Brazzaville poètes dans la cité I zuid-afrika verliest

op het wk voetbal I Afrikaanse homo’s als

JAARGANG 13 | NR. 2 | m 6,95

kop van jut I Wangechi Mutu: Femme

Vileine I De TV-rechtbank van Guinee Guy Tillim Avenue Patrice
Lumumba
Meschac Gaba, Diamant Indigènes (2008).
Courtesy Lumen Travo Gallery. Foto Gert Jan van Rooij
(advertentie)
Meschac Gaba Museum
Museum of Contemporary
African Art & More De Paviljoens
25 april – 9 augustus 2009
Museum De Paviljoens, Almere Odeonstraat 3
NL – 1325 AL Almere

Meschac
29 augustus – 15 november 2009
Kunsthalle Fridericianum, Kassell +31 (0)36 545 04 00
www.
museumofcontemporaryafricanart.com www.depaviljoens.nl

Gaba: Museum of Contemporary

Gaba
Museum De Paviljoens toont Meschac
chac

African Art & More, de eerste museale

seale
overzichtstentoonstelling in Nederland
rland
and

Museum of
van het werk van de kunstenaar 2009
Meschac Gaba (Cotonou,
otonou, Benin,
Cotonou, Beni 1961). Kunsthalle Fridericianum, Kassel (Duitsland) – Meschac Gaba: Museum of
Contemporary African Art & More – Draft Room, Museum Shop, Summer
Collection, Music Room, Marriage Room, Salon, Architecture of the Museum,
Meschac Gaba presenteerde
resenteerde
esenteerde de eerste Game Room, Museum Restaurant, Art and Religion, Library, Humanist Space
Museum De Paviljoens, Almere – Meschac Gaba: Museum of Contemporary
zaal van zijn Museum
seum of Contemporary African Art & More – Draft Room, Museum Shop, Summer Collection, Music
African Art, de Salle Esquisse of Draft Room, Marriage Room, Salon, Architecture of the Museum, Game Room,

Contemporary
Museum Restaurant, Art and Religion, Library, Humanist Space
Room, in 1997 op de e Rijksakademie
Rijksak in
Amsterdam. In 2002 002 toonde hij de laat- 2006
Sao Paolo Biennale, Sao Paulo (Brazilië) – Museum Shop
manist Space – op de
ste zaal – de Humanist
Documenta11 in Kassel. Zijn museum 2005
BiblioNova, Geleen – Library of the Museum
bestaat in totaal uitt twaalf zalen, die in

African Art
verschillende instituten
tituten in verschillende 2002
Falaki Gallery, American Univerisity of Cairo (Egypte) – Library of the
landen te zien zijnn geweest.
weest. In Museum
Muse Museum

De Paviljoens is Gaba’s
ba’s Museum of Galleria Artra, Milaan en Genua (Italië) – Museum Shop for Sale and Museum
Living Room
Contemporary African rican Art voor het eerst SBK Tramremise, Amsterdam – Le Discothèque du Musée
Palais de Tokyo, Parijs (Frankrijk) – Le Salon du Musée
in zijn geheel te bezoeken. Kassel (Duitsland) Documenta11 – Library of the Museum, Museum Shop,
Humanist Space

& More
Schweizerische Nationalbank, Biel (Zwitserland), Geld undWert / Das letzte Tabu
– Museum Shop
Open
ma en di op afspraak k 2001
INOVA, Milwaukee,Wisconsin (Verenigde Staten) – Marriage Room
7.00 uur
wo t/m zat 12.00 – 17.00 Witte de With, Rotterdam – Library of the Museum
zon 10.00 – 17.00 uurr Tramway, Glasgow (Schotland) Mirror’s Edge – Architecture of the Museum

2000
Zondag S.M.A.K. Gent (België) – Salle de Jeux
10 – 17 uur gratis rondleidingen Crown Gallery, Brussel (België) – Game Room
Castello di Rivoli,Turijn (Italië) Mirror’s Edge – Architecture of the Museum
Stedelijk Museum, Amsterdam For Real – Marriage Room
It’s an ongoing process! Norwich Gallery, Norwich (Engeland) East/International – Draft Room
Witte de With, Rotterdam Play-use – Game Room
Cittadellarte/Fondazione Pistoletto, Biella (Italië) A Casa Di – Art and Religion
Room

25 april –
Bonnefantenmuseum, Maastricht, Continental Shift.A voyage between cultures
– Le Discothèque du Musée
ARCO, Art fair, Madrid (Spanje) Lumen Travo Gallery (Amsterdam):
Dialogues – Museum Shop
Moderna Galerija, Ljubljana (Slovenië) Worthless (invaluable).The concept of
value in contemporary art – Draft Room
Vancouver Art Gallery,Vancouver (Canada) Mirror’s Edge – Architecture of
the Museum

9 augustus
1999
Vrije Universiteit, Amsterdam – Summer Collection
Le Pavé Dans La Mare, Besançon (Frankrijk) – Salle de Jeux
W139, Amsterdam – Museum Restaurant
Bildmuseet, Umeå (Zweden) Mirror’s Edge – Architecture of the Museum
National Museum of Ghana, Accra (Ghana) South MeetsWest – Museum Shop
De Nieuwe Vide, Haarlem Waardige Zaken.Wonderkamers – Summer Collection
NICC and MUHKA, Antwerpen (België) TroubleSpot.Painting – Draft Room

Museum
S.M.A.K. extra muros, Gent (België) Trafique – Museum Shop
Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam – Architecture of the Museum
De Appel, Amsterdam Unlimited.nl-2 – Architecture of the Museum

1998
Praterinsel, München (Duitsland) – Draft Room
De Nederlandsche Bank, Amsterdam – Draft Room
Gate Foundation, Amsterdam – Architecture of the Museum

De Paviljoens
1997
Rijksmuseum Het Koninklijk Penningkabinet, Leiden – Draft Room
Rijksakademie van beeldende kunsten, Amsterdam Open Ateliers – Draft Room

Met dank aan: Gemeente Almere, Provincie Flevoland, Ministerie van OCW
Bijzondere Begunstigers: Heijmans Vastgoed BV, ING Almere,Ymere
Projectbegunstigers:Totaalservice, Scope Bouwmanagement, Koldijk
Kunsthalle Fridericianum, Lumen Travo Gallery, Galleria Continua, Artra Gallery,
Michael Stevenson Gallery, Rabo Kunstcollectie, Museum voor Moderne Kunst Arnhem,
Marijke Michel.
 (advertenties)

IS er licht in de duisternis? IS de aarde

plat? IS 2015 al in zicht? IS ongelijk-
heid verleden tijd? IS er leven na de
dood? IS de vakantieliefde duur-
zaam? IS Jemen toe aan de pil? IS er
geld genoeg? IS er een dokter in de
zaal? IS iedereen van de wereld? IS
het lot b epaald? IS de wereldverbete-
raar nog levensvat baar? IS er nog wat
van te maken? IS de lunch gratis? IS
de boer vogelvrij? IS de toerist wel-
kom? IS de migrant nodig? IS micro-
krediet de oplossing? IS er hoop op
verzoening? IS het leven oneerlijk verdeeld? IS Afrika nog te
redden? IS de mens verwend? IS het klimaat neutraal? IS er
licht in de duisternis? IS de aarde plat? IS 2015 al in zicht?
IS ongelijkheid verleden tijd? IS er leven na de dood? IS de
geld genoeg? IS er een dokter in de zaal? IS iedereen van
de wereld? IS het lot bepaald? IS de wereldverbeteraar
nog levensvat baar? IS er nog wat van te maken? IS de lunch
gratis? IS de boer vogelvrij? IS de toerist welkom? IS de
migrant nodig? IS microkre diet de oplossing? IS er hoop op
verzoening? IS het leven oneerlijk verdeeld? IS Afrika
nog te redden? IS de mens verwend? IS het klimaat neutraal?
IS er licht in de duisternis? IS de aarde plat? IS 2015 al in zicht?
IS on gelijkheid verleden tijd? IS er leven na de dood? IS
de geld genoeg? IS
er een dokter in de
zaal? IS iedereen Word gratis abonnee!
van de wereld? IS het
lot bepaald? IS de IS is hét maandblad over internationale samenwerking.
wereld verbeteraar Het staat boordevol bijzondere initiatieven in ont wikke-
nog levensvat baar?
IS de lunch gratis? IS lingslanden. IS is een uitgave van NCDO, de Nationale
de boer vogelvrij? IS Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame
de toerist welkom?
IS er nog wat van te Ontwikkeling. Nieuwsgierig? Kijk op www.isonline.nl
maken? IS de wereld- en meld je aan voor een gratis abonnement.
internationale
samenwerking

link naar de wereld

 editorial
Oranjelegioen
Nog een jaar speculeren dat de stadions nooit op
tijd afkomen, dat zich straks achter elke boom een
crimineel schuilhoudt, dat de openingsceremonie
niet doorgaat omdat de stroom uitvalt en dan is
het zover: het WK Voetbal in Zuid-Afrika! In dit
nummer werpen we een onthullende blik vooruit..
Nu al staat vast dat het WK gewonnen wordt door
de FIFA (zie pagina 12). Maar wie wordt de grote
verliezer? De goedbedoelde campagnes om res-

Inhoud
pectievelijk kindsoldaten van hun oorlogstrauma’s
12 V
 oor een dubbeltje te verlossen en aidswezen aan nieuwe ouders te
op de eerste rang helpen? Je zou het haast geloven als je de plannen
Zuid-Afrika en het WK voetbal leest om voetbal tijdens het WK op te voeren als

18
een panacae voor al het leed dat Afrika heet. Of zijn
18 A
 venue Patrice het de fans die straks massaal naar Johannesburg
Lumumba vliegen? Waar ze opgewacht worden door peletons
Vergane glorie van Guy Tillim criminelen die hen tussen de wedstrijden door van
huurauto, portefeuille en laptop beroven? Ik hoop
28 De Dadis-show zo dat het gerucht niet klopt dat Pauw & Witteman
De TV-rechtbank van Guinee
voorlichtingsfilmpjes in voorbereiding hebben die

30 Traject de argeloze fan moeten waarschuwen voor Johan-

nesburg. Maar ik houd mijn hart vast: na de moord
Van Abidjan naar Ouagadougou
op een Nederlands echtpaar in april riep Witteman
35 Stemmen al op tot een ‘negatief reisadvies.’ Ze waren, aldus

48 Het opiniekatern van ZAM: de presentator, ‘vermoord om een mobiele tele-

– Het einde van het Duizendjarig
Regenboogrijk
– Handel is geen wondermiddel
– Zimbabwe vandaag:
verveling alom
– Onderzoek naar censuur
moordboek
­ ver geruststellen: oranje is in het Zuid-Afrikaanse
– De tweede vrouw
– Torero Cafe, Kigali
44 Feest
Vamba Sherif op filmfestival
­FESPACO
48 Een buitengewone
obsessie
foon’. Maar het intrigerende was nu juist dat juwe-
len, vuurwapens en geld onaangeraakt waren...
Adriaan van Dis ging moedig tegen Witteman’s sug-
gestie in: blijven reizen. Al hield hij wel een beetje
zijn hart vast voor het ‘oranjelegioen’, dat met zijn
duizenden alle aandacht opeist. Ik kan de schrij-
straatbeeld volkomen normaal. Het is de mode,
constructiewerkers dragen het, net als buurtwach-
ten en gevangenen die voor straf, en onder bewa-
king, de parken aanharken. Zelfs het personeel van
Primi Piatti, mijn favoriete restaurant, is geheel in
oranje gestoken. Misschien kunnen de Nederlandse
voetbalfans zich in roze steken?
Bart Luirink, Johannesburg

62
Zijn dagelijkse blog is te volgen op
Afrikaanse homo’s als kop van jut www.zam-magazine.nl/blog

54 Hiphop/Sapologie
CV Baudouin Mouanda

74 Zwerfhond
Column Adriaan van Dis

En verder
7 De Kaart van Afrika
16 Woorden: Knollen voor citroenen
26 Geluiden: Amadou en Mariam
43 Column Prudence Mbewu
52 Aanbiedingen

zam africa magazine 02/2009 5

 (advertenties)

VRIJDAG
AFRIKAANS 10 JULI
FAMILIE ZATERDAG
11 JULI
SPEKTAKEL ZONDAG
Naast 9 Ubuntu-voorstellingen
is er op het festivalterrein
Locatie: Waterstad Goese Schans 12 JULI
o.a. een Afrikaanse Markt. in Goes (Zeeland)
VRIJDAG
17 JULI
GRATIS ZATERDAG
TOEGA
NG
18 JULI
ZONDAG
Het programma vindt u op www.goesafrika.nl 19 JULI

TE GAST IN
De leukste voorbereiding op je Afrika reis!

Prijs € 8,95

Voor alle 40 uitgaven, kijk op: www.tegastin.nl

 Foto: Jasper de Beijer
De kaart
van
Afrika
onder redactie van anton stolwijk

Udongo
Over Afrika doen allerlei verhalen de ronde.
De mensen wonen er in lemen hutjes, beschieten
elkaar voortdurend en slaan graag op trommels.
De Nederlandse fotograaf Jasper de Beijer had hoog-
gespannen verwachtingen toen hij voor het eerst
naar Afrika ging. Eindelijk zou hij al dit spannends
zelf gaan meemaken!
De werkelijkheid viel een beetje tegen. Mensen in
Afrika bleken hele gewone, banale levens te leiden.
Er was eigenlijk maar één plek om de exotische
foto’s te maken die De Beijer voor ogen had: zijn
eigen atelier. Hier schiep hij een eigen Afrikaans
landje, dat hij Udongo noemde. Het resultaat
is tot eind augustus te zien in het ­Fotomuseum
Den Haag.
www.fotomuseumdenhaag.nl

zam africa magazine 02/2009 7

 Mensen
• De jonge Keniaanse regisseuse
Wanuri Kahiu is in april de grote
winnaar geworden van de Africa
Movie Academy Awards. Met haar
film ‘From a Whisper’ nam ze vijf
prijzen mee naar huis, waaronder die
voor Beste Film en Beste Regisseur.
De film gaat over de bomaanslagen
De kaart
op de Amerikaanse ambassade in
Nairobi. Bekijk de trailer op www.
youtube.com/zammagazine
van
• Voormalig directeur van het Afrika
Studie Centrum Gerti Hesseling
Afrika
is 24 maart op 62-jarige leeftijd over-
leden. Hesseling stond bekend als
één van de meest vooraanstaande
juridisch-antropologen van Neder-
land en was bijzonder hoogleraar
Vredesopbouw en de Rechtstaat aan
de Universiteit van Utrecht.
8 ZAM africa magazine 02/2009
• Begin mei vonden in Sun City
de jaarlijkse South African Music
Awards plaats. Oudgediende Abdul-
lah Ibrahim kreeg de prijs voor beste
artiest, terwijl de nieuwe danssensa-
tie GoldFish, bestaande uit de jazz-
muzikanten Dominic peters en
david poole (foto), er met de prijs
voor beste dansplaat vandoor ging.
• Zeven Zuid-Afrikanen hebben een
stukje Nederland gekregen van het
Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Onder andere Mike van Graan,
Pallo Jordan en Mamphela
Ramphele krijgen hun eigen plekje
op een bank aan het Amsterdamse IJ
vanwege hun bijzondere band met
ons land. Zie www.spacetotakeplace.
nl voor meer info.
Foto: Ross Hillier
 Foto: Bos Theaterproducties
Obama in Afrika

Beeld uit de nieuwe Keniaanse satirische pop-
penshow XYZ. Zie voor een trailer www.youtube.
com/zammagazine
Mandela,
de Musical
Op 24 oktober gaat in Carré
een musical over het leven van
Nelson Mandela in premiere. De
musical is in Nederland geschre-
ven en geproduceerd, maar
er doen ook Zuid-Afrikaanse
muzikanten en dansers mee. De
Marlene Dumas: Barack Obama, The times hoofdrol wordt vertolkt door
before the election, 2008 Kenneth Herdigein, bekend van
Courtesy the artist and David Zwirner, Zeg ‘ns Aaa. Zie voor meer info
New York www.mandelademusical.nl

(advertentie)

Auto of Africa
Foto: Optimal Energy

In Toubab! tref je verhalen van mensen die

hun hart aan Afrika hebben verpand en zich
verbazen over dit continent.

Met bijdragen van onder anderen Asis Aynan, Peter

Delpeut, Adriaan van Dis, Renske de Greef, Arthur Japin,
De ineenstorting van de Amerikaanse autoindustrie maakt nog
Lieve Joris, Frank Westerman en Tommy Wieringa.
maar eens duidelijk dat niemand tegenwoordig meer zit te wachten
op dure benzineslurpers. Zuinige elektrische auto’s hebben de toe-
komst. Voor iedereen die een elektrische auto nog associeert met
een lelijk klein golfkarretje dat om de haverklap moet worden opge-
laden is er nu de Joule. Deze nieuwe elektrische auto is groot, snel,
comfortabel en kan maar liefst 400km rijden op een volle batterij.
Made in Africa door een team Kaapse bollebozen. De Joule is vanaf
2010 te zien op de Zuid-Afrikaanse wegen, en komt als het goed is
in 2012 op de internationale markt. Hij gaat zo’n $25.000 kosten en
inschrijven (ook voor een proefritje!) kan via www.optimalenergy.
co.za. Een filmpje van de Joule in actie is te zien op www.youtube.
com/zammagazine www.augustus.nl

zam africa magazine 02/2009 9

 soundbite
“My mother was a kitchen girl, 
my father was a garden boy, that’s 
why he’s my president”
Lied van ANC-aanhangers na de overwinning van Jacob Zuma

De kaart African L­ iving Room

van Tot 24 juli te zien in galerie Jean Marc Patras in Parijs: The

Afrika
African Living Room, een lounge gevuld met de nieuwste
­Afrikaanse kunst. Niet alleen voor kunstliefhebbers die op
de hoogte willen blijven van de laatste ontwikkelingen -
ook verdwaalde toeristen zijn van harte uitgenodigd.
Eten en drinken wordt verzorgd. Kijk voor meer info op
www.jeanmarcpatras.com
foto: balthazar faye

10 ZAM africa magazine 02/2009

 Haile voetnoot
foto: Barbara Kerkhof

Les Tirailleurs Sénégalais

Haile Gebrselassie wordt beschouwd als één van de beste lange-
afstandslopers aller tijden. Al vijftien jaar lang rijgt hij de wereld-
records aan elkaar. Recentelijk was hij de eerste die de marathon
in minder dan twee uur en vier minuten liep. Daarnaast is hij zeer
succesvol als maatschappelijk verantwoord ondernemer in zijn
geboorteland Ethiopië. De atletiekbaan van Hengelo loopt als een
rode draad door de carriere van Gebrselassie. Onlangs verscheen
een boek met interviews en foto’s, gebaseerd op de vele ontmoe-
tingen in Hengelo die de auteur had met deze bijzondere sportman.
Vijftien jaar HAILE in Hengelo, door Cors van den Brink.
Te bestellen via www.sportenkennis.nl
(advertentie)
Het Franse leger kampte aan het begin van de twintigste eeuw
met een chronisch personeelstekort. Bezorgde generaals von-
den een oplossing voor dit probleem in het invoeren van een
gedeeltelijke dienstplicht in de West-Afrikaanse koloniën. Aan-
vankelijk werden deze rekruten, bekend als Les Tirailleurs Séné-
galais, alleen ingezet tijdens lokale conflicten. Tijdens de Eerste
Wereldoorlog was er echter zo’n behoefte aan mankracht, dat
honderdduizenden Afrikaanse soldaten naar Europa werden
verscheept. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog en in het
Algerijnse conflict speelden de Tirailleurs een belangrijke rol.
Duizenden lieten in de loop der jaren het leven op het slagveld.
De slechte behandeling van Afrikaanse veteranen door de
Franse autoriteiten is al jaren onderwerp van discussie. Zo trok
president Chirac, onder grote publieke druk, pas in 2006 de
pensioenen van Afrikaanse en Franse veteranen gelijk. Tot die
tijd moesten de Tirailleurs het doen met een bedrag dat sinds
1959 niet meer veranderd was.
Onlangs bracht de BBC een nieuw schandaal aan het licht. Uit
briefwisselingen van de geallieerde legerleiding blijkt dat men
in 1944 alles in het werk stelde om van de bevrijding van Parijs
een volledig blanke aangelegenheid te maken. Het Franse
bevrijdingsleger bestond tegen het einde van de Tweede
Wereldoorlog voor zo’n 65% uit Afrikaanse soldaten. Er was
slechts één geheel blanke divisie, maar die was in Noord-Afrika
gelegerd. Toen Parijs in zicht kwam, kreeg generaal De Gaulle
het Spaans benauwd bij de gedachte dat hij aan het hoofd
van een leger zwarte Afrikanen de hoofdstad in moest mar-
cheren. In allerijl werden er Spaanse en Marokkaanse soldaten
opgetrommeld die, verkleed als Fransen, met De Gaulle door
Parijs mochten paraderen. De Tirailleurs verdwenen door de
achterdeur.

GD Amsterdam GD Amsterdam
The Netherlands
The Netherlands
E-mail: info@numaair.com
URL: www.numaair.com
E-mail: info@numaair.com
Nujuma Fictoor-AhmedURL: www.numaair.com
Travel Consultant

Nujuma Fictoor-Ahmed
E-mail: nujuma@numaair.com
Travel Consultant

E-mail: nujuma@numaair.com
Tirailleurs maken zich klaar om in te schepen. Fotograaf,
tijd en plaats onbekend. Eigendom van Niels Nielsen,
www.forloren.dk

zam africa magazine 02/2009 11

 Zuid-Afrika en het WK voetbal
Voor een
dubbeltje op
de eerste rang

12 zam africa magazine 02/2009

In de zomer van 2010 zijn alle ogen vier weken
lang gericht op Zuid-Afrika, gastheer van het
WK voetbal. Het zal de eerste keer zijn dat
het miljardencircus van de FIFA neerstrijkt in
het Afrikaanse continent. Dat schept hoge
verwachtingen aan beide kanten.
Tekst: Floor Milikowski en Evelien Hoekstra, FOTO: CHARLES HEIMAN

zam africa magazine 02/2009 13


mei 2004 was een moment
van euforie. Terwijl heel
Zuid-Afrika aan de buis zat
gekluisterd, maakte FIFA-
voorzitter Sepp Blatter
bekend dat het land was
verkozen als gastland van
het WK. Vier jaar eerder was
de verkiezing nog op een debacle
uitgelopen. Het WK ging toen aan Zuid-Afrika’s
neus voorbij omdat de beslissende stem van
Nieuw-Zeeland onverwacht naar concurrent
Duitsland ging. Dit keer was het wel raak en was
het feest. Van Kaapstad tot Johannesburg werd
op straat, in shebeens en cafés de overwinning
gevierd en geproost op de toekomst.
Inmiddels is het bijna vijf jaar later en kan het
aftellen beginnen. Maar hoe staat het eigenlijk
met de voorbereidingen? Kunnen de grote ver-
wachtingen worden ingelost?
Gevaarlijk
‘Ik zie het al helemaal voor me. Hier in de tuin
bouw ik een overdekte barbecue, op de oprit
komt een lange tafel voor alle gasten en daar,
tegen het huis aan, leg ik een zwembad aan
met een groot scherm erboven. Daarop kunnen
we alle wedstrijden zien. Het wordt een groot
feest!’ Aan het woord is Lungi Madi, een vro-
lijke veertiger in een van de betere buurten van
het township Soweto. Maakt hij zich wel eens
zorgen om de veiligheid van zijn gasten? ‘Ja, die
Engelse hooligans schijnen heel gevaarlijk te
zijn. Die wil ik hier niet hebben’, zegt hij bloed-
serieus.
Op een steenworp afstand van zijn woning ver-
rijst het splinternieuwe Soccer City, een voetbal-
tempel die plaats zal bieden aan bijna 95.000
toeschouwers en waar de openingswedstrijd en
de finale van het WK worden gespeeld.
Met veertien wedstrijden, het internationale
perscentrum, het kantoor van de wereldvoet-
balbond FIFA en dat van het lokale organisa-
14 zam africa magazine 02/2009
tiecomité vormt Johannesburg het hart van
het aanstaande voetbalspektakel. Een logisch
gevolg van de historische band tussen de stad
en de voetbalsport. Orlando Pirates en Kaizer
Chiefs uit Soweto zijn veruit de grootste en
populairste clubs van het land en trekken altijd
volle stadions.
Verbroedering
Het wereldkampioenschap voetbal is een eve-
nement dat zijn gelijke nauwelijks kent. De
organisatie van het WK is een prestigieuze aan-
gelegenheid en Zuid-Afrikanen beschouwen het
als een grote eer het om de eerste Afrikaanse
gastheer ooit te zijn. Bovendien is er hoop dat
het toernooi een rol kan spelen bij de verbroede-
ring van de verschillende Zuid-Afrikaanse bevol-
kingsgroepen.
Het WK Rugby van 1995 is wat dat betreft het
grote voorbeeld. De Springbokken, het nationale
rugbyteam, werden toen in eigen land wereld-
kampioen. Decennia lang werden de blanke rug-
bysport en de Springbokken gehaat door zwart
en gekleurd Zuid-Afrika. Na de gewonnen finale
gingen blank, zwart en gekleurd echter samen
de straten op om de overwinning te vieren. ‘Ik
kan het me nog herinneren als de dag van giste-
ren’, vertelt Lebo. ‘Rugby interesseerde me nooit
iets, hier in Soweto had iedereen een hekel aan
de sport. Maar die dag zat ik met de hele familie
voor de televisie. Dat was daarvoor echt ondenk-
baar. Na het laatste fluitsignaal ging iedereen in
de buurt de straat op. Het was één groot feest.
Misschien zorgt een goede prestatie van ons
voetbalelftal, Bafana Bafana, er wel voor dat we
opnieuw samen feest kunnen vieren.’
Kosten noch moeite
Politici en organisatoren benadrukken dat het
WK ook een impuls zal geven aan de economie.
Veel studies wijzen echter eerder het tegendeel
aan. Hypermoderne stadions, dure transport-
voorzieningen en luxe hotels schieten als padde-
stoelen uit de grond. In Kaapstad wordt gewerkt
aan het prachtige nieuwe Greenpoint-stadion,
naar Duits ontwerp Johannesburg bouwt aan
de Gautrain, een verbinding tussen het vlieg-
veld van Johannesburg en Sandton. In Durban
verrijst een sportcomplex dat de stad meteen
in de race moet brengen voor het binnenhalen
van de Olympische Spelen. In totaal wordt door
de overheid ruim een miljard euro geïnves-
teerd in tien stadions, verspreid over de negen
speelsteden. Om de infrastructuur op het juiste
niveau te krijgen is bijna €1,6 miljard begroot.
De Zuid-Afrikaanse overheid draait op voor 95%
van de kosten. In Duitsland was dat tijdens het
WK 2006 maar 40%. De rest werd betaald door
voetbalclubs en externe investeerders. Omdat
het overgrote deel van de sponsor- en televi-
sieinkomsten (ongeveer 2,5 miljard euro) naar
de FIFA gaan, blijven de directe inkomsten voor
Zuid-Afrika echter beperkt tot enige honderden
miljoenen uit de kaartverkoop en kleine spon-
sordeals.
Dollartekens
Kleine ondernemers zien het WK als een unieke
mogelijkheid om een financiële klapper te
maken. De een begint een guesthouse, een
ander wil petjes verkopen. Zelfs prostituees zien
het WK met dollartekens in de ogen tegemoet.
Op verzoek van een vriend die een backpacker
hostel in Soweto heeft, kiest Lungi ervoor zijn
huis open te stellen voor supporters. ‘Ik ga
kamers verhuren’, vertelt hij met een grote glim-
lach. Er volgt een rondleiding door zijn woning.
Een krappe woonkamer, een keuken en twee
slaapkamers. ‘Dit wordt een familiekamer’, legt
hij uit, wijzend op zijn eigen slaapkamer, voor-
zien van tweepersoons bed en met een extra
ruimte waar hij een stapelbed heeft gepland.
‘Daar kunnen dan de kinderen slapen.’ Dan
opent Lungi de deur van een kleine tweede
kamer, die nu nog volstaat met rommel. ‘Dit
wordt een ‘dorm’ met allemaal stapelbedden.
Drie denk ik. Dan kunnen er dus zes mensen
slapen.’ Het zal krap worden, maar moet met
enig pas- en meetwerk inderdaad passen. Inclu-
sief twee kleine kamertjes in een uitbouw en de
ruimte voor tenten op zijn aangeharkte gazon
schat hij ongeveer zestien gasten tegelijkertijd
te kunnen ontvangen. Ze moeten wel samen-
doen met één douche.
Regels
Maar hoe mooi het vooruitzicht van de grote
stroom supporters uit alle werelddelen ook is, de
strenge regels van de FIFA maken de weg naar
financieel succes haast onmogelijk. Het WK is
eigendom van de wereldvoetbalbond en de wil
van de FIFA is wet. Van de grootte van de stadi-
ons, de capaciteit van de wegen en de omvang
van de beveiliging tot de rechten van de spon-
sors, het aantal beschikbare hotels en de televi-
siekabels, de FIFA bepaalt. Inmiddels is duidelijk
Volgens de FIFA hebben
voetbalsupporters geen zin in
de confrontatie met armoede
dat de wensen van de FIFA nogal eens afwijken
van die van het gastland en haar inwoners zelf.
Zo worden de plannen van Lungi gehinderd
door het FIFA gerelateerde bedrijf Match, dat
namens de voetbalbond verantwoordelijk is
voor de accommodatie van de supporters.
Om te verzekeren dat de supporters goed
terechtkomen, worden toegangskaartjes dit
keer verkocht in combinatie met vliegreis, lokaal
vervoer, toeristische uitstapjes en accommo-
datie. Alle vormen van gastenopvang moeten
zich daarom aansluiten bij Match. Maar in het
contract dat Match aanbiedt, worden eigenaars
van hotels en hostels niet alleen gedwongen de
prijs tijdens het WK laag te houden, ook staat
erin vastgelegd dat het bedrijf recht heeft op
30% van de inkomsten. Bovendien mag Match
kamers waarvoor geen interesse is kort voor
het toernooi zonder vergoeding teruggeven
aan de eigenaar. Uit woede over deze werkwijze
besloot South Africa Tourism zich in november
terug te trekken uit de adviesraad van Match.
Vergelijkbare problemen zijn er voor straathan-
delaars, die in een straal van een kilometer rond
de stadions en in grote delen van de binnenstad
van de speelsteden geen waar aan de man
mogen brengen. ‘We strijden om te voorkomen
dat onze mensen door dit evenement worden
gemarginaliseerd’, verkondigde Cheche Selepe,
woordvoerder van de Johannesburger Trader
Association.
Ook Laurine Platzky, namens de provincie
Westkaap verantwoordelijk voor de organisatie
van het WK, bevestigt dat de samenwerking
met de FIFA niet altijd even makkelijk is. ‘Hun
belangen en die onze gaan niet altijd makkelijk
samen. De FIFA denkt alleen maar aan die vier-
en-een-halve week tussen 11 juni en 11 juli. Zij
willen alleen dat het WK een groot succes is.
Wij moeten ook nadenken over wat er na het
WK gebeurt, want dan moet het land gewoon
weer verder.’
Lange termijn
Onduidelijkheid is er bijvoorbeeld over het
gebruik van de stadions. Op dwingend advies
van de FIFA besloot Kaapstad bijvoorbeeld een
nieuw stadion voor 68.000 toeschouwers te
bouwen in de luxe wijk Greenpoint, aan de voet
van de Tafelberg en op een steenworp afstand
van de Atlantische Oceaan en het Waterfront,
het toeristische hart van de stad. De stad had
zelf een voorkeur voor een stadion dichtbij de
townships, waar de voetbalminnende zwarte
bevolking woont, maar volgens de FIFA hebben
de supporters thuis en in het stadion geen zin in
de confrontatie met schrijnende armoede.
Het verhaal van Greenpoint Stadium is typerend
voor de spagaat waarin Zuid-Afrika als gastland
van het WK in verkeert. Enerzijds is er de belofte
om het evenement aan te grijpen voor sociale
en economische vooruitgang, anderzijds wil het
land aan de wereld laten zien dat het in staat is
om mooie stadions te bouwen en een vlekkeloos
toernooi te organiseren. De FIFA heeft weinig
interesse in de sociale aspecten van het evene-
ment. Martin de Wijk, een zwarte vuilnisman uit
een arme plattelandsgemeente enkele tiental-
len kilometers ten noorden van Kaapstad, heeft
de hoop inmiddels opgegeven dat het WK zijn
leven kan veranderen. ‘Het wordt een mooi WK,
voor jullie. Met mooie stadions en een gewel-
dige sfeer. Of ik er iets van meekrijg? Ik kan
niet eens een kaartje betalen. En in mijn buurt
gebeurt ook helemaal niets rondom het toer-
nooi. Geen projecten, geen voetbalveldjes, niets.
Ooit dacht ik dat ze het WK zouden gebruiken
om onze omstandigheden te verbeteren, maar
dat geloof ik al lang niet meer.’
Evelien Hoekstra en Floor Milikowski werken aan het
boek ‘De droom van Zuid-Afrika; achter de schermen
bij het WK 2010’, dat in november uitkomt bij Uitgeverij
Carrera. Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt
door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.
zie ook www.droomvanzuidafrika.nl
zam africa magazine 02/2009 15
 Knollen voor citroenen

Woorden
Onder redactie van Ingeborg van Beekum

The Politician
This donkey is a politician
It don’t care

It kicks it owner

Who voted for it!


Toils hard to get kickbacks


From every deal

At the expense of its owner

The voter

This politician is a donkey
It don’t
care


...


This politician is a praying mantis

It prays and teases

To mate with the male!

But soon as it sucks life’s juices

It snaps off the life of its lover

This praying mantis is a politician

T
Uche Nduka
ot oktober 2003 weigert de regering-
Mbeki HIV/aidsremmers toe te
poëzie | Op 26 april dienen aan patienten. Tot december
overleed poëet Bantu 2006 bestrijdt de minister van volksge-
Mwaura. De gedich- zondheid aids met knoflook, suikerbiet,
ten van de Keniaanse kruiden, vitaminen en een niet werkend
artiest, activist en middeltje van eigen bodem dat Virodine
academicus versche- heette.
nen in verschillende De rest van de wereld keek verbijsterd toe.
bladen in Engels, Kiswahili en Gikuyu. In zijn Effectieve en allengs betaalbare virusrem-
werk stelde hij vooral politieke en sociale mers waren immers beschikbaar (Een
issues aan de kaak. bruikbaar preventief vaccin is er overigens
ook heden nog niet).
Hoe is de koppigheid van de regering
Mbeki te verklaren? Dertien goed inge-
voerde auteurs stellen zich deze vraag in
The Virus, Vitamins & Vegetables. Ze laten
zien hoe een combinatie van raciale obses-
sie, zwarte trots, afschuw van westerse
hegemonie, nepotisme, angst voor de far-
maceutische industrie, seksueel moralisme
en gebrek aan kritiek binnen het ANC,
heeft geleid tot wat wel een ‘interne volke-
renmoord’ genoemd is .
Is het ANC ooit ingegaan op belofte van
6% aandeelhouderschap van de fabrikant

16 zam africa magazine 02/2009


van het nepmiddel Virodine, dat als Afri-
kaanse oplossing van aids het continent
zou gaan veroveren? Heeft de regering-
Mbeki koffers met geld in handen gespeeld
van mensen die de zaak bewust tilden? De
documentatie over deze onderwerpen is
diepgaand genoeg om er serieus rekening
mee te houden dat ook corruptie tot het
rampzalige aidsbeleid heeft bijgedragen.
Acht jaar lang hebben Mbeki en zijn
minister van Volksgezondheid Manto
Tshabalala-Msimang ontkend dat aids
wordt veroorzaakt door een virus dat hiv
heet. Dat leidde tot een geschatte 330.000
onnodige slachtoffers gedurende Mbeki’s
regeringsperiode.
Inmiddels is Jacob Zuma is de nieuwe
president. Hij behoort niet tot de hiv-ont-
kenners zoals Mbeki, maar zijn beroemde
uitspraak dat hij zich tegen hiv beschermt
door goed te douchen stelt niet bepaald
gerust. Zijn zeer competente minister van
Volksgezondheid Barbara Hogan is inmid-
dels al weer vervangen door Aaron Motsoa-
ledi, een oude ‘broeder in de strijd’ ten
tijde van de rellen rond de dood van Steve
Biko in een politie cel.
Motsoaledi heeft de gigantische taak
het ‘Nationale Strategische Plan voor
HIV/AIDS 2007-2011’ uit te voeren. Van de
invloedrijke Treatment Action Campaign
(opgericht door HIV/AIDS-patiënt en acti-
vist Zackie Achmat) krijgt hij het voordeel
van de ­twijfel.
De reconstructie vanuit dertien invalshoe-
ken levert bruikbare documentatie voor
een Aids- Waarheidscommissie, waarop
wordt aangedrongen. Onder Zuma komt
het daar misschien van. Voor de toekomst
van een democratisch Zuid Afrika zou een
nauwkeurige analyse van het rampzalige
Aidsbeleid leerzaam kunnen zijn. (Janhuib
Blans)
Kerry Cullinan & Anso Thom (red), The
Virus, Vitamins & Vegetables, The South
African HIV/AIDS mystery (Jacana, ISBN
9781770096912)
leesladder
Verhalen | Twaalf prachtige
­verhalen van de auteur van het
prijswinnende Half of a Yellow Sun.
­Simpele, maar mooie vertellingen
over de band tussen vrouwen en
mannen, ouders en kinderen en
­Nigeria en het Westen.
Chimamanda Ngozi Adichie,
The Thing Around Your Neck
(HarperCollins Publishers, ISBN
shortlist
Uwem
9780007305988)
Akpan wint
crime | Lemmer is een freelance
bodyguard. Gewelddadig, white trash Commonwealth
en ex-gedetineerde met een ernstig prize
agressieprobleem. Als hij en zijn
cliente Emma bijna worden vernoord, De Nigeriaan Uwem Akpan heeft
is Lemmer boos. Hij besluit zijn bela- de 2009 Commonwealth writers’
gers achterna te gaan. Tegen beter prize for het beste Afrikaanse
weten in. Ware pageturner met een debuut gewonnen. Akpan’s won
ijzersterk hoofdpersonage. met zijn boek Say You’re One of
Deon Meyer, Blood safari (Hodder & Them, een verzameling van vijf
Stoughton, ISBN 9780307356628) lange verhalen. Akpan was de
enige Nigeriaan op de shortlist,
check-lit | Angel Tungaraza is pro- die verder werd beheersd door
fessioneel taartenbakster, amateur- Zuid-Afrikanen. Mandla Langa
koppelaarster en luisterend oor. Voor won in de categorie beste boek
Kigali’s inwoners bakt zij voor elke met de titel The Lost Colours of
feestelijke gelegenheid een taart. the Chameleon.
Maar boven iedere hoopvolle viering
hangt de schaduw van het verschrik-
kelijke verleden. Indringende, maar
ook humoristische roman over het
leven na een grote tragedie.
Gaile Parkin, Taarten bakken in Kigali
(Artemis & Co, ISBN 9789047200833)
verhalen | Veertien buiten Neder-
land geboren auteurs houden hun
nieuwe thuisland een spiegel voor.
Ontroerende verhalen over hun
ervaringen, vol verbazing en soms
verontwaardiging. Met bijdragen van
ondermeer Babah Tarawally, Jamila
Amadou, Raouf Mousaad Basta en
Ahmed al-Malik.
Diverse auteurs, Een dansje in de
regen - 14 verhalen over Neder-
land (Uitgeverij Passage, ISBN
9789054521914)
zam africa magazine 02/2009 17
In de jaren zestig ontworstelden de meeste Afrikaanse landen zich aan hun koloniale over
opriep, toont zich in de moderne architectuur van overheidsgebouwen, luxe hotels en scho
heeft Guy Tillim (1962, Zuid-Afrika) deze bouwwerken in landen als Mozambique, Congo,
verlaten gebouwen herinneren aan de inmddels vervlogen dromen, zoals de vele naar Lu
heersing. De hooggespannen verwachtingen, die de gedachte aan een toekomst in vrijheid
len. In Avenue Patrice Lumumba, de expositie die eind mei in het Amsterdamse FOAM opende,
Madagascar, Angola en Benin gefotografeerd. Het resultaat is een etalage vol verval. De veelal
mumba vernoemde straten en pleinen in Afrikaanse steden dat doen.

Guy Tillim – Avenue Patrice Lumumba is van 29 mei t/m 30 augustus 2009 te zien in Foam–
Fotografiemuseum Amsterdam. Met dank aan: Michael Stevenson Gallery, Cape Town

zam africa magazine 02/2009 19

Administration office, Department of Commerce,
Antsiranana, Madagascar, 2007
zam africa magazine 02/2009 21
High school, Lubumbashi, DR Congo, 2007
zam africa magazine 02/2009 23
Lubumbashi City Hall, DR Congo, 2007
25
 Amadou
& Mariam
ge lu i de n
Onder redactie van Bram Posthumus
Foto: Strut Records

Mulatu Astatke/The Heliocen-

trics: Inspiration Information
strut
Weinig mensen hadden ooit gehoord van
de Ethiopische componist, arrangeur en
bandleider Mulatu Astatke totdat de Ame-
rikaanse cineast Jim Jarmusch besloot het
ultracoole Yèkèrmo Sèw te gebruiken voor
zijn film Broken Flowers. Cool is deze nieuwe
van Astatke ook – maar verwacht geen
onderkoelde jazz hier. Inspiration Informa-
tion staat vol met onverwachte breaks, uit
de lucht geplukte associaties en plotse-
linge muziekwendingen. Met als basis die
onvervreemdbare Ethiopische toonladder,
de vibrafoon van Astatke en een Londens
jazzensemble dat met hoorbaar plezier alle
conventies (jazz en andere) aan de collec-
tieve laars lapt. Uiterst spannend!

26 zam africamagazine 02/2009


Foto: Warner Music Rock’n Roll, mali style
Jonge man met prachtige staat van dienst in
de muziek ontmoet jonge vrouw met mooie
stem. Verliefd – verloofd – getrouwd – 30 jaar bij
elkaar en inmiddels een wereldwijd succes. Waar
gebeurd? Jawel: het is een ultrakorte samen-
vatting van het verhaal van Amadou Bagayoko
en Mariam Doumbia. Amadou was in de jaren
70 gitarist van Les Ambassadeurs, het orkest
van Salif Keita en geduchte concurrent van dat
àndere grote Malinese orkest: de Rail Band. Ama-
dou: ‘We hebben ooit een keer een muziekwed-
strijd gespeeld in het nationale stadion, elk van
ons aan één kant van het veld. Het was net een
voetbalwedstrijd...’
Niet lang daarna ontmoette hij Mariam, in het
Nationaal Blindeninstituut (zij was blind sinds
haar vijfde, hij sinds zijn zestiende). Daar begon-
nen ze aan hun eigen repertoire te werken. ‘Zo
werden we vrienden en uiteindelijk zijn we in
1980 getrouwd,’ vat Amadou samen.
Maar je eigen repertoire maken – dat was geen
sinecure. ‘De orkesten waren eigendom van
de staat’, weet Amadou nog. ‘We moesten de
loftrompet steken over het regime. Pas toen de
democratie kwam, in 1991, konden we onze eigen
muziek gaan maken.’
Die muziek heeft stevige wortels in Mali met een
flinke schep invloed van elders. Hoe kwamen ze
daaraan? Amadou legt uit: ‘De Malinese radio
speelde altijd veel muziek uit Cuba. Weer later
kwam daar James Brown, en nog veel meer.
Uiteindelijk ontdekten we zelfs de rock: Led Zep-
pelin was een favoriet – maar dan wel onder
vrienden...’
‘Terug naar de rock’. Dat is het idee achter hun
nieuwe CD Welcome to Mali. Na een mooie
hit met de Frans/Spaanse muziekgoochelaar
Manu Chao (wie van de lezers heeft Dimanche à
Bamako niet in de kast staan?) vonden ze het tijd
de touwtjes weer in eigen handen te nemen. De
nieuweling is wat minder gevariëerd dan Diman-
che... maar het plezier spat weer uit de CD speler.
Na hun Nederlandse optreden in de Amster-
damse poptempel Paradiso ging de reis naar de
VS en vervolgens weer terug naar Mali voor een
project met het Nationaal Blindeninstituut, waar
het allemaal begon. Mooi verhaal toch? Daar kan
geen ‘feel good movie’ tegenop.
Sara Tavares:
Xinti
World C ­ onnection
De Kaapverdische Sara
Tavares maakte drie
jaar geleden het mooie
en veelzijdige Balancê.
Met Nederland als enthousiast bruggenhoofd
heeft ze inmiddels de halve wereld veroverd.
Nu is er een nieuwe CD: Xinti. Gebleven is de
gitaar en haar glasheldere stem. Het spel is nog
subtieler geworden. Een percussieaccent hier,
een opduikende viool daar. Tavares’ melodielijnen
lijmen zih vast in je hoofd. Voor het laatste
nummer liep ze een dag door Lissabon om
straatgeluiden op te nemen en speelde daar
vervolgens een gitaarpartij bij. Prachtig!
Staff Benda Bilili:
Très Très Fort
Crammed
Een groep polioslacht-
offers in zelfgebouwde
rolstoelen besluit een
orkest op te richten. Ze
wonen een tijdje bij een rotonde in de Congolese
hoofdstad Kinshasa. Nu repeteren ze nabij de
dierentuin, waar ook deze plaat opgenomen is.
En wat spelen ze? Rumba natuurlijk (Mwana), en
Afrobeat (Staff Benda Bilili), prachtige ballades
(Sala Keba), reggae (Sala Mosala) en een James
Brown imitatie op Je t’aime. Spannend verhaal –
uiterst aangename muziek.
Lura: Eclipse
Lusafrica
Er komt een nieuwe
Kaapverdiaanse
vedette aan. Ze is nog
jong maar heeft al een
berg podiumcharisma
en een fraaie stem. Op
haar nieuwe CD Eclipse staan vooral prettig in
het gehoor liggende stukken, een mooie traditi-
onele morna van thuis (titelnummer), een paar
vlotte liedjes (Na Nha Rubera, Tabanka) en een
hele fraaie afsluiter. Geen grote verrassingen dus,
maar wat zou het? Deze CD is bedoeld voor een
breed publiek: er zullen weinig mensen zijn die
zich bij het beluisteren van Eclipse onprettig zul-
len voelen. En mogen we ook nog even zeggen
dat Lura adem­benemend mooi is?
zam africa magazine 02/2009 27

Dadis
de tv-
rechtbank van
Guinee
Vergeet Beauty en de Nerd,
show
X-factor of GTST. Voor echt
spannende televisie stem je af
op de staatszender van Guinee.
Waargebeurde verhalen
over de presidentiële garde
die cocaïne helpt uitladen,
drugsdeals in het huis van
de first lady en coke die per
diplomatieke post wordt
doorgevoerd naar Europa.
Tekst: Rukmini Callimachi,
Vertaling: Richard Hengeveld
28 zam africa magazine 02/2009
de
Heel Guinee zit aan het scherm gekluisterd als
de ene na de andere overheidsfunctionaris voor
de televisie zijn rol opbiecht in de cocaïnebusi-
ness die de schakel vormt tussen de plantages
van Zuid-Amerika en de disco’s van Europa. De
bekentenissen zijn een initiatief van de mili-
taire junta die afgelopen december de macht
greep. Ze bieden een nog niet eerder vertoond
inkijkje in de explosief groeiende drugshandel
van West-Afrika.
Uit de tv-bekentenissen komt het beeld naar
voren van een straffeloos bedreven sluikhan-
del, met een actieve rol voor staatsambtena-
ren, leden van de presidentiële familie en de
ordestrijdkrachten. Ze laten ook de grote rol
zien die Guinee en andere West-Afrikaanse lan-
den spelen als knooppunt voor de drugshandel.
Volgens een recent rapport van de Verenigde
Naties is er op de route naar Europa via West-
Afrika sinds 2005 minstens 46 ton cocaïne
onderschept; de hiermee gemoeide winsten
overtreffen soms de gehele politiebegroting
van het doorvoerland. In de periode daarvoor
werd per jaar minder dan een ton in beslag
genomen in heel Afrika.
Jarenlang vormde de drugshandel in Guinee
een publiek geheim. De kring rond de vroegere
dictator Lansana Conté, die tot zijn dood Gui-
nee 24 jaar lang regeerde, was corrupt tot op
het bot. Overheidsfunctionarissen reden rond
in dikke SUV’s, terwijl de meeste mensen in de
hoofdstad nog niet eens elektriciteit hebben.
Conté overleed in december. Een dag later
greep kapitein Moussa Dadis Camara, een
lagere legerofficier, in een staatsgreep de
macht. Hij beloofde met harde hand tegen de
corruptie en de drugshandel op te treden. Tot
dusver zijn zo’n vijftien mensen gearresteerd,
maar leden uit Dadis’ eigen militaire junta van
wie wordt vermoed dat ze in drugs handelen
blijven ongemoeid.
Show
De bekentenissen begonnen eind februari op
de staatstelevisie. In Guinee wordt gesproken
van de ‘Dadis-show’. De uitzendingen halen
ongekend hoge kijkcijfers en iedereen heeft
het erover bij de lunch en de koffie.
De eerste die aantrad was Ousmane Conté, de
gevreesde, onder het vorige regime onschend-
bare oudste zoon van de overleden dictator.
Hij gaf toe wat iedereen in Guinee wist, maar
nooit iemand durfde te zeggen.
Een vriend, zo vertelde hij, voerde ‘medicijnen’
in voor zijn humanitaire stichting, waarvoor
hij een vliegtuig gebruikte van het Rode Kruis.
Dat landde ‘s nachts in de hoofdstad Conakry.
Conté haalde vervolgens, vergezeld door de
presidentiële garde, de lading uit het vliegtuig.
Conté beweert dat hij aanvankelijk niet in de
gaten had dat er cocaïne in zat. Zijn vriend ver-
telde dat pas achteraf, waarop Conté zich voor
300.000 dollar liet omkopen.
Andere functionarissen hebben vergelijkbare
daden toegegeven. De zwager van de overle-
den president vertelde van zijn ontmoeting
met Latijns-Amerikaanse drugshandelaars in
een villa van zijn zuster, de vroegere presi-
dentsvrouw. Het hoofd van de nationale inlich-
tingendienst vertelde dat hij persoonlijk een
konvooi van vrachtwagens naar de hoofdstad
heeft begeleid dat drugs vervoerde. Het vroe-
gere hoofd van de politie moest uitleggen waar
hij het geld vandaan heeft voor de universiteit
die hij aan het bouwen is.
Recycling
Zelfs de vroegere chef van de drugsbestrij-
dingseenheid van het land is op de staatstelevi-
sie ondervraagd. Door hem in beslag genomen
drugs werden gewoonlijk niet vernietigd, maar
‘gerecycled’ en doorverkocht.
Een lager geplaatste politieman vertelt dat hij
bij een inval een container ontdekte vol cocaïne
in plastic zakjes. Het was zo veel, dat de politie
niet alles kwijt kon in de twee pick-up trucks
De drugsbestrijdingeenheid verwierf zo’n
reputatie als toegangspoort tot het grote
geld, dat iedereen er wilde werken
die ze bij zich hadden. De politieman stopte
in de verwarring een zakje cocaïne in zijn
­uniform, en verkocht dat later in de haven
voor 15.000 dollar. Daarvan kocht hij een
­tweedehands auto, een tv, een nieuwe
telefoon en een reisje voor zijn islamitische
­moeder naar Mekka.
Hij wijst erop dat zijn diefstal in het niet valt
bij die van zijn meerderen. De drugsbestrijdin-
geenheid verwierf op den duur zo’n reputatie
als toegangspoort tot het grote geld, dat
alle politiemensen ernaar wilden worden
­overgeplaatst.
Moussa Camara, de nieuwe directeur van de
drugsbestrijdingseenheid, vertelt dat veel
politiemensen in auto’s rijden waarvoor ze met
hun maandsalaris van honderd dollar meer dan
vijftig jaar zouden moeten sparen.
Toename
De Guineese drugshandel vormt een schakel
in de uitgebreide handel van cocaïne uit Zuid-
Amerika naar de bloeiende Europese markt.
Naarmate de cocaïnemarkt in de Verenigde
Staten verzadigd raakte, verlegden de drugs-
handelaars hun aandacht naar Europa. Een
kilo cocaïne doet in Europa vandaag twee keer
zo veel als in de Verenigde Staten, aldus het
Bureau voor Drugs en Criminaliteit van de VN.
Om de cocaïne naar Europa te krijgen, smok-
kelen de handelaars deze eerst de oceaan
over naar de Afrikaanse westkust, recht
tegenover Colombia, Peru en Bolivia, waar
de hele wereldoogst aan cocabladeren wordt
verbouwd. Eenmaal overgebracht worden de
ladingen noordwaarts gesmokkeld in boten,
vliegtuigen en magen van koeriers.
De landen langs de Atlantische kust van Afrika
zijn zo arm, dat de verleiding om zich met
drugshandel in te laten groot is. Van de sinds
2006 onderschepte drugskoeriers waren 221
afkomstig uit Guinee, volgens het VN-rapport
het hoogste aantal uit één land binnen de regio.
Zinloos
Het valt nog te bezien of het hardhandige
optreden in Guinee de kartels zal weten te
verjagen. Deskundigen denken dat zelfs als
dat inderdaad lukt, de handel zich eenvoudig
zal verplaatsen naar buurlanden. In Sierra
Leone werd vorig jaar juni een Cessna met een
driekoppige Latijns-Amerikaanse bemanning
onderschept met 700 kilo cocaïne aan boord.
Vanuit Guinee-Bissau vloog in 2006 een vlucht
naar Schiphol met het recordaantal van 32 coca-
ïnesmokkelaars aan boord.
De inwoners van Guinee merken hoe sterk hun
economie afhankelijk is van de drugs. De rijke
Nigeriaanse tussenpersonen zijn er nu niet
meer. Voor de disco’s in de hoofdstad is het
een slappe tijd. Een fles champagne kost de
inwoners van Guinee zelf een kwartaalsalaris,
maar de Nigerianen gaven aan de lopende band
rondjes. Dat ze nu zijn vertrokken merkt ook de
veertienjarige verkoper van telefoonkaarten op
een kruispunt in de binnenstad. ‘De Nigerianen
kochten er meestal tien tegelijk,’ vertelt hij. ‘Nu
raak ik er nauwelijks nog een kwijt.’
Mensen met drugsgeld weten zich gewaar-
schuwd. De politieman die toegaf dat hij
cocaïne heeft gestolen, reist inmiddels met
het openbaar vervoer naar zijn werk. Hij belt
met een gehavend Nokia-mobieltje. ‘Iedereen
weet dat iemand in Guinee zich geen nieuwe
kan veroorloven’, legt hij uit, terwijl zijn benen
onder de tafel zenuwachtig op en neer gaan.
‘Iedereen is bang. Niemand had kunnen denken
dat ze die lui zouden arresteren.’
Rukmini Callimachi is journaliste voor Associated
Press. Sinds 2006 werkt ze vanuit West-Afrika. Daarvoor
verwierf ze bekendheid met haar verhalen over de
nasleep van de orkaan Katrina in New Orleans.
29

RAJECT
TRAJECT
TRAJECT abidjan » ouagadougou
D
ie onderneming heet Sitarail (Société Internatio-
nale de Transport Africain par RAIL). Er werken
ruim 1500 mensen. De spoorlijn was 105 jaar gele-
den een Frans koloniaal project dat met heel veel bloed,
zweet en tranen is uitgevoerd. Afrikaans bloed, zweet en
tranen. Soms viel er wel eens een Franse dode, zoals de
heer Rubino die in 1910 bij een arbeidersopstand om het
leven kwam. Naar Rubino is een stadje genoemd.
In de gouden jaren 70 had de spoorweg twee eigenaren:
de regeringen van Ivoorkust en (toen nog) Opper Volta.
Onder de vlag van de RAN (Régie Abidjan-Niger) vervoerde
het bedrijf toen miljoenen passagiers per jaar. Er stonden
luxe hotels naast alle grote stations, duizenden mensen
hadden er werk, men vestigde zelfs een snelheidsrecord
van 160 kilometer per uur. Wie dat nu probeert, pleegt
zelfmoord.
Staatseigendom komt met kwalen. Politieke benoemin-
gen. Instabiliteit. Uitbaten maar niet investeren. Een
onstuitbare neergang en uiteindelijk de gedwongen
privatisering van een bijna onbruikbare boedel. En nu is
30 zam africa magazine 02/2009
Iedere dag rijdt een
handvol treinen over
een enkel spoor
van 1145 kilometer,
tussen de Ivoriaanse
metropool Abidjan
en Ouagadougou,
de hoofdstad van
Burkina Faso. Dat
moet niet moeilijk
zijn, denk je dan.
Totdat je het
bedrijf induikt
dat de spoorweg
beheert.
Tekst: Bram Posthumus
Foto’s: Martin Waalboer
het spoor weer in Franse handen. Transportgigant Bolloré
(jaaromzet in 2008: ruim 7,3 miljard euro) is hoofdaandeel-
houder van Sitarail met 67% van de aandelen. De beide
regeringen hebben 15% en het personeel 3%.
Het grootkapitale spel zal de meeste werknemers een
zorg zijn. Treinen moeten rijden en dat doen ze al ruim
een eeuw. Ondanks de heftige politieke woelingen in
beide landen, ondanks de korte burgeroorlog in Ivoorkust,
ondanks de slechte staat van het spoor – smalspoor, klei-
ner dan het overal gebruikte standaardspoor. Dankzij die
ellendige Franse erfenis moet bijna iedere aangekochte
wagon eerst aan de spoorbreedte worden aangepast voor-
dat hij kan rijden. U ziet: zo makkelijk is dat allemaal niet.
De mensen van Sitarail werken verspreid over een enorm
gebied. In de gigantische hoofdwerkplaats in Abidjan.
Langs het spoor ergens tussen hier en daar en op kantoren
in de steden. Meest mannen en meer dan de helft is rond
de 50. Veel werk is buiten, zwaar en vuil.
Hier zijn ze, de mannen van Sitarail. Gewoon aan het werk,
aan een Afrikaanse spoorlijn.
onderweg, dimbokro: de machinist
‘Doly Sie Tilika is de naam. Ik ben 54, getrouwd, heb zeven kinderen en
ben inmiddels grootvader, bij de gratie Gods. Dertig jaar werk ik op de
trein. Tijdens de gebeurtenissen van 2002 heeft het even stilgelegen
maar nu rijden rijden we weer.
Onderweg moet ik voortdurend op de toestand van het spoor letten.
Doodvermoeiend. Ik kan je zo de trajecten vertellen waar we 40 kilometer
per uur kunnen rijden. Straks na Dimbokro, het stuk naar Bouaké, daar
kun je 60 rijden. Maar het gaat allang niet meer zo snel als vroeger.
Wat ik nog wil? Ach, als ik me netjes gedraag en God is me gunstig
gezind, dan werk ik nog een paar jaar door.’
zam africa magazine 02/2009 31
 abidjan: de brandstoftechnicus
‘Ik ben Etienne Daipo, 50 jaar, getrouwd en heb drie dochters en één
zoon. Het gaat goed met de familie. Ik ga over de brandstof. Onze loco-
motieven rijden op DDO, Destillaat Dieselolie. Als dat bij ons binnenkomt
moet het worden opgeschoond in een separator, en die staat hier. Als
het gezuiverd is, slaan we het op in tanks. Voilà, dat is mijn werk.
De RAN, de voorganger van Sitarail, was mijn eerste werkgever. Ik ben
daar in de jaren 80 begonnen. Er was toen heel veel mogelijk: voorschot-
ten op je salaris, gratis gezondheidszorg. Ook vervoer was gratis – maar
ik ga nooit met de trein, want mijn dorp ligt hier vlakbij.’

32 zam africa magazine 02/2009

onderweg: tussen abidjan en bouaké: de treinchef
‘Mijn naam is Joseph Gnaboto Louo. Ik ben 49 jaar, getrouwd, vijf kinde-
ren. Vroeger was ik treinsamensteller, daarna opzichter treincirculatie en
nu zorg ik voor de veiligheid van mijn passagiers. U bent bij mijn in goede
handen. Ik ben tevreden. Ik heb een inkomen, mijn gezin heeft te eten, de
kinderen gaan naar school. Als het aan mij ligt blijf ik tot mijn pensioen.’

zam africa magazine 02/2009 33

 bobo diolassou: directeur vaste installaties
‘Veertig miljoen euro heb ik nodig, alleen al voor wat er nu moet
­gebeuren. Hier op mijn bureau liggen alle projecten.
Mijn prioriteiten? Eerst: de rails. We moeten dat versleten staal vervan-
gen. Dan: het spoorbed. Vroeger allemaal met de hand aangelegd en
het zakt in. Tenslotte: communicatie. De verkeersleiding gebruikt de
34 zam africa magazine 02/2009
telefoon: “Heb je een trein staan... nee? Dan stuur ik je er één.” We zijn
dat aan het digitaliseren.
Ik heb eer van mijn werk – maar geld is er niet. Ik maak van oude stalen
bielzen een beweegbaar hek voor een spoorwegovergang. Of van twee
oude bruggetjes één nieuwe voetgangersbrug. Wil je het zien?’
Stemmen
het opiniek atern van ZAM
Het einde van het Duizendjarig Regenboogrijk 3 5
Handel is geen wondermiddel 3 7
Zimbabwe vandaag: verveling alom 3 8
Onderzoek naar censuur moordboek 3 9
De tweede vrouw 4 0
Zoek de journalist (2) 4 1
Torero Café, Kigali 4 2

Het einde van

het Duizendjarig
Regenboogrijk
Na de nodige controverse is Jacob Zuma als winnaar uit
de Zuid-Afrikaanse verkiezingen gekomen. Veel mensen
schreeuwen moord en brand, maar Evelien Groenink is
vooral opgelucht dat het tijdperk-Mbeki nu voorbij is.

I
n 1994 hadden Zuid-Afrikaanse inwonen-
den met de buitenlandse nationaliteit
ineens even stemrecht en ik stemde toen
natuurlijk - Mandela for president! - op het
ANC. Maar als ik in 2004 had mogen stem-
men - hetgeen toen niet meer mocht - zou ik
alleen naar het stembureau gegaan zijn om
daar als protest mijn stembriefje ongeldig te
maken. Door er een gek poppetje op te teke-
nen, met een baardje en een pijp en een pijl-
tje ernaast, dat zou wijzen naar de daar weer
naast gekrabbelde naam ‘Thabo’.
Mijn god, wat was Thabo erg. En niet alleen
om die 350 000 Aidsdoden die gered hadden
kunnen worden, of om zijn warme relatie met
Mugabe, of om zijn regime van incompetente
jaknikkers die de gezondheidszorg, het onder-
wijs, de politie en de algehele uitvoering van
beleidsplannen die op papier zo mooi klonken,
verziekten. Thabo was vooral zo gemeen. Wie
tegen hem was - wat vaak neerkwam op laten
merken dat je hersens had - die werd ontsla-
gen, zwartgemaakt in de pers, of justitieel
vervolgd. Vaak alledrie. Zelfs mensen die best
braaf wilden doen wat Thabo wou overkwam
het, meestal nadat ze per ongeluk iets slims of
kritisch hadden gezegd.
Het werd zo erg dat ik geen zin meer had in dit
land. Zelfs het grijze, saaie, vervelende Neder-
land leek ineens warm en inspirerend verge-
leken met de geestdodende terrreursfeer van
Mbeki’s Zuid-Afrika.
Verbijsterend
Hoe een beschaafd diplomatiek talent als
Thabo Mbeki zich ontpopte als een paranoide
Keizer Caligula - u weet wel, die met alle eli-
tevrouwen naar bed ging, zijn tegenstan-
ders vergiftigde, niets om het volk gaf en zijn
paard benoemde tot senator - valt te lezen in
de psychologisch diepgravende Mbeki-biogra-
fie door Mark Gevisser. De prangendste vraag
voor mij op dit moment is echter waarom de
intelligentsia van linkse blanken, zowel in
Zuid-Afrika als in het westen, Thabo zo lang
zo geweldig vond. Velen in de nieuwe zwarte

zam africa magazine 02/2009 35


elite, de Mercedes-bezittende Wa Benzi, hiel-
den ook erg van Thabo, maar die hadden
daarvoor een goede reden: Thabo had hen
immers aan zich gebonden door het uitdelen
van staatscontracten en posities.
Het was in de afgelopen jaren verbijsterend
om te zien hoe progressive blanke journalis-
ten, advocaten, cartoonisten en NGO-ers, die
zich vroeger stuk voor stuk met de anti-apart-
heidsbeweging hadden geassocieerd, in de
ban van Thabo leken te zijn.
Dat de arms deal bijvoorbeeld alleen maar
onderzocht werd voor zover het de (nog
steeds niet bewezen) corruptie-kruimel van
Zuma betrof, leek niemand gek te vinden. En
ook niet dat de Schorpioenen (leden
van het anticorruptie-agentschap)
steeds vaker mensen ‘onderzochten’
die eerder als moedig en integer
bekend hadden gestaan. Dat ‘viel
dan tegen’ van die mensen, zo heette
het in het grootste deel van de pers,
die zich trots als ‘anti-corruptie’
opstelde en dus graag meedeed met
het aan de schandpaal nagelen van
vroegere ‘comrades’. In de ogen van
het westen, de NGO’s en de kranten,
vooral de kranten met een blank-
liberale achtergrond, waren de Schorpioenen
lichtende voorbeelden van moed en integri-
teit.
Ook feministische activisten met een wes-
terse achtergrond bleven Thabo toejuichen,
simpelweg omdat hij veel zwarte vrouwen
aanstelde op belangrijke posities. Men was
zo onder de indruk van Thabo’s speeches - hij
sprak inderdaad altijd in termen van non-
seksisme en non-racialisme, in zinnen die wel
uit de prachtige Zuid-Afrikaanse grondwet
afkomstig leken te zijn - dat zijn genocidale
Aids-beleid werd afgedaan als een ‘smet’ op
een verder lichtend voorbeeld van Afrikaans
leiderschap. Dat de vrouwen die Thabo aan-
stelde, net als de mannen, voornamelijk van
36 zam africa magazine 02/2009
stemmen
het soort ‘incompetente jaknikker’ waren,
werd ook al over het hoofd gezien.
Lichtend voorbeeld
‘We wilden geloven in een beschaafde zwarte
president’, verzucht een vriendin. ‘Een pre-
sident die de corruptie - het probleem van
Afrika - zou gaan aanpakken. Een vrouw-
vriendelijke president die voor traditionele
Afrikaanse leiders een lichtend voorbeeld
was. Een president die een hele Afrikaanse
renaissance beloofde.’ Progressieve activisten
met een westerse achtergrond hadden zich
vereenzelvigd met alle moderne ideeën waar
de Zuid-Afrikaanse grondwet, die perfecte
Mensen die per ongeluk
iets slims zeiden,
werden ontslagen,
zwartgemaakt of
vervolgd.
blauwdruk voor een nonpraciaal en non-sek-
sistisch Utopia, voor stond. En waar Thabo als
leider voor leek te staan .
Ze waren dus als de dood voor Jacob Zuma.
‘Zo’n typische ongeschoolde primitieveling,
met seksistische en homofobische opvat-
tingen’, geeft mijn vriending grif toe. ‘We
hoopten maar dat hij niet aan de macht zou
komen.’ En daarna, fluisterend: ‘dat hoop ik
eigenlijk nog steeds.’
Intussen heeft zij - en met haar vele andere
vertegenwoordigers van westerse moderni-
teit in Zuid-Afrika - zich wel gerealiseerd dat
Thabo Mbeki, op de rand van de grootheids-
waanzin, een totaal verknipt beeld van zijn
land had, laat staan dat hij erover kon rege-
ren. Wie in Zuid-Afrika niemand kent die Aids
heeft, agressieve misdaad bedrijft (‘de statis-
tieken zijn overdreven’) of ongelukkig is met
de regering (‘straks word ik weer president’)
wordt beheersd door een illusie. Thabo was
de baas van zijn eigen regenboogplaneet,
die bewoond werd door zielsgelukkige, pijp-
rokende, Shakespeare-citerende zwarten. En
wie de hallucinaties van de leider verstoorde
kreeg de Schorpioenen achter zich aan.
Gezellig
Mijn vriendin is inmiddels verzoend met het
idee dat de nieuwe President een ouderwetse
Zulu is die gezellig ronddanst met dorps- en
townshipbewoners. Haar angst is iet-
wat verzacht nu dat Zuma duidelijk
heeft gemaakt dat de capabele en
feministische Barbara Hogan Minister
van Gezondheidszorg zal blijven, en de
international gerespecteerde Minis-
ter van Financien, Trevor Manuel, de
planning van de nieuwe regering zal
overzien. ‘Ik weet dat ik weinig scho-
ling heb gehad, daarom heb ik zulke
goeie mensen nodig’, is Zuma’s hou-
ding in deze. Voor zijn seksitische en
homofobische uitspraken heeft hij al
een paar keer zijn excuses aangeboden. Wat
niet wegneemt dat hij zulke opvattingen -ver-
gelijkbaar met heersende opvattingen in het
Nederland van 1950 - nu eenmaal nog steeds
heeft.
Net als zijn volgelingen, trouwens. Wat door
de westerse intelligentsia vaak wordt verge-
ten is dat Afrikanen, en ook Zuid-Afrikanen,
over het algemeen jaren 50-achtig conserva-
tief zijn. Geen seks voor het huwelijk, abortus
is moord, als je een minirok draagt vraag je
erom en homo’s zijn pervers. Mooi is anders,
maar het zijn de opvattingen van de meerder-
heid en met de verkiezing van Zuma is wel
degelijk een democratische overwinning voor
die meerderheid geboekt. In Zuma heeft Zuid-
 stemmen

Afrika nu in elk geval een gewoon mens als
president; een bestuurder die tegen kritiek
kan, advies accepteert, en geen last heeft van
Duizendjarig Regenboogrijk-achtige halluci-
Handel is geen
wondermiddel
Investeren is het nieuwe toverwoord bij
internationale donoren. Geld dat eerst naar hulp ging,
gaat de laatste tijd steeds vaker naar ondernemers.
‘Trade, not aid’ moet Afrika redden. Alex Duval Smith
vraagt zich af of dat wel zo’n goede gedachte is.

naties.
Of er nu aan rechten van vrouwen en homo’s
gaat worden getornd waag ik overigens te
betwijfelen. De meeste Zuidafrikanen en
Zuma zelf zijn gepokt en gemazeld in de
ANC-traditie, die doordesemd is van het res-
pect voor mensenrechten. Het luisteren naar
iedereen, het bemiddelen en vredestichten
zijn ANC-tradities, en Zuma heeft in zijn poli-
tieke carriere als ANC-leider, als vredestichter
in KwaZulu Natal, en ook elders in Afrika, wel
bewezen in die traditie te passen. ‘Zuma luis-
tert’ zeggen, in koor, zowel mijn huishoudster
als voormalig DA oppositieleider Tony Leon,
die in een recent opiniestuk blijk gaf van grote
opluchting met de wisseling van de wacht in
de partij van de meerderheid.
Nu hebben we in Zuid-Afrika ineens, na jaren
van stilte, weer luidruchtige, vrolijke vergade-
ringen, met muziek en dansen na. Waar men-
sen over de plaatselijke boevenbestrijding en
de school voor hun kinderen praten, in plaats
van over winstgevende gemeentecontracten.
En ik realiseerde me dat ik tijdens de recente
Zuid-Afrikaanse verkiezingen, als ik hier
stemrecht zou hebben, weer op het ANC zou
hebben gestemd. Om binnen die beweging
vervolgens wel de strijd tegen het seksisme en
de homofobie door te zetten.
Ik ben weer thuis.
evelien groenink is journalist en publicist en woont
in centurion, zuid-afrika. ze is coordinator van het
forum for african investigative journalism.
D
e Zambiaanse econome Dambisa Moyo
schreef een bestseller, Dead Aid, over
de slechte invloed van westerse hulp
op ontwikkelingslanden. Volgens Moyo, een
voormalig strateeg bij Goldman Sachs, maakt
hulp Afrikaanse landen alleen maar slap en
afhankelijk.
Haar boodschap werd woedend ontvangen
door ontwikkelingsorganisaties, maar Moyo
werd deze maand door het tijdschrift Time wel
opgenomen in de lijst van 100 meest invloed-
rijke mensen ter wereld.
Waarmee moet hulp worden vervangen? De
Africa Commission, een initiatief van de Deense
regering, maakte onlangs bekend drie miljard
dollar te reserveren voor kleine ondernemers in
Afrika. Het gaat hierbij vooral om mensen die
niet bij lokale banken kunnen aankloppen en
die meer dan een microkrediet nodig hebben.
Met geld van de Africa Commission kunnen
bijvoorbeeld straatverkopers een eigen winkel
beginnen. Volgens Donald Kaberuka, presi-
dent van de African Development Bank, is dit
‘het meest innovatieve plan dat Afrika in jaren
gezien heeft’, en zullen er miljoenen prima
banen gecreëerd worden.
Scepsis
Veel Afrikaanse zakenlieden verwelkomen het
nieuwe plan. Er is echter ook scepsis. Waarschu-
wingen komen bijvoorbeeld van de Soedanees-
Britse zakenman Mo Ibrahim, die een fortuin
maakte met het telefoniebedrijf Celtel. Volgens
Ibrahim kan de Afrikaanse economie alleen
stappen maken als er geld uit Afrika zelf komt:
‘Er is in Afrika totaal geen investeringscultuur.
In Amerika stopten lokale investeerders ooit
hun geld in Google en Microsoft, met als enige
doel: winst. Dat is uiteindelijk voor iedereen
de beste motivatie. In Afrika hebben we ook
investeerders nodig die winst voor ogen heb-
ben, geen organisaties met goede bedoelingen.
Volgens mij loopt de Africa Commission het
gevaar zo’n organisatie te worden.’
Ook Duncan Green, onderzoeker bij Oxfam,
ziet de nieuwe plannen niet als wondermiddel:
‘Mensen hebben ineens allerlei verwachtingen
van Afrikaanse ondernemers, die natuurlijk
nooit worden waargemaakt. Uiteindelijk is het
plan van de Africa Commission gewoon oude
wijn in nieuwe zakken.’
Sommige ontwikkelingsorganisaties vrezen
dat alle aandacht voor ondernemerschap een
verkapte vorm van privatisering is. Vuyiseka
Dabula van de South African Treatment Action
Campaign waarschuwt dat niet al het geld naar
ondernemers moet gaan: ‘Het aantal mensen
met HIV wordt niet minder door de recessie, en
wij zijn geen bedrijf. 80% van ons geld komt
van internationale donoren, en nu zij minder
geld geven, kunnen wij minder mensen behan-
delen.’ Copyright 2009 The Guardian
Alex Duval Smith is afrikacorresponent voor de
engelse krant the observer. ze schrijft ook voor
the independent en the guardian.

zam africa magazine 02/2009 37


Zimbabwe vandaag:
verveling alom
Wat is het saai geworden in Harare, klaagt Jason
Moyo. Sinds iedereen besloot om aardig tegen
elkaar te gaan doen, valt er niets meer te beleven.
O
p een dinsdagavond eind maart
bracht Daves Guzha een groep van
zo’n vijfig theaterliefhebbers bijeen
in zijn onlangs heropende Theatre in the Park
in het centrum van Harare, voor de première
van het stuk waarmee dit jaar het hoofdste-
delijk theaterseizoen werd geopend.
De hoera’s waren niet van de lucht toen het
doek viel. Het publiek leek even enthousi-
ast over het feit dat ze in het theater waren
als over het nieuwe stuk van de plaatselijk
beroemde toneelschrijver Steven Chifunyise,
Dependence – een drama met een vleugje
komedie over een uit de rails gelopen Zimbab-
waanse familie.
De jarenlange crisis in de samenleving
was een uitkomst voor allerlei mensen-
rechtengroepen, journalisten, advoca-
ten. Ook de kunstsector profiteerde, in
de vorm van bijtende politieke satire;
opvoeringen werden verboden, arties-
ten gearresteerd. Maar waar moeten
we vandaag de dag nog naartoe, in
deze nieuwe tijd van nationale een-
heid, geknuffel en getortel?
Keerpunt
‘Alles wat vóór dit tijdperk van nationale een-
heid is geschreven doet er niet meer toe. Van-
daar dat we een tijd geen nieuwe toneelstuk-
ken hebben gehad. Er is behoefte aan nieuwe
stof’, aldus Guzha.
Volgens Guzha zijn de kunstenaars van Zim-
babwe wel vaker gesmoord geweest in onder-
linge aanhankelijkheid, bijvoorbeeld toen het
land in 1980 onafhankelijk werd en nogmaals
na de val van de apartheid in Zuid-Afrika.
De huidige crisis is nog lang niet voorbij, maar
Zimbabwe neemt schoorvoetend afscheid
van tien jaar mishandelingen, moord, haat en
38 zam africa magazine 02/2009
stemmen
adembenemende inflatie. In die ellende had
het land zijn weg gevonden – het was de norm
geworden. Deze nieuwe tijd is simpelweg niet
‘normaal’.
Het kostte de natie de nodige tijd om bij te
komen van de aanblik van Grace Mugabe, die
in maart huilend aan het ziekenhuisbed van
de gewonde Morgan Tsvangirai stond. Een
paar dagen later hield Robert Mugabe zelf
een ontroerende lofrede op de begrafenis
van Susan Tsvangirai. Zijn oude vijand – die
ooit werd afgetuigd tot hij bijna dood neer-
viel en beschuldigd werd van hoogverraad –
heette nu ‘een van ons’. Voor een gehoor van
duizenden geschokte MDC-aanhangers werd
Mugabe voor zijn mooie woorden bedankt
Waar moeten we naartoe,
in deze nieuwe tijd
van nationale eenheid,
geknuffel en getortel?
door Tsvangirai’s eigen zoon, die zei dat hij
Mugabe nu ‘veel beter begreep’.
Het volgende tafereel was een ontmoeting
van de twee machtigste vrouwen van Zim-
babwe, Tsvangirai’s plaatsvervangster, Thoko-
zani Khupe, en Mugabe’s nummer twee, Joice
Mujuru, die eind maart in een stadion partij-
insignes uitwisselden.
Einde
Er blijft nog genoeg om op te kankeren: de
omvang van de nieuwe regering, de voorliefde
van regeringsleden voor luxe SUV’s en glan-
zende Italiaanse pakken, het voortduren van
het geweld op de boerderijen. Maar er is dom-
weg te weinig vijandschap over om de verve-
ling te verdrijven. Opgetekend uit de mond
van Comrade Fatso bij een van zijn optredens
in de Mannenberg Jazzclub: ‘Jammer dat er
nog maar zo weinig crimineel geweld is.’
De geldhervormingen betekenden het einde
voor de bloeiende dealercultuur van Harare.
Honderden geldwisselaars beheersten de
straten, maar ze zijn allemaal verdwenen.
Weg zijn de talloze taferelen van politie die
op straat achter wisselaars aan zit – en weg is
de stoot adrenaline als je geld moest wisselen
ergens in een sjofel steegje.
De kick van het nachtleven van Harare is ook
voor een deel verdwenen, nu de diamant-
dealers failliet zijn. Die slijten hun dagen op
automarkten in een wanhopige poging hun
luxe wagens en verdere bling te verpatsen, en
moeten op zoek naar een reguliere baan.
Supermarkten staan stikvol koopwaar, gara-
ges vechten onderling om klanten; weg is de
spanning van het onderhandelen in achteraf-
straatjes over brood of benzine.
President
De staatsmedia lopen wat verloren rond.
Staatsomroep ZBC grossiert niet meer in
komische complottheorieën. The Herald
zingt een toontje lager. Zelfs columnist
Nathaniel Manheru, die elke zaterdag
in Chauceriaans Engels tekeer ging
tegen tegenstanders, is de wacht aan-
gezegd. Velen haatten hem, iedereen
las hem.
Tegenwoordig staan er bespiegelingen
in The Herald over het ‘samen optrekken’.
De krant noemde de leider van de MDC zelfs
‘kameraad Tsvangirai’!
En premier Tsvangirai zelf? Die gaf een ver-
slaggever ervan langs die vroeg waarom hij
‘Mugabe vertrouwt’. De premier, als door een
wesp gestoken: ‘Het is president Mugabe’, met
de nadruk op ‘president’.
En zo is het precies.
Jason Moyo is journalist voor de Zuid-Afrikaanse
Mail & Guardian. Hij komt uit Zimbabwe en bericht
voornamelijk over zijn vaderland.

Onderzoek naar
censuur moordboek
Waarom mocht een boek van een Nederlandse
journalist met onthullingen over politieke moorden
op vrijheidsstrijders in Zuid-Afrika niet verschijnen?
De uitgever zelf gaat nu op onderzoek uit. ‘This is a
very dangerous world.’ door: Bart Luirink
O
p 29 maart 1988 werd in Parijs ANC-
vertegenwoordiger Dulcie September
vermoord. Anderhalf jaar later werd de
Namibische vrijheidsstrijder Anton Lubowski
om het leven gebracht. In 1993, tenslotte, werd
ANC-leider Chris Hani op de stoep van zijn huis
doodgeschoten. Naar de achtergronden van
deze moorden deed de Nederlandse journalist
en ZAM-medewerker Evelien Groenink ruim
tien jaar onderzoek. Groenink ontdekte dat de
drie moorden niet simpelweg kunnen worden
toegeschreven aan doodseskaders in dienst van
het toenmalige blanke minderheidsbewind.
Volgens Groenink leidt het spoor in alle drie de
gevallen naar de internationale wapenhandel.
‘Mensen als Hani, September en Lubowski ston-
den lucratieve contracten tussen mafiosi en
aankomende regeringen in zuidelijk Afrika in
stemmen
de weg’, aldus Groenink, die tot de conclusie is
gekomen dat al voor de overgang naar demo-
cratie de miljarden verslindende aankoop
van wapens tijdens het bewind van president
Mbeki werd voorbereid. De weerslag van haar
onderzoek, Dulcie, een vrouw die haar mond
moest houden verscheen in 2001 bij Atlas.
Onvrede
De Zuid-Afrikaanse uitgeverij Jacana toonde na
publicatie al snel grote interesse in een Engels-
talige editie van het boek. Na vertaling en een
actualisering van de inhoud besloot Jacana
echter om het boek niet uit te brengen. Inmid-
dels neemt in Zuid-Afrika de roep om onder-
zoek naar de achtergronden van de ‘Arms Deal’
toe. Ook is er onvrede over het feit dat de ware
toedracht bij de moord op September nooit is
vastgesteld en grote twijfel of de vermeende
rechts-extremistische moordenaars van Chris
Hani wel de volledige waarheid hebben verteld.
Jacana-redacteur Maggie Davey van Jacana,
tenslotte, vraagt zich nu af waarom haar uit-
geverij enkele jaren geleden besloot om het
boek niet uit te brengen. Davey en Groenink
hadden vier jaar lang aan de Zuid-Afrikaanse
editie van het boek gewerkt. In die periode
werden beiden geconfronteerd met geweld-
dadige bedreigingen door medewerkers van de
inlichtingendienst en politici. Advocaten van
wapenbedrijven dreigden met kostbare juridi-
sche procedures. Oud-minister Pik Botha, die
door Groenink met de wapenaankoop in ver-
band wordt gebracht, gaf Davey telefonisch te
verstaan: ‘This is a very dangerous world, you
know.’ WISER, een onderzoeksinstituut aan de
Witwatersrand Universiteit in Johannesburg,
heeft haar inmiddels de zgn. Ruth First Fellow-
ship toegekend, vernoemd naar de onderzoeks-
journaliste die in de jaren tachtig door Zuid-
Afrikaanse doodseskaders werd omgebracht in
Maputo (Mozambique). Davey zal op 17 augus-
tus a.s. haar conclusies bekendmaken tijdens
een lezing.
Bart Luirink is hoofdredacteur van zam africa magazine
In Kenia woedt ook een discussie over de
pensioengerechtigde leeftijd,
volgens cartoonist James Kamawira.
zam africa magazine 02/2009 39

De tweede vrouw
Het polygame huwelijk lijkt bezig aan een
opmars in Zuid-Afrika. Nikiwe Bikitsha vraagt
zich af hoe dit komt.
I
k kon de uitnodiging van een vriendin
voor haar bruiloft in de Oost-Kaap moeilijk
afslaan. De verbazing was groot geweest:
een polygaam huwelijk! Dit speelde toch
alleen op het platteland en in vorstelijke krin-
gen? De emoties waren hoog opgelopen: ‘Hoe
komt ze erbij?’ Maar ook: ‘Ach, ze gaat in ieder
geval trouwen.’
Na de nodige heftige en kwaaie discussies
in onze kring waren de gemoederen wat
bedaard. Wat me wel trof was hoever het hele
gebeuren buiten mijn gezichtsveld lag.
Ik had niet gedacht dat ik in mijn leven
ooit verzeild zou raken in zo’n discus-
sie over een moderne, hoog opgeleide
stadse vrouw. Als we het ooit al over
polygamie hadden, dan ging het over
ANC-president Jacob Zuma met zijn
voorliefde voor meer dan één echtge-
note. Honend commentaar, daar kon de
leider van de regeringspartij op rekenen
tijdens etentjes in onze welbespraakte
kringen. Maar inmiddels werden we
geconfronteerd met de werkelijke gevol-
gen van zo’n polygaam partnerschap,
want het huwelijk van onze vriendin naderde
met rasse schreden.
We gingen erheen, maar dat betekende niet
dat we het eens waren met haar besluit. We
zouden haar alleen maar ondersteunen op de
grote dag. Overigens waren we best nieuws-
gierig naar de gang van zaken bij zo’n ceremo-
nie. En zo sleepten we ons naar de Oost-Kaap,
een tien uur lange rit.
Het feest had aanvankelijk alles weg van een
bruiloft in de beste kringen ter plaatse – we
vermaakten ons geweldig, en we waren
blij dat we erbij waren om onze vriendin
te feliciteren. Maar na een paar uur sloeg
de stemming volledig om door een plotse-
40 zam africa magazine 02/2009
stemmen
ling opstekende storm, die de feesttenten
volledig vernielde. Het was geen gezicht,
zoals we het feest ontvluchtten alsof ons
leven ervan afhing, ons vastklampend aan
onze lange rokken terwijl onze borden met
overheerlijke maïspap en pens alle kanten
op vlogen. Als het niet zo angstaanjagend
was, zouden we er hard om hebben moeten
lachen.
Zodra de aanwezigen zich in veiligheid gesteld
Zodra de wanordelijke
kapsels en pruiken
rechtgezet waren, begon
het gefluister.
hadden, hun kalmte hadden herwonnen en
hun wanordelijke kapsels en pruiken weer
hadden goedgezet, klonk overal hetzelfde –
zachtjes gefluisterd door de dikdoeners uit de
stad, hardop geroepen door de plattelanders
– dit was een teken dat de eerste vrouw niet
blij was!
Wat heerlijk om zwart te zijn: alles kan
altijd aan hekserij worden toegeschreven,
zelfs het weer.
Sinds deze dag stel ik me geregeld de vraag:
begint polygamie, door de middenklasse vaak
van de hand gewezen als boers en achterlijk,
soms voet aan de grond te krijgen in stede-
lijke kringen?
Ik denk (helaas) van wel. En wel om vermoede-
lijk heel klinische redenen. Uiteindelijk draait
het allemaal om de getallen. De huwelijks-
statistieken voor heel Afrika zijn glashelder:
onder zwarte Zuid-Afrikanen is het huwelijk
niet populair. Volgens cijfers uit 2005 was in
dat jaar 67 procent van alle blanken tussen de
25 en 34 jaar getrouwd of samenwonend; voor
de zwarte bevolking was dat niet meer dan 31
procent. Ik heb bergen recent onderzoek door-
genomen, maar kan geen antwoord vinden op
de vraag hoe dit komt.
Volgens een artikel in de Washington Post
geniet het huwelijk binnen de Afro-Ameri-
kaanse gemeenschap ook ook bepaald geen
grote populariteit. De auteur, Joy Jones, kwam
tot de conclusie dat mannen zich over het alge-
meen pas veel later in hun leven willen set-
telen; zolang ze twintigers en dertigers zijn
houden ze liever met niets en niemand
rekening. Tegen de tijd dat mannen zich
wel willen binden, zijn de vrouwen van
dezelfde leeftijdsgroep inmiddels zo
gewend aan hun onafhankelijkheid en
financiële zekerheid, dat ze liever alleen
blijven.
Jonge mannen die willen trouwen zijn
moeilijk te vinden. Vrouwen die graag
in het huwelijksbootje willen stappen,
komen er in toenemende mate achter
dat ze niet ‘die ene’ zijn, maar nummer
twee of drie. Ik respecteer dat dit een vol-
komen wettige en acceptabele culturele prak-
tijk is, maar ik word soms wel wanhopig. Niet
alleen vanwege de wijdverbreide bezorgdheid
over hiv-infecties in ons land, maar ook omdat
ik niets terugzie van de vooruitgang en het
gelijkheidsideaal waarvan we allemaal hebben
gedroomd en waarvoor onze voorouders zo
hard hebben gevochten.
Nikiwe Bikitsha is een bekende talkshowhost in Zuid-
Afrika. Ze werkt onder andere voor SABC en CNBC. Ook is
ze columniste voor de Mail & Guardian.

Zoek de journalist (2)
In de oproep van Gerard Guèdègbé (Zam jaargang 13, no. 1) om
te waken voor een te groot vertrouwen in het modieuze citizen
journalism in Afrika, noemt hij AfricaNews.com als voorbeeld van
een nieuwsagentschap van amateurs. Pieter van Twisk, directeur
van AfricaNews.com, reageert.
E
chte journalisten streven, volgens Guè-
dègbé, waarheidsgetrouwheid, accura-
tesse en transparantie na en deze stan-
daarden zouden niet gelden voor burgerjour-
nalisten. Uit angst voor journalistiek dilet-
tantisme roept hij waarnemers van media in
Afrika op om vooral verschil te maken tussen
‘aardig bloggende one-man shows en echte
journalistiek’.
Op zichzelf is zijn pleidooi lovenswaardig,
ware het niet dat hij voorbijgaat aan een
paar belangrijke zaken. Objectieve jour-
nalistiek is in Afrika zeker broodnodig,
maar helaas allesbehalve vanzelfspre-
kend. Hoewel Guèdègbé blij verkondigt
dat het allemaal zoveel beter gaat met
de journalistiek in Afrika, meldt het
laatste rapport van Reporters Without
Borders (2008) onomwonden dat het
bergafwaarts gaat met de persvrijheid
in Afrika.
De meeste persdiensten zijn in over-
heidshanden en allesbehalve objectief
of betrouwbaar. Afrikaanse journalisten krij-
gen bedroevend slecht betaald, en corruptie
en commerciële lippendienst zijn schering
en inslag. Daarnaast heeft de toenemende
invloed van China, volgens Reporters Without
Borders, een weinig positieve uitwerking op
de persvrijheid.
Kritisch
In dit licht komt AfricaNews.com er heel wat
minder slecht vanaf dan in Guèdègbé’s plei-
dooi. Anders dan hij suggereert is de site niet
per se een platform voor citizen journalism.
De site maakt gebruik van een vaste redac-
tie in Accra en heeft een aantal professionele
betaalde journalisten die dagelijks artikelen
aanleveren. De database met reporters van
AfricaNews.com is voor het overgrote deel
stemmen
gevuld met professionele journalisten, die eigen broek ophouden. Wat meer steun voor
hun meer kritische bijdragen niet in de eigen zo’n initiatief zou dan ook gepast zijn.
Afrikaanse media kwijt kunnen. Gerard Guè-
dègbé staat nota bene zelf sinds geruime tijd Naschrift Gerard Guèdègbé: Juist omdat zij
ingeschreven in onze database. de hoogste kwaliteit willen leveren, gaan Afri-
AfricaNews.com roept zowel geschoolde als kaanse journalisten de uitdaging van hun moei-
beginnende journalisten uit Afrika op om mis- lijke werkomstandigheden aan. Journalistiek is
standen aan de kaak te stellen en als reporter een vak dat gewaardeerd en gehonoreerd moet
toe te treden tot onze gelederen. Niet omdat worden, ook in Afrika. Op verslaggeving door
we per se geloven in citizen journalism, maar ‘burgers’ is niets tegen zolang dit maar vermeld
gewoon omdat Afrika gebaat is bij meer wordt. Daar heb je geen subsidie voor nodig.
Het gaat bergafwaarts
met de persvrijheid in
Afrika
openheid en transparantie en dus bij meer
goede journalistiek. En anders dan Guèdègbé
schrijft, afficheren we ons nergens als nieuws-
dienst van citizen journalist. Weliswaar kan
iedere Afrikaan een bijdrage leveren aan Afri-
caNews.com, maar alleen de beste artikelen
worden door de redactie geselecteerd voor de
meest prominente pagina’s.
Er wordt gewerkt aan een trainingspro-
gramma en er is een gelieerde stichting die
jonge Afrikanen opleidt tot camjo (de Stich-
ting Voices of Africa Media Foundation). Dat
het allemaal nog niet perfect is moge duide-
lijk zijn. We zitten in een opbouwfase en de
middelen ontbreken vooralsnog om al onze
Pieter Van Twisk is directeur van de stichting
doelstellingen in één keer te verwezenlijken. Africa Interactive. Daarvoor was hij onder andere
Maar hé, wij worden dan ook niet geholpen hoofdredacteur van Planet Internet. Zie www.
africanews.com, www.africa-interactive.com en
met vaste subsidiegelden en moeten onze www.voamf.org
zam africa magazine 02/2009 41

Column
Torero Café, Kigali
Ooit was de belegen countryzanger Kenny Rogers
het idool van Kigali, maar Paula Akugizibwe ontdekte
dat de Rwandese hoofdstad snel aansluiting weet te
vinden bij de 21ste eeuw.
E
en jaar geleden verhuisde ik voor een
nieuwe baan van Kigali naar Kaapstad.
Als ik terugkom vraag ik mijn vrienden:
‘En, nog wat nieuws te melden?’ De blik heft
zich dan ten hemel, de stem zakt weloverwo-
gen naar verveeld: ‘Niks, uiteraard.’
Maar dat klopt nooit.
Eind vorig jaar ging ging hier bijvoorbeeld de
eerste supermarkt open waar je 24 uur per dag
terecht kunt. Dat leidde tot nieuwe taferelen in
deze kleine stad: een stelletje ongeregeld voor
de winkeldeur, twintigers die om drie
uur ‘s nachts na een feestje de stad
afgrazen op iets te knabbelen.
Nog meer nieuws? Zeker. De economie
groeit als kool in Kigali. Eindelijk krijgt
het internationale bankwezen er voet
aan de grond, er zijn nieuwe scho-
len, nieuwe winkels, nieuwe clubs en
nieuwe wegen.
Kigali is nog steeds mijlenver verwijderd van
het kosmopolitische Kaapstad. Waar Kaapstad
elke paar weken een plastisch-chirurgische
transformatie ondergaat, krijgt Kigali net de
smaak te pakken van het gebruik van make-up.
Dat heeft iets ongelooflijk opwindends. Er veran-
dert van alles en er zitten nog veel meer veran-
deringen aan te komen, en ze arriveren in hoog
tempo – veranderingen ten goede of ten kwade.
Liever niet ten kwade, natuurlijk. Naarmate
er meer met modder wordt gegooid tussen
de Rwandese en Franse regering, naarmate er
meer aanwijzingen komen voor de betrokken-
heid van Rwanda bij het conflict in het oosten
van de Democratische Republiek Congo en
donors zich uit het land terugtrekken, bekruipt
je een akelig voorgevoel dat je maar moeilijk
van je af kunt schudden, in weerwil van de
standvastigheid die president Paul Kagame
uitstraalt.
42 zam africa magazine 02/2009
Paula Akugizibwe
De dagelijkse demonstraties van groei en ver-
anderingen stemmen me op dit ogenblik echter
hoopvol. Dat vrouwen 56 procent van de zetels
in het vorig jaar verkozen parlement bezetten,
vervult me met trots. De veranderingen roepen
fascinatie op, maar ook het gevoel dat ik iets
mis – omdat ik er niet bij ben. Dat ik al zo veel
gemist heb.
Dat voel ik bijvoorbeeld heel duidelijk op de
avonden die ik doorbreng in het Torero Café –
Rwanda’s eerste kunstenaarscafé. Toen ik in
Voor het concert
van Shaggy werd
het hele stadion
geel geverfd.
januari vorig jaar wegging, bestond Torero gro-
tendeels alleen nog maar in het hoofd van mijn
vriend Daddy Ruhorahoza, een Rwandese fil-
mer met een afkeer van alles wat conservatief
en conventioneel is. Zijn droom is nu werkelijk-
heid geworden.
Weggestopt, letterlijk ondergronds, midden
in Kigali, is het Torero Café het zoveelste sym-
bool van de ontwikkeling van een samenleving
waarin voorheen weinig plaats was voor kunst
en cultuur. De uitstraling is vrijzinnig, sympa-
thiek, intellectueel en divers, en dat zijn ook de
kenmerken van het jonge publiek dat het café
weet te trekken.
Het Torero Café biedt het uitgaansleven van
Kigali welkome nieuwigheden zoals quiz-
avonden, sofa’s, een kleine kunstgalerie, gra-
tis draadloos internet, verschillende soorten
muziek en een ongebruikelijke keuken.
Het is jammer dat ik deze revolutie moet mis-
sen – een revolutie zonder drama, maar eentje
die een brug slaat naar een opener geest, een
breder perspectief en een diverser cultuur.
Natuurlijk baart deze culturele revolutie ook
minder subtiele kinderen, zoals je aan mijn
jongere broers en zussen kunt zien. Verslaafd
aan MTV laten ze zich opzuigen in de wereld-
wijde draaikolk van populaire cultuur. Die
cultuur neemt langzaam bezit van Kigali, een
onvermijdelijk effect van de economische ont-
wikkeling.
Kort geleden was de Jamaicaanse muzikant
Sean Paul in de stad, dankzij Rwandatel, een
van de twee nationale mobiele netwerken. Om
niet achter te blijven haalde het concurrerende
MTN het weekeinde daarna ‘Mr. Boombastic’
Shaggy naar de stad – voor zijn concert werd
het hele stadion geel geverfd.
Ooit was Kenny Rogers hèt idool. Hij paste op
het eerste gezicht totaal niet in de plaatselijke
cultuur, maar bizar genoeg hield iedereen
van zijn songs. Waar je ook kwam in
Kigali, overal klonken flarden Rogers.
Zijn populariteit lijkt door alle nieuwe
ontwikkelingen plotsklaps voorbij. Mij
bekruipt een licht gevoel van heimwee.
Arme Kenny. Wij waren zijn laatste
kans op een come-back.
Verandering, verandering, verande-
ring. Daar zitten we dan bij Torero, nippend
aan onze wijn, jong, interessant en geïnteres-
seerd te zijn. We zitten vol ideeën. Uren en
uren zitten we te praten. Feminisme, traditi-
onalisme, import, export, Kenny Rogers, Sean
Paul, afro-pessimisme, afro-optimisme, revolu-
tie, voetbal, supermarkten voor dag en nacht,
het strand van Bujumbura, de Democratische
Republiek Congo, Frankrijk, Duitsland, gele
stadions, de lapjesmarkt, meren, vrijheid voor
de media, het verleden, de toekomst, nieuwe
plaatsen, nieuwe gezichten, verandering, ver-
andering, verandering. Een wereld te verliezen
en een wereld te winnen. Onmogelijk te zeggen
welke kant het op zal gaan, maar op dit ogen-
blik voelt het goed om thuis te zijn.
Paula Akugizibwe werd geboren in Nigeria; haar
ouders waren afkomstig uit Rwanda en Oeganda.
Ze woont nu in Kaapstad.
column Prudence Mbewu
Auto
Onze mannen en zonen hebben zo’n
fragiel ego dat ze alsmaar indruk
moeten maken op de rest van
de wereld. Vanaf hun twaalfde
lopen ze al met hun handen
diep in de zakken van hun
baggy pants. Ze willen graag
de Flinke Vent zijn, maar ze
weten niet hoe.
Zwarte mannen willen een
luxe leven leiden ook al hebben
ze er niet hard voor gewerkt. Ze
willen rondrijden in dure auto’s die
ze nooit kunnen betalen. Een vriend
van mij is een politieman. Ik vroeg hem hoe
hij met corruptie omgaat, bijvoorbeeld als hij
dronken automobilisten aanhoudt op straat.
Laat hij ze gaan in ruil voor een paar bank-
Ik was biljetten? ‘Natuurlijk, zeker weten’, riep mijn
vriend lachend. Zijn huis stond vol met dure
inmiddels apparaten, die hij van zijn salaris nooit had
kunnen aanschaffen.
helemaal
Zelfs mijn eigen zoon wil de blits maken met
misselijk van
dingen die hem niet toekomen. Themba raakte
daardoor bijna zijn baan kwijt. Hij werkt sinds
ellende, maar
kort met gehandicapten en ik vind dat mooi,
want zo ziet zo’n jongen tenminste dat er ook
wilde mijn
mensen zijn die het een stuk moeilijker hebben
dan hij. Maar op een ongelukkige dag leende
zoon toch nog
de baas hem een bedrijfsauto, omdat hij de
dag erna heel vroeg met iemand naar een
vergadering in een andere stad moest rijden.
beschermen Ik hield mijn hart vast, want auto’s zijn mijn
zoons’ zwakke plek.
En inderdaad, die avond zag ik Themba met
de auto wegrijden. Niet naar een vergader-
ing, maar ‘even naar een vriend’, riep hij. Zo is
Themba. Hij was vertrokken voor ik zelfs maar
‘NEE’ kon roepen.
Om acht uur die avond begon ik me zorgen te
maken. Ik stuurde SMSjes, ik belde, geen ant-
woord. Ik deed die nacht geen oog dicht. ‘s
Ochtends belde de baas, waar Themba was,
want de passagier had geklaagd dat niemand
hem op was komen halen. Ik was inmiddels
helemaal misselijk van ellende, maar ik wilde
Themba toch nog beschermen. Ik zei dat ik de
stad uit was geweest en dat ik van niets wist.
De volgende dag kwam hij schaapachtig aan-
sjokken. Hij had, met een hoeveelheid alcohol
in zijn lijf waar een stokerij trots op zou zijn, de
auto in de prak gereden en de nacht in het ziek-
enhuis doorgebracht. Hij had een hersenschud-
ding en hij had dood kunnen zijn, of hij had, God
verhoede, iemand anders gedood kunnen heb-
ben, alleen maar omdat hij indruk wilde maken
op zijn vrienden met een glimmend rode auto
die de zijne niet was. Gelukkig werd hij net niet
ontslagen, maar ik heb er weer een paar grijze
haren bij.
Misschien voelen zwarte mannen, inclusief mijn
zoon, zich nog steeds achtergesteld bij blanken.
Per slot van rekening hebben blanken twee, drie
auto’s per familie en zitten ze altijd in restau-
rants op gewone werkdagen. In ons leven heb-
ben we blanken altijd alleen maar zien luieren
en genieten terwijl het werk door ons werd
gedaan. Ik kan als moeder nog zo vaak roepen:
‘Je moet hard werken voordat je je een auto kunt
veroorloven’, maar blanken steken geen vinger
uit en toch wordt alles hen op een dienblaadje
aangereikt. Misschien is het wel logisch dat onze
zonen ook dingen willen waar ze niet voor heb-
ben gewerkt.
Maar alles verklaren betekent nog niet alles ver-
geven. Themba moet nu toch eindelijk zijn lesje
eens geleerd hebben, want ik heb nu wel genoeg
slapeloze nachten gehad.
zam africa magazine 02/2009 43
Feest! Vamba Sherif op FESPACO

44 zam africa magazine 02/2009

Eind februari ging de schrijver
Vamba Sherif naar Burkina Faso
om het grootste filmfestival van
Afrika te bezoeken. Zijn leven zou
nooit meer hetzelfde zijn.Tekst: Vamba Sherif, FOTO’S: FABIAN
HICKETHIER/WWW.BAR-M.DE

zam africa magazine 02/2009 45


e eerste film die ik ooit zag kwam
uit China. Ik was acht en woonde bij mijn oma. De verhalen uit de don-
kere kamer, waar mijn leeftijdgenoten in verdwenen om later weer te
verschijnen, boeiden me zozeer dat ik op een dag stiekem de bioscoop
binnen sloop. Midden in mijn eerste film, net toen de held op het punt
stond revanche te nemen vanwege de moord op zijn ouders, hoorde
ik mijn naam in het donker klinken: ‘Naamgenoot van mijn man, waar
ben je?’ Het was mijn oma. Ik werd berispt omdat ik, een Sherif, een
nakomeling van de profeet, niet in een bioscoop thuishoorde. Mijn
liefde voor films was echter al ontbrand. Voortaan maakte het me niet
uit wat voor film ik zag, zolang ik maar in een andere, bijzondere wereld
terechtkwam.
Mijn specifieke liefde voor Afrikaanse films ontstond pas later, toen ik
als volwassene geconfronteerd werd met de uitdagingen van het leven
in Nederland. In feite was deze liefde een poging om mijn verleden met
mijn heden te verenigen, een strijd die nog steeds gaande is. Elke liefde
kent een hoogtepunt, en het mijne was dit jaar een bezoek aan het
grootste filmfestival van Afrika, FESPACO, in Ouagadougou, de hoofd-
stad van Burkina Faso.
Afrika
Met steun van dit tijdschrift reisde ik naar Burkina Faso. Vooraf was ik
bezorgd dat ik het met mijn beperkte Frans moeilijk zou krijgen in een
Franstalig land, maar die zorg verdween snel toen ik er achterkwam dat
velen in Ouagadougou Dyulah spraken, een variant van mijn moeder-
taal Mandingo. Bovendien bleek het Frans dat in Burkina Faso gespro-
ken wordt makkelijk op te pakken.
Door de inspanning van de reis en de opwinding over de komende
dagen kon ik de eerste nacht niet slapen. De volgende ochtend was ik
een van de eersten die in de sierlijke tuin achter het hotel zat te ont-
bijten, op zijn Frans. Afrika moest ik nog beleven, en het ontvouwde
zich voor me toen ik buiten de volle lading van de hitte in mijn gezicht
kreeg.
46 zam africa magazine 02/2009
Voor het hotel zaten jongens in uniform: de bewakers van het hotel.
Met eentje knoopte ik een gesprek aan, het begin van een reeks
gesprekken waarin hij uiteindelijk zijn hele levensverhaal aan mij zou
vertellen. Hij verdiende vijftig euro per maand, en van dat geld moest
hij niet alleen zelf zien te overleven, maar ook zijn twee kinderen bij
twee verschillende vrouwen onderhouden. Ik zou in de loop van de
week zo geïnteresseerd in zijn verhaal raken, dat ik met hem meeging
om zijn leven van dichtbij te beleven: zijn twee jonge vrouwen woon-
den niet bij elkaar, en zijn twee kinderen waren nog heel jong. Wat hij
per maand verdiende, was hetzelfde bedrag dat wij, de buitenlandse
bezoekers aan FESPACO, per dag uitgaven. Dit was zijn realiteit, die ook
de mijne had kunnen zijn als ik in zijn wereld was opgegroeid.
Opwinding
Het hart van het festival was een imposant gebouw van leem, net zo
rood als de stof dat mijn taxi achtervolgde. Daar bruiste het van de
energie. Aan de voorzijde werden souvenirs en T-shirts met afbeeldin-
gen van mijn filmheld Sembene Ousmane verkocht. Ousmane, die twee
jaar geleden was gestorven, werd op dit festival geëerd. De energie die
uit het gebouw sidderde zoog me als het ware naar binnen, en ik zag
prachtige portretten van winnaars van vorige edities van het festival.
Het feit dat het oneindig lang duurde voordat ik mijn toegangspasje
kreeg vond ik niet eens betreurenswaardig. Ik genoot met volle teugen
van de aanblik van de prachtig geklede mannen en vrouwen die overal
rondliepen.
Ik vroeg mij af of ik door Nederland niet zodanig was veranderd dat ik
met andere ogen naar Afrika keek. Alles wees er op dat dat het geval
was. Ik had een fles mineraalwater bij me, ik slikte malariapillen, het
liefste zou ik een klamboe in mijn hotelkamer hebben, en het straat-
eten probeerde ik te vermijden. Ik was tenslotte in Afrika, waar alles
mis kan gaan. Verdomme, dacht ik toen bij mezelf, ik ben hier vlakbij
geboren. Dit zijn mijn mensen. Hun taal is de mijne! Waarom zo’n bui-
tensporige zorg? Met dat besef gaf ik me over aan het festivalgedruis.
Het verbaasde me hoeveel belangstelling er van de Burkinezen was
voor Afrikaanse films. Rijen mensen stonden voor de bioscopen. De
organisatie van het festival had de films over de hele stad verspreid,
met de bedoeling dat bewoners en bezoekers met elkaar in contact
konden komen, en ook om verre wijken niet buiten te sluiten.
Films
Een van de films die ik de eerste dagen zag was de vakkundig gemaakte
documentaire Mere-Bi van de Senegalese filmmaker Ousmane William
Mbaye. Het was een eerbetoon aan zijn moeder, de eerste vrouwelijke
journaliste van Senegal. In de documentaire werd haar geschiedenis
gekoppeld aan de politieke geschiedenis van het land. Dankzij deze film
raakte ik in de ban van de documentaires, die ik interessanter vond dan
veel speelfilms op het festival.
Ik zag ook de documentaire Ahmad Babah and the Manuscripts of
Timbuktou, van de Zuid-Afrikaan Zola Maseko. Dit vond ik de mooiste
documentaire van het festival, maar dat kwam misschien ook door
mijn interesse in het onderwerp.

Ramata, een speelfilm van de Congolese filmmaker Leandre Alain-
Baker trok ook mijn aandacht. Het alles vernietigende verlangen van
een vrouw voor een jongeman werd indrukwekkend gespeeld door het
vorig jaar overleden Guinese model Katoucha Niane.
Maar de kroon op mijn filmervaring was zonder twijfel Camp de
­Thiaroye, een film van Sembène Ousmane en Thierno Faty Sow uit 1987,
een meesterwerk. Het verhaal over de rol van Afrikaanse soldaten in de
Tweede Wereldoorlog is bekend, maar niet de tragedie van de soldaten
die na afloop naar hun eigen land terugkeerden. Sembène maakte van
dat stukje Afrikaanse geschiedenis een aangrijpende film die boven
alles uitsteeg wat ik op FESPACO zag.
Magie
FESPACO is meer dan alleen films. Eigenlijk gaat het om de mensen,
en ik heb er alles aan gedaan om er in een korte tijd zoveel mogelijk te
ontmoeten. Het vergde weinig inspanning. Ik hoefde alleen maar naar
het terras voor de bioscoop te gaan en binnen de kortste keren zat ik
tussen de mensen met bijzondere levens en verhalen, allen in de ban
Op een nacht vond ik
mijzelf op een feest waar
ik niemand kende; het was
er zo heerlijk!
van de magie van FESPACO. Zo kwam ik een groep Zweden tegen met
wie ik de liefde voor literatuur deelde. Er was een Pools meisje met
onuitputbare energie die in Leiden was gepromoveerd. Ik kwam een
aantal jonge acteurs en muzikanten tegen die zich zorgen maakten
over de toekomst van de Afrikaanse films: ze beschreven hoe ze het
anders zouden doen mochten ze ooit de kans krijgen.
Ik bracht enkele avonden bij La Fôret door, een chique restaurant met
live muziek en heerlijk eten. Daar ontmoette ik Manthia Diarawa, een
bekende intellectueel van Malinese afkomst die op New York Univer-
sity doceerde. Het bleek dat we een gemeenschappelijk vriend hadden,
Ngugi Wa Thion’go, de grote Keniaanse schrijver. De volgende dag
kwam ik Manthia ook tegen in Hotel Independance, de ontmoetings-
plek bij uitstek voor festivalbezoekers. Terwijl we in de zon zaten, in het
gezelschap van zijn mooie Senegalese vrouw, praatten we over Afri-
kaanse film, literatuur en geschiedenis. Hij had het over de roman die
hij aan het schrijven was, en ik over de mijne. Als twee zielverwanten
bogen we ons over onze uitdagingen.
Onbeschoft
Op een dag werd ik, toen ik de straat overstak na een bezoek aan het
festivalgebouw, letterlijk aangevallen door een jongeman. Ik had hem
eerder gezien, hij probeerde DVD’s en boeken over de vroegere presi-
dent Thomas Sankara te verkopen. Het verbaasde me enigszins dat de
huidige president Compaoré toeliet dat er mensen rondliepen met sou-
venirs van de man die hij had laten vermoorden. Omdat de jongeman
niet de eerste was die spullen aan me probeerde te verkopen, had ik de
vorige dag geen aandacht aan hem geschonken. ‘Het was onacceptabel
wat je gisteren deed, onacceptabel. Onbeschoft. Hoe durf je mij zo
te beledigen?’ Ik stond met mijn mond vol tanden. Ik had een van de
grootste zonden in dit deel van de wereld begaan: geen respect voor
de medemens getoond. ‘De mensen in Burkina Faso zijn zeer gevoelig’,
vertelde een vriend van mij later. ‘Ook al wil je hun spullen niet kopen,
dan moet je dat beleefd zeggen, en niet doen alsof ze een kwelling in je
bestaan zijn.’ Mij was een les in beleefdheid geleerd.
Naarmate de dagen vorderden begon ik me thuis te voelen in de hitte
en het stof, en mijn nachten werden, net als die van veel festivalbezoe-
kers, langer. Elk avond verspreidden zich verhalen over feesten in de
stad. Op een nacht vond ik mijzelf op een feest waar ik niemand kende;
het was er zo heerlijk, tussen mensen die allemaal de festivalgeest met
mij deelden, dat ik besloot om voortaan alle FESPACO’s te bezoeken.
Hier ging het om: feesten, genieten en kletsen over van alles en nog
wat. De nacht ging door en het kon me niet schelen of ik slaap nodig
had of niet, het ging mij om het moment. Mijn leven was voorgoed
veranderd. Dat is wat FESPACO bijzonder maakt.
Vamba Sherif is schrijver. Hij werd geboren in Liberia, groeide op in het Midden-
Oosten en woont sinds 1993 in Nederland. Hij debuteerde met Het land van de
vaders. Daarna verscheen van zijn hand Het koninkrijk van Sebah en Zwijgplicht.
zam africa magazine 02/2009 47
Een buitengewone obsessie
Afrikaanse homo’s als kop van jut in kerkelijke machtsstrijd

Als God van homo’s hield, had hij wel Adam

en Steve geschapen, schamperen orthodoxe
bisschoppen in Afrika. Maak je liever druk over
de armoede en aids, reageren hun critici. De
Anglicaanse kerk in Afrika wordt verscheurd
door interne strijd.
Tekst: Madeleine Maurick
foto: Nic Bothma/EPA

48 zam africa magazine 02/2009

zam africa magazine 02/2009 49
 H
et Evangelie volgens de Nigeri-
aanse bisschop Peter Akinola:
homoseksualiteit tast de fun-
damenten van het geloof aan,
het is onverenigbaar met de
Schrift en huwelijken tussen
mensen van hetzelfde geslacht
ondermijnen Gods gebouw.
Homoseksuele bisschoppen
vergelijkt hij met kakkerlakken.
‘Als het fundament scheurtjes
vertoont, is de kans groot dat
er van alles binnenkruipt’, aldus
de bisschop.
Met de benoeming in 2003 van
Gene Robinson tot bisschop in de Amerikaanse
Anglicaanse kerk kroop de eerste openlijk homo-
seksuele bisschop de kansel op. De geest was
uit de fles in deze bijna 500 honderd jaar oude,
77 miljoen leden tellende gemeenschap. Afri-
kaanse kerkleiders schreeuwen moord en brand.
Wat verklaart hun uitgesproken weerzin van
homoseksualiteit?
Impotentie
Desmond Tutu is lange tijd stil als hem deze
vraag gesteld wordt. ‘Wat mij opvalt is dat
deze kerkleiders wonen in landen waar honger,
armoede, oorlogen, corruptie en onderdrukking
heersen. Ik denk dat veel mensen, in het zicht
van deze enorme problemen, een soort ‘impo-
tentie’ voelen. Onmacht. Ze kunnen er weinig
aan veranderen en daarom zoeken ze iets waar-
van ze denken dat het wél oplosbaar is. Funda-
mentalisme groeit in tijden van verwarring
en homoseksualiteit is dan een voor de hand
liggend doelwit’.
Hoe denkt Tutu er zelf over? De voormalig aarts-
bisschop lacht aanstekelijk. `Ik geloof niet dat
God zo geobsedeerd is met de genitale activitei-
ten van mannen en vrouwen. Als God homofo-
bisch is, is dat niet de God die ik aanbid.’
Tutu is sinds zijn pensionering in 1996 een
ambassadeur voor moeilijke zaken geworden.
Voor zijn steun aan campagnes voor vrijheid
van seksuele oriëntatie, kreeg hij in 2008 een
50 zam africa magazine 02/2009
onderscheiding van de International Gay and
Lesbian Human Rights Commission (IGLHRC).
Tutu dicht zijn kerk een ‘buitengewone obsessie’
met homoseksualiteit toe. Hij vergelijkt homo-
haat met apartheid. ‘Mensen worden veroor-
deeld voor iets waar ze niets aan kunnen doen:
hun etniciteit, hun huidskleur of hun seksuele
voorkeur.’
Dienstplichtigen
Is kerkelijk Afrika homofoob? Komt het enige
tegengeluid van een eigenzinnige aartsbisschop
in het uiterste zuiden van Afrika die, zo beweren
critici, eigenlijk ‘on-Afrikaanse uitlatingen’ doet,
en die het contact met de Afrikaanse realiteit
verloren heeft? Trevor Mwamba, de aartsbis-
schop van Botswana, bestrijdt die voorstel-
ling van zaken. Hij denkt dat het gros van de
­Afrikanen wel wat beters te doen heeft dan zich
zorgen te maken om homoseksualiteit. In zijn
minikantoor naast de Anglicaanse kerk in het
centrum van Gaborone noemt hij net als Tutu
de sociale en economische problemen in veel
Afrikaanse landen. ‘Dát zijn de thema’s die
wij belangrijk vinden en die onze prioriteiten
bepalen.’
Bij de benoeming van de Amerikaan Gene Robin-
son, is niet gekeken naar zijn seksuele voorkeur,
maar naar zijn kwaliteit als bisschop, stelt
Mwamba. ‘Amerikaanse conservatieven zagen
zijn benoeming echter als een grote nederlaag.
Nu willen ze Afrika in hun strijd tegen homosek-
sualiteit betrekken, al was het maar vanwege
het grote aantal gelovigen hier. Alleen al Nigeria
telt zo’n 17 miljoen Anglicanen, Amerika nog
geen 3 miljoen.’ Wie de Afrikaanse kerk mee-
krijgt, versterkt dus zijn positie. De Afrikaanse
bisschoppen van Nigeria, Oeganda en Kenia
– degenen die het meest van zich laten horen –
kwalificeert Mwamba als ‘dienstplichtigen’ in
een Amerikaanse oorlog.
Uit de kast
Terug in Kaapstad, de standplaats van deken
Rowan Smith. In de jaren 70 wist zelfs zijn
familie niet dat hij homo was. Smith was anti-
‘Zij hadden de Bijbel
en wij het land. Maar
toen we na het bidden
onze ogen openden,
hadden zij het land en
wij de Bijbel’
apartheidsactivist. Zijn familie steunde hem in
die strijd en dat wilde Smith niet op het spel zet-
ten. Pas toen het democratische Zuid-Afrika een
grondwet aannam die homo’s gelijke rechten
garandeerde, vertelde hij dat hij homoseksueel
was. Smith: ‘Nu wilde ik vrij zijn als zwarte èn
als homoseksuele Zuid-Afrikaan.’ Op een avond
in 1994 keek hij, samen met zijn acht broers en
zusters, naar een discussieprogramma over de
grondwet, en verzuchtte: ‘Ze hebben het over
mij’. Een week later vertelde hij het aan zijn
aartsbisschop, Desmond Tutu. ‘Toen ik gevraagd
werd om in de kathedraal te preken over het
homohuwelijk sprak ik over ‘erkenning van onze
relaties’. De volgende dag stond in het commen-
taar van een krant: ‘Zei de deken: wij?’ Ik heb
toen een interview gegeven en kwam helemaal
uit de kast.’
Ook Smith relativeert de Anglicaanse ‘obsessie’.
‘Het is een totale misvatting om te denken dat
de huidige scheiding der geesten iets te maken
heeft met wat Gene Robinson in bed doet. Het
gaat erom wie in deze kerk de macht heeft.
Amerikaans geld en grote aantallen Afrikaanse
gelovigen zijn kundig aaneengesmeed.’
Opstand
Na de benoeming van Robinson eisten de con-
servatieven in 2004 van aartsbisschop Williams,
die de Anglicaanse kerk vanuit Engeland leidt,
om de homovriendelijke kerken in de VS en
Canada te ‘disciplineren’. Toen dit niet gebeurde
en er ook in de daarop volgende jaren weinig
aan de conservatieve lobby werd toegeven,
besloten 271 orthodoxe bisschoppen om niet
deel te nemen aan de Lambeth Conferentie in
2008, de belangrijke Anglicaanse bisschoppen-
vergadering die elke tien jaar wordt gehouden.
Op een alternatieve bijeenkomst in Jeruzalem,
de Global Anglican Future Conference, besloten
de deelnemers om zich – vooralsnog binnen de
kerk – te organiseren als voorstanders van een
orthodoxe interpretatie van de Bijbel. Ze vorm-
den een eigen bestuursraad. De leidende rol van
Canterbury, waar aartsbisschop Williams zetelt,
erkenden ze niet langer.
Veel Afrikaanse bisschoppen hebben, ondanks
de Amerikaanse regie, het gevoel deel te nemen
aan een opstand tegen de ‘westerse domi-
nantie’ in hun kerk. De Anglicaanse kerk kwam
immers ooit in het kielzog van het Britse koloni-
ale bestuur naar Afrika. Tutu vatte die geschie-
denis als volgt samen: ‘Toen de missionarissen
naar Afrika kwamen, hadden zij de Bijbel en wij
het land. Ze zeiden ‘laat ons bidden’. We sloten
onze ogen. Toen we ze openden, hadden wij de
Bijbel en zij het land.’
Er is dus nog een appeltje te schillen met het
Westen. Waarom zou een Engelsman de baas
moeten zijn, vraagt de Oegandese bisschop
Niringye zich retorisch af. Zijn collega Orombi,
de aartsbisschop van Kampala, kondigde in de
krant ‘het einde van de lange nacht van Britse
hegemonie’ aan. ‘Oeganda is na Nigeria de
grootste Anglicaanse Provincie in de wereld.
Het is duidelijk dat de jongere kerken van het
Anglicaans Christendom zullen bepalen wat het
betekent om Anglicaan te zijn’, aldus Orombi.
Vaagheid
Misschien is het verlangen om de Anglicaanse
kerk te positioneren als een ‘zuivere kerk’ ook
een gevolg van de strijd tussen het christendom
en de islam in Afrika. Volgens de Zuid-Afrikaanse
moslimtheoloog Farid Esack weten moslims
feilloos de Achilleshiel van de christenen te vin-
den. ‘De morele vaagheid en onzekerheid, die
zo kenmerkend is voor kerken in het Westen,
wordt christenen vaak in het gezicht gesmeten.
Vooral in landen zoals Nigeria, Tanzania, Ghana,
waar veel moslims en christenen leven, is die
polemiek heftig. Dat zal zeker meespelen als
orthodoxe Afrikaanse bisschoppen homo’s weer
eens tot Kop van Jut uitroepen.’
Montreal, zomer 2007. Robinson geeft een toe-
spraak op een conferentie over homoseksualiteit
en mensenrechten en krijgt een staande ovatie.
De Afrikaanse conferentiegangers juichen het
hardst. Volgens een Kameroenese deelnemer
zorgt de kwestie Robinson ervoor dat homosek-
sualiteit hoog op veel Afrikaanse agenda’s staat.
‘Dan komen er ook negatieve reacties naar
boven, dat hoort erbij. Maar het dwingt andere
bisschoppen weer om het voor homoseksuelen
op te nemen. Al weet ik niet hoe gelukkig we
moeten zijn met het verweer dat homoseksuali-
teit eigenlijk een non issue is in vergelijking met
armoede en corruptie...’
Madeleine Maurick is journalist en therapeut. Met Bart
Luirink werkt zij aan een boek over homoseksualiteit
in Afrika dat in de loop van 2009 wordt gepubliceerd.
Dit artikel kwam mede tot stand dankzij een financiële
bijdrage van Hivos.
zam africa magazine 02/2009 51
 Lezersaanbiedingen
Tim Butcher FOAM
Bloedrivier Guy Tillim / Avenue Patrice Lumumba
ISBN 9789046804766 Modernistische architectuur in landen als Congo en Mozambique
Uitgeverij Nieuw Amsterdam staan centraal in deze foto’s van de Zuid-Afrikaan Guy Tillim. Tot
Journalist Tim Butcher maakte 30 augustus te zien in fotomuseum FOAM in Amsterdam, zie www.
in opdracht van The Daily foam.nl voor meer info. Tegen inlevering van deze bon ontvangt u tot
Telegraph in 2000 dezelfde 30 augustus het tweede toegangskaartje gratis. Niet geldig in com-
reis naar de Congo als ontdek- binatie met andere kortingen.
kingsreiziger Henry Morton Gratis kaartje van ZAM
Stanley in 1870 (die ooit in
opdracht van dezelfde krant
reisde). Tegen inlevering van
deze bon ontvangt u tot 31
augustus 2009 M4,- korting bij
de erkende boekhandel.
Actienummer: 901-63548
Normale prijs: M22,50
ZAM-prijs: M18,50 4 euro korting van ZAM

John Collins
Fela Kuti - Kalakuta
Notes
ISBN 9789068327489
KIT Publishers
De muziek van de Nigeri-
aanse popster Fela Kuti, zijn
verbanning en arrestatie, de
Kalakuta Republic, zijn harem
van 27 vrouwen, alles komt
aan de orde in dit boek. Tegen
inlevering van deze bon ont-
vangt u tot 31 augustus 2009
M2,50 korting bij de erkende
boekhandel.
actienummer: 901-65818
Normale prijs: M24,50
ZAM-prijs: M22,00
Sara Tavares
Xinti
Sunshine Soul. Kaap-Verdiaanse
gitaarloopjes. Angolese ritmes
en zwoele Portugese zang. Sara
Tavares toert momenteel door
Europa, zie voor tourdata www.
worldconnection.nl/saratavares
Win een exemplaar van haar
nieuwe cd door uw naam en
adres voor 1 juli te sturen naar
2,50 korting van ZAM actie@zam-magazine.nl Win één van de vijf CD’s

Afrika is hier
een abonnement op zam voor q 25,– per jaar
www.zam-magazine.nl
52 zam africa magazine 02/2009
Marissa Moorman
Intonations. A Social ­History of Music and ­Nation
in Luanda, Angola
ISBN 9780821418239, Ohio University Press
Muziek speelde een grote rol in de
onafhankelijkheidsstrijd van Angola.
Dit boek geeft een overzicht en bevat
ook een CD met de belangrijkste (en
mooiste) voorbeelden. Bij Black label
krijgt u 10% korting op deze titel.
Bezoek www.blacklabel.be of bestel
direct op info@blacklabel onder ver-
melding van de ZAM-actie. Normale
prijs: M28,50, ZAM prijs: M25,50

Win kaartjes VAN ZAM

3 euro korting van ZAM
Julidans
Faso Danse Théâtre
met Babemba
Choreograaf en danser Serge
Aimé Coulibaly uit Burkina Faso
heeft een heel eigen danstaal,
die zijn oorsprong vindt in
Afrika. Zie voor meer informatie
www.julidans.nl
Tegen inlevering van deze bon
ontvangt u de tweede toegangs-
kaart gratis voor de voorstelling
van vrijdag 10 juli, 21.00 in Thea-
ter Bellevue. Kaartjes zijn alleen
te koop aan de kassa van de
Stadsschouwburg Amsterdam.
Niet geldig in combinatie met
andere kortingen.
REBELLE
Museum Moderne Kunst Arnhem
Ken jij een rebelle? Neem je oma, moeder, zus, vriendin of dochter
mee naar de tentoonstelling REBELLE. Kunst en Feminisme 1969-
2009. Zie ook www.mmkarnhem.nl
Win vrijkaartjes voor 2 personen door uw naam en adres voor 1 juli
te sturen naar actie@zam-magazine.nl. Geldig t/m 23 augustus
2009.
(advertentie)

Gratis kaartje van ZAM

Meschac Gaba: Museum of Contemporary African Art & More

Museum De Paviljoens
Gratis kaartje van ZAM
De twaalf zalen van het
museum van Meschac Gaba
(Benin) zijn voor het eerst
samen te zien. Tot en met 9
augustus 2009 in Museum De
Paviljoens in Almere. Op ver-
toon van deze bon gratis toe-
gang voor 2e p­ ersoon. Op zon-
dag de hele dag gratis rondlei-
dingen. ­Museumkaart is geldig.
Zie www.depaviljoens.nl

zam africa magazine 02/2009 53

audouin Mouand
zam africa magazine 02/2009 55
 CV
Naam Baudouin Mouanda
Geboren 1981, Congo-Brazzaville
Opleiding Rechten aan de Université Marien
Ngouabi in Brazzaville. Zijn vader stond erop
dat hij een ‘fatsoenlijk’ vak zou leren.
Specialiteit Fotografie
Bijnaam Photouin. Deze naam kreeg Mouanda
al tijdens zijn schooltijd, toen hij altijd met
een camera om zijn nek liep. Van leerkrachten
tot potloden tot de WC’s - alles legde hij tot in
detail vast op de gevoelige plaat.
Achtergrond Veel werk van Mouanda draait
om de nasleep van de verwoestende burger-
oorlog die jarenlang in Congo-Brazzaville
woedde.
Hiphop et société In Brazzaville is een leven-
dige hiphop-cultuur ontstaan. Overal zijn
optredens in vervallen fabriekshallen en
kapotgebombardeerde gebouwen. Veel rap-
pers zijn hoog opgeleid, en hun teksten zijn
vaak diepgaande verhandelingen over de pro-
blemen waarmee ze te maken hebben. Ze wor-
den ook wel poètes dans la cité genoemd.
Parijs Vorig jaar werd Mouanda door de
Franse ambassade uitgenodigd om in Parijs
een foto-opleiding te volgen. Daar werd hij
door Franse Congolezen regelmatig uitgeno-
digd voor feestjes. Mouanda werd getroffen
door de prachtig gekleurde kleding die op deze
feesten de norm was, en maakte er een serie
van: Sapologie.
Prijzen Het werk van Mouanda heeft ver-
schillende prijzen gewonnen, waaronder de
eerste prijs van de Academie des Beaux Arts in
Kinshasa. Ook behoorde hij tot de winnaars in
de prestigieuze fotowedstrijd van het Franse
tijdschrift Paris Match.
Ander werk Om zijn brood te verdienen heeft
Mouanda in zijn woonplaats Kinsoundi een
fotostudio waar hij onder andere portretten
en bruiloftsreportages maakt.
Website Veel werk van Mouanda is te zien op
www.afriqueinvisu.org.

Foto’s in zwart-wit uit de serie Hip Hop &

­Société, foto’s in kleur uit La Sapologie
Met dank aan Afrique in Visu.

56 zam africa magazine 02/2009

zam africa magazine 02/2009 57
58 zam africa magazine 02/2009
 Kan er nog twijfel aan bestaan? Wie
ontgaat het nog dat hele stammen
Afrikaanse kunstenaars vormgeven aan
hun dromen, op doek, in installaties, met
nieuwe media? Hun woede vertalen in
romans en essays? Hun fantasie op hol
laten slaan in theater en muziek, in mode
en design? Vrij denken in fotografie en
journalistiek? Wie ontgaat het nog?
Kijk naar Lagos, Nairobi, Bamako, New York,
Harare, Khartoum, Amsterdam, Brussel,
Kinshasa, Dar es Salaam, Parijs, Addis
Abeba, Dakar, Berlijn en Ouagadougou.
Afrika is overal.
Ja, er bestaat nog twijfel. De artis- (Zimbabwe) nu ook in Nederland
tieke renaissance, waaraan zoveel uitgegeven (gaan) worden. Dat
Afrikaans talent vormgeeft, ont- musea van de moderne kunst in
gaat nog hele stammen moderne Almere en Arnhem het werk van
mensen, ook zij die zichzelf graag Meshac Gaba (Benin), Wangechi
als kosmopoliet afficheren. Hoe Mutu (Kenia) en ander toptalent
hard het talent ook schreeuwt, tentoonstellen.
DE DOOFHEID REGEERT. Terwijl de
lezers van dit tijdschrift in de afge- Met Beelden XXL, twee zestien
lopen jaren een parade van crea- pagina’s tellende katernen, mede
tieve hemelbestormers aan zich mogelijk gemaakt door een bij-
voorbij zag trekken, domineert drage van de Mondriaan Stichting,
in onze media en de gevestigde wil ZAM dit jaar zijn guerrilla
instellingen van kunst en cultuur tegen blikvernauwing extra kracht
nog vaak de zielige Afrikaan, die bijzetten. Naast een uitgebreid
niet beter weet en op onze liefda- portret van een Afrikaanse kun-
digheid is aangewezen. Als er al stenaar – dit jaar de al genoemde
Afrikanen meedoen. Wangechi Mutu – bevat ‘XXL’ een
artistiek commentaar, reviews van
Het tij keert. Hier en daar is de exposities, nieuws en aandacht
deur inmiddels op een kier gezet voor de Afrikaanse ‘passanten’ die
en zetten Afrikanen hun eerste ons land aandoen. Smullen, dus!
schreden op ‘onze’ markt. We vie-
ren dat litaraire meestervertellers

be e l de n
als Chimamanda Ngozi Adichie
(Nigeria) en Petinah Gabbah

zam africa magazine 02/2009 59

passanten
5 vragen aan
LucFosther Diop (1980)
Visual Arts Studies, Yaoundé
Universiteit

De jonge Kameroense kunstenaar

­LucFosther Diop is voor twee jaar resident
artist aan de Rijksakademie in Amsterdam.

Wat doe je?

Ik teken, schilder, maak video-art, collages en
installaties.

Wat wil je met je kunst uitdrukken?

Ik ben een extreem gesloten, verlegen per-
soon. Dat geslotene geldt ook voor Kame-
roen. Mijn regering doet altijd heel geheim-
zinnig. Er is geen democratie, de verkiezingen
geven nooit de echte stemming onder de
bevolking weer. Ik wil met mijn kunst trans-
parantie creëren, openheid, licht. Werk dat
ademt. Ik gebruik als achtergrond vaak mate-
riaal dat uit open mazen bestaat. Daarmee
probeer ik iets van de verstikking op te hef-
fen, ook in mijzelf.

Je hebt meegedaan aan festivals en groeps-

tentoonstellingen in landen als China,
Indonesië, Frankrijk en Duitsland. Zo jong en
nu al beroemd! Je hebt die Rijksakademie
helemaal niet nodig…
Nee, ik ben niet beroemd. Het is heel mak-
kelijk om aan die festivals mee te doen. Je
kunt je vaak gewoon aanmelden. Ik ben ook
helemaal niet in die landen geweest. Ik heb
geen agent. (Lacht). Nóg niet.

Wat verwacht je van je tijd aan de Rijksa-

kademie?
Dat ik er dé grote namen uit de wereld van
kunstenaars en curatoren kan ontmoeten,
dat ik beter word, concurrerend. Dat ik overal
in de wereld gevraagd word als kunstenaar.

Wil je straks terug naar Kameroen, of blijf je

liever in Europa?
Dat is moeilijk te zeggen. Europa is interes-
santer omdat er meer galeries zijn, meer
kunstvoorzieningen. In Afrika kun je veel
meer inspiratie opdoen. Maar ja, om daar
door te breken heb je geluk nodig.

Fenneken Veldkamp

60 zam africa magazine 02/2009

 commentaar

Bitch Please - Belgium tapestry cloth and embroidery thread, 2009. Athi Patra Ruga / Courtesy of whatiftheworld gallery.

zam africa magazine 02/2009 61

portret

FEMME
Een ontmoeting met Wangechi Mutu

VILEINE
De Keniaanse Wagnechi Mutu is een van
de belangrijkste Afrikaanse kunstenaars
van het moment. Met haar collages schept
ze een bizarre wereld vol vrouwenbeelden.
tekst: Rob Perrée, FOTO’S: CHRIS SANDERS/WWW.CHRIS-SANDERS.COM

62 zam africa magazine 02/2009

zam africa magazine 02/2009 63
 ‘Ik ben er helemaal niet op tegen dat mijn
werk wordt opgenomen in een feministische
tentoonstelling. Jullie steken wat dat betreft je
hoofd in het zand. You are in denial. Jullie den-
ken dat het niet meer nodig is, dat de rechten
van de vrouw inmiddels zijn geregeld. Omdat
dat bij jullie misschien het geval is. Ik kom uit
een land waar dat nog lang niet zo is. In Kenia
bezitten de mannen alle rechten. De vrouwen
bevinden zich in een ondergeschikte positie.
Datzelfde ontkenningsgedrag hebben jullie
als het over de rassenproblematiek gaat. Ook
daarbij houden jullie de ogen gesloten voor de
realiteit. Die zaken liggen veel gevoeliger dan
jullie vaak denken.’
Het is de enige keer dat er lichte irritatie door-
klinkt in de stem van Wangechi Mutu. Ik had
haar gevraagd of ze het niet vervelend vond
dat haar werk in het Museum voor Moderne
Kunst in Arnhem binnen een feministische
context wordt gepresenteerd. Het is de enige
keer dat ons gesprek verandert van een uiterst
aangename en interessante uitwisseling van
gedachten in een enigszins formeel interview
waarbij ik de vragen stel en zij zich geroepen
voelt antwoord te geven.
Mijn ontmoeting met Wangechi Mutu ging
bijna niet door. Een paar weken eerder was
haar dochtertje geboren en ‘dat vroeg alle tijd
en aandacht’. Het geven van een interview zou
‘Ik houd er onder dergelijke omstandigheden wat proble-
matisch worden. Pas toen ik haar verzekerde
niet van
dat ik er geen enkel bezwaar tegen had dat ze
haar aandacht zou verdelen tussen haar doch-
tertje en mij, vond ze het goed dat ik kwam.
om dingen
Als het kind tijdens ons lange gesprek wéér om
haar borst bedelt en opnieuw een schone luier
moet hebben, kan Wangechi het niet laten om
te maken me te pesten met mijn getoonde begrip. ‘Je
hebt er zelf om gevraagd. Jij zei dat je het niet
die mensen
erg vond. Ik heb je gewaarschuwd.’ Ze lacht er
aanstekelijk bij.
van me
Brownstone Wangechi Mutu woont in
Bedford Stuyvesant, een wijk in Brooklyn. Als
ik in New York ben is dat ook mijn thuishaven.
verwachten’ Het is traditioneel een buurt waar vrijwel
uitsluitend zwarte Amerikanen wonen. Er is
veel werkloosheid en veel verborgen armoede.
‘s Zomers speelt het leven zich grotendeels
op straat af. Veel vertier is er niet. Een paar
kinderspeelplaatsen. Restaurants, koffieshops
en winkels zijn verworvenheden van ‘de stad’.
Iedere hoek van de straat heeft wel zijn gro-
cery store. Zo’n kruidenierswinkeltje waar je
64 zam africa magazine 02/2009
alles en niks kunt krijgen. Er zijn tientallen
kerken en kerkjes, vaak van voor ons onduide-
lijke origine. Afsplitsingen van afsplitsingen.
Soms bepaalt een dominee in zijn eentje een
geloofsrichting. De laatste jaren verandert
de wijk. De huizen in Manhattan zijn zo duur
geworden, dat steeds meer blanken hun
toevlucht zoeken tot wijken als Bed Stuy. Ze
brengen de stadse geneugten met zich mee.
Er zijn nu een internetcafé, een heus hotel met
vier kamers en een paar echte restaurants die
meer dan kippenboutjes serveren. Een paar
jaar geleden heeft de eerste boekwinkel zijn
deuren geopend. Het aanbod beperkt zich
overigens tot boeken van zwarte schrijvers.
Wangechi Mutu voelt zich thuis in deze wijk.
Ze woont in een Brownstone, een ruim hon-
derd jaar oude patriciërswoning opgetrokken
uit bruinrode zandsteen. Een stenen trap voor
de deur. Typerend voor de buurt. Ze bewoont
het souterrain en de bovenste verdiepingen.
De opgetilde begane grond fungeert als
atelier. Het is een grote, uitgebroken ruimte
waarvan alle wanden bedekt zijn met werken,
werken in wording, knipsels, prentbriefkaarten
en andere beeldbronnen. Kasten en tafel gaan
schuil onder vergelijkbaar materiaal. Potjes,
scharen, penselen en kwasten zorgen voor de
completering van de stillevens. In een zijka-
mertje staan rollen papier en plastic. Op een
klein tafeltje prijken twee computers. Geeltjes
en andere aantekeningen liggen er omheen.
Achter me twee kasten vol kunstboeken. Voor
me een kast waarin Wangechi haar catalogi
en andere publicaties over haar werk bewaart.
In deze ruimte wordt gewerkt, dat is duidelijk.
Een inspirerende omgeving waarin de assi-
stente van de kunstenaar af en toe wat verlo-
ren rondloopt. Ik heb kennelijk haar werkplek
in beslag genomen.
Wangechi Mutu is geboren in Nairobi, Kenia.
Ze komt uit een, qua normen en waarden,
traditioneel gezin waarin de vader de toon zet
en de regels bepaalt. De lagere school volgt ze
in haar geboortestad. Daarna krijgt ze de kans
om naar een internationale school in Wales te
gaan. Niet omdat ze thuis veel geld hebben,
maar omdat ze daarvoor op grond van haar
prestaties wordt uitverkozen. ‘Ik was daardoor
al vroeg omringd door kinderen uit allerlei
landen en van allerlei rassen. Ik heb daar nooit
moeite mee gehad.’ Die school is geen regu-
liere middelbare school. Er is veel aandacht
voor maatschappelijke zaken en er wordt veel
tijd ingeruimd voor creatieve vakken. Wan-
gechi ontdekt wat ze wil worden dankzij een
Misguided Unforgivable Hierarchies, 2005. Ink, acrylic, collage, contact paper on mylar. Courtesy of Susanne Vielmetter Los Angeles Projects. Foto: Joshua White.
65
 Nederlandse docent: ‘Ik ben gek genoeg zijn
naam vergeten, maar die man was zo enthou-
siast en zo gedreven. Hij had oog voor het
talent dat kennelijk in me zat. Hij liet me voor
het eerst kennismaken met kunst. Ik wist daar
op dat moment niets van.’
Arbeidersklasse Na die opleiding
gaat Wangechi nog een paar jaar terug naar
haar vaderland, waar ze allerlei baantjes
heeft. Ze loopt onder andere stage in een
fort op Lamu Island, in het noordoosten van
het land. Dat zou door twee Zweden moeten
worden omgebouwd tot een kunstmuseum.
De eeuwenoude locatie speelde tot 1873 een
grote rol in de slavenhandel. ‘Eigenlijk was
het zonde om een dergelijk gebouw met een
dergelijke geschiedenis te veranderen in een
kunstmuseum.’
Ze komt er al snel achter dat kunstenaar wor-
den in Kenia vrijwel onmogelijk is. Het bete-
kent in feite dat je gedwongen bent allerlei
voorwerpen te maken voor toeristen. Ze heeft
op zich niets tegen arts & crafts, maar ze ziet
zichzelf niet gelukkig worden bij een dergelijk
vooruitzicht. ‘Voor het soort kunst dat ik wide
maken is in mijn land weinig of geen belang-
stelling. Bovendien ontbreekt het aan goede,
moderne kunstopleidingen. ‘ Tegen de zin van
haar vader in – ‘hij vond het niet nodig dat
mijn zusje en ik gingen studeren’ – besluit ze
uit te kijken naar een geschikte kunstacademie
in het buitenland. Ze komt uiteindelijk bij de
‘Ik kan
Verenigde Staten uit, omdat dat land de ruim-
ste mogelijkheden biedt als het over beurzen
voor buitenlanders gaat. ‘Een geweldige kans
eerlijk gezegd
natuurlijk, maar ik kwam wel opeens van de
middenklasse in de arbeidersklasse terecht. Ik
was een arme kunstenaar. Bovendien maakte
helemaal ik van de ene dag op de andere deel uit van
een minderheid. Dat was ik evenmin gewend.
niet zo goed
Ik realiseerde me opeens dat ik een land was
binnen gedrongen waar ik niet thuishoorde,
dat niet van mij was.’
tekenen en
De beslissing om het land te verlaten had
overigens niet alleen een artistieke reden.
Wangechi Mutu had probemen met de gene-
schilderen’ ratie van haar ouders, die zich schikten naar de
regels en de wetten van de Britse overheerser,
die ‘probeerden het net zo goed te doen als
de Engelsen’. Maar ze was ook kritisch over de
zwarte regeringen die het na de onafhankelijk-
heid hadden laten afweten en die in feite voor
een andere vorm van onderdrukking zorgden.
Met name in haar tienerjaren heerste er in
Kenia een sfeer van ‘ fearful silence’, waarin
66 zam africa magazine 02/2009
mensen onmogelijk voor hun mening uit kon-
den komen.
In 1993 verhuist ze naar New York. Het eerste
deel van haar opleiding volgt ze aan Cooper
Union for the Advancement of the Arts and
Science in die stad. Daarna gaat ze naar Yale
University School of Art in New Haven.
Al in 1997 is ze één van de deelnemers aan
de tweede Biënnale van Johannesburg. Een
veelbelovend begin van een loopbaan die
uiterst succesvol zou worden. In de afgelopen
vier jaar heeft ze solotentoonstellingen in het
Miami Art Museum (2005), het San Francisco
Museum of Modern Art (2005), de Kunsthalle
Wien (2008) en het Museum of Contemporary
Art San Diego (2009).
Het is opmerkelijk dat de groeiende belangstel-
ling voor haar werk zich niet vertaalt in een
dikke knipselmap met uitgebreide reviews uit
de belangrijke kranten en de vaktijdschriften.
Meestal zijn het kleine artikelen, die boven-
dien niet altijd juichend van toon zijn. Roberta
Smith, een belangrijke criticus van de New York
Times, had in 2006 nog ‘mixed feelings’ toen
ze haar werk voor het eerst zag in een galerie-
tentoonstelling. De Village Voice noemde haar
een jaar later zuinigjes een ontdekking. De Los
Angeles Times is in 2008 wel positief. De krant
zegt dat ze een ‘stunning form’ geeft aan ‘the
interconnectedness of just about everything’.
Ze noemt haar tentoonstelling ‘a five room
extravaganza’.
Tussen de regels door geeft Wangechi een
verklaring voor de gereserveerde opstelling
van de pers. De vrouwen die ze in haar werk
portretteert zijn enerzijds verleidelijk, aan de
andere kant ‘voelen veel kijkers zich ongemak-
kelijk als ze ernaar kijken’. Ze heeft het idee dat
veel mannen de straat zouden oversteken als
ze dat soort vrouwen in het echt tegen zouden
komen. Een andere mogelijke verklaring is dat
haar werk niet voldoet aan het verwachtings-
patroon dat veel mensen van Afrikaanse kunst
hebben. Wangechi is niet de ongetrainde of
outsider-kunstenaar die voortborduurt op een
traditie van volkskunst en veredelde handvaar-
digheid. Dat ze daarnaast het lef heeft beel-
den uit de populaire media her te gebruiken,
pornobeelden zelfs, maakt haar status in de
serieuze kunstwereld er niet beter op.
Schreeuwen In het begin van haar loop-
baan maakt ze vooral tekeningetjes. Figura-
tieve afbeeldingen van vrouwen, uitgevoerd
in eenvoudige, zwarte omtreklijnen, altijd met
een enigszins macabere toets. Figuren komen
op onmogelijke plaatsen uit andere figuren,
het bloed vloeit rijkelijk, bepaalde delen van
de lichamen zijn ‘afgehakt’ of uitvergroot.
Vaak schrijft ze er tekstjes bij. Die geven
inzicht in haar motieven. ‘Ik heb het recht om
te schreeuwen. Ik heb het recht zelfs als ik
niet weet wat voor recht.’ En: ‘Ik heb zo hard
ge­probeerd om vilein te zijn.’ Soms stelt ze
daarin de vragen die zich ook aan de kijker
opdringen, bijvoorbeeld: ‘Waarom teken je
nooit mannen?’
Al snel stapt ze over op collages en recentelijk
ook op ruimtelijke installaties. Collages waren
populair bij veel Dada-kunstenaars in de jaren
twintig van de vorige eeuw (bijvoorbeeld Han-
nah Höch, Kurt Schwitters, Théodore Fraenkel
en John Heartfield). Het was een medium
dat brak met traditionele uitingsvormen,
zoals Dada nadrukkelijk wilde breken met het
verleden. Bovendien leent de collage zich bij
uitstek voor engagement. Höch bijvoorbeeld
kon er haar feministische ideeën ruimschoots
in kwijt. Ook de bekende zwarte Amerikaanse
kunstenaar Romare Bearden zou er om die
reden vanaf de jaren zestig gebruik van maken.
Met zijn collages kon hij op een impliciete
manier de Civil Rights Movement steunen.
Bestaande beelden uit de media gingen naad-
loos op in zijn politiek gekleurde verhaal.
Als ik haar vraag of ze door deze mensen is
beïnvloed begint ze te lachen. ‘Natuurlijk ken ik
al die namen die je noemt en natuurlijk heb ik
bewondering voor die mensen en ben ik door
hen beïnvloed, maar dat ik met collages ben
gaan werken heeft vooral een heel praktische
reden. Collages, zeker de kleintjes die ik in
begin maakte, kun je overal en altijd maken. Je
hebt er weinig ruimte voor nodig. Je kunt het
tussendoor doen. Dat was belangrijk, want ik
had niet altijd de ruimte die ik nu heb. Ik leidde
een nogal nomadisch bestaan. Bovendien, ik
kan eerlijk gezegd helemaal niet zo goed teke-
nen en schilderen.’
Haar eerste collages zijn op papier. Ze haalt
het materiaal uit advertenties in modebladen,
uit pornografietijdschriften en allerlei ander
gedrukt materiaal waarin vrouwen staan afge-
beeld die voldoen aan de verwachtingspatro-
nen van mannen, vooral blanke mannen. Het
worden pin ups die ver van haar eigen opvat-
tingen verwijderd zijn, maar die pijnlijk precies
beantwoorden aan het gangbare beeld. Ze
vult de fotofragmenten met waterverf aan tot
volledige vrouwen die er, ook al zijn ze samen-
gesteld uit verknipte en verminkte foto’s, toch
lekker en geil uitzien. ‘Je moet de collage ook
in die context zien. Het beeld dat mannen van
de vrouw hebben, met name de Afrikaanse
vrouw, is een constructie. Het is een combina-
tie van wat we zijn en wat zij denken of willen
dat we zijn. Daar sluit het medium collage
mooi op aan. Maar je mag de collages niet zien
als kritiek op de massamedia die mij het mate-
riaal leveren. Op kranten, tijdschriften en al die
Vrouwen
andere beeldleveranciers. Daar ben ik niet echt
mee bezig.’
De naaktheid van haar figuren heeft nog een
veranderen
andere achtergrond. Ze verwijst tevens naar de
kolonisten en bekeerders die de naaktheid van
de Afrikanen associeerden met primitief, wild,
niet beschaafd, iets om je voor te schamen. De
verontwaardiging en woede daarover maakt in types als
Josephine
dat Wangechi Mutu er nu met een haast dui-
vels plezier mee provoceert.
Baker en
Grace Jones Ooit ontdekte ze mylar. Dat is
synthetisch materiaal, een soort buigzaam
plastic. Het is wit van kleur maar schijnt een
beetje door. Het heeft als eigenschap dat het
verf langzaam en moeizaam laat intrekken.
Dat geeft verf de mogelijkheid om zijn eigen
Grace Jones
weg te gaan. Die eigenschap fascineert Wan-
gechi, want daarmee kan ze het toeval in haar
werk brengen. Zo veranderen haar vrouwen
van pin ups in sterke vrouwen, in strijders,
overwinnaars, in types als Josephine Baker
en Grace Jones. Vrouwen die mannen bang
maken. Die de strijd aangaan met macho-man-
nen. Die hun land hebben verlaten en zichzelf
opnieuw hebben moeten uitvinden. Vrouwen
die personificaties zijn van alles wat (zwarte)
vrouwen aangaat en waar (zwarte) vrouwen
tegenaan lopen: seksualiteit, plezier, maar
ook hebzucht, kolonialisme en racisme. Op
scherpe hoge hakken, met klauwen als voeten,
met dodelijke wapens in hun handen, met de
uiterlijke kenmerken van een vogelverschrik-
ker, met snelle motoren onder hun voeten. Op
het eerste gezicht feestelijk uitgedost, maar
de uitdossing bestaat uit allerlei agressieve
details die de benaming feestelijk nauwelijks
verdienen. Dat intimiderende effect wordt
soms versterkt door de afmeting van de wer-
ken. Wangechi durft nu ook wat het formaat
betreft flink uit te pakken. De vrouwen over-
donderen letterlijk.
Omdat ze mylar gebruikt, kan ze de bestaande
beeldfragmenten aanvullen met dotten
waterverf, die met scherpe randjes zijn opge-
droogd. Soms zijn ze nauwelijks te onderschei-
den van de borsten en de eikels waarmee ze
zam africa magazine 02/2009 67
68
Links: Adult female sexual organs, 2005.
Collage, packing tape, fur on found medical illustration paper.
Courtesy of Susanne Vielmetter Los Angeles Projects.

Van links naar rechts van boven naar beneden:

Complete prolapsus of the uterus, 2005
Glitter, collage, ink on found medical illustration paper
Courtesy of Susanne Vielmetter Los Angeles Projects

Uterine catarrh, 2005

Glitter, collage on found medical illustration paper
Courtesy of Susanne Vielmetter Los Angeles Projects

Cancer of the uterus, 2005

Glitter, collage, fur on found medical illustration paper
Courtesy of Susanne Vielmetter Los Angeles Projects

Foto’s: Joshua White

69
 omgeven worden. Ze vermengen zich niet. Ze
laten zich een beetje sturen, maar gaan ook
hun eigen gang. Zo sluiten ze op een verras-
sende manier aan op de inhoud. Meestal heb-
ben de afgebeelde vrouwen geen uitgesproken
omgeving. Door de ruimte om de vrouwen
leeg te laten, maakt Wangechi de vrouwen –
en daarmee de problematiek – universeel, al
zijn het onmiskenbaar vrouwen met een don-
kere huidskleur. ‘Natuurlijk. Dat kan moeilijk
anders. Ik ben een Afrikaanse vrouw. Die erfe-
nis draag ik met me mee.’
De laatste jaren maakt Wangechi ook ruimte-
lijke installaties. Als ik daarnaar vraag reageert
ze aanvankelijk alsof ze zelf ook niet precies
weet hoe die haar werk zijn binnen geglipt.
Alsof ze een eigen leven leiden, dat de kun-
stenaar nog niet helemaal onder controle
heeft. Even later geeft ze alsnog een mogelijke
verklaring. ‘Ik houd er niet van om dingen te
maken die mensen van me verwachten. Hoe
bekender je wordt, hoe meer dat probleem
speelt. Ik heb ook geen zin om rekening te hou-
den met de markt. Als je dat doet ga je kopje
onder. Ik wil gewoon de dingen maken die me
na staan en die me bezighouden.’
Lichtend voorbeeld Dat laatste speelt
bijvoorbeeld een grote rol bij de installatie die
ze in november 2008 in New Orleans maakt, in
het kader van de biënnale ‘Prospect1’. Ze kiest
De beelden zijn voor de 9th Ward als locatie. Dat is de wijk die
door de orkaan Katrina het zwaarst is getrof-
nauwelijks te
fen, waar de meeste slachtoffers zijn gevallen,
waar de arme zwarte bevolking woont. Daar
zet ze een zwart geverfde, houten constructie
onderscheiden
van een huis neer. In het midden van dat open
huis plaatst ze een eenvoudige, eveneens
zwarte schommelstoel. Verder niets. Een niet
van de borsten mis te verstaan statement. Ze vertelt me
ter plaatse – het is de eerste keer dat ik haar
en de eikels
ontmoet – het verhaal achter het werk. De
installatie is bedoeld als een eerbetoon aan de
vrouw die 35 jaar op die plek heeft gewoond.
die er omheen
‘Ze was een belangrijk figuur in de buurt. Ze
had de ramp overleefd en zelfs haar huis stond
er nog. Het moest wel opgeknapt worden.
staan Door ambtenarij en pesterij van de verzeke-
ringsmaatschappijen was ze uiteindelijk toch
gedwongen de stad te verlaten. Ze had zelf
het geld niet om haar huis weer bewoonbaar
te maken.’ ‘s Avonds is het huis verlicht. Om
het nog meer tot een eerbetoon te maken en
om het letterlijk een lichtend voorbeeld te
laten zijn.
70 zam africa magazine 02/2009
Woede is ook de ondertoon van de installaties
waarbij ze de muren van een museumzaal
transformeert in een soort menselijke huiden
waar kogels bloedige gaten in hebben gesla-
gen. Ze hangt vanaf het plafond flessen wijn
neer. Omgekeerd. De rode vloeistof druppelt
op de vloer en de verschaalde lucht neemt
langzamerhand bezit van de ruimte. Een der-
gelijke installatie maakt ze in de staat Texas
waar ze geconfronteerd wordt met geweld-
dadige grensconflicten en met allerlei grove
vormen van milieuvervuiling.
Tijdens ons hele gesprek houd ik een gevoel
van verbazing, verwarring soms. Wangechi’s
verhalen laten aan duidelijkheid weinig te
wensen over. Ze zijn soms pijnlijk, ze zijn altijd
vervuld van grote betrokkenheid en engage-
ment, maar ze worden op een gelijkmatige,
geduldige, vriendelijke, haast relativerende
manier verteld door een vrouw die ogenschijn-
lijk volledig in balans is met zichzelf, die intens
geniet van haar jonge moederschap en die zich
oprecht verwondert over het groeiende succes
dat ze met haar werk heeft.
Wijzend op haar kind: ‘Ze was niet gepland,
maar ik ben er erg blij mee. Ik heb net de
voorbereidingen voor een aantal belangrijke
tentoonstellingen afgerond. Ik kan nu tijd aan
mijn dochtertje besteden. Ze kwam op het
goede moment.’
De assistente van Wangechi handelt nog een
aantal zakelijke dingen met me af. Zelf heeft ze
al afscheid genomen.
‘Zij moet nu echt naar bed. Het is mooi
geweest.’
Buiten wil het nog steeds niet warm worden.
De sneeuw blijft hardnekkig het straatbeeld
bepalen.
Rob Perrée is kunsthistoricus, gespecialiseerd in
eigentijdse afro-amerikaanse en afrikaanse kunst.
hij is hoofdredacteur van kunstbeeld en werkt als
freelance schrijver en tentoonstellingmaker.
Tot en met 23 augustus is er werk van Wange-
chi Mutu te zien in het Museum voor Moderne
Kunst Arnhem, tijdens de tentoonstelling
‘Rebelle, kunst en feminisme 1969-2009’
www.mmkarnhem.nl
 Untitled, 2008,
Ink, acrylic, collage, c­ ontact
paper on mylar.
Courtesy of Susanne Vielmetter
Los Angeles Projects.
Foto: Bill Orcutt

zam africa magazine 02/2009 71

reviews
‘museum of contemporary
african art’
van meschac gaba
Meschac Gaba (Benin, 1961) presenteerde de eerste zaal van zijn
‘Museum of Contemporary African Art’ in 1997 bij zijn eindpresen-
tatie op de Rijksakademie in Amsterdam. Twaalf jaar later kunnen
we eindelijk voor het eerst door zijn volledige museum rondstap-
pen. Twaalf zalen die al afzonderlijk in verschillende landen te zien
zijn geweest. Muziek, mode, architectuur en religie (je kunt tarot-
kaarten laten lezen!) komen aan bod.
De ene zaal staat in open verbinding met de andere, typerend voor
de thema’s in Gaba’s werk: uitwisseling van mensen, culturen, en,
heel belangrijk: geld. Hij gebruikt munten en bankbiljetten om
sieraden van te maken, die te koop zijn in de ‘Museumwinkel’, een
onderdeel van de totaalinstallatie. Geld gebruikt Gaba ook om
grote schaakstukken mee te beplakken (de euro’s spelen tegen de
dollars), om witte tweedehands kleding een opknapbeurt mee
te geven of om er een piano mee te versieren waar bezoekers op
mogen spelen.
Hoe het Westen en Afrika elkaar zien is ook zo’n terugkerend
thema, en dat wordt met veel ironie gebracht. In de ‘Humanist
Space’, buiten, staan de transportfietsen die in 2002 tijdens de
grote kunstmanifestatie Documenta 11 ook al gehuurd konden
worden. Met de opbrengst zamelt Gaba, die al jaren in Nederland
woont, geld in ‘voor Afrika’.
Gaba reflecteert op de veronderstelde tegenstelling tussen kunst
en commercie, tussen kunst en het leven, en tussen westerse en
niet-westerse kunst. Al doende maakt hij zijn belangrijkste punt:
hij is een kunstenaar die hedendaagse kunst maakt.
(Fenneken Veldkamp)
T/m 9 augustus opera van changementen en decors te voorzien. Zijn laatste
www.depaviljoens.nl
www.museumofcontemporaryafricanart.com
Foto: Gert Jan van Rooij
Meschac Gaba, Diamant Indigènes (2008). Courtesy Lumen Travo Gallery.
72 zam africa magazine 02/2009
William
Kentridge
O nder de titel ‘Five Themes’ is in maart in San Francisco
de reis begonnen van een grote overzichtstentoonstel-
ling van het werk van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William
­Kentridge (1955). Via Fort Worth, Palm Beach, New York, Wenen
en Jeruzalem komt de tentoonstelling uiteindelijk, in 2011, in
het Stedelijk Museum in Amsterdam terecht.
Te zien zijn tekeningen, installaties, settings voor opera’s en
vooral zijn inmiddels beroemde animatiefilmpjes. Alles in de
voor hem zo typerende stijl: schetsmatig, afwisselend teke-
ning en collage en vrijwel alles in zwart wit. De meeste indruk
maken nog steeds de filmpjes die Kentridge over Zuid-Afrika
na de afschaffing van de apartheid heeft gemaakt. Over de
veranderingen daar, maar ook over de hardnekkige armoede
en de toenemende criminaliteit. De emoties die die verhalen
oproepen worden versterkt door de ruwe, houterige en ogen-
schijnlijk onhandige stijl die hij hanteert. Verre van Hollywood,
rechtstreeks van de straat. In zijn ‘Soho and Felix’ filmpjes, over
een zakenman en zijn gevoelige alter ego, wordt een ander
aspect van Kentridges werk zichtbaar: het navrante gevoel voor
humor waarmee hij de ‘moderne’ maatschappij bekijkt.
Hoe hij werkt, wat voor middelen en bronnen hij gebruikt
wordt zichtbaar gemaakt in een grote installatie ‘Artist in the
Studio’. Van alle kanten komen de beelden op je af. Als ani-
matie, als diaprojectie en als videofilm. Je komt letterlijk ogen
tekort. Het is een perfecte illustratie van de intensiteit en het
enthousiasme waarmee Kentridge te werk gaat.
De laatste jaren wordt Kentridge vaker uitgenodigd om een
productie, ‘The Nose’ van Shostakovich, is als installatie in de
tentoonstelling opgenomen.
Bij de tentoonstelling is een prachtige catalogus uitgegeven en
een dvd waarop zijn animatiefilmpjes staan. (Rob Perrée)
Van 11 juli tot 27 september in Modern Art Museum, Fort Worth
Van 7 november tot 17 januari 2010 in het Norton Museum of
Art in West Palm Beach.
Van 28 februari tot 17 mei 2010 in het MoMA in New York
Van 30 oktober 2010 tot 30 januari 2011 in het Albertina
in Wenen.
Van 5 maart tot 29 mei 2011 in het Israel Museum in Jeruzalem
Van 7 juli tot 2 oktober 2011 in het Stedelijk Museum in
­Amsterdam.
 © 2008 William Kentridge; fOTO: JOHN HODGKISS/COURTESY THE ARTIST
disgrace
In Disgrace, de prachtige, ietwat conventio-
nele verfilming van J.M. Coetzee’s gelijkna-
mige boek, speelt John Malkovitch de gesoig-
neerde professor David Lurie, een man van
middelbare leeftijd die het leven voor elkaar
lijkt te hebben. Een man die in bad luistert
www.a-film.nl
naar klassieke muziek terwijl hij een sigaar
3gat

rookt. Een goedgeklede gentleman die zijn hand niet omdraait voor
avances naar zijn studentes. Een intellectuele, blanke Zuid-Afrikaan
die geniet en leeft in splendid isolation van wat er daadwerkelijk in
zijn land gebeurt.
Totdat een van zijn affaires uit de hand loopt en Lurie de universi-
teit moet verlaten. Hij zoekt rust bij zijn dochter op het platteland.
In het stof rond haar boerderij speelt het echte drama zich vervol-
gens af. Het is de worsteling van vader en dochter met de beteke-
nis van wat hen daar overkomt die in de film centraal staat.
De grote abstracte vragen van schuld en boete, schaamte en ver-
nedering presenteren zich in de hulpeloze dialogen en interacties
tussen vader en dochter. De natuurlijke afstandelijkheid en intel-
lectuele ironie van Malkovitch contrasteert daarbij mooi met het
intense spel van Jessica Haines, die zijn hardwerkende, pragmati-
sche dochter speelt. Het verhaal van Coetzee verkent het voorstel-
lingsvermogen van de kijker. Slapende honden worden met liefde
wakker gemaakt; de vragen die we niet willen stellen worden op
een schrijnende manier gesteld.
Disgrace van regisseur Steve Jacob is geen intellectuele film, maar
na afloop tolt het hoofd van de kijker van de onoplosbare vragen
en dilemma’s. De film presenteert op intense en ingenieuze wijze
de centrale morele vragen van het Zuid-Afrika van na de apartheid.
Is vergeving vragen niet te makkelijk voor de blanken? Gaat het
niet om wat ze vervolgens aan daden doen? Hoeveel goede wil is
eigenlijk nodig voor succesvol samenleven van blank en zwart in
Zuid-Afrika? En waar ligt de grens tussen incasseringvermogen en
zelfdestructie?
In de film staan deze zware vragen het verhaal echter nooit in de
weg. De strak geschoten scènes en korte dialogen zorgen voor een
dwingend verloop. De hoofdpersonen moeten handelen, of ze nu
kunnen of niet. ‘Zuid-Afrika is nu eenmaal wat het is’, vat de doch-
ter krachtig samen.
Wie J.M.Coetzee in de documentaire ‘Over de Schoonheid en de
Troost’ van Wim Kaizer heeft gezien, weet dat er bij hem weinig te
History of the Main Complaint (still), 1996; 35mm animated film transferred lachen valt. Dat geldt ook voor deze film. De troost zit voor de kij-
>>>

to video, 5:50 min.; Collection of the artist, courtesy Marian Goodman Gallery, ker verstopt in de prachtige muziek van Antony Partos en Graeme
New York, and Goodman Gallery, Johannesburg. Khoene. Voor de hoofdpersonen rest een vrijpartij op de vloer van
History of the Main Complaint (still), 1996; 35mm animated film transferred het hondenasiel en een kopje thee. Troost uit een klein, warm kopje
>>

to video, 5:50 min.; Collection of the artist, courtesy Marian Goodman Gallery,
thee, dat is waar je het blijkbaar mee moet doen in Zuid-Afrika.
New York, and Goodman Gallery, Johannesburg.
A Lifetime of Enthusiasm (still), from the installation I am not me, the horse
(Jacob Boersema)
>

is not mine, 2008; Eight-channel video projection, DVCAM and HDV transferred
to video, 6:01 min.; Collection of the artist.

zam africa magazine 02/2009 73


Die Liebe zu Afrika
n het provinciestadje X zag ik een man
met een enorme wollen rastamuts voor-
bijgaan. Hij was zwart en dat viel op
tussen al die blozende Oost-Friese kop-
pen. Of was het zijn eenzaamheid die in
het oog sprong? Want het leek wel of hij
in een gloeiende cirkel liep – een
vuur dat voorbijgangers met
een bocht om hem heen deed
lopen. Hij had moeilijke voeten,
gezwachteld in opengesneden
tennisschoenen. Moeilijke tanden ook, een paar
stompjes restten nog. Maar hij lachte er niet
minder om. In zichzelf. Ik liep achter hem aan,
uit nieuwsgierigheid, zo veel kleur was ik tij-
dens mijn leesreis door de Duitse provincie niet
tegengekomen. Mijn voeten zochten het ritme
van zijn voeten – onopvallend, als een volleerde
schaduw. De moeilijke voeten stopten bij een
kiosk. De eigenaar hield een pakje sigaretten
op, bood er een aan. Een aansteker ging over en
weer. Rook kringelde op onder het afdak. Zwij-
gende handelingen – hadden ze meer gedaan.
Ik treuzelde bij het krantenrek en snoof de geur
van broeierige muts en dreadlocks op. Van zo
dichtbij leek de man minder oud dan zijn trage
stappen deden vermoeden. Hij had zelfs een
jongensachtig gezicht, zonder enige plooi. Peu-
ken werden in de goot gemikt, een tweede siga-
ret uitgedeeld – maar niet aangestoken. Daarna
diepte de rastaman met moeite een paar mun-
ten uit z’n broekzak op en kocht een krant.
Hij vervolgde zijn weg. Richting rivier, langs de
terrassen waar dagjesmensen een glas dron-
ken. Maar de rasta ging er niet zitten. Niemand
die naar hem opkeek, alsof hij er dagelijks liep.
Onzichtbaar op weg naar nergens. In gedachte
74 zam africa magazine 02/2009
adriaan
van Dis
Zwerf hond
had ik hem al aangesproken, maar ik ben geen
held in zulke dingen. Misschien moest ik hem
de weg vragen, alleen om zijn stem te horen.
En terwijl ik zo aarzelde, draaide hij zich om en
keek me onderzoekend aan.
Ik sloeg een zijstraat in.
Nog dezelfde avond, na mijn lezing, tijdens het
gebruikelijke kaas-en-wijnsouper in de plaat-
selijke boekhandel, sprak ik mijn verbazing uit
over het geringe aantal zwarte mensen in het
straatbeeld van het stadje. Ik had er maar één
gezien. (Hoezo? Was ik de Braziliaan dan niet
tegengekomen, een muzikant op doortocht
aan wie de dochter van de bakker was blijven
hangen, en de Kongolees uit België – ober in het
naburige kasteelhotel. Twee zwarten, verder
kwam de tafel niet (het motje van de bakkers-
dochter niet meegerekend). En kenden ze de
rastaman? Ja, allemaal. ‘Kort na de hereniging
daagde hij op’, zei Jozef, de lokale dichter aan
tafel. ‘Hij studeerde wiskunde in Oost-Berlijn,
tien lange koude jaren, en toen is er een draadje
in zijn hoofd geknapt.’ Verbazing alom. Hoe
kwam Jozef daarbij?
Van de Kongolese ober gehoord.
‘Nee, hij is een muzikant’, zei een pottenbak-
ster. Hij speelde vroeger in nachtclubs over
de hele wereld. Ze had hem liedjes op de brug
horen zingen – heel treurig. In welke taal? Dat
was ze vergeten.
Een journaliste had hem vorige zomer aan de
kust gezien, leurend met een mand vol namaak
Gucci-tassen. Een Angolees was het. Vreselijke
dingen had ie meegemaakt. Martelingen. Land-
genoten die landgenoten de ogen uitlepelden.
Tongen afsneden. Hij had zo veel gezien dat
ie zweeg.
Ik liep achter hem aan, uit
nieuwsgierigheid, zo veel kleur
was ik tijdens mijn leesreis
door de Duitse provincie niet
tegengekomen.
Hoe wist ze het dan?
Dat verhaal hing boven zijn hoofd.
Ook de anderen vulden zijn leven in. Boot-
vluchteling, Nigeriaanse oplichter, een gede-
serteerde Amerikaanse militair. We genoten
van het spel.
Geen van mijn tafelgenoten had met de rasta
gesproken. Zo uitnodigend was zijn door rot en
rook aangevreten lach nu ook weer niet.
‘Moeten we ons schamen?’ vroeg Jozef.
Onzin.
Maar daar liet hij me niet mee wegkomen.
Jozef, de onbegrepen dichter, woonde in een
verstikkend gat, maar ík was een man van de
wereld. (Mijn tafelgenoten knikten me bewon-
derend toe. Of was het haat?) ‘U hebt natuurlijk
veel zwarte vrienden?’
Ik had ja kunnen zeggen. Maar hoeveel zwarte
gezichten zaten er onder mijn vrienden toen
ik laatst een prijs kreeg en in het dankwoord
sprak over engagement en Zuid-Afrika? Niet
een.
Ik biechtte het op.
Waarom ik me dan zo druk over zwarte men-
sen maakte?
‘Misschien omdat ik bij die kleur wil horen’,
zei ik… Als kind al. Mijn eerste neger zag ik in
het Tropenmuseum. Ik was negen jaar oud. Hij
droeg verhalen voor in een zijzaaltje, gekleed
in een Afrikaans hemd. Prachtig vond ik het.
De man, het hemd, zijn verhalen. Ik wist wat
bruine mensen waren. Mijn halve familie
was bruin. Maar deze zwarte man was echter.
Mooier. Zijn verhalen dwongen meer respect
af dan die dolle kampavonturen in de koloniën.
De neger uit het Tropenmuseum sprak over
armoe, onrecht en discriminatie. Over mensen
die apart moesten reizen, niet met blanken
naar dezelfde school mochten. Helden waren
het. Zielige helden voor wie je wou opkomen.
Een nobeler strijd dan de verloren oorlog van
thuis. Misschien kon ik ook held worden…
‘Egoïsme dus’, zei Jozef.
Een conclusie die de tafel te ver ging. Iedereen
die zijn hart aan de goede kant droeg, was toch
begaan met Afrika. Niet met één mens, dorp
of streek, maar met het hele dampende conti-
nent van 54 landen en 900 miljoen inwoners
die niks anders deden dan maagden besnijden,
aan vreselijke ziektes creperen, verhongeren,
elkaar de kop in slaan en emigreren. De vol-
ken daar zuchtten onder hun corrupte leiders.
Oorlog en apartheid hadden van veel mannen
verkrachters gemaakt. Maar wijs dat die Afri-
kanen waren! We konden nog heel wat van ze
leren: respect voor de ouderen, en oor en oog
voor de natuur…
Een nieuwe kaas werd aangesneden, de zoveel-
ste fles ging rond en de gastheerboekhandelaar
nam zich voor de rastaman de volgende keer bij
een lezing uit te nodigen. Een voornemen waar
we op dronken.
De volgende morgen liep ik nog even langs de
kiosk om een krant voor onderweg te kopen. Of
meneer soms wist waar de rastaman vandaan
kwam?
Geen idee. Ruim vijf jaar klant – een vriend
zelfs – maar nooit een woord gewisseld.
Vijf jaar!
‘Men dient een vreemdeling in zijn waarde
te laten.’
colofon
ZAM Africa Magazine
kunst, cultuur, politiek, fotografie, journalistiek
in en uit Afrika
jaargang 13, nummer 2
m 6,95
Zomer 2009
ZAM Africa Magazine is een uitgave van Stichting
ZAM-net en verschijnt vier keer per jaar
ISSN: 1876-1127
Abonnementen
Een abonnement op ZAM kost 25,- per jaar bij
machtiging (35,- voor het buitenland)
Het abonnement geldt tot wederopzegging
Abonneeservice
(voor vragen en adreswijzigingen) Postbus 364,
3500 AJ Utrecht, 030-2306901,
abonnementen@zam-magazine.nl
Grafisch ontwerp
Patrick Hoogenberg, Mieke van Weele, Curve BNO
Uitgever
Ingeborg van Beek
Redactie
Bart Luirink (hoofdredacteur), Katelijn
Nieuwenhuyzen (bureauredactie), Nicole Segers
(art director), Anton Stolwijk (eindredacteur)
Aan dit nummer werkten mee
Beeld Charles Heiman, Guy Tillim, Martin
Waalboer, Fabian Hickethier, Baudouin Mouanda,
Athi Patra Ruga, Chris Sanders, Joshua White,
Wangechi Mutu, William Kentridge, John
Hodgkiss, LucFosther Diop, Bill Orcutt, Meshac
Gaba, James Kamawira, Jasper de Beijer, Ross
Hillier, Marlene Dumas, Optimal Energy, Bos
Theaterproducties, Balthazar Faye, Barbara
Kerkhof, Gert Jan van Rooij, Strut Records,
Warner Music, Nic Bothma, Ellen Elmendorp
Tekst Fenneken Veldkamp, Rob Perrée, Jacob
Boersema, Floor Milikowski, Evelien Hoekstra,
Janhuib Blans, Adriaan van Dis, Uche Nduka,
Vamba Sherif, Rukmini Callimachi, Richard
Hengeveld, Bram Posthumus, Ingeborg van
Beekum, Evelien Groenink, Jason Moyo, Nikiwe
Bikitsha, Pieter van Twisk, Paula Akugizibwe,
Prudence Mbewu, Madeleine Maurick
Drukwerk
Thieme MediaCenter Nijmegen
Adres
Postbus 16711
1001 RE Amsterdam
Tussen de Bogen 66
1013 JB Amsterdam
020-5318497
Advertentiereserveringen en opvragen tarieven
adverteren@zam-magazine.nl
ZAM Africa Magazine wordt mede mogelijk
gemaakt dankzij steun van Stichting Democratie
en Media, Hivos, Hivos/NCDO Cultuurfonds,
Stichting Uleput, Allen & Overy, Mondriaan
Stichting, Prins Claus Fonds, Africaserver.nl,
Paul van der Poel Administraties, De Giftkikker.
Coverfoto: Baudouin Mouanda
zam africa magazine 02/2009 75
 Schande!
Afrika is groot
en ZAM nu ook. Met de extra dikke
ZAM blijf je op de hoogte. Word lid
voor maar e25 per jaar.

Neem (of schenk) een abonnement

en ontvang twee vrijkaartjes voor
de nieuwe film Disgrace met John
Malkovich en een exemplaar van
het gelijknamige boek van Coetzee.
Het verhaal van een blanke professor
wiens beschermde leventje wordt
verstoord door geweld op het ­
Zuid-Afrikaanse platteland.

Nog geen lid

van ZAM?
TORONTO INTERNATIONAL FILM FESTIVAL 2008
INTERNATIONAL CRITICS’ AWARD (FIPRESCI)

www.a-film.nl 3gat

Ga naar www.zam-magazine.nl
of bel 030-2306901

ZAM is hét onafhankelijke

platform van Afrikaans talent –
van journalisten, fotografen en
schrijvers. ZAM wordt gemaakt
in nauwe samenspraak met
ruim 300 medewerkers daar
en hier. ZAM bericht over kunst
en cultuur, politiek, handel
en reizen.