) drgisi n mqllr yzrd. Krdui v hmfikirlri qrlrn itlyn pziysnn klssist nnlrini rmtizmin ddc tsirindn qrumq vzifsini qymudulr. Czu Krdui 1857-ci ild Flrnsiyy kmd. Qfiylr dl ilk irlr kitb d yni ild burd pdn md. Lkin hmin il tkc svinc dyil, fcilri il d yddqln lmudu qrd intihr tmi, ts lmd. Bu qr zln rdnc Krduinin hytnd nisbtn iql dvr blnmd. 1859-cu ild , lvir Mnuki il vlnmidi. Nvbti il Pizdk li mktb yunn dili mllimi vzifsin dvt lunmudu. Bir n y snr Blny Univrsittinin itlyn dbiyyt prfssru lmu v mrnn snun qdr burd lmd. 1860-c illrd Krdui hm d fl siysti idi. , rspubliklr hrktn qulmu, prlmntin zv silmidi. Lkin bir trfdn siysi fliyyti, biri trfdn is insn zksnn ristin tlgiys zrind qlbsindn bhs dn ytn trf (1865) pms z ql Krduinin univrsittdn uzqldrlms il nticlnmidi. ir 1878-ci ild cildlik Brbr dlrnn birinci cildini p tdirdi. Burd ntik pziynn tsiri, d ri yunn v ltn pziysnn ritmik hngin

uyunldrmq myli ydn nzr rprd. Yni irlr (1861), Ymblr v pdlr (1867), Yngl v ciddi (1871), Qfiylr v ritmlr (1899) kitblr Krduinin klssik pziynn slub v qnunlr ssnd msirliyin prblmlrini iqlndrmq chdlrindn br vrirdi. Krdui dbiyyt triin ir kimi dil lmsn v hl slnd Itliynn milli iri dn qznmsn bmyrq lmndn snr p diln 20 cildlik klliyytnn ylnz drd cildi ptik nmunlrdn ibrt idi. , dbiyyt, siyst, tri dir snbll mnqrfiy v sslr mllifi kimi tnnmd. dbi nfuzu, n ss is siysi blrn ynidn dyirk Itliyd mnriy quruluunun trfdr v mstmlkilik siystinin plgti kimi tmsi nticsind Krdui hytnn sn illrind sntr silmidi. , misilsiz ntiq idi v itlyn cmiyytinin n ntllktul simlrndn biri sylrd. 1902-ci ildn tibrn Czu Krduinin d Nbl mkftn iddilr srsnd idi. , rzusun 1906-c ild qvudu. Nbl mkft itlyn irin ylnz drin biliklrin v tnqidi zksn gr dyil, ilk nvbd v dh yrdclq nrjisin, ptik dvrlri n sciyyvi ln slub yniliyin v lirizm gcn gr tqdim dilmidi. Shhti il bl Krdui 1906-c il dkbrn 10-d sld kiriln tqdimt mrsimind itirk tmmidi. Isv kdmiysnn dimi ktibi Krl Virsn z nd Czu Krduini ntik dbiyytdn, Dnt v Ptrrkdn qidlnn zngin bilik v yksk mnviyyt mlik siyyt kimi dyrlndirmidi. Nbl lurt lduqdn snr Krdui cmisi iki y mr srmd. Bir sr digr Nbl mkftlr kimi nun yrdcl d msir dvrd srvi uculrdn dh dbiyyt v tri mtssislrini mrqlndrr. Lkin Czu Krduinin siyyti v srlri il I srd Risrcimnt (Dirli) hrktn tliynn siysi chtdn birldirilmsi idysn sdqtl idmt tmsi fikri qbul lunur v yksk qiymtlndirilir.

15, YANVAR 2010

125

1907-ci il

RDYRD KPLNQ (30 dkbr 1865 18 ynvr 1936)

Czf Rdyrd Kiplinq Hindistnd, Bmby Gzl


Sntlr mktbinin rktru Cn Lkvud Kiplinqin ilsind dulmudu. Vlidynlrinin hr ikisi yrdc p shiblri idilr. ts hykltr v ttbiqi snt mtssisi kimi tnnrd. ns is yrli jurnllrd tnqrfik yzlr v hkylr p tdirirdi. Hindistnd yyn ksr ingilis illrinin uqlr kimi Rdyrd d 6 ynd bcs il Lndn, mktb pnsint gndrilmidi. Pnsintn mnsz shibsindn grdy zlmlri Kiplinq snrlr Qr quzu v Iq snd (1890) nvlllrnd tsvir tmidi. Burd kirdiyi srsntlrdn hytnn snun qdr mlic lun bilmdiyi yuusuzluq stliyin tutulmudu. , thsilini zbit uqlrn hrbi kdmiyy hzrlyn Dvn mktbind dvm tdirmidi. Lkin hmin mktb univrsitt dil lm snd vrmirdi. Uz y grmyn Rdyrd is tbii ki, hrbi kdmiyd uy bilmzdi. Hm d gnc Kiplinq rtq ilk ir v hkylrini yzmd. Bu yzlrl tn ln ts vziyyti rl qiymtlndirib ygn dzgn qrr qbul tdi: Rdyrd 11 illik fsildn snr 1882-ci ild Hindistn qytd. Lhrd n Mlki v hrbi qztd ilmy bld. rtq ts d Lhr muzyinin nzrtisi v yrli My gzl sntlr mktbinin rktru idi. Hind dilin v yrli dt-nnlrl bldliyi n britniyllrn tnmd Hindistn kf tmy imkn vrdi. 1886-c ild 21 yl Rdyrdn Dprtmnt nmlri dl ilk irlr kitb p lundu. Kitb l srtl yyld ki, yni ild nun ynidn nrin zrurt yrnd. Iki il snr dh cqun mrql qrlnn Dlrn sd hkylri kitb iq z grd. Bu zmn Kiplinq rtq
126

llhbd hrind yyr, dh ucusu ln Pinr qztind ilyirdi. 1887-1889-cu illrd Hindistn dmir yllrnn kitbns n yzd lt hky tplusu gnc yznn hrtini Hindistn v btn Britniy impriysn yymd. Hqqnd rtq rlz Dikknsin dbi vrisi kimi dnrdlr. ld qztin tti il Kiplinq Birm, in, Ypniy v imli mriky syhtlr tmi, mrql, clbdici sfr tssrtlr qlm lmd. 1889-cu ild Lndn glnd dbi dirlrd ytrinc y tnndnn hidi lmudu. Kiplinq mhur srlrindn birini -rql Qrb hqqnd blldn d yrdclnn qdr d uzun srmyn Lndn dvrnd qlm lmd. Rdyrd Kiplinq 1892-ci ild Lndnd dstldqlr, Nulkh pvstini birg yzdqlr, lkin gnc yd ytlq stliyindn vft tmi mrikl yz Ulktt Blystrin bcs Krlin il vlnmidi. Hindistn qytmq istmdiklrindn dimi ymq n B-, Vrmnt ttn kmdlr. Birlmi ttlrd qld drd ild Kiplinq dh uqlr n yzmd. Cnglliklr kitb (1894), Ikinci cnglliklr kitb (1895), Yddi dniz (1896) kitblr bu dvrd yrnmd. 1896-c ild , syl mddi v mnvi tinliklrl zldiyi Vrmntu trk dib ilsi il birlikd Lndn qytmd. Burd tzlikl dbi lmdki nfuzunu v yrini brp d bilmidi. 1901-ci ild is n y nsr sri syln Kim rmn p lunmudu. Hind tnqidisi Nirdu uduri bu sri tkc Hindistn hqqnd n y ingilis rmn y, btnlkd n y ingilis rmnlrndn biri dlndrmd. Kiplinq 1902-ci ild Sussks qrflnd mlikn lm v mrnn snun qdr burd ymd. nun mhur Sdc hkylr silsilsin dil ln nvlllr, Briutniynn qdim trii il bl uq hkylri, syl irlri bu mliknd yzlmd. Kiplinq siystl d mrqlnrd. Mhfizkrlr prtiysn mdfi dir, vrpd gnilnn fminizm hrktn qr rd. Hindistnn srrngiz tbitini, sirli v shrli dnysn tsvir dn srlr yrts d, Kiplinq dh Britniy imprilizminin trnnms kimi dirdi. Tsdfi dyil ki, mhur 1984 ntiutpiysnn mllifi, Kiplinq kimi Hindistnd dulub byyn Crc rull yz hmkrn isthz il ingilis imprilizminin vizi dlndrmd. Rdyrd Kiplinqin ingilis dbiyyt qrsndk mhm idmtlrindn biri d dbi dili hmin dvr qdr tsvvr lunmyn bdii-ptik ykskliy qldrms, znginldirmsi idi. Digr Nbl lurt T.S.lit Kiplinq

15, YANVAR 2010

rlrinin bdii kmillik bmndn klssiklri d stldiyini yzrd. 1907-ci ild Kiplinq ingilisdilli dbiyytn ilk nmyndsi kimi Nbl mkftn lyiq grld. , hm d dbiyyt shsinin n gnc lurt idi: Isv kdmiysnn qrr ln lunnd 42 y vrd. rdn kn yz il rzind bu znmsus rkrdu tzlmk mmkn lmmdr. Nbl mkft ld il Rdyrd Kiplinq n cild tkil dn nvlllrn, drd rmnn, uqlr n yzlm hkylr kitbnn, syl mqllrin, yl qydlrinin v yzlrl rin mllifi kimi tnnrd. , hm d Britniynn dbi yrdcl mqbilind n qznn yzs idi. Isv kdmiys dny miqysnd tnnn mhur sntkr dlndrd Kiplinqi prlq mhid qbiliyytin, tyylnn tkrrszln, idylrnn ytkinliyin v diqqtlyiq thkiy istddn gr mkftlndrmd. Mllif tntnli tqdimt mrsimin qtls d, nnvi Nbl mhzirsi il tmkdn byun qrmd. 1907-ci il, mumiyytl, Kiplinq drli lmudu. Hmin il , Kmbric, ksfrd, dinburq univrsittlrinin fri dktru silmi, hminin Pris, Strsburq, fin v Trnt univrsittlrinin mkftn lmd. Tdqiqtlrn fikrinc, Nbl mkft Kiplinq n ruhlndrc stimul vrilmmidi. ksin, yrdclnd myyn tnzzl nsrlri mydn m, Nbl lurt kimi yzb-yrtd tuz il yn mddt rzind rty snbll sr qy bilmmidi. Hytnn sn illrind v lmndn snr is nun yrdcln mrq, mumiyytl, zlmd. Bu hm Kiplinqin mstmlkilik v byk dvltiliy sslnn siysi blr, hm d gtdikc mcrrdln d dbiyyt fnund nun srlrinin sdliyi, htt bsitliyi il izh dilir. Kiplinqin ygn lu Birinci Dny mhribsind hlk lmudu. Bundn vvl is yz svimli qzn itirmidi. Tbii ki, si plnd ynn bu fcilr d nun yrdcln tsirsiz qlmmd. ullrnn lmndn snr Rdyrd v Krlin Kiplinq Bynllq Qrmz Kmitsind ilmi, mhrib qurbnlrnn illrin v zrrdidlr yrdm gstrmy lmdlr. 1917-ci ild Kiplinq Yrdlmlrn mtlifliyi dl irlr v hkylr mcmusi p tdirmidi. 1926 v 1932-ci illrd mllifin dh iki hkylr kitb iq z grmd. Lkin Hnri Cymsin bir vtlr ingilis Blzk dlndrd Kiplinq hmin srlrl ynidn snt limpin yksl bilmmidi.

Kiplinq Vstministr bbtlndk mzrln irlr gusind dfn lunub. nun srlrindn bzi nmunlr zrbycn dilin trcm dilmidir.

1908-ci il

RUDLF YKN (5 ynvr 1846 15 sntybr 1926)

udlf Kristf ykn Tdr Mmmzndn snr dbiyyt shsind Nbl mkft ln ikinci lmn filsfudur. , lmn-Nidrlnd srhddind pt iisi ilsind dulmudu. rkn ylrnd tsn v qrdn itirmi, z r stliklr kirmidi. Ylnz dindr v ziyl qdn ln nsnn sysind tinliklri df drk mkmml thsil lmd. uri gimnziysnd uyrkn ykn dh riyziyyt v musiqi il mrqlnrd. Lkin din mllimi Vilhlm Rytrin tsiri il tlgiy v flsfni drindn yrnmy blmd. Gttingn, snr is Brlin univrsittind flsf thsili lm, dvrn mhur lmn filsflrnn mhzirlrini dinlmidi. Gttingn univrsittini flsf dktru drcsi il bitirn Rudlf ykn bir mddt gimnziy mllimi lmudu. 1871-ci ild Isvrnin Bzl univrsittind mhzirlr umudu. 1874-c ild is lmniynn In univrsittin dvt dilmidi v tqd gtdiyi 1920-ci il qdr burd lmd. Rudlf yknin ilk lmi sri risttl tdqiqtlrnn mtdu (1877) dlnrd. Kiik hcmli bu kitb Bzld nr dilmidi. 1878-ci ild Ind p lunn Msir flsfi fikrin fundmntl nlylr trktt mtlif flsfi nlylrn trii kklrini rdrrd. rdn tuz il
127

15, YANVAR 2010

kndn snr ykn hmin sri ynidn, bu df Msir flsfi fikrin ss istiqmtlri d il nr tdirmidi. Yni nrd , ylnz tfsiri kimi tmir, flsfnin trii inkifn z rijinl fikir v idylr il lqlndirmy lrd. 1890-c ild iq z grn v hmin dvrd ppulyr ln Insn hytnn prblmlri byk mtfkkirlrin gz il kitb flsf triiliyi istiqmtind yknin sn sri idi. Bundn snr p tdirdiyi Mnvi hyt urund mbriz (1896), Dinin hqiqtlri (1901), Yni dny nlynn ss susiyytlri (1907) kimi trkttlrnd lmn filsfu znn idlist dini v tik blr sistminin sslrn ilyib hzrlmd. limin fikrinc, bdiyr mnvi srvtlr gndlik hytn fvqnddir, insn ilk nvbd dini v lqi bmdn tkmillmy lmldr, mnviyyt hr ydn stndr. mumiyytl, insn hytnn mns, insn mvcudluunun mhiyyti yknin flsfi trlrnd mhm yr tuturdu. , Hytn sslr v hyt idl (1907), Hytn mns v dyri (1908) kimi tik-flsfi trkttlrnd br mvcudluunun mhiyytini rdrm sy gstrmidi. 1908-ci ild Rudlf ykn ciddi hqiqt trlrn, fikrinin hr y nfuz dn qdrtin, srlrinin gni ht dirsin, z idlist flsfsinin sslndrlms v inkif zmn nmyi tdirdiyi mthrriklik v inndrcl gr Nbl lyiq grld. dbiyyt mkftnn h bir bdii sr mllifi lmyn, ylnz flsfnin prblmlri il bl trkttlr yzn kdmik lm dmn vrilmsi myyn qnlq, htt nrzlq yrtmd. Tqdimt mrsimind Isv kdmiysnn zv Hrld Nrp bu msly ydnlq gtirmy lrq mkft tsisisinin lfrd Nblin nfuzun v irdsin istind tmidi. Nrpnin fikrinc, idlist istiqmtli n grkmli srlrin mkftlndrlmsn mslht grn Nbl ysyd, kdmiynn bu qrrn ksiz dstklynlr srsnd lrd. Rudlf ykn Nturlizm, yud idlizm dlndrd Nbl mhzirsini Isv kdmiysndk tqdimt mrsimindn bir il snr, nvbti lurtlrn mkftlndrlms mrsimind umudu. 1911-ci ild , Ingiltr univrsittlrind silsil mhzirlrl tmi, 1912-ci ild is mrikl hmkrlrnn dvti il lt y Hrvrd univrsittind lmd. B-d qld mddt rzind lmn filsfu Dyl Krnqi v Tdr Ruzvltl tn lmudu. B-dn
128

snr ykn rijinl flsfi tlimlrin vtni kimi tnnn in v Ypniyy sfr tmk istyirdi. Lkin Birinci Dny mhribsinin blnms bu niyyti hyt kirmy imkn vrmmidi. lmn filsfunun snuncu sri 1920-ci ild p lunn Ssilizm. Thlillr kitb idi. Rusiyd blvik inqilbnn qlbsindn, dnynn fktiki iki cbhy blnmsindn snr yzln kitbd yknin ssilizm kskin, htt brmz tnqidi mnsibti ks lunmudu. limin fikrinc, ssilizm insnn mnvi v mdni hytn rivy slr, lqi dyrlri z tblitn uyunldrrq byldrr, dfrmsiyy urdr. Rudlf ykn flsfi mktb yrd bilms d, slnd nun kifyt qdr rdcllr v dvmlr lmudu.

1909-cu il

SLM LQRLF (20 nybr 1858 16 mrt 1940)

svli Slm ttilin Lviz Lqrlf dbiyyt shsind Nbl mkft qznn ilk qdn yzdr. , lknin cnubundk Vrmln yltind, istfy m zbit rik Qustv Lqrlfn ilsind duln b uqdn drdncs idi. y lnd iflic kirmidi. Bir il ytqdn ql bilmmi, snr is hyt byu ikst qlmd. Nnsindn dinldiyi syl nl v rvytlr Slmn kiik ylrndn szn shrli lmin gtirmidi. Mllim lmq istyn Slm Lqrlf 1885-ci ild Stkhlmdk Krl li Qdn Pdqji kdmiysn bitirmidi. Iki il snr tsnn vft, rdnc t-bb mlklrinin brc gr hrrc qyulms n srsdc zrb lmudu. Slm ilsin kmk mqsdi il qz mktbind i dzlmidi. Tzlikl , yksk qli v mnvi

15, YANVAR 2010

kyfiyytlri il girdlrinin svimlisin vrilmidi. Vrmlndn tkrrsz mnzrlri, itdiyi lq rvytlri gnc qz ilk rmnn yzm ruhlndrmd. Hzr hisslr Idun jurnlnn kirdiyi msbiqy gndrilmidi. Jurnl nu sdc qlib kimi mkftlndrmql kifytlnmmidi, sri kitb klind p tmy hzr lduunu d bildirmidi. Isv dbiyyt n nnvi rmntik slubd qlm lnn Hst Brlinq hqqnd sq (1891) vvlc uculrn diqqtini qdr d kmmidi. Lkin mhur Dnimrk tnqidisi Grq Brnds gnc nmn uurlu yrdclq trlrn tqdir dn mql p tdirdikdn snr hm mllif, hm d nun srin mrq hmiyytli drcd rtmd. Tminn n il mllim ildikdn snr Slm Lqrlf zn btnlkl yrdcl hsr tmk n pdqji shdn uzqlmd. Isv krl II skrn yrd tqd v Isv kdmiysnn yrdm n rzusunu hyt kirmy imkn vrmidi. 1894-c ild Lqrlfn Grnmz zncirlr dl nvlllr kitb p lunmudu. 1895-1896-c illrd Itliyy, 1899-1900-cu illrd is Misir v Flstin sfr dn yz biri-birinin rdnc Dccln mczlri (1898) v iki cildlik Yruslim (1901-1902) rmnlrn nr tdirmidi. Qznc dlnc Flstin yllnn Isv frmrlrinin hyt, nlrn mqdds trpqd mnvi idl trlr Yruslim dilgiysnd pik tsvirini tpmd. 1904-c ild yz il mlklri ln Mrbkkn ynidn stn l bilmidi. , mrnn snun qdr hmin mlkd ym v dnynn mtlif lklrindn gln syl qnqlrn burd qbul tmidi. 1904-c ild Slm Lqrlf hm d Isv kdmiysnn Byk qzl mdln lyiq grlmd. Yznn mhur srlrindn biri d Nils Hlqrssnun vhi qzlrl Isv mczli syhti (1906) dl uq rmndr. lq nllr slubund yzlm bu kitb lkni dh y tnm v tntm idmt dir. 1994-c ild lyiq grldy Nbl mkftn lmq n hytnd ilk df Isv gln ypn yzs Kndzbur lk il ilk tnlnn Lqrlfn kitbndn bldn, tirf tmidi. Uqlr n yzln bq bir sr Btqlqdk frmdn ln qz (1907) rmn d Isv flklrunun n y nnlrin sslnmd. 1909-cu ild Slm Lqrlf btn srlrini frqlndirn yksk idlizm, prlq tyyl v mnvi tsir qdrtin gr Isv yzlr v dny qdnlr rsnd ilk Nbl mkft lurt lmudu. Tqdimt mrsimind Isv kdmiysnn zv Klus nnrstdt mllifin

srlri n sciyyvi chtlri dilin tmizliyini v sdliyini, slubun gzlliyini, tyyl drinliyini, tik tsir gcn susi vurulmd. nm yznn Nbl mhzirsi is mrql v ibrtmiz frmd ts il yli shbt klind qurulmudu. Slm Lqrlf 1914-c ild Isv kdmiysnn zv silmi, bq szl dsk, Nbl mkftn nmizdlr irli srmk v nmizdlrl bl mzkirlr prmq slhiyyti qznmd. Birinci Dny mhribsinin blms il srsnt kirn yz bir mddt idn syus d tsllini yn dbiyytd tpmd. 20-ci illrd Lqrlfn Lyvnyldlrn zy (1925), rltt Lyvnyld (1925), nn Svyrd (1928) rmnlrndn ibrt trilgiys p lunmudu. Mmur jnrnd yzlm Mrbkk (1922), Bir un tirlri (1930), Slm Lqrlfn gndliyi (1932) kitblrnd is uqlq v ilk gnclik tirlri z ksini tpmd. Lqrlfn bir sr srlri vtnind v ricid uurl krnldrlmdr. Yri glmikn, 1955-ci ild kmi SSRI-d Nils Hlqrssnun syhti rmn ssnd indi d mrql bln multipliksiy filmi kilmidi. Svt-fin mhribsi (1939) blnn zmn Slm Lqrlf z mkftlrn Isv kdmiysnn Byk qzl mdln v Nbl mkftnn qzl mdln Finlndiy hkumtin gndrmi, nlrn ridilib lknin mdfi htiyclrn srf lunmsn hi tmidi. Lkin lzmi vsit digr mnblrdn tpldndn mkftlr byk minntdrlq hissi il shibin qytrlmd. Fist lmniys mtbutnd Slm Lqrlfdn nrdik ir kimi htirml sz rdlr. , nsist zlmndn qurtrmq istyn lmn hmkrlrn kmk tmy blynd is mnsibt drhl kkl kild dyimidi. Slm Lqrlf 1912-ci ild Nbl ilsinin qn kimi Rusiyy sfr tmidi. Sfr zmn nun Nbllrin mnzil-qrrghlrndn birinin yrldiyi Bkd lublmms hqqnd tssf ki, hr hns mlumt mvcud dyildir. Isvin mdni-mnvi simsn tmsil dn yrdc siyyt kimi Slm Lqrlf bu gn d ppulyrdr. Isv hkumtinin qrr il 1992-ci ildn tibrn nun prtrti lk vlyutsnn 20 krnluun zrini bzyir.

15, YANVAR 2010

129

1910-cu il

PUL HYZ (15 mrt 1830 2 prl 1914)

iri, nsir v drmturq Pul Ihnn Ldviq fn Hyz Brlind, prfssr ilsind dulmudu. ts itissc fillq ls d, snt mhbbt, yrdclq istyi v istdd n msinl, qyri-di drcd prlq qdn kimi trld yhudi silli nsndn kmidi. Tbii ki, Brlin bmndunun tpld vlri v il mhiti d burd mhm rl ynmd. Pul Hyz Brlin v Bnn univrsittlrind klssik dbiyyt v rmn fillgiys zr mhzirlr kursu dinlmidi. Snr thsilini Itliyd dvm tdirmidi. Itliyy uzun mddtli sfr lmn irini hmilik bu lky blm v nu itlyn pziysnn lmn dilin n y trcmilrindn biri kimi tntmd. Hyznin dbi zvqnn myynlmsin Dnt, Bkk v Ckm Lnrdi kimi Intibh irlrinin byk tsiri lmudur. 1854-c ild krl II Mksimillin 24 yl gnci Mnn, z sryn dvt tmidi. Mnrdn ld svtli tqd mqbilind Hyznin btn ii sdc sryn intllktul hytnd itirkdn ibrt idi. H bir mddi prblmi lmyn Pul Hyz tzlikl mlliminin qz Mrqrt Kuqlr vlnmi, nm v drd unn htsind Mnndki villsnd rht v zngin hyt ymd. Burd , dbiyyt dstlr .Hybl, T.Linq v F.Bdntdtl (Mirz fi Vzhin tlbsi, nun irlrini lmn dilin virn, snrlr is mlliminin yrdcln z dn n hmin Bdntdtdir- V.Q.) birlikd Mnn stt-irlr klubunu yrtmd. Klubun zvlri tmiz snt r il dir, susil kpitlist qydlrnn, brgr lqnn v tniki trqqinin cmiyyt hytnn btn shlrin srtl dil lduu bir ritd pziynn
130

lmn

ilkinliyini v sfln qrum ss vziflri syrdlr. Hytdn hr vsit il zvq lmq, pikrizm, sttilik v myyn rtik nsrlri Pul Hyznin I srin 60-70-ci illr yrdcl n sciyyvidir. , mtlif jnrlrd v sn yzm bcrrd. ir Pul Hyznin Nmlr v killr (1877), Itliy irlri (1880) kitblrnd tplnn bir sr ptik prlr mtssislr indi d lmn liriksnn diqqtlyiq nmunlri kimi dyrlndirirlr. Yz Pul Hyz trii-rmntik v msir mvzulu Mrin (1855), Trpldn ln qz (1858), Snuncu kntvr (1863), srin vldlr (1873), Cnnt (1875), Btn zirvlrdn ykskd (1895), Mrlin (1892) Vnrnn duluu (1909) v s. pvst v rmnlrn mllifidir. , hm d 100-dn nvll yzmdr. lmn dbiyyt mtssislrinin fikrinc, Hyz nsirin istdd, mhid qbiliyyti, brz v rktr yrtmq bcr zn dh bu nvlllrd gstrmidir. Lkin vrp dbiyytnd rlizm v nturlizm, ssil prblmlr gclnn mrq fnund lmn yzsnn rmntik slub, sjt v qhrmnlr zrind kklnn, grklikdn uzq srlri mumi dbi prssl dissnns tkil dirdi. Bu bmdn Hyz hl hrtinin zirvsin yksldiyi dvrd nisbtn gnc hmkrlrndn bir sr tnqidi irdlr itmli lmudu. Hyz-drmturq d kifyt qdr mhsuldr idi. nun qlmindn 60- yn pys mdr. Shn srlrinin u mvzu tibr il Incill, yud lmn trii il lqli idi. Mlgr (1854), drin (1865), Qlbrq (1868) Hns Lnq (1886) trii drmlr, Mriy Mqdln (1899) fcisi bir vtlr lmn shnsind uurl tmy qyuls d, bu gn mrq v diqqt clb tmirlr. Nhyt, Hyz-mmurist znn tminn yrm srlik yrdclq ylun 1900-cu ild p tdirdiyi Gnclik tirlri v tirflr sri il ykun vurmudu. Bu tirlr tkc mllifin dyil, lmn cmiyytinin v dbiyytnn I srin ikinci yrsnd kdiyi yl mumildirilmi b idi. 1910-cu ild 80 yl Pul Hyz trii Tdr Mmmzn v filsf Rudlf ykn istisn lunmql, lmn yzlr rsnd ilk Nbl mkft lurt ldu. Isv kdmiysnn dimi ktibi K.Virsn tqdimt nitqind nu msir lmniynn n mrql iri dlndrm, hql lrq msir psilji nvllnn yrdcs syldn bildirmidi. Mkft Pul Hyzy lirik ir, drmturq, rmn v dny miqysnd tnnn nvlllr

15, YANVAR 2010

mllifi kimi uzun v mhsuldr yrdcl zmn nmyi tdirdiyi bdiilik v idlizm gr vrilmidi. Mllif st lduundn Nbl mkft lurt mdl v diplmu Stkhlmdk lmn sfiri qrf fn Puklr tqdim dilmidi. dbi uzunmrllyn v mhsuldrln (24 cildlik nvlllr, 6 rmn, 60- yn pys, 9 cildlik pziy, 2 cildlik mmurlr) bmyrq rtq Nbl mkft ld dvrd Pul Hyz lmn dbiyytnn unudulm blyn simlrndn idi. Msir dvrd is nun yrdcl dh fillqlr v dbiyyt triilrini mrqlndrr.

1911-ci il

MRS MTRLNK (29 vqust 1862 6 my 1949)

Blik drmturqu v ssisti Mris Plidr Mri


Brnr Mtrlink imknl flmnd ilsinin vld idi. lk thsilini yzuit kllcind lmd. Kiik ylrnd hr ydn pziy il mrqlnrd. ild ssn frnszc dnldndn Mtrlink d yzm blyrkn bu dil stnlk vrmidi. Vlidynlri nun il nnsini dvm tdirrk hquqns lmsn istyirdilr. Mtrlink t-nsnn irdsin qr mmd. Gnt univrsittinin hquq fkltsini bitirmidi. Lkin 1885-ci ild tcrb kmk n gtdiyi Prisd btn vtn v gcn dbi mllr srf tmidi. Simvlistirlr Stfn Ml v Vily d Lil-dnl tnlq nun glck hyt ylunu myynldirmidi. Gnt qytdqdn snr Mtrlink bir mddt tsnn ntrit

kntrund ls d zn dbiyytdn knrd tsvvr tmirdi. 1886-c ild Prisd, Plyd jirnlnd Gnhszlrn qtli dl nvlls drc lundu. il snr is gnc mllif Istinlr ptik mcmusini v hzd Mln nl-pysini uculrn mhkimsin vrdi. Snuncu sr dbi mhitd mrql qrlnd. Frnsz tnqidisi ktv Mirb hzd Mlni dvr dlndrm, mllifini is kspirl mqyis tmidi. Bu svtli ry Mris Mtrlinkin hquqnslql bdi vidlb dbiyyt glmsi n kifyt idi. Snrk illrd Mtrlink lm v hyt mvzusunun, rllql mistiknn qrib kild ulld rlmm qnq (1890), Krlr (1890), Yddi hzd (1991), Pls v Mlind (1892; bu pysin mtivlri ssnd frnsz bstkr Kld Dbssi 1902-ci ild ynidl pr bstlmidi) pyslrini yzd. Nl dnysnn shri bu srlrin hms n sciyyvi idi. Qhrmnlr z dnr, yhm v irlrl nlrdlr. mtlblr mtn ltnd qlrd. Mllifin 1894-c ild mrint ttr n bir n sr (lldin v Plmd, rd, irid, Tntjilin lm) yzms d cnl ktyrlrdn frqli lrq kukllr vsitsi il rmzlri dh y ifd tmk imkn il bl idi. Mtrlink 1895-ci ild mnni v ktris Jrjtt Lbln il tn lmudu. 25 il birlikd ymdlr. Lbln ktib v imprssri vzifsini z hdsin gtrmd. Hm d qlvn v Sliztt (1896), Mnn Vnn (1902), Juzl (1903) kimi dh hyti v rlist mvzulu pyslrin b rllrnn ifs kimi mhurlmd. Yrdclnn v Lblnl lqlrinin Gntd isthz hdfin vrildiyini grn Mtrlink 1896-c ild Pris kmd. Bir mddt htt drmturgiydn uzqlrq dh mtfizik ss v trkttlr yzmd. 1905-ci ild , dn bdildirn Gy qu pysini tmmld. Mllif bu srl ynidn simvlik ifd trzin qytmd. 1908-ci ildn blyrq pys Mskv, NyuYrk, Pris, Lndn v digr dny pyttlrnd uurl tmy qyuldu. srin vvllrind zrbycn ttr d Mtrlinkin hmin srin mrcit tmi v pys .Hqvrdiyvin trcmsind b qu d il milli ttrmzn shnsind dflrl ynnlmd. Mris Mtrlink 1911-ci ild Nbl mkftn lyiq grld. Mkft n chtli dbi fliyytin, ilk nvbd is tyyl znginliyi v ptik fntziynn qdrti il diqqti kn drm srlrin gr vrilmidi.
131

15, YANVAR 2010

Mrqldr ki, Isv kdmiysnn dimi ktibi K.Virsn Mtrlink yrdclnd slind zif sr kimi qiymtlndiriln qlvn v Sliztt drmn frqlndirmidi. Bir sr hmkrlr kimi Mtrlink d mkftn tqdimt mrsimind itirk d bilmmidi. nun diplm v mdl Bliknn Stkhlmdk sfirin tqdim lunmudu. Frnszc yzn Mris Mtrlink Frns kdmiysn zvk tklif dilmidi. Lkin bunun n Blik vtndlndn mq tlb lunduunu yrndikdn snr mllif rzlmmd. Birinci Dny mhribsind Blik lmniy iln mruz qldndn Frnsy pnh gtirn Mtrlink rici lgin qulmq ists d, yn v shhtin gr qbul tmmidilr. , vtndlq vzifsini B v vrpd mhrib lyhin tbliti mhzirlr umql yrin ytirmidi. Hytnn sn illrind Mtrlink pyslrdn dh mql v sslr yzmd. Nbl lurt kimi qlm ld mrql srlrdn biri Trmitlrin hyt (1926) ntiutpiys idi. Mknn hyt (1928), Qrqlrn hyt (1930) slub bmndn bu sr yn idilr. Mllif Trmitlrin hytnd insnlr mtkkil, lkin kt, ruhsuz v byinsiz mluqlr trmitlr virn kmmunizm idlgiysnn v ttlitr rjimlrin rmzi mdlini yrtmd. 1932-ci ild Blik krl I lbrt Mtrlink qrf titulu vrmidi. Hitlr lmniys vrp n thlky vrilnd Mtrlink Prtuqliy dikttru Slzrn dvti il Lissbn kmd. Fistlr Prtuqliyy ynlnd is dh uzqlr B-n mhcirt tmidi. Mllifin sn shn sri 1945-ci ild tmmld Jnn D`rk fcisi idi. Hytnn sn illrind Mtrlink Mvi kpcklr dlndrd tirlri zrind ilyirdi. Mris Mtrlink ylnz 1947-ci ild B-dn vrpy, Frnsy qyd bilmi v iki ildn snr Nitsd hytl vidlmd. Ktlik kilssi il prblmlrinin mvcudluundn dfni dini yinlr icr lunmdn kirilmidi. Mtrlinkin drmturgiys msir dvrd d mrq durur. nu hql lrq bsurd ttrnn bnilrindn biri syrlr. Tnqidi Jnn Kzffun fikrinc bir sntkr kimi Mtrlinkin dbi uzunmrllynn sirri nun h vt snti tblit virmmsi, mumbri dyrlr nm vrmsi il bldr.

1912-ci il

GRHRD HUPTMN (15 nybr 1862 6 iyun 1946)

lmn drmturqu v rmns Grhrd Huptmn


indi Pl rzisi syln Silziyd, vrl tl shibi ilsind dulmudu. Thsilini knd mktbind v Brslu (indiki Vrslv) gimnziysnd lmd. um sthi v brmqrs yndndn 15 ynd frmr lmq n misinin ynn gndrilmidi. Burd bir il qls d, sl hyt mktbi grmd. Mn kim lduumu rd nldm, mstqillik, qtiyyt kimi kyfiyytlr yiylndim, hdislr z bm tpdm -dy yz snrlr frmrlik hytn minntdrlql trlmd. Huptmn dh snr Brslu Incsnt kdmiysnn hykltrlq blmn dil lmudu. Itliyd thsilini dvm tdirdiyi illrd ntik snt v pziy il yndn mrqlnm, Prmty hqqndk stirin mtivlri ssnd ilk pik-rmntik pmsn yzmd. 1885-ci ild zndn yl, lkin zngin qdnl vlnrk Brlin ynlndk rknr qsbsin kmd. Bu illr nun hytnd yrnm dvr idi. Huptmn Mrksn, nglsin, hbl Tlsty, Zly, Ibsn v bq vrp klssiklrinin srlrini byk mrql uyurdu. I srin snund rmntizm lmn dbiyytnn ss yrdclq mtdu lrq qlrd. Drmturgiyd rlizm kid Huptmnn d il bldr. 1889-cu ild zd shn ttr-studiysnd nun Gn dmmdn vvl pysi tmy qyulmudu. Silziy dilktind yzlm srd bir kndli ilsinin srtl vrlnms v yni srtl ifls urms fnund mnvi-lqi prblmlr iqlndrlrd. sr hyt hqiqti, tbiiliyi v dilinin sdliyi il diqqti clb dirdi. Ilk pysi il Huptmn tmlrd mrq yndr bilmidi. Huptmnn Brq byrm (1890), Tnhlr

132

15, YANVAR 2010

(1891) pyslrind hl Hnri Ibsnin tsiri ydn duyulurdu. Tuculr (1893) pysi is nu sntd z dstitti ln drmturq kimi mhurldrd. Bu srd mllif itirklr nnvi msbt v mnfi prsnjlr blmmi, nlrn hrktlrin qiymt vrmy lmmd. Tmnn qhrmn frd y, ktl klind tzhr dirdi.. Mvzu v jnr mtlifliyi Huptmnn 90-c illr yrdcl n sciyyvi idi. Gndlik hytn prblmlrindn bhs dn z mnt (1893) stirik kmdiys, VI srin birinci yrsndk kndli synlrnn pnrmn yrdn Flrin Gyr (1896) trii drm mllifin hm kmik, hm d trgik kimi uur qzn bildiyini gstrirdi. Hnnlin ykslii (1894) pysind is Huptmn nturlizmdn simvlizm, grklikl fntziynn vhdtin qytmd. Drmturqun yrdcl kimi si hyt d hdislrl zngin idi. 1904-c ild , ilk rvdn bm v drd il vvl n nikhdnknr ul dmu ktris Mrqrit Mrlk il vlnmidi. Bir il snr is 17 yl rus silli ktris Id rlffl q mcrlr ucbtndn ikinci rvdn d bmd. Id rlff Huptmnn bir sr srlrind yddqln qdn brzlr yrtmd. Yunnstn syhti (1907) Grhrd Huptmn ristinl bllql ntik mdniyyt rsndk ziddiyytlri thlil dn v yl qydlri klind yzln Yunn bhr (1908) srini rty rmq imkn vrmidi. Yznn Cinli mmnul Kvint (1910) v Byk nnn ds (1912) rmnlr d tminn yni mvzuy hsr dilmidi. Tdqiqtlrn fikrinc, drm srlri il mqyisd Huptmnn nsri qdr d gcl v tsirli dyildir. 1912-ci ild Huptmn drmtik snt shsindki diqqtlyiq, mhsuldr v chtli fliyytin gr Nbl mkft lurt ldu. sv kdmiysnn zv Hns Hildbrnd mllifin insn ruhunun drinliklrin nfuz tmsini yksk qiymtlndirmi, pyslrindki rlizmin dh y glck urund mbrizd ciddi mil vrildiyini bildirmidi. Huptmn qs nitqind z yrdclndn dh Isv kdmiysnn yirh fliyyti zrind dynmd. Btn hyt byu psifist ln Huptmn lmniynn bld hr iki dny mhribsi zmn d mvqyini dyimmidi. Lkin Hitlr hkimiyyt gln zmn ksr mtrqqi ziyllr kimi tirz lmti lrq lkni trk tmmsi nun siyyt v istddnn prstikrlr rsnd nrzlq yrtmd. nc ry dvrnd Huptmnn yrdcln ciddi mrq gstrilmmi, srlri shnd z ynnlmd. Btn bunlr bmyrq

fist idlqlr nun 17 cildlik klliytnn mliyyldirilmsini mqsduyun symdlr. ki dny sv rsnd Huptmn diqqti qdr d clb tmyn Q bllds (1917), ilskr (1920), Indipdi (1920) irrsinlist drmlrn, Sundn ln kfir (1918) rmnn yzmd. Yrdclnn sn dvrn id srlri irisind Gnin qrubundn vvl (1932) pysi, Gnclik illrimin mcrlr (1937) vtbiqrfik rmn diqqti dh kir. Byk yuu (1942) dl fntstik pmsnd Huptmn simvllr v bdii prlllr vsitsi il nsizm mnfi mnsibtini gc d ls, ifd tmy lmd. Huptmn lmniynn kinci Dny mhribsindki mlubiyytindn bir il snr, vrpnn ynidn blnmsi nticsind Pl rzisind qntndrfd qln mliknsind vft tmidi. SSRI-d nun yrdcln lyl ynls d, plyklr yznn Pld dfnin rzlq vrmmidilr. Ylnz lmndn bir y snr Huptmnn nini khn ml vqnund lmniyy prmq v Hiddnsdki mlknn hytind dfn tmk mmkn lmudu. Bir sr Nbl lurtlr kimi Huptmn d zmnn snndn myn mlliflr srsn dil dirlr. mumiyytl, yznn yrdcln mnsibt ziddiyytlidir. nu vrpnn snuncu hqiqi humnistlrindn biri (H.Qrtn) synlr d, hytnn sn qrinsind yzd srlrin h bir dyri lmdn v nlrn st sslndiyini (C.Qssnr) iddi dnlr d vr.

1913-c il

RBNDRNT TQR (6 my 1861 7 vqust 1941)

Bnql iri, drmturq, rssm, bstkr v filsf, Hindistn v Bnqldin milli himnlrinin mllifi,
133

15, YANVAR 2010

siy qitsinin ilk Nbl mkft lurt Rbindrnt Tqr Klkttd yyn zngin brhmn ilsinin 14-c u idi. 14 ynd nsn itirdikdn snr tnh v qpl hyt srmy blmd. lk rlrini kiik uq ikn skkiz ynd yzmd. v ritind, Klkttdki rq sminriysnd v Bnql kdmiysnd thsil lmd. Bnql dilinin, tri v mdniyytinin mhir bilicilrindn sylrd. irin trisi dl ilk pms 1878-ci ild p lunmudu. l hmin ild d hquq thsili lmq n Lndn gndrilmidi. Lkin thsilini b vurmdn gri qytmd. m nmlri (1882) v Shr nmlri (1883) ptik mcmulri il ytkin ir kimi tnnmd. 1883-c ild Mrinlini Dvi (1873-1900) il il qurmudu. Bu nikhdn iki lu v qz dulmudu. rkn itirdiyi hyt yld Tqr pziysnn kdrli brzlrndn biri lmudu. 1890-c ild tsnn mslhti il rqi Bnqliydk il mlklrini idr tmy blmd. Tqr Pdm y zrindki rmntik mnzrli sryd yyr, tz-tz syhtlr rd. Bu syhtlr n bnql kndlrinin hyt il yndn tn lmq imkn vrirdi. Yrli skinlr rsnd Zmindr Bbu kimi mhurln ir hmvtnlrinin byk mhbbtini qznmd. Knd hyt, tkrrsz bnql tbiti, lq nnlri Tqrun ir v nmlrind trnnm lunurdu. Bu illr dbi hytmn n mhsuldr dvr idi dy mllif hmin qysz illri snrlr nstlgiy hissi il trlyrd. Hmin dvrn ptik nmunlri Qzl qyq (1894) v n (1900) kitblrnd tplmd. Zmn rnd insn hytnn rmzin vriln qzl qyq brzn bnql irinin snrk srlrind d dn-dn tsdf lunur. Lkin Tqrun ilk yrdclq dvr n sciyyvi ln rmntik pziydn sd mzmunlu, shbt v drdlm hvli-ruhiyysi zrind kklnmi irlr kmsi dbi msirlrinin ksriyyti trfindn nrzlql qrlnmd. 1901-ci ildn tibrn bq bir il mlkndntiniktnd yyn Tqr burd snrdn univrsitt vriln mktb tkil tmidi. Yni yzilliyin vvllrind rtq btn Hindistnd mhurln ir tlstyvri hyt kirirdi. , dim lq rsnd lur, hm mktbd drs dyir, hm trl ilri grr, hm mllim v filsf kimi insnlrl tms qurur, hm d irlr, hkylr, hind trii il bl kitblr, drsliklr v pdqgiky dir mqllr yzrd. Hyt yldnn vtsz lmndn snr Tqr srsdc kdr hvli-ruhiyysini Ydd (1902) kitbndk irlrd ks tdirmidi.
134

Uzq v nmlum Hindistndn ln mllifin birdnbir Nbl mkft lurtlr srsn dmsi blk d di tsdf nticsind mmkn lmudu. 1912-ci ild Tqr B- syhti zmn ylst Lndnd dynmd. Dvt dildiyi mclislrin birind irlrini znn ingiliscy trcmsind vvllr Hindistnd tn lduu ingilis dbiyytns Uilym Rtnstyn gstrmidi. Bir n y snr Rtnstynn tbbs il bnql irinin Gitncli (Qurbnlq nmlri) kitb Lndnd p dilmidi. . Kitb bir n il snr z d Nbl lurt ln irlnd iri Uilym Btlr Yts n sz yzmd. Gitncli mllifinin dn srtl B v vrpd mhurldrd. mrikn iri zr Pund qrb hytnn su irisind unuduln mdrk hqiqtlri bir dh trltdn gr Tqrun yrdcln lduqc yksk qiymt vrmidi. Lkin vrpsntrist dbi dirlrd bu rlr kztik, yud mistik kimi ynnlr d z dyildi. Bllikl, ylnz ingilisc kiik bir kitb, mm tbii ki, zngin v tkrrsz yrdclq ylu sysind Rbindrnt Tqr 1913-c ild Nbl lurt ldu. Mkft n ptik tfkkrnn mstsn bir ustlql ks dildiyi v Qrb dbiyytnn bir hisssin vriln gzl, rijinl, hissiyyt drinliyi il siln irlrin gr vrilmidi. Isv kdmiysnn zv Hrld Yrn Gitnclinin kdmiyd qyri-di bir hdisy vrildiyini tirf tmidi. Tqrun rlri mumbri fikirlrl zngindirdyn ntiq iri rql Qrbi biri-birin ynldrn siyyt dlndrmd. sv kdmiysnn gzlnilmz qrr qbul tdiyi vt Tqr B-d idi. , 1913-c il nybrn 14-d Nbl mkft ldn yrnmi, lkin tqdimt mrsimin qtl bilmmidi. Stkhlm gndrdiyi tlqrmd mllif uz yn, yd dm dn gni blrn v ncib niyytlrin gr kdmiy zvlrin z minntdrln bildirmidi. Tqr mkftn pul hisssini btnlkl qurucusu lduu univrsittin hsbn krmd. 1915-ci ild Tqr Britniy impriysnn cngvri dn lyiq grlmd. Lkin drd il snr ingilislrin mritsrd hindistnllrn dinc nmyiini gllbrn tmlrin tirz lmti kimi hmin tituldn imtin tmidi. , btn mmkn yllrl hind lqnn mstqillik mbrizsin thfsini vrmy lrd. rlrnd myyn fikir frqliliklri ls d, Tqrl Mhtm Qndini dstluq lqlri birldirirdi. Qndinin pssiv dinc mbrizsindn frqli lrq Tqr hmvtnlrini ktlvi kild lm, mrif yiylnmy, hqlrn b dmy v nun urund szl, fikir v idy il fl mbriz prm rrd.

15, YANVAR 2010

Plntr miqysl ictimi dim v fikir dm kimi tnnmsnd Tqrun syhtlri d byk rl ynmd. 1912-1932-ci illrd , dnynn b qitsinin 30-dn lksin sfr tmi, dvlt blr, dini lidrlr v grkmli ziyllrl grmd. Hnri Brqsn, lbrt yntyn, Rbrt Frst, Tms Mnn, Brnrd u, Hrbrt Ulss, Rmn Rlln kimi vrp intllktullr Tqrun dstlr v hmfikirlri idi. siynn ilk Nbl lurt ksfrd univrsittinin, hbl drd hind univrsittinin fri dktru silmidi. 1930-cu ild , SSRI-y sfr tmi v ssilizm quruluu hqqnd silsil mqllr yzmd. Hfiz liriksnn prstikr Tqr 1932-ci ild Irn h Rz Phlvinin si qn kimi bu lkd uzunmddtli sfrd lmudu. nun sn ziyrt tdiyi lk Irq (1933) idi. Qrbd Tqr dh ir kimi tnns d, , syl pyslrin v nsr srlrinin, hbl ilk bnql rmnnn mllifidir. Qurbn mrsimi (1890), Pt (1912), Qrmz mmr gllri (1925) pyslrind dlt v hqiqt trlr, mnvi tkml urund mbriz z ksini tpmd. Yz Tqrun nvlllr ssn bnql kndlilrinin hytndn bhs dirdi. Hmin nvlllr ingilisc ilk df 1913-c ild p lunmudu. Rbindrnt Tqr 70 ynn stnsnd zn rssm kimi snm v inssntin digr shlrindki kimi burd d uur qznmd. nun rsm srlrindn ibrt srgilr Nyu-Yrk, Pris, Mskv, Mnn kimi hrlrd nmyi tdirilmidi. Tqr bstkr 2 mindn nmnin mllifi idi. Hmin nmlr bnqllr rsnd bu gn d mhurdur. Bir szl, , slnd lksind v dnyd tmsil tdiyi lqn simvlun vrilmyi bcrmd. vrpd Tqr yrdcln hyrnlq tn srin 30-cu illrindn nisbi lqydlikl vz lunmudu. Bnql mtfkkiri hqqnd bir sr tdqiqt srlri yzn Mri Lyq bunu mllif trcmlri istisn lmql Tqrdn diln trcmlrin qyri-mkmmliyi v zl il lqlndirir. Lkin istniln hld Tqrun n byk idmti Hindistnn Britniy sllnd lduu dvrd lksinin ssini dnyy duyur bilmsind, nun zngin tri v mdniyytini yrdcl timslnd nmyi tdirmyi bcrmsnd idi. Rbindrnt Tqrun Gitncli kitbn dil ln irlr, Flkt rmn v bir sr nsr srlri zrbycn dilin trcm lunmudur.

1915-ci il

RMN RLLN (29 ynvr 1866 30 dkbr 1944)

Birinci Dny mhribsinin blnms il lqdr


1914-c ild h bir shd Nbl mkft vrilmmidi. Nvbti ilin dbi lurt is mhur frnsz rmns, publisist v musiqins Rmn Rlln lmudu. , Frnsnn cnubundk Klmsi hrind, zngin burju ilsind dulmudu. ts ppulyr v nsiyyt q dm idi. Vkillik fliyyti il mul lurdu. ns is qpl hyt trzin stnlk vrn dindr qdn kimi tnnrd. ntuntt Mri Kup lunun musiqi thsili il z mul lurdu. Kiik ylrndn n Bthvn musiqisin byk mhbbt lmd. Snrlr Rmn Rllnn svimli bstkrlr srsn Vqnr d lv dilmidi. nnn tkidi il il Rmnin dh y thsil lms n 1885-ci ild Pris kmd. Rlln burd Byk Ldvik lisyini bitirmi v thsilini kl Nrmld dvm tdirmy blmd. Yn nsnn istyi il , glckd univrsitt prfssru lmq n snt triini d yrnirdi. kl Nrmln diplmunu ldqdn snr Rmn Rlln iki il Itliyd ymd. Burd , hm gzl sntlr trii, hm d itlyn bstkrlrnn yrdcl il bl tdqiqtlr prmd. Frnsy qytdqdn snr Srbnnd Msir pr ttrnn mnyi. vrpd Lyulli v Skrlttiy qdr prnn trii (1895) dl dissrtsiy mdfi tmidi. Srbnn univrsitti kl Nrmld ilyn Rmn Rlln n msusi musiqinslq kfdrs md. Musiqins-prfssr Kmi dvr musiqiilri (1908), Msir musiqiilr (1908), Gndl (1910) kimi spsifik tdqiqt srlrini bu kfdrnn fliyytin rhbrlik tdiyi dvrd yzmd. Itliy Rmn Rlln n tk musiqi dyil, sz
135

15, YANVAR 2010

sntinin d ilhm qyn lmudu. Mllif snt trii, dh d nun qhrmnlq mrhllri il bl silsil srlr yzmq qrrn d ilk df bu lkd glmidi. nlrdn itlyn Intibhn hsr diln birinci silsil ylnz skizlr v qydlr klind qlmd. Inmn fcisi dl ikinci silsildn Mqdds Ldvik (1897), rt (1898) v Zknn tntnsi (1899) drmlr yzlmd. Snrk illrd mllif silsillr ylnz drmlr dyil, nsr srlrini d lv tmidi. Rmn Rlln ttr vsitsi il hmvtnlrin yksk hisslr lmq, nlrd mrdlik, nciblik, csrt kimi kyfiyytlr trbiy tmk istyirdi. Lkin dvrn frnsz ttrlrn mn mldrmlr hkim ksildiyindn yni tipli lq ttr yrtmq zrind dnmk lzm glmidi. Rllnn fikrinc, insnlr qhrmnlq nmunlri ssnd trbiy lunml idilr. Bunun n tri, ktlni ruhlndr bilck hdis v siyytlr z tutmq zrurti yrnrd. Bu mqsdl Rlln Byk frnsz inqilb triindn kspir rniklr tipli pyslr silsilsi yrtmq qrrn glmidi. Cnvrlr (1898), Dntn (1898), 14 iyul (1899) drmlrn qlm ls d, bu srlr diqqti clb tmmidi. Mllif silsily Rbspyr pysi il (1939) ykun vurmudu. Hmin shn srlrinin tntn st 30cu illrd lmniy v Frnsd lmudu. Frnsz yzsnn bq svimli jnr grkmli siyytlrin hyt il bl biqrfik rmnlr idi. 1903-c ild bu silsildn Bthvnin hyt sri tmmlnmd. Snrk illrd Miklncl (1905), Gndl (1910), Lv Tlsty (1911), Qndi (1924), Rmkrin (1930) kitblr nr lunmudu. Rllnn 1904-1912-ci illrd pdn n ss srinin n cildlik Jn Kristfun hyt ppysnn mrkzind d svimli sntkrnn Bthvnin prbrz v mr ylu dynrd. Jn Kristfun timslnd Rlln hkimiyytin dsptizmi v stqn burju lq mhitind frmln v bu ictimi bllr qr m znd mnvi qvv tpn ziyl brz yrtmd. ppy Rmn Rlln byk hrt qzndrm, dn vrp klssiklri srsn rmd. dbi srlrinin yksk idlizmin, mtlif insn tipjlrnn tsvirind hqiqt blln v sdqtin gr frnsz yzs 1915-ci ild dbiyyt shsind Nbl lurt ldu. Lkin mkft n ylnz nvbti ild tqdim dildi. Bunun d sbbi mhrib lyhdr kimi tnnn v Dny svndn bir qdr vvl Isvry kn Rllnn Dy fvqnd dl kitbnn p idi. Hmin kitbd tplnm mqllrd mllif vvllr psifist kimi tnnn, dnynn ynidn blnmsi urund
136

sv blynd is qt milltilr vriln bir sr tnnm slr hqqnd kskin tnqidi mlhizlr sylnmidi. Mhrib vziyytin gr hr hns tqdimt mrsimi kirilmmi, kdmiynn tplntsnd sdc yni lurtn d qlnmd. Iki dny mhribsi rsndk dvrd Rmn Rlln bq bir mnumntl nsr srini - yddi cildlik Vurun qlb rmnn (1922-1933) yzb tmmlmd. Bu rmnd z mnvi imknlrn grkldirmy ln qdnn nnt Rivyrin zbl dili mbrizsi psilji dqiqlik v pik gnilikl tsvir lunmudu. lml hyt rsnd (1925), Lnid (1927) pyslri d yni dvrn yrdclq mhsullr idi. Nhyt, hycnl 30-cu illrd Rmn Rlln publisist kimi znn syl ss v mqllrind dnyd b vrn mhm prsslr mnsibtini bildirmidi. 1934-c ild Rmn Rlln ikinci df nikh girmi v rus dbiyytnn frnsz dilin tnnm trcmisi Mriy Kudv il vlnmidi. , uzun mddt mhur rus yzlr Lv Tlsty v Mksim Qrki il, snrlr is Bris Pstrnkl mktublmd. 1935-ci ild Qrkinin dvti ssnd SSRI-d lmu, z dvrnn n byk siyyti dlndrd Stlinl grm, svt rjimini mdfi dn mqllr yzmd. lmniyd b qldrn fizm qr intllktul cbhnin yrdlmsnd Rmn Rllnn mhm idmtlri lmudu. gr Birinci Dny mhribsi illrind , z psifist mvqyini dylr fvqnd durms il lqlndirirdis, bu df yni mhrib thlksin qr mbrizd mli fliyyti v brmz mvqyi il silirdi. nun Ziqmund Fryd, lbrt yntyn, lbrt vytsr kimi grkmli siyytlrl illik yzm v fikir mbdillrinin ssnd d ilk nvbd insnlr yni flkt v srsntlrdn ils tmk istyi dynrd. Mhz bu mnd Stfn Svyq qlm dstunu vrpnn vicdn ssi dlndrmd. Yrdclnn tdqiqts R.Strr is yzrd ki, Rmn Rlln insn zdlq v lyqtinin n fl, qtiyytli mdfiilrindn biri kimi, dltli v humnist ictimi qurulu urund htirsl mbriz kimi hmi trlycqlr. Hytnn sn illrini lmnlrn il ltndk Frnsd kirn Rmn Rlln snuncu srini tirlrini mhrib dvrnd yzb tmmlmd.

15, YANVAR 2010

1916-c il

VRNR FN HYDNSTM (6 iyul 1859 20 my 1940)

sv iri v rmns Krl Qustv Vrnr fn Hydnstm qdim v zngin zdgn nslindn idi. Isvin cnubund, lshmmr hrind dulmudu. sthl, kingn v zif uq ln Krl Qustv kiik ylrndn Isv sqlrnn shrkr mhitin dm, ln dbiyyt hvskr kimi bymd. Shhti il lqdr vlidynlri ygn vldlrn rlq dnizi shillrin tliy v Yunnstn gndrmidilr. Burd is , znn tirf tdiyi kimi hr yi sukn kimi cnn kdiyi bir zmnd cnub lklrinin milltli v mdniyytli mhitin dmd. Tbii ki, zngin v zd gnc ylt univrsittinin uditriylrnd ntik dvr hqqnd cnsc mhzirlr qulq smq vzin fin krplunu gzib dlm, ristin mdniyytini mnimsmk vzin btn vrl il rq, dh drusu rlq dnizi sivilizsiysn yrnmyi dh stn tutmudu. Krl Qustv rdcl thsil lmmd. gnc yd isvrli miliy Uqql il vlnmidi. Hyt tm tmin lunduundn glck n hr hns knkrt pln y idi. dbiyyt v gzl sntlr mrn nzr ln ts 1883-c ild nu thsilini tmmlmq n Pris gndrmidi. Burd Krl Qustv bir mddt Gzl Sntlr mktbind rssmln sirlrin yiylnmy lmd. 1886-c ild Hydnstmn hytnd lmtdr hdis b vrdi: , svrd hmvtni, ir v drmturq vqust Strindbrql tn ldu. Bu tnlq tzlikl dstlu vrildi v Krl Qustvn rssm lmq fikrindn dnrq zn dbi yrdclqd trmq qrr il nticlndi. Nvbti il , sv qytd. Vtnind ilk ptik uuru syl bilck Zvvrlq v syht illri (1888) kitbn p tdirdi. nun irlrind uqlq dvrnn sf tirlri il

rq kztiks qrib bir kild ulrd. Dvrn tutqun nturlist pziys fnund bu irlr z hrrti, iq v istiliyi, brzlrnn yniliyi v rngrngliyi il diqqti kirdi. rlq dnizinin klssik mdni-mnvi dnys mllifin ndimin (1889) rmnnd tsvir lunmudu. dbi mnifst kimi qlm ld Rnssns (1890) kitbnd is Isv iri nturlizmi tnqid dir, zngin tyyl, cnl gzllik hissin, hyti v iql rlizm sslnn yni ptik sttik yrtmq zrurtindn dnrd. dbiyytdn tlb lunn bu kyfiyytlr Hydnstmn mnzum Hns lynus (1892) rmnnd z ksini tpmd. Sdc irlr (1895) dlndrd ikinci kitb p lunduqdn snr Hydnstm Isv dbiyytnn prc simsn vrildi. Isv silli mrik tnqidisi lrik Qustvsn bu kitb hqqnd yzrd ki, irlrin hr misrsn humnizm hkk lunub, nlrn hr biri z kk, mys il irin qdim tri mlik Vtni qrsndk prsti hissin sslnr. svin trii kmiin bllq, yni milli mif yrtmq niyyti Hydnstmn yrdclq uuru kimi qiymtlndiriln II Krln mhriblri (1897-1898) kitbnd d ydn hiss lunur. Mllif myyn drcd idlldrd, vtnprvr qhrmn kimi tqdim tdiyi II Krl msir sv cmiyytinin ifrt mtrilizmin v hr yd si fyd gdmk prinsipin qr qymudu. Yznn Mqdds Briqittnn ziyrti (1901), iki cildlik Flkunqlrn crsi (1905-1907) rmnlr v yn d iki cilddn ibrt Isvlilr v nlrn rhbrlri (1908-1910) mnsur pms Isvin trii kmiin hsr lunmudu. Byk trii simlrdn bhs dn bu srlr yksk vtnprvrlik ruhu v drin idlizmi il silirdi. nlr tm ssl mllifin d mnsub lduu Isv ristkrtiysnn trii simsn n mnifst dlndrmq mmkndr. Mrqldr ki, bu zmind Krl Qustv snt mllimi syd vqust Strindbrql qr-qry glmli lmudu. Strindbrq zn fhl sinfinin idlqlrndn syrd v ristkrtiyn mdfi mvqyi tutduun gr Hydnstm yunkrlrin iri dlndrrd. ki mhur sntkrn mtbut shiflrin n plmiks qrlql ittihmlrl dlu idi. Lkin Hydnstmn nvbti ptik mcmusi Yni irlr kitb (1915) nvnn sylnn ittihmlrn fvqnd dyndn, hqiqtn d milli dbiyyt dny miqysnd tmsil dck sviyyy yksldiyini gstrdi. 1916-c ild Krl Qustv Hydnstm sv dbiy137

15, YANVAR 2010

ytnd yni rnn prc nmyndlrindn biri kimi mhm yrin v mvqyin gr hmvtninin tsis tdiyi mkft ln ikinci isvli ldu. Mhriby gr bu df d tqdimt mrsimi kirilmmidi. Tnqidi Svn Sdrmn sv kdmiys n hzrld dbi-biqrfik rkd yni lurt sv pziysn dirldn tkrrsz sntkrlr khknnn n prlq ulduzu dlndrmd. Nbl mkft ldqdn snr uqlq illri hqqndk bldlr iklynd dl idliz lunmu tirlrini mq rti il Hydnstm h bir yni sr yrtmmd. , zndn iyirmi y cvn ln nc nm il Vttrn glnn shilindki dbdbli vind skit, rht hyt ymd. srin vvllrind Hydnstm dstu v ppnnti Strindbrql birlikd hqiqtn d svin n y iri idi. ndi is nu tm ssl ylnz dbiyyt triilrinin mrq dirsin dil ln Nbl lurtlrndn symq mmkndr.

1917-ci il

KRL DLF GLLRUP (2 iyun 1857 13 ktybr 1919)

mvtni Hnri Pttpiddnl 1917-ci ild dbiyyt shsind Nbl mkftn bln Krl Gllrup ltrn kii ilsind dulmudu. ynd tsn itirdiyindn n qhumu, ruhni, tlq v ir Yuhns Fibigrin vind bym, nun nfuz v tsirini z zrind hiss tmidi. Yrdcl mktb illrind blmd. 17 ynd ikn ntik dbiyytn tsiri ltnd frikl Stsipin v rmini drmlrn yzmd. Lkin snrlr blli sbblrdn bu ilk qlm tcrblrinin p hqqnd dnmmidi. Thsilini Kpnhgn univrsittinin ilhiyyt f138

kltsind lmd. Burd ilk df Drvin tlimi v Grq Brndsin rdikl dbiyyt nzriyylri il tn lmudu. Nticd din inm srslm v ilhiyyt fkltsini bitirs d (1878) univrsitti tist kimi trk tmidi. Fikri inkifnd lmn dbi-flsfi fikrinin Ht, Knt, illr kimi nmyndlri mstsn rl ynmd. Univrsitti bitirn il piqn tlls il p tdirdiyi kiik dlist rmn ilk mtbu sri idi. vtbiqrfik sciyyli lmnlrn tlbsi rmnnd (1882) Gllrup z timslnd dini inncl bl bhrn yyn gncin hytn tsvir tmidi. Yznn nm lmn idi. z d grmnfil kimi tnnrd. dur ki, sldn v sdn tnqidlr mruz qlrd. Nticd 1892-ci ild Gllrup vvllr bir mddt yd Drzdn km, lmn kimi nturllm v dm Dnimrk dilindn imtin drk bir sr srlrini hqiqi znifd vsitsi dlndrd lmn dilind qlm lmd. Yznn Dnimrk hytndn v cmiyytindn uzqlms slind 80-ci illrin rtlrndn blmd. , Grq Brndsin rdikl dbi hrkt il lqlrini ksmi, ntik dbiyyt nnlrini v lmn klssisizmini d nturlizmdn dh stn tutduunu q kild byn tmidi. Brunild mnzum drm (1884) v Tmir (1886) pms il Gllrup lksinin tnnm dbi simlr rsnd z yrini tutmudu. Bu srlrin gr Dnimrk hkumti n mrlk tqd tyin tmidi. I srin 90-c illrind Gllrup yunn fcisi nnlrindn uzqlrq Ibsn dbi mktbin mvcud rllqlrn tsvir dn srlr z tutmudu. Mktb mlliminin cvbsz mhbbti v intihr hqqndk Qrmn Bndl (1891), d kndindn ln svgililrin fcisindn bhs dn Vutrn (1893), hkumt mmurunun riykrlndn sz n lhzrt (1895) pyslri mllifin uurlu rlist srlri srsn dildir. Gllrup 90-c illrd yzd Ki Mrs (1894) v Dyirmn (1896) rmnlrnn mvzusunu Dnimrk hytndn gtrs d, nlr rtq lmn dbiyyt nmunlri syrd. ki srin qvnd Gllrup pnhurin v Budd tliminin tsiri ltn dmd. Mllifin Qurbnlq lvlr pysi (1903) Qutm Buddnn hytndn bhs dirdi. Kmnitnn zvvrl (1906) rmnnd is Budd dvrnd bir hind tciri lunun z lm il rinkrnsiy mrhlsindn krk nirvny qvums tsvir lunurdu. Dnimrkl mlliflr Gllrup v Pntpiddnun 1917-ci ild Nbl mkft lms nlrn srlrinin bdii mziyytlrin, yud zlrinin vrp dbiyytnn skin nmyndlri lmlrn dyil, dh siysi

15, YANVAR 2010

mlhizlr sslnrd. sv nytrl lk kimi qls d, nun lmniyy ynl h kimd bh durmurdu. Dnimrk, sv v Nrv krllrnn grnd Skndinviy birliyini dh d mhkmlndirmk qrr lnmd. n gr d svin nytrl mvqyini v Dnimrk il dstluq mnsibtlrini bir dh nmyi tdirmk n Isv kdmiys qnu lknin iki yzsn Nbl mkft vrmyi qrr lmd. Gllrup mkft ptik yrdclnn trfliliyin v yksk idllrn gr lyiq bilinmidi. vvlki illrdki kimi 1917-ci ild d mhriby gr tqdimt mrsimi kirilmmidi. Gllrup Nbl mkft ln ilk iki dnimrkldn biri ls d, bu yznn trii vtnind h bir cqu v ntuzizm durmmd. nki nu rtq dn lmn yzs, lmn dbiyytnn nmyndsi hsb dirdilr. Nbl lurt kimi ylnz iki il yyn Gllrup vft tdiyi 1919-cu ild hr chtdn yni ln sn srinin mqdds hyvn stirik rmn-pmfltini tmmlmd. srd mhur hyvnlrn Klptrn ln ilnn, dissyin iti rqsun, Hindistndn mqdds ink Visvmitrnn, s pymbrin uzunqulnn, hkmdr v srkrdlrin tlrnn lndn snr bir ry glmlri v rlrndn n mqdds hyvn smk n mbhislri tsvir lunur. Nticd Buddnn t Kntk bu d shib r, lkin nirvny qvu bilmir. Krl dlf Gllrup msir dvrd znn hr iki vtnind Dnimrk v lmniyd z tnnn yzlr srsn dildir.

1917-ci il

HNR PNTPPDN (24 iyul 1857 21 vqust 1943)

Dnimrk rmns Hnri Pntppidn Yutlnd


yrmdsnd, 16 uql ki ilsinin drdnc vld kimi dnyy glmidi. ts din dm ls d, mtrqqi blr v qfikirliliyi il tnnrd. , ltrn idylrn

Dnimrk milliyytiliyi il birldirmk ylnd idi. Hnri tsnn fikirlrin hrmtl ynrd, lkin umu, ziyl qdn ln ns il dh nsiyyt slyrd. Ltrn kilssi gni imknlr mlik lduundn Pntppidn ilsi htiycdn uzq idi. Bun bmyrq Hnri glcyini kils il blmq niyytind dyildi. Cmiyyt fyd gtirmk n tniki ziyl lm srfli sydndn thsilini plitnik institutund dvm tdirmk qrrn glmidi. Pytt gldikdn snr Hnri ylt mhiti il lqlrini ksdi. Mdni-mnvi inkif il mul lm bld. svry syhti (1877) v rdud idmti glck yznn fikri inkifnd ciddi tbddlt yrtd. Grkmli dbiyytns Grq Brndsin mhzirlri Pntppidnn Dnimrknn hns tipli dbiyyt htiyc duyms il bl qntlrini ydnldrd. Brnds I srin sn nilliklrind Hns Kristin ndrsnl birlikd lkdki dbi dirliin biyi bnd dynmd. , yni dbiyyt yrtmq n Dnimrk yzlrn yrsiz idilliy v rmntizmdn uzqlm, mil Zly kimi nturlizm z tutm, cmiyytdki ssil prblmlr diqqt ytirmy rrd. Pntppidnn 1884-c ild tn lduu Grq Brnds snrlr Vd vrilmi trpq trilgiysnn (1891-1895) ss qhrmn mmnulin prttipin vrilmidi. Glck yz siysi mbrizlri d mrql izlyirdi. Iri burjuziy v zdgnlr mdfi dn mhfizkrlrl zd, dmkrtik dyrlr rn mliftin prlmnt dbtlrnd , ikincilrin trfind idi. Pntppidn fikirlrini dh gni uditriy il blmk n mtlq yz lmq qrrn glmidi. Bu mqsdl Plitnik institutunu tm, qrdnn d knd mktbind mllimlik tmy blmd. z tirfn gr, hr ydn kndlilrin ym il mrqlnr, hr ydn cmiyytdki qyri-brbrliklr hiddtlnirdi. Hyt tkc hytn zndn dyil, hm d dbiyytdn yrnirdi rus yzs Fydr Dstyvskinin rmnlrn, Fridri Nitsnin v Srn Kyrkqrun flsfi srlrini uyurdu. Pntppidn ilk bdii tcrbsini Hytn snu hkysini 1881-ci ild p tdirmidi. yni ild Ksilmi qndlr dl nvlllr mcmusi iq z grmd. Nhyt, hmin ild , mllimlik dvrnd tn lduu kndli qz Mtt Mri nsnl vlnmidi. si biqrfiysndn gtrrk mumildirdiyi hdis v yn139

15, YANVAR 2010

tlrn, lc d I srin ikinci yrsndk Dnimrk hytnn gni dini, siysi v ssil lvhlrinin ks lunduu Vd vrilmi trpq (1891-1895) trilgiys Pntppidnn pik istddn z rd. 1893-1904-c illr rsnd yz 8 cildlik bt Pyr rmn-ppysn p tdirdi. lk rmnndk idlist mmnuldn frqli lrq Pyr illziylr qplmyn, fl hyt mvqyi v rlist tfkkr il siln yni tipli qhrmn idi. Lkin snd d ssl dyiikliy nil lmdn ski hyt qytmq mcburiyyti qrsnd qlrd. Qhrmnn ddy bu lmz vziyyt ilk nvbd cmiyytin zndn irli glirdi. Pntppidnn nc pik sri 5 cildlik llr sltnti (1912-1916) rmn idi. vvlki iki ppydn frqli lrq burd, mumiyytl, hdislrin mrkzind dynn hnss ss qhrmn y idi. Mllif syl prsnjlrn timslnd cmiyytin ssil pnrmn yrtm dh byk stnlk vrmidi. Hmvtni Krl Gllrup il birlikd Hnri Pntppidn 1917-ci ild Nbl mkft lurt ldu. sv tnqidisi Svn Sdrmn hmin gnlrd nu msir Dnimrk rmnlrnn n ys dlndrm, btn yrdclnn st, lddc illziylr, yln vtrittlr, mnvi nqislik v qrql qr mbriz zrind qurulduunu vurulmd. tn srin 30-40-c illrind Pntpiddn sn iri hcmli srini b cilddn ibrt vtbiqrfik ppysn Yniytmlik illri (1933), Dyiilm (1936), Irs v brc (1938), il hyt (1940), zm dru yl (1943) rmnlrn v Birinci Dny mhribsi rfsind Dnimrk intllktullrnn mnvi bhrnndn sz n Insnn sms (1927) srini p tdirmidi. nun rmnlr bu gn d lksini v insnlrn tndn bdii sndlr kimi hmiyytini qruyub slmqddr. Nbl lurt-Tms Mnn dnimrkl hmkrn nndnglm pik ir dlndrmd. H bir Dnimrk yzs z dvrn, prblmlrini, msirlrinin hytn Pntppidn qdr dqiq, htli v bdii mkmmllikl ks tdir bilmmidir bu is Dnimrk mnli mrikn tnqidisi Svn Rsslin fikridir.

1919-cu il

KRL PTTLR (24 prl 1845 28 dkbr 1924)

Birinci Dny mhribsi 1918-ci ild d Nbl


mkftlrnn vrilmsini ngllmidi. Nvbti ild is dbiyyt shsind mkft vt qdr d lurtlr srsnd lmyn yni bir vrp lksinin pyn dmd. Hmin lknin - svrnin ilk Nbl lurt Krl Fridri Grq pittlr Bzl ynlnd, hkumt mmuru ilsind dulmudu. ts 1849-cu ild svr Knfdrsiysnn zindr tyin lunndn snr il pytt Brn kmd. Krl is Bzld qlb yrli gimnziyd thsilini dvm tdirmidi. , kiik ylrndn tsviri snt v musiqiy mrq gstrirdi. Htt bir mddt rssm lmq qrrn qtildirmidi. Lkin gimnziyd trii v fillqlrn gcl tsiri ltn dmsi fikrini dyidirmidi. Krl pittlr pik pziy, susn d Intibh dvr itlyn rinin tnnm simlrndn ln ristnun yrdcl il yndn mrqlnm blmd. Tzlikl z d klssisizm slubundk ilk qlm tcrblrini rty rmd. t is lunun dh ciddi il mul lmsn istyirdi. ilnin ykdil qrr il , 1863-c ild Sri univrsittinin hquq fkltsin dil lmu, 1865-1870-ci illrd is Sri, Bzl v Hydlbrqd ilhiyyt yrnmidi. mm bu sylr hdr gtdi. Snd Krl pittlr n hquqns, n d ilhiyyt ldu. Pziy nlrn ikisindn d gcl v czibdr md. 1871-ci ild Rusiyy gln pittlr skkiz il Ptrburqd, bir gnrl ilsind quvrnnt lmudu. zrind hl Hydlbrqd dndy Prmty v pimty pik pmsn burd yzb b tdrmd. Vtnin qydndn snr pmn Krl Fliks Tndm tlls il (1881) p tdirmidi. Lkin kitb h kimin diqqtini kmmidi. Bunu glckd ymn dbiyytl

140

15, YANVAR 2010

tmin d bilmycyinin ydn irsi kimi qrlyn pittlr vvlc mllimlik, snr is Bzl v Sri qztlrind jurnlistlikl mul lmudu. Bu dvrd pittlrin Kpnklr irlr tplusu (1889), Kldri tyfsndn ln blc Frd (1891), Qustv (1892) kimi nsr srlri v stirlrnn tplnd dbi pritlr (1892) kitblr uculr tqdim dilmidi. , 1883-c ild gimnziyd drs ddiyi gird qzlrdn biri Mri d ffl vlnmidi. Bu sim irin glck hytnd v dbi tlyind hmiyytli rl ynmd. nki 1892-ci ild rvdn qln zngin mirs n gndlik qylrdn ils lm v zn tmmil dbiyyt hsr tmy imkn vrmidi. pittlr ilsi Ltsrn hrin kmd. Burd irin Blldlr (1896), Sn-Qtrd drsi (1897), Lytnnt Knrd (1898) v s. kitblr p lunmudu. dbi slub v dyrlrin srtl dyidiyi I srin snu- srin vvllrind klssist Krl pittlrin ppulyrlq qznms qdr d sn msl dyildi. ncq dbi hyt istiqmt vrn grkmli siyytlrin diqqtini zn k bildi v Fridri Nitsnin tklifi il Mnnd n Kunstvrt (dbi icml) jurnlnn rdktrluun gtirildi. Bu d z nvbsind mllif dbi hytn mrkzind dynmq imkn yrtd. limpiy bhr pik pms (1910) p lunduqdn snr pittlr lmniy v svrnin mhur iri kimi tnnm bld. B kitbdn ibrt ln bu pm miflji sjtlrin, llqriy v yumrun, ilhiyyt msllrinin v srbst fntziynn qrib kild ulld mrkkb dbi knqlmrt idi. limpiy bhr lmndilli pziynn prlq nmunlrindn biri kimi mhurld v pittlrin Nbl mkftn gdn ylund ss mrhl ldu. Bu rd ppynn mllifi mbhis v diskussiylrdn knrd, zn qplrq skit, tnh hyt srmy stnlk vrirdi. Birinci Dny mhribsi blynd svrnin nytrlln mdfi tmsi, lknin lmndilli hlisinin irqi mttfiqlik zminind lmniyn dstklmsinin ylvrilmz lduunu bildirmsi hmin vt qdr lmnlr rsnd yli ppulyr ln pittlrin lyhdrlrnn syn rtrd. Frns hkumti is drhl nu mttfiq virrk frnszdilli Yzlr Cmiyytinin mdl il tltif tdi. Krl pittlr 75 ynd misli-brbri lmyn limpiy bhr psun gr Nbl mkftn lyiq grld. st ytnd ln lurt Stkhlm gl bilmdiyindn diplm v mdl svr sfirin tqdim lunmudu.

ndi d v yrdclq irsi unudulmqd ln Krl pittlr z dvrnd byk nfuz mlik dbi siyytlrdn sylrd. Rmn Rllnn yzd nkrlqd isvrli ir bizim gnlrin Hmri, Ht dvrndn bri n byk lmndilli ir, Miltnun lmndn snr pik jnrn ygn ustd, msir dbiyytd lhidd yri ln sntkr kimi yksk pittlrl yd dilmidi.

1920-ci il

KNUT HMSUN (4 vqust 1859 19 fvrl 1952)

sl d v syd Knud Pdrsndir. Nrvin mrkzi hisssind, ysul kndli ilsind dulmudu. Knut ynd lrkn illri iml Qtbnn 100 km.-d yrln Nurln hrin kmd. ts qynn msus Hmsund frmsn icrdr kimi ildirdi. Kiik ylrndn kndli myinin btn tinliklrin ln Knut d dbi tllsn hmin frmnn dndn lmdr. Lkin knd idilliys tz b td. Pdrsn ilsi qhumlrnn brc slln dd. Srt, dindr dmdn dys Hns lsn kiik yl muzdurunu Knutu tz-tz dyr v c slyrd. Nticd , vdn qml, yrini v iini mtmdi dyimli lurdu. Syyr ticrti, mzd stc, kmi ilmidi. Bl ritd hr hns rdcl thsildn shbt gd bilmzdi. Lkin tbit bu kndli lun yzmq istdd vrmidi. n gr d z-ldiyi btn mhrumiyytlr bmyrq 18 ynd Sirli dm dl ilk pvstini (1877) p tdirmidi. Nvbti il Knut Hmsunun Brgr rmn iq z grmd. , pytt fth tmk v dbi zhmtinin qznc il ymq n 1878-ci ild Nurlndk bir tcirdn brc ld pull ristiniyy (indiki sl-V.Q.) yllnmd. ziyytl zls d, qrsn qyduu mqsdi grkldir bilmmidi. Bir mddt yl fhlsi kimi
141

15, YANVAR 2010

ldqdn snr btini dh uzqlrd - B-d snmq qrrn glmidi. Burd d clq v htiycn hr zn grm, uursuzlu dr lmu, stlnmidi. 1884-c ild Rmbrndtn mhur tblsundk ylunu zm ul kimi ynidn Nrv qytmd. Knut Hmsun dh bir df (1886) knn tyn z tutmu, ikqd trmvy knduktru, Dktd muzdur ilmidi. mm yn d mrikn fth d bilmyib mmlktin dnmd. Kpnhgnd yzd sn pvstini Grq Brndsin qrd, yrli jurnllrdn birinin rdktru dvrd Brnds gstrmidi. d mllifinin vziyytin uyun gln clq pvsti (1890) hm jurnld, hm d yrc kitb klind p lunmu v dbi sns-siyy vrilmidi. clq pvstind Knut Hmsun Skndinviy nsrind dbd ln tnqidi rlizmdn v dbiyytn vzifsini insn hytnn yldrlmsn idmt kimi b dn ynl tsvvrlrdn imtin tmidi. Bitkin sjti lmyn pvstd sld yyn v yzlq niyytin dn bir gncdn shbt gdirdi. Bu gnc z dhiliyin inndndn clq v htiyc irisind ym istk v iddisndn l kmkdn dh stn tutur. , tkc ymk dyil, insni nsiyyt, sksul tlbt v znifd htiyc il d zlir. Bir szl, clq nun hytnn btn shlrini ht dir, nu hr chtdn yyir, kdrr. Hmsun Mistriy rmnnd (1892) insnn urlt hytn v subyktiv dnysn, Pn (1895) rmnnd is tbitl mnsibtlrin ydnlq gtirmy lmd. Mllif rtur pnhur, durd fn Hrtmn, Fridri Nits flsfsin sslnn subyktiv nsr knspsiysn ylnz bdii srlrind dyil, hm d Qlbin urlt hyt hqqnd sssind sslndrmd. I srin sn illrind , drm yrdcln d mrcit tmi, filsfun hytndn bhs dn Hkimiyytin qps nnd (1895), Hyt drm (1896), v m fqi (1898) drmtik trilgiysn yzmd. Lkin tnqidilrin fikrinc Hmsunun shn srlri rktrlrin drinliyi bmndn rmnlr il mqyis lunmycq drcd zifdir. Mllif gnclik illrind yzd irlrin unu yndrs d, 1904-c ild n Vhi r ptik mcmusi nun pziy shsind d rijinl istdd shibi lduunu nmyi tdirmidir. Yrdclq tcrbsi rtdqc Knut Hmsun prsnjlrn luu v hdislrin mrkkbliyi il diqqti kn mrkkb srlr yzm myl gstrirdi. nun
142

srin vldlr (1913) v iki cildlik Sgfss hri (1915) rmnlr bu qbildn ln pik srlrindn idi. Knut Hmsun milli dbiyyt triin prtirl Nrv hytnn trnnms kimi dil lmudu. , snylmnin cmiyyt gtirdiyi yniliklri yn burmq istmirdi. lqn hqiqi simsnn ylnz kndlrd qrunduu fikrini rdcl mdfi dirdi. Bu hvli-ruhiyy yznn n mhm sri ln Trpn gc (1917) rmnnd yksk sntkrlql ks lunmudu. Hmsun trp v ptrirl nnlr blln qruyub slyn sd Nrv kndlilrinin sk v ngrin hytlrndn byk mhbbtl sz md. sv kdmiys 1920-ci ild z triind ilk df knkrt sr Nbl mkft vrmidi Knut Hmsun mnumntl Trpn gc rmnn gr dbiyyt shsind lurt lmudu. kdmiynn zv Hrld Yrn bu sri hrd ymsndn, hns ii grmsindn sl lmyrq btn insnlrn hqiqi hyt hkysi kimi dyrlndirmidi. Knut Hmsun nnvi Nbl mhzirsi il tmkdn byun qrmd. Mkftn qnrr il yz Nrvin cnubund zn mlikn lmd. , burd tkc yni srlrini yzmrd, hm d tsrrft ilri il mul lurdu. llr kdikc Hmsun yrdclnd bdbin, qrnlq shiflr lm blmd. Qdnlr quyu bnd srind (1920) mllif blc bir dnizknr kndin msirlm svdsn dmsi v mhv lms prssini tsvir tmidi. ki cildlik Sn fsil rmnnd is (1923) knd sntriysnn rksn, kdrli trisi z ksini tpmd. Tbii ki, Hmsun rnglri tndldirdikc, tnqid d n yni srtlik v inmszlql ynrd. Btn bunlrdn srsln mllifin bir mddt psinliz mtdu il mlic lms brsind mlumtlr mvcuddur. Knut Hmsunun 1927-1933-c illrd yrtd trilgiynn (Sfillr, vqust, Hyt dvm dir) ss qhrmn hytd h bir mqsd v mrm lmyn vqust dl sfildir. Dir qpnr dl snuncu rmnnd (1936) is Hmsun mumiyytl insn hytnn mnszl qntin glib md. nun griliki, htt mrtc blr tkc dbiyyt dyil, ictimi-siysi hyt hdislrin mnsibtd d zn gt-gd dh ydn kild bruz vrirdi. Knut Hmsun lmniy v tliyd fistlrin hkimiyyt glmsini q kild tqdir dn zsyl vrp intllktullrndn biri idi. nun fikrinc, svt ysnn v

15, YANVAR 2010

Britniy buldqunun pncsindn ils lmq n Nrvin ygn ils ylu Hitlrl mttfiqlikdn kirdi. Bu bmdn Nrvin lmn iln urms fikrini qtiyyn yn burmrd. ksin, Hitlrin kiik Nrv lqn yrdm li uztdn iddi dirdi. Mhrib dvrnd Hmsun fistprst Viskun Kvislinq hkumti il mkdlq dn v nu dstklyn ygn tnnm ziyl idi. , yhudilrin sdrlmsn v lm drglrinin yrdlmsn dlys yll hqq qzndrmd. 1943c ild Knut Hmsun Hitlr v Gbblsl grmd. Htt z Nbl mkft lurt mdln hdiyy kimi lmn rysknslrin blmd. Hirlrin lm bri yylnd is Hmsun Nrvin vnpst qztind nkrlq p tdirrk nu dvrn byk siyytlrindn biri kimi dyrlndirmidi. itlyn fistlrinin lidri Musslini il d lqlr yrtm lm v yzlrnd dudn rbt hissi il sz md. Btn bunlr gr nrvlilr z byk yzlrndn z dndrmidilr. tirz lmti kimi nun minlrl kitb mllifin nvnn gndrilmidi. 1945-ci ilin pyznd fistlrl mkdl gr Knut Hmsun v ikinci rvd, kmi krtis Mriy ndrsn hbs dilmidi. Hmsun drd y hbsd slnm, snr is Lndvikdki qclr vin krlmd. 1947-ci ild mhkm qrsn rln yznn ittihm zr gnh sbut ytirilmidir. yni zmnd lunun lmnlrn sm hrbi hisslrind qulluq tdiyi fkt kr lunmudu. Lkin hkim kmissiys hqqnd qli dqrdsiy qrr rdndn Hmsun hbsdn cnn qurtr bilmidi. Mhkm nu 425 min Nrv krnu (tminn 80 min B dllr) crim tmidi. 1949-cu ild Knut Hmsun zn qr ynln ittihmlr v zrind quruln mhkm prssi il lqdr t bsm crlrl dl mdfi rktrli kitbn yzmd. Tnqidilrin fikrinc cnl, mtsr v prlq slubd qlm lnn bu kitb 90 yl yzy hquqi chtdn hqq qzndrm ss vrms d, siyytin v yrdcln ln mr yli rtrmd. Sn dvrlrd Nrvd Hmsunun mhkm prssin frqli mnsibt ifd dn, htt nun mdfisin ynln kitb v mqllr p lunmudur.

1921-ci il

NTL FRNS (16 prl 1844 13 ktybr 1924)

Frnsz yzs Jk ntl Frnsu Tib ntl


Frns Prisd dulmudu. ts tnnm bukinist idi, ssn Byk Frns inqilbn dir srlr zr itisslmd. nun Librir Frnc dl kitb mzs dvrn yrdc ziyllrnn tz-tz tpld yrlrdn biri sylrd. ilnin ygn vld ntl Frnsn uqlq illri Sn shilindki bu mzd, kitblr irisind kmidi. ntl Frns univrsitt thsili lmmd. Stnisls kllcini is bir n df imthnlrd uursuzlu dr lndn snr tinlikl 20 ynd bitirmidi. rtbb gird kimi tnns d, ltn v yunn mlliflrini hvsl uyur, gzl inlr yzrd. nun yzlq istddn ilk kf dn v diqqtini bu shy ynltmyi mslht grn ns lmudu. Bir mddt nriyytd bibliqrf kimi lmd. Burd Prns dl dbi drnyin yrdldn itmidi. ir lfrd Vinyn hqqndk rkinin p nticsind hmin drnyin fl zvlrindn biri kimi tnnmd. Frns-Prussiy mhribsi blynd ntl Frns sfrbrliy lnm, rdudn tris lunduqdn snr ynidn dbi fliyyt shsin qytmd. 1875-ci ild nun Prisin L Tmps qzti il mkdl blmd. Bir il snr is rtq bu qztdki dbi hyt rubriksn ntl Frns prrd. Snrlr , L Tmpsdki yzlrn dbi hyt d il drd cildd (1889-1892) p tdirmidi. 1876-c ild Snt kitbns mdirinin mvini tyin lunn ntl Frns hytnn snrk 14 ilini bu vzifd lmd. Y tnqidi uduqlr hqd dyil, z qlb mcrlr hqqnd yzr qnti il ntl
143

15, YANVAR 2010

Frns d tdricn dbi tnqiddn bdii yrdcl kmidi. Ykst, rq piik pvstlri (1879) v Frns kdmiysnn mkftn qznn Silvstr Bnnrn cinyti rmn (1881) nu msirlrin mrql nsir kimi tntmd. Mllifin znn d myyn cizgilrinin ks lunduu, hr ydn bhlnn, lkin ncib v mrhmtli qc lim Silvstr Bnnr hqqndk sri bu gn d frnszlrn n uduqlr kitblr srsn dildir. Krli Qzynn ns rmnnd (1893) ntl Frns frnsz dbiyytnn bq bir sviln qhrmnnn srgrdn hyt kirn mdrik v hli-kf Jrm Kunyrn brzn yrtmd. Yz d Frns cmiyytinin qsurlrn tnqid tmk fikrin dnd ynidn bu brz mrcit tmidi. Cnb Jrm Kunyrn mlhizlri (1893) bl yrnmd. Nvbti ild p lunn Qrmz znbq rmn is ntl Frnsn si hyt il s bl idi. , vli lmsn bmyrq Prisdki mhur dbi slnlrdn birinin shibsi Lntin rmn d Knvn svirdi. rvdndn bndqdn snr nunl qyri-rsmi nikh girmidi. tliyy ilk birg sfrlri yzy Qrmz znbq rmnn qlm lmq n ilhm v mvzu vrmidi. 1896-c ild ntl Frns Frns kdmiysnn zv silmidi. Tminn hmin vtd mllif hm d znn Msir tri mumi d ltnd birldirdiyi ttrlgiys zrind i blmd. Bu sr vsitsi il frnszlr bq bir svimli dbi qhrmnlr ylt mktbinin mllimi cnb Brjr il tn lmq imkn qznmdlr. Frnsd Dryfus ii gnn mvzusun vrilnd (1898) v mil Zly znn mhur Mn ittihm dirm pmfltini p tdirnd nun ssin ss vrn v ntismitizm qr mbrizy ilk quln mhur simlrdn biri d ntl Frns lmudu. Snt dmlrnn fl mvqyi nticsind Frns rdusunun yhudi silli zbiti Dryfus csusluq ittihmndn brt lmd. Cmiyyti silklyn bu hdislr ntl Frnsn Msir tri srinin Cnb Brjr Prisd (1901) dl 4-c cildind z gni ksini tpmd. Msir cmiyyt hyt il bir srd lksinin trii kmii il bl mvzulr d ntl Frns diqqtindn knrd qlmmd. Dstu, mhur filsf rnst Rnnn tviqi il Frns triinin mhm dvr hqqnd yzd iki cildlik Jnn d`rkn hyt sri (1908) hm kils, hm d triilr trfindn qyri-mmnunluql qrlnmd v ciddi tnqid mruz qlmd. Frns triin prdiy
144

klind qlm lnn Pinqvinlr ds (1908) is byk mrq v cqu durmudu. llhlr qurbn tlb dir (1912) trii rmnnd mllif Byk Frns inqilbn mnsibtini ks tdirmy lmd. Birinci Dny mhribsi rfsind ntl Frns mmur dbiyytn qytm, uqlq v gnclik tirlrini qlm lmd. Bu yzlr mllifin Kiik Pyr 1913) v iklnn hyt (1922) rmnlrn dil dilmidi. 1921-ci ild frnsz yzs slubunun gzlliyi, qlbinin drinliklrindn gln humnizmi v hqiqi qll tmprmnti il siln prlq dbi niliyytlrin gr dbiyyt shsind nvbti Nbl mkft lurt lmudu. sv kdmiysnn dimi ktibi rik Krlfldt nu frnsz mdniyytinin n nfuzlu nmyndsi v snuncu byk klssik dlndrm, htt bzilrinin ntl Frns snuncu hqiqi vrpl hsb tdiklrini diqqt tdrmd. Lurtn Nbl mhzirsi psifist ruhd kklnmidi. lmndn snr ntl Frns srtl ppulyrln itirmy blmd. Yzn mnvi ksdlqd ittihm dnlr d tplmd. ngilis yzs Czf Knrd is z frnsz hmkrn nsrin hzdsi sym v dbi tnqidin btn fikir dyiknliklrin bmyrq nun dnn dvrn grkmli stiriki kimi Brnrd unun, frnsz dilinin mhir usts kimi is Rbl, Mlyr v Vltrin dlr il bir crgd dyncn minliyini bildirmidi.

15, YANVAR 2010

Vous aimerez peut-être aussi