Zasoby

1
OBLICZANIE ZASOBW
ROPY NAFTOWEJ I GAZU
ZIEMNEGO
Prof. AGH dr hab. in. Ludwik Zawisza
2
SPIS TRECI
Wstp
Regulacje prawne
Charakterystyka ska zbiornikowych
Charakterystyka pynw zoowych
Identyfikacja modelu geologicznego zoa
Klasyfikacja z ropy naftowej i gazu ziemnego
Identyfikacja systemu energetycznego zoa
Obliczanie zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego
3
REGULACJE PRAWNE
Dokumentacje geologiczne
W celu oszacowania zasobw danej kopaliny sporzdza si dokumentacj
geologiczn zoa.
Dokumentacja geologiczna z kopalin (w tym z gazu ziemnego,
ropy naftowej oraz jej naturalnych pochodnych i metanu z wgla
kamiennego) powinna by wykonana, pod wzgldem formalnym, zgodnie
z ustaw Prawo Geologiczne i Grnicze z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994
nr 27, poz. 96 z pniejszymi zmianami) oraz Rozporzdzeniem Ministra
rodowiska z dnia 6 lipca 2005 r. w sprawie szczegowych wymaga,
jakim powinny odpowiada dokumentacje geologiczne z kopalin.
4
REGULACJE PRAWNE
ROZPORZDZENIE MINISTRA RODOWISKA
z dnia 6 lipca 2005 r. w sprawie szczegowych wymaga, jakim powinny
odpowiada dokumentacje geologiczne z kopalin
(Dz. U. Nr 136, poz. 1151 z dnia 25 lipca 2005 r.)
Rozdzia 1
Przepisy oglne
1. 1. Dokumentacj geologiczn zoa kopaliny naley sporzdzi dla zoa
w jego naturalnych granicach lub wydzielonej jego czci, jeeli przewidywana
eksploatacja wydzielonej czci nie zagraa prawidowemu wykorzystaniu zoa.
2. W przypadku dokumentowania czci zoa, dla ktrego jest wykonana
dokumentacja geologiczna, naley sporzdzi now dokumentacj dla czci
zoa przewidzianej do zagospodarowania, z pozostawieniem nazwy zoa
uzupenionej cyfr arabsk; dla pozostaej czci naley sporzdzi rozliczenie
zasobw zoa w formie dodatku do dokumentacji geologicznej na koszt
podmiotu, ktry wykona now dokumentacj.
5
REGULACJE PRAWNE
2. Dokumentacj geologiczn zoa kopaliny naley sporzdzi zgodnie
z kategoriami rozpoznania, o ktrych mowa w 4 i 5.
3.1. Dokumentacj geologiczn zoa kopaliny naley sporzdzi z podziaem na
cz tekstow, graficzn i tabelaryczn, niezalenie od kategorii rozpoznania
zoa, z zastrzeeniem 7.
2. W dokumentacji geologicznej zoa kopaliny, majcej stanowi podstaw do
ubiegania si koncesj na wydobywanie kopaliny ze zoa, naley przedstawi
dane niezbdne do sporzdzenia projektu zagospodarowania zoa.
3. Cz tekstowa dokumentacji geologicznej zoa kopaliny powinna zawiera:
1) kart tytuow dokumentacji geologicznej zoa, zestawienie zasobw
geologicznych zoa wedug kategorii rozpoznania, kart informacyjn zoa oraz
kart informacyjn dokumentacji, ktrych wzory okrelaj:
a) dla kopalin staych zaczniki nr 1, 2, 5-7 do rozporzdzenia,
b) dla metanu z wgla kamiennego zaczniki nr 1, 4, 6-8 o rozporzdzenia,
c) dla gazu ziemnego, ropy naftowej oraz jej naturalnych pochodnych zaczniki 1,
3, 6-8 do rozporzdzenia,
2) spis rozdziaw,
6
REGULACJE PRAWNE
3) cz opisow z podziaem na nastpujce rozdziay:
a) wstp,
b) pooenie administracyjne zoa, charakterystyka geograficzna pooenia zoa (pooenie
zoa, zagospodarowanie terenu, waloryzacja rodowiska, stan zagospodarowania zoa
i jego otoczenia),
c) warunki geologiczne wystpowania zoa (pooenie geologiczne zoa, stratygrafia,
tektonika),
d) opis stanu rozpoznania zoa,
e) charakterystyka geologiczna zoa, w zoach z gazu ziemnego, ropy naftowej oraz jej
naturalnych pochodnych, rwnie charakterystyka ich wasnoci zbiornikowych,
a w zoach metanu z wgla kamiennego charakterystyka metanononoci wgla i serii
wglononej,
f) charakterystyka rodzaju i jakoci kopaliny gwnej oraz kopalin towarzyszcych , wasnoci
technologiczne kopalin,
g) warunki geologiczno - grnicze eksploatacji, w szczeglnoci geologiczno-inynierskie,
hydrogeologiczne, gazowe, geotermalne,
h) warunki ochrony rodowiska, ochrony zoa, rekultywacji (omwienie stanu rodowiska
i jego ochrony, przedstawienie danych w zakresie budowy zoa, warunkw jego
wystpowania, jakoci kopaliny i wasnoci ska otaczajcych niezbdnych dla oceny
wpywu na rodowisko, wasnoci rekultywacyjnych ska ponnych, wymaga dotyczcych
ochrony zoa),
i) zasoby zoa kopaliny gwnej i kopalin towarzyszcych, kryteria bilansowoci zoa,
sposb okrelenia granic zoa z uzasadnieniem wyboru metod obliczenia zasobw zoa,
klasyfikacja zasobw zoa z uwagi na stopie rozpoznania, analiza dokadnoci
rozpoznania zoa,
j) spis literatury i materiaw archiwalnych, wykorzystanych do opracowania dokumentacji;
7
REGULACJE PRAWNE
4) zaczniki obejmujce:
a) omwienie historii bada i eksploatacji zoa,
b) omwienie wykonanych prac geologicznych i bada specjalistycznych,
c) wyniki bada specjalistycznych,
d) kopie lub uwierzytelnione odpisy dokumentw, ktrych tre ma istotne
znaczenie dla opracowanej dokumentacji
e) dowd istnienia prawa do wykorzystania informacji geologicznej, na podstawie
ktrej sporzdzono dokumentacj. .
4. Przepisu ust. 3 pkt 4 lit. e nie stosuje si do rozliczania zasobw zoa w
razie zaniechania lub zakoczenia eksploatacji, o ktrej mowa w 6 ust. 3.
8
REGULACJE PRAWNE
5. Cz graficzn dokumentacji geologicznej zoa kopaliny stanowi mapy i
przekroje, a w szczeglnoci:
1) mapa lokalizacji zoa sporzdzona na mapie topograficznej, w zalenoci od
wielkoci zoa, w skali od 1: 10 000 do 1:50 000,
2) mapa sytuacyjno-wysokociowa sporzdzona w skali umoliwiajcej
szczegowe przedstawienie dokumentowanego obszaru zoa,
3) mapa geologiczno-gospodarcza rejonu wystpowania zoa przedstawiajca
skadniki rodowiska podlegajce ochronie, sporzdzona w skali 1:50 000 lub
1:25 000, dostosowanej do wielkoci zoa z podaniem pooenia zoa,
4) mapy ilustrujce budow zoa niezbdne do scharakteryzowania jego formy,
sposobu uoenia, zmiennoci budowy i jakoci kopaliny,
5) mapy obliczenia zasobw zoa,
6) mapy i przekroje geologiczne a w zalenoci od potrzeb - rwnie
hydrogeologiczne, geologiczno - inynierskie, gazononoci i geotermiczne,
7) profile geologiczne wyrobisk rozpoznawczych i wybranych wyrobisk grniczych
w przypadku czynnych zakadw grniczych.
9
REGULACJE PRAWNE
6. Cz tabelaryczn dokumentacji geologicznej zoa kopaliny stanowi
w szczeglnoci:
1) wyniki oblicze statystycznych lub geostatystycznych - w zalenoci od
potrzeb,
2) wyniki bada rodzaju i jakoci kopaliny, wraz z obliczeniami rednich
parametrw dla zoa,
3) obliczenia zasobw kopaliny w poszczeglnych czciach zoa lub blokach
obliczeniowych,
4) zbiorcze zestawienie zasobw zoa.
7. Oznaczenia i symbole na zacznikach stanowicych cz graficzn
dokumentacji powinny by zgodne z wymogami Polskich Norm Mapy
Grnicze: .
10
REGULACJE PRAWNE
Rozdzia 2
Szczegowe wymagania, jakim powinny odpowiada dokumentacje
geologiczne z kopalin
5. 1. W dokumentacjach geologicznych z gazu ziemnego, ropy naftowej oraz jej
naturalnych pochodnych i metanu z wgla kamiennego stosuje si kategorie
rozpoznania zoa: C, B i A.
2. Rozpoznanie zoa lub jego czci w poszczeglnych kategoriach powinno spenia
nastpujce wymagania:
1) w kategorii C - granice zoa okrela si na podstawie wynikw bada
geofizycznych i interpretacji geologicznej, a uzyskane dane umoliwiaj
projektowanie prac niezbdnych do dalszego rozpoznania zoa lub jego
zagospodarowania, po uzyskaniu co najmniej z jednego otworu przypywu kopaliny
w iloci posiadajcej znaczenie gospodarcze; bd oszacowania rednich
parametrw zoa i zasobw nie moe przekracza 40%;
2) w kategorii B - zbadana budowa geologiczna zoa pozwala na jednoznaczne
okrelenie jego granic oraz parametrw zbiornikowych warstw ropononych
i gazononych i ich zmiennoci; bd oszacowania rednich parametrw zoa i
zasobw nie moe przekracza 30%,
3) w kategorii A - ustala si dane okrelone dla kategorii B z uwzgldnieniem wynikw
uzyskanych z eksploatacji; bd oszacowania rednich parametrw zoa i zasobw
nie moe przekracza 15%.
11
REGULACJE PRAWNE
ROZPORZDZENIE MINISTRA RODOWISKA
z dnia 20 czerwca 2005 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie kryteriw
bilansowoci z kopalin (Dz. U. Nr 116, poz. 978 z dnia 29 czerwca 2006)
12
REGULACJE PRAWNE
13
SYSTEM NAFTOWY
Warunki wystpowania z ropy naftowej i gazu ziemnego
w obrbie basenu naftowego
Wystpowanie z ropy naftowej i gazu ziemnego w obrbie basenu
naftowego uwarunkowane jest istnieniem w jego obrbie:
1. Ska macierzystych,
2. Warunkw generowania wglowodorw ze ska macierzystych,
3. Ska zbiornikowych oraz ska uszczelniajcych,
4. Migracji pierwotnej,
5. Migracji wtrnej,
6. Puapki.
14
SYSTEM NAFTOWY
15
SYSTEM NAFTOWY
Organiczna teoria pochodzenia wglowodorw
Tworzenie si wglowodorw jest czci naturalnych procesw sedymentacyjnych,
Substancja organiczna jest wyjciowym materiaem ropotwrczym,
Ropa naftowa powstaje w rodowisku redukcyjnym (beztlenowym),
Organizmy rolinne i zwierzce tworz w procesie metabolizmu zwizki
wglowodorowe, w wyniku ich koncentracji powstaje ropa naftowa,
Wiksza cz ropy naftowej tworzya si we wczesnym stadium rozwoju skay
osadowej, a nie w pniejszym po jej petryfikacji. Wglowodory naftowe stwierdzono
np we wspczesnych iach i muach Zatoki Meksykaskiej.
rdami energii warunkujcej przemian materii organicznej w wglowodory s
w kolejnoci:
bakterie
temperatura i cinienie
rozpad promieniotwrczy powodujcy napromieniowanie materiau
organicznego
16
SKAY MACIERZYSTE
Skay macierzyste
Skay zawierajce substancj organiczn, ktre posiadaj zdolno do
generowania i ekspulsji odpowiednio duej iloci wglowodorw do formowania
akumulacji ropy naftowej i gazu ziemnego s nazywane skaami macierzystymi.
Rozrnia si skay macierzyste potencjalne i efektywne.
Ska macierzyst potencjaln nazywa si tak ska, w ktrej substancja
organiczna nie osigna poziomu dojrzaoci do generowania wglowodorw w
warunkach naturalnych, w ktrych si znajdowaa, lecz moe generowa znaczce
iloci wglowodorw podczas jej nagrzewania w laboratorium lub w procesie
pogrania w gb Ziemi.
Natomiast ska macierzyst efektywn nazywa si ska, ktra posiadaa lub w
obecnych warunkach posiada zdolno do generowania i ekspulsji wglowodorw.
Efektywne skay macierzyste mog by aktywne (jeli w aktualnych warunkach
naturalnych generuj i wydalaj do zbiornikw naturalnych wglowodory), i
nieaktywne (zdolne w przeszoci do generowania wglowodorw, lecz w obecnych
warunkach nie ujawniajce tego procesu ze wzgldu na ich ochodzenia
wynikajce np. z uniesienie ska lub denudacji regionu.
17
SKAY MACIERZYSTE
Ciemne upki bitumiczne (typowa skaa macierzysta) zawierajce >1% wgla organicznego.
Skay te s skaami macierzystymi dla z wystpujcych na Morzu Pnocnym (Anglia).
18
CHARAKTERYSTYKA SKA ZBIORNIKOWYCH
Skay zbiornikowe
Skaa zbiornikowa skaa, ktrej naturalne waciwoci (porowato,
szczelinowato, kawernisto, wasnoci sorpcyjne) umoliwiaj gromadzenie
si w niej wody, ropy naftowej lub gazu ziemnego i oddawanie ich w czasie
eksploatacji.
Zasadniczym celem charakterystyki zbiornikowej badanego obiektu geologicznego
(zoa) jest opis i konstrukcja modelu geologicznego i numerycznego tego obiektu
poprzez okrelenie jego geometrii, cigoci i budowy wewntrznej (miszoci,
anizotropowoci, wasnoci filtracyjnych).
Zrozumienie natury zoa i charakterystyki ska zbiornikowych wymaga
zgromadzenia w sposb kompleksowy duej iloci informacji, pochodzcych
z wielu rde. Niezbdne dane uzyskiwane s z analiz laboratoryjnych rdzeni
wiertniczych i pynw zoowych oraz z pomiarw geofizycznych.
Wszystkie te dane wykorzystywane s nastpnie do konstrukcji wszelkiego rodzaju
map: strukturalnych, izopachytowych, parametrw zbiornikowych ska oraz
przekrojw geologiczno-zoowych.
19
Typy ska zbiornikowych
Prosta klasyfikacja ska zbiornikowych, opierajca si na pochodzeniu ska,
dzieli wszystkie skay zbiornikowe na (Levorsen A.I., 1972):
1. okruchowe (klastyczne),
2. chemiczne lub biochemiczne,
3. zoone
20
Typy ska zbiornikowych (c.d.)
Skay zbiornikowe, ze wzgldu na ich charakterystyk petrofizyczn, mona
podzieli na nastpujce typy (Levorsen A.I., 1972):
1. skay zbiornikowe piaskowcowe,
2. skay zbiornikowe wglanowe,
3. skay zbiornikowe sabo przepuszczalne (tight-sand reservoir),
4. skay zbiornikowe szczelinowe.
21
Typy ska zbiornikowych (c.d.)
Okoo 60% zasobw ropy i gazu w wiecie znajduje si w skaach
zbiornikowych piaskowcowych. Gdyby z tej statystyki wyczy wystpujce
w utworach wglanowych zoa na Bliskim Wschodzie, wwczas liczba z
wystpujcych w utworach piaskowcowych wynosiaby 80%.
Okoo 1/3 wiatowych zasobw ropy i gazu wystpuje w utworach
wglanowych.
Podrzdne iloci ropy i gazu wystpuj w spkanych i szczelinowatych upkach
(Kentucky USA), w skaach ewaporatowych (Cotton Valley zoe gazu, Pine
Island Field w Louisianie zoe ropy) oraz w skaach magmowych i
metamorficznych (serpentynity w pd. Teksasie zoe ropy i gazu).
22
Wychodnie piaskowcw triasowych (poudniowa Anglia) stanowicych ska zbiornikow
dla z wystpujcych na Morzu Pnocnym.
23
Wychodnie piaskowcw jurajskich (pd. Anglia) stanowicych ska zbiornikow dla z
wystpujcych na Morzu Pnocnym.
24
Wychodnie dolomitw dewoskich (Gry Skaliste) stanowicych doskona ska
zbiornikow dla z ropy i gazu
25
Dolomity o porowatoci kawernistej. Doskonaa skaa zbiornikowa dla z ropy i gazu
26
Wapienie organogeniczne. Doskonaa skaa zbiornikowa dla z ropy i gazu
27
Wasnoci fizyczne ska zbiornikowych
Skay, ktre maj zdolno gromadzenia, przewodzenia i oddawania pynw
zoowych, okrela si mianem ska zbiornikowych.
Skaa zbiornikowa skaa, ktrej naturalne waciwoci (porowato,
szczelinowato, kawernisto, wasnoci sorpcyjne) umoliwiaj
nagromadzenie w niej ropy naftowej lub gazu ziemnego.
Zdolno przewodzenia pynw zoowych maj skay, w ktrych pory,
szczeliny, kawerny, kanay itp. tworz system przewodw i kanalikw
o odpowiednich wymiarach umoliwiajcych przepyw pynw w wyniku rnic
cinienia hydrostatycznego.
28
Wasnoci fizyczne ska zbiornikowych (c.d.)
Do podstawowych cech ska, ksztatujcych warunki wystpowania pynw
zoowych, naley zaliczy: porowato, szczelinowato, krasowato, struktur
i tekstur oraz skad granulometryczny. Pod ich wpywem skay nabieraj rnych
wasnoci zbiornikowych i filtracyjnych, takich jak:
porowato cakowita,
porowato efektywna,
porowato matrycowa,
porowato szczelinowa,
porowato podwjna,
ciliwo ska,
przepuszczalno absolutna,
zwilalno, cinienie kapilarne,
nasycenie wod zwizan i wod ruchom oraz wglowodorami,
przepuszczalnoci wzgldne oraz przepuszczalnoci fazowe dla wody, ropy
i gazu,
29
CHARAKTERYSTYKA SKA USZCZELNIAJCYCH
Skay uszczelniajce
Skay uszczelniajce speniaj podstawow rol w zaistnieniu puapki, a tym
samym zoa. Ich podstawowymi cechami s: nieprzepuszczalno i plastyczno.
Nieprzepuszczalno okrelona jest gwnie przez cinienie porowe, ktre zawsze
w nich jest wiksze ni w ssiednich skaach zbiornikowych.
Gwnymi grupami ska speniajcych dobrze funkcj ska uszczelniajcych s:
iy i upki ilaste,
muowce,
ewaporaty.
30
CHARAKTERYSTYKA SKA USZCZELNIAJCYCH
Skay uszczelniajce
31
32
Obliczanie parametrw zbiornikowych ska
A. Badania laboratoryjne
B. Okrelanie parametrw zbiornikowych ska w oparciu o pomiary
geofizyczne
33
34
WODY ZOOWE
Wody basenw naftowych
Woda towarzyszy ropie naftowej i gazom ziemnym od ich zaistnienia w skaach,
a do jej separacji po wydobyciu ze zoa. Jest czynnikiem wpywajcym na
warunki generowania wglowodorw, bierze aktywny udzia w ich migracji, a
kocu pomaga lub przeszkadza w eksploatacji. Woda wypenia wikszo
przestrzeni w skaach nie zajtych przez substancj sta (pory, szczeliny,
kawerny itd.), a przepywajc przez skay odpowiednio do warunkw na nie
oddziaywuje: rozpuszczajc je, przez co powiksza przestrze porow i
zmienia swj skad, wytrca rozpuszczone substancje mineralne, przez co
zmniejsza pory ska, bd te powoduje przemiany mineraw budujcych skay.
35
WODY ZOOWE
Wasnoci fizyczne i organoleptyczne wd podziemnych
Woda moe istnie w warunkach naturalnych w trzech stanach skupienia:
staym, ciekym i gazowym. Do jej podstawowych cech fizycznych naley:
ciliwo,
ciar waciwy,
lepko,
przewodnictwo elektryczne,
temperatura,
mtno,
przeroczysto,
barwa,
zapach,
smak.
36
WODY ZOOWE
Klasyfikacja wd podziemnych
Istnieje kilkadziesit klasyfikacji wd podziemnych opartych na rnych
kryteriach, z czego ponad 30 dzieli wody wedug ich skadu chemicznego.
W geologii naftowej najczciej wykorzystywanymi s klasyfikacje:
genetyczna,
wedug stosunku do skay zbiornikowej,
wedug stosunku do zoa ropy naftowej lub gazu ziemnego oraz
wedug skadu chemicznego C. Palmera oraz W.A. Sulina.
37
WODY ZOOWE
Klasyfikacja wd podziemnych (c.d.)
Klasyfikacja genetyczna dzieli wody podziemne na:
juwenilne nazywane te magmowymi pochodz ze skroplenia pary
wodnej wydzielajcej si ze stygncej magmy,
infiltracyjne pochodzce z opadw atmosferycznych oraz ciekw i
zbiornikw powierzchniowych wsikajcych w skay,
sedymentacyjne nazywane rwnie reliktowymi lub kopalnymi
pochodzce ze zbiornikw, w ktrych osadzay si skay,
kondensatowe ze skraplania pary wodnej,
mieszane.
38
WODY ZOOWE
Klasyfikacja wd podziemnych (c.d.)
Ze wzgldu na stosunek wody do skay zbiornikowej wydziela si:
I/ wod woln, ktr dzieli si na: grawitacyjn, kapilarn i sorpcyjn -
zamknit;
II/ wod zwizan, dzielon na:
zwizan chemicznie - wewntrz ziaren mineralnych: krystalizacyjna,
konstytucyjna i zeolitowa;
zwizan fizycznie z powierzchni ziaren mineralnych: zwizana silnie,
zwizana sabo i stykowa
39
WODY ZOOWE
Klasyfikacja wd zoowych wedug przestrzennego stosunku wody
do zoa ropy naftowej lub gazu ziemnego
40
WODY ZOOWE
Przemysowa klasyfikacja wd strefy z ropy naftowej i gazu ziemnego:
1 gruntowa, 2 wewnatrzzoowa, 3 podcielajca, 4 okalajca (pozakonturowa),
5 grna, 6 dolna, 7 brzena grna, 8 tektoniczna, 9 technogeniczna (zrzutowa).
41
WODY ZOOWE
42
ROPA NAFTOWA I GAZ ZIEMNY
1)
Przy: cinieniu p = 0,1 MPa i temperaturze t = 15 C
0,965 - 2,0 0,85 - 2,0 substancje pstae i stae 3. Bitumy naturalne
0,8 - 0,97 0,7 - 0,9 cieky cieky 2. Ropy naftowe
Rozpuszczaj si w ropie i w wodzie, s
adsorbowane przez substancj mineraln
ska
W okrelonej temperaturze i pod okrelonym
cinieniem hydraty przechodz w gaz i wod
0,0007
hydraty rozkadaj
si
0,85
0,25
0,8 - 1,2
wystpuj
w postaci
rozpuszczonej
gazowy
gazowy
cieky
gazowy
stay
gazowy
1. Gazy
wglowodorowe:
wolne
w hydratach
w kondensatach
w warunkach
standardowych
1)
w zoach w warunkach
standardowych
1)
w zoach
Uwagi Gsto [g/cm
3
] Stan skupienia Nazwa
Oglny podzia i charakterystyka surowcw naftowych (wg M.K. Kalinko, 1987)
43
IDENTYFIKACJA MODELU ZOA
Zoe
Istnieje kilka definicji zoa z ktrych najwaniejsze to:
definicja geologiczna: Zoem ropy naftowej, gazu ziemnego lub innych
naftydw nazywa si pojedyncze, proste i naturalne ich nagromadzenie.
definicja prawna (Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r., Prawo geologiczne i
grnicze, Dz.U. Nr 27, poz. 96, Art. 6, ust. 1): Zoem kopaliny jest takie
naturalne nagromadzenie mineraw i ska oraz innych substancji staych,
gazowych i ciekych, ktrych wydobywanie moe przynie korzy
gospodarcz.
definicja KZK (Zasady Dokumentowania .. ): Zoe ropy naftowej lub gazu
ziemnego naturalne nagromadzenie tych kopalin w skaach zbiornikowych,
w lokalnej strukturze geologicznej, ktre mog by przedmiotem eksploatacji;
w zalenoci od skadu kopaliny i parametrw termodynamicznych wyrnia
si odpowiednio zoa: ropy naftowej, ropy naftowej z czap gazow,
gazowo-kondensatowe, gazowe.
44
Zoe (c.d.)
Polem gazowym, ropnym lub ropno gazowym nazywa si obszar
wystpowania z ropy naftowej lub/i gazu ziemnego w rnych
poziomach lub miejscach jednej struktury geologicznej.
Stwierdzenie puapki stwarza potencjaln moliwo odkrycia zoa,
lecz dopiero puapka o stwierdzonym wypenieniu gazem, rop lub
gazem i rop otrzymuje nazw zoa.
45
Zoe (c.d.)
Istotn cech z ropy naftowe i gazu ziemnego jest obecno w nich
ruchliwych pynw zoowych: gazu, ropy i wody.
Kady z wystpujcych w zou pynw charakteryzuje si wyjtkow
zmiennoci cech fizycznych i chemicznych. Wasnoci fizyczne i chemiczne,
a take wzgldne nasycenie pynami ska zbiornikowych, stanowi skadowe
wszystkich problemw zwizanych z migracj i akumulacj ropy naftowej i gazu
ziemnego w zou, a take efektywnym wydobyciem ropy i gazu ze zoa.
W zoach ropno-gazowych wystpuje:
strefa gazowa zwana czap gazow,
strefa ropna,
strefa wodna.
W zoach gazowych lub ropnych wystpuj tylko strefy gazowa lub ropna oraz
wodna.
46
Strefy zoa ropno gazowego
47
Zoe (c.d.)
Zoe charakteryzuje si:
wysokoci strefy gazowej bdcej odlegoci kontaktu ropa-gaz
(woda-gaz) do szczytu puapki,
wysokoci strefy ropnej bdcej odlegoci kontaktu ropa -woda,
a kontaktem ropa-gaz lub szczytem puapki.
wysokoci , stanowica odlego od kontaktu ropa-woda (gaz-
woda) do szczytu puapki.
48
Zoe (c.d.)
Forma zoa ropy naftowej lub gazu ziemnego geometryczne uksztatowanie
puapki zoowej, to jest przestrzeni zajtej przez skay zbiornikowe, ktra zawiera
zoe ropy naftowej lub gazu ziemnego.
Typy zoa ropy naftowej lub gazu ziemnego gwne cechy budowy zoa
uwarunkowane geometri i litologi ropo lub gazononych ska zbiornikowych
i ska izolujcych (uszczelniajcych) oraz pooeniem powierzchni rozdziau ropy
lub gazu ziemnego i wody; w zalenoci od pooenia tej powierzchni wyrnia si
typy: warstwowy gdy woda wystpuje wok zoa (woda okalajca) oraz typ
masywowy gdy woda wystpuje pod zoem (woda podcielajca).
49
KLASYFIKACJA Z ROPY NAFTOWEJ I GAZU
ZIEMNEGO
Klasyfikacja z
Klasyfikacja z posiada charakter zoony, gdy wymaga uwzgldnienia wielu
problemw, niekiedy niezupenie jeszcze rozwizanych. Najczciej
przyjmowanymi kryteriami klasyfikacyjnymi z ropy naftowej i gazu ziemnego
s: genetyczne i morfologiczne cechy puapek, typ zbiornika naturalnego,
stopie wypenienia puapek wglowodorami, stan fazowy wglowodorw,
wzajemny stosunek pynw zoowych, wielko zasobw, powierzchnia,
wydajno, cinienie i inne.
50
ZIEMNEGO
Klasyfikacja wg formy i typu zbiornika naturalnego (J.O. Brod, N.A.
Jeremienko, 1957):
I/ zoa warstwowe:
A/ warstwowe antyklinalne (siodowe);
B/ warstwowe ekranowane:
1. ekranowane tektonicznie,
2. ekranowane stratygraficznie,
3. ekranowane litologicznie;
51
ZIEMNEGO
II/ zoa masywowe:
A/ masywowe w wyniosociach:
1. strukturalnych,
2. erozyjnych,
3. biogenicznych;
B/ w zbiornikach naturalnych:
1. jednorodnych,
2. niejednorodnych;
III/ zoa ograniczone litologicznie ze wszystkich stron le przepuszczalnymi
skaami lub wod:
1. zoa ograniczone nieprzepuszczalnymi skaami,
2. zoa ograniczone wod,
3. zoa o nieregularnym ksztacie ograniczone skaami
uszczelniajcymi i wod.
52
ZIEMNEGO
53
ZIEMNEGO
54
ZIEMNEGO
55
ZIEMNEGO
56
ZIEMNEGO
57
ZIEMNEGO
58
ZIEMNEGO
59
ZIEMNEGO
60
ZIEMNEGO
61
IDENTYFIKACJA SYSTEMU ENERGETYCZNEGO ZOA
Parametry zoowe
Wanymi cechami zoa s cinienie i temperatura.
Cinienie w grotworze wywoane ciarem ska nadkadu nosi nazw cinienia
geostatycznego, natomiast cinienie wywoane ciarem supa pynw zoowych
(wody) nazywa si cinieniem hydrostatycznym.
Gradient cinienia hydrostatycznego wynosi 0,1 at/m (0,01MPa/m).
Gradient cinienia geostatycznego wynosi 0,23 at/m (0,023MPa/m).
62
Parametry zoowe (c.d.)
Znaczn cz nacisku supa ska nadkadu przejmuje na siebie szkielet
mineralny. Dlatego cinienie zoowe najczciej jest zblione do cinienia
hydrostatycznego.
Cinienie pynw zoowych nisze od cinienia hydrostatycznego oraz
przewyszajce cinienie hydrostatyczne nosz nazw cinie anomalnych.
Dla praktyki wiertniczej i zoowej istotne jest okrelanie zmian gradientu
cinienia tj. przyrostu cinienia na jednostk gbokoci.
Rozrnia si dwa rodzaje cinie anomalnych:
anomalnie wysokie cinienie zoowe (tj. wysze od cinienia
hydrostatycznego),
anomalnie niskie cinienie zoowe (tj. nisze od cinienia
hydrostatycznego).
63
64
65
66
67
68
69
70
Klasyfikacja z wglowodorw
Ukady wglowodorowe wystpujce jako naturalne zoa kopalin mog znajdowa
si w rnych warunkach rwnowagowych. W szczeglnoci rozrnia si cztery
typy z na:
ropne,
gazowe,
gazowo-kondensatowe
ropne z czap gazow
Ukady te mog znajdowa si w zou jako systemy jedno- i dwufazowe.
W ukadzie jednofazowym wystpuj zawsze zoa gazowe, zoa gazowo-
kondensatowe oraz ropne wystpuj jako jednofazowe powyej krzywej nasycenia
71
Klasyfikacja z wglowodorw (c.d.)
Typ zoa musi by okrelony w pocztkowej fazie eksploatacji zoa. Jest on
decydujcym czynnikiem wpywajcym na zasadnicze decyzje zwizane z
eksploatacj i rozwiercaniem zoa. Metody poboru prbki pynu zoowego, typ
wyposaenia wgbnego i napowierzchniowego , obliczenia odnonie zasobw
geologicznych i wydobywalnych i ewentualny wybr metod wtrnych zale od typu
pynu zoowego.
72
Mechanizmy zoowe (typy energii zoowej)
Mechanizmy zoowe wystpujce w zoach ropy naftowej
Dla z ropy naftowej wyrnia si zasadniczo cztery lub pi
rodzajw energii zoowej. S to:
1. energia rozpuszczonego gazu,
2. energia gazu zawartego w czapie gazowej,
3. energia dostarczana poprzez wod okalajc i podcielajc,
4. energia zwizana z rozpraniem si skay porowatej i wody,
5. system zwizany z drenaem grawitacyjnym.
73
System energetyczny zoa determinuje wspczynnik jego odropienia. Poniej
przedstawiono typowe wspczynniki odropienia (sczerpania):
system energetyczny rozpuszczonego gazu 12% 37%
system energetyczny gazu zawartego w czapie gazowej 15% 50%
system energetyczny wodnonaporowy 28% 84%
Zastosowanie metod wtrnej eksploatacji zwiksza podane wyej wartoci
wspczynnika odropienia o 10% do20%.
74
Mechanizmy zoowe wystpujce w zoach gazowych
Dla z gazu ziemnego charakterystyczne s mechanizmy zwizane
z energi rozprania si gazu w warunkach wolumetrycznych oraz
w warunkach z naturalnym dopywem wody okalajcej lub podcielajcej do
zoa.
75
System energetyczny zoa determinuje wspczynnik sczerpania.
Poniej przedstawiono typowe wspczynniki sczerpania dla z gazu:
system energetyczny wolumetryczny (ekspansyjny) 80% 95%
system energetyczny wodnonaporowy 40% 75%
76
OBLICZANIE ZASOBW ROPY NAFTOWEJ I GAZU
ZIEMNEGO
Klasyfikacja zasobw
A. Klasyfikacja z (zasobw) z punktu widzenia stopnia rozpoznania
zoa
B. Klasyfikacja z (zasobw) z punktu widzenia niepewnoci
szacowania zasobw
77
ZIEMNEGO
A. Klasyfikacja zasobw z punktu widzenia stopnia rozpoznania zoa
(ROZPORZDZENIE MINISTRA RODOWISKA z dnia 6 lipca 2005 r.)
5. 1. W dokumentacjach geologicznych z gazu ziemnego, ropy naftowej oraz jej
naturalnych pochodnych i metanu z wgla kamiennego stosuje si kategorie
rozpoznania zoa: C, B i A.
2. Rozpoznanie zoa lub jego czci w poszczeglnych kategoriach powinno spenia
nastpujce wymagania:
1) w kategorii C - granice zoa okrela si na podstawie wynikw bada
geofizycznych i interpretacji geologicznej, a uzyskane dane umoliwiaj
projektowanie prac niezbdnych do dalszego rozpoznania zoa lub jego
zagospodarowania, po uzyskaniu co najmniej z jednego otworu przypywu kopaliny
w iloci posiadajcej znaczenie gospodarcze; bd oszacowania rednich
parametrw zoa i zasobw nie moe przekracza 40%;
2) w kategorii B - zbadana budowa geologiczna zoa pozwala na jednoznaczne
okrelenie jego granic oraz parametrw zbiornikowych warstw ropononych i
gazononych i ich zmiennoci; bd oszacowania rednich parametrw zoa i
zasobw nie moe przekracza 30%,
3) w kategorii A - ustala si dane okrelone dla kategorii B z uwzgldnieniem wynikw
uzyskanych z eksploatacji; bd oszacowania rednich parametrw zoa i zasobw
nie moe przekracza 15%.
78
ZIEMNEGO
B. Klasyfikacja z (zasobw) z punktu widzenia niepewnoci
szacowania zasobw
Klasyfikacja zasobw wg the Society of Petroleum Engineers and the World
Petroleum Congress (1997) opiera si na ocenie stopnia niepewnoci oszacowania
zasobw.
Zasoby iloci ropy naftowej lub gazu ziemnego, ktre mog by wydobyte ze
zoa z zyskiem w danym (aktualnym) okresie czasu.
Wszystkie oceny (obliczenia) zasobw nios ze sob pewien stopie niepewnoci.
Ten stopie niepewnoci zaley gwnie od iloci i jakoci wiarygodnych danych
geologiczno-zoowych, moliwych do uzyskania w trakcie oceny zasobw i od
prawidowej interpretacji tych danych. Opierajc si na stopniu niepewnoci
szacowania zasobw mona podzieli zasoby wglowodorw na zasoby pewne
i niepewne. Dla zasobw niepewnych istnieje mniejsze prawdopodobiestwo
wydobycia ich ze zoa jak dla zasobw pewnych.
Szacowanie zasobw jest zwykle wykonywane z rnym stopniem niepewnoci
(z rn dokadnoci). Klasyfikacja zasobw SPE/WPC opiera si wanie na
stopniu niepewnoci szacowania tych zasobw.
79
ZIEMNEGO
Klasyfikacja zasobw z punktu widzenia niepewnoci (c.d.)
Istniej dwie grupy metod szacowania zasobw wglowodorw, deterministyczne
i probabilistyczne.
Deterministyczne metody szacowania zasobw w oparciu o wszystkie dostpne,
najbardziej wiarygodne dane geologiczne, zoowe i eksploatacyjne dokonuje si
pojedynczej, moliwie najbardziej dokadnej oceny (obliczenia) zasobw.
Probabilistyczne metody szacowania zasobw w oparciu o wszystkie dostpne,
najbardziej wiarygodne dane geologiczne, zoowe i eksploatacyjne generuje si
szereg ocen (oblicze) zasobw o okrelonym prawdopodobiestwie zdarzenia.
80
ZIEMNEGO
81
ZIEMNEGO
Oglnie zasoby wglowodorw mona podzieli na:
1. Zasoby pewne/gwarantowane (proved),
2. Zasoby niepewne (unproved):
prawdopodobne (probable)
moliwe (possible)
82
ZIEMNEGO
83
ZIEMNEGO
84
ZIEMNEGO
Zasoby pewne/gwarantowane (proved) ilo wglowodorw, ktra (w wyniku
szczegowej analizy danych geologiczno zoowych) moe by oszacowana
z du pewnoci, e bdzie wydobyta ze zoa z zyskiem ekonomicznym,
w okrelonym czasie, przy istniejcych (aktualnych) uwarunkowaniach
ekonomicznych, technologicznych i prawnych. Zasoby pewne mona podzieli
na zasoby rozwiercone lub nierozwiercone.
Jeeli stosuje si do oblicze metody deterministyczne termin dua pewno
(reasonable certainty) oznacza wysoki poziom ufnoci, e zasoby te bd
wydobyte.
Jeeli stosuje si do oblicze metody probabilistyczne istnieje co najmniej
90% prawdopodobiestwo, e rzeczywiste zasoby wydobywalne bd rwne
lub wysze od wyliczonych.
85
ZIEMNEGO
Zasoby prawdopodobne (possible) s to zasoby niepewne (unproved).
Z analizy geologiczno zoowej wynika, e jest bardziej prawdopodobne jak w
przypadku zasobw pewnych, e nie bd wydobyta ze zoa z zyskiem
ekonomicznym.
W przypadku zastosowania metod probabilistycznych - istnieje co najmniej
50% prawdopodobiestwo, e rzeczywiste zasoby wydobywalne bd rwne
lub wysze od sumy wyliczonych zasobw pewnych (proved)
i prawdopodobnych (probable).
86
ZIEMNEGO
Zasoby moliwe (possible) s to zasoby niepewne (uproved), w przypadku
ktrych z analizy geologiczno zoowej wynika, e jest mniej prawdopodobne, jak w
przypadku zasobw prawdopodobnych, e bd one wydobyte ze zoa z zyskiem
ekonomicznym.
W przypadku zastosowania metod probabilistycznych - istnieje co najmniej 10%
prawdopodobiestwo, e rzeczywiste zasoby wydobywalne bd rwne lub wysze
od sumy wyliczonych zasobw pewnych (proved), prawdopodobnych (probable) i
moliwych (possible).
W stosunku do poprzednich definicji SPE/WPC w definicjach zatwierdzonych przez
te instytucje w 1997r. wprowadzone zostay dwie zmiany. Pierwsza zmiana polega
na dopuszczeniu metod probabilistycznych do obliczania zasobw, jako metod
alternatywnych dla metod deterministycznych. Druga zmiana polega na
wprowadzeniu (i zdefiniowaniu) pojcia aktualnych warunkw ekonomicznych.
87
ZIEMNEGO
Metody obliczania zasobw
Metody obliczania zasobw gazu ziemnego, ropy naftowej i kondensatu:
szacowanie zasobw wglowodorw poprzez analogie do innych z (struktur),
metody objtociowe,
metody bilansu masowego,
metody symulacji numerycznej,
metody krzywych wydobycia.
88
ZIEMNEGO
89
ZIEMNEGO
Szacowanie zasobw wglowodorw poprzez analogie do innych
z (struktur)
Obliczanie (szacowanie) zasobw wglowodorw przez analogi do innych z
(basenw) stosuje si dla nierozwierconych, chocia czciowo rozpoznanych
ju obszarw (w pocztkowym etapie rozpoznania zoa).
Metodyka opiera si na zaoeniu, e analizowane pole naftowe, zoe czy otwr
wiertniczy s porwnywalne z analogicznym polem naftowym, zoem lub
otworem w obszarze o udowodnionych i zbadanych zasobach. Saboci tego
zaoenia jest fakt, e moe ono by udowodnione dopiero po odkryciu i
udokumentowaniu zasobw. Metoda obliczania zasobw przez analogie do
innych z jest najmniej dokadn metod szacowania zasobw.
90
ZIEMNEGO
Metody objtociowe
Metoda objtociowa obliczania zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego i
kondensatu moe by stosowana w caym okresie eksploatacji zoa, przy
czym w miar upywu czasu eksploatacji bd popeniany przy ocenie
zasobw t metod bdzie coraz to mniejszy. Bd oceny zasobw przy
pomocy metody objtociowej wynika z dokadnoci oszacowania
poszczeglnych parametrw wchodzcych do oblicze.
Metoda objtociowa obliczania zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego
polega na obliczeniu objtoci ska zbiornikowych nasyconych
wglowodorami.
91
ZIEMNEGO
Metody objtociowe (c.d.)
Obliczenia wielkoci zasobw geologicznych ropy naftowej
metod objtociow mona dokona przy pomocy rwnania:

( )
oi win
B / S 1 Fh R =
(1)

Natomiast obliczenia wielkoci zasobw geologicznych gazu
ziemnego metod objtociow dokonuje si w oparciu o
rwnanie:

( )
gi win
B / S 1 Fh G =
(2)

92
ZIEMNEGO
Wielko zasobw wydobywalnych ropy okrelona jest wzorem:

( )
oi win R E
B / S 1 Fh E R =
(3)

Natomiast wielko zasobw wydobywalnych gazu rwna jest:

( )
gi win G E
B / S 1 Fh E G =
(4)

93
ZIEMNEGO
Znacznie dokadniej mona okreli zasoby ropy naftowej i gazu
ziemnego przy pomocy nastpujcych rwna (5), (6), (7), (8):

( )( )( )( )
=
n
1 j
gi
win j j j
j
j
B
S 1 h F
R
(5)

( )( )( )( )
=
n
1 j
gi
win j j j
j
j
B
S 1 h F
G
(6)

( )( )( )( )
=
n
1 j
gi
win j j j
R R
j
j
B
S 1 h F
E R
(7)

( )( )( )( )
=
n
1 j
gi
win j j j
R R
j
j
B
S 1 h F
E G
(8)

94
ZIEMNEGO
R - geologiczne zasoby ropy naftowej; m
n
3

R
E
- wydobywalne zasoby ropy naftowej; m
n
3

G - geologiczne zasoby gazu ziemnego; m
n
3

G
E
- wydobywalne zasoby gazu ziemnego; m
n
3

F - powierzchnia zoa; m
2

h - miszo efektywna poziomu ropo- lub gazononego (nasycona rop lub gazem); m
- wspczynnik porowatoci; uamek jednoci
S
win
- wspczynnik pocztkowego nasycenia ska wod; uamek jednoci
V
B
- objto zoa (objto ska nasyconych gazem); m
3

- rednia waona (powierzchni) warto wspczynnika porowatoci; uamek jednoci
win
S
- rednia waona (powierzchni) warto wspczynnika pocztkowego nasycenia ska wod,
uamek jednoci.
B
gi
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach pocztkowych (zoowych), w uamku jednoci
B
oi
- wspczynnik objtociowy ropy w warunkach pocztkowych (zoowych), w uamku jednoci
E
R
- wspczynnik sczerpania zasobw ropy naftowej, w uamku jednoci
E
G
- wspczynnik sczerpania zasobw gazu ziemnego, w uamku jednoci

95
ZIEMNEGO
Procedura obliczania zasobw ropy lub gazu przy pomocy rwna
(5 - 8) polega na podzieleniu bryy danego zoa na n elementw.
Zasoby liczone s oddzielnie dla kadego z elementw, a nastpnie s
one sumowane. Wyniki otrzymane przy pomocy rwna (5 - 8) oraz przy
pomocy wzorw (1 4) mog si rni, zgodnie z twierdzeniem, e
caka iloczynw nie jest rwna iloczynowi caek. Wyniki szacowania
zasobw uzyskane przy pomocy rwna (5 - 8) s obarczone mniejszym
bdem, jak w przypadku rwna (1 4), poniewa zastosowanie
wzorw (5 - 8) powoduje redukcje bdw wynikych z uredniania
parametrw zoowych.

96
ZIEMNEGO
Do obliczania zasobw przy pomocy rwna (5 - 8) wykorzystuje si
zwykle techniki komputerowe. W tym celu naley wykona nastpujce
mapy:
1. mapa strukturalna stropu serii ropo- lub gazononej [m],
2. mapa miszoci cakowitej serii ropo- lub gazononej [m],
3. mapa wzgldnej miszoci efektywnej,
4. mapa miszoci efektywnej nasyconej rop lub gazem [m],
5. mapa wspczynnika porowatoci [%],
6. mapa konturw zoowych, tj. kontaktu gaz - woda lub odpowiednio
ropa-woda [m],
7. mapa wspczynnika nasycenia rop S
r
= (1 - S
win
) lub gazem
S
g
= (1 - S
win
) [%].

97
ZIEMNEGO
Wielko wspczynnika sczerpania zasobw ropy E
R
i gazu E
G
zaley
od wyksztacenia litologicznego ska zbiornikowych, ich wasnoci
fizycznych oraz warunkw energetycznych i budowy zoa.
Dla z ropy produkujcych w warunkach rozpuszczonego gazu
wspczynnik sczerpania E
R
mona okreli z rwnania (9):
( )
[ ]
1741 . 0
a
b
3722 . 0
w
0979 . 0
ob
1611 . 0
ob
w
R
p
p
S
k
B
S 1
815 . 41 E
(
(9)
Dla z ropy produkujcych w warunkach wodno-naporowych
wspczynnik sczerpania E
R
mona okreli z rwnania (10):
( )
[ ]
2159 . 0
a
i
1903 . 0
w
0770 . 0
oi
wi
0422 . 0
oi
w
R
p
p
S
k
B
S 1
898 . 54 E

(10)

98
ZIEMNEGO
E
R
- wspczynnik sczerpania zasobw ropy naftowej, %
S
w
- wspczynnik nasycenia ska wod; uamek jednoci
B
ob
- wspczynnik objtociowy ropy w punkcie nasycenia;
B
oi
- wspczynnik objtociowy ropy w warunkach pocztkowych
(zoowych), objto zoowa/objto w warunkach normalnych
k rednia arytmetyczna przepuszczalno absolutna, Darcy
wi
= lepko wody zoowej w warunkach pocztkowych, cP
oi
= lepko ropy zoowej w warunkach pocztkowych, cP
wi
= lepko ropy zoowej przy cinieni u nasycenia, cP
p
i
= cinienie pocztkowe; psig
p
b
= cinienie punktu nasycenia; psig
p
a
= cinienie kocowe (zaniechania eksploatacji); psig

99
ZIEMNEGO
Dla z gazu produkujcych w warunkach wolumetrycznych
wspczynnik sczerpania zasobw E
G
mona okreli przy pomocy
rwnania:

( )
ga
gi ga
G
B
B B 100
E

=
(11)

Natomiast dla z gazu wystpujcych i produkujcych w warunkach
wodnonaporowych wspczynnik sczerpania zasobw E
R
mona okreli
przy pomocy rwnania:

( )
ga gin
gi ga ga gin
G
B S
B S B S 100
E

=
(8.16)
100
ZIEMNEGO
S
gin
- wspczynnik pocztkowego nasycenia ska gazem; uamek jednoci
S
ga
- wspczynnik kocowego nasycenia ska gazem; uamek jednoci
B
gin
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach pocztkowych; uamek jednoci
B
ga
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach kocowych (zaprzestania
eksploatacji); uamek jednoci.

101
ZIEMNEGO
Wasnoci ska i pynw zoowych okrela si w oparciu o pomiary
geofizyczne, pomiary laboratoryjne rdzeni wiertniczych i pynw zoowych
oraz wyniki testw hydrodynamicznych i produkcji potencjalnej.
Metod objtociow mona stosowa w przypadku prostych
geometrycznie z, o jednakowej miszoci, bez uskokw i wyklinowa,
posiadajcych zblion porowato. Gdy zoe jest niejednorodne, naley
podzieli go na bloki, ktre cechuj si jednorodnoci; zasoby cakowite
bd sum zasobw w poszczeglnych blokach.
102
ZIEMNEGO
103
ZIEMNEGO
104
ZIEMNEGO
105
ZIEMNEGO
106
ZIEMNEGO
Metody bilansu masowego
Metoda bilansu masowego moe by stosowana dopiero po pewnym okresie
eksploatacji zoa, kiedy zaznaczy si widoczny spadek cinienia na skutek
wydobycia pewnej iloci ropy naftowej lub gazu ziemnego.
Bilans masowy opiera si na prawie zachowania masy. Podstawa tej metody jest
wykorzystanie zalenoci:
pocztkowa objto pynw zoowych = objto pynw zoowych
znajdujca si w porach zoa w chwili t1 + objto pynw wydobytych ze
zoa w czasie (t2 t1) - objto pynw zatoczonych do zoa w tym
samym czasie.
107
ZIEMNEGO
Metody bilansu masowego (c.d.)
Wiarygodno metody bilansu masowego zaley od dokadnej oceny wasnoci
ska i pynw zoowych oraz urednionego cinienia zoowego. Obliczenia
zasobw metoda bilansu masowego s dokadne, jeeli w przepywie gazu lub ropy
bierze udzia caa objto zoa, tzn. w zou ma miejsce stan semi-ustalony lub
ustalony.
Zasoby obliczone metoda bilansu masowego stanowi tzw. efektywne zasoby
gazu, tzn. zasoby eksploatowane z obszarw, ktre nie obejmuj rejonw o bardzo
niskiej przepuszczalnoci i ewentualnych odci uskokami wewntrz zoa. Naley
mie wiadomo, e w przypadku z o niskiej przepuszczalnoci metoda bilansu
masowego moe rwnie wskazywa zanione wartoci spowodowane
niejednorodnym spadkiem cinienia zoowego (D.A. Payne, 1996). Rozbienoci
pomidzy rzeczywistymi zasobami a zasobami obliczonymi metod bilansu
masowego mog siga w ekstremalnych przypadkach 30%. Dokadne obliczenia
bilansowe i prognozy zasobowe w takich zoach moliwe s dopiero po
sczerpaniu 70% zasobw.
108
ZIEMNEGO
Kryteria stosowania rwna bilansu masowego
W inynierii naftowej formuuje si dwa warunki konieczne do
stosowania rwnania bilansu masowego (L.P. Dake, 1994):
1. Musi istnie zbir danych adekwatny dla zoa waciwy z
uwagi na jako i ilo. Brak takich danych przekrela
wiarygodno oblicze bilansowych.
2. Musi by moliwe okrelenie trendu spadku redniego
cinienia zoowego.

109
ZIEMNEGO
Kryteria stosowania rwna bilansu masowego
Dla wielu z moliwe jest stosowanie modelu zbiornika
(model 0 wymiarowy). W tym przypadku cinienie
odniesione do poziomu konturu gaz-woda wykazuje
jednolito spadku. Szybko z jak cinienie zaburzenia
jest rozprzestrzeniane w zou zaley od staej dyfuzji
(k/c), std w szczeglnych przypadkach moe istnie
rozbieno obserwacji cinie zoowych w poszczeglnych
otworach. Cinienia zmierzone w otworach nawet po
duszym czasie postoju s wartoci redni w obszarze
drenau kadego otworu. Warunkiem koniecznym
zdefi niowania redniego spadku cinienia w zou jest
urednienie indywidualnych spadkw cinie w otworach
celem okrelenia spadku cinienia w zou jako caoci.
110
ZIEMNEGO
Sposoby obliczania redniego cinienia zoowego
redni spadek cinienia moe by obliczony na podstawie
waenia objtoci redniego cinienia wewntrz obszaru
drenau kadego z otworw.

=
j
j
j
j j
V
V p
p

W tym wyraeniu niejednoznaczne okrelone s objtoci
indywidualne obszarw drenau, z uwagi na subiektywizm
operatora wykonujcego obliczenia.
Jednake rozwizanie takie moe by atrakcyjne w przypadku
eksploatacji czci zoa o niskiej przepuszczalnoci i nie
obejmujcego obszarem drenau caej jego objtoci.
111
ZIEMNEGO
Sposoby obliczania redniego cinienia zoowego c.d.
Drugim znacznie bardziej obiektywnym kryteri um waenia rednich
cinie w obszarach drenau zoa jest stosowanie kryteri um wydobycia
z otworu. Kryterium to opiera si na stwierdzeniu, e objto V
j
w
wyraeniu powyej jest wprost proporcjonalna do wydajnoci z otworu
podzielonej przez pochodn cinienia wzgldem czasu (przy zaoeni u
staej ciliwoci ukadu ) q
j
/p
j .

( )
( )
\
|
\
|
\
|
=
j
j
j
p
j
j
j
p
j
Z
p
G
Z
p
G
Z
p
Z
p

odpowiednio spadek cinienia p
j
i (p/Z)
j
odnosi si do przyrostu
wydobycia z tego j-tego otworu (G
p
)
j
112
ZIEMNEGO
Cech ujemn przedstawionego sposobu uredniania cinienia
zoowego (kryteri um wydobycia) jest uzalenienie spadku cinienia od
produkcji w caym zou. Wyklucza to moliwo stosowania tej techniki
dla z eksploatowanych w jednej czci zoa (np. na skrzydle zoa),
przy zaniechaniu eksploatacji w drugiej czci zoa.
Przedstawione wyej metody uredniania redniego cinienia zoowego
wyprowadzone zostay dla warunkw energetycznych naturalnych, bez
dopywu wody do zoa. Dowiadczenia (Dake, 1994) pokazuj, e
powysze sposoby mona stosowa rwnie do z z maym i
umiarkowanym dopywem wody do zoa. Jeeli, za dopyw wody do
zoa jest silny, znaczy to, e przepuszczalno w zou jest wysoka, co
powoduje, e cae zoe zachowuje si w sposb zbliony do modelu
zbiornika i nie ma potrzeby uredniania cinienia zoowego t
technik.
113
ZIEMNEGO
Metod trzeci uredniania cinienia zoowego jest metoda tzw. modelu
komunikacyjnego zoa (ang. Communicating Reservoir Model), ktra
zakada moliwo opisu zoa gazu ziemnego jako kilku poczonych
zbiornikw w rny sposb powizanych ze sob oddziaywaniami typu
przepyw/cinienie (D.A.Payne, 1996). Metoda ta nadaje si dla z o
duym zrnicowani u przepuszczalnoci w zou niejednorodnym
rozdzielonym jednym lub kiloma uskokami czciowo przewodzcym itp.
Wad rozwizania jest bardzo pracochonne dobieranie wspczynnikw
oddziaywania kadego ze zbiornikw metod history match, co
wymaga dostatecznie duego zbioru danych ze zoa.
114
ZIEMNEGO
Metody obliczania zasobw w oparciu o bilans masowy
1. Metody opierajce si o wykresy P/Z
Wykres P/Z w funkcji Gp (wydobycia gazu), do przecicia z osi (P=0) pozwala
na oszacowanie zasobw geologicznych Linia prosta dopasowania metod
najmniejszych kwadratw przechodzi przez pierwszy punkt (pi).
Metody te stosuje si do z gazu ziemnego sczerpywanych w sposb
naturalny z gradientem cinienia zoowego poniej 1 kPa/m. Zakada si e
dopyw wody wynosi zero.

2. Metody stosowane dla z z aktywnym aquiferem
(a) Metoda Colea. Metoda ta jest stosowana dla bardzo silnych aquiferw.
(b) Metoda Havlena-Odeha
(c) Metoda Tehraniego

115
ZIEMNEGO
116
ZIEMNEGO
117
ZIEMNEGO
Rwnanie bilansu masowego:

|
|
\
|
|
|
\
|
=
|
|
|
|
|
\
|
pozostaly
gaz
poczatkowe
zasoby
wydobytego
gazu
ilosc
a skumulowan

E B W p
S
c S c
E
G
E
G
G G
w e
wc
f wc w
i i
p

+
= )
1
) (
(

E
i
i E to wspczynniki ekspansji gazu dla pocztkowego i redniego zredukowanego
cinienia. G/E
i
i wyraenie w nawiasie odnosz si do ekspansji wody zwizanej i
redukcji objtoci porowej w wyniku kompakcji. W
e
oznacza skumulowany dopyw
wody netto, to jest ilo wody jaka napynie do zoa pomniejszona o ilo wody
wydobytej. Zoowa objto pozostaego w systemie porowym gazu jest mnoona
przez wspczynnik ekspansji, E, aby otrzyma wynik w przeliczeni u na warunki
standardowe.
118
ZIEMNEGO
Rwnanie bilansu masowego c.d.

|
\
|

|
|
\
|

=
G
E B W
G
G
Z
p
Z
p
i w e
p
i
i
1
1

Wyraenie (W
e
*B
w
*E
i
)/G reprezentuje cz objtoci porowej zajtej
przez wglowodory (HCPV hydrocarbon pore volume), w ktr wtargna
woda. Wynika z tego, e im wikszy jest dopyw wody, tym wiksza jest
warto wypierania gazu.

119
ZIEMNEGO
Rwnanie bilansu masowego c.d.

W przypadku gdy nie ma dopywu wody i zoe pracuje w warunkach
wolumetrycznych, rwnanie przybiera prostsz posta:

|
|
\
|
=
G
G
Z
p
Z
p
p
i
i
1

ktra jest prost, li niow zalenoci pomidzy wartoci stosunku cinienia
i wspczynnika ciliwoci p/Z a uamkowym odbiorem gazu. Dziki temu
mona sporzdzi wykres rednich wartoci stosunku p/Z jako funkcj
skumulowanej iloci wydobytego gazu Gp. Jeeli eksploatacja zoa ma
charakter wolumetryczny, wwczas wykres ten jest w caoci li niowy i
przeci na si z osi odcitych w punkcie (p/Z=0), ktrego pierwsza
wsprzdna jest wartoci pocztkowych zasobw zoa G = GIIP (gas
initially i n place).
W przeciwnym wypadku, gdy ma miejsce dopyw wody do zoa z
przylegajcego aquifera, wykres p/Z z reguy nie jest lini prost.
120
ZIEMNEGO
Rys. 1. Wykres bilansu masowego dla zoa bez dopywu wody oraz w warunkach wodno
naporowych (Dake 1994)
121
ZIEMNEGO
Podczas konstruowania wykresu zalenoci p/Z istnieje due
niebezpieczestwo popenienia bdu. W wikszoci przypadkw dla z
z dopywem wody, w pocztkowej fazie wydobycia (grna cz) wykres
sprawia wraenie linii prostej, jednak gdy wkroczymy w bardziej
zaawansowany okres eksploatacji, jego nieli niowy charakter zaczyna by
wyranie widoczny. Wwczas, odczytujc pocztkowe zasoby zoa z jego
przecicia z osi odcitych popenimy powany bd, gdy warto ta
bdzie silnie zawyona w porwnaniu z rzeczywistoci. Pomyka jest
podwjna. Po pierwsze, dokonujc liniowej aproksymacji wykresu p/Z w
takich warunkach, osoba interpretujca wyniki eksploatacji zaoy e
wydobycie ma charakter wolumetryczny. Wynikiem tego jest drugi bd
prosta przetnie o odcitych w zym punkcie i bdnie zostan oszacowane
zasoby pocztkowe gazu. W wielu przypadkach powysze pomyki
wynikaj z tego, e wykres p/Z jest sporzdzany dla caego zakresu
wartoci ilorazu p/Z (0 p
i
/Z), podczas gdy wystarczyoby ograniczy
przedzia branych pod uwag wartoci cinie zoowych.
122
ZIEMNEGO
Rys. 2. Wykresy p/Z w warunkach wodno naporowych: (a) dla penego zakresu wartoci
p/Z, (b) przy zredukowanym zakresie wartoci p/Z (Dake 1976)
123
ZIEMNEGO
Przeprowadzajc obliczenia bilansu masowego naley pamita, e
jakiekolwiek zaburzenia procesu eksploatacji gazu, na przykad
zmiana tempa produkcji, ktre prowadz do wykrzywienia jak dotd
liniowego wykresu p/Z, wiadcz o tym e zoe nie pracuje w
warunkach wolumetrycznych.
Dla z gazowych z dopywem wody, zwikszenie tempa
eksploatacji pozwoli na wydobycie wikszej iloci ruchomego gazu
zanim powoli napywajca woda zdoa go uwizi. Rezultatem tego
bdzie obni enie cinienia zoowego. Natomiast obni enie tempa
wydobycia pozwoli na dopyw wody do porw skalnych, w ktrych
znajduje si rwnie gaz, co doprowadzi do podtrzymania cinienia
na wyszym poziomie.

124
ZIEMNEGO
Wykres b ilustruje wystpowanie cyklicznej charakterystyki
podczas eksploatacji z gazowych, co pozwala na zaspokojenie
rynkowego zapotrzebowania na gaz. Tempo wydobycia w zimie
jest odpowiednio wiksze od tempa wydobycia w miesicach
letnich. Prowadzi to do powstawania ekstremw lokalnych na
wykresie p/Z maksimw w lecie i minimw w zimie. Wwczas
liniowa cz wykresu moe zosta znieksztacona przez
okresowo eksploatacji. W takim wypadku naley dokona
oblicze wedug schematu Casona i dokona interpretacji
otrzymanych wynikw, co w wikszoci pozwoli na odpowied czy
zoe pracuje w warunkach wolumetrycznych.

125
ZIEMNEGO
Rys. 3. Nieliniowe anomalie wykresw p/Z dla z z dopywem wody: (a) zmiana wydatku,
(b) produkcja cykliczna, (Dake 1994)
126
ZIEMNEGO
Metody dla z z aktywnym aquiferem
(a) Metoda Colea. Metoda Cola pokazuje istnienie dopywu wody
znacznie widoczniej ni wykresy P/Z. Metoda ta jest wana jedynie
dla bardzo silnych aquiferw.
Wykres Colea konstruuje si przez wykrelenie Gg Bg / Eg w funkcji
Gp. Li nia dopasowania przechodzca przez Gp = 0 pozwala znale
warto zasobw geologicznych poniewa wartoci We i Wp
wynosz zero dla Gp = 0. Wykres Colea udowodni , e jest cennym
narzdziem uywanym w celu diagnozowania modelu pracy zoa
gazu i oceny stopnia oddziaywania aquifera wodnego. Wystarczy
przeprowadza analiz raz w tygodniu. Gdy napyw wody do zoa
zostanie zdiagnozowany wystarczy tylko wprowadzi odpowiednie
modyfikacje do rwna bilansu masowego i otrzymane wyniki nie
bd obarczone bdami.

127
ZIEMNEGO
Metody stosowane do z z aktywnym aquiferem c.d.

Metoda Colea wywodzi si z oglnego bilansu masowego dla z
gazowych:

( )
e fw g
W E E G F + =

w p g p
B W B G F + =

gi g g
B B E =

( ) p p
S
c c S
B E
i
wi
f w wi
gi fw

+
=
1

128
ZIEMNEGO

W duej iloci przypadkw z gazowych wspczynnik ekspansji dla
wody i skay (E
fw
) jest niski w porwnaniu ze wspczynnikiem
ekspansji gazu (E
g
) i moe on zosta pominity w dalszych
obliczeniach. Wwczas rwnanie pierwsze po dokonani u
podstawienia i odpowiednim przeksztaceniu przyjmuje posta:

gi g
w p e
gi g
g p
B B
B W W
G
B B
B G

+ =

Cole zaproponowa sporzdzenie wykresu zalenoci lewej strony
powyszego rwnania od skumulowanej iloci wyprodukowanego
gazu.

129
ZIEMNEGO
Rys. 4. Wykres Colea dla przypadku: silnego oddziaywania aquifera, redniego
oddziaywania aquifera, sabego oddziaywania aquifera, braku oddziaywujcego
aquifera.(Pletcher 2001)
130
ZIEMNEGO

Metoda Havlena Odeha

W tym ujciu, bilans masowy obejmujcy dopyw, akumulacj
i wypyw z objtoci zoowej ma posta:

|
|
\
|
+
|
|
|
\
|
+
|
|
\
|
=
|
|
\
|
+
wody
dopop
porw
kompakcja / wody
ekspansja
gazu
ekspansja
wydobyte
gaz woda

( )
( )
w e
wc
f wc w
gi gi g w p g p
B W p
S
c S c
B G B B G B W B G +
+
+ = +
1

131
ZIEMNEGO
Metoda Havlena Odeha
Stosujc podstawienia:

gi g g
B B E =

( )
p
S
c S c
B E
wc
f wc w
gi fw

+
=
1

( )
w e fw g
B W E E G F + + =

w e g
B W E G F + =

Ostatecznie otrzymamy:

g
w e
g
E
B W
G
E
F
+ =

132
ZIEMNEGO
Oznaczenia:
Ce - ciliwo efektywna skay i wody (1/kPa)
Eg - wspczynnik ekspansji gazu (m3/m3)
F - wydobycie (m3)
G - zasoby geologiczne (m3)
Gp - sumaryczna eksploatacja gazu (m3)
Pi - pocztkowe cinienie (kPa)
We - cakowity dopyw wody (m3)
Wp - cakowita produkcja wody (m3)

133
ZIEMNEGO
134
ZIEMNEGO
135
ZIEMNEGO
Metody symulacji numerycznej
Metoda symulacji numerycznej opiera si o bilans masowy, odniesiony nie
do caego zoa, ale do jego poszczeglnych elementw poczonych ze sob,
midzy ktrymi wystpuje przepyw mediw opisany np. prawem Darcyego.
136
ZIEMNEGO
Metody krzywych wydobycia
Metoda krzywych wydobycia oparta jest na analizie spadku wydobycia z
odwiertu. Jest ona metod prost, dosy powszechnie stosowan, nie
wymagajca dodatkowych pomiarw w odwiertach, lecz korzystajc z duej
iloci materiau obserwacyjnego, zebranego w czasie eksploatacji zoa.
Metod t mona stosowa w kocowym okresie eksploatacji zoa. Istota tej
metody polega na wyznaczeniu zalenoci wydobycia ropy lub gazu ze zoa od
czasu trwania eksploatacji, zalenoci wydajnoci od czasu oraz zalenoci
wydajnoci odwiertu od sumarycznego wydobycia. Zalenoci te mog by
opisane funkcjami (krzywymi):
wykadniczymi,
hiperbolicznymi,
harmonicznymi.
137
ZIEMNEGO
Dokadno okrelania zasobw
Dokadno okrelania zasobw wszystkich omwionych metod zaley od
dokadnoci danych wejciowych.
Metoda symulacji komputerowej jest najdokadniejsz metoda obliczania zasobw
pod warunkiem przyjcia waciwych warunkw brzegowych i pocztkowych. Bd
oszacowania zasobw t metod wynosi kilka procent (5 do 10%).
Metoda bilansu materiaowego daje wyniki obarczone bdem rzdu 10% pod
warunkiem, e stosuje si j wwczas gdy ze zoa wydobyto co najmniej 10%
zasobw.
Metoda krzywych wydobycia daje wyniki obarczone bdem rzdu 15%. Trudno
w stosowaniu tej metody polega na maej powtarzalnoci wynikw.
Bd popeniany przy okrelaniu zasobw metod objtociow waha si moe od
waha si w przedziale 15 do 25% , przy zaoeniu, e dysponuje si dokadnymi
pomiarami (G. I. de Sorcy, 1979). W przypadku, gdy dysponuje si ma iloci
danych lub dane wejciowe s niedokadne bd moe osign warto 100% .
Najmniej dokadn metod obliczania zasobw jest metoda szacowania zasobw
poprzez analogi do innych z.
138
ZIEMNEGO
Metody probabilistyczne
Obliczanie zasobw metod Monte Carlo posiada szereg zalet w porwnaniu do
tradycyjnego deterministycznego sposobu obliczania np. metoda objtociow.
Przygotowanie danych sprowadzone jest do minimum, pozwala na uycie danych
z sejsmiki i innych podstawowych informacji bez koniecznoci wykonywania
czasochonnych wykresw, map etc. Rwnie obliczanie wraliwoci na bdy
i moliwe scenariusze jest prostsze. Dodatkowo pozwala na uniknicie
skomplikowanych rozwaa odnonie struktury geologicznej i jej wpywu na bdy
oblicze zasobw.
139
ZIEMNEGO
1: Podstawy teoretyczne
2.1: Risk
2.2: Monte Carlo
2.3: @Risk
2: Programy
3.1: normalny
3.2: log-norm
3.3: log
3: Rozkady
prawdopodobiestwa
4.1: rozkady
4.2: wartoci skrajne
4.3: wartoci rodkowe
4: Rwnanie bilansu
5.1.1: Zasoby pewne
5.1.2: Zasoby najbardziej
prawdopodobne
5.1.3: Zasoby moliwe
5.1: Pewno
5.2.1: Deterministyczne
5.2.2: Probablistyczne
5.2: Sposb liczenia
5: Typy zasobw
Monte Carlo
Rys. 1 Mapa zagadnie zwizanych z obliczaniem zasobw metod Monte Carlo
140
ZIEMNEGO
Krzywe gstoci pradopodobiestwa,
Kumulacyjne krzywe gstoci
prawdopodobiestwa.
Rozkad prostoktny (jednostajny),
Rozkad trjktny,
Rozkad normalny,
Rozkad lognormalny,
Rozkd gamma,
Rozkad beta
141
ZIEMNEGO
142
ZIEMNEGO
143
ZIEMNEGO
144
ZIEMNEGO
Bdy popeniane przy obliczaniu zasobw
Obliczenia wielkoci zasobw geologicznych gazu ziemnego metod
objtociow mona dokona przy pomocy rwnania:
( )
gi win
B / S 1 Fh G =
(1)
natomiast wielko zasobw wydobywalnych okrelona jest wzorem:
( )
gi win R R
B / S 1 Fh E G =
(2)
W powyszych wzorach (3.4.1), (3.4.2):
G - geologiczne zasoby gazu ziemnego; m
n
3

G
R
- wydobywalne zasoby gazu ziemnego; m
n
3

F - powierzchnia zoa; m
2

h - miszo efektywna poziomu gazononego (nasycona gazem); m

S
win
- wspczynnik pocztkowego nasycenia ska wod; uamek jednoci
B
gi
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach pocztkowych (zoowych)
E
R
- wspczynnik sczerpania zasobw.

145
ZIEMNEGO
( )
win
*
gi
B
S 1 h
B
V
G =
(3)
( )
win
*
gi
B R
R
S 1 h
B
V E
G =
(4)
gdzie:
V
B
- objto zoa (objto ska nasyconych gazem); m
3

h
*
- rednia wzgldna miszo efektywna poziomu gazononego; uamek
jednoci
- rednia waona (powierzchni) warto wspczynnika porowatoci;

uamek jednoci
win
S
- rednia waona (powierzchni) warto wspczynnika
pocztkowego nasycenia ska wod, uamek jednoci.
146
ZIEMNEGO
Dla z gazu produkujcych w warunkach wolumetrycznych:
( )
ga
gi ga
R
B
B B 100
E

=
(5)
Da z gazu wystpujcych i produkujcych w warunkach wodnonaporowych:
( )
ga gin
gi ga ga gin
R
B S
B S B S 100
E

=
(6)
gdzie:
S
gin
- wspczynnik pocztkowego nasycenia ska gazem; uamek jednoci
S
ga
- wspczynnik kocowego nasycenia ska gazem; uamek jednoci
B
gin
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach pocztkowych; uamek
jednoci
B
ga
- wspczynnik objtociowy gazu w warunkach kocowych (zaprzestania
eksploatacji); uamek jednoci.

147
ZIEMNEGO
Kada ze zmiennych (parametrw) wchodzcych do rwna (1 4)
obarczona jest bdem, ktry ma wpyw na wynik kocowy. Zamy, e
zmienne (parametry) wystpujce w rwnaniach (1 4) s niezalene (od
siebie nawzajem) i e kada z tych zmiennych posiada rozkad normalny.
Funkcje rozkadu prawdopodobiestwa wystpowania wartoci G i G
R
mona otrzyma w oparciu o krzywe rozkadu poszczeglnych
parametrw wchodzcych do rwna (1 4), przy pomocy metody
symulacyjnej Monte-Carlo. W wyniku zastosowania procedury Monte-
Carlo mona otrzyma krzywe kumulacyjne rozkadu
prawdopodobiestwa wystpowania zasobw geologicznych
G i wydobywalnych G
R
.

Z krzywej kumulacyjnej rozkadu prawdopodobiestwa wystpowania
zasobw geologicznych G i wydobywalnych G
R
moemy okreli zasoby
dla trzech poziomw ufnoci, tj. 90%, 50%, 10%.

148
ZIEMNEGO
149
ZIEMNEGO
150
ZIEMNEGO
151
ZIEMNEGO
Zasoby okrelone na poziomie ufnoci 90% definiowane s jako zasoby
pewne (udowodnione, stwierdzone). Istnieje 90% szans, e zasoby
rzeczywiste (odpowiednio geologiczne lub wydobywalne) s wiksze od
wielkoci zasobw okrelonych jako pewne oraz tylko 10% szans, e
zasoby rzeczywiste s mniejsze od zasobw pewnych.
Zasoby okrelone na poziomie ufnoci 50% s zasobami najbardziej
prawdopodobnymi (tzn. s to zasoby okrelone wprost z rwna (1 4)
przy zaoeniu normalnoci rozkadw). Oznacza to, e
prawdopodobiestwo uzyskania rzeczywistej wielkoci zasobw (zarwno
geologicznych jak i wydobywalnych) wikszych oraz mniejszych od
zasobw okrelonych na poziomie ufnoci 50% jest identyczne.
Rnica pomidzy zasobami pewnymi (okrelonymi na poziomie ufnoci
90%) a najbardziej prawdopodobnymi (okrelonymi na poziomie ufnoci
50%) okrelana jest jako zasoby prawdopodobne, natomiast rnica
pomidzy zasobami okrelonymi na poziomie ufnoci 50% i 10% oznacza
zasoby moliwe.

152
ZIEMNEGO
Bd wyniku oblicze moemy okreli na podstawie prawa przenoszenia
bdw:
) x var(
x
Y
= var(Y)
n
1 = j
j
2
j

|
|
\
|
(7)
Jeeli bdy danych wejciowych potraktujemy jako odchylenia standardowe
niezalenie zmierzonych wartoci, wwczas moemy obliczy odchylenie
standardowe ich funkcji (to znaczy wielkoci zasobw G i G
R
) zgodnie z
prawem przenoszenia bdw:
2
B
2
gi
2
S
2
g
2 2 2
V
2
B
2
G
gi g B
)
B
G
( )
S
G
( )
G
( )
V
G
( ) G var(

+ + + = =
(8)
(9)
2
E
2
R
R
2
B
2
gi
R
2
S
2
g
R
2 2
R
2
V
2
B
R
2
G R
R gi g B R
)
E
G
( )
B
G
( )
S
G
( )
G
( )
V
G
( ) G var(

+ + + + = =

153
ZIEMNEGO
Wzgldny bd redni oszacowania zasobw geologicznych:

2
gi
B
2
g
S
2 2
B
V
G
)
B
( )
S
( ) ( )
V
(
G
gi g
B

+ + + =
(10)

Wzgldny bd redni oszacowania zasobw wydobywalnych:

2
R
E
2
gi
B
2
g
S
2 2
B
V
R
G
)
E
( )
B
( )
S
( ) ( )
V
(
G
R
gi g
B R

+ + + + =
(11)

gdzie poszczeglne czony w wyraeniach pod pierwiastkiem w rwnaniach
(10, 11) oznaczaj bdy wzgldne poszczeglnych parametrw (danych
wejciowych)

154
ZIEMNEGO
Prawdopodobiestwa rozkadu zasobw geologicznych i wydobywalnych, w
wikszoci przypadkw, jak dowodz badania mog by aproksymowane
przez krzywe rozkadu normalnego. Z wasnoci rozkadu normalnego wynika,
e wielkoci zasobw geologicznych i wydobywalnych na poziomie ufnoci
90% bd odpowiednio rwne:

G(90%) = G(50%) - 1,3
G
(12)

G
R
(90%) = G
R
(50%) - 1,3
G
R

(13)

Poszczeglne skadniki wchodzce do rwna (1 4), pozwalajcych na
oszacowanie zasobw gazu metod objtociow s okrelone z rnym
stopniem dokadnoci, na jaki pozwala aktualny stan rozpoznania zoa. W
tabeli 1 przedstawiono dokadno oszacowania poszczeglnych
parametrw wchodzcych do oblicze zasobw gazu metod objtociow
wg rnych autorw ( G. I. De Sorcy, 1979; Chi U. Ikoku, 1985):

155
ZIEMNEGO
Tab. 1. Dokadno parametrw wpywajcych na oszacowanie
zasobw metod objtociow
Parametr Bd oszacowania parametru
Wg Chi U. Ikoku Wg G. I. De Sorcy
Powierzchnia zoa
10 10 do 20
Miszo
10 5 do 10
Porowato
15 10 do 20
Nasycenie gazem
5 10 do 25
Wspcz. objtociowy gazu
10 do 30
Wspcz. sczerpania zasobw
10

156
ZIEMNEGO
Objto zoa wyznaczona zostaa kartograficznie, przy czym forma puapki zoowej
zostaa wyinterpolowana w oparciu o dane wiertnicze. Moe ona zatem zawiera
znaczny bd. Jego wielko jest trudna do jednoznacznego okrelenia. W przykadzie
przyjto bd oszacowania objtoci zoa rwny 20,0%. Bd oszacowania
porowatoci z pomiarw geofizycznych wynosi 10,0%, a bd oszacowania nasycenia
przestrzeni porowej gazem rwny jest 10,0%. Bd oszacowania wspczynnika
objtociowego gazu wynosi 5,0%, natomiast bd oszacowania wspczynnika
sczerpania zasobw E
R
przyjto za Chi U. Ikoku (1985) rwny 10,0%.
Zatem bd wzgldny oszacowania zasobw geologicznych gazu wynosi:

( ) ( ) ( ) ( ) 25 , 0 05 , 0 1 , 0 1 , 0 20 , 0
G
2 2 2 2
G
= + + + =

Natomiast bd wzgldny oszacowania zasobw wydobywalnych bdzie odpowiednio
rwny:
27 , 0 ) 1 , 0 ( ) 05 , 0 ( ) 1 , 0 ( ) 1 , 0 ( ) 20 , 0 (
G
2 2 2 2 2
R
G
R
= + + + + =

157
ZIEMNEGO
Wielko zasobw geologicznych pewnych (oszacowanych na poziomie
ufnoci 90%) bdzie rwna:

G(90%) = G(50%) - 1,3 x 0,25 G(50%) (14)

G(90%) = (1 - 0,325) G(50%) = 0,675 G(50%) (15)

Natomiast wielko zasobw wydobywalnych pewnych bdzie rwna:

G
R
(90%) = G
R
(50%) - 1,3 x 0,27 G
R
(50%) (16)

G
R
(90%) = (1 - 0,35) G
R
(50%) = 0,65 G
R
(50%) (17)

W tabeli 2 zestawiono wielkoci zasobw geologicznych i wydobywalnych
(najbardziej prawdopodobnych oraz pewnych) gazu w horyzontach A, A
1
, D
i I na zou Jarosaw.

158
ZIEMNEGO
Tab. 2. Zestawienie wielkoci zasobw geologicznych i wydobywalnych gazu
dla horyzontw zoowych A, A
1
, D, I zoa Jarosaw
Zasoby gazu
w poszczeglnych
horyzontach
Geologiczne Wydobywalne
Najbardziej
prawdopodobne
Pewne Najbardziej
prawdopodobne
Wsp. sczerp.
E
R

Pewne
A [mln m
n
3
] 115,78 78,15 90,31 0,78 58,71
A
1
[mln m
n
3
] 56,26 37,98 43,32 0,77 28,16
D [mln m
n
3
] 771,95 521,07 625,28 0,81 406,43
I [mln m
n
3
] 825,78 557,49 644,10 0,78 418,67

159
ZIEMNEGO
W przykadzie przedstawiono deterministyczno-probabilistyczne
podejcie do szacowania zasobw. Przedstawiona metodyka jest
suszna przy zaoeniu, e parametry wejciowe wchodzce do
oblicze zasobw oraz funkcje rozkadu prawdopodobiestwa
wystpowania wartoci zasobw geologicznych i wydobywalnych
maj rozkad normalny. Wwczas zasoby okrelone wprost z rwna
(1 4) stanowi zasoby najbardziej prawdopodobne (okrelone na
poziomie ufnoci 50%). Naley podkreli, e w wikszoci
przypadkw, zwaszcza w odniesieniu do z gazu wystpujcych
w utworach piaszczystych, parametry wejciowe wchodzce do
oblicze zasobw maj rozkad normalny.

160
ZIEMNEGO
Ocena bdu oszacowania redniej wartoci parametru zoowego
a) bd bewzgldny:

dla n > 30
n
s
=
dla n < 30
1
=
n
s t
wspczynnik ufnoci wyznaczony z tablic rozkadu normalnego dla

przyjtego poziomu istotnoci ,
t
wspczynnik ufnoci wyznaczony z tablic rozkadu t-Studenta dla poziomu

istotnoci i liczby stopni swobody k = n 1.

161
ZIEMNEGO
Ocena bdu oszacowania redniej wartoci parametru zoowego c.d.
b) bd wzgldny:

dla n > 30
100
n x
s
%

=

dla n < 30
100
1
=
n x
s t
%

x
rednia arytmetyczna,
s odchylenie standardowe,
n liczba danych.

162
ZIEMNEGO
Ocena przedziaowa redniej wartoci parametru zoowego

dla n > 30

= + < < 1 )
n
s
x m
n
s
x ( P
dla n < 30
+ < <
1
1 1
)
n
s t
x m
n
s t
x ( P

m nieznana rzeczywista warto rednia parametru zoowego

163
ZIEMNEGO
Przykad oceny dokadnoci oszacowania miszoci efektywnej poziomu
ropononego
h = 30 m, n = 20, s = 12,5
dla poziomu istotnoci = 0,05, t.j. z prawdopodobiestwem P = 0,95 t
= 2,093

bd bewzgldny:
m ,
, ,
n
s t
0 6
19
5 12 093 2
1
=

bd wzgldny:
100
1
=
n h
s t
%

%
, ,
% 20 100
19 30
5 12 093 2
=
=

164
SPIS TRECI
Zasady dokumentowania z ropy naftowej i gazu ziemnego oraz metanu
w pokadach wgla.
Identyfikacja modelu zoa.
Charakterystyka parametrw ska zbiornikowych i pynw zoowych na
podstawie bada laboratoryjnych, danych eksploatacyjnych i wynikw testw
hydrodynamicznych.
Obliczanie parametrw zbiornikowych ska w oparciu o dane geofizyczne.
Metodyka badania zmiennoci parametrw zbiornikowych i zoowych.
Identyfikacja systemu energetycznego zoa i jego wpyw na wiarygodno
oblicze zasobw.
Obliczanie zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego metodami objtociowymi
wraz z ocen bdu oszacowania zasobw (programy: GEOGRAPHIX i inne).
Obliczanie zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego metodami bilansu masowego
wraz z ocen bdu oszacowania zasobw (programy: OIL-WET, GAS-WET
i inne).
Obliczanie zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego metod krzywych wydobycia
wraz z ocen bdu oszacowania zasobw.
Obliczanie zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego metodami probabilistycznymi.
Oprogramowanie suce do obliczania zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego.

Zasoby

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Zasoby

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

1

- wspczynnik porowatoci; uamek jednoci

- rednia waona (powierzchni) warto wspczynnika porowatoci;

wspczynnik ufnoci wyznaczony z tablic rozkadu normalnego dla

wspczynnik ufnoci wyznaczony z tablic rozkadu t-Studenta dla poziomu

Vous aimerez peut-être aussi