DEZE WEEK

W2 Wetenschap
Aangetast kraakbeen hersteld

NRCWEEKEND
ZATERDAG 18 JANUARI & ZONDAG 19 JANUARI 2014

W3

BEELD VAN DE WEEK

De oppasoveroma is al onder ons

oogle kent het woord oppasovergrootmoeder nog niet. Van Dale kent zelfs oppasoma niet. Dat woord stond in 2001 voor het eerst in NRC Handelsblad. En de tweede keer, in 2003, was het een artikel waarin een oppasoma en -opa alweer mopperden over de tijd die het oppassen kost: verdorie, ik sta niet in dienstverband. De gemiddelde leeftijd stijgt snel en mensen worden ook gezonder oud. De oppasovergrootouder is niet ver weg. Wat draagt de wetenschap daaraan bij? Vooral ziektepreventie zorgde tot nu toe voor het succes. Dat betekent: zorgen dat mensen gezond blijven en niet dood gaan. Onderzoekers wezen de weg. Mensen kunnen veel zelf doen. Lichaamsbeweging. Niet roken. Niet buiten de pistes skin. U kent het wel. Maar de overheid moet ook veel doen: veilig verkeer, schoon drinkwater, werkende riolen, vuilnis ophalen, een sociaal vangnet, op tijd een dokter en medicijnen voor iedereen. Maar dat laatste niet overdrijven, zoals in de Verenigde Staten, waar rijke oververzekerden schade oplopen door te veel medische zorg. De laatste jaren worden er in Nederland ieder jaar pakweg 180.000 babys geboren. Hoe meer kinderen volwassen worden, hoe meer volwassenen bejaard, en hoe meer bejaarden 100 worden. Om stokoud te worden gaat het er tot nu toe vooral om de uitval te stoppen. De onderzoekers zijn het er wel over eens dat veel mensen geschikt zijn om redelijk gezond de honderd te passeren. De afgelopen paar decennia heeft ook behandeling gezorgd voor afname van de uitval. Vooral de behandeling van harten vaatziekten was succesvol. Het onderzoek bij diersoorten die succesvol verouderen, waar Lucas Brouwers in deze bijlage (pag. W4-5) over schrijft, kan nieuwe anti-verouderingstherapien voor de mens opleveren. Dat is een hele nieuwe richting van preventie. Zullen we ooit door genmanipulatie bij mensen de basale celmachinerie aanpassen, zodat we kwalitatief betere eiwitten maken? De naakte molrat doet dat, wordt oud en krijgt nauwelijks kanker. Kanker, dat is voor veel mensen een groot struikelblok op weg naar de gezonde ouderdom. In 2012 stierf 32 procent van de overledenen bijna een derde aan kanker. Dat percentage stijgt. Hoe meer andere ziekten en ongelukken uitblijven, hoe belangrijker kanker wordt. Er is iets raars met kanker: n ontspoorde cel die kankercel wordt is genoeg om een mensenlichaam te slopen. Therapie die ons ouder maakt is een mooi idee, maar zal er ooit een therapie mogelijk zijn die lle cellen in het gareel brengt? Het valt te bezien. Het is nog nooit vertoond. Maar ook zonder die nieuwigheden is de oppasovergrootmoeder al onder ons. Wim Khler

Graf onbekende farao ontdekt

Bij de oud-Egyptische stad Abydos, aan de Boven-Nijl, hebben Amerikaanse en Egyptische archeologen het graf gevonden van een tot nu toe onbekende farao. Het dateert van 1650 v. Chr. en dus van de zogenoemde Tweede Tussenperiode (1793-1550 v. Chr.). Het centrale gezag over Egypte was ingestort en het rijk was uiteengevallen in rivaliserende vorstendommen. De dode koning heette Senebkay, een naam die egyptologen nooit eerder voluit waren tegengekomen. Een stukje van zijn naam, in hiroglyfen, staat wel op een oude lijst van Egyptische koningen, maar tot dusverre was er nooit een spoor van deze mysterieuze farao gevonden. Het onderzoeksteam, geleid door egyptoloog Joseph Wegner van de universiteit van Pennsylvania, doet al een tijdje onderzoek in de buurt van Abydos. Vorig jaar vonden zij er het graf van een eerdere farao, Sobekhotep I, de stichter van de dertiende dynastie (vorstenhuis), die leefde rond 1800 v. Chr. Toen kwam een einde aan het Midden-Rijk en diende zich in de Nijldelta een rivaliserende koning aan, waarmee het rijk uiteenviel . Wegner en zijn team vonden de grafkamer van Senebkay eerder deze maand, toen zij de naburige tombe van Sobekhotep I verder uitgroeven. De grafkamer bleek geplunderd en het skelet van de farao lag uit elkaar. Senebkay was 1 meter 60 lang en volgens de archeologen stierf hij toen hij achter in de veertig was. Wegner vertelde de Amerikaanse tv-zender NBC dat de vondst kan wijzen op een tot nu onbekende dynastie. Het lijkt erop, zei hij, dat hier in de buurt alle 16 koningen van deze dynastie begraven liggen. Het team vond een houten grafkist die kennelijk was hergebruikt. De grafkamer was opgetrokken uit steenblokken van graven van eerdere dynastien. Dat hergebruik van materialen uit een oudere periode en de betrekkelijk eenvoudige muurschilderingen in de grafkamer wijzen op instabiliteit en geldgebrek, zegt Wegner. Het suggereert dat deze koning voor economische uitdagingen stond, die samenhingen met oorlogvoering en fragmentatie van het rijk. Deze vondst geeft een inkijkje in een tijd van verdeeldheid en politieke strijd tussen noord en zuid. Wegner verwacht dat hij nog meer zal vinden als hij in het voorjaar terugkomt voor verdere opgravingen. Waar koningsgraven zijn, zijn koninginnegraven en tombes van hofdignitarissen. Dirk Vlasblom

Kraakbeen is berucht omdat het na aantasting niet kan regenereren: gewrichtsslijtage is onomkeerbaar. Amerikaanse onderzoekers hebben een methode gevonden om kraakbeen te herstellen. Daarbij maken zij gebruik van het gegeven dat mechanische belasting nodig is voor het onderhoud van gezond kraakbeen. Ze simuleerden de biochemische processen die optreden bij belasting en brachten zo de vorming van vers kraakbeen op gang (PNAS, 14 januari online). Kraakbeen heeft met botweefsel en spieren gemeen dat het zijn eigenschappen behoudt als het geregeld belast wordt. Bewegen is dus goed, maar te grote of abnormale belasting kan het kraakbeen beschadigen. Versleten kraakbeen laat zich niet gemakkelijk herstellen. De meeste experimentele methodes vertragen de achteruitgang alleen maar. De Amerikaanse onderzoekers gooiden het over een andere boeg. Ze zochten uit welke processen precies in kraakbeen plaatsvinden als het belast wordt. Het eiwit TRPV4, een calciumkanaal, wordt actief in kraakbeencellen als die onder druk komen te staan. Het zorgt er indirect voor dat de cellen het elastische matrixmateriaal aanmaken dat het hoofdbestanddeel van kraakbeen vormt. Als de onderzoekers dit eiwit uitschakelden in gekweekte kraakbeencellen van varkens, dan maakten deze cellen onder druk geen nieuw matrixmateriaal meer aan. Wel kwamen allerlei afbraakprocessen op gang. Activering van dit eiwit met een klein daarvoor ontworpen molecuul had precies het tegenovergestelde effect zonder dat er druk op de cellen werd uitgeoefend: er werd nieuw kraakbeen gevormd. De voor het kraakbeenonderhoud nodige belasting wordt zo gesimuleerd om herstel op gang te brengen. Huup Dassen

Voordat de pluim kwam, trilde en scheurde Grmsvtn

Dit is de aswolk van de Grmsvtn, de IJslandse vulkaan die in mei 2011 uitbarstte. De fotograaf staat op de ijskap van de gletsjer Vatnajkull. Ze kijkt toe hoe de vulkaan, die verborgen ligt onder deze ijskap, zijn as en gesteente door het ijs heen boort. Door zijn as 20 kilometer hoog de lucht in te spuwen, ontregelde de Grmsvtn dagenlang het West-Europese luchtverkeer. Ongeveer 900 vluchten moesten worden geannuleerd. De Eyjafjallajkull, een andere vulkaan in IJsland, zorgde een jaar eerder voor nog veel grotere verstoringen. Dergelijke chaos kunnen we voorkomen, schrijft een internationale groep onderzoekers in Nature Geoscience (12 januari). De trillingen van de grond die vooraf gaan aan de uitbarsting voorspellen namelijk de hoogte van de aspluim. Voordat de vulkaan uitbarst, borrelt het magma al in de ondergrondse magmakamer. Deze oefent druk uit op het aardoppervlak. De onderzoekers ontdekten dat een uur voordat de vulkaan uitbarst, deze druk opeens veel lager wordt. Hierdoor ontstaan kenmerkende trillingen en scheuren in het aardoppervlak. De onderzoekers hebben deze trillingen gemeten met gps-data, vanaf hun gps-station dat in 2011 op 6 kilometer afstand van de uitbarsting stond. Hun metingen voorspelden de hoogte van de pluim en hoe deze zich over de tijd zou gaan ontwikkelen. Zo kunnen we het gedrag van vulkanen steeds beter voorspellen, schrijft hoofdonderzoeker Sigrn Hreinsdttir, hoogleraar Geofysica aan de Universiteit van IJsland. Dat van de Grmsvtn in het bijzonder: het is een van de meest actieve vulkanen van het land. Hij barstte voor 2011 ook al uit in 2004, 1998 en 1996. De volgende keer kunnen we de luchtvaart dus iets eerder, maar vooral ook gerichter waarschuwen, zegt Hreinsdttir. Anna Tuenter

OPHEF & ONZIN

Sportdrank is in Engeland niet beter dan water

Een Britse sportdrankfabrikant mag in zijn reclame niet beweren dat zijn drankje beter is dan water. De Britse reclamecodecommissie heeft het verboden. Het gaat om Lucozade, een groot Brits sportdrankmerk. In televisiespotjes en op posters met sportende mensen beweert de fabrikant: Lucozade geeft je de mineralen en koolhydraten die je nodig hebt. Het houdt je vochtgehalte op peil en geeft je meer energie dan water. De laatste zin is zoveel mooier in het Engels: hydrating you, fuelling you better than water. Er kwamen 63 klachten binnen, onder andere van de Natural Hydration Council, de organisatie van water-in-flesjes-verkopers. De campagne is ontwikkeld toen medicijnfabrikant GSK nog eigenaar van Lucozade was. Lucozade is eind vorig jaar verkocht aan het Japanse drankconcern Suntory. GSK zegt dat de claim wordt ondersteund door de European Food Safety Authority (EFSA), een EU-orgaan. Van de EFSA mogen fabrikanten claimen dat hun sportdrankjes bijdragen aan het uithoudingsvermogen bij langdurige duurtraining. GSK had daarin geeft je meer energie dan water gelezen, melden de BBC en het British Medical Journal (10 januari online). Dat ging de reclamecodecommissie te ver, vooral door de suggestie dat die sportdrankjes ook bij een uurtje sporten al beter zijn dan water. Lucozade is in 1927 ontstaan als Glucozade, in handen van apotheker William Owen, om verkouden en grieperige mensen op te peppen. Lucozade Sport, de variant waar het hier om gaat, is een gewoon isotoon drankje. Zon drankje is gericht op snelle vochtopname en heeft een bescheiden koolhydraatgehalte, van ruim 6 gram per 100 ml. In cola zit ruim anderhalf keer zoveel. Wim Khler

Advertentie

Werken in de wetenschap?
Kijk voor alle wetenschappelijke functies in de vacatureladder in het Economie katern. Of ga naar nrccarriere.nl

in samenwerking met

Rugbyer Chris Robshaw vindt Lucozade Sport beter dan water. De campagne is verboden.

eugdzorg en politiek gaan slecht samen. Jeugdzorg vereist investeringen die pas op lange termijn renderen. Politici zijn genteresseerd in de korte termijn, de volgende verkiezingen, afgezien van een enkel gruwelijk mishandeld kind waar Kamervragen over te stellen zijn. Het is deze mismatch tussen politiek van vandaag en zorg voor overmorgen, die geleid heeft tot een wetsontwerp dat de jeugdhulp dreigt aan te tasten en waar alle deskundigen zich eensgezind tegen gekeerd hebben. Dat wetsontwerp heeft geruisloos de Tweede Kamer gepasseerd en ligt nu bij de Eerste Kamer. Wat is er mis met die wet? Het plan is om de hele jeugdhulp, medisch en sociaal, onder te brengen bij de gemeenten. Dat oogt aardig, alle jeugdzorg locaal regelen in het dorp, waar alle hulpverleners het gezin en elkaar kennen. Waarom zijn deskundigen dan tegen? Het grootste bezwaar is dat de psychiatrische jeugdzorg uit de geestelijke gezondheidszorg wordt gelicht en bij de gemeenten ondergebracht. Die maatregel lijkt ingegeven door de misvatting dat kinderen weinig echte psychiatrische ziekten hebben, alleen aanpassingsstoornissen, waar sociale werkers wel raad mee weten. Als tijdig opvoedingsondersteuning wordt gegeven, zouden die psychiatrische ziekten voorkomen kunnen worden. Dat is niet zo. Kinderen kunnen ernstige psychiatrische ziekten krijgen, die deskundige diagnostiek en therapie vereisen. Je kunt die schaarse psychiaters niet even over de dorpen verkavelen en losmaken uit de algemene psychiatrische zorg. Als de aanspraak op jeugdpsychiatrische hulp uit de Zorgverzekeringswet wordt gelicht, wordt bovendien het individuele recht op medische zorg vervangen door een zorgplicht van de gemeente. Potentile willekeur. Het is ook onduidelijk hoe die jeugdpsychiatri-

COLUMN

De jeugdhulp wordt mishandeld

PIET BORST

sche zorg wordt ingepast in de dorpszorg. Hoe gaan de nog in te stellen wijkteams jeugd en gezin dat doen? Psychiaters zijn te duur voor zon team en amateurs gaan dus de noodzaak voor psychiatrische zorg vaststellen. Hoe wordt die. zorg ingehuurd en betaald in de dorpen? Wie betaalt de opname in een landelijke inrichting? Kunnen ouders nog met hun kind naar een gespecialiseerde psychiatrische kliniek in een andere gemeente? Rob Oudkerk kon in deze krant stoer doen over de herziening van de jeugdzorg, maar deskundige dokters vinden het uitlichten van de jeugdpsychiatrie uit de medische zorg een historische vergissing. De kindergeneeskunde halen we ook niet uit het ziekenhuis om die in de dorpen dichter bij de kinderen te stationeren. Er is ook een privacyprobleem. Het lijkt wel efficint om alle informatie van een gezin in het gemeentehuis te concentreren, maar als daar medische informatie bij zit, komt die onder ogen van ambtenaren die niet aan een medisch of psychologisch beroepsgeheim zijn gebonden. Als er verschil van mening is gaat het naar de gemeenteraad! Onacceptabel vinden alle beroepsorganisaties dat.

FOTO BERGRN ARNA LADTTIR

elfs mensen die voor vereenvoudiging van de jeugdhulp zijn want die is nu wel erg log en gecompliceerd houden hun hart vast. De overheveling van alle rijks- en provincietaken in de jeugdhulp naar de gemeenten is een megaoperatie en die gaan bijna altijd mis. In dit geval kun je daar gif op innemen. Er zijn geen pilots gedaan om te zien of dit berhaupt kan werken. Er is geen e vidence-based plan en de operatie mist de steun van de mensen die de gemeentelijke zorg moeten gaan leveren. De invoering van de Obamacare laat zien hoe zulke onberaden overheidsacties uitpakken. En deze

megaoperatie gaat ook nog gepaard met een forse bezuiniging van 15 procent. Jeugdhulp is mensenwerk en bezuiniging kan niet worden opgevangen met slimmere apparaten of computerprogrammas. Voor grote gemeenten, die bereid zijn geld toe te leggen, valt er nog iets te plooien. Een dorp dat toch al tekortkomt, zal de jeugdzorg niet op fatsoenlijk niveau kunnen leveren: te weinig geld, infrastructuur, deskundigheid. Er gaan dus grote geografische verschillen optreden in de kwaliteit van de jeugdzorg. De jeugd-ggz en betrokken ouders klampen zich vast aan de laatste reddingsboei, de Eerste Kamer. Dat lijkt terecht. De Eerste Kamer heeft een doorwrocht pakket van 42 paginas vragen ingediend bij de regering. Daarin worden alle bezwaren die hier zijn aangestipt breed uitgemeten. Alle partijen vinden dat het recht op jeugdpsychiatrische hulp niet vervangen mag worden door een gemeentelijke zorgplicht, die naar believen door ieder dorp kan worden ingevuld (postcodezorg), maar voorlopig geeft de regering niet toe. Goede psychiatrische ondersteuning helpt kinderen met depressies of autisme het beste van hun leven te maken en de last voor het gezin dragelijk te houden. Die kinderen hebben toch al een rotlot uit de biologische loterij getrokken en dan moet niet ook nog geknoeid worden met de zorg die ze nodig hebben. Daar komt bij dat alle goede jeugdhulp, inclusief opvang van sociaal zwakke gezinnen, kosteneffectief is. Het kost nu wat, maar spaart geld op termijn. Het voorkomt latere ziekte, asociaal gedrag en criminaliteit. Van goede jeugdhulp profiteren niet alleen de kinderen die hulp nodig hebben, maar ook de maatschappij als geheel. Als nu het kabinet Rutte 2 deze jeugdwet overhaast doorzet, zal het kabinet Rutte 10 met de brokken zitten.