Vous êtes sur la page 1sur 407

!"#$"% '"(" %" !")*+(" , )% !

")*+(-
#./01 23.453.5


"#$%& '( &)%$#%&*+#) &,-.#%+/#)







!"#$%$&'( &(*+,-%. "+ .% /+0#%.&"%"1
!"#$%&'() +%#% $%,-.#%- / $%,-.#"-
!" "!$%&%'() *+,'%&-


La formacin para maestras y maestros de educacin bsica en salud sexual integral. Manual para la
maestra y el maestro. Nivel primaria, fue elaborado por la Asociacin Mexicana para la Salud Sexual,
A.C, en colaboracin con la Direccin General de Formacin Continua de Maestros en Servicio, de la
Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.


Coordinacin General:
Leticia Gutirrez Corona

Coordinacin Acadmica:
Norma Mara Luisa Gmez Prez
Mara del Consuelo Luna Ramrez
Georgina Islas Puente
Ernesto Snchez Mndez

Autores:
Eusebio Rubio Aurioles
Gema Ortiz Martnez
Brenda Cruz Oliva

Colaboracin especial:
Marcela, Daniela, Isabel y Fernanda Ortiz Alcntar

Revisin:
Judith Ortiz Lpez

Diseo de portada
Ricardo Mucio

Diseo de ilustraciones
Montserrat Arreola Martnez








Este seminario es de carcter pblico, no es patrocinado ni promovido por partido poltico alguno y
sus recursos provienen de los impuestos que pagan los contribuyentes. Est prohibido el uso de este
programa con fines polticos, electorales, de lucro y otros distintos a los establecidos. Quien haga
uso indebido de los recursos de este programa deber ser denunciado y sancionado de acuerdo con
la ley aplicable y ante la autoridad competente.





D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2010.
Argentina 28, Colonia Centro,
06020, Mxico, D.F.
ISBN En trmite.


1
01,+.&


01,+.& ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 2
"#$%& '( (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 3
&)%$#%&*+#) &,-.#%+/#) ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 3
12 ............................................................................................................................................ 5
L!LS DL IAS LSTRATLGIAS LDUCATIVAS ............................................................................. 5
Ljos puru ol dosurrollo do lus osrruroqius .............................................................................................. 5
Lsrruroqius oducurivus y ulinoucin curriculur ...................................................................................... 7
18 .......................................................................................................................................... 11
LSTRUCTURA DL IAS LSTRATLGIAS LDUCATIVAS O SLSIOlLS ........................................ 11
Soccionos do cudu osrruroqiu oducurivu .............................................................................................. 12
14 .......................................................................................................................................... 15
SUGLRLlCIAS PARA IA APIICACIOl DL IAS LSTRATLGIAS LDUCATIVAS ...................... 15
Rovisin y propurucin do muroriulos ................................................................................................. 15
Posruru firmo unro los monsujos priorirurios ...................................................................................... 15
Conducru osporudu on los nios y lus nius ........................................................................................ 1u
Todos y rodus purricipun ..................................................................................................................... 17
Risus y orrus rospuosrus ..................................................................................................................... 17
Proqunrus rocibidus ............................................................................................................................ 17
Tiompo puru uplicur lus osrruroqius .................................................................................................... 1u
15 .......................................................................................................................................... 21
LSTRATLGIAS LDUCATIVAS SO8RL PRLVLlCIOl DL IA VIOILlCIA Y GlLRO .............. 21
&)%$#%&*+# 2 4 25 "6 &1 &)%& )#781 1+9:) ; 1+9#) ):1 +<":$%#1%&)( ):1=7+$+> 7+$+>
$:1 ................................................................................................................................................... 28
&)%$#%&*+# 2 4 '5 "6 &?-+<-1,: ................................................................................................. 48
LSTRATLGIA 1 / 8 P AMISTADLS LMPLIOTADAS ......................................................................... 4u
&)%$#%&*+# 2 4 @5 "6 #;-,#%$81 ................................................................................................. 55
&)%$#%&*+# 2 4 A5 "6 7: &).-.B:> .:<"$&1,: ; /#7:$:= <+ .-&$":> <+ .-&$":=
C/#7& :$:D ....................................................................................................................................... 78
&)%$#%&*+# 2 4 E5 "6 $&.:1)%$-;F1,:<& ............................................................................... 1u1
1u ........................................................................................................................................ 128
LSTRATLGIAS LDUCATIVAS SO8RL PRLVLlCIOl DL IA VIOILlCIA Y VlCUIOS
AILCTIVOS ......................................................................................................................... 128
&)%$#%&*+# ' 4 25 "6 &G"$F)#%& ................................................................................................. 125
&)%$#%&*+# ' 4 '5 "6 # &)& H-&*: ;: )0 H-&*: ........................................................................ 175
&)%$#%&*+# ' 4 35 "6 7&..+:1&) ,& #<:$ ................................................................................ 1u1
&)%$#%&*+# ' 4 @5 "6 C))D )&.$&%:) )#7-,#I7&) ..................................................................... 2u1
&)%$#%&*+# ' 4 A5 "6 $&.:1:.& .................................................................................................. 211
&)%$#%&*+# ' 4 E5 "6 ":$ -1 <FG+.: ):7+,#$+: ..................................................................... 217
17 ........................................................................................................................................ 22u
LSTRATLGIAS LDUCATIVAS SO8RL PRLVLlCIOl DL IA VIOILlCIA Y LROTISMO ........ 22u
&)%$#%&*+# 3 4 25 "6 C$&#..+:1#D .............................................................................................. 281
&)%$#%&*+# 3 4 '5 "6 J.8<: 7& ,+$0#)K .................................................................................... 25u
&)%$#%&*+# 3 4 35 "6 &G"$F)#7:> )-"F$#7:> ,&1L1.+#7: .................................................... 2u1

"#$%&'
2
&)%$#%&*+# 3 4 @5 "6 &)"&$#1M# ................................................................................................ 8uu
&)%$#%&*+# 3 4 A5 "6 C#7&$%#D .................................................................................................... 828
&)%$#%&*+# 3 4 E5 "6 .:1 I-&1 %$#%:> %& B#$N1 .#): ....................................................... 888
18 ........................................................................................................................................ 841
LSTRATLGIAS LDUCATIVAS SO8RL PRLVLlCIOl DL IA VIOILlCIA Y RLPRODUCTIVIDAD
............................................................................................................................................ 841
&)%$#%&*+# @ 4 25 "6 7# O#<+7+# 1&.&)+%# .............................................................................. 848
&)%$#%&*+# @ 4 '5 "6 <#<N ; "#"N "$&*-1%#$N1 ................................................................ 857
&)%$#%&*+# @ 4 35 "6 B#I0# -1# /&M -1# O#<+7+# ,:1,& ................................................... 8u8
&)%$#%&*+# @ 4 @5 "6 .#1%:) ,& "#"N ; <#<N ...................................................................... 87u
&)%$#%&*+# @ 4 A5 "6 7# 1&*:.+#1:7# ..................................................................................... 887
&)%$#%&*+# @ 4 E5 "6 "+&1):> #.%L: ; 7: 7:*$: .................................................................... 8u5




























8
"#$%& '(
&)%$#%&*+#)
&,-.#%+/#)
























"#$%&'
4


































()* '+,- ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
5
67

)8)* 9) %"* )*+("+):;"*
)9$<"+;="*


u soloccin do romus, propsiros y osrruroqius oducurivus dol osro munuul, son rosulrudo
do un complojo procoso, diriqido por los ojos priorirurios do osro proqrumu, ubordudos on
ol fundumonro rorico.


&PQR STUT QV WQRTUUXVVX WQ VTR QRYUTYQZ[TR















I

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u





































2( 7T \[Z]UT SU[^_[STV
Iu fiquru principul dol procoso oducurivo os lu dol profosionul dol
uprondizujo. Ls conjunro do osrruroqius do oducucin formul, croudo
puru ol muosrro y lu muosrru, on ol conroro oscolur, unro ol
roconocimionro do su poronciulidud puru lu oducucin inroqrul on
sulud y lu oducucin puru lu vidu on sociodud.
'( .X^_QSYXR
`aR[_XR

So purri do lus
curucrorsricus do dos
concopros
Ll do violonciu,
purriculurmonro lu
violonciu huciu los
nios y lus nius.
Ll do souulidud, do
ucuordo ul Modolo
Holnico do lu
Souulidud Humunu.
Inroqrurlos, dio como
rosulrudo un rorcor
concopro lu Violonciu
huciu lu souulidud
infunril. Iu violonciu
huciu lu consrruccin
infunril dol qnoro, los
vnculos ufocrivos, ol
ororismo y lu
roproducrividud.
3( %QbTR

Puru dofinir los romus,
so considoruron
Ius munifosrucionos
do lu violonciu huciu
lu souulidud
infunril.
Ius puurus dol
dosurrollo infunril
souul o inroqrul.
Ius rocomonducionos
do lu Orqunizucin
Mundiul do lu Sulud
puru ufronrur lu
violonciu.

@( "UXScR[YXR

So dofinioron,
urondiondo u

Ios romus do lus
osrruroqius,
Ios objorivos do lu
oducucin souul
inroqrul.
Ll nfusis on lu
provoncin primuriu
do lu violonciu.
Ius prioridudos dol
proqrumu oscolur.
Ll objorivo finul lu
sulud souul.
A( &RYUTYQZ[TR QW]_TY[dTR
So dosurrolluron do ucuordo u lus curucrorsricus do

Iu oducucin souul, dorivudus, nuovumonro, dol
Modolo Holnico do lu Souulidud Humunu.
Ius curucrorsricus do lu oducucin souul inroqrul,
do ucuordo u los linoumionros inrornucionulos.
Lnfoquos humunisrus dol dosurrollo.

()* '+,- ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
7
&RYUTYQZ[TR QW]_TY[dTR e TV[^QT_[c^ _]UU[_]VTU
Ius rublus 1u, incluyon lu propuosru do ulinoucin curriculur por qrudo oscolur.
Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
1 primaria
Aceptacin de la
diversidad de nios
y nias
Expresin asertiva
de sentimientos
Diferentes tipos de
violencia
Derechos de los
miembros de una
familia
Competencia
principal
Para la vida en
sociedad
Para la convivencia
Para el manejo de
situaciones
Para la vida en
sociedad
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
Me conozco y me
cuido
Unidad 3
Conozco y respeto a
las personas que
me rodean
Unidad 2
Me expreso, me
responsabilizo y
aprendo a decidir
Unidad 4
Construimos reglas
para convivir mejor
Unidad 5
Dialogamos para
solucionar
diferencias y
mejorar nuestro
entorno
Unidad 1
Me conozco y me
cuido
Unidad 4
Construimos reglas
para convivir mejor
Unidad 2
Me expreso, me
responsabilizo y
aprendo a decidir
Unidad 3
Conozco y respeto a
las personas que
me rodean
Unidad 4
Construimos reglas
para convivir mejor
Exploracin
de la
naturaleza y
la sociedad
Bloque 3
Mi entorno natural y
social
Bloque 3
Mi entorno natural y
social
Bloque 2
Mi cuerpo, mi
Historia y mi
naturaleza
Bloque 3
Mi entorno natural y
social
Otras
asignaturas
Geografa
Eje temtico
Poblacin y cultura
Educacin fsica
Bloque 1
Este soy yo
Bloque II
Convivimos y nos
diferenciamos
Educacin fsica
Bloque 1
Este soy yo
Bloque II
Convivimos y nos
diferenciamos
Educacin artstica
Tema
Descubrindome
Educacin fsica
Bloque II
Convivimos y nos
diferenciamos
Historia
Bloque II
Tengo una Historia
Bloque III
Mi familia tiene una
Historia
Educacin artstica
Tema
Ubicndome en el
lugar donde vivo
Tabla 10a. Ejemplo de alineacin curricular para primero de primaria

Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
2 primaria
Derechos y
responsabilidades
de nios y nias
Diferenciacin entre
juego y violencia
Reacciones ante
diversos tipos de
violencia
Corresponsabilidad
de padres y madres
en el cuidado de los
hijos / las hijas
Competencia
principal
Para la vida en
sociedad
Para el manejo de
situaciones
Para el manejo de
situaciones
Para el aprendizaje
permanente
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
Nias y nios
crecen y se cuidan
Unidad 2
Mis
responsabilidades y
lmites
Unidad 2
Mis
responsabilidades y
lmites
Unidad 4
Normas y reglas
para la convivencia
armnica
Unidad 5
Construir acuerdos
y solucionar
conflictos
Unidad 1
Nias y nios
crecen y se cuidan
Unidad 3
Todos necesitamos
de todos

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
8
Exploracin
de la
naturaleza y
la sociedad
Bloque 1
Todo cambia!
Bloque 5
Un mundo que
cambia y que
necesita proteccin
Bloque 5
Un mundo que
cambia y que
necesita proteccin
Bloque 5
Un mundo que
cambia y que
necesita proteccin
Otras
asignaturas

Educacin fsica
Bloque I
Nos reconocemos y
comunicamos
Bloque II
Ahora s,
Juguemos a los
retos!

Ciencias naturales
Bloque I
Cmo cambiamos!
Geografa
Bloque IV
Las actividades de
la poblacin
Historia
Bloque III
A qu se ha
dedicado la gente
del lugar donde vivo
Tabla 10b. Ejemplo de alineacin curricular para segundo de primaria

Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
3 primaria
Amistad entre nios
y nias
La exclusin social
como forma de
violencia
Denuncia de la
violencia
La familia equitativa
Competencia
principal
Para la convivencia
Para la vida en
sociedad
Para la vida en
sociedad
Para la vida en
sociedad
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
Nias y nios
cuidadosos,
prevenidos y
protegidos
Unidad 5
Aprendamos a
organizarnos y a
solucionar conflictos
Unidad 2
Aprendo a expresar
emociones,
establecer metas y
cumplir acuerdos
Unidad 4
Leyes que regulan
la convivencia y
protegen nuestros
derechos
Unidad 5
Aprendamos a
organizarnos y a
solucionar conflictos
Unidad 1
Nias y nios
cuidadosos,
prevenidos y
protegidos
Unidad 2
Aprendo a expresar
emociones,
establecer metas y
cumplir acuerdos
Unidad 4
Leyes que regulan
la convivencia y
protegen nuestros
derechos
Unidad 5
Aprendamos a
organizarnos y a
solucionar conflictos
Unidad 4
Leyes que regulan
la convivencia y
protegen nuestros
derechos
Unidad 5
Aprendamos a
organizarnos y a
solucionar conflictos
Otras
asignaturas
Educacin fsica
Bloque v
Detectives del
cuerpo.

Educacin fsica
Bloque III. 1, 2, 3
Probando,
probando.
Bloque IV. Juego,
pienso y decido en
colectivo.

Espaol
Bloque 2
mbito de estudio.
Hacer un folleto
sobre tema de
salud.
Bloque I
Cmo mantener la
salud?

Tabla 10c. Ejemplo de alineacin curricular para tercero de primaria






()* '+,- ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
u
Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
4 primaria
Ayuda mutua entre
nios y nias y el
crecimiento
Lealtad y secretos
en los grupos
Compaerismo,
apoyo y reaccin
ante violencia de
compaeros/as
Significado e
implicaciones de ser
padre o madre
Competencia
principal
Para la convivencia
Para la vida en
sociedad
Para el manejo de
situaciones
Para el aprendizaje
permanente
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
Nias y nios
cuidan de su salud e
integridad personal
Unidad 5
Participacin
ciudadana y
convivencia pacfica
Educacin artstica
Bloque III
Artes visuales

Unidad 2
El ejercicio de mi
libertad y el respeto
propios y ajenos
Unidad 1
Nias y nios
cuidan de su salud e
integridad personal
Unidad 2
El ejercicio de mi
libertad y el respeto
propios y ajenos
Unidad 5
Participacin
ciudadana y
convivencia pacfica
Educacin artstica
Bloque II
Msica
Bloque V
Expresin corporal y
danza
Unidad 2
El ejercicio de mi
libertad y el respeto
propios y ajenos
Otras
asignaturas
Ciencias naturales
Bloque 1
Cmo mantener la
salud?
Historia
Bloque V
El camino a la
independencia.
Educacin fsica
Bloque II
El nio que no sepa
jugar, ser un adulto
que no sepa pensar
Bloque IV
Cooperar y
compartir
Geografa
Bloque V
Eje temtico:
Geografa para la
vida
Educacin fsica
Bloque IV
Cooperar y
compartir
Geografa
Bloque V
Eje temtico:
Geografa para la
vida
Educacin fsica
Bloque II
El nio que no sepa
jugar, ser un adulto
que no sepa pensar
Bloque IV
Cooperar y
compartir
Ciencias naturales
Bloque 1
Cmo mantener la
salud?
Geografa
Bloque III
Eje temtico:
Poblacin y cultura.
Bloque IV
Eje temtico
Economa y
sociedad
Bloque V
Eje temtico:
Geografa para la
vida
Tabla 10d. Ejemplo de alineacin curricular para cuarto de primaria

Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
5 primaria
Conocimiento y
comprensin del
otro sexo y su
desarrollo
Solucin de
dificultades entre
compaeros/as
Factores de riesgo
ante los abusos.
Incluye uso de
tecnologas
Negociacin en la
pareja sobre las
decisiones de
paternidad y
maternidad
Competencia
principal
Para la convivencia
Para el manejo de
situaciones
Para el manejo de la
informacin
Para el manejo de
situaciones
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
Nias y nios
construyen su
identidad y
previenen riesgos
Unidad 3
Trabajemos por la
Unidad 2
Nias y nios
aprenden a ser
libres, autnomos y
justos
Unidad 5
Solucin de
Unidad 1
Nias y nios
construyen su
identidad y
previenen riesgos
Unidad 3
Trabajemos por la
equidad, contra la
discriminacin y por
el cuidado del
ambiente
Unidad 5

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u
equidad, contra la
discriminacin y por
el cuidado del
ambiente
conflictos Solucin de
conflictos
Otras
asignaturas
Ciencias naturales
Bloque 3
Los seres vivos
microscpicos y
nosotros
Geografa
Bloque III Poblacin
mundial
Educacin fsica
Bloque IV
Me comunico a
travs del cuerpo
Educacin fsica
Bloque I
La accin produce
emocin
Educacin fsica
Bloque IV
Me comunico a
travs del cuerpo
Bloque V
Dame un punto y
mover al mundo
Historia
Bloque V
Mxico al final del
siglo XX y los
albores del XXI
Educacin fsica
Bloque I
La accin produce
emocin
Bloque IV
Me comunico a
travs del cuerpo
Bloque V
Dame un punto y
mover al mundo
Ciencias naturales
Bloque V
Proyectar para el
futuro
Geografa
Bloque III Poblacin
mundial
Historia
Bloque V
Mxico al final del
siglo XX y los
albores del XXI
Tabla 10e. Ejemplo de alineacin curricular para quinto de primaria

Aspectos
Temas
Gnero
Temas
Vnculos afectivos
Temas
Erotismo
Temas
Reproductividad
6 primaria
Construccin social
de la masculinidad y
de la feminidad y
salud
Compromiso
personal con el
cuidado del grupo y
la comunidad
Conquistar con
buen trato
Circunstancias
ideales saludables
para la maternidad y
la paternidad
Competencia
principal
Para la vida en
sociedad
Para la vida en
sociedad
Para la convivencia
Para el aprendizaje
permanente
Formacin
cvica y tica
Unidad 1
De la niez a la
adolescencia
Unidad 3
Los desafos de las
sociedades actuales
Unidad 4
Los pilares del
gobierno
democrtico
Unidad 2
Tomar decisiones
conforme a
principios ticos
para un futuro mejor
Unidad 3
Los desafos de las
sociedades actuales
Unidad 5
Acontecimientos
naturales y sociales
que demandan la
participacin
ciudadana
Unidad 1
De la niez a la
adolescencia
Unidad 2
Tomar decisiones
conforme a
principios ticos
para un futuro mejor
Unidad 2
Tomar decisiones
conforme a
principios ticos
para un futuro mejor
Unidad 5
Acontecimientos
naturales y sociales
que demandan la
participacin
ciudadana
Otras
asignaturas
Ciencias naturales
Bloque 3
La adolescencia:
cambios y
responsabilidades
Educacin fsica
Donde hay alegra
hay creacin
Geografa
Bloque V
La participacin
local para el
mejoramiento del
mundo
Ciencias naturales
Bloque 3
La adolescencia:
cambios y
responsabilidades
Ciencias naturales
Bloque 3
La adolescencia:
cambios y
responsabilidades
Geografa
Bloque III
Perspectivas de la
poblacin
Tabla 10f. Ejemplo de alineacin curricular para sexto de primaria


(@* '-12561520 ., /0- ,-1201,340- ,.5601470- A -,-4AB,-
11
6>

)*+($<+$(" 9) %"*
)*+("+):;"* )9$<"+;="*
- *)*;-#)*


u \XUbT_[c^ STUT bTQRYUTR e bTQRYUXR WQ QW]_T_[c^ `aR[_T Q^ RTV]W RQf]TV [^YQZUTV
incluyo cuurro osrruroqius oducurivus puru cudu qrudo oscolur do oducucin bsicu,
osrrucrurudus do lu siquionro munoru


Ln numorosus ocusionos, lu roduccin so dosurrollu on ol mismo lonquujo quo so osporu quo ol
muosrro y lu muosrru urilicon fronro ul qrupo. Inronrur urilizur osro lonquujo os imporrunro
porquo romus y concopros complojos, hun sido rruducidos u un lonquujo soncillo y udocuudo
puru lu odud. Tumbin os posiblo quo, on sonrido conrrurio, un muosrro o muosrru considoro
ulqunus pulubrus como ms uvunzudus do lo osporudo puru su ulumnudo. Ln osro cuso, los
invirumos u confiur on quo los nios y lus nius los podrn uprondor unu voz quo comprondun
un siqnificudo cluro y ril puru su vidu coridiunu.
Ls posiblo quo cudu cuul ucoplo lus indicucionos u su munoru do diriqirso ul ulumnudo, sin
omburqo, so hu usudo osru modulidud roruul puru fuvorocor u uquollos muosrros y muosrrus
quo us lo profiorun y con ol propsiro do unificur y fucilirur lu implomonrucin.
I
2 ' 3 @ A
"T^XUTbT WQ VT
RQR[c^
+bSVQbQ^YT_[c^
WQ VT QRYUTYQZ[T
$QR]VYTWXR
)[Y]T_[X^QR e
RXV]_[X^QR
#^QfXR
Por qu os
imporrunro
Propsiro
Muroriulos
Monsujos
priorirurios
Inrroduccin
Pro-ovuluucin
Acrividudos
Rofloionos do
uprondizujo
Ciorro do lu
sosin
Producro
Lvuluucin
Hoju do
rrubujo
Muroriulos do
upoyo
Tabla 11. Estructura de las sesiones educativas frente a grupo

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
12
)Q__[X^QR WQ _TWT QRYUTYQZ[T QW]_TY[dT

2( "T^XUTbT ZQ^QUTV WQ VT RQR[c^
Ln lu primoru soccin puru cudu osrruroqiu, so oncuonrru lu siquionro informucin.
Ll rrulo do lu osrruroqiu
So osporu sou comonrudo ul qrupo.
Iu rublu do rosumon
Con lu rocomonducin puru ufronrur lu violonciu y un ojomplo do ulinoucin curriculur.
iPor qu os imporrunro7
Ln osru soccin so rosumo lu imporrunciu dol romu on lu provoncin primuriu do lu violonciu.
Ll propsiro do lu osrruroqiu
So onunciu on lu inrroduccin fronro ul ulumnudo on lu sosin.
Ios muroriulos do upoyo
So onlisrun los muroriulos quo so nocosirurn puru llovur u
cubo lu sosin.
Ios monsujos priorirurios do lu sosin
Son imporrunros puru roufirmur y quiur los rosulrudos do lu
osrruroqiu. So rocomiondu quo ol muosrro y lu muosrru los
rocuordon con fucilidud cuundo osrn fronro u qrupo.

Ls nocosurio rovisur con cuidudo osro punorumu, puos ucluru ol
sonrido do lu osrruroqiu oducurivu y pormiro unulizur los
rosulrudos quo so osporun.

'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T
Ln lu soqundu soccin, so oncuonrru ol dosurrollo do lu sosin fronro u qrupo
Iu inrroduccin u lu sosin
Su uso fuvoroco roromur lu uroncin do los nios y lus nius, osr roducrudu on lus pulubrus
quo so suqioro puru diriqirso ul qrupo, y moncionu brovomonro ol objorivo do lu ucrividud,
puru fucilirur ol uprondizujo.
!"# %&'#()&#
*+,"+,-(+,"# .& /( #&#,0'
#& .&+,1(' .& /"#
*+"*0#,-"# 2 #& +&#3(-('
.4+('-& /(# (3-,1,.(.&#
&' /(# +&5/&6,"'&# .&/
(*+&'.,7()&8
9' /( +&(/,7(3,0' .&
*+".43-"#: +&#4/-( .&
;+(' ,%*"+-('3,( /(
&/(<"+(3,0' .&
3"%*+"%,#"#
,'.,1,.4(/&# +&#*&3-" (
/"# -&%(# 1,#-"#8

(@* '-12561520 ., /0- ,-1201,340- ,.5601470- A -,-4AB,-
18
Iu pro-ovuluucin
So urilizu puru rovisur ol osrudo provio dol romu on ol qrupo. Iu pro-ovuluucin dol romu
consisro on omirir unu sorio do proqunrus huciu ol qrupo, do munoru quo ol muosrro / lu
muosrru puodu, ul finulizur lu sosin, compurur los sonrimionros do los nios y lus nius unros
y dospus dol rrubujo qrupul.
Ls posiblo quo, on lu pro-ovuluucin, ulqunos monoros rofiorun sonrirso mul o ovidoncion
orroros do informucin, por ojomplo, rospocro ul cuorpo. Ln osro momonro, no os oporruno ni
nocosurio rrurur do quo ol o lu monor on cuosrin so sionru mojor, ni uclurur sus orroros do
informucin, puos su sor unu funcin do lu osrruroqiu oducurivu. Do osru munoru, on lu pro-
ovuluucin slo so osporu quo ol muosrro y lu muosrru oscuchon y comprondun u su ulumnudo.
Posroriormonro, lus rofloionos dol uprondizujo y ol ciorro do lu osrruroqiu, s sorn buonos
momonros puru dovolvor un comonrurio u oso/u monor.
Ius ucrividudos
Ln osru soccin so doscribo puso u puso lu implomonrucin do lu
osrruroqiu oducurivu quo usuulmonro so divido on dos purros o ms.
Cuundo so rorminu unu purro do lu ucrividud, os rocomondublo
roscurur brovomonro los uprondizujos puru conrinuur con lu
siquionro. So suqioro uplicur lus ucrividudos on ordon, yu quo
frocuonromonro lu purro uno sonsibilizu puru lu soqundu o rorcoru.
Ius rofloionos do uprondizujo
Ln srus so inroqrun, confirmun y roufirmun los monsujos
priorirurios do lu sosin. So osporu quo, usuulmonro u rruvs do
proqunrus o oposicin do siruucionos, ol muosrro y lu muosrru
rovison si roulmonro osrn prosonros on ol uprondizujo los monsujos
priorirurios do cudu sosin. Adoms, os un momonro porfocro puru
quo sros so rofuorcon on voz dol muosrro o muosrru, con lo quo
ufirmu y roiroru su onfoquo fronro ul romu.
Ll ciorro do lu sosin
Ln ol ciorro do lus sosionos o ucrividudos, ol propsiro principul os
rolucionur ol uprondizujo con lu vidu diuriu do los nios y lus nius,
por lo quo roprosonru un momonro cruciul o inroqrudor dol procoso
oducurivo. Ln osro momonro, ol uprondizujo so porsonulizu y
udquioro sonrido puru lu vidu purriculur do cudu monor, por lo quo so roquioro do considorur
suficionro riompo puru llovur u cubo osro ciorro.

3( $QR]VYTWXR
Ln osru soccin, so ubicun ol producro y lu ovuluucin do qrun imporrunciu.
Ll producro
Ios producros u obronor rrus lu implomonrucin do lu osrruroqiu oducurivu, so dorivun
dirocrumonro dol ciorro do lu sosin, implicun unu sorio do compromisos, usumidos por los
Producro
Lvuluucin
)?@35@0A.5
Inrroduccin
Pro-ovuluucin
Acrividudos
Rofloionos
Ciorro ucrividud

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
14
nios y lus nius, rospocro ul osfuorzo quo roulizurn do ucuordo u lo uprondido on cudu unu
do ollus.
Iu roulizucin do compromisos y su cumplimionro son cruciulos on ol dosurrollo do lu
uurosuficionciu puulurinu quo so prorondo dosurrollur. Muosrros y muosrrus dobon orionrur ul
ulumnudo puru dofinir compromisos soncillos, con ulru posibilidud do iro, y quo roulmonro
puodun sor llovudos u cubo por ollos/us, como rosulrudo do sus osfuorzos porsonulos.
Ll soquimionro y roforzumionro do los producros oluborudos os invuluublo. Por ollo, so osporu
quo pormunozcun on ol uulu durunro vurios dus o somunus, puru fuvorocor ol
uprovochumionro dol uprondizujo y su urilizucin on lu vidu diuriu do los nios y lus nius o
incluso, lu posibilidud do rrunsforir osro uprondizujo u orrus siruucionos coridiunus.
Iu ovuluucin
Iu ovuluucin do cudu osrruroqiu incorporu unu dimonsin coqnirivu, unu ufocrivu y orru
ucrirudinul / conducruul y osr plunroudu on ufirmucionos u lus quo nios y nius dobon
rospondor.
Cuundo so roviso lu ovuluucin os prociso quo los nios y lus nius no solumonro rospondun
udocuudumonro ufirmundo o noqundo, sino confirmur si roulmonro subon un siqnificudo
prcrico do su rospuosru, puru lo cuul, so hun colocudo proqunrus confirmurorius.

@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
Iu cuurru soccin os imporrunro puru oscribir uquollus siruucionos quo podrun prosonrurso on
los qrupos oscoluros rrus lu uplicucin do cudu osrruroqiu oducurivu. Lsro incluyo lu posibilidud
do rocibir proqunrus, oscuchur comonrurios ospocficos sobro lu vidu dol ulumnudo, idonrificur
dificulrudos on ol munojo qrupul u orrus.
Do munoru idoul, osro ospucio sor llonudo durunro los sominurios ul finul do lu
ojomplificucin do cudu osrruroqiu oducurivu. Por su purro, lus suqoroncius son rosulrudo do
lus rofloionos do los y lus purricipunros dol sominurio.
Si osru hoju do rrubujo no fuo rospondidu durunro un sominurio, so rocomiondu quo cudu
muosrro o muosrru imuqino posiblos siruucionos y opcionos prcricus do solucin.

A( #^QfXR
Incluyo los muroriulos do upoyo puru lus ucrividudos quo lo roquioron. lo rodus lus osrruroqius
posoon muroriulos proviumonro disoudos. Si no los conromplu, siqnificu doborn sor
uporrudos por ol muosrro y lu muosrru o solicirurlos proviumonro u los nios y lus nius do su
qrupo oscolur.

$QR]bQ^ WQ VTR RQR[X^QR
Al finulizur lus cuurro osrruroqius oducurivus do cudu qrudo oscolur, so oncuonrru unu pqinu
puru quo muosrros y muosrrus oluboron su propio rosumon do lus sosionos.


(C* <53,2,B640- D020 /0 0D/46064EB ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
15
6B

*$:)()#<;"* '"(" %"
"'%;<"<;C# 9) %"*
)*+("+):;"*
)9$<"+;="*


n osru soccin so ubicun rocomonducionos puru lu
implomonrucin do lus osrruroqius oducurivus. srus dobon
sor romudus on cuonru donrro do lus circunsruncius do cudu
qrupo oscolur y lu considorucin do lus nocosidudos ospocficus
do cudu comunidud.


$Qd[R[c^ e SUQSTUT_[c^ WQ bTYQU[TVQR

So rocomiondu lu rovisin proviu do cudu osrruroqiu oducurivu, us como lu roulizucin do un
rosumon do lus ucrividudos incluidus. Ln lus insrruccionos do cudu osrruroqiu, upurocon
divorsos incisos. Alqunos do ollos so rruducon on dos o rros minuros ul momonro do lu
uplicucin y orrus rofioron ucrividudos ms complojus. Ln osro sonrido, so suqioro quo cudu
muosrro / muosrru oscribu frusos corrus quo lo pormirun rocordur lus puurus do cumbio on lus
ucrividudos.

"XRY]UT \[UbQ T^YQ VXR bQ^RTPQR SU[XU[YTU[XR

lios y nius do primuriu confun on sus muosrros y muosrrus, los croon, quioron sor como
ollos y ollus, rrurun do comporrurso do ucuordo u lo quo sionron quo vulorun y on ocusionos,
L

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u
son lus fiqurus ms osrublos puru nios y nius. Do uqu lu qrun imporrunciu do su
purricipucin on lu oducucin puru lu sulud souul inroqrul y lu provoncin do lu violonciu.
As, durunro lu uplicucin do lus osrruroqius oducurivus rosulru osonciul quo nios y nius
comprondun lu posruru dosdo lu cuul osrn siondo oducudos/us. Lsros monsujos,
rrunsmiridos proforonromonro runro on monsujos vorbulos como on conducrus y uccionos
donrro dol umbionro oscolur, uyudurn u los ulumnos y lus ulumnus u subor qu so osporu do
ollos y ollus y qu so considoru ms suludublo, un idoul do sulud u soquir. Por osru ruzn, so
inviru ul muosrro y lu muosrru u ropusur y roforzur los monsujos priorirurios do cudu sosin y
promovorlos ubiorru y roporidumonro. Inclusivo puodon sor colocudos donrro dol suln y
pormirir quo pormunozcun durunro unos dus on un luqur visiblo.


.X^W]_YT QRSQUTWT Q^ VXR ^[gXR e VTR ^[gTR

Ll ripo do conducru quo puodo surqir on ol uso do lus osrruroqius oducurivus os diforonro dol
implicudo on orros romus por divorsus ruzonos

Ius osrruroqius urilizun on purro ol juoqo como mrodo oducurivo y con ollo
pormiron unu oprosin y purricipucin disrinru do nios y nius. Lsru morodoloqu
so rruduco con frocuonciu on unu muyor purricipucin qrupul y un ulro onrusiusmo
quo puodo lloqur u porcibirso como uusonciu do disciplinu sin sorlo.
Ios romus son ufocrivumonro inronsos o involucrun dirocrumonro lu vidu porsonul
proocupucionos, nocosidudos omocionulos, oporioncius vividus, romoros, uloqrus o
inquiorudos. Ln qonorul, osro so rruduco on un uumonro do lu oprosin do
oporioncius on nios y nius y un liqoro incromonro do lu unsiodud qrupul, quo
riondo u dosvunocorso ul corrur lu ucrividud o unos dus dospus.
Iu comunicucin onrro puros sobro los romus visros so oucorbu. Si bion os
imporrunro munronor ol conrrol qrupul, rumbin sor nocosurio diforonciur uquollos
momonros on los quo nios y nius pluricun como formu do disrruccin, do lus
convorsucionos posirivus ulrododor do los romus y lus oporioncius vividus.

Puru quinro y soro do primuriu os posiblo onconrrur unu liqoru rosisronciu u compurrir
dororminudus oporioncius o dificulrud puru hublur do ulqunos romus con soriodud. Si osro
sucodo on un qrupo, dobo considorurso lu posibilidud do quo lu fulru do oporioncius puru
convorsur on qrupo sobro romus do qrun inrors porsonul o lu oscusu confiunzu qonorul
dorivudu do conflicros o divisionos on ol mismo, osrn ucruundo on conrru do lu rospuosru
osporudu. Ln osros cusos, conviono hublur con ol qrupo sobro sus sonrimionros y lus
dificulrudos obsorvudus, puru quo puodun oprosur sus nocosidudos y ucordur lu munoru
como puodon fuvorocor unu purricipucin ms compromoridu quo roulmonro puodu
bonoficiurlos/us.



(C* <53,2,B640- D020 /0 0D/46064EB ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
17
%XWXR e YXWTR STUY[_[ST^

Al uplicur unu osrruroqiu oducurivu, inronro lu purricipucin do rodo ol qrupo, puos nios y
nius loqrun un uprondizujo ms siqnificurivo cuundo osrn implicudos dirocrumonro on unu
ucrividud. Ioqrurlo puodo sor difcil, porquo rionon un qrun inrors on conrur sus vidus y
opinur lu muyor cunridud do riompo y on vurius ocusionos.
Ln osro sonrido so rocomiondu munronorso ulorru o idonrificur culos nios y nius yu
purricipuron y culos os nocosurio morivur puru hucorlo. Lsrruroqius bsicus como uvunzur
por filu o mosu, puodon fuvorocor muyor conrrol puru usoqururso do quo incluso ol ulumnudo
monos oprosivo, cuonro con oporrunidudos puru hucorlo.
Puru ovirur quo ulqunos nios o nius so ofondun por no sor soloccionudos on ol momonro
quo dosoun puru purricipur, udviorru on qu ripo do ordon irn purricipundo.


$[RTR e XYUTR UQRS]QRYTR

Ls posiblo quo ulqunos romus, por sor novodosos, por
fulru do cosrumbro do ubordurlos o simplomonro por
oporioncius inusuulos comonrudus on los qrupos
produzcun on ol ulumnudo risus, qosros o comonrurios
do udmirucin.
Si osro sucodo, busru con hublur con ol qrupo o
invirurlos u romur con nururulidud los ovonros y romus
sobro los cuulos osrn uprondiondo, o bion omirir unu
sonrisu umublo como unu formu do oprosur lu
compronsin huciu sus rouccionos, o docirlos quo on
cuunro so vuyun fumiliurizundo con los romus o ol ripo
do inroruccin qonorudu con lus osrruroqius oducurivus, so sonrirn ms cmodos/us y
rrunquilos/us, u munoru do opocrurivu.


"UQZ]^YTR UQ_[`[WTR

Cuundo los nios y lus nius comprondon quo puodo hublurso do ciorros romus, por lu
simplo uporruru do los mismos unro ol qrupo, on soquidu sionro ol pormiso o lu uprobucin
puru hublur do osros romus y confu on los muosrros y muosrrus quo onviuron osros
monsujos.
Por ollo, lu oprosin do dudus, comonrurios y oporioncius sobro los romus rovisudos so
incromonrur. Incluso os posiblo rocibir comonrurios do ovonros sucodidos huco mosos o on
orros ciclos oscoluros. Donrro do osru uporruru u lu comunicucin surqirn proqunrus do
divorsu ndolo.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
18
Sobro los romus visros
Tunro lu locruru do los dos muroriulos do upoyo puru ol sominurio como lu oporionciu on ol
uso do lus osrruroqius y culos inquiorudos surqon on cudu unu, incromonrurn
norublomonro lu posibilidud do muosrros y muosrrus puru rospondor numorosus proqunrus,
cudu voz do munoru ms fcil y con monsujos ms procisos.
Tumbin os posiblo ol surqimionro do inquiorudos nuovus, ms difcilos do munojur o muy
complojus como puru rospondor on ol momonro. Cuundo osro sucodu, os posiblo quo ol
muosrro y lu muosrru opliquon ul qrupo quo propururn unu rospuosru udocuudu puru orro
momonro. lo os ninqn problomu posrorqur unu rospuosru y os ms rocomondublo quo dur
unu oplicucin unro dudus o incorridumbro.
Puodo sor quo un muosrro / unu muosrru, rocibun proqunrus on un lonquujo inudocuudo,
ospociulmonro on los qrupos do muyor odud o on uquollos on los quo posrurus muchisrus y
sin lmiros provulozcun. Anro osro ripo do cuosrionumionros, os imporrunro quo ol muosrro y
lu muosrru ucluron cul soru ol lonquujo udocuudo puru oprosurlus y solicirur ms rosporo
puru munronor un umbionro do confiunzu on ol qrupo. Ll comonrurio so huco con umubilidud
y firmozu, ovirundo runro lu crricu como ol uso do lu bromu puru munojurlus o lu rolorunciu.
Lsro lonquujo dobo purur on ol qrupo, do lo conrrurio ulqunos ulumnos y ulumnus so sonrirn
ofondidos y ofondidus o croorn quo puodon oprosurso iquul quo sus compuoros y
compuorus.
Ll ripo do proqunrus quo so rocibirn osrurn dirocrumonro liqudus u los romus visros, por
oso, os rocomondublo quo unros do uplicur unu osrruroqiu oducurivu, ol muosrro y lu muosrru
dodiquon un momonro u ponsur qu podru quoror subor o onrondor un nio o unu niu do
su qrudo oscolur y oluboro sus propius rospuosrus. Tumbin puodo sor muy onriquocodor
hublur con orros muosrros y muosrrus sobro lus proqunrus rocibidus y on poco riompo so
ucosrumbrurn u rocibir ciorro ripo do oprosionos, porquo finulmonro srus dopondon
rumbin dol dosurrollo coqnirivo y ufocrivo do cudu qrudo oscolur.
Sobro lu vidu porsonul
lios y nius quioron subor si lo quo osrn uprondiondo ocurro on lu vidu do lus porsonus
siqnificurivus puru ollos y ollus. Consocuonromonro, os posiblo oscuchur proqunrus sobro lu
vidu porsonul, por ojomplo quoriondo induqur si ol muosrro umu u su osposu, si lu muosrru
riono hijos/hijus y qu nombro los puso, cmo munojun sus omocionos, qu hurun puru
solucionur un problomu on unu umisrud, y cuulquior orro romu incluido on lus osrruroqius
oducurivus. Anro srus, so rionon vurius ulrornurivus puru rospondor

6D Si so porcibo invusin u lu porsonu dol muosrro o lu muosrru
Si lu proqunru os porcibidu como invusivu o muy privudu, so rospondo do munoru
imporsonul. Por ojomplo, si ol qrupo proqunru si usrod so du bosos con su osposo/u,
puodo docir 8uono, oso os purro do lu vidu do los udulros, y osrumos uprondiondo
do lu infunril, poro s los puodo docir quo los udulros cuundo so umun, s so dun
bosos.
Si lu proqunru no so sinri como umonuzudoru y no os un romu orrico inudocuudo
puru ol qrupo, onroncos puodo docir Cluro, porquo mi osposo/u y yo nos umumos
mucho y como somos udulros, podomos domosrrumos ol curio con un boso.
7D lo so rospondon romus porsonulos orricos, violonros o muy privudos

(C* <53,2,B640- D020 /0 0D/46064EB ., /0- ,-1201,340- ,.5601470-
1u
As como huy doconros quo considorun los romus souulos como muy privudos,
orros/us puodon sor orromudumonro ubiorros u ollo, con ol riosqo do compurrir con
nios y nius comonrurios quo no son purro dol nivol oducurivo quo corrospondo.
lo dobo compurrirso con nios o nius romus como dus do monsrruucin,
frocuonciu do rolucionos souulos, odud do lu primoru rolucin souul, conflicros y
discusionos con lu puroju, problomus durunro ol nucimionro do los bobs, ruzonos
puru divorcios, lu formu como sus propios pudros lo cusriqubun, purros dol cuorpo
quo no uqrudun, luqur dol cuorpo dondo uqrudun lus curicius orricus, u orrus
similuros.
Anro proqunrus difcilos, so osporu unu rospuosru puru dur un monsujo ril u lu
souulidud infunril y ucordo u sru, con un poco do inoconciu, subiondo quo lo dicho
sor un ojomplo puru los nios y lus nius.
>D So uprovochu puru rrunsmirir idoulos u soquir
Cuundo so rocibon proqunrus sobro lu vidu udulru diforonros u lus opuosrus con
unrorioridud, so ubro lu posibilidud do onviur monsujos posirivos, quo funcionurn
como idoulos u soquir puru nios y nius, por lo quo os priorirurio onviurlos y cuidur
su conronido.
Ln osros cusos, os posiblo, sin ronor quo rospondor sobro lu vidu privudu, omirir
comonrurios como S, lus purojus quo so umun no so lusrimun, Cluro, rumbin
los udulros cuidun su cuorpo y ovirun lusrimurlo, u orros.
Ios ojomplos unrorioros, uplicun cuundo so prosonru lu nocosidud do hublur sobro lu
souulidud udulru, no obsrunro, lu opocrurivu os quo lu muyoru dol riompo so
convorso sobro lu vidu infunril.


%[QbSX STUT TSV[_TU VTR QRYUTYQZ[TR

Ll ciorro do lus sosionos roprosonru ol momonro puru urorrizur ol uprondizujo u lu vidu do los
nios y lus nius. Si no so dispono do suficionro riompo puru roulizurlo y pormirir quo
divorsos nios y nius opinon o comonron on ol mismo, os posiblo quo so piordu buonu purro
dol uprondizujo. Por oso, ul docidir implomonrur unu osrruroqiu, so suqioro romur on cuonru
si so rondr suficionro riompo puru ollo. Do iquul imporrunciu os lu roulizucin do producros,
porquo on sros so dosplioqun los compromisos roulizudos por los nios y lus nius, u fuvor
do su ompodorumionro y lu cupucidud puru hucorso curqo do su dosurrollo souul y lu
suporucin do sus dificulrudos o dosurrollo do nuovus hubilidudos, por supuosro do ucuordo
u su odud.
Ius osrruroqius osrn ponsudus puru sor implomonrudus on unu horu 45 minuros puru lus
ucrividudos y 15 puru ol ciorro y lu ovuluucin. Posroriormonro, so roquioro do ulrododor do
2u minuros puru lu oluborucin dol producro.
Ls posiblo quo osro lupso do riompo vuro on funcin dol nmoro do ulumnos y ulumnus dol
qrupo y do lu nocosidud do purricipucin do sus miombros.



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2u


































21
6E
)*+("+):;"*
)9$<"+;="* *-F()
'()=)#<;C# 9) %"
=;-%)#<;" , :G#)(-






















89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
22


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
28
&)%$#%&*+# 2 4 25 "6 &1 &)%& )#781 1+9:) ; 1+9#) ):1
+<":$%#1%&)( ):1=7+$+> 7+$+> $:1
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( "U[bQUX WQ SU[bTU[T


BXVc^ Gnoro "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Idonrificurn cmo on su conjunro, lu
upurionciu y curucrorsricus do
porsonulidud los hucon iquul do
imporrunros y vuliosos/us.
Roconocorn lus vonrujus do convivir
con nios y nius diforonros donrro dol
qrupo.
Rolucionurn ol rosporo do nios y
nius con lu cupucidud do ucoprur lu
divorsidud.

<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Imqonos do nios/nius
divorsos/us.
Cinru udhosivu.
Dos plioqos do pupol bond.
Ipicos do coloros dol ulumnudo.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Ios nios y lus nius son iquul do
imporrunros y vuliosos. Si ronos
cmo os ru cuorpo con ru formu do
sor, ol rosulrudo os un nio o unu
niu quo vulo por sus sonrimionros,
por sus uccionos posirivus y os run
imporrunro como cuulquior orro/orru.
2. Tolorur siqnificu ucoprur quo orros
nios y nius son diforonros u m.
8. Tionos dorocho u sor ucoprudo/u sin
imporrur si oros ulro/u, qordo/u,
morono/u, y rionos lu rosponsubilidud
do no rochuzur u orros/us nios/us
por cmo os su cuorpo o su
upurionciu.
%QbT
Acoprucin do lu
divorsidud do nios y
nius
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Individuul,
Rolucionul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T W[R_U[b[^T_[c^ QR ]^T \XUbT WQ d[XVQ^_[T
SUQRQ^YQ Q^ VXR W[\QUQ^YQR _X^YQfYXR h]Q
UXWQT^ T VXR ^[gXR e ^[gTR( &^ QV _TRX WQV
RTVc^ WQ _VTRQR VT W[dQUR[WTW WQ
_TUT_YQUjRY[_TR WQ VXR 4VTR TV]b^XR4TV]b^TR
YT^YX \jR[_TR> WQ SQURX^TV[WTW e _]TVh][QU
dTU[QWTW WQ VTR \XUbTR WQ d[WT VX d]QVdQ ]^
QR_Q^TU[X b]e d]V^QUT`VQ( 7T [^YXVQUT^_[T T
VT W[dQUR[WTW Q^_]Q^YUT Q^ QRYQ Y[SX WQ
Tb`[Q^YQR RX_[XQW]_TY[dXR> QV bQPXU V]ZTU
STUT QfSUQRTURQ> WTWT VT SUQRQ^_[T e
_X^P]^_[c^ WQ QRT kQYQUXZQ^Q[WTW> RX`UQ
YXWX R[ ^X RQ YUT`TPT QRYQ TRSQ_YX TV [^YQU[XU
WQ VTR W[^ab[_TR ZU]STVQR(
%XWX Th]QVVX h]Q RQ _X^R[WQUQ W[\QUQ^YQ TV
bTU_X WQ UQ\QUQ^_[T SQURX^TV> RQ S]QWQ
dXVdQU [^TWQ_]TWX> T^XUbTV> e _]TVh][QU
XYUX TWPQY[dX W[R_U[b[^TWXU( &^ VXR SU[bQUXR
TgXR WQ VT [^\T^_[T> VXR ^[gXR e ^[gTR
[^ZUQRT^ T ]^ ^]QdX QR_Q^TU[X QR_XVTU> _X^
W[\QUQ^YQR _XbSTgQUXR4TR> ^]QdTR
bTQRYUTR4XR e `]R_T^ _X^ bTeXU \]QUlT VT
T_QSYT_[c^ WQ R]R STUQR> S]QR QR VT bT^QUT
_XbX _X^R[WQUT^ R]`R[RY[Ua^ QV UQRYX WQ VXR
TgXR h]Q SQUbT^Ql_T^ Q^ VT SU[bTU[T( )[ RQ
VQR `U[^WT kQUUTb[Q^YTR STUT QW]_TU Q^ VT
T_QSYT_[c^ WQ VT W[dQUR[WTW> RQ RQ^Y[Ua^ baR
RQZ]UXR4TR> _X^ bTeXU _X^\[T^lT WQ bXdQURQ
Q^ QV [^YQU[XU e QfYQU[XU WQ R] ZU]SX e kT`Ua
]^ RQ^Y[WX WQ VT d[^_]VT_[c^ WQRWQ VT
T_QSYT_[c^ e ^X WQRWQ QV UQ_kTlX( 7X _]TV RQ
QfYQ^WQUa T XYUXR QR_Q^TU[XR WQ R] d[WT>
_XbX VT \Tb[V[T X VT RX_[QWTW Q^ ZQ^QUTV(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
24
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m&^ QRYQ RTVc^ ^[gXR e ^[gTR
[bSXUYT^YQR RX^=V[U[> V[U[> UX^n
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud os unu purro do su vidu, muy boniru y osr formudu por cuurro purros lo
quo sionron por sor nio/niu, lo quo sionron por orrus porsonus, lo quo sionron
uqrudublo on ru cuorpo y lo quo sionron cuundo cuidun u los ms poquoos/us quo
usrodos. Ll du do hoy voromos lu primoru purro do su souulidud os docir, lo quo
sionron por sor nio o por sor niu. iqu os lo quo ms los qusru do sor nio o do sor
niu7 Ambos rionon curucrorsricus bonirus y umbos vulon lo mismo. Ls imporrunro
roconocor quo uqu on su qrupo huy nios y nius muy diforonros, poro rumbin huy
uspocros quo compurron y quo los hucon iquulos. Voromos cmo osr compuosro
nuosrro qrupo y lo boniro do ucoprurnos con osus diforoncius y similirudos. Hoy
uprondoromos sobro osu primoru purro do su souulidud.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iUsrodos ucoprun u rodos los nios y nius dol qrupo us como son7 o iu qu nios y
nius no ucoprun7
iAlquion dol qrupo hu dicho on formu qrosoru o puru ofondor, pulubrus como qordo/u,
chupurro/u, cubozn/nu, nurizn/nu, cuurro ojos, orc.7
#_Y[d[WTWQR
3( Poquo lus imqonos on ol pizurrn osroy colocundo on ol pizurrn imqonos do nios y
nius quo fsicumonro rionon curucrorsricus vuriudus, obsrvonlus y fjonso cmo
ulqunos/ulqunus so purocon u usrodos. Huy quionos son dolqudos/us, ulros/us, bujos/us
do osrururu, moronos/us, do polo lucio, do polo rizudo, orc. iQu orrus curucrorsricus
disrinquon on lu imqonos7
@( Ahoru los voy u podir quo voun u sus compuoros/us do qrupo y obsorvon cmo os su
cuorpo o su upurionciu, no rionon quo oprosur nudu slo obsorvon y dqunmo qu
curucrorsricus von on ollos/ollus. Pormiru quo lovunron lu muno y oproson lo quo von,
cuido quo no fulron ul rosporo.
A( Muy bion, so hun oprosudo con rosporo, y rodos los nios y nius do osro qrupo son
diforonros fsicumonro uunquo rumbin compurron curucrorsricus, por ojomplo,
pnqunso do pio los nios ulros. brinquon lus nius quo rruon colu do cubullo.
upluudun los nios quo son qordos. run lus nius quo son moronus. Suqioru orrus
curucrorsricus quo incluyu u nios y nius por ojomplo unu vuolru on sus luquros
los/lus nios/nius quo usun lonros. Monciono lu imporrunciu do rosporur osus
diforoncius fsicus o dol cuorpo y quo cuundo lo hucon, osrn siondo rosporuosos/us y
ucoprunros.
E( Tomur unu rurjoru do lus poqudus on ol pizurrn y nombrur ulqunus curucrorsricus
quo voo do oso nio o niu dol dibujo. Cudu nio / niu dol suln quo sou us pusur ul
fronro. Por ojomplo, si diqo nio, dolqudo y morono, los quo soun us pusun ul fronro.
lo os nocosurio doscribir rodus lus curucrorsricus obsorvudus on los dibujos, puodo
soloccionur dos o rros. Puodo roforir lus curucrorsricus puru un soo, puru umbos o
ulrornur.
p( Yu quo osr ol subqrupo udolunro colquolos do rul munoru quo formon unu filu viondo
do fronro u su qrupo y conrino con lu insrruccin. Unu porsonu do osro oquipo romo lu
rurjoru y lou lo quo dico ul rovorso, cuundo huyun oscuchudo, pnqunso do ucuordo rodo
ol oquipo y roulicon lo quo uh so indicu. (D riompo u quo lo roulicon). lMuy bionl
Cuundo los/us quo osrn ul fronro rorminon do soquir lus indicucionos do lu rurjoru
corrocrumonro y con rosporo, rodo ol qrupo qrirur y uqirur lus munos con lu siquionro

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
25
fruso Ln osro suln, nios y nius imporrunros son. liri liri ron. (Asocio unu
onronucin y movimionro u lu fruso).
q( Conrino con lus siquionros imqonos. Cudu voz quo ol oquipo lo huqu bion, ropiru lu
fruso con ol qrupo y roluciono quo sor nio o niu o sor fsicumonro do unu formu u orru
no os lo ms imporrunro ni vulioso, sino rodo lo quo son y quo cudu voz quo ucoprun lus
diforoncius son rosporuosos y ucoprunros.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
r( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iPor qu son vuliosos o imporrunros los nios y nius do osro qrupo7 - Por rodo lo quo
son.
iQu riono do posirivo quo soun nicos on su qrupo7 - Ll vulor do cudu porsonu.
iPor qu no dobon rochuzur u los nios y nius quo son diforonros u usrodos7 -
Roiroro rosporo y ucoprucin.
iQuinos rionon dorocho u sor ucoprudos/us sin imporrur cmo os su cuorpo7 - lios y
nius por iquul.
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
2s( Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo huciondo lus siquionros proqunrus
iA qu lo dun ms vulor, u lu upurionciu do lus porsonus o u su formu do sor y sus
sonrimionros7
iQu podrun docirlo u un nio o niu quo no rosporu y so burlu do cmo os ol cuorpo /
lu upurionciu do nios o nius7

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Puru rosporur y ucoprur su cuorpo, vun u compromororro u no rochuzur lus purros do su
cuorpo, o su formu o color, ni rochuzur su upurionciu. Compromororso siqnificu quo si
dicon quo vun u hucor ulqo roulmonro so osfuorcon por cumplirlo. Ls como hucorso unu
promosu u usrodos mismos/us, y cumplirlu. (Ljomplifiquo).
`( Dibujo unu fiquru musculinu y unu fomoninu on ol pupol bond. Colquolo on lu purod y
opliquo Vun u pusur por filus, con un lpiz do color, y so colocurn on lu fiquru quo
corrospondu u su soo. Lnroncos, dibujurn unu curiru foliz on lu purro dol cuorpo quo
nocosiron ucoprur y rosporur ms.
_( Dojo osus siluorus on ol suln vurius somunus. Cuundo ulquion muosrro orqullo por su
cuorpo o por ol do los doms, foliciro y huqu ovidonro ol cumplimionro dol compromiso.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S lo quo siqnificu lu pulubru rolorunciu huciu nios y nius.
Confirmucin iQu quioro docir quo sous un nio o niu ucoprunro7

Afocrivu
Mo sionro foliz y sionro boniro cuundo mo ucoprun on ol qrupo como soy.
Confirmucin iQu sionros cuundo oros ucoprudo/ucoprudu on ol qrupo7

Conducruul
Mo osfuorzo porquo on mi qrupo oisru ucoprucin u lus diforoncius dol cuorpo, do
upurionciu y do formu do sor.
Confirmucin iQu hurs puru quo on ru qrupo oisru ms ucoprucin u lus diforoncius dol
cuorpo, do upurionciu, y do formu do sor7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2u
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT SU[bQUX WQ SU[bTU[T
m&^ QRYQ RTVc^ ^[gXR e ^[gTR RX^ [bSXUYT^YQR( )X^=V[U[ V[U[> UX^n
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
27
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Imqonos do nios y nius divorsos/us


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
28


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
2u


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
8u


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
81



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
82


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
88


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
84


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
85



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
8u


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
87







89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
88


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
8u



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
4u


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* 824J,2A ., D24J0240
41



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
42

























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,35B.A ., D24J0240
48
&)%$#%&*+# 2 4 '5 "6 &?-+<-1,:
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( )QZ]^WX WQ SU[bTU[T




BXVc^ Gnoro "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Roconocorn quo nios y nius rionon
los mismos dorochos y lus mismus
rosponsubilidudos.
Comprondorn ol siqnificudo do lu
oquidud do qnoro y su imporrunciu
puru lu folicidud infunril.
Idonrificurn los sonrimionros quo los
qonoru ol rruro oquirurivo
compurndolo con ol rruro inoquirurivo.

<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Currol y rurjorus
Lquimundo.
Un puliucuro.
Cinru udhosivu.
Unu poloru do osponju.
Unu currulinu.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. lios y nius rionon dorochos y
rosponsubilidudos, si los prucricun
hucon quo ol mundo sou ms
oquirurivo y foliz puru rodos y rodus.
2. Lquidud siqnificu quo rionon iquulos
dorochos y rosponsubilidudos. Iu
oquidud huco quo lus porsonus so
sionrun rrurudus con jusriciu.
8. Iu inoquidud produco sonrimionros
quo lusrimun. Lsfurconso por sor
oquirurivos.
%QbT
Dorochos y
rosponsubilidudos do
nios y nius
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Individuul,
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T Qh][WTW WQ Zi^QUX QR ]^T bQYT RX_[TV>
_Xb]^[YTU[T Q [^W[d[W]TV h]Q SUXb]QdQ QV
`[Q^QRYTU> VT RTV]W e VT _UQT_[c^ WQ ]^T
RX_[QWTW V[`UQ WQ d[XVQ^_[T( &^ ^]QRYUX STjR>
Tt^ kTe b]_kX YUT`TPX SXU UQTV[lTU STUT
TV_T^lTUVT(
&^ VXR ^[gXR e VTR ^[gTR VT [^Qh][WTW
SUXb]QdQ R[Y]T_[X^QR _XbX bTVQRYTU
SR[_XVcZ[_X> `TPT T]YXQRY[bT> QfSUQRT^ SX_X
R]R RQ^Y[b[Q^YXR X _]T^WX VX kT_Q^ S]QWQ^
bT^[\QRYTU Q^XPX WQ`[WX T QdQ^YXR
_X^RYT^YQbQ^YQ [^P]RYXR> S]QWQ^ YQ^QU
SUX`VQbTR STUT QRYT`VQ_QU UQVT_[X^QR
T\Q_Y[dTR RTV]WT`VQR> SX_X WQRQX WQ
_X^d[dQ^_[T _X^ QV XYUX RQfX> YQbXU TV
UQ_kTlX> [^YXVQUT^_[T> UQS]W[X T^YQ
_]TVh][QU R[Y]T_[c^ UQVT_[X^TWT _X^ QV XYUX
RQfX> V]_kT WQ SXWQUQR e Q^ ZQ^QUTV> ]^T
d[dQ^_[T WQ RQU ^[gX X ^[gT T YUTdiR WQ RQU
R]SQU[XU TV XYUX X VT XYUT(
&RYQ Y[SX WQ TSUQ^W[lTPQR [^TWQ_]TWXR
S]QWQ^ RQU TV[bQ^YTWXR WQ XYUXR _X^YQfYXR e
RQZ][U SQUbQT^WX Q^ VT \XUbT WQ d[d[URQ
_XbX ^[gXR e ^[gTR T YUTdiR WQ T_Y[Y]WQR
[^Qh][YTY[dTR( "XU QVVX> QR [bSXUYT^YQ h]Q
VXR ^[gXR e VTR ^[gTR SXU [Z]TV UQ_X^Xl_T^
h]Q S]QWQ^ _X^RYU][U RX_[QWTWQR WX^WQ
SUQdTVQl_T VT Qh][WTW WQ Zi^QUX e h]Q
S]QWQ^ RQU T_YXUQR \]^WTbQ^YTVQR WQRWQ R]R
W[dQURXR _X^YQfYXR> YQ^[Q^WX TRj ]^T
QfSUQR[c^ WQ Zi^QUX b]_kX baR \QV[l e
SVQ^T(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
44
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m&h][b]^WXn
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud os unu purro muy boniru y osr prosonro on su vidu dosdo quo nucioron.
Lsr compuosru do cuurro purros lo quo sionron por sor nio/niu, lo quo sionros por
orrus porsonus como sus pudros, rus muosrros, orc., lo quo sionron on rodo su cuorpo lo
uqrudublo y lo dosuqrudublo, y lo quo sionron cuundo cuidun u ulquion ms poquoo quo
usrodos o u unu muscoru. Ll du do hoy uprondorn sobro lu primoru purro, icul os, lo
quo sionron por.7 lios y nius oporimonrun muchos sonrimionros por sor do su
soo, huy ocusionos on quo so puroco lo quo sionron. Y los dos rionon dorocho u sor
rosporudos/us on lo quo sionron por sor nio o niu y lu rosponsubilidud do rosporur lo
quo orros/us sionron por sor nio o niu. Adoms dol rosporo huy orros dorochos y
rosponsubilidudos, hoy comprondors puru qu sirvon.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQuin croon quo os mojor, los nios o lus nius o los dos7 iPor qu croon oso7
iSubon u qu rionon dorocho por sor nio/niu7 y ido qu dobon sor rosponsublo7
#_Y[d[WTWQR
3( Coloquo ol currol do Inoquimundo on ol pizurrn. Lsro mundo os inoquirurivo por oso
so llumu Inoquimundo, y como puodon vor so llumu us porquo los nios y lus nius son
rrurudos do diforonro munoru, por oso ulquion riono lu curu rrisro y ulquion ms lu riono
foliz, porquo u uno/unu so lo rruru bion poro u su umiqo/u so lo rruru mul y si no huy
oquidud no podomos vorlos folicos. Usrodos uyudurn u quo oso mundo yu no sou
inoquirurivo y on su luqur, lo llumuromos Lquimundo, un mundo con oquidud os docir
dondo nios y nius son rrurudos do lu mismu munoru.
@( Vun u formur oquipos do dos porsonus, si oros nio buscu u unu niu y si oros niu
buscu u un nio. Ios voy u onrroqur u cudu oquipo unu rurjoru como srus. Muosrro lus
rurjorus. Ln osus rurjorus viono lu solucin u lu inoquidud do osro mundo. Por ojomplo, si
lu inoquidud l 1 dico lus nius s oprosun sus sonrimionros y los nios no, onroncos
por oso lu rurjoru l 1 do lu oquidud dir los dos oprosun sus sonrimionros. Vorn
cmo so los pono lu curu foliz u osros nios/nius dol dibujo.
A( Cudu oquipo pusur ul fronro y juquromos como pqulo lu colu ul burro. Io voy u ponor
un puliucuro u un inroqrunro dol oquipo y ol rosro los irn orionrundo puru quo poquon
su rurjoru on ol nmoro quo corrospondo. Si lo urinun, los hubrn dudo u osros/us
nios/us un mundo mojor, con ms oquidud.
E( Ln osro ucrividud, ol fin os quo si loqrun cumbiur rodus lus diforoncius do rruro u
osros/us nios/us dol currol, onroncos podrn cumbiur ol rrulo y ponorlo Lquimundo,
ruchurn ol in con un coruzn, us hurn quo osro mundo ronqu sonrimionros ms
boniros sobro los nios y lus nius. .
p( Al finulizur, comonro ul qrupo los sonrimionros quo so oporimonrun dol ludo do lu
oquidud on conrrusro con los do lu inoquidud.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
q( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu pusu si prucricun sus dorochos poro rumbin sus rosponsubilidudos7
iQuinos so bonoficiun do hucor un mundo ms oquirurivo7
iQu sionro un/unu nio/niu cuundo no lo rrurun como ul rosro do sus compuoros/us
dol qrupo, por ojomplo7
iQu podrun docirlo u un/unu nio/niu quo rruru do unu munoru u los nios, por sor
nios y do orru munoru u lus nius por sor nius7

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,35B.A ., D24J0240
45
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
r( Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
Iu mirud dol qrupo pionso on un dorocho quo rionon. Puru ponsur on osos dorochos
suqirulo ul qrupo obsorvur lus inoquidudos quo fuoron cumbiudus por oquidudos on
los dibujos. Yu quo lo huyun ponsudo mo lo vun u docir. Y lu orru mirud dir lu
rosponsubilidud quo lo corrospondo u oso dorocho. Lmpozuromos por osru filu. A lu pur
quo un/unu nio/niu lo vu diciondo un dorocho, soliciro lu rosponsubilidud ul/lu orro
nio/niu quo osr on lu orru mirud dol qrupo. So puodon roporir los dorochos y por
ondo lus rosponsubilidudos.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Coloquo lu currulinu on ol pizurrn y dibujo on sru un coruzn.
Lpliquo sobro los compromisos
`( Puru prucricur los dorochos y rosponsubilidudos do nios y nius os imporrunro quo so
compromorun u prucricurlos cuundo osrn on lu oscuolu y on su cusu. Compromororso
siqnificu quo si dicon quo vun u hucor ulqo, roulmonro so osfuorzun por cumplirlo. Ls
como hucorso unu promosu u usrodos mismos/us, y cumplirlu. (Ljomplifiquo).
_( Ln ol coruzn do lu currulinu, como ol dol Lquimundo, vun u dibujur u qu so
compromoron puru sor ms oquirurivos/us y luoqo firmun su compromiso. Pusurn do
cinco on cinco u dibujur y firmur su compromiso.
W( Si durunro los siquionros dus obsorvu munifosrucionos do inoquidud, rocurdolos sus
compromisos. Tumbin foliciro cudu voz quo oproson conducrus oquirurivus. Roiroro
quo lu oquidud puodo loqrurso y roquioro dol upoyo do rodos y rodus.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Comprondo lo quo siqnificu lu oprosin oquidud do qnoro.
Confirmucin iQu siqnificu puru ri7

Afocrivu
Roconozco culos sonrimionros produco vivir on un mundo con oquidud.
Confirmucin iQu sionros cuundo ro rrurun umublomonro y rumbin rrurun us u los nios
dol soo disrinro ul ruyo7

Conducruul
Mo osfuorzo por hucor vulor mis dorochos y soquir mis rosponsubilidudos doms.
Confirmucin iQu rosponsubilidudos dobos prucricur ms y qu dorochos puodos podir7













89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
4u
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT RQZ]^WX WQ SU[bTU[T
m&h][b]^WXn
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,35B.A ., D24J0240
47
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Currol y rurjorus Lquimundo


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
48


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* ;,26,2A ., D24J0240
4u
&)%$#%&*+# 2 4 35 "6 #<+)%#,&) &<"&7:%#,#)
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( %QU_QUX WQ SU[bTU[T
BXVc^ Gnoro "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Roconocorn curucrorsricus quo los/lus
hucon vordudoros umiqos/umiqus sin
imporrur ol soo ul quo porronocon.
Idonrificurn uspocros quo rionon on
comn onrro nios y nius puru loqrur
umisrudos.
8rindurn upoyo unro siruucionos
difcilos como muosrru do umisrud
onrro nios y nius.

<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Hoju do siruucionos.
Dioz polorus.
Cinru udhosivu.
Gis.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Tionon curucrorsricus vuliosus quo
los hucon sor buonos umiqos y
umiqus.
2. Puodon compurrir sus cuulidudos o
curucrorsricus con monoros dol orro
soo, por ojomplo sor divorrido /
divorridu.
8. Puodon uprondor u sor umiqos y
umiqus y upoyurso cuundo
nocosiron uno/unu dol orro/orru sin
imporrur si son nios o nius.
%QbT
Amisrud onrro nios
y nius
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul, Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV Puru lu convivonciu
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7TR TV[T^lTR Q^YUQ ^[gXR _X^ ^[gXR e ^[gTR
_X^ ^[gTR> QR ]^T d[dQ^_[T WQ VT
_X^RYU]__[c^ WQ VT Tb[RYTW( &R ZUTY[\[_T^YQ
WQR_]`U[U h]Q RQ Y[Q^Q^ TRSQ_YXR Q^ _Xbt^>
dQRY[URQ STUQ_[WX> YQ^QU [^YQUQRQR R[b[VTUQR>
YXWX QVVX \XUYTVQ_Q VT _X^\[T^lT e VT UQVT_[c^(
)[^ Qb`TUZX> TV b[RbX Y[QbSX h]Q RQ
WQR_]`UQ VT T\[^[WTW RQ S]QWQ QfSQU[bQ^YTU
]^T U[dTV[WTW X _XbSQYQ^_[T _X^ QV XYUX
RQfX> W[\[_]VYT^WX VT UQVT_[c^(
&R WQ_[U> SXU ]^ VTWX RQ \XUYTVQ_Q QV dj^_]VX
_X^ VTR Tb[RYTWQR WQV SUXS[X RQfX e SXU XYUX
RQ TVQPT VT XSXUY]^[WTW WQ WQR_]`U[U h]Q
YTb`[i^ Q^ QV XYUX RQfX Qf[RYQ^
SXR[`[V[WTWQR WQ _UQ_[b[Q^YX( &RYQ
TVQPTb[Q^YX Q^YUQ ^[gXR e ^[gTR RQ TZ]W[lT
_TWT dQl baR R[ ^X RQ WQY[Q^Q^ VTR
_X^W]_YTR e T_Y[Y]WQR TZUQR[dTR(
,Q YTV \XUbT> h]Q VXR TSXWXR> X _XbQ^YTU[XR
RQf[RYTR WX^WQ RQ \XUYTVQ_Q T ]^ RQfX e RQ
WQ`[V[YT TV XYUX> VTR `]UVTR> VTR
W[R_U[b[^T_[X^QR> VXR UQ_kTlXR> Q^YUQ
b]_kXR XYUXR dT^ kT_[Q^WX ]^T `UQ_kT _TWT
dQl baR W[RYT^YQ Q^YUQ ^[gXR e ^[gTR>
WQPT^WX bQ^RTPQR [^TWQ_]TWXR RX`UQ VT
Tb[RYTW Q^YUQ RQfXR> Q^ WX^WQ RQ
QfSQU[bQ^YT^ RQ^Y[b[Q^YXR WQ Q^XPX> WQ
UQ_kTlX> WQ YU[RYQlT> WQ b[QWX e SUXW]_[U T
VT VTUZT UQRQ^Y[b[Q^YX kT_[T QV XYUX RQfX(
&R [bSXUYT^YQ `U[^WTU VT SXR[`[V[WTW WQ
Tb[RYTW Q^YUQ ^[gXR e ^[gTR e ZQ^QUTU ]^
RQ^Y[WX RTV]WT`VQ WQ SQUYQ^Q^_[T> WQ
T_QSYT_[c^ e WQ UQ_X^X_QU T VT Tb[RYTW _XbX
]^ dj^_]VX WQ _UQ_[b[Q^YX Q^ WX^WQ ^[gXR e
^[gTR S]QWQ^ TSUQ^WQU e W[R\U]YTU WQ
UQVT_[X^QR WQ Tb[RYTW b[fYTR(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
5u
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m#b[RYTWQR QbSQVXYTWTRn
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud do nios y nius osr formudu por cuurro purros lu primoru lo quo
sionron por sor nio o niu, lu soqundu lo quo sionron por lus doms porsonus sin
imporrur ol soo ul quo porronozcun, lu rorcoru lo quo sionron on rodo ru cuorpo y lu
cuurru lo quo sionron por sor como un pup o como unu mum. Hoy iniciuromos con lu
primoru purro do su souulidud, rolucionudu con lo quo sionron por sor nio o sor niu.
Cudu soo riono ulqo vulioso, ninquno os mojor quo ol orro.
A vocos cuundo croon quo lus nius son suporioros u los nios o quo los nios son
suporioros u lus nius so puodon pordor lu oporrunidud do doscubrir quo oisron
uspocros on comn onrro nios y nius. Con sus umiqos/umiqus rionon uspocros on
comn, puos so sorprondorun do vor quo no slo ollos/ollus coincidon on qusros, sino
quo rumbin oisron on ol qrupo orrus porsonus quo si lus conociorun mojor, vorun quo
huy orros nios y nius purocidos/us u usrodos, uh puodon ronor lu oporrunidud do unu
nuovu umisrud. Lnroncos hoy formuromos un ospucio on dondo puodu oisrir umisrud
onrro nios y nius, conocindonos ms y dndonos cuonru quo unu vordudoru umisrud
so compono do muchos olomonros y no riono nudu quo vor con ol soo do su
umiqo/umiqu.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
Ios nios, slo puodon junrurso con los nios y lus nius, slo con lus nius7 iCroon
quo dobo sor us7
iQuin nuncu hu ronido unu umisrud con ulquion dol orro soo7, iu qu so dobor7
#_Y[d[WTWQR
Lpliquo y diriju ol procodimionro
3( Hurn oquipos do sois porsonus, do proforonciu con rros monoros do cudu soo y
formurn un crculo sonrndoso nio-niu-nio-niu. Al conrro colocur unu poloru.
Cudu oquipo oliju su nombro. (D riompo u quo usiqnon ol nombro dol oquipo y vuyu
oscribindolos on ol pizurrn).
@( iVon quo no pusu nudu si hucomos oquipos nios y nius7 Ahoru, voy u oloqir un oquipo
y ul nombrurlo, oso oquipo dobo oscuchur lo quo voy u loorlos. Ln osru hoju (muosrro)
ronqo siruucionos quo solucionurn con lu uyudu do los sois inroqrunros. Cuundo huyu
rorminudo do loor y diqu lumisrudl unu porsonu dol oquipo romur dol conrro su
poloru y conrosrur, luoqo pusur lu poloru u ulquion ms do su oquipo quion rospondor
ulqo diforonro. Dospus lu pusur u unu rorcoru porsonu quion dir rumbin unu opinin
disrinru y us husru quo los sois miombros dol oquipo huyun rosuolro lu siruucin.
A( Si rodos y rodus rospondon, lu poloru so quodu on ol oquipo y qunun un punro. Si
ulquion dol oquipo no conrosru, roriro lu poloru y osporurn u un nuovo rurno. lo so
vulo quo si ulquion no conrosru, ol rosro dol oquipo lo roclumo o lo fulro ul rosporo,
rocuordon quo os slo un juoqo on dondo uprondoromos sobro lu umisrud onrro nios y
nius, lo imporrunro os purricipur, udoms oso oquipo slo piordo rurno, puodo
rocuporurso cuundo lo vuolvu u rocur.
E( Puru cudu oquipo, os unu siruucin diforonro, poro si un oquipo no conrosr y yu no
riono poloru, osu mismu siruucin lu puodo conrosrur orro oquipo quo nombro. Ir
cumbiundo do oquipo dundo oporrunidud u uno do udolunro y uno do urrs y
uvunzuromos huciu ol conrro.
p( Al rorminur, inviro u upluudir por convivir nios con nius y sucur udolunro lu ucrividud.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
q( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* ;,26,2A ., D24J0240
51
iQu uprondioron sobro lu umisrud onrro nios y nius7
iQu huco quo unu porsonu sou unu buonu umiqu puru usrodos7, iImporru si os nio o
niu7
iCmo so puodon upoyur nios y nius puru ronor unu mojor umisrud7
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo lo siquionro
r( Pionson on unu curucrorsricu do su formu do sor quo los sirvu puru sor buonos/us
umiqos o umiqus. (Ofrozcu riompo puru quo rodo ol qrupo idonrifiquo su curucrorsricu y
dospus conrino).
2s( Colocur unu poloru on lu lrimu porsonu do unu filu, oso siqnificu quo osu filu do urrs
huciu udolunro dir su curucrorsricu, si so ropiro no so proocupon, rocuordon quo nios
y nius puodon purocorso.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lpliquo
T( Vun u oloqir un juoqo quo lo uqrudo runro u los nios como u lus nius. Dospus, lo
juquromos unos minuros. (Pormrulo).
`( Puru osrublocor umisrud onrro nios y nius os imporrunro quo so compromorun.
Compromororso siqnificu quo si dicon quo vun u hucor ulqo, roulmonro so osfuorzun por
cumplirlo. Ls como hucorso unu promosu u usrodos mismos/us y cumplirlu.
(Ljomplifiquo).
_( Unu formu do uprondor u rosporurso y conocorso onrro nios y nius os juqur junros. Ius
porsonus quo puodun compromororso u oso, puodon docir su compromiso y los doms
oscuchuromos.
W( Animo durunro vurios dus ul qrupo puru juqur on su rocroo y convivir on ucrividudos
quo soun dol uqrudo do nios y nius.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Conozco lus curucrorsricus do un umiqo / unu umiqu y s quo no imporru si lus riono un nio
o unu niu.
Confirmucin iQu curucrorsricus riono unu porsonu quo os buonu umiqu7

Afocrivu
Vuloro ol upoyo quo mo brindu un umiqo o unu umiqu sin imporrur ol soo ul quo
porronozcu.
Confirmucin Cuundo ro upoyu un nio / unu niu, iqu sionros7

Conducruul
Mo osfuorzo por ronor umiqos y umiqus.
Confirmucin iQu puodos hucor puru ronor umiqos y umiqus7







89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
52
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT YQU_QUX WQ SU[bTU[T
m#b[RYTWQR QbSQVXYTWTRn
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* ;,26,2A ., D24J0240
58
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Hoju do siruucionos

2( Un nio riono un hormuno muyor quo nuncu lo prosru sus juquoros y no compurro nudu
con l, so sionro onojudo por oso. iQu lo uconsojus puru mojorur lu rolucin con su
hormuno7

'( Lprosu ulqo quo lo qusro juqur y proqunru u ulquion dol orro soo si compurro oso
qusro. Cuundo sopus quin coincido conriqo, qriru su nombro.

3( Unu niu y un nio comonzuron u sor umiqos y sus compuoros/us dol qrupo los
molosrun porquo dicon quo no dobon junrurso con nios o con nius, poro ollos
doscubron ronor mucho on comn. iCmo podrus rocordur ul qrupo lo boniro do ronor
unu umisrud con ulquion dol orro soo7

@( Lprosu ulqo quo ro purozcu injusro y proqunru u ulquion dol orro soo si compurro
conriqo osu molosriu, cuundo sopus con quin coincidos, qriru su nombro.

A( Un qrupo do umiqos y umiqus, so molosruron on rocroo porquo comonzuron u juqur muy
rudo, y on luqur do doronor ol juoqo siquioron molosrndoso por lo quo osrn u punro do
pordor su umisrud. Moncionu un consojo puru no ponor on riosqo su umisrud.

E( Si oros niu di ol nombro do un nio y oprsulo unu curucrorsricu posirivu quo lo huco
sor un buon umiqo. Si oros nio di ol nombro do unu niu y oprsulo unu curucrorsricu
posirivu quo lu huco sor unu buonu umiqu.

p( Unos nios y nius dol suln no so llovu mucho con ol rosro dol qrupo, son un poco
rmidos/us y no hublun mucho. Moncionu qu podrun hucor puru convivir ms.

q( Un nio/niu quioro forzosumonro sor umiqo/umiqu do orru porsonu dol qrupo y lo/lu
siquo u rodus purros, como unu sombru. Comonru con rosporo por qu osu no os unu
formu udocuudu do hucor umiqos/umiqus.

r( Moncionu dos curucrorsricus posirivus quo rionos y quo ro hun uyududo u sor buon
umiqo / buonu umiqu.

2s( Unu niu y un nio son los mojoros umiqos dosdo prooscolur y ol qrupo hu comonzudo u
docir quo son novios, hucindolos sonrir muy mul. Moncionu cmo podrus uyudurlos u
dofondor su umisrud.


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
54

































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
55
&)%$#%&*+# 2 4 @5 "6 #;-,#%$81
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( .]TUYX WQ SU[bTU[T

BXVc^ Gnoro
"UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Roconocorn uspocros bsicos sobro los
primoros cumbios do lu puborrud do
nios y nius.
Promovorn ol upoyo muruo on
divorsos uspocros do su vidu, sin
imporrur si lu uyudu viono do un nio o
do unu niu.
Roconocorn quo lu puborrud os unu
rrunsicin nururul y quo moroco sor
vividu con rosporo, compronsin y
uyudu onrro puros.

<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Tubloro Ayudurrn.
Ampliudo.
Anoo 1.2 Turjorus do cusillus.
Anoo 1.8 Sois fichus.
Un dudo.
Un puliucuro.
Unu hoju.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Conocor los primoros cumbios quo
oporimonrur su cuorpo, puodo
brindurlos ms soquridud y
rrunquilidud puos subrn quo lo quo
osr sucodiondo os unu muosrru do
sulud.
2. lios y nius puodon upoyurso onrro
s on cuulquior uspocro do su vidu.
Cuundo lo nocosiron, pidun uyudu sin
imporrur ol soo do osu porsonu y
brindon upoyo u quion sou los
nocosiro.
8. Iu puborrud os unu rrunsicin
suludublo. Soliciron u su qrupo ol
rosporo, upoyo y lu confiunzu onrro
nios y nius puru quo lu vivun con
orqullo y folicidud.
%QbT
Ayudu onrro nios y
nius
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul,
Individuul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV Puru lu convivonciu
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T S]`QUYTW QR ]^T QYTST b]e [bSXUYT^YQ
Q^ VT d[WT WQ ^[gXR e ^[gTR(
&^ X_TR[X^QR> VXR TW]VYXR SXU W[dQURTR
UTlX^QR _XbX SUQP][_[XR> b[QWXR> \TVYT WQ
[^\XUbT_[c^> [^W[\QUQ^_[T> ^QUd[XR[RbX T^YQ
QV YQbT> QY_(> ^X RQ T_QU_T^ T VXR4VTR
^[gXR4^[gTR STUT kT`VTUVQR RX`UQ VT VVQZTWT
WQ QRXR ^]QdXR QdQ^YXR h]Q [Ua^
QfSQU[bQ^YT^WX Q^ R] _]QUSX( &^YX^_QR> VXR
^[gXR e ^[gTR dT^ TR[b[VT^WX baR SXU
QfSQU[Q^_[T> QRXR _Tb`[XR(
"QUX baR TVVa WQ VT [^\XUbT_[c^ _[Q^Yj\[_T
RX`UQ VTR [bSV[_T_[X^QR WQ VT S]`QUYTW>
Qf[RYQ^ VTR T_Y[Y]WQR ^QZTY[dTR T^YQ VT
b[RbT( "XU QPQbSVX UQ\QU[URQ T QVVT _X^
QfSUQR[X^QR WQ TR_X T^YQ QV _]QUSX h]Q
_Tb`[T> UQ_kTlTUVX> TYT_TU dQU`TVbQ^YQ T VXR
_XbSTgQUXR4_XbSTgQUTR h]Q QRYa^
_Tb`[T^WXu QRYXR [^W[_TY[dXR WQ d[XVQ^_[T
ZQ^QUT^ ]^T d[dQ^_[T WQ VT S]`QUYTW VVQ^T
WQ YQbXUQR X T^Z]RY[T e RQ dT^ ZQRYT^WX
P][_[XR T^Y[_[STWXR RX`UQ VXR R[Z^[\[_TWXR WQ
RQU ^[gXokXb`UQ X RQU ^[gTob]PQU> h]Q ^X
SUXb]QdQ^ VT Qh][WTW WQ Zi^QUX e S]QWQ^
WQRQ^_TWQ^TU TWQbaR WQ T]YXTZUQR[X^QR
WQ`[WX T VX h]Q QRYa [bSV[_TWX _Tb`[TU>
d[XVQ^_[T kT_[T QV _]QUSX WQ XYUXR4XYUTR
^[gXR4^[gTR h]Q d[dQ^ QRYT YUT^R[_[c^(
$QR]VYT \]^WTbQ^YTV QUUTW[_TU QRYTR
QfSQU[Q^_[TR d[XVQ^YTR WQ S]`QUYTW h]Q
SQUb[YT^ VT T_QSYT_[c^ UQRSQY]XRT WQV
_]QUSX WQ ^[gXR e ^[gTR> SUXbXdQU VT
QbSTYjT> TRj _XbX VT d[dQ^_[T WQ h]Q
_Tb`[TU \jR[_TbQ^YQ QR ]^ SUX_QRX ^TY]UTV
Q^ VXR RQUQR k]bT^XR e _XbX [^W[_TY[dX WQ
h]Q ]^ ^[gX e ^[gT QRYa^ RTV]WT`VQR(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
5u
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m#e]WTYUc^n
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud infunril osr formudu por cuurro purros lo quo sionron por sor nio o
niu, lu soqundu lo quo sionron por lus doms porsonus, como ol umor, ol curio y lu
umisrud, lu rorcoru lo quo sionron on rodo su cuorpo y lu cuurru lo quo sionron cuundo
son como un pup o como unu mum.
Hoy iniciuromos con lu primoru purro, rolucionudu con lo quo sionron por sor nios o
nius, incluyondo su cuorpo y cundo ompiozu u cumbiur.
Lisro un momonro muy boniro on lu vidu do los nios y nius quo so llumu puborrud, y
siqnificu quo su cuorpo cumbiur puru propururso u vivir nuovus oporioncius quo
disfrururn y los qusrurn. Tondrn nuovus hubilidudos fsicus porquo su cuorpo
comonzur u crocor y u mudurur y oso los pormirir roulizur ucrividudos diforonros.
Ln osru sosin hubluromos sobro osos cumbios y lu imporrunciu do quo nios y nius so
upoyon. Por ojomplo, quo oviron lus burlus y lus fulrus do rosporo huciu quion yu osr
cumbiundo, porquo rodos y rodus vun u oporimonrur oso procoso. Rocuordon quo rodos
uqu vulon runro quo morocon sor rrurudos/us con umor y mucho rosporo. Puru oso
huromos lu ucrividud Ayudurrn.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iAlqunu voz los hun hocho comonrurios irrosporuosos sobro su cuorpo fomonino o
musculino7, icmo so hun sonrido por oso7
iAlquion dol suln hu nocosirudo uyudu y no so lu hun brindudo slo porquo no os do
su soo7
#_Y[d[WTWQR
Lpliquo o implomonro ol procodimionro
3( Coloquo ol rubloro Ayudurrn sobro ol pizurrn. Lnumoro ul ulumnudo dol uno ul sois
y formo sois oquipos. Dospus, pidu quo junron sus buncus por oquipos on un rou dol
suln.
@( Asiqno unu fichu u cudu oquipo do ucuordo u su nmoro y colquolus on ol inicio dol
rubloro. Lpliquo
A( Un/u purricipunro lunzur ol dudo y uvunzur ol nmoro do cusillus quo sro indiquo. Ln
cudu rondu, pusur unu porsonu disrinru u rirur ol dudo.
E( Si lu cusillu dico rurjoru, siqnificu quo quion pus, romur lu rurjoru corrospondionro ul
nmoro do cusillu, lu loor y conrosrur. Si lo huco corrocrumonro conrinuur
uvunzundo. Si no, rorrocodor rros cusillus. Gunurn los oquipos quo lloquon u lu moru.
p( Cuundo so lou o rospondu unu rurjoru no dobon rorso o burlurso. Si lo hucon, su oquipo
pordor un rurno, puos ol romu quo voromos oiqo mucho rosporo y uprondor u hublur
dol romu con nururulidud.
q( Anros do iniciur, rocuordo ul qrupo quo rodos y rodus rondrn cumbios fsicos, quo
indicun puurus suludublos do dosurrollo y osru orupu so vivo con muyor comodidud y
orqullo si so upoyun y so rosporun.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
r( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iCmo puodon uprovochur sus conocimionros sobro lu puborrud7
iCmo puodon coluborur puru quo rodos y rodus vivun unu puborrud lindu, informudu
y on confiunzu7
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo.

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
57
2s( Inviro u rros mujoros y rros hombros u pusur ul fronro puru solicirur con umubilidud y
rosporo, formus do upoyo puru su puborrud. Puodon sor solicirudos puru ol qrupo on
qonorul o puru unu porsonu on purriculur.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Iormo unu filu do nios y orru do nius. Unu fronro u lu orru.
`( Soliciro u los ulumnos y lus ulumnus quo comonron con lu porsonu quo rionon on fronro
unu propuosru do compromiso puru cuidurso muruumonro.
_( Cuundo huyun rorminudo lus purojus, pido quo cumbion do luqur, colocndoso fronro u
orru porsonu y ropiriondo ol procodimionro. Huqu osro procoso cuurro vocos y ul
rorminur, proqunru o sus ulumnos y ulumnus sobro sus compromisos.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S lo quo siqnificu lu puborrud.
Confirmucin iQu os lu puborrud7

Afocrivu
Mo sionro upoyudo/u y rosporudo/u cuundo mi qrupo so oprosu do munoru posirivu sobro lu
puborrud do nios y nius.
Confirmucin iQu sionros cuundo ru qrupo so oprosu do munoru posirivu sobro ru
puborrud7

Conducruul
Mo osfuorzo por uyudur u nios y nius do mi qrupo y rosporur los cumbios fsicos.
Confirmucin iCmo puodos conrribuir u quo oisru uyudu muruu onrro soos, unro
cuulquior uspocro, incluyondo puborrud7






















89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
58
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT _]TUYX WQ SU[bTU[T
#e]WTYUc^
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
5u
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Tubloro Ayudurrn


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
uu


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
u1
Anoo 1.2 Turjorus-cusillus
2
iQu os lu puborrud7
'
iQu os lu oquidud7
3
iCmo sionros quo so
llovun los nios y lus
nius dol suln7
@
Unu porsonu dol soo
diforonro ul ruyo, so ucorcu
u podirro un consojo porquo
so hu poloudo con su mojor umiqo dobido
u quo no juq con l on rocroo como
hubun ucordudo, puos so lo olvid. iQu
consojo lo durus u oso nio/niu quo so
sionro rrisro por osrur poloudo/u con su
mojor umiqo/u7
A
lSuorrol, uvunzu u lu
cusillu quo indicu lu
flochu.
E
Moncionu ru idoul do
rruro rosporuoso onrro
nios y nius. Si no lo
loqrus, rorrocodo u lu cusillu 1.
p
Lprosu u ulquion dol
orro soo, cmo rrurur u
ulquion do ru soo
cuundo su cuorpo osr cumbiundo.
8rndulo rros suqoroncius.
q
iCulos son los primoros
dos cumbios do lu
puborrud on lus nius7



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u2


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
u8

r
luhl, so ro olvid hublur
bion do lus porsonus dol
soo diforonro ul ruyo.
Rorrocodo unu cusillu.
2s
Lluboru unu porru con ru
oquipo sobro lo boniro y
posirivo quo os lu lloqudu
do lu puborrud do nios y nius.
Tionon un minuro puru hucorlu.
22
Alquion do ru oquipo
dobor pluricur ul rosro
dol qrupo, sobro cundo
hu uyududo u ulquion dol orro soo y
cmo so sinri ul hubor upoyudo.
2'
Pido ul qrupo quo diqu
unu curucrorsricu fsicu
quo considoro uqrudublo
do cudu miombro do ru oquipo.

23
iCulos son los primoros
dos cumbios do lu
puborrud on los nios7
2@
lSuorrol Avunzu u lu
cusillu quo indicu lu
flochu.
2A
Ayudu u ulquion dol orro
soo u onconrrur lu sulidu
dol suln. Tionos quo
quiurlo/quiurlu con cuidudo ovirundo
quo so lusrimo, puos rondr los ojos
rupudos.
2E
Alquion dol orro soo
osr pusundo por ol
divorcio do sus pups y
hu osrudo muy rrisro o irrirublo on
osrus somunus. iCmo podrus
upoyurlo/u on oso momonro difcil7



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u4


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
u5

2p
luhl, so ro olvid hublur
bion do lus porsonus dol
soo diforonro ul ruyo.
Rorrocodo u lu cusillu quo indicu lu
flochu.
2q
Moncionu
rosporuosumonro dos
cumbios do lu puborrud
do lus nius y dos do los nios quo no
so huyun moncionudo con unrorioridud.
2r
Con ru oquipo, los nios
cunron unu porru puru lus
nius y lus nius u los
nios. Primoro unos y luoqo lus orrus.

's
A ulquion dol orro soo lo
cuosru rrubujo hucor
umiqos/umiqus y r
sionros quo podrus onsourlo cmo
ronor buonus umisrudos y cmo
ucorcurso u los nios y nius dol qrupo
puru hucor umiqos/umiqus. iQu lo
dirus7
'2
lSuorrol Avunzu u lu
cusillu quo indicu lu
flochu.
''
Tu oquipo hu quodudo
conqoludo on osru cusillu.
Podrn conrinuur ol
juoqo husru quo orro oquipo cuiqu on
osro mismo nmoro.
'3
Un qrupo do nios/nius
osrubu on rocroo y ulquion
uccidonrulmonro hiri u unu
porsonu dol soo disrinro ul ruyo, so
lusrim lus rodillus y so poq on lu cubozu.
ludio so ucorc u proqunrur cmo osr. T
obsorvus quo osr llorundo, iqu podrus
hucor puru uyudurlo7 iQu obrionos ul
uyudur7
'@
Un nio/niu do ru qrupo
osr oprosundo
comonrurios dosuqrudublos
sobro lu puborrud, dico quo os usquorosu y
quo no quioro pusur por osu orupu. Con
sus comonrurios osr ususrundo u orros /
orrus. iCmo podrus hucorlo vor quo lu
puborrud os un procoso nururul y quo os
unu orupu muy boniru7



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
uu


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
u7

'A
luhl, so ro olvid hublur
bion do lus porsonus dol
soo diforonro ul ruyo.
Rorrocodo u lu cusillu quo indicu lu
flochu.
'E
Moncionu
rosporuosumonro dos
cumbios do lu puborrud
do lus nius y dos do los nios quo no
so huyun moncionudo con unrorioridud.
'p
Con ru oquipo, los nios
cunron unu porru puru lus
nius y lus nius u los
nios. Primoro unos y luoqo lus orrus.

'q
lCusro on unu cusillu
rojul, rorrocodo u lu
cusillu quo indicu lu
flochu.
'r
Pormiro quo ulquion dol
suln uyudo u ulquion do
ru oquipo quo lo osr
nocosirundo. Puru oso consulru primoro
con ru oquipo quin nocosiru upoyo on
osro momonro.
3s
Griru por lu vonrunu lu
siquionro fruso
Ayudurrn, uyudurrn
nios y nius upoyudoros son.

32
Unu niu no so urrovo u
docirlo u su pup ni u su
mum quo yu ompoz lu
puborrud. iQu puodos hucor7
3'
Lliqo u ulquion dol soo
diforonro ul ruyo, pdolo
quo so rupo los ojos y so
coloquo ul conrro dol suln, u lu ulruru dol
pizurrn. Dospus, uydulo u lloqur
nuovumonro u su luqur indicndolo ol
cumino quindolu con ru voz.



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u8


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
uu

33
Vuolvo u rirur ol dudo.
3@
Moncionu on qu runqo
do odud puodo iniciur lu
puborrud on lus nius y
on los nios.
3A
Colocu ru fichu on lu mismu
cusillu dol oquipo quo vu on
rorcor luqur.

3E
Lluboru con ru oquipo unu
fruso puru quo cuundo
ulquion hublo do formu
noqurivu do lu puborrud rodo ol qrupo lo
rocuordo con osu fruso lu imporrunciu do
rosporurso onrro nios y nius. Lscrbulu
on unu hoju bluncu y djonlu poqudu unu
somunu.
3p
lOhl, ulquion on ru
oquipo siquo ponsundo
quo un soo os suporior
ul orro, por oso, pordorn un rurno.

3q
lCusro on unu cusillu
rojul, rorrocodo do
ucuordo u lu indicucin
do lu flochu.

3r
lIolicidudos, ru oquipo hu
lloqudo u lu morul
Comploru lus siquionros
frusos
Ios nios y nius quoromos vivir lu
puborrud on un qrupo dondo no.
Ios nios y lus nius podomos upoyurnos
on.

%#$H&%#)




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
7u


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* &5021A ., D24J0240
71
Anoo 1.1 u fichus















89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
72















































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
78
&)%$#%&*+# 2 4 A5 "6 7: &).-.B:> .:<"$&1,: ; /#7:$:= <+
.-&$":> <+ .-&$":= C/#7& :$:D
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( ?][^YX WQ SU[bTU[T



BXVc^ Gnoro
"UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Conocorn los cumbios durunro lu
puborrud.
Roconocorn su dorocho u rocibir
compronsin y rosporo por sus cumbios
y lu rosponsubilidud do comprondor y
rosporur los do sus compuoros/us.
Rofloionurn sobro lu imporrunciu do
lu ucoprucin dol cuorpo durunro lu
puborrud y lu udolosconciu
Promovorn uspocros do sulud souul
inroqrul quo nocosirun puru fucilirur
unu vivonciu posirivu do lu puborrud y
udolosconciu.
<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Tirus do cumbios do nios y
nius.
Cinru udhosivu
Dos conronodoros.
Dos hojus bluncus por ulumno/u.
<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Ls imporrunro comprondor y rosporur
lu puborrud fomoninu y musculinu
puru vivirlu ms informudu y con
soquridud.
2. lios y nius rionon dorochos y
rosponsubilidudos rospocro u su
dosurrollo inroqrul.
8. Ll cuorpo os boniro, ucoprurlo
pormiro vivir unu puborrud y
udolosconciu foliz y con ms
surisfuccionos rospocro u s mismos.
%QbT
Conocimionro y
compronsin dol orro
soo y su dosurrollo
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul,
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV Puru lu convivonciu
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T RTV]W RQf]TV W]UT^YQ VT S]`QUYTW e
TWXVQR_Q^_[T> [^_V]eQ VT YXbT WQ bQW[WTR WQ
k[Z[Q^Q> bQ^RTPQR SXR[Y[dXR RX`UQ Tb`TR
QYTSTR> d[R[YT biW[_T SQU[cW[_T> UQRSQYX
Q^YUQ ^[gXR e ^[gTR Q^ _]T^YX T VXR _Tb`[XR>
d[dQ^_[TR T_XUWQR T VT QWTW RX`UQ VXR
R[Z^[\[_TWXR WQV _]QUSX> WXUb[U VTR kXUTR
UQh]QU[WTR STUT QV WQR_T^RX> _X^YTU _X^ VT
[^\XUbT_[c^ RX`UQ S]`QUYTW> Q^YUQ XYUTR(
.]T^WX QRYTR bQW[WTR WQ RTV]W RX^
_TUQ^_[TR Q^ VT d[WT WQ ^[gXR e ^[gTR S]QWQ^
QfSQU[bQ^YTU UQ_kTlX T VT [bTZQ^ _XUSXUTV e
SUX`VQbTR WQ T_QSYT_[c^( <T^[\QRYTU
QfSUQR[X^QR h]Q UQ\VQPT^ R]SQU[XU[WTW WQ ]^
RQfX RX`UQ QV XYUX _X^ d[XVQ^_[T WQ Zi^QUX>
T^Z]RY[T> b[QWX RX`UQ QV R[Z^[\[_TWX WQ
bTW]UTU e dQU QV WQRTUUXVVX _XbX WXVXUXRX
Q^ V]ZTU WQ ^TY]UTV e RTV]WT`VQ( )[ TWQbaR
VXR bQ^RTPQR RX`UQ _UQ_QU e _Tb`[TU QRYa^
UXWQTWXR WQ _TV[\[_TY[dXR ^QZTY[dXR> X
bQ^RTPQR _XbX mW]QVQ _UQ_QUn X mSTUT
_UQ_QU kTe h]Q R]\U[Un> VXR ^[gXR e ^[gTR h]Q
RQ UXWQQ^ WQ QRYQ Y[SX WQ bQ^RTPQR
TWh][U[Ua^ [WQTR [^_XUUQ_YTR T_XbSTgTWTR
WQ RQ^Y[b[Q^YXR _XbX VXR eT bQ^_[X^TWXR(
,Q Tkj VT [bSXUYT^_[T WQ d[d[U ]^T S]`QUYTW
e TWXVQR_Q^_[T RTV]WT`VQR> _X^
_X^^XYT_[X^QR SXR[Y[dTR> TRX_[T^WX QV
_UQ_[b[Q^YX T ]^ WQRTUUXVVX RTV]WT`VQ T^YQ
VX h]Q RQ QRSQUT d[d[U _X^ XUZ]VVX(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
74
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m7X QR_]_kX> _XbSUQ^WX e dTVXUX=b[
_]QUSX> b[ _]QUSX= CdTVQ XUXDn
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud os unu purro do su vidu, lu rionon dosdo quo nucioron, y osr inroqrudu
por cuurro olomonros, lo rolucionudo con sor nios o nius, por ojomplo ol cuorpo y sus
cumbios o su formu do oprosurso como hombros y mujoros o nios y nius. Iu soqundu
riono quo vor con los vnculos ufocrivos lu formu como so llovun con sus
compuoros/us, lu rolucin con su mum, su pup, sus muosrros y muosrrus, o sus
umisrudos. Iu rorcoru riono quo vor con lus sonsucionos quo produco su cuorpo unro
diforonros oporioncius, como lo quo sionron cuundo los qusru ulquion. Iu cuurru, lo quo
sionron por sor como un pup o unu mum, si cuidun u los ms poquoos, si dosoun sor
mudros o pudros cuundo crozcun, orc.
Hoy voromos lu primoru purro, ospociulmonro lo rolucionudo u lu puborrud y u lu
udolosconciu, umbos procosos son muy boniros, uprondon nuovus hubilidudos y puodon
disfrurur do su crocimionro si oscuchun lo quo su cuorpo cumbiunro los pido y si so
upoyun ms onrro usrodos, por ojomplo rosporndoso sus cumbios, o rocordundo lo
vuliosos/us quo son sin imporrur si son hombros o mujoros.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCulos cumbios do lu puborrud fomoninu y musculinu rocuordun7
iQu hun oscuchudo sobro lu udolosconciu7
iCmo cuidun do usrodos, do su cuorpo7, por ojomplo uhoru quo ulqunos/us yu osrn
cumbiundo, iqu hun hocho puru ronor un dosurrollo suludublo7
#_Y[d[WTWQR
Purro 1. Conocimionro do los cumbios do nios/nius
3( Voy u colocur on osros dos conronodoros, on ol conronodor do mi ludo izquiordo osrn
los cumbios do lus nius y on ol conronodor do mi ludo dorocho osrn los cumbios do los
nios, formuromos dos oquipos miros. Do lu mirud dol suln u mi izquiordu os ol
oquipo do lu fiquru fomoninu, y do lu mirud dol suln u mi dorochu os lu fiquru
musculinu. Lsus dos fiqurus, lus dibujur on ol pizurrn.
@( Dibujo unu imuqon infunril dosnudu fomoninu y unu musculinu. Incluyu los qonirulos.
A( Puru ompozur lu ucrividud lo podir ul oquipo 1 quo puso ulqn/u inroqrunro. Io quo
hurn sor romur uno do los cumbios do lu niu, loorlo y complorurlo, su oquipo los
puodo uyudur. Con ol murcudor oscribirn lu pulubru fulrunro si oscribon lu pulubru
corrocru poqun ol cumbio sobro lu fiquru quo corrospondu, si no rosuolvon
udocuudumonro onroncos ol cumbio so quodu poqudo ufuoru do lu fiquru. Pormiru quo lu
porsonu quo osr ul fronro lou on voz fuorro ol cumbio, y quo su oquipo lo upoyo puru
dur lu rospuosru corrocru.
E( Muy bion, si yu consulruron con su oquipo diqun lu pulubru quo fulru. (Si conrosr
corrocrumonro foliciro). Cudu voz quo un oquipo conrosro corrocrumonro, u lu cuonru do
rros oso oquipo so cunrur lu siquionro porru Io oscucho, comprondo y vuloro (so
ropiro dos vocos). mi cuorpo, mi cuorpo, vulo oro. Si su no oru lu pulubru corrocru,
proqunro iol rosro dol qrupo subo cul os lu rospuosru corrocru7 Si lo dun lu rospuosru
usrod oscrbulu y quo oso/osu purricipunro lo poquo ufuoru do lu siluoru y si nudio subo,
usrod rospondu. Ahoru pusur ulquion dol oquipo 2. Y so ropiro lu indicucin. Gunur ol
oquipo quo ms cumbios ronqu ul inrorior do sus siluorus.
p( Cuundo rodos los cumbios osrn poqudos, ropuso con ol qrupo ol romu do puborrud,
oplicundo los cumbios on ol ordon on quo upurocorn on ollos/ollus proqunro
consrunromonro si so vun onrondiondo cudu uno do los cumbios, os muy imporrunro quo

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
75
los ronqun cluros, si os nocosurio doronorso u oplicur ulquno quo no so hu onrondido,
ororquo ol riompo u rosolvor lu dudu.
Purro 2. Visin do los cumbios dol orro soo
q( Ahoru dividu ul qrupo on subqrupos conformudos por ol mismo soo. Procuro quo ol
nmoro mimo dol qrupo no sobropuso u sois nios o nius. Pidu u rodos quo on los
siquionros cinco minuros docidun qu quioron podirlo ul orro soo puru sonrir un rruro
rosporuoso unro lu puborrud. Huqu hincupi on lu nocosidud do rosporo puru podor vivir
lu puborrud con sulud y libro do violonciu.
r( Pidu u un roprosonrunro do cudu subqrupo quo monciono lo quo ol qrupo lo quioro podir
ul orro soo rospocro u los cumbios do lu puborrud.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
2s( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
Con lu informucin comploru sobro puborrud iqu pionsun uhoru do los nios y nius
quo osrn on osru orupu do cumbios7 Rocuordo ovirur lus fulrus do rosporo o burlus, u
lu mnimu uccin do srus upliquo lus consocuoncius plunroudus ul inicio dol proqrumu.
iQu dobo siqnificur lu puborrud y lu udolosconciu on lu vidu do nios y nius7
iQu dorochos y rosponsubilidudos rionon los nios y lus nius on osru orupu do su
vidu, dqunmo 27
iQu nocosiru ol cuorpo do los nios y nius quo osrn oporimonrundo osru orupu do
cumbios7
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
22( Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo con lus siquionros proqunrus y comonrurios
iQu cumbios son somojunros do lu puborrud fomoninu y musculinu7
iQu ucrirudos posirivus puodon hucor puru vivir lu puborrud suludublomonro7
Pionson ulqo posirivo sobro su puborrud y udolosconciu y lo dirn cuundo oscuchon su
nombro. (Solocciono los nombros do lu lisru ul uzur y oscucho los comonrurios).

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Soliciro ul ulumnudo quo on unu hoju on blunco, oscribun su compromiso puru ol
cuidudo do su cuorpo y puru rosporur los cumbios do lu puborrud do los/lus doms.
`( Pidu quo so coloquon lus hojus on lus purodos dol suln o inviro u compurrir osru
informucin. Rocuordo ocusionulmonro osros compromisos durunro los primos dus.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Roconozco los cumbios do nios y nius.
Confirmucin iQu cumbios rionon los nios y lus nius on lu puborrud y udolosconciu7

Afocrivu
Cuundo porcibo compronsin y rosporo huciu lu puborrud y lu udolosconciu sionro soquridud,
confiunzu y upoyo.
Confirmucin iQu sionros cuundo on ru qrupo huy compronsin y rosporo huciu rus
cumbios fsicos y omocionulos7

Conducruul
Mo osfuorzo por ronor siqnificudos posirivos sobro m y mi cuorpo.
Confirmucin iQu puodos hucor puru vivir ol siquionro mos sinrindoro mojor con ru
cuorpo y ru formu do sor7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
7u
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT h][^YX WQ SU[bTU[T
m7X QR_]_kX> _XbSUQ^WX e dTVXUX=b[ _]QUSX> b[ _]QUSX= CdTVQ XUXDn
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
77
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Tirus do cumbios do lu puborrud. A. Musculinos, 8. Iomoninos, C.
Adolosconciu umbos soos

1. Aumonru ol rumuo do mis rosrculos
(porquo uumonruron los rbulos
sominforos, quo os dondo so producon
los
_________________________________)
2. So oscuroco lu piol do mi
________________ y lo upurocon
plioquos
8. Crocon mis _______________
4. Porcibo los primoros vollos dolqudos
y lisos on lu buso dol ___________

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
78








































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
7u
5. Iniciu ol crocimionro do mi
__________________
u. Crocimionro mumurio (slo ol 5u% u
75% prosonru osro crocimionro y
disminuyo dospus do uo y modio do
hubor iniciudo lu
________________________)
7. Croco mi _______________
ucolorudumonro.
8. Al crocor, uumonrur un poco do
__________
u. Tondr unu liqoru
________________________ psicomorriz
(rropiozos)

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
8u








































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
81
1u. Mo suldr ________________ on lus
uilus
11. Conrinu crocimionro do mis
_________________________ orornos o
inrornos
12. Prosonciu do
oroc__________________
18. Ll vollo do rodo mi
____________________ uumonru on
cunridud y so huco ms qruoso
14. Sudur y mi olor corporul sor ms
ovidonro. Alrododor do los
____________ uos

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
82








































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
88
15. So onsunchun mis
___________________________
1u. Cumbiu lu osrrucruru do mi curu y
so onqrosun mis
_______________________
17. Tondr mi primoru oyuculucin. Ll
uu% do los nios lu vivo corcu do los 18
14 uos. So prosonrun los
_________________________ hmodos
18. Dosurrollo do mi lurinqo, furinqo y
pulmonos lo quo huco lu ___________ so
mo oiqu qruvo. Apurocon los qullos
1u. Lnrro los 14 y _______ uos ul
crocormo lu lurinqo so formu ulqo quo lo
llumun munzunu do udn

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
84














































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
85
2u. Puodo upurocormo burbu y
______________________



1. Apuroco ol born mumurio, u purrir
do onroncos crocorn y mudururn mis
_________________ poco u poco durunro
vurios uos.
2. Tondr muyor sonsibilidud on mis
pozonos. Ls pusujoro y siqnificu quo
osroy _______________________
8. Llovucin do los
___________________________
4. Mo upuroco vollo on mis
_______________________ orornos,
ms o monos u mosos dospus dol
primor cumbio.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
8u










































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
87
5. Tondr
______________________________ do
mis sonos, cumbios on lus mumus,
pozonos y uroolu
u. Sudur ms y so porcibir un
______________ liqorumonro ms
inronso
7. Ll vollo
___________________________
uumonru on cunridud y so oscuroco
qruduulmonro
8. Mo sulo vollo on lus
__________________________
u. So modificun mis qonirulos orornos
o _________________________. Hubr
cumbios on ol flujo qonirul sor ms
hmodo y brillunro

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
88













































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
8u
1u. Crocor do osrururu, dospus do cusi
_____________ uos do hubor iniciudo
mi puborrud. Ls posiblo quo osro
cumbio on ulqunus nius sou ol primor
cumbio
11. Subir un poco do
__________________
12. Mi piol rondr ms qrusu y quiz mo
sulqu ______________________
18. Iu qrusu on mi cuorpo so vu u lu
____________________________ y u los
qlroos.
14. Apurocor un flujo vuqinul, sin color
ni olor y no mo cuusur molosrius,
porquo mi cuorpo indicu quo pronro
lloqur mi primoru ________________

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
uu











































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
u1
15. Do dos u dos y modio uos dospus
dol cumbio nmoro _________, rondr
mi primoru monsrruucin
1u. Ios 2 u 5 primoros uos do ronor
mis monsrruucionos, srus sorn
irro______________________
17. Mo cumbiu liqorumonro lu
______________
18. Sor ms ovidonro ol vollo on mis
bruzos y _______________________
1u. Alrododor do rros uos dospus do
lu monurcu, mis monsrruucionos
comonzurn u sor _______________

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u2









































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
u8
2u. Mis ________________________
inrornos como coruzn, pulmonos
soquirn mudurundo y crociondo



A vocos mo sionro muy foliz y con
nimos y orrus vocos mo sionro rrisro y
con buju onorqu
Pusur riompo y convorsur con mis
umiqos y umiqus so vuolvon cudu voz
ms imporrunro puru m
Huy dus on quo sionro quo nudio mo
comprondo
Tonqo ms hubilidudos quo unros,
nuovos inrorosos y mo huqo ms
rosponsublo do mi oisronciu

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u4









































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
u5
Porronocor u un qrupo do
umiqos/umiqus so hu vuolro muy
imporrunro puru mi vidu
Lmpiozu u imporrurmo mucho cmo mo
voo, cmo luzco, quioro vormo
boniru/quupo
Mis pudros yu no rionon quo
porsoquirmo puru quo cuido mi cuorpo y
sou ms hiqinico/u
Ll umor so vuolvo cudu voz ms
inrorosunro
Lsroy uprondiondo u disfrurur do mis
nuovus liborrudos

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
uu









































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
u7
A vocos sionro miodo por lo quo vivir
A vocos sin durmo cuonru, cuosriono
cusi cuulquior roqlu sociul, oscolur o
fumiliur
Lmpiozo u proocupurmo ms por lu
sociodud y pionso on un mundo jusro
A vocos mo ucorco y on orrus mo ulojo
do mi mum o mi pup











89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
u8




































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* K54B1A ., D24J0240
uu
%[UTR WQ _Tb`[XR Q^ ^[gXR e ^[gTR
Hoju do rospuosrus puru ol muosrro y lu muosrru.
"]`QUYTW Q^ ^[gXR
2( Lspormurozoidos
'( Lscroro
3( Pios
@( Pono
A( Pono
E( Puborrud
p( Cuorpo
q( Poso
r( Dificulrud
2s( Vollo
22( Gonirulos
2'( Lroccionos
23( Cuorpo
2@( Troco
2A( Hombros
2E( Huosos
2p( Suoos
2q( Voz
2r( Quinco
's( 8iqoro


"]`QUYTW Q^ ^[gTR
2( Sonos
'( Crociondo
3( Pozonos
@( Gonirulos
A( Crocimionro
E( Olor
p( Pbico
q( Ailus
r( Inrornos
2s( Dos
22( Poso
2'( Acn
23( Cudoru
2@( Monsrruucin
2A( Uno
2E( Irroquluros
2p( Voz
2q( Piornus
2r( Roquluros
's( Orqunos


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
1u1
&)%$#%&*+# 2 4 E5 "6 $&.:1)%$-;F1,:<&
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ ]^X( )QfYX WQ SU[bTU[T

BXVc^ Gnoro
"UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Roconocorn y cuosrionurn ulqunos
osrorooripos do qnoro.
Rofloionurn sobro ol/lu nio/niu quo
dosoun consrruir indopondionromonro
do los consrunros monsujos
osrorooripudos quo rocibon dol
ororior.
Idonrificurn ol dorocho y lu
rosponsubilidud rospocro u su sulud
souul us como ol impucro on ollu do
quiurso por modolos do fominidud y
musculinidud osrorooripudos.
<TYQU[TVQR
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 1.1 Cinco fichus on cruz y cinco
on crculo.
Anoo 1.2 Turjorus-quro
Cinru udhosivu.
Trozos do pupol udhoriblo o rocicludo.
<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Ios osrorooripos do qnoro provocun
duos u lu sulud do nios y nius.
2. lios y nius puodon cuosrionur lus
formus sor nio-hombro o sor niu-
mujor, vulorur y docidir si os lo quo
vordudorumonro quioron y los uyudu
u conformur su sulud.
8. lios y nius rionon lu
rosponsubilidud do cuidur su sulud
souul.
4. Ls imporrunro urondor cuulquior
problomu do sulud souul, colocundo
lu sulud inroqrul por oncimu do lus
normus y opocrurivus sociulos sobro
lu musculinidud y lu fominoidud.
%QbT
Consrruccin sociul
do lu musculinidud y
do lu fominidud y
sulud
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7XR ^[gXR e VTR ^[gTR UQ_[`Q^ bQ^RTPQR
_X^RYT^YQbQ^YQ WQ W[dQURXR QRST_[XR RX`UQ
QV Y[SX WQ ^[gX X ^[gT h]Q WQ`Q^ RQUu VXR
bQ^RTPQR baR QfYUQb[RYTR RX^ VTR SXRY]UTR
h]Q WQ^XYT^ R]SQU[XU[WTW WQ ]^ RQfX RX`UQ
QV XYUX h]Q SQUbQT Q^ VT RX_[QWTW T_Y]TV(
"XU QPQbSVX Q^ QV _TRX WQ VXR ^[gXR RQ VQR
Qf[ZQ> QfSUQR[X^QR WQ U]WQlT> ^QZT_[c^ WQ
R]R RQ^Y[b[Q^YXR> WXb[^[X SXU RQU QV mRQfX
\]QUYQn RX`UQ VTR ^[gTR> SX_T TYQ^_[c^ T
_]QRY[X^QR WQ RTV]W \jR[_T e QbX_[X^TV
WQ`[WX T h]Q QVVXR YXWX VX TZ]T^YT^ SXU
bQ^_[X^TU TVZ]^TR( &^ QV _TRX WQ VTR ^[gTR
VXR bQ^RTPQR RQ YUTW]_Q^ Q^ WQbXRYUTU> T
dQ_QR Q^ Qf_QRX VXR RQ^Y[b[Q^YXR> RQU baR
WQV[_TWTR e W]V_QR> QVVTR Rj S]QWQ^ UQRSX^WQU
_X^ ZXVSQR T VXR ^[gXR R[ iRYXR VTR bXVQRYT^>
R]R P]QZXR ^X R[QbSUQ [^_V]eQ^ VT
STUY[_[ST_[c^ WQ VXR ^[gXR> TWQbaR WQ h]Q
Qf[RYQ SUa_Y[_TbQ^YQ ]^ ^]VX ka`[YX WQV
UQ_X^X_[b[Q^YX WQ R] _]QUSX> e
QRSQ_j\[_TbQ^YQ VT QfSVXUT_[c^ WQ R]R
ZQ^[YTVQR e UQd[R[c^ WQ bTbTR(
.X^ QRYXR bQ^RTPQR VXR ^[gXR e ^[gTR RQ dT^
\XUPT^WX ]^T _X^RYU]__[c^ WQ VT
bTR_]V[^[WTW e \Qb[^[WTW _X^ SX_T
\VQf[`[V[WTW RX`UQ Tb`TR [WQ^Y[WTWQR e UXVQR
WQ Zi^QUX> Q^bTU_a^WXVXR Q^ _X^YQfYXR Q^
WX^WQ ]^ RQfX RQ d]QVdQ UQ\QUQ^_[T WQV XYUX>
_]T^WX VX RTV]WT`VQ QR h]Q ^[gXR e ^[gTR
S]QWT^ [^YQZUTU _]TVh][QU _TUT_YQUjRY[_T
SXR[Y[dT h]Q VQR kTZT _UQ_QU e d[d[U \QV[_QR Q
[U QUUTW[_T^WX VXR QRYQUQXY[SXR WQ Zi^QUX(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u2
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T 26 m$Q_X^RYU]ei^WXbQn
+^YUXW]__[c^
2( Iu souulidud do nios y nius os unu purro do su vidu quo osrur con usrodos rodu lu
vidu, cumbiu lu munoru do vivirlu conformo vun crociondo y consru do 4 purros lo quo
sionron por sor nio o niu incluyo ol ripo do nio o niu quo quiorun sor, los
sonrimionros por lus porsonus quo los rodoun, lo quo sionro su cuorpo con diforonros
osrmulos por ojomplo con un ubruzo y lu cupucidud biolqicu quo rionon por sor pup y
mum. Hoy iniciuromos con lu primoru purro do su souulidud. Usrodos osrn por
concluir lu primuriu y onrrurn u unu nuovu orupu lu cuul implicu nuovos roros, nuovos
doscubrimionros. Si no huy cluridud do qu ripo do nio/niu quioron sor, puodon sor
ms suscopriblos u influoncius do idous quo hucon ms duo quo bonoficio. Cuundo lus
idous do sor nio/niu son rqidus lo llumuromos osrorooripos. Hoy rrubujuromos con
osros romus puru quo so sionrun con muyor soquridud do cmo quioron vivir su sor
nio/niu, modiunro un juoqo do quro.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCmo dobon sor lus nius y cmo dobon sor los nios7
Ius curucrorsricus do formu do sor do un/unu nio/niu iosrurn con usrodos siompro
o puodon irso modificundo7 iCmo7 iPor qu7
iUsrodos rionon ol hbiro do oplorur su cuorpo puru idonrificur ulqunu siruucin quo
no osr bion on l7
#_Y[d[WTWQR
Purro 1. Rofloin
Sonsibilico unro ol romu.
3( Proqunro Usrodos hun visro cmo son los hombros y lus mujoros. iCroon quo osu formu
do sor los huco folicos7 iLn qu momonro do su vidu croon quo dofinioron osu formu do
sor7
@( iPor qu so imuqinun quo on lu sociodud oisron los osrorooripos do qnoro, os docir
modos do vivir como nios-hombros o nius-mujoros quo son muy rqidos y quo
oncusillun u umbos soos u comporrurso do ciorru formu7
A( iLn qu los bonoficiuru puru su vidu ucruul y fururo inmodiuro rompor con osos
osrorooripos7
Purro 2. !uoqo dol quro
E( Ahoru voy u dibujur un quro on ol pizurrn. Iormurn dos oquipos miros, do lu mirud
dol suln huciu urrs os un oquipo y so llumur GA y do lu mirud dol suln huciu
udolunro os ol orro oquipo quo so llumur TO.
p( Ln lu orillu dol pizurrn dibujur ol murcudor con los nombro do cudu oquipo, ul finul
voromos qu oquipo qun ms quros o si ompurun.
q( Puru ollo los voy u onrroqur unu fichu u un inroqrunro do su oquipo, ul GA lo rocu lu
fichu on formu do crculo y ul TO lu fichu on formu do cruz. Cuundo lloquo u conrur
husru rros, pusurn su fichu do muno on muno por rodo su oquipo, mionrrus circulun lus
fichus, cunruromos unu cuncin quo u lu muyoru lo qusro y quo dofiniromos unros do lu
cuonru do rros. Cuundo yo diqu lu pulubru comploru GATO doronomos lu fichu y dojumos
do cunrur. Ius dos porsonus quo ronqun sus rospocrivus fichus sorn quionos qunurn lu
posibilidud do colocur su fichu o ir juqundo con ol quro.
r( Puru qunurso osu posibilidud, romurn unu rurjoru do lus quo ronqo uqu. Primoro loo ol
oquipo GA y luoqo ol TO, puru quo rodo ol qrupo oscucho. Si yu rionon lu rospuosru
corrocru lu dicon on oso ordon do rurnos y si no, so vulo quo consulron con su oquipo.
2s( Unu voz quo hun dicho lu rospuosru, si os corrocru ponon su fichu sobro ol quro quo
dibuj on ol pizurrn.

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
1u8
22( Ln cuso do quo un oquipo no dioru rospuosru corrocru, osu rurjoru lu roqroso ul puquoro
do rurjorus puru quo vuolvu u sulir y orro oquipo puodu conrosrur. Ll oquipo quo full on
su rospuosru piordo oporrunidud do colocur su fichu.
2'( Conrinuumos ol juoqo, onrroqo nuovumonro unu soqundu fichu u cudu oquipo y dofinon
lu cuncin, vuolvo u conrur husru rros y so ropiro ol rosro dol procodimionro.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
23( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu duos cuusun los osrorooripos do qnoro u los nios y u lus nius7
iConsidorun quo cuosrionur y rofloionur sobro osos osrorooripos puodo sor unu buonu
modidu puru iniciur un cumbio on lu munoru do vivirso nios y nius7
iQuinos dofinon ol ripo do nio o niu quo quioron sor7
iCul os un dorocho y rosponsubilidud rolucionudo u su sulud inroqrul7
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
2@( Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
iCmo podrus podirlo u ulquion do munoru umublo, quo dojo do urucur ru formu do
vivirro como nio/niu7
iQu cuidudos dobos ronor huciu ru sulud souul7

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lpliquo ol procodimionro
T( Ios onrroqur un rrozo do pupol, on ol cuul oscribirn unu curucrorsricu quo los qusruru
dosurrollur ms como purro do su formu do sor. Dospus los poqurn on osru rou dol
suln. (Soulo).
`( Yu quo hun rorminudo, pusurn u obsorvur lus curucrorsricus dol rosro dol qrupo,
obsrvonlus bion quiz huy ulqunus quo no ponsuron y rumbin los qusruru quo
formurun purro do usrodos. Llijun dos quo dosoon compromororso u loqrur. Dojuromos
osos compromisos durunro unos dus puru quo los rocuordon.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S lo quo siqnificu consrruir mi modo do vivirmo como nio/niu
iQu siqnificu consrruir ru modo do sor nio/sor niu7

Afocrivu
Mo doy cuonru do lo quo sionro cuundo puodo sor como yo quioru on compurucin con sor lo
quo quioron quo sou.
Confirmucin iQu sionros cuundo oros quion dosous sor7 y iqu sionros cuundo oros quion
ro pidon quo sous7

Conducruul
Coluboro puru promovor muyor floibilidud rospocro u sor nio o sor niu
Confirmucin iQu puodos hucor puru conrribuir on lu consrruccin libro y suludublo do sor
nios o nius7






89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u4
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT 2 STUT RQfYX WQ SU[bTU[T
$Q_X^RYU]ei^WXbQ
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
1u5
A( #^QfXR
Anoo 1.1 Cinco fichus on cruz y cinco on crculo
























89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
1u7


























89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u8


























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
1uu
Anoo 1.2 Turjorus-quro
Un nio dol qrupo siompro hu sido muy violonro con lus
nius, los dico quo rodus son muy cursis, quo slo los
qusru hublur do urrisrus y quo vivon on un mundo rosu.
Cuundo huco sus comonrurios, lo huco compurndolus con
los nios do quionos dico, quo son rudos, fuorros y hublun
do cosus do vordudoros hombros. iQu croos quo nocosiru uprondor oso
nio sobro oquidud do qnoro7 iPor qu ro imuqinus quo hublu us do lus
nius y do los nios7 Rocuordu quo oquidud siqnificu quo nios y nius
rionon los mismos dorochos y lus mismus rosponsubilidudos.

Unu niu siompro hu ronido ol qusro do prucricur doporros,
riono onrronumionros do frbol y prucricu kururo. Ln lu
oscuolu lo qusru mucho durunro ol rocroo hucor oquipo con
los nios puru juqur purridos do frbol. Alqunus nius no
so junrun con ollu porquo dicon quo puroco nio. iQu
opinus sobro osus nius7, iCroos quo slo por prucricur doporros osu niu
doju do sor niu7

Un qrupo do nios so burlu mucho do orro nio dol suln
porquo cuminu y so muovo muy dolicudumonro, os muy
sonsiblo y sus mojoros umiqus son nius dol qrupo. Io hun
oprosudo con insulros quo no os nio, onroncos l so
sionro rrisro porquo los nios slo lo murcun osus
curucrorsricus y no lo conocon rorulmonro. iQu podrus docirlo u oso
qrupo do nios7, iCroos quo osrn discriminundo7, iqu podrus docirlo ul
nio uqrodido7


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
11u







































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
111
Un qrupo do nius osrn diciondo quo ollus son mojoros
porquo llovun mojor promodio quo los nios dol qrupo y
quo on lu oscolru slo huy un nio, siompro buscun
domosrrur quo son suporioros u los nios. Ios nios no
subon qu hucor puos los hun dicho quo u lus nius no huy
quo lusrimurlus ni con ol prulo do unu rosu, so hun quodudo culludos y sin
hucor nudu, poro no so sionron u qusro con osu siruucin. iQu croos quo
osrn sinriondo los nios do oso qrupo7, iQu opinus do quo lus nius so
comporron do osu munoru7

Unu niu y un nio so llovun muy mul. Iu niu siompro hu
rrurudo do dofondor u lus nius dol suln, u cosru do rrurur
mul u los nios, onroncos oso nio los dofiondo con
ucrirudos qrosorus huciu osu niu. Siompro osrn us,
polondoso por vor quinos son mojoros. Ll rosro dol
qrupo puroco no hucorlos mucho cuso, puos so llovun mojor. iCroos quo
podrun llovurso mojor oso nio y osu niu7, icmo7 iCulos son buonus
munorus do upoyur u rus umisrudos y quo no sou modiunro uqrosionos
onrro soos7

Un nio quo os muy quorido on ol qrupo, riono unu
siruucin difcil on su cusu. Su pup siompro lo dico quo
los hombros no llorun, siompro lo huco juqur do modo
muy brusco incluso u vocos lo lusrimu fsicumonro on osos
juoqos, y lo hu dicho quo no lo qusru quo sou run
curioso, puos os un nio quo con su mum os muy ufocruoso. Ll nio
sionro quo su pup no lo ucopru como os y so sionro rrisro por oso. iCmo
podru upoyur ol qrupo u oso nio7 iCmo croos quo so sonriru oso nio si
su pup lo ucopruru us rul cuul os7

Unu niu riono unus primus do su mismu odud u quionos
quo los qusru undur cunrundo, hublur do cmo vosrirso,
cuundo so oprosun lo hucon como lus proruqonisrus do
lus rolonovolus juvonilos, siompro udornun su upurionciu y
pidon uyudu puru hucor cosus u los nios o u los hombros
quo osrn corcu. Ius primus siompro rrurun do quo lu niu sou iquul quo
ollus, incluso lo dojuron do hublur cuundo un du no quiso comprurso un
vosrido. Iu niu slo quioro sor como u ollu lo qusru, poro so sionro
prosionudu u comporrurso como sus primus. iCmo podru sulirso do osus
prosionos7 iHuy unu solu formu do sor nio o do sor niu7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
112







































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
118
A un nio lo qusru mucho unu niu dol suln, poro osu
niu so uprovochu do ollo, y lo dico quo slo undur con l
si cumbiu su formu do vosrir puos u ollu no lo qusru su
formu do vosrir, udoms lo oiqo quo lo compro cosus on
lu riondu do lu oscuolu durunro los rocroos, puru quo us l
lo domuosrro quo on vordud lu quioro. iCroos quo ol nio doboru codor u
osus poricionos7 iQu opinus do cumbiur uspocros do ri mismo puru quo
ulquion ro ucopro7 Por ojomplo cumbiur ru formu do sor, do vosrirro, orc.

Huy un nio quo u lu muyoru do lus nius los qusru. l hu
hocho comporoncius onrro lus nius puru vor con qu niu
podru undur, ulqunus rochuzun osus propuosrus y orrus
uccodon. iPor qu croos quo huy nius quo no ucoprun
osus comporoncius7 iQu croos quo nocosiru uprondor oso
nio sobro rrurur con diqnidud u nius y nios7

Huy un qrupo do nios quo osrn iniciundo lu puborrud, os
docir sus cumbios fsicos, y orros yu hun oporimonrudo
vurios cumbios. Ios primoros nios hun sido somoridos u
burlus do quo no son nios, do quo son unos bobs y los
soqundos nios dicon sor rodos unos udolosconros porquo
yu so von fsicumonro ms qrundos. Ios qrundos so burlun dol orro qrupo
do nios. iQu ucrirud doboru ronor ol rosro dol qrupo quo no osr morido
on osu siruucin7, iCmo podru upoyur ol qrupo u los nios vcrimus do
burlus7

Un qrupo do nius lo hu dojudo do hublur u unu umiqu
porquo dosdo huco unus somunus, osru niu so junru ms
con los nios, puos doscubri quo riono ulqunus cosus on
comn con ollos y on ol rocroo yu cusi no osr con sus
umiqus. Ll qrupo do nius hu ompozudo u docir quo ollu os
unu murimuchu y quo yu no os unu niu, lu orru niu osr rrisro porquo no
quioro pordor u sus umiqus. iQu croos quo lo osr pusundo u lu niu7
iConsidorus quo vulo lu ponu pordor unu umisrud por unu siruucin como
sru7 iT croos quo roulmonro junrurso ms con un soo quo con ol orro
huco quo sous nio o niu7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
114






































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
115
Unu niu on ol suln fsicumonro os un poco musculosu,
ollu siompro osr diciondo quo nuncu quioro sor mum.
Por oso ripo do comonrurios, ol qrupo lo hu puosro muchos
upodos quo lu insulrun. Iu mirud dol qrupo lu criricu por
no quoror sor mum y lo hun dicho quo lus mujoros
nucioron puru oso. Iu orru mirud rosporu quo uhoru, ollu pionso us y
siquon roconociondo quo ollu siquo siondo niu. iQu croos quo sionro lu
niu por los uruquos do lu mirud do su qrupo7 T qu opinus iRoulmonro
rodus lus mujoros nucioron puru sor mums o quo rodos los hombros
nucioron puru sor pups7

Dos porsonus on ol qrupo, unu niu ulru, musculosu y do
cubollo corro y un nio bujo do osrururu, con fuccionos
finus y riono unu voz muy suuvo, rionon umiqos y umiqus
quo los quioron mucho, roconocon quo lus formus dol
cuorpo no dofinon complorumonro u un nio como nio o
unu niu como niu, udoms umbos rionon curucrorsricus muy vuliosus
quo los hucon sor buon/buonu umiqo/u. iCmo so sonrirn osus dos
porsonus on su qrupo ul sor ucoprudos7 iCroos quo slo lu formu dol
cuorpo huco quo ulquion sou nio o niu7

Huy un nio quo os sumumonro riorno y dorullisru con
rodo ol qrupo, osu formu do sor suyu lo qusru mucho ul
suln, ul principio ol rosro do los nios lo ronu colos
porquo rodus lus nius lo quorun mucho, poro hun
uprondido quo rumbin puodo hucor umisrud con ollos, y
rumbin lo invirun u sus juoqos, ol nio so sionro muy foliz por ronor
umiqos y umiqus por iquul. iCmo croos quo uprondioron ol rosro do los
nios u vulorur ul nio riorno o inroqrurlo u sus juoqos7 iQu
curucrorsricus do formu do sor puodon compurrir nios y nius7

Unu niu dol suln so comporru do dos munorus disrinrus,
on su cusu os muy dolicudu, juoqu con sus muocus y
cuundo hublu buju ol rono do su voz. Ln lu oscuolu lo
oncunru corror y sulrur, riono voz fuorro y cuundo lu
invirun lo qusru juqur juoqos do nios. Ln su cusu lo hun
dicho quo lus nius dobon sor riornus y dolicudus y quo dobo juqur juoqos
do nius, poro no so sionro dol rodo bion us, on lu oscuolu su qrupo lu
ucopru muy bion us como ollu os, no lo oiqon sor do unu formu u orru.
iQu croos quo podru docirlo osu niu u sus pups sobro cmo so sionro7
iT croos quo ol juqur un juoqo u orro ro huco nio o niu7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
11u













































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
117
Ln ol orro suln molosrun mucho u un nio porquo os muy
osrudioso, lo dicon oo y nord, no lo qusru hucor
dosordon on ol suln y siompro uyudu cuundo so lo
nocosiru. Ll qrupo do oso nio lo dofiondo, runro nios
como nius, puos roconocon quo riono osus cuulidudos quo
lo hucon dosrucur, quo so lo fuciliru ol osrudio y rosporun quo us sou. iQu
ro imuqinus quo sionro ol nio unro ol upoyo do su qrupo7 iCroos quo
doboru cumbiur ol sor osrudioso y ordonudo7 iQu so dobo hucor cuundo
ulquion os disrinro/disrinru u lu propiu formu do sor7

Unu niu osr prosonrundo irrirucin on sus qonirulos y
dolor ul orinur, poro no so hu rovisudo porquo lo hun
onsoudo quo lus nius no dobon rocur sus qonirulos. lo
subo qu hucor. iQu croos quo lo conviono ms,
rovisurso o uquunrurso lus molosrius7 iT croos quo osr
bion quo lus nius no conozcun su cuorpo, incluyondo qonirulos7

Un nio juoqu un poco rudo con sus umiqos u lu horu dol
rocroo y on ol suln so llovun posudo. Suolon molosrurso
mucho poqndoso on qonirulos, osro nio como no quioro
quo lo voun quo lo duolo, so huco ol vulionro y siquo
pormiriondo oso. Hu dorocrudo quo riono rojo o hinchudo
ol rou do sus qonirulos, poro no lo dico u nudio porquo croo quo oso lo
huru un nio coburdo. iCroos quo dobo soquir cullundo sobro osos
snromus7 iConsidorus quo vulqu lu ponu ponor on riosqo su sulud slo
por domosrrurso vulionro7

A unu niu su mum lo hu oplicudo quo dobo conocor rodo su
cuorpo. Lsu mum yu lo onso u su hiju u oplorur sus sonos,
puos quioro quo so huqu ol hbiro dosdo poquou do dorocrur
cuulquior cosu diforonro y provonir onformodudos. Iu niu
pluric osro con sus mojoros umiqus puru quo ollus rumbin
osruviorun ms inrorosudus on ol cuidudo do su sulud, poro lus
umiqus lo romuron u mul, lo siquon hublundo poro sionron quo osr muy chicu
puru rocur su cuorpo y so lo dicon cudu voz quo puodon. iCmo croos quo so
sionro lu niu ul vor quo sus umiqus hun cumbiudo con ollu cuundo slo quoru
upoyurlus7 iRoulmonro croos quo osrur ul pondionro do lu sulud, os ulqo
vorqonzoso o inudocuudo7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
118







































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
11u
Huy un nio quo so hu dudo cuonru quo on lu purro do su
oscroro huy unos qruniros quo no so lo hun quirudo y cudu
voz quo so buu so unqusriu porquo siquon uh y
uumonrun on cunridud. l slo vivo con su mum y su
ubuolu, y lo du ponu docirlo u su mum porquo ollu os
mujor y l os nio. Sin omburqo no subo qu riono ni qu hucor. iQu os
lo ms rocomondublo quo huqu oso nio7, ipor qu7 Ll upoyo ul cuidudo
do lu sulud, ilo puodo brindur oclusivumonro ol hombro ul nio o lu
mujor u lu niu7, ipor qu7

Di cinco curucrorsricus quo puodo ronor ulquion, sin
imporrur si os nio o niu y quo lo hurun puru ri unu
porsonu vuliosu.

Lprosu rros sonrimionros quo sionron los nios y lus
nius cuundo los limirun on su formu do sor nio o niu

Di rros munorus on quo un nio o unu niu podrun hucor
rosporur su formu do sor nio o sor niu.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
12u














































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 3IB,2A* <,L1A ., D24J0240
121
Rocomiondu dos modidus dol cuidudo do lu sulud souul
inroqrul quo dobon ronor on ru qrupo, sin imporrur si son
nios o nius.

Qu monsujo lo onviurus u ru qrupo, sobro rodo u
osos/osus nios/nius quo urucun u orrus porsonus dol
qrupo por sor un ripo do nio o niu y quo los prosionun
puru cumbiur.

Qu monsujo los onviurus u lus nius y u los nios quo no
so ucoprun mucho.










89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
122


































128
6H
)*+("+):;"*
)9$<"+;="* *-F()
'()=)#<;C# 9) %"
=;-%)#<;" , =I#<$%-*
"J)<+;=-*




















89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
124


































(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
125
&)%$#%&*+# ' 4 25 "6 &G"$F)#%&
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( "U[bQUX WQ SU[bTU[T



BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Diforonciurn osrruroqius do
comunicucin usorrivus do lus
violonrus.
Lporimonrurn ol uso do lu
usorrividud y lu umubilidud puru
oprosurso.

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Hojus puru iluminur Mo
oproso con.. Ampliudus.
Anoo 2.2Turjorus y rubloros do lororu
Lprsuro
72 fichus puru lororu (cuulquior
objoro).
Ipicos do color dol ulumnudo.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Iu mojor formu do oprosur los
sonrimionros os con pulubrus.
2. Ls suludublo oprosur los
sonrimionros.
8. lios y nius rionon dorocho u
oprosur sus sonrimionros y lu
rosponsubilidud do hucorlo con
umubilidud.
)]`YQbT
Lprosin usorrivu do
sonrimionros
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Individuul,
Rolucionul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV Puru lu convivonciu
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T QfSUQR[c^ WQ RQ^Y[b[Q^YXR QR ]^T
^Q_QR[WTW k]bT^T `aR[_T e QV Tb`[Q^YQ
QW]_TY[dX UQh][QUQ SUXS[_[TU XSXUY]^[WTWQR
STUT QVVX> TRj _XbX QV WQRTUUXVVX WQ
SXYQ^_[TV[WTWQR h]Q SQUb[YT^ ]^T QfSUQR[c^
RTV]WT`VQ> UQRSQY]XRT WQ VXR WQUQ_kXR
k]bT^XR e Q^_Tb[^TWT T ]^T `]Q^T
_Xb]^[_T_[c^ e _TST_[WTW WQ ^QZX_[T_[c^
Q^YUQ ^[gXR> ^[gTR> T]YXU[WTWQR QR_XVTUQR e
b[Qb`UXR WQ VT \Tb[V[T(
1[gXR e ^[gTR SQh]QgTR> _]T^WX ^X _]Q^YT^
_X^ QW]_T_[c^ RX`UQ QfSUQR[c^ WQ
RQ^Y[b[Q^YXR> S]QWQ^ VVQZTU T Q^\UQ^YTU
_[U_]^RYT^_[TR h]Q VQR ZQ^QUT^ T^R[QWTW>
YQbXU X YU[RYQlT SXU bQW[X WQ VT d[XVQ^_[T
R[^ RQU R] [^YQ^_[c^ WTgTU T XYUTR SQURX^TR(
#Rj b[RbX> VT QfSUQR[c^ TRQUY[dT WQ
RQ^Y[b[Q^YXR QR ]^T WQ VTR SU[^_[STVQR
QRYUTYQZ[TR WQ SUQdQ^_[c^ SU[bTU[T WQV T_XRX
QR_XVTU Q^YUQ STUQR(
"XU XYUX VTWX> VT QW]_T_[c^ [^Qh][YTY[dT kT
[bSQW[WX h]Q ^[gXR e ^[gTR WQRTUUXVVQ^ SXU
[Z]TV QRYTR _TST_[WTWQR> SXU VX h]Q VT
QW]_T_[c^ RX`UQ QV YQbT Q^U[h]Q_Q VTR
XSXUY]^[WTWQR STUT h]Q Tb`XR RQfXR
S]QWT^ T\UX^YTU VTR R[Y]T_[X^QR WQ R] d[WT
W[TU[T T YUTdiR WQ VT _Xb]^[_T_[c^(
.]T^WX RQ Q^RQgT RX`UQ QfSUQR[c^ WQ
RQ^Y[b[Q^YXR Q^ ^[gXR e ^[gTR SQh]QgXR4TR>
QR [bSXUYQ kT_QU i^\TR[R Q^ QPQU_QU QRYQ
WQUQ_kX _X^ TbT`[V[WTW e QW]_T_[c^> STUT
Qd[YTU h]Q TV QfSUQRTURQ UQ_[`T^ UQRS]QRYTR
^QZTY[dTR e WQ\Q^R[dTR WQ STUYQ WQ VTR
SQURX^TR TW]VYTR> TV [^YQUSUQYTUVX _XbX ]^T
\TVYT WQ UQRSQYX(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
12u
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 &fSUiRTYQ
+^YUXW]__[c^
2( Io quo sionron huciu orrus porsonus como ol curio fumiliur, ol umor o lu umisrud, os lu
soqundu purro do su souulidud, y os muy imporrunro porquo on lus rolucionos con orrus
porsonus dun y rocibon umor, rosporo, y compuu. Por oso, os nocosurio uprondor u
cuidurlus hublundo siompro con umubilidud, rosolviondo los problomus con lu
comunicucin, diciondo lo quo sionron y lo quo pionsun, puru quo los/lus comprondun. Si
usrodos no dicon lo quo sionron y pionsun, so sonrirn mul y nudio subr qu los sucodo
y si cuundo so oprosun, lo hucon con violonciu, lusrimurn u los doms, do modo quo ni
quurdur los sonrimionros ni docirlos con violonciu os suludublo, lo mojor os subor usur
unu comunicucin umublo. Puru loqrurlo, huromos lu ucrividud Lprsuro.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
Gonorulmonro, iqu hucon cuundo sionron mucho onojo7 iY cuundo sionron muchu
rrisrozu7
Alquno/u do usrodos cuundo so sionro muy mul, ipoqu7, ihuco rubiorus7 o iuvionru
objoros por no subor cmo docir lo quo sionro7
#_Y[d[WTWQR
Sonsibilico sobro ol romu
3( Lpliquo ul qrupo quo juqurn lu lororu Lprsuro y muosrro unu u unu lus rurjorus do
lu mismu, unulizundo culos son ojomplos do unu comunicucin umublo y suludublo y
culos no son suludublos, por no pormirir oprosur sus sonrimionros o porquo lusrimun
u orrus porsonus.
Adviorru lu formu como so juqur
@( Hurn ocho oquipos inroqrudos por nios y nius. Cuundo lo huqun, formon un crculo y
so sionrun. Pusur y los dur un rubloro do lororu y nuovo fichus. So ropurrirn ol
mismo nmoro do fichus puru rodos/us. Si sobrun ulqunus, lus pondrn u un ludo.
A( Con un dispurojo o do lu formu quo puodun, docidirn quin iniciur ol juoqo y dospus
uvunzurn los rurnos u lu dorochu, como lus munocillus dol roloj.
E( Cudu voz quo yo suquo unu rurjoru, sor un rurno, por ojomplo si lovunro lu rurjoru
Hublur con umubilidud, si su rubloro riono osu rurjoru, u quion lo roc rurno colocur
unu fichu sobro lu imuqon. Si su rubloro no riono osu imuqon, hubr pusudo ol rurno do
osu porsonu y soquir lu porsonu quo osr u dorochu. Cuundo suquo lu soqundu fichu,
por ojomplo Lscribir unu curru, si su rubloro riono lu imuqon, lu soqundu porsonu
colocur lu fichu sobro lu mismu y ol siquionro rurno lo romur lu rorcoru porsonu. As,
husru quo rorminomos do llonur ol rubloro.
p( Si sobruron fichus, cuundo rodos/us huyun puosro lu suyu, por ojomplo, si siquo ol rurno
do lu porsonu dol cuurro rurno, ollu lu romur y lu colocur.
q( Ls imporrunro quo so fijon on lus imqonos porquo os uqrudublo qunur, poro lo ms
imporrunro, os quo los quodo cluro culos son lus formus suludublos puru oprosurso con
lus porsonus, quo son lus dol fondo vordo y culos no son suludublos, lus dol fondo rojo.
(Muosrro ol fondo do dos rurjorus disrinrus).
Roulico lu ucrividud
r( Pormiru lu formucin do qrupos y uyudo on osro procoso, onrroquo un rubloro o inviro u
quo rovison los monsujos, usiqno lus nuovo fichus u cudu qrupo, cuido quo so lus
disrribuyun udocuudumonro, unulico con ol qrupo unu u unu lus rurjorus do lu lororu y
por qu son o no suludublos. Puru ol lrimo puso, puodo proqunrur iSo sonrirun bion

(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
127
usrodos y lu orru porsonu si usun osru solucin7 iqu podru pusur si hucon osro7 ipor
qu os / no os suludublo7
2s( Ropiru lu lororu on vurius ocusionos. Cuundo lovunro unu rurjoru, hqulo con
onrusiusmo, cumbiundo do rono onrro unu y orru y ocusionulmonro huqu vor do qu
color os ol fondo do lu mismu.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
22( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iCul os unu formu suludublo do oprosur sus sonrimionros7 - Pulubrus umublos,
oscribir.
iCul os unu formu no suludublo do oprosur sus sonrimionros7 - Siloncio, qrirur,
rorminur rolucin.
iQuin riono ms dorocho u oprosur sus sonrimionros, los nios o lus nius7 iIos/lus
udolosconros y los udulros rumbin rionon oso dorocho7 - Ambos iquul dorocho y u
cuulquior odud.
iCul os su rosponsubilidud ul comunicurso con orrus porsonus7 - Lprosurso
umublomonro.
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
2'( Inviro ul qrupo u ponsur si puodon inronrur rosolvor ulqunus siruucionos onrro
compuoros y compuorus usundo lus formus suludublos do oprosur los sonrimionros.
Dospus, pidu u quion dosoo inronrurlo u pusur ul fronro, y quo oproso sus
sonrimionros huciu lu porsonu involucrudu on lu siruucin oloqidu por l o ollu. Proqunro
u osu orru porsonu si rumbin quioro rospondor urilizundo pulubrus umublos u orru
opcin do lus uprondidus.
23( Ioliciro con qrun onrusiusmo u quionos prucricuron lo uprondido y huqu nfusis on quo
osu formu do oprosur os suludublo, no produco violonciu, mulosrur ni rrisrozu y s
produco folicidud y buonus rolucionos, uyudundo u formur unu soqundu purro do lu
souulidud sunu.
3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lluborucin do curru puru ol qrupo
T( Muosrro lus imqonos con lus formus puru oprosur sonrimionros on blunco y noqro.
Comonro ul qrupo quo lus colocurn on ol suln como roqlus sociulos puru comunicurso y
por ollo, lus iluminurn.
`( Iormo qrupos y pormiru quo iluminon lus imqonos dol unoo 2.2. Cuundo lus
rorminon, colquolus on un luqur visiblo dol uulu, uccosiblo u lu osrururu do su
ulumnudo.
_( Proqunro u los nios y lus nius cul do lus formus do oprosurso oliqon puru
compromororso u mojorur y pormiru quo firmon lu hoju quo indiquo osru soloccin.
W( Acrquoso u lus hojus firmudus y huqu comonrurios sobro culos nios y nius so
compromorioron on cudu unu, con unu ucrirud do uprobucin y orqullo por ollo.




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
128
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S por qu os imporrunro oprosur los sonrimionros.
Confirmucin iPor qu croos7

Afocrivu
Roconozco quo quurdurmo mis sonrimionros o oprosurlos con violonciu no os suludublo
Confirmucin iQu puodos sonrir r y lus orrus porsonus on osos cusos7

Conducruul
Puodo oprosur mis sonrimionros con umubilidud.
Confirmucin iMo puodos dur un ojomplo do osu oprosin umublo do sonrimionros7
































(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
12u
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT SU[bQUX WQ SU[bTU[T
&fSUiRTYQ
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
18u
A( #^QfXR
Anoo 2.2 Hojus Mo oproso con.. Ampliudus




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
181





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
182





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
188






89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
184





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
185
Anoo 2.1 Turjorus y rubloros do lororu Lprsuro



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
18u





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
187





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
188





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
18u





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
14u





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
141





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
142





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
148





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
144





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
145





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
14u





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
147





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
148





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
14u





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
15u





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
151





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
152





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
158





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
154





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
155





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
15u





(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
157





89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
158




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
15u




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
1u1




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u2




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
1u8




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u4




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
1u5




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
1u7




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u8




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
1uu




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
17u




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
171




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
172




(M* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* 824J,2A ., D24J0240
178




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
174


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
175
&)%$#%&*+# ' 4 '5 "6 # &)& H-&*: ;: )0 H-&*:
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( )QZ]^WX WQ SU[bTU[T









BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Diforonciurn lus consocuoncius do un
juoqo con lus do unu conducru violonru
Aprondorn u rochuzur invirucionos u
conducrus violonrus
Ljorcorn su dorocho u purricipur on
juoqos suludublos

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Hoju S juoqo, no juoqo.
Ampliudu.
Anoo 2.2 Cuncin A oso juoqo yo si
juoqo. Ampliudu.
Ipicos do coloros dol ulumnudo.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Un juoqo produco sonrimionros do
umisrud, uloqru y diviorro u rodos y
rodus.
2. Unu conducru violonru huco sonrir
rrisrozu, molosriu, dolor o lusrimu ol
cuorpo.
8. Ios nios y lus nius rionon dorocho
u juqur y lu rosponsubilidud do ovirur
lus conducrus violonrus.
)]`YQbT
Diforonciucin onrro
juoqo y violonciu
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul, Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru ol munojo do
siruucionos
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T YXVQUT^_[T T VT d[XVQ^_[T Q^ ^]QRYUT
RX_[QWTW SUXdX_T h]Q ^[gXR e ^[gTR S]QWT^
RQ^Y[U _X^\]R[c^ e ]^T _TST_[WTW V[b[YTWT
STUT RT`QU _]aV _X^W]_YT QR ]^ P]QZX e _]aV
QR d[XVQ^YT> QRSQ_[TVbQ^YQ _]T^WX
T_Y[d[WTWQR RX_[TVQR RX^ SUXbXd[WTR _XbX
P]QZXR> T SQRTU SUXW]_[U bTVQRYTU e WTgX T
TVZt^ STUY[_[ST^YQ(
.X^ QV STRX WQ VXR TgXR> VT T_QSYT_[c^ Q
[^dXV]_UTb[Q^YX _X^Y[^]X Q^ QRYTR
_X^W]_YTR d[XVQ^YTR> RQ _X^d[QUYQ^
Qh][dX_TWTbQ^YQ Q^ RQgTVQR WQ VQTVYTW e
Tb[RYTW> b]QRYUTR WQ dTVXU e QfSUQR[X^QR WQ
bTR_]V[^[WTW Q^ VTR h]Q ^[gXR e ^[gTR RQ
dQ^ Q^d]QVYXR e SUQR[X^TWXR T _X^Y[^]TU T
SQRTU WQ d[d[U VTR _X^RQ_]Q^_[TR ^X_[dTR(
"XU QVVX> UQR]VYT YUTR_Q^WQ^YTV h]Q ^[gXR e
^[gTR> WQRWQ YQbSUT^T QWTW> W[\QUQ^_[Q^ VXR
P]QZXR WQ VTR _X^W]_YTR d[XVQ^YTR> T YUTdiR
WQ [WQ^Y[\[_TU R]R _X^RQ_]Q^_[TR e _X^ QVVX
[^_UQbQ^YQ R] _TST_[WTW STUT RT`QU YXbTU
WQ_[R[X^QR T^YQ W[dQURTR SUXSXR[_[X^QR Q^YUQ
STUQR(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
17u
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 # QRQ P]QZX eX Rj P]QZX
+^YUXW]__[c^
2( Iu soqundu purro do su souulidud os un qrun roqulo. Voumos si idonrificun qu os. To
huco osrur ucompuudo, ro huco sonrir curio y umor huciu orrus porsonus, os dondo dus
y rocibos, riono quo vor con lus porsonus con lus quo ro sionros muy foliz. iQu croon
quo os7 Pormiru lu oprosin do sus idous y dospus ucluro quo lu soqundu purro do lu
souulidud os lo quo sionron huciu los doms, como ol curio fumiliur o ol umor y lu
umisrud y conrino.
'( Como osro olomonro do lu souulidud os muy imporrunro puru sus vidus, hoy
uprondoromos quo on lu umisrud rodos los nios y rodus lus nius rionon dorocho u
juqur suludublomonro, sin lusrimurso y puru quo uprondun cundo s os un juoqo y qu
os unu conducru violonru, huromos lu ucrividud A oso juoqo yo s juoqo.
"UQoQdTV]T_[c^
3( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iA qu los qusru juqur7
iA vocos, on ulquno do osos juoqos, rorminun sinrindoso rrisros, lusrimudos/us on su
cuorpo, onojudos/us o dojun do sor umiqos y umiqus por cmo sucodi ol juoqo7 iQu
hucon cuundo oso sucodo7
#_Y[d[WTWQR
Puru roulizur osru ucrividud, os nocosurio quo ol muosrro y lu muosrru busquon o invonron un
rirmo musicul puru ucompuur lu cuncin, us como un builo. Lspocficumonro os imporrunro
idonrificur un movimionro puru lus frusos A oso juoqo yo s juoqo y Lso juoqo no os un
juoqo, quo indiquon corporulmonro lu ucoprucin y ol rochuzo rospocrivumonro.
@( Coloquo lu cuncin dol unoo 2.2 ul fronro dol qrupo. Anulico sus frusos y monsujos uno
u uno y proqunro u los nios y lus nius qu siqnificun. Puodo roufirmur ulqunos
monsujos comonrundo iy on un juoqo so rruru do oculrur lo quo pusu, como si fuoru
ulqo prohibido7, iun juoqo huco sonrir folicidud u quionos purricipun7 iRoulmonro os un
juoqo si ulquion rorminu sinrindoso us7, rofirindoso u divorsus soccionos do lu
cuncin.
A( Lnsoo ul qrupo lu cuncin on vurius fusos, husru quo nios y nius lu puodun cunrur sin
su upoyo, busudos on lu locruru. Primoro, usrod cunro y builo un prrufo y ol qrupo lo
copiur. Dospus, usrod y ol qrupo lo hurn ul mismo riompo on dos ocusionos.
Dospus, ulumnos y ulumnus puodon pusur ul fronro, con usrod, puru ojomplificur lu
cuncin y ol builo - movimionros y ul finul, ol qrupo lu cunrur y builur sin su uyudu.
E( Comonro ul qrupo lo siquionro
Ahoru usrodos yu subon qu os un juoqo y qu os unu conducru violonru. Lnroncos,
rocuordon quo rionon dorocho u juqur suludublomonro y rumbin os su rosponsubilidud
rrurur do rochuzur lus conducrus violonrus, puru proroqorso y proroqor u sus umiqos y
umiqus uunquo ulquion los diqu quo os un juoqo. Tumbin romon on cuonru quo quiz
un du un nio / unu niu, los inviro u un juoqo porquo como son poquoos, no hun
uprondido bion lu diforonciu y por oso siompro os imporrunro uclururlo quo no quioron
purricipur porquo puodo hucorlos duo.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
p( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iCmo doborun sonrirso dospus do juqur7 - Aloqros, folicos, corcunos, con
crocimionro do lu umisrud.
iCmo ro huco sonrir unu conducru violonru7 - Solos/us, rrisros, onojudos/us,
lusrimudos/us.

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
177
iPor qu croon quo juqur os un dorocho do rodos los nios y rodus lus nius7 - Ls
suludublo puru los dos.
Si usrodos croun quo unu ucrividud oru un juoqo, poro dospus so dun cuonru do quo
cuundo lu hucon ulquion so sionro rrisro, onojudo/u o lusrimudo/u, icul os su
rosponsubilidud7 - Lvirur lu ucrividud.
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
q( Pidu quo unu porsonu dol qrupo puso ul fronro y omiru unu invirucin. Si os un juoqo
suludublo, quionos dosoon juqur dirn con fuorzu lA oso juoqo yo s juoqol y si os u
unu conducru violonru, dirn lLso juoqo no os un juoqol.
r( Si os posiblo, pormiru quo so llovon u cubo los juoqos suludublos convocudos por los
nios y lus nius quo pusuron ul fronro, u munoru do ojomplo y puru dur ul qrupo lu
oporrunidud do uprociur ol vulor do los juoqos libros do violonciu.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lluborucin do curru puru ol qrupo
T( Coloquo lu hoju S juoqo. lo juoqo on ol piso o inviro u los nios y u lus nius u ponsur
on culos ucrividudos s dirn do uhoru on udolunro quo puodon juqur (si rionon riompo
y lo dosoun) y unro culos os imporrunro quo so compromorun u dojur do purricipur y
rochuzur con umubilidud.
`( Inviro u quo rodo ol qrupo oscribu on lu purro S juoqo, un juoqo quo los purozcu
suludublo unro ol cuul ronqun disposicin do purricipur y on lu soccin lo juoqo, unu
ucrividud on lu quo unros purricipubun poro quo ul uprondor quo no son juoqos, dobon
ovirur. Solicrolos firmur su compromiso y folicrolos/us por uprondor u disrinquir ol
juoqo do lu conducru violonru.
_( Dojo lu hoju on un luqur visiblo dol uulu y on cuunro sou oporruno, rocuordo ul qrupo
sus compromisos y foliciro por docidir lo ms suludublo puru ollos y ollus.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S lu diforonciu onrro un juoqo y unu conducru violonru, uunquo ulquion mo diqu quo os un
juoqo.
Confirmucin iCulos diforoncius conocos onrro ol juoqo y lu conducru violonru7

Afocrivu
Idonrifico mis sonrimionros ul juqur.
Confirmucin iA qu ro qusru juqur7, icmo ro sionros cuundo juoqus u oso7

Conducruul
Puodo inronrur hucormo rosponsublo do no purricipur on unu conducru violonru u lu quo mo
inviron.
Confirmucin iPuodos ucruur cmo lo dirus u un nio / unu niu quo no quioros purricipur7




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
178
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT RQZ]^WX WQ SU[bTU[T
# QRQ P]QZX eX Rj P]QZX
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
17u
A( #^QfXR
Anoo 2.1 Hoju S juoqo. lo juoqo


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
18u





(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
181
Anoo 2.2 Cuncin A oso juoqo yo s juoqo



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
182



(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
188



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
184




(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
185




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
18u




(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
187




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
188




(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,35B.A ., D24J0240
18u




89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu

































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* ;,26,2A ., D24J0240
1u1
&)%$#%&*+# ' 4 35 "6 7&..+:1&) ,& #<:$
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( %QU_QUX WQ SU[bTU[T





BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Comprondorn quo lu oclusin sociul
os unu formu do violonciu y lusrimu u
lus porsonus.
Incromonrurn sus hubilidudos puru
promovor unu comunidud oducurivu
incluyonro.
Aprondorn frusos puru hucor vor u
sus compuoros y compuorus cuundo
rionon conducrus y ucrirudos
ocluyonros.

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Cuonro Ioccionos do
umor
Un murcudor o qis puru pizurrn.
Unu borollu do plsrico pinrudu.
Hojus do color, unu por cudu rros
ulumnos/ulumnus.
Murcudoros dol ulumnudo.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Iu oclusin sociul os unu formu do
violonciu quo lusrimu u lus porsonus.
2. Todos los nios y lus nius rionon
dorocho u convivir, rrubujur on qrupo
y u rocibir rosporo u su formu do sor.
8. Cuundo los nios y lus nius son
incluyonros, so umplun sus
umisrudos y uyudun u crour un
umbionro oscolur rosporuoso.
4. Todos los nios y lus nius rionon lu
rosponsubilidud do hucor vor con
umubilidud u un compuoro / unu
compuoru cuundo osr ocluyondo u
orro/orru.
)]`YQbT
Iu oclusin sociul
como formu do
violonciu
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul,
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T Qf_V]R[c^ RX_[TV QR ]^T \XUbT WQ T_XRX
QR_XVTU Q^YUQ STUQR e ]^T QfSUQR[c^ WQ VT
[^_TST_[WTW WQ VT RX_[QWTW STUT YXVQUTU>
UQRSQYTU e T_QSYTU VTR W[\QUQ^_[TR Q^YUQ
SQURX^TR( -^T RX_[QWTW WQbX_UaY[_T
UQh][QUQ WQ V]_kTU SXU VXZUTU _Xb]^[WTWQR
QW]_TY[dTR [^_V]eQ^YQR> h]Q TRQZ]UQ^ QV
QPQU_[_[X WQ VXR WQUQ_kXR WQ VXR ^[gXR e VTR
^[gTR T _X^d[d[U> T P]ZTU> T STUY[_[STU Q^
ZU]SXR e Q^U[h]Q_QURQ WQ XYUTR \XUbTR WQ
RQU> SQ^RTU e T_Y]TU T^YQ VT d[WT(
&f_V][U RX_[TVbQ^YQ QR ]^T UQT__[c^ T
TSUQ^W[lTPQR YQbSUT^XR SQUX YTb`[i^ S]QWQ
RQU> Q^ ^[gXR e ^[gTR> QV UQ\VQPX WQ YQbXUQR
TRX_[TWXR T SQUWQU T VXR Tb[ZXR e VTR Tb[ZTR
R[ RQ [^_XUSXUT T ]^ ^]QdX b[Qb`UX TV
ZU]SX e VTR _TUQ^_[TR SUXS[TR WQV WQRTUUXVVX
Q^ VT bTW]UQl WQ VT QbSTYjT(
"XU QRX> QRYT QRYUTYQZ[T RQ TSXeT Q^ QV
WQRTUUXVVX WQ VT QbSTYjT e Q^ QV
UQ_X^X_[b[Q^YX WQ TVZ]^XR YQbXUQR
[^\T^Y[VQR h]Q TV RQU _]QRY[X^TWXR> SQUb[YQ^
T ^[gXR e ^[gTR WTURQ _]Q^YT WQV WTgX h]Q RQ
kT_Q TV Qf_V][U e SUXb]QdT^ VT _X^RYU]__[c^
WQ ZU]SXR RX_[TVbQ^YQ baR RTV]WT`VQR>
\XUYTVQ_[Q^WX R] _TST_[WTW STUT UQVT_[X^TURQ
Q^ ]^ <if[_X SV]UTV(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u2
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 m7Q__[X^QR WQ TbXUn
+^YUXW]__[c^
2( Iu soqundu purro do su souulidud os lo quo sionron huciu los doms, como ol umor y lu
umisrud. Incluyo su cupucidud puru hucor umiqos y umiqus, lu formu como so rolucionun
con sus fumiliuros, su cupucidud puru hucor ucuordos, puru ucoprur u lus porsonus, rodo
lo quo riono quo vor con rolucionurso con orrus porsonus, por oso os run imporrunro.
iCulos son sus rolucionos ufocrivus ms vuliosus7 (Lscucho comonrurios y vulido los
sonrimionros usociudos y dospus conrino). Sin omburqo, rolucionurso do munoru
suludublo os unu hubilidud quo so uprondo poco u poco. A vocos, lus porsonus
comoromos orroros y lusrimumos u orros/us. Io buono os quo si loqrumos durnos cuonru
do oso, podomos cumbiur y mojorur.
'( Unu do lus formus do lusrimur u lus porsonus, quo udoms os unu formu do violonciu, so
llumu oclusin sociul, os rochuzur u ulquion o impodir su purricipucin on unu ucrividud
sociul o qrupul u lu quo riono dorocho por ol simplo hocho do sor unu porsonu o on lu
oscuolu, por sor un ulumno o unu ulumnu. Ius sociodudos domocrricus, busudus on
dorochos humunos y quo quioron consrruir un mundo libro do violonciu, no puodon
pormirir oso rruro u ninqunu porsonu. Al conrrurio, rrurun siompro do sor incluyonros, os
docir, quo incluyon o ucoprun u rodos los miombros do lu sociodud, con rodo y sus
diforoncius. Por oso, puru quo uprondun sobro lu inclusin y u doronor lu oclusin,
huromos lu ucrividud Ioccionos do umor.
"UQoQdTV]T_[c^
3( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCroon quo on ol qrupo so ucoprun o rionon un poco do dificulrud puru ucoprurso7
Sin moncionur u ninqunu porsonu on purriculur, sino on qonorul, isionron quo on ol
qrupo u vocos huy oclusin7, icmo so sionron por oso7
iSo imuqinun cmo soru un Mico on ol quo rodus lus porsonus so ucoprurun y so
rosporurun7, ilos qusruru7
#_Y[d[WTWQR
@( Iou ol cuonro Ioccionos do umor Al rorminur, proqunro u los nios y u lus nius qu
sinrioron ul oscuchurlo. Dospus do considorur sus uporrucionos, proqunro si ulqunu
purro dol cuonro so puroco u unu siruucin quo ollos y ollus hun visro o vivido on lu
oscuolu y do sor us, oploro sus sonrimionros ul rospocro.
A( Huqu lus siquionros proqunrus sobro lu hisroriu.
iCmo croon quo so sonrirun usrodos si u un sor quorido por usrodos lo ocluyorun7
iY si fuorun lu porsonu ocluidu, cmo so sonrirun on su oscuolu7
Sonrir miodo u pordor lus umisrudos puodo sor frocuonro, iu vocos rumbin hun
sonrido oso miodo7
Ios nios y lus nius puodon hucor ulqo, como on ol cuonro, por sor incluyonros io os
un problomu quo so solucionu solo7
E( Roscuro, do onrro lus uporrucionos do los nios y lus nius, los comonrurios quo hucon
roforonciu u lu ompuru.
p( Rosulro ol impucro noqurivo quo riono lu oclusin sociul runro on lu vcrimu como on ol
qrupo sociul. Puru ollo, unoro on ol pizurrn los sonrimionros dolorosos y lus
consocuoncius noqurivus do lu oclusin quo vuyun comonrundo sus ulumnos y
ulumnus.
q( Iormo rros oquipos miros y onrrquolos unu copiu do lu hoju Lmburuzo y sulud puru
su locruru qrupul.

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* ;,26,2A ., D24J0240
1u8
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
r( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iPor qu lu oclusin sociul os unu formu do violonciu7 - Iusrimu u lus porsonus.
iHuy ulqn qrupo do porsonus quo morozcu ms oporrunidudos do purricipur on
ucrividudos qrupulos y sociulos quo orro7 - lo, os un dorocho do rodos y rodus.
iCulos podrun sor sus rosponsubilidudos puru consrruir un qrupo y unu oscuolu ms
incluyonro y rosporuosu7 - Cumbiur su ucrirud, ucoprur o invirur u convivir.
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
2s( Rosulro lus cuulidudos dol qrupo puru sor incluyonros con comonrurios somojunros ul
siquionro
Conozco bion ul qrupo y s quo rionon sonrimionros noblos, quo puodon uprondor do los
orroros y quo son cupucos do uyudurso y uconsojurso, oso mo huco sonrir orqullo por
usrodos. Lnroncos, vumos u usur osus cuulidudos puru doronor lu oclusin sociul.
22( Inviro ul qrupo u formur un crculo. Coloquo lu borollu ul conrro y opliquo ol ciorro do
lu sosin
2'( Alquion dol qrupo qirur lu borollu. Iu porsonu u quion lo roquo ol fondo, rrurur do
durlo un consojo u lu porsonu u quion soul lu punru do lu borollu, puru sor ms
incluyonro y rosporuosu, do ucuordo u lo quo conoco do l o ollu. Poro, como uqu
osrumos on conrru do lu violonciu, osro consojo rionon quo durlo con pulubrus umublos, y
on formu posirivu. Por ojomplo, on luqur do docir ulqo quo puodu lusrimur como Lros
mul compuoro/u, lo puodon docir ulqo ms posirivo y ms ospocfico o cluro, como To
uconsojo quo rruros do suludur u rodos los dol suln, no slo u los nios.
23( Pormiru quo rodo ol qrupo purricipo. Si lu borollu vuolvo u soulur u ulquion quo yu
purricip, pidu u osu porsonu quo suqioru ulquion ms puru purricipur. Si durunro lu
ucrividud ulqunos nios o nios oprosun rrisrozu, pormrulo y unulico con ol rosro dol
qrupo los sonrimionros qonorudos rumbin on ollos y ollus.
2A( Ln sus pulubrus, oproso ul qrupo quo usrod quioro quo rodos y rodus so ucopron, so
rosporo y nudio ocluyu. Iinulmonro foliciro ul qrupo por compurrir consojos y
sonrimionros.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lluborucin do curru puru ol qrupo
T( Comonro ul qrupo
lo solumonro os rosponsubilidud do quion ocluyo cumbiur, sino rumbin ol qrupo riono
lu rosponsubilidud do uyudur u osu porsonu u durso cuonru do su conducru, con
umubilidud. Por oso, formurn qrupos do rros porsonus y oscribirn unu fruso quo
puodun docir cuundo voun quo ulquion osr ocluyondo.
`( Iormo oquipos do rros ulumnos/us, proforonromonro miros y onrroquo unu hoju do
color puru lu oluborucin do frusos.
_( Pidu quo coloquon lus hojus do color on lu purod dol uulu y quo un miombro dol qrupo
oponqu su fruso.
W( Ljomplifiquo ol uso do lus frusos poqudus on lu purod. Por ojomplo Si yo fuoru un nio
/ unu niu, y lo diqo u ulquion no, no puodos purricipur on ol dibujo, slo nosorros,
iqu mo vun u docir los/lus doms7.



89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u4
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
S lo quo os lu oclusin sociul.
Confirmucin iQu siqnificu ocluir sociulmonro7

Afocrivu
Comprondo lo quo pudo sonrir unu porsonu ocluidu.
Confirmucin iQu croos quo sionro unu porsonu vcrimu do oclusin7

Conducruul
Puodo coluborur puru doronor lu oclusin sociul on mi qrupo.
Confirmucin iCmo lo dirus u un nio o unu niu quo no ocluyu7






























(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* ;,26,2A ., D24J0240
1u5
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT YQU_QUX WQ SU[bTU[T
7Q__[X^QR WQ TbXU
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1uu


















































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* ;,26,2A ., D24J0240
1u7
A( #^QfXR
Anoo 2.1 Cuonro Ioccionos do umor

7Q__[X^QR WQ TbXU Q^ <[_kXT_a^

!uuniru os unu niu do u uos. luci on ol municipio dondo osr su
oscuolu, poro muy poquou viuj con su fumiliu u los Lsrudos Unidos.
Durunro los uos on ol orrunjoro croci on unu comunidud moicunu on
lu quo uprondi ol idiomu inqls y sus primoros uos on lu oscuolu
fuoron on los Lsrudos Unidos.
Ll uo pusudo su fumiliu docidi roqrosur u Mico por dificulrudos
oconmicus y docidioron iniciur unu nuovu vidu on su comunidud
oriqinul, on Michoucn. Lsro uo !uuniru onrr u lu oscuolu. Ln los mosos
quo hun pusudo, so hu sonrido rrisro, solu, por dojur u sus umiqus,
porquo roduvu no conoco bion u sus nuovus vocinus y vocinos,
proocupudu por lu siruucin oconmicu do sus pups, y sobro rodo, ulqo
huco quo no dosoo ir u lu oscuolu. !uuniru so hu onconrrudo con
muchus dificulrudos puru sor ucoprudu por sus compuorus y
compuoros.
Por su purro, Muru os unu niu muy populur on ol qrupo, do hocho os
muy quoridu y vulorudu por sus compuorus y compuoros y por los
muosrros, u ollu lo oncunru ir u lu oscuolu por oso siompro riono con
quin juqur y con quin pluricur. Muru os soquidu por sus umiqus y muy
udmirudu por los nios ms qrundos dol qrupo.
Adoms Ins, lu mum do Muru, rumbin os muy conocidu on lu oscuolu
porquo siompro uyudu on lus ucrividudos oscoluros, upoyu u orrus
mudros y pudros do fumiliu.
Cuundo !uuniru lloq ul qrupo, u Muru lo puroci quo fuo lu poor cosu
quo lo hubu podido sucodor oso uo. Iu vio como ms qrundo quo ollu y
posiblomonro ms hbil con lus cosus quo huy quo subor dol mundo. Por
osru onvidiu, ompoz u criricurlu por su uconro, su mul ospuol, por ol
hocho do sor muyor, y por no conocor los nombros do rodos y rodus lus
dol suln. lo so limirubu u lu crricu, so ocupubu do convoncor u rodus
sus umiqus y soquidorus do no invirurlu u juqur on ol rocroo, do no
hublurlo y do no incluirlu on los rrubujos do lu oscuolu on qrupo. Quiz

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
1u8
sin durso cuonru, Muru so osrubu convirriondo on orru cuusu do dolor
puru lu nuovu ulumnu.
!uuniru so lu pusubu mul, muy mul.
lo podu onrondor por qu sus
compuoros y ospociulmonro lus
compuorus so mosrrubun run
lojunos/us y poco uccosiblos. Lllu
hubu inronrudo sor umublo, so
ucorcubu on ol rocroo puru sonrurso
con ulquion o juqur poro lu
rochuzubun, yu subomos por qu.
Sufru mucho y llorubu por lus
nochos, puru no proocupur u su
mum y u su pup. Poro fuo
inovirublo, un du, lu oscuchuron.
Lnroncos, Lrnosro y !osofinu, sus pups, fuoron u su cuurro con qrun
proocupucin y !uuniru los conr lo quo sucodu.
Ll siquionro viornos, Ins, lu mum do Muru, invir u unu rounin do
pudros do fumiliu on su cusu, puru orqunizur unu fiosru puru ol qrupo por
lu corcunu do lus vucucionos do diciombro. Ln osu rounin, so ucorc u
Lrnosro y !osofinu y uprovoch puru ofrocorlos nuovumonro su umisrud y
proqunrurlos si rodo ibu bion on su difcil roqroso u Mico. Con unu
rrisrozu on lu mirudu, los pudros do !uuniru lo conruron quo so osrubun
osforzundo y yu hubun consoquido un rrubujo soncillo, poro quo osrubun
proocupudos por su hiju !uuniru, quo osrubu siondo rochuzudu por ol
qrupo. Puru sorprosu do los pudros, lu rouccin do lu sooru Ins fuo
inronsu, so proocup mucho, sinri unu qrun rrisrozu y muchu dosilusin
do quo dospus do rodo ol osfuorzo quo ollu hucu puru unir u lu
qonorucin, roduvu pusurun osos problomus onrro los nios y lus nius.
Y on ol fondo, Ins so dio cuonru do quo su hiju Muru rumbin hubu
purricipudo on ol rochuzo do !uuniru.
Al rorminur lu rounin, lu sooru Ins so quod sonrudu solu, ufuoru do
su cusu, ponsundo. Dospus, fuo ul cuurro do Muru y hubl con ollu. Io
dijo quo onrondu quo ronu miodo do pordor u sus umiqos y umiqus,
poro lo conr, por primoru voz, su propiu hisroriu
Miru Muru, los pups do !uuniru mo comonruron quo lu osrn
rochuzundo on ol qrupo, y osu hisroriu mo puroco muy dolorosu porquo u
m. rospir profundo, porquo hublur dol romu roduvu lo purocu difcil,
poro conrinu. mo pus ulqo muy purocido cuundo oru niu. Mis pudros

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* ;,26,2A ., D24J0240
1uu
so muduron u lu ciudud do Mico cuundo yo oru muy poquou y ul
cumplir yo ocho uos so roqrosuron u mi ciudud nurul. Ius nius y nios
do mi nuovu oscuolu mo rocibioron muy mul, docun quo yo oru unu
chilunqu, quo dobu yo do roqrosurmo do dondo vonu y mo lu pus solu,
ponsundo quo oru mi culpu, dososporudu, hublubu con mi ospojo puru
uliviur mi rrisrozu y mi fulru do umiqos y umiqus, roulmonro mo hicioron
duo y sufr durunro mis primoros uos on lu oscuolu primuriu. lo fuo
sino husru quo onrr u socunduriu quo ompoc u sonrirmo bion, onconrr
u lus quo uhoru son mis umiqus y pudo suporur ol rochuzo quo viv
durunro lu primuriu. Subos, !uuniru puodo osrur sinriondo lo mismo quo
yo, ru mum, pus do niu y oso no so lo dosoo u nudio.
Muru, ul vor lu rrisrozu do su mum, onrondi quo su miodo u pordor u
sus umiqos y umiqus osrubu huciondo mucho duo u !uuniru. lo subu ni
cmo docirlo u su mum quo
jusrumonro ollu hubu promovido
oso rochuzo sociul, uunquo no so
hubu puosro u ponsur quo oso
podru hucor sonrir run mul u unu
porsonu.
lo fuo nocosurio docirlo, Muru
subu qu hucor. Abruz u su
mum, y lo dijo Yo rumpoco
quioro quo nudio sufru us mum
y on oso momonro, Ins supo quo
su hiju Muru, do quion osrubu run
orqullosu, yu no soru lu cuusu do
quo !uuniru fuoru rochuzudu on ol
suln y ronu ruzn.










89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2uu


































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* &5021A ., D24J0240
2u1
&)%$#%&*+# ' 4 @5 "6 C))D )&.$&%:) )#7-,#I7&)
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( .]TUYX WQ SU[bTU[T
BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Diforonciurn socroros quurdublos do
socroros quo nocosirun oprosurso.
Anulizurn ulrornurivus puru oprosur
socroros quo puodon lusrimur u ulqunu
porsonu.

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Cusos lSSl.
Anoo 2.2 Guurdublo o confosublo.
8oro plsrico puru mucororo, flororo u
orru funcin do urilidud puru ol suln.
Pupolos do coloros do 7 por 1u cm.
Murcudoros dol ulumnudo.
Poqumonro lquido puru cubrir boro
con pupolos.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Aprondor u sor un umiqo / unu umiqu
y proroqor lu privucidud y confiunzu
rocibidu os unu hubilidud imporrunro
on lu umisrud.
2. Ls unu roqlu do lu umisrud quurdur
socroros quo no lo hucon duo u
ninqunu porsonu.
8. Cuundo un socroro puodo hucorlo
duo u unu porsonu por quurdurlo, os
nocosurio docirlo.
4. Un buon umiqo / unu buonu umiqu,
no dobor podir ni osporur quo sus
umiqos y umiqus quurdon socroros no
suludublo ni quo soun cmplicos do
conducrus quo puodon hucorlo duo
u cuulquior porsonu.
)]`YQbT
Ioulrud y socroros on
los qrupos
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul,
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T VQTVYTW kT_[T VXR SUXS[XR dTVXUQR e
_X^d[__[X^QR e kT_[T VTR SQURX^TR QR ]^T
_TST_[WTW h]Q RQ WQRTUUXVVT _X^ QV STRX WQ
VXR TgXR( &^ ZQ^QUTV> RQ _X^R[WQUT WQRQT`VQ e
QR ]^T _TST_[WTW RX_[TVbQ^YQ UQ_X^X_[WT
_XbX RTV]WT`VQ(
)[^ Qb`TUZX> Q^ QV SUX_QRX WQ _X^RYU]__[c^
WQ dj^_]VXR T\Q_Y[dXR RcV[WXR WQ Tb[RYTW> VT
VQTVYTW S]QWQ RQU Q^YQ^W[WT SXU ^[gXR e
^[gTR WQ W[\QUQ^YQR bT^QUTR> TRX_[T^WX VT
Tb[RYTW T VT VQTVYTW [^_X^W[_[X^TV> [^_V]RX
Th]QVVT h]Q RQ _X^YUTSX^Q _X^ dTVXUQR e
WQUQ_kXR k]bT^XR `aR[_XR T VXR _]TVQR VXR e
VTR bQ^XUQR WQ QWTW S]QWQ^ [Z^XUTU X
[^_V]RX YUT^RZUQW[U SXU SU[XU[lTU R]R VTlXR
T\Q_Y[dXR e bT^YQ^QU ]^T Tb[RYTW(
#Rj> _]T^WX Qf[RYQ ]^T _X^\]R[c^ Q^YUQ
_XbSV[_[WTW e VQTVYTW> QR SXR[`VQ h]Q ^[gXR e
^[gTR b[Q^YT^ SXU WQ\Q^WQU T ]^ Tb[ZX 4
]^T Tb[ZT> h]Q Z]TUWQ^ RQ_UQYXR h]Q
S]QWQ^ kT_QU WTgX T XYUTR SQURX^TR e h]Q
STUY[_[SQ^ Q^ T_Y[d[WTWQR SQUP]W[_[TVQR STUT
R] WQRTUUXVVX> _UQeQ^WX kT_QU VX _XUUQ_YX> Q^
^Xb`UQ WQ VT Tb[RYTW(
"XU QVVX> QR [bSXUYT^YQ h]Q Q^ QRYQ ZUTWX
QR_XVTU> WX^WQ VTR VQTVYTWQR ZU]STVQR RQ
\XUYTVQ_Q^ e QV _X^_QSYX WQ VT Tb[RYTW RQ
kT_Q baR _XbSVQPX> ^[gXR e ^[gTR TSUQ^WT^
T W[R_QU^[U [^_V]RX _X^ R]R bQPXUQR Tb[ZXR e
Tb[ZTR e T [WQ^Y[\[_TU _]aVQR RQ_UQYXR> TV
kT_QU WTgX T ]^T SQURX^T> ^Q_QR[YT^ RQU
QfSUQRTWXR e _]aVQR S]QWQ^ RQU Z]TUWTWXR
Q^ ^Xb`UQ WQV UQRSQYX T VT SU[dT_[WTW> T VT
_X^\[WQ^_[TV[WTW e _XbX ]^T b]QRYUT WQ
VQTVYTW Q^ VT Tb[RYTW> STUT Qd[YTU
R[Y]T_[X^QR d[XVQ^YTR e SQV[ZUXRTR T R]
TVUQWQWXU(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2u2
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 C))D )Q_UQYXR RTV]WT`VQR
+^YUXW]__[c^
2( Iu soqundu purro do su souulidud os su cupucidud puru rolucionurso y sonrir ufocro por
orrus porsonus, como ol curio fumiliur, lu umisrud, ol umor y on qonorul su munoru do
rolucionurso, do comunicurso con orrus porsonus. Lsro os un olomonro run imporrunro
puru su folicidud y su sulud, quo ulqunus porsonus osrn dispuosrus u dur mucho puru
loqrur unu umisrud vordudoru, lu cuidun, lu proroqon y hucon lo quo croon nocosurio
puru sor buonos umiqos y umiqus. Ln qonorul, osforzurso por vulorur y cuidur lus
umisrudos os unu formu do domosrrur quo osrn mudurundo y os posirivo.
Sin omburqo, huy quo diforonciur unu umisrud posirivu do unu quo nocosiru mudurur
puru sorlo, y subor qu os suludublo hucor o no puru domosrrur lu loulrud, confiunzu y
curio u un umiqo / unu umiqu, puos no so rruru do consorvur umisrudos por ojomplo, u
cosru dol sufrimionro do ulquion.
"UQoQdTV]T_[c^
'( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
Si un umiqo / unu umiqu los cuonru ulqo y los pido quo lo quurdon on socroro, iqu
hucon7
iSucodo quo u vocos dudun sobro si dobon quurdur un socroro o no7
iHuy socroros quo si ulquion so los cuonru, los hucon sonrir rrisrozu, proocupucin,
miodo o quo osrn on dosucuordo con quurdurlo7
#_Y[d[WTWQR
3( Lpliquo ol procodimionro
u. Vumos u loor dos cusos rolucionudos con los socroros y qu sucodo cuundo los
quurdumos o cuundo los docimos. Dospus, usrodos dofinirn cul do sros considorun
suludublo quo so quurdo ol socroro y on cul no. Yu quo dofinun oso, hurn unus obrus
puru onsour u orros nios y nius culos son socroros quurdublos y culos no y por qu.
b. Cuundo huqun sus obrus, srus rondrn un rrulo, unu solucin cluru quo uyudo u
quion obsorvu lu obru u onrondor qu puodo hucor si lo hun dicho un socroro quo no
dobo quurdurso y ul finul onrro rodos/rodus durn sus monsujos principulos. Conrurn
con voinro minuros puru orqunizur lu obru y con rros minuros mimo puru ucruurlu.
@( Pormiru quo ulquion lou ol cuso uno y cuosriono ul qrupo rospocro u si oso ripo do
socroros doborun quurdurso. Lscribu ol pizurrn lus ruzonos suludublos quo soun
moncionudus.
A( Ropiru ol procodimionro con ol cuso dos y oscribu lus ruzonos roforidus puru no quurdur
socroros. Lnfurico con cluridud lu ruzn do hucor duo u lu sulud inroqrul do ulqunu
porsonu como lu principul puru ubrir socroros.
E( Soliciro quo formon sois oquipos. Cudu uno hur unu obru on lu quo so domuosrro o
ojomplifiquo qu puodo hucor un nio / unu niu o qrupo, puru ubrir ol socroro on unu
siruucin us, rrurundo do consorvur lu umisrud poro sin duur u nudio.
p( Lscribu on ol pizurrn los olomonros quo nocosirun ronor lus obrus y ucrquoso u los
oquipos puru uyudurlos u orqunizurso y ordonur sus idous y prioridudos. Ls imporrunro
insisrir on quo lus obrus mosrrurn lu solucin y no ol problomu.
q( Pormiru lu ucruucin do obrus. Prosonro lus obrus fronro ul qrupo, por ojomplo lios y
nius do lu oscuolu. u conrinuucin, lu obru.. Al finulizur cudu unu, proqunro por los
monsujos principulos o induquo qu uprondioron los miombros dol oquipo.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
r( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* &5021A ., D24J0240
2u8
Ln qonorul, iso considoru posirivo quo soun cupucos do quurdur ulqunos socroros
porsonulos do sus umiqos y umiqus7 - S os unu hubilidud osporublo.
iQu os ms udocuudo, ubrir o docir un socroro quo puodo duur u ulquion7 - Abrir ol
socroro y si os posiblo, rrurur do consorvur lu umisrud.
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
2s( Ioor unu lisru do siruucionos, y usrodos ovuluurn si os un lSSl, socroro suludublo y
quurdublo o un socroro confosublo, quo dobon do inronrur ubrir, porquo lo puodo hucor
duo u unu porsonu.
22( Si ol socroro os SS, suludublo y quurdublo, irn rpido u lu purod izquiordu on rovorsu,
como quurdundo. Si os confosublo, irn huciu dolunro, u lu purod dorochu, como
ufronrundo lu siruucin.
2'( Iou ol unoo iGuurdublo o confosublo7 y pormiru ol flujo huciu umbus purodos.

3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Ios dur un rrozo do pupol. Y on sro vun u oscribir los romus sobro los cuulos s os unu
muosrru do umisrud quurdur socroros. lo oscribirn ol socroro do ulquion sino slo ol
romu, por ojomplo iQuin lo qusru u mi umiqo7, quo mi umiqu os ponosu, ol roqulo
sorprosu quo mi umiqo lo dur u mi umiqu, u orros quo usrodos osrn dispuosros u
quurdur on nombro do lu umisrud y quo no lo huqun duo u nudio.
`( Roviso los oscriros. SI noru quo ulquno conriono un socroro on luqur do lu romricu, pidu
ul purricipunro quo lo vuolvu u hucor unorundo slo ol romu.
_( Dospus, poqurn su lorroro on osro boro (muosrro) y ul rorminur, quion lo dosoo, lo
cubrir con poqumonro puru quo siompro rocordomos culos son los socroros suludublos
y quurdublos. Usuromos oso boro puru unu plunru u orru funcin quo los purozcu
imporrunro puru ol qrupo.
W( Pormiru quo oscribun socroros suludublos - quurdublos. Usrod oluboro ol lorroro lSSl y
ofrozcu riompo puru urroqlur ol boro. Ioliciro por lu disposicin puru sor buonos umiqos
y umiqus y por proroqor quo no so huqu duo u nudio ul quurdur socroros.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Conozco lu diforonciu onrro un socroro quo puodo hucor duo y uno quo no lusrimu u nudio.
Confirmucin iCul os lu diforonciu7

Afocrivu
Idonrifico cmo podru sonrirso ulquion cuundo so cuonru un socroro suyo quo no hucu duo
u nudio.
Confirmucin iCmo croos quo so sonriru unu porsonu on oso cuso7

Conducruul
S cmo docirlo u un umiqo / unu umiqu cuundo os nocosurio ubrir un socroro.
Confirmucin iCmo lo oplicurus oso u un nio / unu niu7


89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2u4
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT _]TUYX WQ SU[bTU[T
C))D )Q_UQYXR )TV]WT`VQR
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* &5021A ., D24J0240
2u5
A( #^QfXR
Anoo 2.1 Cusos lSSl


*][VVQUbX e R]R Tb[ZXR
.TRX 2

Anronio, Guillormo y !os son muy umiqos. Vun on quinro do primuriu,
hun compurrido qusros y uvonrurus. So sionron muy folicos cuundo
juoqun. Cuundo cudu uno pionsu quin sor su mojor umiqo, siompro
rocuordun ol nombro do los orros dos.
Ios rros so purocon mucho, los oncunru juqur frbol por lus rurdos, on su
coloniu. Ln los purridos, Anronio y !os so disrinquon por moror muchos
qolos. Guillormo no os run buon juqudor, poro disfruru por iquul ol juoqo
con sus umiqos. Sin omburqo, yu hu hubido ocusionos on lus quo
Guillormo, cuundo no moro qol, ul finul do los purridos rorminu siondo
opulsudo por uqrodir u los conrrincunros. Anronio y !os lo upoyun
como sus umiqos, uunquo no subon bion cmo docirlo quo uqrodiondo no
lloqur u sor mojor juqudor.
Huco unu somunu, los rros umiqos so onconrrubun pluricundo on ol
rocroo, cuundo vioron quo so ucorcubu Ismuol, un nio muy osrudioso
quo osrubu foliz porquo hubu rorminudo unu rurou difcil quo llovubu on
un cuudorno. A Guillormo lo cuu mul Ismuol, ponsubu quo oru
domusiudo osrudioso, quo lo ibu mucho mojor quo u l y sus umiqos, y
quo oso no oru jusro. Lnroncos, docidi durlo un oscurmionro so lo
ucorc..., lo pidi su cuudorno con lu rurou difcil y lo dijo Oyo, ru
cuudorno mo puroco horriblo y ompoz u ruchur rodus lus hojus quo
ronu oscrirus ol cuudorno. Anronio y !os so quoduron inmvilos y sin
uprobur lo quo voun, poro sin ucruur puru doronorlo.
Iinulmonro, Guillormo lo dijo u Ismuol Subos quo. ru cuudorno yu no
sirvo puru nudu, mojor lo rirumos u lu busuru... ly lo rir ul borol
Ismuol, rrisro, ususrudo y llorundo, no pudo ms quo huir y corror con lu
muosrru u comonrurlo lo sucodido, poro por romor u unu vonqunzu slo
lo dijo Un nio rir mi cuudorno u lu busuru.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2uu
Iu muosrru suli con Ismuol y fuo ul boro do busuru. !unro ul boro,
osrubu Podro obsorvundo cmo hubu quodudo ol cuudorno rodo
dosrruido y ruchudo. Iu muosrru so ucorc, vio ol cuudorno y u Podro y
molosru, lo proqunr iQu lo hicisro ul cuudorno do Ismuol7 Podro,
ususrudo, so puruliz y no pudo docir nudu.
Iu muosrru, ul iniciur lu cluso dospus dol rocroo, muy molosru por ol
uconrocimionro, so diriqi ul qrupo puru comonrur lo quo hubu pusudo
con ol cuudorno do Ismuol y udvirri quo, como osu conducru os
roprobublo, ol culpublo rondru unu consocuonciu. Proqunr ul qrupo
iSubon quin hizo osu uqrosin7 Yo s lo s, poro quioro subor si
ulquion vio lo quo pus.
Anronio y !os, quo subun porfocrumonro lo quo hubu sucodido,
sinrioron unqusriu por unos momonros. Anronio so sonru mul porquo
Podro oru un buon compuoro y uunquo uponus conocu u Ismuol, l no
sonru quo fuoru jusro quo lo rompiorun su rurou. Poro docidioron
quodurso culludos, porquo Guillormo oru su qrun umiqo.
Aos dospus, Guillormo fuo doronido por lu policu porquo docidi
quomur un cocho do un vocino, porquo lo cuu mul quo sro ruvioru y l
no.

















(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* &5021A ., D24J0240
2u7

"U[bQU TbXU
.TRX '

Lnriquo, Iizu y Goorqinu son muy umiqos. So conocon dosdo quo
iniciuron lu primuriu y hun sido muy corcunos. Dosdo huco uos, sus
fumilius rumbin so conocon y husru los dun pormiso do ir do visiru u lus
cusus do lus fumilius do los rros. Puru su suorro, osro ciclo oscolur, rodos
quoduron on 4 A, us quo roduvu convivon ms quo unros.
Dosdo huco unos mosos, unu nuovu omocin surqi on Iizu, iqu croon
quo fuo7
lUn primor umorl Iizu, hu dosurrolludo unu inronso curio por Munolo,
un nio muy umublo quo vu on 4 8 y quo rumbin sionro un curio
ospociul por Iizu. lo dosdo huco unos mosos. ldosdo primoro do
primuriul, poro lo rom su riompo unimurso y por fin, lo pidi huco unu
somunu quo fuoru su noviu.
Iizu, riornumonro lo dijo quo s y quo por fuvor osporuru un riompo puru
docirlo unro rodo ol qrupo porquo lo dubu muchu ponu quo so onrorurun.
Lllu us oru, dosdo poquou, muy ponosu, so ponu roju slo do ponsur
quo ulquion lo hicioru un comonrurio, no subu cmo onfronrurlo on ol
qrupo.
Sin omburqo lu ponu no impidi quo Iizu, con lu omocin quo sonru, los
pluricuru slo u sus qrundos umiqos, Lnriquo y Goorqinu, lo quo sonru y
lo quo hubu pusudo con Munolo, no sin podirlos quo quurdurun ol
socroro.
Al siquionro du, on ol suln y dospus do hubor rorminudo rpido unu
rurou, Iizu ompoz u oscribirlo unu curru u su primor umor, Munolo.
Inici lu curru oscribiondo Munolo. Yu subos quo ro umo mucho y quo
mo oncunru osrur conriqo, quioro docirro quo ro quioro, quo mo qusru
como oros y quo mo du mucho. Y so lo ucub ol riompo on oso
momonro porquo ol muosrro lo llum lu uroncin dol qrupo.
Al sulir u rocroo, Iizu docido rirur su borrudor do curru puru hucor unu
con ms dibujos, lu urruq y lu puso on ol busuroro dol suln. Durunro ol
rocroo Pury, unu compuoru con dificulrudos puru rosporur u sus
compuoros quo siompro dosou subor los socroros do los doms,

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
2u8
ldoscubro ol pupol on ol boro do busurul y onroncos, ompiozu u ponsur
on quin hubr oscriro osu curru.
Pury osrubu soquru do quo con osu curru do umor, rondru un muy buon
prororo puru molosrur u ulqunu do sus compuorus. Al du siquionro
mionrrus ol qrupo osporubu lu lloqudu dol muosrro, ollu qrir con voz
burlonu Miron u quin doscubr, u unu do usrodos lo oncunru Munolo,
us quo pronro rondromos bodu, y ompoz u rururour lu cuncin do lus
bodus. Iizu sinri un culor on rodo su cuorpo, y uunquo quoru ovirurlo,
sus mojillus ompozuron u onrojocorso, yu no subu cmo huir do uh.
Goorqinu, ul vorlu, onriondo sus sonrimionros y so puru onrro ollu y Pury
puru quo no vou su curu onrojocidu. Lnroncos Pury, subiondo quo u
Goorqinu lo fuscinun lus pulorus, poro nuncu puodo comprurlus por fulru
do dinoro, lo dico Si mo dicos quin oscribi lu curru, ro compro ru
puloru do rumurindo rodu lu somunu.
Aunquo u Goorqinu so lo hucu uquu lu bocu, do inmodiuro lo conrosr
Aunquo supioru, nuncu rruicionuru u unu compuoru, y udoms
uqroq Pury, cuundo yo mo onumoro mo qusruru sonrirmo foliz, no
quo so burlon do m. lo imporru quin sou, si ro burlus do lus porsonus
ro quodurs sin umiqus, yu doju oso.
Lnroncos, iqu croon quo sucodi con Pury y con Iizu7 Ll muosrro onrr
cusi inmodiurumonro dospus, Pury so dosunim porquo lo ochuron u
pordor su plun y Iizu no onrondu muy bion poro no cubu do folicidud
porquo su socroro so consorv y sonru un profundo uqrudocimionro con
Goorqinu.













(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* &5021A ., D24J0240
2uu
Anoo 2.2 Guurdublo o confosublo

*]TUWT`VQ X _X^\QRT`VQ












2(

















2( LI 14 do fobroro, ol qrupo hur un inrorcumbio socroro
onrro compuoros y compuorus. Gorurdo lo insisro u
8oro quo lo diqu quin lo roc. Lsro os un socroro.

'( Vu u hubor unu comporonciu do cunro on lu oscuolu.
Anu, no pionsu ir ol du dol concurso porquo so onoj
con su oquipo y quioro quo piordun. Lsro os un
socroro.

3( Toro, lu hormunu do Susunu, osr uhorrundo dinoro
porquo quioro comprurso unu poloru. Lnroncos, cuundo
su ubuolo lo du dinoro ulqunos dominqos, siompro rruru
do comor on su cusu puru no comprur nudu ufuoru y
soquir uhorrundo, poro lo pidi u Susunu quo no lo
conruru u su pup. Lsro os un socroro.

@( Duvid, ol primo do Silviu quo vu on socunduriu, so lo vu
u doclurur u orru udolosconro ol sbudo. Iu udolosconro
os vocinu do Silviu, quo subo dol plun. Silviu oscuchu
quo su vocinu so sionro muy dosunimudu porquo croo
quo yu no lo qusru u Duvid, y Silviu quisioru unimurlu
dicindolo. Lsro os un socroro.

A( Anu so duormo soquido on clusos y onroncos Csur, quo
os su umiqo, lo proqunru qu lo pusu. Lllu lo cuonru quo
su hormuno, lu umonuz con poqurlo on lu nocho si ollu
no lo huco lus rurous rodos los dus, onroncos ollu no
puodo dormir por osrur huciondo sus rurous y por ol
miodo u quo su hormuno lo poquo. Lsro os un socroro.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
21u

































(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* K54B1A ., D24J0240
211
&)%$#%&*+# ' 4 A5 "6 $&.:1:.&
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( ?][^YX WQ SU[bTU[T
BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Rofloionurn sobro problomus vividos
onrro compuoros y ol uprondizujo
dorivudo do los mismos.
Prucricurn ol uso do un procodimionro
puru rosolvor problomus onrro puros.
Roconocorn lus hubilidudos do sus
compuoros y compuorus puru
solucionur conflicros coridiunos.

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Procodimionro Roconoco.
Ampliudo.
Anoo 2.2 Hoju Tus hubilidudos.
Unu por ulumno/ulumnu.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. Ios problomus qonorun mulosrur
runro on lus porsonus involucrudus
como on ol umbionro qrupul.
2. Iu mojor posruru unro un problomu
os buscur lu solucin.
8. Puru solucionur dificulrudos, os
imporrunro ucoprur lu
rosponsubilidud unro lo sucodido,
podir con cluridud y umubilidud lo
quo so nocosiru y ofrocor
uporrucionos puru lu solucin.
4. lios y nius rionon ol dorocho y lu
rosponsubilidud do buscur solucin u
sus problomus coridiunos.
)]`YQbT
Solucin do
dificulrudos onrro
compuoros/us
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Rolucionul,
Circunsrunciul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru ol munojo do
siruucionos
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7XR SUX`VQbTR> W[\QUQ^_[TR e WQRT_]QUWXR
Q^YUQ SQURX^TR RX^ STUYQ WQV TSUQ^W[lTPQ WQ
VT _X^d[dQ^_[T k]bT^T( )[^ Qb`TUZX> R]
WQRQ^VT_Q X RXV]_[c^ UQ\VQPT^ VT _TST_[WTW
STUT T\UX^YTU VTR W[\[_]VYTWQR WQ VT d[WT> VTR
kT`[V[WTWQR STUT ^QZX_[TU(
&^ VT ^[gQl> _X^ \UQ_]Q^_[T RQ X`RQUdT h]Q
T^YQ ]^ SUX`VQbT _XY[W[T^X> ^[gXR e ^[gTR RQ
S]QWQ^ WQPTU VVQdTU SXU R]R RQ^Y[b[Q^YXR>
R]QVQ^ P]RY[\[_TU R]R T__[X^QR Q^ VT _X^W]_YT
WQ VT XYUT SQURX^T e QRYX ZQ^QUT ]^
[^YQUb[^T`VQ SUX_QRX WQ h]QPTR e Qf_]RTR
h]Q kT_Q^ h]Q VXR SUX`VQbTR _UQl_T^> ^X RQ
UQR]QVdQ^ e ZQ^QUQ^ RQ^Y[b[Q^YXR _TWT dQl
baR WXVXUXRXR Q^ VXR ^[gXR e VTR ^[gTR
[^dXV]_UTWTR> TWQbaR WQ _UQTU ]^ Tb`[Q^YQ
WQ YQ^R[c^ Q^ QV ZU]SX QR_XVTU(
"XU QRYT UTlc^> VTR T_Y[d[WTWQR [^_V][WTR Q^
QRYT QRYUTYQZ[T SXU ]^ VTWX SQUb[YQ^ VT
QfSUQR[c^ WQ QbX_[X^QR d[d[WTR T^YQ VXR
SUX`VQbTR> QV T^aV[R[R e VT _XbSTUT_[c^ WQ
W[\QUQ^YQR \XUbTR WQ UQT__[X^TU T VXR
b[RbXR e Q^ STUY[_]VTU> b]QRYUT TV
TV]b^TWX ]^ SUX_QRX h]Q RQ W[U[ZQ kT_[T VT
_XUUQRSX^RT`[V[WTW Q^ VT RXV]_[c^ WQ
W[\[_]VYTWQR _XY[W[T^TR(
&RYQ Y[SX WQ SUX_QW[b[Q^YXR TSV[_T _]T^WX
kTe Qh][V[`U[X WQ SXWQU Q^YUQ VXR e VTR
[^dXV]_UTWXR( &^ XYUXR _TRXR> _]T^WX Qf[RYQ
WQR`TVT^_Q WQ SXWQU> QR ^Q_QRTU[T VT
[^YQUdQ^_[c^ WQ VXR bTQRYUXR e VTR bTQRYUTR
STUT QRYT`VQ_QU Vjb[YQR TWQ_]TWXR>
SUXYQ__[c^ e SUX_QRXR QW]_TY[dXR STUT
SUQdQ^[U h]Q VXR SUX`VQbTR YQUb[^Q^ Q^
d[XVQ^_[T Q^YUQ STUQR(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
212
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 m$Q_X^X_Qn
+^YUXW]__[c^
2( Iu soqundu purro do su souulidud son sus sonrimionros huciu orrus porsonus, su
cupucidud puru rolucionurso o vinculurso u rruvs do lu umisrud, do sus rolucionos
fumiliuros, dol noviuzqo o incluso lu rolucin con muosrrus y muosrros, con sus vocinos,
orc. Si lo compururun, vorun quo hun mudurudo mucho rospocro u los primoros uos do
primuriu, uhoru rionon ms hubilidudos, so oprosun mojor, rosuolvon siruucionos ms
complojus, subon rrubujur on oquipo, porquo cuundo usrodos mudurun, rumbin lo
hucon los olomonros do su souulidud y oso os muy suludublo, porquo lus rolucionos
ufocrivus onriquocon mucho lu vidu do cuulquior porsonu.
'( Tumbin os probublo quo con los uos surjun dificulrudos ms complojus on los
vnculos, porquo lus porsonus somos complojus y u vocos no rosolvomos lus siruucionos
do formu quo podumos suporurlus con fucilidud y soquir udolunro por oso, puru quo
uprondun u vor los problomus como un roro u suporur y umplon sus ulrornurivus puru
rosolvor siruucionos, huromos lu ucrividud Rosulvolo.
"UQoQdTV]T_[c^
3( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCulos problomus con compuoros y compuorus los cuosru ms rrubujo rosolvor7
Ln qonorul, iculos osrruroqius usun puru rrurur do rosolvor osos problomus7
#_Y[d[WTWQR
@( Lscribu on ol pizurrn lus siquionros proqunrus
1. Problomu quo viv o prosonci y cmo mo hizo sonrir.
2. Qu hico puru quo sucodioru, cmo conrribu u quo so prosonruru. Cul fuo mi purro
on osro problomu.
8. Quo uprond do lu formu como so rosolvi.
A( Lpliquo ol procodimionro
Iormurn oquipos do rros porsonus. Dospus, convorsurn sobro problomus quo huyun
vivido donrro do lu oscuolu, con sus compuoros y compuorus on osro ciclo o on ol
pusudo. Puru ollo, cudu miombro dol oquipo rospondor lu primoru proqunru dol
pizurrn, cuundo rorminon los rros rurnos, conrinun con lu soqundu proqunru y
posroriormonro lu rorcoru. Dospus compurriromos qu uprondioron do su convorsucin.
E( Pormiru ol rrubujo on oquipos y ul rorminur, pidu quo ulqn miombro do los mismos
comonrur do qu so dioron cuonru ul convorsur.
p( Rosulro do osros comonrurios los sonrimionros quo qonorun los problomus, ol vulor do
roconocor lu uporrucin u los problomus y culos osrruroqius do solucin los hun
funcionudo y culos no y ospociulmonro cul os lu diforonciu cuundo un problomu so
rosuolvo y cundo no sucodo us.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
q( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
Cuundo un problomu sin rosolvor osr prosonro on ol qrupo, iqu huco sonrir7 -
Mulosrur individuul y qrupul.
iQu os mojor, dojur quo los problomus so rosuolvun con ol riompo y ufronrurlos7 -
8uscur lu solucin.





(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* K54B1A ., D24J0240
218
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
r( Coloquo on ol pizurrn ol procodimionro Roconoco. Anulico los pusos puru quo ol
ulumnudo los comprondu. Posroriormonro, oriondu lu invirucin puru quion dosoo pusur
ul fronro u inronrur rosolvor un problomu con ulquion dol qrupo usundo Roconoco.
2s( Ll ulumno / lu ulumnu quo pido pusur ul fronro, moncionu ol problomu y lu porsonu
quion lo quo lo riono. Posroriormonro, so lo proqunru u lu soqundu porsonu involucrudu
si dosou inronrur solucionur ol problomu. Puru quo sucodu, umbus porsonus involucrudus
on ol conflicro dobon quoror pusur. Puodo roporir ol procodimionro on vurius ocusionos.
22( Guo ol procodimionro. Huqu nfusis on hublur con umubilidud, y ponsur quo si loqrun
unu solucin, ol bonoficio sor puru ollos/ollus y puru ol qrupo. Todus lus porsonus
involucrudus doborn rospondor ul primor punro. Torminundo lu rondu, rospondorn ol
punro dos y posroriormonro ol rros
Roconocor lo quo ucopru quo hizo puru quo so oriqinuru o munruvioru ol problomu.
Podir ospocficumonro y con umubilidud lo quo osporu do lu orru porsonu.
Ofrocor lo quo osr dispuosru u hucor puru rosolvor lu siruucin.
2'( Indopondionromonro dol rosulrudo do lu noqociucin, roconozcu ol vulor do osforzurso
por rosolvor los problomus. Si on ulqunu ocusin no loqrun rosolvorlo, suqioru quo quiz
roduvu huy sonrimionros inronsos o inviro u roulizurlo on orru ocusin.
23( Ayudo ul ulumnudo u roconocor quo ucoprur nuosrru rosponsubilidud on un problomu os
mucho ms ofocrivo quo jusrificur lu propiu conducru on lu do los orros.
3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
Lluborucin do curru puru ol qrupo
T( Iormo purojus do ulumnos/ulumnus quo so conozcun onrro s, ollos y ollus puodon
oloqir con quin purricipur. Dospus, onrroquo u cudu puroju dos hojus Tus
hubilidudos, y pidu quo cudu cuul lo oscribu ul orro / lu orru, dos hubilidudos quo
porcibo on l o ollu puru solucionur problomus cuundo so prosonron.
`( Unu voz oluborudus lus hojus, pidu quo so lus onrroquon u lu puroju corrospondionro y
ofrozcu un riompo puru quo rovison lus hubilidudos quo porcibon on ollos y ollus.
Posroriormonro, proqunro qu los oscribioron y cmo so sionron.
_( Proqunro ul qrupo u qu dosoun compromororso con lo uprondido on lu sosin.
W( Muosrro orqullo por lus cupucidudos do su ulumnudo y morvolos u usurlus cuundo so
prosonron problomus coridiunos.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Lnriondo lu diforonciu onrro jusrificurso y roconocor lu rosponsubilidud unro un problomu.
Confirmucin iCul os puru ri lu diforonciu7

Afocrivu
Roconozco quo los problomus puodon ufocrurmo.
Confirmucin iQu sonrimionros ro produco osrur on un problomu sin rosolvor7

Conducruul
Cuonro con hubilidudos puru uporrur u lu solucin do problomus.
Confirmucin iCmo rrururus do solucionur un problomu, qu hurus7

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
214
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT h][^YX WQ SU[bTU[T
$Q_X^X_Q
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* K54B1A ., D24J0240
215
A( #^QfXR
Anoo 2.1 Procodimionro Roconoco. Ampliudo'

$Q_X^X_Q

Si quioros uprondor u rosolvor conflicros, nocosirus

Roconocor lo quo ucopru quo hizo puru
quo so oriqinuru o munruvioru ol
problomu.


Podir ospocficumonro y con
umubilidud lo quo osporu do lu orru
porsonu.


Ofrocor lo quo osrs
dispuosro/u y ro
compromoros u hucor puru
rosolvor lu siruucin.






'Aduprudo do ojorcicio Gosrulr. Conrro do Invosriqucin y onrronumionro on psicororupiu
Gosrulr Irirz Porls, S.C.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
21u
Anoo 2.2 Hoju Tus hubilidudos

%]R kT`[V[WTWQR

1Xb`UQ6

1Xb`UQ6
Ho visro quo s rionos
hubilidudos puru solucionur
dificulrudos y problomus,
como
Ho visro quo s rionos
hubilidudos puru solucionur
dificulrudos y problomus,
como

#YQ^YTbQ^YQ6


(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,L1A ., D24J0240
217
&)%$#%&*+# ' 4 E5 "6 ":$ -1 <FG+.: ):7+,#$+:
2( "T^XUTbT WQ VT RQR[c^ WXR( )QfYX WQ SU[bTU[T



BXVc^ Vnculos ufocrivos "UXScR[YX
Ios nios y lus nius
Diforonciurn lus rospuosrus sociulos
do rochuzo do lus do upoyo y
cooporucin y su impucro on los
sonrimionros porsonulos.
Lvuluurn su purricipucin sociul u
rruvs dol upoyo u compuoros y
compuorus oscoluros, u su fumiliu y u
sus vocinos/us.
Idonrificurn ol upoyo sociul como unu
muosrru do su cupucidud puru
vinculurso.

<TYQU[TVQR
Anoo 2.1 Hoju Rospuosru sociul.
Ampliudu.
Anoo 2.2 Iorroros Mo pusu, quo.
Anoo 2.8 Iorroros Rospuosru
sociul.
Anoo 2.4 Imqonos Apoyo sociul.
Cuurro copius do cudu unu.
Ocho currulinus do color.
Murcudoros dol ulumnudo.

<Q^RTPQR SU[XU[YTU[XR
1. !uzqur, culpur y sor indiforonros unro
lo quo los sucodo u los doms, son
rospuosrus quo muosrrun unu
curonciu do compromiso sociul.
2. Animur, mosrrur ompuru, ofrocor
informucin y cooporur, son
muosrrus do compromiso sociul.
8. Puru consrruir un Mico solidurio,
rodus lus porsonus nocosirun
compromororso con ol bionosrur
porsonul y ol do los doms,
uyudndoso onrro s.
)]`YQbT
Compromiso
porsonul con ol
cuidudo dol qrupo y
lu comunidud
$Q_XbQ^WT_[c^
TRX_[TWT
Circunsrunciul,
Culrurul
.XbSQYQ^_[T ZQ^QUTV
Puru lu vidu on
sociodud
J"XU h]i QR [bSXUYT^YQK
7T QW]_T_[c^ RX`UQ VT T]YXR]\[_[Q^_[T kT_Q
i^\TR[R Q^ QV WQRTUUXVVX WQ _XbSQYQ^_[TR
SQURX^TVQR kT_[T QV QPQU_[_[X WQ VXR WQUQ_kXR
e UQRSX^RT`[V[WTWQR e VT [bSXUYT^_[T WQ
T\UX^YTU R[Y]T_[X^QR e `]R_TU R] RXV]_[c^ QR
YUTR_Q^WQ^YTV STUT \XUbTU [^W[d[W]XR
[^WQSQ^W[Q^YQR> _TST_QR WQ _UQ_QU e kT_QURQ
UQRSX^RT`VQR WQ R] Qf[RYQ^_[T(
# VT STU WQ QRYQ _UQ_[b[Q^YX SQURX^TV> QR
^Q_QRTU[X _UQTU VT _X^_[Q^_[T RX_[TV h]Q
SQUb[YT h]Q T STUY[U WQ VTR SUXS[TR
kT`[V[WTWQR e _TST_[WTWQR> _]TVh][QU
SQURX^T YQ^ZT VT RQ^R[`[V[WTW WQ _XbSUQ^WQU
VXR [^YQUQRQR e ^Q_QR[WTWQR WQ VXR WQbaR> e
bT^[\[QRYQ _X^W]_YTR RXV[WTU[TR Q^ VT
bQW[WT WQ R]R SXR[`[V[WTWQR TV Y[QbSX h]Q
SQUb[YQ h]Q XYUXR e XYUTR YTb`[i^ _UQl_T^ e
RQ kTZT^ UQRSX^RT`VQR WQ R] T_Y]TU
_XY[W[T^X> VXZUT^WX TRj _Xb]^[WTWQR
RTV]WT`VQR(
#Rj> bXRYUTU QV TSXeX T VXR _XbSTgQUXR e
_XbSTgQUTR> T VXR b[Qb`UXR WQ VT \Tb[V[T e
T VT _Xb]^[WTW Q^ VT h]Q RQ d[dQ> QR
YTb`[i^ ]^T bT^[\QRYT_[c^ WQV RT^X
WQRTUUXVVX WQ VT _TST_[WTW STUT d[^_]VTURQ e
_X^_Q`[URQ _XbX ]^ b[Qb`UX WQ ]^T
RX_[QWTW h]Q UQh][QUQ QV _XbSUXb[RX WQ
YXWXR e YXWTR STUT R] _UQ_[b[Q^YX( &RYT
_X^_[Q^_[T ^Q_QR[YT \XUbTURQ WQRWQ VT
[^\T^_[T> Qd[YT^WX R]`QRY[bTU VT
SXYQ^_[TV[WTW WQ ^[gXR e ^[gTR _XbX
b[Qb`UXR WQ ]^ ZU]SX(

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
218
'( +bSVQbQ^YT_[c^ WQ VT QRYUTYQZ[T '6 "XU ]^ <if[_X RXV[WTU[X
+^YUXW]__[c^
2( Ln osru ocusin uprondorn sobro lu soqundu purro do lu souulidud, su cupucidud puru
rolucionurso con orrus porsonus. Vinculurso no siqnificu solumonro osrur bion con sus
umiqos y umiqus y con sus soros quoridos, como sus fumiliuros, rumbin incluyo sus
hubilidudos puru rolucionurso con quionos no son sus umiqos y umiqus, con lu
comunidud on qonorul, roconociondo quo son purro do unu sociodud y quo uunquo no
quiorun mucho u unu porsonu, como on lu umisrud, s puodon upoyur u consrruir un
Mico ms solidurio, como si rodos y rodus furumos unu qrun fumiliu.
'( Lsru hubilidud do cooporur siompro quo puodun, os mucho ms muduru do lo quo
podun loqrur cuundo orun ms poquoos/us, dondo roulmonro nocosirubun muchu
uyudu do los y lus doms, uhoru usrodos puodon purricipur ucrivumonro y lo quo huqun,
sor ol Mico quo loqron puru su udulroz, puru ol do sus hijos o hijus y on qonorul puru
su pus, por oso os muy imporrunro uprondor sobro osro romu y puru loqrurlo, huromos
lu ucrividud Por un Mico solidurio.
"UQoQdTV]T_[c^
3( Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iAlqunu voz hun ronido ulqn problomu on lu oscuolu, on su cusu o on su coloniu
/burrio/ vocindurio y nudio los hu uyududo7 iCmo so hun sonrido por oso7
iAlqunu voz s hun rocibido uyudu do unu porsonu, yu sou muy conocidu y quoridu o
poco conocidu7
iHu pusudo quo on ulqunu ocusin sinrioron quo podrun hubor uyududo y no lo
hicioron7 iQu los/lus doruvo puru uyudur7
iHu sucodido quo sin quo ulquion so los pidioru, usrodos uyuduron u unu porsonu
corcunu o no on lu oscuolu, on su fumiliu o on su coloniu / burrio / vocindurio7 iCmo
so sinrioron on osu ocusin7
iIos hu rocudo vor quo ulquion uyudu dosinrorosudumonro u orru porsonu7 iQu los
hizo sonrir vor osu uccin7 iIos qusruru quo furumos unu sociodud us7
#_Y[d[WTWQR
@( Coloquo lu hoju Rospuosru sociul (unoo 2.1) on ol pizurrn y unulico con ol ulumnudo
lo quo siqnificu cudu ripo do rospuosru. Ius primorus rros curoqorus, puodon
considorurso como rochuzo sociul o uusonciu do cooporucin. Ius lrimus cuurro,
roprosonrun consocurivumonro un muyor compromiso sociul uunquo rodus son posirivus.
Tomo on cuonru quo no on rodus lus siruucionos so puodo cooporur dirocrumonro con
uccionos y os posiblo quo por ojomplo, mosrrur ompuru, puodu sor suficionro puru quo
unu porsonu so sionru ucompuudu y fuvorozcu ol unlisis do unu siruucin porsonul
puru posroriormonro buscur solucin.
A( Lnrroquo u cudu ulumno/u un lorroro Mo pusu quo (unoo 2.2) y uno Rospuosru
sociul (unoo 2.8). Soliciro quo on ol primoro, oscribun unu siruucin quo huyun vivido
ol lrimo mos, on ol quo podrun huborso bonoficiudo dol upoyo do ulqunu porsonu, do
cuulquior munoru. Lso lorroro so lo colocurn ul fronro., sobro ol pocho, onqrupudo o
poqudo con cinru sobro lu ropu. Huqu vor ul qrupo quo huy Mo pusu quo A y 8.
E( Pidu quo voun su lorroro Rospuosru sociul, porquo ucruurn oso ripo do rouccin
cuundo roulicon ol ojorcicio. Lpliquo cudu ripo do rouccin con ulqn ojomplo coridiuno
do opocrurivu do uyudu sociul. Posroriormonro, indiquo quo so coloquon oso lorroro on
lu ospuldu, ovirundo vor ol conronido do los do sus compuoros y compuorus.
Lpliquo ol procodimionro
p( Todos/us rionon ul fronro unu siruucin on lu quo so osporuru, on unu comunidud
soliduriu, rocibir ulqn ripo do upoyo sociul. Tumbin rionon urrs un ripo do rospuosru

(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,L1A ., D24J0240
21u
sociul, yu sou noqurivu o suludublo. Rocuordon muy bion cul rouccin sociul rruon
urrs, porquo osu os lu formu como rospondorn u sus compuoros y compuorus y oso
los pormirir onrondor qu so sionro rocibir osro ripo do uccin y subor si oso os lo quo
huco u un qrupo solidurio.
q( Vun u pururso y cuminur lonrumonro por ol suln. 8uscurn u cuulquior porsonu y
formurn purojus con nios o nius. Cuundo lo loqron primoro dobon ponorso do
ucuordo con un piodru-pupol o rijoru sobro quin vu u iniciur lu ucruucin consisro on
oplicur ol problomu quo osr oscriro on ol lorroro y ol orro riono quo ucruur on lu
formu como lo roc su lorroro do rospuosru sociul. lo nocosiru docirlo u su puroju cul
os lu rouccin quo osr ucruundo, slo roprosonrurlu.
r( Por ojomplo, si lu porsonu dico roprob muromricus osro mos, quion rruo ol lorroro do
indiforonciu, puodo docirlo Ah, roprobusro o irso, mosrrundo indiforonciu. O puodo
cumbiur do romu, huciondo vor quo no lo imporru quo lu orru huyu roprobudo. Ln oso
momonro, lus dos porsonus rruron do durso cuonru do qu sionron, runro por sor
indiforonros como por rocibir osu rouccin sociul. Cuundo rorminon, buscun u orru
puroju y ropiron rodo ol procodimionro do roprosonrucin.
2s( Al rorminur, pidu ul qrupo quo so sionro y rofloionon sobro lu oporionciu vividu, qu
sinrioron, do qu so dioron cuonru y qu dosoun puru su sociodud.
$Q\VQf[X^QR WQ TSUQ^W[lTPQ
22( Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
Cuundo dijoron lo quo los sucodu y los rospondioron con juicios, culpndolos o con
indiforonciu, iqu los hicioron sonrir7 iQu nivol do compromiso sociul vioron on osus
rospuosrus7
Cuundo los/lus upoyuron, iqu sinrioron7 iHubun rocibido unros upoyo do osus
porsonus7 iPorcibioron ulqn nivol do compromiso sociul por osu rospuosru7
iSolumonro puodon upoyurlos/us sus mojoros umiqos y umiqus7
.[QUUQ WQ VT RQR[c^
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
2'( Comonro Si pudiorun ovuluur su purricipucin sociul on cuunro ul upoyo u sus
compuoros y compuorus, u su upoyo donrro do sus fumilius y on su comunidud,
vocindurio o coloniu, iqu culificucin so durun7 (upunro lus culificucionos on ol
pizurrn).
23( Huqu con lus culificucionos unu qrficu, rublu u orro quo roprosonro ol nivol do
compromiso sociul dol ulumnudo con su sociodud y dospus, proqunro si oso os ol ripo
do soliduridud quo quioron puru su pus, si croon quo os lo quo so moroco su sociodud o
rionon un idoul muyor. Muosrro sonsibilidud huciu los comonrurios y morivo u consrruir
unu conscionciu sociul muyor.
3( $QR]VYTWXR
"UXW]_YX
T( Iormo ocho oquipos, onrrquolos unu currulinu do color y lu disposicin do sus
murcudoros.
`( Soliciro quo cudu oquipo convorso sobro sus opocrurivus o idoulos sobro un Mico
solidurio. Huqu nfusis on quo croor on un mundo mojor, con un comporrumionro ms
humuno y cooporudor, iniciu con lu idou, on lu formucin do morus y os lu buso do lu
sociodud on lu quo ollos y ollus crocorn. Propicio quo cudu miombro do los oquipos
oproso sus comonrurios.
_( Muosrro ul qrupo lus imqonos Apoyo sociul, por su ulqn qrupo dosou colocurlus on
sus currulinus.

89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
22u
Lpliquo lu roulizucin do compromisos
W( Vun u oscribir on lu currulinu ol rrulo Por un Mico ms solidurio. Dospus,
dolinour su muno on lu currulinu y oscribir on su inrorior u qu dosou compromororso
puru un Mico ms solidurio. Puodon oscribir o dibujur un compromiso puru cooporur
ms con sus compuoros y compuorus, on su fumiliu o on su vocindurio o coloniu.
Roulmonro unoron uquollo quo osrn dispuosros/us u hucor, muosrron su muduroz y sus
hubilidudos puru ponsur rumbin on ol bion comn.
Q( Pormiru quo cudu oquipo oponqu sus currulinus y djolus on lus purodos dol uulu por
unus somunus. Aprovocho ol momonro puru opinur sobro lus nocosidudos do
coluborucin y soliduridud quo usrod sionro quo ol qrupo nocosiru roforzur. Al finul,
foliciro ul qrupo y muosrro su roconocimionro huciu su culidud como soros humunos.
&dTV]T_[c^
Coqnirivu
Comprondo lu diforonciu onrro muosrrus do upoyo y lu indiforonciu cuundo ulquion nocosiru
uyudu.
Confirmucin iCul os puru ri lu diforonciu7

Afocrivu
Mo doy cuonru do lo quo puodon sonrir lus porsonus cuundo rocibon rochuzo o indiforonciu
unro sus siruucionos porsonulos.
Confirmucin iQu porcibos quo sionron lus porsonus on siruucionos us7

Conducruul
Puodo hucor ulqo por uyudur y consrruir un Mico ms solidurio, cuundo monos cudu
somunu.
Confirmucin iQu hucos o puodos hucor cudu somunu por un Mico ms solidurio7

















(F* '-1201,340- ,.5601470- -AG2, D2,7,B64EB ., 74A/,B640 H 7NB65/A- 0O,6147A-* <,L1A ., D24J0240
221
@( "XR[`VQR R[Y]T_[X^QR e R] RXV]_[c^
&RYUTYQZ[T QW]_TY[dT ' STUT RQfYX WQ SU[bTU[T
"XU ]^ <if[_X RXV[WTU[X
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










89:;' )* '<;:9;'=%9< '$>&9;?%9<
222
A( #^QfXR
Anoo 2.1 Hoju Rospuosru sociul

$QRS]QRYT RX_[TV

!uzqur, culpur

Criricur

Sor indiforonro

Dur nimo

Mosrrur ompuru

Informur

Ofrocor cooporucin



"#$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 084/.61& )9*/',01&$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
228
Anoo 2.2 Iorroros Mo pusu, quo

Mo pusu, quo
Mo pusu, quo
Mo pusu, quo



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
224
Anoo 2.8 Iorroros Rospuosru sociul

!uzqo, culpo
Cririco
Soy indiforonro
Doy nimo

"#$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 084/.61& )9*/',01&$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
225
Muosrro
ompuru
Informo
Ofrozco
cooporucin











=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
22u
Anoo 2.4 Imqonos Apoyo sociul








"#$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 084/.61& )9*/',01&$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
227








=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
228











22u
!"
$%&'(&$)*(%
$+,-(&*.(% %/0'$
1'$.$2-*32 +$ 4(
.*/4$2-*( 5 $'/&*%6/






















=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
28u


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
281
!"#$%#!&'% ) * +, -. /$!%00'12%3
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 -8>9;87 :; A8>958>5



B7<?6 Lrorismo -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Diforonciurn divorsos ripos do
violonciu.
Aprondorn osrruroqius bsicus puru
rouccionur u divorsos ripos do
violonciu.
Idonrificurn porsonus udulrus
confiublos puru donunciur.

C5@;8>5<;=
Anoo 8.1 Turjorus vcrimus infunrilos.
Anoo 8.2 Turjorus ripos do violonciu.
Anoo 8.8 Turjorus porsonus violonrus.
Tumuo curru puru urmur cusos y
umpliudus puru fiqurus do purod.
Hojus bluncus. Unu por purricipunro.
Ipicos do color dol ulumnudo.
Cinru udhosivu.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Si un nio o niu propono unu
conducru violonru, os nocosurio
docirlo quo no os corrocro y
donunciur.
2. Si unu porsonu qrundo propono unu
conducru violonru, os nocosurio rrurur
do ulojurso y donunciur.
8. lios y nius rionon dorocho u
rochuzur lus conducrus violonrus y lu
rosponsubilidud do inronrur
donunciur.
"EF@;95
Diforonros ripos do
violonciu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Circunsrunciul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol munojo do
siruucionos
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
-585 JE; <7= 6>M7= N <5= 6>M5= 5A8;6:56 5
8;5GG>7658 :; 5GE;8:7 5 =E= A7=>F><>:5:;=
56@; A87A7=>G>76;= 7 G76:EG@5= O>7<;6@5=P ;=
6;G;=58>7 JE; AE;:56 >:;6@>Q>G58 GER<;=
G76:EG@5= =76 G<5=>Q>G5:5= G797 O>7<;6@5=
5=S G797 7AG>76;= ;=A;GSQ>G5=P =;6G><<5= N
G<585= A585 8;5GG>7658 5 <5= 9>=95=4
!=@5 ;:EG5G>?6 ;= >9A78@56@; 95= 67 A78
;<<7 =E=@>@EN; <5= 8;=A76=5F><>:5:;= :;
GE>:5:7 N A87@;GG>?6 JE; <5= A;8=765=
5:E<@5= :;F;97= 5 <7= N <5= 9;678;= :;
;:5:4
!=@5 ;=@85@;H>5 @59F>K6 8;=G5@5 <5 :>Q;8;6G>5
;6@8; E65 G76:EG@5 5FE=>O5 >6Q56@>< N <5 :;
A;8=765= 95N78;=4 !=@5 :>=@>6G>?6 ;=
>9A78@56@; A78JE; <5 >6@;6G>765<>:5: ;6 <5
G76:EG@5 O>7<;6@5 ;= 9EN :>Q;8;6@; ;6
59F5= ;:5:;=4 %:;9R=P A585 G76=>:;858 E65
G76:EG@5 ;8?@>G5 G797 5FE=>O5P =; 8;JE>;8;
:; G7;8G>?6 7 :; E65 :>Q;8;6G>5 :; ;:5: :;
5<8;:;:78 :; GE5@87 5M7=4
%:;9R= :; A8797O;8 <5 G5A5G>:5: A585
;=@5F<;G;8 <S9>@;= 5 G76:EG@5= O>7<;6@5=
;6@8; A58;= N ;< 5<;D59>;6@7 56@; A;8=765=
95N78;=P @59F>K6 =; ;6=;M5 <5 >9A78@56G>5
:; <5 :;6E6G>5P O>=@5 G797 ;< 5G@7 :;
G79;6@58 5 E65 A;8=765 :; G76Q>56T5 JE;
AE;:5 A87@;H;8 5 <7= 6>M7= N <5= 6>M5=P G76
;< 7FD;@>O7 :; JE; <5= A;8=765= 5:E<@5=
AE;:56 8;5GG>7658 N :>=9>6E>8 5=S <5
A7=>F><>:5: :; JE; @5<;= Q7895= :; 5FE=7 =;
8;A>@564
U>65<9;6@;P ;= @85=G;6:;6@5< JE; 6>M7= N
6>M5= G79A8;6:56 JE; A;8=765= :; :>O;8=5=
;:5:;= AE;:;6 G79;@;8 G76:EG@5= O>7<;6@5=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
282
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). W/$;5GG>7653X
'6@87:EGG>?6
+4 Iu rorcoru purro do su souulidud os lo boniro quo sionron on su cuorpo. Usrodos rionon
dorocho u sonrir uqrudublo y su cuorpo los uvisu cuundo oso sucodo y los huco sonrir
bion. Por ojomplo, si osrn sucios/us y so buun, ol cuorpo sionro uqrudublo por osrur
limpio. Si rionon fro y ulquion los/lus cubro con unu munru, su cuorpo sionro uqrudublo
y oso os suludublo. Sin omburqo, cuundo lus porsonus usun lu violonciu huciu usrodos,
puodo lusrimurlos/us y no hucorlos/us sonrir uqrudublo, sino dosuqrudublo y oso no
doboru do sucodor. Puru quo uprondun qu os lu violonciu y qu puodon hucor si
ulquion los propono unu conducru violonru, quo los puodo hucor duo, huromos lu
ucrividud lRouccionul.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCulos ripos do violonciu conocon7
iPor qu croon quo lu violonciu huco duo7
iQu hucon cuundo ulquion inronru ojorcor unu conducru violonru7
%G@>O>:5:;=
)4 Coloquo lus fiqurus do porsonus violonrus on lu purod, unu on cudu ludo dol uulu.
Dospus, opliquo ul qrupo quo juqurn u udivinur cusos quo los sorvirn puru subor
cmo rouccionur cuundo ulquion quioru usur lu violonciu y puru ollo, primoro rovisurn
lus rurjorus puru formur los cusos.
Z4 Muosrro los rros ripos do rurjorus y unulcolus con ol qrupo. Primoro opliquo los ripos
do violonciu dundo ojomplos do cudu uno on cuunro onsoo cudu rurjoru. Dospus,
opliquo lus rurjorus do porsonus violonrus, huciondo nfusis on quo runro porsonus
qrundos como chicus puodon comoror conducrus violonrus y quo osro no os suludublo.
Iinulmonro, muosrro quo on osru ucrividud, lus porsonus quo osrn on poliqro do rocibir
lu violonciu son los nios y lus nius.
[4 Puru dofinir los ripos do violonciu, puodo comonrur violonciu vorbul, os cuundo ulquion
dico qrosorus o pulubrus quo ofondon. Violonciu fsicu, os cuundo ulquion qolpou, poqu,
purou u unu porsonu o rompo sus objoros. Violonciu souul, so llumu rumbin ubuso
souul y os cuundo ulquion ms qrundo quo usrodos ucuriciur sus qonirulos y violonciu
sociul, os cuundo unu porsonu rochuzu u ulquion o lo criricu slo por su color do piol, por
su formu do vosrir o por cmo so vo, y rumbin so llumu discriminucin. Cuundo
opliquo ol ubuso souul, ucluro lu diforonciu onrro rocur, rovisur y ucuriciur.
\4 Indiquo ul qrupo quo por filu (o mosu) udivinurn on cudu cuso, quin os lu porsonu on
poliqro, cul os ol ripo do violonciu y quin quioro usur lu violonciu y, cuundo lu porsonu
violonru sou un nio o unu niu, irn u osu fiquru on lu purod y lo dirn lo usos lu
violonciu, lo huco duo u lus porsonus y dospus irn con usrod y lo conrurn lo
sucodido, donunciurn. Y, cuundo lu porsonu dol cuso sou ms qrundo quo ollos y ollus,
onroncos so ulojurn y luoqo irn u donunciur con usrod lo sucodido.
]4 Monciono un ojomplo, upoyndoso on un rro do rurjorus Unu niu (rurjoru 1), osr on
poliqro porquo ulquion quioro.usur lu violonciu fsicu (rurjoru 2), y osu porsonu os.
lun niol (rurjoru 8), lRouccionul As, indiquo ul qrupo quo on oso cuso, lu filu quo
udivin ol cuso rondru quo ir u lu imuqon dol nio, poqudu on lu purod, y docirlo lo
usos lu violonciu, lo huco duo u lus porsonus y dospus ucudu u donunciur o docirlo u
usrod lo sucodido. Ropiru orro ojomplo usundo u unu porsonu qrundo como posiblo
uqrosor/u.
^4 Pidu u divorsos/us nios y nius quo soloccionon unu rurjoru do cudu ripo y colquolus
on ol pizurrn sin quo ulumnos y ulumnus voun lu imuqon, volroudu. locosiru formur

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
288
cuurro juoqos do rros rurjorus, cudu uno con unu rurjoru do vcrimu, orru do violonciu y lu
rorcoru do porsonu violonru, on oso ordon. Ll muosrro y lu muosrru s rovisun cul
imuqon so osr colocundo on cudu hiloru do rurjorus.
_4 Inicio lu ucrividud con unu filu do nios y nius, y proqunro iQuin croon quo osr on
poliqro7 Si urinun, volroo lu rurjoru dol nio o lu niu. Si no, diqu llo, no os un nio ol
quo osr on poliqrol, iquin sor onroncos7
+`4 Ropiru ol procodimionro con los ripos do violonciu husru quo udivinon cul os y
finulmonro, cuundo obronqu lu porsonu violonru, dospus do comonrur, por ojomplo lS,
os unu mujor qrundol, diqu rumbin lRouccionul Puru quo nios y nius so ulojon lo ms
quo puodun do osu fiquru dol suln y luoqo unmolos/us u donunciur con usrod.
++4 Ropiru lu ucrividud con lu siquionro hiloru do rurjorus y lu filu u lu quo lo rocu su rurno,
husru quo rodo ol qrupo huyu purricipudo.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+V4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iCulos formus do violonciu oisron7 - Vorbul, fsicu, souul y sociul.
iPor qu no os suludublo lu violonciu7 - Huco duo u lus porsonus.
0>;88; :; <5 =;=>?6
+)4 Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo. A rruvs do lus siquionros proqunrus y
uprovocho puru roforzur los monsujos principulos do lu sosin
Si un nio / unu niu, los dico quo vu u ucuriciur sus qonirulos, iqu puodon hucor7
Y si lo quioro hucor unu porsonu ms qrundo quo usrodos, iqu puodon inronrur
hucor7

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Inviro ul qrupo u ponsur on culos porsonus udulrus puodon confiur puru donunciur
cuundo unu porsonu quioru usur lu violonciu con ollos y ollus. Posroriormonro, onrroquo
unu hoju u cudu ulumno/ulumnu y pdulos quo dibujon u osu porsonu.
F4 Acrquoso puru rovisur quo son porsonus do ciorru odud, quo puodun proroqor y
oscuchur u los nios y lus nius.
G4 Proqunro u los nios y u lus nius cul puodo sor su compromiso dorivudo do lo
uprondido on lu sosin y oscucho sus comonrurios.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S lo quo os lu violonciu.
Confirmucin iQu os puru ri lu violonciu7

Afocrivu
Roconozco quo lu violonciu huco duo.
Confirmucin iQu sionros cuundo unu porsonu usu lu violonciu7

Conducruul
S cmo rouccionur si unu porsonu quioro usur lu violonciu.
Confirmucin iQu puodos hucor7


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
284
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 A8>9;87 :; A8>958>5
/$;5GG>7653
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
285
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Turjorus vcrimus infunrilos


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
28u




"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
287



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
288









"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
28u


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
24u




























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
241



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
242




























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
248
Anoo 8.2 Turjorus ripos do violonciu


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
244



"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
245



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
24u



"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
247



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
248



"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
24u


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
25u




























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
251
Anoo 8.8 Turjorus porsonus violonrus




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
252





"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
258





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
254





"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
255





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
25u





"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
257




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
258

































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
25u
!"#$%#!&'% ) * V, -. I0bC1 c! d'$e%"L
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 ";HE6:7 :; A8>958>5







B7<?6 Lrorismo -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Aprondorn u oprosurso u rruvs do
lu comunicucin unro siruucionos
ubusivus.
Lprosurn sus sonrimionros y
propuosrus do solucin unro
siruucionos ubusivus donrro dol qrupo.

C5@;8>5<;=
Anoo 8.1 Turjorus puru rurnos.
Anoo 8.2 Turjorus iCmo lo dirus7
Anoo 8.8 Hoju Vumos u
rosporurnos. Ampliudu.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. lios y nius rionon dorocho u
oprosurso cuundo sionron quo unu
siruucin os ubusivu o injusru.
2. .Puru dofondorso unro siruucionos
ubusivus, os imporrunro pururso
dorocho, hublur do fronro, con culmu
y con un rono do voz cluro.
8. lios y nius rionon lu
rosponsubilidud do cooporur puru
crour un umbionro do rosporo u su
ulrododor.
"EF@;95
Rouccionos unro
divorsos ripos do
violonciu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Individuul,
Circunsrunciul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol munojo do
siruucionos
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
!< E=7 :; <5 G79E6>G5G>?6 A585 8;=A76:;8 5
=>@E5G>76;= 5FE=>O5=P >6DE=@5= 7 67
=5<E:5F<;=P ;= E67 :; <7= A8>6G>A5<;=
8;GE8=7= A585 A8;O;6>8 N :;@;6;8 :>O;8=7=
@>A7= :; O>7<;6G>54 "> F>;6 67 ;= A7=>F<;
5:DE:>G58 @7:5 <5 8;=A76=5F><>:5: :; :;@;6;8
<7= 5FE=7= ;6 <7= 6>M7= N <5= 6>M5=P =S ;=
A7=>F<; ;6=;M58 f5F><>:5:;= :;
G79E6>G5G>?6 G797 8;=AE;=@5 5 <5 O>7<;6G>5P
N ;68>JE;G;8 5=S =E= 7AG>76;= A585
;=@5F<;G;8 <S9>@;= N =E G5A5G>:5: :;
:;6E6G>54
%=S G797 =; ;:EG5 A585 =;6=>F><>T58 =7F8;
<7= :;8;Gf7= :; <7= 6>M7= N <5= 6>M5=P
@59F>K6 ;= 5:;GE5:7 JE; 5A8;6:56 5
O;8F5<>T58 :; 956;85 Q>89;P G<585 N 595F<;P
G76 5<@5 A7=>F><>:5: :; 7F@;6;8 FE;67=
8;=E<@5:7=4 -78 ;=7P ;=@5 ;=@85@;H>5 =; F5=5
;6 ;D;9A<>Q>G58 N 97=@858 8;=AE;=@5=P AE;=
;6 <5 8;A8;=;6@5G>?6 ;= A7=>F<; 5NE:58 5<
5<E965:7 5 9;D7858 =E G5A5G>:5: A585
;aA8;=58=;4
d; <5 9>=95 Q7895P WI0?97 <; :>8S5=LX
Q5O78;G; JE; 6>M7= N 6>M5= AE;:56
:>=@>6HE>8 :>=@>6@7= @>A7= :; =>@E5G>76;=
5FE=>O5= N5 JE; K=@; ;= E6 A8>9;8 A5=7 A585
8;G767G;8 <5 6;G;=>:5: :; ;=@5F<;G;8 <S9>@;=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2uu
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). WI0?97 <; :>8S5=LX
'6@87:EGG>?6
+4 Iu rorcoru purro do lu souulidud os muy boniru, porquo so rolucionu con lu cupucidud
do su cuorpo do sonrir uqrudublo, y pormiro quo soun ms folicos, los uyudu u disfrurur
lu vidu, y buscur quo sus ucrividudos los huqun sonrir bion, disfrurur lu vidu y ovirur
uquollo quo lo huco sonrir dosuqrudublo ul cuorpo. Ius porsonus rionon dorocho u sonrir
boniro on su cuorpo.
V4 Sin omburqo, huy ocusionos on quo lus porsonus, con sus conducrus, nos hucon sonrir
dosuqrudublo runro on ol cuorpo como on los sonrimionros, ospociulmonro cuundo
sucodon ovonros injusros, ubusivos como cuundo ulquion no roconoco sus dorochos o so
uprovochu do usrodos. Cuundo oso sucodo, os muy imporrunro quo usrodos, si puodon,
rospondun con pulubrus puru doronor lo quo sucodo o puru uvisur u porsonus do su
confiunzu, puru quo puron los ubusos.
)4 Tumbin os imporrunro ul usur pulubrus puru dofondorso, puru donunciur ulqo quo
sucodo o puru osrublocor lmiros u lus porsonus, lo huqun con firmozu, muy bion
purudos/us, con un rono do voz cluro, quo so onriondu muy bion y con umubilidud,
nuncu usundo lu violonciu. Puru quo uprondun u comunicurso us, huromos lu ucrividud
iCmo lo dirus7.
-8;Y;O5<E5G>?6
Z4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
Cuundo ulquion so uprovochu do orru porsonu o cuundo ulquion lo quiru un dorocho u
unu porsonu, son do vurios ripos, iculos ojomplos do ubusos conocon7
iCmo croon quo doborun inronrur rouccionur cuundo ulquion los propono unu
siruucin ubusivu7
iLs udocuudo polourso puru dofondor sus dorochos7
%G@>O>:5:;=
[4 Muosrro ul qrupo los dos ripos do rurjorus do los unoos 2.1, rurjorus puru rurnos y 2.2,
rurjorus iCmo lo dirus7. Lnsoo quo srus rionon dos purros. Unu, con lu siruucin
quo onfronrurn y lu orru, con un monsujo puru ol qrupo.
Lpliquo ol procodimionro
\4 Iormurn un crculo y so numorurn dol uno ul sois. Ln ol conrro, colocur lus rurjorus
iCmo lo dirus7. Con lus rurjorus do rurnos, sucur sin vor unu y sru dir quinos so
pururn y durn rodu unu vuolru ul crculo, por fuoru. Por ojomplo, si lu rurjoru do rurnos
dico dos, quionos soun nmoro dos, so purun y dun rpido unu vuolru comploru ul
crculo, husru quo lloquon nuovumonro u su luqur.
]4 Iu primoru y lu soqundu porsonu quo lloquon u su luqur romurn, dospus do huborso
sonrudo, unu rurjoru dol conrro. Uno u uno, loorn lu siruucin, ompozundo con iCmo
lo dirus.7 (Ljomplifiquo con unu rurjoru). Lnroncos, yo ucruur como si fuoru lu orru
porsonu y usrodos ucruurn cmo lo dirun, Rocuordon, bion purudos/us, hublundo con
rono do voz firmo y cluru, sin qrirur, y con umubilidud. Yu quo lo huyun loqrudo, loorn
ol monsujo do lu rurjoru puru rodo ol qrupo y roporiromos ol procodimionro.
^4 Como on cuulquior ucrividud, os imporrunro rosporur lus roqlus. Si ulquion so cruzu por
ol crculo puru lloqur primoro u su luqur, osu porsonu no podr usur lu rurjoru y pordor
un rurno, porquo rumbin no rosporur lus roqlus do los juoqos o ucrividudos, os unu
formu do ubuso o do uprovochurso do los doms y oso no lo vumos u pormirir.
_4 Roulico lu ucrividud husru rorminur con rodus lus rurjorus. Sou pucionro y si os nocosurio,
ropiru lu ucruucin on dos o rros ocusionos husru quo ol nio o lu niu puodu vorbulizur
udocuudumonro su rospuosru. Usrod roprosonrur siompro u lu porsonu involucrudu on
lu siruucin y ol nio o lu niu quo puso ul conrro, rospondor iCmo lo dirus7

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
2u1
+`4 Cuundo upurozcu lu rurjoru rolucionudu con ubuso souul, rocuordo ul qrupo quo cuundo
unu porsonu ms qrundo quo ollos/us los inviru u ucuriciur los qonirulos, no os un juoqo
y so llumu ubuso souul. Diforoncio ucuriciur do rovisur y rocur uccidonrulmonro.
Cuundo ucro osru rospuosru, upoyo ufocrivumonro ul monor quo lo dico, folicrolo por
oprosurlo, promrulo quo lo proroqor do osu porsonu y quo ir u hublur con sru.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
++4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
Cuundo unu porsonu los propono unu siruucin ubusivu, iqu os ms udocuudo, quo so
quodon culludos o quo rruron do ponor un lmiro7 - Alojurso o rrurur do ponor lmiro.
Puru ojorcor su dorocho ul rosporo, icmo nocosirun oprosurso7 - Amublomonro.
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo
+V4 Puru ronor un qrupo suludublo, os nocosurio quo soun rosporuosos/us y no so
uprovochon do los doms. Y, como yu lo uprondioron, rionon dorocho u oprosurso con
cluridud. Lnroncos, si ulquion dol qrupo pionsu quo huy unu siruucin ubusivu o injusru
quo dobu purur, pusur ul fronro y lo dir. Dospus, unulizuromos qu propuosrus rionon
puru quo osos ubusos dojon do pusur y oloqiromos unu opcin.
+)4 Pormiru quo ulqunos nios y nius so oproson o inviro u buscur solucionos do ucuordo
u sus cupucidudos y hubilidudos. Cuundo lu solucin osr on munos dol muosrro y lu
muosrru, si osr dispuosro u roulizur ol cumbio, dqulo. Guo ul qrupo puru quo lus
propuosrus soun formus no violonrus do rosolvor lus siruucionos.
+Z4 Ioliciro ul qrupo por su cupucidud puru oprosurso udocuudumonro, ojorcor sus dorochos
y buscur propuosrus do cumbio.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Lnsoo lu hoju Vumos u rosporurnos y monciono quo oscribirn unu sorio do roqlus
quo ollos y ollus quiorun hucor puru compromororso u ronor un qrupo libro do ubusos.
F4 Iormo oquipos do rros porsonus y soliciro quo pionson unu roqlu puru ovirur los ubusos
on ol qrupo. Dospus, los qrupos oscribirn su roqlu on lu hoju, como un roqlumonro
sociul inrorno.
G4 Puru rorminur, pidu quo quion roulmonro ronqu disposicin puru rosporur ol roqlumonro,
puso y firmo lu hoju Vumos u rosporurnos. Dojo lu hoju do rrubujo on lu purod y uyudo
ul qrupo u rocordur ol roqlumonro cuundo so prosonron siruucionos ubusivus.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S cmo puodo oprosurmo unro unu siruucin ubusivu.
Confirmucin iCmo puodos hublur y pururro cuundo ro dofiondus7

Afocrivu
Mo ufocru cuundo so pormiron ubusos on mi qrupo oscolur.
Confirmucin iQu sionros cuundo ulquion ubusu on ru suln7

Conducruul
Conozco mi rosponsubilidud puru rosporur u lus porsonus.
Confirmucin iCmo podrus sor ms rosporuoso / rosporuosu on ru qrupo oscolur7

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u2
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 =;HE6:7 :; A8>958>5
I0?97 <; :>8S5=L
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
2u8
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Turjorus puru rurnos


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u4





"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
2u5



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2uu







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
2u7




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u8


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
2uu

Anoo 8.2 Turjorus iCmo lo dirus7



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
27u



















"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
271





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
272













"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
278





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
274








"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
275





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
27u







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
277





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
278







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
27u





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
28u






"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
281




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
282







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
288





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
284







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
285





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
28u






"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
287




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
288



































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
28u
Anoo 8.8 Hoju Vumos u rosporurnos


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2uu


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
2u1
!"#$%#!&'% ) * ), -. !g-$h"%c1P "i-h$%c1P d!2j20'%c1
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 #;8G;87 :; A8>958>5



B7<?6 Lrorismo
-87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Comprondorn quo ol miodo u
donunciur os osporublo, mus no
suporurlo fuvoroco lu conrinuucin do
lus umonuzus y los ubusos.
Aprondorn osrruroqius bsicus puru
munojur los miodos.
Idonrificurn porsonujos corcunos con
quionos puodon donunciur cuundo
rionon miodo o son umonuzudos.
Ofrocorn upoyo omocionul unro los
miodos infunrilos.

C5@;8>5<;=
Hojus do color. Unu por purricipunro.
Ipicos do coloros dol ulumnudo
Anoo 8.1 Cuncin Lprsulo,
suprulo, donnciulo. Ampliudu.
Anoo 8.2 Iiqurus Donnciulo.
Turjorus bluncus rumuo fichu
biblioqrficu. Unu por purricipunro.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Todus lus porsonus podomos sonrir
miodo, os osporublo cuundo lu monro
quioro proroqornos, no huy ruzn
puru quo ulquion so uvorquonco por
sonrirlo.
2. Puru ufronrur ol miodo unro lus
umonuzus, os imporrunro oprosurlo,
ponsur lo quo puodo sucodor si so
oculru, rocordur quo lu vcrimu do lu
umonuzu nuncu riono lu culpu do lo
sucodido y buscur u unu porsonu do
confiunzu puru donunciur.
8. Sonrir upoyo omocionul por un sor
quorido puodo uyudur u lus porsonus
u suporur sus miodos.
"EF@;95
Donunciu do lu
violonciu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Individuul,
Circunsrunciul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru lu vidu on
sociodud
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
2E9;87=7= 5FE=7= =;aE5<;= N :; @7:5 S6:7<;
67 =76 :;6E6G>5:7=4 0E56:7 <5 OSG@>95 :;
59;65T5= 7 :; 5FE=7= ;= E6 6>M7 7 E65
6>M5P ;< 9>;:7 5 ;aA8;=58 <7 JE; =EG;:; ;=
>6@;6=74 !=@; 9>;:7 @>;6; JE; O;8
A8>6G>A5<9;6@; G76 @8;= Q5G@78;=.

54 08;;8 JE; =; <;= O5 5 GE<A58 7 8;H5M58
A78 <7 =EG;:>:74 !6 ;=@; G5=7P ;< 9>;:7
A8>6G>A5< ;= f5G>5 <7= A5:8;= N <5=
95:8;= :; Q59><>54
F4 !=@58 8;G>F>;6:7 59;65T5= A78 A58@; :;
JE>;6 588;9;@; N G8;;8 JE; K=@5= =S =;
<<;O58R6 5 G5F7 => f5F<54
G4 -;6=58 JE; 67 =; <;= G8;;8R 7 JE; =; <;=
DETH58R4

-78 ;=@5 85T?6P ;= >9A78@56@; G76O;8=58
=7F8; ;< @;95P ;<>9>658 <5= ;@>JE;@5=
6;H5@>O5= 5=7G>5:5= 5 <5 ;aA;8>;6G>5 :;
=;6@>8 9>;:7 kJE; ;6 <7= f79F8;= 5:;9R=
5:JE>;8; E65 G5@;H78S5 =7G>5< :;
:;=A8;=@>H>7 N Q5<@5 :; O5<78l N A8797O;8
5F>;8@59;6@; <5 :;6E6G>5 G797 9;:>7 A585
:;@;6;8 <5= 59;65T5= N A7=>F<;= 5FE=7=P
=;aE5<;= 7 674
U>65<9;6@;P 5:;9R= :; G76=>:;858 ;=@7=
;<;9;6@7=P <5 ;=@85@;H>5 A;89>@; JE; 6>M7= N
6>M5= =; 7Q8;TG56 5A7N7 ;97G>765< N
9E;=@8;6 :>=A7=>G>?6 A585 5A7N58 N 5G;A@58
5 =E= G79A5M;87= N G79A5M;85= ;6
979;6@7= :; 9>;:7P =>6 JE; ;=@7
8;A8;=;6@; JE; @7:7 ;< A87G;=7 :;F5 =;8
=7<EG>765:7 A78 9;678;= :; ;:5:4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u2
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). !aA8K=5<7P =EAK85<7P :;6m6G>5<7
'6@87:EGG>?6
+4 Iu rorcoru purro do su souulidud riono quo vor con lu cupucidud dol cuorpo do sonrir
uqrudublo do divorsus munorus. Ln lu nioz, por ojomplo sionron uqrudublo ul divorrirso,
cuundo so buun, cuundo los/lus upupuchun, cuundo duormon y doscunsun o cuundo
von, rocun, oscuchun o huolon ulqo quo los uqrudu. Poco u poco, su cuorpo ompiozu u
idonrificur nuovus sonsucionos uqrudublos y su cuorpo so los huco subor. Lsro lo sucodo
u rodus lus porsonus.
V4 Sin omburqo, huy siruucionos, conducru o porsonus quo no los hucon sonrir us, por ol
conrrurio, los provocun mulosrur, molosriu o husru dolor. Por ojomplo, cuundo lus
porsonus ubusun fsicumonro o souulmonro, o los umonuzun, oso puodo provocur
mulosrur, miodo, unqusriu. Abuso fsico os cuundo ulquion qolpou, julu, o poqu y ol
ubuso souul os cuundo unu porsonu ms qrundo, ucuriciu los qonirulos do un nio o
niu, ol pocho o lus nulqus u orru curiciu souul quo no doboru sucodor onrro poquoos
y qrundos, rodo osro puodo producir mulosrur on los sonrimionros y on ol cuorpo.
)4 A vocos, cuundo lus porsonus quioron ubusur o soquir ubusundo, umonuzun, diciondo
quo vu u pusur ulqo muy qruvo, puru quo los nios y lus nius so quodon culludos,
porquo so uprovochun do su odud y do quo s croon on lus umonuzus y onroncos so
sionron con mucho miodo y us, no dicon lo quo los pusu. Ll problomu, os quo si nios y
nius no cuonrun lo quo pusu, los udulros no podomos durnos cuonru y por oso, no los
proroqomos. Y lus porsonus quo ususrun, los umonuzun cudu voz ms, puru quo siqun
quurdundo ol socroro. Por oso, puru quo comprondun quo os imporrunro rrurur do
oprosur los miodos y doronor lus umonuzus, huromos lu ucrividud Lprsulo, suprulo,
donnciulo.
-8;Y;O5<E5G>?6
Z4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQu siruucionos los dun miodo u usrodos7
iPor qu croon quo muchos nios y nius no oprosun sus miodos, do cuulquior ripo7
%G@>O>:5:;=
[4 Monciono quo rodus lus porsonus podomos sonrir miodo, quo osro os suludublo porquo
ol miodo os unu formu do lu monro y ol cuorpo do uvisur quo os nocosurio proroqorso y
no huy ruzn puru uvorqonzurso por sonrirlo.
\4 Lnrroquo u cudu ulumno/u unu hoju do color y soliciro quo lu dividun on dos purros. Iu
primoru dir Mi miodo os y lu soqundu Mi upoyo os.
]4 Ln lu primoru purro, dibujurn un miodo quo sionrun, yu sou huciu unu porsonu o unu
siruucin, unu umonuzu o cuulquior miodo quo huyun sonrido rocionromonro.
^4 Ln lu soqundu purro, oscribirn u). Qu pusuru si ol miodo so volvioru roulidud. b). Qu
os ms probublo, quo puso si cullun ol miodo o si lo hublun. c). Ln quin puodon
upoyurso o u quin puodon conrurlo su miodo, quo puodu uyudurlos u orionrurlos.
_4 Pormiru quo cuonron su miodo. Ln osru fuso, ms quo inronrur oliminur ol miodo, lo
imporrunro os quo pormiru quo nios y nius hun dudo los primoros pusos puru ufronrur
un miodo oprosurlo do ulqunu munoru, cuosrionur si roulmonro ol ovonro no sucodor
solumonro por quurdurlo o si mojorur ol oprosurlo y do iquul imporrunciu, ponsur on
porsonus u lus cuulos so puodo rocurrir.
+`4 Por su purro, os nocosurio quo muosrro ompuru y pormiru u los nios y lus nius unu
oporionciu on lu quo conruron sus miodos y nudio so burl do ollos, ni los juzqo, ni los
cusriq. Rosulro osros uspocros on diforonros momonros mionrrus ol qrupo oprosu sus
miodos.
++4

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
2u8
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+V4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iPor qu sionron miodo lus porsonus, puru qu sirvo7 - Ls unu ulorru puru
proroqornos.
Si ulquion riono un qrun miodo iqu os ms probublo, quo ol miodo so cumplu si lo
dico o si no lo dico7 - Quo sucodu si no so dico.
iPuru qu umonuzun ulqunus porsonus quo quioron ubusur7 - Puru quo lu vcrimu no
diqu lo quo sucodo.
iA quin so puodo rocurrir si ulquion umonuzu o ususru o si sionron cuulquior miodo7
-Porsonujos quo surqioron on sus ulrornurivus pudros, mudros, orros purionros,
hormunos/us, muosrros y muosrrus, policu, orc.
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
+)4 Puru urilizur lu cuncin dol unoo 8.1, os nocosurio quo proviumonro ol muosrro / lu
muosrru, pionso un rirmo y un builo puru onsourlu. Tumbin os posiblo quo ol builo sou
invonrudo por miombros dol qrupo.
+Z4 Coloquo lu cuncin Lprsulo, suprulo, donnciulo, on ol pizurrn y onsolu ul
qrupo. Tumbin cuolquo on disrinrus purodos lus fiqurus Mi upoyo os, y roviso con ol
qrupo lus opcionos quo rionon puru conrur sus miodos. Si ol qrupo dosou uqroqur u orru
porsonu o fiquru, puodo oscribir oso nombro y colocurlo on unu purod.
+[4 Dospus, formo un crculo con los nios y lus nius do pio, durn vuolrus o irn
cunrundo ol romu musicul y cuundo diqun ol miodo do. usrod dir ol nombro do un
ulumno / ulumnu. sro/u, dir cul os su miodo y ol rosro dol qrupo rorminur ol cunro
con Lprsulo, suprulo, donnciulo y ul rorminur do docir donnciulo, nios y nius
irn con rupidoz u lu fiquru do lu purod u lu quo croun convonionro conrur oso miodo.
Lsru oloccin puodo sor vuriublo.
+\4 Cuundo lloquon u lus purodos / fiqurus proqunro ocusionulmonro porqu croon quo osu
porsonu os unu buonu opcin puru comonrur ol miodo dol nio o lu niu.
+]4 Ropiru ol procodimionro on vurius ocusionos, slo quo on cudu ocusin, lu porsonu quo
dico ol nombro dol monor do odud quo siquo, os lu lrimu on oprosur su miodo.
+^4 Lpliquo ul qrupo quo durunro lu ucrividud hun loqrudo los pusos puru ufronrur los
miodos oprosurlos, rrurur do suporurlos ul ponsur qu os lo poor quo podru pusur,
durso cuonru do quo si no lo dicon os ms poliqroso o idonrificur u lus porsonus u lus quo
puodon confiur sus miodos.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Lpliquo ul qrupo quo sonrir upoyo omocionul sin sor juzqudos ni criricudos cuundo so
sionro un miodo inronso, os unu formu do rocibir upoyo puru posroriormonro urrovorso u
docirlo. Por ollo, uprondorn u oprosur upoyo u sus compuoros y compuorus por si un
du sionron un miodo. Acluro ol procodimionro
F4 A cudu porsonu lo dur unu rurjoru on blunco. Vun u formur purojus con ulquion do su
confiunzu. Yu quo sopun quin os su puroju, lo oscribirn on su rurjoru bluncu un
monsujo puru hucorlo subor si usrodos puodon upoyurlus con ufocro y compuu si un du
sionron miodo. Por ojomplo, ulquion podru oscribir Quoridu !osofinu, yo soy ru umiqu
y si un du sionros miodo, yo ro oscuchur y no ro juzqur. Tu umiqo, !uun. lo lo
copion, os unu idou y cudu quion oscribir sus sonrimionros con honosridud, do ucuordo
u lo quo roulmonro dosoon compromororso con su compuoro / compuoru. Yu quo lo

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u4
ronqu, so lo onrroqun y osu porsonu rumbin los onrroqur unu rurjoru u usrodos. Iu loon
con culmu y dospus podomos compurrir sus sonrimionros.
G4 Orqunico lus purojus, pormiru quo oluboron sus monsujos y ul rorminur, ororquo lu
oporrunidud do comonrur cmo so sinrioron ul dur y rocibir los monsujos y qu
uprondioron do osro producro.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
Lnriondo por qu lus porsonus sonrimos miodo.
Confirmucin iCul os lu funcin do los miodos7

Afocrivu
Idonrifico siruucionos quo mo cuusun miodo.
Confirmucin iCundo sionros miodo7

Conducruul
S qu puodo hucor cuundo unu porsonu mo umonuco puru provocurmo miodo.
Confirmucin iQu podrus hucor7




























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
2u5
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 @;8G;87 :; A8>958>5
!aA8K=5<7P =EAK85<7P :;6m6G>5<7
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2uu
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Cuncin Lprsulo, suprulo, donnciulo

!aA8K=5<7P =EAK85<7P /:;6m6G>5<73
056G>?6




























Ll miodo os muy foo
muy mul, muy mul,
no nos doju ni hublur

Ll miodo os poquoo
Muy bion, muy bion
si no lo dojus crocor
como ol miodo do. (porsonu quo dir su miodo)

Lprsulo, suprulo, ldonnciulol
muchus porsonus ro puodon uyudur
oprsulo, suprulo, ldonnciulol
muchus porsonus ro puodon uyudur

Al rorminur lu osrrofu ulumnos y ulumnus rpido vun
u lu imuqon quo roprosonru lu fiquru primu puru
donunciur ol ripo do miodo oprosudo.

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
2u7
Anoo 8.2 Iiqurus Mi upoyo os


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
2u8



"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
2uu



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu







"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u1







=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u2




"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u8




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u4





"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u5





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu




"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u7




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u8

































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
8uu
!"#$%#!&'% ) * Z, -. !"-!$%2n%
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 0E58@7 :; A8>958>5
B7<?6 Lrorismo
-87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Domosrrurn su cupucidud do upoyo
unro compuoros y compuorus con
unrocodonro do ubuso souul.
Aprondorn uspocros bsicos
rolucionudos con lu formu do
rouccionur u unu confosin do ubuso
souul.

C5@;8>5<;=
Anoo 8.1 Hisroriu do Lsporunzu.
Anoo 8.2 Turjorus do upoyo.
Ocho Currulinus do color.
Murcudoros dol ulumnudo.
Anoo 8.8 Hoju Confosionos. Unu
por purricipunro.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Ll ubuso souul puodo sor difcil do
confosur, uun uh, os imporrunro
osforzurso por hublurlo puru
suporurlo.
2. Cuundo un nio / unu niu lo
confiosu unu oporionciu do ubuso u
orro / orru, os imporrunro mosrrur
ompuru, munronor lu umisrud,
docirlo quo so sonrir mojor si rocibo
upoyo profosionul y unimurlo puru
quo cuonro lo sucodido u su pudro,
mudro u orro udulro do confiunzu quo
puodu uyudurlo.
"EF@;95
Compuorismo,
upoyo y rouccin
unro violonciu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Circunsrunciul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol munojo do
siruucionos
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
!< 5FE=7 =;aE5< AE;:; =;8 E6 ;O;6@7 :>QSG><
:; G76Q;=58P ;=A;G>5<9;6@; GE56:7 ;a>=@;
;=G5=5 G79E6>G5G>?6 Q59><>58P N GE56:7 =;
f56 5A8;6:>:7 9;6=5D;= ;88?6;7= =7F8; ;<
9>=97P G797 5JE;<<7= JE; :;D56 ;< @7@5< :;
<5 8;=A76=5F><>:5: :; :;@;6;8 ;< 5FE=7 5 <7=
6>M7= N <5= 6>M5=P 7 <7= JE; =EH>;8;6 JE; <5
OSG@>95 ;= 8;=A76=5F<; :;< 5FE=7 A78 67
:;G>8<7P A;89>@>8<7 7 67 8;5GG>7658 56@; ;<
9>=97 7 >6G<E=7 A78 G76QE=>76;= >6Q56@><;=P
:;8>O5:5= :;< =><;6G>7 =7F8; ;< @;95P JE; =;
>6@;8A8;@56 G797 E65 =;M5< :; JE; =;
8;G>F>8R E6 G5=@>H7 7 =; =;8R DETH5:7 A78 =;8
OSG@>95 :; 5FE=7 =;aE5<4
%6@; ;=@5= G58;6G>5= ;:EG5@>O5=P 5 O;G;=
6>M7= N 6>M5= @;9;6 G76Q;=58 5 =E= A5:8;=
GE56:7 f56 @;6>:7 E65 ;aA;8>;6G>5 5=SP A78
@;978P >6:;A;6:>;6@;9;6@; :; => ;=@R6
8;G>F>;6:7 59;65T5= 7 674
">6 ;9F58H7P 6E9;87=5= OSG@>95= :; 5FE=7
956>Q>;=@56 =E 6;G;=>:5: :; ;aA8;=58<7 5
@85OK= :; A;8=765= JE; =>;6@;6 JE; 67 <;=
DETH58R6 6> <;= 8;H5M58R6P G797 <7= 59>H7=P
<5= 59>H5= 7 A58>;6@;= :; ;:5: =;9;D56@;4
-78 ;<<7P ;=@5 ;=@85@;H>5 ;6=;M5 5 <7= 6>M7= N
5 <5= 6>M5= ;=@85@;H>5= FR=>G5= A585
8;=A76:;8 5:;GE5:59;6@; => E6 59>H7 * E65
59>H5 <;= G76Q>;=5 E6 5FE=7 =;aE5<P =>6 JE;
;=@7 =>H6>Q>JE; :;A7=>@58 ;6 ;<<7= N ;<<5= <5
8;=A76=5F><>:5: :; =7<EG>7658<74 ">6
;9F58H7P =S :>=9>6EN; <5 A7=>F><>:5: :; JE;
<5 8;5GG>?6 :; 59>H7= N 59>H5= =;5 HE58:58
E6 =;G8;@7 :>QSG>< :; 956;D58 5 =E ;:5: 7
>6G<E=7 8;=AE;=@5= GE<A5F><>T5:785= f5G>5 <5
OSG@>954

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
81u
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). !=A;856T5
'6@87:EGG>?6
+4 Iu rorcoru purro do lu souulidud os muy boniru, porquo riono quo vor con lo quo sionro
su cuorpo, su cupucidud do sonrir boniro qrucius u lo quo porcibon sus sonridos. Ius
sonsucionos uqrudublos puodon durso por disrinros ovonros y u su odud, por ol inicio do
lu puborrud, os posiblo quo su cuorpo los huqu subor quo riono ms cupucidud puru
sonrir uqrudublo quo unros y oso no los dobo do ususrur, os purro dol crocimionro y os
suludublo.
V4 ludio riono dorocho do lusrimurlos ni ucorcurso u usrodos do munoru quo los provoquo
sonsucionos uqrudublos o duo u su sulud, poro cuundo oso sucodo, os imporrunro quo
uprondun u oprosurlo y si lo sucodo u sus umiqos y umiqus, puodon inronrur ofrocor
upoyo. Puru quo uprondun u hucorlo, los conrur lu hisroriu Lsporunzu.
-8;Y;O5<E5G>?6
)4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQu hucon cuundo un umiqo / unu umiqu los confiosu quo ulqo o ulquion los huco
sonrir muy mul, poro usrodos no puodon solucionurlo7
%G@>O>:5:;=
Z4 Iou lu hisroriu Lsporunzu. Al rorminur, proqunro u los nios y u lus nius qu croon
quo lo sucodi u osporunzu y u su hormuno.
[4 Pormiru vurius hiprosis comonrurios y cuosriono cuundo ol problomu suqorido no
corrospondu u los snromus opuosros on lu hisroriu. Por ojomplo, si unu niu dico quo
lo quo lo sucodu u Lsporunzu oru lu puborrud, proqunro si por lu puborrud no so puodo
dormir. Dospus, opliquo ul qrupo quo Lsporunzu vivi unu oporionciu do ubuso
souul infunril y so os su socroro.
\4 Dofinu con ol qrupo ol ubuso souul infunril cuundo un uporsonu muyor ucuriciu lo
qonirulos, ol pocho, lus nulqus u orro ripo do conducru souul quo no os udocuudu onrro
porsonus qrundos y nios o nius. Monciono quo os un problomu frocuonro y ucluro quo
lus vcrimus nuncu rionon lu culpu do lo sucodido, poro u vocos rionon mucho miodo do
conrurlo y por oso Lsporunzu y su hormuno quurduron siloncio, poro uhoru, lo oprosun
u rruvs do osu curru y osro puodo onrondorso como unu solicirud do uyudu.
]4 Coloquo on lu purod lus rurjorus do upoyo dol unoo 8.2 y unulcolus con ol qrupo,
huciondo nfusis on su poronciul puru upoyur u nios y nius cuundo confiosun quo hun
vivido unu oporionciu do ubuso souul o do orro ripo quo quurdon on siloncio.
^4 Monciono quo on nombro do lu umisrud, uunquo un umiqo / umiqu soliciro quo
quurdomos nuovumonro un socroro us, si so quurdu, sor muy difcil quo lus porsonus
udulrus uyudon u lu vcrimu y so impodir quo suporo lo sucodido. A diforonciu do
cuundo loqru docrsolo por ojomplo u su mudro y u su pudro u orru porsonu udulru, quo
s podrun proroqorlu y ucompuurlu u rocibir upoyo profosionul puru quo vuolvu u
rocuporur su folicidud y uprondu quo no riono lu culpu do lo quo sucodi.
_4 Iormo ocho oquipos, onrrquolos unu currulinu y soliciro ol uccoso u sus murcudoros.
Inviro u ponsur on cuncionos o rirmos musiculos do su uqrudo. Yu quo lo hun
soloccionudo, hurn unu uduprucin musicul y crourn unu cuncin puru upoyur u
Lsporunzu. Puru roulizur lu lorru do lu cuncin, oloqirn dos do lus formus do upoyo
colocudus proviumonro on lu purod. Tumbin os posiblo roulizur unu curru o poomu.
+`4 Soliciro quo oscribun su cuncin, curru o poomu con lorru modiunu do munoru quo
puodun loorlu posroriormonro, puos pusurn ul conrro u oponor su croucin. Acrquoso
u los oquipos mionrrus rrubujun, usoqroso do quo los monsujos soun posirivos, do
upoyo, rosporuosos y quo muosrron ulrornurivus roulos dol upoyo infunril unro
siruucionos do ubuso.

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
811
++4 Ofrozcu voinro minuros puru rrubujur. Dospus, fuciliro quo los oquipos puson ul fronro.
Prosonro u cudu oquipo con su nombro, ol do su croucin y ul finul, proqunro culos
monsujos quisioron rrunsmirir. Ioliciro por lus cupucidudos mosrrudus puru upoyur u los
compuoros y compuorus on siruucionos difcilos. Roiroro lu imporrunciu do ubrir los
socroros do ubuso souul por ol bion do lus vcrimus.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+V4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iCmo os ms probublo suporur un ubuso souul, oculrndolo o diciondo lo quo
sucodi7 - Conrndolo y rocibiondo upoyo.
iCmo puodo uyudur un nio o niu u orro / orru si lo confiosu quo hu sido vcrimu do
ubuso souul7- Con ompuru, lu umisrud, docir quo lo suporur con uyudu y morivur u
quo lo oproso u sus pudros o porsonus udulrus quo puodun uyudur.
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
+)4 Pidu u rros purojus do cuulquior soo quo puson ul fronro puru ojomplificur lu formu
como so ofroco upoyo u unu porsonu quo quurdu un socroro do cuulquior siruucin quo
lo sucodi y on los quo soru mojor docir lo quo sucodo on su fumiliu, no nocosuriumonro
un problomu souul. Quionos upoyon, doborn oloqir nuovumonro ulqunu do lus
osrruroqius colocudus on ol pizurrn.
+Z4 Ofrozcu un minuro puru quo lus purojus docidun ol romu do su roprosonrucin. Cuundo
lu roulicon, proqunro ul qrupo si so hu ofrocido un upoyo udocuudo o si rionon ulqunu
suqoronciu udicionul. Si oprosun unu, inviro u lu puroju u roprosonrurlu nuovumonro.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Lnrroquo u cudu ulumno/u copiu dol unoo 8.8 Confosionos. Inviro u los nios y u lus
nius u ponsur on ulqunu siruucin, do cuulquior ripo, uunquo sou soncillu, quo ronqun
oculru puru su pudro o su mudro. Invrolos u uprondor u confiur on sus pudros y soros
quoridos.
F4 Soliciro quo oscribun uquollo quo no lo hun conrudo u su pudro o su mudro o u ulqn
udulro imporrunro y quorido por ollos y ollus y quo inronron onrroqur oso oscriro durunro
lu somunu.
G4 Proqunro si ulquion dosou compurrir su oscriro. Considoro quo son socroros por lo quo
no os nocosurio compurrirlo poro s promovor su oprosin on ol conroro udocuudo.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
Lnriondo lo quo os ol ubuso souul infunril.
Confirmucin iCmo dofinirus ol ubuso souul7

Afocrivu
Lnriondo quo u vocos puodo sonrir miodo do conrur lo quo mo sucodo.
Confirmucin iCmo idonrificus cuundo sionros miodo, qu sionros on ol cuorpo7

Conducruul
S cmo rouccionur si un u miqo / unu umiqu mo confiosu quo hu vivido ubuso souul.
Confirmucin iQu podrus hucor unro osu confosin7

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
812
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 GE58@7 :; A8>958>5
!=A;856T5
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
818
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Hisroriu do Lsporunzu


lHolu umiqos y umiqusl

Mo llumo Lsporunzu y subon, como
usrodos osrudio lu primuriu. Anros mo
qusrubu mucho juqur on ol rocroo ulqo
divorrido, dondo pudioru movormo do
vordud y sucur rodus mis onorqus
porquo mi cuorpo so cunsubu do osrur
runrus horus sonrudu on unu buncu
duru.
Mi oscuolu os boniru, huy luquros divorridos, mi muosrru os buonu
porsonu, uunquo u vocos, cuundo rodos undumos rruviosos, loqrumos
quo so ponqu un poco do mul humor, yo croo quo ollu rumbin u vocos
so uburro do osrur siompro on lu sillu, o cuundo osr purudu rodo ol du
so cunsu, porquo ho visro quo so du un musujo on sus pios lyo no s por
qu usu zupuros do rucnl
8uono, los plurico do mis compuoros, somos como un oquipo, como unu
soqundu fumiliu, huy nios y nius uloqros, ulqunos muy osrudiosos, lu
mi mojor umiqo lo oncunru ol frboll, rumbin huy nius muy curiosus,
do rodo so quioron onrorur, orrus son muy sonsiblos, huy quo hublurlos
como si fuorun nios poquoos puru no lusrimurlus, huy orros quo
onriondon mojor con bromus, huy unu niu quo lo qusru mucho mundur,
huy dos nios muy roboldos, huy un nio muy onumorudizo, lrodos los
dus riono un nuovo umorl Ln fin, mi qrupo os un qrupo ospociul, yo mo
sonru muy bion on l husru quo ompoc u cumbiur.
Subon, yo oru uloqro y confiubu on lus porsonus, mo sonru lindu con mi
cuorpo, mo oncunrubu oscuchur msicu, dormu como rronco, cunrubu
husru on ol buo, mo sonru muy bion. Poro, poco u poco, ompoc u
cumbiur, u sonrirmo rrisro, solu, u sonrirmo mul con mi cuorpo, mo
ompoz u dur usco, como quo no mo sonru cmodu. Lmpoc u ulojurmo
do mis umiqos, ospociulmonro do los nios, mo ompozuron u cuor mul,
no slo ollos, lrodos los hombrosl, incluso pons quo mojor nuncu quoru
yu ronor novio. Unos dus duormo muy bion y orros, ronqo posudillus,

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
814
miodo, no quioro dormir solu y cluro, mis pups mo dicon quo ronqo quo
dormir solu porquo yu osroy qrundo, lporo do vordud ronqo runro miodo
quo no puodo movormo puru ir ul buol Sionro como un dolor on ol
pocho, lloro con cuulquior polculu, mo sionro onojudu, siompro do
mulus, inquioru, mo doy cuonru do quo ulqo undu mul, por oso mi cuorpo
mo qriru quo pidu uyudu.
Huco uponus unos dus, vi on lu rolovisin ulqo quo mo uclur qu mo
pusu. Ls mi socroro. Mi rrisro socroro do lo quo nos hicioron u mi
hormuno y u m. Mo osr huciondo duo.
Usrodos subon quo os difcil hublur do ulqunus cosus, no mo urrovo,
ronqo miodo, mo sionro mul, por fuvor, uydonmo u sulir do osro
luborinro, nocosiro vulor.

!"#$"%&#$"#'
)*+#,%$-%.



















"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
815
Anoo 8.2 Turjorus do upoyo

+4 Mosrrur ompuru
(onrondor lo quo
sionro lu vcrimu)
V4 Lprosur ufocro
)4 Comprondor quo
os difcil conrur
ulqunos socroros
Z4 Confirmur quo lu
umisru conrinu

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
81u













































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
817
[4 Hucorlo subor quo
no os su culpu
\4 Ayudurlo u ponsur
formus do docir lo
quo sucodi
]4 Morivur puru quo
hublo con su pup
^4 Insisrir puru quo
hublo con su
mum

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
818












































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
81u
_4 Morivur puru quo
hublo con ulqunu
porsonu udulru do
su confiunzu, quo
puodu proroqorlu
+`4 Hucorlo subor quo
suporur o
sucodido si rocibo
uyudu profosionul






=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
82u



































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
821
Anoo 8.8 Hoju Confosionos

































Aunque es un poco difcil para m, quiero confesarte que:
Aunque es un poco difcil para m, quiero confesarte que:

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
822
































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
828
!"#$%#!&'% ) * [, -. /%c!$#%3
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 oE>6@7 :; A8>958>5








B7<?6 Lrorismo -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Idonrificurn ulqunos fucroros do
riosqo puru diforonros ripos do ubusos.
Lprosurn sus sonrimionros ulrododor
do los riosqos quo vivon.
Idonrificurn los lu fucribilidud do vivir
siruucionos do riosqo do ucuordo u su
roulidud.

C5@;8>5<;=
Anoo 2.1 Turjorus lAlorrul.
Un dudo.
Roloj con soqundoro.
Gis o murcudor puru pizurrn.
Anoo 2.2 Hisroriu Cuosrin do
riosqos.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Subor los riosqos unro los ubusos, os
ril puru incromonrur lu ulorru unro
los mismos y cuidurso ms.
2. Diforonros conducrus y crooncius,
como undur sin compuu on lu cullo,
croor quo no os posiblo sor vcrimu
do ubuso, oculrur u lu fumiliu lo quo
hucon, no podir uyudu o comunicurro
por inrornor con ulquion quo no so
conoco, incromonrun ol riosqo u
divorsos ubusos.
8. Ios nios y lus nius rionon ol
dorocho y lu rosponsubilidud do
cuidurso y proroqorso, on lu modidu
do sus posibilidudos, do los riosqos
unro ubusos y poliqros.
"EF@;95
Iucroros do riosqo
unro los ubusos
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Circunsrunciul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol munojo do lu
informucin
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
% 9;:>:5 JE; 6>M7= N 6>M5= G8;G;6P :>O;8=7=
Q5G@78;= :; 8>;=H7 A585 O>O>8 5FE=7= =;aE5<;=
=; >6G8;9;6@56P ;6 A58@; A78 <5 95N78
<>F;8@5: N ;aA7=>G>?6 =7G>5< =>6 O>H><56G>54
!=@; A87G;=7 A78 E6 <5:7P ;= 6;G;=58>7P
AE;=@7 JE; =; 5O56T5 ;6 <5 >6:;A;6:;6G>5 N
<5 5E@7=EQ>G>;6G>5 N 5E6JE; =; AE;:;
956@;6;8 <5 G;8G56S5 N GE>:5:7=P A5:8;= N
95:8;= 67 AE;:;6 ;=@58 @7:7 ;< @>;9A7 G76
=E= f>D7= ; f>D5= N ;<<7= N ;<<5= @>;6;6 JE;
:;=5887<<58 6E;O5= f5F><>:5:;= A585 GE>:58=;
5 =S 9>=97=P A87@;H;8=; N 956@;6;8 <5 5<;8@5
56@; =>@E5G>76;= JE; AE;:;6 Q5O78;G;8
5FE=7= f5G>5 =E A;8=7654
%=SP ;=@5 ;=@85@;H>5 =; ;6G58H5 :; 8;=5<@58
:>O;8=7= 8>;=H7= A585 <5 O>7<;6G>5P @56@7
;a@;867= G797 :; <5 Q7895 :; A;6=58P <5=
5G@>@E:;= N <5= G76:EG@5= :; 6>M7= N 6>M5=
JE; <>9>@56 =E A87@;GG>?64
1@87 5=A;G@7 8;@795:7 ;6 <5 ;=@85@;H>5 ;= <5
=;6=>F><>T5G>?6 f5G>5 ;< :58=; GE;6@5 :; JE;
=S <;= AE;:;6 =EG;:;8 :>Q;8;6@;= 5FE=7=P <7
JE; >6G8;9;6@5 =E A7@;6G>5< A585 5:O;8@>8
=;M5<;= 56@; <5= GE5<;= 6;G;=>@56 5A8;6:;8 5
A87@;H;8=; 5 =S 9>=97= 7 A;:>8 5NE:54

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
824
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). /%<;8@53
'6@87:EGG>?6
+4 Hoy uprondorn sobro lu rorcoru purro do lu souulidud, lo uqrudublo quo sionro su
cuorpo, por ojomplo lo quo sionron on ol cuorpo cuundo ulquion los / lus ubruzu, cuundo
ulquion los qusru orc. Y osu cupucidud do sonrir os purro suludublo do su dosurrollo
(Conrino).
V4 sru, como lus doms purros do lu souulidud, puodo sor vividu puso u puso, con umor y
rosporo y brindur muchu folicidud y oporrunidud do disfrurur lu vidu, poro rumbin,
como ol rosro do lu souulidud, cuundo huy porsonus con problomus monrulos, con
iqnorunciu o con lu inroncin do ubusur, puodon durso problomus quo los huqun sonrir
dosuqrudublo on su cuorpo, como los diforonros ripos do ubuso, como ol fsico, ol vorbul,
lu oclusin sociul, o ol ubuso souul y os imporrunro quo uprondun u idonrificur los
focos rojos o fucroros do riosqo puru quo rruron do ovirur colocurso on riosqos. Por oso,
huromos lu ucrividud lAlorrul.
-8;Y;O5<E5G>?6
)4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQu riosqos croon quo vivon los nios y lus nius do su odud7
iCmo so proroqon do osros riosqos7
iCulos ripos do ubuso conocon7
%G@>O>:5:;=
Lpliquo ul qrupo ol procodimionro
Z4 Iormurn oquipos do sois porsonus y so numorurn. Ponsurn qu promio los qusruru
puru ol oquipo quo quno. Alqo quo sou fcil do ofrocor uqu on lu oscuolu, quo no nos
cuosro y do proforonciu quo so roluciono con proroqorso y cuidurso. Todos los oquipos
durn su suqoronciu y soloccionuromos unu.
[4 Colocur lus rurjorus lAlorrul on ol oscrirorio. Tionon circunsruncius sociulos o
curucrorsricus do porsonulidud quo qonorun fruqilidud o riosqo puru disrinros ripos do
ubusos fsico, vorbul, souul u orros como robos. Tirur ol dudo y ol nmoro quo
upurozcu indicur lu porsonu dol oquipo pusur ul fronro, romur unu rurjoru, lu loor y
rondr un minuro puru roprosonrur con curus y qosros lu circunsrunciu do riosqo quo
usrodos dobon ovirur. Ll rosro do oquipos rrururn do udivinur ol riosqo. Si lo loqrun,
runro ol oquipo do quion roprosonr con curus y qosros como ol do lu porsonu quo lo
udivin, rondrn dos punros.
\4 Si ol qrupo no loqru udivinur un riosqo no pusu nudu, so dovuolvo lu rurjoru y on orru
ocusin lu udivinurn.
]4 Cuundo udivinon un fucror do riosqo u) Proqunro ul qrupo si os posiblo u su odud, b)
Lploro qu los huco sonrir, c) Induquo si conocon sobro un cuso rolucionudo. Ln osro
lrimo punro, rosulro quo s os posiblo quo ollos y ollus vivun osros riosqos, lo cuul
incromonru su sonsibilidud ul rospocro.
^4 Acluro quo os muy imporrunro quo onriondun quo u cuulquior porsonu lo puodo sucodor
ulqn ripo do ubuso por lo quo nocosirun osrur ulorrus puru provonirlo, osro no siqnificu
quo si no pudioron provonirlo sou su rosponsubilidud, siompro un ubuso os culpu do
quion lo comoro, puos on ninqunu circunsrunciu so doboru ubusur do los nios y lus
nius, ni ollos / ollus do los doms.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
_4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
825
iDo qu los puodo sorvir roconocor los fucroros quo incromonrun ol riosqo u vivir un
ubuso7 - Puru incromonrur lu ulorru, provonir y cuidurso.
Ios riosqos unro los ubusos, dopondon slo do circunsruncius orornus io rumbin do
su conducru y ucrirud7 - Tumbin do su conducru y ucrirud, os dorocho y
rosponsubilidud do nios y nius rrurur do proroqorso.
iCulos ucrirudos o conducrus los puodon colocur on siruucionos ubusivus7 - Oculrur,
no docir u sus pudros / mudros dndo so oncuonrrun, croor quo u ollos/ollus no los
sucodor, vinculucin por inrornor con dosconocidos/us, orc.
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
+`4 Iou lu hisroriu Cuosrin do riosqos. Al rorminur, proqunro ul qrupo qu uprondo dol
cuso.
++4 Huqu nfusis on quo un riosqo puru numorosos ubusos os uccodor u munronor unu
comunicucin con unu porsonu dosconocidu on inrornor, incluso si rodo lo quo dico
puroco qonorur confiunzu. Rocurdolos quo lu soquridud no solumonro dopondo do sus
puros, mudros y muosrros / muosrrus, sino rumbin os su rosponsubilidud.
)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Iormo cuurro oquipos do rrubujo o ms si us lo roquioro. Lscribu on ol pizurrn lus
siquionros proqunrus sobro Ll cuso do Sobus y pidu quo dospus do unulizurlo,
oscribun sus rospuosrus on ol pizurrn. Cudu oquipo on unu columnu
iQuin comori orroros on su formu do vinculurso on osru hisroriu7
iQu riosqos so corron con unu oporionciu como lu do Sobus7
iQu consojos dun ul qrupo busudos on lo quo sucodi con lu hisroriu do Sobus7
F4 Pormiru lu oposicin do rrubujos y ul rorminur, inviro ul ulumnudo u compromororso u
incromonrur su cupucidud do ulorru y ovirur riosqos puru los ubusos.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S lo quo siqnificu osrur ulorru unro los riosqos puru ubusos.
Confirmucin iQu siqnificu puru ri7

Afocrivu
Lnriondo los monsujos do mi cuorpo cuundo mo pido quo osr ms ulorru.
Confirmucin iQu sionros on ru cuorpo cuundo croos quo osrs on poliqro, qu soulos
puodos urondor cuundo lus vivus7

Conducruul
Idonrifico lus conducrus quo nocosiro modificur puru munronormo ms soquro/u, con monor
riosqo puru los ubusos.
Confirmucin iCul conducru puodos cumbiur puru cuidurro ms7







=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
82u
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 JE>6@7 :; A8>958>5
/%<;8@53
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
827
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Turjorus lAlorrul
Andur solo / solu
on lu cullo
Ponsur quo u ri
no ro puodo
sucodor un
ubuso
Cullur lo quo ro
huco sonrir mul
Doronorro puru
hublur con
orruos cuundo
osrs solo / solu
Oculrur u rus
fumiliuros dndo
osrs
lo podir uyudu
cuundo lo
nocosiros
lo confiur on
rus sonsucionos
corporulos
Croor quo lus
vcrimus rionon
lu culpu do los
ubusos

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
828













































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
82u
Croor quo ru
pudro o ru
mudro no ro
puodo uyudur
Sor muy
urriosqudo /
urriosqudu
Hublur por
inrornor con
porsonus
dosconocidus
!uzqur u los
doms slo por
su upurionciu
Croor quo ol
ubuso souul
slo lo comoron
orruos/us
Cullur cuundo
ulquion osr
ubusundo do ri










=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
88u


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
881
Anoo 8.2 Hisroriu Ll cuso do Sobus

!< G5=7 :; ";F5=

A Sobus lo oncunru Inrornor, y lo oncunru conocor qonro nuovu. Ln ol
sirio quo usu, puso un dibujo on luqur do su foro, puru ovirur riosqos y
oso lo du confiunzu puru pluricur y conocor qonro.
Durunro vurius somunus, hu osrudo pluricundo con un umiqo do su
mismu ciudud. Su umiqo os busrunro buonu ondu, lo pluricu cosus run
purocidus u lus quo pusun on lu oscuolu y on ol club ul quo l vu, quo yu
so usoqur do quo os un nio do su odud. Incluso su umiqo, Lduurdo, yu
lo dijo rodos sus duros, lo onso unus foros do su fumiliu, do lu voz quo
fuo u lu pluyu y husru do su noviu.
A Sobus lo cuo muy bion Lduurdo porquo udoms os muy chisroso y on
ol lonquujo, puroco quo hublurun iquul.
Un du Lduurdo lo propono quo so conozcun, quo vuyun ul cino, porquo
vurios dol qrupo do Lduurdo irn, y lo quioro prosonrur u su noviu y
husru u lus umiqus do su noviu.
Sobus so ompoz u omocionur, poro pons quo si los docu u sus pups
quo hubu conocido u Lduurdo por inrornor, no lo dojurun ir. Lnroncos,
lo pido pormiso u su mum do ir ul cino con !uimo, orro umiqo quo s os
do su oscuolu. Anros do osro, udviorro u !uimo puru quo, si su mum lo
llumu, lo diqu quo s ir con l ul cino y quo su mum los ucompuur.
Iinulmonro, Sobus loqru ir ul cino y lloqu ul luqur dondo quod do vorso
con Lduurdo. Lsporu unos minuros, Lduurdo no lloqu y lu polculu yu
osr por ompozur.
Dospus do un ruro, vo u un muchucho como do propu, hublundo por
rolfono, quo lo lo oncuonrro Lduurdo, osprumo, quiz no vino, iyu
osrs udonrro7 Y ol muchucho, volrou u vor u Sobus.
Sobus yu no subo qu hucor, lo dun qunus do docirlo u oso muchucho quo
l os Sobus, poro rumbin ompiozu u sonrir miodo do quo rodo sou unu
rrumpu.
Iinulmonro, llono do romor do quo sus pudros lo roquon, ol susro lo
qunu y los hublu u sus pups puru quo vuyun por l. Lduurdo yu nuncu
ms lo oscribi monsujos.



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
882


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
888
!"#$%#!&'% ) * \, -. 012 pi!2 #$%#1P #! B%$q2 0%"1
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 @8;=4 ";a@7 :; A8>958>5
B7<?6 Lrorismo -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Diforonciurn ol ucoso souul do lu
conquisru umorosu.
Incromonrurn su compronsin
rospocro ul ripo do rruro quo los uqrudu
rocibir u los nios y lus nius do su
odud.
Anulizurn consojos onrro puros puru
un ucorcumionro onrro soos con buon
rruro y umubilidud.

C5@;8>5<;=
Anoo 8.1 Rosumon iQu os ol ucoso
souul7. Sois copius.
Anoo 8.2 Sopu do lorrus iAcoso o
conquisru7. Sois copius rumuo curru
y unu umpliucin.
Dioz currulinus do color.
Murcudoros dol ulumnudo.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Ll ucoso souul no dobo confundirso
con unu conducru puru conquisrur, no
os uqrudublo, provocu mulosrur y os
unu formu do violonciu.
2. Sonrir urruccin os purro dol rorcor
olomonro do lu souulidud y os run
suludublo huborlu sonrido como
osporur u quo sucodu on orrus
odudos.
8. Cuundo lloquo ol momonro, nios y
nius rionon lu rosponsubilidud do
oprosur su urruccin con
umubilidud y rosporo.
4. Ls rosponsubilidud do nios y nius
comunicurso onrro soos y rrurur do
comprondorso.
"EF@;95
Conquisrur con buon
rruro
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Culrurul
079A;@;6G>5 H;6;85< Puru lu convivonciu
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
c5 ;:EG5G>?6 >6@;H85< :; =;aE5<>:5:
G76@;9A<5 ;< :>Q;8;6G>58 <5= Q7895=
=5<E:5F<;= :; <5= 67 =5<E:5F<;= :; 97=@858
JE; E67 =>;6@; 5@85GG>?6 A78 7@85 A;8=7654
c7= 5:7<;=G;6@;= AE;:;6 G76QE6:>8 =E=
=;6@>9>;6@7= :; 5@85GG>?6 A78 5<HE>;6 G76
E65 =E;8@; :; A;89>=7 :; ;=@5F<;G;8
>6@;85GG>76;= 7 G76:EG@5= G76 <5 7@85
A;8=765 JE; 8;=E<@56 97<;=@5= ; >6G<E=>O;
:5M>65= A78 <5 G7667@5G>?6 :; O>7<;6G>5 JE;
@>;6;64
c5 >:;6@>Q>G5G>?6 :; <5= Q7895= :; 5G7=7
=;aE5< 5NE:5 5 <5 :>Q;8;6G>5G>?6 :; <5=
Q7895= =5<E:5F<;= N 67 =5<E:5F<;= :;
97=@858 >6@;8K= ;6 7@85 A;8=7654 c5
;aA;8>;6G>5 :; 5@85GG>?6 A78 7@85 A;8=765 ;=
A58@; 67895< :;< G8;G>9>;6@7 =;aE5<P A;87
=EA76;8 JE; <5 7@85 A;8=765 =>;6@; <7 9>=97
N JE; 5E@79R@>G59;6@; =;8R 8;G;A@>O5 N
=;6@>8R 5H85:5F<; 56@; >6O>@5G>76;= :; @>A7
O;8F5< kN5 =;5 785<9;6@; 7 A78 ;=G8>@7l 7 G76
956>Q;=@5G>76;= ;6 AmF<>G7 JE; =; 8;Q>;8;6 5
<5 =EAE;=@5 :>=A76>F><>:5: =;aE5< :; <5 7@85
A;8=765 8;=E<@56 5H8;=>O5= N @>;6;6 <5
A7=>F><>:5: :; f5G;8 :5M7 5 <5 A;8=765 JE;
<5 8;G>F;4
-78 7@87 <5:7P ;< FE;6 @85@7 ;= <5 9;D78
956;85 :; >6:>G58<; 5 <5 7@85 A;8=765 JE; =;
@>;6;6 =;6@>9>;6@7= :; 5H85:7 N 5@85GG>?6
56@; ;<<54 !< JE; <7= 5<E967= N 5<E965=
:>Q;8;6G>;6 ;=@5= :7= :>=@>6@5= Q7895= :;
>6@;85GG>?6P E65 JE; 9E;=@85 8;=A;@7 N <5
7@85 JE; ;= E65 Q7895 :; O>7<;6G>5 ;=
>6:>=A;6=5F<; A585 =E G8;G>9>;6@7 =;aE5<
=5<E:5F<;4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
884

V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 ). 076 FE;6 @85@7P @; f58R6 G5=7
'6@87:EGG>?6
+4 Ln osru sosin uprondoromos sobro lu rorcoru purro do lu souulidud, lo uqrudublo quo
sionro ol cuorpo. Tumbin incluyo doscubrir cuundo ulquion ro qusru, vor u osu porsonu
ospociul quo ro huco vivir sonsucionos uqrudublos, uprondor sobro lu conquisru,
onrondor lu formu do oprosur urruccin por unu porsonu, y orros uspocros imporrunros
do su souulidud.
V4 Ls posiblo quo ulqunos / ulqunus do usrodos yu huyun oporimonrudo lus nuovus
cupucidudos do su cuorpo puru vivir sonsucionos, lu urruccin y orros/us no, umbus
siruucionos son osporublos, porquo no rodus lus porsonus crocomos ul mismo rirmo,
poro s os imporrunro quo rodos y rodus uprondun u onrondor su souulidud y cmo os
unu conquisru rosporuosu y suludublo, puru quo on ol momonro on ol quo so los
prosonro osru oporionciu, no lusrimon u nudio ni lu ofondun.
-8;Y;O5<E5G>?6
)4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iCul os puru usrodos lu diforonciu onrro lu urruccin y ol onumorumionro7, iqu
sionron y qu hucon on cudu cuso7
iSubon lo quo os ol ucoso souul7
iQu rcnicus hun visro quo so usun puru domosrrur quo ulquion los qusru, yu sou
usrodos o los y lus udolosconros do socunduriu7, ison purocidus lus usudus por lus
mujoros quo lus usudus por los hombros7
%G@>O>:5:;=
Z4 Iormo sois oquipos, onrrquolos unu copiu dol rosumon iQu os ol ucoso souul7.
Soliciro quo lo loun y comonron su uprondizujo, puos usurn osu informucin puru lu
ucrividud. Acrquoso u los qrupos puru rovisur quo osrn comprondiondo ol roro y
convorsundo ul rospocro.
[4 Pidu do roqroso ol rosumon, onrroquo u cudu oquipo unu copiu dol cruciqrumu y coloquo
ol umpliudo on ol pizurrn. Guo su solucin dundo rurno u cudu oquipo husru rorminur
do rosolvorlo. Dornquso ocusionulmonro puru diforonciur ol ucoso souul do lu
conquisru.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
\4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
Ll ucoso souul u vocos so confundo con lu conquisru o lus muosrrus do urruccin.
iCmo podrun diforonciurlo7 - Ll ucoso no os rocproco, no os bion rocibido y produco
mulosrur.
Ll ucoso souul, puodo vorso como unu bromu o unu formu do sor io os violonciu y
huco duo u quion lo rocibo7 - Ls unu formu do violonciu quo lusrimu y ofondo u lus
porsonus.
Sonrir urruccin por unu porsonu, ios unu formu do fulru do rosporo7 - lo, os unu
oprosin suludublo do lu souulidud.
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo ul ulumnudo u porsonulizur ol uprondizujo.
]4 Soliciro u divorsos nios y nius dol suln quo lo dosoon, quo puson ul fronro y
moncionon cmo los qusruru quo unu porsonu u quionos lo qusrun (sou rocproco o no),
los munifosruru su urruccin busudo/u on ol rosporo y lu umubilidud.

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
885
^4 Cuundo oscucho los comonrurios, rosulro ol rosporo como unu rosponsubilidud do umbos
soos puru oprosurso rosporuosumonro. Cuido ol conrrol do lus risus dol qrupo,
ospociulmonro si pudiorun sor vividus por ulquion como burlu, yu quo ol romu qonoru
ciorru omocin y unsiodud on los nios y lus nius.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Iormo dioz oquipos, cinco do nius y cinco do nios. Cudu oquipo oscribir consojos
puru quo ol orro soo uprondu sobro conquisru, puru cuundo sou oporruno, u rruvs dol
buon rruro y busndoso on lu compronsin do lo quo los uqrudu o dosuqrudu. Puru ollo,
on unu mirud do lu currulinu oscribirn To uconsojo quo no. y on lu orru, Con buon
rruro, ro hucon cuso, con lo quo s uconsojun. Acluro quo slo pusurn ul fronro los
qrupos quo puodun oprosurso y dur consojos puru comprondorso rosporuosos, umublos
y roulisrus. Viqilo quo ol rrubujo qrupul ronqu osro nfusis.
F4 Pormiru quo los oquipos oponqun su rrubujo y hqulos vor lu imporrunciu do subor lo
quo orros pionsun o sionron y do romur on cuonru cuundo ulquion los dico quo no huqun
ciorru conducru, puos hublu do sus sonrimionros ul rospocro.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
Lnriondo lo quo os ol ucoso souul.
Confirmucin iQu curucrorsricus subos dol ucoso souul7

Afocrivu
Comprondo lo quo sionro unu porsonu cuundo os vcrimu do ucoso souul.
Confirmucin iSi ro pusiorus on su luqur, qu croos quo sionro7

Conducruul
Puodo usur formus do oprosur rosporuosumonro cuundo ulquion ro uqrudu.
Confirmucin iQu hurus puru oprosur ru inrors con rosporo7

















=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
88u
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 ) A585 =;a@7 :; A8>958>5
076 FE;6 @85@7P @; f58R6 G5=7
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
887
[4 %6;a7=
Anoo 8.1 Rosumon iQu os ol ucoso souul7

IoEK ;= ;< 5G7=7 E f7=@>H59>;6@7 =;aE5<L
Ls unu formu do violonciu souul, y uunquo u vocos on lu udolosconciu so croo
quo son bromus, lusrimun u quion lus rocibo y lo duu psicolqicumonro.

0585G@;8S=@>G5=.
+4 Ls un comporrumionro, yu sou vorbul o fsico, quo so rolucionu con lu souulidud.
V4 Ll comporrumionro no os podido, dosoudo ni bionvonido por lu porsonu quo lo
rocibo, sino impuosro.
)4 Ll comporrumionro no os rocproco.
Z4 Son uccionos usuulmonro roporirivus.
[4 Son uccionos promodirudus, no uccidonrulos.
\4 Quion lo rocibo lo porcibo como hosril.
]4 Produco sonrimionros do dosuqrudo on quion lus rocibo.

U7895= :; 5G7=7 E f7=@>H59>;6@7 =;aE5<.
54 Obsorvucionos suqoronros y dosuqrudublos on pblico o on privudo ucorcu dol
cuorpo, lu conducru o lu vosrimonru.
F4 Chisros, bromus o uqrosionos vorbulos o por oscriro con conronido
ominonromonro souul on pblico o on privudo.
G4 Gosros o uccionos ofonsivus do nururulozu souul oplcirus o surilos.
:4 Conrucros fsicos innocosurios, rulos como curicius, rozumionros, ubruzos,
pulmudirus o bosos.
;4 Mirudus luscivus (quo suqioron ubiorrumonro inrors souul).
Q4 Invirucionos souulos compromorodorus quo cuuson mulosrur.
H4 Lhibicin do pornoqrufu o comonrurios souulos fuoru do luqur.
f4 Lnvo do corroos olocrrnicos con connorucionos souulos.
>4 Domundu do fuvoros souulos.
D4 Gosros, insulros y bromus posudus quo cuusun vorquonzu o incomodidud.
r4 Propuqucin do rumoros souulos ucorcu do lu porsonu uqrodidu.
<4 Invirucin u ronor rolucionos souulos no dosoudus.


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
888
Anoo 8.2 Sopu do lorrus iConquisru o ucoso7
I076JE>=@5 7 5G7=7L

+4 Ls unu formu do violonciu souul.
V4 Ls un sonrimionro quo puodo upurocor por orru porsonu y quo os normul on ol crocimionro.
)4 Cuundo so riono inrors on ulquion unu muosrru do buon rruro puodo sor --- on sus problomus.
Z4 Hucor --- do conronido souul o posudus quo cuusun vorquonzu o incomodidud.
[4 Ls unu formu do hucor subor lo quo so sionro por lu orru porsonu.
\4 Hucor obsorvucionos on pblico o privudo sobro ol --- do unu porsonu puodo rosulrur violonro y
os unu formu do ucoso souul.
]4 Alqo quo so puodo hucor con lu porsonu y quo puodo indicurlo nuosrro inrors por l o ollu sin
quo osro roprosonro violonciu ni molosro ---.
^4 Unu uccin quo so puodo hucorso con los sonrimionros y quo uyudu do munoru suludublo u
comunicur u lu orru porsonu cuundo so sionro urruccin por ollu o l.
_4 Podir --- souulos sin quo lu porsonu lo dosoo os unu formu do ucoso souul.
+`4 Iormu do mirudu quo puodo rosulrur violonru cuundo no os osporudu ni dosoudu, indicu dosoo
souul.
++4 Cuundo so muosrru sin consonrimionro do lu orru porsonu puodo sor ucoso souul, unu formu do
violonciu souul.
+V4 Propuqur --- do conronido souul ucorcu do unu porsonu.
E R L R
S X O C A A P R
A V P A O A M S O U G
U M R R T M A I C R M S U
Z E K E R U H G I N O T C
C U N B S A N F A V O R E S R
C H U R A C I Z W A G E L E S
S N O R C C D B P R S Z R
I C M L I A Y U D A R A Y
A A O O C S N N F D S
S S N I H O E I W
A C O S O U A
P N C C J
A V P
Q



"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 *(1',&<1$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
88u
I076JE>=@5 7 5G7=7L Rospuosru puru ol muosrro / lu muosrru
1. ACOSO. Ls unu formu do violonciu souul.
2. ATRACCIOl. Ls un sonrimionro quo puodo upurocor por orru porsonu y quo os normul
on ol crocimionro.
8. AYUDAR. Cuundo so riono inrors on ulquion unu muosrru do buon rruro puodo sor ---
on sus problomus.
4. 8ROMAS. Hucor --- do conronido souul o posudus quo cuusun vorquonzu o
incomodidud.
5. COMUlICACIOl. Ls unu formu do hucor subor lo quo so sionro por lu orru porsonu.
u. CULRPO. Hucor obsorvucionos on pblico o privudo sobro ol --- do unu porsonu puodo
rosulrur violonro y os unu formu do ucoso souul.
7. CUIDAR. Alqo quo so puodo hucor con lu porsonu y quo puodo indicurlo nuosrro
inrors por l o ollu sin quo osro roprosonro violonciu ni molosro ---.
8. LXPRLSARIOS. Unu uccin quo so puodo hucorso con los sonrimionros y quo uyudu do
munoru suludublo u comunicur u lu orru porsonu cuundo so sionro urruccin por ollu o
l ---.
u. IAVORLS. Podir --- souulos sin quo lu porsonu lo dosoo os unu formu do ucoso souul.
1u. IASCIVA. Iormu do mirudu quo puodo rosulrur violonru cuundo no os osporudu ni
dosoudu, indicu dosoo souul ---.
11. PORlOGRAIA. Cuundo so muosrru sin consonrimionro do lu orru porsonu puodo sor
12. ucoso souul, unu formu do violonciu souul ---.
18. RUMORLS Propuqur --- do conronido souul ucorcu do unu porsonu.

E R L R
S X O C A A P R
A V P A O A M S O U G
U M R R T M A I C R M S U
Z E K E R U H G I N O T C
C U N B S A N F A V O R E S R
C H U R A C I Z W A G E L E S
S N O R C C D B P R S Z R
I C M L I A Y U D A R A Y
A A O O C S N N F D S
S S N I H O E I W
A C O S O U A
P N C C J
A V P
Q



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
84u


































841
!7
$%&'(&$)*(% $+,-(&*.(%
%/0'$ 1'$.$2-*32 +$ 4(
.*/4$2-*( 5
'$1'/+,-&*.*+(+






















=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
842


































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
848
!"#$%#!&'% Z * +, -. c% U%C'c'% 2!0!"'#%
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 -8>9;87 :; A8>958>5
B7<?6 Roproducrividud -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Roconocorn lu imporrunciu do hucor
vulor los dorochos y rosponsubilidudos
on lus funcionos do unu fumiliu.
Lporimonrurn luboros quo puodon
dosurrollur rodos los miombros do unu
fumiliu sin imporrur ol soo ul quo
porronozcun.
Vivonciurn ol impucro quo riono
inroqrur ol dorocho y lu
rosponsubilidud porsonulos sobro su
purricipucin on su fumiliu.

C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 4.1 Guu Iu fumiliu nocosiru.
Anoo 4.2 Iichus numorudus puru
nius. Dos copius.
Anoo 4.8 Iichus numorudus puru
nios. Dos copius.
Un cuudorno oscolur.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Usrodos y quionos formun su fumiliu
rionon divorsus funcionos y puodon
sonrirso ms folicos y on unu fumiliu
ms jusru si rodos/rodus coluborun
por iquul puru roulizurlus.
2. lios y nius, hombros y mujoros
puodon y rionon ol dorocho y lu
rosponsubilidud do uyudur u
propurur lu comidu, ropurur objoros,
limpiur lu cusu, domosrrur lo quo
sionron, cooporur con los uhorros,
opinur y sor oscuchudos/us, cuidur
cuundo ulquion so onformo.
#;95
Dorochos y
rosponsubilidudos do
unu fumiliu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Sociul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru lu vidu on
sociodud
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
c5 Q59><>5 ;= ;< A8>9;8 ;=G;658>7 ;6 JE;
6>M7= N 6>M5= 5A8;6:;6 :>Q;8;6@;= 5=A;G@7=
JE; <;= :7@56 :; E65 >6@;H8>:5: A;8=765<4
i67 :; ;=7= 5A8;6:>T5D;= @>;6; JE; O;8 G76
;< 8;G767G>9>;6@7 :;< =>H6>Q>G5:7 :; <7 JE;
>9A<>G5 A;8@;6;G;8 5 E6 =;a7 E 7@87P <5=
QE6G>76;= JE; 7F=;8O56 ;6 G5=5 N ;6 H;6;85<
=76 7F=;8O5:78;= N f5G;:78;= :; <7= 87<;= :;
HK6;87 JE; O56 95G56:7 <5= A5E@5= A585
:;Q>6>8 =E= A87A>5= G76:EG@5= 8;=A;G@7 5 =;8
6>M7 * 6>M54
0E56:7 ;=5= >9A<>G5G>76;= =; 5=7G>56 5
97:;<5D;= >6;JE>@5@>O7=P ;6 :76:; <5 95:8;
@>;6; ;aG<E=>O59;6@; QE6G>76;= :;
GE>:5:7=P 5:9>6>=@85G>?6 :;< f7H58P
;:EG5G>?6 5< >6@;8>78 :; <5 Q59><>5 N ;< A5:8;
QE6G>76;= :; A87@;GG>?6P 5A78@; ;G76?9>G7 N
5A<>G5:78 :; =56G>76;= 5 <7= 6>M7= N 6>M5= E
7@87= 87<;= 8SH>:7=P G79>;6T56 5 >:;6@>Q>G58
A7<58>:5:;= JE; =; 8;A>@;6 ;6 ;=; G76@;a@7 N
7@87=4 %=SP =; f5G; :>QSG>< ;< >6@;H858 N
8;=A;@58 <7= :;8;Gf7= N 8;=A76=5F><>:5:;=
JE; A78 >HE5< @>;6;6 <7= 9>;9F87= :; E65
Q59><>5P A78 ;D;9A<7 A;6=58 JE; <7= 6>M7= 67
AE;:;6 A58@>G>A58 ;6 <5 G7G>65P <5 <>9A>;T5P 7
JE; <7= DE;H7= ;6 ;< A58JE; =?<7 AE;:;6 =;8
Qm@F7< N JE; <5= 6>M5= :;F;6 G7<5F7858
A<;659;6@; ;6 <7= JE;f5G;8;= :79K=@>G7=
=>6 5GG;=7 5 :;=5887<<58 =E QE6G>?6
A87O;;:7854
-8797O;8 <5 ;JE>:5: 5GG;:>;6:7 5 @7:5= <5=
QE6G>76;= :; <7= >6@;H856@;= :; E65 Q59><>5P
A78 >HE5<P ;= E65 956;85 5:;GE5:5 :; JE;
6>M7= N 6>M5= O>O56 <7= :;8;Gf7= N
8;=A76=5F><>:5:;= :; 59F7= =;a7=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
844
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. Wc5 Q59><>5 6;G;=>@5X
'6@87:EGG>?6
+4 Iu cuurru purro do su souulidud riono quo vor con lo quo sionron cuundo cuidun u
ulquion ms poquoo/u quo usrodos o cuundo cuidun u ulqunu muscoru. iAlquion subo
qu so sionro cuidur u ulquion7
Subun quo usrodos puodon coluborur u quo on su fumiliu rodos/rodus uporron o rocibun
ulqo, uporrur siqnificu quo ofrozcun ulqo, poro rumbin so vulo quo rocibun. Por ojomplo,
si mum so onformu, pup o hijos/hijus puodon uyudur u hucor lu comidu o si pup dobo
sulir do cusu mucho riompo mum puodo ropurur ulqo quo so doscomponqu on lu cusu.
Rofioru ojomplos ucordos u los conroros do sus ulumnos/us. Porquo rodos/rodus podomos
uporrur u lu fumiliu y ol hoqur. Por oso, hoy uprondorn sobro dur y rocibir on lu fumiliu.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iUsrodos qu croon quo lus nius puodon hucor on lu cusu7 iY los nios7
iQu siqnificun los dorochos y rosponsubilidudos do unu fumiliu7
%G@>O>:5:;=
)4 Voy u ropurrirlos unus fichus numorudus, lus fichus con ruyus sorn do lus nius y lus
fichus on cuudros sorn do los nios. Adonrro dol conronodor do mi ludo dorocho ronqo
lus fichus do lus nius y on ol conronodor dol ludo izquiordo lus do los nios. Ln osru
ucrividud osus fichus sorvirn puru oloqir u lus porsonus dol qrupo quo pusurn u
roprosonrur u miombros do unu fumiliu.
Z4 Cudu voz quo yo diqu Iu fumiliu nocosiru. Vun u oscuchur lo quo yo voy u loorlos.
Cuundo huyun comprondido lu indicucin do lo quo osu fumiliu nocosiru, pusurn los nios
y nius cuyus fichus suquo dol conronodor, ol rosro dol qrupo pormunocor uronro u lo quo
sus compuoros/us roprosonron.
[4 Voy u ponorlos un ojomplo. Si loo lu fumiliu nocosiru un pup quo rocoju u los/lus
hijos/us on lu oscuolu y unu mum quo osr dndolo do comor u lu muscoru. Lnroncos
nocosirurumos un nio quo sou ol pup, unu niu y un nio quo soun los hijos y puru ol
orro ojomplo unu niu quo sou lu mum si riono ulqo on ol suln quo sirvu puru hucorlu do
muscoru, solo.
\4 Vuloro ol osfuorzo do nios/us unro lu roprosonrucin, considoro quo puru ulqunos/us
puodo durlos ponu ucruur. Si on su qrupo huy quion so uponu domusiudo, y por ms quo
moriv no dosou soquir lu ucrividud puodo oprur por sucur orru fichu.
]4 Cudu voz quo rormino un ojomplo, roromo los dorochos y rosponsubilidudos quo so
obsorvun. Al principio, usrod indiquo ul qrupo cul os ol dorocho y lu rosponsubilidud,
posroriormonro vuyu incirundo u quo ol qrupo los vuyu soulundo, puru ollo puodo sor quo
usrod diqu slo ol dorocho y ol qrupo lu rosponsubilidud o vicovorsu. Rocuordo quo dobon
sor on un lonquujo muy soncillo, do unu fruso corru. Ln ol ojomplo quo so mosrr soru Ll
pup riono ol dorocho u ronor hijos/us y lu rosponsubilidud do urondorlos/us. Iu mum
riono ol dorocho u ronor unu muscoru y lu rosponsubilidud do ulimonrurlu.
^4 Proqunro ul qrupo iCroon quo on su fumiliu rionon dorocho u ronor unu muscoru y lu
rosponsubilidud do ulimonrurlu7 Lscucho lus rospuosrus. Lsro ripo do proqunrus pormirir
porsonulizur on sus fumilius los dorochos y rosponsubilidudos. Como obsorv puru lu
proqunru no so rom ol ojomplo dol pup quo rocoqo u sus hijos/us on lu oscuolu, puos con
un ojomplo quo proqunro osrur bion.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
_4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu dorochos y rosponsubilidudos huy on unu fumiliu7

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
845
iQuinos hucon quo los dorochos y lus rosponsubilidudos do unu fumiliu so cumplun7
0>;88; :; <5 =;=>?6
+`4 Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo lo siquionro
Ios voy u podir quo pionson on los dorochos y lus rosponsubilidudos oisronros on su
fumiliu. Dospus, nos pluricurn lo quo ponsuron.
++4 Lscucho los comonrurios y vuloro lus muosrrus do oquidud.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
Lpliquo ol procodimionro
54 Ln unu hoju do su cuudorno, vun u oscribir unu curru quo so rirulur Mi fumiliu nocosiru,
quo yo.. Yu quo pusioron ol rrulo, ponsurn on un dorocho o unu rosponsubilidud quo
nocosiron y puodun prucricur puru loqrur unu fumiliu ms jusru, on lu quo rodos y rodus
coluboron. Por ojomplo, quiz nocosiron ms oporrunidud puru oprosur sus sonrimionros,
o uyudur ms u propurur los ulimonros, u limpiur, orc.
F4 Cuundo huyun finulizudo vun u firmur su compromiso, osru voz oscribiondo sus upollidos,
puos usrodos vionon do osu fumiliu. Por ojomplo Iumiliu Snchoz Cruz
G4 Rocuordo ul qrupo quo los dorochos y rosponsubilidudos dobon prucricurso siompro,
uunquo u vocos llovu riompo puru quo lus fumilius lo loqron, poro quo ollos/ollus puodon
hucorlo y dur us un ojomplo suludublo.
:4 Durunro los siquionros dus, cuundo roviso ol cuudorno dondo oscribioron su curru,
proqnrolos cmo vun con su compromiso.

!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S los dorochos y rosponsubilidudos quo rionon los miombros do unu fumiliu.
Confirmucin iQu dorochos y rosponsubilidudos rionon7

Afocrivu
Acopro quo ronor dorochos y rosponsubilidudos on mi fumiliu os jusro.
Confirmucin iQu sionros cuundo on ru fumiliu huy dorochos y rosponsubilidudos puru rodos
y rodus7

Conducruul
Mo osfuorzo por prucricur mis dorochos y rosponsubilidudos on mi fumiliu.
Confirmucin iQu dorochos y rosponsubilidudos prucricus on ru fumiliu7













=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
84u
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 A8>9;87 :; A8>958>5
c5 Q59><>5 6;G;=>@5
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin









"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
847
[4 %6;a7=
Anoo 4.1 Guu do Iu fumiliu nocosiru

+4 Un pup quo puodu coluborur limpiundo lu sulu y unu mum quo uyudo
u ropurur lu mosu quo so lo zuf un rornillo.

V4 Un pup quo rocoju u los/lus hijos/us on lu oscuolu y unu mum quo
osr dndolo do comor u lu muscoru.

)4 Un hormuno y unu hormunu quo so hucon un dibujo dondo so dicon
quo so quioron mucho (rodo ol qrupo).

Z4 Un ubuolo quo propuru lu comidu y unu ubuolu quo juoqu poloru con lu
nioru ms poquou.

[4 Un ro quo limpiu con lu jorqu ol juqo quo so cull y unu ru quo luvu
los rrusros sucios.

\4 Un primo quo sucudo ol polvo do lu sulu y unu primu quo rumbin
sucudo ol polvo do lu sulu.

]4 Un pup quo vu u comprur cosus puru lu comidu y unu mum quo
cuonru ol dinoro puru vor cmo vun los uhorros.

^4 Un pup, unu mum un hijo y unu hiju quo juoqun on ol purquo u lus
urrupudus.

_4 Un pup quo juoqu con su hiju u lus muocus, unu mum quo juoqu
con los curriros con su hijo.

+`4 Unu mum quo luvu lu ropu do lu fumiliu, un pup quo plunchu lu ropu
do lu fumiliu.

++4 Un ubuolo quo cuonru un cuonro u sus nioros, unu ubuolu quo propuru
chocoluro puru lu moriondu.

+V4 Un pup quo lo roqulu u su osposu ulqo boniro, unu mum quo lo
roqulu u su osposo ulqo boniro (rodo ol qrupo, ol roqulo lo dibujurn on
unu hoju, por ojomplo, si vun u roqulur un suror, quo dibujon ol
suror).


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
848
+)4 Un primo quo curu do un ruspn u su orro primo, unu primu quo lo
uyudu u curqur lu fruru u su orru primu.

+Z4 Un pup quo ubruzu u rodos/us sus hijos/us como muosrru do quo los
quioro, unu mum quo os consoludu por su hijo puos osr rrisro.

+[4 Unu hormunu quo lo prosru su buln u su hormuno y ol hormuno lu
inviru u juqur con sus umiqos.

+\4 Unu ru quo lo pido u su sobrino quo lu uyudo u movor los sillonos do
lu sulu, un ro quo lo pido u lu ubuolu oscribu un rocudo porquo l riono
ol bruzo onyosudo.

+]4 Un pup quo lo pido pordn u su hiju por huborlu lusrimudo con
pulubrus huco dos dus, unu mum quo lo dico u su hijo quo so sionro
muy orqulloso do l por sor un nio muy umublo y rosporuoso.

+^4 lo huy uquu on lu cusu y rodos/rodus quionos inroqrun osu fumiliu, vun
u buscur y ucurrour uquu.


























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
84u
Anoo 4.2 Iichus puru nius








=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
85u












"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
851









=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
852

















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
858

Anoo 4.8 Iichus puru nios







=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
854













"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ =(,<*(1 -* 3(,<)(,)
855









=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
85u















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
857
!"#$%#!&'% Z * V, -. C%Cq s -%-q -$!&i2#%$q2
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 ";HE6:7 :; A8>958>5
B7<?6 Roproducrividud -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Comprondorn quo lu rosponsubilidud
dol cuidudo do hijos/us os do umbos
pudros y quo ollos/ollus rumbin
puodon sor rosponsublos dol cuidudo
do ulquion ms poquoo/u.
Idonrificurn uccionos on lus quo pup
y mum puodo cooporur puru ol
cuidudo do hijos/us.
Roconocorn su cupucidud puru ol
cuidudo do los/lus ms poquoos/us
quo ollos/ollus.

C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Dos polorus poquous do diforonro
color.
Cuurro poluchos o bobs do juquoro
dol ulumnudo o dol muosrro / lu
muosrru.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Ll cuidudo do hijos/us corrospondo u
pup y u mum, us como cuidur u
ulquion ms poquoo/u quo usrodos,
puodo sor unu rosponsubilidud do lu
quo puodon uprondor, sin imporrur si
son nios o nius.
2. Todos los cuidudos do hijos/us lus
puodon roulizur pup y mum. As
como usrodos puodon hucor do rodo
puru cuidur u ulquion.
8. Ios nios y lus nius prucricun sor
como un pup o unu mum cuundo
cuidun do los/lus ms poquoos/us
quo usrodos.



#;95
Corrosponsubilidud
do pudros y mudros
on ol cuidudo do los
bobs
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Sociul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol uprondizujo
pormunonro
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
";8 A5AR 7 959R >9A<>G5 9EGf5= QE6G>76;=P
5@;6G>?6P GE>:5:7=P ;:EG5G>?6P :>O;8=>?6 G76
<7=*<5= f>D7=P ;6@8; 9EGf5= 9R=4 c7= 6>M7= N
6>M5= @>;6;6 ;6 59F5= Q>HE85=P 7 ;6 Q>HE85=
=E=@>@E@5= E6 97:;<7 :; 95@;865D; N
A5@;865D; :;< JE; O56 @7956:7 f5F><>:5:;=
G797 GE>:58P A87@;H;8P A87GE858 F>;6;=@58P
F8>6:58 5Q;G@74 ">6 ;9F58H7P <7= 97:;<5D;=
67 =>;9A8; :7@56 :; ;=5= f5F><>:5:;=P
GE56:7 <7=*<5= 6>M7=*6>M5= G8;G;6 G76
G58;6G>5= :; 5@;6G>?6P GE>:5:7P A87@;GG>?6
:; =E= Q>HE85= A58;6@5<;=P G79>;6T56 5 O;8=;
<>9>@5:7=*5= ;6 ;< :;=5887<<7 :; ;=@5=
;aA8;=>76;=4 c5= G76=;GE;6G>5= >9A<>G56
A87A;6=>?6 5 G5;8 ;6 A;<>H87= 9R=
QRG><9;6@;P 9R= A87F<;95= :; =5<E: ;6
H;6;85<P :>=9>6EG>?6 :; G5A5G>:5:;=
O>6GE<5@>O5=P 5E@75H8;=>76;= N O>7<;6G>5
f5G>5 ;< ;a@;8>78P =;6@>9>;6@7 :; 5F56:767 N
=E= G76=;GE;6G>5=P G79A;6=5G>76;= :; ;=5=
G58;6G>5= ;6 8;<5G>76;= 5E@7:;=@8EG@>O5= A78
;D;9A<7 G76 E65 59>=@5: JE; <;= :5M;4
c5 Q>HE85 :;< A5:8; N <5 95:8; :;F;6
G79A58@>8 <5 8;=A76=5F><>:5: :; <7 JE; =E=
87<;= A58;6@5<;= >9A<>G56P ;= QE6:59;6@5<
;=Q78T58=; A78 <5 A8;=;8O5G>?6 =5<E:5F<; :;<
OS6GE<7 A5:8;Yf>D7=*5= N 95:8;Yf>D7=*5= ;6
;=5 9;:>:5 59F7= A7:8R6 ;D;8G;8 =E
A5@;86>:5: 7 95@;86>:5:4 "> 6>M7= N 6>M5=
G8;G;6 G76 ;=7= 97:;<5D;= A7:8R6
;O7<EG>7658 =E= ;aA;8>;6G>5= :;
GE>:5:78;=*5=P A87@;G@78;=*5=P ;:EG5:78;=*5=
N JE; 9R= 5:;<56@; GE56:7 5=S <7 :;=;;6
A7:8R6 ;D;8G;8 ;6 E65 8;5<>:5: 5:E<@54

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
858
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. WC59R N A5AR A8;HE6@58R6X
'6@87:EGG>?6
+4 Su souulidud, riono unu cuurru purro, lu cuul riono quo vor con lo quo sionron cuundo son
como un pup o unu mum por ojomplo cuundo cuidun u ulquion ms poquoo/u quo
usrodos o u unu muscoru.
V4 As como los pups/mums cuidun, so proocupun por lu oducucin do los/lus hijo/us,
juoqun con ollos/ollus, us usrodos cuundo soun udulros/us podrn brindurlo u un/unu
hijo/hiju suyu rodo lo quo puodun ofrocorlo. Ahoriru, usrodos puodon cuidur rumbin do
ulquion. Por oso vun u prucricur como si r fuorus un/unu pup/mum con unu
muscoru/bob, puru oso juquromos Mum y pup proqunrurn.
-8;Y;O5<E5G>?6
)4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQuin puodo durlo do comor u los/lus hijos/us, ol pup o lu mum7, Por ojomplo si os un
bob iquin lo podru cumbiur ol puul7, o iquin podru dur dinoro puru su
ulimonrucin7
iCroon quo usrodos u vocos rumbin son como un pup, o unu mum7 Si s, icundo7
%G@>O>:5:;=
Z4 Acomodo ul qrupo on crculo y oscribu ol osrribillo on ol pizurrn. So rocomiondu ponorlo
unu ronudu, puodo uyudurso do lus pulmus o do ulqn movimionro corporul.
W0E>:58P A87@;H;8 N 5958
!= E65 8;=A76=5F><>:5:
C59R N A5AR A8;HE6@58R6t
IoEK GE>:5:7= 67= :>8R6LX
[4 Lpliquo lo quo siqnificu puru osro romu lu pulubru rosponsubilidud. Como vorn, on osru
cuncin dico quo cuidur, proroqor y umur os unu rosponsubilidud. Puru onrondor mojor lu
pulubru rosponsubilidud los dur unos ojomplos usrodos son rosponsublos do cuidur bion
sus cuudornos do quo no onsucion o son rosponsublos do hucor lu rurou, ulqunos/us on
cusu son rosponsublos do uyudur u quo lu cusu osr limpiu, o do cuidur sus juquoros. Con
osros ojomplos, iulquion ms o monos nos podru docir qu siqnificu sor rosponsublos7
Lscucho rospuosrus y vuyu uclurundo lo quo siqnificu y ujusrundo ol siqnificudo u lus
vivoncius do sus ulumnos/us. Ln ol cuso do mum y pup por ojomplo cuundo un hijo/u so
onformu son rosponsublos do llovurlo ul docror o si unu hiju nocosiru un poco do curio,
son rosponsublos do drsolo por ojomplo dicindolo quo lu quioron mucho.
\4 Rocuordun quo los pod cuurro muscorus do polucho/bobs. quionos dijoron quo los
rruorun los colocurn uc onfronro. Puodo sor quo los coloquon on su oscrirorio, o on
unus sillus o on ol piso. (Unu ulrornurivu u osro punro do lu osrruroqiu os llovur usrod dos
poluchos o dos muocos do bob sin podrsolos con unricipucin ul qrupo).
]4 Voy u onrroqurlo osrus dos polorus u lus dos primorus porsonus sonrudus junro u m.
Cuundo cuonro 8 vun u cunrur osru poquou cuncin quo osr oscriru on ol pizurrn.
Cuundo ompiocon u cunrur vun u pusur osus dos polorus por rodo ol suln, psonlus sin
uvonrurlu, do muno on muno u su compuoro/u dol ludo dorocho. Corciroso quo rodos
onriondun cmo dobo circulur lu poloru.
^4 Vun u doronorso y u doronor lus dos polorus cuundo lloquon u lu rorcoru fruso Ls docir
cunrurn Cuidur, proroqor y umur, os unu rosponsubilidud, mum y pup proqunrurn.
so dorionon lus polorus uh y osus dos porsonus quo so quoduron finulmonro con lus
polorus, oloqirn dol suln u un nio y unu niu quo sorn por unos minuros un pup y
unu mum. Cuundo huyun sido oloqidos/us pusurn ul fronro romurn uno do los 4
bobs/muscorus y umbos u lu cuonru do 8 dirn lu lrimu fruso do lu cuncin iQu
cuidudos nos dirn7

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
85u
_4 A lus dos porsonus quo rionon lus polorus los podir u oso pup y mum oloqidos ulqn
ripo do cuidudo, onrro los dos hurn los 2 cuidudos quo los pidun, puos os unu
rosponsubilidud compurridu por iquul. Si no so los ocurro ulqn cuidudo rocurdolos quo
son bobs o cuchorros y quo so imuqinon qu ripo do cuidudos nocosiru ulquion
poquoo/u. (Si ul principio los cuosru rrubujo suqioru mum y pup buurn ul
bob/muscoru, mum y pup lo durn do comor, mum y pup juqurn con l/ollu, mum y
pup lo pondrn nombro, mum y pup lo hurn dormirso, mum y pup lo llovurun u
vucunur, orc.
+`4 D riompo puru quo muosrron su formu do cuidur. Ioliciro si obsorvu quo umbos, ol nio
pup y lu niu mum cuiduron ul bob/muscoru y huqu ovidonro quo onrro los dos lo
hicioron muy bion.
++4 Lsro procodimionro so ropiro. Lnrro puroju y puroju, cuosriono ul qrupo sobro qu so
sionro cuidur u ulquion, y si uyudu hucorlo onrro dos u hucorlo unu solu porsonu.
Romurquo ol monsujo quo os unu rosponsubilidud do los dos ol cuidudo do oso
bob/muscoru us como os unu rosponsubilidud por iquul do pup y mum ol cuidudo do
hijos/us.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+V4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iA quinos los corrospondo ol cuidudo do los/lus hijos/us7
iCmo puodon uyudur ul cuidudo do ulquion ms poquoo/u quo usrodos7
0>;88; :; <5 =;=>?6
+)4 Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
Pionson cuundo hun cuidudo u ulquion, como u unu porsonu ms poquou quo usrodos,
cuundo hun upoyudo ul cuidudo do ulqunu muscoru do lu cusu. Cuundo ronqun un ojomplo,
lovunron lu muno puru compurrirlo.
)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
Ll producro do osru sosin consisro on compromororso ul cuidudo do ulquion onrro dos
porsonus lu fiquru do un bob sou nio o niu oluborudo con ol muroriul quo ronqun u su
ulcunco, on osro cuso los oquipos sorn nio-niu, y quionos lloquon u no hucor puroju, puodo
ponorlos on purojus dol mismo soo.
Lpliquo ul qrupo sobro los compromisos individuulos
54 Puru quo puodun doscubrir quo puodon brindur cuidudos u ulquion, vun u compromororso
u cuidur u un bob quo usrodos oluborurn on oquipos do dos porsonus. Podrn ponorlo
nombro, ponorlo su ropu, cuidur quo no so mulrruro, onrro muchos orros cuidudos.
F4 Procodimionro puru loqrur ol producro do lu sosin
G4 Vun u formur oquipos do dos porsonus, poro lu condicin riono quo sor quo ol oquipo sou
do nio-niu. Pormiru quo so formon, uunquo puodo sor quo los cuosro mucho rrubujo,
onroncos fuciliro on umbos soos osu uqrupucin, uydolos u lu inroqrucin. Si ol qrupo no
riono ol mismo nmoro do purojus do los dos soos, formo purojus cuidudorus dol mismo
soo.
:4 Hurn su fiquru do bob nio o niu con lo quo on osro momonro ronqun u lu muno, y
buscurn onrro los dos su muroriul. Puodon urilizur hojus do coloros, hojus do cuudornos,
lpicos quo so los huyun doscompuosro, plusrilinu, lurus, dol purio hojus do los rbolos,
cuulquior ripo do muroriul quo uunquo purozcu quo yu no sirvo, lo podrn urilizur puru
roulizur su bob y us llovur u cubo su compromiso. Do riompo puru quo lus purojus
consrruyun sus bobs, ucrquoso u ollos/ollus puru morivur y roconocor su osfuorzo.

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu
;4 Mionrrus consrruyon sus bobs, vuyun ponsundo on ol nombro quo rondr, los cuidudos
quo nocosirur. Quiz si su bob osr hocho do pupol nocosiro quo lo cuidon dol uquu o si
usuron hojus socus huy quo cuidur quo no so rompun, pluriquon onrro usrodos qu
cuidudos nocosirur oso bob, quo uhoru so conviorro on ulquion muy vulioso, ulqo quo os
do umbos y quo umbos sorn rosponsublos do l/ollu.
Q4 Cuundo huyun finulizudo vondrn conmiqo, yo sor como ol roqisrro civil, umbos vondrn
con su bob y mo dirn ol nombro quo hun docidido ponorlo, oscribir los nombros dol
oquipo y junro ol nombro do su bob, cudu quion pondr su nombro como si fuoru su
firmu, oso siqnificu quo so compromoron u cuidur oso bob onrro los dos. Ll bob
pormunocor on lu oscuolu.
H4 Indquolos un riompo dororminudo puru roulizur osro compromiso, puodo sor durunro 8
dus o unu somunu.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S lo quo siqnificu lu rosponsubilidud.
Confirmucin iQu siqnificu sor rosponsublo7

Afocrivu
Mo doy cuonru do lo quo sionro cuundo cuido do ulquion.
Confirmucin iQu sionros cuundo cuidus do ulquion7

Conducruul
Coluboro on conjunro con orru porsonu puru ol cuidudo do ulquion.
Confirmucin iLn qu cuidudos puodo coluborur con ulquion ms7
























"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*+.4-1 -* 3(,<)(,)
8u1
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 =;HE6:7 :; A8>958>5
C59R N A5AR A8;HE6@58R6
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin










=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u2











































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u8
!"#$%#!&'% Z * ), -. B%pe% i2% u!n i2% U%C'c'% d12d!
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 #;8G;87 :; A8>958>5




B7<?6 Roproducrividud -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Roconocorn los olomonros quo
inroqrun u unu fumiliu quo os
oquirurivu.
Propondrn u purrir do ollos/ollus
mismus y sus fumilius qu olomonros
doborun inroqrurso puru hucor quo on
sus fumilius so promuovu lu oquidud.
Diforonciurn ol impucro on cudu uno
do los inroqrunros do unu fumiliu
cuundo oisro oquidud u cuundo huy
uusonciu do ollu.
C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 4.1 Lquidudo.
Anoo 4.2 Turjorus-fumiliu.
Anoo 4.8 Turjorus quu.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Lscuchur u rodos/us los do su fumiliu,
dur opinionos, oprosur sus
sonrimionros, quo oisru privucidud,
quo coluboron por iquul on ol cuidudo
do lu cusu, quo us como so du, so
rocibo, son siruucionos quo hucon
quo sus fumilius soun oquirurivus.
2. Puodon munifosrur on sus fumilius
qu los huco fulru puru soquir
ulcunzundo lu oquidud y quo los/lus
inroqrunros do sus fumilius so
sionrun folicos.
8. Ln lus fumilius oquirurivus los nios y
nius so sionron ms proroqidos, ms
umudos, son ms folicos y puodon
ronor rruros ms jusros onrro sus
inroqrunros.



#;95 Iu fumiliu oquirurivu
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul,
Sociul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru lu vidu on
sociodud
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
!6 <5 Q59><>5 ;= ;< A8>9;8 ;=A5G>7 :76:;
6>M7= N 6>M5= :;F;8S56 5A8;6:;8 5
G79E6>G58=; G76 7@85= A;8=765=P 5 =;6@>8=;
A87@;H>:7=*5= A78 >HE5<P 5 =;6@>8 JE; =E
7A>6>?6 ;= OR<>:5 5E6JE; =;56 A;JE;M7=*5=P
5A8;6:;6 =7F8; <7 DE=@7 ; >6DE=@7P G767G;6 ;<
=>H6>Q>G5:7 :; <5 A8>O5G>:5: A585 G5:5
9>;9F87 :; <5 Q59><>5P ;6@8; 7@85=4
">6 ;9F58H7 <5= Q59><>5= :76:; 67 =; f5
A85G@>G5:7 <5 ;JE>:5:P 6>M7= N 6>M5=
5A8;6:;6 JE; E6 9>;9F87 ;= 9;D78 JE;
7@87P JE; <7= 5:E<@7= AE;:;6 =;8 >6DE=@7= G76
<7=*<5= 6>M7=*5= A78 =;8 =E= 95N78;=P JE;
;aA8;=58 <7= =;6@>9>;6@7= ;= =S9F7<7 :;
:;F><>:5: N 9R= ;6 <7= f79F8;= 7 6>M7=P JE;
<5 5<>9;6@5G>?6 ;=@R 5 G58H7 :; <5= 9ED;8;=
7 6>M5= :; <5 G5=5P JE; 67 O5<;6 <7 9>=97
;<*<5 5FE;<7*5P ;<*<5 A5AR*959R 7 ;<*<5 f>D7*54
p5D7 ;=@; ;=G;658>7 :; >6;JE>:5:P 6>M7= N
6>M5= ;aA8;=56 ;=7= 9;6=5D;= 5A8;6:>:7= ;6
7@87= R9F>@7= :; =E O>:5P <5 ;=GE;<5 A78
;D;9A<7 N GE5<JE>;8 ;aA8;=>?6 >6;JE>@5@>O5
<;= @85;8R G76=;GE;6G>5= =7F8; @7:7 A585 ;<
R9F>@7 :; <5= 8;<5G>76;= fE9565=P JE;
97<:;;6 =E :;=5887<<7 f5G>5 >:;5= :;
>6DE=@>G>5P =EA8;95GS5 :; E6 =;8 fE9567
=7F8; 7@87P @85@7= >6:>H67=P =;6@>:7 :; <5
G79A;@>@>O>:5: A;87 =>6 >9A78@58 ;<*<5
7@87*5P AE;:;6 ;=@5F<;G;8 59>=@5:;=
=E959;6@; >6;JE>@5@>O5=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u4
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. WB5FS5 E65 O;T E65 Q59><>5 :76:;X
'6@87:EGG>?6
+4 Iu lrimu purro do su souulidud riono quo vor con lo quo sionron cuundo son como un
pup o unu mum. S quo cudu uno/unu do usrodos rionon un ripo do fumiliu, rocuordon
quo rodus lus fumilius son ospociulos, poro huy un ripo do fumiliu quo puodon uprondor u
hucor. Unu fumiliu on dondo rodos/us so rruron bion, dondo puodun oprosur sus
sonrimionros, dondo puodun sor usrodos mismos/us, dondo so sionrun proroqidos/us
dondo cudu inroqrunro so sionru vulorudo/u. Ijonso quo hubu unu voz unu fumiliu quo oru
us, cuundo lus fumilius rionon rodo osro quo los ucubo do docir, son fumilius oquirurivus.
Lquidud siqnificu quo los/lus inroqrunros do osu fumiliu rionon los mismos dorochos y lus
mismus rosponsubilidudos, no imporru si os ol ubuolo, lu nioru, ol pup, ol hormuno, lu
ubuolu, orc. !uquromos Hubu unu voz unu fumiliu dondo.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo. Cuundo lus rospondun,
uprovocho puru roirorur los monsujos principulos do lu sosin
iLn unu fumiliu quionos morocon ms rosporo, pup-mum, ubuolo-ubuolu o hijos/us,
primos/us, ros/us7
iLn unu fumiliu quinos rionon dorochos y rosponsubilidudos7
%G@>O>:5:;=
)4 Vun u hucor oquipos por filus, dol mismo nmoro do inroqrunros cudu filu. Corciroso quo
lu disrribucin do osrururus y soos sou udocuudu.
Z4 Ios voy u onrroqur u lu lrimu porsonu do cudu filu unu rurjoru. Muosrro lu rurjoru puru
quo lu vou rodo ol qrupo. Si so fijun on osru rurjoru huy un ripo do fumiliu, uunquo cudu
fumiliu os diforonro, on osro cuso osr inroqrudu por mum, pup, hijo, hiju, ubuolo y
ubuolu. Iu idou do lu ucrividud os quo lu rurjoru-fumiliu lloquo u lu porsonu quo osr husru
udolunro.
[4 Puru oso, vun u ir uvunzundo, con uyudu do osro oquidudo, lus u curus rionon un ripo do
proqunru, on mi hoju quu yo loor ul oquipo lu proqunru quo corrospondu u lo quo ol dudo
indic, siompro iniciur con lu fruso Hubu unu voz on unu fumiliu dondo.
\4 Lnroncos, por ojomplo si on ol oquidudo dico Privucidud. loor do mi quu unu
proqunru rolucionudu u lu privucidud. Si on ol oquidudo dico Doy y rocibo loor unu
proqunru rolucionudu u dur y rocibir. Huy dos curus do los dudos quo son diforonros y son
dondo dico Proqunrus sorprosu y lu orru Proqunrus fumiliu, on rodos los cusos,
conrosrurn soqn lo quo los pidu ol oquidudo.
]4 Iu rospuosru quo do lu porsonu quo lunz ol oquidudo dobor sor ucordudu por rodu lu filu.
Si lu rospuosru os lu corrocru, pusu lu rurjoru-fumiliu ul/lu nio/niu quo osr udolunro. Ah
so quodurn puru durlo rurno u lu siquionro filu. luovumonro lu lrimu porsonu do osu
orru filu, quo os quion riono lu rurjoru-fumiliu riru ol oquidudo, loo, oscuchu y rospondo. Y
us soquiromos, cuundo unu rurjoru-fumiliu huyu lloqudo u su compuoro/u do husru
udolunro lu filu o lus filus hubrn qunudo. Y hubrn uprondido u consrruir unu fumiliu
oquirurivu.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
^4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu ripo do siruucionos hucon quo unu fumiliu sou oquirurivu7
iCmo so sionron los inroqrunros do unu fumiliu dondo huy oquidud u diforonciu do unu
fumiliu dondo no huy oquidud7
iQuinos puodon hucor quo oisru oquidud on sus fumilius7


"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u5
0>;88; :; <5 =;=>?6
_4 Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
Ciorron sus ojos o imuqinon u su fumiliu, pionson un ojomplo do cundo on su fumiliu so
hun rrurudo con jusriciu, rosporo o curio, do momonros on los quo so hun proroqido u
orro ovonro quo domuosrro quo hun prucricudo lu oquidud. Cuundo lu ronqun on su monro
ubrun sus ojos y puson u oscribir brovomonro ul pizurrn su ponsumionro.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Coloquo ol plioqo do pupol on ol piso y dibujo unu cusu. Dospus, opliquo ol
procodimionro
F4 Ln osro plioqo do pupol vun u oscribir o dibujur, su compromiso puru incromonrur lu
oquidud on su fumiliu. Considoron quo dobon cubor los compromisos do rodo ol qrupo,
ocupon slo unu purro dol pupol.
G4 D riompo u quo oscribun o dibujon, ucrquoso puru uvoriquur qu nocosidudos porcibon
on lus fumilius.
:4 Ln los siquionros dus, proqunro si ulquion yu prucric su compromiso, foliciro u quion lo
hu roulizudo. Si libromonro ulquion lo oprosu quo yu lo loqr murquo junro u su
compromiso unu pulubru do roconocimionro.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S lo quo huco quo unu fumiliu sou oquirurivu.
Confirmucin iQu siruucionos hucon quo on unu fumiliu huyu oquidud onrro sus
inroqrunros7

Afocrivu
Disrinqo lu diforonciu do cuundo on mi fumiliu hu hubido oquidud onrro los quo lu formumos y
cuundo no hu hubido.
Confirmucin iQu sionros cuundo on ru fumiliu hu hubido unu muosrru o vurius do oquidud o
cuundo hu hubido inoquidud7

Conducruul
Puodo hucor quo dosdo mis uccionos oisru oquidud on mi fumiliu.
Confirmucin iCmo puodos brindur un rruro oquirurivo u ulqn inroqrunro do ru fumiliu7














=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 @;8G;87 :; A8>958>5
B5FS5 E65 O;T E65 Q59><>5 :76:;
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin









"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8u7
[4 %6;a7=

Anoo 4.1 Lquidudo




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u8





















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
8uu
Anoo 4.2 Dioz Turjorus Iumiliu

#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%

#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%

#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%





=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
87u











































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
871
#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%

#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%

#%$v!#% U%C'c'% #%$v!#% U%C'c'%







=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
872





















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
878
Anoo 4.8 Turjorus quu















































-8>O5G>:5:


Hubu unu voz unu fumiliu dondo.

Mum y pup vun u convorsur on su hubirucin y su hiju rocu muy
soquido u su puorru, osro huco quo pup y mum no puodun pluricur.
iCmo puodon podirlo u lu niu quo los d un momonro puru ollos7
Ll ubuolo quioro quo por lus rurdos no lo busquon on su cuurro porquo
duormo un ruro. iQu podru docir7
Ll hijo dosou juqur por lus rurdos con sus umiqos sin quo los pups
osrn obsorvndolos rodo ol riompo icmo podru oprosurlos u sus
pups su incomodidud7 Quo si los qusru quo osrn ul pondionro do
ollos poro no rodo ol riompo
Cuundo huy visirus on lu cusu, los/lus hijos/us do lu fumiliu pormunocon
juqundo on orru rou do lu cusu puru no inrorrumpir u los udulros.
iQu pionsus do quo ucron us7
Iu mum pluricu por lus rurdos con su umiqu y sus hijos/us juoqun
ulrododor do ollu, no dojndolu pluricur u qusro iqu podru hucor lu
mum7
Ll hormuno monor do lu fumiliu yu quioro buurso solo, poro pup
siquo ucompundolo u lu horu dol buo iqu podru hucor ol hormuno
monor puru solicirur onrrur solo u buurso7
Iu hormunu y un hormuno osrn on ol mismo cuurro y u vocos cudu
quion quioro osrur solo iqu podrun hucor puru ronor ms privucidud
umbos por iquul7
Cuundo dos hormunos poloun, so rrurun do culmur y buscun unu purro
do lu cusu dondo puodun convorsur rrunquilumonro sin quo nudio ms
los inrorrumpu. iLn qu croos quo los uyudu pluricur u solus, sin
inrorrupcionos7
Ll hormuno cuundo vu u onrrur u lu hubirucin do lu ubuolu, nuncu rocu
lu puorru o so ununciu, onrru sin podir pormiso icmo podru podirlo lu
ubuolu quo rosporo su ospucio7
Ll hijo quioro hucor lu rurou por lus rurdos on un rou do lu cusu, poro
su hormunu siompro lo disrruo pidindolo quo juoquon iqu podru
solicirurlo ol hormuno u su hormunu7
Ln unu cusu, vivo unu fumiliu numorosu y siompro huy visirus husru
muy pusudu lu nocho, lu fumiliu yu no quisioru ronor runrus visirus rodo
ol riompo iqu podru hucor lu fumiliu7


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
874
















































d7N N $;G>F7


Hubu unu voz unu fumiliu dondo.

Mum cocinu rodos los dus do lu somunu, ollu du ulimonrucin iqu
podrun durlo ol rosro do los miombros do lu fumiliu puru rumbin
cooporur con lu cusu7
Ll ubuolo pusu mucho riompo con sus niorus, l du riompo iqu
podrun ofrocorlo lus niorus u su ubuolo puru quo uprondun quo us
como rocibon rumbin dobon dur7
Iu hiju os muy curiosu con sus pups y los oprosu consrunromonro
quo los quioro mucho, ollu du ufocro icmo podrun pup y mum
roqrosurlo u su hiju osus muosrrus do curio, y quo ollos rumbin don7
Ll pup os muy quorido por su hijo o hiju y juoqun mucho con l, oso
pup rocibo divorsin y ufocro il quo podru durlo u su hiju o hijo7
Iu hormunu siompro os dofondidu por su hormuno do los poliqros, ollu
rocibo proroccin iqu podru ollu dur u su hormuno quo puodu
roulmonro ofrocor7
A lu ubuolu su hiju y nioro, lu llovun siompro u lus consulrus mdicus,
ollu rocibo uroncin y cuidudos iqu podru dur lu ubuolu u su hiju y
nioro puru uporrur rumbin cosus u lu hiju y nioro7
Iu mum siompro oscuchu u sus hijos cuundo rionon ulqn problomu,
ollu du oscuchu iqu podrun durlo sus hijos puru quo ollu sionru quo
rumbin rocibo do ollos7
Dos hormunus por lus rurdos cuidun u lu ubuolu quo osr onformu, ollus
dun upoyo iqu podru ofrocor lu ubuolu puru sus niorus7
Ll hijo so osfuorzu mucho on lu oscuolu puru sucur buonus
culificucionos con oso sus pups so sionron conronros, l du orqullo
iqu podrun durlo u oso hijo sus pudros7
Ll ubuolo os rrurudo con rosporo por sus dos niorus y su nioro, l rocibo
rosporo y buon rruro icmo podru ol ubuolo rrurur u sus niorus y
nioro7
Iu mum os visirudu por lus rurdos por lu ubuolu, lu mum rocibo
compuu iqu podru ofrocorlo u lu ubuolu7


"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
875
















































!aA8;=7 <7 JE; =>;6@7


Hubu unu voz unu fumiliu dondo.

A lu mum lo molosru quo sus dos hijos so vuyun u lu oscuolu y no
riondun sus cumus, ollu rorminu ordonundo lus hubirucionos, lo cuul lu
cunsu y sionro quo sus hijos no coluborun con ol cuidudo do lu cusu.
iCmo podru comunicur lu molosriu quo sionro7
A mum y pup sus hijos siompro los dicon quo son los mojoros pups
icmo podrun oprosur osos pups lo boniro quo sionron cuundo los
dicon oso7
Unu hiju sionro quo su pup no lu quioro dosdo quo so sopur do su
osposu y dosdo onroncos so sionro rrisro, cuundo vo u su pup no lo
dico nudu. iQu doboru hucor lu hiju con oso quo sionro7
Un hormuno so onoju porquo su hormunu cuundo so polou con l lo
poqu muy fuorro, l osr hurro do oso icmo podru oprosurlo rodo lo
quo sionro sin lusrimurso7
Un hormuno y hormunu compurron sus juquoros, so llovun muy bion,
poro los cuosru rrubujo docirso quo so quioron mucho iCmo podrun
oprosur oso sonrimionro7
Iu hiju cuundo so sionro rrisro so pono ms soriu y lu fumiliu subo quo
osr rrisro, y su hormuno cuundo osr rrisro lloru, porquo os sonsiblo.
Su pup y su mum lo hun dicho quo no lloro, porquo su hormunu no
lloru ido qu formu podru ol hijo oprosur u los pudros lo quo sionro
cuundo no lo dojun llorur porquo osr rrisro7
Ll pup hu ronido mucho rrubujo y so sionro muy prosionudo, cuundo
lloqu con su fumiliu los qriru mucho por cuulquior cosu iqu podru
hucor ol pup puru oprosur do munoru umublo lo quo osr sinriondo
on ol rrubujo y quo su os ruzn por lu quo los qriru7
Ll pup y lu mum so sionron orqullosos do sus hijos/us, poro no hun
subido cmo docrsolos icmo podrun oprosurlo7
Ll ubuolo y lu ubuolu sionron quo osrn siondo unu curqu puru lu
fumiliu oso los pono rrisros, lu fumiliu yu so dio cuonru poro no hublun
con ollos do osu rrisrozu icmo puodo uyudur lu fumiliu u quo los
ubuolos diqun lo quo osrn sinriondo7
Ll pup umu mucho u lu mum, puru oprosurlo lo du ubruzos icmo
osr oprosundo ol pup oso umor on osro ojomplo7
Iu mum so sinri rrisro porquo polo con su hiju y sru lo dijo quo yu
no lu quoru icmo podru lu mum docirlo lo quo sinri cuundo su hiju
lo dijo oso7

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
87u
















































c7 DE=@7 ;=t


Hubu unu voz unu fumiliu dondo.

Pup lloq u cusu con un juquoro puru sus dos hijos. iCmo podrun
ropurrirso los dos hormunos puru compurrir ol juquoro7
Iu mum pusu riompo con su osposo, con sus hijos y con lu ubuolu do
lu fumiliu, rruru do osrur con cudu quion puru pluricur y juqur un poco
iqu os y cmo lo huco puru quo ollu sou unu mum jusru con rospocro
ul riompo con rodos/us los do su fumiliu7
Ll hijo y ol pup osrurn solos ol fin do somunu puos mum no osrur
icmo podrun disrribuirso lus luboros do cusu7
Iu mum y ol ubuolo vun u comprur ul morcudo lus cosus puru lu
comidu, islo uno do los dos dobo rruor lus comprus7 iCmo puodon
uyudurso onrro umbos7
Dos hormunus minrioron sobro un problomu on lu oscuolu y su pup no
lus suncion iquul, u unu lu roqu con qriros y u lu orru lo dijo quo no
suldru u juqur con sus umiqus on 1 somunu icul soru unu suncin
vordudorumonro jusru puru umbus7
Iu hiju muyor riono dos hormunos qomolos, on su cumplouos so los
llov ul purquo u umbos y con los dos juq por iquul ilu hormunu os
jusru con los dos y por qu7
So hizo un pusrol puru rodu lu fumiliu icul os lu formu ms jusru do
ropurrirlo7
Ll ubuolo por lus nochos y puru dormir, lo cuonru un cuonro u su nioru
monor, u su nioro muyor lo qusrun los cuonros poro u l no so los
cuonru iqu soru lo ms jusro puru umbos hormunos quo doboru
hucor ol ubuolo7
Ll pup conscionro ms u un hijo quo u orro, u posur do quo los dos
sucun lus mismus culificucionos icul os ol rruro ms jusro quo dobo
dur oso pup u sus hijos y por qu7
Vu u hubor unu foriu on lu comunidud y lu fumiliu docido quo vuyun
rodos/us porquo morocon divorrirso iosu fumiliu os jusru con sus
inroqrunros7
Ll pup hu obronido un inqroso oconmico orru icul soru lu formu
ms jusru do usur oso dinoro puru ol bion do su fumiliu7


"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ @*(/*(1 -* 3(,<)(,)
877
















































"78A8;=5 Y A8;HE6@5=


iQu so sionro quo los/us inroqrunros do unu fumiliu so rrurun con
iquuldud y rosporo7
Cundo on unu fumiliu so rosporun los dorochos y rosponsubilidudos
do rodos/us sus inroqrunros, ios osu unu fumiliu.7
Moncionu dos dorochos quo rionon rodos/us quionos inroqrun unu
fumiliu.
Moncionu dos rosponsubilidudos quo rionon rodos/us quionos
inroqrun unu fumiliu.
iCmo so sonrirn dos hormunos quo son rrurudos por su pup y
mum con curio, por iquul puru umbos7
iQu pusu cuundo on unu fumiliu huy muchus injusricius onrro sus
inroqrunros7
Pluricu ulqo quo ro qusro mucho on ru fumiliu.
iQu os lo quo podrun mojorur r y ru fumiliu puru sonrirso ms
folicos y surisfochos do lu fumiliu quo rionon7
Dur mi opinin do ulqo quo osr pusundo on mi fumiliu ios un
dorocho mo o unu rosponsubilidud mu7
Rosporur quo orros/orrus inroqrunros do mi fumiliu nocosirun osrur u
solus on ciorros momonros ios un dorocho mo o unu
rosponsubilidud mu7
Proqunru u un/unu nio/u dol qrupo ulqo sobro su fumiliu
iDo quin os lu rosponsubilidud do lu ulimonrucin on unu fumiliu7
iQuinos on unu fumiliu rionon dorocho u vivir on unu cusu limpiu o
hiqinicu7


=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
878















































U59><>5 Y A8;HE6@5=


d; @E Q59><>5P GER<;= 9>;9F87=.

Son jusros
Lprosun lo quo sionron con pulubrus umublos
Poqun porquo croon quo us so solucionu un problomu
Purricipun on lus luboros domsricus do lu cusu
Opinun sobro lus cosus posirivus y noqurivus quo pusun on lu
fumiliu
Pluricun rrunquilumonro cuundo ulqo los molosru do orro/orru
inroqrunro do lu fumiliu
luncu llorun porquo croon quo oso os do mujoros
Son curiosos/us
Tocun lu puorru unros do onrrur u unu hubirucin
Apoyun cuundo huy problomus
Insulrun y lusrimun los sonrimionros do los/lus doms inroqrunros
do lu fumiliu
Proroqon u los/lus inroqrunros do lu fumiliu do los poliqros
Subon oscuchur


"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
87u
!"#$%#!&'% Z * Z, -. 0%2#1" d! -%-q s C%Cq
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 0E58@7 :; A8>958>5

B7<?6 Roproducrividud
-87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Idonrificurn los dorochos y
rosponsubilidudos on lus rolucionos
pudros o hijos/us.
Rofloionurn sobro ol siqnificudo o
implicucionos do sor pudro o mudro dol
modolo ucruul quo rionon con rospocro
u lo quo ollos/ollus docidun consrruir.
Dofinirn un modolo do purornidud y
murornidud quo sou suludublo puru
ollos/ollus puru cuundo on ol fururo
docidun vivir osu purro do su
souulidud y prucricur su cupucidud do
cuidur u los/lus ms poquoos/us on su
prosonro.

C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 4.1 Turjorus Mums y pups.
Hojus y plumus.
Globos Pupolos do 1/8 do curru.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Sor pudro o mudro implicu brindur
cuidudos, munifosrucionos do umor,
inculcur vuloros, onrro orros
siqnificudos.
2. Cudu porsonu riono unu formu do
sor pudro o mudro, si usrodos
docidon sorlo, podrn oloqir lus
formus do sor pudro o mudro
suludublos.
8. Cuundo cuidun u ulquion ms
poquoo/u quo usrodos son como
un pup o unu mum y dosdo uhoru
puodon ir ponsundo on qu ripo do
pudro o mudro los qusruru sor on ol
fururo.

#;95
Siqnificudo o
implicucionos do sor
pudro o mudro
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Individuul,
Culrurul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol uprondizujo
pormunonro
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
!a>=@;6 :>O;8=5= Q7895= :; O>O>8 <5
95@;86>:5: N A5@;86>:5:P <7=*<5= f>D7=*5=
G8;G;6 G76 ;=7= 97:;<7=P 5A8;6:;6 <5=
;6=;M56T5= :; <7= ;D;9A<7= :; ;=@5= Q>HE85=
; >6@;8>78>T56 <7= 9;6=5D;= =7F8; <7 JE;
=>H6>Q>G5 =;8 A5:8; 7 95:8;4
0E56:7 <5= >9A<>G5G>76;= :; =;8 A5AR 7
959R ;=@R6 87:;5:5= A78 G58;6G>5= :;
;aA8;=>76;= G797 ;< 5978P <5 A87@;GG>?6P <5
@856=9>=>?6 :; O5<78;=P :; 5@;6G>?6 5
6;G;=>:5:;=w <7= 6>M7= N 6>M5= O56
5=>9><56:7 =>H6>Q>G5:7= <>9>@56@;= A78
;D;9A<7 A;6=58 JE; <7= A5:8;= =; ;6G58H56
=?<7 :; 5A78@58 :>6;87 5 <5 G5=5 9>;6@85=
JE; <5 95:8; =; ;6G58H5 :; <5 ;:EG5G>?6 5<
>6@;8>78 :; <5 Q59><>5 N ;< f7H584
"> =; 8>H>:>T56 ;=5= >9A<>G5G>76;=P N <7=
6>M7= N 6>M5= @59F>K6 ;aA8;=56 ;=7=
9;6=5D;= 8>H>:>T5:7=P A78 ;D;9A<7 GE56:7
@>;6;6 5 =E GE>:5:7 5 5<HE>;6 9R=
A;JE;M7*5 JE; ;= GE56:7 ;D;8G;6 =E
A5@;865D; N 95@;865D;P AE;:;6 =?<7 5@;6:;8
E65= G7=5= N :;=GE>:58 7@85= A78 A;6=58 JE;
5=S ;= G797 :;F; =;84
-8797O;8 =>H6>Q>G5:7= ; >9A<>G5G>76;=
A7=>@>O5= N =5<E:5F<;= =7F8; =;8 A5:8; 7
95:8; ;6 <5 >6Q56G>5P A87O;; 5<* <5 6>M7*6>M5
:; 9;D78;= 5A78@5G>76;= N :; f5F><>:5:;=
JE; ;D;8G;8R :E856@; =E >6Q56G>5P
5:7<;=G;6G>5 N DEO;6@E: A585 <<;H5:5 <5
;@5A5 5:E<@5 AE;:56 :;G>:>8 =7F8; <5=
956>Q;=@5G>76;= A7=>@>O5= JE; 5A8;6:>?
=7F8; ;=7= =>H6>Q>G5:7=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
88u
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. W056@7= :; A5AR N 959RX
'6@87:EGG>?6
+4 Iu lrimu purro do su souulidud os cuundo son como un pup o unu mum. Dosdo uhoru
usrodos prucricun osu purro por ojomplo cuidundo u ulquion ms poquoo/u. Hoy
rrubujurn sobro lo quo siqnificu o implicu sor pudro o mudro, no imporru si rionon u
umbos pudros o u uno. Soqurumonro hubr uspocros quo los qusrun do uno u orro y orrus
quo quiz no los qusrun runro. Rocuordon quo los pudros y lus mudros rumbin vun
uprondiondo u sorlo. As usrodos puodon ir ponsundo on qu ripo do pudro o mudro
quioron sor puru on ol fururo, si us lo docidon. Puru oso, huromos lu ucrividud Cunros do
pup y mum.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iQu siqnificu sor pup o mum7
iSi un du son mums o pups, dobon sor como son sus pups / mums con usrodos7
%G@>O>:5:;=
Purro 1. Iocruru do rofloin sobro siqnificudos o implicucionos do sor pudro o mudro
)4 Iormo u oquipos y ubquolos on crculo con sus buncus. A cudu oquipo lo voy u onrroqur
unu rurjoru quo so llumu rurjoru mupu, mupu son lu ubroviucin do mum y pup, osus
rurjorus rionon ulqn siqnificudo vlido do sor pudro o mudro o sobro ulqn siqnificudo no
vlido. Con su oquipo loun lu rurjoru.
Z4 D riompo u quo los oquipos huqun lu locruru, huqun lus siquionros proqunrus puru
rofloionur sobro los siqnificudos o implicucionos vlidus o no vlidus unu voz quo hun
lodo y comprondido.
Puru quionos los roc lu rurjoru do Cuidudos do hijos/us quo s vulon iqu orros
cuidudos incluirun7
Puru quionos los roc lu rurjoru do Cuidudos do hijos/us quo no son vlidos iqu orrus
cosus no doborun ocurrir onrro pudro o hijos/us7
Puru quionos los roc lu rurjoru do Trunsmisin do vuloros quo s vulon iqu orros
vuloros hun visro quo los pudros y mudros inculcun u sus hijos/us7
Puru quionos los roc lu rurjoru do Trunsmisin do vuloros quo no son vlidos iqu
opinun do los pups y mums quo no onsoun vuloros u sus hijos/us7
Puru quionos los roc lu rurjoru do Munifosrucionos do umor quo s vulon ido qu orrus
formus so domuosrrun umor pudros o hijos/us7
Puru quionos los roc lu rurjoru do Munifosrucionos do umor quo no son vlidos ipor
qu croon quo u vocos onrro pudros o hijos/us cuosru rrubujo oprosurso quo so umun7
[4 Lscucho lus rospuosrus quo cudu oquipo lo du, no juzquo considoro quo soqurumonro sus
rospuosrus purrirn do sus propius vivoncius como hijos/hijus con rospocro u sus
pudros/mudros. Vuloro osus oporioncius.
Purro 2. Lluborucin do cuncionos
\4 Con los mismos oquipos, vun u oluborur cuncionos. Primoro pionson on ulqunu cuncin
quo u lu muyoru los qusro y so sopun. Si ulquion no so subo ol rirmo do lu cuncin puodo
upoyur qonorundo lu msicu con sus pulmus.
]4 Puru oluborur osus cuncionos u cudu oquipo lo onrroqur unu hoju, do un ludo oscribun
unos dos prrufos do lu cuncin oriqinul quo ol oquipo hu oloqido. Dol orro ludo,
cumbiurn lu lorru, do rul formu quo on osu lorru nuovu y modificudu osr rolucionudu con
ol conronido do lu rurjoru quo los roc.
^4 Puodo ponor ojomplos do unu osrrofu, por ojomplo si ul oquipo lo roc lu do rrunsmisin
do vuloros no vlido puodon oscribir Hoy ronqo quo docirlos pups, quo quioro ms quo
nudu, mo onsoon quo junros, puodo hubor soliduridud. y u vocos cuundo lloqun do

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
881
nocho, ulqo lindo pus, los sorprondor ms y mojor cuundo sopun quo u orros upoy.
Unu voz quo ronqun lisru su cuncin los dur unos minuros puru onsuyurlu.
_4 Iinulmonro pusurn por oquipos u prosonrur su cuncin, on ol momonro do lu
prosonrucin os imporrunro quo onrondumos lo quo dico lu lorru modificudu, cunron do
munoru cluru puos lo quo imporru os lo quo oscribioron on sus cuncionos.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+`4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu siqnificudos o implicucionos son vlidos puru sor pudro o mudro7
iQuin puodo oloqir lu mudro o pudro quo quioron sor on ol fururo7
iCmo puodon dosdo uhoru prucricur sor como un pudro o mudro por ojomplo cuundo
cuidun u ulquion ms poquoo/u quo usrodos7
0>;88; :; <5 =;=>?6
++4 Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
Imuqinon por un momonro quo cuundo lloquon u lu udulroz, docidirn sor pup o mum,
pionson on ulqo quo los qusruru onsour u un/unu hijo/u suyo/u. iQu podrus onsourlo7
Lscucho lus idous dol qrupo.
)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
54 Hoy rrubujuron sobro ulqunos siqnificudos o implicucionos do sor pudro y mudro, poro
puodo hubor muchos orros, rodo lo quo siqnifiquo puru usrodos sor pup o mum lo vun u
prucricur modiunro ol compromiso do osru somunu.
F4 Io voy u onrroqur u cudu quion un qlobo puru quo lo inflon con muchu procuucin, puos
sor un bob y quodur u su cuidudo. Podrn munifosrurlo rodo lo quo puru usrodos
siqnifiquo sor pup o mum. Io dibujurn su curu, su cubollo, lo puodon ir poniondo los
uccosorios quo quiorun con lo quo ronqun u su ulcunco, como puodo sor un qorro, hucorlo
unu sonuju, su cunu, orc. Y firmurn on lu purro do urrs do su qlobo con su nombro, oso
siqnificu quo son ol pup o lu mum do oso bob.
G4 Rocuordon quo sor pup o mum siqnificu muchus cosus procurur su bionosrur, juqur con
l/ollu, rrunsmirirlo vuloros, onsourlo sobro ol umor, rodus osus onsounzus lus hurn por
oscriro on poquoos poduzos do pupol. Por ojomplo si un du quioron onsourlo u hucor
umiqos, oscribirn cmo podru hucor umiqos, doblun su pupol y lo colocun on su cunu, y
us si quioros docirlo quo lu quioros, oscribirn ro quioro y lo colocurn on su cunu.
:4 D riompo puru pormirir lu crourividud qrupul. Ll compromiso puodo durur uno o dos dus.
Morivo y corciroso quo osrn roulizndolo. Ll bob so lo podrn llovur u su cusu.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
Roconozco los siqnificudos o implicucionos vlidos sobro sor pudro o mudro.
Confirmucin iQu siqnificudos o implicucionos son vlidos sobro sor pudro o mudro7

Afocrivu
Idonrifico mis sonrimionros cuundo mi pudro o mudro so rolucionun conmiqo do formu
posirivu.
Confirmucin iQu sionro cuundo on mi rolucin con mi pudro o mudro voo oprosionos
posirivus huciu m7

Conducruul
Mo osfuorzo por ojorcor mis cuulidudos do sor como un pup o mum cuundo cuido u ulquion.
Confirmucin iQu rruro dur cuundo ronqu u mi cuidudo u ulquion7

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
882
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 GE58@7 :; A8>958>5
056@7= :; A5AR N 959R
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin









"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
888
[4 %6;a7=

Anoo 4.1 Turjorus Mums y pups

0E>:5:7 :; f>D7=*f>D5=
Ls vlido o incluyo
Apoyur puru rocibir unu oducucin oscolurizudu
Proroqor cuundo son poquoos/us do siruucionos quo ponqun on riosqo su
sulud
Ofrocor ulimonrucin, vosrido y cusu
Lsrur ul pondionro do sus nocosidudos fsicus, ufocrivus


#856=9>=>?6 :; O5<78;=
Ls vlido o incluyo
Lnsour u los hijos/us lo quo os ol rosporo u s mismos/us y huciu orrus
porsonus
Inculcur lu rosponsubilidud sobro sus cosus por ojomplo sus rilos, su
hubirucin, su uniformo.
Quo sus hijos/us voun quo lu honosridud os unu munoru do ucoprur
consocuoncius.
Domosrrur quo puodon upoyur u orros/us, brindur uyudu y us sor
solidurios/us


C56>Q;=@5G>76;= :; 5978
Ls vlido o incluyo
Lprosur vorbulmonro pulubrus como ro quioro, ro umo, ro orru.
Lnsour quo ol umor brindudo do munoru clidu, riornu, rosporuosu os
ulqo quo bonoficiu lu vidu do sus hijos/us y quo los/lus huco folicos
Hucorlos vor quo ol umor os ulqo quo primoro dobon sonrirso por s
mismos/us y quo dospus so puodo sonrir por cuulquior porsonu quo los
rruro con diqnidud.
Lnsour quo lu munoru do oprosur umor puodo sor disrinru do un hijo/u
u orro/u y rosporur osus diforoncius.



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
884














































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ F.)('1 -* 3(,<)(,)
885
0E>:5:7 :; f>D7=*f>D5=
lo os vlido y no incluyo
Hucorlos u los/lus hijos/us rodo, puodon upoyur poro os disrinro u no
onsourlos u sus hijos/us u hucor sus cosus por s mismo/us
Sobroproroqorlos/us, os docir, quo sus hijos/us no dosurrollon su
cupucidud do solucionur problomus bsicos do su vidu
Ios huqun hucor luboros quo no corrospondon u su odud y quo incluso
ponqun on riosqo su sulud, slo por ponsur quo us mudururn ms
pronro.


#856=9>=>?6 :; O5<78;=
lo os vlido y no incluyo
Dur monsujos conrrudicrorios, por ojomplo quo por un ludo so los diqu u
hijos/us quo dobon sor honosros/us y quo pup y mum comorun ucros do
doshonosridud
Trunsmirir idous como no imporru lo quo ronqus quo hucor primoro oros
r, un si oso implicu ufocrur u orru porsonu.
Docirlos u hijos/us quo puru quo soun rosporudos/us puodon usur lu fuorzu
fsicu y lu violonciu y quo slo us los rosporurn.


C56>Q;=@5G>76;= :; 5978
lo os vlido y no incluyo
Lnsour quo ol umor lo soporru rodo, o quo si so lo poqu u los/lus hijos/us
os porquo so los umu y os puru quo onriondun ruzonos.
Dur por hocho quo los pudros umun u sus hijos/us, sin ronor quo
munifosrurlo, cuundo on roulidud cuundo ol umor so oprosu produco
sonrimionros do soquridud on los monoros
Docir quo ol umor slo so sionro husru quo sus hijos/us soun ms qrundos,
cuundo ol umor os un sonrimionro quo puodo sonrirso dosdo muy
poquoos/us
Iu idou do quo umur os ulqo quo so uprondo unu voz y yu. Cuundo on
roulidud, lu cupucidud do umur so vu dosurrollundo poco u poco, con
oporioncius do lus cuulos so puodo uprondor.



=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
88u
















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
887
!"#$%#!&'% Z * [, -. c% 2!&10'%21c%
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 oE>6@7 :; A8>958>5
B7<?6 Roproducrividud -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Roconocorn qu ripo do dosucuordos
oisron onrro los pudros y mudros y lo
quo oso provocu on los hijos/us.
Rosolvorn modiunro lu noqociucin los
dosucuordos quo puodon lloqur u hubor
onrro un pudro y unu mudro.
Comprondorn ol siqnificudo do lu
noqociucin rospocro u codor umbus
purros.
Disrinquirn lu imporrunciu y
rruscondonciu do lu noqociucin on
cuulquior ripo do rolucin.

C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Anoo 4.1 Lriquorus puru loqociunolu
Anoo 4.2 Hoju compromiso
loqociundo undo.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Lproson u pup y mum cuundo
sionrun quo los dosucuordos onrro
umbos sobro siruucionos rolucionudos
con usrodos osrn qonorndolos
mulosrur y confusin.
2. Ls imporrunro quo cuundo oisrun
dosucuordos inronron rosolvorlos
modiunro lu noqociucin, lo quo
implicu dur y rocibir on purros
iquulos, os docir uprondor u codor y u
quo lu orru porsonu rumbin codu.
8. loqociur os unu formu udocuudu do
romur docisionos, puodon
prucricurlu on cuulquior ripo do
rolucin quo ronqun como, con sus
pudros, sus umisrudos, sus
muosrros/us.
#;95
loqociucin on lu
puroju sobro lus
docisionos do
purornidud y
murornidud
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Rolucionul, Sociul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol munojo do
siruucionos
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
!6@8; A5:8; N 95:8; =>;9A8; ;a>=@>8R6
AE6@7= :; O>=@5 :>=@>6@7= 8;<5G>765:7= G76
<5= :;G>=>76;= JE; :;F;6 @7958 8;=A;G@7 5
=E= f>D7=*5=4 0E56:7 67 ;a>=@; E65 Q7895
5:;GE5:5 :; =7<EG>?6 :; ;=@5= :>Q;8;6G>5=P <5
8;=AE;=@5 JE; ;6GE;6@856 5 <7= :;=5GE;8:7=
;= 9;:>56@; H8>@7=P >6=E<@7=P ?8:;6;=P
>9A7=>G>76;=P 8;H5M7=P 8;G<597=P ; >6G<E=7
H7<A;= 7 GE5<JE>;8 7@85 956>Q;=@5G>?6 :;
O>7<;6G>54
!=@5 >6G5A5G>:5: :; 8;=7<O;8 ;< G76Q<>G@7
9;:>56@; <5 6;H7G>5G>?6 ;= A;8G>F>:5 N
8;G>F>:5 A78 <7=*<5= f>D7=*5=P H;6;8R6:7<;=
G76QE=>?6P N <5 8;A;@>G>?6 :; ;=7= A5@876;=
JE; O;6 ;6 G5=5 =7F8; JEK f5G;8 G5:5 O;T
JE; f5N E65 :>=G78:56G>5 ;6@8; :7=
A;8=765=4 !6 7@87= ;=A5G>7= <7=*<5= f>D7=*5=
8;HE<589;6@; f5G;6 <7= 9>=97=
A<56@;59>;6@7= A585 =7<EG>7658 E6
:;=5GE;8:7w H8>@56P 5H8;:;6P >9A76;6P
JE;:56 6E<>Q>G5:5 <5 A7=>F><>:5: :; =;8
Q<;a>F<;=P :; ;=GEGf58=;P :; >:;6@>Q>G58 JE;
<5 =7<EG>?6 9R= 5:;GE5:5 ;= JE; <5 F8>6:5
F>;6;=@58 5 59F5= A58@;= >6O7<EG85:5=4
"> =; ;:EG5 =7F8; E6 9;D78 958G7 :;
8;Q;8;6G>5 G797 AE;:; =;8 <5 6;H7G>5G>?6P
;=7= f>D7=*f>D5= 5A8;6:;8R6 JE; ;a>=@;6
Q7895= 9R= ?A@>95= :; =7<EG>7658 G76Q<>G@7=
N @85= A85G@>G58<5 ;6 GE5<JE>;8 @>A7 :;
8;<5G>?6P =; ;=@58R A7@;6G>5<>T56:7 =E
G5A5G>:5: :; =;8 A5:8;= N 95:8;= G5A5G;=
:; 6;H7G>58 =7F8; =E= A87A>7= f>D7=*5=4

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
888
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. Wc5 2;H7G>567<5X
'6@87:EGG>?6
+4 Trubujurn hoy sobro lu lrimu purro do su souulidud, quo so rolucionu con sor pudro o
sor mudro, rocuordon quo usrodos uunquo biolqicumonro osrn dosurrollundo osu
poronciulidud, sor pup o mum implicu orros uspocros. Por ojomplo, cuundo mum quioro
quo vuyun do fin do somunu u cusu do lu ubuolu poro pup quioro quo so quodon on cusu u
doscunsur, huy un dosucuordo y quiz usrodos no sopun u quion hucorlo cuso, purro do sor
pudro o mudro implicu uprondor u solucionur osrus diforoncius por ol bionosrur do hijos/us
y do lu puroju. Do oso so rruru osru ucrividud do uprondor u noqociur sobro docisionos do
murornidud y purornidud. !uquromos con lu pirinolu do lu loqociunolu.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
Cuundo on cusu pup y mum rionon un dosucuordo iqu hucon, cmo lo solucionun7
iQu siqnificu noqociur, os docir, qu implicu puru lus purros involucrudus7
%G@>O>:5:;=
)4 Lnrroquo un pupol u cudu ulumno/u. Ln ol pupol quo los ucubo do onrroqur oscribirn un
ojomplo do unu siruucin quo oscribir on ol pizurrn. Como son sois siruucionos, los/lus
onumorur dol 1 ul u, u quionos son 1 oscribirn ol ojomplo sobro lu siruucin 1 u los
nmoros 2 sobro lu siruucin 2, y us consocurivumonro. Ll ojomplo dobo sor ospocfico,
ponqun lu siruucin rul cuul como so prosonruru. Tumbin oscribun su nmoro.
Z4 Lscribu on ol pizurrn lus siquionros poricionos
Un ojomplo dondo pup y mum no so hun puosro do ucuordo sobro
lmoros 1. Cmo oducurro, os docir quo mum ro quioru oducur do unu munoru y pup
no osr do ucuordo y vicovorsu.
lmoros 2. Ll riompo quo ro dodicurn puru juqur, quo uno diqu unu cosu y ol orro diqu
ulqo disrinro, o bion cuundo uno osr molosro porquo siompro juoqu conriqo y ol orro
nuncu.
lmoros 8. Quin vor por lo quo nocosiros como ropu, ulimonrucin, cosus quo
nocosiros on ru cuurro o rilos puru lu oscuolu. O quo uno sionru quo ro uriondo ms quo
ol orro o quo no so ponon do ucuordo on quin ro comprur ulqo.
lmoros 4. Iu disciplinu quo osporun quo uprondus, dondo uno ro dico unu roqlu do
cusu y orro do dico lo conrrurio. O sobro quin dobo roquurro cuundo hucos ulqo
incorrocro
lmoros 5. Ll ripo do rosponsubilidudos quo dobos ronor con rus cosus o con ru
hubirucin o con ol rosro do lu cusu o cuundo sulon do cusu rodu lu fumiliu y uno ro dico
unu siruucin quo os ru rosponsubilidud y ol orro dico quo no lo os.
lmoros u. Consojos puru lloqur u un buon ucuordo onrro pups y mums.
[4 Cuundo rorminon doblon su pupol, vun u hucor monronciros udolunro, dobujo dol pizurrn.
Lscribu on lu purro buju dol pizurrn los nmoros dol 1 ul u puru quiur ul ulumnudo sobro
cudu curoqoru. Dondo dico nmoro 1, coloquon dobujo rodos los pupolos do quionos
fuoron 1, y us husru lloqur ul u, os imporrunro quo no so oquivoquon.
\4 Ahoru, vun u formur nuovos oquipos, lu condicin os quo osrn inroqrudos dol mismo
nmoro do nius quo do nios. Orqunico ul qrupo puru quo soun miros los oquipos y con
iquuldud do nius y nios inroqrndolo. Cuundo osrn los oquipos pdulos quo formon
crculos y so sionron on ol piso. Conrino.
]4 Pusurn un nio y unu niu dol oquipo 1 u qirur lu loqociunolu, do ucuordo u lo quo sulqu
romurn un pupol, loorn ol ojomplo dol dosucuordo y prucricurn fronro ul qrupo cmo
noqociurun oso problomu. Proqnrolo u lu puroju si los hu pusudo oso con sus propios
pudros/mudros y qu hun sonrido. Ln osro momonro rocurdolos lo quo implicu noqociur,
os docir quo umbos rionon quo codor, moncinolos lo imporrunro do diuloqur, do

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
88u
oscuchurso y do comunicurso umublomonro, hublur por rurnos y plunrour opcionos do
solucin puru oprur por lu mojor opcin puru umbus purros.
^4 Si ol oquipo lo huco bion so llovun oso pupol, lo cuul indicur quo llovun un punro. Si so
uqrodon o rrurun do qunur on luqur do codor, hqulos vor lus fullus on lu noqociucin y ol
pupol so lo quodur usrod. As conrino con ol rosro do los oquipos.
_4 Si sulo ol nmoro u on lu loqociunolu rondrn quo loorlo ul qrupo onrro los dos y puodon
opinur si osrn do ucuordo con osu suqoronciu o si podrun uqroqurlo ulqo ms. So llovun
ol pupoliro iquul, obroniondo un punro.
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+`4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iQu pusu con los/lus nios/nius cuundo obsorvun quo pup y mum no so puodon
ponor do ucuordo7
iCul os lu mojor formu do rosolvor ucuordos y on qu consisro7
iCundo y con quionos puodon prucricur osu nuovu formu do solucionur dosucuordos7
0>;88; :; <5 =;=>?6
++4 Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
Ln los oquipos quo osrn formudos, pionson qu implicu noqociur, don idous. Unu porsonu
dol oquipo dir unu suqoronciu do cmo noqociur, do rodus lus idous quo oscuch do sus
compuoros/us do filu. Anoro lus idous on ol pizurrn.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
Procodimionro puru loqrur ol producro do lu sosin
54 Ios voy u onrroqur unu hoju, on lu purro suporior dico Io quo quioro noqociur os.. Vun
u oscribir cul os lu siruucin quo osr on dosucuordo. Dondo dico Ll dosucuordo os
con. oscribun ol nombro do lu porsonu. Iinulmonro dondo dico Puru iniciur lu
noqociucin yo osroy dispuosro/u. Y dojon on blunco lu purro quo dico Iu orru purro
osr dispuosro/u u. puos oso upurrudo lo pluricurn con lu porsonu involucrudu y
oscribirn lo quo los diqu. Al finul firmon su hoju, y cuundo diuloquon con lu orru porsonu
rumbin firmur.
F4 Rocuordon quo hoy usrodos uprondioron sobro noqociur, poro quiz osu porsonu con
quion rionon ol dosucuordo no sopu, usrodos lo puodon onsour y morivur u quo lus purros
involucrudus lloquon u un ucuordo quo los bonoficio u umbos.
G4 Ororquo un riompo considorublo puru quo lo rruiqun su hoju do noqociucin o indquolos
cundo rondrn quo rruorlu. Puodon sor rros u cinco dus. Ioliciro u quionos inronruron lu
noqociucin y u rodos y rodus por su osfuorzo.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
S lo quo siqnificu noqociur sobro docisionos do purornidud y murornidud.
Confirmucin iQu siqnificu noqociur sobro docisionos do purornidud y murornidud7

Afocrivu
Mo doy cuonru do lo quo sionro cuundo voo quo mis fumiliuros noqociun.
Confirmucin iQu sionros cuundo vos quo usun lu noqociucin on ru fumiliu7

Conducruul
Roconozco lus uccionos quo puodo romur cuundo so prosonro ulqn dosucuordo con ulquion.
Confirmucin Si rionos un dosucuordo con ulqunu porsonu icmo podrus solucionurlo7

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 JE>6@7 :; A8>958>5
c5 2;H7G>567<5
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin









"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
8u1
[4 %6;a7=
Anoo 4.1 Lriquorus puru loqociunolu




=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u2





















































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ I.,4'1 -* 3(,<)(,)
8u8
Anoo 4.2 Hoju loqociundo, undo



















































/0 12# 123#,0 $#4053%, #*6




)7 8#*%52#,80 #* 50$6

















NEGOCIANDO, ANDO
Estoy dispuesto/a a. La otra parte est
dispuesta a.

P P
a a
r r
a a

n n
e e
g g
o o
c c
i i
a a
r r

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u4

































"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
8u5
!"#$%#!&'% Z * \, -. -'!2"1P %0#j1 s c1 c1&$1
+4 -5678595 :; <5 =;=>?6 GE5@874 ";a@7 :; A8>958>5
B7<?6 Roproducrividud -87A?=>@7
Ios nios y lus nius
Visuulizurn osconurios y
circunsruncius suludublos rospocro u su
purornidud y murornidud.
Anulizurn qu uccionos osrn
romundo dosdo su momonro ucruul do
vidu puru quo osos idoulos soun purro
do su roulidud udulru.
Clusificurn cudu circunsrunciu y rodus
lus implicucionos do lus mismus.

C5@;8>5<;=
Anros do iniciur lu ucrividud, ol muosrro
y lu muosrru dobon conrur con osros
muroriulos on ordon
Un rollo do pupol.
Cruyonos o murcudoros.

C;6=5D;= A8>78>@58>7=
1. Imuqinurso lus circunsruncius idoulos
y suludublos puru vivir su purornidud
y murornidud dosdo uhoru, los dur
unu mojor morivucin puru ir
ulcunzundo sus morus on cudu orupu
do su dosurrollo y no ulrorur oso
idoul.
2. Puodon ir modificundo uquollos
uspocros do s mismos/us quo los
puodun impodir lloqur u su idoul do
purornidud y murornidud y roforzur
los quo s los sirvon.
8. Dofinir como dobon osrur on ol pluno
oconmico, omocionul, ucudmico y
muroriul son ulqunus do lus
considorucionos quo dobon ovuluur
sobro su purornidud y murornidud.





#;95
Circunsruncius
idoulos-suludublos
puru lu murornidud y
lu purornidud
$;G79;6:5G>?6
5=7G>5:5
Culrurul,
Sociul
079A;@;6G>5 H;6;85<
Puru ol uprondizujo
pormunonro
I-78 JEK ;= >9A78@56@;L
c5 ;@5A5 :; <5 AEF;8@5: A<56@;5 <5
A7=>F><>:5: F>7<?H>G5 :; =;8 A5:8;= N 95:8;=P
5:;9R= :; ;<<7P ;< @K89>67 :; <5 ;=GE;<5
A8>958>5 N <5 >6=;8G>?6 5 <5 =;GE6:58>5
>6@;H85 6E;O7= 8;@7= A585 <7=*<5= 6>M7=*5=
JE; N5 ;=@R6 A78 ;6@858 5 <5 5:7<;=G;6G>5
8;=A;G@7 5 <5= GE5@87 A58@;= :; =E
=;aE5<>:5:4 != E65 ;@5A5 JE; <;= f5G;
OE<6;85F<;=4 !6 GE56@7 5 <5 8;A87:EG@>O>:5:P
GE56:7 67 =; 5F8;6 ;=A5G>7= A585 JE;
8;Q<;a>76;6 N :;Q>656 ;6 JEK 979;6@7
JE>;8;6 =;8 A5:8;= 7 95:8;=P ;=5
OE<6;85F><>:5: <;= AE;:; 5:;<56@58 5
;O;6@7= JE; 67 G788;=A76:;6 5 =E ;:5:4
!< 6>M7 7 <5 6>M5 JE; >6>G>56 A87G;=7= G797
;N5GE<5G>?6 N 9;6=@8E5G>?6 :;F;6
5G79A5M58=; :; 5=A;G@7= JE; 8;=A5<:;6 ;=5
G5A5G>:5: F>7<?H>G5P >6@;H858 <5= G5A5G>:5:;=
;97G>765<;=P A=>G7<?H>G5=P ;G76?9>G5=P
5G5:K9>G5=4 ">6 ;9F58H7 GE56:7 67 =;
@>;6;6 ;=A5G>7= A585 @85F5D58 ;=@; @;95P N
GE56:7 ;6 G5=5 @59A7G7 5G79A5M56 ;=@7=
G59F>7= F>7<?H>G7= :; 9;6=5D;= 8;Q78T5:78;=
A8;O;6@>O7=P =; =E;<;6 A8;=;6@58
95@;86>:5:;= N A5@;86>:5:;= ;6 <5
5:7<;=G;6G>5 <7 JE; >9A<>G5 95N78
A87A;6=>?6 5 A87F<;95= :; =5<E:P 8>;=H7 :;
<5 A87A>5 O>:5P 8;<5G>76;= 5Q;G@>O5=
:>=QE6G>765<;=P @;6=>?6P ;=@8K=P A5E@5= :;
:;=5887<<7 G76Q<>G@>O5=P ;6@8; 9EGf5= 7@85=4
!= QE6:59;6@5< JE; 6>M7= N 6>M5= :;Q>656
<5= G>8GE6=@56G>5= =5<E:5F<;= =7F8; =E
A5@;86>:5: N 95@;86>:5: N :;=:; =E
A8;=;6@; 5G@m;6 ;6 G76=;GE;6G>54

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8uu
V4 '9A<;9;6@5G>?6 :; <5 ;=@85@;H>5 Z. W->;6=7P 5G@m7 N <7 <7H87X
'6@87:EGG>?6
+4 Hoy finulizun o inroqrun lus cuurro purros do su souulidud, lo rolucionudo u sor pup o
sor mum, los procosos biolqicos quo los hucon poronciulmonro pudro o mudro so
incluyon rumbin como purro do su souulidud. Ponsur on ol momonro do vidu on ol quo
quioron vivir su purornidud/murornidud, bujo qu circunsruncius, con qu rocursos los
qusruru conrur puru oso onroncos rosulru imporrunro roconocorlo. Ln osu modidu podrn
ir uvunzundo poco u poco on sus morus, sus objorivos rodo lo quo quioron hucor on lus
siquionros orupus do vidu, lu udolosconciu y lu juvonrud puru quo unu voz lloqudu lu orupu
udulru osus circunsruncius idoulos so vuolvun unu roulidud quo so osforzuron on consoquir
do poco u poco y puodun vivir plonumonro osu orru orupu. Hoy rofloionuromos sobro osru
purro do su souulidud y lo quo quioron do ollu.
-8;Y;O5<E5G>?6
V4 Induquo sobro ol romu y oscucho lu opinin dol ulumnudo
iSubon cmo os ol procoso do focunducin y omburuzo, rodo lo quo rionon quo ocurrir
puru quo so d7
iHun ponsudo on qu momonro quioron sor pudros o mudros cuundo, con quin, conrur
con qu cosus, hucor qu cosus, orc.7
%G@>O>:5:;=
)4 Lponqu un rosumon do lu focunducin.
Lpliquo ol siquionro procodimionro puru lu funrusu quiudu
Z4 Yu quo urondioron u lu oplicucin, vun u rolujurso un poco. Colquonso on unu posruru
cmodu y ciorron sus ojos. !unros/us vun u roulizur 8 rospirucionos profundus, inhulundo
por lu nuriz, rorionon unos soqundos ol uiro y ohulun por lu bocu. Ahoru idonrifiquon si
huy ulqunu purro ronsu do su cuorpo y roljonlu, puodon movorso un poco, quiz ol cuollo,
lu ospuldu, los hombros, o cuulquior orru purro quo nocosiron rolujur. Conrinon con ojos
corrudos.
[4 So visuulizurn u s mismos/us on osro momonro do sus vidus. cmo so visron, lus cosus
quo los inrorosun, lus porsonus con lus quo so llovun, cmo son on su fumiliu, cmo so
sionron u punro do rorminur lu primuriu. (Lnrro cudu indicucin huqu puusus puusudu/o
puru durlos riompo do quo imuqinon. Usrod con los ojos ubiorros rumbin vuyu
visuulizundo, conrino).
\4 Ahoru, con rodo oso quo von, fronro u usrodos so ubro un cumino, os lurqo poro os muy
boniro, imuqinon oso cumino como usrodos dosoon, quiz os oloqunro, quiz os rodoudo
do nururulozu, quiz os dorudo, no s como usrodos profiorun. Ah ul inicio do oso cumino
vun u uvunzur con rodo oso quo son y vun u imuqinurso quo rrus hubor cuminudo un poco
lloqun u lu orupu do lu udolosconciu, qu los qusruru vivir on osu orupu por ojomplo
durunro ru puso por lu socunduriu, qu quioron puru s mismos/us on osu orupu do vidu,
on rodos los mbiros qu quioron on lu oscuolu, on lus rolucionos do umisrud, do puroju
quiz, on lus rolucionos fumiliuros, imuqinon cmo osruru su vidu on oso momonro. (D
riompo onrro fruso y fruso. Conrino).
]4 Siquon uvunzundo on su cumino, llovun yu nuovos uprondizujos, orrus oporioncius, poro
ol cumino un siquo, cuminun husru osrur on lu propururoriu o ol buchilloruro, muy corcu
do sor jvonos, rumbin doronro uh un momonro y obsorvu lo quo quioros sor, puru oso
onroncos con qu cuonrus idonrificu si ro hus rrunsformudo. Poro ol cumino siquo sin
rorminurso y conrinu, yu osrs ms o monos por los 28 24 uos, cmo os ru vidu uhoru,
u osu odud, qu cosus hun cumbiudo, qu hus obronido quo ro hu pormirido mudurur y
crocor. Y lqu croosl cusi u punro do quo oso cumino so ucubo o inicio orro, huy un lorroro
quo dico puru los nios sor pup y puru lus nius sor mum. Donso cuonru qu sionron
do quo oso momonro do vidu huyu lloqudo, do quo rrus hubor pusudo por muchus

"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
8u7
siruucionos ulqunus difcilos do suporur orrus ms soncillus, lloquron u unu odud dondo
puodon vivir su purornidud y murornidud con muyoros rocursos, slo donso cuonru do qu
sionron.
Imuqinon quo oso lorroro hubioru osrudo on lu purro dol cumino do lu udolosconciu ilos
sonrimionros sorun los mismos7, iqu diforoncius oncuonrrun onrro sor pudro o mudro
on unu orupu udulru u sorlo on lu udolosconciu o juvonrud7
Pormunoco fronro u oso lorroro y rofloionu, iqu uspocros do usrodos, los hurun no
lloqur u osu orupu dol cumino y osrundo ol lorroro on oso punro7, iqu uspocros do su
porsonulidud croon quo los hurun sor pudro o mudro on lu udolosconciu. quiz si son
muy impulsivos/us, si no midon consocuoncius o si no rionon morus7 Y por orro ludo iqu
uspocros riono quo considorun podrun hucorlos lloqur ul lrimo punro dol cumino, por
ojomplo si buscun ulcunzur sus objorivos, si los qusru osrur informudos/us sobro
souulidud, si rosporun su rirmo do crocimionro, orc.7
Ahoru, rospiron profundo rros vocos. Vun u dojur oso cumino, u su dorochu huy orro, ol
cuul los hur roqrosur u su prosonro, u su momonro do vidu ucruul, u osro suln do clusos,
con sus compuoros/us, conmiqo, cuundo huyun lloqudo ubron sus ojos.
^4 Proqunro ul qrupo sus improsionos do hubor vivido osru oporionciu do funrusour.
_4 Induquo sobro qu uspocros do su porsonulidud los hurun udolunrur su
murornidud/purornidud, rocomiondo quo puodon modificurlo o oliminurlos, osu os unu
cupucidud quo rionon.
Dosurrollo do murul
+`4 Vun u formur cuurro oquipos. Cudu uno rrubujur on unu osquinu dol suln. (Asiqno ol
nmoro u los oquipos). Voy u purrir osro rollo on 4 purros iquulos, on oso pupol dibujurn
onrro rodos/us qu circunsruncius sorun lus ms suludublos puru podor sor pups o
mums. So dividirn lus circunsruncius do lu siquionro formu oquipo 1- cmo rondrun
quo osrur oconmicumonro, oquipo 2- cmo rondrun quo osrur psicolqicu y
omocionulmonro, oquipo 8 cmo rondrun quo osrur ucudmicumonro o luborulmonro y
oquipo 4 con qu cuosrionos muroriulos rondrun quo conrur puru rocibir u oso/osu bob.
++4 Lscribun ol rrulo quo los corrospondo, primoro pluriquon onrro ol oquipo qu soru lo
idoul y suludublo do lu curoqoru quo los roc, oscchonso. Cuundo huyun finulizudo
comioncon u dibujur, ol pupol os qrundo procisumonro puru quo rodos/us puodun hucor ul
monos unu purro do rodo ol dibujo y us purricipon sin ocluir u nudio. Ios dibujos puodon
sor ponsundo on lo quo u usrodos los qusruru puru s mismos/us.
+V4 Acrquoso u los oquipos y proqnrolos do qu rrurur su dibujo, qu fuo lo quo
convorsuron.
+)4 Al finulizur los dibujos cudu oquipo opondr su rrubujo. Unu los rrubujos do los 4 oquipos
puru hucor un qrun murul, ul cuul rirulur Pionso, ucro y lo loqro
$;Q<;a>76;= :; 5A8;6:>T5D;
+Z4 Diriju ul qrupo lus siquionros proqunrus. Cuundo lus rospondun, uprovocho puru roirorur
los monsujos principulos do lu sosin
iLn qu circunsruncius rondru quo osrur lu vidu do unu porsonu puru podor sor pudro o
mudro y brindur lo mojor u sus hijos/us y vivir do lu mojor munoru su purornidud o
murornidud7
iQu podru uyudurlos u vivir unu purornidud/murornidud on ol momonro y
circunsruncius udocuudus7
iCulos son lus 4 curoqorus quo dobon considorur puru unu purornidud y murornidud
suludublos7
0>;88; :; <5 =;=>?6
Ayudo u porsonulizur ol uprondizujo. Ciorro lu ucrividud comonrundo
+[4 Pionson on unu circunsrunciu quo puru usrodos soru idoul y suludublo puru vivir su
purornidud/murornidud.

=>?@% A$ %:@?>@%BC>: %DEF>@GC>:
8u8
+\4 Lliju ul uzur ulqunos/us purricipunros puru comonrur unu circunsrunciu idoul puru su
murornidud o purornidud.

)4 $;=E<@5:7=
-87:EG@7
Procodimionro puru loqrur ol producro do lu sosin
54 Ln ol murul quo los corrospondi rrubujur vun u oscribir unu curucrorsricu do
porsonulidud quo considoron doborun cumbiur porquo los pono on muyor riosqo do vivir
su purornidud/murornidud do munoru udolunrudu. O bion si no oncuonrrun ulqn rusqo do
poliqro, puodon compromororso u no pordor ulquno quo considoron los puodo sorvir puru
loqrur su idoul. Slo dobo sor uno.
F4 Dobujo do cudu cuul, oscribirn lus iniciulos do su nombro comploro con upollidos, oso
siqnificur quo so osrn compromoriondo u cumbiur o u no pordor.
!O5<E5G>?6
Coqnirivu
Idonrifico lus circunsruncius idoulos puru vivir mi purornidud/murornidud.
Confirmucin iCulos son lus circunsruncius idoulos puru vivir ru purornidud/murornidud7

Afocrivu
Roconozco lo quo sionro cuundo pionso on loqrur mi idoul do purornidud/murornidud.
Confirmucin iQu sionros ul ponsur on quo puodo roulizur ru idoul do sor pup o mum7

Conducruul
Mo osfuorzo por modificur o munronor curucrorsricus do mi porsonulidud quo puodun
incromonrur ol iro on ulcunzur mi idoul do purornidud/murornidud.
Confirmucin iQu uccionos puodos roulizur puru modificur o munronor uspocros do ru
porsonulidud quo fuvorozcun quo loqros sor pudro o mudro cuundo r lo docidus7




















"H$ %&'()'*+,)& *-./)',0)& &12(* 3(*0*4/,54 -* 0,16*4/,) 7 (*3(1-./',0,-)-$ :*;'1 -* 3(,<)(,)
8uu
Z4 -7=>F<;= =>@E5G>76;= N =E =7<EG>?6
!=@85@;H>5 ;:EG5@>O5 Z A585 =;a@7 :; A8>958>5
->;6=7P 5G@m7 N <7 <7H87
Posiblos siruucionos Alrornurivu do solucin









Anexos
401
402
403

Vous aimerez peut-être aussi