Waldemar ysiak WYSPY BEZLUDNE

K R A J O W A A G E N C J A W Y D A W N I C Z A, K R A K W

Projekt okadki, obwoluty, stron przedtytuowej i tytuowej MAREK PIETRZAK Zdjcia WALDEMAR YSIAK i Archiwum KAW Redaktor HENRYK SZYDOWSKI Redaktor techniczny ELBIETA BORO Korektor WANDA GONDEK JOANNA KULAWIK

Copyright by Waldemar ysiak 1987

ISBN 83-03-01451-X

O AUTORZE: Kopoty z zaopatrzeniem bibliotek publicznych s znane. Trudnociom staraj si zapobiec tzw. dochodowe biblioteki prywatne () Co trzeba mie, eby zyska czytelnikw? Z polskich autorw czoowe miejsce zajmuje Waldemar ysiak. Bardzo chtnie czytany jest Ditfurth. Poza tym Amerykanie Jones, Kesey, Smith, Irvin Shaw (Polityka 25 wrzenia 1982) Z obcokrajowcw Marquez. Wrd polskich nazwisk Kraszewski, rzadziej czytana jest literatura wspczesna. Ewenement stanowi twrczo Waldemara ysiaka wszystkie jego prace s w cigym czytaniu (sonda w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, Kurier Polski, 4 stycznia 1983) Ceny ksiek ysiaka na czarnym rynku s wprost zawrotne i bij wszelkie rekordy. W prasie ukazuj si ogoszenia stanowice absolutny ewenement: Wszystkie dziea Waldemara ysiaka kupi (Dziennik Zachodni 27-29-III-1981), Komplet ksiek W. ysiaka kupi (ycie Warszawy 1-3-V-1981) itp. (Gazeta Krakowska 26-27 marca 1983) Ju debiutancka Kolebka wydana w 1974 r. zapowiadaa, e mamy do czynienia z niebagatelnym talentem literackim. Kada nastpna ksika jest lepsza, a sdz, e Waldemar ysiak nie powiedzia jeszcze ostatniego sowa () Nale do entuzjastw ysiaka. Czytaem wszystkie jego ksiki, niektre po kilka razy i uwaam go za geniusza. Piszc to zdaj sobie spraw, e nara si tym, ktrzy nie lubi ysiaka. Tylko miernoty nie maj przeciwnikw. Ludzie wielcy zawsze mieli wrogw, a c dopiero tacy, jak Waldemar ysiak, ktrego mona miao okreli czowiekiem Renesansu (Andrzej Sowa, Zarzewie, 13 stycznia 1985) ysiak naley do najpoczytniejszych pisarzy wspczesnej Polski. Jego ksiki maj swoje grono wiernych czytelnikw, ktrzy potrafi do upadego dyskutowa nad jego twrczoci, o wielu jego pracach sporo pisano, przy czym robili to ludzie bynajmniej nie z ostatniej dziesitki publicystw () Krytyka literacka staje wobec niego bezradna, nie dysponujc odpowiednimi dla jego opisu narzdziami badawczymi. Tym gorzej dla krytyki. Albowiem omijajc ksiki ysiaka pozbawia si moliwoci dotarcia do jednego z nurtw przemian wspczesnej literatury polskiej zwizanych m. in. z jego nazwiskiem () Punktem wyjcia ysiaka jest przeycie czego, co zdaje si istnie zarwno poza jzykiem, jak i treci przey przedmiotu. Trzeba przy tym przyzna, e wpisuje si ysiak w centrum wspczesnych koncepcji psychologicznych. Siga do najgbszych pokadw ludzkiej psychiki, zaszczepionych jeszcze w dziecistwie (Bogumi Sawomir Kunda, Pismo Literacko-Artystyczne, nr 12-1984)

Twrczo wielu pisarzy jest zapisywaniem swojego przeycia samotnoci

(Gabriel Garcia Mrquez w rozmowie z Plinio Apuleyo Mendoz)

Nagi leaem na brzegach Bezludnych wysp

(Czesaw Miosz, Tak mao)

WSTP

Zalega cisza. Mogem sobie wyobrazi, e znalazem si na bezludnej wyspie. I rzeczywicie, gdy tak lec paliem, ogarno mnie uczucie zupenego osamotnienia
(Joseph Conrad, Los, tum. Teresy Tatarkiewiczowej).

1.
Ta ksika jest dzieckiem rozpaczy i wciekoci. Czas nie chce si zatrzyma, kady upywajcy dzie postarza mnie, a ja wci szukam tego, czego szukaem roku temu, dziesi lat temu i dwadziecia lat bezskutecznie. wiat pdzi, ja za stoj w miejscu biegnc za chimerami i coraz mniej wierz, i mona je docign. Nie ma bezinteresownych uczynkw i uczu, nie ma prawdy, przyjani i wiernoci, nie istniej idee bez skazy i przysigi bez puapek, jest tylko zagroenie, ktre odkada si we krwi niczym soje trujcego drzewa. Po co si stara, za jak mityczn nagrod? Za ywot wieczny po yciu penym cierpie? Respektowanie najtwardszych zasad etyki, niezomny ywot doczesny bez kompromisw ze zem prowadzi do obdu, samobjstwa lub potwornego osamotnienia. Chwilowe sukcesy na tej drodze s jak wilcze doy, im wiksze zwycistwo stranika dekalogu, tym gbszy d, w ktry go wrzuc. Cokolwiek by nie zrobi szlachetnego wszystko koczy si przegran. Zwycizcy bd zwycieni, pierwsi stan si ostatnimi, wielcy skarlej, bogaci zbankrutuj, szczliwi uton we zach. Szczcie jest kobiet (Nietzsche); szczciarze o niezbrukanych sumieniach rogaczami. Tylko brak skrupuw przynosi zoty laur. Na jednym z najbardziej genialnych rysunkw w dziejach sztuki (Melancholia Drera) samotny anio siedzi wrd wszystkich symboli tego wiata ma obok siebie klepsydr, wag, drabin, ksik, kamie myski i dzwon, graniastosup i kul, hebel, motek, obcgi i n, gupie bydl i tablic matematyczn, klucze i mieszek. Nie jest ju zaspiony; pogodzon, rozumiejc twarz zdobi agodny, odrobin cierpki wyraz ust, a w prawej doni
7

trzyma w, tak czsto portretowany przez artystw (Blake i inni), symbol Genesis, to narzdzie, ktrym Bg zakreli wiat cyrkiel. Trzyma go z wyranie uchwytn niechci, jakby lekcewaco, nieomal pogardliwie. Dwa ostrza, ktre wytyczyy wiat, rozpieraj si bezwadnie midzy kolanami, martwe niczym dwoje napitnowanych winowajcw T ksik przeznaczam ludziom , ktrzy na ni zasuyli. Nie wiem ilu ich jest. Czowiek dziczeje stykajc si z ludmi i albo musi wybudowa sobie erem, albo spaszczy si do wymiarw otoczenia. Odrzuca go przeraliwa gupota tzw. inteligencji, tego pokolenia (?), tej armii, rzeszy niedouczkw i niedogwkw, ktrzy formuj intelektualn elit narodu korzystajc z tego, e jeszcze wiksza horda pinteligentw stanowi dla nich korzystne to. Znale czowieka, z ktrym mona porozmawia nie wysuchujc banaw, komunaw, idiotyzmw, cwaniackich garstw, faszywych zapewnie, tanich spronoci lub specjalistycznych bekotw fachowca, dla ktrego branowe wyksztacenie (plus umiejtno trzymania widelca) jest ca jego kultur, kogo bez paskostopia mzgowego i bez lizusowskiej mentalnoci to znale skarb. Na og znajduje si inteligentw. Ci ludzie zreszt wcale nie byliby odrzucajcy, gdyby nie szpanowali na mdrych, rozsdnych, odwanych i oryginalnych. Lecz kiedy to robi, kontrast midzy popisem a rzeczywistoci budzi wstrt i odruch wymiotny. Alergia na gupot, konformizm i oportunizm, obok niezgody na podo i okruciestwo wiata, prowadzi ku samotnoci i jej wyspom bezludnym. Lepiej by samotnym ni mie ze towarzystwo (Pierre Gringoire).

2.
Opisa wszystkie rodzaje samotnoci nie sposb, jest ich zbyt wiele. Nie sposb te wszystkich sklasyfikowa. Wiadomo, e samotno rni si od osamotnienia, albowiem samotno bardzo czsto pochodzi z wyboru (tylko ludzie, ktrzy nie myl, nigdy nie s samotni), a na osamotnienie czowiek zostaje skazany. Samotno przeradza si w osamotnienie gdzie na tym koszmarnym styku midzy nimi, ktrego nie mona zlokalizowa spogldajc na zegarek, a spoza ktrego odwrt jest tak ciki. Wspczesny amerykaski poeta, Kenneth Rexroth, pisa: Samotno zamyka si wok nas, gdy tak leymy bierni i wyczerpani; ciska nas mikko ciep doni () nieuchronna i pusta przestrze osamotnienia.

Tum. Tadeusza Rybowskiego. 8

Osamotnienie dopada nas nieproszone, odszukuje na jakim etapie ycia, zazwyczaj najpierw nel mezzo del cammin della nostra vita w poowie drogi; potem na staro Kilka lat temu jedna z moich czytelniczek, dr med. Danuta Komar (lekarka ze szpitala psychiatrycznego w Choroszczy, specjalistka od schizofrenii), przeczytawszy w wywiadzie prasowym, e pisz Wyspy, zwrcia moj uwag listownie na najgbszy rodzaj osamotnienia, ktry nazwaa opuszczeniem: Mona uwaa, e rodzajw samotnoci jest tyle, ilu ludzi, ktrzy j przeywaj, ale nie o to mi chodzi. Najokrutniejsza samotno to nawet nie osamotnienie, lecz stan cakowitego opuszczenia, cakowitej izolacji, niemono przekazania swoich aktualnych przey uczuciowo-intelektualnych nikomu. Ich rodzaj, natenie, rozmiar jest taki, e staje si niewspmierny do przey innych ludzi. Jest to uczucie cakowitej utraty kontaktu z innymi wydaj si oni (ci inni) jakby obcy, pierwszy raz widziani, dalecy, niepojci, nieznani, nawet znieksztaceni. Wwczas wszystko staje si rzecz niewiadom. Jakiego uy jzyka, jakich sw, gestw wszystkie s bezcelowe. Ogromne poczucie niemocy. Rzeczywisto staje si nierealna, odrzucona (w sensie psychicznym) na odlego galaktyk. Dowiadczanie czego takiego, a waciwie nie dowiadczanie, bo to trwa w czasie, a stan taki jest jakby poza czasem. Ma to posta jakby kuli, w ktrej wntrzu tkwi czowiek. W stanie cakowitego opuszczenia brak jest wiary, e zostaniemy zrozumiani. Brak jest take nawet nadziei. W tym Boe mj, Boe, czemu mnie opuci? byo chyba co z tego rodzaju samotnoci. Cakowite ogoocenie ze wszystkiego. Myl, e rwnie Papie midzy zranieniem go a operacj mg mie takie uczucie. Zrobio mi si samej smutno i kocz ju. Ja te kocz, chocia mogoby si wydawa, e dopiero zaczynam. Ale to tylko drukowany Wstp jest pocztkiem. Przede mn ley caa ta ksika w rkopisie dwadziecia jeden rozdziaw. Opado, jak podrny py, gorczkowe napicie, skoczya si mka pisania dwudziestu jeden wysp bezludnych, ktra bya moj chorob przez wiele miesicy. Nocami to jeszcze powraca, lecz w cigu dnia, rozluniony, ze spokojnym papierosem w zbach, pisz na koniec Wstp, ktry by moe w kategoriach literackich jest zbdny, postanowiem jednak zrobi furtk do archipelagu samotnoci.

3.
Moja korespondentka wspomniaa o czsto wystpujcych u ludzi kopotach z przekazywaniem stanw uczuciowo-intelektualnych. Pisarz (i kady twrca) jest tu w sytuacji uprzywilejowanej nie potrzebuje
9

bezporedniego rozmwcy. Jest samotny, lecz zarazem jest wadc duchw, ktre powoa do ycia: to jego poddani, jego sudzy i towarzysze. Jacques Brenner, znakomity francuski autor Historii Literatury, mwi o tym w 1982 roku, w wywiadzie dla La Quinzaine Litteraire: Prawdziwi pisarze pracuj zawsze w samotnie. Literatura bowiem to wielkie osamotnienie, lecz rwnoczenie jeden z najskuteczniejszych sposobw ucieczki przed nim. Ten, kto sam nie tworzy, ma szanse innego rodzaju: religie (Bg jest przecie ucieczk ludzkoci od osamotnienia) albo lektury. Spoeczno zaludniajca karty ksiek polubia czytelnika, staje si jego partnerami w sypialni i przy stole, rodzin, gdy samotno uwiera jak cier. Nie wszystkich i nie zawsze moe to zadowoli, ale praktykuje si ten sposb. Nawet kobiety. Nawet najpikniejsze. Nawet jeli maj mao czasu na czytanie. Najpikniejsza z piknych, Catherine Deneuve, w odpowiedzi na pytanie Michela Fielda dlaczego kupuje wicej ksiek ni czyta (wywiad dla LAutre Journal): Ksika jest dla mnie przedmiotem magicznym, kocham j tak, jak mog kocha obraz malarza. Potrzebna jest mi obecno ksiek, wiadomo, i s przy mnie Ich obecno napawa mnie poczuciem bezpieczestwa. Nie znosz znajdowa si wrd osb, ktrych towarzystwo mi nie odpowiada wpdza mnie to w nastrj przygnbienia wol by sama z ksikami. To jedna z form samotnoci i pogodzenia si z samym sob. Sigaj po ksikowe lekarstwo nawet ci, ktrzy sami pisz; przykadem Byron: Wcale nie jestem przekonany, e samotno suy mi najlepiej! Ale jedno wiem z pewnoci, e wystarczy, bym krtki czas by w towarzystwie, nawet w towarzystwie tej, ktr kocham (Bg, a przypuszczalnie i diabe mi wiadkiem), a ju tskni za towarzystwem mojej lampy i mojej zupenie nie uporzdkowanej i poprzewracanej biblioteki () Dzi boksowaem si przez godzin napisaem od do Napoleona Bonapartego przepisaem j zjadem sze biszkoptw wypiem cztery butelki wody sodowej reszt czasu spdziem na czytaniu (Dziennik, 10 kwietnia 1814). Z Polakw przykadem Mickiewicz, ktry reagowa identycznie: Samotny ksik czytam; ksika z rk wypada, Spojrzaem i migna naprzeciw zwierciada Lekka posta, szepna jej powietrzna szata () Co byszczy, cho widocznych ksztatw nie obleka; I czuj promie oczu i umiech oblicza! Gdzie jeste, samotnoci cro tajemnicza?
(Dziady, cz I)

Co dzie z pamitk nudnych postaci i zdarze Wracam do samotnoci, do ksiek do marze, Jak podrny rd dzikiej wyspy zarzucony,
10

Co rana wzrok i stop niesie w rne strony, Azali gdzie istoty bliniej nie obaczy, I co noc w sw jaskini powraca w rozpaczy
(Dziady, cz IV)

Motyw wieczcej wszystkie usiowania rozpaczy sowo, ktre znajduje si ju w pierwszym zdaniu Wysp bezludnych. Nie jest ono symbolem saboci. Wierz w si rozpaczy pisa Marek Hasko, dodajc, i nie moe to by gupia rozpacz nie mona z zamknitymi oczami wali bem o cian. Idealna rozpacz to bro ofensywna tak naley j traktowa i tak czyniono nie raz w historii, czerpic z rozpaczy si. Nie jest odkrywc kto dzi t strun porusza kady, kto to robi, winien mie wiadomo, i midzy nim a Mickiewiczem uczynio to wielu zrozpaczonych; bez tej wiadomoci byby podobny Ludwikowi XV, ktry rzek o swej nowej kochance, pani Du Barry, do gubernatora Saint-Germain, dAyena: C, wiem, e jestem nastpc Sainte-Foyea. DAyen, jeden z najdowcipniejszych dworakw Wersalu, umiechn si i odpar: Tak, Najjaniejszy Panie. Tak samo jak Wasza Krlewska Mo jest nastpc Faramonda. Spomidzy polskich kochankw rozpaczy pyncej z osamotnienia, ktrzy trcili mickiewiczowsk strun, zacytuj dwch dwch wystarczy: ............................. pisz miar, jak czowiek w wielkiej samotnoci, ktry Muzyk sobie nieuczon wtrzy, I to mu zamiast towarzystwa suy
(Norwid, Pierwszy list)

Wrd za i grzechu, wystpku i zbrodni, Nie doczekawszy jutrzenki pochodni, We nie o mioci umieram samotny Jak ty
(Staff, Sonata ksiycowa)

4.
Samotno nie zawsze bywa przeklestwem (osamotnieniem, opuszczeniem) wielokrotnie jest ona celem, do ktrego si dy, wybawieniem, o ktrym si marzy, zwierzyn, ktra si ciga. Twrcy nale do najzacieklej Midzy Faramondem (legendarnym protoplast Merowingw) a Ludwikiem XV wadao Francj bardzo wielu krlw. 11

szych myliwych. Francuski akademik Lacordaire nazywa w swych Rozmylaniach samotno si, ktra pomaga i broni. Niczego nie mona dokona bez samotnoci mwi Pablo Picasso w wywiadzie dla LEuropeo (19-IV-1973). Staraem si stworzy sobie jak najzupeniejsz samotno. Wtrowa mu Federico Fellini w wywiadzie dla Le Point (30VIII-1982): Naleaoby zrehabilitowa pojcie samotnoci. Samotnoci nie w sensie odizolowania, raczej dialogu wewntrznego z samym sob. Atoli eby mo prowadzi taki dialog w sposb nieskrpowany i niezakcany, potrzebne s jakie rodzaje odizolowania nie tylko psychiczne, take fizyczne (choby zamknity pokj), dla ktrych metafor stanowi wyspa bezludna. Owa Innisfree wyspa na jeziorze Williama Butlera Yeatsa, ktry marzy: I znajd spokj tam. Owa Utopia Wisawy Szymborskiej: Wyspa, na ktrej wszystko si wyjania. Tu mona stan na gruncie dowodw. Nie ma drg innych oprcz drogi dojcia. Krzaki a uginaj si od odpowiedzi. Ronie tu drzewo Susznego Domysu O rozwikanych odwiecznie gaziach. Olniewajco proste drzewo Zrozumienia przy rdle, co si zwie Ach Wic To Tak. Im dalej w las, tym szerzej si otwiera Dolina Oczywistoci. Jeli jakie zwtpienie, to wiatr je rozwiewa. Echo bez wywoania gos zabiera i wyjania ochoczo tajemnice wiatw. W prawo jaskinia, w ktrej ley sens. W lewo jezioro Gbokiego Przekonania. Z dna odrywa si prawda i lekko na wierzch wypywa. Gruje nad dolin Pewno Niewzruszona. Ze szczytu jej roztacza si Istota Rzeczy (). Lecz ostatnie strofy wiersza Szymborskiej s oczywicie pesymistyczne: Mimo powabw wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach lady stp bez wyjtku zwrcone s w kierunku morza. Jak gdyby tylko odchodzono std i bezpowrotnie zanurzano si w topieli. W yciu nie do pojcia.

12

Oczywicie albowiem wszystko koczy si przegran, nawet poszukiwanie dobrej samotnoci. Mwi o tym nastpne zdanie Picassa z cytowanego wywiadu: Staraem si stworzy sobie jak najzupeniejsz samotno. Ale mi si to nie udao. Georges Bernanos w Wielkich cmentarzach na ksiycu konstatuje podobnie: Nigdy nie chodzi si do kraca samotnoci. Przegran koczy si rwnie osignicie samotnoci fizycznej na prawdziwej wyspie, choby bya rajem; szczegy znajdziecie w rozdziale Syndrom Adamsa. Kto marzy o dalekich wyspach, powinien pozna ich pustk () Wyspy nie s bezpieczne. Marzenie o wyspie jest zudne (Hans Christoph Blumenberg w Die Zeit, 3-IX-1982). Zudne s te wyobraenia o liczbie ludzi szukajcych dobrej samotnoci, marzcych o niej, potrzebujcych jej dla wzniosych celw (dla twrczoci, pokuty, samooczyszczenia lub samopoznania itp.). Istnieje bowiem rodowiskowa moda na popisywanie si samotnictwem niby herbem szlacheckim, obejmujca przybieranie postawy romantycznego poety, ktry wysiaduje na skale jak Myliciel Rodina, bd epatowanie eremityzmem duchowym majcym wiadczy o wyszych lotach (daj si na to nabiera kobiety i gupcy). Statystycznie liczba supnikw intelektualnych jest ogromna; za pomoc statystyki, ktra jak sama nazwa wskazuje (Chlebak, jak sama nazwa wskazuje, suy do noszenia granatw mawia nam pewien plutonowy, gdy byem w wojsku) suy do mwienia prawdy liczbowej, mona udowodni wszystko. Kiedy w domu hrabiego Stanisawa Tarnowskiego, ktrego rd siga korzeniami XII wieku, upiem si z nim, z moim teciem i z ksiciem Janem Radziwiem, ktry chocia posiada mitr ksic i wielu sawnych przodkw w historii Polski, to jednak rodem, liczc od najstarszego znanego pradziada, jest modszy od Tarnowskich o trzy stulecia. W pewnej chwili Radziwi pocz perorowa na temat sytuacji Polski w Europie, uywajc liczb i co drugie zdanie zaczynajc od sowa statystycznie: Statystycznie rzecz biorc, naley przyj, moi drodzy, e Tarnowski nagle przerwa mu i wycedzi z dobrotliwym umiechem: Jasiu! Statystycznie, to ja mog nawet udowodni, e ty jeste arystokrata, ale to bdzie bardzo trudno! Odwrotnoci poszukiwania twrczej lub kojcej samotnoci jest marzenie o idealnej, zwyciskiej wsplnocie, ktre wyraao tylu ludzi; posuchajmy gonego amerykaskiego krytyka, Alfreda Kazina, wspominajcego modo (A Walker in the City, 1951): Tsuzamen, tsuzamen, wszyscy razem bracia! () tak to byo; musielimy zawsze by razem, wierzcy i niewierzcy, stanowilimy nard; ja do tego

13

narodu naleaem. Nie do pomylenia byo pj wasn drog, wtpi lub nie uznawa faktu, i jest si ydem. Ju wczeniej syszaem o ydach, ktrzy udawali, e nimi nie s, ale nigdy nie potrafiem ich zrozumie () Najstraszniejszym sowem byo aleyn, samotny. Zawsze pojawia mi si przed oczami taki sam obraz czowieka idcego samotnie ciemn ulic, pord gazet i niedopakw papierosw pogardliwie smagajcych go po twarzy, ktry w kurzu i piasku czuje smak swej obcoci. Aleyn! Aleyn! () piewalimy Tsuzamen, tsuzamen, alle tsuzamen! () i miaem wiadomo, e to wanie my my pewnego dnia wprowadzimy wiat na jego najszlachetniejsz drog. Idealna wsplnota. To od niej ucieka si w poszukiwaniu samotnoci. I wpada si z deszczu pod rynn, albowiem, jak to wyjani markiz Vauvenargues w swych XVIII-wiecznych Rflexions: Samotno jest dla ducha tym, czym dieta dla ciaa potrzebna, lecz trwajca zbyt dugo zabija.

5.
Zdobycie optymalnej samotnoci jest wic niemoliwe. Raz jeszcze Picasso z tego samego wywiadu: Odkd istnieje zegar, niemoliwe jest osignicie samotnoci. Czy wyobraacie sobie pustelnika z zegarem? Trzeba wic zadowoli si pozorowan samotnoci, tak jak pozoruje si loty przyszych pilotw. W tej ograniczonej samotnoci trzeba si jednak cakowicie pogry. Wielki malarz mia na myli stopienie si z samotnoci do stanu absolutnej identyfikacji, rwnej identyfikacji wewntrznej twrcy z wytworem jego myli realizowanym w sztuce (Hokusai: Jeli chcesz narysowa ptaka, musisz sta si ptakiem; Flaubert: Pani Bovary to ja). W moich wdrwkach po wiecie znajdowaem miejsca sprzyjajce pozorowanej samotnoci, z ktrych pzregania mnie zegar, ale za kadym razem wyjedaem bogatszy o co. Podre rzeczywicie ksztac. Nic nie mogoby silniej przekona mnie o nicoci ludzkiej wadzy, sawy i niezmierzonej potgi (Wszystko to marno nad marnociami i pogo za wiatrem powiada Eklezjastes) ni widok, ktry ujrzaem w Ramesseum (Grny Egipt). Na dziedzicu zrujnowanej wityni le tam potrzaskane szcztki gigantycznego posgu faraona Ramsesa Wielkiego, pana dwch wiatw, z ktrych ziemski szczyci si cywilizacj o tysicletniej przeszoci. Rozupany czerep kolosa i pytanie turystki: Kto to jest ten facet?. Co zostaje z pomnikw naszej pychy? Blade echa przechwaek, ktrych dudnienie mino w wiatrem. I kupa zdruzgotanych kamieni.

Tum. Anny witochowskiej. 14

wiat dzisiejszej cywilizacji, w ktrym tak atwo przenosi si z miejsca na miejsce (myl o technice), ukazuje trampowi rne oblicza: gdy samoloty startujce w Londynie maj opnienie, wszyscy wiedz, e spowodowaa to mga; gdy zdarza si to w Rzymie wiadomo, strajk; w Auckland stado owiec wtargno na pas startowy; w Hawanie trzeba byo wyuska z kabiny porywaczy; w Pekinie piloci poddawani s samokrytycznej reedukacji; w Rio de Janeiro -pyt lotniska zamieniono na boisko footballu. Lecz ludzie s wszdzie podobni, skadaj si bowiem z tych samych jednostek, ktre lord Byron ly przed stukilkudziesiciu laty: Czowieku! kruchy zlepku oywionej gliny, Ty, co nie jeste panem i jednej godziny, Kto ci raz dobrze pozna, ze wstrtem omija, Bo ty pody jak robak, zdradliwy jak mija. Twoja mio jest chuci, twoja przyja zdrad, Twj umiech jest szyderstwem, a za twoj rad Kto si kiedy odway miao stawia kroki, Uzna, lecz ju po czasie, co za bd gboki Zaufa w twoje sowo: bo z rzdu ostatni, Pych tylko przewyszasz zwierzt orszak bratni Oto czemu nawet za granic szukam wysp dla pozorowanej samotnoci. Znajdowaem rne. Jedn z najpikniejszych w Prilepie (Macedonia jugosowiaska), historycznej stolicy Macedoczykw, nad ktr wisz ruiny zamku krla Marko wieczce szczyt stromej gry. Jest tam maleka bizantyjska cerkiewka, najstarsza w miecie (XI wiek), pena cudownych freskw tak maleka, e pasowaoby do niej okrelenie kieszonkowa: wizytujcy Prilep w roku 1865 archimandryta rosyjski Antonin nazwa j kosztown zabawk dziecic. Niegdy pod wezwaniem w. Nikoy, zostaa sekularyzowana w roku 1958, gdy wyprowadzi si ostatni pop. By to dziwny pop, do dzi okoliczna ludno opowiada o nim dziwne historie Mia zego sug, ktry odebra mu resztki zdrowia i wiary w ludzi. w suka kocielny regularnie krad pienidze zostawiane przez wiernych, za kadym razem zwracajc si do Matki Boskiej: Matko Boska, mog wzi? Odpowiadao mu milczenie, ktre uwaa za zgod. Pewnego dnia pop zorientowa si w tych machlojkach, schowa za ikonostasem i kiedy pado bluniercze pytanie, odpowiedzia: Nie moesz! Suka zadra syszc mski gos, lecz natychmiast odzyska rezon, a sdzc, e odpowiedzi udzieli Jezus, warkn:

Tum. Konstantego Rdutowskiego. 15

 Nie ciebie pytaem, tylko twoj matk! I wzi pienidze. Cerkiewka Svety Nikoa stoi na rodku trawiastej czki, otoczonej wysokim murem, ktry izoluje t wysp od zabudowy miejskiej. W naroniku dziedzica przylepi si do ciany domek dla krasnoludkw: jedna izba kryta dachem. Stare, rcznie kute klucze do bramy, cerkiewki i wspomnianej chatynki wrczy mi dyrektor Muzeum Narodowego w Prilepie prof. Boko Babicz, ongi sawny partyzant (pseudonim Doktor), jugosowiaski Kloss, wtyczka titoistowskiej partyzantki u kolaborujcych z hitlerowcami czetnikw. Tak staem si panem na cerkiewce. Mieszkaem w niej przez dwa tygodnie. Bya odcit od caego wiata enklaw, jednym z tych azylw, o ktrych ni uciekinierzy z ludzkiego myna, gdzie spocone mrwki biegaj tak szybko, i pod wieczr, zharowane, zapominaj wasnego imienia i nie wiedz ju, o co toczy si gra. Tu, pod palcym socem Bakanw, zdaje si to by dewiacj: popiech i punktualno zakrawaj na schorzenia, a zegarek jest ozdob na rk. Nikt si nie spieszy, nie biega, nie prbuje zdy. Tutejsi grale stosuj meksykask zasad maana (jutro). Po co masz robi dzisiaj to, co moesz zrobi jutro? Przewaliy si przez Macedoni sto razy legie uzbrojonych psw nadbiege z czterech stron wiata Rzymianie, krzyowcy, Turcy, Epirczycy i wiele innych nacji obrciy w perzyn wszystko i tylko tego spokoju nie potrafiy zupi. Na wszystko jest czas, jutro, pojutrze. Facet z pnocy, ktry musi zaatwi co w terminie i piekli si, e nie moe, budzi lito. Biedak, soce go porazio W cigu dnia na tym skrawku ziemi, ktrego nie mg penetrowa wzrokiem nikt z zewntrz (mieszkacy willi postawionej blisko muru akurat wyjechali), czytaem, pisaem lub rozmawiaem ze witymi na freskach; witymi, ktrzy mieli szczcie, bo nikt ich nie olepi widziaem w Macedonii wielu malowanych lepcw. Tutejsze kobiety wydubyway im niegdy oczy w przekonaniu, e tynk i farba s zdolne leczy oczy ywych. Z trawy porastajcej dziedziniec wyrastay rzymskie i bizantyjskie nagrobki yem pord cmentarza kilku epok. Prof. Babicz, robic tu odkrywki archeologiczne, wykopa czowieka pogrzebanego, zapewne ywcem, w pozycji pionowej. Odsoni szkielet do pasa, sfotografowa (przywiozem odbitk) i zakopa, zwracajc mu intymno wiecznego spoczynku. Nocami obserwowaem ponce wzgrza to chopi wypalali swoje pola. W Prilepie przestudiowaem ycie Aleksandra Macedoskiego, ktry by wielkim synem tej ziemi. Stwierdziem, e zasuy na miano Wielkiego. By wielkim degeneratem w kady moliwy sposb, wielkim alkoholikiem, wielkim pederast (tak wielkim, e namitnie deifikowa swych kochankw), wielkim megalomanem, ktry zmusza wszystkich, by czcili go jako wcielenie

16

Zeusa, Amona oraz innych bogw, wielkim oszustem nie znajcym pojcia lojalnoci, wielkim okrutnikiem i ludobjc (eksterminowa tyle miast, tyle narodw, tyle milionw ludzi, e liczbowe osignicia Hitlera mogyby go tylko rozmieszy), wreszcie wielkim prekursorem rzeczy, ktre bdnie uwaamy za wynalazki XX wieku, takich jak parodie procesw z zeznaniami wymuszonymi przy pomocy tortur. Kiedy ju skreliem Aleksandra z listy kandydatw do Wysp bezludnych, pomylaem o jego ojcu, Filipie Na kadej z wysp, ktrych dotknem nog, by ze mn cie jakiego czowieka. Pamitam zielon kotlin tessalsk (Grecja), z ktrej dna stercz skay jak gigantyczne paluchy wymierzone w niebo. Paznokciami niektrych s redniowieczne klasztory. Las tych chmurotyk stanowi co bardzo piknego. Zw je Meteorami. Chcc poleci komu bog pustelni, wskazabym jeden z owych podniebnych monasterw, taki, do ktrego wcigano ludzi w koszu na linie poruszanej przez koowrt. Kiedy, gdy bawiem w jednym z Meteorw, towarzyszya mi zjawa mczyzny z gow psa, o czym napisaem w MW. Dobr wysp byby ger (jurta) na pustyni Gobi, gdyby nie ni mi si tam Dyngis-chan i gdyby jego rozpaczliwe wycie nie zakcao mi snu (patrz rozdzia Modliszkiada). W Pattayi nad Zatok Syjamsk, przy ktrej brzegu waroway statki gotowe zawie ci w kadej chwili na jedn z koralowych wysp, nie mogem si uwolni od ducha tajskiego krla Phya Taksina; czowiek ten wyzwoli swj kraj spod panowania Birmaczykw, ale kiedy ogosi, e jest Budd, dworzanie ubrali go w aksamitny worek i zatukli kijami z sandaowego drzewa nikt nie lubi ywych bogw. W Apollonii (Libia) zapatrzyem si na samotn kolumn antyczn; tem byo morze i skalista rafa, o ktr rozbijay si bryzgi piany, a ta kolumna, nacechowana tajemniczym krzyem, wyrastaa ze zniwelowanych ruin. Tam te nie byem sam W Indiach, stanwszy przed Tad Mahalem, doznaem najwikszego w moim yciu wstrzsu poezj architektury. Pisze si, e ta gigantyczna budowla, mauzoleum mioci, wzniesione przez wadc po mierci ukochanej, jest dzieem jubilerw, jest rzebion per, jest uszyte z delikatnej koronki, etc. z tak nieziemsk precyzj wykonano kolosa. Lecz w istocie nie mona go opisa, bo przecie nie o precyzj tu chodzi (precyzja jest dum rzemiosa), lecz o wymiar nieuchwytny, niewymierny, niesprawdzalny, poza rozumem. Przedautopsyjna znajomo wielu budowli ze zdj i filmw sprawia, e kiedy ju pojedziemy na miejsce, zabytki owe nie wywouj w nas euforycznego szoku, zbyt opatrzyy si nam dziki ikonografii tak byo u mnie m. in. w przypadku piramid. Z Tad Mahalem rzecz ma si odwrotnie: twierdz, e najdoskonalsza znajomo tego obiektu przed bezporednim spotkaniem nie daje wyobraenia jego cudownoci. Syszaem w Agrze

17

o Europejczykach, ktrzy przyjechali zobaczy Tad Mahal z wycieczk turystyczn, a zostali tam na zawsze: porzucili dotychczasowe ycie i zamieszkali blisko Agry, by mc codziennie oglda Tad we wszystkich jego strojach zalenych od pory roku i pooenia soca, ktre zmienia barw cian. Ja ich rozumiem, tych wyspiarzy: w obliczu Tad Mahalu, cho obok kbi si tumy ludzi, czowiek jest sam na sam z arcydzieem tylko ono i ty, jakby zosta uniesiony w kosmos dziki kamiennej kopule, ktra ma ksztat balonu. Lecz nawet Tad Mahal, symbol wielkoci, o ktrej marz ambitnicy, zaledwie na krtk chwil uczyni mnie nieprzytomnym i wyswobodzi spod jarzma egzystencjalnych uwarunkowa. Ile owych wysp mino mi bez dogonienia tej radoci ycia, z jak dzieci przebieraj w zabawkach, wolne jeszcze od dylematw typu: mia si, wiesza, czy piewa Woga, Woga, mat rodnaja?

6.
W Wyspach bezludnych znajdziecie portrety dwudziestu jeden ludzi czyli dwadziecia jeden rodzajw samotnoci. Teraz kilka sw o tych, dla ktrych zabrako miejsca. Dobr nie by rzecz atw. Przykadowo wyspa witej Heleny to ostatni etap samotnoci Bonapartego, a jednoczenie pierwszy tragedii gubernatora Lowea. Chocia kada z tych samotnoci bya inna, obie s identycznie warte analizy, nic sobie nie ustpujc ciarem gatunkowym mona rzec, i na przekr rangom tych dwch ludzi, osamotnienie szlachetnego winia rwnao si osamotnieniu brutalnego dozorcy, stany psychiczne bowiem kpi sobie z nazwisk, dostojestw i herbw. Wobec samotnoci kady czowiek jest nagi. Wybraem Napoleona, bo umiem mwi jego ustami. Gdybym zdecydowa si na Hudsona Lowea, mottem rozdziau byby ten fragment jego Pamitnikw, gdzie podaje si on (nie bez susznoci) za marionetk zoliwego losu, ktry uczyni go stranikiem osoby wielbionej przez narody wiata. Cytat w to kolejny przyczynek do odwiecznych rozwaa na temat ppowiny, ktra czy kata i ofiar: Woanie narodw jest niczym huk bawanw oceanu, niczym burzliwo wiatrw na pustyni, niczym wrzawa wielkich miast, a na moim czole wyryte jest wieczne pitno, ktre kademu pozwala mnie pozna i jeden do drugiego mwi: oto ten!, i kady stroni ode mnie z pogard. Tak wanie jest! A c ja takiego uczyniem?! Czy jestem winny temu, e skrupulatnie wypeniaem rozkazy mego rzdu? Oskarenie caej Europy, em by okrutnym dozorc Napoleona, cigao mnie a za odlege granice mrz () Gdy nie
18

mogc cierpie zgryzot, jakie na mnie z tego powodu spady w ojczynie mojej, udaem si obj urzd na wyspie w. Maurycego posplstwo tamtejsze, dowiedziawszy si tylko o moim wyldowaniu, przywitao mnie gradem kamieni, zwc oprawc Napoleona. Wysano mnie tedy do Bombaju, ale i tam oczekiway mnie jedynie zniewaga i powszechna nienawi () Imi Napoleona poczyo si z imieniem moim na wieczno. Chocia on ju znik z tej ziemi, ja wci jak cie przeklty wlok si za jego osob, Napoleon wci jest ze mn i ja zapomnie o tym nie mog. Jest w tym skowycie Lowea co z owego pacierza tajemniczego, o ktrym pisa Sowacki, z owej modlitwy, ktr si mierzy beznadziejnoci, bo czy to czowiek, czy nard skazany i osamotniony zanosi takie mody, efekt jest ten sam; wieszcz z subteln ironi, w ktrej jest wiedza o obojtnoci przyrody wobec ludzi, zauway, i zawsze gdy kto tak rozpaczliwie prosi ducha: To krzycza z piersi tak jak morze krzyczy, A Bg go sucha tak jak morze sucha W Prilepie jak ju wspomniaem kandydowa do Wysp bezludnych Aleksander Wielki. Poznawszy dobrze jego ycie i osobowo, wyrzuciem go na mietnik, nie czujc sensacji, adne bowiem kamstwo, adna propaganda, faszywe reklamy i mity dziejopisarstwa nie mog mnie zdziwi historiografia przekroczya najdalsz granic przyzwoitoci kilka tysicy lat temu. Kreowany przed wiekami na herosa Aleksander wyda mi si ptakiem w porwnaniu z jego ojcem, Filipem. Przyszed na gotowe, to jest startowa od razu z pozycji delfina w mocarstwie, podczas gdy Filip zaczyna od zera: stworzy silne pastwo z kraju najbardziej ndznego, barbarzyskiego i pogardzanego w wiecie staroytnym (Nawet niewolnicy stamtd s do niczego! plu Demostenes mwic o Macedonii), a potem przemieni je w mocarstwo sigajce od Dunaju po krace Peloponezu w najwiksz potg IV wieku przed Chrystusem. Po drugie Aleksander-zwycizca mg by triumfatorem w znacznej mierze dlatego, e otrzyma jako spadek fenomenalnie wywiczon przez Filipa armi i kadr dowdcz bya to najlepsza w greckim antyku, samobijca maszynka do zwycistw; sztuk byoby przegrywa stojc na jej czele. Wreszcie apogeum sukcesw Aleksandra wyprawa na wschd, ozdobiona zwycistwem nad Persami zostaa zaprogramowana w szczegach, zorganizowana i rozpoczta przez Filipa, ktry nie zrealizowa owej wszechhelleskiej krucjaty tylko dlatego, e dosiga go skrytobjcza rka bdca przedueniem rki syna. Waniejsze byy jednak rnice charakterw. Nie brakowao i Filipowi wad typowych dla jego miejsca i czasu, lecz wedle sw historyka pord swych wad Filip okazywa si niekiedy wielkim; nie jest barbarzyc kto lubi sucha prawdy (Cezare Cantu). Aleksander prawdy nie

19

cierpia: zabi przy stole swego druha wcieky, i ten broni czci Filipa przeciw oszczercom. A byo czego broni. Gdy namawiano Filipa, eby ukara kogo mwicego o nim le, odpowiada: Zobaczymy wpierw czy nie daem do tego powodu. Mwcom ateskim (np. Demadesowi), ktrzy go ostro krytykowali, wyraa sw wdziczno twierdzc, e robi mu przysug ten, kto mu wytyka wady. O jecu, ktry mu co susznie zarzuci, Filip rzek: Puci go wolno, nie wiedziaem, e to mj przyjaciel. Stara si by sprawiedliwym, zwaszcza dla sabych, i cho mocarz, nie tytuowa si krlem lecz wodzem, z t sam prostot z jak si odziewa (podobnie jak w przypadku Napoleona skromne szaty Filipa II Macedoskiego kontrastoway z przepychem ubiorw dygnitarzy dworskich). Aleksander skaza na mier swego koleg szkolnego (obu uczy Arystoteles), filozofa Kallistenesa, bo ten nie chcia wierzy, e krl jest synem boga Amona Starczy? W roku 1972 przywdca Chin, Mao Tse-tung, rozmawiajc z przywdc Francji, Pompidou, na temat gonych postaci historycznych, stwierdzi: Aleksander nie by wielk osobistoci (cytat z oficjalnego protokou rozmowy, opublikowanego przez Le Nouvel Observateur 13-19-IX-1976). Wypowied t trudno uzna za koniunkturaln, bo po co? zreszt, jak zauway Malraux, w owym czasie Mao rozmawiajc z ludmi nie mwi ju do nich, lecz do mierci, a do mierci (czyli do potomnoci) mwi si to, co si myli. Opini na temat Aleksandra wyrobiem sobie sam, duo wczeniej nim przeczytaem cenzur postawion mu przez Mao. Goszczc w Salonikach u mego przyjaciela, greckiego konserwatora zabytkw, Plutarchosa Theocharidisa, odezwaem si delikatnie: Wybacz, Plutarch, to by moe wynika z mojej niedostatecznej znajomoci tematu, ale mnie si wydaje, e Filip Macedoski by czowiekiem ciekawszym od Aleksandra Wielkiego Wypowiedziawszy t antyencyklopedyczn i antynaukow herezj, oczekiwaem pobaliwej reprymendy, tymczasem on spojrza na mnie jakby zdziwiony, umiechn si i odpar szeptem, ktrym podaje si tajemnice: Wiesz co? Niektrzy z nas te ju o tym wiedz. Ale nie mw o tym nikomu. Powiedziaem o tym w obszernym artykule prasowym i wstawiem Filipa na list pewniakw do Wysp bezludnych. A poniewa by to taki pewniak, piszc ksik cigle odsuwaem na koniec zobrazowanie jego wyspy. Kiedy zbliyem do koca spostrzegem, i wszystko, co chc przekaza pod pretekstem mwienia o Filipie, powiedziaem ju pod innymi pretekstami. I tak Filip II Macedoski nie znalaz si w tym archipelagu.

20

Z podobnej przyczyny nie zmieci si Karol Wielki (Charlemagne) wielki, bo z ciasta barbarzyskiego chaosu Europy pierwszego tysiclecia po Chrystusie wasnymi rkami wypiek cywilizowany tort: wprowadzi demokratyczne prawodawstwo (rwno wszystkich stanw wobec prawa; w razie kamliwego wyroku sdzia ponosi t sam kar, od ktrej uwolni winowajc), powcign ze praktyki kleru (m. in. zlikwidowa kult witych o wtpliwej witoci), bezwzgldnie faworyzowa ubogich kosztem monych (panowie pacili wysokie podatki od zdobytych majtkw i musieli utrzymywa biedakw, by nie plenio si ebractwo), gorco krzewi nauk, kultur, sztuki pikne i egalitarn owiat, kac uczy wedug zdolnoci kadego z tych, ktrzy wykazuj z aski Boga aspiracje i talent, bo chocia lepsz rzecz jest dobrze czyni ni umie, trzeba wprzd umie, by czyni. W jednej ze szk, widzc, i najgorzej ucz si synowie bogaczy, przemwi do nich: Gdy chodzi o was, wypieszczeni, wychuchani panicze, ktrzy pysznic si swoim urodzeniem zaniedbujecie nauk, przedkadajc nad ni prnowanie i lekkomylne rozrywki wiedzcie, i mam za nic wasze urodzenie i owiadczam wam, e jeli zdwojon pilnoci i prac nie powetujecie zmarnowanego czasu, nie spodziewajcie si niczego dobrego od Karola! Temu niskiemu, otyemu, szorstkiemu w obejciu budowniczemu nowej, lepszej Europy, ktry chtniej posugiwa si swoim charyzmatem ni kijem i nosi rwnie skromnie, co Filip i Napoleon, wypominano podobnie jak Filipowi e mimo wszystko by barbarzyc (Perroy: Wysokie przewiadczenie o swoim kapaskim posannictwie czy bez trudu z brutalnymi manierami i utrzymywaniem licznych naonic; Cantu: Naogi i wady barbarzycy mieszay si w Karolu z cnotami wielkiego ma), ale jeli gburowato wobec durniw, brutalno wobec otrw i pocig do piknych kobiet maj wiadczy o barbarzystwie, to ja jestem fanatykiem barbarzystwa i niech mnie rozszarpi spy (mnich Wettin gosi, i widzia we nie Karola w czycu, szarpanego przez spa za grzech lubienoci). Jedn z najpikniejszych sag redniowiecza jest legenda o mioci tego monarchy do dziewczyny, dla ktrej zaniedba sprawy pastwowe i o cudownym piercieniu, dziki ktremu mio przetrwaa mier. Ale to byy inne dziewczyny; dzisiejsze, ledwie zrzuc niepokalanie bia sukienk od komunii, zamieniaj si w spocone sprinterki, niweczc smak prawdziwego erotyzmu, ktrego sl stanowi duce si zapasy fortyfikacyjne: oblenie serca i ciaa. Skoczyy si czasy, gdy surowo obyczajw i przeszkody, jakie trzeba byo pokonywa sprawiay, e mio wzbieraa, przeistaczajc si w prawdziw namitno. Prostackie signum temporis wypowied Francoise Sagan w roku 1983: Za moich czasw (lata 50-te przyp. W)

Znami czasu. 21

dziewczynie nie wolno byo spa z chopakiem, a dzi uchodzi to za jej obowizek, naraa si ona na mieszno jeli tego nie robi. Zabrako w moim archipelagu miejsca dla dwch panw B. dla wspaniaego awanturnika, polskiego krla Madagaskaru, Maurycego Augusta hr. Beniowskiego, oraz dla jednego z najwikszych krlw Polski, Stefana Batorego. Obaj ci Polacy (Beniowski z uporem podawa si za Polaka) byli jednak Wgrami z urodzenia, a ja zasuonym dla mej ojczyzny Wgrom chc odda sprawiedliwo w innej ksice w powieci o milczcych psach. Zabrako rwnie tych kilkunastu stron dla dwch wielkich Hiszpanw, architekta i malarza. Antonio Gaudi wznosi icie bajkowe obiekty, ktre mnie zachwycaj, lecz nie chciaem powtarza tez z rozdziau o innym fantacie budowlanym, krlu Bawarii Ludwiku. Salvador Dali, ktrego wielbi za kilka jego dzie (zwaszcza za Ostatni Wieczerz), wylecia z listy mieszkacw Wysp bezludnych pi po dwunastej, ju w trakcie pisania o nim, gdy przeczytaem we Frankfurter Allgemeine Zeitung (18-IX-1982), e skada faszystom donosy na swych przyjaci. Mj ulubiony reyser, Buuel, rzekomo jeden z zadenuncjowanych, zerwa przyja z Dalim i nazwa go w pamitniku czowiekiem pozbawionym godnoci, czowiekiem bez honoru, a Hiszpan nie moe powiedzie nic gorszego o drugim Hiszpanie. Rzecz prosta nikczemnicy s rwnie wdzicznym (jeli nie wdziczniejszym) materiaem dla pisarza, za moralno twrcy i warto artystyczna jego dziea to dwie rne sprawy, wolaem jednak nie pisa o Dalim pki nie uda mi si stwierdzi jak byo. Prawda wysuchana po jednej tylko stronie barykady nie zawsze bywa prawd. Kompletny brak informacji sprawi, e nie ma w mojej ksice rozdziau o Naegdym, potnie zbudowanym Egipcjaninie z czarn twarz i z cik jak bazooka lag w upiercienionej rce. Jest to naczelnik stray grobw faraoskich w Dolinie Krlw. Jego ojciec by szefem rabusiw tych samych grobw. Jego dziadek rwnie. I jego pradziadek, sawny Mohammed Ahmed Abd-el-Rasul, w tajemniczy olbrzym, podajcy si za Araba, a innym razem za Murzyna, o ktrym C. W. Ceram pisze w Bogowie, groby i uczeni: Okazao si, e caa wie Khurna rodzinna wie Abd-el-Rasula to zawoani zodzieje i witokradcy. Rzemioso to, przechodzce z ojca na syna, kwito tu od niepamitnych czasw, prawdopodobnie od XIII wieku przed Chr. Drugiej takiej zodziejskiej dynastii nie byo chyba nigdy i nigdzie na wiecie.

Gdyby mona byo wydrukowa to nazwisko prawidowo znakami naszego alfabetu, litera e powinna si znajdowa nad liter a. Tum. Jerzego Nowickiego. 22

Tak duga tradycja nobilituje tworzy prawdziwych arystokratw krwi. Naegdy posiada pen tego wiadomo. Mianowano go krlem stranikw, bo jego geny najlepiej znaj teren i dlatego, e nie ma ju w Dolinie Krlw adnych jeszcze nie odkrytych przez nauk grobowcw, ktre mona by obrabowa. Ale to wersja oficjalna. W Dolinie szepcze si, e jest czowiek, ktry zna adres do dzi nie odnalezionego grobu krlowej Hatszepsut. Ten czowiek nazywa si Naegdy. Rozmawiaem z nim jedc jeepem po okolicach Teb, spacerujc po obu Dolinach (Krlw i Krlowych), wreszcie sczc kaw w knajpie obok grobu Tutenchamona. Stary lis mwi chtnie, tylko e z caego jego mwienia nie daoby si stworzy adnej historii. Moe gdybym mg pomieszka tam duej i zaprzyjani si z nim, moe Na poegnanie, gdy jeszcze raz spytaem, czy zna grb krlowej Hatszepsut, mrukn przez umiechnite zby: Niech szukaj Nie dowiedziaem si nic, skd wic pewno, e jest to czowiek na tyle samotny, i warto byoby powici mu wysp bezludn? Przepraszam, a kto z takich jak on nie jest samotny? Wreszcie pragnem osiedli na jednej z moich bezludnych wysp iluzjonist wszechczasw, Jzefa Pinettiego, czowieka, ktry bywa nad Wis i Niemnem, std znaczna w Polsce liczba wspomnie pamitnikarskich o nim. w Woch, nie kwestionowany krl kuglarzy, by arcygeniuszem do dzisiaj wybitni prestidigitatorzy nie mog rozszyfrowa i powtrzy wielu jego numerw, ktre chyba na zawsze pozostan ju w sferze cudownoci. Zbyt duo jest niezalenych sprawozda naocznych wiadkw, by mona byo te popisy kwestionowa, a jednak niektre z nich (zalewanie karczem wod morsk, aby wypdzi pijakw i oprni sobie miejsce do spania; wyjazd z Grodna czterema bramami jednoczenie, za z Petersburga kilkunastoma!; wejcie, dla udowodnienia, e potrafi przechodzi przez zamknite drzwi i przez cian, do Paacu Michajowskiego, ktrego wszystkie otwory zabarykadowano i pilnowano) wydaj si zmyleniami, anegdot, bajk, czym w praktyce niemoliwym. Przy nich takie rzeczy jak dematerializacja i rematerializacja przedmiotw, wskrzeszanie trupw zwierzt, strzelanie z garacza ywymi ptakami, zamienianie zupy na talerzach w jee, czy wyciganie z brzucha dopiero co zowionej ryby tabakierek stanowicych wasno widzw to by chleb powszedni Pinettiego. Zwano go w Polsce diabelskim sztukarem, jego produkcje budziy strach. Sdz, i bez wtpienia obok niesychanej zrcznoci manualnej, nadludzkiego refleksu i genialnej wynalazczoci technicznej Pinetti posugiwa si hipnoz jak Paganini skrzypcami,

Ciao Pinettiego spoczywa w naszej ziemi, w Wasiukowie lub Berdyczowie. 23

inaczej nie sposb dzisiaj wytumaczy praktykowanego przeze cudotwrstwa. Joseph (Giuseppe) Pinetti Willedal de Merci (~1750-~1802), zainteresowa mnie najpierw jako cudzoziemiec, ktry piknie ubliy jednemu z architektw rozbioru Polski, Repninowi, i otrzymawszy rozkaz bezzwocznego opuszczenia Grodna, zadrwi z gubernatora wyjedajc tak, e odnotowano w wyjazd przy czterech bramach o tym samym czasie, a zaraz potem ujrzano Pinettiego znowu na terenie miasta. Pniej zainteresowa mnie z innych przyczyn. By dowodem na to, jak wiele rzekomych cudw, ktrymi epatuj nas od stuleci rni magowie, czarnoksinicy, boy ludzie, okultyci, spirytyci i inni adepci parapsychologii, to iluzjonizm opatrzony faszyw etykiet. Nie twierdz, e caa sfera zjawisk paranormalnych jest szalbierstwem istniej ludzie o predyspozycjach biologicznych wykraczajcych daleko poza przecitne moliwoci, znam jednego z nich osobici, gonego w Polsce healera (uzdrawiacza), Clivea Harrisa. Twierdz natomiast, e olbrzymia cz szamastwa, ktre w kadej epoce obrasta tymi samymi legendami, to zwyka lipa. Historia sprawdzaa cudotwrcw w momentach tragicznych, zadajc klsk magii zderzonej z brutaln sia. Czarownicy, ktrych aztecki cesarz Montezuma wysa (jak wiadczy Fra Bernardino de Sagn), by zaczarowali Hiszpanw nic nie zwojowali. Podobnie byo z magami Inkw oraz wszystkich innych dzikich ludw, ktre podbi biay czowiek. Alchemicy i kabalici nie potrafili wyprodukowa zota, ani kamienia filozoficznego, ani przeduy sobie ycia eliksirem niemiertelnoci (tak jak sawni mistrzowie kung-fu czy jak to si to nazywa, uwielbiani przez modych kinomanw i karatekw ojcowie Brucea Lee, mnisi z klasztoru Shaolin, nie potrafili si obroni w roku 1966 przed atakiem chuliganw z maoistowskiej Czerwonej Gwardii czerwonogwardzici zdewastowali klasztor i powyganiali mistrzw). Tybet mia by w tych rzeczach najpotniejszy arcymagia, dematerializacja ludzi, lewitacja, wszelki okultyzm i jasnowidzenie, cudowna wadza lamw. Przybyli maoici, przegnali Dalaj-Lam, a jego nastpc, Panczen-Lam, uczynili swoim niewolnikiem, tak jak cay Tybet. Prestidigitatorstwo estradowe jest przynajmniej czym uczciwym, nie ogupia. Po namyle zrezygnowaem z Pinettiego, nie chcc si naraa na zarzut epatowania sensacj, ktra dzisiaj uchodzi za atrybut cyrku. Moi wrogowie tylko na to czekaj: kiedy ju w dyskusji o moim pisarstwie (opublikowanej na amach Nowych Ksiek) pado zoliwe zdanie, i goni tylko za sensacj. artujc rwnie gupio, mona powiedzie, i Homer i Shakespeare nigdy nie robili niczego innego; na powanie ma to rwnie duo wsplnego z prawd, co inny zarzut, ktrym mnie oboono: i Flet z mandragory jest powieci nazbyt okrutn, ocierajc si o sadyzm. Buuel opisuje w swoich pamitnikach, i rzadko gupota ludzka zirytowaa go tak bardzo,

24

jak w dwch przypadkach: kiedy zobaczy, e jedno z kin paryskich reklamuje go jako najokrutniejszego reysera wiata i kiedy Vittorio de Sica, po obejrzeniu filmu Buuela, spyta jego on, czy m jest naprawd takim potworem i czy czsto j bija? Jeden ze znajomych prbowa odwie mnie od decyzji zrezygnowania z Pinettiego; gdy spyta, co mnie hamuje, odpowiedziaem p artem p serio, e wrogie rodowisko, bo chocia nie nale do adnego rodowiska, lecz wiem jak owa literacka konkurencja mnie kocha. rodowisko! zaperzy si jakie rodowisko?! Ci niespenieni pisarze, cmokajcy literaci, projektowani wieszcze, prywatni prelegenci, pseudopublicyci i fe-fe-felietonici z koziej d rodem, moki, o ktrych Chiczycy mwi: I zrb mu dziecko!? Pinetti przegra walk o miejsce w Wyspach bezludnych. Zostao dwadziecia jeden postaci, ktre ju mieszkaj na kartach tego rkopisu. Wkrtce zaczn wystukiwa je wiern staruszk marki Rheinmetall/Borsig, przybliajc do prawdziwego ycia, ktrym jest pjcie midzy ludzi.

7.
Czytajcie ostatni moj niepowie, to znaczy ostatni ksik ysiaka, w ktrej jest tylu gwnych bohaterw ile rozdziaw. Chyba nigdy wicej nie bd y tyloma yciami w jednym wntrzu zamknitym granic dwch okadek. Kada z wysp bezludnych daa ode mnie natenia mzgu i nerww, jakiego wymaga caa powie nie mog wykacza si w ten sposb dla jednego tylko honorarium. Ta ksika, a cilej przemylenia, ktre byy z ni zwizane, pogbia moj samotno. Formalnie nic si nie zmienio wrd wrzeszczcych jestem niemow, wrd dewotw ateist, wrd krwioerczych antysemitw ydem,
Zbieraem materiay do tej ksiki przez kilka lat. Pisanie jej trwao osiemnacie miesicy. W trakcie pisania rodziy si nowe potrzeby materiaowe (rdowe). Bez pomocy z zewntrz byaby ona ubosza mylowo. Serdeczne podzikowanie naley si kilku moim znajomym: Olgierdowi Terleckiemu, Tadeuszowi Polakowi, kierownictwu dwch warszawskich bibliotek (Uniwersyteckiej i CBW) oraz pracownikom Warszawskiego Antykwariatu Naukowego. W trakcie opracowywania wydawniczego nieocenionym okaza si wpyw redaktora Henryka Szydowskiego. Natomiast w trakcie powstawania tego tomu znaczn rol odegra Jarek Chlebowski, poddajc krytyce rkopimienne partie Wysp bezludnych. Jakkolwiek Marquez mia racj mwic, e W procesie tworzenia czowiek jest absolutnie sam, niczym rozbitek porodku morza, lecz przecie czasami rozbitek korzysta z interwencji losu. Jerry (czy pamitacie go z Asfaltowego Saloonu?) jak godny wilk dopada kad jeszcze ciep wysp, a to koczyo si gwatownymi, caonocnymi dyskusjami i niekiedy zmianami, dziki ktrym kilka rozdziaw ma zupenie now jako 25

wrd fanatycznych lewakw oficerem biaej gwardii, wrd zwariowanych ekologw, ktrzy myl elektrownie jdrowe z bomb atomow, jestem radioaktywn czsteczk wzbogaconego uranu, a wrd godnych chciabym by mann. Lecz wychodz z tej przygody pisarskiej smutniejszy i jeszcze gbiej pogrony w samotnoci. Jeszcze teraz, chocia mam to ju za sob, choruj na niektre z wtkw. Noc, lec midzy skrajem snu a otchani, w ktr zapada wiadomo, budz si nagle, dotykam pprzytomnie picej obok pani, potem wstaj, zapalam papierosa i wymykam si do mego gabinetu, by spojrze na ktry z rozdziaw ten, ktry mnie akurat przeladuje. Wokoo cay dom milczy, tylko zegar odmierza wahadem wtpliwo, o ile dobrze, a o ile le pojmiecie, o co mi szo. Wraca jak zachrypnite ciemnoci echo ten fragment listu lekarki: brak jest wiary, e zostaniemy zrozumiani. I ten wiersz Adama: Samotno c po ludziach, czym piewak dla ludzi? Gdzie czowiek, co z mej pieni ca myl wysucha, Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha? Nieszczsny, kto dla ludzi gos i jzyk trudzi: Jzyk kamie gosowi, a gos mylom kamie; Myl z duszy leci bystro, nim si w sowa zamie, A sowa myl pochon i tak dr nad myl, Jak ziemia nad poknit, niewidzialn rzek. Z drenia ziemi czy ludzie gb nurtw dociek, Gdzie pdzi, czy si domyl? .
(pocztek Improwizacji, Dziady cz III).

26

POST SCRIPTUM DO WSTPU:

Alarm w radio. Rozgorczkowana spikerka na antenie, tzw. reporta interwencyjny. Przesuchuje urzdnikw administracji osiedla. Urzdnicy si skar: Prosz pani, z tymi Cyganami nie idzie wytrzyma! Wie pani, co oni robi? Wieczorem pal ognisko na pododze, siedz dookoa i piewaj! Ognisko na pododze?! Tak, prosz pani redaktor. W nowym mieszkaniu, w nowym bloku! Na pododze! Taki brak kultury! U kogo brak kultury? U ryby, ktra zdycha bez wody, czy u tych, ktrzy ryb zamknli w klatce? Odebrali Cyganom ich krew, bez ktrej Cyganie nie potrafi y: drog, ruch i ognisko podsycane paczem skrzypek, a teraz wielki haas, e Cygan robi sobie ersatz jak lekarstwo na cik, mierteln chorob. A co ma robi w betonowych pudach, tak wrogich jego tradycji, jego jani, jego genom, jego caej biologii i psychice caej istocie jego ycia? Niech pali! Pal Cyganie ognisko, palcie ogniska w kad noc, zazdroszczc gwiazdom, ktre s wolne i niedosige. Spalcie wszystkie podogi!

27

WYSPA 1

MAS-A-TIERA (JUAN FERNANDEZ)

ALEKSANDER SELKIRK

WYSPA KZ

Ludzie s tylko zwierztami, albowiem los czowieka i los zwierzcia jest taki sam, i stan ich, i koniec ich jest jednaki. I duch ten sam w nich mieszka. Czym potrafi si czowiek wynie ponad zwierz? Niczym. A kto moe dowie, e duch synw Adamowych wdruje w gr, za duch zwierzcy w d?.
(Stary Testament, ksiga Kohelet, III, 18, 19, 21).

Drugiego lutego 1709 roku, stojc na kotwicy u brzegw wyspy Juan Fernandez, ujrzelimy ogie w gbi ldu. Rankiem nastpnego dnia wysaem d. Jakie byo nasze zdziwienie, gdy przywioza ona czowieka, ktry by ubrany w skry z dzikich kz i sam wyglda jak dzikus. Nazywa si Selkirk i przebywa na wyspie cztery lata i cztery miesice. Wysadzi go tam kapitan Stradling, z ktrym Selkirk si posprzecza (...) W chwili, gdy go wysadzono na brzeg, mia prcz ubrania ko, muszkiet, troch prochu i kul, odrobin tytoniu, siekierk, n, kocioek, hamak, kilka ksiek i drobiazgw osobistych oraz Bibli (...) Utrzymywa si jedzc kozy, ktrych wyspa bya pena i odziewa si w ich skry. Polowa na nie, lecz gdy zabrako mu prochu, musia je chwyta goymi rkami i doszed w tym do takiej wprawy, e dopdza w biegu najmiglejsz nawet koz. Sam skaka po grach jak kozica. Biegnc zostawia w tyle nawet naszego buldoga, ktrego zawielimy na wysp. Chwyta kozy i przynosi je nam na plecach.... Tak oto wspomina w dziele o podry dookoa wiata (A Cruising Voyage round the World, 1712) kapitan statku Duke, Woodes Rogers, ktry uwolni z bezludnej wyspy Selkirka vel Robinsona Crusoe. Cytujc Rogersa na pocztku nie robi bdu, aczkolwiek rzeczy, ktre mona cytowa, bd dla dalszego rozwoju tej historii bez znaczenia. By moe bdem jest decyzja, aby j ujawni, moe naleao poprzesta tylko na cytatach lub interpretacji faktw znanych i opisanych, bez zagbiania si
28

w mroczn otcha wydarze ukrytych przez Selkirka. Zastanawiajc si nad tym prbowaem odstrczy si od tego tematu, mwiem sobie: Uspokj si, ysiak, albo ja ci uspokoj! W kocu jednak przemg hazardzista i usyszaem siebie mwicego: Robinson do tablicy! Oczywist w tym postanowieniu jest tylko kolejno. Prezentujc jakikolwiek archipelag bezludnych wysp, prawdziwy bd wyniony, nie sposb zacz od kogo innego jak Robinson Crusoe, to jest od symbolu. Czesaw Miosz pisa w tomie Prywatne obowizki: Wyspa bezludna! Przybrana w konkretny ksztat w Robinsonie Crusoe i w ten sposb przekazywana z rk do rk jako gwiazdkowy podarek, jako pierwsza ksika o wiecie bya jednym z tych symbolw, nabytych ju w dziecistwie, ktrym jzyk dorosych posugiwa si dla nazwania ich zoonych przey. Wyspa bezludna jest legend i jak kada legenda mieci w sobie tre bogatsz ni zdarzenia, co j zrodziy, co tworz zewntrzny szkielet dla jej rozwoju. Pewne przedmioty dziki ich podziemnym zwizkom z cechami ludzkiej natury, zyskuj nad czowiekiem wadz niemal magiczn.... Na wyspie Robinsona Crusoe za jego tam pobytu rzeczywicie miay miejsce wydarzenia o treci bogatszej ni te, ktre zrodziy bajk firmowan przez Daniela Defoe. Nie opisa ich ani Miosz, ani pozostali autorzy, ktrych fascynowaa legenda owej wyspy. Defoe pierwszy w acuchu fabularzystw nie mg tego uczyni, gdy nazbyt wiernie skorzysta ze wspomnie Selkirka, ten za zatai magiczn stron swych przey w obawie, i zostanie poczytany za wariata lub spalony na stosie jako czowiek majcy kontakty z nieczystym. Czy koza mskiego rodzaju (kozio) nie bya przez wiele wiekw symbolem grzechu i wcieleniem diaba? Tak j przedstawiano w antyszataskiej, antyheretyckiej i antyczarowniczej ikonografii, wczeniej za Hebrajczycy ofiarowali swemu bogu koza obcionego ich grzechami... Dzisiaj nawet dzieci wiedz, e prawdziwy Robinsonem Crusoe by szkocki marynarz, pijak i katolik, Aleksander Selkirk, ktrego pokcony z nim kapitan Stradling zostawi w roku 1704 na wyspie Mas-a-Tierra w trjwyspowym archipelagu Juan Fernandez (Pacyfik, blisko wybrzey Chile). Dlatego nie bd przytacza tej historii znajdziecie j w stu innych ksikach. Warto moe tylko wspomnie, i wielu autorw popenia bd twierdzc, jakoby Stradling skaza swego sternika na popularny w marynarce (zwaszcza wrd korsarzy i bukanierw) marooning czyli pozostawienie za kar na bezludnej wyspie. Ktliwy Szkot, rozelony na kapitana i kolegw, z ktrymi wiecznie dar koty, sam uciek ze statku Pi Portw: spuci szalup i popyn do brzegu Mas-a-Tierra, zwanej przez piratw Kozi Wysp (z powodu mnogoci kz). Potem jednak przestraszy si i prosi, aby znowu przyjto go na pokad, lecz kiedy usysza, e moe pyn tylko jako

29

dezerter, pod pokadem i w kajdanach, zdecydowa si zosta na wyspie, liczc, i wkrtce uwolni go jaki aglowiec. Brygantyna Pi Portw odpyna bez Selkirka. Nie mg spa pierwszej nocy. Przesiedzia j na gazach, dziwic si fioletowej barwie nieba usianego kropkami gwiazd. Rano spoglda na ocean i na bezchmurne sklepienie, jak stapiaj si w jedn bkitn przestrze, symbol nieskoczonego ogromu, ktry napawa go rozpacz. Chodzi po play wrd martwych muszli i chrzszczcych krabw, cigle penetrujc wzrokiem horyzont. Nie byo adnego statku nazajutrz, ani nastpnego dnia. Daleka fala, ktrej grzywa amaa si na tle bkitu, kaszalot, ryba wyskakujca nad powierzchni, biay ptak rzucajcy cie na widnokrg nie trzeba byo niczego wicej, by pobudzi jego nerwy i nadziej. Wdrapywa si na due bloki lawy i wymachiwa gaziami tak dugo, a dostrzeg, e znowu si pomyli. W tych pierwszych dniach aden statek nie mg przepyn obok wyspy niezauwaony. Pniej czujno Selkirka osaba. Coraz czciej siadywa na brzegu, patrzc tpo w oce4an i czujc, e ma przed sob bezdenn wielko nie do zwalczenia. Ocean przenika jego ciao i dusz, sone powietrze wypeniao kady oddech inaczej, groniej ni na statku, a podczas przypywu woda wdzieraa si do jego krlestwa, zatapiajc cae poacie nadbrzenej ziemi. Szczury, ktre zagniedziy si na wyspie, podpezay ze wszystkich stron i krady mu ywno. Kapitan Rogers napisa pniej o tym debiucie Selkirka: Kiedy otrzsn si z pierwszej rozpaczy, wyci na korze drzewa swoje nazwisko i dat pozostania na wyspie, a pniej oznacza kolejne dni. Pocztkowo dokuczay mu bardzo koty i szczury, ktrych zasta cae stada widocznie przywloky je statki zawijajce na wysp po wod i drzewo, a w dobrych warunkach zwierzta rozmnoyy si znacznie. Gdy spa, szczury gryzy jego ubranie, ba, nawet ogryzay mu nogi. Z koniecznoci zacz oswaja stada kotw, ywic je kozim misem, koty otaczay go setkami i wreszcie wytpiy szczury cakowicie. Oswoi sobie take par modych kolt, dla rozrywki bawi si z nimi.... Tu ju Rogers zaszed zbyt daleko jak na nasz pruderi (aczkolwiek napisa: kolt, a nie kzek) i jak na potrzeby tego opisu, wic mu przerw. Zamierzam trzyma si chronologii wydarze przez Selkirka publicznie nie ujawnionych, albowiem tak niesamowitych, i nawet oswojenie dzikiej kozy przestaje przy nich zwraca uwag i zapewne byoby potraktowane agodniej przed trybunaem Inkwizycji. Miejsce, gdzie wyldowa Selkirk, znajdowao si w pnocnej czci wyspy, blisko dzisiejszego miasteczka Puerto Ingles. Cz zachodni i poudniowo-zachodni mg penetrowa, aczkolwiek trzeba byo w tym celu przekroczy gry. Zupenie niedostpna okazaa si cz wschodnia: oddzie-

30

la j masyw zwieczony nadbrzen gr, zwan obecnie Mont el Yunque, ktrej szczyt spowijay oboki. Prbujc si przedrze Selkirk (jeszcze raz cytuj Rogersa) zaszed na skraj niewidocznej, gsto poronitej przepaci i run wraz z koz z wielkiej wysokoci w d. Ocknwszy si z omdlenia, znalaz obok siebie martw koz. Przelea na dnie jaru cae dwadziecia cztery godziny. Potuczony i pokaleczony, z najwikszym trudem dowlk si do swej chaty, gdzie dziesi dni spdzi w ku. Dziki czuej opiece drugiej kozy Selkirk w kocu wydobrza; wicej nie podejmowa prb przejcia na z stron wyspy. Rogers wspomnia o chacie. Selkirk wybudowa sobie najpierw jeden szaas, potem drugi, bardziej zasugujcy na miano chaty, a trzecie mieszkanie urzdzi w duej jaskini skalnej, po ktrej w XIX i XX wieku oprowadzano turystw. Grota suya mu jako magazyn i schronienie przed upaami, w chacie sypia i majsterkowa. Po upywie roku zdzicza na tyle, e przesta myle w ojczystym jzyku; wkrtce po opisanym wypadku spostrzeg, i zaczyna rozumie jzyk kz, z ktrymi obcowa i na ktre polowa. Do tej pory bra dwiki wydobywajce si z pyskw tych zwierzt za bezmylne pobekiwanie, teraz jednak pocz wyawia znaczenia, najpierw proste, tyczce seksu i strawy, potem coraz bardziej zoone i w kocu sprbowa mwi tym jzykiem ... Poszo mu niele, najpierw w prostych wyraeniach, potem w skomplikowanych i po dwch latach nie mia ju trudnoci. W trzecim roku zjawi si na jego terenie kozio Cock, ktremu towarzyszy Cock 2 i jeszcze kilku Kogutw, a kady z nich nosi kolejny numer oznaczajcy miejsce w hierarchii. Terenem Selkirka bya formalnie caa dostpna dla cz wyspy, ale panoszy si on tylko w strefie pnocnej, robic wycieczki na poudniowyzachd. Czyni to rzadko, trzeba tam bowiem byo mczy si wspinaczkami po masywie zwanym dzi El Puente, a do tego tamtejsze kozy miay miso twarde i gorzkawe. Podczas jednej z tych rzadkich wypraw, znajdujc si w okolicy Mont Tres Puentas, ujrza grup kozw z duymi, zakrzywionymi kolicie rogami. Stay i patrzyy na nie poszc si. Zdziwio go to. Ruszy w ich stron. Nawet nie drgny, co zdziwio go jeszcze bardziej; poczu si niepewnie, lecz dalej szed ku nim. Zatrzyma si o kilkanacie
O zwierztach mwicych jzykiem zrozumiaym dla ludzi pisa ju Stary Pliniusz w smej ksidze swej Historii Naturalnej. Potwierdzi to inny Rzymianin, Waleriusz Maksimus, lecz w XX wieku Hermann Dembeck uzna za naiwny pogld, ktry przyznaje zwierztom form mylenia charakterystyczn dla ludzi, to jest mylenie pojciowe. Wedug tego pogldu zwierzta mogyby by zdolne do samodzielnego, wiadomego konstruowania zda wyraanych gosem. Cock, po angielsku: kogut. 31

krokw przed przywdc grupy. Wwczas kozio, niezbyt wielki, lecz o oczach penych siy i sprytu, rzek: Witamy ci. Nie mamy zych zamiarw wobec ciebie, wic i ty nie miej ich wobec nas. Selkirk stropi si i bkn: Skde, nie mam zych zamiarw. Jestem Selkirk... A my jestemy Kogutami... Mylaem, e jestecie kozami powiedzia gupio Szkot. Jestemy kozami, ktre nale do organizacji bojowej Kogutw wyjani przywdca. Pozwl nam zamieszka w twojej czci wyspy. Selkirk zgodzi si, zadziwili go bowiem i sw nazw i swym zachowaniem, a on tskni do towarzystwa, wic kady sposb zmniejszenia ciaru nudy wydawa mu si w porzdku. Zaprowadzi ich na swj teren. Jaskinia i szaasy Selkirka bardzo spodobay si Kogutom. Zamieszkali obok. W dzie Selkirk robi swoje, a Koguty udaway si do lasu, by omawia wasne sprawy. Byo mu to na rk, gdy wstydzi si wiartowa przy nich kozie miso do jedzenia. Wieczorami siadali razem przy ogniu i rozmawiali, a Selkirk popada w coraz wiksze zdumienie suchajc o ich problemach. Byli uciekinierami z niedostpnej dla czci wyspy, gdzie ze szczytu gry Mont Centinela rzdzi kozi tyran, wspomagany przez elit silnych kozw, ktre ciemiyy sab kozi spoeczno. Szkot wiedzia, e nawet wrd drobiu panuje cisa hierarchia, z podziaem przywilejw, praw i obowizkw, obserwowa to za swych modych lat na podwrku rodzinnej farmy, lecz szczegy opowiadane przez Kogutw zbulwersoway go do tego stopnia, e wyda okrzyk: To to prawdziwe pastwo! Nie zaprzeczy Cock 1 to tylko stado, chocia rozumujc ludzkimi kategoriami mona to z pastwem rwna. Wiele jest analogii, na przykad rodki patnicze... Selkirk a podskoczy. Co? rodki patnicze?... Nie mylisz chyba o pienidzach? Mwiem tylko o analogii wyjani Cock 1. Rol waszych pienidzy odgrywa u nas suszona trawa, ktrej wizki su do pacenia, kupowania i przekupywania. A wic jest to system zupenie taki sam jak u ludzi! C za rnica? Masz racj zgodzi si Cock 1 w istocie to adna rnica. Nie powiniene si jednak temu dziwi. Nie powinienem si dziwi? Kady inny z ludzi usyszawszy to dostaby pomieszania zmysw ze zdziwienia, a ja tylko dlatego nie popadam w obd, e zdoaem si nauczy waszego jzyka, co pomaga mi uwierzy w podobiestwo ycia zwierzt do ludzkiego...

32

 Powiniene jednak wiedzie to wczeniej, z ksiki ktr trzymasz w swoim szaasie, a ktra jest pierwsz ksik waszego wiata. O jakiej ksice mwisz? O Pimie witym. Jest tam dokadnie wyjaniony brak rnicy midzy ludmi a zwierztami. Dziwi si, e o tym nie pamitasz umiechn si Cock 1. Niezbyt uwanie czytae Stary Testament. Znasz Bibli?!... spyta Selkirk zatrwoonym szeptem. Musz zna wszystkie pisma, inaczej nie mgbym by Cockiem numer jeden, to chyba jasne. Tak... ale... jkn Selkirk ... ale to... to jest... poczekajcie, przynios j! Pobieg do szaasu i wrci z Bibli. Cock 1 pokaza mu odnony akapit w ksidze Koheleta i Selkirk zawstydzi si. Zbyt pobienie czyta t ksik, bya to prawda. Stao tam czarno na biaym, e ludzie s tylko zwierztami i e oba gatunki niczym si nie rni. Jest tu wiele innych trafnych spostrzee powiedzia Cock 1 to najmdrzejsza z ksig Starego Testamentu. Pod wieloma stwierdzeniami Eklezjasta i my podpisalibymy si bez zastrzee. Na przykad pod tym, przeczytaj. Selkirk rzuci okiem na fragment wskazany mu przez wodza Kogutw: W czasie, gdy czowiek panuje nad czowiekiem, widziaem jak zoczycw z czci skadano do grobw, a dobrze czynicy musieli odej ze witego miejsca i zapomniano o nich. Oto marno ziemi: sprawiedliwych dotyka to, na co grzesznicy zasuguj, a grzesznikw to, co winno by udziaem sprawiedliwych. Tak wanie jest u nas w stadzie, ktre chwilowo opucilimy rzek Cock 1, gdy Szkot skoczy czyta. I tak jak tu, zobacz. Selkirk spojrza na inn stron: Bdem jest ze strony wadzy, gdy wynosi gupot na wysokie stanowiska, podczas gdy zdolni siedz nisko. Oto jak si tam dzieje, alby my chcemy to zmieni, o czym zreszt ta ksiga mwi, cho aluzyjnie. Cock 1 pokaza mu jeszcze jeden akapit, nastpujcej treci: Kiedy widzisz ucisk biednego oraz gwat na prawie i sprawiedliwoci popeniane w kraju, nie dziw si, bo nad wysokim siedzi wyszy, a jeszcze wysi nad nimi oboma. Najwikszym wobec tego wszystkiego poytkiem dla kraju byby krl dbajcy o upraw roli. Cock 1 skomentowa ostatnie zdanie: Uprawa roli oznacza tu upraw stada, dbao o jego dobro, w sumie sprawiedliwe rzdy. A ty chcesz by tym nowym krlem domyli si Selkirk.

33

Odpowiedzia mu zbiorowy akceptujcy bek Kogutw. Nastpnego dnia Selkirk zagbi si w Stary Testament; czyta go od pocztku tak, jak nigdy go nie czyta. Zauwaywszy to Cock 1 mrukn: Szkoda, e nie moesz przeczyta naszej witej ksigi, ale jeli chcesz, opowiemy ci j. Waszej witej ksigi? To wy macie... Mamy. Nosi ona tytu Trawa i jest podstaw caej dziaalnoci Kogutw. Napisa j stary kozio z poudniowo-zachodniej czci wyspy, nasz patriarcha, ktry ju nie yje. A wic s u was religia i kapani! S, ale nie o to mi chodzio. Wyrazu wita w odniesieniu do naszego kodeksu uyem jako metafory. Lecz jeli ju dotkne tego, co nazywanie religi, to ci wyjani. Nasze stado czci Drzewa o Smacznej Korze, a kult ten ma swoich opiekunw, ktrzy s czym w rodzaju waszych ksiy. Nazywaj si Opiekunami Kory. Jest to kasta gupcw i wydrwigroszy, ktra opanowaa ciemne umysy duej czci stada. Jeden z nich panoszy si nawet u boku koziego wadcy, ale reszta kozich dygnitarzy nienawidzi ajdaka, wic dni jego s policzone. To nam odpowiada, niech si wilki zagryzaj wzajemnie, my poczekamy na waciwy moment. Policzone s take dni krla, staram si, eby byo tych dni jak najmniej. Jak si starasz? Przecie ucieke stamtd! Wysyamy tam naszych agentw i nasze pisma. Pisma?... Poka mi jak piszesz. Cock 1 chwyci zbami gazk najbliszego krzewu, zerwa cienki i ostry patyk, zrcznie wsadzi go sobie w szczelin midzy racicami i nagryzmoli co na piachu, mwic: Krel kilka pierwszych znakw naszego alfabetu... A na czym piszecie? Na wysuszonych liciach pewnego gatunku krzeww, ktre si do tego nadaj. Selkirk zaduma si gboko na tym wszystkim, dochodzc do wniosku, e historia ludzi i zwierzt s do siebie nader podobne. Kiepsko zna dzieje staroytnoci, a nawet starszej ni kilkudziesicioletnia mia pojcie delikatnie zwane mtnym, lecz to, co obio mu si o uszy w portowych knajpach, starczyo aby wyrobi sobie jasny pogld. Pitego dnia Cock 1 spyta uprzejmie Selkirka dlaczego nie poluje on za pomoc muszkietu zawieszonego pod sufitem chaty. Skoczya mi si amunicja odpar zgodnie z prawd Szkot. To znaczy, e nie masz prochu? upewni si wdz. Selkirk pokiwa gow ze smutkiem. Nie mam ani grama. A co, moe umiecie robi take proch?

34

 Umiemy wymyla rzeczy lepsze od prochu burkn Cock 1. Powiedz mi czemu, nie majc prochu, nosisz za pasem pistolet? Czy to nie kolba pistoletu wystaje ci spod okrycia? Nosz go, bo jest w nim dobre krzesiwo, ktrym rozpalam ogie, a gdybym go gdzie rzuci, mgby mi zamokn. Rozumiem rzek Cock 1 i odszed do swoich. Kolejnego dnia rano (by to pitek) Selkirk dowiedzia si, i z dniem dzisiejszym przestaje by wodarzem swego terenu, a zostaje sucym Kogutw. Myla, e z niego kpi, oni wszake mwili to serio, na dowd czego zajli jego jaskini, szaasy oraz trzy urodziwe kzki. Wpad we wcieko, lecz uderzony rogami fikn koza i caa zo wypyna mu z oczu strumieniem bezsilnych ez. Cock 1 przestrzeg go: Nie prbuj marzy o powrocie do wczorajszego ukadu, przystosuj si do nowego, a zrobisz mdrze. Zaczem poleci mu przeczyta nastpujcy akapit z ksigi Koheleta: Nie bd pochopny w duchu do gniewu, gniew bowiem mieszka w piersi gupcw. Nie mw: jak to jest, e dawne lepszym od nowego, bo nieroztropnie o to pytasz. Lepsza jest mdro ni dziedzictwo. Co mi po mdroci, kiedy bd nieszczliwy! zaka Szkot, rozcierajc doni siniak na poladku. Mylisz si, bdziesz o wiele bardziej szczliwy ni dotd, my lepiej wiemy, co jest dla ciebie dobre. Nakazuj ci radowa si od tej pory i dzikowa nam za wyrzdzone ci dobrodziejstwo. otrze! wykrzykn Selkirk, groc pici, acz niemrawo zapacisz za napad na czowieka! Stuczono go za te sowa kopytami, a kiedy odzyska przytomno, usysza od wodza: Nigdy wicej mnie nie przeklinaj, nawet nie myl o tym, bo i myl bywa rzecz niebezpieczn. Chcc tego dowie, Cock 1 wskaza mu inny fragment z ksigi Koheleta: Nawet w mylach nie zorzecz wadzy, ani w sypialni swojej, bo ptakiem po powietrzu gos twj poleci i skrzydlatym donosem sowa twoje zaniesie. Selkirk dwign si z ziemi i jkn, patrzc w niebo: Boe miosierny, pom mi! Chryste ukrzyowany, miej lito! Zelij ratunek sudze swemu! Rozmiesza mnie moesz zgodzi si dobrotliwie Cock 1 oby tylko nie zapomnia, e jeste moim sug, a nie tego guchego, do ktrego kwilisz. Poniewa mamy pitek, bdziesz od dzisiaj zwa si Pitaszkiem.

35

 Matko Boa, ratuj, nie chc suy diabu! zawy ostatkiem si nieszczsny Szkot. Kozio popatrzy na drwico i wsparszy si zadem o pagrek, przemwi w te sowa: Zrozum, idioto, e diabe jest dzieckiem boym, czemu wic miaby Bg pomaga ci przeciw swemu dziecku? Kamiesz! odway si Selkirk, liczc, e jeli wemie Pana Boga w obron przed kalumni, Ten mu si wywdziczy. Po co miabym kama, jeli nie mam z tego korzyci? Bezinteresowne kamstwo ublia inteligencji kamicego, a ja nie lubi si ly zaoponowa Cock 1. Chc ci tylko owieci, bo prostak. Czy nie zostao powiedziane, e Bg jest twrc wszechrzeczy? A nie moe On by twrc wszechrzeczy nie bdc zarazem twrc za. Jeli tak, to On stworzy ksicia piekie i On skaza Ew na wydawanie dzieci strachu. Czyim dzieckiem jest ten pody wiat, h? Takim go uczynili ludzie, nie Bg!... zakrzykn Selkirk i zaraz si poprawi: ... li ludzie i ze zwierzta! Te, te, te, te, te! Pismo, ktre czcisz, mwi wyranie, kto stworzy tych ludzi i te zwierzta, takich, jakimi s. Jeden ich zmajstrowa, a drugi ich zdeprawowa od rki, to jest jeszcze na terenie warsztatu, ale ten drugi by rwnie zmajstrowany przez pierwszego! Mam ci to wszystko przypomina? Mog, jestem w tym bardzo dobry. Wiem, e dobrze obracasz jzorem achn si Selkirk szatan by zawsze biegy w pysku. Niewane jaki on jest w pysku, wane jaki jest w ogle. Czy jest na przykad zaleny od Boga? Bo jeli jest, to taka zaleno zniewala nas uwaa Boga jako odpowiedzialnego za postpki diaba. A jeli jest od Boga niezaleny, to w jaki sposb mona si pozby filozoficznego absurdu dwch wszechmocnych istot dziercych rwnoczenie cugle wszechwiata? Przecie szatan wiedzie do zguby miliony dusz, a Bg nic na to nie moe poradzi, chocia pragnie, aby wszyscy byli zbawieni! Wiesz, co ja o tym myl? e Bg musi by nieskoczenie wdziczny szatanowi, bo to Bg oznajmi, i wystpny nie ujdzie kary, w skutek czego musiaby si sam tym zaj gdyby diabe za Niego tej roboty nie spenia. A skoro tak, to diabe jest Jego lokajem do niezbdnej pracy czyli wiernym sug Pana! Na rany Chrystusa, co ty gadasz! pisn przeraony Selkirk, zapominajc o wasnej niedoli. -Diabe nie jest sug, lecz wrogiem Zbawiciela! Tak? No to spjrzmy na problem z tej strony. Jeli przyjmiemy, e diabe nie jest wsppracownikiem Boga, lecz jego wrogiem, to czy nie wynika z tego, e jest gr? Jeli Bg wiedzia wszystko, co bdzie, a pono wiedzia, to musia wiedzie, e z tego wiata, ktry stworzy, wiksza cz

36

ludzi ulegnie szatanowi i pjdzie na zagad. Czemu wic nie kopn caego interesu w boto, dajc sobie spokj z t fuszerk? Albo jeli yczy wszystkim, by byli zbawieni, to czemu nie wpad na jaki pomys, eby istotnie byli zbawieni? A jeli nie wpad, to jak moecie nazywa Go wszechmocnym! Nieuczony Szkot by bezradny wobec tej szataskiej dialektyki. Sytuacja jego odpowiadaa dokadnie zdaniu o kozach, ktre Tomasz Dziekoski zamieci w XIX wieku w swej Historyi Francyi: Koza nadewszystko, bydl awanturnicze, koza staa si narzdziem tego najcia demagogicznego, postrachem.... Mg si tylko podda losowi, co te uczyni, zamykajc w sercu nadziej o odmianie. Spenia przy Kogutach najpodlejsze usugi, zbiera im zielone przysmaki, nosi rdlan wod do picia i przygotowywa licie korespondencyjne. Wieczorami, przed snem, modli si trzykro bardziej arliwie ni uprzednio. Tymczasem Koguty prowadziy oywion dziaalno. Raz po raz ktry znika i wraca po pewnym czasie albo ju nie wraca. Zdarzao si, e nieobecna bya poowa bandy. Wreszcie wyjecha take Cock 1, a Szkot dowiedzia si, e w niedostpnej czci wyspy wybuch bunt kz i e wanie to poderwao z miejsca przywdc Kogutw. Bunt musia si le zakoczy, albowiem Cock 1 wrci ponury jak nigdy i dugo nie mg przyj do siebie. Lecz to nie on budzi najwikszy strach Selkirka. W sztabie Cockw znajdowa si cap modszy nieco od wodza i wyrniajcy si dzik energi. Selkirk wielokrotnie poczu jego zo, noszc lady rogw i kopyt na caym ciele. Nazywa go w mylach imieniem szkockiego bandziora z zasyszanej w dziecistwie klechdy o plemieniu grskich rozbjnikw Georgianw. w zbj, ktrym matki straszyy niegrzeczne potomstwo, nazywa si Leets. Bacznie obserwujc swego przeladowc Selkirk zauway, e kiedy Leets stoi twarz w twarz z Cockiem 1, ma oczy fryzowanego pudla, wierne i aszce si, lecz gdy spoglda na kark przywdcy, te oczy staj si oczami wa. Pewnego razu (byo to podczas nieobecnoci Cocka 1), skoczywszy paczkowanie trawy Selkirk zapragn odpocz. Upewni si, e w pobliu nie ma Leetsa i uci sobie drzemk w krzakach. Po przebudzeniu stwierdzi, e soce zeszo do nisko, co oznacza, i trzeba si popieszy z wykonaniem ostatniego rozkazu jaki otrzyma na ten dzie: mia uszczelni dziuraw cian chaty. Zbliy si do niej z narczem mchw i wsadzi oko w szczelin midzy balami. Przy stole siedzia Leets nad rozoon ksig, wodzc kopytem po kilku zdaniach, niczym dziecko, ktre w czytaniu pomaga sobie palcem. Kciki ust koza wykrzywia zy umieszek. Pniej Selkirk odnalaz tych kilka zda dziki brudnemu ladowi zostawionemu przez kopyto. By to fragment z ksigi Eklezjastesa:

37

Lepszym jest modzieniec ubogi, lecz mdry, ni stary gupi krl, ktry ju nie umie sucha rad. Lepszym jest ten modszy, ktry wyszed z wizienia po to, eby krlowa po tamtym... Widziaem jak wszyscy ywi szli w blasku soca za owym modziecem. Nie byo koca ludom, ktre stany przy nim. Nieprzeliczone byy tumy z tym drugim, ktry mia zaj miejsce tamtego. Przeczytawszy, Selkirk pogry si w mylach, ktre nie byy czym atwym. Stara si jednak zrozumie, o co komu chodzi. Pamita, i ten sam fragment biblijnego tekstu fascynowa Cocka 1 i to wydawao mu si jasne: krl to krl, a Cock 1 to jego nastpca, przy ktrym stan nieprzeliczone tumy. Zgodnie z pismem nowy mocarz zanim osign tron wyszed z wizienia, a Cock 1 odby ju tak kar w swoim kraju! Rnica midzy tym, co podobao si Cockowi 1, a tym, co podkreli Leets, leaa w kilku wyrazach, ktrych Leets nie podkreli, jakby okaleczajc jedno zdanie. W caoci brzmiao ono: Lepszym jest ten modszy, ktry wyszed z wizienia po to, eby krlowa po tamtym, cho urodzi si tak ubogim w krlestwie tamtego. Leetsowi nie podobay si sowa: cho urodzi si tak ubogim w krlestwie tamtego. Poniewa wszystkie Koguty urodziy si w krlestwie obecnego tyrana, znaczyoby to, e Leets nie szykuje si do objcia schedy po nim, lecz... po przywdcy Kogutw, kiedy ju ten osignie wadz! Odkrycie to podniecio Szkota, wszystko bowiem zdawao si pasowa w rozumowaniu. Leets by rzeczywicie modszy od Cocka 1, a jego potworna ambicja ukryta na dnie renic zdradzaa, i chce, by wszyscy ywi szli za nim w blasku soca. Do tego rwnie by wiziony. Jeli wic Kohelet si nie pomyli, to speni si marzenia obu Kogutw: najpierw dorwie si do wadzy Cock 1, a po nim Cock Leets, ktrego Eklezjastes zwie tym modszym. Widok Leetsa na tronie budzi w Selkirku drgawki. I te nieprzeliczone tumy, ktre maj ulec otrowi! Jeli tak si stanie, wwczas cae kozie stado bdzie rwnie godne pogardy jak sam Leets, a nadto godne kary! Zajrza jeszcze raz do Starego Testamentu i ponownie przeczyta tekst wyrniony kopytem Leetsa. Przeczyta take nastpne zdanie, ktrego Leets nie zauway lub moe zignorowa. Dotyczyo ono przyszoci stada, nad ktrym zapanuje ten modszy: Lecz ci, co przyjd za t rzesz, nie bd z niego zadowoleni i nie bd si radowa.... Poczu si bliski rzeczy straszniejszych od jego losu, wszake prbowa wmwi sobie, e caa ta konstrukcja mylowa jest tylko wytworem zmczonego mzgu. To przecie niemoliwe, aby proroctwa w witych ksigach tyczyy cholernych kz, choby nie wiem jak cwanych! Wieszczby o przewracaniu wiata maj si spenia dziki srajdom-bobkorobom, czworonogim kurduplom opanowanym dz wadzy za wszelk cen i depczcym elemen-

38

tarne zasady moralnoci?! Gdyby jednak przyj, e te proroctwa tycz ludzi, byoby to po stokro gorsze!... Tak czy inaczej z Koheleta wypywaa groza i Selkirk czu si odkrywc perpetuum mobile Apokalipsy. Byo mu niedobrze jak po zjedzeniu surowych ryb. Jeeli losy wszystkich istot ywych niczym si nie rni myla to znaczy, e wszyscy s ofiarami jakiego kopnitego magistranta, ktry na Ziemi robi swoj prac magistersk i nic mu nie wychodzi! Wszystko wymyka mu si z rk, a jego zezwierzceni podwykonawcy robi co chc, kamic, drczc, uzurpujc sobie wszelkie prawa... Czaszka pkaa Selkirkowi, szepn: czy ja zwariowaem? T sam wtpliwo mia w hiszpaski onierz, ktry uczestniczy w zamachu pukownika Tejero na Kortezy (1981) i potem w wywiadzie dla tygodnika Paris Match (18-VI-1982) zrelacjonowa wszystko, koczc sowami: Powiedziaem sobie, e by moe histori tworzyli pijacy lub idioci, albo ludzie, ktrzy co innego mwili, co innego robili, a co innego myleli. W rok pniej proroctwo Koheleta spenio si. Kozy z niedostpnej dla Selkirka czci wyspy oraz kozy z czci poudniowo-zachodniej rzuciy si na siebie i oba stada poczy zadawa sobie mier. Kozi krl zosta zwalony z wierzchoka Mont Centinela, nastpnie Koguty obaliy tych, ktrzy obalili despot i korona zwieczya gow Cocka 1, w jednak szybko zmar (uderzony miertelnie przez mod koz) i nastpi po nim Leets. Szkot schroni si wwczas pod opiek kz z czci poudniowo-zachodniej. Dugim strumieniem napywali tam uciekinierzy z czci Leetsa, ktry okaza si satrap po tysickro gorszym ni wszyscy poprzedni krlowie. Wkrtce jednak Leets przeci strumie. Nasz szkocki bohater nie pozna dalszego cigu tej historii, bo przy brzegu zamigotay agle kapitana Rogersa. Zaoga statku wzia jzyk, jakim posugiwa si Selkirk, za bekot szaleca, on za, widzc, e go nie rozumiej, prawie nie wychodzi na pokad. Siedzia w swoim kcie obok magazynu prochowego i czyta Stary Testament. W ksidze Eklezjastesa znalaz to, czego szuka: Widziaem ucisk dziejcy si pod socem i zy ucinionych widziaem, ktrych nie nawiedza pocieszyciel, a sia mieszka w rce twardej ciemicw. Wreszcie znienawidziem ycie, albowiem wszystko to byo przykre wszystko to, co dzieje si pod socem. Szczliwi umarli, ktrzy tego nie ogldaj. Od dawna by ju Selkirk szczliwym umarym, gdy w latach siedemdziesitych XX wieku chilijski dyktator Pinochet zamieni wysp Mas-a-Tierra w obz koncentracyjny dla ludzi.

39

WYSPA 2

EPIDAUROS (GRECJA)
VINCENT VAN GOGH

UCHO

Vincent van Gogh obci sobie ucho. Paul Gauguin by wstrznity. Vincencie, to doprawdy niesmaczne! zawoa. W przyszoci, dugo po twojej mierci, ludzie bd pamitali ci bardziej za to, e obcie sobie ucho, ni za pikno i prawd twojej sztuki. Vincent van Gogh spojrza spod banday na Paula Gauguina i umiechn si. Nie przejmuj si rzek. Sztuka umie sama sobie radzi. A co wiat bdzie myla o mnie po mojej mierci, nie obchodzi mnie zupenie. Wane jest ycie. Wana jest mio. Tak, stary. Nazajutrz Paul Gauguin odci si od ony i wyekspediowa na Tahiti. Biedny Gauguin Vincent van Gogh westchn. Zrozumia tylko poow tego, co mwiem.
(Tom Robbins, Cel istnienia ksiyca, tum. Tomasza Mirkowicza).

30 grudnia 1888 roku ukazujca si we francuskim miasteczku Arles gazeta Forum Rpublicain podaa komunikat nastpujcej treci: W ubieg niedziel, p godziny przed pnoc, niejaki Vincent Vangogh, artysta malarz rodem z Holandii, pojawi si w domu publicznym nr 1, przywoa niejak Rachel i wrczy jej... swoje ucho, mwic jej: Strze tego pilnie. Po czym znikn. Policja, zawiadomiona o incydencie, ktrego sprawc mg by jedynie wariat, udaa si nastpnego ranka do mieszkania wspomnianego osobnika i znalaza go w ku, nie dajcego prawie adnych oznak ycia. Nieszcznika natychmiast przetransportowano do szpitala. Tak oto ucho Vincenta ucite przeze brzytw, opakowane w papier rysunkowy i wrczone prostytutce Gaby zwanej Rachel zerwao si do lotu. Rachela na widok prezentu zemdlaa. Burdel-mama, Madam Virginie,
40

oddaa corpus delicti policjantom, ktrzy przekazali go asystentowi lekarskiemu Feliksowi Reyowi z miejscowego szpitala. Asystent Rey chcia przyszy ucho artycie, lecz byo ju za pno: mogaby si wda gangrena. Wsadzi wic ucho do soja ze spirytusem i postawi w swoim gabinecie. Co byo dalej, mona si dowiedzie z artykuu Vincent van Gogh i dramat obcitego ucha, ktry to artyku dwaj lekarze, dr Doiteau i dr Leroy, opublikowali w fachowym pimie paryskim Aesculape w lipcu 1936 roku. Czytamy tam: W listopadzie roku 1889 asystent wyjecha do Parya na ostatnie egzaminy przed doktoryzacj. Kiedy wrci, soja nie byo. Doiteau i Leroy wyrazili przypuszczenie, e posugacz szpitalny wyrzuci ucho Van Gogha do klozetu, bya to wszake tylko hipoteza. I gdyby nie ja, nigdy bycie si nie dowiedzieli, co stao si z uchem jednego z najwikszych malarzy wiata. Moglibycie na przykad mniema, e kry gdzie potajemnie midzy kolekcjonerami, tak jak czonek Napoleona ucity na witej Helenie podczas sekcji zwok, wsadzony w buteleczk z jakim konserwujcym pynem i od stukilkudziesiciu lat wdrujcy z rk do rk bogatych hobbystw. Ale tak nie jest. To ucho bardzo mnie lubi. Nie mog si go pozby jak Vincent, bo nie jest moje, pojawia si tylko czasami, a kiedy chc go dotkn, napotykam pustk. Przychodzi do mnie przyjaciel, znajomy lub kto obcy, siadamy do stou, nalewam wino do kieliszkw i zaczynamy rozmawia, gdy nagle midzy butelk a popielniczk wpycha si nie wiadomo skd klatka z uchem Van Gogha. Niby zwyczajna rzecz. A jednak jest to denerwujce: widz ucho, lecz nie mog go zapa, rka przechodzi przeze na wskro, niczym przez obraz utoczony z mgy. Po raz pierwszy dopado mnie w staroytnym amfiteatrze na Peloponezie, tak jakbym by Grekiem lub jakby los chcia mi udowodni swoje poczucie humoru. Najpierw jednak napotkaem tam uszy z wosku i kamienia. Ktrego dnia zatrzymaem si na moment w malekiej miejscowoci, ktrej nazwy nawet nie pamitam, i wstpiem do biaego kocika przy drodze. Wewntrz pachniao chodem, byo ciemno i tak pusto, jak by powinno z mojego punktu wiary, z ktrego mona rozmawia z Bogiem tylko w cztery oczy. Ale zanim zdyem zgi kolano, spostrzegem w pmroku co przeraajcego. Na stoliku pod witym obrazem leaa odcita gowa dziecka. Martwe oczy patrzyy mi w twarz byszczc jak przez zy odbijay blask jedynej poncej wiecy. Z blatu stolika zwisaa na acuszku ucita w kolanie noga, a obok gowy leay: mska do i ucho. Wziem to ucho do rki. Byo odlane z wosku, jak ywe, do zudzenia. Wszystko byo z wosku. Drugie takie woskowe ucho ujrzaem gboko na poudniu Peloponezu,

41

w Mistrze, na zboczu tajemniczej gry, zabudowanej niegdy przez rycerzy krzyowych i bizantyjskich budowniczych, po ktrych zostay wielkie, straszce noc ruiny i klasztory z kopukami jak czerwone czapki. Jechaem tam w innym celu, ale czasami cel zmieniaj czowiekowi drzwi, przez ktre przechodzi. Na zboczu Mistry, z ktrego wida dolin pooon tak nisko, e wydaje si dolin mrwek, dowiedziaem si od rozpiewanego mnichaopiekuna wi, i te fragmenty ciaa to woskowe dzikczynienia i bagania o zdrowie, i e takie wota skadano Bogu ju przed tysicami lat, tylko teraz Asklepiosa zastpi Chrystus. Poczuem szacunek dla tradycji antyku. Sprawdziem to w Epidauros. W tym staroytnym miejscu nad Zatok Sarosk istnia od VI wieku przed nasz er orodek kultu boga-lekarza, Asklepiosa, najpierw w postaci wityni, pniej wielkiego kompleksu leczniczego, najsawniejszego w caej Helladzie. Opowiadano niestworzone historie o cudach, ktre czynili mdrcy-kapani w peloponeskim asklepionie za spraw bstwa majcego nawet moc wskrzeszania umarych. cigay do tumy i nikt pono nie wychodzi std chory. Kpiarze opowiadaj, e to jednak za spraw specyficznej rekrutacji: kapani jakoby urzdzali garncym si do leczenia eliminacyjne biegi na sporym dystansie kto wytrzyma t prb (i jeszcze kilka innych, rwnie cikich), ten by przyjmowany. Kapani byli mdrzy. Bezpodna Mesenka, ktrej przypadek naley do kanonu siedemdziesiciu najbardziej cudownych wylecze Epidauros, urodzia blinita w dziewi miesicy po wyjciu z asklepionu. Napis pamitkowy gosi, e kiedy spaa w szpitalu, Asklepios wpuci do jej oa symbol swej uzdrowicielskiej wadzy, wa, a ten sprawi cud. Kapani byli mdrzy wiedzieli, o czym nie wiedzia motoch, e brak dzieci w maestwie nie musi by win kobiety. Senne igraszki z wem, ktrym bogowie obdarzyli najbardziej jurnego z kapanw, nie trudno odmitologizowa. O tym, e byo tu jednak wiele autentycznych uzdrowie, wiadcz wota w muzeum archeologicznym Epidauros. Najbardziej fascynujca jest para uszu wykutych w duej, marmurowej pycie, ktr jaki wdziczny pacjent kaza swym niewolnikom przydwiga przed otarz boga-uzdrowiciela. Tak sam podzik ujrzaem kilka lat pniej w Heraclea Lyncestis: ciki kamienny blok z par wielkich uszu, midzy ktrymi widnieje szyszka sosny pistacjowej, jedno z gode Asklepiosa. Jest to zadziwiajce adne wota skadane Asklepiosowi nie byy tak efektowne jak te z uszami; mona to chyba tumaczy tylko rang uszu w yciu czowieka. Cay czowiek jest uchem tak twierdz wyznawcy akupunktury, wskazujc na olbrzymie podobiestwo rysunku maowiny usznej z rysunkiem ludzkiego podu skulonego w macicy, i na kadej maowinie znajduj 120 punktw, ktre trzeba nakuwa chcc wyleczy okrelone czci ciaa.

42

Stanowi wic ucho co w rodzaju negatywu, na ktrym zarejestrowano pd czyli pierwsze ciao czowieka. Podobiestwo zarysu ucha do podu macicznego odkryli lekarze w staroytnych Chinach i to oni wysunli tez, e ucho stanowi swoist miniatur ludzkiego organizmu, po czym oparli na tym akupunkturow terapi uszn. Starochiskie sztychy ilustrujce to podobiestwo bulwersuj dzisiejszych lekarzy rwnie silnie jak historykw sztuki para ucitych uszu i n midzy nimi na obrazie Boscha. Pierwotnie uszy czowieka poruszay si, lecz ewolucja ograniczya t ich zdolno, doprowadzajc do zaniku odpowiednich mechanizmw miniowych. Obecnie rzadkie s przypadki nieznacznego krcenia uszami pozostao dawnego wycelowywania uszu na rdo dwikw. Prawdziw mobilno mona nada wasnemu uchu tylko obcinajc go, tak jak to uczyni Vincent van Gogh. Jego ucho mwio o nim wszystko, jeli wierzy, e ksztat i pooenie ucha stanowi swoisty szyfr osobowoci. Wedug tej starodawnej teorii najdoskonalsze s uszy sigajce od linii oczu do linii ust; uszy zaokrglone, o cienkiej obwdce, nale do ludzi o szczeglnej wraliwoci muzycznej; uszy odstajce zapowiadaj odwag w dziaaniu; uszy dugie, due i misiste daj wiadectwo energii, dobroci oraz zdolnoci kierowniczych; uszy nieproporcjonalnie mae w stosunku do wielkoci twarzy mwi o egoimie i skpstwie; uszy dugie, wskie, osadzone blisko gowy, znamionuj pesymizm i rozkapryszenie; uszy z maymi patkami lub w ogle ich pozbawione zdradzaj prostactwo; za uszy sigajce powyej linii brwi wiadcz o nadmiernej pobudliwoci i porywczoci waciciela. Te ostatnie uszy mia Van Gogh (wystarczy spojrze na autoportret malowany w Paryu w roku 1887, znajdujcy si w amsterdamskiej Kolekcji Van Gogh). By czowiekiem wciekle porywczym, agresywnym wobec blinich i samego siebie, czego jednym z dowodw fakt, e pozby si ucha metod klasycznego agresora. Z uszami robiono ju chyba wszystko. Byo to wszystko, co ze, wyjwszy cesarza Napoleona pocigajcego pieszczotliwie za uszy tych, ktrych kocha lub ceni, przy czym gest ten uchodzi za odznaczenie rwne Legii Honorowej. Poza tym wyjtkiem i zotymi kolczykami oraz pieszczotami kochankw gryzcych si w patki uszne trudno znale w dziejach cywilizacji uszu co miego. Wlewano do nich trucizn picym zajrzyjcie do Hamleta. Przebijano je lecemu na pobojowisku pod Little Big Horn generaowi Custerowi, ktry przysig Szejenom, e nigdy wicej nie bdzie ich gnbi, a potem zama to przyrzeczenie, Szejenki przebiy uszy szydekami a do rodka gowy, eby polepszy mu such, bo przedtem le sysza to, co nasi wodzowie powiedzieli mu, kiedy pali z nimi fajk pokoju; jest to niewtpliwie najlepsza metoda poprawiania suchu tym, z ktrymi wypalio si

43

nolens volens fajk pokoju. Od tysicy lat przypalano uszy, szarpano je specjalnymi szczypcami i przyczepiano do nich elektrody taka jest w piguce ewolucja wymuszania zezna, widziana przez pryzmat uszu. Ale najczciej ucinano je, co zdaje si wiadczy, e ucho byo uwaane za jdro za. Sawny XVI-wieczny matematyk, lekarz i filozof, parajcy si magi i kaba Hieronymus Cardanus (Cardano), uci ucho swemu modszemu synkowi, aby go powcign od zych czynw! W wielu krajach zoczycy pitnowani byli uciciem jednego ucha lub obu. W Ameryce biali w stanie Montana zamiast skalpw konserwowali uszy zabitych Indian. W Afryce, na Wybrzeu Koci Soniowej, niektre murzyskie szczepy ucinay uszy swym wrogom i puszczay ich wolno, by powrciwszy do swoich byli yw przestrog z tych uszu robiono cae acuchy, suszone jak sznury grzybw (wedug pewnej znanej mi relacji tradycja ta funkcjonuje do dzisiaj!). Nie ja wymyliem porwnanie do grzybw (troch moe nazbyt brawurowe), tylko Sowacki, kiedy rymami opisywa zwyczaje Tatarw. Gdy jego Beniowski, wpadszy w furi na dworze krymskiego Giraj Khana, zacz Tatarw siec szabl, dostao si take przez eb koniuszemu... Ko oblicza cite giaurom uszy, Potem na sznurki niza dla sutana, Ktry je marynuje, albo suszy, Wanie jak w Litwie grzyby borowiki A czasem onom daje na kolczyki. Wkrtce potem tatarski dygnitarz ofiarowa Beniowskiemu oddzia Tatarw do wycznej dyspozycji, mwic: ........Koskie im zostaw sztandary, Pozwl obcina wszystkim trupom uszy, A suy bd lepiej ni huzary;
(pie X).

Wrd dzikich plemion Ghany, gdzie rytualne bbny maj serca i s skrapiane ludzk krwi, albowiem tam-tam nie przemwi naleycie jeli nie usyszy przedmiertnego krzyku czowieka niedbaych doboszy karze si obciciem ucha. W wiecie cywilizowanym uszy przesya si rodzinom ofiar kidnappingu, aby wymusi okup najgoniejsze byo takie ucho wnuka multimilionera Gettyego. Mczone od wiekw ucho mci si na gatunku ludzkim, niszczc go kadego dnia z cichym okruciestwem. Wasne wprowadza do gowy korumpujce obietnice, niebezpieczne namowy, ogupiajce pochway, trujce kamstwa, trwoce szantae i amice groby. Cudze podsuchuje. wiat
44

jest wielkim UCHEM, ktre wymalowali w 1979 roku na cianie kilkupitrowego domu w Dsseldorfie (ciany maj uszy piewa Elvis Presley) studenci tamtejszej akademii sztuk piknych; jak podaa prasa zachodnioniemiecka: by zaprotestowa przeciw podsuchom telefonicznym. Vincent van Gogh nie mg zna malowida z Dsseldorfu. Lecz niewtpliwie pamita arcydzieo swego genialnego brata z XV/XVI wieku, Hieronima Boscha (obaj byli Niderlandczykami). W obrazujcym pieko skrzydle tryptyku Ogrd rozkoszy ziemskich (Muzeum Prado w Madrycie) Bosch pokaza par monstrualnych uszu, stanowicych koa dla armaty, ktrej luf jest klinga gigantycznego noa. Apokaliptyczne dziao, obsugiwane przez pijanych triumfem diabw, miady potpionych. Znawcy ponurej symboliki Boscha twierdz, e te uszy z noem to symbol tortur zadawanych przez organ suchu, do ktrego przedostaj si sowa okaleczajce dusz. Chcc zachowa dusz nienaruszon Van Gogh okaleczy sobie ciao. Tak zakoczy sw walk z osamotnieniem. Przez cae ycie wdrowa z garbem wybranej i wymuszonej samotnoci i jest doprawdy atwo wyawia w jego biografiach kolejne zdania na ten temat z kadego etapu owej bezludnej drogi po stolicach, miasteczkach i wsiach Francji, Anglii, Belgii oraz Holandii: Dziecistwo: Milkliwy odludek yje z dala od sistr i braci, nie bierze udziau w ich zabawach. Wasa si samopas po polach, przyglda si zioom i kwiatom (...) Bracia i siostry boj si brata odludka. Wczesna modo: Nadal jest szorstki i skryty. Irytuj go ludzkie spojrzenia, tote unika spacerw po miasteczku (...) Jest w tym samowolnym chopcu jaki gd absolutu. 20 lat: Tkwi w nim jeszcze ten chopak odludek, ktrym by dawniej. 22 lata: Bezgranicznie osamotniony. 24 lata: Vincent nie utrzymuje stosunkw towarzyskich z nikim (...) jego sia uczu i wielkie wymagania czyni z niego w gronie wspbraci istot niezrozumian, samotn, wyrzucon poza nawias. 28 lat: Zerwane wszystkie mosty midzy nim a wiatem. Jest sam; sam ze sob; przesta pisywa nawet do brata. 29 lat: Na usta cisn mu si sowa konajcego Jezusa: Eli, eli, lamma sabakthani?.... 32 lata: Sam, sam, sam wobec tajemniczego, niezmierzonego wiata. W trzy lata pniej uci sobie ucho. W wieku trzydziestu siedmiu lat zastrzeli si. Ostatnie jego sowa brzmiay: Smutek i tak trwa bdzie wiecznie.... Ten syn brabanckiego pastora, rozkochany w przyrodzie, pochaniajcy

Henri Perruchot, La vie de Van Gogh. 45

piramidy ksiek i wci samoksztaccy si, wybuchowy introwertyk, ktry lekceway nawet to, co najpotrzebniejsze do ycia (jako posiek starczaa mu wygrzebana ze mietnika skrka od chleba) zdawao si: chce pielgnowa sw samotno niby ostatni rolin na Ziemi, pragnie by tylko, jak si wyrazi, czowiekiem yjcym yciem wewntrznym. W 1878 pisze do brata: Czowiek, ktry woli pracowa w samotnoci, bez przyjaci, bdzie si czu najlepiej wrd obcych ludzi (...) Powinnimy zachowa w sobie co z pierwotnego charakteru Robinsona Cruzoe, inaczej utracimy grunt pod nogami. Perruchot konkluduje: Nie przyjdzie mu do gowy, eby wynale jaki wsplny teren, jako doj do porozumienia z otoczeniem, przej na nieunikniony kompromis wspycia (...) Nie nadaje si do wspycia. Nieprawda wznieci w swym yciu trzy wielkie kampanie dla wdarcia si na wsplny teren, a ta samotno, ktr retorycznie wychwala i ktrej niby strzeg jak skarbu, bya tylko alibi dla kolejnych poraek w walce z ni. Trzykrotnie poprzez kobiety, poprzez prac charytatywn i poprzez sztuk podejmowa rozpaczliwe prby przeamania murw swego getta. W gbi nadwraliwej duszy pragn rodzinnego ciepa, ony i dzieci (Bywaj chwile pisa do brata w roku 1876 gdy czujemy si bardzo osamotnieni). Kiedy zakocha si po raz pierwszy i owiadczy kobieta parskna mu miechem w twarz. Przegra pierwsz bitw tej kampanii. Druga kobieta, ktrej zaproponowa maestwo z mioci, ucieka przed nim do rodzinnego domu. Poszed tam i wsadzi do w ponc lamp, mwic rodzicom, e bdzie j pali tak dugo, a przyprowadza crk. Zgasili lamp i wyrzucili go za drzwi. Przegra drug bitw. Odtrcony przez tzw. przyzwoite kobiety, wycign z rynsztoka prostytutk, da jej i jej dzieciom swoje mieszkanie i stworzy namiastk upragnionego szczcia. Ale prostytutka nie zmienia swych nawykw i zapacia mu czarn niewdzicznoci. Przegra trzeci bitw i ca kampani. Od ten chwili ju tylko odwiedza burdele i spacerowa zamylony po cmentarzach, wyszukujc groby kobiet, o ktrych wiedziano, e byy dobrymi kochankami-muzami. Tybetaska Ksiga Lamw mwi, e najgbsz przyczyn ludzkich chorb jest brak mioci. Drug kampani rozegra w belgijskim zagbiu wglowym Borinage, do ktrego zaangaowa si jako kaznodzieja. Zobaczy tam ndz tak potworn, e jego ndza zdawaa mu si luksusem. Przeniknity wiar w Chrystusa, postanowi dosownie zrealizowa to, czego Zbawiciel da od swych uczniw: Jeli chcesz by doskonay, id i rozdaj wszystko, co masz, ubogim. Rozdawa grnikom kad swoj pensj, kade swoje ubranie i buty, chodzi w achmanach i mieszka w szaasie, godowa i pomaga onom grnikw

Tum. Krystyny Byczewskiej 46

w najciszych pracach domowych, pielgnowa chorych i rannych, nie pic caymi nocami, a midzy tym wszystkim naucza Pisma witego. Kiedy grnicy lyli go za natrtn dobro, odpowiada: Lyj mnie, bracie mj, ale wysuchaj Sowa Paskiego. Dal penej asymilacji z uciemion wsplnot smarowa sobie twarz i rce pyem wglowym w. Franciszek nie posunby si dalej! A jednak i tu przegra, co nie moe dziwi, bo jak uj t regu Gianni Rotta (w LEspresso): Dziaalno spoeczna czsto bywa rdem osamotnienia i frustracji jako gonitwa wrd lepego tumu. Nie przebi muru obojtnoci tych termitw. Uwaali go za obkanego i oni, i kocielna zwierzchno, ktra zdymisjonowaa go po roku za zbyt fanatyczne naladowanie Chrystusa. Kiedy opuszcza w wsplny teren, na piechot, boso, leciay za nim okrzyki, ktre zawsze towarzysz przegranym witym: Wariat! Wariat!. Nad nim byo cikie milczenie Boga, ktry si nie wtrca. Po raz trzeci chcia osign wsplnot z ludmi dziki sztuce. Tego, e Vincent van Gogh naley do elitarnej grupy najwikszych mistrzw, nie trzeba udowadnia, to jest w encyklopediach. Ale gdyby byo trzeba odrzucibym wszystkie uczone wywody i oparbym si tylko na zdaniu najbardziej genialnego faszerza wszechczasw, Elmyra de Horyego, ktry z nieprawdopodobn twoci podrabia maniery licznych gwiazdorw epoki Montparnasseu (Vlamincka, Modiglianiego, Picassa, Matissea, Dufyego, Degasa i innych), tworzc tak fenomenalne pastisze, e potem niejeden z poszkodowanych twrcw cichaczem... kad swj podpis na tych dzieach (m.in. Picasso)! Ot de Hory, bronic si przed sdem i opini publiczn rzek: Prawie kady artysta wzorowa si na kim i by pod czyim wpywem. Tylko nieliczni, jak Leonardo da Vinci i Van Gogh, nie maj z nikim i z niczym bezporednich zwizkw. Dlatego nie malowaem nigdy w stylu Van Gogha nie tyka si witoci. W dobie Van Gogha uwaano, e robi on beznadziejne bohomazy, tak byo to odmienne od wszystkiego, co malowano. Prowokowa nimi do sprzeciwu nie mniej jak swoim stylem ycia. Ale przecie aciskie provocare znaczy: wzywa do pjcia naprzd. Szed naprzd nie ogldajc si za siebie, nikogo nie naladowa mona by przypuszcza, e podczas pobytu w Londynie spotka Wildea i usysza od niego: Sztuka zaczyna si tam, gdzie koczy si naladownictwo. Wilde doda jeszcze: Publiczno jest dziwnie pobaliwa, wybacza wszystko za wyjtkiem geniuszu. Przez cae ycie udao si Van Goghowi sprzeda jeden wasny obraz: Czerwon winorol. Nie, nie to jest tragiczne, e nie kupowano jego obrazw (my je kupilimy), lecz e musia z godu sprzedawa swoje dziea handlarzowi starzyzn, ktry je odsprzedawa jako ptna do przemalowania. Dzi wisz

47

w niejednym mieszczaskim salonie, zapacykowane licznymi landszaftami. Zdrapuj swoje landszafty, publiko, pod spodem jest Van Gogh big money! Gwizda na publiczno, niezmiennie oczekujc, e twrca bdzie jej schlebia, ale zapragn wsplnoty artystw bya to trzecia i ostatnia prba stworzenia wsplnego terenu. Poprzez sztuk, na dalekim poudniu Francji, w Arles. Jest tam duo rzymskich ruin, w tym amfiteatr pierwszy staroytny amfiteatr, jakiego dotknem. Dla Van Gogha by on rwnie pierwszy. Irving Stone w Pasji ycia pisze, i swoje pierwsze kroki po przybyciu do Arles Vincent skierowa ku tej wanie budowli: Pnc si w gr po stopniach dotar na szczyt amfiteatru. Tu usiad na kamiennym bloku i rozejrza si po okolicy, nad ktr ustanowi si panem i mistrzem. Perruchot twierdzi, e od tej chwili Van Gogh unika budowli rzymskich, jakby ba si zmierzy z nimi, usysze zbyt wyranie to, co one mu mwi. Co mu powiedzia ten amfiteatr? W Arles Van Gogh wydzierawia za pienidze otrzymane od brata Theo ty domek. Zmczony samotnoci, chce zrobi tu malarski falanster wsplny dom i pracowni artystw. Rozentuzjazmowany pomysem, donosi bratu, i marynarze, kiedy chc dokona najwikszego wysiku, piewaj razem, aby doda sobie ducha, znale wsplny ton. Tego wanie brakuje artystom!. Ale na zew samotnika przybywa tylko Gauguin. A Gauguin! Gauguin jest najwikszy, bdzie Bogiem tego raju, bdzie dowodzi nimi wszystkimi Vincent nie posiada si ze szczcia. Zamieszkuj razem. Prawie od razu ty dom robi si peen zej elektrycznoci. Ich gusta estetyczne s tak rne, e kada dyskusja o malarstwie koczy si ktni. Van Gogh rzeczywicie nie nadaje si do wspycia podczas kolejnego dialogu ciska w Gauguina kieliszkiem. Gauguin ma do takiego braterstwa dusz, zbiera si do wyjazdu. Wsplny piew okaza si mrzonk, wsplny ton zgrzytem Vincentowi wali si wiat. W dzie Boego Narodzenia chwyta brzytw, biegnie za przyjacielem, dopada go na ulicy, chcc pojma i zatrzyma. Atakuje, lecz stalowe spojrzenie Francuza (spojrzenie czowieka z Marsa jak powie Van Gogh) osadza go w miejscu. Wraca ze spuszczon gow, przegra wszystko. W domu ucina sobie ucho, myje starannie, opakowuje i niesie publicznej dziewczynie, ktra widziaa w swym yciu rne ekshibicjonizmy wyprawiane przez mczyzn z wasnym ciaem, ale na widok tego pada zemdlona na podog. W niektrych biografiach Van Gogha mona przeczyta, e dokona samookaleczenia pod wpywem halucynacji, syszc jakie brzczenie w uchu. Co za bzdura! Uczyni to powodowany wyrzutami sumienia dokona

Tum. Wandy Kragen. 48

egzekucji. Ale dlaczego wanie na uchu? Tej odpowiedzi, ktrej wam udziel, nie znajdziecie nigdzie, chocia tylko ona jest prawdziwa. Pastor z Borinage zna kady krok Chrystusa, ktrego nauk gosi, starajc si naladowa moe nie Jego (to byoby blunierstwem) ale przynajmniej arcyapostoa w. Piotra. Przemiana w malarza nie odebraa mu pamici. Policja faryzeuszw napada Galilejczyka, a w. Piotr rani mieczem jednego ze zbirw (dobywszy miecza, uderzy sug najwyszego kapana i uci mu ucho) jest to w kadej z ewangelii. Poczu si tym policyjnym zbirem, ktry chcia pojma lepszego od siebie, a poniewa nie byo nikogo, kto mgby go ukara ukara si sam: pozby si swego policyjnego ucha, ktre znienawidzi, i odda je dziwce, bo zasugiwao tylko na to. Lecz faryzeusze ukradli je z gabinetu doktora Reya tak jak kradnie si myli wielkich zmarych, by opiewa nimi tworzenie nowych galer i zamknwszy w klatce wprzgli do suby. Kolczasta obroa zamkna si. Uciwszy sobie ucho przesta walczy z osamotnieniem, zrozumia, e jest skazany. Zacz umiera (ycie uchodzi ze mnie). Przez te dziewitnacie ostatnich miesicy by koniem ze sztychu, ktry opisa proroczo w licie do brata 15 listopada 1878 roku: Wida na nim starego, siwego konia, wychudzonego, miertelnie wyczerpanego cik prac i caym dugim ywotem. Biedne zwierz stoi w miejscu, straszliwie opuszczone i samotne, pord rwniny skpo porosej wyschnit traw; tu i wdzie sterczy skate drzewo, pochylone lub zaamane przez wichry. Na ziemi ley czaszka, a w dali, z tyu, biay szkielet koski przed chaup rakarza. W grze jest niebo pokryte cikimi chmurami, dzie jest ponury, ciemny. Samotny ko nie przesta pracowa. Po powrocie ze szpitala do domu siad przed lustrem i namalowa swj portret Autoportret z obcitym uchem (Kolekcja Blockw w Chicago), przeczcy zdaniu polskiego malarza, Franciszka Ejsmonda, e kluczem powodzenia portrecisty jest jak najdokadniejsze odtworzenie ucha. Spokojnie, w skupieniu, pali fajk. Po prawej stronie gowy banda kryjcy blizn, std pomyka tylu piszcych o nim (m.in. Stonea), e uci sobie prawe ucho. Zapominaj, e malowa lustrzane odbicie uci lewe ucho. Wiedzia, co robi. Bo dziki temu autoportretowi uci sobie oba uszy lewe w naturze, prawe na ptnie. Para uszu dla Asklepiosa. Na ostatnie dziewitnacie miesicy ycia (z czego rok przesiedzia w domu obkanych) zaklasyfikowano go jako wariata. Dlatego wielu pisao, e postrada zmysu i trzeba byo dopiero Antonina Artauda, by zaprzeczy tej bredni krzyczc:

Tum. Joanny Guze i Macieja Chekowskiego. 49

Van Gogh nie by wariatem, tylko jego dziea byby bombami atomowymi (...) W obliczu olniewajcego wizjonerstwa tego twrcy caa psychiatria wydaje si szpitalem obkanych i przeladowanych map (...) Jeli chodzi o jego obcite ucho, to bya w owym akcie klarowna logika i wiat, ktry bez ustanku napycha si gwnami, eby zrealizowa swe nikczemne cele, winien stuli pysk w tej sprawie. Czas wrci do Grecji. Po raz pierwszy przemierzaem j w dobie tzw. dyktatury pukownikw. Goniem ladami janiskiego paszy Alego Tebelena i pewnej bizantyjskiej ikony. Pomaga mi Plutarchos Theocharidis, przyjaciel ze studiw na Uniwersytecie Rzymskim, wskazujc tropy i tumaczc greckie teksty na angielski. Przesuchano go w zwizku z tym na policji, bardzo grzecznie i z pen wyrozumiaoci dla historycznych zainteresowa przyjaciela z kraju nalecego do czerwonych. W Delfach poegnalimy si. On wraca do Salonik, bo skoczy mu si urlop, ja popynem na Peloponez. W barze promu przypi do mnie nieznajomy. Przedstawi si jako grecki dziennikarz. By uprzedzajco miy. Czstowa papierosami i duo mwi, dajc do zrozumienia, e nienawidzi pukownikw i tskni do demokracji w swej ojczynie. Nie wyglda na Greka, ale niewtpliwie by poudniowcem. Nie obudzi mojej sympatii nie wiem dlaczego. Mia w sobie co z Sycylijczykw gotowych wspczu, a nawet paka wraz z on czowieka, ktrego pomogli wykoczy. Nic wicej nie mogem wyczyta z jego oczu byy to oczy nie spogldajce rozmwcy w twarz. Potem nasze kroki cigle si przypadkowo krzyoway. W Olimpii przypadkowo spotkalimy si w ruinach. W Sparcie wydawao mi si, e widz go po drugiej stronie ulicy. W Mykenach wpadem na niego w ciemnociach faszywego grobu Agamemnona. W bliskoci Epidauros przypadkowo wybralimy t sam tawern dla zjedzenia obiadu. Pilimy greckie wino. Pokaza mi swj doskonay aparat fotograficzny Hasselblad z teleobiektywem i magnetofon kasetowy Vangogs z wbudowanym mikrofonem. Nigdy nie syszaem o firmie Vangogs. Powiedzia, e to specjalne magnetofony dla zawodowcw, nie do nabycia w wolnej sprzeday. W kocu zaproponowa, e w Epidauros pokae mi co niezwykego. Umwilimy si w amfiteatrze. Sanktuarium Asklepiosa w Epidauros byo czym w rodzaju kompleksu sanatoryjnego wysokiej klasy posiadao, oprcz sal szpitalnych, wasne anie, gimnazjum, katagogion (rodzaj zajazdu) i amfiteatr. Ten ostatni, olbrzym wtopiony w grskie zbocze i zawierajcy 15 tysicy miejsc siedzcych, uwaano za jeden z najwspanialszych w staroytnym wiecie. Zachowa si dobrze i stanowi pikn wizytwk tego wiata. Kiedy tam przybyem

Patrz W. ysiak, Empirowy pasjans, rozdzia Raniec z Janiny. Patrz W. ysiak, MW, rozdzia Bizantyjski pies. 50

o umwionej godzinie, mj znajomy udajcy Greka zbieg schodkami theatronu (widowni) w d. Mw najcichszym szeptem! uprzedzi, zanim zdyem si przywita. Dlaczego?... Co si stao? Mia pan pokaza mi... Ciiii...! pooy palec na ustach i pocign mnie ku rodkowi wielkiego koa orchestronu. Jest co waniejszego. Mamy do ciebie prob. Sucham. Trzeba przewie czowieka ze wsi do Nafplionu, stamtd wywioz go statkiem cytrusowym. Ja mog by ledzony, ale ty mgby wzi go swoim samochodem. Nie zajmie ci to wicej jak godzin. Kto to jest? odszepnem. Uciekinier z wizienia, polityczny. Torturowano go. Moesz to zrobi? Nie mog. Boisz si? Popatrzyem na pkole kamiennych siedze, wypucowane do bysku przez soce. Prayo niemiosiernie. Nad wzgrzem przelewa si zoty skwar, wszystko zastygo w bezruchu, jedynie w dalekich drzewach na zboczu dray cienie. Nie, tylko mwi, e jeste szpiclem odparem ze spokojem czowieka, ktry mwi swemu przyjacielowi, gdy ten pyta o zdrowie ony: Nie pieprz, wiem, e jeste jej kochankiem. Zamurowao go. Patrzy na mnie chwilk wybauszonymi oczami po raz pierwszy spojrza mi w twarz. Potem wybuchn miechem: A Ha, ha, ha, ha, ha, ha, ha! wietne! Albo zwariowae, albo artujesz! (poklepa mnie po ramieniu). Doskonale, art za art! Bo ja te artowaem, inaczej nie zmusibym ci do mwienia szeptem, chopie! Id teraz na gr i zobacz jak si nagrao. Zostawiem tam mojego Vangogsa z wczonym mikrofonem. Spojrzaem ku grze. Nade mn pitrzyy si dziesitki kamiennych rzdw siedze. To niemoliwe powiedziaem. najlepszym mikrofonem nie mona nagra tak cichego szeptu z odlegoci metra, a tam jest ze sto metrw. Id zobacz powtrzy. Wspinaem si dugo ku najwyszemu rzdowi. Na szczycie zobaczyem magnetofon. Cofnem tam i odtworzyem. Z gonika popyny nasze szepty, nagrane tak dobrze, jakbymy przykadali usta do mikrofonu! Dopiero pniej dowiedziaem si z lektury, e amfiteatr w Epidauros jest najwikszym fenomenem staroytnej akustyki: na jego podniebnym kracu sycha wyranie najlejszy szept lub szelest z orchestronu. Nie wiadomo za pomoc jakich czarw antyczny konstruktor, Modszy Poliklet, uzyska

51

taki efekt i to na otwartym powietrzu wspczeni architekci mog sobie pomarzy. Drgnem, bo nagle kto szepn mi do ucha z tak bliska, i zdawao mi si, e musn warg moj skro: Uwaaj, odwrc si do ciebie plecami i zapal zapak. Spojrzaem w d. Z tej odlegoci wyglda jak may czarny robak. W chwil pniej usyszaem trzask pomienia przy uchu. Zrozumiae? spyta. Po przeciwlegej stronie zjawio si kilku turystw. Wycelowaem swj aparat w orchestron i zrobiem zdjcie. Ujrzawszy to machn doni, w gecie poegnania lub szyderstwa, i pocz si oddala. A magnetofon! krzyknem za nim. Stan i odwrci si. Dobieg mnie ten sam szept, tylko gorzej syszalny, bo ju spoza centrum orchestronu: Jaki magnetofon? Rzuciem spojrzenie na kamienn aw: w miejscu, gdzie przed chwil lea magnetofon, staa klatka z uchem! Zamknem oczy i otworzyem je znowu. Na Boga! pomylaem skd si wzio to ucho?! Jakie ucho? zapyta ledwie syszalnie, dosigajc prostoktnej bramy midzy theatronem a ruinami skene. Siedziaem na tych kamieniach a do chwili, gdy spiekot ugasiy chmury pynce znad horyzontu. Bez soca amfiteatr wydawa si jeszcze bardziej martwy i opuszczony, przeraajcy w swoim cichym bezruchu marmurowy szkielet na zboczu wzgrza, za ktrym czaia si akustyka dalekich przestrzeni w kadrze jedynego sprzedanego obrazu Van Gogha. Podniosem si zmczony i wyruszyem w drog, mylc o tym, w jaki sposb opowiedzie ci to wszystko. Jeli zrozumiae tylko poow, nie przejmuj si. Waniejsze s ycie i mio. Tak, stary.

52

WYSPA 3

TELL EL-AMARNA (EGIPT)

NEFRETETE (NEFERTITI)

OZYRYSACJA
Ozyrys-Het-anchi odrzuci odpdzajcego, ktry yje tchnieniem. Het-anchi przewrci Ozyrysa na tronie jego w dniu wita Sokara. Het-anchi ma tchnienie. Het-anchi pokn bogini Chet, spoy bogini Neseret... Het-anchi przedar si przez gr. Het-anchi yje tchnieniem. To, co podzieli, oni oddali mu...
(staroegipska Ksiga Sarkofagw, rozdzia 275, tum. Tadeusza Andrzejewskiego)

Nie ma nic chytrzejszego ni czowiek... Oby nigdy nie dosta si w rce czowieka.
(staroegipska opowie wedug papirusu z Lejdy, tum. Tadeusza Andrzejewskiego)

Jest ta pora, kiedy zbata strzyga piszczy na dachu, upir wychodzi z mogiy, wilkoak wyje pod potem i drzewa dr z przeraenia, a cmentarne krzye zasypiaj w czerwieni zmierzchu a po ciemno kryjc trawy. Ziemi ogarnia strach tumicy wszelkie radoci i przenikajcy ludzi, roliny i zwierzta. Wntrze rokokowej imitacji paacu toskaskiego. Anachroniczne, wyrafinowane i wspaniae. Zbudowane po to, eby zbytek bi w oczy, aby ciany i sufity dostrajay si do ubiorw, fryzur i biuterii. Kaskady sreber i wiecznikw, niagary profilowanego gipsu, wymylne kartusze, skomplikowane arabeski, igrajce w powietrzu amorki, meble lakierowane zotem, jedwabne tapety z anemicznymi kwiatkami, freski oprawione w ramy ze stiuku, pajki z barwnego szka weneckiego amicego wiato w delikatne tony, kolory ryowej somy, owocu pistacji, moreli, brzoskwini, morskiej wody i zwidej ry, drobiazgowe statuetki, bukszpany i hebany obok brzw, fotele z porczami okrytymi atasem i serwantki pene chinoiserie, bogactwo promieniu53

jce z kadego detalu i sprawiajce rozkosz, mocne jak granit i jak on pikne, zdajce si bucha wielkim pomieniem nieskoczonoci. Waciciel tego domu to Wielki Nieznany Czowiek najwikszy w pastwie fabrykant i plantator. Jest idealnie brzydki, jak gnom, duch ziemi. May, z kulfoniastym nosem, mdre oczy sowy, misiste wargi nad skrzywion szczk i policzki w siatce z krwawych yek. Siedzi w fotelu, podbrdek trzyma oparty na doniach, a te na gace laski, ktrej koniec wbi w gruby dywan. Bije od niego pewno siebie, pozbawiona przez wiek wyniosoci. Milczy. Wraz z nim milczy szeciu mczyzn, rada kierownicza tajnego syndykatu bankierw, ziemian i przemysowcw, ktrego on jest prezesem. Wchodzi sucy. Minister Guittierez zapytuje, czy Waszej Ekscelencji podoba si przyj go. Podoba si. Minister Guittierez jest szefem NB Narodowego Bezpieczestwa. Podlega bezporednio dyktatorowi-prezydentowi kraju, ale w sekrecie suy Wielkiemu Nieznanemu Czowiekowi, ktremu zawdzicza stanowisko. Przed rokiem na ulicach wybuchy pierwsze bomby, zapony prowincjonalne posterunki, bogacze zaczli si porusza w pancernych samochodach, a mury zakwity literami: TEA. Tym samym inicjaem organizacja wyzwolecza podpisywaa wyroki na funkcjonariuszy reimu, dlatego w prasie zwano j herbacian (do angielskiego tea herbata). Listy do gazet sygnowa szef terrorystw, Commandante Nota, a pniej, gdy ju ten pseudonim sta si gony, w skrcie: Com. N (co mona byo take tumaczy jako compadre towarzysz) lub tylko: N. Z TE sympatyzoway coraz wiksze masy biedoty miejskiej i chopskiej, a kady schwytany czonek organizacji rozgryza trujc kapsuk i policja bya bezradna. Nikt nie domyla si nawet jaka jest pena nazwa konspiracji. Nikt poza majorem Guittierezem ze stoecznego garnizonu. Major Guittierez ujawni swj domys, ale przeoeni wymieli go. Wielki Nieznany Czowiek wezwa majora i pozwoli mu mwi. W trzy miesice pniej pukownik Felipe Guittierez obj stanowisko szefa sub specjalnych. Kiedy stworzona przeze grupa dochodzeniowa wykonaa zadanie, wszyscy jej czonkowie zginli w wypadku samolotowym. Minister Guittierez zanis dokumenty Wielkiemu Nieznanemu Czowiekowi i przedstawi swj plan. Wielki Nieznany Czowiek spyta: A jeli to si nie uda? To si musi uda ekscelencjo. Prosz si nie obawia. Obawiam si tylko o przyja do ciebie, Felipe. Bo jeli si nie uda, to ona moe nie przetrwa i co wtedy? Guittierez wprowadza do sali dziewczyn. Jest bkitna od klipsw po

54

zamszowe pantofelki. Ma urod, przez ktr mczyni strzelaj do innych mczyzn lub do siebie. Jej oczy miotaj ogie. Gdzie ja jestem? To nie jest gmach policji! To nie jest gmach policji potwierdza Wielki Nieznany Czowiek. Co to ma znaczy?! Za co zostaam aresztowana? Za bunt. Ale to nonsens! Jestem studentk... Wiem. Cisza. Ona rozumie, e milczenie jest jej wrogiem. Jeli pan wie, to dlaczego... Kim pan jest? Tym, ktry wie. Prosz siada, panno Molinari, dugie stanie mczy. Guittierez delikatnie chwyta j za rami i sadza na krzeso. Nie odpowiem na adne pytania! krzyczy dziewczyna. Wielki Nieznany Czowiek umiecha si. Nikt pani nie pyta, prosz tylko sucha. Najpierw udowodni, e wiem. Skrt TEA oznacza Tell el-Amarna. Pseudonim Nota jest anagramem od terminu Aton. Wy za nazywacie si midzy sob dziemi soca. Patrzy na ni. Milczenie jest wrogiem. Nie obchodzi mnie adna TEA! Mam j gdzie, chc studiowa i tyle! Jakim prawem... Prawem silniejszego. Prosz sucha dalej. Kiedy zaoylimy, e Nota to odwrcony Aton, staroegipski Bg-Soce, atwo byo odczyta inicjay organizacji. Ale to bya tylko hipoteza, nitka, ktra moga doprowadzi nas do kbka lub do nikd. Sprawdzilimy wszystkich egiptologw, historykw i historykw sztuki, ich asystentw oraz personel pomocniczy, nie mwic o rodzinach bez skutku. Dopiero penetracja bibliotek i antykwariatw daa pierwszy rezultat przypominano sobie modego czowieka, ktry szuka ksiek o staroytnym Egipcie, wypoycza i kupowa. By ostrony, podpisywa si faszywym nazwiskiem i wypeniajc rewersy zmienia ksztat swego pisma. Komputera grafologicznego nie mona oszuka. Zbadalimy pismo wszystkich studentw i natrafilimy na to wanie. Tak dowiedzielimy si kim jest Nota. Przeniknicie do organizacji byo ju drobnostk. Wszystko razem trwao jedenacie miesicy... Prosz nie rozgryza kapsuki z trucizn, panno Molinari, ma pani jeszcze czas. Cisza. Milczenie gra przeciwko niej. Jaka trucizna!... Pan zwariowa! Moi lekarze s innego zdania. Wobec tego ja zwariowaam albo caa ta bzdura mi si ni! Prosz si uszczypn i sucha. Pukownik Guittierez odczyta nam elaborat wysmaony przez Not dla kierownictwa organizacji. Nota

55

przeczyta ten tekst w dniu zaoenia TEA, tu przed przysig czonkwzaoycieli. Nie wiem o czym pan mwi, nic mnie to nie obchodzi, prosz skoczy z t klownad! Guittierez czyta, nie gono, ale sycha dobrze kad sylab. Bracia! Patronem naszego zwizku, majcego na celu obalenie faszystowskiej dyktatury, zerwanie z rk ludu kajdanw i zaprowadzenia demokracji w naszej ojczynie, bdzie pierwszy rewolucjonista wiata, faraon Echnaton. aden inny bojownik nie jest rwnie jak on godny sta si naszym wzorem. Przez trzy tysice lat staroytnym Egiptem wadaa kasta kapanw. Wszyscy poddani byli ich rabami, za faraonowie marionetkami w ich witych rkach. Uniwersalny sekret takiej hegemonii wyjani cynicznie jeden z kapanw eleuzyjskich w rozmowie z Grekiem Diagorasem: Si nasz jest znajomo tajemnic natury. Ciemnemu tumowi starczaj wymylone przez ludzi bajki o bogach, naszym za instrumentem jest wiedza fizyczna, astronomiczna, mechaniczna i inne, ktre pozwalaj nam czyni rzeczy uwaane przez motoch za nadnaturalne. Z wpraw zawodowych iluzjonistw posugiwali si swymi odkryciami naukowymi i wynalazkami technicznymi dla tumanienia ludu i sterowania krlami. Diagoras, gdy ju dobrze pozna kulisy kapaskiego cyrku z cudami, spyta: Czy trzeba tych szalbierczych sztuczek, by wpaja moralno i zachca do praktykowania cnoty?. To samo pytanie zada sobie w dobie Nowego Pastwa faraon XVIII dynastii, Amenhotep IV. Wstpi na tron w 14 roku ycia (w roku 1364 lub 1365 przed nasz er) i jednym z dekretw wezwa tebaskich kapanw boga Amona-Ra do nawrcenia si na drog prawdy i uczciwoci, twierdzc, e nauka boa moe zapuci korzenie tylko w glebie prawdy i mioci. Uy wic po raz pierwszy we wszechwiecie sw, ktre pniej w tej samej formie wypowiedz najwiksi prorocy i reformatorzy; sw szokujcych w pastwie, w ktrym symboliczn dla stosunkw midzyludzkich bya rada, jakiej faraon Amenemhat I udzieli swemu synowi: Nie kochaj nikogo jak brata i nie miej adnego przyjaciela. Wszechpotni kapani Amona-Ra zlekcewayli ostrzeenie, a wwczas mody faraon uderzy. Za sprzedanie biednej kobiecie po paskarskiej cenie Ksigi Umarych, ktr chciaa woy do grobu ma, jeden z kapanw, bratanek arcykapana Bekanchosa, zosta oddany pod sd, skazany na mier i stracony. By to pierwszy kamie lawiny. Po krtkim okresie radykalnej w celach, ale jeszcze agodnej w rodkach reformy, Amenhotep IV gdy kapani zorganizowali spisek na jego ycie bezlitonie zaatakowa witynie starych bogw, likwidujc ich kult wraz z potg rozpanoszonej kasty. Rewolucja, ktrej dokona przy poparciu ludu i armii, bya gigantyczna, obejmowaa wszystkie dziedziny ycia od wiekw unormowanego sztywnymi

56

reguami narzuconymi przez kapanw od religii i administracji, poprzez sztuk, a do przejaww codziennego bytowania. Zdj z nieba staroytnego Egiptu najwikszego boga, Amona-Ra, i wszystkich pomniejszych, zastpujc ten politeistyczny panteon pierwsz w historii monoteistyczn religi, wiar w jednego widocznego boga tarczy sonecznej i siy uosobionej w socu, Atona, sam za przybra imi Echnaton, co si tumaczy: Przyjaciel Soca lub wiato Atona. Odsun od wadzy kapanw i skorumpowan arystokracj rodow, dobierajc sobie wsppracownikw z niszych warstw ludnoci, nawet spord chopw. Kapaskie Teby przestay by stolic pastwa now stolic, Achetaton (Horyzont Atona, Miasto Horyzontu Soca), wznis koo dzisiejszego Tell el-Amarna, std cae jego panowanie nazywa si okresem Tell el-Amarna. TEA oto nasz symbol! Symbol nowej polityki i nowej kultury, jakie zaprowadzimy po zwycistwie! Symbol powszechnego szczcia! Rewolucja Echnatona sprawia, e Egipt wyzwoli si od strachu i terroru wadzy, a okrutne dotychczas ycie zaczo nabiera cech przyjemnoci. Do ludzkich siedzib zajrzeli dugo nie ogldani gocie: rado i spokojny sen. Wyniesiony przez faraona w niebo Aton by bogiem pokoju, mioci, obfitoci i zadowolenia przede wszystkim jednostki rzdzonej, a nie rzdzcej. Dokona rwnie Echnaton, bdc sam artyst, poet i lirycznym piewakiem, kolosalnej reformy w sztuce. Skasowa krpujcy j od stuleci gorsetem uniformizmu tzw. kanon sztuki egipskiej, oparty na cisych normach matematycznych oraz na zakazach i nakazach formalnych, kanon idealizujcy wszystko, co przedstawiano. Zapali zielone wiato dla wolnoci i tworzenia, dla realizmu i, eby uwiarygodni ten liberalizm, zezwoli przedstawia siebie samego takim, jakim by. A by szpetny, tote portretowano go z nienormalnie dug czaszk, cofnitym czoem, za dugim nosem, grubymi wargami, obwis szczk, skonymi oczami, zbyt obfitymi piersiami, wydtym brzuchem, szerokimi biodrami, wskimi ramionami wrcz groteskowo. Po usuniciu ingerencji cenzury kapaskiej w sztuk artyci tak swobodnie rozwinli skrzyda, e jak pniej pisano: Mogo si wydawa i to sam duch natury wstpi w t epok, aeby skruszy stare, skostniae formy. Towarzyszk i wiern pomocnic Echnatona w rewolucyjnym dziele bya jego maonka, najpikniejsza kobieta staroytnoci, Nefretete, dlatego i jej winnimy uwielbienie, bracia. Po kilkunastu latach panowania Echnaton zosta zamordowany przez mciwych kapanw z Teb, ktrzy wkrtce przywrcili dawny porzdek, wskrzesili Amona-Ra, wymotkowali nazwisko heretyka ze wszystkich kamieni i rzucili na Miasto Horyzontu Soca wszelkie moliwe kltwy. Ludno opucia grd w panice, ruiny pochona pustynia i tak na dugie

57

wieki zagina pami o zoczycy z Achetaton. Przywrcili j dopiero uczeni XIX i XX wieku. Vely, Lange, Gardiner, Wilson, Maspro, Breasted i inni wybitni naukowcy oddali w swych dzieach hod pierwszemu rewolucjonicie wiata. Vely napisa: Echnaton wyrzek pierwsze soneczne sowo. Weigall widzia w nim prekursora Jezusa Chrystusa, za Neubert uwaa go za antycypatora witego Franciszka z Asyu. Pena opinia Neuberta charakteryzuje Echnatona w sposb doskonay; brzmi ona nastpujco: Echnaton pragn wyzwolenia czowieka, ktre stanowioby pierwszy krok ku narodzinom postpu. By to odwany umys, ktry nieustraszenie przeciwstawia si prastarym, z pokolenia na pokolenie przekazywanym pojciom, aby rzuci posiew nowych myli, wykraczajcych daleko poza granice wiatopogldu swej epoki i nawet dzisiaj nie dla wszystkich zrozumiaych. By pierwszym czowiekiem idei w dziejach wiata i wiat wspczesny powinien naleycie oceni jego znaczenie. Jego dewiz yciow, zawart w teologii wolnej od dogmatw i mitw, byy mio i prawda. Echnaton obejmowa myl cay wiat i ca ludzko. Uszczliwianie ludzi byo jego najdrosz ide, jego zadaniem yciowym. Takie jest i nasze zadanie yciowe, bracia. W imi tej idei podejmiemy walk na mier i ycie z amerykaskimi marionetkami, ktre sprawuj dyktatur nad nasz ojczyzn. Niech yje Echnaton! mier faszystowskiej juncie!. Guittierez odkada papier. Wszystkie oczy wbijaj si milczco w jej twarz. Na zewntrz czai si grona, pozbawiona oblicza ciemno i skrzypi gazie bez lici, wewntrz sycha cisz zimnego strachu, ktry skupi si w sercu dziewczyny. Jej nie wolno milcze. Bardzo interesujce... Ale ja mam ju do tej szopki! Nie studiuj historii tylko prawo, a na wykady chodz w dzie i dobrowolnie. Nie wiem dlaczego... Wielki Nieznany Czowiek ucisza j ruchem rki. Troch cierpliwoci, panno Nefretete. Pseudonim rwnie adny jak pani. Nota czyli Juan Sanchez, pani kochanek i szef TEA... Dziewczyna zrywa si z krzesa i krzyczy: Protestuj! To... Wiem, to pani specjalno. Protestowaa pani wielokrotnie tekstami ulotek podpisanych liter N, co raz oznaczao Not, a innym razem Nefretete, gdy pani jest jego praw rk i powoli staje si pani ideologiem organizacji, aczkolwiek pozwala mu pani wierzy, e wci on nim jest.

Tum. Joanny Olkiewicz. 58

Do pukownika Guittiereza sadza j z powrotem na krzele. Wielki Nieznany Czowiek nie przestaje mwi: W swoim elaboracie Sanchez podkrela dwa czynniki: mio i prawd. Rzeczywicie, jest w pani zakochany, a wic element mioci znajduje potwierdzenie. Gorzej jest z prawd w jego staroytnej historyjce. Wrcimy do tego, wpierw jednak chc pani oznajmi, e dalimy ten elaborat do analizy nie tylko historykom, lecz i psychologom. Orzekli, i autor to egzaltowany romantyk, znerwicowany, niecierpliwy i niesystematyczny, egocentryk ze skonnociami do demagogii i silnym, wrcz chorobliwym przerostem ambicji, nie popartym wszake wystarczajcymi walorami intelektualnymi. Razem z tym, co wiemy na podstawie bezporednich obserwacji, daje to obraz zakompleksionego drapienika, ktry przed sob i przed innymi gra rol czystego, altruistycznego ideowca, skrzyowanie Spartakusa, witego Franciszka i Zorro, w rzeczywistoci za jedynym motorem jego dziaania, niewane czy wiadomym, czy podwiadomym, jest zwyczajna dza wadzy. Klasyczny przykad istoty tylko pozornie silnej, bo obdarzonej charyzmatem, czym, z czym trzeba si urodzi i co czsto posiadaj trybuni ludowi, pinteligenci, ktrzy sprzyjajce im chwilowo szczcie uwaaj mylnie za dowd swej genialnoci. Dorwa si do wadzy poprzez struktury istniejce, karier w wojsku lub w reimowej biurokracji to nie dla niego, bo po pierwsze to loteria, na ktrej wygrywaj tylko nieliczni, a po drugie trzeba do tego wytrzymaoci, a on si spieszy, chce mie wszystko od rki. I ju ma, jest otoczony nimbem Mesjasza, lud darzy go uwielbieniem, a czonkowie organizacji tacz wok niego sualcz saraband, ktra karmi aroczne wntrze jego pychy... Dlaczego pan mi opowiada o jakim nieznanym czowieku, to mnie nie... Bo wierz w pani inteligencj. Czytaem kilka pani tekstw, s znakomite. Choby ten: Bogaczom, ktrzy umieraj na choroby bogaczy (serce, wtrob lub mzg) wydaje si, e dziki balsamizacji i grobowcom z marmuru prdzej trafi do nieba ni biedacy pokrajani w kostnicy przez studentw i wrzuceni do dou w nieforemnych kawakach. To prawda, tak nam si wydaje. A wie pani dlaczego? Dziki tym bajecznym sarkofagom, w ktrych mieszkamy za ycia, prosz si rozejrze. S przyjemniejsze od waszych partyzanckich nor, sublokatorskich pokoikw, internackich uli oraz wiziennych cel, a ycie ma si tylko jedno, do krtkie. Czy nie dla faraonw wymylono ozyrysacj, to jest mumifikowanie czowieka, ktremu przypisuje si atrybuty boskoci i zoenie jego ciaa w piramidzie? Czy bogaci Etruskowie nie budowali sobie grobowcw bdcych dokadnymi kopiami ich domostw, aby po mierci mogli y w tym samym luksusie? Prawdziwa Nefretete pawia si w rozkosznym zbytku. Odczyty z reliefw

59

mwi, e sypiaa nago na dywanach z koziego futra, a rankiem budzono j muzyk gran przez damsk orkiestr i zapachem rozpylanych wonnoci... Jego sowa lizgaj si po kaskadach sreber i wiecznikw, niagarach profilowanego gipsu, wymylnych kartuszach, skomplikowanych arabeskach, igrajcych w powietrzu amorkach, meblach lakierowanych zotem, jedwabnych tapetach z anemicznymi kwiatkami, freskach oprawionych w ramy ze stiuku, pajkach z barwnego szka weneckiego amicego wiato w delikatne tony, drobiazgowych statuetkach, bukszpanach, hebanach i brzach, fotelach z porczami obitymi atasem i serwantkach penych chinoiserie, po poncym namitnoci bogactwie w subtelnych kolorach ryowej somy, owocu pistacji, moreli, brzoskwini, morskiej wody i zwidej ry. Gdzie z daleka, z gbi pulsujcego oddechu tych cian, powraca gos szatana: ... kobieta o takiej inteligencji moe ulega przez jaki czas fascynacji jurnoci byczka-prostaka, ale poniewa ko niweluje kady charyzmat duchowy nie moe by wiecznie zalepiona. Wydaje mi si rzecz niemoliw, by pani szczerze podziwiaa grafomaskie wiersza Sancheza, ktrych nikt nie chcia drukowa, co stao si pierwszym powodem jego rebelii. Aby pani nie dostrzegaa, e wszystkie jego orle porywy to w kategoriach intelektualnych koszcy lot pingwina! Aby pani go kochaa... Wielki Nieznany Czowiek zawiesza gos. Powieki dziewczyny zwaj si. Co panu powiem, panie mdralo. Niech si pan od......li! wiat z pewnoci ju byby lepszy, gdybymy mogli mwi o nieodwzajemnionej atwowiernoci rwnie czsto jak mwimy o nieodwzajemnionej mioci. Czy i to pan pojmuje? Owszem. Pukowniku! Guittierez wyciga z teczki plik zdj, na ktrych wida j z Sanchezem w rnych sytuacjach, take zamaskowan podczas akcji sabotaowych. Dziewczyna zaciska wargi i stara si nie paka. Milczenie przestao by jej wrogiem. Teraz mwi ju za ni wycznie duma i kobieca wcieko. Tylko si wam wydaje, e wygralicie! Kiedy idea Echnatona zwyciy, a z was zostanie guano dla wegetacji przyszych pokole! Wielki Nieznany Czowiek ma zdziwienie w oczach. Przepraszam, jaka idea? Najpikniejsza, idea Echnatona! Prawda i sprawiedliwo dla kadego. Prawda i sprawiedliwo s pojciami wzgldnymi, panno Nefretete, jako studentka wydziau prawa winna pani o tym wiedzie. I sdz, e pani o tym wie. Natomiast nie zna pani prawdy o Echnatonie, bo to, czym nafaszerowa was Sanchez, jest co najmniej wtpliwe. Udowodni moje sowa. Zaprosiem na nasze spotkanie wybitnego specjalist w dziedzinie egiptologii, profesora Garci-Lim, ktrego kompetencji nie moe pani kwestionowa.

60

 Ale mog kwestionowa jego uczciwo zawodow. Historycy to sutenerzy, a historiografia to dziwka do wszystkiego, czy nie? Bywa. Mimo wszystko wysuchajmy uczonego, bdzie to pouczajca lekcja, a swojej wiarygodnoci niech broni sam. Wchodzi profesor. Starowieckie binokle na dwch nogach. Kania si zebranym i siada. Profesorze pyta Wielki Nieznany Czowiek jaka jest paska opinia o tekcie, ktry panu wczoraj przedstawilimy? Negatywna, ekscelencjo, i to przy zastosowaniu najagodniejszych kryteriw oceny. W swej zawartoci merytorycznej opracowanie to jest przestarzae, tendencyjne i momentami kamliwe. Autor powtarza gwnie tezy Otto Neuberta, dokonujc triku, sugeruje bowiem, e Neubert to naukowiec, podczas gdy jest to popularyzator. Natomiast z prac naukowych wybiera tylko pozytywne zdania o reformach Echnatona, pomijajc gosy krytykw, Bernarda, Keesa, Scharffa, Anthesa i innych. Bernard wyrazi si o Echnatonie: Zwariowany epileptyk, ktry wyszed z pieka. Kees nazywa go chorobliwym, wstrtnym despot, niepohamowanym w mylach i czynach. Dziwi mnie, i... Wielki Nieznany Czowiek robi ruch rk. Wybaczy pan, profesorze, e mu przerw, ale mam swko do pani. Posiadamy kopie rewersw, wiadczce, i autor tego tekstu wypoycza prace Keesa i Bernarda. Profesorze, zechce pan, streszczajc si, udowodni swoje zarzuty. Prosz bardzo. Zaczn moe od tego, e wszystkie powstae ju w XIX wieku teorie o rewolucyjnoci Echnatona byy oparte na skpym materiale archeologicznym i przestarzaym warsztacie naukowym. Mimo to hipotetyczne spekulacje prezentowano jako pewniki. Do dzisiaj egiptolodzy kc si na temat okresu ycia i panowania Echnatona, przy czym rnice w podstawowych datach sigaj kilkunastu lat. Podobnie jest w sprawach osobowych. Nie zostao dotychczas rozstrzygnite, czy na przykad Nefretete bya Egipcjank, crk dostojnika Eje, czy te cudzoziemk, crk krla Mitanii, i czy od razu polubiono j Echnatonowi, czy najpierw jego ojcu, Amenhotepowi III, a dopiero po jego mierci macocha staa si poowic pasierba. Lecz generalnie sprawy wydaj si by jasne. Jeli chodzi o samego Echnatona, to nawet gdybymy pominli wyniki ostatnich bada nie moglibymy gloryfikowa go. Zosta poparty nie przez lud, lecz przez arystokracj, take kapask, Dolnego Egiptu. Z pewnoci nie by szlachetnym radykaem. Jego ubodzy poddani cierpieli ten sam niedostatek i t sam niesprawiedliwo, co za innych faraonw, a bogacze bogacili si jak zawsze, tylko e czciowo pochodzili z nowej uprzywilejowanej klasy, ze redniej warstwy wyzwolecw, swoistej buruazji. Rewolucja Tell el-Amarna ograni-

61

czya si przede wszystkim do spraw religijnych, ale i to nie bya zupena nowo, gdy kult tarczy sonecznej istnia ju na dworze Amenhotepa III, za Echnaton przyj atoski monoteizm dla umocnienia kultu swej osoby. Mwienie o jego niepokalanej czystoci jest mieszne. By oczywistym despot, a do tego fatalnym rzdc, tak zaniedbywa sprawy polityczne, i wrogowie robili, co chcieli, wydzierajc Egiptowi prowincj za prowincj. Wolno tworzenia, ktr da artystom, skoczya si tym, e wszystkich portretowanych deformowano na wzr faraona, obdarzajc ich jego wzdtym brzuchem i jajowat gow. Zgodnie z tym nowym, szpetnym kanonem przedstawiano nawet cudown Nefretete, co ju byo szczytem absurdu. Na szczcie zachowao si kilka wizerunkw ukazujcych prawidowo jej pikno, zwaszcza sawne, kolorowane i przesiknite poezj popiersie berliskie, z delikatnymi rysami twarzy, abdzi szyj i migdaowymi, rozmarzonymi oczami, ktre do dzisiaj podbija serca archeologw i historykw... Wszyscy teraz przygldaj si dziewczynie. Wielki Nieznany Czowiek chrzka, dajc zna profesorowi, by zszed z rozmarzonych obokw na ziemi. Zarumienione binokle potrzebuj chwili milczenia, aby wrci do tematu. Tak... no wic... pod koniec ycia Echnatona, gdy znalaz on sobie now faworyt, Nefretete uczestniczya w spisku przeciwko niemu... Wszystko, co dotychczas powiedziaem, wynika z od dawna znanej wiedzy o Tell el-Amarna, tej, na ktrej opar si autor pokazanego mi tekstu. Nawet w przestarzay zasb informacji, po rzetelnej analizie kci si z wizj zawart w omawianym szkicu. Teraz przejd do najnowszych odkry... Rka spod binokli siga po szklank napenion przez Guittiereza cocacol. Wielki Nieznany Czowiek czeka z zamknitymi oczami, wydaje si, e pi. Profesor pospiesznie przerywa picie, nie ugasiwszy pragnienia. a Moim zdaniem w dobie Amenhotepa IV nic wielkiego by si nie wydarzyo, gdyby nie wczeniejsza akcja kapanw z Heliopolis, wyznawcw sonecznego boga Ra. Walczcy z nimi zwycisko o wpywy kapani tebaskiego Amona przywaszczyli sobie Ra, tworzc poczonego Amona-Ra i uczynili go najwyszym bogiem Egiptu. Heliopolitaczycy, aby odzyska przodujc pozycj, wszczli intrygi i zostali poparci przez faraona Amenhotepa III, ktry czu si zagroony potg kapanw z Teb. To on roznieci kult Atona jako widzialnej postaci boga Ra. Jego syn, Amenhotep IV, zmieni najpierw nazwisko na Nefer-Cheper-Ra-Wen-Ra, a dopiero pniej na Echnaton, gdy ju Aton by panem nieba. Tak wic inicjujcy ruch w tej reformie atoskiej zosta wykonany za Amenhotepa III, lecz czy twrcza kontynuacja tej inicjatywy bya dzieem syna co do tego mona mie due wtpliwoci. O monoteizmie rwnie mwi nie sposb, bo jak wykazay nowsze odkrycia archeologiczne, w czasie panowania Echnatona ludno swobodnie czcia kilku innych bogw, w kocu nawet Amona. Z kolei Atona czczono i za nast-

62

pnych wadcw... Nie jestem mistykiem, lecz przedstawicielem nauki cisej i w moich sdach musz opiera si na aktualnych wynikach bada. Burz one gmach starej wiedzy. Uczeni amerykascy, przebadawszy tysice reliktw z Karnaku i z Achetaton, poddali je analizie komputerowej, ktra potwierdzia ich tez, e w dobie Tell el-Amarna prawdziw przywdczyni reformy atoskiej bya Nefretete, a nie jej m. Z kolei antropolodzy dowiedli, analizujc budow czaszki Echnatona, e by on bezpodny i ograniczony umysowo. Nefretete miaa co najmniej troje, a wedug innych co najmniej szecioro dzieci. Istnieje nawet teza, e nastpca Echnatona, faraon Semenchkare to Nefretete przedstawiana w mskiej postaci, co nie byoby niczym dziwnym, bo inn wadczyni Egiptu, Hatszepsut, te portretowano jako mczyzn. Myl, e Nefretete, widzc, co wyprawia jej m, przyoya rk do spisku i dlatego spisek si uda... Wielki Nieznany Czowiek budzi si. A co takiego wyprawia jej m, profesorze, i musiaa pomc w pozbyciu si go? A No... to jest tylko hipoteza, ale majca sporo wyznawcw w wiecie nauki. Jedn z przesanek stanowi fakt, i Nefretete przetrwaa obalenie Echnatona. Nie sdz, e jej udzia w spisku by zwyk zemst zdradzonej kobiety. Bya to raczej zemsta kobiety silnej i kochajcej wadz, a odsunitej na boczny tor. Dodatkowym motorem mogy by sprawy religijne. Pod koniec ycia Echnaton, widzc, e grunt usuwa mu si spod ng, nawiza rozmowy z kapanami Amona-Ra, co Nefretete moga uzna za zdrad Atona. Wiele rzeczy zadziwiajco tu pasuje. Jeli Nefretete pochodzia z Mitanii, to soneczna rewolucja w Egipcie staje si logiczna, bo soce byo gwnym bstwem Mitanii. By moe jednak byo tak, e Nefretete, widzc, i niewierny maonek flirtuje z Tebaczykami, postanowia nie da si wyprzedzi i nawizaa skuteczniejsze kontakty... Poruszamy si tu w gszczu niepewnoci, lecz e Nefretete bya silniejsza ni Echnaton jest niewtpliwie faktem. Dane na temat jej czoowej roli w dobie Tell el-Amarna publikowano od pocztku lad siedemdziesitych, prace Smitha i jego nastpcw le w naszych bibliotekach. Nie ma adnych naukowych powodw, by je kwestionowa. Wielki Nieznany Czowiek kiwa aprobujco gow. Autor elaboratu, o ktrym mwilimy, czyta te prace, a take biografi pira Filipa Vandenberga, w ktrej znalaz syntez najnowszych bada, ale je zignorowa, bo nie pasoway mu do koncepcji. Dzikujemy panu, profesorze. Binokle kaniaj si i wychodz, w milczeniu rwnie gbokim jak przemilczenie faktu, i wielu wspczesnych badaczy uwaa sensacje Smitha i jego epigonw za nieporozumienie naukowe lub co gorszego, i e Amerykanin

63

Ray Winfield Smith to byy dyplomata, badacz-amator, za Philipp Vandenberg to mody zachodnioniemiecki dziennikarz popularyzujcy histori. Wielki Nieznany Czowiek zwraca si do dziewczyny: Prosz nie sdzi, i odegralimy tu komedi z faszyw treci. To wszystko jest sprawdzalne w bibliotekach. Sanchez oszuka was. Dziewczyn boli gowa. Bl pynie z gbi piersi, mieszajc si po drodze z gniewem, jak skadniki odurzajcego napoju. Nie ma adnego znaczenia, czy jego tekst mwi prawd. Wana jest zawarta w nim idea i pan o tym wie. Suszna uwaga, drogie dziecko, tylko czy pozostali czonkowie organizacji wyka rwn inteligencj, gdy zobacz plamy na socu? Profesor opublikuje artyku pod tytuem Echnaton w wielonakadowej prasie i wiarygodno Noty dostanie kopniaka. Pozornie drobnego. Ale wanie takie drobne przyczyny prowadz do wielkich skutkw. W podobnych przypadkach pomidzy przyczyn a skutkiem nie ma wspmiernoci wedug newtonowskich praw o akcji i reakcji, wchodz tu raczej w gr zasady fizyki kwantowej: czsteczka o wymiarze atomu doprowadza do kataklizmu. Sanchez moe sobie nie by inteligentny, ale jest wystarczajco chytry, by si przestraszy. Z chwil ujawnienia jego hochsztaplerki poczuje si skompromitowany, dostanie szau i by moe stanie si wyznawc Nieczajewa, ktry wrzeszcza: Naszym zadaniem jest przeraajce, totalne, uniwersalne i bezlitosne niszczenie!, to jest przejdzie od terroryzmu romantycznego do anarchicznego, do lepej, zbrodniczej nienawici. Spadnie ona i na was, a na pani w pierwszym rzdzie, gdy prawdziwym faraonem-reformatorem bya Nefretete, za od mioci do nienawici maleki krok... Dziewczyna wyszczerza zby w zoliwym umiechu: A wy si o to boicie, eby mnie nie staa si krzywda. O swoje tyki nie boicie si wcale. Wcale przytakuje Wielki Nieznany Czowiek. Pukowniku. Guittierez ma w rku dossier organizacji. Rozsuwa dokumenty w wachlarz, niczym tali kart. Nazwiska, pseudonimy, adresy, skrzynki kontaktowe, magazyny broni i szyfry. Wszystko. Wielki Nieznany Czowiek czyci zapak paznokie kciuka. Drewienko pka z trzaskiem. W cigu p godziny moemy zniszczy ca TEA tak dokadnie, e nie zostanie ywa noga. W kadej chwili. Dziewczyna krzyczy histerycznie: Wic dlaczego?!... To chyba jasne bo TEA jest nam potrzebna. Inaczej ju by nie istniaa. Miny czasy Robin Hoodw, towarzyszko Nefretete. W wiecie wspczesnej techniki adna konspiracja nie moe prosperowa bez pomocy

64

z zewntrz lub z wewntrz, tolerowana lub manipulowana w jakim celu przez reimowy aparat represji. Dziewczyna chowa twarz w doniach. Jest zmczona. Przez jej perowe palce przeciska si szept: O co wam chodzi?... Na mio bosk, po co to przedstawienie?! Wielki Nieznany Czowiek wyglda na zmartwionego jej stanem. Prosz si uspokoi. Moe si pani napije?... Guittierez trzyma pen szklank w wycignitej rce. Dziewczyna nie odrywa palcw od twarzy. Po co?! Czekaem na to pytanie, panno Molinari. Co pani opowiem. Kiedy umiera dalajlama, orszak kapanw tybetaskich wyrusza na poszukiwanie jego nastpcy. Procesja lamaistw przemierza gry i doliny, wstpujc do rnych wsi i badajc rne dziwne dzieci, ktre im wskazano. Pewnego wieczoru zatrzymuje si w jakiej zabitej deskami osadzie i znajduje malca, ktry sam z siebie mwi jzykiem stolicy i wyciga rce do witych relikwi, tak jakby byy jego wasnoci. Wysannicy z Lhasy orzekaj, i to jest nastpca. Ot my, tajni kapani religii tego kraju, wybralimy Not. Dziewczyna odejmuje palce od policzkw i patrzy wielkimi oczami. Zmczenie mci jej myli, czy to naprawd sen? A Widzi pani, s pewne procesy spoeczne, ktrych nie sposb powstrzymywa w nieskoczono, nawet za pomoc najbrutalniejszej siy. To, plus gupota naszych przyjaci, Amerykanw, przegrywajcych kad parti na szachownicy globu, rwna si Kuba, Etiopia, Nikaragua, Angola, Wietnam, Jemen Poudniowy i tak dalej. Jeli nie pomoemy sobie sami, oni nam nie pomog, bo przerost demokracji i jawnoci dziaa zgangrenowa ich si polityczn doszcztnie. W naszym kraju nieodzowne s reformy, zbyt dugie ich hamowanie moe tylko spowodowa wojn domow o nieobliczalnych skutkach. Optymalnym rozwizaniem byby cieszcy si mioci ludu przywdca, ktry dokona reform umiarkowanych, stawiajc w ten sposb tam czerwonym. Sanchez jest idealnym kandydatem. Dobrze prezentujcy si, charyzmatyczny dure o wybujaych ambicjach. Armia nawie z nim kontakt, przejdzie na jego stron i razem obal prezydenta, ktrego on zastpi przy aplauzie caego narodu. Oto co zadecydowalimy. Tak po prostu, mister wire-puller? Tak. Tylko naiwnym wydaje si, e wielkie zdarzenia maj kulisy gigantyczne jak opera Verdiego, decyzje o losach wiata czsto podejmuje si w ubikacji. Ta przynajmniej zostaa podjta w paacu.

Wire-puller czowiek, ktry porusza sznurkami marionetek, rzdzcy zza kulis, machinator. 65

 Widzi pan rnic? Ostatnia drwina, jak poegnanie kogo, kto ju nie wrci. Dziewczyna pyta innym gosem: Jestecie pewni, e on si zgodzi? Cakowicie. Czowiek, ktry z pych Ludwika XIV i Stalina przybra sobie jako pseudonim imi sonecznego boga, nie skorzysta z jedynej drogi na otarz? Opublikowanie artykuu wywoaoby acuch konsekwencji prowadzcych do rozamu TEA i pozwolioby nam zlikwidowa j bez obawy, e w wiadomoci spoecznej zostanie po niej aureola. On si zgodzi. Zasidzie na tronie niczym Ozyrys z boskimi atrybutami wadzy, zakrzywionym berem i rzg sprawiedliwoci. Zapewniam pani, e wkrtce potem bdzie tpi ze straszliw zaciekoci kad opozycj i nawet nieszkodliwe malkontenctwo, kadego dnia bdzie gwaci najwaniejsze z przykaza, nie zabijaj, co nie przeszkodzi mu oddawa si tkliwemu troszczeniu o kwilce ptaki, skowyczce psy i miauczce koty.. To romantyk. Psychologia zna ten typ: w dziecistwie kocha Maego Ksicia, w modoci uwielbia Mozarta, a potem obj obsad w Dachau. A ja? Wanie ty. Ty pomoesz nam. Najpierw uzalenisz go od siebie mocniej ni mioci, bo mierci. Powiesz mu, e od koleanki studiujcej egiptologi dowiedziaa si, i Garcia-Lima chce opublikowa antyechnatoski artyku, trzeba wic zamordowa profesora, najlepiej otru, by rzecz zostaa uznana za atak serca. On wyrazi zgod, nie ma adnej wtpliwoci. Potem bdziesz nim sterowaa pilnujc, by reformy nie przekroczyy zakresu pozwalajcego spacyfikowa gniew biedoty bez przewracania struktur ustrojowych pastwa. W kocu osigniesz najwysz wadz. Poniewa w istocie to nie jego, lecz ciebie wybralimy. On, populistyczny idol, jest potrzebny na pocztku. Pniej, gdy uwierzywszy w sw bosko zacznie bryka, dozna zawau lub zginie w wypadku samolotowym, a ty obejmiesz sched. Oczywicie wybrana przez nard wybory to dziecinnie atwa gra. W naszym kraju kobieta na tronie bdzie podwjnym dowodem wyemancypowanej demokracji. Zdjcia Nefretete, ktre wisz na cianach twego pokoiku, zastpisz wasnymi popiersiami w paacu rzdowym, za twoje zdjcia zawisn we wszystkich domach, bd widniay na monetach, na opakowaniach, na piercionkach i amuletach, wszdzie! Guittierez wyjmuje piciopiastrowy banknot egipski z wizerunkiem Nefretete i paczk luksusowych egipskich papierosw z t sam podobizn. Wrcza dziewczynie. Wielki Nieznany Czowiek wskazuje mu ruchem gowy otwart ksik, ktra ley na biurku. Pukownik niesie j niczym kapan rozwart bibli.

66

 To najnowsza biografia Nefretete, Niemca, Filipa Vandenberga. Znajdziesz tam wszystko, o czym mwi profesor. Teraz przeczytaj tylko jak sawiy j kamienne pomniki, ktre przetrway tysice lat. Guittierez stoi przed ni, trzymajc ksik na doniach wycignitych ku jej twarzy. Dziewczyna opuszcza wzrok. Litery podkrelone czerwonym flamastrem jarz si niczym pulsujce pomienie: Pikna i wspaniaa w koronie z pir; wielka w paacu; sama rozkosz, ju dwik jej gosu sprawia rado; pani wdziku, kochana przez wszystkich; pani obydwu krain; ulubienica szczcia; pikna jest pikno soca; Pikna, ktra przybywa; oby ya wiecznie.... Wielki Nieznany Czowiek zapytuje po raz ostatni: Chcesz by wielbiona przez cay wiat? Przypomnij sobie Evit Peron. Nefretete znaczy po egipsku: Pikno nadchodzca, Pikno, ktra nadchodzi. Nadchodzi twj czas. Wszystkie barwy rokokowej sali nabieraj jadowitej mocy. Pot cienkimi strukami spywa po policzkach dziewczyny, wzdu szyi, i ginie w czeluci dekoltu. Szeciu czonkw rady wychodzi milczc. Wygldaj jak mnisi udajcy si na spoczynek. Wielki Het-anchi wstaje. A Potrzebujemy czego, co uzaleni ci od nas silniej ni mier Garcii-Limy uzaleni Sancheza od ciebie. Wedug pogan tylko zmieszana krew wie nierozerwalnie. T noc spdzisz ze mn i z pukownikiem, i w przyszym roku urodzisz prezydentowi Sanchezowi nasze dziecko. Noc jest waciwa, nawet to wiemy, dlatego dzisiaj przywielimy ci tu. Drzwi do sypialni s tam. Po drodze moesz rozgry kapsuk, jeli wszystko, o czym mwilimy, byo tylko strat czasu. Nad ranem kobieta wraca do domu. Z sieni pn si w gr skrzypice schody. Drewniane stopnie otula warstwa kurzu, ktry pod dotkniciem obcasw wzbija si na boki. Kobieta wchodzi do pokoju z jednym oknem, przez ktre dziewczyna obserwowaa jak drzewa zmieniaj barwy. Mczyzna pi. Ley na boku, skulony, z kolanami pod brod i ramionami zaplecionymi na piersi, niczym dziecko zwinite w kbuszek. Jest co zawstydzajcego w owej pozie, jaka poniajca bezbronno, sabo i nieporadno. Kobieta patrzy z obrzydzeniem. Dumny i mocny zwierz wydaje si ohydny w tym stanie z braku czego, co stanowio podstaw z braku siy. Obezwadnione przez sen bydl nie budzc mioci budzi wstrt. Za oknem janieje. Rozlega si zwyke o tej porze bicie dzwonw.

67

WYSPA 21

GOLGOTA (JUDEA)
JEZUS CHRYSTUS

LAMMA SABAKTHANI

A okoo dziewitej godziny zawoa Jezus gosem wielkim, mwic: Eli, Eli, lamma sabakthani?, to znaczy: Boe mj, Boe mj, czemu mnie opuci?....
(Ewangelia w. Mateusza, 27, 46)).

Wielkiej mioci wity ogie By lepe oczy im otwiera W szaroci witu ju nie starczy Ktry na zej zapali ziemi I wszechmocnego Twego tchnienia Gob trafiony kona w locie A ciar jednej zy czerwonej Przez Twj policzek marmurowy Obala posg wraz z cokoem. Nie pytaj czemu Ci opuci Wrd witych ktrzy kami prosto Z amfory penej srebrnych monet Bd pozdrowiony Mistrzu ktrych Czstujc ojca swego winem Nie pytaj czemu Ci opuci.

68

Albowiem ci wybrani bd Co przyjd modli si do Ciebie Gdy szukasz Boga w pustym niebie I pocaunkiem Ci witajc Z bezgrzesznym sercem Z jasn twarz Na krzy Ci sami zaprowadz.

Uwaga: w przypadku piewania powyszego wiersza (na mod powan, typu Ludu mj, ludu, cem ci uczyni!), obok solisty pojawia si chr nuccy: Nie wane, w ktr spojrzysz stron, Gwodziem zabite obie donie, Kadej idei strzpy krwawe, Po lewej otra masz i prawej. 69