III Filosofa medieval e renacentista

Unidade 3: SAN TOM DE AQUINO

1. Contexto sociocultural. 1.1. A definicin, o termo e o concepto orixinario de Idade Media. 1.2. Os perodos da Idade Media. 1.3. Do menosprezo valoracin da Idade Media. 1.4. A Baixa Idade Media. 1.41. O concepto de Baixa Idade Media. 1.411. Feitos que apoian o cambio no sculo XIII, 1.412. Os inicios da modernidade. 1.413. Mentalidade e esttica. 1.42. Europa a comezos do sculo XII. 1.421. A prefiguracin da Europa Moderna. 1.422. O universalismo: a Teocracia e o Cesaropapismo. 1.423. Os nacionalismos e o novo Estado. 1.424. O corporativismo e a democracia. 1.43. As doutrinas polticas da Baixa Idade Media. 1.431. O papel das monarquas. 1.432. Os parlamentos, as cortes e as dietas. 1.433. As asembleas, os estados e os parlamentos da Europa Oriental. 1.434. Os tericos polticos. 1.44. Pobreza e mentalidade relixiosa. 1.441. As ordes mendicantes. 1.442. As ordes terceiras 1.443. As novas herexas. 1.45. Os crculos culturais. 1.451. As Universidades ou Estudios Xerais 1.452. As novas escolas municipais. 1.453. Mestres e estudiantes. 1.454. A Escolstica: a filosofa e a teoloxa. 1.455. O Dereito e a Medicina. 1.456. As novas tcnicas.

SAN TOM DE AQUINO

2. O Aristotelismo e a Escolstica. 2.1. O ambiente filosfico na Baixa Idade Media. A recepcin de Aristteles. 2.2. A Filosofa Escolstica. 2.21. O sentido etimolxico e xenrico. 2.211. A Escolstica cristi. A. A preocupacin comn. B. O mtodo escolstico. C. A literatura escolstica. 2.3. As etapas da Escolstica. 2.31. O perodo de formacin. 2.32. O perodo de apoxeo. 2.33. O perodo de decadencia. 2.4. As principias escolas e correntes filosficas do sculo XIII. 2.41. O agostiismo filosfico ou a escola franciscana. 2.42. O aristotelismo averrosta. A. A eternidade do mundo. B. A existencia dun nico entendemento axente. C. A teora da dobre verdade 2.43. A escola dominicana: Santo Alberto e San Tom de Aquino. 2.431. Santo Alberto Magno. A. A sa achega. B. O autor. C. As caractersticas mis importantes da sa filosofa. 2.432. O aristotelismo de San Tom de Aquino. A. Estructura do real e interpretacin da natureza. B. Teoloxa. C. Antropoloxa. D. tica. 3. San Tom de Aquino: a existencia de Deus e o problema de razn e fe. 3.1. Vida e obras. 3.2. Presentacin xeral da sas filosofa: razn e fe. 3.21. Filosofa e Teoloxa. 3.22. Razn e Fe. 3.221. A presentacin do problema. 3.222. As posicins tipo. 3.223. A posicin de San Tom ou tomistas. A. A razn. B. A fe. C. Relacins entre razn e a fe.

SAN TOM DE AQUINO

3.3. A teoloxa natural: a existencia de Deus. 3.31. O concepto de teoloxa natural. 3.32. Necesidade e posibilidade de demostrar a existencia de Deus. 3.33. As probas da existencia de Deus. As vas tomistas. 3.331. O esquema comn das probas. 3.3311. O punto de partida. 3.3312. O proceso demostrativo. 3.3313. A conclusin. 3.332. Clasificacin das probas. 3.333. As cinco vas tomistas. 3.3331. A primeira va: o argumento do movemento (do mbil). A. Formulacin. B. Explicacin. C. Consecuencias. 3.3332. A segunda va: o argumento da causa eficiente (do motor). A. Formulacin. B. Explicacin. C. Consecuencias. 3.3333. A terceira va: o argumento da continxencia. A. Formulacin (na S. Teolxica). B. Explicacin. C. Consecuencias. 3.3334. A cuarta va: da limitacin da razn de ser (dos graos). A. Formulacin. B. Explicacin. C. Consecuencias. 3.3335. A quinta va: o argumento da direccin ou finalidade. A. Formulacin. B. Explicacin. C. Consecuencias. 3.34. A cognoscibilidade da esencia de Deus. 3.35. O constitutivo formal de Deus e os seus principias atributos. A. Os atributos entitativos de Deus. B. Os atributos operativos de Deus. 4. San Tom de Aquino: A lei eterna, a lei natural e a lei positiva. 5. San Tom de Aquino: as influencias. 5.1. Temas de influencia. 5.2. Os discpulos.

SAN TOM DE AQUINO

1. Contexto sociocultural. 1.1. A definicin, o termo e o concepto orixinario de Idade Media. A primeira ocasin en que se designou o termo de "Idade Media" en sentido exclusivamente histrico foi en 1.639 por Rausin. A expresin pasara, dende ese mesmo sculo XVII, a designar o perodo de transicin entre a Antigidade Clsica e o Renacer da sa cultura experimentado na Idade Nova que tomara corpo longo do sculo XV. E, en consecuencia, o seu uso tenda a menosprezar, ou polo menos valorar de menos, os achados de devandita "idade intermedia", considerada como unha simple etapa ponte. Dende o Romanticismo, a actitude de menosprezo ante os posibles valores ou achados medievais foi trocando, e puxeron de releve os elementos formativos e os valores esenciais do Medievo. A Idade Media foi unha poca de intensa espiritualidade. Deus revlase na historia por Xesucristo. Xess, por medio dos seus sufrimentos, recuperou s homes, a sa resurreccin garantalles unha vida futura. A historia terrea apareca esencialmente como un perodo de proba e unha preparacin para unha vida posterior morte do cristin. En consecuencia, o "tempo presente" -isto : a vida neste mundo- non era mis que unha "idade intermedia", un medium evum, no que o home se debata entre o pecado e a penitencia, para acadar e gozar despois da sa morte dunha autntica vida, na "idade definitiva". Tal era o fin do home e, en consecuencia, a el deban tender todos os seus actos. En poucas palabras: dende o triunfo do cristianismo ata o inicio das doutrinas renacentistas, que buscaron o fin desta vida no propio mundo, a humanidade cristi considerou a vida como un "medio" para lograr o fin no "reino dos ceos", e considerou o seu peregrinar polo mundo terreal a sa "Idade Media". 1.2. Os perodos da Idade Media. Se seguimos utilizando hoxe a expresin "Idade Media" como indicativa dun perodo histrico que vai desde os sculos V XV, por pura comodidade didctica, anda que tendo en conta que a ampliacin actual do campo da historia fai mis equvoca a devandita expresin O principio da Idade Media adoita situarse arredor dos seguintes acontecementos: A chegada do emperador Constantino (306). O Edicto de Miln (313), que deu liberdade de culto s sbditos do Imperio Romano. A morte de Teodsio o Grande (395), que supuxo a divisin do Imperio en dous, o Romano de Occidente e o Romano de Oriente ou Bizancio. A invasin xermnica do solo imperial (406-409). A destronacin do emperador Rmulo II por Odoacro (476), ltimo emperador romano de Occidente. En definitiva entre os sculos IV e V. O final da Idade Media adoita facerse coincidir coa perda de Constantinopla a mans dos turcos en 1.543. dicir, cando se plasman novas concepcins sociopolticas, cando declinan os seus ideais mis caractersticos como o da cabalera, cando se producen as crises dos universalismos, e trinfan os particularismo e os nacionalismos; cando

SAN TOM DE AQUINO

simbolismo substitelle o realismo nas artes e nas letras; cando a espiritualidade se debate ante novas forzas e periga a autoridade da Igrexa; cando Europa sente ansias de descubrir e coecer na sa totalidade o planeta e as sas xentes, nunha expansin non acontecida con anterioridade; cando xorde, coa renovacin pedagxica, o desexo de perfeccionar o coecemento dos clsicos e cando, con eles, o home empeza a buscar no seu propio mundo o fin e o goce que antes situaba mis al da vida terrea. Subdividimos a Idade Media en das grandes etapas que denominamos Alta e Baixa Idade Media, situando no sculo XII a base diferencial entre a primeira e a segunda porque se estima que, entre finais do sculo XII e comezos do XIII, unha serie de antecedentes, en distintas esferas e a diversos niveis, configuran os alicerces e o desenvolvemento inicial, na plena Idade Media, das lias directrices do mundo moderno. 1.3. Do menosprezo valoracin da Idade Media. Os conceptos simplemente negativos vertidos polos renacentistas referirse Idade Media, acentuado polo enciclopedistas no sculo XVIII que s acertaban a ver "tebras" e "escuridade" no perodo medieval, cando non "barbarie", debido sa falta "de luces" polo estado en que se atopaba a investigacin, empezaron a refutarse xa no mesmo sculo por obra dos eruditos e acabaran superados co romanticismo. Hoxe, superados os vellos prexuzos, tndese a ver este perodo histrico como algo capital. Vexamos algns aspectos: No relixioso: da Idade Media deriva a organizacin da Igrexa (o poder e o prestixio do Papado, a Curia romana, o Colexio Cardinalicio, a organizacin episcopal, os arcediagados e arciprestados, as parroquias, unha boa parte das ordes relixiosas e ordes militares); a explicacin da esencia do dogma, a moral e o dereito cannico; a maior parte das advocacins do santoral; a maiora de santuarios, catedrais, igrexas e mosteiros. Ou as bases e inicios de numerosas concepcins herticas modernas. No institucional: a aparicin dos Consellos, Parlamentos, Estados Xerais e Cortes; a organizacin dos tribunais, a formulacin e fixacin da lei; a organizacin da administracin e a burocracia. No econmico: a instauracin das feiras e mercados; a aparicin de tcnicas comerciais e en relacin co dieiro (letras de cambio, obrigas de pagamento, cheques, sociedades en comandita, papel moeda, etc.); as compaas mercants, a banca privada; as novas tcnicas agrcolas, etc. No cultural: xunto s escolas catedralicias, monsticas, parroquiais e municipais, a formacin e organizacin das universidades. No lingstico: a aparicin das linguas vernculas con literaturas propias. No artstico: as grandes construccins do romnico e do gtico; a escultura en mrmore, pedra e madeira ou marfil; a pintura sobre tboa, sobre pergamio ou fresco; os avances realizados na msica relixiosa e profana (notacin musical, polifona).

SAN TOM DE AQUINO

1.4. A Baixa Idade Media. 1.41. O concepto de Baixa Idade Media. Chammoslle Baixa Idade Media perodo que comprende dende os sculos XIII XV. 1.411. Feitos que apoian o cambio no sculo XIII. Entre os anos 1.212 e 1.216 quedan definidos os trazos mis duradeiros da Europa Occidental moderna. O mapa da Europa Occidental reestructurouse a raz de tres batallas decisivas: 1. A Batalla das Navas de Tolosa (1.212): que acaba co predominio do Islam peninsular, que ser irremediablemente vencido. O Islam reagruparase arredor do reino nazar de Granada. 2. A Batalla de Muret (1.213): nela Francia frea os intentos expansionistas de Aragn e Catalua a travs dos Pirineos, estimulando, como consecuencia, a expansin martima da Coroa de Aragn. 3. A Batalla de Bouvines (1.214): na que a poderosa coalicin instigada por Inglaterra contra Francia fracasa e se derruba o Imperio atlntico dos Anjou-Plantagement, permitindo de paso tamn a intervencin do papado, en mans de Inocencio III, en Alemaa e Inglaterra; e a celebracin en Roma do IV Concilio de Letrn, en 1.215, que representa o apoxeo do Papado na direccin espiritual da Europa cristi. Outros feitos, mis ou menos relacionados con estes, non son menos reveladores dos novos tempos, como, por exemplo, a Carta Magna, orixe das liberdades inglesas, que o rei Xon sen Terra se ve obrigado a conceder s seus barns en 1.215; os primeiros estatutos que obtn a Universidade de Pars, tamn en 1.215; a acollida favorable de Inocencio III nova orde dos frades menores ou franciscanos, asemade en 1.215; a aprobacin da regra dos frades predicadores, en 1.216 polo papa Honorio III. A Baixa Idade Media podemos dividila en tres grandes ciclos: un primeiro ciclo, coincidente coa maior parte do sculo XIII, de expansin econmica; un segundo ciclo de recesin o crise, centrado arredor de mediados do sculo XIV; e un terceiro e ltimo ciclo de recuperacin e relanzamento econmico, a partir do primeiro tercio do sculo XV e longo do mesmo. Tales ciclos reflectiranse, asemade, nos aspectos polticos e institucionais, coa reorganizacin "estamental" do poder fronte podero feudal, reagrupndose por estamentos ou clases as forzas do Estado e desenvolvndose o parlamentarismo en apoio das monarquas nacionais, vez que, longo do sculo XIII acadaban o seu cumio e iniciaban o seu declive os universalismos; cristalizacin dos "Estados" nacionais modernos, nos sculos XIV-XV, con novas institucins centrais, con tendencia "centralizacin" do poder, e a busca da garanta para a perduracin e consolidacin dos privilexios de clase ou grupo estamental, coas conseguintes sublevacins, revolucins e guerras internas e externas, propias dun ciclo de mutacin e crise cos seus correspondentes desequilibrios; e, por ltimo, no terceiro ciclo, a busca da paz, mediante o reforzo das dinastas nacionais e co apoio da Igrexa s poderes constitudos.

SAN TOM DE AQUINO

1.412. Os inicios da modernidade. A modernidade irase impoendo, pouco a pouco, en Europa longo do sculo XV; pero nos seus comezos ser patrimonio dunha minora. A nostalxia dunha vida mis bela e a sa imaxe idlica, a concepcin xerrquica da sociedade, o ideal cabaleiresco e a sa significacin poltica e militar, o soo do herosmo e a estilizacin do amor, a imaxe da morte e a sa plasmacin no esprito relixioso e na expresin plstica, a emotividade e fantasa, os lmites do realismo e as formas de pensar na vida prctica, constiten outros tantos aspectos a examinar ante o humanismo nacente e que o enlazan cun pasado inmediato, anda que lle repugne recoecelo e pretenda esquecer o que lle debe. "As novas formas clasicistas xorden en medio das antigas ideas e das antigas circunstancias da vida". 1.413. Mentalidade e esttica. O cambio de mentalidade e de esttica sern moi lentos e sen ruptura. A sociedade burguesa, no marco urbano, vez que realiza, dende o sculo XIII, considerables avances econmicos, empeza a experimentar modificacins profundas das que son expoentes claros a secularizacin e o individualismo, que buscan os seus modelos na Antigidade clsica latina. O mbito florentino centra esta busca. En moitas bibliotecas custodibanse obras clsicas, xa dependeran de cabidos de cengos, xa de prelados, xa de antigos mosteiros. s precursores deste Renacemento non lles foi difcil atopalas. Dante, Petrarca, Bocaccio e Giotto son expresins deste humanismo medievalizante. Dous son os centros mis clsicos deste humanismo: Florencia: onde se funda a Academia Platnica en 1.440, co triunfo do neoplatonismo, e que ten como figura mis relevante a Marsilio Ficino (1.450). Padua: onde reside o centro de coecemento de Aristteles. Galileo ser profesor da sa Universidade. Hai que salientar tamn: Inglaterra: onde Tom Moro (1.478-1.535) d, na sa Utopa, un matiz pedagxico e poltico humanismo ingls. Os Pases Baixos: onde Desiderio Erasmo (1.468-1.536), no seu Eloxio da loucura, daralle humanismo a sa dimensin relixiosa ou moral. 1.42. Europa a comezos do sculo XIII. 1.421. A prefiguracin da Europa Moderna. Xa temos indicado que, comezar o sculo XIII, na Europa Occidental as tres batallas mencionadas con anterioridade, deixan configuradas as fronteiras "nacionais" de Espaa, Francia e Inglaterra. Quedaba, non obstante, anda moito camio por percorrer para que a prefiguracin da Europa moderna fose estable. Se observamos o mapa de Europa do Sur Norte e do Oeste Leste, veremos que o reino de Portugal, independente de feito da Coroa de Castela dende 1.114, conclura a conquista do seu territorio en 1.190. O reino de Len e o de Castela, separados dende a morte de Alfonso VII en 1.157 unronse definitivamente trala morte de Alfonso IX de Len en 1.230, na persoa do seu fillo, Fernando III o Santo (1.217-1.252); continuando leoneses e castelns a sa penetracin en Serra Morena e a conquista do baixo Guadalquivir. Do imperio almohade xurdir o reino nazar de Granada.
7

SAN TOM DE AQUINO

Navarra, sen cambios na sa extensin, morrer Sancho VII o Forte en 1.234 pasara Casa de Champaa aproximndose cada vez mis a Francia. A Coroa de Aragn da man de Xaime I o Conquistador (1.213-1.276) iniciaba a sa gran poltica de expansin mediterrnea, conquistando as illas Baleares; e a continuacin o reino musulmn de Valencia. Francia, baixo Felipe II Augusto (1.180-1.223), logra estabilizar a fronteira oriental, ademais das relacins con Inglaterra e a Coroa de Aragn. Nas Illas Britnicas, os ingleses rexidos pola dinasta anglo-normanda iniciarn a penetracin en Irlanda polo Sur e o Leste, dende 1.152; reconquistando os ltimos reductos celtas no Pas de Gales incorporndoo cara a 1.284 definitivamente reino ingls, e proseguan a britanizacin lenta de Irlanda. Os escoceses, mentres tanto, consolidaban no Norte o seu reino. O Sacro Imperio Romano Xermnico, baixo Federico II Staufen (1.197-1.250), despois dunha serie de campaas comezadas en 1.241, incorporaba Pomerania, no baixo Oder, e Silesia, xermanizando mbolos ducados. Toda Italia setentrional permaneca unida Imperio, pero no centro da pennsula italiana estaban consolidado os Estados Pontificios, baixo o seoro papal, comprendendo dende a Campania Sur ata os territorios de Ferrara e o baixo Po Norte, cos ducados Romano e de Espoleto e a marca de Ancona. Sur de Italia estaba formado o Reino de Sicilia. Nas fronteiras orientais do Imperio temos os reinos de Polonia e de Hungra. O reino de Polonia asiste plasmacin de Prusia polos cabaleiros teutnicos. O reino de Hungra con Andrs II (1.205-1.235), acada a sa plenitude territorial. Os Balcanes atpanse repartidos entre o pequeno reino de Serbia, o reino de Bulgaria, e os Estados que xorden da presencia dos Cruzados. No Norte da Europa Oriental, os pases Escandinavos: Suecia, Noruega e Dinamarca tratan as mesmo de consolidar as sas fronteiras. 1.422. O universalismo: a Teocracia e o Cesaropapismo. Cando se inicia o sculo XIII preside a Igrexa Catlica o papa Inocencio III (1.1981.216) quen completa a formulacin da doutrina teocrtica e trata de aplicala a toda a Cristiandade. Segundo esta doutrina, formulada por Gregorio VII antes de finalizar o sculo XI, o poder concedido por Xesucristro a San Pedro e s seus sucesores para rexer a Igrexa, outorgaba a estes non s a potestade suprema na esfera espiritual senn tamn a posibilidade de intervir na esfera temporal, fronte s poderes pblicos, sempre que estes se afastaban das ensinanzas divinas, posto que no home, ser dotado de alma e corpo, era prioritaria a salvacin da alma do corpo e os bens temporais. Con isto o Papa considerbase co dereito a intervir nos asuntos temporais do Imperio e dos reinos cristins, podendo excomungar Emperador ou rei. Federico II non se dobregou. Na sa resposta bula de deposicin, alegando ter sido "divinamente" honrado coa diadema imperial e elixido solemnemente polos prncipes co asentimento de toda a Igrexa. teocracia, o goberno do mundo en nome de Deus polo Papa, opoa Federico o cesaropapismo ou direccin da Igrexa por parte do emperador, alegando a sa designacin polo pobo cristin a travs dos seus representantes lextimos e, en consecuencia, ser vontade de Deus o seu mandato, que lle obrigaba a purificar a igrexa das sas riquezas temporais. Non obstante, a decisin pontificia dividiu s seus sbditos e desencadeou unha guerra civil na que a fortuna foi desfavorable s armas imperiais. A loita secular entre os dous poderes universais, o Papado e o Imperio, pola primaca rematou desgastndoos a ambos. A cristiandade careca dunha direccin firme e, en distintas capas sociais, caba
8

SAN TOM DE AQUINO

observar a decadencia relixiosa e moral favorecida pola confusin, a inseguridade e a desorde. A loita entre gelfos (partidarios do papa) e xibelinos (partidarios do emperador) esgazaba a Italia e a cristiandade. 1.423. Os nacionalismos e o novo Estado. A finais do sculo XIII o universalismo, ou poderes universais, entraron en crise, porque ningn dos dous poderes que discutiran a supremaca poda considerarse victorioso sobre o contrario, tampouco a sociedade poltica presentaba outro poder capaz de substitulos. Mentres tanto a autoridade imperial se estaba convertendo en pouco mis que unha lembranza e se an consolidando, na Alemaa feudal como nunha gran parte de Europa, os pequenos Estados, vez que cobraban forza as nacionalidades que acabaran por envolvelos e aglutinalos, a medida que a adquirindo consistencia a realeza. Nos distintos principados ou seoros atopmonos cunha sociedade moi diversificada, onde participan do poder os distintos "estados" ou estamentos. Flase do "estado" nobre, do "estado" burgus, do "estado" eclesistico. Pero propiamente o concepto de "Estado" como hoxe o entendemos, no sentido de autoridade unitaria, anda estase a forxar. Cada estamento procura a consagracin dos seus dereitos e liberdades. De a a nocin de "estado". O "estado", dunha persoa ou dun grupo, o conxunto de prerrogativas ou das sas franquas. A cada "condicin social" correspndelle unha esfera xurdica determinada. Non hai uns dereitos comns, senn uns dereitos xustapostos. O prncipe, para gobernar, debe procurarse o concurso dos "estados" de cada pas. Logo van ser os "estados" ou grupos sociais e polticos os que se repartan o dominio efectivo do pas. A finais do sculo XIII cabe sinalar como trazos polticos de Europa: a dispersin de poderes en que se converteu o poder civil cun rxime complicado de tradicins, pactos e contratos que regulan o reparto do poder. Un esprito colectivos novo, que anima a moitas esferas da vida civil non menos que as da vida econmica, e que particularmente se manifesta no mbito das vilas e das cidades. E un esprito colectivo de conquista enrxico e habilidoso: non hai "estado" laico que non conquiste os seus dereitos e franquas. Pouco a pouco, "laico" tende a opoerse a "relixioso". E a Igrexa tende a delimitar a sa esfera de influencia seu propio dominio. O rei s vela polo ben xeral, fronte s intereses de cada estamento. Administra en base ben comn. 1.424.O corporativismo e a democracia. O telogo e rector da Universidade de Pars, Marsilio de Padua, intenta programar sobre unhas novas bases unha paz duradeira para a cristiandade. Dela dixese que preva o fin da hexemona poltica pontificia e o principio dos Estados modernos, e que emite opinins democrticas dun atrevemento notorio para a sa poca; nega, as mesmo, poder temporal pontfice e afirma que os bens eclesisticos deben estar suxeitos s leis do Estado. Foi excomungado.

SAN TOM DE AQUINO

1.43. As doutrinas polticas da Baixa Idade Media. 1.431. O papel das monarquas. A partir do sculo XIII, o papel das monarquas nos distintos reinos da Europa Occidental foi facndose mis importante, e incluso nos pases intensamente feudalizados como Francia, consoldanse as dinastas e os soberanos acadan un gran releve. Conta para iso, fronte poderosa nobreza feudal, co favor da Igrexa, desexosa de paz interna e unidade. E non poucos pases vern elevados veneracin pblica s seus monarcas, para enaltecer anda mis as familias reais e a sa funcin pblica en beneficio da comunidade. Francia chega a contar cunha figura extraordinaria como a de Luis IX o Santo (1.226-1.270). Outros membros de familias reais europeas foron as mesmo canonizados, mis cedo ou mis tarde, como Fernando III o Santo (1.217-52), rei de Castela e Len; santa Isabel de Hungra (1.207-31); o Gran Prncipe Alexandre de Novgorod (1.246-63); Isabel de Aragn ( 1.336), que o favor popular dos portugueses cualificou de Raa Santa bastante antes de que a canonizara o papa Urbano VIII. A elevacin s altares de membros da realeza contribua a prestixiar a institucin monrquica, cando decaa o poder imperial, fronte s prepotentes seores feudais. E unha monarqua prestixiada poda impoer mis facilmente a sa autoridade. A isto contribuiran: o renacer do Dereito Romano, aplicado polos xuristas hbiles chamados Consello da realeza e integrados nas Curias reais, e a creacin de novas institucins centrais, tales como as Chanceleras e os Parlamentos, mentres o concepto de "sbdito" da Coroa volva a abrirse paso fronte de "vasalo". Fronte complexidade da sociedade medieval a tarefa do poder central que representaba o monarca non resultaba fcil. Na Idade Media non haba sitio para un rxime autoritario nin para unha monarqua absoluta. Entre o sbdito e o rei interpense unha serie de graos intermedios ou grupos cos seus intereses. O papel do soberano consiste en saber coordinar estes intereses co ben pblico, sen interferir no dereito privado, consuetudinario e propio da esfera familiar do individuo. O rei a cspide da mastaba feudal, polo menos en teora un dispensador de xustiza; representa a garanta do equilibrio social e da paz interior. A sa forza moral superior das sas mesnadas, recrutadas con dificultade e pouco coordinadas, posto que ata datas relativamente tardas non pode falarse propiamente da existencia dun exrcito profesional permanente servicio do monarca. 1.432. Os parlamentos, as cortes e as dietas. Analizar o que representan as asembleas dos tres estados na poltica da poca baixomedieval, resulta un tanto complicado. En xeral, os Estados convocados polo Prncipe, deliberan, toman acordos e anda gobernan o pas, mentres o Prncipe ten que requirir a sa axuda e sostn para calquera empresa importante. Non existiu unha uniformidade estricta nesta creacin e evolucin institucional. O paso dos vellos Concilios s verdadeiras institucins parlamentarias revlase en Espaa, na Gran Curia plena ou asemblea de Len, de 1.188; onde partindo das sas promesas se inicia o camio das futuras Cortes con presencia dos tres estados: nobreza, prelados e representantes das cidades e vilas reais. longo dos sculos XIII e XIV, a axitada historia poltica de Inglaterra -dende a Carta Magna (1.215)- deu lugar celebracin de reunins que os contemporneos
10

SAN TOM DE AQUINO

denominaron Curiae, colloqui, tractatus e concilia. Eran, de feito, Consellos reais ampliados, coa participacin ocasional dos cabaleiros dos condados, e dos representantes de vilas e cidades, xuristas expertos e outras persoas con experiencia nos negocios da poltica. Culminaron no "Parlamento Modelo" de 1.295 que anticipa un achado tan importante do parlamentarismo ingls: o sistema bicameral. Pouco a pouco foise definindo, no sculo XIV, a travs de reunins separadas, as das cmaras do Parlamento ingls: a Cmara dos Lores (barns e prelados) e a Cmara dos Comns (os habitantes non privilexiados das cidades e vilas, e os cabaleiros dos condados). En Francia as mesmo, da Cour ou vella curia rexia, xurdiu un Parlamento, que foi o Tribunal Supremo de xustiza, situado en Pars; e un Consello real, cal foron convocados os representantes da burguesa, xunto cos barns e prelados a partir de 1.302. Vense considerando que este feito daba orixe s "Estados xerais". Foi a partir de mediados do sculo XIV cando as asembleas dos Trois estas solicitaron do rei a participacin directa no goberno do pas, mediante convocatorias peridicas dos "estados", e unha responsabilidade inmediata para a exaccin e control das taxas ou novas imposicins. Nas cidades de Italia non tardaron en organizarse as asociacins xerais do pobo. lado do Consello Xeral da Comuna urbana xorde, con anlogos poderes lexislativos e constituntes, o Consello do Pobo no que entra s quen se atopa inscrito en asociacins populares, profesionais ou armadas, pero non os oligarcas. Os representantes populares sern presididos por un Capitano di popolo como contrapartida do podest, representante tradicional na Comuna do popolo grasso ou magnates Nos principados do Imperio alemn, os "estados" que distinguen e agrupan s persoas subordinadas prncipe territorial, consoldanse no sculo XIII. Defnense entn, en primeiro lugar, os seores (Herren), membros das familias condais e bispos. En segundo lugar, os vasalos do prncipe, da Igrexa e dos seores, vasalos que poden ser libres ou non. Unha gama de matices, duns a outros pases e principados, distingue pois s asembleas gobernamentais da baixa Idade Media, no camio cara parlamentarismo e a democracia. 1.433. As asembleas, os estados e os parlamentos da Europa Oriental. Na Europa do leste tamn se desenvolvern as asembleas, os estados e parlamentos, pero, en Polonia, Rusia e Hungra, a importancia que ten a nobreza moi grande, e ela quen ostenta o poder real. 1.434. Os tericos polticos. Esta nova situacin far necesaria un novo desenvolvemento da teora poltica. Os tericos mis salientables son: Tom de Aquino (1.225-74) avoga por unha monarqua limitada que asegure a paz: por un Estado que estea por encima do home; e por un Estado como organismo natural complemento da Igrexa fundada por Cristo. Maquiavelo (1.467-1.527): que d en "El Prncipe" toda unha leccin terica sobre a "razn de Estado". Nicols de Cusa (1.401-64): xustifica como o poder poltico ten que afastarse da Igrexa. Foi excomungado e queimado publicamente.

11

SAN TOM DE AQUINO

Tom Moro (1.478-1.535): autor a da "Utopa", en Inglaterra ser o abandeirado das teoras do benestar do pobo. Foi colgado. finalizar a Idade Media vemos, pois, que nos intentos de fortalecer o poder soberano nas distintas nacionalidades da Europa Occidental, e fronte s poderes feudais da nobreza, vanse acuando xa conceptos como o de Estado, "razn de Estado", ben comn, etc., pero a Igrexa catlica segue informando o pensamento bsico en poltica, anda que se insista en garantir a independencia e a autonoma do poder civil e do poder eclesistico. 1.44. Pobreza e mentalidade relixiosa. 1.441 A ordes mendicantes. Xa nos sculos XI e XII certos movementos preconizadores da pobreza critican a xerarqua eclesistica, o seu luxo e o goce de bens temporais, preconizan unha igrexa purificada e conmoven os alicerces da sociedade cristi, principalmente nos mbitos urbanos. Dende finais do sculo XII consttase o declive de novas fundacins no mundo monstico tradicional: monxes negros (benedictinos e cluniacenses) e monxes brancos (cistercienses), e no das cannicas regulares: os cengos negros (agostios) e os cengos brancos (premonstraenses). Cesan as doazns masivas de bens e patrimonios, diminen as vocacins relixiosas. Moi cedo a competencia das "novas ordes relixiosas" constituir un revulsivo estimulante para a reactivacin da pastoral, o aumento da instruccin, e a elevacin do nivel cultural do clero secular e regular xunto co do monacato tradicional. A renovacin do esprito relixioso basearase nas das virtudes evanxlicas da pobreza e a penitencia, que se completar coa aparicin das das ordes mendicantes: o Orde dos Frades Menores e a Orde dos Predicadores. A Orde dos Frades Menores (aprobada polo papa Inocencio III en 1.209) foi fundada por san Francisco de Ass (1.812-1.226), coecida popularmente como os franciscanos, recibir o nome de Orde do Amor, porque trata de conmover, mediante o exemplo e a predicacin da devocin e da caridade, apelando s sentimentos para chegar corazn dos crentes, de a a sa preferencia pola sa temtica moral. Das tendencias sern as que conformen esta Orde: a dos conventuais e a dos espirituais. comezo do sculo XIV existan uns 1.400 conventos franciscanos, organizados en 23 provincias, cunha media de 25 relixiosos por casa, o que supoera uns 35.000 franciscanos. Santa Clara fundou a Segunda orde franciscana, popularmente coecidas como clarisas, confirmada por Honorio III en 1.223, modelo de clausura, silencio e oracin A Orde dos Predicadores, popularmente dominicos, fundada por san Domingo de Guzmn (1.172-1.221), ser chamada a Orde da Verdade, pois trata de convencer mediante a sabedora e a predicacin da Fe, apelando intelixencia e invocando razn, de a a sa preferencia pola exposicin do dogma. A Orde foi aprobada polo papa Honorio III en 1.216. Considerbase dividida en tres seccins: os cengos (que eran clrigos), as cengas ou irms dominicas e os conversos (novicios anda non tonsurados e laicos). A sa principal tarefa era a predicacin da fe, predicacin dogmtica que require estudio e traballo intelectual, con obriga de vivir a pobreza evanxlica, individual e colectiva. A sa organizacin depende dun mestre xeral, elixido polo captulo xeral. Dende 1.229 vemos s dominicos exercendo o maxisterio na Universidades e dende 1.232 a inquisicin dominicana empeza a substitur episcopal, por decisin pontificia, na represin da herexa. A mediados do sculo XIII os dominicos, igual que os franciscanos, constituron a sa Orde segunda: as dominicas.
12

SAN TOM DE AQUINO

mbalas ordes van exercer unha considerable influencia no mundo cristin baixomedieval. San Buenaventura ser o mximo expoente dos primeiros e San Tom de Aquino dos segundos. Outras ordes mendicantes son: os agostios e carmelitas, orixinados no segundo tercio do sculo XIII das agrupacins de eremitas, en Italia e Palestina respectivamente. 1.442. As ordes terceiras. En terras de Italia desenvlvense, dende finais do sculo XII, comunidades de laicos penitentes que introducen na sa vida o concepto de pobreza voluntaria como mtodo de aproximacin esprito evanxlico. Vaise introducir no mundo dos laicos o modelo dunha vida regular sinxela e accesible, baixo a direccin dos frades. E os laicos que sigan esta norma, sen abandonar as sas familias nin os seus deberes, integraranse nunha Terceira Orde, e por isto sern chamados terciarios. A primeira fraternidade organizouse en Florencia. O nome de "Orde Terceira de San Francisco" apareceu en 1.230. Cada fraternidade era controlada polo bispo local, e as sas relacin coas ordes Primeiras deron lugar a que os coecidos como "penitentes negros" e "penitentes grises" se converteran en Terciarios. Estes deban vestir modestamente, absterse de acudir a festas e bailes, auxiliarse mutuamente, socorrer s pobres e enfermos, etc. Do franciscanismo deriva a intensificacin da piedade popular, a devocin Neno Xess, a consideracin do Evanxeo como mensaxe de xustiza social, e un sentido potico da existencia que permite home facer fronte s contrariedades da vida co sorriso nos beizos pola esperanza dun Deus que se fixo moito mis achegado, comprensivo e accesible. 1.443. As novas herexas. Nas zonas economicamente mis evolucionadas de Europa, e arredor dos seus principais ncleos urbanos, xurdiron as mesmo outros catro grupos de laicos: os humillados no Milanesado e Lombarda; os valdenses ou seguidores do mercador e prestamista de Lyon Pedro Valdo ou Valds, estendidos por Alemaa meridional; as beguinas, mulleres piadosas, que exerceron unha influencia espiritual particularmente intensa nos Pases Baixos, Renania e o Norte de Francia; e os ctaros ou puros, numerosos no Sur de Francia, Norte de Italia e Renania. Os humillados: organizados desde 1.170, eran laicos e eclesisticos, solteiros e casados, que vestindo roupas de basta la sen tinguir, agrupbanse co propsito de vivir a vida evanxlica na pobreza. Viron por fin aprobados os seus anhelos polo papa Inocencio III, en 1.201, convertndose nunha congregacin relixiosa, formada por tres ordes: unha clerical, formada por cengos e cengas, con vida comunitaria pero sen bens persoais, outra monstica, con comunidades masculinas e femininas; e unha terceira laica integrada por segrares casados. Calclase que cara a 1.298 o nmero de casas cannicas e monsticas destas ordes era de 389. Os valdenses: Pedro Valdo cara ano 1.170 empezou a repartir os seus cuantiosos bens entre os pobres, buscou sacerdotes traductores para verter os textos bblicos do latn francs, e comezou a predicar a necesidade de seguir o camio dos Apstolos, viaxando cos seus seguidores, descalzos e cubertos de farrapos, renunciando a tdolos bens terreais, dun lugar a outro, de dous en dous, vivindo na pobreza, predicando nas prazas de aldeas e cidades. Esta labor aprobada en principio en 1.179, foi mis tarde recusada
13

SAN TOM DE AQUINO

pola Igrexa, por usar traduccins bblicas non autorizadas, predicar sen permiso, etc. En 1.184 os valdenses foron excomungados. As beguinas: A comezos do sculo XIII, nas proximidades de Liexa, un grupo de mulleres piadosa, decidiron vivir xuntas para realizar con regularidade os seus rezos e a lectura das Escrituras. Eran laicas, beguinas, que vivan en comunidade, en castidade e que se exercitaban na caridade. Axia estendronse por Francia e Alemaa. O papa Honorio III deulles a sa aprobacin e, en 1.223, confirmouna Gregorio IX, establecendo a clausura e a obediencia a unha superiora ou directora da sa vida espiritual, e encargando a un crego da sa gua espiritual. Os beguinatos de homes denominronse bogardos. longo do sculo XIV, en relacin cos beguinaxes non deixaron de producirse algunhas desviacins da ortodoxia nas crenzas e na prctica da fe. Os Ctaros ou puros: Constitua unha secta "dualista" (cran na existencia eterna do dous principios: o do Ben e o do Mal), anda que se consideran cristins e tiveran unha organizacin eclesial. A sa busca da pureza, da virxindade e da castidade espertaron graves receos. Os ctaros agruparon a nobres, artesns, mercadores e campesios. A prctica do xaxn prolongado ata a morte, e o rito sacramental destinado a consolar fiel ante a morte, a travs da imposicin de mans dun "perfecto" sobre a sa cabeza, constituan parte importante do seu ritual. Despois do intento de conversin dos ctaros ou albixenses do Sur de Francia, o papa Inocencio III decretou en contra deles unha cruzada (1.209-15), dirixida por Simn de Montfort Da sa interpretacin do amor xorde unha nova visin do universo feminino que culmina de forma prctica coa lrica e o amor corts. 1.45. O crculos culturais. 1.451. As Universidades ou Estudios Xerais. No ano 1.155, o emperador Federico I Barbarubia concede s escolares de Bolonia un privilexio o Privilegium Scholasticum, mediante o que quedaban mestres, estudiantes e bedeis, baixo a proteccin e salvagarda directa do emperador, e calquera autoridade o xuz que intentara someterlles a xuzo perdera os seus dereitos civs. Os estudiantes organizbanse por "nacins" ou procedencias, elixan os seus profesores, e non podan ser detidos por dbedas ou outros delictos que non mereceran a morte ou a mutilacin de membros. En caso de delicto criminal, o propio estudiante acusado podera elixir xuz entre o bispo da cidade, o rector do seu Estudio, ou o seu mestre ou titor. O nome de "Universidade" (Universitas) co que empezarn a ser coecidas as asociacins estudiants, era un nome xenrico que se usaba para designar "totalidade" ou conxunto de escolares, mestres e discpulos. Era voz sinnima, pois, de "comunidade" e o mesmo poda ser aplicada comunidade escolstica como municipal ou urbana, ou tamn s membros dunha corporacin gremial ou dun cabido. En cambio as palabras usadas para designar a este novo tipo de escola superior eran as de "Estudio Xeral", que servan para distinguila das escolas monsticas, catedralicias ou municipais, cunhas titulacins que non facultaban, a quen as obtia, para "ensinar en todas partes" como os dos novos Estudios Xerais que sera privilexiados por Papas, emperadores e reis. Foi bastante mis tarde cando o nome de Universidade pasou a designar exclusivamente a escola superior por antonomasia. As primeiras escolas en adquirir rango universitario foron as de Salerno e Montpelier, especializadas en medicina; as de Bolonia, especializadas en mbolos dereitos (civil e cannico), e a catedralicia de Pars, especializada en Teoloxa. En Pars, como na
14

SAN TOM DE AQUINO

maiora das universidades, o saber estructrase en catro facultades: Artes, Dereito, Medicina e Teoloxa, anda que non todas as escolas superiores conten coas catro, e menos no momento da sa fundacin ou institucionalizacin. Na facultade de Artes (ou Filosofa), onde os estudiantes agrupbanse en "catro nacins", cada unha co seu "procurador", e que se accede s 12 ou 13 anos de idade, estudiase durante seis ou sete cursos as sete artes liberais (as tres do trivium: gramtica, retrica e dialctica; e as catro do cuadrivium: aritmtica, xeometra, msica e astronoma) e logo Filosofa. Esta facultade de Artes era a mis numerosa de Pars, e o seu decano faca as veces de rector, gobernando en 1.284 a 120 profesores e a un millar de estudiantes. s 21 anos de idade podase recibir xa o ttulo de "mestre" ou licenciado en Artes, necesario para acceder a outras facultades. Da duracin dos estudios nelas pode dar unha idea o feito de que se requirira a idade de 25 anos para solicitar a licenciatura en medicina, ou a de 35 anos para a obtencin do doutoramento en teoloxa, e un mnimo de oito anos de estudio nesta ltima facultade. Outras universidades: Oxford (1.273), Palencia (1.208), Salamanca (1.220), Roma (1.244), Siena (1.247), Lisboa (1.290). O ensino nestas universidades adoitbase realizar cada vez mis cun maior nmero de libros e autores, e con mtodos parecidos. Pola tarde inicibase coa lectio, leccin ou lectura por parte do mestre ou dun discpulo en pblico, dos modelos ou textos bsicos, que o estudiante debera aprenderse mis tarde de memoria e en privado. maa seguinte procedase expositio, esexese, glosa ou exposicin, as mesmo chamada meditatio, do texto lido, que comprenda a sa explicacin gramatical, a comprensin do sentido das frases e a do contido doutrinal. Segua a estes comentarios, a veces alegricos ou morais, a questio ou serie de preguntas e aclaracins de dbidas, e logo a disputatio, ou discusin ideolxica organizada, para terminar coa collatio, colacin ou exercicio escolar de comparacin duns textos con outros, do mesmo autor ou doutros. As clases adoitaban darse coas portas abertas, os estudiantes escoitaban as lecturas e comentarios sentados no chan, sobre palla ou herbas olorosas, ou nos escasos bancos. O que la ou disertaba adoitaba sentarse nunha banqueta de tres pes, e o mestre falaba dende un plpito ou tarima, para que a sa voz se ora mellor. A importancia dos libros e a dificultade para obtelos, dada a inexistencia de reproduccin mecnica ata que se inventou a imprenta no sculo XV, fixo necesaria a aparicin das bibliotecas xunto s grandes centros universitarios. 1.452. As novas escolas municipais. O IV Concilio de Letrn, estipulaba en 1.215 que os bispos e prelados coidaran de organizar escolas nas sa cidades. lado das escolas catedralicias e monsticas, foron xurdindo, en efecto, escolas parroquiais e municipais ou gremiais, de gramtica e aritmtica, apropiadas para os rapaces da burguesa urbana que deberan saber ler, escribir e contar. O Concello adoitaba encomendar estas escolas a mestres con licencia, s que abonaba un salario fixo anual, previa comprobacin dos seus saberes mediante un exame ou concurso pblico. Estas escolas tendern a especializarse en artes mecnicas. Aparecern tamn escolas conventuais de idiomas, dedicadas ensino do grego, o rabe ou o hebreo. Tamn existirn as escolas conventuais femininas que servirn para a educacin dos nenos pequenos e das rapazas da burguesa. Os rapaces das familias da nobreza seguirn instrundose, dos sete s catorce anos, no castelo do seu pai ou na corte dun seor vecio, adestrndose para a caza ou a guerra.
15

SAN TOM DE AQUINO

1.453. Mestres e estudiantes. O mestre aquel con licencia para ensinar en todas partes (non hai fronteiras para o saber), poden ir dun pas a outro, e incluso levar consigo os seus propios discpulos. O que anima Universidade precisamente a ansia de saber (amor sciendi). Dela nutriranse os cadros eclesisticos e civs. autenticamente internacional e bastante homoxnea; o uso universal do latn facilita a comprensin a xentes de moi diversas procedencias, e igualmente distinta a sa condicin social. principio non cobran por ensinar xa que a maiora son clrigos ou monxes, pero pronto incorpranse as taxas (collectae) que pagan os estudiantes cada seis meses ou en ocasin dos exames; con posterioridade xurdir o contrato privado (condotta) cos profesores a veces de conta fixa. Os estudiantes constituan unha importante masa social nas cidades onde haba universidade -en Oxford, por exemplo, en 1.380, haba uns 1.500 estudiantes, nunha poboacin de 5.000 a 5.500 persoas-, ademais este grupo o integran mozos ceibes, con escaso poder adquisitivo, considerables exencins fiscais, rebaixas en aloxamentos e comidas, e as veces comportamentos violentos ou escandalosos, dada a lasitude do seu carcter clerical. Algns cregos vagabundos ou goliardos convrtense en pais da bohemia estudiantil. Algns estudiantes pertencen a familias ricas e viven cos seus servidores ou criados, a mido estudiantes pobres, ou cos seus mestres. Outros viven nas casas de burgueses. Non falta quen prefire vivir nunha vivenda comn, baixo a direccin dun deles. Un capeln de Luis IX, decide fundar un Colexio en Pars -a Sorbonne- para albergar os estudiantes de Teoloxa. Moi pronto establcense bolsas de viaxe ou becas e outras axudas econmicas para paliar a pobreza dos estudiantes. Cada vez vai ser mis difcil s pobres o acceso universidade. Nos anos 1.405-09, por exemplo, vai establecerse que no sucesivo tan s dous estudiantes pobres sern admitidos cada ano na Facultade de Dereito de Padua. 1.454. A Escolstica: a filosofa e a teoloxa. A Igrexa e os poderes pblicos fomentan estas escolas superiores, a mido de comn acordo. Na base da nova planificacin do ensino achase un mtodo precisado no sculo XIII, e que dirixe o pensamento filosfico e teolxico: a Escolstica. Pronto a Filosofa tender a seguir o seu propio camio fronte Teoloxa pero sen entrar en conflicto con esta. Filsofo era sinnimo de persoa culta, intelixente; capaz de reflexin persoal fronte saber aprendido. A Idade de Ouro da Filosofa e a Teoloxa "escolsticas" coincidir co perodo que se estende de 1.228 ata 1.350.

16

SAN TOM DE AQUINO

1.455. O Dereito e a Medicina. Dende o sculo XII os xuristas de Bolonia gozan dun gran predicamento e, no sculo XIII, Bolonia conta con dous Colexios de doutores, un agrupa s que son especialistas en Dereito Civil, e o outro s que o son en Cannico. Os xuristas civilistas estn especializados en dereito romano-cristin ou bizantino, sendo os cdigos do emperador Xustiniano, os que constiten a sa base de coecemento. Contriburon ademais desenvolvemento do dereito privado. A importancia da historia das ciencias e da Medicina, para a historia das Universidades e do ensino considerable. Salerno e Motpelier foron os seus centros mis destacados. O centro dos seus estudios era a anatoma, ademais dos estudios sobre as condicins hixinicas e sanitarias. 1.456. As novas tcnicas. Na Baixa Idade Media sguese preferindo a ciencia aplicada simple especulacin cientfica, e nese campo podemos destacar: A agricultura: A expansin demogrfica fai que a necesidade de producir mis alimentos provoque, dun lado, a extensin dos cultivos coa cavadura de zonas novas e, doutro, o aproveitamento intensivo de terras de calidades inferiores, que se desgastan pronto. lado dos cultivos tradicionais dos cereais e a vide, vai en aumento o das leguminosas que contriben a nitroxenar as terras. Intensifcanse os cultivos da horta. Lbranse grandes campos que fan necesarios unha transformacin nos arados e forzas de tiro (xuntas de bois). O instrumental de ferro empeza a ser de uso comn: picos palas, sachos, aixada, angazos de ganchos potentes, gadaas e foces de distintos tamaos, etc. A utilizacin das cabaleras con ferraduras implica a adopcin do colar perfeccionado para o arrastre do arado lixeiro, dos angazos ou dos grandes troncos. Os rendementos agrcolas tenden a mellorar e o ndice de prezos e salarios vese afectado. Evolucionase cara hrreo cuberto e construdo en altura fronte o silo escavado na rocha. As tcnicas comerciais: Os mercados locais e as feiras comarcais dos sculos anteriores, intensificados a partir do sculo XIII, vense ampliados coa formacin de grandes feiras internacionais, como as de Champaa, nas que se renen mercadores e productos de diversas procedencias. Establcense os tipos de contratos comerciais: comanda (dous socios); compaa (grupo de parentes ou amigos); comandita (admisin de terceiros). En cidades como Florencia, Venecia ou Miln non era preciso esperar celebracin dun mercado ou dunha feira para adquirir un determinado producto, posto que podan ser atopados nas sas tendas. Os productos de gran comercio seguen sendo o sal, os cereais, o peixe en conserva, os froitos non perecedoiros, o queixo, o vio, o aceite, os panos de la, lio, algodn e seda, as reses, os coiros e peles, metais, o ouro e a prata, os productos de ourivera, perfumes, drogas e especias, substancias para tinguir, madeiras, xabns, papel, etc. Desenvlvense as tcnicas de contabilidade, financeiras ou monetarias. As industrias txtiles: No desenvolvemento industrial da Baixa Idade Media sobresaen as industrias txtiles. Fabrcanse tecidos de lio, cnabo, algodn e seda, de calidades distintas, pero a produccin lar excede con moito a tdalas demais. Existe unha gran variedade de tecidos de la.

17

SAN TOM DE AQUINO

Para preparar a la (lavala, cardala e fiala) destinada a tecer un pano precsanse de 10 a 12 das de traballo, para tecer a devandita peza de 6 a 7 das, e outra semana mis para batela e darlle o acabado. Tecase unhas dez horas diarias. Nos Pases Baixos, a mediados do sculo XIV, unha peza de seda de boa calidade duns 21 metros custaba o mesmo que uns 950 litros de vio. Unha tea fina de Bruxelas, poda custar uns 800 gramos de ouro. As teas de calidade eran, pois, proporcionalmente moi caras. Un carpinteiro precisara o salario de tres meses para mercar unha peza de tea de mediana calidade e o dun ano para un scarlet. Destacar por ltimo a importancia do proceso de tinguidura cara futuro desenvolvemento da qumica A industria alimenticia: A diversificacin dos muos hidrulicos non impediu que aumentara o nmero de muos dedicados moenda de cereais. A instalacin dun muo, co seu edificio de pedra de dous andares, os xogos de moas e os seus mecanismos, as canalizacins, balsas e presas, era custosa e anda perigosa. Existan distintos tipos de muos hidrulicos. A introduccin do muo de vento dende o sculo XII ampliou as posibilidades da moenda mecnica a zonas de pouca auga ou moi planas. A forza da auga tamn foi aplicada para mover reloxos, a serrar troncos, a cortar pedras e mrmores, etc. Aparecen prensas destinadas a esmagar uvas e olivas. Os fornos pblicos e privados tampouco parecen ser excludos. O aproveitamento dos derivados do leite d lugar a unha activa industria caseira de manteigas, requeixos e queixos na que a principal innovacin tcnica a manteigueira de madeira ferrada cunha manivela de eixe vertical. Tamn a conserva de froitas e verduras. A industria chacineira e de salgadura de carnes e peixes. A construccin, o vidro e a cermica: Na industria da construccin cabe sinalar, dun lado, un variado instrumental de ferro; doutro, mecanismos para evitar esforzos intiles. As grandes construccins de catedrais, mosteiros e pazos requiren unha tcnica depurada, cun uso de mdulos e sentido da proporcin que arquitectos, canteiros e albaneis utilizan con grande habilidade. Algns canteiros deixan as sas pegadas na pezas, porque cobran por semanas de acordo co traballo realizado. Consrvanse non s proxectos e planos, senn cadernos de obras na que constan os operarios e os seus correspondentes salarios, os prezos dos materiais e do transporte, etc. A arqueoloxa dnos a coecer como eran os fornos de cal ou xeso, ou os de vidro e cermica. Confraras e gremios: En canto a organizacin do mundo do traballo merece destacar a diferencia entre as voces confrara e gremio; a confrara foi nos seus inicios (sculo XII) unha asociacin de vecios ou fregueses que se agrupaban arredor dun santo para invocar a sa proteccin e axudarse en caso de infortunio. Os confrades podan pertencer a oficios distintos ou ser simplemente campesios. O gremio en cambio, que raras veces aparece antes do sculo XIII, agrupa a mestres e oficiais dun mesmo oficio, ou de oficios afns e complementarios, os que se unen para protexer os seus intereses econmicos, e por iso se colocan baixo a proteccin dun santo que nomean o seu patrn, e a quen erixen unha capela, altar e incluso fundan un beneficio eclesistico, celebran con solemnidade a sa festa patronal, posen estatutos propios, pagan cotas, asstense mutuamente na vellez ou enfermidade, vixan a calidade dos productos, examinan s que queren entrar no gremio, etc. Cada gremio rxese polos seus propios priores ou cnsules, elixidos entre os mestres de oficio, e renovados periodicamente, pose caixeiros e inspectores, casa gremial, bandeira e estandarte e escudo propio.

18

SAN TOM DE AQUINO

En cada oficio distnguense tres categoras: mestres con taller propio, oficiais que exercen o oficio no taller dun mestre e percibe un salario polo seu traballo, e aprendices que durante algns anos conviven cun mestre e aprenden del o oficio, mediante un contrato entre o mestre e o pai do rapaz. 2. O Aristotelismo e a Escolstica. 2.1. O ambiente filosfico na Baixa Idade Media. A recepcin de Aristteles. No sculo VI, Severino Boecio traduciu latn o "Organon" de Aristteles. Desta traduccin s circularon as "Categoras" e "Sobre a interpretacin". O mundo latino s coeceu isto de Aristteles. Aristteles, non obstante renaca no mundo rabe. Na primeira metade do sculo IX fundouse en Bagdad unha escola de traductores de grego, que prepararon versins rabes de Aristteles e dalgns dos seus comentadores mis coecidos: Alexandre, Porfrio, etc. A interpretacin dos rabes estivo marcada por unha influencia neoplatnica. Isto continuou nos sculos IX, X e XI. Pero o comentador por excelencia de Aristteles foi Averroes no sculo XII, que reaccionou en parte contra tal interpretacin e afastouse dos seus predecesores. Compuxo tres series de comentarios: 1) "os pequenos comentarios" (conclusins das teses aristotlicas); 2) "os comentarios medios" (demostracins e doutrina); 3) "os comentarios maiores". A travs de Espaa, Sicilia e Italia meridional o aristotelismo rabe exerceu influencias notables sobre o pensamento occidental. Traductores de Aristteles dignos de mencin foron: Xacobo Veneto, Robert Grosseteste ou Guillerme de Moerbeke. vez xurdiron no sculo XIII numerosos comentarios como os de santo Alberto Magno e san Tom de Aquino. Os pensadores cristins non acolleron inmediatamente a Aristteles. Os seus libros de lxica foron ben acollidos, non tanto a tica por non partir dun cdigo sobrenatural, o De Anima pola cuestin da inmortalidade, a metafsica, a fsica e a cosmoloxa, que sostian a eternidade do mundo (contrario dogma), e favorecan herexas. A partir de 1.210 estas obras foron prohibidas en Pars. Pero para entn xa era un clsico na Universidade. A interpretacin medieval de Aristteles coincide coa historia do pensamento rabe e da escolstica. Tanto no mundo rabe como no latino o problema principal consistiu en conciliar as doutrinas aristotlicas coas teses sagradas. En occidente dronse tres posicins: a). A posicin negativa (agostiismo): San Buenaventura, Grosseteste, Alexandre de Hales. b). A posicin integradora: Santo Alberto e san Tom. c). A posicin averrosta: Siger de Brabante. En conxunto hai que dicir que a Idade Media tomou de Aristteles as categoras esenciais para entender a Deus (ser supremo), cosmos (hilomorfismo, acto-potencia), e home mesmo (alma, virtude e coecemento). En verdade, a revelacin deba transformar tales categoras e conferirlles valores inditos. Pero os filsofos medievais s foron parcialmente conscientes disto. As interpretacins mis recentes da filosofa medieval sinalan ata que punto foi simplista o vello esquema dunha simple adaptacin de Aristteles s esixencias da Revelacin. En todo caso, segue sendo verdade que o fundador do Peripato estimulou e fecundou o pensamento medieval como ningn outro filsofo o fara en pocas sucesivas. O epteto que Dante aplicou a Aristteles
19

SAN TOM DE AQUINO

chamndolle o "mestre de aqueles que saben" expresa perfeccin os sentimentos de toda unha poca. 2.2. A Filosofa Escolstica. 2.21. O sentido etimolxico e xenrico. "Escolstica" etimoloxicamente ven do latn "Schola" (escola). Ven a significar o saber cultivado nas escolas medievais e ensinado baixo a direccin dun mestre (scholasticus). Mis tarde e por transposicin, o termo servira para designar tamn a materia ensinada e o mtodo empregado no ensino desa materia nas escolas. Non infrecuente dicir que a filosofa escolstica a filosofa da Idade Media, identificando as mbalas denominacins. Esta afirmacin pode inducir a unha falsa concepcin da filosofa da Idade Media, pois pode facernos pensar que na poca medieval exista unha nica corrente filosfica, un nico tipo de explicacin racional, e iso non certo. En sentido xenrico o termo "escolstica" non se refire a ningunha corrente especfica de pensamento, senn mis ben ensinanza que na Idade Media se practicaba nas escolas monacais, episcopais ou palatinas. Agora ben, nestas diversas escolas hai simultnea e sucesivamente pensadores das mis variadas tendencias: platnicos, neoplatnicos, agostios, msticos, aristotlicos, etc. Falamos as de escolstica, cristi, musulmana, hebrea, etc. 2.211. A Escolstica cristi. o termo utilizado para denominar filosofa cristi medieval; dicir, aquela especulacin teolxico-filosfica de autores cristins que se cultivou e desenvolveu nas escolas e nas universidades medievais. A. A preocupacin comn. A estes autores nelles a preocupacin comn de conciliar a reflexin racional coa teoloxa sen que isto leve consigo, necesariamente, que aquela tea que desenvolverse dictado desta. Estn preocupados por temas comns como: Deus, o ser e os seres, a natureza do home, os universais, etc. B. O mtodo escolstico. Xa foi exposto con anterioridade, a destacar a lectio e a disputatio. C. A literatura escolstica. Hai tamn un tipo de escritos caractersticos que se orixinan e se corresponden cos diversos momentos do mtodo e coa funcin educativa. Os "comentarios", resultado da "lectio", recollan, ademais do texto orixinal, as glosas que do texto se facan os "lectores" e, mis tarde, unicamente estas. As "cuestins", que teen o seu orixe nas "disputatio"; nelas recollanse as interpretacins contrapostas de varios autores ou interpretacins atopadas arredor dun mesmo texto. Revestan das formas: a. "Quaestiones disputatae". b. "Quaestiones de quodlibet ou quodlibetales" (calquera tema).

20

SAN TOM DE AQUINO

As "sumas", que nacen como ulteriores desenvolvementos mis sistematizados das anteriores. Nelas o autor organiza de forma temtica ordenada o contido doutrinal sen a preocupacin de seguir un texto determinado. 2.3. As etapas da Escolstica. 2.31. O perodo de formacin. Coincide co sculo XII. Destacaremos: A recompilacin de textos antigos: labor que realizan especialmente os copistas dos mosteiros. O gran texto a Biblia. Ademais doutros textos: dos Santos Padres, de escritores da antigidade a medida que se van descubrindo. Agora ben, o texto non mis que o punto de partida; a partir del xurdirn os comentarios e as primeiras sistematizacins. Isto lograse xa en parte con Escoto de Erixena e sobre todo con Santo Anselmo, considerado como o primeiro gran filsofo da Idade Media. As primeiras elaboracins sistemticas: esbzanse as grandes snteses caractersticas do sculo XII. Destacan Pedro Abelardo e Pedro Lombardo. O movemento mstico-especulativo: mesmo tempo, o movemento da mstica especulativa ofrece unha influencia importante sobre todo na discusin arredor do valor do coecemento racional. A destacar nesta tarefa a figura de Hugo da abada de san Victor, cerca de Pars. Os filsofos rabes e o coecemento de Aristteles: As fontes que inspiran o pensamento medieval, xuntamente cos escritos dos autores cristins primitivos o neoplatonismo, en forma decisiva o progresivo coecemento da obra de Aristteles. Durante moito tempo, ata o sculo XII, Aristteles unicamente era coecido e s parcialmente a travs da obra de Boecio e Porfrio. O segundo e mis amplo impulso efectase no sculo XII gracias coecemento dos filsofos rabes Avicena (representante do aristotelismo platonizante) e Averroes (representante do aristotelismo puro). A terceira que ter lugar no sculo XIII, ser a completa entrada da obra aristotlica con San Tom. 2.32. O perodo de apoxeo. Coincide co sculo XIII. esta a poca de madurez da filosofa escolstica. Son caractersticas desta poca as grandes snteses doutrinais teolxico-filosficas. San Tom non o nico pensador senn o mis destacado en medio de moitos de gran prestixio. A obra de Aristteles coecida na sa totalidade gracias traduccin directa do grego latn e a depuracin de elementos estraos que nel se introduciran. As universidades, particularmente, a de Pars son os centros culturais mis importantes de entn. Perviven con forza as outras correntes non aristotlicas. 2.33. O perodo de decadencia. Este perodo coincide co sculo XIV.

21

SAN TOM DE AQUINO

A mesma denominacin desta etapa resulta problemtica xa que moitos historiadores non ven aqu un sntoma de decadencia, senn mis ben de crise dunha "empresa imposible": a conciliacin entre fe e razn, entre explicacin racional e revelacin. A teoloxa non debe buscar apoio na filosofa. Esta posicin vai favorecer o nacemento dunha especulacin filosfica distinta, mis prxima experiencia, emprico. Guillermo de Ockham, ltimo pensador relevante da escolstica, ser a sa vez o mis destacable desta poca. Na mstica, o mestre Eckhart, aparece tamn como reaccin excesiva carga de racionalismo de que aparece imbuda a teoloxa. 2.4. As principais escolas e correntes filosficas do sculo XIII. O feito do coecemento da filosofa aristotlica produciu un forte impacto nos estudiosos da Idade Media. Expoer o pensamento do sculo XIII, poca clsica da filosofa medieval, equivale a definir as diversas actitudes que se adoptaron, nos diferentes medios filosficos fronte aristotelismo. 2.41. O agostiismo filosfico ou a escola franciscana. O verdadeiro mestre da Idade Media ata que os filsofos rabes dan a coecer as obras de Aristteles Santo Agostio, que continua presente na Orde franciscana gracias a San Buenaventura. A travs desta escola mantense as influencias platnicas e sobre todo neoplatnicas. A pesar diso, anda nesta escola se produce unha certa aceptacin de Aristteles; en concreto hora de explicar a diferencia entre Deus e o home. Denuncian, as e todo, as novas doutrinas que se ensinan na Universidade de Pars. Pola contra na de Oxford inicibase un movemento intelectual, influenciado tamn polos comentaristas rabes, que orientan a sa preocupacin cara s ciencias da natureza. O seu mis significado representante Roger Bacon. 2.42. O aristotelismo averrosta. Hai unha segunda corrente que acepta abertamente e sen ningn xnero de reservas as teses aristotlicas tal e como son expostas nos comentarios de Averroes a quen consideran o "Comentador" de Aristteles. Esta corrente recibe xeralmente o nome de "averrosmo latino" e ten a sa orixe na facultade de Artes de Pars; o seu mis destacado representante foi Singer de Brabante considerado herexe e condenado como tal a cadea perpetua. Tres son as teses mis caractersticas deste movemento. A. A eternidade do mundo. O mundo afirmado como eterno tanto no seu comezo como no seu fin, esta eternidade afecta s especies terrestres includa a especie humana. Tanto estas como os acontecementos se suceden e se repiten necesariamente nunha especie de eterno retorno. S os individuos perecen. Esta teses averrosta est en aberta contradiccin coa afirmacin da teoloxa cristi sobre a creacin do mundo e do home por Deus.

B. A existencia dun nico entendemento axente.

22

SAN TOM DE AQUINO

Neste caso o problema a dilucidar se a alma humana inmortal. Os averrostas sostian que Aristteles era contrario a esta tese. Este, falando da alma humana, distingue das clases de entendemento: un entendemento pasivo ou posible ou paciente que el cualifica de "corruptible", mortal, e un entendemento activo ou axente que "separable", sen mestura e impasible", polo tanto inmortal. Siger de Brabante, seguindo a Averroes, entende que Aristteles fala do entendemento axente como dunha realidade comn a tdolos homes e que de ningunha maneira se refire inmortalidade da alma individual. Esta afirmacin contradica abertamente a doutrina cristi da inmortalidade do home e conduca negacin da existencia dunha alma persoal e individual. Para a tradicin rabe, o intelecto axente concibido como substancia separada da materia e da alma humana; pertencente mbito das substancias divinas, o entendemento axente , en realidade, a ltima emanacin da Divindade. Pola sa parte, o intelecto material, o intelecto "intelecto en potencia" a parte racional da alma humana. O entendemento axente identificado por Averroes co motor ou Intelixencia suprema da ltima esfera. C. A teora da dobre verdade. Tanto os filsofos rabes como os cristins movronse baixo a preocupacin de establecer as relacins fe-razn e os criterios de solucin para os conflictos entre posibles verdades. A teora da dobre verdade un intento de paliar os efectos de choque entre o que aparece razn como verdade e o que como tal afirma a revelacin. Moitos dos que sostian as teses averrostas adoptaron unha ambigua posicin: a sa condicin de crentes levballes a declarar como falsas aquelas afirmacins coecidas pola razn que contradica fe. Esta posicin rematou por considerarse un simple subterfuxio para escapar s condenas das respectivas igrexas e de feito, na prctica, non evitou tales condenas s seus defensores. 2.43. A escola dominicana: Santo Alberto Magno e San Tom de Aquino. A adopcin polos telogos do peripatetismo foi unha verdadeira revolucin no pensamento medieval. A partir do sculo XIII ser tal a solidariedade entre o aristotelismo e o cristianismo que a filosofa peripattica participar da estabilidade e inmutabilidade do dogma. No sculo XIII a poca en que o pensamento cristin toma, por fin, conciencia das sas implicacins filosficas mis profundas, e consegue, por vez primeira formulalas claramente. A realizacin desta obra capital dbese a dous dominicos, mestre e discpulo: Alberto Magno e Tom de Aquino. 2.431. Santo Alberto Magno. A. A sa achega. O mrito principal de Alberto Magno consiste en ter sido o primeiro en ver o enorme acrecentamento de riquezas que representaban a ciencia e a filosofa greco-rabes para os telogos cristins. Non se poda nin aceptala sen modificacins, nin contentarse con negalas.

23

SAN TOM DE AQUINO

Impoase un traballo de interpretacin e asimilacin. Pero antes de interpretar hai que coecer, e iso o que fixo voluntariamente Alberto Magno. Poer alcance dos latinos toda a fsica, metafsica e matemticas, isto , toda a ciencia acumulada ata entn por gregos, rabes e xudeus: esa era a intencin deste extraordinario enciclopedista. Non s reproduce, senn que explica, comenta, completa e restaura o pensamento dos autores. A sa unha presentacin, tipo Avicena, onde a exposicin da doutrina allea se confunde cunha interpretacin. B. O autor. Na Idade Media distinguase entre o escribente (scriptor) que copiaba obras doutros sen cambialas; o compilador (compilator) que engada algo que copiaba pero non era seu; o comentador (comentator) que engada frases texto para facelo mis intelixible; e, o autor (auctor) que expn as sas propias ideas e, acude a outros s para confirmalas. Alberto destes ltimos, e polo tanto convertese nunha autoridade sobre todo entre os filsofos cristins. C. As caractersticas mis importantes da sa filosofa. A. Alberto de Colonia (1.206-1.280). Foi Alberto o que atopando filosofa profana introducida xa polos seus antecesores no limiar da sagrada teoloxa, fxoa entrar no santuario da morada de Cristo e reservoulle no mesmo templo un lugar principal. Para isto atopou resistencias en todas partes, includas no seo da sa propia Orde. Alberto non so reivindicaba o dereito especulacin filosfica, senn que ademais, sita esta especulacin nun terreo moito mis firme que o logrado polos seus antecesores, delimitndoo con relacin da relixin. A partir de Alberto imos asistir a unha progresiva restriccin das esixencias teolxicas impostas razn e, inversamente das responsabilidades teolxicas impostas filosofa. As pois, o medievo vai encamiarse progresivamente cara a unha separacin cada vez mis completa entre os dous mbitos, retirando sucesivamente da filosofa problemas teolxicos, e liberando teoloxa dalgns problemas filosficos, deixando filosofa liberdade para decidir sobre eles. B. Obras: Tal e como os coecemos, os escritos de Alberto forman catro bloques netamente distintos: 1 o que se chama "Summa de creaturis" (1.245-1.250); 2 "In IV libros Setentiarum", comentarios a P. Lombardo; 3 Os tratados sobre teoloxa (1.270 e ss.); 4 a "Summa theolgica" (1.270 e ss.). C. Fsica. S est verdadeiramente convencido de das cousas: a realidade do obxecto da sa fe cristi e a realidade dos feitos que poda observar persoalmente. As o universo que acepta , en lias xerais, o de Ptolomeo, coas sas dez esferas concntricas e os movementos que este astrnomo lles atribe. Como cristin afirma dun xeito inconmovible que Deus creou directamente o mundo pro un acto libre da sa vontade. A fsica comeza unha vez que o mundo existe. D. Home e coecemento. O home un suxeito de observacin mis accesible. Composto de alma e corpo, a natureza especfica da sa alma a que converte en animal dotado de razn e, por conseguinte, en home. A alma humana capaz de coecemento intelectual; agora ben, contradictorio que un intelecto sexa a forma dun corpo. As pois, Alberto admite, con Avicena, que a alma unha substancia intelectual, e que ser forma do corpo non pertence a sa esencia, senn que unha das sas funcins. establecer que a definicin platnica da alma verdadeira secumdum se, Alberto Magno preparaba unha notica na que a iluminacin neoplatnica de Agustn e de
24

SAN TOM DE AQUINO

Dionisio poda aliarse co empirismo aristotlico. Sostn contra o averrosmo, que cada alma pose un entendemento posible e un entendemento axente, que lle son propios e necesarios para o coecemento. En canto imaxe de Deus, a alma est dotada dun entendemento axente: unha luz que, en ns, a causa primeira do coecemento, universalmente capaz de causar o intelixible, e continuamente ocupada en causalo. Tal a actividade normal do entendemento humano. A vida normal dun ser humano consiste en actualizar, mediante a luz do entendemento axente, o seu entendemento posible elevndose progresivamente do sensible s coecementos intelixibles mis elevados: fsica, matemtica, ciencia da alma e ciencia de Deus. E. Universais. A alma platnico-aristotlica que describe est exactamente adaptada mundo platnico-aristotlico no que a sita. Nese mundo, o universal atpase primeiro ante rem, con anterioridade s cousas, no entendemento de Deus. Os universais as concibidos son as Ideas divinas. As Ideas, ou formas primeiras, constiten al como un mundo intelixible, causa de todo o que de intelixible hai na materia. Toda forma que est en potencia na materia prima atpase al, en virtude do coecemento que dela ten o entendemento divino. De aqu de onde hai que partir para explicar vez a existencia de cousas intelixibles para un intelecto creado e a existencia de intelectos creados capaces de coecer esas cousas. crear o mundo, Deus confire materia as formas distintas, que s son imaxes dos universais divinos. Os lstregos de luz da Intelixencia axente universal, que Deus, difrctanse, por as dicilo, na materia, e nela xeran as substancias concretas, co seu ser individual, as sas facultades e operacins. Entn xa son universais in re. Coecer as cousas equivale, para ns, a transformar o universal in re nun universal post rem, dicir, equivale a liberalo da sa materia e restablecelo nunha condicin intelixible anloga que ten eternamente no entendemento divino. Por moi provista que estea a alma das sas facultades propias, non deixa de ser, polo seu entendemento axente mesmo, unha imaxe de Deus. Polo tanto queda aberta s iluminacins divinas; coecendo os intelixibles, semella a Deus. F. Influencias. Polo tanto, simplificar demasiado as cousas o presentar a Alberto como aristotlico sen mis. A bandeira que Alberto enarbora leva case tdolos nomes propios. 2.432. O aristotelismo de San Tom de Aquino. A. Estructura do real e interpretacin da natureza. Neste mbito, Aquino recolle estas teses aristotlicas: 1. A teora do movemento: definicin do movemento en termos de potencia e acto, anterioridade do acto respecto da potencia, e clasificacin do movemento en cambio substancial e cambios accidentais. O primeiro motor inmbil. 2. A composicin hilomrfica das substancias naturais, isto , a teora de que as substancias naturais estn compostas de materia e forma. 3. A distincin entre substancia e accidente: as substancias naturais -compostas de materia e forma- son, sa vez, suxeito doutras formas accidentais. 4. A teora das catro causas: coa conseguinte interpretacin teleolxica da natureza. Pero San Tom afastouse de Aristteles en das teses fundamentais que modifican a nocin aristotlica de substancia: a inclusin da materia na esencia dos seres fsicos e a distincin, que xa se atopa en Alfarabi, entre esencia e existencia; para Aristteles, a esencia era principio de explicacin do real porque coecer algo dicir o que , definilo, isto , expresar a sa esencia (metafsica esencialista). Porn para san Tom, s
25

SAN TOM DE AQUINO

Deus en Deus esencia e existencia o mesmo, a sa esencia a sa existencia; no caso das criaturas, non cabe esa identidade, porque Deus crea, a causa da existencia das criaturas. Esa a base de distincin e a distancia entre o Creador e as criaturas, na que se basea a xerarqua dos seres segundo San Tom. B. Teoloxa. 1. Tom de Aquino para demostrar a existencia de Deus parte da visn aristotlica do movemento e das sas probas. Sobre todo nas das primeiras vas. 2. En canto a concepcin de Deus, Aquino acepta a teora aristotlica do Acto Puro, sen ningn tipo de potencia. A sa actualidade as interpretada como raz da sa inmutabilidade, e da sa perfeccin. Aquino acepta igualmente a concepcin de Deus como acto de pensamento, como pensamento do que El mesmo o obxectivo como pensamento autopensante. Mais para Aquino Deus est en contacto co mundo, posto que unha creacin de Deus, non as para Aristteles, para quen o mundo eterno, Deus soamente o principio do movemento do universo e o fin cara que este se orienta. Deus non coece o mundo segundo Aristteles. C. Antropoloxa. Aquino acepta a definicin aristotlica da alma como principio de vida, como forma e acto do corpo, o que o leva a admitir a concepcin hilomrfica do ser humano. Mais Aquino acepta, en contra dos averrostas e probablemente de Aristteles mesmo, a inmortalidade da alma. D. tica. Aquino acepta os principios aristotlicos de que o fin ltimo do ser humano a felicidade e de que a felicidade perfecta consiste na contemplacin, na actividade do coecemento. E isto supn a primaca da razn sobre a vontade. Xuntamente coa teora do fin ltimo, Tom de Aquino recolle a idea de que as normas morais se basean na natureza humana e, polo tanto, que o seu coecemento, concibida a natureza teoloxicamente, o punto de partida para a formulacin da lei moral natural. 3. San Tom de Aquino: a existencia de Deus e o problema de razn e fe. 3.1. Vida e obras. 3.2. Presentacin xeral da sa filosofa: razn e fe. 3.21. Filosofa e Teoloxa. O pensamento de Tom de Aquino est cimentado nunha dobre conviccin. Por un lado, a conviccin de que a mente humana capaz de coecer o mundo das esencias, causas, fins e leis que est mis al e sobre o mundo do real concreto, e que constite o chamado mundo suprasensible ou campo metafsico. En segundo lugar, a conviccin de que mis al incluso dese mundo suprasensible se abre anda un horizonte novo, o mundo do sobrenatural ou dos misterios propiamente revelados, s que s posible ter acceso a travs da luz da fe. Son estas das conviccins as que vertebran o seu pensamento, vez filosfico e teolxico.

26

SAN TOM DE AQUINO

Que haxa filosofa na Summa non hoxe algo que se cuestione. Dse por certo. Que nela a filosofa est servicio da teoloxa, tamn. Pero, como est?, como funciona?, como se serve da teoloxa?. Toda ciencia xira sempre arredor dunha serie de temas ou conxunto de problemas que se esforza en resolver. Para iso parte duns principios, esforzndose en poder chegar a establecer unha serie de conclusins. O conxunto deses primeiros principios constite o que hoxe se chama axiomtica. O tratamento dende ela, dende a axiomtica, constite finalmente o chamado proceso cientfico. Se as fose, a teoloxa sera unha ciencia como as demais e non pasara de ser unha "filosofa aplicada", pero a teoloxa emprega a lxica no seu proceso quebrantando as regras lxicas. O seu propsito queda reducido a un triple obxectivo: a). Tdolos temas teolxicos por el desenvolvidos estn organizados sistematicamente nun corpo orgnico de doutrina, que non outro que a doutrina da Igrexa catlica. b). En explicar ou defender os propios principios teolxicos utilizados. c). Para chegar finalmente establecemento dunhas conclusins teolxicas. A utilizacin de todo isto non son senn variantes da funcin auxiliar ou "ancillaxe" que Tom de Aquino atribe filosofa respecto da teoloxa. Poderamos dicir, con matices, que a linguaxe empregada por Tom de Aquino aristotlica para desenvolver en ultimo termo unha doutrina platnica. Finalmente anda que Tom de Aquino considerado como o comentarista cristin por excelencia de Aristteles, o cal certo, dado que deu a coecer dunha forma mis directa a este filsofo; non obstante, tamn un dos principais deformadores do mesmo, introducir nos seus textos doutrinas estraas que durante sculos condicionaron a lectura de Aristteles. Feito, por outro lado, perfectamente comprensible no seu tempo, pois o seu fin non era o coecemento de Aristteles como se dun historiador da filosofa se tratara. 3.22. Razn e fe. Unha dobre condicin domina o desenvolvemento da filosofa tomista: a distincin entre a razn e a fe, e a necesidade da sa concordancia. 3.221. A presentacin do problema. O carcter escolar, propio da filosofa escolstica, dado o seu carcter de ensinanza, daba como resultado que se trataba sobre todo de ensinar home a verdade, e mis en concreto a verdade revelada. Non se parte, pois, de cero, senn do convencemento da existencia da verdade, coecida pola revelacin. Esta verdade funciona como norma reguladora do coecemento racional. Esta non se propn a investigacin ou a descuberta da verdade, posto que xa se coece pola revelacin, senn aproximarse o mis posible comprensin da verdade. Recocense, pois dous tipos de coecemento: o que proporciona a fe e o que se obtn mediante o exercicio da razn e dos sentidos. O problema e a discusin entre os mesmos escolsticos xorde hora de sinalar o alcance e as relacins destas das fontes de coecemento, e a forza das afirmacins que cada unha delas formula. 3.222. As posicins tipo.

27

SAN TOM DE AQUINO

A. Fe e razn son incompatibles. a postura tpica dos primeiros pensadores cristins; un exemplo tpico Tertuliano. O pensamento que se basea na razn pagn, non crente, s se coece pola fe e a revelacin. Desconfase da razn. B. A fe necesaria para a razn. O home pode coecer mediante a razn a verdade, pero para isto necesita a axuda de Deus e da mesma fe. Esta concepcin atribese a Santo Agostio e a sa teora do "iluminismo" (creo para entender; a fe axuda a coecer). Segundo isto, non hai unha verdadeira distincin entre filosofa e teoloxa, ambas teen como base a fe cunha supremaca sobre a razn que se afirma absolutamente. C. Son autnomas. Cada cal ten a sa entidade, pero hai unha relacin entre elas. Nesta tese hai das posibilidades: a averrosta e a tomista. O aristotelismo rabe ou latino (averrosmo) consideran fe e a razn como fontes distintas e autnomas. Flase dunha especie de "dobre verdade", unha en filosofa, a proveniente da filosofa aristotlica en particular; e outra en teoloxa, derivada da revelacin. Non recoecan sen mis unha superioridade da teoloxa sobre a filosofa, polo que a conciliacin entre posibles afirmacins encontradas se presentaba mis problemtica e esixa solucins distintas s que aqu se estableceron. 3.223. A posicin de San Tom ou tomista. A. A razn. Como acto: o exercicio da facultade de entender, o coecemento intelectual. Como hbito: a disposicin estable para razoar ben, a ciencia e a sabedora. Como obxecto: o conxunto de verdades acadadas polas distintas ciencias e a sabedora. B. A fe. Como acto: o acto do entendemento que asente verdade divina polo imperio da vontade que movida por Deus mediante a gracia. Como hbito: a virtude teologal, que radica no entendemento humano. O uso recto do entendemento e a vontade. Como obxecto: a verdade divina, isto , tanto a realidade de Deus e as cousas relacionadas con El, como a luz de Deus comunicada a ns pola revelacin. C. Relacins entre a razn e a fe. Hai verdades reveladas por Deus que poden ser tamn coecidas e demostradas pola razn humana. Prembulos para a fe. As relacins entre razn e fe son as de distincin, por unha parte, e de subordinacin e harmona, pola outra. Non hai verdades, senn unha nica verdade que pode accederse por camios distintos, pero converxentes. Os conflictos entre razn e fe son s aparentes, salvo que a razn vaia mis al do seu campo propio e queira introducirse no campo da fe. Exemplo da harmona e colaboracin a Teoloxa sagrada, que non puramente divina, nin puramente humana. 3.3. A teoloxa natural: a existencia de Deus. 3.31. O concepto de teoloxa natural.

28

SAN TOM DE AQUINO

Hai dous tipos de teoloxas, das formas de estudiar a Deus: 1. A teoloxa revelada: a da crenza cega nos dogmas, a revelada. 2. A teoloxa natural: que intenta facer comprensibles os dogmas pola razn. Non toda filosofa, pero est contida nos seus razoamentos. a parte que Tom de Aquino mis elabora e onde mellor manifesta o seu xenio. A existencia de Deus o primeiro dato da revelacin, e por iso, ese ser o punto de arranque e vertebracin do sistema. 3.32. Necesidade e posibilidade de demostrar a existencia de Deus. A demostracin da sa existencia necesaria -non evidente-; e posible mediante a va da razn podemos conclur esa existencia. Deus o primeiro na Orde da revelacin e do Ser, pero non no coecemento humano. Este comeza cos sentidos, para eles non evidente a existencia de Deus; de a a necesidade dunha demostracin que debe partir das cousas reais. Darase en consecuencia un rexeitamento do argumento ontolxico (Santo Anselmo). 3.33. As probas da existencia de Deus. As vas tomistas. Entendemos por vas tomistas a sistematizacin e formulacin que levou a cabo San Tom de Aquino dos grandes argumentos metafsicos para probar a existencia de Deus que vez fundamentan todo o coecemento filosfico da natureza de Deus. Todas estas probas son a posteriori, ou polos efectos das criaturas. Polo tanto, tdalas demostracins tern por fundamento o principio de causalidade. 3.331. O esquema comn das probas. A formulacin destas probas foi establecida por Tom de Aquino segundo un mtodo uniforme que sinala un tipo de proceso argumentativo, nico, correspondente mesma ndole da argumentacin polo efectos. Distnguense tres momentos: A. O punto de partida: onde se afirmar un feito real, un acto de existir, un ser en exercicio afirmado nun primeiro xuzo. B. O proceso demostrativo: onde intervn unha esixencia do esprito, o principio de razn de ser, aplcase en forma de principio de causalidade feito primeiramente coecido (nalgunhas probas entra tamn o principio de finalidade, con carcter secundario). C. A conclusin: a razn de ser do feito inicial a existencia de Deus. 3.3311. O punto de partida. A. O feito real: a existencia dun acto, unha riqueza, da que o esprito se apodera no punto de partida. - pero esta existencia ten no real unha imperfeccin, unha indixencia, signos de dependencia. - isto amosa que o ser da experiencia non mis que un reflexo do ser mis elevado. B. Presenta unha dependencia: a. Os seres mvense. b. subordnanse uns a outros (causas). c. perecen.
29

SAN TOM DE AQUINO

d. son limitados en perfeccin. e. non poden, por si mesmos, dar conta da orde que hai neles. 3.3312. O proceso demostrativo. A. O principio de razn de ser: podera formularse dicindo que "todo o que existe ten unha razn de ser", "todo intelixible", "todo debe dar conta de si intelixencia", "todo o que non ten en si mesmo a sa razn de ser, tena necesariamente noutro". o pensamento non pode entrar en funcin sen que implique este principio. a intelixencia quere ler ata o mis ntimo do ser e as razns do ser. del derivan os principios de causalidade e finalidade. B. O principio de causalidade: son feitos que reflicten o seu carcter de causados, polo que sen indagar e establecer a sa causa resultaran inintelixibles. A aplicacin do principio de causalidade sempre dobre; primeiramente, establecendo a causa inmediata dos fenmenos ou efectos particulares. E en segundo lugar probando que as causas particulares estn mutuamente encadeadas e subordinadas unhas a outras, xa que todas elas amosan a condicin de causas a sa vez causadas ou movidas por outros. Entn se aplica o famoso axioma de Aristteles da imposibilidade dun proceso cara infinito nas causas subordinadas. O encadeamento causal deste mundo ten que abocar a un termo final, a unha causa ltima fora da serie ou extramndana. C. O principio de finalidade: a sa forma mis universal "todo axente obra en virtude dun fin". Unha actividade carecera de razn de ser se non se orienta cara a un ben, cara a un obxecto de apetito ou desexo. D. Valor dos principios da razn en xeral: rexeitado polo empirismo de Hume. Por estar fora da observacin. para Kant e simplemente un xuzo subxectivo. para a teora tomista ten un valor ontolxico, isto , aplcanse ser obxectivo; ten un valor transcendental, no sentido de que permiten explorar o campo enteiro do ser; e finalmente o seu sentido ontolxico queda garantido pola teora da abstraccin e da analoxa. 3.3313. A conclusin. Mediante o principio de causalidade tdalas probas de Deus conducen existencia dunha causa suprema, de un Deus que existe por si mesmo: por si, "a se". Deus non pode non ser: necesariamente, inmutablemente, . Toda existencia finita supn comunicacin de ser e participacin no ser de Deus.

30

SAN TOM DE AQUINO

3.332. Clasificacin das probas. A. Polo seu aspecto dinmico ou in fieri. a. Se se considera o movemento como acto do mbil ascendese por el Primeiro motor inmbil. 1 va. b. Considerando o movemento como acto do motor chgase Causa primeira eficiente. 2 va. c. Considerando o movemento en canto est en camio cara a un termo ata chegar a unha causa orientadora. 5 va. B. No seu aspecto esttico ou in facto esse. a. En canto termo do facerse ou en canto comezou a existir, chgase Ser Necesario que existe sempre. 3 va. b. Considerando ser en si mesmo como finito e limitado chgase ser Perfecto e infinito. 4 va. 3.333. As cinco vas tomistas. 3.3331. A primeira va: o argumento do movemento (do mbil, primeiro motor). A. Formulacin. a. Feito: " certo e consta s sentidos que algo se move no mundo". b. Proceso: "mis todo o que se move mvese por outro"; " e isto non se pode proceder cara infinito". c. Conclusin: "logo necesario conclur nun primeiro motor que non se mova polo cal se entende Deus". B. Explicacin. Trtase de considerar aqu algn ser que se move, algn mbil, non do ser que move a outro (motor). a. O punto de partida basease no movemento como un acto do mbil, do ser en potencia en canto que est en potencia; movemento tomado como paso da potencia acto. b. Expresin de causalidade na rea do movemento. O movemento esixe un suxeito en potencia (un mbil) e unha causa actualizadora que, en consecuencia, debe ser actual (un motor). Eses motores son subordinados no presente, na sa esencialidade; se esta subordinacin fora infinita non habera movemento, pois estes s son transmisores do movemento, necesario un primeiro esencial. c. Existe un primeiro motor que non se move por outro ni por si mesmo. Un primeiro motor inmbil, que responde definicin nominal de Deus. C. Consecuencias. a. Que tea en acto o movemento. b. Que posa a inmobilidade do acto. c. Que sexa intemporal. d. Que sexa pura actividade de por si. e. En conclusin: este ser Acto puro, ten en esencia o mover. O primeiro motor inmbil o seu mesmo ser. 3.3332. A segunda va: o argumento da causa eficiente (causa primeira incausada).
31

SAN TOM DE AQUINO

Defnese a este ser, Deus, como un ser que o suxeito do movemento, pero a sa vez non se move. En conclusin acto puro (non ten potencia). A. Formulacin. a. Feito: "atopamos nas cousas sensibles unha orde de causas eficientes". b. Proceso: "non posible que algo sexa causa eficiente de si mesmo; " imposible proceder infinito nas causas eficientes". c. Conclusin: " necesario poer unha primeira causa eficiente". B. Explicacin. Trtase de considerar aqu algn ser que mova a outro motor, que vez que move movido por outro, non algn ser que se move, algn mbil. a. Se a primeira va arranca do movemento como acto do mbil, esta parte da actividade do motor. Difire polo tanto da primeira va, o movemento e a causalidade diferncianse formalmente e non poden ser identificados. A existencia destas causas evidente pola experiencia inmediata. b. Nada pode ser causa de si porque iso significara ser anterior a si mesmo, o que contradictorio. O elemento concreto do proceso sobre o que recae o principio a actividade. Require que a primeira causa estea sempre en acto respecto influxo causal, porque as causas non causan senn en canto reciben o actual influxo para causar. c. Na existencia de Deus baixo a formalidade de primeira causa eficiente a ningunha outra subordinada no obrar, a causa incausada "in causando". C. Consecuencias. a. Esencialmente activa, especifcase por si mesma. b. Fonte de toda actividade. c. Actividade pura sen mestura de potencialidade. A Causa incausada debe ser o seu mesmo ser. d. O primeiro motor eterno (espacio e tempo), inmbil e acto puro. A causalidade do Primeiro Motor de tipo final. O mundo segundo Aristteles, atrado constantemente polo Primeiro Motor, non tivo comezo, nunca existiu o caos. Para Aristteles o Primeiro Motor pensamento sobre si mesmo. 3.3333. A terceira va: o argumento da continxencia. A. Formulacin (na S. Teolxica). a. Feito: "atopamos certas cousas que son posibles de ser e posibles de non ser, a saber, todas aquelas que se xeran e corrompen". b. Proceso: " imposible que as cousas existan sempre"; "o que non posible que xorda da nada"; "debe de existir un ente necesario"; "non posible o recurso infinito". c. Conclusin: "necesariamente ha de existir algn ente que sexa por si necesario, Deus". B. Explicacin. a. O punto de partida o ente real, non o posible, continxente que pode non ser; os seres que de feito se xeran e se corrompen, dos seres limitados na duracin.

32

SAN TOM DE AQUINO

b. O que non non empeza a ser senn por algo que . A imposibilidade de que o corruptible exista sempre patente: antes de xerarse, anda non existan; despois de corromperse xa non existen. Polo tanto sempre existiu algo e existe arestora. Este ser necesario ou por outro ou por si mesmo. As causas, sexan as que sexan, non poden prolongarse cara infinito (exemplificado na causa eficiente), s que aqu se refire seu ser e non movemento. c. Conclese a existencia dun Deus baixo a formalidade do ser "por si" necesario; existente por si mesmo, a ningn outro subordinado, esencialmente el mesmo. Asume, pois, a conclusin das das primeiras vas. C. Consecuencias. a. Ente por si mesmo. b. Principio e fin de todo. c. O "ser por si" implica como predicado esencial a "existencia", non a "ten", "" a sa existencia 3.3334. A cuarta va: da limitacin da razn de ser (dos graos). A. Formulacin. a. Feito: Partindo dos graos das cousas, "atpase, pois nas cousas algo mis ou menos bo, mis ou menos verdadeiro, etc.". b. Proceso: "o mis e o menos dise de diversas cousas, segundo se aproximen mximo"; "existe por tanto, algo que versimo, e ptimo, e nobilsimo, e maximamente ente"; "o que se di maximamente como tal en algn xnero, causa de todos os que estn naquel xnero". c. Conclusin: "existe, polo tanto, algo que causa do ser e da bondade e de calquera outra perfeccin en tdalas cousas". Y a este ser chammoslle Deus. B. Explicacin. a. Prtese das perfeccin mundanas, que existen nas cousas. Argumento dos graos. b. As perfeccins puras transcendentais que aparecen nas cousas realizadas limitadamente son recibidas nos diversos suxeitos, dicir, efectuadas e polo mesmo causadas por algo exterior. As pois, formulacin e emprego do principio se segue a demostracin do mesmo, contrario s outras tres vas. Non se afirma que as perfeccins "reais" limitadas se miden pola idea de perfeccin sen lmites. A idea non medida da realidade. Sitase no plano do real. O axente se ten as perfeccins que causa dun xeito limitado e deficiente, como algo que non da sa esencia, tenas recibidas doutro (se existe unha perfeccin limitada, o ser que as pose necesariamente dependente, que ten debido recibir esta perfeccin, participala doutro); e como non pode procederse infinito na serie actual e esencialmente subordinada, debe conclurse a existencia de algo que sexa mximo en perfeccin. c. No termo da vida debe conclurse que existe un mximo ente causa do ser, da bondade e de calquera outra perfeccin en tdalas cousas. Unha causa tal responde definicin nominal de Deus e polo mesmo Deus existe. C. Consecuencias. a. O mximo ente, causa eficiente do todo canto ser hai nas cousas, importa que non tea o ser recibido ou participado. b. Dse nel a identificacin da sa esencia coa sa existencia.
33

SAN TOM DE AQUINO

c. Trtase da causalidade do ser e de todo canto participa desta fundamental perfeccin. 3.3335. A quinta va: o argumento da direccin ou finalidade. A. Formulacin. a. Feito: "vemos que os seres que carecen de coecemento como os corpos naturais, obran por un fin". b. Proceso: "pero os seres que non teen coecemento, non tenden a un fin, senn que son dirixidos por algn ser cognoscente e intelixente"; "pero na serie dos seres intelixentes directores que a sa vez son dirixidos e ordenados non se pode proceder infinito". c. Conclusin: "logo existe un ser intelixente polo cal tdalas cousas naturais se ordenan seu fin"; a este ser chammoslle Deus. B. Explicacin. a. O punto de partida o ser finito, pero non cualitativamente considerado senn formado dinamicamente como na 1 e 2 va, non nin o movemento como acto do mbil (1) nin a actividade e operacin dos seres (2), a direccin e ordenacin cara a un fin dos mbiles e motores. Non a orde estaticamente tomada. Trtase da orde que manifestan os seres naturais en tdolos seus actos e operacins, o modo ordenado de operar ou a direccin a un fin. A constancia no obrar e a tendencia consecucin dun efecto dado demostran a relacin entre o axente, a sa accin e o termo da accin. b. A direccin causada; a causa debe ser unha intelixencia. A razn metafsica das cousas non reside na nosa vontade; obrase por un fin, e algun ten que coecer a razn dese fin, un ser intelixente. Esa cadea de seres intelixentes non se pode proceder infinito. Esta non necesita estar ordenada nin dirixida por ningunha outra, sendo as razn ltima e axeitada na ordenacin en canto tal. c. Debemos conclur a existencia dun ser sumamente intelixente que posa noematicamente o fin, sendo as director do dinamismo de todo ser cara seu fin. C. Consecuencias. a. O acto de coecemento algo que a Intelixencia "", non "ten". b. O obxecto de coecemento a sa mesma esencia. c. As ideas motoras identifcanse coa sa mesma esencia. d. El mesmo subsiste como Intelixencia e como Ser. 3.34. A cognoscibilidade da esencia de Deus. Demostrada a existencia de Deus, presentase agora o problema de coecer a sa esencia, na medida en que isto nos sexa posible; para iso deberemos ter en conta que as perfeccins que atopamos nas criaturas non son aplicables a Deus en canto modo como estn realizadas, senn metaforicamente. Ademais haber que distinguir se son perfeccins puras (sen imperfeccins) ou mixtas (con imperfeccins); as primeiras poden ser aplicadas a Deus propiamente, as segundas, s metaforicamente. Tres procedementos ofrecsennos para chegar a coecer algo da esencia divina: Primeiro, pola va da afirmacin ou de causalidade: predcanse de Deus substancialmente tdalas perfeccins puras que atopemos nas criaturas, e, virtualmente, tdalas perfeccins mixtas; pero unhas e outras s en canto que son ou que significan.
34

SAN TOM DE AQUINO

Segundo, pola va da negacin ou remocin: negarase a existencia en Deus do que propio dos seres finitos. Quitarase de Deus o modo como as perfeccins que tiamos aplicadas antes se atopan realizadas nas cousas da nosa experiencia. Terceiro, pola va da eminencia: Afirmarase de Deus o modo supereminente ou infinito co que tdalas perfeccins se atopan nel. 3.35. O constitutivo formal de Deus e os seus principais atributos, O contido do coecemento esencial de Deus comprende no pensamento de Tom de Aquino a determinacin dos atributos divinos e, en primeiro lugar, a daquel atributo fundamental que, segundo o noso modo de coecer, o primeiro ontoloxicamente e do que se derivan tdolos demais; a este atributo fundamental chmaselle constitutivo formal. O constitutivo formal de Deus, segundo Tom de Aquino, o mesmo ser subsistente ipsum esse subsistens. "O que " o mis propio de tdolos nomes de Deus, e isto por tres razns: Primeira: polo seu significado, non significa algo determinado, senn o mesmo ser. Segunda: pola sa universalidade, con este nome non se determina ningn modo de ser da substancia, senn todos. Terceira: polo que incle o seu significado, pois significa o ser en presente, que non coece o pasado nin o futuro. Os atributos divinos divdense en entitativos e operativos. Os primeiros refrense ser de Deus. Os segundos refrense s operacins divinas. A. Os atributos entitativos de Deus. Os atributos entitativos derivados inmediatamente do constitutivo formal de Deus son os cinco que corresponden s cinco notas distintivas entre Deus e as criaturas: a simplicidade (oposta composicin), a perfeccin (oposta imperfeccin), a infinidade (oposta limitacin), a inmutabilidade (oposta mutabilidade) e a unidade (oposta multiplicidade). Os atributos entitativos derivados mediatamente do constitutivo formal de Deus son: a bondade (que se deriva da perfeccin), a inmensidade e a omnipresencia (que se derivan da infinitude) e a eternidade (que se deriva da inmutabilidade). Deus absolutamente simple: absoluta ausencia de composicin. Deus perfecto e bo: mxima perfeccin e danse nel tdalas perfeccins, polo mesmo bo en grao mximo. Deus infinito e inmenso: pois non ten lmites; e non mensurable segundo o espacio. Deus inmutable e eterno: pois acto puro, e a duracin que pertence ser inmutable a eternidade (interminable, simultnea e uniforme). Deus nico: pois subsistente, e non pode tolerar a multiplicidade. Deus transcendente mundo: outro que o mundo; distinto e superior s seres creados. B. Os atributos operativos de Deus. Son os que se refiren seu obrar. As operacins divinas poden ser de dous tipos: a. Operacins inmanentes (internas): o entender e o querer divinos. b. Operacins transitivas (externas): o poder divino nas sas manifestacins.

35

SAN TOM DE AQUINO

Ademais como o entender e o querer son operacins vitais, tamn a vida divina un dos atributos operativos. Deus entende e coece: baseado na quinta va. O seu coecemento infinito e carece de imperfeccin. Deus quere e libre: esta dotado de vontade e liberdade, o cal est implicado na sa intelixencia. Os seus afectos son o amor e o gozo. Deus crea, conserva e goberna: que en Deus hai potencia creadora, dedcese da realidade da creacin; que en Deus hai potencia conservadora, infrese da perduracin dos seres creados na existencia; e que en Deus hai potencia gobernadora e providente, desprndese da efectiva ordenacin das cousas do mundo seu fin, e da existencia da actividade creada, que non se explica axeitadamente se recorrer actividade increada de Deus. Deus vive: chmase vivir obrar inmanente que ten o seu principio no propio ser que vive. Deus vive pois ten en si o seu obrar. 4. San Tom de Aquino: A lei eterna, a lei natural e a lei positiva. 5. San Tom de Aquino: as influencias. 5.1. Temas de influencia. A doutrina de Tom de Aquino, cunha infinita riqueza e unha marabillosa orde que non se reflicten senn longo dun estudio directo, presentaba, pois, s ollos dos seus contemporneos un carcter de indiscutible novidade. Parcenos tan naturalmente ligada Cristianismo, que hoxe cstanos traballo facernos idea de que algunha vez puidese estraar ou inquietar s espritos no momento da sa aparicin. Novidades que o sistema levaba consigo: A. Invtase razn a absterse de determinadas especulacins; fiselle saber que a sa intervencin nas cuestins teolxicas mis elevadas non pode senn comprometela na causa que defende. B. Arrncase razn humana a doce ilusin de que coece as cousas nas sas razns eternas e xa non se lle fala mis desa ntima presencia e desa consoladora voz interior do seu Deus. C. Con obxecto de impedirlle con mis seguridade eses voos, s que xa non ten dereito, vinclase corpo, do que directamente forma; por ferinte que poida parecer, a primeira vista, este pensamento, hai que resignarse a non escatimarlle o contacto inmediato co corpo e renunciar s formas intermedias que a separaban del. D. Hai que admitir que esta alma racional, que a forma nica do corpo, ata o punto de ser unha substancia incompleta, sobrevive, as e todo, a este corpo e non perece con el. E. Reducida por esta nova situacin a sacar do sensible tdolos seus coecementos, incluso os intelixibles, a alma ve pechrselle todos os camios directos que conducen coecemento de Deus; acabouse a evidencia directa que proba a sa existencia; acabronse esas institucins directas que nos permiten ler, a travs das cousas, o transparente misterio da sa esencia. F. O home deba sentir a impresin de que se afastaba de Deus e, con frecuencia, ata deba experimentar o temor de que se lle separase del. G. que aquela uncin, tan prezada s fillos de San Francisco; aquela exquisita dozura que eles preferan a todos os goces da terra, non era debida sentimento dunha unin e como dunha persoal tenrura entre a sa alma e Deus?.

36

SAN TOM DE AQUINO

H. Para moitos o triunfo de Aristteles, non era, no fondo, o desquite do paganismo antigo sobre a verdade do Evanxeo?.Isto non era mis perigoso canto que naquel momento, e na mesma Universidade de Pars, outros mestres ilustres cedan empuxe que Tom de Aquino mesmo quera conter? Tratbase de ver como se afirmaba un certo aristotelismo integral, que se presentaba como a verdade racional absoluta en contradiccin coa verdade revelada por Deus. I. O Deus de Tom de Aquino no o Acto puro de pensamento que presida o mundo de Aristteles, senn o Acto puro de existir que creou da nada o mundo cristin dos individuos actualmente existentes, cada un dos cales, estructura complexa de potencia e acto, de substancia, de facultades e operacins diversas, recibe a sa unidade do acto propio de existir, polo que todo iso xuntamente e que, por derivar deste acto existencial o poder de obrar, traballa incesantemente en perfeccionarse segundo a lei da sa esencia, nun esforzo constante por unirse de novo a sa causa primeira que Deus. transcender as o aristotelismo, Tom de Aquino introduca na historia unha filosofa que, polo seu fondo mis ntimo, era irreductible a calquera dos sistemas do pasado e, polos seus principios, permanece perpetuamente aberta futuro. 5.2. Os discpulos. Gil de Lessines ( 1.304) dominico. Tom Sutton. Oxford. Herveo de Ndellec. Xeral dominico. Nicols Triveth. Oxford. Tomistas propiamente ditos: Bernardo Trilia ( 1.292), Bernardo de Alvernia ( d. 1.300), Guillermo Goudin ( 1.336), Pedro Paludano ( 1.342), Xon de Npoles ( d. 1.336). A sa influencia foi mis importante en Francia e Italia que en Inglaterra e Alemaa.

37