Vous êtes sur la page 1sur 121

..

&J jt
DO AUTOR
1:.-lll Relet'o, Rio - 1917 (exgotado ).


(l!nsaio sobre o Problema do Sr) (cxgo-
tado) Rio - 1922.
A F(JflflOo A1oderna .do Brasil - Rio ..
/Jf,torin de A1usica Brasileira - Rio - 1926.
Ett PREPARAO
.Biosilelrll.
RENATO ALMEIDA
DA
Oltra N.....;;;
M------
RIO DE JANEIRO
F. BRIOUJE1 & CO \P .., EDITORE
RUA SACHET, ll
MCM VI
0025 1SS O
BA! .,
UF E ~
RJ
A
GRAA ARANHA


INTRODU C
A SYMPHONIA DA TERRA



,..



INTRODUCO

A SYMPHONIA DA TERRA
MUNDO em torno
todo elle uma al-
legoria. Ao meio
da luz, rebrilham e
fulguram as coisa ,
tocada de oiro.J

como num tncen-
dio cintillante e
m'aravillioso: 'A cr cria e transfigura, no
reflexos cambiantes e ubti .. , entr o ton
intensos e os tntivo suave ... , numa ur-
preendente har-nlonia. O e a,
ficou o
c6r doirada,
\)iJhosa. Co
J j
MusiCA BRASILEIRA
HrsrORIA DA
statua idal, que renascer'
de plasmar a e
_,_ genio com e sa e,
ao sopro uu ' d
. t Jucida. Ouam as vozes a
vtva e rans
. remos
0
rythmo de nossa rte,
terra e crta . ,
f
d
e immortal. As ertxertaas so pro-
pro un a f .
duzem monstros. aibfDos a er de to-
dos los toques do concerto natural um mo-
tivo de arte e criaremos o nosso mndo s
noro. Qu lio que tive de apren-
der no nos tolde a frescura aa voz, no
nos encdeie em preconceitos, no nos
escurea os olhos! E preciso sentir o con-
tacto brutal com o universo para
a marca de sua fora indomavel, que a
arte transfigura sem apoucar. Sejamos 9s
artistas --commovidos do nosso haoitat ma-
ravilhoso, onde cada esprito deve ser li-
vre e sincero, sentindo intensament o
das cois;as. Nos arrdubos da
e nos temores da melan-

colia, faamos nosso canto extasiado ou


suave, de heroismo, de ternura, dr.
O que um criador de valores,
no se pde isolar do meio sem' cair no

HtsToRrA DA MusrcA BR
ASB.I!JRA
I
A MUSICA POPULAR
O CANTO POPULAR - AS VOZES HUMANAS NO
BRASIL - O CANTO DO INDIO, IX> POR-
TUGUS E DO NEGRO - A MODINHA -
OUTRAS EXPRESSOES DA MUSICA POPU-
LAR - AS CANOES DO CARNAVAL E O
SAMBA OS MOTIVOS POPUlARES A
ARTE.





I
A MUSICA POPULAR
CANTO popular,
em sua rudeza e
ingenuidade, um
motivo pernranente
de emoo, em que
o homem primitivo
traduz em face da
.. -.'
natureza o an eio
de seu espirito, alegre ou nostalgico,
de extase ou de temor. Nos velhos pov ......
pod.emos deparar nessa origent mysterio-
sa a fonte de monumento! eterno", q

HtSTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
do
0
gen.io lhe d o prestigio do univer-
salismo, que vence o tempo e o espao.
As deidades sombrias da theogonia me-
dieval, sem a doura e a subtileza dos
deuses gregos, encheram toda a poesia
Jnoderna) que encontrou nas lendas ce lti-
cas, germanicas e nordicas, um,a inspira-
o ardente e maraVilhosa. As fadas, as
'1lS valkres, os gnomos, os elfos,
os koringens, com suas historias terrveis
e encantadas, a imaginao dos

homens barbaros, de um synibo ca-
prichoso e violento. gra Montaigne
via na poesia ar tanta ingenuidade e
graa quanto na pOesia perftlta, segun-
do a arte, e Herder encontrava, no mytho
popular, a fonte de toda poesia. As len-
das de cavallaria, os romat1ces, .os cyclos,
essa TaViola Redonaa no
tlm sido pedras wra as melhores
Onde Wagner buscou os
de sua c . - . .
... rtaao gental seno na
poesta selv d '
agem os E dda e nos roman-
ces p t
rtmi vos da lenda francesa? B toda

HJSTORIA DA MusJcA 23
essa arte deliciosa dos lieder, que
e Heine tiraram' do fundo da alma da
Oermania e a que Beethoven, Shumann e
Sh,ubert deram o canto cheio de sincerida-
de e frescura, no foi escutada na bocca
do povo, traduzindo, pela imagem singe-
la, ? pendor irrimissivel do corao?
Nos p.ovos nov.os, o motivo popular

veiu com o conquistador e reflecte essa


dr da adaptao, em que sangrou seu
esprito audacioso. Entre ns, no ardor
da' natureza tr,opical, cheia de fulguraes,
o canto foi melancolico. Melanco1ico era
o indio fugidio e indolente, que vivia a
vida cheio de nostalgia, num perpetuo
espanto pelas coisas que o cercavam; nle-
lancolico ero o lusitano, ousado mas tris-
te, vivendo no tnar e com a saudade da
patria sempre no corao; melancoli o era
o negro, caado, roubado e escra' izatlo,
que soffria no cativeiro uma dr irreme-
diavel e aniquilante. Todas as yozes
que se levantaratn ram um contraste ro .. n
o scenario, de n1agnifico fulgor. alma
'
28 HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
quem' erl assegurar? (
1
) Nella ha
uma riqueza multipla de ryfhmos, mas
sem color' d s nem envolvencias, direcJa
e o som vale por si, pela sua ""infinita sug-
gesto. Nessa fonte ha muito que b e ~ e r
e L
mas so agora comeam as prtm
1
etras pes-
quizas, salientando-se o trabalho que tem
feito o Sr. Villa Lobos, no s trazendo
para a sua obra muit do rythm1o indge-
na, bem como o divulgando com entu-
siasmo. Como por :m esse trabalho ape-
nas se esboa, ninguem pode falar de in-
. fluencia exacta da musica indgena no
nosso canto popular.
Agreste e rude, mas 'de pura em'o-
io, livre como a propria natureza, era
um pouco da terra fresca e virginal. At
(1) Os estudos da antropologia e ethnographia
~ que- agora se do desenvolvendo nos no
u ~ contudo chegar a
1
'
OI IDdios d 8 . cone uses seguras sobre
0
rasd. A inteno ti .
uma sensibilidade . ,poe ca na mus1ca
01
reqwntada, de que no deram
1101801 selvagens. e verdade que houve
a ceramica de Maraj6. Mas perdura o
'
pelo
nella u
r
s
Oa
o:
da
fonte
d
., .. '
DA
e
tm um
o
nha, nome deri
...
1ao essa
. Seja como
no 'Brasil a i
do no
que
tornan o
tran formou
ja fonte, qualquer que
prejudicou o caracter
melodia, timen-
tada em I
themas, um
I e o outro o
e deliciosa,

VIO
.

. f l -t ' ~ '
' 4 . - " , ,... .
' , . '
. -
tos do
do
ao
36 Ht TORI D MUSIC BR ILEJRA
da fraternidade com todo o no
pode entir de perto a erdade do onho
de Budh"l a no a tr n fu ao na uni-
\'ersalidadc da ou a .
rnodinha J or '111 11o fie 11 no
io do po' . iu J>ara o alao, onde,
,tli , nt-> tcn1 I nr. _COJTIJ)aitllada a
JlriuciJJio Jl era o e depoi pelo piano,
t 'r o n1aior uc o na no sa o "iedade
at rneiado do cuJo Jla sado, quando
cultura rtlU .. "ical foi aprimorando e e.'i-
gindo flore.. rn ,.no.. ag-reste . En1 ortu-
gal, sobretudo no te1t1po de O. Maria I)
a modinha teve o rniores favores, devi-
do .... obretudo D. Marianna Victoria,
rainha-me e ao duque de Lafes, que
eram e cellentes tnus}cistas, sendo este
amigo de Glck, que o tratava con1 a
maior sympathia. No Brasil, a modit1ha
cantada nos mais illustres sales da
sociedade do primeiro e do segundo im-
perio e cultivada pelos mais altos espi-
ritos, inclusive Jos M'auricio e


Porh1aal. N ambi

modinha p rd ua
foi criada para er 11
t'lll J>erfeita comtm'Unicalo COIJI na
rl'Za, conl(l uma vz no eu con rto
majestoso. A rnodjnha do caboclo, do
n1oleque, que The sabe transmittir to--
do o langor, todo o enf itiado d
' ua alma cie De todas as com-
posies populares, ao lado dos lund ,
do fandangos, san1has c mais,
a mtldinha das n1ais <'
sua rnlodia longa, nas serenatas, ou nls
' noites de luar, parec,e un1 soan da pro-
. pria terra, que se JlCrde no vago indefi-

uivei de nos a en1oo. A sua frn1a im-
pie , a sua singeleza c o profundo cn ..
timento das coi as a tornam uma da
mais sincera vozes do cora}o quei oso
da gente do povo. modinhaa. de
Claudio Manoel da <:osta, Jgnacio I -
rcnga Peixoto, Thomaz ntonio Gonza-
ga, Joo Leal, Frei Telles, Joo do R i
DA MusJCA
anna, eritre itas outras,()
celebridade. ' CaPios Gomes
compoz algumas modinhas, das
a de maior fama foi To, lomge
de mim distante I Mas, as melhores so
talvez as anonymas, nascidas no se sabe
onde, nem quan'do, nem como, vindas da
(1) O Snr. Ouilherme de Mello, no seu livro
A Muslu 110 Brail (Bahia 1908) de resumo
do mesauo que publicou na H istoria Artistlca do Dlc
dOIIUlo Historico, (kogrtzp!Uco e Ethnographlco do
Btall, l.o Vol., da lntroduclo Geral (Rio-1922) cita
01 aepirates cultores da nossa modinha, no seculo
: Josi Mauricio, Marcos Portugal, Oabriel Fer-
11andes ela Silva, S. C. Lobo, Candido lgnado da Silva,
Queiroz, Antonio Jos Oomes Ferreira, j. Ru-
V QuintiHano da Cunha Freitas,
da Luz Pinto, Rafael Coelho Machado, Pa-
J. F IJao Jos Nunes, Pimenta
J. Ooyaao, Henrique de Mes-
110 IU.o de Janeiro: D. Augusto Balthazar
Piato da Silveira Salles, Padre
Maplbles Cardoso, Jos Bruno
de e 54, Manoel
Julio Antonio Leal
na que ti
Roalaa O.
o
da
1iUID8DO,
zindo os sons
dos sres.
, ... ,
Na
mero de

nosso, intimo,
vez ainda
Na Europa
passou
estio os juizos
Diz o primeiro:
original
as
d
I I I
a
en
gran
JIIOI
to
HJSTORI. D M IC BR SILEIRA
malicia, isto Bahia, um troveiro excel-
lente, pela naturalidade de seu canto re-
- '
passado de um liri mo nostalgico e \'ivo
,
Francisco Cardoso, Jos Bruno Serra, en-
tre outros, muitos outro tro\peiros, cujas
vozes melancolica ou chistosas c h e i ~ de
conceitos a\.:isado ou remoques subtis,
o de uma emoo rude e doce, com
instincto agudo e languido sen.time11to.
Ta11tbeJIJ os fandangos, os sambas, as t)
7
-
rannas, os ctlicumbys, os congos, os abo-
iados, so de uma grande sinceridade,
ora longorosos ora sensuaes, predomi-
nota no de origem afri ana,
batuque Jyth111ados e violen-
bailes pa o do a-
. ' I ' . ' .
HISTORIA DA
anelhor, trata-se da
sas lusitanas, I

stca, como na
tudo vem de
por exemplo e descrewsn
contra a mouraria, o
catharineta e se e
' ~ .
panh e areia de .
o licito e quecer os
que so cantos religiosos, do nosso
rior, as imploraes ao Co feita
tont humilde e fervoroso com mt1ito
rismo e no raro certa vi
trastar com a expre o sol
sica sacra. f preciso referir

D MUSICA BR IL!IR
, ora la civa , mov nd
ou nimada , r pontam o quei-
' a gr , o d jo a alegria de
d no g nte franca rnelan-
olic . o tem o go my terio da can-
o ali ml, n m a jo ialidade da fran-
' ou o fulgor inquieto e ingular da
la. ~ impl e di ereta. ua nos-
lgia nio d rramada, nem a sua ale-
tr n bordante. La tima-se ou ri, com
re a diro outros com temor
m io termo em que, por fora de
mento, no concentramos, evitan-
. originalidade de r no sa
dan a, alguma lenta , em
languidas, outras sal
loridas, que brilham como
o i tae e fogem como in
boi , deliciosa, refle-
o calor do nosso
polos, em torno
nte e

Ern
vas. N 11
prodi
i d
ida, vo
musica cheia de
Procurando, nas coi
m'eio entre ellas e n
compe a natureza, o sen
so, consegue dar todo o
e toda a poesia popular, traduzin
nas, sem deformlar pela i n ~ ~
o mtaxixe a mais caru"'
nossas dansas, tendo, a
nas esferas m ~ i s baixas,
de penetrar nos sales, on
accei1o, modificados na
(1) Para definir o r. Erneslo
Rodrigues Barbosa repete o louvor elo
de todo justo, e 4ue vale :
zareth ' a verdadeira acamalo
I eira; elle tran mltte, na
46
HISTORI DA r\USICA BRASILEIRA
passos, para lhe tirar o cunho obscuro.
Primiti,amente, era uma dansa de patula,
com uma musica. em compasso similhante
ao da polka, mas r)rlhrnos muito
tes e extranha lubricidade, mais acoentua-
da pelos maneios dos pares. Depois que
se civilizou por assim dizer, tornou-se
uma dansa commum, quanto aos passes,
mas guardou a musica e calor e
sensualidade. A sua base mas
na adaptao ficou menos rude no lan-
gor das suas linhas curvas. a dansa es-
sencialmente brasileira. (t)
O ryilimo sicopado dos africanos,
caracteristico e inconfundivel, ora mais
diluido em outros rythmos, ou abranda-
do pela adaptao, apparece sob frmas
multiplas e diversas, atravs de uma "in-
finidade de variantes, alis
de folk-lore. A differena que vae, por
entre um batuque, um samba,
. (1) O maxixe tambem uma expresso gene
nca das dansas populares brasileiras.

'
HISTORIA DA MUSJCA
47
um jongo ou uma congada, affectando
0
proprio rythmo, no exclue a origem com-
. , . ,
mum, negra, CUJa pureza nos Ja a per-
demos talvez, mas sentimos de modo claro
e evidente. Queremos dizer que, na nossa
musica popular, facil distinguir as ori-
gens r)rthmicas, embora no se conservem
exactas as essenciaes. Um mundo de in-
fluencias e interferencas o cltma, o
c a e amen o a e sangue, o cultivo e as
condies de vida logar a logar, tudo
isso, que a arte popular reflecte, refl'an-
no prism e suas intenes, fez
com que os cantares fossem variando dia
por contornando-se,
mas sem perder o caracter basico e defi-
nitivo do rythmo. As extranhas analogias
e as curiosas similhanas dessas frtna ,
en tradas pelos raros colleccionadore.:
de osso folk-lore musical, revelam os
dois grands troncos de toda o rythmo
tbrasileiro: o negro e o portugus. elles
outros enxertos se fizeram, como o espa-
nhol e o itali.ano e, ao seu lado, 11111 ter-
... "' ....
o ndio, te

se
ao e
J
....
e ai
estes,

,._.e_.

.....
-
gera


pr, 08
ks
qu r a 't rL ticant nt' , ffr u
ti .. "d I '0 o influ r 1 Jt\., atr: l s
ct rn u 1,1 t , n h n n d c 111 I 1 n g ui (t z
p rd nd<l 'lU harbftrin. \ssin1, ehula
.. mha .. \ 'O 'O rutt'ret \. ; ta
as sua, rn ltii lt variante\ t:t('S
orno 1 1iudinhc l1ora .. 1h , rn-
mbt \ 'Ort -j ncn , r a a-
rantbcque ", u 'Unl qtti UJllh ",
puran1 nt' n 'gTO ..", Clutr : nc o-port1tg'tt '
(mulat) ) n 'na (rt u os)
\ n gro-e Jl , 01110 os lundt.. o,
e n tyranua Est ultitn s fo-
da!"ltn<J p lo coJn

1 n n as e t' r 1 n r r l
bra il irns. nlt' 1 i # muito
la, ma ha nclln u funla intt t "a
f- oi , qu n .. torna e li .
arr r (') da cabocla da um do 1
urp end s de n a vida
int rior .

Instrumento.
te. A
(1
\'H '
Ha
lllttlti
D
I
'
pra

n 1n
HISTORIA DA MUSICA
tos estridentes, chocalhos,
pandeiros, clarins agudos,
e o bater grave e soturno
na cadencia ruidosa doa Zl
fiII. E essas multides inqui
e eXtasiadas de prazer, so vo
saa e reflectem, nos seus can fre.
mito insopltavel do desejo. can
alo feitas para serem ~ e
icas sio os sambas e I
picantes e
E uma bachanal de
icativas, pe
se combinam
aquelle
VQ,
ado.
t t "\ ,, t t '\ u t. ''
r 1 I tt ' taupt 1, n lU ' tuf
t ' t '" I' ' \ td' fi 'lU \ UHIIttpl '
ra '1, tt ' fuu I ' ltt ,u t 'Ut ' I' '
UIU h h t tUU' !I Ut f' IH ti l\ llh l '
' r ' n' ' '" ' r ,, uu' 1 'I '1111 ' lu'
1 I '11 u tU tut l ) h 1 o ,
utr t I ' ' f'' s ) l\' ta ' ' tltll .,
,tfr u 't' 'tt p u ) tttffn 'll lt, , -
t r n h ' , , n n t t '\ i t u, u u a t , t\)
:tt nt t' tt I''' t'llt' 11\tlt ,
h 'f t m m 1 f m ' f i nm 1 u
"'' f t I ' ' , m ,,,, t' 1 ,r t tn 1i I m
l lU U I ' 'SI\ I tu 'ti ' ', Ji.
in '11 '' 'httt'ut , ' 111 lutfht, \l ,
' uttl u, ' tppr hu ,, t 'tn '
1 I ,ri {I ) l uu h, a , u (}
n tt( ' ti un h i , t ,
m
m
Jm
nua h.\1 f() l\art"'' ai pt)r
n u tu )\'I na nt )luptu ,.
t J 11 ' t ai ra , iu
I n I tn ,li t 'tt 'oh 'rt '
1\' u it tn tri
I I
n
'
m1
I
t h 1 otu '
'"
l
r
HJSTORI<\ Do\ .\\LSIC<\ BRASJLEIR"
ferivel, como ao .. fim so interpretes, que
fiquem todos como endo do povo, e
quanto mais se integrarem na alma ano-
ser o merito dos que os
corupuzeran1.
* * *
Faltam musica popular brasileira
o seus desbravadores,. Vez por outra, j
o tm tentado, como fizeram Alexandre
Levy e ..AJberto "epo o.J mas ainda
no ti\ernos quem soubesse embrjagar
nessa ionte inexgotaveJ de inspirao, tra-
duzindo os pendores e anseios da alma
popular. At esse dia ficar mysteri
a psycbe brasileira, recolhida nas suas
\"'Ozes intimas e profundas, que nos ele-
, .. am e
-

li
A MUSICA BRASILEIRA
COMEO DO SECULO XIX
A VINDA DE O. JOAO VI PARA O BRASIL E A
SUA INFLUENCIA O CULTIVO DAS AR-
TES - A\US A TERIORES A ESSE PE-
RIOOO - O PADRE jOSt MAURICIO E A
SUA OBRA - FRA CISCO MA 0EL, MAR-
COS PORTVOAL E O. PEDRO I.

li
A MlJSIC:A BRASILEIRA
C:()MECJ OCJ SECULO XIX
VINDA de D. Joo VI
para o Brasil foi
tuna predestinaJo
na nossa historia.
Traf'splantada pa-
ra a colooia ame-
ricana a crte bra-
gantina, nio s6
, abriu uma poca de florescimento, bem
como apressou o movimento da indepea-
dencia. Desde a Carta Rgia de 28 de
neiro de 1806, seis depois da
. ' ' .
de I
a
o
do
. ...
o
a
fi I
...
fi a
l-
i lt
....
f
'
l ..
lll
-
r 1m
..
u "
\"'i ld l

.. .. .. .. .. .. ..
I
-.::
t: t UDJ llll "I .. u
I
..
..
lt 1 I rrn 11 \" l
lDl
, ... ,
\
.... 1 t , I
,. u ... i 1, 3 n t 11 i...' ti n L tu
Ih .. lhll SI 1 r r i e " ' f .. _
"ti\ .2, 11 r lh -
ri c I -
-
' r 1 '1
n .. ttl q u ,'i n 1
inf iz
ha di n d r f n 'i ..
..
n
l)U
\ar:
'tdt 'r '"' ..
d [
m
! d 'a rt 1 :t h 1ri na, F r ..

Elia .. Fr. F r n i "
F r.
nt lnio
"":tnta
:\ ... tnai u mu:i "'a d .. utu
n
pu I r ta e orno rio
a quem attribuem 'ern fun-
nto :1li .. a autoria do lund Do-
Calda"' Bar a Joo L ai padre

Tt'll I 1 uuari I
..
r .... d 111 (
a nn .. rnu i '3 popul
i a r lig-i a, tr zid pel
'L',' 'P "ialnl n pel j ta
diffun inn1 n 1.. d lgrej ,
u e 1tr ' in lig n 1 n i<Tn rand
u 1 r 'stis'i l .:; br 'pirit rud do
i . .:sint nt riran1 v 1rta: ola:, otid
....
...... in di :1 p r 'n ti n 111 *l n t , be rn ' m ) r -
\" , 'i ln . , 1 1 r a n .. r ..
it s. I 'lr \ t ' '3m
"rav "nnt t\\1111 n, f Tu-
1 is .. ), 1 r tnl, fi' u na"' 'h r ni' m
1nd1 ;n luiu. F i ' rn 1 Yin i1 d O. I ._
..
I u .. , l riu p ri i
anu"-1 i .. 1 bra$il p
ntu, f l, P 1dr ' J
1ar 'ia ( 1767-1 l , !li
fulg nte j ti .:ti v , n 1
.. 'ialnt 'nt l ir
\ t \ \ a ..\\ \
BroA ll t
j 19 .!.
n
. ..
aur1 1
'Um
rrt
\ ,'ti
h
. ' ' . .., : 'I
'. 4
-
I H
_. ,.
ua ___ an _, ma
fJ D e_, rm a
. -
(j --_, . E,..,.: f) (j a f}f
a e ;. um' e r) In a _;v 1-ra ...
r_, .. f_r;,,-'0 a 0, I nfprone ata d>TOJ Offer-
..
, . .. ,
(jfliJ, 1':> () a a -'> a 0 etJra. ..
1
anda, Benedieta ..
#'flf'fr;; A 11na, Dei r a

'JI, Ut X mP E
(j
"nal o Commanir:;,
r. a

-
_r I'Jr t. a r.
:rT():na. tzf.ase, o
e evarnr_, a(:.. dt n6 mt9DOS e
ac& in}l;)r u , "eRO, Ff) wr.a
I
"' Yf r, .... , J
fiv;,, ,.' ,
,

rJ,

'='
_),
l'(;
"'a
( Jr(; rr,r' df'-
3
(; ,
f, ,.
r> ""
I' I'
r,r,;,
YA:f.:t
.),,, ),
, ::..
(
<:r<IU uma (Jbra u trap
'-' W:U IJit J pr :1\
c'"puk nt-m o 1
YUJ&UK to O
faz
r
,.
r ..
72 Hrs 1 ORlA nA MusrcA HRASH rA
com devotamento re1igioso.
Depo1s deJfe, slS alguns lustros n1ais tar-
de, haveria de um1 gran'de
1
nusi-
co, porque Francisco Manoel era un ar-
tista menor.
assim Francisco Manoel da
ilva (1795-1865) foi o n1ais illustre de
seus discipulos e unico que sobresJaiu,
tendo tamben1 tomado algun1as Jies de
contr a-pon'to com Neuckomm, o grande
artista discipuJo de
H;aydn, e que dirigiu o celebre concerto
de 3.000 professores, na inaugurao da
estatua Outtemberg. D'a sua obra, saJ-
vou-se apenas o HynzJz,o Nacional Brasi-
leiro, em cujos sons .quentes hfa alguma
coisa do nosso entusiasmo e da nossa
im)aginao tropical. Como seu tnestre,
talvez por causa de1le, soffreu a guerri-
lha de Marcos Portuaa1, quando musico
Cap.ella Real, que o 1111aestro portu-
dirigia, e a quem succedeu mais tar-
Deixou varias composies, inclusive
Te-Deum e Hymno da /ndependen
,
l1rs r ORlA UA MustcA BRASIL!IRA 73
do Nacional, que o imrportalizou
,
se1n esquecer o papel preponderante que
teve no dcscnvoJvim do ensino musi-
cal do 13rasi I, de que foi un1 dos primei-
roc; C1 cuidar.
,. just) t t:Icrir Marcos l,ortugal,
con1positor portuguf s de fama ern toda
a Europa, que veiu para o Brasi1 cun
1813 e onde exerceu g;nandc influencia,
cujo beneficio no e pde conte tar,
posto seu o desmerea pelo mal
que procurava ao outro arti ta ,
a Jos M'auricio (
1
) a f ranci co Manoel
e a Segismundo Neuckon1n1. IJon1 Joo
VI qu<. c r a, corno vimos urn paixona
ou u1n suggestionado pela tnusi a e
cuja protcc:ao a J J \ru1ricio f i a pro-
v a 111 a i s c aba I c in c e r :1 , 'nu i to f '/ p I a
cu I tu r a anusical do lira, i I. Logo que ou\ iu
os negros do ( ..-<>nser\ atorio d
(
1
) C .. omo e abt, 30 fam da \a da, Portupl
'urou Jos Maurldo, qut fraternalmftlte o
nurna bondo a recondllalo.
, torna
em'qu
que realiza
em anta
r a voe,
tores ' valor.
foi n
'Jltln J(('I.)IJJ'J)CII U lht JHCJdf.
JC&Ifl:lVQ, f:Jic JJ( (t ltJJ)ll() f'ur ..
tugttJ tlt t*AJIIIJIOJ' ()IH'III, qu( ftJJ''"Il' fo1tll
tJll('lli( CXCCIIfttdllHj (i Ht llff'J'IIIJ) tOIII
()H ti I', J lj 11 c), d '. 1 (' d (J ( ' '. ( H J h ( ( . '-. d ( , '. 1
q J . OH ou VI'tiiJJ'II, b lf ,., ' ou (J (I I 011 I I HI I
,,,. J), l,t-(h(, I, ,. u1u:a ,,,,..,,ti,
cuja t1J>crturtt ((,j n1nclu (UI f )til i , f'lll
J832, hyJtJIHJH, IUIJ (fJ IH'I'Il (
umu sttlf11Jt)JJ;t purn (JJ'tJJ( tru, S a obro
U(J JtJUHtcc-, Ht ,,,.rcJtu, U(, JH'"' f''' v ui( 1 lttJJ
as ntcn H.
111
I( j Jt( 'MAN II',MC, NA Mt JSIC A
IHA
1 ; 'n 1M A 1 r p M t 1 N ( J H J' A , u A 1 x ''' t
(JI I I I f f I I IIAJ I ''' Jl I I 1
1
, Alll (jt, t'JMt , ' Ar Ml t' A tHtA u r aw
1\ 1111 tJI IA i I tAl IA
1
Aa.t
'l J', ',, JMf' I J Jl j , 'lt AI t' t I I
, I' I A J! A N v A , 'J I' '
1
A t ,. , I , '
f,
1
f I J J ,fl J U J1 f 14, t f ttl I Jf
fi)iA 111 JtiA ffttf'''''"
IM f 'fl
1
I I A A I r I
1 1
ft t AI I f MA I il '
1 1
JIIJJ MA IMI
1
1111 ,,
1 11 M 11 11 Jt 1 At I k I IUI
Ml ti I t
c 1 I 1 M
t a 1 1
411
t
I 1 t Ui A ' li J tu
1
"
1
IC '
1 tt
XIX
'
I
...


111
,O ROMANTISMO NA MUSICA
BRASILEIRA
que
foi a tremenda re-
volta do individuo
contra a sociedade,
]e\
7
ando-o a hyper-
trophia do eu e

a um devaneio da
personalidade,
quando veiu da Europa para o Brasil, por
volta de 1830, j encontrou no brasileiro
um romantico feito. Em regra, somo de
um individualistrJO e altado e fremente,
t I ' .
' J .
_. I .
I .
\t
r r
li,_
dll-
11 .. 11111 1 r 111
n l. T ntl m
111 11 lti\l

n-
, I
1r 111
L -
r l ltl
..
J
r n
"' .
um ur

m m u
.. ...
trl
hi: ri u



l'
li J rn I n l
TI ri
---=
-
-- r rgulbo ,
da mu i a no Bra il a
tad d ulo I . en
.- ......u arl om um ao
r ta d o paiz. ori
d d in pira -o opulen
..
I

uirtd
tim r
di 1
n
ar I
I
1
am no
..
rra
d -li _ nh m
n
..
na1
u mu
nt In
fluind
..
-
-
u-
(
H .,. j
,
I
L;.. () a no
es o ugg ..
gem em --.. radio num r
umbramen Jn mphonia
d ,.t'f orde mages ;o e b apaga-
4 ..
I t) ..
ti
(j t
..
a rrJ
a-mpr ao adm-
h p rduaria no
u g .. r .. am a' 'nha,

r f)
--rJ Car .........- , rt
... .. " o, ltado -
' _4 .. '"J ") H m/tiJ A_ca1'e,
a d r_; J' a r ta'
: fJ.,
o (a; e Joanna
ambas meJbf,r ympathas,
a f:ana 'a ,, tri , leYaado
0
(Juarany n(:; rf, Scata, etJm eraack
extt) t franc:o. e
d JrJU crJm p1f1avru ,
(; amanf 'J: fJt.te to crJnunetiJ de
dov.e itJ.. -..r '' iniri(' d ra
'eu) r'
1
a ar ( (Jf r J
f Lar r;, ( J(' ., , :11 ,, a
# , ,
r> tr ''.r)r ( PJ t ; ;;a 1TtJ / , ra J,,
# ; ,
f') (Lf: (" I '> ?J
"
()
r, r:; I' '}'
ar r,
J
( 1
I
, (,
,
( (J (J J:J )' "
ff r
a
J ()

,
86
HISTORJA DA _M.USICA BRASILEIRA
cisava, pois, ir buscar alhures o que llie
poderia dar o paiz. No ambiente do Bra-
sil, teria encontrado todas as foras para
sua criao, independente dos mOdelos
extrangeiros. Nem oonalves Dias, nem
Jos de Alencar delles precizaram
1
e fize-
ram obras definitivas. A expresso bra-
sileira de ento, que bastra poesia e
ao romance, no desmereceria a musica,
antes pelimittiria uma fora nova, inedita,
do maior fulgor. Temos que conquistar o
rythmo brasileiro, como conquistamos a
terra, numa tragedia estupenda e conti-
"-. nuada. Carlos Gomes, ao revs desse es-
foro, acceitou tranquillo as indicaes
extranhas, esquecendo-se de que o trai-
iam. No Guarany, pretendeu criar o in-

tan1smo na musica, guisa do Alencar e
Gonalves Dias, despertando a terra, na
evocao do autchtone
1
assim tornado,
em falso, a symbolo da nossa
Alencar, dizendo que affirmou a independenda in-
tellectual do Brasil.
HISTORI.a\ DA MUSICA
f.. gente. Tirando das selvas brasileira
guns motivos quentes, que
seus trabalhos, tem por vezes, Ullta
presso forte, de mocidade e audada.
Prejudicou-o, porm a escola de
italiana, fazendo-o desprezar as vo da
terra, ott comprimil-as nos modelos da
<<arte, sacrificando a inteno frana.
A preoccupao de um genero em
arte um preconceito infecundo e pertur-
bador onde,. no raro se prendem os mis
desejo incontido, ansia que procura ex-
presso na propiia vida, acima de todas
as contingencias, na sua idealidade
luta. Os entraves de genero, como as h-
mitaes de frma, so graves
livre communicao entre os esptn
nesse vago em que a arte __ os
enlaa e os domina. Ahi . emoao,
exaltando a existencia e permttttndo eu-
til-a em toda a plenitude de fora, de
belleza, de inten idad . Car
por e emplo

t(dore_ de eu e pinto e como lencar
con trui e .. obre nos- moti,o uma
obra bra ileira, eria no leaa o un1 mo-
num nto bem ntai.... olido }Jara enfrentar
o tem1 o. Tran por attdo-o portn para
ilo ob a influencia da longa aria
italiana obretudo a'"' de erdi nto
em franco '"'ucce :o. Carlo oome do-
minado pelo ambiente. em ou em
-
animo para reagir, libertando- e, cedeu
e compoz obra en1 Trma italiana
..
com a'" preoccupae do <bel-canto o
que lhe tirou muito o fre cor a graa e o
infere e. Enquanto no Ouaratl)', lencar
torna. inconfundivel a linauaaem do in-
b h
dio da do'J branco na OIJera elJa e
unem e e 111i turam na me ma aria
nas me ma modulae nos me tno ac-
centos. E 110 entanto os indios de nossa
selva tinham sua mu ica, livre e audacio-
J. Esse fundo falso perdura na obra de
Carlos Gomes, onde a frma o en-
constante. s vezes, o esprito bra-
stletro se rebella contra humilhao e ir-
Ht.. T< Rl.\ D Ml IC & LEnt
rompe quente, 'lri o .. indoma el em nota
violenta e combiae que bem lhe rtft-
latn a origem. as, em geral, procwa
ltma soluo preconcebida e, em arte,
do dev ..... 1 urpre--a tnaravlha inedi .
O ucce o franco e retumbante foi
outra traio.. Empolgou-o, e acreditou
que aquelle juizo da plata da ltalia e
,
do Brasil uma tionada pelo ge-
nero que era o eu e outra delirante de
patrioti mo p la r aliza o bra ileira
. seria definiti\ro. 1 im entr a u- e cada
,ez mais ao molde findando
por esquecer O' motivo, na tonae . O fa-
\ror popular foi o maior pos iY I " nzo
zLlla forza itzdolrzitLl. Ciel di Parahybll t
1ia Piccerella, entre outra'", for m arias
em oga de bocca em a.
lm da itadas, 'r Yll .1rl '
Gome a eo11int opera,: Fo. o. 1 72).
.. . .. )
alvador Rosa (1 7-l), d tn'ptr, '3)
factura italiana , qu Y31 u ,;!ran
succe o na ltalia t rnou-" t- P pu-
lar omo a.. tim d ... d
1
. '
- _J
rti
..
J -.
I I
..
1
I I ,-
d
.. . j I I I I .
o
OT
do
l I ;
i , I I
100
HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
uninao-se uJversal, cott1o
f. attcstam a sua Srie Brasileira, para O!,
chestra; as Variaes sobre Ul1l 1"' /zenz'a
'Brasileiro e o Brasileiro}
corn emoo sincera e con1o u111
interJJretao pessoal da aJn1a i11genua do
povo. Na Srie Brasileira ( fJreludio; Dan-
sa cano beirtt
regato e Sa11Za), sobretudo 11a u 1 tin1a.
parte, o n1otivo J10JJular surge con1 un1a
adn1iravel cr local, ref]cctindo essa dan-
sa rneio barbara dos africanos, con1' seus
ruidos, bizarria-s e IJatuques. O 1"'a1zgo
deJicioso de frescura e graa; as
em torno do nosso pOJJUlarissinlo V e1n. c
biit ... , feitas nun1a hora de saudade, quan-
do o artista estava distante' Cla Patri,a, so
ungidas de intensa nostalgia, num estilo
colorido e sensivel.
Era Alexandre Levy umJ romantico
apaixonado, que olhava o oom me-
lancolia e cuja juventude viera nim,bada
por um vo de tristeza, participando da-
quelle estado d'alma que Mauclair cha-
HISTORIA DA MUSICA BRASIL!IItA
101
-
m:ou de schumann"ianoJ. _tal . a infheaa .,
e
" do grande m.usico de Zwickau. A serie
-
Schumltlnnlana, para piano, de urna poe-
sia interior-Jfrfunda, em que o corao
o maior divinno da vida. Ama as coi-
sas silenciosam'ente, mas com uma tor-
tura do infinito, que ansia e nostalgia ...
Sua musica, onde, por vezes, perpassa
tambem um.a certa influencia de Beetho-

ven, quer a simphonica, quer a de piano e
camera, feita com grande frescura e
sinceridade, Une musique d'aveu , pode-
riamos d.izer sem exagero .. D roman .. tismo
no era un1 desespero, ante buscava, por
sobre o fundo pertinaz de melancolia, as
rutilas e brilhante , a orchestrae
. , .
subtis e esmeradas, os colordo vartos e
empol,gantes.
A'pesar de ser toda ella de iniciao,
essa musica, compo. ta com me tria e
fit1meza technica, ficar em no arte
como um sonho maravilho o. Ma uma
Xvez o artista teve a sort da illu io.
A
quando alava o voo ...
j . i
110 HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
presso varia com a alma de cada povo.
Aquelle que no conseguir dar
arte uJrJa -feio propria, imprimir-lhe esse
caracter decisivo e forte, no criar nunca.
A criao exige esse toque maravilhoso
e inconfundvel, em que a persona1idade
do artista se engrandece pela fora hau-
rida do esprito collectivo e o
Jiza, elevando-o a utrta expresso absolu-
tamente dominadora. E a actualidade da
arte, sem o que as mais beiJas produces
fenecem, como foi o caso "'do theatro inac-
tual de Voltaire. Essa actualidade envof,.
ve no s o momento, mas ainda o tneio,
reflectindo o complexo dos valores uni-
versaes de cultura. Por sobre esse mate-
rial a mo criadora do artista 'deixar, no
modelado, o signal de sua vontade, as de-
fonnaes de seu temperamento, que lhe
no permitte copia, mas interpretao, ou
"'-revelao. A alma do artista est sem-
pre presente na sua obra tanto mais for-
'
te quanto ntais pessoal e mais differente.
A sensibilidade dominar a materia, mas
HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
111
da fragilidade desta depende por igual
a grandeza criadora. O artista , pois, o
aoontecimento mais subtil da natureza,
realizando a unio maravilhosa da alma
J.. conectiva com o pes_soal. Os
que no o consegutrem, terao fetto adap-
taes amaveis, copias fieis, decalques ca-
prichosos, no vingaro jamais.
* * *
P.odemos caracterizar o esforo da
nossa 'musica, que veiu de
},890 para e, pela procura de uma
s
o brasileira no simplesmente Imttatt-
' ue
va nem tampouco regionalista mas q
raizes profundas na terra, no sen-
timento da gente e nos pendore . alma
fi
no pa1z e uma
nacionaL O que ore ce _ er
tt homem decifrar a natureza qu
mt lU ao osso trabalho
o deslumbra e atordoa. bri
tem sido em regra o de adaptar, -
112
HISTORIA OA MUSICA BRASILEIRA
lho c fulgor, mas sem, foras para cri ,
, . d - f. o
curopco e aan a nao Jzcm;os urna civili-
zao brasileira, cujos indices se distin-
gam com preciso. No entretanto, ha u
1
na
ansia inquieta de liberdade. As foras que
devero reagir contra a oppresso das es-
colas e do espirito estrangeir.o e criar
0
brasileiro, parece que despertan1
flUjantes e admiraveis. AcreditemOS nel-
las!

x No exaltam1o.s arte regional, fique
bem claro nesta poca de nacionalistnos
ardentes, observamos,, apenas, que no
temos uma expresso caracteristicamen-
te brasileira, na mlusica, a a1lem,
a francesa, a espanhola, ou a russa, seu1
/.. que isso as torne meJ1os universaes. A
musica nacional uma flr de cultura,
que reflecte, em geral, nos e
sobretudo na factura, as "frm:as alheias,
desabrochadas em otitros nJeios c aqui
pelo prestigio da intcll,genl.ia.
Sentamos, todavia, no meio esplendido
tiiSTORIA l>A MUSICA BRASILEIRA
113
que nos cerca, nas energias de nosso es-
prito, esse genio que nos permittir criar
a 'm1usica brasileira, como um mtivo ma-
.)( ravilhoso . de esthe.tica O neces-
sari.o buscar a tnsptraao em sua fon-
te pura, beber a agua que ce da pedra,
dircctam!ente; sentir a terra a alma
livre de todos os preconceitos e no pro-
curar ver a paisagcrn1 brasileira enfeixa-
da na natureza europa. Temos que ... cr
hum1a110S antes ele tudo, querc1nos dizer,
J)Ossuir o espectaculo das coisas oon1o nos
e no defornl'al-o por u1n pre-
conceito esteril. Sendo brasileiro , ficare-
miOs por 'fora u111versaes, desde que eja:
t3J111os ca))azes de criar por n n1c In o'" .. o
as inl'itacs passan1
1
'A no a ntu 1ca
ainda est adorn11ccida, cr pr i o de -
pertal-a c ouvir o seu canto d liberdade.

-o esforo para unta c./prc
cal 11ossa, no rcflc o da terra

o mu l-
do ho-

I H
' J
D
e plodiu
nha insidiosa, 6 a custo ven-
obra tem calor e vibraio, 0
do da natureza e orbitante, que me-
lancoliza o h m. f original sem ser
preciosa nenr 1oquaz, qualidade porven-
tura rara nos nossos artistas. A nota pic-
tural d na 'mais do que a psychologica,
mas ssa reponta por vezes, na seritimen
talidade de muitas musicas, corno nessas
admiraveis canes que, ao ouvil-as, se
nos acorda na metno?ia esse vago e "lu-
minoso espirito da terra, na fantasia gra-
ciosa dos rnoli . A emoo que d s-
revela a unda sinceridade
arti ta para com a natureza, seja nos, c
8 nas ltas, ou seja no coralo
ua canes paginas de u
que fundeai o lirismiO natural com
n vibr prolongada,
'd AI
mo
do '
a nat
e a
das do
penetrao,
que, se no com,p
com'mov <i an d 1 .
ta,(') para orch tra,
pr.o imo da natu za,
a po sia do nr.
qu fulg n a
de claridad , na
t s ur.arc da ,
ora n 1
lar,
(1
t11 A tla na rtlt f rl 16
fJnilll llnthtJ
1
4 I I r#
fry illf!'J tr J 1 yrl ,r, ,:, 14
ffl f l:f I Jtlf1 f ,gtJI f J_J
, _, !,r 1, ,itl, J, , ,t r, 1trh 7 tt 1
IJ/
1
tftlttlli t/Jif ltttltr:t r,, 7 11r ..
fiiii:ZA, (/J/tfllll, 7 ftiJfl I (__,flfltt(!fl I
fJtltnIIU: f /i f! yRfiJ. , ,f r, rJ 1''
,, ri, r, f , , ''' J J, "'( fj
, r, A g .rr.
I ll l' 'r t {,f r:
(,f';, lf , I
r,, 111
' t tr, .,tr''''''''' J4t
, r, -, 1 tr1 , i' , I:; 11 .,
' f J, ,, ,,
lf il1 f IJIIII/1 f. 4 ., I Yil #f lf
;u, r,._ "" r, ,,, rgv, '"'' ,.
"'i ' lf j(, ,,,, ,, rl f ,,(,f:.
,
I lll4 ,;, '" J;,fflfifrf , L ,
Ar, ',,,,;, rtr,, IIIW:r
fJk f , ,
I
I 1/,. fi
"' ,,
,11
, ,11r ,, rt'
tMr
(J
, ' I l JJII , ""'
a f, ;, l tr
l'''" ,,
f rw-l;t '" , ,,
.., t I 1 J r'ttiaJJ OI I';
"''' , r,,-, 1a11 '''
f , ' ,, ' M.. (I"'" I , 't
f,, r., f ,_ , '1
J IJ.f ,,, jff I
IJ I ( 1 ' 1 I a il
Att:" t
''"' tjl
J,
,,,fi ' J ' ,,,t
I I &tU ,,
1l ,, ' I
"' ,,,jJ f '
I U I
J
f
f
f
; f I
(ID
o
n u d tino
com
e de merito inconte

to-
todo . Coelho etto; a
sol que t1111a composio de
e o Trio f4 ~
violino e todo
de
ser de oubo m " o a inf
de '
o
~ I . .
' I I I
o
no
u

J
~ f I l . 4
11 l>,: w

ID
H
p
IR
n bu p d
. cujo tino ifi tran p
n h rmonia d:l n tur z ' qu n
prem la lo. ntiu ma-
d d u, d " tropi n .. u I, l'. -
tic m lan li '3, t' foi u fie J cn:tJtlO-

a t ndencin.. d no o
,, i ' tll rB.o na trn d" unidad ,
poi r p r .. ' n tn 111 v z s (I L:' p [\r .. a , :f i 11 -
da .. m i ..' peltl dinJ'l3 .. 'o da ('Ulturn do qu
pela ..-- nota.... fulgurnnt .. tJa t " 1 -
d m notar 1 r v ze rtqu li ' ' o
para uma f )rnl hrn "i I ira, l1a n c011 ta11
perturll3 o da ..' .. ola.. ..'trnn ,
fa .... a n '3 in ta in1n irt. tiv .
a.. .. un.. obra.. en ontranl ... e .. 'pl tld r,
um ard nt liri mo notn
1
.
. r qun-
Uilla I gt dom;nant
o ntintentali
um

H
filin n r il n
n m di ipul .
influ. n nbum u
parid d b lu . Jl
::"''IIIL r i t r qu t m'
\ I .
11 011s irnm f z r .,..., i
tnr .. par nt d d
rd n1 "lt., n 1 i , fin l uni
n a .
nr. H nriqu 1
..... br i 1 i r s li 11
nt\t ..'i 11 i 11 1
dn m di<.t , nt
nt liri
rti
r
'
1 nr.
tint n
I
,
124
HJSTORIA DA MUSJCA BRASILEIRA
que mais suggerem :fo que com-
mentam.' A sua muska, de uma Simplici-
dade requintada, a :fe um Civilizado eu-

ropo, volvido antes para s1 mesmo do
que para as coisas. Evitou o prestigio da
natureza, ou por no sentiJ-a, ou por te-
mel-a. Alis, tambem Machado de .A.ssis
se esquivou a esse jugo, mas, no grande
romancista, a tortura da intelligencia
que lhe annuviou os olhos e fez despre-
zar o esplendor, ao passo que, no musico,
no ha essa inquietao mental, antes
amor s f6rmas, mesmo uma certa vo1u-
pia, mas to suave, to delicada, to car-
. -
c1osa, que nao se narmoniza com o sce-
nario deslumbrante do Brasil. A sua mu-
sica no feita na nalureza, ao ar livre,
mas nas doces intimidades nos ambientes
dffusa,' tem jogos singulares. O Snr. Os-
perfe.ao; nos, brasileiros, .omos ainda
e procuramos a
em sua mbsidade brutal.
HISTfJRIA nA MUIICA
Como dissemos; o r,
wald nos deu a nolo
gosto, duvidosos na
compositores, onde domina a
o artificial do effeito,
sas com ternura nas fil ._.
ci,lo caprichoso, mas que nlo
ca a difficuldade do ponto, tio
se afigura, nas suas figuras, 1101
buxos e nos seus ornatos.
procura humanizar os as
da realidade, nessa medida
nosso esprito, que as recria
digiosa fantasia. A sua esquivana
me'io foi uma libertao, no sen ido
que no traiu o seu tcmperamen o
lar e estranho. car, por certo, u
co isolado, uma vez que em ua
palpita a energia da terra,
que desperta profunda,
numa intensa nsibilidade,
artificaliza no e t ri1
os motiv lo con
taes, nem a i n ta
lNI lll\ \l I \ BR EIR
numa fantnsia multifonm, n m s de-
:r"'olvim"ntos , o pr. li o u intrin a-
d . sua musica \'Cill de urn , s{irito
qur sahc tran.Jormar em m tivos d gra-
a t.' dt' beJiczn t dzl' '-leu a cs, ale-
. . ...
grcs ou rnagoada . HlSf .1ra ao na
fau tuo .. n, ncrn li procura r oi vel-a 111
largo .. a e ont 'ntando- .a con-

trnrio, con1 o n1oti' o ingc'lo as te-
nue .. indica s. Jnu ica do r. 1-Jenri ..
qut' .. \vald feita ,'} ,eze de
tnotivos quadro 011 in1pr s-
c.. ugg utiva ' t 111 no colorido discrc ..
to, ll:t gTaa oa 0111p0 iao Oll 110 requinte
do d nho, um grarid nl io romantico
127
'
trios a I 'llttcna P a para iolino
violotlcclto, ' compo .. i p ra p
,c Jlara canto, so pagina magnif
grnnd po sia nas qua , para u r
c./pr sso do " nr. Rodrigu Bar
prot osito do Quintrito. Op. 16
id a 111 lodica s nt.pr original
torturada jorra com' abund ncia d 'li-
iando Jl la un fr scura limpidez.
traball1o de compo i o '
ariado pe oal .
'(lO\. .. i el distinguir na ua ntu i
alguma influencia dos romantico n
n1es c 111 1110 1tnliana, cn1 certa:
para orch tra m a pr pond r nt
130
HISTORIA r'A MUSICA BRASILEIRA
quando tudo se faz oro, num radioso
d l
umbranrento de luz. O canto triste
es b.
de Marab se ouve nesse am 1ente e to-
das as vozes se unem no mesmo lirismo,
oomo se a naturtza ardntc precisasse se
humanizar naquclla magoa IndefinveL
Por igual Jupyra, cujo preludio sobretudo
uma pagina muito brasiJeira, um poe-
ma da nossa natureza, no reflexo dessa
melancolia a que SfJmos levados peJo pro-
pro mundo que nos cerca, na sua trans-
bordante opulencia. f o Snr. Francisco
Braga autor ainda de varios hymnos, in-
clusive o H ymno Bandeira, adoptado
officialmente com letra de Olavo Bilac.
Tem escrito para piano e canto, sendo
que algumas de suas composi,<jes nesse
genero, a exemplo das Virgens Mortas,
sobre o conhecido S(Jneto 'de Blac, so
ies vivas e feitas com. irrecusa-
tUz Oaribatdi. E um dos nossot mais
regentes e professa a ceira
HISTORIA OA M
de composio no Instituto aelona
Musca.
Na sua muica senteJtHe
81
cias directas de Massenet e um
Wagner na factura simphoniea,
que as daquelle foram muito 111als
ponderantes, tendo sido discpulo do
sico francs, quando da sua estadia
Europa, onde esteve s espensu do
verno para aperleioar os 1tud01
classes. de com'J)Osio, contra-ponto' e fu..
ga, no C-onservatorio de Paris. A
de taes influencias, amusica do Snr. Fran-
cisco Braga retlccte tambem esse esforo
da arte brasileira para encontriar a
frma, occulta na rea]idade monst ....
que nos cerca e atorda.


ndo, tambem, fazer musica
brasl pelo que e appro ima d
dencias de eportruc no, t o nr.
roso etto, cuja m,
132
A
nA. MUSJCA BRASILEIRA
HsrORJ -.

d l
ciosa frescura e singeleza. Can-
vezes, e J -
. . Adeus Se eu morresse: amanha, Dor-
ttga, n "' . f t
V
lsa Lenta so pagtnas et as com
me, a I S t"l
espo
ntanea e senstve . eu es 1 o
graa . .
claro e simples rev a mes-
t
s aiJemes e de Grteg. E um Vlrtuose
re . I
de merito e professor de ptano no nsti-
tuto Nacional de Musica.
Sobresaem ainda os nomes de Arthur
Napoleo, o admiravel pianista, que cer-
cou seu nome de muita gloria em noites
memor is, e lambem apreciavel compo-
sitor, sendo de sua autoria 'Romance t
Habanera, Sute e Tarantella, p,ara dois
pianos, Valsa impronvptu, Valsa Melodia,
outras paginas de grana e poesia; Henri-
que de Mesquita, autor da simphonia dra-
matica f eanne d' Are e de algumas ope-
ras em estilo italiano; Carlos Mesquita,
pianista, maestro e compositor de frma
. '
samples e elegante. Obteve pri ro pre-
mio do Conservatorio de Paris, de 1885.
E autor da opera e de varias
ies para orchestra, piano e cn-
'
HISTORIA DA MUSICA BRAIIL!IRA
to; Delgado de Carvalho, cuja
filiava escola romantica francesa
to escrito a opera 'Moema, que '
os applausos, nlo s no
m\as tambem, em Portugal e na
e a opera num acto Hostia, al&n
133
rias composies para piano, inc
Sonata, Valsas Hum'Oristicas, Marche da
Poupes, etc. ; j. Araujo Vianna, que
creveu as operas Carttiela e Rei O
Francisco Valle, discpulo de
Franck, e cujas composies, segundo o
Snr. Rodrigues Barbosa, so
ros documentos de seu immenso talen
e rmagnfioos attestados do grande apro-
veitamento que colheu das sabias r
do mestre e de seus estudos . E creveu
o poema simphonico
obras de mrqsica de ca1nara; Manoel
quim de Macedo, autor da opera
dentes, libreto do nr. ugu to de
ma, e muitos trabal par
tra, piano e canto, m numero u
a 300, todo i topou cou ,

Li
134
HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
Bras
il. Assis Pacneco, autor de
mo no ' .
varias operas de merito aprec,avel como
1Moemo e 1 ocy; F..rancisco_ Nasc1mento_que,
sem ser compositor, fo1 um dos nossos
mestres de harmonia e teve o merito de
ter sempre o esprito aberto aos e
affirntar corajosamnte os modernos,
como fez com Gtauco Velasquez e o Sr.
ViJJa .lobos; Abdon M'ilanez; Carlos de
Campos, autor da opera 'Bella "Adorme-
cida; Joo Gomles autor de varias
simphonias e de uma opera V. Cas-
mutro; Francisco Mignone, autor da ope-
ra 'Conftactador de Dtm)antes, feita na .

velha modelagem' italiana, mas onde ha
uma congda de muita vlb'rao e sabor
popu'lar; Joo Gomes de A'rauj.o (Senior)
au das operas Carmosina, 'Maria Pe-
e Helena; Jos OCtaviano Gonal-
(l) Segundo depoimento do Sr. Osar Lorenzo
lo Sr. Luiz A. da Silva na re-
vasta Anel F ed N . '
. , r ertco asamento nos seus cursos
de harmonta obrig 1 '
Scb
ava os a umnos a harmonisarem at
oembtri.
tSTORJA DA MustcA BRASn.e
1
u
lS5
ves, que um compositor de merito
. . '
'do mutto aprectaveis as suas
quer simphonicas, quer de de
mera e literatura de piano e canto,
tambem um pianista de innegavel
Sy:lvio F.res, Paulino Chaves e .. ft
tantos outros que procuram ntllll
esforo dar mais brilho e fulgor
arte e nossa musica.
O ESPIRITO
MUSICA
A ARI E MODEN A E SUA
OVAS TENDE CIAS DA
SJCA PURA - A CO TRJBVIIO
S(JS O SfJM PEUJ SlJM VOLTA ID
CLASSICf.J- ORlO I ALIDADE
A NOSSA MATERIA MU ICAL
VELASQ1,.,EZ E (J S R.. Vll.rLA L080I -
F TE'i DE (JS A MU ICA- CJ
TAU IJE UMA MU JA 811 LEI
140 HJsTORIA DA MusJCA BRASJLI!IRA
vas que movem os 'homens. Os phcnome.
nos isolados se desconhecem na natureza,
onde tudo se liga e se "ha,,n,oniza, nu1n11
conjunto multipJo e surpretmdente. A
arte sem1pre; atravs de todos os
pos e em1 todos os 11m reflexo
do genio coJJectivo, na rclativiclade de
suas contingencias c pendores, por sua
vez productos de causas efficientcs, de-
terminando tudo essa finalidade a que
aspira o homem, para Jllelhorar e ier
feliz. O. artista a imprevista de
innumeras qualidades e resduos, cotno a
percepo esthetica de cada povo trans-
cen'de da troca resultante entre
0
meio e
o individuo, o qu_e dizer da adap-
tao do homem terra. Quanao nos lan-
em busca de 'ida, social ar-
ttsttca ou , '
. vmlca, n o nos rmovemos
.' mas obedecendo a foras im
e rremessiveis . pe sas
vencer. ' que se precasam realizar c

,
HISTORIA DA MUIICA
O 'miOm nto d
pd parec r d svair , 1
sivo, to rto como q l
vir para a r t
riao infinita das coi , .. lll'll
nam1os a nossa ignor nci ,
penetrarmos o s gr "elo.
cont m1poran os sobr tod ...
outra coi a, gual n ,
142
DA MaJIICA
e do Um fundo de nega-
(Jo ck falsidade defonnou todas as
aJial e
01
saciados dessas eJrJO.
desprezaram a realidade como
t'
e o como men
QJotra esse estado de esprito que
a a sciencia se verificou
o e110 das syntbeses apressadas e vaido-
quando o conhecimento i eito
e apenas, e, de novo, o ridi-
caJo dos !wiiUtlleiiJS desapontou os Wa-
, de orgulho. a philoso-
contra o scepticismo etn niil
-
, a aco volveu salvadora,
a ntelligenda e o timento
dos pelo instncto, e renovar
a f 1101 corae,s endurecidos e
a arte, 11111a ansa por f
e -
da Yda
-
11
r' I -
a
e transfor-
a
outr*
I,
petSOIJalidade
te. Bastar ataader
nrultaneo, em
rattleattos simil
se tinham 11 t 111
Jisado as A
va no ambiente,
Wt 'I.
-
ao, e, como
ida pairava no -
em gestao featda e
O que se procura ser
taio mais larga da vida, oa,
mais de accordo eo111 as irr
tingencias da realidade arl1tal,
do-se pela livre do
versa). A arte mod
mo, do impressi()oismo,
mo, do symboli
p ... eenso differente da
inedita e
O, OI
l44
Hr rORJA DA Mu JCA BRA ILf!JRA
arteu e quzcram dar arte plastfca
0
'fTI()vmento, ,,coflocando o espectador no
centro do para o que attingiram
a um engenhoso etranscendentaJismo phy-
sico - confuso em que as coisas nos
fogem como dados irraes, nos limites
do conhecimento humano e ao in-
finito, movidas pelas suas linhas-foras;
os cubistas decornpuzeram a
atravs das Jinhas e dos volumes, e fize-
ram uma arte estatica e cerebral, na qual
a ordem pJastca domina a sentimental
'
os dadaistas procuram o maximo de 'in-
tensidade psychoJogica nas coisas
e triviaes, tratando-as ingenuamente; os
super-realistas querem fazer reagir o sub-
ODIIICeJJte por sobre a consciencia; os
I I I
modernos se para
ao 10111 0 seu valor integral, dissocian-
Cfo.o de as e
00111 que ficam a a
da
clulica.
a da
o
H ISTOI{JA ()A MUSICA
14S
I
D
1
a realidade e cria. pela emo..
1110
mundo ... en i,el mai alto e mai
in 1. demaL. arte in i te ietzs-
be a arte da ap arencia do phe-
nomeno de nho. mu i-a urpreende
e traduz o l!oum o. ... ). ..._endo portan-
mai a olu a da arte ao menos
para
0
e pirito ron m:J)oraneo aquella
que ... er a mai liberta, para melhor
rea o de ejo de no -a inquietao
que ,-oJ,e depoi de de-
illudida pelo in_ tin to. E a an ia da
mo i a moderna, que no apenas tlttta
li rtao de frma ma de inspirao
e moti,.. , dando onoridade um \toam-
.. n e muito mai- amplo e uma atmosphe-

ra mai ioten a pe1rnittiu alargar o eu
poder -u je'""ti '09 tomando- e tggesto
pttra mt -: a e li\Ta das outra artes
e torna cada vez 111ai mu ica. O pa-
eqwcsslo da
a
ao
. - . -
a COJ.Sa 1 Sl, maca: SS'-
HJSTORIA D
rallelismo COIII a
na obra tttusical, que
reza tttas nella se

seu eno nso.
A musica modetna,
davel phenomeno de
uttJ instante, deixou
'"eiu da renovao
pendente da tonali
no os
..
harmonica impondo a
eguindo outra son
. .
go de gamma de onbecidas e
ineditos. Es a mo ica, vinda do
te m terio o e fa cinante
loridos e brilho e bebida no
russo foi um desl to.
pio perturbadora aos
ta e pre so predil
, .. a... e cola mu ica teto ido
meno a lio da liberdade
e pde e licar bu .
pecialmen
n1ai forte o

o
e
dleios.
e ;
:11
e alo conlieci os
l
; : " o occid
a revelalo de O
m ' at a
dos tlneo, de Mili Ba
Cai, , Borodine e

,a oomta
do estilo classico. Com De ~ ~
o (los seis
e pleiade de icos
que tOdOs os paizes,
na ltalia, na Espanha, na
e que teJQ um entre n
Villa a
. ~
, CU]a fo1Jnidavel
(lQ que no
adia a ica a ' 1
'
DA BRASD.EIRA
ti I l I
seu sarcasmo irreverente e di-
de originalidade erosa
e burlesca s vezes emocionante, atra-
aquelle jogo da arte que zom:ba da . pro-
pria arie. f Darius Milhaud, Arthur
, cujo engenho fonn!davel se
realiza musica erosa, forte e
simples; Arnold Schoenberg, Karol Szy-
manowsk, Casella, Bartok, Malipiero;
Respigbi, Falia, Roussel, Poulenc; Au-
rie, Sverac e tantos e tantos que, num
de exxaltao e de crena,

a como o pensamento

O necessario sentir a vida moder-


na na sua intensidade real. O mo-
tivo, pouco importa: Honegger, escre-
endo 'P. ic 231, que um poema sam-
phonico para glorificar 111na das mais al
tas do engenho coatempora
que a locomotiva, tio moderno
reaurgindo no oratorio e fazendo o
primu da
ria longa a
vagantes ou
ra encontrar
emoo
nliuma outra
tem havido
parte,
a nmteria
nia. Desse tran
chega a preconizar
a arte dos pela
mtultanea 'de rudos segun
(lo artista, ha-de surgir
rente para os homen
inquietao, cuja toa t1ara
artistas.
Um <los g.rand
moderno a j
seu valor ab lu

essencaa,
siof
'
r.
-

l

11]11
F i i qtt 11r. r
1l
par os o .
i dmir v lnl nre '"te ... ub ... - ~ I I I
erem a e 1as
# t li\T u p la ,ontad ind pend
s de ario ,
d arti n t r11 n mai d in"-
.. ] - ti\'i 111 m qtt d :appa a d
nt i 11 a _ p It 1 gi a' . E p rf i ta
- r __ ... _,.llr'la o a
lo u lado
1 li a : n ... 'tlhj ti vi ... mo qu
aJtntilla, i i qtli\al ri n r
_ ............. en in a rt ~ n1 ida d rei -
en1 q11 11n1 d I ~ 11t ... ~

iri , 111a" a 11n. i t n11ina 1 , e UJ
j tl; a r tn I i l r ta p l u
rnm nt l j th-n. \n m:,- n bj ti
,, a a r a t r 1 ..... " lt l ~ i n 1 i : I
I a ~ ant s -;. livr m tltipl
uma fora qu nY lv infinit t n-
t . Por ant n s . P dl'
11
Iuir, :;
Hrr ir za qu ' a - '11 ihili i i
1
"app
11a art mod r11a, 111 qu P
f a cina ju ti fi' .

'uando, m mu '
~
m
lor do m int i n
1
ua varia , consoant s ou cJiH
ant , nlo se quer apenas a cl litin
da oridade, que arrada ao ntfdo1,
mn meio muito mais amplo de prl.>
curar a plenitude espiritual, que a arte
COIJI n . O som pelo som, ou a cr p In
c6r, seria, sem duvida, uma stcril actlvi-
dade de artfice, nms o qu aspira o
som por tudo que o som dcsp rta, quan
do transfigurado pela emoo criadora,
que delle faz surgir um mundo de ima-
g ns e representaes, 1111Uitiplicando in
definidamente a nossa percepo do uni-
verso. ssa a funcfJ essencial d art ,
O Snr. Mario de Andrade escreve
justeza que teremos para amanhA
1UJI novo periocJo de hegemonia da Art
Pura, tal como a praticaram Se arlatti,
ydn Mozart, m que os ph n
nos IOnoroaalo tomados pelos u aap cto
puramente musical, sem proa-ramma, mais
" . :
do qu pela tua I d I t
a vida individual. ,. nd n
IA
pura, qu n
phl , pln r ,
a xpr o d
'datt qttol on na11,
qui on dan 11.
~ A 1 N M
d lro cl I
.
. '
'
ravilhoao , , hoj t
vantag n lmtm n a (no n
vi ata) c d c b lm th 10 r 1
v i , pc)d r moH l ~ u lal..c)l,
H ultra r a nlngu m "'
()fi cri dor , t , h
vr qu vi v rn nttN continK
u t m.rpt>. Appr(JXifTlltnd 1-n
bilid d d pot , n v
tal , o ntr rio, d pol
qu v ri te f
I i rop11d pn
ri 1 d
r ~ '
vlna
f

, I I
' I f .._,
1 I I .
. .. J ... '

ao
..... ..,,
. .. I

t I I f '
.
. ' . - I
t : I ' .
. . . . '
'
I li ..._
160
H rORr Mu JCA BRA JLFJRA
modernos dentro de no sas foras e da
nossa sensibilidade.
Trair o meio seria to funesto quan-
to trair o .
Os nossos musico ho-de ser livres
e desabu ados, donos de sua arte, domi-
nando a convenes e- exaltando o som
na prodigiosa simphonia da ierra. Embora
no fosse criador brasileiro, Glauco Ve-
lasquez (1884-1914) foi um musico ex-
cepcional, abandonando os canones e as
leis e fazendo .rmisica de uma suggesto
infinita, seguindo sJslema, certo,
mas pessol e independente. Com um for-
te tentpera nto artistico, accentuados
pendores para a pintura e a escultura,
11111a sensibilidade requintada, Glauco V-
lasquez a sua musica entre
o symbolismo e o impressionismo em
. . ,
metas-tmagens, que se cornp I etam em nos-
so graas sua intensa e.moao.
ReatctOnano e livre, servindo-se de ele-
tnentos _proprios, com umt cromatismo rico
e novos, Glauco nos deixou
HISTORIA D
obra admira el, que
11Jais ampla divul
Em essencia, era
que111 as influencias de
tudo de Anthero de Quental
o pessimism. Ha nelle a
dessa doena do infinito, de
M .. auclair, como o
nio da tisica, que con u o
trin(a annos, em plena
espirito. Esse res1duo de nostalgia,
que saciedade da vida que no foi
.. I I
ou o desencanto da imaginao, domina
a musica de Glauco velasquez, numa ele-
gia constante, onde o tumulto dos senti-
tos se niove em to1tura insana de de-
sejos negados, de ansias de
amor impossivel. Ha accentuad
:UI W.. I
(1) Admiradores e amigos de Olauco fuada.
ram, apoz o seu falledmento, uma sociedade, pua
divulgar a obra, tendo organlsado la-
teressantissimos. Tenaos in tido em obRr do
a pubUcaio de QU obra que
sigaificativo na arte
. I i
. ' l .
I
y, t

.
. .: fl
( . .
' ' .f . '

oa
'Beatri%,
" ... o
ao
. - \
abSoluta.
ser.

' " ' '
, que cop1asse a na-
11111 folk-lorista, que vi
os motivos populares para
sendo antes de 11111a perso-
nalidade exorbitante, o Snr. Villa Lobos
a ao r sua arte o espirito da ter- I f
ra, ao da natureza, na melancolia
do , enfim na incerta ps e bra-
sileira, a uni audaciosa e timida,
violenta e retraida. A riqueza dos seus
t
" '' , as dissonancias, o colorido vio-
lento e ca , a imagetica fecunda,
a ironia .. e sardonica, um accento
elegiaoo que1apparece sempre sob tmU fr-
'li ' <
I ' .
' i
' accentua111 os caracteristicos da alma
teira, que nessa musica de
J
' . . . '
, de duzentas COJtt-
operas,. musica sacra, simphoni-
.e 1rteratura de piano e can-
ser analysada sob uan s
os

f i
synthese dos
interior, por
na Segunda
uma

que serta
Aprovei
principa
Snr. Villa Lobos
elemento basico da
to popular, semi trail-o,
1 "< ..;
'do o que nelle ha-de humano.
artista sempre um
do, pelo milagre da , a
transfigurada. A sua ica
tt18r de brasileira, porque nel
ca o arntbiente em; que e
uma: forte influencia cul
gamos que se

tsso na aca,
na escul
te
n

'
t .. f -.

..... I f , ...
VI
A CULTURA .MUSICAL NO
BRASIL
O TE.t\1PERAMENTO BRASILEIRO - "O ESPIRITO
LUSITANO O JESUITA E O GENTIO -
PRIMEIROS ENSAIOS DE MUSICA - OS
AUTOS E OS MYSTERIOS, COMO ELEMEN-
TO DE CATECHESE - A MU ICALIDADE
DO INDIO. O ..NOSSO cc FOLK-LORE MU
SICAL A MODINHA - A CONTRIBUIAO
DO NEGRO A MUSICA NA COLONIA -
A VINDA DE O. JOAO VI - A ESCOL DE
SANTA CRUZ j S ~ MAURICIO E OS IR-
MOS PORTUGAL A CIDADE DOS PIA-
NOS. PERIODO 'DE FRA CISCO MA OEL
- CRIAO DO CO ERVATORIO DE MU
SICA tPOCA DE E TAG AAO- O I
TITUTO NACIONAL DE MU JCA - OUTROS
CONSERVATORIOS E ESCOL MU
A FLORAAO DA CULTURA MU ICAL
NO BRASIL.
'-r I
-fi.
I I .
~ \ . t
I .
. . f ...

o
o
11 ... 11.1
e
o
o
f :
o
: . ,
' ' .
o
ddlde, o
a
'
atbaia ~ t

YIYJa
"' lf
. da .
dos hollandesa,
da de
a estes a
e da vida social.
o das IIBito
"' "
iuo e a do ser
com a sua inspida PTo
de reino
foi alis
e
ra
e
e

a

u
I,
a
'
I
ou punh
gam 111y!ktlos ,
"""'rlr.os, n qua d nava a
lflo, at que, no sec. 111, cornearam
a Introduzir nelles um pouco de 1 n
' d lnado qu autor
proibi a
larej oad
.o
.q
m
'
I

an] ,
natura ,
tirar a 'tnor li ad
dominando o 1.
Alvaro Lobo ou
r r pr ntar n IIUt
ficado c I br o Mysterio de /1
Anchieta v u ca t lhano
j oo da unha rt u para o
ntado comi o
ind ,
ao ons
(tosa, vibrant p
silvos
d scripo qu d 11
de M -I lo: Urlo
ma s cro.
burl
J
194
HrsTORIA DA MustcA BRASILEIRA
personagens inuteis, como esses impera-
dare romanos, dos qaes no de\'iam sa-
ber muito os nossos indigenas... Outros
autos tiveram wande exito e citam-se
ainda o de Santa :_."rsula, de : nchieta o
,J
das Onze Mil Virgens, o Dialogo Pas-
toril, o Dialogo de Ave Maria, do padre
Aharo Lobo, o Martyrio de S. Sebastio,
o Rico Avarento e muitos outros.
A musica no seculo XVI, com a Re-
forma, estava em plena florao e os
choraes se oppunham monodia do canto-
cho. Por outro lado entrava nas festas
galantes, c.om as dansas, os . ta ti vos
e yslerlos_ ento voga. Alm disso,
a ~ n h facilitar-lhe a divulp-
io,
0
a reproduco dos orl-
O 81 asil nasceu
001111
a
influencia do padre jesuta foi in-
te. Em pouco , por
aldeias catecbizadas . es-
ehaj

HISTORIA DA MUSICA
que tangertt frautas, violas, cravo, e
ciam missas em canto de ,
que os paes estimam muito. Isso na
segunda metade do seculo XVI. Criavam
entre ns a mtusica instltiiJJental e
para as cerimonias religiosas e sabido
que os indios com extrettta facilidade
aprendiam musica e eram excellentes exe-
cutores, cantando afinados e com r}ihmo
seguro. Jean de Lery refere o entusiasOlQ
que lhe qausou uma especie de sabbat
de indigena, em( que os viu, em numero
de seiscentos, a tocar, cantar e dansar

perfeita a.
Ao
: . ...... . ..

desenvolvia nas el as,
extaticos, ha ia na
do que nos
da musica popular
-I;
I ntava a
cantilena
I ~
H

I
.. .
..
--
j imo
ula t a
o caracter da no sa
a i 1 ue11cia na alma
ue o r ago a o que

o e :J e cu o mu-
a

n
a; -
e
arte.
a e
I " en o
de

co,_ ow.e- 1
e _rde

orte pr - 1
6
':l

-
da r a o:: ---
bre oi
'

--e""" -o .. II""'P'Te o e o-
e rJ o o com o esrr-
'i"f -- :> t\...
4
e e f:-ma

,
HtsTORIA Mu IC.\ BRASILEIRA
197
de que no foi um elemento criad'lr para
a nossa arte, nem lhe fav!Jre eu mei [)S de
maior desen\"Ol\"mento.. \esmo os gran-
des artistas, quando as compuzeram ri
inno,aram nem estilizaram. ma5 o ar -
ram a frma primiti\"a, aa paladar cotn-
mum sem artificics nem
tos .. A materia -emprt :. :n_ -
ma e ninguern ou .. "J.rn1ar ---
lado. sal o na estilizao raro pt-
dante.
O r il1mos afrcano-- num_r _:j .. t
J
riauissimof'"o pri cipalmen e o-- instrumc-n-

ae . que no po ero d_ e
e emento de no a mu-:_a. u n
-
T -
ar- e e enco trar a sua ex. -=--
-

i .. a att hoje ain a - u. r
. ..,.._ .,..
o sa cu ra a "O
ou outro arti t . qu - o t
-tiliza
-
eze com
7
a dre Le
J
... Je em
re na io 3
(J " u 11
u
DA M'ullcA
e os be
brar um a violencia, tornando mai
Jaaauida a melodia, nto a i s i-
ao 110110 nto, ha ma-
prodigiosa, pela riqueza ry-
e pela variedade de timbre.. Ao
rcv& da modinha, que no salo se desviou
I . 11
da sua natural simplicidad , o
batlaqaae e o dos africanos nunca
o contacto com o povo e, na
, nio os co am arti fiei os.
Por fim, quanto aos cantos espa-
' os fandangos e as tyrannas, no
deixar gran(fes traos, mas,
aioda ahim, foi accentuada a sua nflu
significa iaso que sobre taes
tos nlo se venha ainda a f as
altaa COII&truces de ca brasi
VOI
te transfoa'lDem em valores no-
e differentea. do, por lo,
""
1
. dO seu abundante foi/e-
, nlo le
. i ' f n
I
.
. , '
o
pricho f n
A
do lo XV ,
a escolas
20() lirsTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
renga Peixoto, autor de modinhas e al-
guns ronds. No valem maiores refe-
rencias como de cultura musi-
cal. Foi quando em' 1808 D. Joo VI
aportou ao Brasil, vindo para o Rio de
Janeiro, para onde transrnudra a sde
da crte, que se passou a criar no paiz
aquiJJo com que nunca se preoccupra a
metropole, isto , estabelecer um cen-
tro de Ct'ltura e actividade, que impulsio-
nasse a fortnao nacional. Em materia de
musica, pouco ou quasi nada encontrou. E
certo que se impressionou at 0 espanto
diante de Jos Mauricio e <ta escola de
Cruz. Mas, Jos Mauricio, j o
foi um desses apparecimentos
mexplicaveis e que no re-
presentam em absoluto um fruto de cultu-
ra -
, senao um temperamento genial A es-

o re tgtoso que . .
d d ' os ]esuJtas haviam fun-
a
0
para ensinar
sua infl . nrus1ca aos pretos, e a
n de naior brilho, teria sido
HtSTORIA DA .MU!ICA
com as reformas que D.
troduziu, entregando-a aos
e Simo Portugal, cujos est
favor foram' assignalaveis.
....
escola, cdniD vi.nros, os jesutas, na
da de Santa Cruz, onde D. Joo VI fez a
sua moradia de vero, ao chegar ao Rio
de Janeiro. Teve ensejo de ouvir os pre-
tos cantarem uma missa e foi enorme a
sua dmirao e dos que o cercavatn ao
ver aquelle crpo instrumental e coral to
bem ensaido. A proposito dessa escola,
escreveu Balbi: julgattlk>S no attingir
o nosso f'im se no algumas
sobre uma especie de conser-
viatorio de musica j ha
d. - do Rio de
muito tempo nas 1mme 1aoes
ao ensino da musica aos e ravos.

tas assim como toda aquella :
'
cidas no Brasil ante
que se occupam da i
truco do po o.
(' ordem pod r o a, q u r a r,
roo pr(Jpr tari() d AFJ c va trJ paz, uia
uma pJantaJ;r) d cJ 2(J I Ja (J
xtenf,, chamada anta (_..ruz. a tJl(Jta
da uppr 5o d(J j ,u; , ' r,r(Jprir-
dad pa *>U 1m r,dr, (J) (JlJ rrJr, f,fn .
mm(' r)ara (J drfminrJ ,Ja ((,r{,. f'(JI
lJ da ch a da d r, I i a r' I c) J
j&r iro, an r, z r rJ" 111
'" d ca m [)(J , a r ..a a . .a (J
u <, I [ J # J (J (J
nca, a su,Jas d pr
ra.E letra , df muical, dr can.
u-, (J(w muit(, rt trurrat:ntr,_ ah Santa
(__,ruz ( r,,. ftn fY,uc:r, trmpt, form' r
ntr u , tr)Cadtlfe dt in tru
....-:1 c antad,,r habl JII(JI.,
tt( J , ()(,; irm MartfJt t San1at,
J'('rt c('' arn. nte ,,.
para , ; r f)V()', :1m.ar, . (I& l ..u r
qu a x rnn rK1a rf c atJ
t ufJ) l' rt , ,
1
J , n
r ''' a I(, " t:l pr, n J r r> (J a 1 ' 1
ra , cJ au a (.,rtz l ,,, (.,a 1 J r
1 J/, c h r, r n :t t r r
rr r (' . , '" r a r de uttt nlt,tfr, frtla
tft.,ramente atlnzirav,el .
.1/l"a (), u r, Jj()(. r J;Jr ' lf
(: 1, lfI 1 r(:; r,fir r1, (Jf, ,r JJ tr'
ti(.J f>rrn f(J f lar I t t J " ri
1
'
t 11 tn ((Jtnr, 'JIJJfJ t d J J J r f ri
CfU cJ i tni(U m ntr
11l1 ra
t nD
art1; e I' P'' \1/IJ qur ,mP'' 11
tanttJ.
204
Hr TOHIA u Mu Jc. AN IHA
0 dois irmos Ma_r,o c Sitnlfo
P t 1 hem c >tn > C)S tn:tl<)rls C(>JJ
or uga . d J . f'
de musiea do Rio c tllll'Jro,. IZC
ram tambcm as rneJhclrcs rcftrcJJ<'Jtts a
estas duas cantoras.
<' [). Joo V I tam,bctn enca rreg.,>u <Js
irmos J'ortugal de coJnJlr <JJlCr' s, que
foram inteirarnente c>:ccuta las rJs <.lif;.
cipuJos de, 'ouc.;ervatoric' do, jesutas cc'm
OS appJaUSCJS l{Cf l<!S de fCJCJCJS OS tf,IJIJ(
ccdores c txpcctadorcs,,/
Podemos cmtar desst! conscrvatorio,
4ue pro Juziu c,trc os S( us discpulos ccm-
certistas de mcrito, tanto contribuiu
para a diffu'>ih Jr, ,, JS'J mw.ic"tl l'ntrc
I
ns, o inici J da nr,ssa cultura arh.
Ues .t penod'J que data <J nosso dc-..cn
volvimcnt-_, musical, tcnd(J sido, dcutro
das rcJatvidacJcs, um dos mah;
fecundos que temos tid(>. Para issr, ctm
correram fatio c.Jiver o , entre os quaes
sobrt a 1:
pmtc hra c (J r ''('IJie,
0
aqui de vaw, art ta d
, (,I , ' , tn ' J M
,. Mnrl (J I'<Jr UJl I,
stu irua C) Sim , I
nuuti tuH c t1 ,
v i r i u n 1 J1 tn tl l1
<I,, ( ,H;t ri<'. Jm
pr 1u 1 ,,,. rtl.( u tt , uj
IJIIIS( ufJt f:ttlllltltl r
,
1
u , c,rrt t' 11 -. vrt
I
infl
:tiiJHt Vi< t,,ri:t ,. 'lu J't''J,rta f)
<'ia r :t C c ai ' tJtlttJ tr J
1 ( fl iu fJt(f(Jr ''' "
11
'
1
'
1
' t ud 'I 1 J
' r :t ' 11 '. t ,, ' ' st I '' llu d , ' C ' t h d r I ' CJ u I
c),.,
1
.,.f(J <lt '2lJ (]c N ,v nthr, d I
1t t ft1 ( :tJU JJa I ' r
f ( 11 t,, , f c i 11, v :t r i ;J r c f t r 1
,,, M:1r, (J I
1
t1rtu I,
, IHJJt : ua di r..: i d
f cz r nt r ra

I' ttllltJft' t' Mrrop
s fll dt
{:(JJJ 1 r r d
I 'Oto " "
J
'
lo
1-
or certo, n i .
a revolta independente agi-
os nlo havia ereni-
. te para uma foJnalo
e dahi o frutos rela te
da p . cria peri cara-
l-a, no e e cessivo accen-
o an eio para despertar as vozes
na , atrav de elementos extranho ,
arcandro o primeiro contacto entre a&
f da terra e a cultura univer-
1. encontro resultou a figura de
, o que vale pela affi
fora incoattparavel do espirito nativo
J
ira florada.

periodo da cultura
r de
tiOIIIll
'
bene

ri CIO,
tida de

c o pela
nra aquella epoca
vida. A n independ
pela liberdade, soffria
zes da g.loria. O to
nilo cada vez
feito do Ypira


]oven
poputarida
do povo, fo

os esp1r1
de
de
I t

208
HrsTORIA DA MusrcA BRASILEIRA

ran
1
lanados pelo ideaJismo americano,
no amalgama da tradio jurdica pnrtu-
guesa, da sua experiencia e ensinamento.
No se podia, naquella hora de tum'ulto,
desviar o esprito da obra social construc-
tora e o ambiente artstico, criado e ani-
Jnado pela corte bragantina, se ,desfazia
aos poucos. J os Mauricio Jastim1ava a
partida de O. Joo VI eJ e'n1 palavras
doidas, relen11Jrava aquelles tetnpos em
que <' tinha nos seus olhos eJ-r2i e nos
srus ouvidos un1a orchestra in1111e11sa e
prodigiosa. Bm, 1830 11110rriam o grande
e Marcos Portugal, as figuras do-
da epoca, e, enquanto o paiz se
contra o imperador, desapptare-
as foras da primeira flo-
raao da nossa mJusica.
Conservado
0
patrimonio intellectual
vetava Fr n M
tor d a ctsco anoel. Se no era o au-
, a sua 1ntu -
d
tao era profunda e a elle
eve o
ras,t. "Soffrera na miOCidade a
'
-
DA MUSICA BRASILEIRA
m;alquerena de Marcos
1
dando passar do violoncell para
0
vio-
lin,o, sob a de dispensai-o caso
no revelasse applicao igual nesse ins-
trumento,
1
m.'as vencera pelo esforo e pela
dedicao arte. Della fez o seu grande
apostolado, pois tinh'a que, dentre as bel-
las-artes, indubitavelmente uma das
,que m'ais directa e naturalmente contri-
buem' para a civilizao dos povos, e
IObremaneira influe no bem estar
da P que
ceito lhe inspirou a
exerceu ben ta e
estudo da ica.
Manoel fundou a
Musiclll, 26
e, por f
v reali
fund
q

... t '
.... .
jun
a criaio, tendo F
, no prologo da edilo do

. de IIIU ICa, que COU a
. Pedro I
decidQ e111 palavras ai-
. da o gesto do monar-
e
cba. (
1
) O si esta pre-
(t) E ta est assim escrita:
.,,.,. Havendo V. M. I. pela resolulo de 27 de No-
\tmhro de 1 41 Se Dignado Annuir ' creaio de
um t "MIISka na Capital do lmperio,
facto que testemunha a Magnanima Solitade
com que o progaesso da Naio que a
vfenda confiou ao Seu Paternal Oover11o,
orgio da Sodedade de Musica do Rio de J ro, de-
p6r * o throno de V. M. f. o tributo de
de ua eterna e cordial gratidlo.
musica, Senhor, d'entre as beiJas-artes, ia-
das que mais directa e natural-
lcMBa + .... >
mt para a dvlllzalo dos povos.
de certo modo o homem;
ao seu coraio, ada a
.__ da e que solm::manelra ID-
,._ 110 bem estar moral da
...! por isto que os Ooveruoa das Naes mais
a beaeftca inflaeaa da maslca,
0
e cultura d'eete
lastltutos e
01111
miaCio,
hon
Capei I
cos

cta
.....
misando o seu ensino e
ses da soedade. E tanto se
sar e promover por todos 01 o
ddo d'esta arte encantadora, que ,._
Frana e a Allemanba, ollde elle
gatorio, aaaexo ao
maria; procu d'este 1 111r
mrntos que as
clamam, fralfquear nmiJea
tende ' e por
grau de feUddade que de
zivel e proveitosa lfO
coaslderatJes de
DIO
ralo de V.
na Crte do
H entes
se
tram
de
1.; I
f , I
' ...
' . :
o

DA
a que Manoel
Jn na nova sde a 9
de Abril de 1872 e em 1881 foi dado ao
Coaservatorio au mia de ensino e ad-
ministrao, rontin ndo, porm, annexa
Escola de BeiJas-Artes.
Foi com a proclamao da Republica
e merc dos esforos de Leopoldo Miguez
e do Sr. Rodrigues Barbosa, illustrado
critico musical, que o Conservatorio,
transformado em Instituto acionai de
ca, pelo decreto de 12 de Janeiro de
1890, se tomou um grande centro 'de ul-
tura musical, de cujos benef no
cito duvidar. A iniciativa dessa ansfor-
tuaio foi do sr. Rodrigues BarbOsa, que
se prevalecer do seu pre
to ao governo provisorio, na hora
OB er faceis e cu para
1aYir , e pbte , depois de
e trabalho, a
...... ,
do Pllldo, .. ! I
absoluta
zao em
COII,PI
Manoel.
omeado
do novo
do o seu corpo docente,
a sua intallao, tornou-se l I I
cultura de rito inco I,
de deficiencias e falhas. A
ao liberal e tte o ensiao
essencial arte, evitando
preconceitos e as de
to iaes ao d

cutir as vantagens reaes do
s n
...
lhes dar
pouco. 08
vido a
misso de el
turbam a
f o
216
HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
bilissima em favor da onra que ajudra
a fundar, devemos citar Alberto Ne-

pomuceno, que por var1os annos exer-
ceu esse cargo, com
1
o maior desvelio e
os mais amorosos intuitos. Entre os seus
professores se contam' os nossos m1aestros
de mai or nomeada, que procuram esfor-
ar-se para augtnentar o fulgor que cerca
o .s vezes prejudicado
por aces indevidas. Comlo quer seja,
o Instituto um elen1ento JJOderoso. JJara
a educao musical brasileira, embora a
sua funco cultural be1111 pudesse ser
efficiente e decisiva. Cuida-se m1uito
de ensinar, formam-se nelle technicos de
valor indiscutivel, mas deixa-se em segun-
d? plano.o cultivo esthetico, cuja influen-
Cia devena ser sentida no s pelos
n?s, nlas por todos os que cultivam a mu-
stca. Basta c't f
t ar o acto de haver
uma cadeira de 1 t
_ .
11
S orta da 'mus.ica e de
e thetlca n1'Us 1 . . .
Ica ' pa1 a sufftct-
entemente ess 1
a acuna a que nos referi-
mos. O I nstit t .
u
0
deveria volver a sua


. H ISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
217
aco por igual para o meio intellectual
torn'a'ndo-se um centro fecundo de '
enst-
desapaixonado e amplo, onde
puldessemlos Co,lher os melhores frutos.
No se pde limlitar a escola de mu-
sica, que muito o restringe, mas deve ser
ampliado num orgo de cultura esthe-
tica, para o que alis .de poderosos
elemtenlos.
Altn: 'do 1 nstituto Nacional de Musi-
ca d,o Rio de J aneir.o, varios conserva to-
rios, quasi todos de iniciativa particular,
tm se installado nos centros brasileiros,
trabalhando todos com n1aior ou rnenor
vitalidade para o desenvol\'imento da cul-
tura artistica 110 s rasil, no falando nas
'diversas sociedades musicaes que conta-
mos e com uma grande tenacidade
' ' t e tu
e dedicao, procuram incen nar
0
-
, . .,.., representando
do e O gosto jJela JuuSJCa, _
muitas vezes sacrifcios e os
. . ntre os Con
onserva orlO
'Dramatico e Mu ical ile S.
0
' un
, e1906, que a
tas escol musica do
Hifiado a prof illustres e
cujo esforo se te111 affinnado
na ascensional que a exis
da desse estabelecimento de ensino e
cul No Conserva funccionam
dois : Curso .. tico e Curso

Musical. O curso DratJJatico dividido
quatro annos, e o Musical eJJI' doze cursos
que ettl: Curso de Piano 8
lnnos. Curso de Canto, 6 annos. C de
Violino, 9 annos. Curso de Viola, 4 annos.
Curso de Violoncello 7 annos. C
Flauta, 6 annos. Cursa Obo, 7
de Oarinetta, 6 annos. Curso de
Fgote, 6 annos. Curso de T 6
Curso de Pistoo, 6 annos. Curso
de T 6 e Curso de
9
annos. tre os seus diploma-
artistas de real merito.
llllda a citar o Conserva da Ba-
do e e do Sr.
reSes, de , de P.e.
le
o
, como
Oodofredo
em S. Paulo, a
Chiafarelli de onde
glorias do nosso
Antonieta Rudge
\ ' a . Pinto e o Sr. J
Depois de visto
cultivo sical no
da R.
foi o in

patz, pel'IIH a
ro de virtuosi
1
li estra
conserva
cied

I
2
HJSTORlA DA 1u-IcA BRASILEIRA
criou-se um ambiente musical entre ns
muito mais fa,oravel do 'IUe o existente
para as artes plasticas por exemplo. Alm
di so, o estudo de musica foi sempre um
pattimonio de todas as familias brasi-
leiras, e a J lado das do ensino
feminino, o estudo e tinha Jogar
marcado. Tudo isso fa\
7
oreceu esse cres-
cente incenti\"O que e "iste pela musica no
Brasil. 'o entretanto, ainda no temos
formao de cultura musical per-
e a edura : do gosto no est
H 1 a JJerlurbao do estran-
que t um elemento de corrupo
digno de nota, e as preoccupaces infe-
cunda .. d )
""''--V a ' aue queren1 t
qttiSfal aS. Mas atravs de t d
. ' o os os en-
., a musica no Brasil se liberta bus-
cando ha . ' I
, as vzes da terra o
r)thmo crtador '
ra ar . -
oderno brasileiro.


HISTORIA DA MUSICA
221
* *
No ser muito grande talvez mas
seguro o que temos feito e d;
demos conta, em rapido escorso neste
trabalho. , porm bastante
, .
\'0. para nos antmar a uma mttior criao,
sobretudo quando sentimos foras viva
e fecundas para largas realizaes. O que
se dever criar um esforco for-
::t
mida\reJ, mas qualquer que elle seja no
desprezar o que fez o passado e. muito
menos, a agitao moderna, buscando re-
integrar a msica nas origen da terra
e ligai-a pela cultura ao espirito universal.

INDICES
r



TABOA DOS NOMES PROPIUOS CITADOs
A
ALENCAR (Jos de) - 77, 82, 86, 88.
ALVES (Castro) 82.
AMBROZIO (Paulina d') - 166.
ANCiiiETA (Jos, padre)- 191, 191.
ANDRADE (Mario de) - 156.
N D J ~ D E E SILVA (Jos Bonifacio) - 71.
ARANHA (Graa) 85, 155.
ARAUJO (Damio Barbosa de) - 102
ARINOS (Affonso) 35, 128.
ASCHOFF (Mathilde de Albuquerque) -
166.
ASSIS (Machado de) - 124.
ASVELLOS (Januario) - 63.
AURIC (Oeorges) 150.
A YRES (Mathias) 71.
AZEVEDO (Antonio Araujo de) - 60.

226
HISTORIA DA MUSICA BRASILEIRA
8
BAHIA (Xisto) - 38, 42, lOJ.
BACH (]. S.) - 70.
BALAKIREW (Mili) - l4S.
BALBI - 75, 201.
BARBOSA (Damio) - 38.
6
1)
BARBOSA (Domingos Caldas) ....
BARBOSA (Rodrigues) - 45, 10, 94, 127,
BARRETO (Francisco Muniz) 103.
BARRETO (Jos dos Santos) 102.
BARRETO (Tobias) - 82.
BARROSO NETTO 105, 131.
BARTOK (Bela) 150.
BAUDELAIRE (Charles)
BEETHOVEN - 22, 158.
BEKFORD - '38.
167.
BEVILACQUA (Alfredo) - 219 .
BILAC (Olavo) - 130.
'BITTENCOURT S (Joaquim Silverio de)
BORODINE - 148.
133, 214.
38.
BRA,GA (Francisco)
166.
105
'
128, 129, 130, 131,
BRAGA (Tbeophilo) - 33.
c
. CAi\1POS (Carlos de) - 134.
CARDih'\ (Ferno) 26 1
94
(Gomes) _ 21S. .
"'ARDOso (F ranciseo) - 38 42
CARREIRA (jo, Bruno) , 103,
CARVALHO (Carlos de) 166 ..
103.

HJSTORIA DA MUSICA 8

CARVALHO (Delgado tfe) _
133
CARVALHO (Ronald de) _
185
.
CASELLA (Alfredo) - 150. .
CA YRO (Visconde de) _ Vide J s
CHABAULDT (Ch.) _
120
.
0
da Silva Lisboa.
CJ-IAVES (Paulino) - 135.
CHAVES (Pimenta) - 38.
CH IAF ARELLI (Luiz) - 219.
Cli IAFFITELLI (Francisco) - 209.
COCTEAU (Jean) 157.
COELHO NETTO (Henrique) - 89, 120.
,COL.K.S (Francisco Libanio) - 103.
CORREA (Jos Bruno) 38.
COSTA (Claudio Manoel da) - 37.
COSTA (Eugenio) 38.
CUJ (Cesar) 148.
CUNHA (Joo da Cunha, padre) - 191.
D
(Joo Baptista) - 60.
l)NJ (Ferdinand) 26.
DEBUSSY (Ciaude) 147, 14 149 l7ti
DIAS (Gonalves) 6.
DILLON (Pedro) 61.
.DONREPOS (Francisco) 21.
DUHO (Jos de Santa Rita) - 71.
f
FACHINETTI (J) - 3
F ALLA (Manuel) 1 Sl
- 1M. 176, 171.
OGalel) 38.
- 166.
- 1
: . t. --1M.
(CIIIr) 13:\ 162.
RJa) (Aatalllo) 103.
da
- 135, 218.
o
) - 48, 175.
) - 71.
OUNKA (Midael) 148.
-36.
-21
) 166.
- 61.
Culoa) 3&, rr. 13, 14, as,
89, 00, 92, 121.
:fc*) 83.
) 166.
DI! ARAUJO OoloJ 134.
<J-Io) 134.
(Jelo ) -
--55.
-- 37.
2
H
-
- ..l
..
-
1.
.:a.
- ....
..
!:It"'-
LE
\
.:a. .._.
- ....
-
-
-

-

-
-
-
-

BRAS)lEIRA
- 1 ..
..
...
-
-


"EZES Card - 103..
.\\:=: ttT Car os - 112..
IT u.e - 33. 112.
\1\:i "' .. ,.E - lll.
J. \ IGt:EZ L Antonio - - , 1, t1,
Httnbttto
-
ETH Erc -
CE ..
... 1
"EPO. lU CE_. ..
Et:C l I
"IETZSCHE
B EOJ
\ E- Pl
L ... -
l E. l.iiiO
- 1
-
-
-
-
. J '..

-- 61.
p
- 134.
- 166.
I ) - 57, 75, 76.
11 <0-) 210.
(JGif ele
(lalllt 18&
da -38.
37,
36, 37, 6'l
281, 20t, 205, -
) .,., 110, 2Q1, -
(F.... 50.

.!.
. w I .,.
' ; ' ,.,
-
-...J-
., -
~ 6L
de ..
{IIIIIR) -
...
-55..
....
111,




'


\
'
\
\
\
\
238

HISTORJA DA MUSICA BRASILEIRA
se. A musicalidade do ndio. O nosso
folk-lore musical. A .modinha. A
contribuio do negro. A musica na
colonia. A vinda de O. Joo VI. A
escola de Santa Cruz. Jos Mauricio e
os irmos Portugal. A cidade dos pia-
nos. - Periodo de Francisco Manoel.
Criao do Conservatorio de Musica.
epoca de estagnao. O Instituto Na-
cional de Musica. Outros conservato-
rios e escolas musicaes. A florao
da cultura musical no Brasil. . . . .

181
Pagina
28
38
90
195
208
li J
ER
Linha Onde se l
19 se do
e
9 de resumo
no U!IIO
6
-
sao ainda de
i aindl de
de in

12 de indigena
tnJ
19
conservado

DE SE R BSTE LIV
DE

Vous aimerez peut-être aussi