Nic o Nas Bez Nas

W 2014 roku mija dziesi lat od czasu, gdy rzd premiera Tonyego Blaira zdecydowa si w peni otworzy brytyjski
rynek pracy dla obywateli pastw nowo przyjtych do Unii Europejskiej, w tym dla obywateli Polski. Polacy to obecnie druga najliczniejsza grupa etniczna w Wielkiej Brytanii. Nie baczc ani na antyimigracyjne nastroje w Wielkiej Brytanii, ani na polskich politykw, ktrzy nawouj ich do powrotu do kraju, Polki i Polacy w Zjednoczonym Krlestwie maj si dobrze: nie tylko pracuj, ucz si, rodz i wychowuj dzieci, ale take coraz czciej angauj si spoecznie i politycznie. Staj si integraln czci brytyjskiej tkanki spoecznej. Publikacja powstaa w ramach projektu Instytutu Spraw Publicznych Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii, ktrego celem bya diagnoza dotychczasowych form partycypacji obywatelskiej polskich migrantw na Wyspach Brytyjskich i wypracowanie narzdzi, ktre zainspirowayby Polakw do wikszego zaangaowania w ycie spoeczne i polityczne na emigracji. Wyniki przeprowadzonych bada powinny rwnie posuy stworzeniu skuteczniejszej strategii wspierania rnych form aktywnoci Polakw na emigracji przez polskie i brytyjskie wadze. Zapraszamy rwnie do zapoznania si z publikacj multimedialn Inspirator UK dostpn pod adresem: uk-inspirator.eu.
NIC O NAS BEZ NAS

PARTYCYPACJA OBYWATELSKA POLAKW W WIELKIEJ BRYTANII
Pod redakcj Jacka Kucharczyka
FUnDacJa InsTYTUT SPRaW PUbLicznYcH (ISP) JEST JEDNYM Z CZOOWYCH POLSKICH
THINK TANKW, NIEZALENYM ORODKIEM BADAWCZO-ANALITYCZNYM. INSTYTUT

SPRAW PUBLICZNYCH POWSTA W 1995 ROKU. PRZEZ PROWADZENIE BADA, PRZYGOTOWYWANIE EKSPERTYZ I REKOMENDACJI DOTYCZCYCH PODSTAWOWYCH KWESTII YCIA PUBLICZNEGO INSTYTUT SUY OBYWATELOWI, SPOECZESTWU I PASTWU. INSTYTUT
NIC O NAS BEZ NAS
SPRAW PUBLICZNYCH WSPPRACUJE Z EKSPERTAMI I BADACZAMI Z POLSKICH I ZAGRANICZNYCH ORODKW NAUKOWYCH. WYNIKI PROJEKTW BADAWCZYCH S PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH I SEMINARIACH ORAZ PUBLIKOWANE W FORMIE KSIEK, RAPORTW, KOMUNIKATW I ROZPOWSZECHNIANE WRD POSW I SENATORW, CZONKW RZDU I ADMINISTRACJI, W RODOWISKACH AKADEMICKICH, A TAKE WRD DZIENNIKARZY I DZIAACZY ORGANIZACJI POZARZDOWYCH. INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH JEST ORGANIZACJ POYTKU PUBLICZNEGO.
NIC O NAS BEZ NAS
NIC O NAS BEZ NAS

PARTYCYPACJA OBYWATELSKA POLAKW W WIELKIEJ BRYTANII
Pod redakcj JACKA KUCHARCZYKA
Warszawa 2013
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

Program Polityki Migracyjnej
Publikacja powstaa w ramach projektu Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii, wspfinansowanego ze rodkw otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w konkursie na realizacj zadania Wsppraca z Poloni i Polakami za granic w 2013 r..
Redakcja jzykowa: Marcin Grabski (www.mesem.pl)
Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013
Przedruk materiaw Instytutu Spraw Publicznych w caoci lub czci jest moliwy wycznie za zgod Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych jest dozwolone z podaniem rda.
ISBN: 978-83-7689-183-5
Wydawca: Instytut Spraw Publicznych 00031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. 48 22 556 42 60, faks 48 22 556 42 62 e-mail: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl Skad, druk i oprawa: Orodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM 00669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. 22 629 80 38 www.owpsim.pl
SPIS TRECI
Jacek Kucharczyk Wstp Micha P. Garapich Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja i partycypacja polityczno-spoeczna obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii Justyna Sege Frelak, Karolina Grot Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii wymiar historyczny i spoeczny Roch Dunin-Wsowicz Polacy w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim analiza formalnych stowarzysze i organizacji Paula Pustuka Pomijani multiuczestnicy? Polacy w inicjatywach nieformalnych w Wielkiej Brytanii Micha P. Garapich Midzy apati a aktywnoci partycypacja polityczna migrantw z Polski w Wielkiej Brytanii Bibliografia Noty o autorach
15
43
79
105
133 163 175
Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii
Jacek Kucharczyk
WSTP
W 2014 roku mija dziesi lat od czasu, gdy Polska i inne kraje Europy rodkowej weszy do Unii Europejskiej po wieloletnich negocjacjach akcesyjnych, ktre doprowadziy do wprowadzenia w pastwach kandydujcych wielu reform wewntrznych, majcych przygotowa te kraje, ich rzdy i gospodarki do maksymalnego wykorzystania korzyci, jakie daje jednolity rynek europejski. Negocjacjom przedstawicieli rzdw towarzyszya debata na temat warunkw czonkostwa i skutkw rozszerzenia zarwno dla krajw kandydujcych, jak i dla wczesnych pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Znaczn cz opinii publicznej tych pastw niepokoia perspektywa napywu na ich rynki pracy obywateli nowych, duo sabiej ekonomicznie rozwinitych pastw czonkowskich. Obawiajc si o skutki otwarcia rynkw pracy, rzdy Pitnastki wynegocjoway moliwo wprowadzenia przez poszczeglne pastwa okresw przejciowych w zakresie swobodnego przepywu siy roboczej z nowych pastw czonkowskich. Jednoczenie dla spoeczestw krajw kandydujcych, szczeglnie Polski, moliwo podjcia legalnej pracy w krajach Europy Zachodniej stanowia jeden z najistotniejszych argumentw na rzecz szybkiego wejcia do Unii Europejskiej. Decyzja o okresie przejciowym w tym obszarze niewtpliwie utrudnia utrzymanie poparcia dla czonkostwa w Unii Europejskiej w krajach kandydujcych, ale jednoczenie pozwolia zachowa poparcie dla rozszerzenia w pastwach Pitnastki. Rzd premiera Tonyego Blaira jako jeden z trzech rzdw Pitnastki (obok Szwecji i Irlandii) zdecydowa si nie skorzysta z okresw przejciowych i w peni otworzy brytyjski rynek pracy dla obywateli nowo przyjtych do Unii Europejskiej krajw Europy rodkowej i pastw batyckich. Decyzja taka wynikaa, z jednej strony, z doskonaej wczesnej sytuacji gospodarczej Zjednoczonego Krlestwa, z drugiej za strony z popartego opiniami
Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii
ekspertw przewiadczenia o relatywnie niskim potencjale migracyjnym z tego regionu. Decyzj t rzd Partii Pracy chcia jednoczenie da praktyczny wyraz goszonej przez siebie polityce poparcia dla rozszerzenia Unii Europejskiej i umocni polityczny sojusz z krajami Europy rodkowo-Wschodniej, na ktry skadao si zaangaowanie na rzecz dalszego pogbiania europejskiego wsplnego rynku, ktry i Brytyjczycy, i nowi czonkowie Unii Europejskiej uwaali za fundament europejskiej jednoci. Drugim filarem wczesnej brytyjskiej polityki wobec Polski i innych krajw Europy rodkowej byo zaangaowanie na rzecz sojuszu transatlantyckiego, czego wyrazem by midzy innymi aktywny udzia zarwno Wielkiej Brytanii, jak i Polski w interwencji w Iraku. Wychodzca naprzeciw polskim oczekiwaniom decyzja w sprawie otwarcia rynku pracy niewtpliwie umocnia pozytywny wizerunek Wielkiej Brytanii w Polsce. Mimo e skala migracji pracowniczych z Polski do Wielkiej Brytanii zaskoczya brytyjskie wadze, tamtejsza opinia publiczna, w tym powane media, na og dobrze przyjy obecno Polakw w tym kraju. Polacy szybko zyskali opini ludzi pracowitych i dobrze pasujcych do brytyjskiego spoeczestwa (Fomina, Frelak 2008). W przeprowadzonym przez Instytut Spraw Publicznych badaniu brytyjskiej opinii publicznej w 2010 roku ponad poowa respondentw uznaa, e decyzja o otwarciu dla Polakw brytyjskiego rynku pracy bya suszna (Fomina, Frelak 2011). Skala migracji pracowniczych po 2004 roku zaskoczya nie tylko brytyjsk, ale take polsk opini publiczn. Szybki wzrost gospodarczy i spadek bezrobocia spowodowa oywion dyskusj dotyczc skutkw masowych migracji dla polskiego rynku pracy i polskich perspektyw rozwojowych. W 2008 roku zesp doradcw rzdowych przygotowa program, ktrego celem miao by zachcanie do powrotu Polakw, ktrzy wyjechali za prac do innych pastw Unii Europejskiej. Sukces tego programu okaza si do umiarkowany, mimo wydawaoby si sprzyjajcych okolicznoci gospodarczych i spoecznych po 2004 roku. Gospodarka polska, w odrnieniu od gospodarki brytyjskiej, nie zaznaa recesji, a jedynie spowolnienia wzrostu gospodarczego. Utrzymujce si jednak due dysproporcje pac oraz bardziej oglne rnice
Wstp
w poziomie i jakoci ycia midzy oboma krajami sprawiy, e nie nastpiy masowe powroty z Wielkiej Brytanii do Polski na skal porwnywaln z wyjazdami z Polski po 2004 roku. Obecnie, prawie dziesi lat po otwarciu brytyjskiego rynku pracy, liczna obecno Polakw na ziemi brytyjskiej ma, jak si wydaje, charakter nieodwracalny. Kryzys i recesja nie pozostay jednak bez wpywu na sytuacj Polakw osiedlajcych si w Wielkiej Brytanii. Przyczyn tej zmiany w duej mierze naley szuka w sferze polityki. Rzd premiera Davida Camerona, ktry doszed do wadzy w wyniku wyborw w 2010 roku, zaaplikowa Brytyjczykom program gospodarczy oparty na radykalnych ciciach wydatkw spoecznych. Uzasadnieniem tych ci bya konieczno zmniejszenia gigantycznego deficytu budetowego, ktrego rdem byy ogromne podatki na ratowanie bankw i innych instytucji finansowych. W ten sposb liberalno-konserwatywny rzd brytyjski przerzuci koszt ratowania sektora bankowego na barki najmniej zamonej czci spoeczestwa, ktr najmocniej dotykay cicia wydatkw spoecznych. Wprowadzenie ci nie przynioso zreszt oczekiwanych rezultatw, poniewa jeszcze bardziej osabio popyt, spowalniajc w ten sposb gospodark, ktra niezmiennie trwaa w recesji. Jednym z deklarowanych przez rzd Davida Camerona sposobw ograniczenia wydatkw spoecznych miao by zwalczanie procederu nieuczciwego i nieuzasadnionego korzystania z rnego rodzaju zasikw, w tym zasikw pobieranych przez migrantw na dzieci przebywajce wci w kraju pochodzenia. Pozwolio to zrzuci win za niepopularne cicia wydatkw socjalnych na migrantw i inne grupy spoeczne, bdce atwym obiektem ataku ze strony populistycznych politykw i mediw. Poniewa Polacy s najliczniejsz grup migrantw poakcesyjnych, czsto s traktowani jako pars pro toto caej migracji z Europy rodkowej i pastw batyckich. Na przeomie 2013 i 2014 roku, w obliczu zbliajcych si wyborw, David Cameron zapowiedzia zatrzymanie eksportu zasikw na dzieci do Polski i innych pastw Unii Europejskiej. Niewtpliwie te sowa brytyjskiego premiera zabolay wielu Polakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii, uczciwie pracujcych i coraz mocniej zapuszczajcych korzenie w nowej ojczy-
10 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii
nie. Wielu z nich jednak rozumie, e wcale nie chodzi o nich, tylko o polityk i prb licytowania si Partii Konserwatywnej na bycie twardym wobec imigrantw z prawicow i ksenofobiczn Parti Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa (United Kingdom Independence Party, UKIP), z ktr torysi walcz o konserwatywnego wyborc, tradycyjnie upatrujcego w migracji rdo wszystkich problemw tego kraju. Nie baczc jednak ani na antyimigracyjne nastroje w Wielkiej Brytanii, ani na polskich politykw nawoujcych ich do powrotu do Polski, Polki i Polacy w Zjednoczonym Krlestwie maj si dobrze: nie tylko pracuj, ucz si, rodz i wychowuj dzieci, ale take coraz czciej angauj si spoecznie i politycznie. Staj si integraln czci brytyjskiej tkanki spoecznej. Instytut Spraw Publicznych wielokrotnie podejmowa temat wyjazdw Polakw do innych pastw Unii Europejskiej tu po przystpieniu Polski do struktur unijnych. Badalimy wizerunek Polakw w prasie brytyjskiej i niemieckiej oraz w opinii spoecznej Brytyjczykw i Holendrw. Obserwujc wzrost aktywnoci spoecznej Polakw na Wyspach Brytyjskich, rosnc liczb organizacji pozarzdowych oraz zwikszajc si obecno Polakw w yciu spoecznym i politycznym, postanowilimy skupi si na diagnozie dotychczasowych form partycypacji obywatelskiej polskich migrantw w Wielkiej Brytanii. Naszym celem byo nie tylko opisanie istniejcych inicjatyw i zbadanie zarwno motywacji Polakw do dziaa spoecznych, jak i przeszkd, jakie napotykaj, ale take wypracowanie narzdzi, ktre zainspirowayby Polakw do wikszego zaangaowania w ycie spoeczne i polityczne w tym kraju. Wyniki przeprowadzonych bada terenowych maj rwnie posuy stworzeniu skuteczniejszej strategii wspierania rnych form aktywnoci Polakw na emigracji przez polskie i brytyjskie wadze. Badania bdce podstaw niniejszej publikacji przeprowadzi w ramach projektu Instytutu Spraw Publicznych zesp badaczy: Paula Pustuka, doktor Micha P. Garapich i Roch Dunin-Wsowicz. W publikacji zamiecilimy rwnie opracowanie pira Michaa P. Garapicha dotyczce sposobw aktywizacji obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii, a take analiz histo-
Wstp 11
rycznego i spoecznego wymiaru partycypacji obywatelskiej Polakw w Wielkiej Brytanii, autorstwa Justyny Sege Frelak i Karoliny Grot. Jedn z wanych konkluzji niniejszej publikacji jest ogromna pynno i rnorodno zjawiska polskiej migracji poakcesyjnej do Wielkiej Brytanii. Jak trafnie pisze jeden z autorw badania, Roch Dunin-Wsowicz: [...] bdem jest jakakolwiek reifikacja migracji, a wic okrelanie jej jako koherentnej stabilnej grupy, z ktr mona co zrobi, ktra co sdzi i ktr naley nakoni do powrotu. Trzeba rwnie odrzuci podejcie do migracji jako gry o sumie zerowej, ktre ley u podstaw licznych polskich gosw na temat skutkw migracji dla Polski oraz wezwa i polityk nakaniania migrantw do powrotu do kraju1. Jednoczenie bardzo wane jest dostrzeenie transnarodowego charakteru wspczesnej migracji i wyjcie w debacie i analizach poza paradygmat emigracyjno-imigracyjny. Polacy w Wielkiej Brytanii to tylko cz ocenianej na 14 milionw osb grupy obywateli pastw Unii Europejskiej mieszkajcych i pracujcych poza krajem. Polacy wyjedaj do Wielkiej Brytanii lub do innych pastw Wsplnoty, nie wykluczaj jednak powrotu do ojczyzny w bliszej lub dalszej przyszoci albo wyjazdu do innego pastwa Unii Europejskiej. Utrzymuj mniej lub bardziej intensywne kontakty z rodzin i przyjacimi w Polsce. Ten dynamiczny i zrnicowany charakter polskiej obecnoci w Zjednoczonym Krlestwie odbija si rwnie na dziaaniach spoecznych Polakw na przykad zaangaowaniu w upowszechnianie wspczesnej kultury polskiej na Wyspach Brytyjskich, ktrej celem jest nie tylko zapewnienie oferty kulturalnej rodakom, ale take przedstawienie si Brytyjczykom, pokazanie, e Polska ma wicej do zaoferowania ni tania i solidna sia robocza. Trzeba podkreli, e zrnicowanie polskiej diaspory idzie w parze z rnorodnoci inicjatyw spoecznych i politycznych, w jakie angauj si Polacy. Cz z nich dziaa w organizacjach propagujcych polsko lub nastawionych na pomoc Polakom, inni za koncentruj swoje dziaania w bardzo rnych obszarach
1 Przykadem takiego zero-jedynkowego podejcia do migracji jest nastpujcy passus z listu jednego z polskich prawicowych politykw do premiera Davida Camerona: W najbliszych siedmiu latach Polacy zwiksz PKB Wielkiej Brytanii o 63,7 mld euro. O tyle mniej bdzie mia mj kraj.
ycia publicznego, niemajcych nic wsplnego z Polsk i Polakami. Jak podkrela w analizie Paula Pustuka, jest wane, aby nie dzieli tych inicjatyw na lepsze i gorsze ze wzgldu na obszar zaangaowania, nie deprecjonowa tych, ktre nie s bezporednio zwizane z polskoci. W duszej perspektywie wszystkie te dziaania mog przynie zarwno satysfakcj osobist, jak i zmiany polityczne i spoeczne, poniewa przyczyniaj si do rozwoju kapitau spoecznego migrantw, ich poczucia sprawczoci i podmiotowoci. Zoono i rnorodno obywatelskiej aktywnoci polskiej migracji oznacza rwnie praktyczn niemono wyonienia jednej reprezentacji polskiej diaspory w Wielkiej Brytanii, ponadto rodzi problemy w kontaktach z przedstawicielami starej migracji, ktrej liczni prominentni przedstawiciele wydaj si nie przyjmowa do wiadomoci tej rnorodnoci, oczekujc od aktywnych obywatelsko i politycznie rodakw przejmowania patriotyczno-martyrologicznego dyskursu, jaki by podstaw zbudowania tosamoci powojennej migracji polskiej. To samo niezrozumienie wydaje si cechowa niektrych polskich politykw i twrcw polityki polonijnej w kraju. Znaczna aktywizacja spoeczna i polityczna Polakw w Wielkiej Brytanii oznacza postpujce zakorzenienie w nowym kraju i integracj z jego spoeczestwem. Polacy jednak czsto aktywizuj si dopiero w obliczu problemw, potrzeby zmiany. Przewrotnie moemy powiedzie, e zwikszon aktywno spoeczn i polityczn Polakw w Wielkiej Brytanii zawdziczamy antyimigracyjnej i antyeuropejskiej polityce i retoryce obecnego rzdu brytyjskiego. Jak zaznacza Micha P. Garapich: Antyimigracyjny i antypracowniczy kurs obecnego rzdu, w opinii informatorw, bdzie tylko sprzyja wikszej mobilizacji polskich pracownikw. Mowa tutaj nie tylko o dziaalnoci Polakw w zwizkach zawodowych czy lokalnych strukturach partii politycznych, ale take w inicjatywach nastawionych na zachcanie do udziau w referendum europejskim i gosowaniu za pozostaniem Wielkiej Brytanii w Unii Europejskiej. Powstay w ten sposb do wyjtkowe okolicznoci polityczne, ktre sprawiaj, e przy caej rnorodnoci postaw, take politycznych, mieszkajcy w Zjednoczonym
Wstp 13
Krlestwie Polacy obywatele Unii Europejskiej maj wsplny interes polityczny, polegajcy na przeciwdziaaniu antyeuropejskim tendencjom w brytyjskiej polityce. Dlatego nadchodzcy rok moe sta si przeomowy w zakresie aktywizacji politycznej Polakw w Wielkiej Brytanii. Jest to take szansa na nawizanie bliszej wsppracy midzy organizacjami i instytucjami starej Polonii, ktre maj okazj przedefiniowa swoje cele i szerzej otworzy si na nowe pokolenie Polek i Polakw w Wielkiej Brytanii. Wyniki bada omawianych w niniejszej publikacji stanowi wany krok w kierunku zrozumienia zjawiska unijnych migracji z Polski w ostatniej dekadzie, co pozwoli polskim decydentom ksztatowa adekwatn, nowoczesn i racjonaln polityk wobec polskich obywateli na emigracji. Mog si take przyczyni do dyskusji midzy polskimi i brytyjskimi politykami na temat polityki wobec obywateli Unii Europejskiej podejmujcych prac w innym pastwie czonkowskim. Pomog rwnie polskim dziaaczom w Wielkiej Brytanii lepiej zrozumie spoeczno-polityczne uwarunkowania, w jakich dziaaj. Z kolei publikacja multimedialna Inspirator dla Polakw w Wielkiej Brytanii, autorstwa Joanny Fominy i Rocha Dunina-Wsowicza, wydana w ramach tego samego projektu Instytutu Spraw Publicznych na podstawie wynikw przywoywanych wyej bada, posuy Polakom, ktrzy chcieliby rozpocz spoeczn lub polityczn dziaalno na emigracji. * * * Chciabym serdecznie podzikowa polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych za wsparcie finansowe badania i niniejszej publikacji. Rzecz jasna, za wszystkie przedstawione w ksice opinie, wnioski i rekomendacje odpowiadaj jedynie jej autorki i autorzy. Chciabym take podzikowa autorom poszczeglnych analiz, ktrzy zgodzili si przeprowadzi badania i przygotowa raporty z nich w tempie icie rekordowym i zdecydowanie nieakademickim. Szczeglnie serdecznie dzikuj doktorowi Michaowi P. Garapichowi z University of Roehampton, doktor Joannie Fominie z Zespou Studiw Europejskich Instytutu Filozofii i Socjologii
Polskiej Akademii Nauk, doktor Galli Chimiak z Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk i doktor Magdalenie Lesiskiej z Orodka Bada nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego za konsultacj naukow i liczne cenne uwagi do badania i raportu. Wyrazy wdzicznoci kieruj do wszystkich osb, ktre zgodziy si udzieli wywiadu na potrzeby niniejszego badania. Pastwa wiedza i opinie oraz gotowo dzielenia si nimi z naszymi badaczami umoliwiy szybk realizacj badania i zaowocoway nadzwyczaj interesujcym materiaem badawczym, ktry obecnie moemy zaprezentowa czytelnikom w Polsce i w Wielkiej Brytanii. Last but not least, podzikowania nale si Justynie Sege Frelak i Karolinie Grot z Programu Polityki Migracyjnej Instytutu Spraw Publicznych za przygotowanie koncepcji oraz gbokie zaangaowanie w realizacj projektu Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii.
Micha P. Garapich
EUROPEJCZYCY W TRANSNARODOWEJ PRZESTRZENI

AKTYWIZACJA I PARTYCYPACJA POLITYCZNO-SPOECZNA OBYWATELI UNII EUROPEJSKIEJ MIESZKAJCYCH W WIELKIEJ BRYTANII
Wprowadzeni e
Niniejsza analiza stanowi cz projektu badawczego dotyczcego partycypacji spoecznej i politycznej obywateli polskich w Wielkiej Brytanii, koordynowanego przez Instytut Spraw Publicznych. Celem opracowania jest umiejscowienie tego problemu badawczego na tle szerszych teoretyczno-koncepcyjnych dyskusji naukowych, a take przedstawienie konkretnych przykadw i dobrych praktyk stosowanych przez rne podmioty spoeczne w procesach aktywizacji oraz mobilizacji politycznej i obywatelskiej migrantw unijnych w Wielkiej Brytanii. Ze wzgldu na zrnicowanie dowiadcze i wysoki stopie kontekstualizacji omawianych zagadnie, prezentowana analiza si rzeczy bdzie miaa charakter czstkowy i wybirczy, powinna jednak umoliwi identyfikacj wyzwa stojcych przed Polsk i Wielk Brytani oraz spoeczestwem obywatelskim w obu pastwach. W wyniku wzmoonej mobilnoci obywateli polskich w ostatniej dekadzie refleksja nad przyszymi formami aktywizacji Polakw za granic w wietle dowiadcze innych spoeczestw wydaje si jak najbardziej na czasie. W pierwszej czci niniejszego rozdziau przedstawiam zagadnienia teoretyczne i dyskusje naukowcw zajmujcych si partycypacj obywatelsk i polityczn imigrantw oraz tworzonych przez nich diaspor, a take podstawowe pojcia i ustalenia w ujciu globalnym, midzynarodowym i europejskim. Zawajc podjt tematyk, prezentuj nastpnie uwarunkowania i ramy instytucjonalno-spoeczne, w jakich partycypacja obywatelska imigrantw i ich potomkw wystpuje w warunkach brytyjskich. W drugiej czci opracowania kontekstualizuj te zagadnienia na przykadzie wybranych form aktywizowania imigrantw i relacji
midzy imigrantami z pastw Unii Europejskiej a krajami wysyajcymi oraz midzy migrantami a ramami instytucjonalno-kulturowymi wyznaczonymi przez spoeczestwo brytyjskie. Analizuj tutaj okrelone typy aktywizacji w poszczeglnych przestrzeniach spoecznych i z udziaem rnych aktorw spoecznych (pastwo, zwizki zawodowe, szkoy, organizacje etniczne, rynek) w zakresie dziaa kulturalnych, spoecznych czy politycznych. W trzeciej czci niniejszego rozdziau podsumowuj tematyk partycypacji obywatelskiej i politycznej migrantw w warunkach brytyjskich.
A k t y wizacja i partycypacja dia s p or w dotychczasowych ujciach b adawczych i w warunkach brytyjs kich
Dotychczasowe ujcia teoretyczne
Analizowanie problematyki migracji oraz ich ekonomicznych, spoecznych i kulturowych konsekwencji w dobie globalizacji to obecnie jedna z najbardziej dynamicznie si rozwijajcych gazi nauk spoecznych. Chocia badania nad migrantami i ich adaptacj, zwaszcza w wymiarze urbanizacji i modernizacji, mona uzna za jeden z fundamentw refleksji socjologicznej (szkoa chicagowska) czy antropologicznej (szkoa manchesterska), to od okoo dwudziestu lat nauki spoeczne przeywaj renesans bada nad migracjami, bdcy w pewnej mierze skutkiem intensyfikacji ludzkiej mobilnoci, spowodowanej atwoci komunikacyjn i transportow oraz zaamaniem si zimnowojennego porzdku geopolitycznego (Miller, Castles 1993). Co interesujce, w tym bogactwie tematyki badawczej refleksja dotyczca zaangaowania diaspor, partycypacji politycznej i obywatelskiej migrantw nie bya specjalnie obecna: migrantw traktowano w badaniach przede wszystkim jako aktorw ekonomicznych, a ich integracj ze spoeczestwem przyjmujcym jako wczenie si w rynek pracy, mieszkaniowy czy edukacyjny. Polityka czy zaangaowanie obywatelskie w krajach zarwno wysyajcych, jak i przyjmujcych nie stanowiy w takiej perspektywie uznanego wymiaru integracji, co zdaniem niektrych wynikao z dominacji dyskursu neoliberalnego, traktujcego migrantw jak przedmiot wymiany ekono-
Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 17
micznej, nie za podmiot procesu politycznego (Kofman et al. 2000). Przyczyn takiego stanu rzeczy byo silne upolitycznienie refleksji naukowej nad migracjami i uznanie, e jest to dziedzina bada silnie wprzgnita w polityk pastwa narodowego, tym samym reprodukujcego specyficzny pastwocentryczny dyskurs (Bottomley 1998; Glick-Schiller, Wimmer 2003), ktrego konsekwencj jest to, co Stephen Castles (2009) nazywa skrzywieniem osiadego trybu ycia. W tej perspektywie zaangaowanie obywatelskie i polityczne, czyli upodmiotowienie imigrantw, moe by, jak wskazuje Rainer Baubck (2008, s. 1), traktowane jako potencjalne zagroenie i dla pastwa wysyajcego, i dla pastwa przyjmujcego. Badacz ten stwierdza, e dla krajw wysyajcych migranci s ogromn korzyci (transfery pienine, usieciowienie, penetracja rynkw), ale zarazem wielkim zagroeniem, poniewa potencjalnie mog by si kontestujc porzdek polityczny w kraju wysyajcym, co na przykadzie pastw karaibskich ukazuj, klasyczne ju, pionierskie badania antropologw migracji Niny Glick-Schiller, Lindy Basch i Cristiny Szanton Blanc (1992; 1994; 1995). Z drugiej strony, w zaangaowaniu politycznym migrantw tkwi potencja kwestionowania danego porzdku polityczno-kulturowego w kraju przyjmujcym, co moe budzi postawy ksenofobiczne jako reakcj ludnoci na spoecznie konstruowanych obcych, ktrzy aspiruj do podejmowania decyzji politycznych i uzyskiwania wpywu na ksztat pastwa, z kolei zaangaowanie w polityk kraju wysyajcego moe pocign oskarenie o brak lojalnoci i status pitej kolumny (Baubck 2008, s. 78). Dowiadczenie historyczne uczy, e obawy te nie s pozbawione podstaw, a migranci i tworzone przez nich diaspory mog by zarwno zaczynem innowacji politycznej, kwestionujcym porzdek spoeczny danego kraju czego przykadw dostarcza dziaalno zwizkowa emigrantw polskich w Stanach Zjednoczonych (Walaszek 1988) czy woskich w Szwajcarii i Niemczech (Schmitter 1981) jak i si wywoujc konflikty i tworzenie si nacjonalistycznych ruchw politycznych (Smith, Stares 2007), co Benedict Anderson (1992), klasyk bada nad nacjonalizmem, okrela jako nacjonalizm na odlego. Jak jednak wskazuj Jos Itzigsohn i Daniela Villacrs (2008) czy Luis Eduardo Guarnizo, Alejandro Portes i William Haller (2003), zainteresowanie migrantw transnarodowym uczestnictwem oby-
watelskim, zwaszcza o charakterze politycznym, jest raczej domen mniejszoci przybyszw, co jednak nie wyklucza ich potencjalnej politycznej mocy sprawczej. Liczne prace historykw (Gabaccia, Hoerder, Walaszek 2007), politologw, socjologw czy antropologw (Gamlen 2008; Baubck 2010; Lafleur 2011; Pero 2007; Ireland 1994) potwierdzaj, e kwestia politycznych konsekwencji relacji midzy pastwami a populacjami przemieszczajcymi si midzy nimi generuje ogromne zainteresowanie ze strony zarwno badaczy, jak i politykw oraz opinii publicznej. W skomplikowanym i interdyscyplinarnym krajobrazie politycznej partycypacji migrantw i diaspor jedno z gwnych pyta badawczych stanowi ustalenie determinant kolektywnej aktywizacji politycznej, czyli tego, w jaki sposb dochodzi do mobilizacji i jak rol w tym procesie odgrywaj struktury spoeczne, jak za czynniki kulturowe i kategorie analityczne, jak klasa spoeczna, etniczno czy kultura. Najbardziej teoretycznie spjne, cho jednoczenie niepozbawione krytyki, jest podejcie mieszczce si w szeroko pojtym nurcie neoinstytucjonalizmu, wypracowane przez Patricka Irelanda (1994), ktry opisa polityczn aktywno migrantw we Francji i w Szwajcarii. W oglnym zarysie, badacz ten argumentuje, e rnice w sposobie mobilizacji politycznej (lub przyczyny jej braku), w wykorzystywaniu w rnym stopniu tosamoci etnicznych czy kulturowych migrantw jako elementu pobudzajcego grup do dziaania, wynikaj z odmiennych struktur politycznych i moliwoci kanalizujcych energi spoeczn aktywistw w okrelone formy. W tym ujciu naczeln determinant partycypacji politycznej s ramy instytucjonalnoprawne, a take kultura polityczna pastwa przyjmujcego migrantw. Oglnie rzecz biorc, teoria ta cieszy si akceptacj gwnie politologw i socjologw, ktrzy stosuj ten schemat do rnych warunkw i pastw (na przykad Koopmans, Statham 2003). Krytyka takiego podejcia politologicznego podkrela jednak, e pomija si w nim dynamik i dialektyczny charakter procesu politycznego, rol kultury i sieci spoecznych tworzonych przez migrantw, zwaszcza za indywidualn sprawczo (agency) migrantw jako aktorw politycznych. Davide Pero (2007), omawiajc aktywno latynoskich migrantw w Wielkiej Brytanii, dowodzi, e neoinstytucjo-
nalizm w ujciu Patricka Irelanda zbyt sztywno i deterministycznie traktuje zaangaowanie migrantw, ale przede wszystkim nie uwzgldnia tego, e elementem mobilizujcym migrantw moe by wanie brak struktur moliwoci politycznych, co na przykadzie dziaa migrantw pozbawionych praw politycznych w wyniku restrykcyjnych polityk migracyjnych ukazuje konieczno gbszej i bardziej kontekstualnej analizy kadej sytuacji. W wymiarze niniejszego opracowania warto podkreli, e Patrick Ireland nie bra do koca pod uwag zainteresowania emigrantami ze strony pastw wysyajcych, ktre s w stanie dostarcza rwnolegych struktur politycznych moliwoci wasnym obywatelom zaangaowanym w migracje. Przydatna jest tutaj typologia polityk angaowania migrantw, okrelona przez Alana Gamlena (2008) jako diaspora engagement policy. Dotyczy ona w tym wypadku podejmowanych przez pastwo prb ekstrapolacji swojego zasigu i wpywu oraz swojej kontroli na obywateli lub ich potomkw pozostajcych poza terytorium tego pastwa. Z historycznego punktu widzenia podobne dziaania administracji pastwowej nie s bynajmniej zjawiskiem nowym (Gabaccia, Hoerder, Walaszek 2007; Ancien, Boyle, Kitchin 2009). Jak wskazuje Rey Koslowski (1997), jednym ze rde tworzenia nowoytnych praw w zakresie przyznawania obywatelstwa oraz rozrnienia na ius soli i ius sanguinis jest strategia pastw emigracyjnych suca podtrzymywaniu zobowiza i wizi emigrantw z krajem pochodzenia. Wspczenie jednak, jak pisze Alan Gamlen (2008), mamy do czynienia z postpujcym wyrafinowaniem polityk zaangaowania diaspor przez pastwa wysyajce, co jest w pewnej mierze wynikiem intensyfikacji i skomplikowania transnarodowych powiza w wyniku procesw globalizacyjnych. Jak podsumowuje Rainer Baubck (2008, s. 4): Imigrant jednego kraju jest zarazem emigrantem innego kraju. Status prawny, prawa i zobowizania migrantw s wic cznie zdeterminowane przez kraje zarwno wysyajce, jak i przyjmujce. Oznacza to, e jakakolwiek analiza sytuacji migrantw lub grupy migrantw zaangaowanych w polityk na szczeblu lokalnym, narodowym czy transnarodowym musi uwzgldnia zoon konstelacj wpyww i czynnikw instytucjonalnych rnych pastw, uznajc jednoczenie moc sprawcz i zdolno dostosowywania
si jednostek lub tworzonych przez nie organizacji pozarzdowych do danej sytuacji. Historie migracji, dyskursy, symbole i narracje tworzone przez dane spoeczestwo wysyajce, charakter migracji (osiedleczy, polityczny, dugotrway, sezonowy), tradycje integracyjne w poszczeglnych krajach osiedlenia, ramy instytucjonalnoprawne w kraju wysyajcym i przyjmujcym, sytuacja na rynku pracy, stosunek do rasizmu, wielokulturowoci i dyskryminacji, wzory przestrzennego planowania miast, aktywno zwizkw zawodowych i partii politycznych wszystkie te zmienne stanowi elementy niezbdne do zrozumienia zagadnienia obywatelskiej i politycznej partycypacji migrantw w danym kraju.
Wielka Brytania wielokulturowy raj czy chaos?
Aby zrozumie partycypacj obywatelsk imigrantw, naley ustali ramy instytucjonalne i spoeczne, w jakich do niej dochodzi, czyli w wypadku niniejszej analizy umiejscowi j w warunkach brytyjskich. Wedug teoretyka rasizmu Johna Solomosa (2003, s. 6), porwnywanie wielokulturowoci (rozumianej jako polityka zarzdzania zrnicowaniem kulturowym) w rnych krajach jest niemoliwe ze wzgldu na specyfik i wyjtkowo jej uwarunkowa. Niewtpliwie doskonaym potwierdzeniem susznoci tego stwierdzenia jest przykad Wielkiej Brytanii jednego z bardziej zrnicowanych kulturowo, spoecznie i etnicznie pastw europejskich, o ktrego wyjtkowoci decyduj dzieje ekspansji imperium brytyjskiego i migracji na Wyspy Brytyjskie. Nakadaj si na to aspekty historyczne, modernizacyjne i kulturowe, czyli: specyficzna federacyjna struktura pastwowa, obejmujca co najmniej cztery wyraziste krgi jzykowo-kulturowe (Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia Pnocna), historia kolonialnej i postkolonialnej dominacji oraz konsekwencje polityki mobilnoci poddanych imperium brytyjskiego, powojenna industrializacja, a nastpnie od lat osiemdziesitych XX wieku deindustrializacja gospodarki i w konsekwencji zdominowanie gospodarki przez sektor usug, z naczeln rol Londynu jako globalnego miasta (Sassen 1991; Eade 1994) i wiatowego centrum usug finansowych,
historia relacji midzyetnicznych (w terminologii brytyjskiej: rasowych), zwaszcza skrajnie prawicowych, ksenofobicznych ruchw w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku, ktrych rola maleje od 2000 roku, system praw antydyskryminacyjnych sucych wyrwnaniu szans na rynku pracy i na rynku mieszkaniowym dla wszystkich grup etnicznych (Dvell 2005; Solomos 2003; Modood 2007; Favell 1998), przesunicie dyskursu publicznego i politycznego z kwestii midzyetnicznych na relacje midzyreligijne, zwaszcza w wymiarze wzrostu roli radykalnego islamu (Eade 1994; Grillo 2010), europeizacja migracji i wprzgnicie debat dotyczcych migracji w kwestie dotyczce suwerennoci brytyjskiej, relacji z Bruksel i utrzymywania hojnego pastwa opiekuczego. Specyfika historii migracji do Wielkiej Brytanii skutkuje wic wyjtkowym modelem wielokulturowoci, polegajcym na rodzaju leseferyzmu wobec przejaww rnic kulturowych, co wynika z republikaskiego podejcia do spoeczestwa obywatelskiego, w ktrym naturalnym sposobem organizowania si obywateli s oddolnie, spontanicznie tworzone grupy podzielajce interesy, kultur i tosamo (Favell 1998; Modood 2007; Parekh 2002; Vertovec 2007; Dvell 2005). Strategie wypracowane w konsekwencji legislacji antydyskryminacyjnej lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku (Dvell 2005, s. 1723) polegay na wspieraniu inicjatyw w zakresie organizowania si spoecznego migrantw i ich potomkw przez granty samorzdowe i pastwowe, tworzenie systemu reprezentacji grup etnicznych wobec wadz oraz mobilizacj spoecznoci wok rnicy kulturowej. Podobna polityka wielokulturowoci korporacyjnej, w ktrej grupy etniczne s postrzegane jako grupy interesu, od pocztku XXI wieku zacza si jednak spotyka z coraz wiksz krytyk ze strony zarwno politykw, jak i badaczy. Przede wszystkim wskazywano petryfikacj relacji wadzy w takich grupach i wzrost konserwatyzmu niektrych zachowa (Baumann 1994; Grillo 2012), co miao zdaniem krytykw doprowadzi do stworzenia paralelnych spoeczestw i enklaw etnicznych niechtnych gbszej integracji. Zamieszki na tle etnicznym w Oldham i Bradford w 2001 roku czy zamachy terrory-
styczne w Londynie w 2005 roku stay si dla politykw, zwaszcza konserwatywnych, dowodem poraki brytyjskiej polityki wielokulturowoci, dla badaczy argumentem za koniecznoci jej redefinicji. Niektrzy (Vertovec 2007) podkrelaj nieprzystawalno tej polityki wypracowanej na potrzeby ludnoci z subkontynentu indyjskiego czy Karaibw do nowej sytuacji demograficznej, ktra w takich miastach, jak Londyn, doprowadzia do wyonienia si superzrnicowania, w ktrym etniczno czy kultura nie jest ju jedynym wyznacznikiem rnic, samorzdy za nie s w stanie wspomaga kadej z kilkuset grup obecnych w miecie. Wyrany kurs, zmieniajcy dyskurs publiczny z celebrowania pojcia wielokulturowoci w kierunku podkrelania integracji i spoecznej spjnoci, zapocztkowany ju przez rzdy Partii Pracy na pocztku XX wieku, zosta zaostrzony przez obecny rzd koalicyjny, ktry w deklaracjach premiera Davida Camerona otwarcie poddaje krytyce zaoenia wielokulturowoci. Jak wskazuje w analizie partycypacji obywatelskiej migrantw w Wielkiej Brytanii Franck Dvell (2005), kwestia wikszego uczestnictwa w yciu publicznym i zaradzenia spoecznej apatii staje si istotnym problemem podnoszonym przez brytyjskich politykw i badaczy, zwaszcza w obliczu malejcej frekwencji wyborczej i sabncej roli tradycyjnych struktur politycznych, takich jak partie czy zwizki zawodowe. Na tym tle, argumentuje Franck Dvell, krajobraz spoeczestwa obywatelskiego stworzonego przez migrantw i ich potomkw wydaje si imponujcy i w peni wykorzystujcy brytyjskie tradycje aktywnego zaangaowania obywatelskiego i wsparcia pastwa dla organizacji pozarzdowych. Polityka wielokulturowoci aktywnie wspierajca kultywowanie tosamoci kulturowej i walki z dyskryminacj rasow oznaczaa pojawienie si bogatego krajobrazu organizacji kadego rodzaju i na wszystkich szczeblach (Dvell 2005, s. 4951). Krytyka i przewartociowanie polityki wielokulturowoci nie wydaje si dramatycznie zmienia oglnej filozofii integracji w Wielkiej Brytanii, by moe ze wzgldu na jej umocowanie w samej kulturze brytyjskiego spoeczestwa obywatelskiego, w ktrym samoorganizacja obywatelska, wolontariat i aktywne uczestnictwo s traktowane jako obywatelski obowizek i przywilej. W tym sensie przejcie od m-
wienia o wielokulturowoci do podkrelania spjnoci spoecznej w dyskursie publicznym nie jest zmian jakociow ani odejciem od tradycji wielokulturowoci, a jedynie przesuniciem akcentw w ramach powszechnie przyjtej praktyki spoecznej, opartej na antydyskryminacyjnym ustawodawstwie i ponadpwiecznej imigracji na Wyspy Brytyjskie.
Midzy mozai k a tyglem partycypacja m ig rantw europejskich w Wielkiej Bry t anii
Na wstpie naley poczyni uwag dotyczc konceptualizacji i metodologii przeprowadzonej analizy. W dalszych rozwaaniach aktywizacja i partycypacja obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii zostanie zaprezentowana na przykadzie rnych przejaww aktywnoci, skategoryzowanych pod ktem: formy aktywizacji, gwnych podmiotw mobilizujcych migrantw, przestrzeni spoecznych, w jakich dochodzi do partycypacji obywatelskiej i politycznej. Przyjcie takiej metody kategoryzacji wynika z trudnoci w sklasyfikowaniu aktywnoci poszczeglnych grup narodowociowych, gwnie ze wzgldu na ich przenikanie si i wsplne dziaania grup migrantw podzielajcych wiele aspektw kulturowo-jzykowych (na przykad francuskojzyczni mieszkacy Afryki tworzcy struktury organizacyjne z Francuzami czy latynoscy migranci wsppracujcy z hiszpaskimi migrantami). Innymi sowy, jak poka ponisze przykady, istniej przestrzenie aktywnoci obywatelskiej, w ktrych elementem czcym jest jzyk, ideologia, pozycja spoeczna czy klasa wykluczajce niekiedy aktywno bardziej tradycyjnych organizacji, w jakich tosamo etniczna czy narodowa pozostaje jedynym kryterium czonkostwa. Inne podmioty spoeczne odgrywajce ogromn rol w mobilizacji migrantw, takie jak pastwo wysyajce, kieruj si, rzecz jasna, tym wanie kryterium, niemniej jednak nie mona zapomina, e uczestnictwo w organizacjach etnicznych (narodowych) to tylko jedna z wielu form uczestnictwa dostpna dla migrantw, ktrych cieki wczania si w struktury spoeczestwa przyjmujcego mog obejmowa inne kryteria czonkostwa i akceptacji, takie jak religia, pe, ideologia, walka o prawa
czy klasa spoeczna. Takie zalecenie metodologiczne odrzucajce etniczne okulary jako z gry epistemologicznie narzucone kryterium partycypacji obywatelskiej migrantw, co postuluj Nina Glick-Schiller, Ayse Caglar i Thaddeus C. Guldbrandsen (2006) czy Floya Anthias (1998), podnoszca konieczno deetnicyzacji pojcia diaspory stanowi take podstaw prezentacji form aktywnoci migrantw przyjt w niniejszej analizie. Poniej zostan przedstawione nastpujce formy aktywizacji i partycypacji unijnych migrantw w Wielkiej Brytanii: wynikajce z konkretnej polityki zarzdzania diaspor przez pastwa wysyajce, wynikajce z polityki zagranicznej i edukacyjnej pastw wysyajcych, wynikajce z oddolnego samoorganizowania si obywateli, ekspansji nowoczesnych form komunikacji i roli przemysu migracyjnego, wynikajce z dziaalnoci zwizkw i organizacji panetnicznych oraz transnarodowego charakteru dziaalnoci aktywizacyjnej Komisji Europejskiej. Naley pamita, e powysze kategorie nie stanowi zbiorw rozcznych i co zreszt pokazuj omwione przykady mog si zazbia. Aktywizacja rzadko bywa jednokierunkowa, z kolei motywacja do dziaalnoci politycznej i obywatelskiej moe pochodzi z rnych stron i od rnych aktorw spoecznych jednoczenie.
Partycypacja jako konsekwencja konkretnej polityki zarzdzania diaspor
Alan Gamlen (2008, s. 5) identyfikuje trzy oglne poziomy zaangaowania diaspor przez pastwa wysyajce: budowanie potencjau przez dyskursywne, symboliczne i instytucjonalne mechanizmy produkowania spoeczestwa narodowego, ktrego cz przebywa poza granicami pastwa (transnational national society), nadawanie praw diasporze jako podmiotowi politycznemu (przede wszystkim prawa wyborczego),
egzekwowanie zobowiza, jakie diaspora moe mie wobec pastwa, oparte na zaoeniu o lojalnoci wobec kraju pochodzenia (tworzenie rnych lobby, wykorzystywanie przekazw pieninych). W typologii Alana Gamlena brakuje jednak uwzgldnienia roli ideologii politycznych i dyskursw nacjonalistycznych czynnikw, ktre istotnie mog wpyn na polityk zaangaowania diaspory przez pastwo wysyajce. Zwraca na to uwag Christian Joppke (2003), ktry posugujc si przykadami pastw nadajcych emigrantom prawa wyborcze, wskazuje procesy symultanicznej deetnicyzacji i reetnicyzacji, wynikajce z jednej strony z imigracji do danych pastw osb odmiennych kulturowo, etnicznie i jzykowo, z drugiej za strony z normatywnie rozumianej przez pastwa koniecznoci podtrzymywania kontaktw z emigrantami podzielajcymi cechy etniczne i jzykowe. W konsekwencji, jak pisze Christian Joppke, partie prawicowe bd bardziej skonne rozciga prawa na diaspory, z kolei partie lewicowe bd w wikszej mierze zainteresowane rozcigniciem tych praw na migrantw przybywajcych do danego kraju. Z punktu widzenia procesu rozszerzenia praw wyborczych na emigrantw zjawisko to z pewnoci sprawdza si w wypadku Woch (prawo uchwalone w 2001 roku) i Francji (prawo uchwalone w 2008 roku). Z przegldu literatury wynika1, e w rnym stopniu wikszo pastw Unii Europejskiej stosuje przynajmniej jedn z wymienionych form zaangaowania diaspory. Kraje z wikszymi tradycjami migracyjnymi, jak Wochy, Grecja, Hiszpania, Irlandia czy Portugalia, wypracoway rozbudowan struktur takiego zaangaowania, niekoniecznie jednak przekadajc si na nadawanie czonkom diaspory praw wyborczych (brak stosownych regulacji w Grecji i Irlandii). Kraje z licznymi diasporami najczciej tworz ciaa konsultacyjne zoone z przedstawicieli zarwno emigrantw, jak i reprezentantw wadz czy organizacji pozarzdowych pastw wysyajcych. Rnice w podejciu polegaj na: rnym stopniu centralizacji w strukturach pastwowych na przykad odrbne ministerstwo do spraw emigrantw we
1 Dogbna analiza form angaowania diaspory przez pastwa zostaa przedstawiona w raporcie Instytutu Zachodniego Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw autorstwa Anny Fi, Agnieszki Legut, Witolda Nowaka, Michaa Nowosielskiego, Kamili Schll-Mazurek (2013).
Woszech, w Portugalii lub na Litwie czy osobne departamenty w ramach ministerstwa spraw zagranicznych w Rumunii czy Polsce (szerzej por.: Gamlen 2008; Ancien, Boyle, Kitchin 2009; Lafleur 2011), wikszej decentralizacji rne agendy rzdowe prowadz rwnoleg i mao skoordynowan polityk wobec diaspory, na przykad w Irlandii (Ancien, Boyle, Kitchin 2009), wczeniu organizacji parasolowych w struktury administracji na przykad Assemble des franais de ltranger we Francji (ciao konsultacyjne wyaniane czciowo w wyborach za granic, czciowo z nadania rzdu2). We Woszech tradycje angaowania emigrantw przez pastwo sigaj XIX wieku, cho z najwiksz si wystpiy one w czasach dyktatury Benita Mussoliniego, ktry aktywnie wspiera propagowanie ideologii faszystowskiej wrd woskiej diaspory, fundowa dla jej czonkw wakacje i rne programy pomocowe (Baldoli 2003). Polityka ta wywoywaa silne napicia w obrbie diaspory i ostatecznie obrcia si przeciwko woskim migrantom w Wielkiej Brytanii, ktrych tysice jako potencjalnych wrogw internowano z chwil wybuchu drugiej wojny wiatowej. Kluczowym tematem podejmowanym przez powojenne pastwo woskie w pracach nad polityk wobec diaspory bya sprawa czynnych i biernych praw wyborczych oraz utworzenia specjalnych okrgw wyborczych dla posw wybieranych przez emigrantw. Po kilkudziesiciu latach dyskusji prawo to w kocu zostao uchwalone w 2001 roku (Lafleur 2011), umoliwiajc utworzenie emigracyjnego okrgu wyborczego, obejmujcego cztery podokrgi (Europa, azjatycka cz Rosji i Turcja, Ameryka Poudniowa, Ameryka rodkowa i Pnocna, Afryka, Azja i Oceania). Z kadego podokrgu wybiera si jednego czonka izby deputowanych i jednego senatora, pewna liczba dodatkowych mandatw jest za przyznawana najbardziej licznym podokrgom. cznie woscy emigranci wybieraj dwunastu czonkw izby deputowanych i szeciu senatorw. Zdaniem Giuseppe Scotto (2012), mimo wewntrznego zrnicowania, uczestnictwo w wyborach wyranie zaktywizowao politycznie woskich migrantw w Wielkiej Brytanii. Zrnicowa2 http://www.assemblee-afe.fr
nie w jego analizie wynika z historii migracji z Woch i ze specyfiki poszczeglnych strumieni migracyjnych: nieliczne migracje w XIX wieku i w okresie przed pierwsz wojn wiatow, zoty wiek migracji w okresie midzywojnia, fala migracji w najbardziej intensywnym okresie emigracji w latach powojennych, fala najnowszych migracji zapocztkowana w latach dziewidziesitych XX wieku, pobudzana integracj europejsk oraz uatwieniami instytucjonalnymi i transportowymi. W odrnieniu od poprzednich fal, wspczesne migracje charakteryzuj si duym odsetkiem osb wyksztaconych i wysoko wyspecjalizowanych przy jednoczesnym staym wzrocie liczby obywateli woskich w Wielkiej Brytanii (w 2010 roku 155 tysicy Wochw byo zarejestrowanych w londyskim okrgu konsularnym). Jak wskazuje Giuseppe Scotto, nowa populacja migrantw woskich i nowe prawo wyborcze przeoyy si na du mobilizacj woskich migrantw. Od czasu uchwalenia nowego prawa w 2001 roku wikszo woskich partii politycznych ma swoje komrki w Wielkiej Brytanii, a ich czonkowie spotykaj si co najmniej raz w miesicu. Rezultatem znacznej aktywizacji diaspory by wynik wyborw w 2006 roku, gdy gosami emigrantw koalicja Romana Prodiego wesza do woskiego senatu (Scotto 2012, s. 139). Wedug badacza, tworzenie komrek londyskich przez woskie partie polityczne najczciej odbywao si w ramach oddolnej nieformalnej inicjatywy grupy sympatykw, formalizowanej pniej przez same partie. Co jednak interesujce, w opisywanej aktywizacji ogromn rol odegray emocje i kontrowersyjna posta premiera Silvia Berlusconiego na przykad organizowane we Woszech protesty przeciwko jego polityce lub skandalom obyczajowym miay swoje odpowiedniki w Londynie, podczas ktrych woskie organizacje wyraay oburzenie polityk lub zachowaniami Silvia Berlusconiego, czasem demonstrujc nawet przed siedzib brytyjskiego premiera na Downing Street. W 2009 roku sprzeciw wobec nowego prawa prasowego proponowanego przez Silvia Berlusconiego wyrazi w akcji przed siedzib BBC londyski oddzia nieformalnego kobiecego ruchu spoecznego Se non ora, quando?, walczcego z seksizmem we woskim yciu publicznym. Skupienie wielu tych inicjatyw na osobie Silvia Berlusconiego, ktry by traktowany przez wielu woskich migran-
tw jako powd do wstydu, sprawio jednak, e jak zauwaa Giuseppe Scotto po jego dymisji aktywno polityczna londyskich Wochw wyranie spada. Aktywizacja woskich migrantw na tle grup migrantw z innych pastw Unii Europejskiej wydaje si bardzo rozwinita, niemniej jak podkrela badacz nie przekada si na wiksze zaangaowanie w polityk brytyjsk. Istnieje wprawdzie komrka Partii Pracy zajmujca si propagowaniem wrd spoecznoci woskiej zaangaowania w polityk3, trudno jednak oceni jej skuteczno. Uchwalenie w 2008 roku przez francuski parlament prawa wyborczego, ktre umoliwio utworzenie specjalnego okrgu wyborczego dla emigrantw, zaktywizowao take liczn populacj Francuzw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii, zwaszcza w Londynie (Guardian 2012). W kampanii wyborczej Londyn przedstawiany jako jedno z wanych francuskich miast sta si terenem walki wyborczej i wizyt kandydatw podczas wyborw prezydenckich w 2012 roku. Liczba obywateli francuskich w Wielkiej Brytanii jest trudna do oszacowania (konsulat francuski ocenia, e tylko w Londynie mieszka od 300 do 400 tysicy osb4), specyficzna jest jednak struktura spoeczno-demograficzna tej grupy migrantw w duym stopniu s to osoby wysoko wykwalifikowane, dobrze zarabiajce, bardzo czsto pracujce w sektorze finansowym (Mulholland, Ryan 2011). Wikszo francuskich partii politycznych nie miaa problemu ze znalezieniem kandydatw w wyborach parlamentarnych na dwudziestu kandydatw z okrgu obejmujcego pnocn Europ a dziewiciu pochodzio z Londynu. Podobnie jak uczynia to w wypadku woskiej diaspory, brytyjska Partia Pracy zawizaa rwnie komrk majc na celu aktywizacj polityczn Francuzw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii5 (dziaalno t prowadzono w ramach Labour Movement for Europe6 midzynarodowej wsppracy europejskich partii lewicowych). Specyficzn form przyja polityka angaowania hiszpaskiej diaspory, ktra podobnie jak brytyjska czy francuska moe by,
3 http://labour-italy.org.uk/about/team.html 4 Por. http://www.bbc.co.uk/news/magazine-18234930 [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 5 Por. http://londres.ffe-ps.org/2011/11/07/labour-friends-of-france-inauguration-14novembre-2011-17h00 [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 6 http://labourmovement.eu/about/lme-executive-team
zgodnie z terminologi Robina Cohena (1997), uznana za diaspor typu imperialnego, powsta w wyniku ekspansji kolonialnej. Duy odpyw migracji ekonomicznej i politycznej w czasach dyktatury generaa Franco, szczeglnie za pniejsze wydarzenia, ktre doprowadziy do przeksztacenia Hiszpanii z kraju emigracyjnego w kraj imigracyjny, skoniy rzd hiszpaski do reformy prawa i uchwalenia w 2006 roku regulacji w zakresie statusu Hiszpanw mieszkajcych za granic (Perez, Fuentes 2010, s. 21), nadajcej im wiele praw socjalnych i politycznych, cznie z prawem gosu. Wybory parlamentarne nie zaktywizoway jednak Hiszpanw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii w takim stopniu, w jakim udao si to w wypadku Wochw czy Francuzw. Jak wskazuj komentatorzy, przyczyn bya dua niech emigrantw do gosowania i oglne rozczarowanie brakiem zainteresowania hiszpaskimi migrantami ze strony rzdu, zwaszcza w czasach kryzysu gospodarczego i duego bezrobocia (Gimnez 2012). Interesujcy jest take przykad Grecji czy Irlandii, ktre mimo ogromnej diaspory i wielowiekowej migracji wci nie przyznay praw wyborczych swoim obywatelom przebywajcym za granic. W Wielkiej Brytanii diaspora irlandzka cieszy si jednak wyjtkowym statusem, gwnie ze wzgldw historycznych, a jej polityczne zaangaowanie na tle konfliktu w Irlandii Pnocnej ma specyficzny charakter.
Dziaania wynikajce z polityki zagranicznej i edukacyjnej pastw wysyajcych
Bardzo wan sfer, w ktrej pastwa wysyajce wykorzystuj potencja swoich diaspor i skupisk migrantw, jest szeroko pojta kultura i edukacja. Instytucje wprzgnite w polityk wizerunkow pastwa i tak zwanej public diplomacy, midzy innymi British Council, Alliance Franaise, Goethe-Institut czy Instytut Cervantesa, su zarwno propagowaniu jzyka i kultury danego pastwa, jak i organizowania spoecznoci tego pastwa wok jego kultury i jzyka. Bardzo czsto wykracza to poza samych obywateli kraju pochodzenia i obejmuje populacj powizan wizami sigajcymi czasw kolonialnych. Na przykad Alliance Franaise w Londynie jest rwnie miejscem, w ktrym spotykaj si osoby z innych
krajw francuskojzycznych, jak Kanada (szczeglnie prowincja Quebec) czy frankofoskie kraje afrykaskie. Rezultatem tej polityki s prnie si rozwijajce w Londynie szkoy dwujzyczne. W wypadku zaoonego jeszcze w czasie pierwszej wojny wiatowej Lyce franais (Liceum Francuskiego) rosnca populacja francuskich migrantw, a take wietna reputacja szkoy wrd Brytyjczykw i niskie czesne spowodoway, e obecnie w Londynie funkcjonuj trzy takie szkoy podstawowe i jedna szkoa rednia7 liczca ponad 4 tysice uczniw. Lyce franais ma dug tradycj i jest bardzo wysoko oceniane w 2007 roku Financial Times umieci t placwk na pitnastym miejscu pod wzgldem wynikw angielskiej matury. Szkoy s finansowane wsplnie przez rzd brytyjski i francuski, niewielk cz ich dochodw stanowi stosunkowo niskie, jak na warunki brytyjskie, czesne. Znacznie mniejsza, ale utrzymujca wysoki poziom nauczania jest szkoa norweska, ktra ma jednak status placwki prywatnej i pobiera wysokie czesne8. W 2010 roku otwarto dwujzyczn szko wosk9, realizujc rwnolegle woski i angielski program nauczania. Historia powstania tej szkoy jest przykadem aktywizacji rnych aktorw spoecznych zarwno we Woszech, jak i w Londynie. Jak wyjania Giuseppe Scotto (2012, s. 106107), inicjatywa powoania szkoy redniej wysza w 2004 roku od osadzonej w wirtualnej przestrzeni organizacji zrzeszajcej nowy typ woskich migrantw dobrze zarabiajcych i pochodzcych z klas rednich Italians of London10. Dwa lata pniej organizacja zainicjowaa liczne konsultacje spoeczne wrd migrantw, zakoczone konferencj w ambasadzie Woch. Do uruchomienia placwki przyczynio si wsparcie pochodzce z kwesty wrd woskich migrantw, a take dofinansowanie z woskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i brytyjskiego Ministerstwa Edukacji. Pomoc kraju pochodzenia cieszy si take dwujzyczna szkoa niemiecka z siedzib w hrabstwie Surrey w poudniowym Londynie11. Placwka mieszczca zarwno szko podstawow, jak
7 8 9 10 11 http://www.lyceefrancais.org.uk/accueil/historique http://www.norwegianschool.org.uk http://www.scuolaitalianalondra.org http://www.italiansoondon.com http://www.dslondon.org.uk/Welcome-eng
i szko redni naley do grupy 140 szk finansowanych przez Republik Federaln Niemiec w ramach wsplnej niemieckiej polityki edukacyjnej i zagranicznej propagujcej jzyk i kultur tego kraju. Podobnie jak Lyce franais, szkoa oferuje matur midzynarodow i do wyboru matur angielsk lub niemieck. W odrnieniu od placwki francuskiej, szkoa niemiecka dziaa jednak jako instytucja prywatna i pobiera czesne rwne opatom obowizujcym w typowej angielskiej szkole prywatnej (6 tysicy funtw szterlingw rocznie, podczas gdy czesne w Lyce franais wynosi okoo 1,5 tysica funtw szterlingw). Szkoa niemiecka jest miejscem integracji nie tylko osb niemieckiego pochodzenia, ale take osb z krgu niemieckojzycznego (na przykad w placwce jest zatrudniony nauczyciel wyspecjalizowany w nauczaniu dzieci szwajcarskich). Due nakady finansowe i inwestycyjne zwizane z prowadzeniem takich szk wymuszaj znaczne zaangaowanie si pastwa pochodzenia, ale wymagaj take instytucjonalnej akceptacji programu przez brytyjskie Ministerstwo Edukacji. Pastwo wysyajce traktuje podobne placwki edukacyjne jako dugofalow form propagowania swojej kultury i wasnego jzyka, dlatego zwykle czego najlepszym przykadem jest Republika Federalna Niemiec nie oszczdza na ich wspieraniu. W skromniejszej, ale jednoczenie bardziej oddolnej formie wikszo europejskich grup jzykowych, ktrych czonkowie mieszkaj w Wielkiej Brytanii, organizuje sie sobotnich szk jzykowych (dzieci uczszczaj do nich jedynie w soboty)12. Jak wynika z informacji zawartych na stronach internetowych, placwki te s jednoczenie miejscem integracji migrantw z rnych krajw na przykad szkoa portugalska13 kieruje swoj ofert do dzieci z Brazylii, Portugalii, Mozambiku czy Cape Verde, podobnie dziaa szkoa hiszpaska14. Instytucje tego typu s najczciej prowadzone odpatnie, niekiedy ze wsparciem konsulatu danego kraju. Szkoy sobotnie nie s jedynie przedsiwziciem komercyjnym, odgrywaj bowiem istotn rol integra-
12 http://deutschesamstagsschule.net/links; http://www.saturdayspanish.com; http://casalatina.org.uk/saturday-school; http://greekschools.org.uk 13 http://www.theportuguesemachine.co.uk/portugueseclassesforchildreninlondon.htm 14 http://casalatina.org.uk/saturday-school
cyjn, spoeczn i symboliczn dla spoecznoci migranckich, co na przykadzie szk woskich podkrela Giuseppe Scotto (2012, s. 103). Inn form aktywizacji edukacyjno-spoecznej s sieci organizacji chrzecijaskiej YMCA, wrd ktrych wyrnia si szczeglnie niemiecka YMCA w centrum Londynu15 instytucja zaoona jeszcze przez niemieckich emigrantw w poowie XIX wieku. Placwka ta stanowi nadal istotny punkt orientacyjny dla niemieckojzycznych mieszkacw Londynu, a jej oferta obejmuje dziaania integracyjne, pomocowe i informacyjne zarwno dla nowo przybyych turystw niemieckich, jak i dla Niemcw na stae zakorzenionych w Wielkiej Brytanii.
Partycypacja wynikajca z oddolnego samoorganizowania si obywateli, ekspansji nowoczesnych form komunikacji i roli przemysu migracyjnego
Sprzyjajce warunki instytucjonalne i kulturowe zapewniane przez brytyjski model wielokulturowoci oznaczaj, e migranci z krajw europejskich nie napotykaj w Wielkiej Brytanii wikszych przeszkd w rnych formach samoorganizowania si pod szyldem organizacji etnicznych, narodowych, regionalnych, zawodowych i innych. W miejscach, w ktrych pojawiaj si szczeglnie due skupiska migrantw, lokalne wadze aktywnie zachcaj przybyszw do tworzenia stowarzysze bdcych ich reprezentacj. Przejawy samoorganizowania si europejskich migrantw przyjmuj w zasadzie kad moliw form organizacji pozarzdowej od klubw sportowych, przez Kocioy, stowarzyszenia i zwizki samopomocowe czy kulturalne, po organizacje stricte polityczne trudno jest wic zaproponowa jak ich ogln klasyfikacj. Na przykadzie migrantw z Woch badacze wskazuj jednak powolny zanik tradycyjnych stowarzysze etnicznych opartych na silnych tosamociach i na wsplnocie losu migracyjnego czy wsplnych rytuaach (Scotto 2012). Zmiana pokoleniowa, pojawienie si w Wielkiej Brytanii, zwaszcza w Londynie, setek tysicy wyksztaconych, kosmopolitycznych i ambitnych Europejczykw oraz wyczerpanie si dotychczasowej formuy wielokulturowoci typu korporacyjnego wszystko to wymusio istotne zmiany
15 http://www.german-ymca.org.uk
w formie instytucjonalizowania aktywnoci migrantw. Miejsce tradycyjnych organizacji zajmuj wic w coraz wikszym stopniu horyzontalne sieci, podtrzymywane gwnie przez Internet i portale spoecznociowe, ktre intensyfikuj zasig i uczestnictwo w rnych inicjatywach. I cho co roku 17 lipca tradycyjna parada na Clerkenwell ku czci Santa Maria del Monte Carmelo nadal przyciga tumy londyskich Wochw z caego kraju, to zdaniem Giuseppe Scotto (2012, s. 101) jest to jedynie symboliczny gest wobec przeszoci, ale ju nie element spajajcy silnie zrnicowan i zindywidualizowan spoeczno wosk w Londynie. W tym sensie mona mwi o pewnej przemianie pokoleniowej, jaka nastpuje wrd europejskich migrantw. Analiza portali spoecznociowych najliczniejszych grup Europejczykw wskazuje, e gwn formu stowarzyszeniowoci staje si nieformalna inicjatywa zainicjowana przez Internet, skupiajca osoby majce podobne pogldy, pochodzenie, aspiracje i poczucie tosamoci klasowej. Europejczycy pracujcy w Wielkiej Brytanii podchodz wic bardziej wybirczo do rodakw, z ktrymi chc nawiza kontakt, w pewnym sensie selekcjonujc sposoby aktywizacji obywatelskiej. Zdecydowanie mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem wikszej indywidualizacji form aktywizacji, ale take wikszego wyboru, jaki ma jednostka w swoich decyzjach o partycypacji politycznej czy obywatelskiej, nieograniczonego do koniecznoci odwoywania si do tosamoci grupowych, zwaszcza za etnicznych. Znacznie wiksz rol w tych wyborach odgrywa wasny interes i ch spdzenia czasu lub wymiany dowiadcze z osobami tej samej profesji, pracujcymi w zblionych branach, podzielajcych podobne zainteresowania czy pogldy. Std wynika silna funkcja integracyjna ambasad, konsulatw i izb handlowych, ktre klasyfikujc pod wzgldem prestiu i klasy obywateli z wasnych krajw tworz swoiste elity, jakie s im potrzebne do prowadzenia wasnych public diplomacy. Nie naley zapomina, e migranci, o ktrych tutaj mowa, to w przewaajcej mierze osoby dobrze sytuowane w brytyjskiej stratyfikacji zawodowej, korzystajce z sukcesem ze swoich transnarodowych zasobw i pozycji elity. Mona argumentowa, e polityka angaowania diaspory prowadzona przez pastwa pochodzenia sprzyja ich strategiom odseparowywania si i wyklucza-
nia klas niszych. Na przykadzie woskim wida wyranie, e wraz ze zmian typu demograficznego migrantw zmienia si take forma ich organizowania si. Tak jak ubosi w kapita kulturowy i ekonomiczny migranci o niszych kompetencjach jzykowych i zawodowych potrzebowali organizacji etnicznych o charakterze samopomocowym, tak obecni migranci z bogatych krajw europejskich potrzebuj raczej stowarzysze odpowiadajcych ich pozycji zawodowej i poczuciu elitarnoci, czsto wykraczajcych poza kategorie etniczne i narodowe. Dua rola sieci nieformalnych istniejcych w Internecie, w ktrych wsplnota interesw dominuje nad wsplnot pochodzenia z danego kraju, tumaczy imponujc ekspansj na rynku brytyjskim mediw obcojzycznych zarwno tradycyjnych, jak i spoecznociowych. Przegld gazet europejskich grup jzykowych wskazuje ich ogromn rol mobilizujc i aktywizujc migrantw z poszczeglnych krajw, jednoczenie jest wiadectwem niezwykego zrnicowania samego Londynu. Gazety i portale francuskie16, hiszpaskie17, holenderskie18, bugarskie19, portugalskie20, rumuskie21, greckie22, cypryjskie23 czy skierowane oglnie do migrantw24 stanowi tylko ma prbk wielokulturowej oferty londyskiej. Istotnym elementem tego zjawiska jest istnienie specyficznego rynku etniczno-jzykowego skupionego na wymianie informacji i usug oraz nawizywaniu relacji i czeniu interesw. Wszystkie portale i media to inicjatywy komercyjne, generujce dochd i miejsca pracy, dodatkowo przyczyniajce si do atrakcyjnoci Londynu jako miasta, w ktrym mona zrobi karier, nawet nie znajc jzyka angielskiego. Ta specyficzna przestrze spoeczna, okrelana przez badaczy mianem przemysu migracyjnego (Hernandez-Leon 2005; Garapich 2008a), w wypadku mediw umiejscawia si zarwno na styku rynku i spoeczestwa obywatelskiego,
16 Por. http://www.franceinlondon.com/en-Business-in-London-638-icialondresa-meaapublicationsaltd-amagazine-afreeasheetanewspaper.html [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 17 http://magazinelatino.com; http://www.extrainternational.com 18 http://www.dutch.org.uk/html/dutch_london.html 19 http://www.bgben.co.uk 20 http://www.jornalasnoticias.co.uk 21 Por. http://www.romanianculturalcentre.org.uk/announcements/romanian-community-in-the-uk/2007/01/diaspora-romaneasca-romanian-newspaper [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 22 http://www.eleftheria.co.uk 23 http://www.parikiaki.com 24 http://www.theprisma.co.uk
media bowiem generuj energi spoeczn, inicjuj take dziaania, jak i na poziomie oglnym, gdy s jednym z autorw konstruowania tosamoci grupowych i jednostkowych. W tym znaczeniu media obcojzyczne w Wielkiej Brytanii s jednym z kluczowych czynnikw oddolnej aktywizacji obywatelskiej. Ze wzgldu jednak na niepokrywanie si kategorii jzyka i etnicznoci, media te jednoczenie wykraczaj poza wsko pojte grupy etniczne gazety hiszpaskojzyczne s kierowane do migrantw i z Hiszpanii, i z Ameryki aciskiej, z kolei popularne radio francuskojzyczne25 emituje muzyk pochodzc i z Francji, i z Senegalu czy Maroka, a jego zaoyciel jest Francuzem urodzonym na Wybrzeu Koci Soniowej.
Partycypacja wynikajca z dziaalnoci zwizkw zawodowych i organizacji panetnicznych oraz transnarodowego charakteru dziaalnoci aktywizacyjnej Komisji Europejskiej
Migranci z krajw europejskich to jednak nie tylko dobrze wyksztaceni czonkowie klas rednich, ale take osoby zatrudnione na niskopatnych posadach w brytyjskich sektorach, w ktrych notorycznie s amane prawa pracownicze w hotelarstwie, budownictwie czy rolnictwie. Mimo e migranci ci maj takie same prawa, jakie przysuguj pracownikom brytyjskim, z wielu przyczyn staj si ofiarami nieuczciwych pracodawcw lub agencji pracy. W sferze ochrony praw i samoorganizowania si pracownikw z niskopatnych sektorw zwizki zawodowe i koalicje organizacji pozarzdowych stanowi istotny element spoeczestwa obywatelskiego aktywizujcy migrantw europejskich (Connolly, Martinez Lucio, Marino 2011). Wikszo central brytyjskich zwizkw zawodowych ma wyspecjalizowane komrki wspomagajce migrantw (UNISON: Migrant Worker Participation Project, UNITE: Migrant Worker Support Unit), oferuje take szkolenia, pomoc prawn, wsparcie logistyczne w samoorganizowaniu si lub w akcjach strajkowych (Connolly, Martinez Lucio, Marino 2011, s. 11). Obecne podejcie zwizkw zawodowych jest rezultatem dugofalowego procesu dostosowywania si do nowej sytuacji demogra25 Por. http://www.lepetitjournal.com/londres/communaute/36068-connexion-fm-romaricatchourou [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
ficznej na rynku pracy w warunkach deindustrializacji brytyjskich miast, sabncego znaczenia klasy robotniczej jako siy politycznej i wikszej liberalizacji rynku pracy. Szersze otwarcie si zwizkw zawodowych na mniejszoci etniczne zostao zapocztkowane ju w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku na fali konfrontacji z rzdem konserwatystw Margaret Thatcher. Walka z dyskryminacj etniczn na rynku pracy oraz dziaalno owiatowa wrd pracownikw i pracodawcw stay si od tego czasu jednym z gwnych punktw programu zwizkw zawodowych (Fitzgerald, Hardy 2010; Connolly, Martinez Lucio, Marino 2011). Brytyjskie organizacje zwizkowe maj charakter korporacyjny, nie tworz wic specjalnych wydziaw wycznie dla migrantw (nie prowadz nawet statystyk pod ktem kraju urodzenia swoich czonkw), oczekujc od cudzoziemcw dostosowania si do istniejcych struktur. Jak podaj Heather Connolly, Miguel Martinez Lucio i Stefania Marino (2011, s. 13), na tym wanie tle utworzenie regionalnej filii zwizku GMB w Southampton, zrzeszajcej tylko polskich pracownikw, wywoao liczne wtpliwoci. Cz zwizkowcw bya przeciwna, cz jednak argumentowaa, e to etap przejciowy, pozwalajcy polskim pracownikom dostosowa si do szerszych struktur zwizkowych w miar upywu czasu. Zwizki zawodowe odgrywaj wic kluczow rol w aktywizacji migrantw, zwaszcza w sytuacjach kryzysowych i w wypadku konfliktw pracowniczych. Coraz silniejsza transnarodowa wsppraca zwizkowa, na przykad z polskimi zwizkami zawodowymi (por. Fitzgerald, Hardy 2010), sprzyja wymianie dowiadcze i integracji migrantw, a take dostosowywaniu si organizacji zwizkowych do nowej sytuacji demograficznej. Warto w tym miejscu wspomnie rwnie o roli brytyjskich partii politycznych w wykorzystywaniu potencjau migrantw. Zdaniem Francka Dvella (2005), gwne ugrupowania nie prowadz wyranej rekrutacji wrd mniejszoci etnicznych, cho niektre grupy tradycyjnie maj okrelone preferencje wyborcze. Cz partii tworzy komrki aktywizujce mniejszoci (na przykad Labour Friends of Italy), wykorzystujc nieformalne inicjatywy poszczeglnych czonkw majcych niebrytyjskie pochodzenie. W ostatnich wyborach lokalnych w Londynie poszczeglne ugrupowania
wystawiy kilkoro kandydatw migrantw z pastw Unii Europejskiej26, jest to jednak do nowe zjawisko i trudno na razie spekulowa, w jakim stopniu przeoy si to na sta obecno migrantw w brytyjskim krajobrazie politycznym. Specyficznym rodzajem transnarodowego zaangaowania zwizkw zawodowych jest instytucja woskich patronati, czyli lokalnych komrek zwizkowych, ktre oferuj usugi doradcze i prawne oraz pomoc dla swoich czonkw. Dziaalno patronati jest usankcjonowana przez woskie prawo i stanowi interesujcy przykad aktywizacji migrantw wsplnie przez pastwo, zwizki zawodowe i samych migrantw, dziaajcych i pracujcych w patronati (Scotto 2012, s. 94). W Wielkiej Brytanii nadal dziaaj patronati wszystkich wikszych woskich central zwizkowych (cztery w samym Londynie), cho z ostatnich bada wynika, e zapotrzebowanie na te instytucje pomocowe stopniowo zanika wraz z odchodzeniem z rynku pracy pierwszego pokolenia migrantw zarobkowych z lat pidziesitych i szedziesitych XX wieku. Patronati suyy gwnie rozwizywaniu problemw klasy robotniczej, zwizanych z niskim kapitaem kulturowym migrantw oraz nieznajomoci jzyka angielskiego i prawa brytyjskiego, obecnie ich podstawowa dziaalno dotyczy za kwestii emerytalnych, zdrowotnych i spadkowych. Jak si okazuje, dziaalno patronati nie jest znana szerszym krgom nowych migrantw z Woch, ktrzy albo nie mieli do czynienia ze zwizkami zawodowymi przed wyjazdem, albo s w stanie pomc sobie, korzystajc z wasnych zasobw (Scotto 2012, s. 96). Powysze formy aktywizacji obywatelskiej wskazuj dodatkow rol Londynu i jego pozycji globalnego miasta, ktre zgodnie z teori Saski Sassen (1991) przyciga imigrantw, jednoczenie jednak charakteryzujc si du polaryzacj zarobkw i rozwarstwieniem klasowym. Zwizki zawodowe walczce o prawa pracownikw maj w tych warunkach do ograniczone moliwoci dziaania, nie sigaj bowiem do kadej brany, zwaszcza do sektora niskopatnych prac, w ktrym dominuj imigranci. Luk t wypeniaj w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim koalicje
26 Por. http://www.ft.com/cms/s/2/16e40774-42b6-11df-91d6-00144feabdc0.html#axzz2 kN6K10hn [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
organizacji, ktre w ramach konkretnych kampanii zrzeszaj zarwno zwizki zawodowe, jak i stowarzyszenia religijne, branowe, etniczne czy panetniczne, a take szkoy, uniwersytety i organizacje lokalne. Najbardziej znan koalicj tego typu jest organizacja Citizens UK (wczeniej London Citizens27), prowadzca profesjonalne kampanie spoeczne, niejednokrotnie dotyczce rwnie spraw migrantw, na przykad lobbing polityczny w celu liberalizacji prawa naturalizacyjnego i umoliwienia uzyskania obywatelstwa wieloletnim migrantom bez prawa pobytu28, batalia wrd pracodawcw o podwyszenie pacy minimalnej w Londynie, zwaszcza w hotelarstwie i usugach restauracyjnych29, kampania suca zachceniu migrantw do wikszej aktywnoci obywatelskiej i tworzenia silnych struktur organizacyjnych w diasporze30 czy akcja uwiadamiajca skal bezprawnego wykorzystywania migrantw w niskopatnych zawodach. Citizens UK dziaa w wikszoci miast brytyjskich, niemniej to wanie Londyn ze swoim zrnicowaniem i bogactwem, jednoczenie za znacznym rozwarstwieniem spoecznym okazuje si najlepszym miejscem aktywizacji migrantw. Filozofia Citizens UK polega na tworzeniu koalicji skupiajcych oddolne, czsto nieformalne inicjatywy i wywieraniu presji na decydentw i politykw przez konsultacje spoeczne, a take akcje bezporednie: demonstracje, pikiety, petycje, kampanie medialne. Regularne debaty z parlamentarzystami i kandydatami na burmistrza Londynu, dostp dziaaczy Citizens UK do brytyjskich mediw i najwyszych wadz31 przy jednoczesnym utrzymywaniu cisego kontaktu z oddolnymi inicjatywami i mieszkacami Londynu stanowi o sporym sukcesie dziaa tej organizacji. Ze wzgldu na etos sprawiedliwoci spoecznej, wyrwnywania szans i podmiotowoci obywatelskiej, dziaania Citizens UK bezporednio dotycz wielu emigrantw z Europy, zwaszcza pracujcych w niskopatnych sektorach.
27 http://www.citizensuk.org 28 http://strangersintocitizens.blogspot.co.uk 29 http://www.livingwage.org.uk 30 Por. http://www.citizensuk.org/campaigns/citizens-uk-diaspora-caucus [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 31 Por. http://www.citizensuk.org/2013/03/reections-on-meeting-prime-minister-david-cameron [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
Nie sposb rwnie pomin strukturalnych i wieloaspektowych skutkw polityki Komisji Europejskiej w ramach ustawodawstwa europejskiego, zwaszcza dotyczcego wolnego przepywu osb czy zwikszania mobilnoci studentw (na przykad za porednictwem programu Erasmus czy Marie Curie). Wpyw unijnych dyrektyw i dziaalnoci przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Wielkiej Brytanii ma rny charakter, obejmuje bowiem system grantw i pomocy strukturalnej dla spoeczestwa obywatelskiego oraz oddziaywanie kulturowe, suce szerokiemu propagowaniu idei obywatelstwa europejskiego. Kampanie uwiadamiajce w zakresie praw spoecznych i politycznych przysugujcych obywatelom Unii Europejskiej (na przykad skierowane do modych ludzi w Belfacie32) upowszechniaj pojcie obywatelstwa europejskiego, co jest w duej mierze form aktywizacji obywatelskiej33. Rola Komisji Europejskiej jako swoistego ambasadora dla ponad 2 milionw obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii ma due znaczenie polityczne, zwaszcza w wymiarze eurosceptycznego kursu obranego przez obecny brytyjski rzd koalicyjny i planowanego referendum europejskiego w tym kraju. To, e przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Londynie aktywnie uczestniczy w debatach publicznych (na przykad podczas ostatnich kontrowersji wok danych statystycznych o domniemanych kosztach, jakie w wyniku migracji europejskiej ponosi brytyjska suba zdrowia34), a w maju 2013 roku Bruksela skierowaa do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci spraw o amanie przez pastwo brytyjskie prawa europejskiego dotyczcego nadawania praw socjalnych migrantom unijnym35, dobitnie wskazuje, e jakakolwiek analiza czynnikw aktywizujcych migrantw europejskich w Wielkiej Brytanii nie moe pomin polityki prowadzonej przez Uni Europejsk.
32 Por. http://ec.europa.eu/unitedkingdom/about_us/ofce_in_northern_ireland/2013/13_27_en.htm [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 33 Symbolicznym tego przykadem moe by wsparcie (w formie agi, naklejek i banerw), jakie grupom polskich migrantw udzielio londyskie przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w trakcie zorganizowanej przez nich w Londynie kampanii przed referendum europejskim w Polsce w 2003 roku por. http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,WBrytania-pospolite-ruszenie-zwolennikow-wstapienia-do-UE,wid,961696,wiadomosc.html?ticaid=111a60 [dostp: 12 stycznia 2014 roku]. 34 http://ec.europa.eu/unitedkingdom/index_en.htm 35 Por. http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-475_en.htm [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
Podsumowanie
Niniejsza analiza miaa na celu wybircze ukazanie uwarunkowa strukturalnych i czynnikw spoeczno-kulturowych, ktre ksztatuj aktywno obywatelsk i polityczn migrantw z pastw Unii Europejskiej przebywajcych w Wielkiej Brytanii. Z powyszych rozwaa wynika, e kategoria ta jest w pewnym sensie sztywna i nie do koca przystajca do bogactwa form i dziaa spoeczestwa obywatelskiego w Wielkiej Brytanii, zwaszcza za w tak kosmopolitycznym miecie, jakim jest Londyn. Na podstawie przytoczonych przykadw mona wskaza kilka czynnikw strukturalnych, kulturowych i indywidualnych, ktre oddziauj na partycypacj i aktywizacj migrantw, w tym europejskich, w Wielkiej Brytanii: praktykowana przez pastwa wysyajce polityka zarzdzania diaspor i angaowania diaspory bezporednia (nadawanie praw, oczekiwanie zobowiza) i porednia (inwestycje w szkoy, lansowanie elit, podtrzymywanie relacji), struktura politycznych moliwoci, czyli uwarunkowania prawne, instytucjonalne i kulturowe w Wielkiej Brytanii (zwaszcza miejskie i lokalne historie imigracji), struktura politycznych moliwoci, wyoniona w wyniku transnarodowych wymiarw obywatelstwa europejskiego i polityki Komisji Europejskiej, wspieranie samoorganizowania si spoecznoci lub jej organizowanie wedug ponadetnicznych kryteriw (jako londyczycy, pracownicy, migranci), wynikajce ze specyfiki brytyjskiego spoeczestwa obywatelskiego, kultura samoorganizowania si i tworzenia spoeczestwa obywatelskiego krajw pochodzenia (na przykad woskie patronati), pozycja w stratyfikacji spoecznej migrantw zdeterminowana brytyjskim rynkiem pracy, zwaszcza rynkiem pracy globalnego miasta, czynniki kulturowe i indywidualne skaniajce jednostki do partycypacji (na przykad wasne pogldy, emocje wobec przywdcy pastwowego).
Powysze czynniki nie opisuj, rzecz jasna, caej zoonej struktury, jak jest spoeczestwo obywatelskie w Wielkiej Brytanii, wraz z miejscem w nim migrantw i diaspor oraz dynamik aktywizacji przybyszw. S jedynie podsumowaniem przykadw opisanych w niniejszej analizie, pozwalajc przypisa je do okrelonych wpyww, ktre mog mie charakter lokalny, miejski, narodowy i transnarodowy. To na przeciciu si tych wpyww dziaaj aktywni obywatelsko lub politycznie aktorzy spoeczni, ksztatujcy krajobraz brytyjskiego spoeczestwa obywatelskiego. Jednoczenie raz jeszcze naley podkreli rol uwarunkowa miejskich, zwaszcza londyskich, w tym krajobrazie. Wedug danych z 2011 roku (ONS 2011), 37% londyczykw urodzio si poza granicami kraju, 45% identyfikuje si jako36 biay Brytyjczyk, 12% jako inny biay, 21% jako Azjata, 15% jako czarny lub czarny mieszanego pochodzenia, a 5% jako mieszanego pochodzenia. Zgodnie z wynikami bada, w Londynie mieszkaj przedstawiciele 301 grup jzykowych i 50 grup etnicznych liczcych ponad 10 tysicy osb. Tym samym londyscy migranci korzystaj z innych, znacznie bogatszych zasobw i struktur politycznych moliwoci od tych, do jakich maj dostp migranci w mniejszych miastach o odmiennych historiach migracyjno-osiedleczych, takich jak Bradford, Belfast czy Glasgow. Analiza uwarunkowa partycypacji w tych orodkach miejskich wymagaaby wic osobnych dogbnych bada. Odwoujc si do twierdze Rainera Baubcka (2008), naley podkreli, e w dobie globalizacji uczestnictwo polityczne nie jest ju wypadkow systemu politycznego zorganizowanego wok danego pastwa narodowego. Intensyfikacja transnarodowych orientacji, sieci spoecznych, zachowa, tosamoci oraz umidzynarodowienie praw politycznych i spoecznych w wyniku integracji europejskiej to proces, ktry nabiera tempa na naszych oczach. Zoony charakter i wielo poziomw uczestnictwa migrantw w obywatelskim i politycznym yciu brytyjskim, zwaszcza londyskim, s tego wyranym wiadectwem. W niniejszej analizie zarysowano jedynie skal tego zagadnienia, akcentujc zwaszcza
36 Kategorie, jakimi operuje brytyjski spis powszechny, w polskim tumaczeniu brzmi niezrcznie, s one jednak wynikiem brytyjskiego ustawodawstwa antydyskryminacyjnego i urzdniczym narzdziem klasykacji, nie za deklaracj tosamoci respondenta.
uwarunkowania tworzone przez lokalne i transnarodowe struktury politycznych moliwoci oraz kulturowe i spoeczne dyspozycje samych migrantw. Teoretyczny wniosek z podjtej analizy jest taki, e perspektywa neoinstytucjonalna zawa, niekiedy za nawet zaciemnia obraz stopnia zoonoci omawianego zjawiska. Jak wskazuje wiele przykadw, migranci dostosowuj si do zastanych struktur, cho zdarza si rwnie, e sami tworz i redefiniuj te struktury, poszerzajc przestrze wolnoci, samorealizacji i artykuowania wasnych celw (na przykad za porednictwem mediw czy Internetu). Rola pastw pochodzenia migrantw, unijnego prawa i brytyjskiej kultury spoeczestwa obywatelskiego stanowi ramy dziaania spoecznego, nie s to jednak ramy sztywne i niezmienne. W ostatecznym rozrachunku ich granice i zasig wyznaczaj sami migranci, dziaajc w strukturach moliwoci, jednoczenie je redefiniujc, kontestujc lub tworzc na nowo.
Justyna Sege Frelak, Karolina Grot
UCZESTNICTWO POLAKW W YCIU SPOECZNYM I POLITYCZNYM W WIELKIEJ BRYTANII WYMIAR HISTORYCZNY I SPOECZNY
Wprowadzeni e
Otwarcie w maju 2004 roku rynku pracy dla obywateli nowych pastw czonkowskich Unii Europejskiej zainicjowao najwiksz fal imigracji w ktrej Polacy wci stanowi najliczniejsz grup wyjedajcych jaka kiedykolwiek wystpia na Wyspach Brytyjskich (Salt, Millar 2006). Dane opublikowane jesieni 2013 roku przez polski Gwny Urzd Statystyczny wskazuj, e w Wielkiej Brytanii mieszka 637 tysicy Polakw (z 2,13 miliona polskich obywateli przebywajcych za granic na koniec 2012 roku1). Wanym przejawem zaawansowania procesu integracji polskich migrantw ze spoeczestwem brytyjskim jest ich uczestnictwo w yciu spoecznym i politycznym Zjednoczonego Krlestwa. Partycypacja obywatelska przybiera rne formy, zarwno bardziej tradycyjne, zwizane midzy innymi z dziaalnoci w polonijnych organizacjach i stowarzyszeniach (zapocztkowane gwnie przez przedstawicieli migracji powojennej), jak i mniej sformalizowane, wykorzystujce na przykad dobrodziejstwa mediw spoecznociowych. Co istotne, inicjatywy te charakteryzuj si znacznie wiksz ni jeszcze kilkanacie lat temu otwartoci na wspdziaanie nie tylko z Brytyjczykami, ale take z innymi grupami migrantw przebywajcych w Wielkiej Brytanii. Niniejszy rozdzia skada si z czterech czci. W pierwszej czci zaprezentowano krtki rys historyczny polskiej migracji do Wielkiej Brytanii, z wyszczeglnieniem trzech ostatnich fal migracji. Druga cz przedstawia rne formy organizowania si i zrzeszania Polakw, poczwszy od koca drugiej wojny wiatowej do wspczesnoci. W trzeciej czci zawarto wybrane przykady poakcesyjnej partycypacji obywatelskiej o charakterze sforma1 Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 20042012, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa, padziernik 2013 roku http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_Szacunek_emigracji_z_Polski_lata_2004-2012_XI_2012.pdf [dostp: 8 padziernika 2013 roku].
lizowanym, nieformalnym i politycznym, omwiono istot i rol przemysu migracyjnego, a take naszkicowano charakterystyk polskojzycznych mediw. Czwart cz powicono zaoeniom i priorytetom polityki polonijnej w tym obszarze. Ze wzgldu na ograniczon objto niniejszego rozdziau przeanalizowano tylko wybrane, ale zdaniem autorek najwaniejsze i najbardziej wyraziste aspekty uczestnictwa Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii. Ponisze rozwaania naley wic potraktowa jako oglne to dla omwionych w kolejnych rozdziaach wynikw bada jakociowych Instytutu Spraw Publicznych, przeprowadzonych w ramach projektu Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii.
Mi gracja z Polski do Wielkiej Brytanii krtki rys historyczny
Polacy, ktrzy znaleli si w Wielkiej Brytanii w wyniku drugiej wojny wiatowej, s okrelani mianem pierwszej fali migracji i zaliczani do migracji politycznej. Londyn sta si siedzib Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodstwie po kapitulacji Francji w 1940 roku. Do 1951 roku w Wielkiej Brytanii osiedlio si ponad 160 tysicy Polakw (Grny, Osipovi 2006), przede wszystkim onierzy, jecw wojennych i dipisw2. Powojenna migracja jest przez badaczy nazywana polityczn, poniewa jej gwnymi przyczynami byy ustanowienie w Polsce wadzy komunistycznej i obawa przed represjami po ewentualnym powrocie do kraju. Napyw Polakw do Wielkiej Brytanii uleg jednak w kolejnych dekadach radykalnemu zmniejszeniu. W latach osiemdziesitych XX wieku na Wyspy Brytyjskie wyjechao okoo 6 tysicy osb. W wikszoci byli to czonkowie rodzin Polakw yjcych w Zjednoczonym Krlestwie i uchodcy polityczni (migracja solidarnociowa). Wielka Brytania znalaza si ponadto wrd najwaniejszych kierunkw emigracji polskich ydw, podjtej na skutek przeladowa antysemickich w latach 19681971 (Stola 2000). Wan dat w historii brytyjskiej polityki imigracyjnej by 1968 rok, gdy uchwalono ustaw o migrantach ze Wsplnoty Narodw
2 Termin utworzony z angielskiego skrtu DPs, oznaczajcego osoby, ktre w wyniku wojny znalazy si poza granicami kraju, na przykad robotnicy przymusowi i winiowie obozw koncentracyjnych (por. Fomina, Frelak 2011).
Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 45
(Commonwealth Immigrants Act), w ktrej po raz pierwszy osoba wystpujca o obywatelstwo brytyjskie musiaa si wykaza powizaniami z Wielk Brytani przez pokrewiestwo z obywatelem brytyjskim. Spowodowao to uznaniowo w zakresie przyznawania obywatelstwa przez wadze lokalne (Fomina 2010). W 1972 roku uchwalono kolejn ustaw imigracyjn, ograniczajc moliwo legalnego wjazdu na terytorium Wielkiej Brytanii do cudzoziemcw majcych zezwolenie na prac lub osb, ktrych rodzice lub dziadkowie byli obywatelami brytyjskimi3. Po 1989 roku przepywy migracyjne wzrosy i nabray charakteru ekonomicznego, przy czym Polacy migrowali do Wielkiej Brytanii zazwyczaj na krtki okres. Wiele osb wykorzystywao rwnie regulacje pozwalajce na zakadanie wasnych firm, co byo skutecznym sposobem wejcia na brytyjski rynek pracy (Drinkwater, Garapich, Eade 2009, s. 161190). Wedug dostpnych, ale nie w peni miarodajnych danych4, przed 2004 rokiem w Wielkiej Brytanii mieszkao 74 tysicy polskich migrantw5. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej wpyno na skal i kierunki polskich migracji, Wielka Brytania staa si za gwnym krajem docelowym dla Polakw. Wedug Worker Registration Scheme, od 1 maja 2004 do 31 czerwca 2007 roku Polacy zoyli cznie 430 tysicy wnioskw o rejestracj. Istotny wpyw na tak du liczb rejestracji Polakw miao na pewno to, e wczeniej wielu z nich pracowao w Wielkiej Brytanii nielegalnie, a rozszerzenie Unii Europejskiej o nowe pastwa czonkowskie umoliwio im legalizacj zatrudnienia (Ryan et al. 2007). Wedug spisu ludnoci przeprowadzonego w Anglii w 2011 roku, okoo 579 tysicy osb jako miejsce urodzenia podao Polsk, nieco mniej za okoo 546 tysicy osb wskazao jzyk polski jako gwny jzyk6. Tym samym jzyk polski sta si drugim najczciej
3 Por. Europejskie dowiadczenia. Wielka Brytania http://ed.frog.org.pl/component/content/ article/88-europejskiedoswiadczeniawielkabrytania.html [dostp: 28 wrzenia 2013 roku]. 4 Census nie jest miarodajnym badaniem polskiej spoecznoci w Wielkiej Brytanii, poniewa wielu Polakw mieszkajcych na Wyspach Brytyjskich nie bierze w nim udziau. Cz Polakw odmawia udziau w badaniach i ujawniania swoich danych, cz za szczeglnie ci, ktrzy przyjechali do Wielkiej Brytanii do wspmaonka lub dzieci i nie pracowali nie poczuwaa si do obowizku uczestniczenia w badaniu. Jak si szacuje, z tego powodu liczba polskich migrantw moe by zaniona nawet o 25%. 5 United Kingdom Census 2001. 6 Por. http://www.ons.gov.uk/ons/guide-method/census/2011/index.html [dostp: 28 wrzenia 2013 roku].
uywanym jzykiem w Anglii (Booth 2013). Wedug Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej, polska diaspora liczy obecnie okoo 850 tysicy osb (Irek et al. 2012). Po 2004 roku gwnymi celami migracji do Wielkiej Brytanii byy pocztkowo due obszary miejskie, cho z czasem przestrzenne rozmieszczenie polskich skupisk zaczo si zmienia. Obecno Polakw jest obecnie dostrzegana take w mniejszych miejscowociach. Co wicej, coraz chtniej Polacy zaczli migrowa take do Szkocji i Irlandii Pnocnej. Naley jednak podkreli, e wedug spisu ludnoci w Londynie mieszka a 158 300 osb urodzonych w Polsce7. Przyjrzyjmy si bliej poakcesyjnym strategiom migracyjnym. Poza migracj sezonow lub wahadow, z natury ekonomiczn majc na celu zgromadzenie oszczdnoci i powrt do kraju Polacy wybieraj take inne strategie, zwane niekiedy innowacyjnymi. Na wyjazd decyduj si osoby, dla ktrych moliwo zdobycia wyksztacenia lub dowiadczenia zawodowego albo nauczenia si obcego jzyka s rwnie wane, jak poprawa sytuacji materialnej. Niektrzy z nich wybieraj strategi intencjonalnej nieprzewidywalnoci, oznaczajc maksymalizacj dostpnych moliwoci (Engbersen et al. 2013, s. 123) i odsunicie w czasie definitywnej decyzji o powrocie. Rnice w strukturze polskiej emigracji s istotne dla analiz partycypacji obywatelskiej Polakw w Wielkiej Brytanii, ktre zaprezentowano w kolejnych rozdziaach niniejszej publikacji. Cho istnienie powyszych typologii dowodzi, e rne aspekty obecnoci Polakw w Wielkiej Brytanii stay si ju przedmiotem prac badawczych, to jednak problematyka uczestnictwa polskich migrantw w yciu spoecznym i politycznym w tym kraju bya traktowana do marginalnie. Polacy czsto si podejmuj nieatrakcyjnych prac, wielu z nich jednak traktuje ten epizod jako konieczny i przejciowy etap kariery zawodowej. Po zdobyciu dowiadczenia i poprawie kompetencji jzykowych liczne osoby znajduj prac w swoim zawodzie lub w innych zawodach o wyszym statusie (Bachan, Sheehan 2010). Wczeniejsze badania przeprowadzone przez Instytut Spraw Pub7 Por. http://www.ons.gov.uk/ons/guide-method/census/2011/index.html [dostp: 28 wrzenia 2013 roku].
licznych wskazuj, e mimo znacznej mobilnoci spoecznej polskich migrantw typowy polski imigrant jest postrzegany przez Brytyjczykw jako pracownik niewykwalifikowany tak opini wyrazio ponad 75% ankietowanych. Polacy, zdaniem badanych, zatrudniaj si przy najtrudniejszych pracach, ale wykonuj je sumiennie i rzetelnie (Fomina, Frelak 2008; 2011). W tym miejscu warto si odwoa do typologii uchodcw i migrantw zaproponowanej przez Danile Joly, ktra wprowadzia podzia na uchodcw odysejskich (Odyssean refugees) i uchodcw rubikoskich (Rubicon refugees). Polscy migranci powojenni reprezentuj zazwyczaj pierwszy typ uchodcw, nie tylko bdc ofiarami konfliktu w kraju pochodzenia, ale take majc okrelon wizj spoeczestwa w ojczynie. Uchodcy odysejscy uwaaj si za swoist kontynuacj wasnej grupy za granic, w zwizku z tym wiele dziaa koncentruj na penym symboliki witowaniu rnych wit i rocznic (Grny, Osipovi 2006). Z kolei gwnym celem uchodcw rubikoskich jest znalezienie swojego miejsca w spoeczestwie przyjmujcym przez zaangaowanie si w istniejce struktury (Joly 2002). Rnica ta ma olbrzymi wpyw na integracj obu grup ze spoeczestwem brytyjskim. Powyszy, z koniecznoci pobieny przegld historii polskich migracji do Wielkiej Brytanii mgby wskazywa na istnienie dwch odrbnych kategorii migrantw: uchodcw politycznych sprzed 1989 roku i migrantw zarobkowych po 1989 roku. O ile pierwsz i trzeci fal migracji z Polski mona teoretycznie jasno zdefiniowa w tych kategoriach, o tyle druga fala obejmuje migracj Polakw nastpujc w latach 19502004, a wic okrelanie jej jako migracji solidarnociowej jest nieprecyzyjne. Cho rzeczywicie wiele osb opucio Polsk przed 1989 rokiem z przyczyn politycznych, inni jednak zrobili to w poszukiwaniu lepszego ycia (Fomina, Frelak 2011). Naley wic podkreli umowno przytoczonej wyej cezury czasowej dotyczcej klasyfikacji migrantw z Polski na politycznych i ekonomicznych. Zastrzeenia co do jej poprawnoci moe budzi choby migracja polskich Romw na Wyspy Brytyjskie, ktrych wyjazd mimo e nastpi po 1989 roku by zwykle motywowany politycznie (Staniewicz 2011, s. 259290).
Od czasu penego otwarcia rynku pracy dla Polakw, co nastpio 1 maja 2004 roku decyzj rzdu Tonyego Blaira, zmieni si profil spoeczny polskich migrantw na Wyspach Brytyjskich. Co warto podkreli w wymiarze problematyki przedstawianej w niniejszym rozdziale, w porwnaniu z przedstawicielami polskich migracji przedakcesyjnych, w ostatnich latach i obecnie znacznie wikszy odsetek wrd migrantw z Polski stanowi osoby mode z wyszym wyksztaceniem (Grabowska-Lusiska, Oklski 2009). Wiek i poziom wyksztacenia mona uzna za kluczowe czynniki wpywajce nie tylko na ewentualne podjcie decyzji o pozostaniu za granic na duszy okres lub na stae, ale take na ewentualne zaangaowanie w ycie spoeczne czy polityczne na emigracji.
W y brane formy zrzeszania i org an izowania si Polakw w Wielkiej Bry t anii wczoraj i dzi
Powojenni migranci stworzyli w Wielkiej Brytanii swoj przestrze, na ktr skaday si elementy pamici zbiorowej oraz rne mity i postawy wobec Polski (Lencznarowicz 2000, s. 6585). Istniaa ona rwnolegle do ich kraju pochodzenia w znaczeniu zarwno politycznym, jak i spoecznym obejmujc wasne instytucje: prezydenta, rzd, organizacje, gazety, szkoy (Zubrzycki 1956). To, e grupa ta postrzegaa siebie jako uchodcw w Wielkiej Brytanii, bezporednio wpywao na jej cele i dziaania. O specyficznym charakterze polskiej diaspory stanowia liczebna przewaga mczyzn (Temple 1994), w tym dominujca rola wojskowych osoby cywilne i kobiety stanowiy w tej grupie zdecydowan mniejszo (MSZ 2013). Polscy migranci zorganizowali swoj spoeczno, budujc j na dwch filarach: wieckim i religijnym. Londyn, bdcy siedzib Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodstwie, sta si wanym centrum politycznym i kulturalnym polskiej diaspory. Jedn z pierwszych form zrzeszania si Polakw na Wyspach Brytyjskich byo Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii, powstae w 1946 roku, kiedy rzd brytyjski przesta uznawa polski rzd emigracyjny wraz ze Stowarzyszeniem Polskich Kombatantw, oddziaami Anglo-Polish Society i kilkoma innymi instytu-
cjami przejo ono wtedy rol reprezentanta interesw polskiej diaspory wobec wadz brytyjskich (Habielski 1999; Friszke 1999; Lacroix 2011). Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii jest organizacj parasolow, skupiajc obecnie 79 podmiotw8. Jego siedziba znajduje si w Polskim Orodku Spoeczno-Kulturalnym w Hammersmith, ktrego budynek, wzniesiony w 1974 roku, mieci rwnie inne organizacje o dugiej tradycji dziaania i stosunkowo duym znaczeniu zarwno dla przedakcesyjnych, jak i dla poakcesyjnych migrantw z Polski, takich jak Instytut Jzefa Pisudskiego, Polski Uniwersytet na Obczynie czy Stowarzyszenia Polskich Kombatantw. Polski Uniwersytet na Obczynie jako niezaleny orodek naukowy powsta w 1939 roku w Paryu, rok pniej jego dziaalno bya reaktywowana wanie w Londynie dziki staraniom Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodstwie9. Stowarzyszenie Polskich Kombatantw, zaoone w 1946 roku, zajmowao si przede wszystkim pomoc byym onierzom. W 1950 roku liczyo 28 tysicy czonkw, w latach dziewidziesitych XX wieku wedug dostpnych danych prowadzio 80 k, do ktrych naleao okoo 7 tysicy czonkw10. Kwestiami kulturalnymi i pomoc spoeczn zajmoway si przede wszystkim kluby polskie. Ich gwnym zadaniem byo i jest nadal tworzenie przestrzeni do spotka towarzyskich polskich migrantw. W ramach klubw dziaay midzy innymi grupy taneczne czy druyny pikarskie. Poczwszy od lat szedziesitych XX wieku zaczy powstawa polskie szkoy sobotnie, w ktrych uczono gwnie jzyka polskiego i historii Polski. Obecnie wikszo z nich funkcjonuje pod auspicjami Polskiej Macierzy Szkolnej, utworzonej w Wielkiej Brytanii w 1953 roku. Zwizek
8 http://www.zpwb.org.pl 9 Polski Uniwersytet na Obczynie (http://www.puno.edu.pl) by nie tylko uczelni, ale take przystani dla polskich pracownikw naukowych w wolnym wiecie. Znaleli tutaj swoje miejsce zarwno zaoyciele uczelni: prof. Karolina Lanckoroska, prof. Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jdrzejewiczowa, prof. Tadeusz Brzeski, reprezentanci emigracji niepodlegociowej, jak i pracownicy naukowi, ktrzy zostali zmuszeni do opuszczenia kraju, midzy innymi w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku. Po 2004 roku prac i nauk na Polskim Uniwersytecie na Obczynie podjo wielu przedstawicieli poakcesyjnych migracji z Polski, szukajcych moliwoci dalszego ksztacenia i rozwoju. Niestety, tym ostatnim, ze wzgldu na brak akredytacji, uczelnia niewiele moe zaoferowa, cho we wsppracy z krajowymi szkoami wyszymi organizuje seminaria i kursy doksztacajce. 10 Por. http://spk-wb.com/index.php?option=com_content&view=article&id=46&Itemid=63&limi tstart=3 [dostp: 30 wrzenia 2013 roku].
harcerski, wany w Polsce, zosta take odtworzony w Zjednoczonym Krlestwie (Lacroix 2011). Rdzeniem ycia zarwno religijnego, jak i spoecznego, kulturalnego i narodowego staa si Polska Misja Katolicka w Anglii i Walii, ktra obecnie obejmuje 90 lokalnych misji11. Wikszo instytucji o polskim rodowodzie powstaa w latach czterdziestych i pidziesitych XX wieku. Wedug Pawa Chojnackiego (2009), polskie organizacje zwaszcza harcerstwo i szkoy sobotnie oraz parafie zakadano w celu wzmacniania pewnego typu polskiej tosamoci. Ten rodzaj polskoci wiza si z heroizmem, martyrologi i rzymskim katolicyzmem. Model Polaka katolika pomg w zachowaniu odrbnoci pierwotnie od protestanckich Brytyjczykw i coraz bardziej wielokulturowego spoeczestwa. Co wane, organizacje te byy tworzone odgrnie, zgodnie z polityk polskich wadz emigracyjnych. Zaangaowanie wolontariackie zastpowao nierzadko polskim migrantom ycie w Polsce, a take umoliwiao spdzanie czasu z osobami o podobnym dowiadczeniu yciowym. Organizacje odpowiaday na potrzeb samopomocy i integracji wewntrznej, bdc miejscem kultywowania zwyczajw, tradycji i rozrywki, jednoczenie za zapewniay podstaw utrzymania wizi spoecznych w spoecznoci yjcej daleko od Polski (Habielski 2000). Cho powojenne organizacje po upadku komunizmu straciy pierwotny sens istnienia, nie zmieniy istotnie sposobu dziaania. Wedug Michaa P. Garapicha (2008b, s. 124144), ich misj take wobec przedstawicieli nowej migracji z Polski nadal pozostaje zachowanie polskich wartoci i religii. Liczebny wzrost migracji caych rodzin lub stopniowe sprowadzanie dzieci do Wielkiej Brytanii, a take ch podtrzymania wizi z Polsk, polskim jzykiem i polsk kultur, poprawiy sytuacj w wielu szkoach sobotnich, ktre zamierzano zamkn ze wzgldu na brak wystarczajcej liczby uczniw (Irek et al. 2012). Pozostae organizacje i inicjatywy tworzone przez Polakw i (lub) dla Polakw to przede wszystkim instytucje odpowiadajce na potrzeby nowo przybyych migrantw (prawa socjalne, zatrudnienie, mieszkanie, zdrowie, edukacja) i rne nieformalne sieci wsppracy czy organizacje studenckie. Wybrane formy partycypacji Polakw po
11 http://www.pcmew.org
2004 roku s szczegowo omwione w kolejnych rozdziaach niniejszej publikacji. Innym rezultatem wzrastajcej liczby Polakw w Wielkiej Brytanii by dynamiczny rozwj szczeglnego sektora rynku, nazywanego przemysem migracyjnym (migration industry) (szerzej por. Garapich [w niniejszym tomie]), ktry zapewnia usugi finansowe, doradcze i informacyjne dla polskich migrantw (Garapich 2008a, s. 735752; Hernandez-Leon 2005).
P artycypac ja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii
Partycypacja sformalizowana12
Jak wynika z dotychczasowych bada powiconych diagnozie spoecznego i politycznego zaangaowania przedstawicieli diaspory, partycypacja obywatelska migrantw w kraju przyjmujcym zwykle nie jest zawona tylko do inicjatyw lub organizacji, ktrych misja czy dziaania wi si z ich pochodzeniem etnicznym (Anthias 1998). W wypadku polskich migrantw w Wielkiej Brytanii powysza tendencja jest dostrzegalna zwaszcza w ostatnich kilku latach, stopniowo bowiem wzrasta aktywno Polakw midzy innymi w organizacjach brytyjskich, zwizkach zawodowych czy nieformalnych strukturach, w ktrych kwestie etniczne maj czsto drugorzdne znaczenie (Garapich 2009). Organizacje etniczne zakadane i prowadzone przez imigrantw bardzo czsto koncentruj si na kwestiach zwizanych z integracj wewntrzn czonkw i szerzej danej grupy etnicznej. Niekiedy mog nawet funkcjonowa jako suplement pastwa w zakresie integracji i adaptacji do nowego spoeczestwa, peni rwnie funkcj cznika midzy krajem wysyajcym i przyjmujcym oraz reprezentanta swojej grupy etnicznej w spoeczestwie przyjmujcym (Odmalm 2004; Sardinha 2009). Podobnie dzieje si w wypadku organizacji etnicznie polskich w Wielkiej Brytanii. Jednoczenie jednak cz Polakw, chcc si zaangaowa spoecznie, wybiera organizacje brytyjskie, ktre dziaaj nie tylko na rzecz migrantw, ale take w obszarze gender czy ekologii. W dalszych
12 Szerzej por. R. Dunin-Wsowicz, Polacy w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim analiza formalnych stowarzysze i organizacji [w niniejszym tomie].
rozwaaniach skoncentrujemy si jednak na polskich organizacjach etnicznych, definiowanych jako organizacje, ktrych zaoyciele urodzili si w Polsce lub ktrych czonkowie s potomkami polskich migrantw. Analiza dostpnych rde na temat obszarw dziaalnoci polskich migrantw pozwala wyrni kilka typw organizacji. Nie wyczerpuj one oczywicie wszystkich moliwych schematw organizowania si Polakw po 2004 roku, wskazuj jedynie dominujce modele. Dziaalno organizacji branowych, jak Polish Professionals London czy Polish City Club, jest skierowana raczej do wskiej grupy odbiorcw, ma bowiem na celu promocj i wspieranie okrelonych grup zawodowych i (lub) klas spoecznych, a take ich wewntrzn integracj (networking, wymiana wiedzy i dowiadczenia). Dodatkowym celem dziaania Polish Professionals London czy Polish City Club jest rwnie wspieranie polskich studentw przez uatwienie im startu w karierze zawodowej, gwnie dziki praktykom i mentoringowi. Drugi typ to tak zwane organizacje pomocowe nowo przybyych Polakw, ktre prowadz przede wszystkim wszechstronne dziaania informacyjne, dotyczce na przykad zapisania dzieci do szkoy, wynajmu mieszkania czy uzyskania zasiku, wiadcz ponadto pomoc w napisaniu czy przetumaczeniu pisma urzdowego. Dziaaj one czsto na zasadzie wzajemnego wsparcia i samopomocy. Przykadem takiej organizacji jest londyskie Stowarzyszenie Polskich Psychologw, ktre oferuje wsparcie psychologiczne prowadzone przez dowiadczonych profesjonalistw w tej dziedzinie. Poza konsultacjami psychologicznymi czonkowie stowarzyszenia angauj si rwnie w doradztwo pedagogicznie i zawodowe. Po 2004 roku zaczy powstawa take stowarzyszenia i organizacje polskich studentw na uczelniach w Wielkiej Brytanii. Przykadem takiej organizacji jest SU Polish Business Society, dziaajce przy London School of Economics and Political Science, ktre suy jako platforma czca polskich studentw w Wielkiej Brytanii ze wiatem biznesu w Polsce, midzy innymi przez organizowanie prezentacji i imprez networkingowych z polski-
mi profesjonalistami. Podobne organizacje maj gwnie na celu zintegrowanie studentw pochodzcych z Polski, ktrzy ucz si na brytyjskich uczelniach, na przykad przez organizacj spotka towarzyskich, wydarze kulturalnych i naukowych powiconych midzy innymi polskiej kulturze lub pokazy polskich filmw. Organizacje tego typu s rwnie rdem informacji dla osb zainteresowanych studiami w Wielkiej Brytanii. Przykadami organizacji koncentrujcych si na propagowaniu polskiej kultury, tradycji i historii s Stowarzyszenie do spraw Festiwalu Kultury Polskiej w Edynburgu, Szkocko-Polskie Towarzystwo Kultury, PEGAZ Polish Organisation North East UK czy Stowarzyszenie Polakw w Wielkiej Brytanii Poland Street w Londynie. Jednym z celw Poland Street poza upowszechnianiem polskich tradycji historycznych i kulturowych jest dziaanie na rzecz zblienia przedstawicieli starej i nowej migracji. Jedn z inicjatyw, z ktrymi jest kojarzone to stowarzyszenie, bya zakoczona zmianami w polskim prawodawstwie kampania spoeczna przeciwko podwjnemu opodatkowaniu Polakw. W akcj t w 2006 roku zaangaoway si polskojzyczne media, w tym portale informacyjne dla Polakw w Wielkiej Brytanii (na przykad Londynek.net, Mojawyspa.co.uk, GBritain.co.uk, Szkocja.net, radio HeyNow), polskojzyczne media drukowane (Goniec Polski, Cooltura, Polish Express) i starsze organizacje polonijne, w tym Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii i Polski Orodek Spoeczno-Kulturalny w Londynie (Drzewiecki 2006). Naley jednak podkreli, e wiele organizacji nie mieci si w powyszej typologii, podejmuje bowiem szeroko zakrojone dziaania. Za przykad moe posuy tutaj Stowarzyszenie Polakw w Fife MOST, ktrego celem, poza propagowaniem i szerzeniem polskiej kultury, jest midzy innymi bezporednia pomoc Polakom mieszkajcym w szkockim regionie Fife.
Wybrane aspekty funkcjonowania organizacji i stowarzysze
Wielu Polakw po przyjedzie do Wielkiej Brytanii napotyka liczne przeszkody w przystosowaniu si do ycia za granic, ktre wynikaj przede wszystkim z nieznajomoci przepisw i realiw
ycia codziennego. Jak pokazao badanie Justyny Sege Frelak z 2012 roku, to wanie kwestie zwizane z adaptacj w nowym miejscu zamieszkania przyczyniaj si do powstawania organizacji polonijnych13. Czynnikiem determinujcym zakadanie na przykad organizacji branowych jest ch integracji wewntrz wasnej grupy zawodowej. Istot takich stowarzysze jest ekskluzywno i dbao o interesy swoich czonkw. Istnienie organizacji branowych wydaje si cile zwizane ze specyfik wielkich orodkw miejskich, gwnie Londynu, gdzie przy duej liczbie Polakw stosunkowo atwo zrzesza si rnym grupom specjalistw. Jednym z wyzwa, przed ktrymi stoj organizacje rnego typu, jest fluktuacja czonkw i wolontariuszy, wynikajca z procesu ich powracania do Polski albo przenoszenia si w inne miejsce za granic. Najczciej jednak zapa wolontariuszy z czasem si wypala. Ich liczba i zaangaowanie zale od profilu dziaalnoci i oferty danej organizacji. Problemem zidentyfikowanym w omawianym badaniu jest rwnie opieranie organizacji na liderze, ktry jest si napdow caego przedsiwzicia. Powrt takiej osoby do Polski lub wycofanie si jej z organizacji bywa czsto jednoznaczny z kocem ycia organizacji. Z drugiej jednak strony, co warto podkreli, wraz z ustabilizowaniem si sytuacji yciowej Polakw przebywajcych na emigracji ronie prawdopodobiestwo powicenia przez nich czasu na rne formy partycypacji obywatelskiej. Zwyczaj angaowania si w wolontariat jest rwnie czciowo przejmowany od brytyjskich wsppracownikw. Due znaczenie w wypadku osb pracujcych na wyszych stanowiskach lub specjalistw ma to, e w ocenie pracowniczej aktywno taka jest brana pod uwag przez pracodawcw. Organizacje, w ktrych dziaania angauj si Polacy, napotykaj rne problemy, do ktrych mona zaliczy midzy innymi znaczne ograniczenia w dostpie do funduszy. Jeli dane stowa13 Por. materiay zgromadzone przez Justyn Sege Frelak w trakcie badania Razem czy osobno. Studium przypadku nowych polskich organizacji polonijnych w Londynie, przeprowadzonego podczas pobytu studyjnego w Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS) w Oksfordzie, snansowanego przez Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe. W ramach badania zrealizowano dwadziecia wywiadw jakociowych, midzy innymi z przedstawicielami organizacji migranckich i polonijnych, polskich konsulatw w Wielkiej Brytanii, zwizkw zawodowych i mediw.
rzyszenie decyduje si na prowadzenie dziaalnoci na szersz skal, wykraczajc poza spotkania czy imprezy towarzyskie, kwestia braku finansowania jest wskazywana jako czynnik utrudniajcy podejmowanie nowych dziaa. Brak moliwoci zaangaowania pracownikw na etat ze wzgldu na may budet organizacji take stanowi hamulec dalszego rozwoju. Jak pokazao badanie z 2012 roku, relacje midzy starymi, powojennymi organizacjami a strukturami powstaymi po 2004 roku s niejednoznacznie oceniane przez dziaaczy. Podmioty te funkcjonuj jakby w innych wiatach (innych realiach), w pewnym sensie obok siebie. Jak si wydaje, wicej je dzieli ni czy i nie dotyczy to tylko uwarunkowa wynikajcych z rnicy pokole. Przyczyny takiego stanu rzeczy naley upatrywa przede wszystkim w odmiennej sytuacji, w jakiej znajduj si przedstawiciele starej i nowej fali migracji z Polski. Poniewa czonkowie pierwszej grupy przyjechali do Wielkiej Brytanii w trakcie drugiej wojny wiatowej lub po wojnie albo urodzili si ju za granic, borykaj si z innymi problemami i wyzwaniami ni imigranci poakcesyjni. Respondenci badania z 2012 roku podkrelaj wzajemne niezrozumienie obu grup. Jedni negatywnie oceniaj ekonomiczne motywy wyjazdu osb, ktre opuciy Polsk po 2004 roku i ktrych w ich opinii nie interesuje nic poza prac i karier. Z kolei modzi imigranci zdaj si w wikszoci nie rozumie silnej ideowoci starszego pokolenia, potrzeby martyrologii i rozpamitywania historii. Istniej oczywicie organizacje poakcesyjne, ktre dobrze wpisuj si w ten historyczno-martyrologiczny dyskurs, dziki czemu zajmuj korzystniejsz pozycj w toczcych si zmaganiach o sukcesj (take majtkow) organizacji starej Polonii14. Na og jednak migranci poakcesyjni decyduj si na prowadzenie rwnolegych dziaa, nawet jeli przywieca im cel podobny do tego, ktry chc osign starsze organizacje, gdy utosamianie si z ich wizj i misj jest dla migrantw modszego pokolenia czsto niemoliwe. W opinii respondentw omawianego badania, oferta organizacji polonijnych zaoonych przez przedstawicieli przedakcesyjnych migracji z Polski jest czsto nieadekwatna do potrzeb nowo
14 Przykadem takiej organizacji jest zaoone w 2011 roku Modzieowe Stowarzyszenie Patriae Fidelis (http://www.patriaedelis.pl).
przybyych osb. Wynika to przewanie ze specyfiki samych organizacji, skupiajcych na przykad kombatantw czy lotnikw. Takim stowarzyszeniom i zwizkom bardzo trudno zainteresowa czonkostwem osoby z nowej imigracji, chocia niektre z nich, w odpowiedzi na rosnc liczb Polakw w modym wieku, staraj si zreformowa swoj misj i strategi dziaania (Fi et al. 2013). Podejmowane przez nie prby umoliwienia dziaania przedstawicielom najnowszej migracji napotykaj jednak wiele ogranicze, gwnie wynikajcych z opisanych wyej rnic midzy obiema grupami. Jak wskazuje raport Ministerstwa Spraw Zagranicznych, dla czci z nich dodatkowym wyzwaniem staje si rwnie zapewnienie cigoci funkcjonowania ze wzgldu na zmniejszajc si liczb czonkw (MSZ 2013).
Londyn a reszta kraju
Wnioski z omawianego wyej badania z 2012 roku wskazuj, e proces organizowania si Polakw w Londynie odbiega nieco od sytuacji w pozostaych czciach Wielkiej Brytanii. Jedna z rnic polega na przykad na tym, e w Londynie po 2004 roku wyksztacio si stosunkowo niewiele wyspecjalizowanych polskich organizacji, ktre wiadcz nieodpatne profesjonalne poradnictwo dla imigrantw. Warto tutaj jednak wspomnie o Polish Legal Centre czy o zaoonym w 1984 roku East European Advice Centre, ktra jako jedyna ze starszych staem organizacji koncentruje si na wsparciu gwnie migrantw ekonomicznych. Podobne organizacje ukierunkowane na pomoc Polakom powstay jednak w innych regionach Wielkiej Brytanii. Przykadem organizacji aktywnej w wielu regionach Wielkiej Brytanii, cho majcej siedzib w Londynie, jest zaoona w 1998 roku Roma Support Group. Jej podstawowym celem jest wspieranie mieszkajcych w Zjednoczonym Krlestwie rodzin romskich, pochodzcych gwnie z Europy Wschodniej, i propagowanie romskiego dziedzictwa kulturowego. Zarwno wrd dziaaczy Roma Suport Group, jak i wrd jej beneficjentw znajduj si take polscy Romowie15.
15 Roma Support Group (http://www.romasupportgroup.org.uk).
W przywoywanym badaniu nie zidentyfikowano rwnie organizacji, ktre peniyby funkcj lokalnego partnera wadz lokalnych (na przykad na poziomie dzielnicy). Duo wiksze zaangaowanie w tej dziedzinie przejawiaj organizacje w Szkocji i Irlandii Pnocnej, z ktrymi miejscowe wadze konsultuj wiele kwestii dotyczcych midzy innymi polskiej imigracji. Poza stolic rozwiny si dynamicznie rwnie organizacje o wskim profilu artystycznym. Przyczyny takiej sytuacji s zwizane zarwno z czynnikami zewntrznymi, jak i z wewntrznymi procesami zachodzcymi w organizacjach. Duy wpyw na relatywnie saby rozwj takich stowarzysze ma wielko i struktura etniczna stolicy. Z jednej strony, Polacy stanowi tam drug pod wzgldem liczebnoci grup osb urodzonych poza Wielk Brytani, z drugiej jednak strony instytucjonalnie gin w morzu innych grup etnicznych. W mniejszych miejscowociach Polacy (mimo e mniej liczni ni w Londynie) s bardziej widoczni i w zwizku z tym atwiej im wsppracowa czy wywiera wpyw na wadze lokalne. W Londynie wielu Polakw w potrzebie trafia przede wszystkim do brytyjskich organizacji pomocowych, ktre s wyspecjalizowane w tego typu dziaaniach. Jak si wydaje, jest to spowodowane tym, e, po pierwsze, nie ma dogodnych warunkw tworzenia organizacji wiadczcych Polakom tak pomoc, po drugie, mona kwestionowa sensowno zakadania podobnych, wyspecjalizowanych struktur skierowanych tylko do Polakw, skoro istniej ju liczne brytyjskie struktury otwarte dla ogu migrantw. W Londynie ze wzgldu na du liczb rnych organizacji mniejszociowych trudniej rwnie otrzyma dofinansowanie na swoj dziaalno. Trzecim czynnikiem, do istotnym w tym wymiarze, jest misja wielu organizacji, ktra ogranicza si na przykad gwnie do reprezentowania polskoci lub wspierania i dziaania na rzecz specjalistw danej brany. Organizacje o tak sformuowanej misji rzadziej przejawiaj ch do dziaa o charakterze stricte pomocowym, moe to bowiem doprowadzi w ich mniemaniu do zaburzenia takiego wizerunku Polski i Polakw, jaki staraj si upowszechnia. W wizerunku tym nie mieszcz si Polacy, ktrzy wymagaj pomocy, nie mog by wic przedstawiani jako ludzie sukcesu.
W mniejszych brytyjskich miastach niektre organizacje powstaway po prostu dlatego, e znalaza si grupa aktywistw, ktra od pocztku otrzymywaa due wsparcie ze strony wadz lokalnych. W rezultacie organizacje uzyskay niezbdny zastrzyk finansowy do rozpoczcia dziaalnoci, ktr mogy nastpnie rozwija. Na przykad w Szkocji rezultatem efektywnej wsppracy na szczeblu lokalnym byo powstanie w szkockim parlamencie midzypartyjnej grupy do spraw Polski i Polakw, otwartej dla parlamentarzystw i osb z zewntrz zaangaowanych w t problematyk. Stanowi ona jednoczenie platform kontaktw midzy rnymi grupami polonijnymi na terenie Szkocji. Czynnikiem hamujcym powstawanie i rozwj organizacji w danym miecie jest rwnie jego nasycenie organizacjami polonijnymi. Innymi sowy, obecno stosunkowo zorganizowanej starej Polonii w opinii uczestnikw badania z 2012 roku moe wypycha ich z rynku. Dlatego na przykad Irlandia Pnocna, ktra nigdy nie bya tradycyjnym regionem docelowym dla Polakw, a polscy migranci zaczli si tam pojawia spontanicznie i organizowa dopiero po 2004 roku, jest przykadem regionu, w ktrym Polacy przedstawiciele poakcesyjnych migracji z Polski odnajduj niezagospodarowan przestrze do dziaania. W wypadku Londynu mona rwnie zaobserwowa pewne zamknicie organizacji w rodowisku polskim i sporadyczn wspprac z brytyjskim rodowiskiem pozarzdowym. Kooperacja ta opiera si w wikszym stopniu na odsyaniu osb z problematycznymi sprawami do instytucji brytyjskich (szpital, noclegownia). Prowokuje to wic pytanie o to, w jakim stopniu w zaistniaej sytuacji organizacje ucz si od swoich odpowiednikw brytyjskich. O ile na podstawie zebranego materiau nie sposb stwierdzi jednoznacznie, jak wyglda to w Londynie, o tyle proces wtapiania si polskich inicjatyw w brytyjskie rodowisko jest widoczny w innych regionach kraju. W opinii jednego z respondentw, organizacje, ktre poszy tropem wsppracy z lokalnym rodowiskiem, radz sobie duo lepiej ni te, ktre s bardziej zamknite na wspprac.
Szkoy sobotnie
Aktywno czci Polakw koncentruje si rwnie wok szk sobotnich, do ktrych uczszcza obecnie od 11 do 13 tysicy uczniw (okoo 20% polskich dzieci). Popularno tej formy nauczania stale ronie po 2004 roku liczb szk sobotnich, wedug niepenych szacunkw, okrela si na okoo 100130 placwek (por.: Irek et al. 2012; MSZ 2013). Tylko w ramach Polskiej Macierzy Szkolnej jest zarejestrowanych 118 szk sobotnich na terenie caej Wielkiej Brytanii16. Rodzice wysyaj dzieci do takich placwek z myl o nauce jzyka polskiego, historii i innych przedmiotw, co powinno uatwi dziecku ponowne odnalezienie si w polskiej szkole w wypadku ewentualnego powrotu do Polski. Dla innych istotne jest utrzymanie przez dziecko kontaktu z polsk kultur i histori (Ryan et al. 2008). Szkoy sobotnie w Wielkiej Brytanii to tworzone przez rodzicw placwki spoeczne z wasnym gronem nauczycielskim. Opiek nad wikszoci z nich sprawuje Polska Macierz Szkolna, ktra zapewnia midzy innymi pomoce naukowe i wydaje wasne podrczniki (Goniec Polski 2010). Okoo 30% szk w Wielkiej Brytanii powstao po 2004 roku, kiedy istniejce placwki nie byy ju w stanie przyj wikszej liczby uczniw. Szkoy te utrzymuj si gwnie ze skadek rodzicw (od 150 do 250 funtw szterlingw rocznie), przy stosunkowo rzadkim wsparciu wadz lokalnych albo polskich. Niektre jednostki otrzymuj wsparcie w formie podrcznikw bezporednio z Polski i (lub) z konsulatw. Jak ju wspomniano, osoby organizujce szkoy sobotnie bardzo czsto zajmuj si tym na zasadzie wolontariatu17. W wikszych jednostkach kadra nauczycielska pobiera niekiedy wynagrodzenie za swoj prac, ktra pokrywa najczciej koszty dojazdu i wyywienia. Wedug badania Polskiej Akademii Umiejtnoci z 2012 roku, opinie na temat wprowadzenia wynagradzania dla wszystkich nauczycieli z budetu pastwa s podzielone, oznaczaoby to bowiem konieczno wdroenia stosunkowo czasochon16 Polskie szkoy sobotnie zarejestrowane w Polskiej Macierzy Szkolnej por. http://www.polskamacierz.org/wp-content/uploads/2012/11/lista-szkol4.pdf [dostp: 29 wrzenia 2013 roku]. 17 W Londynie funkcjonuj dwa szkolne punkty konsultacyjne (tak zwane szkoy przy ambasadzie), utrzymywane z funduszy krajowych.
nych procedur sprawdzania kwalifikacji nauczycieli i prowadzio do rozbudowy administracji (Irek et al. 2012). Najczstszym problemem, z jakim spotykaj si osoby prowadzce szkoy sobotnie, jest brak wasnego lokalu i wysokie opaty za wynajem sal. Poza trudnociami finansowymi szkoy borykaj si z trudnociami administracyjnymi i niedosytem podrcznikw. Co wicej, zarwno kadra nauczycielska, jak i rodzice maj czsto rozbiene opinie na temat funkcjonowania polskiego szkolnictwa za granic, w tym midzy innymi w zakresie metod i programu nauczania, szczeglnie historii i jzyka polskiego. Wyzwaniem pozostaje rwnie kwestia pogodzenia odmiennych czsto potrzeb dzieci z rnych fal migracji. Zdarza si rwnie, e niektre szkoy dziaaj tylko kilka miesicy, na tyle bowiem wystarcza zapau zaoycielom i rodzicom (Lisowska 2010). Najnowsze wyniki bada wskazuj bardzo wan rol rodzicw w funkcjonowaniu szk sobotnich i niedoceniany do tej pory potencja tego rodowiska. Czsto rwnie sami absolwenci staj si aktywnymi wolontariuszami w szkole, do ktrej wczeniej uczszczali (Irek et al. 2012).
Koci katolicki
W jakiej mierze Koci katolicki sta si miejscem integrujcym rodowisko polskich migrantw poakcesyjnych? Pocztkowo pojawienie si wielu praktykujcych katolikw byo postrzegane jako moliwe rdo odrodzenia katolicyzmu w Wielkiej Brytanii. Czstotliwo uczszczania na msze wrd polskich migrantw okazaa si jednak stosunkowo niska, sigajc 510% (Gill, Bialski 2011). Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii wielu Polakw dystansuje si bowiem od katolicyzmu i ycia skupionego wok Kocioa. Przyczyny tej sytuacji s zwizane z rnicami kulturowymi midzy nowymi i starymi grupami polskiej migracji, z modym wiekiem imigrantw i z koncentracj gwnie na pracy. Badania przeprowadzone w Aberdeen wykazay, e polscy ksia, z ktrych wielu przyjechao do Wielkiej Brytanii w zwizku ze zwikszonym zapotrzebowaniem na msze w jzyku polskim (EasyJet priests), maj tendencj do konserwowania i wzmacniania
polskiego katolicyzmu, co moe dodatkowo zniechca polskich migrantw. Baga kulturowy, ale rwnie odmienne postrzeganie samej religii katolickiej przez polskich ksiy bywa rwnie negatywnie odbierane na poziomie lokalnym przez miejscowych katolikw (Grzymaa-Moszczyska et al. 2011, s. 223236). Wzmacnianie polskiego katolicyzmu przez jzyk celebrowania naboestw i trzymanie si typowych polskich obrzdw powoduje w konsekwencji powstawanie tak zwanych rwnolegych wsplnot religijnych i nie sprzyja integracji (Trzebiatowska 2010). Przykadem regionu, w ktrym katolicyzm Polakw moe utrudnia procesy integracyjne, jest Irlandia Pnocna (Kempny 2010). Jednoczenie jednak w wielu miejscach Polacy koncentruj si wok parafii, poniewa wanie tam czsto szukaj pomocy i wsparcia. Z tego powodu Polska Misja Katolicka jest zmuszona niejednokrotnie wiadczy wiele usug na rzecz imigrantw, zwizanych midzy innymi z poszukiwaniem pracy i zakwaterowaniem. Doprowadza to zwykle do napi midzy powojenn Poloni a nowo przybyymi osobami, poniewa w opinii przedstawicieli starej migracji niektrzy Polacy traktuj Koci instrumentalnie, oczekujc spoecznego i ekonomicznego wsparcia, jakie mog tam uzyska. Mimo e Polska Misja Katolicka nie reprezentuje wikszoci Polakw, to dla wielu brytyjskich organizacji pozostaje popularnym i oczywistym miejscem kontaktu z polskimi migrantami. Jak wskazuj Nick Gill i Paula Bialski (2011), oznacza to jednoczenie, e grupa najnowszej imigracji nie stworzya centralnego miejsca spotka (kontaktu), ktre byoby powszechnie rozpoznawalne i z ktrym mogaby si utosamia wikszo Polakw przebywajcych w Wielkiej Brytanii.
Zwizki zawodowe18
Inn wan sfer aktywnoci Polakw jest uczestnictwo w lokalnym ruchu zwizkowym. Wraz z napywem polskich migrantw brytyjskie zwizki zawodowe zaczy zabiega o to, aby w ich sze18 Szerzej por. M P. Garapich, Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja i partycypacja polityczno-spoeczna obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii [w niniejszym tomie].
regi wstpowali Polacy. Podanie dokadnej liczby Polakw dziaajcych w brytyjskich zwizkach napotyka jednak pewne trudnoci, gdy centrale zwizkowe nie prowadz takiej statystyki. W opinii uczestnikw wspomnianego wyej badania z 2012 roku, liczba osb przystpujcych do zwizkw stopniowo jednak ronie, co wynika z coraz wikszej wiadomoci praw pracowniczych wrd polskich migrantw i zmiany w postrzeganiu swojego pobytu w Wielkiej Brytanii, ktry nierzadko przestaje by tymczasowy (Heyes 2009). Zwizki zawodowe w Wielkiej Brytanii dysponuj rodkami i realn moliwoci wpywania na decyzje pracodawcw. Polacy czsto nie s jednak wiadomi duego potencjau i wanej roli zwizkw w tym kraju, a take korzyci, jakie mog pyn z czonkostwa w ruchu zwizkowym. Polskich imigrantw czsto zniechca rwnie opata czonkowska, ktra wynosi kilkanacie funtw szterlingw miesicznie. Przeszkod stanowi ponadto strach przed utrat pracy w sytuacji, gdy pracodawca dowie si o przynalenoci do zwizku. Kampanie werbunkowe i akcje skierowane do polskich migrantw rozpoczy si w 2006 roku. Rok pniej centrala zwizkowa GMB utworzya w Southampton specjalny oddzia przeznaczony dla migrantw, przede wszystkim Polakw19. Celem nowej jednostki, ktrej liczba czonkw wzrosa z 50 w 2006 roku do 500 w 2008 roku, byo midzy innymi zachcenie Polakw do wikszej aktywnoci przez zapewnienie im prawa gosu i moliwoci wpywania na lokalne funkcjonowanie zwizku (Fitzgerald, Hardy 2010). Z kolei centrala UNISON, skupiajca pracownikw sektora publicznego, prowadzia we wsppracy z organizacjami polskimi akcj informacyjn na temat korzyci zwizanych z czonkostwem w zwizkach, organizowaa szkolenia dla liderw polonijnych z zakresu spoeczestwa obywatelskiego i aktywizowaa Polakw do wikszego udziau w wyborach. Dziki tym dziaaniom w UNISON dziaa obecnie grupa polskich aktywistw, ktrzy zaoyli Polish Activist Network. Celem tej grupy, liczcej 3040 osb, jest wspie19 Por. http://www.gmb-southern.org.uk/default.asp?pageid=75&mpageid=22&groupid=3 [dostp: 14 grudnia 2013 roku].
ranie polskich pracownikw i zwikszanie ich aktywnego uczestnictwa w zwizkach. Jednym z dziaa Polish Activist Network bya midzy innymi poprawa relacji midzy pracownikami a zwizkami zawodowymi i gromadzenie danych na temat warunkw pracy w regionie Sunderland, Newcastle i Middlesbrough20. Dziaalno Polakw w brytyjskich zwizkach zawodowych i walka o prawa pracownicze wielokrotnie odbijay si szerokim echem w miejscowej prasie. Na przykad w 2011 roku polski personel sprztajcy szpital przystpi do strajku w Southampton. Wrd strajkujcych byli nie tylko Polacy, ale take Brytyjczycy i przedstawiciele innych narodowoci. Duy wpyw na przebieg strajku, w ktrym wywalczono lepsze warunki zatrudnienia, mieli wanie polscy aktywici zwizkowi (Gazda 2011).
Inicjatywy nieformalne21
Coraz wicej Polakw zwaszcza przedstawicieli migracji poakcesyjnych odnajduje si w niezinstytucjonalizowanych inicjatywach, czsto niezwizanych z oglnie pojt polskoci, majcych kosmopolityczny charakter i zrzeszajcych przedstawicieli rnych grup etnicznych. Inicjatywy nieformalne w porwnaniu z przedsiwziciami bardziej sformalizowanymi cechuj si znacznie wiksz rnorodnoci form dziaania i obszarw tematycznych, ktrych dotycz, a take stosunkowo du rotacyjnoci zrzeszonych wok nich osb. Nieformalne przejawy uczestnictwa Polakw w yciu obywatelskim w Wielkiej Brytanii maj charakter zarwno cykliczny, polegajcy na przykad na organizacji regularnych spotka danej grupy osb i bezporednim kontakcie uczestnikw sieci, jak i bardziej okazjonalny. S take inicjatywy o charakterze tylko wirtualnym (na przykad prowadzenie blogw lub portali przeznaczonych dla Polakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii)22.
20 Por. http://www.tuc.org.uk/the_tuc/tuc-15225-f10.cfm [dostp: 12 listopada 2013 roku]. 21 Szerzej por. P. Pustuka, Pomijani multiuczestnicy? Polacy w inicjatywach nieformalnych w Wielkiej Brytanii [w niniejszym tomie]. 22 Szerzej por. M.P. Garapich, Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja i partycypacja polityczno-spoeczna obywateli Unii Europejskiej mieszkajcych w Wielkiej Brytanii [w niniejszym tomie].
Cho Internet i media spoecznociowe odgrywaj coraz wiksz rol take w bardziej tradycyjnych formach partycypacji obywatelskiej Polakw na Wyspach Brytyjskich, to jednak w wypadku inicjatyw nieformalnych ich znaczenie bywa nieporwnywalnie wiksze. Wrd przedsiwzi internetowych dla Polakw w Wielkiej Brytanii wyrniamy midzy innymi: portale informacyjne skierowane do ogu Polakw przebywajcych w Wielkiej Brytanii, na przykad Londynek.net, Mojawyspa.co.uk, Informacje24.co.uk, Londyn.webd.pl, lokalne i regionalne portale informacyjne skierowane do Polakw mieszkajcych w okrelonym miejscu w Wielkiej Brytanii, na przykad E-londyn.co.uk, Naszestrony.co.uk (wschodnia Anglia), York.net.pl (hrabstwo Yorkshire), Polnews.co.uk (Newcastle), portale ogoszeniowe umoliwiajce poszukiwanie mieszkania, pracy, polskich usug (take zdrowotnych), polskich produktw, zawierajce take ogoszenia matrymonialne, na przykad WielkaBrytania.org, UK.net.pl, portale spoecznociowe, na przykad Polacy.co.uk, portale zrzeszajce Polakw wok wybranej inicjatywy, pasji, na przykad PolishBikers.com (por. Leonowicz-Bukaa 2012). Nieformalna partycypacja Polakw na Wyspach Brytyjskich przejawia si take w organizowanych spontanicznie wydarzeniach o charakterze publicznym, do ktrych czasem przyczaj si rwnie osoby innych narodowoci. Przykadem takiej inicjatywy moe by marsz papieski zainicjowany przez przedstawicieli Stowarzyszenia Polakw w Wielkiej Brytanii Poland Street, ktrym w upowszechnieniu pomysu zorganizowania pierwszego marszu i kolejnych takich przedsiwzi pomogy zarwno sformalizowane, jak i nieformalne sieci polskich migrantw w Zjednoczonym Krlestwie, portale kierowane do Polakw i polskojzyczne media. Szacuje si, e w pierwszym marszu papieskim w Londynie wzio udzia okoo 20 tysicy osb zarwno Brytyjczykw i Polakw, jak i innych migrantw23. Innym rodzajem takich wydarze s demonstracje organizowane przez Polakw, gwnie jednak przedstawicieli poakcesyjnych
23 Polacy w Londynie uczcili pami Jana Pawa II http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Polacy-w-Londynie-uczcili-pamiec-Jana-Pawla-II,wid,8251652,wiadomosc.html?ticaid=112051&_ticrsn=3 [dostp: 27 wrzenia 2013 roku].
migracji z Polski, bdce przejawem protestu wobec elementw polityki czy prawodawstwa brytyjskich lub polskich wadz, ktre migranci uznaj za krzywdzce. Za przykad tego typu dziaania mona uzna protest zorganizowany przed budynkiem Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie w maju 2006 roku w ramach wspomnianej ju kampanii spoecznej przeciwko podwjnemu opodatkowaniu24. Partycypacja polityczna oraz zinstytucjonalizowane formy uczestnictwa Polakw, zwaszcza przedstawicieli migracji przedakcesyjnych, w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii byy niejednokrotnie przedmiotem rnych bada, prowadzonych zarwno przez polskich, jak i przez brytyjskich badaczy. Oddolne i niesformalizowane inicjatywy organizowane przez Polakw lub zrzeszajce Polakw to temat, jak dotd, marginalnie poruszany w dostpnych opracowaniach. Badanie przeprowadzone w tym zakresie przez Instytut Spraw Publicznych jest wic stosunkowo pionierskie i ma szans zaowocowa dalszymi analizami tego zagadnienia ze strony rnych zainteresowanych rodowisk.
Uczestnictwo w yciu politycznym25
Podobnie jak w wypadku partycypacji spoecznej Polakw w Wielkiej Brytanii, take uczestnictwo w yciu politycznym przyjmuje rne formy, ktrych typologia rni si w dostpnych rdach midzy innymi w zalenoci od rozumienia samego terminu polityka. Na przykad w czci opracowa dziaalno zwizkowa jest przyporzdkowana do sformalizowanych (zinstytucjonalizowanych) form aktywnoci polskich migrantw, podczas gdy w Wielkiej Brytanii, tak jak w Polsce, aktywno w zwizkach zawodowych bywa nacechowana politycznie26. Pod pojciem partycypacji politycznej kryje si jednak bez wtpienia korzystanie z czynnego i biernego prawa wyborczego, dziaanie w strukturach partii politycznych lub wadz lokalnych, a take uczestnictwo w rnych
24 Protestuj Polacy i Chiczycy http://www.mojawyspa.co.uk/modules.php?name=News&le= article&sid=17047 [dostp: 27 wrzenia 2013 roku]. 25 Szerzej por. M.P. Garapich, Midzy apati a aktywnoci partycypacja polityczna migrantw z Polski w Wielkiej Brytanii [w niniejszym tomie]. 26 Wybrane aspekty dziaalnoci zwizkowej Polakw na Wyspach Brytyjskich zostay opisane w czci dotyczcej sformalizowanych form partycypacji.
inicjatywach o charakterze politycznym. W zalenoci od formy aktywnoci w tym obszarze mamy do czynienia z innymi celami albo towarzyszcymi im motywacjami Polakw. Cz z nich moe by zwizana z chci wpynicia bezporednio lub porednio na proces decyzyjny wadz w kraju przyjmujcym w sprawach, ktre potencjalnie mog dotyczy poprawy statusu albo sytuacji danej osoby. Angaujcy si dziaacze mog take upatrywa w strukturach i uwarunkowaniach funkcjonowania brytyjskich wadz rnego szczebla szansy na rozwj kariery zawodowej. To jednak tylko wybrane spord wielu czynnikw, jakie mog zachci do partycypacji politycznej na Wyspach Brytyjskich27. Dostpne rda, w tym raporty z bada przeprowadzonych przez Instytut Spraw Publicznych nad postawami wyborczymi Polakw, wskazuj jednoznacznie, e zainteresowanie polskich obywateli udziaem w wyborach i sama frekwencja wyborcza Polakw yjcych w Polsce wci pozostaje bardzo niska. Pierwsze czciowo wolne wybory parlamentarne w czerwcu 1989 roku odbyy si przy frekwencji 62%. Pniej ju nigdy wybory parlamentarne czy samorzdowe, referenda oglnokrajowe i wybory do Parlamentu Europejskiego nie przycigny do urn zblionej liczby uprawnionych do gosowania. W referendum w sprawie przystpienia Polski do Unii Europejskiej wzio udzia 58% uprawnionych, mimo e wprowadzono wtedy wiele uatwie, ktrych nie stosowano w wypadku zwykych wyborw. Po okresie, w ktrym notowano najnisze zaangaowanie obywateli w proces wyborczy (najsabsz frekwencj zanotowano w 2005 roku), nastpi pewien jego wzrost. Wci jednak odsetek osb biorcych udzia w wyborach pozostaje znacznie niszy ni w krajach ociennych i ni wynosi przecitna dla pastw Unii Europejskiej (Solon-Lipiski 2012). Jak dotd frekwencja wyborcza Polakw przebywajcych za granic i gosujcych w polskich wyborach take pozostawaa na niskim poziomie, mimo wielu kampanii profrekwencyjnych, prowadzonych midzy innymi przez koalicj Masz gos, masz wybr. Na wspomnienie zasuguje jednak sytuacja podczas wyborw parlamentar27 Naley zaznaczy, e polscy migranci przebywajcy na emigracji nierzadko przejawiaj ch jednoczesnego uczestnictwa w yciu politycznym w kraju pochodzenia i w kraju docelowym. Na potrzeby niniejszej analizy skoncentrowano si jednak gwnie na formach uczestnictwa w yciu politycznym Polakw na Wyspach Brytyjskich.
nych w padzierniku 2007 roku, w ktrych zanotowano frekwencj znacznie wysz ni w poprzednich gosowaniach. Cho wzrost wyborczej aktywnoci w porwnaniu z 2005 rokiem by w ogromnej mierze zasug obywateli gosujcych w kraju, to szczegln uwag opinii publicznej skupili na sobie Polacy gosujcy za granic. W stosunku do wyborw z 2005 roku liczba Polakw gosujcych za granic wzrosa blisko piciokrotnie w 2007 roku za granic oddano o ponad 110 tysicy gosw wicej ni dwa lata wczeniej. Liczba osb wpisanych do spisu wyborcw w 2007 roku (190 637 osb) znacznie wzrosa w porwnaniu z 2005 rokiem (49 840 osb). Tym samym zwikszya si take liczba gosw oddanych, w tym gosw wanych (w 2005 roku 34 761 gosw, w 2007 roku 146 754 gosy). W wyborach w 2007 roku wzrosa take frekwencja wrd Polakw gosujcych za granic (w 2005 roku wynosia ona 71,59%, w 2007 roku 78,26%). Do rangi symbolu tych wyborw urosy zdjcia sprzed lokali wyborczych midzy innymi w Wielkiej Brytanii, pokazujce Polakw czekajcych w dugich kolejkach na moliwo oddania gosu. W relacjach medialnych podkrelano niespotykane wczeniej zainteresowanie emigrantw udziaem w gosowaniu, jednoczenie za pojawiy si uwagi, e aparat wyborczy nie by przygotowany do obsugi wikszej ni w poprzednich gosowaniach liczby wyborcw. W najwikszym stopniu do tak imponujcego wzrostu liczby gosujcych za granic przyczynili si polscy migranci przebywajcy wanie w Wielkiej Brytanii, ale take w Irlandii, Stanach Zjednoczonych i Niemczech (Szecio 2007). Jak wynika z bada przeprowadzonych przez Instytut Zachodni, oglna aktywno wyborcza przedstawicieli polskiej diaspory pozostaje na poziomie porwnywalnym z postawami wyborczymi Polakw w kraju. Odpowiadajc na pytanie: Jak czsto obecnie uczestniczy Pan/Pani w wyborach (zarwno wadz Polski, jak i w kraju Pana/Pani pobytu)?, co trzeci (29,2%) badany zadeklarowa nieregularny udzia, jeden na czterech respondentw (23,2%) regularn frekwencj, blisko poowa (47,6%) ankietowanych potwierdzia za cakowit bierno w tym zakresie28.
28 Materia empiryczny zebrany podczas sondau przeprowadzonego technik CAWI na prbie 3,5 tysica Polakw mieszkajcych w wybranych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych (Fi et al. 2013).
W celu zachcenia Polakw przebywajcych poza granicami kraju do gosowania w wyborach krajowych podjto prace nad przygotowaniem rnych narzdzi, w tym na przykad wprowadzeniem specjalnego okrgu wyborczego dla Polakw z zagranicy29. Od 2011 roku Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r., Nr 21, poz. 112) przewiduje take moliwo gosowania korespondencyjnego dla Polakw mieszkajcych lub przebywajcych za granic, po uprzednim zgoszeniu chci oddania gosu w wyborach u waciwego terytorialnie konsula. Pierwszy raz polscy wyborcy mogli skorzysta z tej moliwoci w wyborach parlamentarnych w 2011 roku. Polacy, podobnie jak obywatele innych pastw czonkowskich Unii Europejskiej, maj prawo gosu w wyborach lokalnych na Wyspach Brytyjskich. Badacze z University of Roehampton poddali analizie potencja elektoratu reprezentowanego przez migrantw z Polski, ze Sowacji, z Litwy i Czech, a take ich nastawienie do wanych problemw ycia spoecznego w Wielkiej Brytanii. Wedug autorw analizy, oczekiwania migrantw z pastw czonkowskich, w tym Polakw, wobec ich dalszych losw w Wielkiej Brytanii mog ksztatowa ich postawy wyborcze. Warto zaznaczy, e w wyborach samorzdowych w 2012 roku obywatele unijni stanowili 8% elektoratu w brytyjskiej stolicy, w ostatniej dekadzie za na czas wyborw lokalnych liczba zarejestrowanych migrantw z pastw Unii Europejskiej z prawem gosowania podwoia si w skali caego kraju (Driver, Garapich 2012). Ju w wyborach lokalnych w 2010 roku cz brytyjskich kandydatw miaa, jak si zdaje, do silne przekonanie o potencjale wyborczym drzemicym w migrantach z Polski i coraz wyraniejsze przewiadczenie, e ze zdaniem Polakw warto si liczy, stanowi bowiem cznie liczcy 400 tysicy osb elektorat. Po wczeniejszym zarejestrowaniu polscy migranci mieli prawo do oddania gosu w wyborach samorzdowych. W toku prowadzonej kampanii zwaszcza laburzystowscy kandydaci zachcali Polakw do gosowania. Jak uj to na pocztku kampanii wyborczej w 2010 roku kandydat na posa w Izbie Gmin Bassam Mahfouz: Jest bardzo
29 Por. relacj ze Zjazdu Absolwentw Szkoy Liderw Polonijnych, 2124 listopada 2013 roku (spotkanie otwarte powicone prawom wyborczym Polonii i Polakw za granic, 22 listopada 2013 roku) http://www.senat.gov.pl/diariusz/wydarzenia/art,5949,22-listopada-2013-r-.html [dostp: 22 listopada 2013 roku].
wane, by imigranci mieli wiadomo, e przysuguje im prawo gosowania w wyborach samorzdowych i e to od nich w duym stopniu zaley, czy w lokalnej bibliotece bd polskie ksiki, jak bd zarzdzane szkoy, w ktrych ucz si ich dzieci, czy lokalny szpital bdzie mia porodwk, jak bdzie wyglda recycling30. Bardzo wyraziste komunikaty kierowane do Polakw paday take z ust kandydatw na burmistrza Londynu w 2008 roku, kiedy po raz pierwszy Polacy mogli mie wpyw na to, kto bdzie rzdzi brytyjsk stolic. Wwczas zarwno byy burmistrz Ken Livingstone, jak i jego kontrkandydat Boris Johnson krytykowali krzywdzce doniesienia na przykad Daily Mail o Polakach i przecigali si w obietnicach majcych potencjalnie poprawi sytuacj migrantw z Polski na Wyspach Brytyjskich (Kumicz 2013). Wedug danych Hammersmith and Fulham Council, w dotychczasowych wyborach lokalnych w Wielkiej Brytanii brao udzia okoo 19% Polakw uprawnionych do gosowania31. Kolejn okazj do skorzystania przez Polakw w Wielkiej Brytanii z biernego prawa wyborczego bd wybory lokalne w maju 2014 roku. Brytyjskie partie i ich kandydaci w wybranych miastach i regionach, zwaszcza cechujcych si stosunkowo du liczb Polakw, ju nie po raz pierwszy planuj kierowa do nich swoje kampanie wyborcze, opierajc je midzy innymi na obietnicy zadbania o interesy polskich migrantw. Zapewnienia te w wymiarze zapowiadanych zmian w brytyjskiej polityce imigracyjnej i obecnej retoryce Davida Camerona mog si spotka z duym zainteresowaniem Polakw. To z kolei moe zaowocowa poparciem dla tych politykw, ktrzy prbujc kontynuowa liberalne podejcie Partii Pracy z 2004 roku do obecnoci migrantw na brytyjskim rynku pracy, stan w opozycji do obecnie rzdzcych32. W przeciwiestwie do Polakw, wiele grup etnicznych ma swoj reprezentacj w brytyjskich wadzach lokalnych. Cho wci odsetek polskich kandydatw w brytyjskich wyborach pozostaje
30 Por. http://www.wprost.pl/ar/194488/Wybory-lokalne-w-Wielkiej-Brytanii-Prawo-glosu-maja-tez-Polacy [dostp: 27 wrzenia 2013 roku]. 31 Por. http://www.mojawyspa.co.uk/artykuly/30706/Beda-zachecac-Polakow-do-glosowania [dostp: 30 padziernika 2013 roku]. 32 Por. polemik Michaa P. Garapicha z artykuem C. Odone, We should welcome Poles: they undermine the right-on world view, Daily Telegraph, 31 stycznia 2013 roku http://roehampton. ac.uk/polish_politics [dostp: 20 wrzenia 2013 roku].
niewielki, naley wskaza, e i ten obszar politycznej partycypacji Polakw na Wyspach Brytyjskich kryje pewien potencja. W wyborach samorzdowych w 2010 roku kilku Polakw kandydowao z ramienia trzech brytyjskich ugrupowa: Partii Pracy, Liberalnych Demokratw i Partii Konserwatywnej. W zwizku z poprzednimi wyborami lokalnymi powstao kilka inicjatyw zachcajcych Polakw do kandydowania i jednoczenie wikszego uczestnictwa w yciu lokalnej spoecznoci. Jednym z przykadw takich przedsiwzi by projekt Community Leadership Legacy Programme, w ramach ktrego organizowano midzy innymi kierowane do Polakw szkolenia Jak zosta czonkiem zarzdu organizacji pozarzdowej? i Jak zosta radnym?33. Nowe moliwoci kandydowania Polakw na poziomie lokalnym pojawiaj si wraz z najbliszymi wyborami lokalnymi. Jednym z polonijnych kandydatw w tych wyborach jest Stanisaw Pierzchaa z Rugby, ktry jak zapowiada nie chce by radnym dla kariery, ale po to, eby wspiera interesy Polakw i mieszkacw lokalnej spoecznoci34. Z kolei w brytyjskim parlamencie z ramienia Partii Konserwatywnej od omiu lat zasiada Brytyjczyk polskiego pochodzenia Daniel Kawczyski, ktry niejednokrotnie publicznie wypowiada si na temat stereotypizacji migracji z Polski, apelujc o zmian retoryki wobec polskich migrantw rzekomo zabierajcych prac Brytyjczykom (Biszewska 2008). Jego stosunkowo due zaangaowanie w t spraw wymaga podkrelenia, szczeglnie e brytyjscy posowie zazwyczaj staraj si unika dziaania na rzecz interesw grupy etnicznej, z ktrej si wywodz. W duym stopniu jest to podyktowane brytyjskim systemem wyborczym, w tym zwaszcza jednomandatowymi okrgami wyborczymi, ktre zakadaj, e posowie s reprezentantami ogu wyborcw z danego okrgu. Podobnie wybory do Parlamentu Europejskiego w maju 2014 roku mog si okaza duym sprawdzianem politycznego uczestnictwa Polakw. Zgodnie z prawem unijnym, obywatel Unii Europejskiej mieszkajcy w innym pastwie czonkowskim poza
33 Por. http://londynek.net/wiadomosci/article?jdnews_id=9875 [dostp: 29 wrzenia 2013 roku]. 34 Por. http://londyn24.co.uk/uncategorized/pierwszy-kandydat-polonii-na-radnego-stanislaw-pierzchala [dostp: 11 padziernika 2013 roku].
krajem swojego pochodzenia moe odda gos w wyborach do Parlamentu Europejskiego take na kandydatw w kraju zamieszkania. Prawo to przysuguje wic rwnie Polakom mieszkajcym w Wielkiej Brytanii. Mona jednak przypuszcza, e nie wszyscy o tym wiedz lub czuj potrzeb skorzystania z tej moliwoci, cho mniej lub bardziej wiadomie korzystaj przecie z innych swobd przysugujcych obywatelom Unii Europejskiej, midzy innymi prawa do pracy i zamieszkania w innym pastwie czonkowskim. Jak wynika z bada Instytutu Spraw Publicznych, wiedza Polakw w Polsce na temat Parlamentu Europejskiego i sposobu jego wyboru jest bardzo nika, co mona uzna za jedn z przyczyn absencji wyborczej Polakw w wyborach europejskich (Dudkiewicz et al. 2013). Mona wic zaoy, e wiadomo polskich migrantw w Wielkiej Brytanii nie jest duo wysza. Nadziej napawaj jednak dane dotyczce frekwencji wyborczej w ostatnich wyborach do Parlamentu Europejskiego, ktra wrd Polakw mieszkajcych na Wyspach Brytyjskich bya wysza ni w Polsce (34,7%). Niemniej jednak ju w drugim proczu 2013 roku wiele organizacji dziaajcych w Polsce i w Wielkiej Brytanii rozpoczo planowanie dziaa profrekwencyjnych skierowanych do Polakw w zwizku z tegorocznymi wyborami. W Londynie powstaa organizacja Vote!, ktrej nadrzdn misj ma by wanie zachcanie Polakw do zarejestrowania si i oddania gosu w wyborach lokalnych w Wielkiej Brytanii i do Parlamentu Europejskiego obu przeprowadzanych w 2014 roku. To nie pierwszy raz, gdy grupy aktywnych Polakw prbuj zachci rodakw do gosowania. Innym przykadem podobniej inicjatywy byy akcja i kampania spoeczna Polacy gosuj, zorganizowane w 2008 roku przez Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii i Polish Professionals in London (stowarzyszenie polskich specjalistw z rnych dziedzin), a skierowane do Polakw w Anglii i Walii w zwizku z wyborami lokalnymi.
Przemys migracyjny i polskojzyczne media
Wraz ze wzrastajc liczb Polakw w Wielkiej Brytanii zwiksza si take liczba instytucji, ktre odpowiadaj na ich codzienne potrzeby i wiadcz im usugi o charakterze finansowym,
doradczym i informacyjnym. Do tak zwanego sektora przemysu migracyjnego nale na przykad biura zajmujce si zwrotem podatku, doradztwem gospodarczym czy transferami pienidzy, biura podry, agencje rekrutacyjne, sklepy z polsk ywnoci. Firmy te czerpi korzyci z mobilnoci obsugiwanych klientw migrantw. Przy czym warto zaznaczy, e wiele firm obsugujcych polskich migrantw angauje si w dziaania o charakterze non profit, sponsorujc lub wsporganizujc imprezy integracyjne, wystawy i festyny. W wypadku takich dziaa trudno oceni, czy dane przedsiwzicie jest w rzeczywistoci promowaniem wasnego biznesu, czy te dbaniem o interes danej grupy etnicznej. Naley jednak pamita, e wikszo firm z brany przemysu migracyjnego dziaa w celu uatwienia adaptacji w nowym otoczeniu i utrzymania ponadnarodowych powiza z Polsk (Garapich 2008a). Jednoczenie, jak wskazuje midzy innymi Dorota Osipovi (2010), gbsza edukacja obywatelska i upodmiotowienie migrantw nie jest w interesie przemysu migracyjnego, dlatego przemys ten, funkcjonujc wedug zasad rynkowych, moe w pewnych dziaaniach zmierza do dezinformacji lub normatywnie nagannych dziaa. Przemys migracyjny obejmuje take media polskojzyczne, ktrych celem moe by (podobnie jak w wypadku innych mediw etnicznych) nie tylko penienie funkcji informacyjnej (Fomina, Husband [w druku]; Fomina et al. 2011). Inne wane funkcje mediw etnicznych to na przykad upowszechnianie imprez kierowanych do danej spoecznoci etnicznej, dokumentowanie jej ycia spoecznego (w tym promocja dziaalnoci biznesowej czonkw spoecznoci), reprezentowanie i wyraanie politycznych i spoecznych interesw grupy albo dezaprobaty dla niesprawiedliwoci wobec grupy lub jej czonkw, ochrona czonkw grupy przed negatywnym postrzeganiem, pobudzanie aktywnoci politycznej i spoecznej przedstawicieli grup etnicznych35. Polska prasa na Wyspach Brytyjskich rozpowszechnia obecnie informacje, ktre wczeniej byy dostpne gwnie w sieciach nieformalnych. Imigranci za porednictwem mediw mog si dowiedzie, jak znale
35 Pojcie przemysu migracyjnego pojawia si w literaturze take w wypadku grup migrantw w innych krajach, na przykad migrantw z Indii w Stanach Zjednoczonych (por. Viswanath, Arora 2000).
prac, i uzyska informacje na temat brytyjskiego stylu ycia czy brytyjskiej kultury. Jak podkrela Micha P. Garapich (2008a), media nie tylko wspieraj tworzenie etnicznej niszy biznesowej, ale take aktywnie uczestnicz w tworzeniu wizi spoecznych w obrbie danej populacji imigrantw. Za przykad moe tutaj posuy aktywny udzia mediw podczas masowych protestw przeciwko podwjnemu opodatkowaniu. Polskojzyczne media sprzyjaj rwnie podtrzymywaniu i budowaniu kompetencji jzykowych (szczeglnie najmodszych przedstawicieli polskiej migracji), przyczyniaj si do ksztatowania tosamoci etnicznej, zapewniaj rozrywk w jzyku ojczystym (Alam et al. 2014). Niestety, nie istnieje peny katalog polskojzycznych mediw. Przykadem prby przygotowania takiego zestawienia jest internetowy serwis mediauk.com, ktry zawiera informacje o stacjach radiowych, kanaach telewizyjnych, gazetach i magazynach pochodzcych od blisko 300 wydawcw w Wielkiej Brytanii. Cho baza ta informuje o co najmniej kilku nowych mediach polskojzycznych, brakuje w niej danych o istotnych i znanych tytuach, na przykad o Dzienniku Polskim, ktry ukazuje si w Wielkiej Brytanii od 1940 roku36. Znacznie wicej informacji na temat mediw polskojzycznych dostarczaj rda w jzyku polskim, na przykad serwisy internetowe powicone Polakom na emigracji, jak Gazeta.pl Londyn, NaszLondyn.co.uk czy portal Polskiego Orodka Spoeczno-Kulturalnego w Londynie (Leonowicz-Bukaa 2012). Oferta mediw polskojzycznych powstajcych w Wielkiej Brytanii jest dzi stosunkowo szeroka i zrnicowana. Najpopularniejsze tytuy prasowe, ktre pojawiy si po 2004 roku, to midzy innymi miesicznik Nowy Czas, tygodniki Cooltura, Goniec Polski i Polish Observer, a take tabloid Polish Express. Liczba wydawanych gazet i czasopism jest, jak si wydaje, znacznie nisza w porwnaniu z okresem przed 1990 rokiem. To jednak tylko pozory pism drukowanych rzeczywicie nie jest duo, kade z nich ma jednak wersj internetow, w pewnej mierze rnic si treci,
36 Dziennik Polski to przykad tytuu niemal w caoci nansowanego ze rodkw przewidzianych na wsparcie mediw polonijnych, ktrymi w ostatnich latach dysponowa Senat Rzeczypospolitej Polskiej (od 2012 roku zarzdza nimi polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych). Cho pisma zakadane przez polskich migrantw poakcesyjnych take maj moliwo ubiegania si o donansowanie dziaalnoci z tych rodkw, w wikszym stopniu s jednak nansowane ze rde prywatnych.
co ju podwaja liczb tytuw. Dodatkowo istnieje bardzo liczna grupa mediw obecnych tylko w Internecie i kierowanych do polskich emigrantw w Wielkiej Brytanii. Dziki sieci internetowej dziaaj take co najmniej trzy rozgonie radiowe o zasigu oglnokrajowym i rozgonie lokalne, a nawet polskojzyczna telewizja na danie (Leonowicz-Bukaa 2012).
Nowa polityka polonijna zao en ia i priorytety
Polityka polonijna opiera si przede wszystkim na aktywnym wspieraniu potencjau spoecznego, ekonomicznego i politycznego polskiej diaspory oraz podtrzymywaniu wizi i wsppracy midzy Polsk i wywodzc si z niej migracj. Zwaszcza w ostatniej dekadzie, gdy pastwa starej Unii Europejskiej, poczwszy od Wielkiej Brytanii, zaczy w peni otwiera swoje rynki pracy dla Polakw, realizacja tego obszaru polityki pastwa zrodzia wiele nowych wyzwa. Coraz wiksza mobilno Polakw, wzrastajca skala migracji z Polski, a take zmiany w strukturze poakcesyjnych migracji spowodoway konieczno zrewidowania dotychczasowych zaoe i celw polonijnej polityki oraz do pewnego stopnia sposobw jej wdraania. Wrd najwaniejszych zmian naley wskaza: zyskanie zrozumienia i skutecznego poparcia dla polskiej racji stanu i polskiej polityki zagranicznej oraz wykorzystanie potencjau rodowisk polonijnych do propagowania Polski, jej interesw i budowania pozytywnego wizerunku Polski na wiecie, wczenie w krg zainteresowa osb niezrzeszonych i rodowisk opiniotwrczych, wykorzystywanie nowoczesnych form komunikacji oraz roztropne korzystanie ze rodkw budetowych pozostajcych od 2012 roku w dyspozycji polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, koncentracja na czterech paszczyznach tematycznych: edukacji, komunikacji, mobilizacji oraz promocji i ochronie dziedzictwa, z uwzgldnieniem specyfiki regionalnej, ktra wynika z hi-
storycznych i wspczesnych uwarunkowa ruchw migracyjnych37. Dokument Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej na lata 20122016 wyznacza kilka rodzajw zada stojcych przed pastwem polskim w zakresie realizacji polityki polonijnej. Niezmiennie odnajdujemy na tej licie zadania zwizane z promocj i ochron polskiego dziedzictwa kulturowego oraz upowszechnianiem jzyka polskiego, na przykad przez tworzenie i sponsorowanie orodkw studiw polskich na czoowych uniwersytetach, porednio za przez zapewnienie wikszego ni dotd wsparcia dla mediw polonijnych. Wci wrd priorytetw znajduje si take midzy innymi wspieranie polskiej diaspory oraz dbao o pozytywny wizerunek Polski i Polakw za granic. Znacznie wicej uwagi ni wczeniej powicono jednak roli wadz pastwowych w deniu do powstawania i funkcjonowania organizacji i inicjatyw prowadzonych przez przedstawicieli diaspory. Mocniej podkrelono ponadto potrzeb wsppracy z samymi Polakami za granic w urzeczywistnianiu priorytetw polityki polonijnej38. W wietle problematyki niniejszej analizy warto zaznaczy, e na licie najwaniejszych celw znalazo si wzmocnienie spoecznej integracji polskiej diaspory i jej politycznej mobilizacji, obejmujce wczenie w miejscowe spoecznoci nie tylko na poziomie pracowniczym, ale take kulturowo-jzykowym i politycznym. Jeden z najwaniejszych kierunkw zmian w tym obszarze dotyczy rwnie aktywnego wczania w dziaania polityki polonijnej Polakw mieszkajcych za granic. Jak wielokrotnie wskazano na przykadzie Polakw w Wielkiej Brytanii, aktywno polskiej diaspory moe przybiera rne formy (pisz o nich autorzy kolejnych rozdziaw niniejszej publikacji). Wci stosunkowo dua grupa Polakw, w tym take przedstawicieli poakcesyjnych migracji z Polski w Wielkiej Brytanii, angauje si w inicjatywy majce na celu na przykad pielgnowanie polskich tradycji, upowszechnianie pol37 Por. Informacja na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 roku, przedoona przez ministra spraw zagranicznych https://www.premier.gov. pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/informacja-na-temat-rzadowego-programu-wspolpracy-z-polonia-i-polakami-za.html [dostp: 28 wrzenia 2013 roku]. 38 Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej na lata 20122016 http://www.msz.gov.pl/resource/ aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR [dostp: 15 padziernika 2013 roku].
skiej kultury, dziaania na rzecz obrony praw pracowniczych rodakw czy ich szeroko rozumianych interesw. Wikszo z nich, mimo e udziela si spoeczne, nie przejawia chci zaangaowania si w dziaalno organizacji etnicznie polskich lub realizujcych polityk polonijn, w tym promocj polskiej historii czy kulturalnego dorobku Polski. Jak wynika z przywoywanych ju bada Instytutu Zachodniego, co smy respondent wykazuje zaangaowanie w dziaalno organizacji polonijnych. Wikszo ankietowanych deklaruje jednak gotowo do podjcia dziaa na rzecz spoecznoci polonijnej w sytuacji zagroenia rnie rozumianych interesw narodowych (na przykad negatywnego stereotypowego przedstawiania Polski i Polakw). Jednoczenie, jak podkrelili autorzy raportu z tych bada, respondenci raczej negatywnie oceniaj polityk polonijn, a take maj ambiwalentny stosunek do funkcjonowania polonijnych organizacji i polskich instytucji za granic (Fi et al. 2013). Realizacja nowej polityki polonijnej w wymiarze oczekiwa wobec przedstawicieli polskiej diaspory moe zrodzi jeszcze wicej wyzwa ni tylko konieczno mobilizowania Polakw za granic do wikszego zaangaowania w polityk polonijn. Tym bardziej e za zmianami merytorycznymi jej realizacji poszy take zmiany systemu jej finansowania i podziau kompetencji dotychczas prowadzcych j instytucji pastwowych. Wedug nowych zaoe, to administracja rzdowa, w tym wypadku Ministerstwo Spraw Zagranicznych, nie za jak dotychczas Senat Rzeczypospolitej Polskiej, ma by odpowiedzialne za wydatkowanie rodkw przewidzianych na ten cel.
Podsumowanie
Aktywno obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii przejawia si w rnych formach uczestnictwa w yciu spoecznym i politycznym na emigracji, takich jak tworzenie nowych organizacji, uczestnictwo w istniejcych organizacjach, stowarzyszeniach i inicjatywach nieformalnych o rodowodzie polskim, brytyjskim lub midzynarodowym, zakadanie i wspieranie szk sobotnich i udzia w nich, czonkostwo w zwizkach zawodowych, wsp-
tworzenie i korzystanie z dobrodziejstw przemysu migracyjnego, angaowanie si w polityk na szczeblu lokalnym. Gwn przyczyn powstawania nowych organizacji lub tworzenia nieformalnych form wsparcia s przede wszystkim kwestie zwizane z adaptacj w nowym miejscu zamieszkania. Wielu Polakw po przyjedzie do Wielkiej Brytanii wci napotyka liczne przeszkody w przystosowaniu si do ycia za granic. Ze wstpnej diagnozy sytuacji wynika rwnie, e Polakom brakuje czsto bliszych kontaktw z rodakami, co sprzyja rwnolegej do integracji ze spoeczestwem brytyjskim integracji wewntrz wasnej grupy etnicznej. Cho wci dua grupa Polakw przebywajcych na emigracji nie dostrzega potrzeby angaowania si w ycie spoeczne i pyncych z tego korzyci, coraz wicej polskich migrantw wraz z ustabilizowaniem swojej sytuacji zawodowej zaczyna si wcza w dziaalno spoecznikowsk. Wielu z nich wzorw partycypacji obywatelskiej uczy si rwnie od Brytyjczykw i innych grup migrantw przebywajcych na Wyspach Brytyjskich. Polscy obywatele stanowi obecnie drug po imigrantach z Indii najliczniejsz grup migrantw w Wielkiej Brytanii. W ostatnich latach w brytyjskiej debacie publicznej wzrastajca liczba Polakw bya niejednokrotnie przedstawiana przez rzdzcych jako zagroenie dla rodzimej siy roboczej i obcienie dla opieki socjalnej. Negatywne skutki midzy innymi migracji z Polski nie znajduj jednak potwierdzenia w adnych dostpnych rdach statystycznych. Zapowiedzi brytyjskich wadz o podjciu krokw zmierzajcych do ograniczenia dostpu migrantw, w tym Polakw, do rynku pracy czy pomocy spoecznej, jak dotd, nie stanowiy realnego zagroenia dla polskich obywateli. Wraz z otwarciem brytyjskiego rynku pracy dla Rumunw i Bugarw od stycznia 2014 roku obawy przed kolejn fal napywu migrantw z Europy rodkowo-Wschodniej mog jednak skutkowa zaostrzeniem polityki wobec imigrantw. Polacy aktywni obywatelsko na Wyspach Brytyjskich motywuj swoje uczestnictwo w yciu spoecznym i politycznym w rny sposb. Jedni dziaaj w obronie przysugujcych im praw pracowniczych, innych do zaangaowania pchna trudna sytuacja yciowa, jeszcze innym przywieca cel upowszechniania polskiej
kultury i jzyka polskiego. czy ich najczciej ch podjcia pracy w godnych warunkach, a take integracji z rodakami i Brytyjczykami w perspektywie duszego pobytu w Wielkiej Brytanii. Ewentualne odczenie si Szkocji od Wielkiej Brytanii lub wyjcie Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, o czym Brytyjczycy mieliby zdecydowa w referendum, wydaje si wielu Polakom przebywajcym w Zjednoczonym Krlestwie bardzo odlega. Niemniej jednak nastroje spoeczne i debata polityczna na temat migracji, zwaszcza w wymiarze wypowiedzi premiera Davida Camerona, mog okaza si powanym wyzwaniem dla Polakw na Wyspach Brytyjskich. Gdyby sprawdzi si ktry z tych dwch scenariuszy odczenie si Szkocji od Wielkiej Brytanii lub wystpienie Wielkiej Brytanii ze struktur Unii Europejskiej nie bd oni ju mogli korzysta ze wszystkich praw, jakie im przysuguj w tym kraju jako obywatelom unijnym. Eksperci zajmujcy si sytuacj Polakw na emigracji i polscy dziaacze w Wielkiej Brytanii widz szerokie moliwoci wspdziaania midzy ju aktywnymi obywatelsko Polakami i tymi, ktrzy by moe dotd stronili od rnych form aktywnoci spoecznej i politycznej na emigracji.
Roch Dunin-Wsowicz
POLACY W BRYTYJSKIM SPOECZESTWIE OBYWATELSKIM ANALIZA FORMALNYCH STOWARZYSZE I ORGANIZACJI
Wprowadzeni e
Niniejszy rozdzia jest omwieniem wynikw projektu badawczego Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii w czci powiconej analizie partycypacji polskich obywateli w formalnych stowarzyszeniach i organizacjach, skupia si wic na tym, co mona socjologicznie nazwa podstaw nowoczesnej sfery publicznej (Habermas 1989). W opracowaniu opisano sposoby uczestnictwa Polakw w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim przez aktywno w formalnych legalnie ukonstytuowanych w wietle prawa brytyjskiego stowarzyszeniach i organizacjach. Gwnym celem badania byo przedstawienie rnorodnoci form obywatelskiego zaangaowania Polakw w Wielkiej Brytanii, motywacji do podjcia tej dziaalnoci, a take problemw i sukcesw, jakie si z ni wi. W poniszych rozwaaniach opartych na analizie wieloci form i motywacji do dziaania w sferze publicznej zdecydowano si odej od wskiego rozumienia poakcesyjnej migracji jako fenomenu uksztatowanego w wyniku czysto materialnych pobudek, wobec tego postrzeganego gwnie negatywnie. Wyniki badania pokazujc, w jaki sposb bdcy czci migracji aktorzy spoeczni definiuj siebie i swoj dziaalno w transnarodowej rzeczywistoci midzy Polsk a Wielk Brytani dowodz nieadekwatnoci nacjonalistycznej perspektywy (zarwno polskiej, jak i brytyjskiej), traktujcej migracj jako gr zero-jedynkow w kategoriach ekonomicznych i symbolicznych. Inaczej mwic, szczegowa analiza zaangaowania Polakw w formalne stowarzyszenia i organizacje, bdce elementem brytyjskiego spoeczestwa obywatelskiego, pokazuje wspczesne problemy i pozytywne wymiary migracji z perspektywy samych zainteresowanych.
Niniejszy rozdzia skada si z piciu czci. Na wstpie opisano metodologi narzdzia badawcze oraz form i przebieg badania wyjaniajc ograniczenia, jakie wynikaj z przyjcia powyszych zaoe. Nastpnie zaprezentowano gwne kategorie badanych podmiotw, w ramach ktrych dziaaj Polacy w formalnych stowarzyszeniach i organizacjach w Wielkiej Brytanii, konstruujc na potrzeby analizy typy idealne tych podmiotw. W dalszej czci rozwaa, posikujc si opisanymi kategoriami, skoncentrowano si na analizie motywacji respondentw i uwarunkowaniach ich dziaania, starajc si uchwyci wspczesne postrzeganie Wielkiej Brytanii i Polski oczami zaangaowanych spoecznie migrantw. Na zakoczenie przedstawiono zjawisko migracji w perspektywie europejskiej, uwzgldniajc nowe problemy i potrzeby, jakie s rezultatem poakcesyjnej migracji Polakw do Wielkiej Brytanii, a take walory tego fenomenu zarwno dla samych zainteresowanych, jak i dla spoecznoci (spoeczestw), w ktrych funkcjonuj.
Met odologia badania
Jak ju wspomniano, podstawowe pytanie badawcze dotyczy dowiadcze indywidualnych polskich obywateli, ktrzy mieszkaj obecnie w Zjednoczonym Krlestwie i dziaaj w sformalizowanych formach partycypacji, bdcych podstaw brytyjskiego spoeczestwa obywatelskiego w ujciu legalistycznym. Zbir rnorodnych dowiadcze jednostkowych umoliwia analiz i opis form zaangaowania w szerszej perspektywie. Oglne metodologiczne to badania polega na interpretacji procesu tworzenia znacze spoecznych (Spillman 2002), zgodnie z zaoeniem, e to sami aktorzy spoeczni tworz sieci znacze, w jakich funkcjonuj, sieci te s za podstaw ycia spoecznego. Interpretacja wypowiedzi respondentw w wymiarze wspczesnych im uwarunkowa spoecznych i politycznych jest gwnym narzdziem badawczym uytym do analizy sformalizowanej partycypacji obywatelskiej Polakw w Wielkiej Brytanii. Materia do niniejszej analizy zebrano metodami wynikajcymi z przyjtego paradygmatu
Polacy w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim... 81
jakociowego, powsta bowiem dziki pogbionym wywiadom i obserwacji uczestniczcej (Edles 2001). W cigu kilku tygodni na przeomie listopada i grudnia 2013 roku zrealizowano szesnacie wywiadw z respondentami zaangaowanymi w formalne stowarzyszenia i organizacje w Wielkiej Brytanii, celowo dobranymi spord aktywnych spoecznie przedstawicieli poakcesyjnej polskiej migracji. Pi dodatkowych wywiadw przeprowadzono z informatorami, czyli z osobami od duszego czasu obserwujcymi aktywno Polakw w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim. Respondenci pochodzili zarwno z duych, jak i z mniejszych orodkw miejskich, znajdujcych si odpowiednio wewntrz metropolitarnego Londynu, w poudniowej i pnocnej Anglii oraz w Szkocji i Walii (badanie nie objo Irlandii Pnocnej). Przekrojowy dobr respondentw pod wzgldem typu dziaalnoci (o czym bdzie jeszcze mowa) i ich lokalizacji mia za zadanie ukaza rnorodno dowiadcze w zaangaowaniu spoecznym, a take podobiestwa i rnice wynikajce z typu dziaalnoci i bezporednich warunkw lokalnych. Dobr informatorw odpowiada zrnicowaniu geograficznemu. Badanie objo ponadto osoby od lat zaangaowane spoecznie w dziaalno zwizan z migracj albo znajce fenomen polskich migracji (szczeglnie po 2004 roku) z perspektywy profesjonalnej lub badawczej. Przyjta konstrukcja badania miaa zapewni maksymaln rnorodno dowiadcze i spojrze na fenomen sformalizowanej partycypacji obywatelskiej przy stosunkowo nieduej liczbie respondentw (cznie dwadziecia jeden osb). Ilociowy aspekt badania jest jego podstawowym ograniczeniem, dlatego badanie nie mwi nic nowego o liczbie Polakw zaangaowanych spoecznie, przyblionej liczbie polskich stowarzysze i organizacji czy o procentowych szacunkach osb aktywnych spoecznie w relacji do caej populacji polskiej migracji w Wielkiej Brytanii. Jedyne szacunki ilociowe to te, ktre prezentuj postrzeganie fenomenu zaangaowania spoecznego Polakw przez samych respondentw, informuj zatem o tym, w jaki sposb aktorzy spoeczni postrzegaj tendencje ilociowe.
Reasumujc, powysze zaoenia metodologiczne pozwalaj si zdystansowa od schematycznego mylenia nie tylko o zaangaowaniu spoecznym Polakw w Wielkiej Brytanii, ale take o fenomenie migracji midzy Polsk a Zjednoczonym Krlestwem w ostatnim dziesicioleciu. Obiektem badawczym s formy sformalizowanej partycypacji obywatelskiej przedstawiane przez respondentw, czyli polskich obywateli podejmujcych tak dziaalno (i informatorw), nie za bliej nieokrelona, kilkusettysiczna polska populacja en masse. Niemniej jednak sposb postrzegania przez wybranych aktorw spoecznych swojej i cudzej dziaalno na polu spoecznym w kontekcie polskim i polskoci prezentuje dominujce sposoby zaangaowania obywatelskiego wrd poakcesyjnych polskich migrantw. Badanie odzwierciedla zatem przewaajce motywacje zaangaowania spoecznego Polakw w Wielkiej Brytanii i pokazuje wiat widziany oczami polskich migrantw aktywnych w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim, odcinajc si jednoczenie od swoistej reifikacji migracji dokonywanej czstokro z perspektywy demograficzno-politycznej.
Polacy w formalnych stowarzys z en iach i organizacjach w Wi elkiej Brytanii
Gwne kategorie badanych podmiotw
Na potrzeby niniejszej analizy naley wyznaczy dwa rodzaje wewntrznie zrnicowanych kategorii zaobserwowanych wrd formalnych inicjatyw podejmowanych przez Polakw w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim. Pierwsza zasadza si na dualizmie organizacji i stowarzysze. Mona je podzieli na: organizacje i stowarzyszenia etnicznie polskie (polskie kluby, szkoy, organizacje pomocowe), organizacje i stowarzyszenia nieetniczne (czysto spoeczne), o konkretnym polu dziaalnoci prowadzonej niezalenie od przynalenoci narodowej jej czonkw czy grupy docelowej, w ktre angauj si rwnie Polacy. Rozrnienie to, z jednej strony, informuje o tym, e tak zwana szeroko pojta polsko ma due znaczenie dla migrantw
dziaajcych w spoeczestwie obywatelskim, z drugiej za strony mwi, e dla wielu respondentw cel zaangaowania spoecznego (rwnociowy, charytatywny, kulturowy) jest waniejszy ni identyfikacja narodowa, ktra ustpuje take znaczeniem uwarunkowaniom lokalnym. Zidentyfikowanie spoecznego zaangaowania migrantw, jego zrnicowania pod wzgldem etnicznym, pozwala rwnie wyj poza metodologiczny nacjonalizm, zawajcy wiat spoeczny badanych migrantw do ich pierwotnej czy obecnej przynalenoci narodowej lub pierwotnego czy obecnego obywatelstwa (Glick-Schiller et al. 2006). Skupienie si jedynie na etnicznie polskich sformalizowanych organizacjach i stowarzyszeniach byoby wanie narzuceniem takiego nacjonalistycznego paradygmatu badawczego. Uniemoliwiby on jednak rozpoznanie nowych form aktywnoci spoecznej, w ktrych polsko niekoniecznie pojawia si w nazwie, wana jest za gwnie dla osobistej identyfikacji lub objawia si w perspektywie transnarodowej (o czym bdzie jeszcze mowa). Druga dwoisto jest rezultatem odwoania si do socjologicznej typologii organizacji i stowarzysze, ktra uwzgldnia cel, obszar i uwarunkowania ich dziaalnoci (Gliski, Palska 1997), odpowiada wic gwnie na pytanie o pobudki podjcia tej dziaalnoci i o jej odbiorcw. Przyjte zaoenie pozwala wyznaczy dwa typy organizacji i stowarzysze: pomocowo-spoecznikowskie, czyli dziaajce na rzecz praw grup obywateli, ich sytuacji materialnej lub przeciwko przemocy i dyskryminacji (dziaanie gwnie na rzecz innych), profesjonalno-elitarystyczne, ktrych zadaniem jest zewntrzna afirmacja grup zawodowych i (lub) klas spoecznych oraz ich wewntrza socjalizacja (dziaanie gwnie dla siebie). Przeprowadzone badanie wyranie pokazuje, e swoista wraliwo spoeczna respondentw decyduje o przynalenoci do organizacji pierwszego typu, z kolei dystynkcja klasowa1 jest gwnym (cho niewyartykuowanym) kryterium przynalenoci do
1 Zgodnie z koncepcj Pierrea Bourdieu (1984), chodzi tutaj o mechanizm rnicowania grup spoecznych nie tylko na podstawie posiadanego kapitau ekonomicznego (dochd, majtno), ale take na poziomie symbolicznym: rodzaj wyksztacenia, aspiracje zawodowe, sieci kontaktw (postrzeganych jako prestiowe), wsplne kody kulturowe wyniesione z domu i (lub) nabyte oraz umiejtno ich uywania, ktre staj si wyznacznikiem przynalenoci grupowej.
stowarzysze drugiego typu, mimo ich deklarowanej otwartoci na czonkostwo. Kategorie klasowe zatem zwizane z kapitaem ekonomicznym, spoecznym i kulturowym przewijaj si wyranie w analizie aktywnoci spoecznej migrantw. Powysze kategorie nie s sztywne ani zawsze w ten sam sposb wzajemnie skorelowane. Wstpne wnioski pozwalaj jednak wyrni trzy pary kategorii z obu powyszych grup wrd badanych stowarzysze i organizacji: etnicznie polskie o wymiarze spoecznikowskim, nieetniczne o wymiarze spoecznikowskim, etnicznie polskie o wymiarze profesjonalno-elitarystycznym. Wanie te trzy typy2 idealne s osi, wok ktrej jest budowana analiza w klasycznym ujciu socjologicznym (Weber et al. 1946). Narzdzie typu idealnego pozwala najdokadniej objani najczstsze rodzaje zaangaowania spoecznego polskich migrantw w zakresie zarwno osobistych motywacji respondentw, uwarunkowa prowadzenia przez nich dziaalnoci, ich sukcesw i trudnoci na polu dziaania spoecznego, jak i ich osobistego stosunku do Polski i Wielkiej Brytanii. Przyjcie takiego narzdzia analitycznego, przy zachowaniu rygoru badawczego, zakadajcego jednoczesne ukazanie przykadw wyjtkowych i ogranicze typologii, pozwala dokona rzetelnego opisu krajobrazu sformalizowanej partycypacji obywatelskiej Polakw w Wielkiej Brytanii z perspektywy migrantw przybyych na Wyspy Brytyjskie w cigu ostatniego dziesiciolecia.
Motywacje respondentw i uwarunkowania ich dziaania
Badanie miao posuy nie tylko ocenie typw organizacji, w jakich dziaaj migranci, ale take sprawdzeniu, z jakich pobudek i w jakim celu podejmuj okrelone dziaania. Na podstawie zebranego materiau mona wrd respondentw wyrni trzy podstawowe typy motywacji, wystpujce w rnych konfiguracjach:
2 Zdajc sobie spraw, e polscy migranci mog rwnie dziaa w nieetnicznie polskich typach organizacji ycia spoecznego o wymiarze profesjonalno-elitarystycznym, typ ten zosta pominity na tym etapie za wzgldu na oddalenie od pierwotnych ram projektu Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii i niewielk skal badania.
odpowied na obecne potrzeby respondentw (trudna sytuacja materialna, problemy prawne) lub ich otoczenia, afirmacja narodowociowa rozumiana jako dziedzictwo kulturowe i (lub) religijne, praktyczne zastosowanie dotychczasowego dowiadczenia w dziaaniu w spoeczestwie obywatelskim w Polsce, czyli wykorzystanie wysokiego kapitau kulturowego i spoecznego respondentw wyniesionego z domu albo nabytego w procesie edukacyjnym. Badanie wykazao, e dwa pierwsze rodzaje motywacji dochodz do gosu bezporednio po przyjedzie respondentw do Wielkiej Brytanii, z kolei trzeci rodzaj motywacji jest zazwyczaj kontynuacj dziaalnoci w kraju. Poniej analizujemy przedstawione rodzaje motywacji w odniesieniu do wyznaczonych wczeniej typw idealnych stowarzysze lub organizacji. Naley take doda, e badanie terenowe potwierdzio znaczenie wymiaru geograficznego, instytucjonalnego i klasowego zarwno dla formowania si motywacji respondentw do dziaania, jak i dla rodzaju ich pniejszej aktywnoci w formalnych stowarzyszeniach i organizacjach. Mona tutaj wyrni wyrane oddziaywanie: pewnego kosmopolityzmu ycia spoecznego obszaru metropolitalnego Londynu i hermetycznoci angielskiej prowincji oraz porwnywalnie wikszej otwartoci kulturowej Walii i Szkocji wobec polskich migrantw. Jak zaznaczaj wszyscy respondenci, wymiar instytucjonalny pastwa brytyjskiego jest ze wszech miar sprzyjajcy sformalizowanej aktywnoci spoecznej migrantw na Wyspach Brytyjskich. Niemniej jednak o typie motywacji i pniejszej formie zaangaowania w powanym stopniu przesdza wymiar klasowy. W wypadku klas nieuprzywilejowanych gwnym impulsem do zaangaowania spoecznego jest ch niesienia doranej pomocy. Potrzeba socjalizacji (wsplnotowoci) z innymi osobami w podobniej sytuacji yciowej i odwoanie si do aspektu etnicznego polskiego, ktry ma charakter afirmacji kulturowej, pojawia si zazwyczaj po pewnym czasie spdzonym na migracji. Dystynkcja klasowa w wypadku grup spoecznie aspirujcych jest oczywistym cho zawoalowanym wyznacznikiem przynalenoci danej grupy do stowarzyszenia
lub organizacji. Aspekt etniczny jest zazwyczaj traktowany jako warto dodana zwaszcza w warunkach dyskursu rnorodnoci kulturowej w Wielkiej Brytanii i jako czynnik socjalizujcy grup ze wzgldu na znajomo wsplnych kodw kulturowych. Czsto rwnie wystpuje postawa poczucie misji, wynikajca ze swoistego obowizku informowania Brytyjczykw o takich wartociach, jak presti pastwa i narodu.
Wzorce brytyjskie i polskie w dziaaniu spoecznym
Wikszo respondentw, niezalenie od kategorii zaangaowania, odnosi si przychylnie do takich polskich wzorcw spoecznych, jak tosamo kulturowa lub sformalizowana edukacja. Dua cz badanych zauwaa w stosunku do siebie chocia gwnie wobec innych e dowiadczenie polskiego ycia spoecznego i polska edukacja nie dostarczyy im rzeczywistych narzdzi zaangaowanej partycypacji spoecznej w przestrzeni brytyjskiej. Co interesujce, nawet w wypadku dziaalnoci nacechowanej stricte narodowo zahaczajcej o esencjonalizm etniczny respondenci wykazuj du otwarto na rnorodno kraju przyjmujcego, jakim jest Wielka Brytania, wskazujc jednoczenie jednorodno i niekiedy hermetyczno sfery publicznej w Polsce jako wad. W wypadku etnicznych i nieetnicznych spoecznych organizacji badani odnotowuj ponadto przychylno brytyjskiej otoczki instytucjonalnej nie tylko dla migrantw, ale take dla caego rodowiska oddolnych inicjatyw spoecznych. To wanie minimalny brytyjski legalizm i wszechobecna kultura spoecznego zaangaowania s przez przewaajc wikszo osb uczestniczcych w badaniu postrzegane jako katalizatory dziaania.
Typy idealne
Respondenci ze stowarzysze i z organizacji etnicznie polskich o wymiarze spoecznikowskim (pierwszy z wyrnionych typw idealnych) wymieniaj warunki obiektywne jako gwn motywacj do dziaania. Na przykad konieczno wyksztacenia
wasnych dzieci, tak aby pami o polskoci przetrwaa, skania badanych (ale wycznie kobiety) do podjcia inicjatyw edukacyjnych. W rezultacie osoby czsto bez formalnej edukacji pedagogicznej tworz szkoy sobotnie, w ktrych gwnie uczy si jzyka polskiego i historii (czasem religii). W ten sposb dziaalno na rzecz zaspokojenia potrzeb dnia codziennego (moliwo komunikacji po polsku z rodzicami lub z reszt rodziny w Polsce) jest powizana z afirmacj kulturow (rozbudzanie wiadomoci historyczno-narodowej). Pragnienie zachowania korzeni jest cile poczone z kwesti socjalizacji, co oznacza, e inicjatywy edukacyjne maj za zadanie nie tylko zapewni nauk dzieci migrantw, ale take da podstawy zaangaowania rodzicw przez stworzenie rodowiska rodzin, w ktrym i doroli, i dzieci mog nieformalnie kultywowa polsko. W takim wypadku uwarunkowania lokalne maj najwiksze znaczenie, poniewa szkoy polskie staraj si wcza do swojej dziaalnoci (cho z rnym skutkiem) rodzicw z danej dzielnicy lub danego miasta. Gwnie zreszt do lokalnego wymiaru zawa si dziaalno tych szk. Dziaalno organizacji typowo pomocowych (nadal w ramach pierwszego typu idealnego), czyli domw polskich lub polskich stowarzysze, jest skierowana bezporednio do migrantw w potrzebie. Organizacje te powstaj w odpowiedzi na warunki obiektywne (bied, wykluczenie, dyskryminacj), propagujc jednoczenie ch kultywowania polskoci, bdcej czsto celem rwnorzdnym celowi pomocowemu. Wedug sw przewodniczcego jednej z lokalnych polskich organizacji samopomocowych, odkrycie patriotyzmu jest wan czci ich dziaalnoci, poniewa Polska jest potrzebna, jest im [migrantom] potrzebna. Wypowiedzi respondentw wyranie pokazuj, e odwoywanie si do tradycji narodowych, obrzdowo pastwowa (szczeglnie obchody Dnia Niepodlegoci) i utosamiana z ni praktyka religijna (katolicka) zajmuj rwnie wane miejsce w ich dziaalnoci co cele przedsiwzi cile doczesnych. Aktywno pomocowa obejmuje zwykle szkolenia w najbardziej podstawowym zakresie z jzyka angielskiego dla wykluczonych klasowo Polakw lub prowadzenie biur porad dla osb z powanymi problemami prawnymi (w wymiarze praw pracowniczych). Osoby te zazwyczaj
nie s w stanie same sobie pomc, gwnie wanie ze wzgldu na barier jzykow3. Liczne organizacje prowadz take programy rozwijajce wiadomo praw i przywilejw migrantw w Zjednoczonym Krlestwie oraz szkolenia w zakresie aktywizacji zawodowej i biznesowej. Pomoc jest zatem motywowana gwnie uwarunkowaniami lokalnymi, o jej zorganizowaniu decyduje bowiem obecno skupisk migrantw na danym terenie (gwnie poza Londynem) i ich potrzeby. Z kolei afirmacja kulturowa staje si wartoci dodan dziaalnoci. Z czasem zyskuje ona podobne znaczenie co dziaania na rzecz zaspokojenia potrzeb doczesnych. Co interesujce, podobne poczenie dziaalnoci pomocowej i kulturalnej wystpuje w organizacjach kierowanych do polskich Romw tam rwnie aktywno spoecznikowska i afirmacja tosamoci przez kultur id w parze. Respondenci dziaajcy w stowarzyszeniach i organizacjach etnicznie polskich o wymiarze spoecznikowskim jako wan motywacj podkrelaj potrzeb integracji polskiej spoecznoci. Kwestia szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego (sztuka, literatura, historia i religia) jest przez nich traktowana jako wane spoiwo, dlatego dla wielu takich osb impuls do dziaania by rezultatem zauwaenia braku obecnoci polskiej kultury w sferze publicznej w Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji ch celebrowania wasnego dziedzictwa i prezentowania go innym mieszkacom Zjednoczonego Krlestwa bya waciw odpowiedzi na realne problemy Polakw problemy, ktrych nie mona sprowadza wycznie do kwestii ekonomicznych lub prawnych. Takie spoecznikowskie podejcie charakteryzuje gwnie tych respondentw, ktrzy dzi zaangaowani w inicjatywy samopomocowe, edukacyjne i kulturalne zaczynali swoj migracj od prostych prac usugowych (cz nadal czuje si niedowartociowana profesjonalnie). Jak sami twierdz, Polska zainspirowaa ich kulturowo, wobec tego zdecydowali si podj dziaalno w organizacjach etnicznie polskich, realizujc potrzeby samorealizacji i spenienia wbrew opinii o czysto zarobkowym wymiarze migracji. Notabe-
3 Bariery jzykowa i kulturowa stwarzaj du potrzeb organizowania dla migracji pomocy w zakresie zdrowia psychicznego i seksualnego oraz szeroko rozumianej pomocy pedagogicznej. Tego typu inicjatywy zaczynaj powstawa, wedug ich zaoycieli, jest to jednak kropla w morzu potrzeb.
ne, wielu takich aktywistw po kilku latach dziaalnoci ma teraz szans przeksztaci prac spoeczn w penowymiarow karier. Integracja polskiej spoecznoci przez kultur i prezentacja polskiej kultury innym (ch wpywania na rodowisko brytyjskie) to cele organizacji i stowarzysze etnicznie polskich o wymiarze spoecznikowskim ukierunkowanych na kultur. Chodzi tutaj o domy i centra kultury, stowarzyszenia festiwalowe i organizacje hybrydowe. Wymienione organizacje stawiaj sobie cel edukacyjny i kulturowy, w zwizku z tym prowadz lokaln dziaalno na rzecz podtrzymania znajomoci jzyka polskiego wrd dzieci migrantw i rozbudzenia w nich szerszej wiadomoci kulturowej w zwizku z Polsk. Badanie wykazao, e rne formy takiej dziaalnoci w ramach organizacji i stowarzysze etnicznie polskich o wymiarze spoecznikowskim s zawsze motywowane chci pomocy innym i afirmacj kulturow, maj ponadto na celu integracj przez socjalizacj poszczeglnych polskich spoecznoci. Warto odnotowa tutaj pewien paradoks: organizacje i stowarzyszenia etnicznie polskie o wymiarze spoecznikowskim dziaaj zwykle na zasadzie wolontariatu, mimo e wedug respondentw istnieje problem z mobilizacj migrantw do zaangaowania4. Kwestia jest gbsza i nie wie si wycznie z sytuacj, w ktrej gros Polakw tworzy grup migrantw ekonomicznych skupionych na zaspokojeniu codziennych potrzeb. Badani twierdz, e Polacy nie s nauczeni partycypacji spoecznej i jako spoeczestwo po prostu nie zauwaamy, e moemy mie wpyw na ycie spoeczne. Zdaniem aktywistw z organizacji i stowarzysze etnicznie polskich o wymiarze spoecznikowskim, kwesti decydujc o stosunkowo nikym zaangaowaniu migrantw jest brak w Polsce wzorcw partycypacji spoecznej. Badani ci uwaaj, e w polskim yciu spoecznym nie ma bodcw, ktre mogyby skania do aktywnoci poza domem i prac. W ich ocenie, rdem problemu jest polski system wychowawczy, oparty na wstydzie i rygorze (formalny i nieformalny). Przenoszony mimowolnie przez migrantw do praktyki spoecznej w Wielkiej Brytanii, utrudnia im odnalezienie si w tamtejszej rzeczywistoci. Dopiero problemy, ktre
4 Oglnie jest widoczna bierno wrd Polakw zaznacza jeden z respondentw.
stawiaj ich pod cian, pozwalaj zrozumie warto dziaalnoci spoecznej. Wtedy zazwyczaj nastpuje olnienie dotyczce atwoci partycypacji spoecznej w Wielkiej Brytanii w porwnaniu z tak dziaalnoci w Polsce. Innymi sowy, pocztkowa apatia i niech do obywatelskiego zaangaowania wyniesiona z Polski, skonfrontowana z realnymi problemami i przychylnoci instytucji lokalnych pastwa brytyjskiego, ulegaj istotnej modyfikacji. Respondenci wskazuj w tym zakresie dowiadczenia zarwno osobiste, jak i znanych im osb. Niemniej jednak dowodz, e taka przemiana w podejciu do partycypacji nie zdarza si kademu i jedynie szeroka edukacja w tej kwestii moe przynie rzeczywicie pozytywne rezultaty. W tym obszarze nie mona liczy take na pastwo brytyjskie, ktre cho przychylne samoorganizacji obywatelskiej nie jest i nie chce by jej bezporednim katalizatorem. Na przykad w wypadku koniecznoci przeprowadzenia konsultacji spoecznych lub odwoania si do reprezentacji w gremiach o charakterze etnicznym wadze brytyjskie polegaj zazwyczaj na opinii quasi-samozwaczych przedstawicieli migracji, na przykad polskiej. Jedynie wic oddolna samoorganizacja polskich obywateli w otwartym i pluralistycznym brytyjskim spoeczestwie obywatelskim moe si przyczyni do wikszego zaangaowania migrantw. Obok przedsiwzi etnicznie polskich i spoecznikowskich gros Polakw angauje si w inicjatywy obywatelskie o charakterze bardziej oglnym (ekologicznym, artystycznym, genderowym czy dotyczcym praw mniejszoci), czsto transnarodowym w niniejszych rozwaaniach okrelanych jako organizacje i stowarzyszenia nieetniczne o wymiarze spoecznikowskim (drugi z wyrnionych typw idealnych). Podejmuj si ich jednostki aktywne w yciu spoecznym, motywowane dziaaniem na rzecz celu lub grupy, prowadzc je w duym oderwaniu od spoecznoci polskich w Wielkiej Brytanii. Niemniej jednak to wanie ci respondenci wskazuj Polsk jako wany punkt odniesienia w yciu osobistym i zawodowym, oni rwnie s w najwikszym stopniu gotowi do dziaa transnarodowych tak w Polsce, jak i Wielkiej Brytanii w duszej perspektywie czasowej.
Jak ju wczeniej wspomniano, zainteresowanie badawcze Polakami aktywnymi na polu nieetnicznego spoeczestwa obywatelskiego w Wielkiej Brytanii wychodzi poza metodologiczny nacjonalizm, jaki cechuje wiele dotychczasowych opracowa dotyczcych migracji. Z tego nowego ujcia migracji wynika, e polscy migranci dziaajcy w stowarzyszeniach i organizacjach cho nie maj one nic wsplnego z Polsk i polskoci s rwnie wartociowym rdem informacji o spoecznym zaangaowaniu migracji, co migranci dziaajcy na polu cile etnicznym. Niniejsze badanie wykazao rwnie, e polscy migranci mieszkajcy w Wielkiej Brytanii i udzielajcy si w niepolskich formalnych stowarzyszeniach i organizacjach bardzo czsto maj w swojej dziaalnoci do czynienia z innymi polskimi migrantami. Ponadto ich zwizki z Polsk i polskoci formowane przez pryzmat ich obecnej dziaalnoci spoecznej s czsto afirmowane mniej dobitnie i doniole ni u aktywistw etnicznych, ale s silnie obecne. Co chyba jednak najwaniejsze, obecni aktywici w sferze publicznej s osobami, ktre w przewaajcej wikszoci byy mocno zaangaowane w spoeczestwo obywatelskie w Polsce, podtrzymuj obecnie najsilniejsze prywatne i profesjonalne zwizki z Polsk, niejednokrotnie podejmuj dziaalno o charakterze transnarodowym, czciej od innych migrantw widz swoj osobist i profesjonaln przyszo w zwizku z Polsk. Analiza dowiadcze respondentw z organizacji i stowarzysze nieetnicznych o wymiarze spoecznikowskim jest zatem zbudowana na wykazaniu rnic i podobiestw w stosunku do praktyki respondentw zaangaowanych w inicjatywy poprzedniego typu, w ktrych dochodzi do silnego akcentowania rnego rodzaju kategorii polskoci. Podstawow rnic eksponowan przez respondentw dziaajcych w organizacjach i stowarzyszeniach nieetnicznych o wymiarze spoecznikowskim jest rodzaj motywacji. W wypadku tego typu zaangaowania motywacje s cile powizane z konkretnym niekiedy wskim celem danej organizacji. Na przykad aktywistka stowarzyszenia o profilu feministycznym zwrcia uwag, e cho zawsze interesoway [j] prawa kobiet i sprawy wolnociowe, to jednak dopiero w Wielkiej Brytanii jej spoeczne zaangaowanie nabrao waciwego wymiaru. Z kolei respon-
dentka zaangaowana w dziaalno ekologiczn motywacj do dziaania wizaa ze swoim szczeglnym dowiadczeniem licealnym z Polski, a take z poczuciem odpowiedzialnoci za otaczajcy wiat. Jak jednak dodaa, jej aktywno w organizacji na rzecz rodowiska naturalnego nabraa cech sformalizowanych dopiero na uniwersytecie w Wielkiej Brytanii, eby z czasem przerodzi si w form czasowej aktywnoci zawodowej. Poza tym do systematycznego angaowania si w rne inicjatywy obywatelskie w Wielkiej Brytanii zachciy j szybko zauwaalne i wymierne rezultaty podejmowanych przez ni inicjatyw ekologicznych (i innych dziaa spoecznych). W podobnym tonie wypowiada si lokalny dziaacz rodowiska LGBT, ktry zrozumienia potrzeby swojego zaangaowania (wartoci dziaalnoci spoecznej samej w sobie) upatrywa w dowiadczeniach wyniesionych z polskich organizacji (Amnesty International Polska i dziaalno na rzecz wiadomoci w zakresie HIV/AIDS). W jego wypadku jednak osobista tosamo najsilniej warunkowaa cel zaangaowania, gdy bycie wiadomym czonkiem mniejszoci seksualnej w Polsce stanowio mocny impuls do dziaania. Jednoczenie ten obszar zainteresowa okaza si dla tego respondenta powan przeszkod. W miejscowoci, w ktrej mieszka, zaangaowanie na rzecz praw rodowiska LGBT nie mogo stanowi wstpu do rozwinicia dziaalnoci profesjonalnej. Z kolei w Wielkiej Brytanii byo wprost przeciwnie, dziaanie w organizacjach rwnociowych na poziomie lokalnym (gminnym) od wolontariatu po rne formy zatrudnienia okazao si bowiem drog do kariery badanego dziaacza. Dlatego dzi poczucie osobistej odpowiedzialnoci za lokaln spoeczno LGBT, wiadomo dokonanych i dokonujcych si zmian, stanowi sta motywacj jego dziaa. Refleksja respondenta zajmujcego si charytatywnie pomoc dla ofiar przestpstw i prac terapeutyczn ze sprawcami przemocy jest niemal identyczna ze spostrzeeniami osb zaangaowanych w ruch feministyczny, ekologiczny lub LGBT. Swoj podkrelan szczegln wraliwo na niesprawiedliwo badany ten wyksztaci w trakcie pracy jako kurator spoeczny dla nieletnich i podczas pracy w subach mundurowych w Polsce. Jednoczenie
by to okres silnego rozczarowania polskim systemem prewencyjnym i wychowawczym. Moliwo samorealizacji w dziaalnoci przeciw przemocy domowej i w pracy z jej sprawcami ich resocjalizacji dostrzeg dopiero w bardziej sprzyjajcych pod wzgldem instytucjonalnym i ekonomicznym warunkach brytyjskich. W wypadku dziaalnoci o charakterze mniejszociowym lub na rzecz praw grupowych jest widoczny skonkretyzowany charakter motywacji respondentw z organizacji i ze stowarzysze nieetnicznych o wymiarze spoecznikowskim. Polega on na deniu do poprawy warunkw bytowych lub praw danej grupy albo do osignicia szerszego celu spoecznego. Dla respondentw zaangaowanych w ten typ aktywnoci kluczowe s uwarunkowania lokalne, zwykle bowiem dziaaj oni w swoim miecie lub w swojej gminie. Brytyjskie spoeczestwo obywatelskie take im umoliwio rozwinicie skrzyde w dziedzinach postrzeganych w Polsce jako kontrowersyjne, trywializowane lub spychane na margines przestrzeni publicznej. Jednoczenie wanie ci respondenci podkrelaj, e ich zwizek z Polsk polega na staym zainteresowaniu bliskimi im sprawami w kraju. Oni rwnie najczciej, opierajc si na dowiadczeniu zdobytym w Wielkiej Brytanii, wyraaj ch stworzenia cho niekoniecznie osobicie i w duszej perspektywie czasowej podobnych mechanizmw zaangaowania spoecznego w Polsce. Swoje koncepcje cz ze sfer spoeczn, w ktr kiedy byli zaangaowani, jak i z caym zespoem spraw zwizanych z zagadnieniami rwnoci kobiet, ochrony rodowiska, praw osb nieheteroseksualnych i walki z przemoc domow. Podobnie jawi si analiza dowiadczenia respondentw zajmujcych si obron praw konkretnych grup zawodowych, ktrzy dziaaj najczciej w rnych zwizkach zawodowych powizanych bezporednio lub porednio z ich wyksztaceniem albo karier. Badany aktywista, zaangaowany zawodowo w sektorze kulturowym, zauwaa, e zawsze interesowa si sprawami spoecznymi. W Polsce jednak nie przyszoby mu do gowy, eby rozwin dziaalno zwizku zawodowego dla artystw, choby dlatego, e w kraju nie istniej organizacje dla freelancerw. W Wielkiej Brytanii zaangaowanie w zwizek zawodowy twrcw kultury pojawio si niemal automatycznie jako przejaw
potrzeby ochrony praw pracowniczych czonkw instytucji, w ktrej respondent pracowa. Zaangaowanie to przerodzio si w sta aktywno, cile zwizan z jego profesj, stanowic jednoczenie realizacj misji spoecznej roli artysty. Ponownie dowiadczenie wyniesione z Polski pozostaje dla badanego rdem inspiracji i obszarem dziaalnoci artystyczno-zawodowej. Na podobnej zasadzie dostrzegli potrzeb aktywnoci spoecznej tak zwani polscy union reps5 z rnych gazi gospodarki. Jak wynika z wypowiedzi informatora od lat zaangaowanego w dziaalno brytyjskiej centrali zwizkowej TUC (Trade Union Congress), niektrzy Polacy bardzo szybko odnaleli si w rzeczywistoci zwizkowej i zdoali si do wysoko wspi w hierarchii tej organizacji. Rozczarowujcy dla samych zwizkw by jednak brak masowego zaangaowania polskich pracownikw, szczeglnie w sektorze produkcyjnym. Sytuacj naley postrzega jako wyraz zych dowiadcze w polskich zwizkach, skutecznie odstraszajcych szersze masy pracownicze od partycypacji. Wedug przywoywanego informatora, do dugo zajo brytyjskim zwizkom zrozumienie fenomenu braku zainteresowania pracownikw z kraju Solidarnoci partycypacj w brytyjskich organizacjach pracowniczych. Troch inaczej naley widzie motywacj osb zaangaowanych w dziaalno zwizkw zawodowych z pobudek w duej mierze ideowych. Tutaj polskie wzorce syndykalistyczne s wymieniane jako silnie motywacyjne (o gbszym podou historycznym ni wspczesne), z kolei polska droga zwizkowa stanowi wan inspiracj dla aktywnoci w Wielkiej Brytanii. Obie ksztatuj wiar, e CO mona zmieni. Z drugiej jednak strony, brak kultury prawnej w Polsce i polityzacja zwizkw s wymieniane jako czynniki odstraszajce nawet dla osb gboko przekonanych o spoecznej wartoci ruchu zwizkowego. Co interesujce, w duszej perspektywie czasowej respondenci, ktrych zaangaowanie ma w pewnej mierze zabarwienie ideologicznie lewicowe czy to dotyczce zwizkw, czy te mniejszoci deklaruj ch nawizania bliszych relacji z Polsk, szczeglnie w ramach swojej dziaalnoci spoecznej. Oni take s najbardziej wiadomi
5 Angielski termin union representative (w skrcie: union rep, union steward albo shop steward), ktry oznacza dziaacza zwizkowego zatrudnionego w danym przedsibiorstwie.
negatywnego wpywu zych warunkw pracy lub dyskryminacji zarwno na spoecznoci, w ktrych dorastali, jak i na spoecznoci, w ktrych yj obecnie. To ywe poczucie potrzeby sprawiedliwoci spoecznej stale ich motywuje do zaangaowania si w perspektywie transnarodowej. Organizacje i stowarzyszenia etnicznie polskie o wymiarze profesjonalno-elitarystycznym (trzeci z wyrnionych typw idealnych) s przykadem dziaalnoci spoecznej prowadzonej gwnie do wewntrz, dziaaj bowiem przed wszystkim na rzecz niewielkiej liczby starannie dobranych czonkw, przy jednoczesnym eksponowaniu etnicznie rozumianej polskoci jako jednej z kategorii przynalenoci i rnicowania wzgldem wiata zewntrznego brytyjskiej sfery publicznej. Zainteresowanie tym typem stowarzysze i organizacji nawizuje do klasycznej perspektywy badawczej przyjmowanej wobec tej czci migracji, dla ktrej afirmacja etniczna jest podstawowym wyznacznikiem przynalenoci i dziaalnoci w yciu spoecznym migrantw. W badaniu skupiono si jednoczenie na sposobach instrumentalizacji przez te grupy migrantw symbolicznego znaczenia Polski i polskoci w dziaalnoci spoecznej. Gwn motywacj czonkw organizacji i stowarzysze etnicznie polskich o wymiarze profesjonalno-elitarystycznym jest ch dziaania na rzecz widocznoci Polakw w brytyjskiej sferze publicznej (porednio rwnie w polskiej). Kwestia tosamociowa jest tutaj kluczowa na poziomie symbolicznym, gdy integracja w ramach profesjonalnych klubw, stowarzysze i federacji stowarzysze dokonuje si cile pod ktem afirmowanej polskoci. Take cele statutowe wielu tych organizacji oscyluj wok takich kwestii, jak dbanie o dobre imi Polski i Polakw, rozwj zawodowy, integracja. Jedna z respondentek podkrela, e jej organizacja powstaa z potrzeby poznania ludzi podobnych sobie, absolwentw studiw wyszych, osb majcych odpowiedni status zawodowy, a jednoczenie chccych celebrowa polsko. Kryterium klasowe wyania si jako jedna z podstawowych motywacji socjalizacji z ludmi o podobnym kapitale spoecznym i ekonomicznym, niezalenie od poczuwania si do bycia Polk czy Polakiem. Dystynkcja klasowa jest take wyranym mechanizmem tworzenia takiej grupy.
Jak wskazuje jeden z badanych, spenienie w yciu zawodowym w Wielkiej Brytanii wywoao u niego potrzeb zrwnowaenia bycia w rodowisku brytyjskim i polskim, odnalezienia wartoci dodanej we wsplnotowoci na obczynie. Oznacza to, e po osigniciu relatywnego sukcesu zawodowego i stabilnoci nastpi powrt do korzeni, ktry jednoczenie umoliwia dalsze umacnianie wasnego statusu spoecznego przez budowanie sieci kontaktw i zalenoci midzy czonkami grupy. Organizacje i stowarzyszenia etnicznie polskie o wymiarze profesjonalno-elitarystycznym najbardziej opowiadaj wanie popularnemu ujciu funkcji i zada polskiego lobby za granic, przynajmniej w zakresie ich aspiracji. Brytyjskie uwarunkowania s take kluczowe, inicjatywy tego typu podkrelaj bowiem donioso swojej roli w tworzeniu pozytywnego wizerunku Polakw w Wielkiej Brytanii jako profesjonalistw czy naukowcw w opozycji do migracji z sektora usugowego i produkcyjnego, ktra stanowi jednak wikszo. Respondenci z tej grupy take zauwaaj, podobnie jak pozostali badani, e prawo brytyjskie zachca do aktywnoci pozazawodowej, z tego wic wynika ich motywacja do zaoenia wasnych inicjatyw na wzr innych lobby etnicznych. Co interesujce, te niewielkie, elitarne organizacje i stowarzyszenia podkrelaj swoje bardzo dobre relacje z polskimi palcwkami dyplomatycznymi, a nawet przedstawiaj si jako podmioty wypeniajce swoist misj z pogranicza dyplomacji. Wida zatem wyranie, e i sami badani z tej grupy, i polska ambasada czy polskie konsulaty widz te organizacje jako forpoczt walki o kapita symboliczny Polski i polskoci w Wielkiej Brytanii, mimo relatywnie wskiego zakresu ich dziaalnoci.
Brak rzeczywistego centrum a budowa sieci organizacji
Przeprowadzone badanie wyranie wskazuje, e trudno jest mwi o ustrukturyzowanej sieci polskich stowarzysze i organizacji tworzonych przez migrantw tak zwanej trzeciej fali. Nawet wrd jednoznacznie polskich inicjatyw, pomijajc przedsiwzicia nieetniczne, jest widoczna silna atomizacja, potgowana jeszcze przez uwarunkowania lokalne i co podkrelaj respondenci
niech lub apati struktur istniejcych przed 2004 rokiem, niegdy traktowanych jako reprezentatywne (Garapich 2009). Szczeglnie badani mieszkajcy poza Londynem odbieraj starsze centralne organizacje polonijne jako godne szacunku, ale mocno oddalone od ich codziennych spraw i potrzeb. Inni za mwi o ich cakowitej zbdnoci. Wedug jednego z respondentw, organizacje starszej Polonii ju si kocz, a ich dzieci nie uwaaj si za Polakw, a przecie bez pomocy modych [czonkw] si wykruszaj, tracc tym samym swoj warto spoeczn i zdolno do dziaania. Problem ma charakter gbszy, rdem niewydolnoci starszych organizacji bya za obawa o zawaszczenie ich terytorium przez nowo powstajce organizacje trzeciej fali migracji. W rezultacie starsi traktowali modych jak szaracz podkrela cytowany respondent. Niestety, w relacjach wikszoci badanych przykady niechci ze strony starszej Polonii i konfliktu z aktywnymi spoecznie czonkami nowej migracji wystpoway w minionej dekadzie do czsto. Jak podaje jeden z respondentw spoza Anglii, starsze organizacje, jak [stowarzyszenie kombatantw], zajmuj si same sob, nawet tu, w [nazwa miejscowoci], tworz je bowiem zamknite grupy o utartych rytuaach. Opisujc gboki konflikt o dostp do nieruchomoci bdcych wasnoci Kocioa katolickiego i wykorzystywanych na cele spoeczne, badany ten przypomina, e nieruchomo ta suya niegdy jedynie starej Polonii. Prba otwarcia nieruchomoci na nowych, modszych uytkownikw si nie powioda, poniewa starsze organizacje traktuj nowe jak stonk. Inna respondentka, tym razem z Anglii, ale spoza Londynu, odwouje si do podobnej sytuacji. Jej organizacja traktuje swoje czonkostwo w wikszej centrali polskich stowarzysze jedynie symbolicznie, poniewa w Londynie nikt nie jest zainteresowany adn wspprac, organizacje londyskie za zera biurokracja i pusta celebra. Nikt nie wie, po co oni istniej konkluduje przywoywana dziaaczka. W takich sytuacjach konflikty personale odgrywaj wan rol, niemniej jednak przynajmniej wedug badanych informatorw mieszkajcych od wielu dziesicioleci w Wielkiej Brytanii relacje midzy star Poloni a now migracj z 2004 roku byy nie tylko chodne. Istniejce struktury
polskie ostentacyjnie byy zamknite na nowe inicjatywy wychodzce poza utarte cieki, rwnie z powodu postrzeganego dysonansu klasowego. Przyczyn tej sytuacji s istotne rnice midzy starymi a nowymi organizacjami. Dotycz one przede wszystkim wizji i metod pracy. Pierwsze s elastyczne, drugie za s zastae podkrela informator od dziesicioleci zaangaowany spoecznie na rzecz polskich migrantw, ktry jako jeden z nielicznych pragn wsppracy i zaangaowania nowej migracji. Inna respondentka z tej samej stolicy kraju Zjednoczonego Krlestwa wyjania, e w jej mniemaniu starsza Polonia kultywuje tradycje narodowo-wyzwolecze i stara si podtrzyma wi z ojczyzn, ktrej ju dawno nie ma, z kolei nowsza Polonia jest skoncentrowana na sferze ekonomicznej codziennego bytu, a negocjowanie [jej] tosamoci odbywa si przez wspczesne kody kulturowe polskie i brytyjskie. Wanie t rnic podkrelaj najczciej badani respondenci i informatorzy. Mona j w zasadzie sprowadzi do rozbienoci praktyki ycia spoecznego: starsi migranci odtwarzaj Polsk w Wielkiej Brytanii, nowi migranci za to Polacy obywatele Unii Europejskiej mieszkajcy w Wielkiej Brytanii. Std by moe trudne jest zatarcie rnic midzy migracjami, na co liczya jedna z respondentek w ramach prowadzonej dziaalnoci. Mimo to zaangaowani migranci trzeciej fali chc wsppracowa z podobnymi inicjatywami w Wielkiej Brytanii. Gwna koncepcja polega na stworzeniu sieci organizacji, w ktrych dziaaj migranci (szczeglnie stowarzysze etnicznych o wymiarze spoecznikowskim). W tworzeniu takiej sieci oczekuj pomocy od polskich placwek dyplomatycznych, poniewa to one s postrzegane jako miejsca, w ktrych ewentualne punkty styczne midzy polskimi organizacjami powinny by dostrzeone i twrczo wykorzystane. Std take powinno pyn bezporednie merytoryczne niekoniecznie finansowe wsparcie dla stowarzysze i organizacji, ktre ju w duej mierze funkcjonuj. Gros respondentw podkrela pozytywn rol Szkoy Liderw Polonijnych w tworzeniu wizi midzy aktywnymi spoecznie migrantami. Inni wyraaj si negatywnie o samych oddziaach konsularnych. Jak si uwaa, traktuj one polskie organizacje pomocowe bardzo formalnie
i z dystansem. Respondenci ci, gwnie spoza Londynu, wymieniaj take brak skutecznej polityki informacyjnej placwek konsularnych Rzeczypospolitej Polskiej, zwracajc choby uwag na brak numeru informacji w konsulacie i otwartej cieki kontaktu z konsulem poza drog formaln. Naley jednoczenie mwi o sukcesach partycypacji polskiej migracji. Przykadem s rezultaty dziaalnoci organicznej sieci gwnie etnicznie polskich stowarzysze i organizacji o wymiarze spoecznikowskim, ktre zajmuj si produkcj kulturow. To ich dzieem s midzy innymi festiwale polskiej kultury lub polskiego filmu, ktre odbywaj si przy wsppracy lokalnych organizacji, pochodzcych czasem z odlegych od siebie orodkw miejskich. Respondenci zgaszaj due zapotrzebowanie na intensywne dziaania w obszarze kultury, rozumiane jako przejaw uznania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, ktre pozytywnie prezentuje migracj w brytyjskiej sferze publicznej, niezalenie od stale dyskutowanych kwestii ekonomicznych. Skupienie si badanych na kulturze wie si rwnie z dostrzeeniem jej funkcji spoecznej, postrzeganej jako paszczyzna uatwiajca integracj w spoeczestwie brytyjskim. Sprzyja zatem budowaniu kapitau spoecznego migracji w kraju przyjmujcym, ktrym jest Wielka Brytania, przy jednoczesnym utrzymaniu wizi transnarodowych z Polsk.
P roblemy i pot rzeby
Wnioski z bada terenowych oraz analiza typw idealnych stowarzysze i organizacji, w ktre angauj si Polacy w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim, pozwalaj dostrzec wiele nowych problemw i potrzeb w yciu spoecznym migrantw. Za najwaniejsze mona uzna oczywicie w zalenoci od lokalizacji i przynalenoci do danej klasy spoecznej rne przejawy dyskryminacji potgujce anomi spoeczn6 i ograniczony dostp
6 Goniej zaczyna si take mwi o tym, e takie aspekty ycia spoecznego, jak zdrowie psychiczne i seksualne polskiej migracji, wymagaj wikszych nakadw oraz wikszej atencji wadz brytyjskich i polskich. Na tym etapie bada nie mona powiedzie wicej o tym zjawisku, jedynie za ograniczy si do stwierdzenia, e pojawiaj si inicjatywy opowiadajce na te problemy wynikajce z barier kulturowych i jzykowych, przed ktrymi stoj migranci z problemami uznawanymi za wstydliwe. Jest to obszar wymagajcy odrbnego i dogbnego zbadania.
do kultury, zarwno dzieci migrantw, jak i dorosych, traccych kontakt z kulturow polskoci. Jak pokazay badania typw idealnych, dziaalno respondentw stanowi przede wszystkim odpowied na tak widziane problemy i potrzeby migracji po 2004 roku. Respondenci i informatorzy dostrzegaj dyskryminacj etniczn czci Polakw, szczeglnie zatrudnionych w sektorze produkcyjnym. Przejawia si ona zwaszcza w zych warunkach pracy oraz w ograniczonym dostpie do dbr i usug. Jedna z informatorek nazywa t sytuacj wprost dyskryminacj rasow (racial abuse), Polacy bowiem s postrzegani jako dobrzy pracownicy, dlatego zmusza si ich do cikiej pracy ponad siy. W podobny sposb niektrzy polscy pracownicy padaj ofiar tokenizmu i odgrnej kolektywizacji. Zjawisko to polega na nieformalnie wyraonym przez pracodawc daniu, e wskazane osoby bd reprezentowa innych Polakw w danym przedsibiorstwie. W ten sposb dochodzi do sytuacji, w ktrej reprezentanci ci s odpowiedzialni za zdrowie i warunki pracy caej rzeszy innych polskich migrantw w tym samym miejscu pracy. Widoczna instrumentalizacja, szczeglnie polskiej klasy robotniczej, jaka wystpuje na robotniczych, postindustrialnych obszarach Zjednoczonego Krlestwa, prowadzi do gettoizacji polskich spoecznoci, nabierania przez ich czonkw uprzedze rasowych i okazywania innym przejaww ksenofobii. Uwzgldniajc opisan wczeniej problematyczn relacj polskich pracownikw ze zwizkami zawodowymi, przedstawione kwestie dyskryminacji wymagaj dalszego i gbszego zbadania. Nauczanie jzyka polskiego i dostp do polskiej kultury dla migrantw okrela si mianem gwnych potrzeb duchowych Polakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii. W odczuciu respondentw, sfery te wymagaj natychmiastowego wsparcia ze strony wadz Rzeczypospolitej Polskiej. Badane osoby wskazuj, e dostpny repertuar kulturowy na pewno jest doceniany przez migracj, pokazuje bowiem Polsk. Niestety, s to inicjatywy zauwaane tylko przez nielicznych Polakw. Obecnie dziaalno polskich agend kulturalnych trafia jedynie do elity polskiej, czasem brytyjskiej, ktre nie musz by utwierdzane w przekonaniu o wartoci polskiej kultury. Zdobycie wikszej rwnie brytyj-
skiej publicznoci wymaga zmiany polityki lansowania kraju za granic. Niezbdne jest zatem odejcie od polityki propagowania marki i wdroenie rzeczywistej promocji kultury i artystw. Odbiorcami tej kultury na bardziej masowym poziomie powinni by i Brytyjczycy, i Polacy. Jak zaznacza jedna z informatorek, naley zmieni polityk kulturaln, aby skoczy z myleniem postkolonialnym i nie tylko promowa Polsk, ale take zapewni migrantom dostp do kultury polskiej na poziomie, unikajc wracajcego jak bumerang wtrnego analfabetyzmu. Trzeba tej migracji co zaoferowa stwierdza wprost cytowana respondentka. Pastwo polskie musi zatem wesprze instytucje kulturalne w Wielkiej Brytanii. Odbiorcami wsparcia nie powinny by jednak wadze centralne organizacji, ale oddolne inicjatywy zajmujce si edukacj i kultywowaniem polskiego dziedzictwa kulturowego. Jako dobry przykad takiej dziaalnoci naley potraktowa francusk ofert edukacyjn i kulturaln. Zdaniem badanych, wsparcie tych dziaa przyczynia si do budowy kapitau spoecznego Polakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii i podtrzymuje ich zwizki z krajem.
P odsumowani e
Badanie, ktre objo wybranych przedstawicieli poakcesyjnej polskiej migracji w Wielkiej Brytanii i ukazao rne formy dziaania w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim, potwierdza zasadno nowego postrzegania polskiej migracji. Wielo dowiadcze w zakresie zarwno typw dziaalnoci spoecznej Polakw, jak i bezporednich uwarunkowa geograficznych, klasowych czy kulturowych, w jakich funkcjonuj Polacy w organizacjach i stowarzyszeniach formalnych na terenie Wielkiej Brytanii dowodzi, e nie naley mwi o migracji jako o zjawisku staym i zuniformizowanym. Bdem jest rwnie jakakolwiek reifikacja migracji, a wic okrelanie jej jako koherentnej, stabilnej grupy, z ktr mona co zrobi, ktra co sdzi i ktr naley nakoni do powrotu. Niniejsze opracowanie jasno wskazuje, e poakcesyjna migracja to pynny i dynamiczny fenomen spoecz-
ny o wymiarze transnarodowym, ktry dzieje si midzy Polsk a Wielk Brytani. Aby uchwyci istot wspczesnej migracji, naley wyj poza ramy zero-jedynkowe, mwice o Polakach tam i ich ewentualnej przydatnoci dla tego, co jest tutaj (jeli tylko powrc). Omwione w tym rozdziale badanie wpisuje si w nowe rozumienie migracji, ukazujc wielo nowych form zaangaowania spoecznego tworzonego przez polskich migrantw w Wielkiej Brytanii. Kwesti dalszych bada byaby analiza praktyki migracyjnej z perspektywy samych zainteresowanych analiza, ktra najpierw zbada, jak wyglda rzeczywisto spoeczna, a dopiero pniej odniesie j do realiw politycznych.
Rek omendacje i wnioski
Wyniki badania zachcaj do zaprezentowania szerszej sugestii metodologicznej, postulujcej, aby oficjalne i medialne analizy partycypacji spoecznej Polakw w Zjednoczonym Krlestwie wyszy poza dominujcy dzi paradygmat emigracyjno-imigracyjny (zakadajcy stao przemieszczenia), ktry ma niewiele wsplnego z rzeczywistoci spoeczn migrantw, dotyczc gwnie kwestii o charakterze nacjonalistycznym. Jak to formuuj respondenci: W Polsce mwi si o migracji nieprzyjemnie, obraz jest zafaszowany i pejoratywny. Istnieje pilna potrzeba zauwaenia pynnoci migracji, pojawiajcych si w wyniku tej sytuacji nowego zestawu pozytyww i nowych problemw spoecznych, nieobecnych we wczeniejszych falach migracyjnych (perspektywa europejska). Niniejsze opracowanie wyszo wanie z takiej nowej perspektywy badawczej, jak za wynika z badania, rodzaje cznoci z krajem i gradacja ich natenia wykracza poza znane dotd formy i skal. Powszechne stao si analizowanie obecnej migracji przez pryzmat poprzednich fal migracyjnych, ktre rzeczywicie emigroway z Polski i imigroway do innego kraju, nabywajc tam prawo pobytu lub obywatelstwo. Dzi jednak jeli przyj perspektyw legalistyczn poakcesyjni migranci mieszkaj i pra-
cuj w Wielkiej Brytanii jako obywatele Unii Europejskiej7. Nie s wic imigrantami, tak jak obywatele z krajw trzecich. Nie mona zatem mwi, e kilkaset tysicy migrantw opucio Polsk, ale naley si przyjrze formom ich cznoci z krajem i specyficznemu postrzeganiu przez nich wiata spoecznego. Sami badani wskazuj odmienno fenomenu nowej imigracji, mwic o jej pynnoci i wieloci jej stanw porednich.
7 W tym wymiarze sytuacja polskich migrantw jest najciekawsza w Szkocji, gdzie dynamika polityczna na rzecz niepodlegoci nabiera tempa, a polscy migranci uprawnieni do gosowania w referendum pod koniec 2014 roku mog sta si grup przesdzajc o przyszym ksztacie pastwowoci brytyjskiej.
Paula Pustuka
POMIJANI MULTIUCZESTNICY? POLACY W INICJATYWACH NIEFORMALNYCH W WIELKIEJ BRYTANII
Wprowadzeni e
Projekt badawczy Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii stawia wane pytania o dziaalno spoeczn polskich migrantw poza krajem, wczenie za do tych rozwaa zagadnienia dziaa polskich migrantw w inicjatywach nieformalnych wydaje si szczeglnie innowacyjne. Wczeniejsze dociekania dotyczce uczestnictwa w spoeczestwie obywatelskim Polakw przebywajcych poza krajem skupiay si przede wszystkim na formalnych stowarzyszeniach i organizacjach, zwaszcza takich, w ktrych kluczem do zrozumienia dziaa by polonijny aspekt pracy na rzecz kultywowania czy krzewienia polskoci, podkrelajcy rol instytucji owiatowych w zakresie nauczania jzyka polskiego jako obcego, wachlarza dziaa Kocioa katolickiego kierowanych do emigrantw czy organizacji parasolowych (por.: Nowosielski 2012; Praszaowicz 2010; Pylat 2008; Garapich 2009; Sege Frelak, Grot [w niniejszym tomie]). Obok wymienionych organizacji niewtpliwie wanych inicjatywy nieformalne, o ktrych mowa w niniejszym rozdziale, zajmoway dotychczas znacznie mniej miejsca w analizach spoecznego uczestnictwa polskich migrantw na Wyspach Brytyjskich. Naley jednak podkreli, e cho zakres nieformalnych dziaa jest w duej mierze ograniczony maj one niszowy charakter i gwnie regionalny zasig to stanowi one komplementarne to dla organizacji formalnych i aktywnoci politycznej migrantw (szerzej por.: Garapich [w niniejszym tomie]; Dunin-Wsowicz [w niniejszym tomie]), jednoczenie za znaczenie partycypacji niezinstytucjonalizowanej, jak si wydaje, wzrasta. Warto tutaj wskaza szczeglnie dwie paszczyzny: potencja przeksztacenia inicjatyw w dziaania sformalizowane i bardziej widoczne w sferze publicznej,
obejmowanie coraz liczniejszej rzeszy dziaaczy, czego przykadem moe by Polish Bikers (forum motocyklistw z 5 tysicami zarejestrowanych uczestnikw i grup okoo 1,2 tysica osb aktywnie si udzielajcych) czy Polish Sabbath (nieformalne stowarzyszenie, ktrego kilkudziesiciu czonkw spotyka si regularnie, ale a 700 osb doczyo ju do grupy dyskusyjnej online). Wyrniajc cech bada omawianych w niniejszym opracowaniu, w pewnym sensie determinujc typ uwzgldnionych inicjatyw i liderw poza pytaniami o niezinstytucjonalizowan partycypacj byo odejcie od ujcia stricte etnicznego. Programowo zdjto zatem paradygmatyczne etniczne okulary (Glick-Schiller et al. 2006), kwestionujc powszechn opini, e kady polski migrant, ktry dziaa spoecznie, musi si odnajdywa w strukturach, organizacjach i grupach polskich czy polonijnych. Mimo e znaczenie elementu etnicznego dla budowania tosamoci niektrych grup jest bezsprzeczne, starano si jednak uwzgldni take inicjatywy brytyjskie, w ktrych operuj Polacy, niekoniecznie opierajc swoj partycypacj na byciu migrantem. Takie rozszerzenie perspektywy jest, jak si zdaje, kluczowe zwaszcza w wypadku inicjatyw nieformalnych (o czym bdzie jeszcze mowa).
Met odologia badania
Materia empiryczny stanowicy podstaw dalszych rozwaa zosta zgromadzony technik jakociowych wywiadw pogbionych, ktre przeprowadzono z aktywistami reprezentantami polskiej spoecznoci migrantw na Wyspach Brytyjskich. Dobr respondentw w badaniu mia charakter celowy, priorytetem byo za przekrojowe uchwycenie jak najszerszego zakresu rnych dziaa. Jakociowe badania na niewielkiej prbie w tym wypadku pitnastu osb nie mog by reprezentatywne, zalety metodologiczne naley odnajdywa w bogactwie i rnorodnoci zebranych narracji, ktre mog posuy do stawiania kolejnych pyta i hipotez badawczych (Wengraf 2001; por. Glick-Schiller 2009). W grupie badawczej znaleli si zarwno informatorzy, jak i respondenci, przy czym linie podziau midzy przedstawicielami obu
Pomijani multiuczestnicy? Polacy w inicjatywach nieformalnych... 107
typw badanych czsto si zacieray. Za informatorw oglnych, zgodnie z wytycznymi metodologicznymi, uznano osoby, ktre dysponoway szerok wiedz eksperck oraz licznymi i rnorodnymi dowiadczeniami dziaania w rozmaitych organizacjach spoecznych, wsppracy z nimi czy analizy aktywnoci w celach zarwno naukowych, jak i publicystycznych czy ksztatowania polityk. S oni zatem obserwatorami Polakw w rnych uwarunkowaniach, a cho ich trajektorie migracyjne s odmienne (od osb urodzonych na Wyspach Brytyjskich po osoby przybye jako studenci czy nawet poakcesyjnych migrantw) i zaprowadziy ich do rnych lokalizacji geograficznych (na przykad Londyn, Belfast, przedmiecia Leicester), to cechuje ich perspektywa dugofalowa kilku, a czsto nawet kilkunastu lat dziaalnoci obywatelskiej oraz ich wielopaszczyznowo, dotyczca poziomw aktywnoci politycznych i stowarzyszeniowych, oddolnych i nieformalnych. Poniewa informatorzy oglni stanowili niewielk liczebnie grup (n = 5), ich wypowiedzi su przede wszystkim jako komentarze i refleksyjne dookrelenia ustale badawczych. Gwnymi aktorami spoecznymi, ktrym starano si odda gos w niniejszym opracowaniu (por.: De Souza 2006; Triandafyllidou 2006), s migranci dziaajcy w inicjatywach nieformalnych. Jest tutaj mowa zarwno o niezinstytucjonalizowanej partycypacji obywatelskiej w tradycyjnym sensie, jak i o nowych formach zaangaowania oddolnego. Skoro jak wiadomo samemu pojciu partycypacja towarzyszy brak precyzji, a granice obszaru zjawisk czonych z partycypacj zdaj si pynne i nieostre (Olech 2011, s. 5), tym bardziej nie ma wrd badaczy zgody co do tego, jak naley definiowa spoeczn partycypacj nieformaln. W omawianym badaniu przyjto definicj szerok, w ktrej status nieformalny grupy oznacza podejmowanie dziaa, w jakie jednostki wczaj si prywatnie, nie za korzystajc z istniejcych struktur formalnych, organizacyjnych czy prawnych (por. Olech, Kamierczak 2011, s. 110111). To wanie brak powyszych struktur oraz indywidualne sprawstwo i dynamiczne tworzenie przestrzeni aktywnoci przez rwnorzdnych czonkw zostay tutaj uznane za kryteria nieformalnoci. Mona to zilustrowa przykadami grup samopomocowych, hobbystycznych (Bristolska Bra Fotograficzna, forum
Polish Bikers) czy ich podtypu grup podrniczych (GoGlobe, PodrujPoUK, Towarzysz Podry Poszukiwany). Podejmujc aktywno w ramach danej grupy, uczestnicy nie mieli bowiem obowizku formalnej rejestracji, pniej jednak cho cz dziaa grup proponowali i wdraali liderzy (na przykad przez organizacj warsztatw szkoleniowych czy imprez masowych) oddolne inicjatywy czonkw byy bardzo podane i czsto odbyway si niezalenie, gdy na poziomie regionalnym pewna cz grupy wczaa si w akcj charytatywn czy organizowaa wyjazd. Naley doda, e interesujce nas przejawy obywatelskiego uczestnictwa niesformalizowanego obejmoway zarwno dziaania, ktre nazwalibymy tradycyjnymi w sensie typu czy czstotliwoci spotka, jak i nowoczesne formy dziaania w przestrzeni wirtualnej (o czym bdzie jeszcze mowa). Oczywicie napotkano take formy hybrydalne partycypacji, w ktrych cz uczestnikw dziaaa formalnie, cz za wczaa si na zasadach nieinstytucjonalnych okazjonalnie uczestniczc w spotkaniach lub ograniczajc swoj aktywno do przestrzeni wirtualnej. Jak pokazuje przykad Polish Anglers, dziaalnoci w stowarzyszeniu towarzyszy nieformalne uczestnictwo wikszej grupy osb online i sporadyczne kontakty podczas wikszych wydarze zwizanych z wdkowaniem. Podsumowujc, zaoono, e badaniem naley obj grupy hobbystyczne, samopomocowe i tematyczne (majce zarwno rytm spotka, jak i formacje okazjonalne czy internetowe), ale trzeba take uwzgldni aktywizacj w formie prowadzenia blogw lub portali przeznaczonych dla Polakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii. Jest wane, e do przejrzyste kryterium okrelonego czasu zaangaowania danego respondenta nie znajduje zastosowania w badaniu dziaa w przestrzeni publicznej happeningw, festiwali, festynw, koncertw czy wystaw, w wypadku bowiem wydarze artystycznych i lokalnych nie zawsze mamy do czynienia z cyklicznoci (swoistym standardem staj si wanie one-off events spontaniczne dziaania jednorazowe, ktre stanowi odpowied na specyficzne zdarzenie, miejsce, problem lub promocj kulturaln) oraz niezmiennoci liderw. Starano si jednak w stopniu, w jakim byo to moliwe wczy do badania tak grup respondentw, eby z powodzeniem odda opisany wyej
krajobraz dziaa, ktre (nie ujmujc niczego wanym organizacjom centralnym i ich przedstawicielstwom, na przykad szkoom sobotnim Polskiej Macierzy Szkolnej czy parafiom), pozostaway do tej pory waciwie niezbadanym terytorium aktywnoci Polakw na Wyspach Brytyjskich. Ostatecznie grupa respondentw i informatorw obja przede wszystkim osoby mode (w wieku od dwudziestu do czterdziestu piciu lat), z wyksztaceniem rednim lub wyszym, ktre s aktywne w rnych inicjatywach co najmniej kilka lat, mieszkaj za midzy innymi w Londynie, Belfacie, Leicester, Bristolu oraz w mniejszych miastach i na ich przedmieciach, oddajc w duym stopniu struktur grupy polskiej wynikajcej z analiz danych ilociowych. Ju na tym etapie naley rwnie zaznaczy przenikanie si kategorii dziaa zarwno w obrbie inicjatyw, ktre mog funkcjonowa midzy rnymi wymiarami opisanych wyej nieformalnoci, jak i przy przeledzeniu biografii poszczeglnych dziaaczy, ktre bardziej precyzyjnie bd rozrysowane poniej. Grupa dziaaczy jest bardzo mocno zrnicowana pod wzgldem statusu zawodowego i przynalenoci klasowej. Cho znajdziemy przykady czonkw elit, to wielu animatorw i liderw dziaa nieformalnych pracuje w Wielkiej Brytanii poniej swoich kwalifikacji i szuka moliwoci awansu, czym odrniaj si od informatorw zwykle dobrze zintegrowanych z lokalnym rodowiskiem zawodowym, zajmujcych stosunkowo wysokie stanowiska. Niezalenie od statusu, respondenci w przewaajcej wikszoci nie planuj powrotu do Polski. Osie podziaw regionalnych w obrbie Zjednoczonego Krlestwa i rosnca wewntrzna heterogeniczno polskich migrantw, zwaszcza w zakresie klasy spoecznej i stylu ycia, stanowi zatem pewne to rozwaa o konkretnych ciekach dziaaczy i tworzonych przez nich inicjatywach nieformalnych, znajdujcych potwierdzenie take w wypowiedziach informatorw. Stosunkowo niewielka grupa badanych oraz rozmieszczenie akcentw na mocy podziau na kategorie respondentw i informatorw zawa potencja analityczny do osb szczeglnie si wyrniajcych, liderw grup i inicjatyw, jednoczenie jednak pozwala czsto na obserwacj dynamiki tak midzy facylitatorem, animatorem czy przywdc danego ruchu a szeregowymi uczestnikami lub wolon-
tariuszami, jak i porwnanie ich perspektywy uczestnika z opiniami czy obserwacjami informatorw. Jednym sowem, wybrane osoby to przede wszystkim tak zwani multiuczestnicy, propagatorzy i dziaacze operujcy na wielu paszczyznach, ktrzy odnaleli si i w strukturach spoeczestwa przyjmujcego, i w centrum dziaa zogniskowanych etnicznie.
Dzi aacze, inicjatywy i powizan ia analiza i omwienie z ebranego materiau
W poniszych rozwaaniach zdecydowano si zastosowa klucz interpretacyjno-porzdkujcy, ktry pozwala omawia dane od poziomu indywidualnego dziaacza osobistych motywacji i planw zwizanych z partycypacj, przez poziom mezo, na ktrym gwny przedmiot analiz stanowi dziaania wewntrzorganizacyjne i uoglniony profil dziaacza (uczestnika), a do kwestii zbliajcych si do poziomu makro, cho mniej w sensie empirycznym, bardziej za przez odniesienie wynikw do szerszych uwarunkowa spoecznych, w jakich relacyjnie sytuuje si nieformalne inicjatywy wzgldem innych form dziaalnoci, a take instytucji i wadz pastw narodowych przyjmujcego i wysyajcego.
Midzy trudnociami osobistymi a samorealizacj z przytupem droga dziaaczy do zaangaowania si i plany na przyszo
Jak mona wywnioskowa ze wstpnej charakterystyki dziaaczy, nie ma jednej drogi prowadzcej do stworzenia nowej inicjatywy czy wczenia si w istniejce dziaania grup nieformalnych. Gwne rozrnienie dotyczy rda motywacji do zaangaowania si w niesformalizowane formy partycypacji i nakrela dwie kategorie podmiotw. Pierwsza grupa obejmuje dziaaczy inicjatyw zogniskowanych na konkretnych zainteresowaniach czy hobby zwizanych ze spdzaniem czasu wolnego na ulubionym zajciu, takim jak jazda na motocyklu, fotografia, wdkowanie, muzyka. Drugi typ motywacji jest zwizany ze specyficznym pooeniem spoecznym danego migranta lub danej migrantki, ktre predysponuje tak osob do podejmowania
szczeglnych dziaa w odpowiedzi na zaistnia sytuacj yciow. Mona tutaj wskaza takie okolicznoci, jak wychowywanie na emigracji dzieci, ktrym chce si przekaza wiedz o Polsce i (lub) wzmocni ich kompetencje lingwistyczne w ojczystym jzyku rodzicw, walka z naogiem czy chorob (swoj lub bliskiej osoby), praca zawodowa w sektorze zatrudnienia z ugruntowan pozycj zwizkw zawodowych, szczeglne warunki zwizane z sytuacj materialn, groce marginalizacj czy wykluczeniem, a take dowiadczenia dyskryminacji na tle etnicznym. Niejednolita cieka przekada si na rny poziom przedemigracyjnego zaangaowania w Polsce na obecne dziaania: mniej wicej poowa osb, z ktrymi przeprowadzono wywiady, naleaa do grup nieformalnych i organizacji czonkowskich jeszcze w Polsce, podczas gdy pozostali zaczli aktywnie dziaa ju w Wielkiej Brytanii, zwykle kilka lat po przyjedzie ni zaraz po przybyciu. Czsto podkrelano, e to wanie ycie w Wielkiej Brytanii umoliwio dziaanie spoeczne ze wzgldu na nowo wytworzone lub uzyskane bezpieczestwo materialne i socjalne. Szczeglnie dla niektrych dziaaczy grup hobbystycznych koszty zwizane z zakupem sprztu byy zaporowe, gdy mieszkali jeszcze w Polsce, cho byli i tacy, ktrzy dopiero po przyjedzie znajdowali ujcie dla swojej artystycznej kreatywnoci albo odwag do osigania celw sportowych czy speniania marze. Najczciej kombinacja czynnikw ekonomicznych, zawodowych i indywidualnych sprawiaa, e niektre osoby staway si liderami rnych grup. Partycypacji obywatelskiej (w ogle) niewtpliwie sprzyjaj brytyjskie warunki rwnowagi midzy prac zarobkow a yciem pozazawodowym, co oddaj sowa jednego z dziaaczy: [Tu] si yje znacznie spokojniej. Nawet jak masz najnisz krajow, tu jest atwiej [...] masz wolny czas i co z tym wolnym czasem powinna zrobi. [informator oglny, Bristol] Zasugerowany na wstpie brak moliwoci ostrego rozrnienia na bloki dziaaczy (formalnych, nieformalnych, politycznych) by szczeglnie widoczny wrd respondentw wybranych do reprezentowania w badaniach inicjatyw i dziaa niezinstytucjona-
lizowanych. Spjrzmy na dwie egzemplifikacje partycypacji spoecznej na wielu polach: Przykad 1. Respondentka naley do formalnego stowarzyszenia profesjonalistw o charakterze midzynarodowym, a jednoczenie prowadzi trzy wasne grupy nieformalne hobbystyczne organicznie rozwijajce si wirtualnie i na zasadzie spotka (aktywnoci). Dodatkowo aktywnie dziaa w grupie zwizanej z innym jeszcze zainteresowaniem w jednym z angielskich miast oraz cyklicznie organizuje festiwal muzyczny. Organizuje take wydarzenia kulturalne, w ramach ktrych wsppracuje z organizacj polonijn (starej emigracji). W 2014 roku planuje zaoenie i rozwj kolejnej grupy nieformalnej. Przykad 2. Respondent jest zatrudniony w zawodzie czcym si z jego zainteresowaniem. Stworzy pocztkowo nieformalny, teraz ju sformalizowany klub hobbystyczny, ktry organizuje spotkania i zawody w danej dyscyplinie dla zarejestrowanych czonkw, ale jest take dostpny online w charakterze mniej sformalizowanym dla wszystkich. Dodatkowo respondent aktywnie wcza si w dziaania polityczne i lobbingowe. W zalenoci od danej formy partycypacji, dziaania maj charakter transnarodowy, lokalny lub ogniskuj si na brytyjskiej stolicy. Nasuwa si oczywiste pytanie o klasyfikacj takich dziaaczy, cho bowiem, z jednej strony, mona by jako priorytetowe czy prymarne potraktowa by moe te aktywnoci, ktre maj wydwik polityczny lub s ulokowane w ramach instytucjonalnych, to jednak, z drugiej strony, opinie badanych czsto miay zupenie kontrastowy charakter. Mwiono na przykad o najmniejszej nieformalnej inicjatywie jako inspiracji do podjcia innych inicjatyw, pozwolia ona bowiem zbudowa kapita spoeczny potrzebny do dalszych dziaa, pozostaje wic respondentom najblisza. W tabeli 1 zaproponowano umown typologi dziaa, szczegowo kategoryzujc nieformalne przedsiwzicia, ale z uwzgldnieniem innego typu aktywnoci, i wskazano liczb osb w pitnastoosobowej grupie respondentw, ktre mieszkajc ju na Wyspach Brytyjskich, angaoway si w dziaania danego typu teraz lub w przeszoci.
Grupa nieformalna hobbystyczna Grupa nieformalna samopomocowa Aktywno internetowa (blog, grupa, lista, forum publicystyka) Aktywno polityczna Aktywno zwizana z tradycyjnymi strukturami polonijnymi (parafialna, owiatowa) Aktywno w brytyjskich organizacjach (formalnych lub nieformalnych) Aktywno w nowych formalnych organizacjach polskich lub polonijnych (na przykad profesjonalnych) Organizacja one-off events i (lub) wydarze cyklicznych
10 5 9 3 5 5 6 9
Tabela 1. Multiuczestnictwo
Wyliczenie precyzuje liczb respondentw (w obrbie pitnastoosobowej grupy badanych), ktra bya (obecnie lub w przeszoci) zwizana z poszczeglnymi formami partycypacji spoecznej i politycznej Polakw ju w warunkach poemigracyjnych w Wielkiej Brytanii. Kategorie w tabeli okrelono szczegowo w obszarze partycypacji nieformalnej (na podstawie dyspozycji metodologicznych), uzupeniajc je o formy partycypacji znane z bada wczeniejszych i ujte w pozostaych czciach omawianego badania Instytutu Spraw Publicznych (szerzej por.: Garapich [w niniejszym tomie]; Dunin-Wsowicz [w niniejszym tomie]).
Ju na etapie bada eksploracyjnych dane empiryczne ilustruj swoisty fenomen multiuczestnictwa wielopaszczyznowych, rnorodnych i licznych dziaa. Wikszo respondentw nie ogranicza si bowiem do jednej formy spoecznego uczestnictwa, z kolei dziaanie nawet w jednym obszarze czsto obejmuje rnego typu aktywnoci, w ktrych nieformalno przeplata si z dziaalnoci w stowarzyszeniach formalnych oraz animacj cyklicznych i spontanicznie organizowanych wydarze. Kluczowe i niespodziewanie popularne wydaj si trzy obszary: zainteresowania, aktywno online, organizacja wydarze cyklicznych i jednorazowych. Zwaszcza dwa ostatnie obszary zasuguj na uwag, gdy bardzo rzadko byy eksponowane w dotychczasowych badaniach. Cho biego polskich migrantw poakcesyjnych w uywaniu nowych technologii komunikacyjnych bya dostrzeona (por. na przykad Bielewska 2014 [w druku]), to funkcj wirtualnej obecnoci zauwaano przede wszystkim w negocjowaniu relacji rodzinnych z osobami pozostaymi w kraju. Wszelkiego rodzaju aktywnoci online (fora, portale, strony i podstrony internetowe, otwarte i zamknite grupy tematyczne, regionalne, pomocowe) zajmuj wane miejsce w dziaalnoci migrantw. Dodatkowo relacje midzy wiatem wirtualnym a relacjami w rzeczywistych przestrzeniach publicznych take s niejednorodne, aktywno online moe bowiem stanowi
gwn cz dziaa grupy lub tylko jeden element dziaalnoci, w ktrym jednak zakres dziaa i liczba czonkw mog by odpowiednio wiksze, a take by impulsem do spotka i dziaa poza sieci. Naley pamita, e spoecznoci internetowe coraz czciej w badaniach okazuj si wanymi przestrzeniami wzmacniania spoecznego kapitau, majc zalet geograficznej i czasowej dostpnoci dla duych grup osb (por. Peisert, Stachura 2011, s. 4560). O ile propagowanie sieciowego uczestnictwa nie moe by jedyn rekomendacj, o tyle znaczenie Internetu jako kanau komunikacyjnego i przestrzeni wymiany dowiadcze, przekadajcej si w dobie indywidualizacji na nowe wzory spoecznych zachowa i wsplnotowoci (Olco-Kubicka 2009), powinno by uwzgldnione. Skupiajc si na rwnie licznych grupach hobbystycznych, zauwaymy, e cho mwimy o do podobnej motywacji zainteresowaniu tematem, to odkrywamy, e sposoby dziaania grup s wysoce heterogeniczne i trudne do zdefiniowania (o czym bdzie jeszcze mowa). Warto ponadto zaznaczy, e wielopaszczyznowo uczestnictwa nie wystpowaa jedynie przekrojowo na osi wyej wymienionych typw dziaa ale obejmowaa rwnie dziaania w wicej ni jednej grupie (organizacji) danego typu, czego przykadem s respondenci bdcy rodzicami, nieformalnie zaangaowani w dziaania przedszkola, grupy zabawowej, szkoy (sobotniej, polonijnej, suplementarnej lub lokalnej), a take grup religijnych czy zwizanych z zainteresowaniami. Podobny charakter miaa czsto aktywno internetowa, w ktrej wypadku zaoenie grupy nieformalnej cieszcej si duym zainteresowaniem i znaczn liczb czonkw inicjujcych oddolne wewntrzgrupowe przedsiwzicia pozawirtualne czsto inspirowaa oryginalnych zaoycieli do propagowania kolejnych przedsiwzi. Niejednokrotnie przestrzenie aktywnoci si przenikaj, co dobrze ilustruj pragmatyczne relacje midzy grupami fotografw i podrnikw organizujcych wsplne wyjazdy dla jednych zorientowane na zwiedzanie nowych miejsc, dla drugich stanowice okazj do robienia zdj w terenie. Szczeglnie wane staj si inicjatywy typu one-off, ktre, z jednej strony, trudno analitycznie opisa, z drugiej
jednak strony s niezwykle liczne. Problem ten zarysowa jeden z respondentw, opisujc krajobraz nieformalnych aktywnoci: To s takie inicjatywy, ktre nie widz szerszego wiata [...], dziesitki inicjatyw takich maych, ktre si dziej, one gdzie tam si rodz nikt o nich nie pisze, bo nie przesyaj materiaw, dbaj o lokalny [wydwik], a po drugie, brak jest wsparcia z ambasady. [...] wystarczyoby troch chci [...]. To s jakie brednie, e oni co promuj. [informator oglny, Bristol] Do problemu wsparcia jeszcze wrcimy, ju teraz warto jednak ustali, czy to nieformalno predysponuje do multiuczestnictwa wanie dlatego, e aktywizacja w tym obszarze nie jest widziana przez respondentw jako rwnorzdna wobec dziaa sformalizowanych. Postrzegany brak spoecznego wpywu by moe jest kompensowany przez coraz szerszy zakres dziaa w poziomie w wielu grupach, w odpowiedzi na postrzegan niemono rozbudowywania i wzmacniania nieformalnych inicjatyw poza pewien poziom. Dochodzimy tutaj do paradoksu, ktry zasygnalizowano ju w tytule omawianego projektu badawczego zaobserwowano ogrom dziaa i siln grup kompetentnych, charyzmatycznych liderw, zwykle wyonionych ju na gruncie oddolnych, niezinstytucjonalizowanych dziaa, ktrzy jednak (wraz ze swoimi inicjatywami) pozostaj niewidoczni jako potencjalni partnerzy dziaa w ramach polityk diaspory i szerszych procesw instytucjonalnych. Co interesujce, znaczna cz respondentw, tak stricte dziaaczy, jak i informatorw (obserwatorw), postrzegaa partycypacj obywatelsk jako potencjaln (lub ju zrealizowan) ciek kariery. W grupach samopomocowych i zwizanych z faz cyklu ycia osoby, ktre rozpoczynay dziaalno od uzyskania wsparcia, czsto z czasem zostaway staymi liderami. Przykadem jest animatorka jednej z polskich grup zabawowych, ktra pocztkowo wczya si w t inicjatyw, poniewa jej crka chodzia do pobliskiej szkoy sobotniej, ona za miaa akurat troch czasu. Najpierw mylaa o swoim zaangaowaniu instrumentalnie w wymiarze zdobycia lokalnych referencji, po latach jednak nadal zajmuje si
przygotowaniem i prowadzeniem zaj, wykazujc olbrzymi wewntrzn motywacj i ch do pracy zawodowej w tym samym charakterze. Podobn pasj znajdziemy rwnie wrd dziaaczy grup hobbystycznych, w ktrych wprost stwierdzano, e profesjonalizacja dziaalnoci spoecznej jest podana: Ja naprawd chciabym si bardziej udziela, ale finansowo, musz pracowa, jakbym kiedy by w stanie od strony finansowej, ebym tym mg zarobi na ycie, to w kadej chwili wolabym robi to, ni pracowa [w zawodzie]. [lider grupy hobbystycznej, Londyn] Respondenci podkrelali, e dziaalno spoeczna jest duo bardziej akceptowaln form kariery w Wielkiej Brytanii ni w Polsce, co wie si z wci niedostatecznym rozwojem polskiego sektora organizacji pozarzdowych. W kraju wedug respondentw pokutuje przekonanie, e zarwno sztuka (szczeglnie niska, dotyczca kultury popularnej, amatorskiej, alternatywnej), jak i dobroczynno (prowadzona midzy innymi przez organizacje pozarzdowe) nie s dziaaniami, ktre uznaje si za legitymizowan aktywno zawodow. Potwierdzia to informatorka, ktra pracuje w trzecim sektorze, wspominajc, e musiaa sama inwestowa w Polsce w edukacj i wyjazdy, polskie uczelnie nie przygotowuj bowiem pracownikw dla organizacji dobroczynnych, spoecznych czy pomocowych.
Od spotka znajomych przy kawie do siedmiuset czonkw charakterystyka inicjatyw nieformalnych, ich dziaania i potencja rozwojowy
Przechodzc od charakterystyki dziaaczy (liderw) do opisu inicjatyw, ktre oni tworz i organizuj, warto podkreli, e w wypadku przedsiwzi oddolnych i niezinstytucjonalizowanych poziom decyzyjnoci szeregowych czonkw, wolontariuszy, uczestnikw czy odbiorcw w ramach nieformalnych zaj jest do wysoki, kontrastujc jednak z brakiem moliwoci oddziaywania spoecznego w szerszym wymiarze. Przewaaj demokratycznie zarzdzane inicjatywy, z kolei osoby przewodzce danej grupie
propaguj przejmowanie kompetencji i pojawianie si nowych inicjatyw oddolnych. W przeciwiestwie do opisywanych dziaaczy politycznych (szerzej por. Garapich [w niniejszym tomie]), ktrzy walcz o zasoby i konkuruj o wpywy, dziaacze grup nieformalnych (czciowo zapewne ze wzgldu na brak wymiernego zaplecza instytucjonalnego) wydaj si otwarci na kooperacj. Niejednokrotnie take wybrane pary informatora i respondenta pokazyway, e przynaleno i przywdztwo si przeplatay, badani penili za rne funkcje (jeli moemy tak okreli czynnoci w ramach niesformalizowanych dziaa niedefiniowanych statutem) w ramach jednego przedsiwzicia lub wielu inicjatyw. Nieco zaskakujce s zatem wyniki dotychczasowych bada, ktre w wikszoci pokazuj bierno polskich migrantw (por. na przykad Fi et al. 2013), zwaszcza gdy grup porwnawcz s migranci z innej grupy etnicznej (por. Lacroix 2012). Niestety, zbiene opinie prezentowali respondenci w opisywanych badaniach, twierdzc, e na Wyspach Brytyjskich w ycie spoeczne angauje si marginalna liczba Polakw, o czym dobitnie wiadcz ponisze wypowiedzi: Bardzo niski wskanik [...]. Ja nie wiem, dlaczego tak jest, zastanawiaem si ju nad tym wielokrotnie [...], e maksymalnie 5% osb jest aktywne, [...] cz osb jest takich, ktre w ogle nie dziaaj, bo nie s przyzwyczajone, pochodz z maych miasteczek, miejscowoci, nie znaj angielskiego, buduj tutaj getta polskie. [informator oglny, Londyn] Kada aktywno wymaga pewnego wysiku. [...] Polacy nie s wic zainteresowani. [respondent, Londyn] Oglnie nikt, kogo znam osobicie czy syszaem o nim, nie angauje si w nic, [...] ja stroni od kontaktw z Polakami tutaj. [...] Polacy przyjedaj i nie chc si uczy jzyka, bo po co, [Polacy] zaraaj pesymizmem, wszystkim na nie, a przede wszystkim brakiem empatii. [respondent, Leicester]
Ta emigracja nowa jest dosy wiea [po 2004 roku], zanim sobie urzdzisz pierwsze potrzeby stabiln prac, dom, jeszcze ludzie zakadaj rodziny, dopiero potem myl o angaowaniu, [...] poza tym nie czuj, e maj tu gos rwny. [respondentka, Londyn] Wrd przyczyn takiego stanu rzeczy mona zatem wskaza trzy czynniki: niski kapita spoeczny migrantw, modo obecnej fali migracyjnej (w wymiarze dugoci pobytu za granic) i polsk mentalno, sprowadzajc si przede wszystkim do niskiego poziomu zaufania spoecznego i tolerancji dla innoci, a take braku tradycji wsplnotowych dziaa, tak zwanej spucizny komunizmu: Wynosz to z Polski, gdzie wszystko jest anty, nie ma dziaa spoecznych. [...] Kady czeka na inicjatyw kogo innego. [lider grupy hobbystycznej, Londyn] Niektrzy podejrzewaj, e postrzeganie Polakw jako mniejszoci milczcej ma bezporedni zwizek z cigle obowizujcym stereotypem polskiego migranta zarobkowego tymczasowego, nie za osiedleczego: Nie jestemy widziani jako obywatele, ale jako gastarbeiterzy. [...] to zmieni si z czasem, jak dojrzeje myl polityczna [...] moe za pi, dziesi lat, [tymczasem] im mniej jeste widoczny, tym mniej moe ci si sta. [informator oglny, Londyn] Jak si wydaje, poza wymienionymi wyej przyczynami o charakterze przede wszystkim spoeczno-ekonomicznym ogromn rol dezaktywizujc odgrywa pragmatyczny problem przepywu informacji. Mimo rosncej roli Internetu i portali informacyjnych, wielu Polakw mieszkajcych na Wyspach Brytyjskich moe zwyczajnie nie wiedzie o istnieniu lub o moliwoci stworzenia inicjatyw, ktre mogyby sta si im bliskie. Przykadem moe by wyznanie akademiczki zajmujcej si na co dzie migrantami, e o istotnych inicjatywach czsto dowiaduje si nie od migrantw
czy instytucji zaangaowanych w podobne dziaania, ale przypadkiem, w codziennych sytuacjach, od wsppasaerw w samolocie. Podobnie jest w duych organizacjach i inicjatywach Polacy nie wiedz o tym, e istnieje tam polska sekcja czy grupa, w ktrej dziaania mogliby si wczy. Dwie dodatkowe obserwacje wynikaj z analizy wywiadw. Pierwsza wskazuje na to, e dziaacze polscy na Wyspach Brytyjskich uwaaj, e emigranci z Polski s bardziej aktywni ni Polacy pozostajcy w kraju. Druga kwestia jest bardzo pozytywnym odkryciem, e w przekonaniu badanych poziom uczestnictwa bdzie w przyszoci wzrasta, za co czciowo jest odpowiedzialny coraz bardziej osiedleczy charakter migracji Polakw, ktrzy w duej czci w Wielkiej Brytanii mieszkaj ju niemal dekad, czciowo za przejmowanie brytyjskich wzorcw, w ktrych dziaalno spoeczna jest wan wartoci i cenion spoecznie aktywnoci. W tym wic mona dostrzec szans wczania najmodszego pokolenia Polakw, by moe nawet ju tych urodzonych na Wyspach Brytyjskich i tutaj wzrastajcych, w procesy spoecznej aktywizacji w ramach transnarodowej oferty skierowanej do diaspory. Respondenci i informatorzy, cho mieli zastrzeenia do obecnego ksztatu oferty propagujcej dziaania wrd modych Polakw, pozytywnie wypowiadali si o wikszych moliwociach i szansach, jakie s dostpne dla osb ju urodzonych, wychowanych i wyedukowanych w Wielkiej Brytanii, ktrzy nie musz si mierzy z barier jzykow, niekoniecznie bd rwnie uwikani w obecnie podsycane midzygeneracyjne niesnaski. Analitycznie dostrzeemy pewn sprzeczno midzy indywidualnym multiuczestnictwem a problematycznoci przejcia od garstki animatorw do szerszej grupy obywatelsko aktywnych migrantw, co w pewnym stopniu wie si z zasygnalizowan ju kwesti charakteru samej nieformalnoci, ktra w wiadomoci nawet najaktywniejszych badanych rzadko funkcjonuje jako wehiku zmiany spoecznej albo odbiorca i partner dziaa politycznych i spoecznych w makroskali. Do tego wtku nawiemy poniej, w czci analizy dotyczcej pozycjonowania inicjatyw nieformalnych w szerszym wymiarze spoeczestwa obywatelskiego.
By moe pewnym elementem otwierajcym akademicki, polityczny i spoeczny dyskurs, a take same inicjatywy, jest dostrzeenie, e etniczny komponent polskoci nie zawsze ma znaczenie definiujce. Ponadto poza owiatowymi i kulturalnymi dziaaniami nastawionymi zadaniowo na edukacj (w zakresie jzyka polskiego, promocji artystycznej, krzewienia tradycji), programowo zogniskowanymi na Polsce istniej grupy, w ktrych polsko jest zaledwie identyfikatorem, elementem nazwy, z jakim nie do koca wi si kulturowe narracje polskoci czy polonijne cele. Mamy rwnie inicjatywy, w ktrych narodowo jest cech zupenie drugorzdn, Polacy za dziaaj w nich na rwni z Brytyjczykami i innymi migrantami. Mona poddawa w wtpliwo, czy stworzenie niewielkiej (nieformalnej lub nawet towarzyskiej) grupy zoonej z polskich czonkw w duej nieetnicznej organizacji hobbystycznej rzeczywicie czy si z partycypacj obywatelsk zdoln do jednoczenia migrantw, ale rozmowa z dziaaczami takich inicjatyw pokazaa, e czsto dziki ich wysikom dochodzi do wsppracy midzyorganizacyjnej na szersz skal. Widowiskowy sport czy niezwyke hobby, nawet jeli nie jest uprawiane pod egid organizacji polonijnej, zdobywa zainteresowanie migrantw zachcanych do podobnych dziaa w myl stwierdzenia, e naley ludziom pokazywa, e mona i trzeba co robi. Analogicznie pozytywne konsekwencje ma, jak si wydaje, obecno Polakw w wikszych organizacjach i sieciach wsparcia: w obszarze wykluczenia spoecznego i zagroenia bezdomnoci, walki z naogami czy nawet w grupach zawizanych po to, aby wspiera osoby cierpice na dan chorob lub jej bliskich. Oczywicie ponownie rozgraniczenie na Londyn i prowincj odgrywa wan rol w formowaniu grup, ktre w stolicy maj przewanie tak liczn grup potencjalnych odbiorcw, e umoliwiaj tworzenie sieci wsparcia jednoetnicznych, wycznie dla polskiego uczestnika. Sytuacja wyglda inaczej w mniejszych orodkach miejskich i na terenach niezurbanizowanych, gdzie dziaalno w panetnicznych brytyjskich grupach jest nieraz jedyn moliwoci. Nie dziwi zatem, e rozmiar inicjatyw, w ktrych uczestnicz respondenci, to zarwno kilkuosobowe nieformalne sekcje wikszych podmiotw czy lokalne grupy spotka, jak i inicjatywy liczce kilkuset czonkw i uczest-
nikw. Mona wic uzna, e sedno sprawy tkwi w dostrzeeniu i dowartociowaniu rnorodnoci nie tylko w ramach kategorii polskich migrantw, ale take w obszarze prowadzonych przez nich dziaa. Jak uj to jeden z badanych: To jest czci mnie, to cae zaangaowanie, nie podejmuj si dziaa w tym, co mnie nie interesuje. [informator oglny, Bristol] Pokazuje to dokadnie opisany wczeniej przez Dorot Praszaowicz (2010, s. 41) wymiar relacyjny, w ktrym czsto zwraca si uwag, i integracja oznacza partycypacj w yciu spoeczestwa przyjmujcego, partycypacj w tych sferach, ktre dla migranta s interesujce. Moe on by take przeoony na wymiar nieformalny, w ktrym, jak pisz Paul Hoggett i Jeff Bishop, stowarzyszenia wolontariackie mog by rozumiane jako wyraz wsplnych wartoci zorganizowanych wok entuzjazmw (za: Nichols et al. 2013, s. 351). Taka formua uczestnictwa, ktre nie zawsze jest budowane na cile etnicznych kategoriach kraju pochodzenia, wydaje si decydujca dla zrozumienia ksztatu polskich inicjatyw na Wyspach Brytyjskich, udostpnia bowiem szerok perspektyw, nie specyfikujc, e kady polski migrant musi nalee do polonijnej organizacji, ale rwnie nie deprecjonujc zainteresowania tego typu partycypacj. Jedoczenie zjawisko uniformizacji, szczeglnie w zakresie klasy spoecznej, osb zwizanych z dan inicjatyw byo do wyranie widoczne, mimo e jedn z podstawowych zasad dziaania takich grup jest brak formalnych kryteriw przystpienia do nich. Otwarto wikszoci grup nie jest wic w stanie przeciwdziaa elityzmowi, a take oglnej homogenizacji wewntrznej uczestnikw, potwierdzajc wczeniejsze tezy badaczy aktywnoci wolontariackich w kategoriach, ktre maj sprzyja homofilii i social capital bonding (por.: Nichols et al. 2013; Putnam 2000). Bardziej zrnicowane pod tym wzgldem wydaj si rodowiska hobbystyczne, znaleziono wrd nich bowiem zarwno przykady jednolitego profilu dziaacza (w jednym z kolektyww artystw amatorw wyranie najczciej spotykano wyksztaconych post-
akcesyjnych pracownikw sektora usug), jak i grupy, w ktrych zainteresowanie tematem jednoczyo migrantw ponad podziaami klasowymi, pokoleniowymi czy regionalnymi. Doskonaym przykadem drugiego modelu jest zogniskowane wok forum internetowego rodowisko polskich motocyklistw, dla ktrego ideologia wsplnotowa, wzajemnego szacunku i pomocy innym stanowi nie tylko doktryn przejt z globalnego ruchu, ale take podstaw rnych dziaa w ramach polskiej spoecznoci migranckiej, uwidaczniajc si w zaangaowaniu w akcje charytatywne na rzecz rodakw mieszkajcych w Wielkiej Brytanii. Przeciwny biegun reprezentuj z kolei grupy, w ktrych moemy obserwowa wspzawodnictwo jako cz kultury ruchu, doskonale widoczne zwaszcza wrd dziaajcych na Wyspach Brytyjskich polskich hip-hopowcw. Oczywicie klasyfikacje grup w ramach szerszych ruchw spoecznych i zjawisk kulturowych rysuj si nieostro. Poniewa inicjatywy powstae w ramach niezinstytucjonalizowanej aktywizacji miay charakter bytw wyjtkowo oddolnych i rozwijajcych si organicznie, bardzo rzadko badanym dziaaczom udawao si wskaza konkretne wzorce dziaalnoci. Pytani o pocztki aktywizacji oraz obecne dobre i sabsze strony funkcjonowania grup, odpowiadali o pewnym chaosie, powstawaniu w biegu, czerpaniu z indywidualnych dowiadcze, nowych moliwociach po wyjedzie, sieciach nieformalnych i zdolnociach wspuczestnikw. Dziaania s realizowane waciwie ad hoc, zgodnie z dowiadczeniem jednej z inicjatyw, w ktrej grupa znajomych prbowaa si spotka na kaw, nie mogc za si umwi, stworzya otwart grup, w ktrej dzi udziela si 700 osb. Brak wymiaru strukturalnego nie limituje otwartego spojrzenia na to, e takie grupy s wybitnie potrzebne: Jaki jest cel tego wszystkiego? Chyba utrzyma kontakty z ludmi, [w naszej grupie] nie ma granicy midzy ludmi. [Zauwaylimy], my, Polacy, e nas tylu tutaj jest, to moe si jako zrzeszymy, taka bya idea [...], eby te ludzie sami przychodzili, eby to by impuls, eby ludziom pokaza, e mona, jest nas tylu, wic ludzie rbcie [...]. Ludzie z wielu bran sobie [u nas] pomagaj nawzajem. [lider grupy hobbystycznej, Londyn]
Warto tutaj doda, e poziom zaufania spoecznego w obrbie poszczeglnych grup by postrzegany jako bardzo wysoki. Obszarem, ktry naley wyranie zaakcentowa w wymiarze sugerowanych rekomendacji, jest potencja rozwojowy inicjatyw nieformalnych. Obecnie poziom wiedzy i kompetencji (know-how) jest wrd nich raczej niski, a strategie dugofalowych dziaa, ksztatowania bazy i zaplecza infrastrukturalnego czy tworzenia struktur moliwoci w perspektywie samowystarczalnoci i capacity building w zasadzie nie pojawiaj si w wypowiedziach animatorw opisywanych dziaa, zwaszcza w opiniach obserwatorw: Czsto sysz: Ju istniejemy od kilku lat, ale nawet nie mam telefonu i wszystko si powoli rozchodzi. [informator oglny, Londyn] Istniaa taka organizacja, ale ju jej nie ma. Byy tam jakie personalne konflikty i skoczyy si fundusze, [...] jest wielka potrzeba pomocy Polakom w [nazwa miejscowoci], ale wszystko si rozpado. [informator oglny, Belfast] Tym samym przyszo konkretnych inicjatyw nie jest pewna i trudno wykluczy, e z czasem mog je zastpi dziaania sformalizowane lub zarobkowe (sprofesjonalizowane). W funkcjonowanie niektrych rodowisk z zaoenia s wpisane tymczasowo i rotacja, ktre, z jednej strony, problematyzuj analiz znaczenia i potencjau inicjatyw niecyklicznych i one-off events, z drugiej za strony normalizuj sytuacj staego lidera (animatora), zmieniajcych si uczestnikw, wolontariuszy i aktywnych dziaaczy (na przykad w grupach zabawowych przeznaczonych dla dzieci z konkretnej grupy wiekowej, tym samym limitujcych aktywno do okresu maksymalnie kilku lat), a take specyficznego charakteru polskich grup wsparcia w walce z chorob czy naogami lub hobbystycznych grup o charakterze sportowym. W rozwaaniach o przyszoci takich inicjatyw nie mona rwnie pomin wysokiego odsetka osb, dla ktrych partycypacja jest form ziszczonej lub podanej kariery zawodowej, co obserwujemy szczeglnie wrd opisanych wczeniej entuzjastw i artystw, ktrzy marz o profe-
sjonalizacji dziaalnoci i finansowym utrzymywaniu si ze swojej pasji. Jednoczenie istniej grupy, w ktrych planowa nieformalno jest magnesem przycigajcym migrantw, zwaszcza tych, ktrzy by moe nie chc nalee do formalnych stowarzysze (czsto kojarzonych z polonijnoci kontestowan przez niektre rodowiska profesjonalnych elit), ale pragn budowa relacje przyjacielsko-towarzyskie z rodakami, nierzadko wane take dla rozwoju zawodowego (networking).
Midzy kooperacj a izolacj grupy nieformalne w szerszym wymiarze spoeczestw przyjmujcego i wysyajcego
Jak ju wspomniano, nieporwnywalno inicjatyw nieformalnych zasadzaa si gwnie na wyznacznikach lokalizacji, w jakich przyszo im operowa. Podobnie jak w badaniach Doroty Praszaowicz z zespoem (por. Irek et al. 2012), postrzegana przepa organizacyjno-infrastrukturalna w zakresie kapitau ludzkiego, wsparcia i zasobw midzy Londynem a prowincj jest olbrzymia: Ambasady nie interesuje promocja polskich grup i [polskiej] kultury. [...] my nie mamy doj, pienidze id na Londyn. [informator oglny, Bristol] Mona si zastanawia, w jakiej mierze jest to rzeczywista dominacja wynikajca z centralizacji (na przykad bliskoci orodkw wadzy i organizacji parasolowych), w jakiej za sytuacje podobnych grup obfituj w podobne wyzwania, s tylko po prostu inaczej postrzegane. W kadym wypadku jednak kontestacja struktur pastwowych bya mocno dostrzegalna: Nie wiem, czy to jest konflikt midzy star a now Poloni [...], ale [obecnie] jest problem, e nikt nie chodzi na polskie imprezy. [...] Nie mwi tu o narodowych imprezach, bo tu to ju w ogle przychodzi tylko garstka, nikogo to nie interesuje, Polska to jest kraj pooony rwnie daleko jak Bangladesz. [informator oglny, Bristol]
Z wywiadw mona jasno wywnioskowa, e dziaacze inicjatyw nieformalnych bardzo chcieliby otrzyma wsparcie od instytucji i organizacji: rzdowych, parasolowych czy o profilu podobnym do ich dziaalnoci, tak polonijnych na Wyspach Brytyjskich, jak i w Polsce. Wielu prbowao nawizywa wspprac z partnerami w Polsce pisali proby nieformalne, skadali stosowne pisma oficjalne z zaproszeniami, nie przynosiy one jednak w zasadzie adnych skutkw. Jednoczenie analiza zgromadzonego materiau pokazuje, e nie jest do koca jasne, na jakiego typu wsparcie licz dziaacze czy jakiego typu pomoc uwaaliby za najbardziej efektywn: Kady yje tutaj sobie, martwi si o siebie, nie jest tak, e ludzie si udzielaj i chc zrobi co dla siebie. [...] Cz si wywodzi z natury polskiej, z tego, e w Polsce nie ma wsparcia dla dziaa spoecznych [...], rzd nie tylko ci nie pomoe, a nawet ci uwali. [...] nigdy by mi nie przyszo do gowy bra co, jakby kto powiedzia: Brae dotacj?, to bym go wymia. [lider grupy hobbystycznej, Londyn] Ponownie zauwaamy wewntrzne przekonanie o pewnego rodzaju niepenoprawnoci dziaa o charakterze niezinstytucjonalizowanym i wskazywanie, e do uzyskania jakiejkolwiek pomocy konieczna byaby formalizacja dziaa, ktra jest albo niemoliwa, albo niepodana. Warto doda, e w kilku inicjatywach wyranie mona byo dostrzec kontestacj wadz w Polsce i postrzeganie wasnych dziaa jako stojcych w wyranej opozycji do tak zwanego gwnego nurtu polonijnego (historycznego, tradycyjnego, dotyczcego starej migracji) albo kulturowego ktre przekaday si na aprioryczne przekonanie, e aden rzd nie bdzie wspiera na przykad motocyklistw czy dziaa w ramach kultury hip-hopowej. Oczywicie celem niniejszej analizy nie jest ocena stopnia, w jakim zaoenie to jest zgodne z prawd, ale ukazanie rozdwiku midzy tym, co jest uwaane za interesujce lub wartociowe dla Polski czy mitycznej Polonii, a kontrkulturowymi i atypowymi dziaaniami polskich migrantw, ktrzy nie odnaj-
duj si w dominujcych dyskursach dziaaniami jake istotnymi i prnie rozwijanymi. Czciowo wyjania, jednoczenie za wzmacnia wydwik powyszych ustale wspominany ju brak zakotwiczenia inicjatyw nieformalnych w szerszym wymiarze spoeczestwa przyjmujcego. Potwierdzeniem moe by choby nieobecno refleksji politycznej wrd badanych, ktrzy nie interesuj si wydarzeniami politycznymi ani w Polsce, ani w kraju docelowym, rzadko gosuj, przy tym jednak nie wyraaj zaniepokojenia eurosceptyczn retoryk obecnego rzdu brytyjskiego, gdy nie ledz jego poczyna (por. Garapich [w niniejszym tomie]). Warto ponownie przywoa dane zawarte w tabeli 1, w ktrej przy stosunkowo wysokim odsetku uczestnictwa spoecznego w niemal kadej kategorii dziaalno polityczna plasowaa si daleko w tyle i wystpowaa jako element partycypacji wrd zaledwie garstki badanych. Respondenci do jednogonie podkrelali swoje oddalenie od kraju pochodzenia w wymiarze zarwno wsppracy i wsparcia, jak i indywidualnych rozczarowa i nieplanowania powrotu. czono niekiedy negatywnie ten stan rzeczy z potencjalnym wsparciem ze strony polskiej, stwierdzajc na przykad: Nie wiem, czy powinni nas wspiera, nie mam zaufania do polskiego rzdu. Co interesujce, zwizki z Polsk o charakterze podwjnego transnarodowego zaangaowania tu i tam pozostaway do istotne na poziomie jednostek, a take ich indywidualnych dziaa na rzecz wsppracy przykadem byo wczanie i zapraszanie czonkw honorowych mieszkajcych w Polsce do tworzonych inicjatyw. Brak wiadomoci politycznej nie zaburza relacji midzygrupowych wykraczajcych poza komponent etniczny. Mimo e sowo polski jest przymiotnikiem wystpujcym w nazwie wielu grup, sugerujcym odwoania do ojczyzny, to czsto nie ma ono wymiernego wpywu na dziaania jest jedynie pewnym deskryptorem, okrelajcym, ale niedeterminujcym charakteru aktywizacji. Wyranie mona zauway otwieranie si inicjatyw, ktre z zaoenia s wieloetniczne, przez uwikanie w wiksze struktury, lub staj si takimi w warunkach ograniczonych zasobw oraz ubogiego zaplecza czonkw i uczestnikw na obszarach odlegych od metropolii. W kalendariach lokalnych wydarze
na angielskiej prowincji znajdziemy ju nie tylko dni polskie, ale take inicjatywy midzykulturowe, w ktrych polsko jest tylko jednym z komponentw. Sugeruje to transformacj inicjatyw budowanych na rnicy (etnicznej, kulturowej) w dziaania wchodzce w relacje ze spoeczestwem przyjmujcym, zorientowanym na partnerw brytyjskich, i kooperacj z innymi grupami migranckimi, oraz takie, ktre rnic midzy wczeniejsz a obecn poakcesyjn fal migracji widz w sucym integracji charakterze obecnych dziaa: Zrzeszamy Polakw w celu integracji ze spoeczestwem brytyjskim. [...] polonijne organizacje si izoluj, my odwrotnie [...], my si mieszamy, a Brytyjczycy polecaj nas Polakom, ktrych znaj, bo o nas wiedz, czytaj nasze forum przez Google Translator. [lider grupy hobbystycznej, Londyn] Wadze i instytucje, a take obywateli spoeczestwa przyjmujcego widzi si jako podmioty rwnie odpowiedzialne za aktywizacj: Obywatelem danego pastwa jest si dopiero wtedy, kiedy zdaje si sobie spraw z tego, jakie ma si prawa. [...] to jest te rola pastwa brytyjskiego, eby poinformowa i zaktywizowa. [informator oglny, Londyn] W wietle porwna ze spoeczestwem wysyajcym Brytyjczycy wypadaj zdecydowanie pozytywnie: Brytyjczycy s zainteresowani, doradzaj, zapraszaj na spotkania, mwi, jak mog pomc, oni s dziesi razy bardziej pomocni ni polskie wadze. [informator oglny, Bristol] Wymieniajc uatwienia i pozytywne wzorce partycypacji na Wyspach Brytyjskich, respondenci podkrelali zwaszcza ograniczon biurokracj i merytokracj, w warunkach tych bowiem mona osign co do szybko i poczu satysfakcj.
Jak si wydaje, szczeglnie inicjatywy regionalne i lokalne mog by predysponowane do przeamywania zarwno monoetnicznoci przedsiwzi, jak i generacyjnego dyskursu, ktry separuje poakcesyjnych migrantw, konfrontujc ich z osobami przybyymi do Wielkiej Brytanii w poprzednich dekadach. Na podobnych zasadach dziaaj grupy powizane z ideologiami szerszych ruchw spoecznych i kulturowych. Wskazana wyej, rosnca w si sie powiza z innymi dziaaniami podobnego szczebla nie przekada si na postrzeganie polskich wadz, ktrych dziaania czy wsparcie dla inicjatyw migracyjnych, zwaszcza nieformalnych, nie s zdaniem respondentw zadowalajce. W perspektywie mijajcej wanie dekady poakcesyjnej mobilnoci brak widocznego potencjau partnerstwa ze strony wadz wobec dziaa migranckich, polonijnych czy transnarodowych zaczyna by traktowany jako stracona szansa, potgujc istniejce opory dziaaczy przed pozycjonowaniem inicjatyw jako wanych dla rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Jak powiedzia jeden z informatorw: Polski rzd odpuszcza promocj polskoci wrd dzieci [urodzonych poza krajem]. [Mj syn] nie wie, co to znaczy by Polakiem, dzieci nie chc by kojarzone z Polakami. Przekonanie o wykluczajcym charakterze organizacji i grup, szczeglnie kierowanych do modego pokolenia, wychodzio poza podziay generacyjne (prominencj poakcesyjn czy polonijn) i ich stopie formalizacji. Dziaacze czsto uwaaj, e bez wsparcia z Polski nie ma szans na rozwj zorientowany na tworzenie, na rnym szczeblu, inicjatyw i grup opiniotwrczych, jakie mogyby realnie wpywa na ycie rodakw na Wyspach Brytyjskich, konieczne jest zatem upowszechnianie dialogu.
Podsumowanie
Jak si wydaje, programowa inkluzywno pozwolia na przynajmniej czciowe odejcie od dominujcych paradygmatw i ocen oczywicie w mikroskali ich przydatnoci do pogldowej ewaluacji wspczesnego krajobrazu inicjatyw migranckich, pokazujc w rezultacie nowe, wczeniej niedostrzeone formy dziaa, przy jednoczesnym uwzgldnieniu struktur tradycyjnych. Dziaalno
obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii w ramach aktywnoci nieformalnych cechuje si wysokim wewntrznym zrnicowaniem, w ktrym linie podziaw w zakresie formy zarwno dziedziny, jak i poziomu formalizacji partycypacji, klasy spoecznej dziaacza i regionu czy miasta, w ktrym dziaacz ten mieszka, wydaj si kluczowymi kryteriami dystynkcji, a take wyznacznikiem pewnej nieporwnywalnoci czy nieprzystawalnoci poszczeglnych dziaa. Zdecydowanie naley dy do ukazywania caociowego obrazu podejmowanych dziaa, penego czsto bardzo zaskakujcych form zaangaowania, ktrego powysze analizy zdecydowanie nie wyczerpuj. Oferta propagujca partycypacj obywatelsk migrantw, szczeglnie skierowana do najnowszej fali migrantw postakcesyjnych, powinna by zorientowana na upowszechnianie rnych dziaa, zarwno polonijnych czy transnarodowych, jak i integracyjnych. Dokonujc nawet zaledwie eksploracyjnego wejcia w wiat inicjatyw nieformalnych i prby ich opisu, badacz musi zwrci uwag na puapki standardowych warunkw brzegowych rekrutacji respondentw typowych dla wielu projektw, zwaszcza ilociowych. Mona podejrzewa, e wikszo metod badawczych nauk spoecznych zastosowanych do bada partycypacji obywatelskiej migrantw pominaby trudno uchwytne kategorie dziaaczy i dziaa cechujcych si tymczasowoci, rotacyjnoci i efemerydalnoci. Wzmacnia to zidentyfikowan tendencj dominujcego braku refleksji dziaaczy na temat miejsca ich dziaa w szerszych strukturach czy w spoeczestwie obywatelskim w ogle. Stereotyp nieformalnoci jako bezsilnoci pokutuje, jak si zdaje, wrd dziaaczy, ktrzy obecnie, niestety, nie widz siebie i swoich dziaa jako aktorw zmiany spoecznej i potencjalnego wpywu. To za przekada si na wymiar badawczy, w ktrym przekonanie o pewnej trywialnoci przedsiwzi nieformalnych wobec dziaa zinstytucjonalizowanych i politycznych pozwala na ich pomijanie. Tymczasem to wanie tutaj mona dostrzec najnowsze, jeszcze niezbadane przejawy partycypacji, zaporedniczone przez przestrze wirtualn, ale tradycyjnie oparte na budowaniu relacji bliskoci, wsparcia i zaufania midzy uczestnikami, ktrym sprzyja brak struktur formalnych (por. Nichols et al. 2013). Obejmujce coraz wiksz liczb migrantw grupy i inicjatywy,
ktre dodatkowo wytworzyy solidnych liderw w osobach multiuczestnikw, s, jak si wydaje, najbardziej uzasadnionym polem do propagowania polityki diaspory. Tym bardziej naley podkrela, e nieformalne inicjatywy niewtpliwie mog stanowi pierwszy przyczynek do dziaa aktywizacyjnych w ramach realizacji postulatw ponadnarodowego uczestnictwa. Ze wzgldu na dynamik dziaa regionalnych i ponadetnicznych, a take wzrost znaczenia nowych technologii w tworzeniu i podtrzymywaniu kapitau spoecznego, w tym migracyjnego, dalsze badania partycypacji Polakw na Wyspach Brytyjskich powinny uwzgldnia powysze aspekty, szczeglnie w obszarze nieformalnego uczestnictwa.
Podstawowa rekomendacja, zakadajca wsparcie inicjatyw migracyjnych, jest zdecydowanie zbyt oglna. Jak bowiem znale wsplny jzyk inspirowania i propagowania inicjatyw midzy dziaaczem, ktry ubolewa, e promocja polskoci wrd Polakw w Wielkiej Brytanii ley i kwiczy, a rzesz reprezentantw kontrkultury, dla ktrych polsko nie jest pojciem ani jednoznacznym, ani takim, z ktrym mocno si identyfikuj? Odpowiedzi na to pytanie jest oczywicie wiele, by moe naleaoby wic naoy teoretyczne rozrnienia terminologiczne na Poloni, zbiorowo polsk w X i polskich migrantw w X (Nowosielski 2012, s. 56) na wymiar ukierunkowanych form wsparcia, ktrego oczekuj polscy migranci na Wyspach Brytyjskich. Jak si wydaje, rnorodno interesw migrantw reprezentujcych spoecznie i kulturowo rne kategorie (por.: Paluch 1976; Nowosielski 2012; Fi et al. 2013) powinna zatem uwzgldnia specyficzne potrzeby, ktre w wypadku migrantw dziaajcych w inicjatywach nieformalnych mona by uj w nastpujcych postulatach: Uwzgldnienie heterogenicznoci w grupie migrantw, w ktrej poszczeglne osoby mog mie intersekcjonalnie rne cele, interesy i denia, zwizane midzy innymi z pci, wiekiem, sytuacj rodzinn, pozycj klasow i zawodow, pochodzeniem etnicznym, dugoci pobytu poza krajem, wyznaniem.
Propagowanie i eksplikacja roli partycypacji nieformalnej wrd innych form uczestnictwa, podkrelanie znaczenia dziaa rnego szczebla dla oglnego rozwoju spoeczestwa obywatelskiego, rozpoznanie i docenienie liderw. Opracowanie i wdroenie rnych form wsparcia, przejawiajcych si elastycznoci kryteriw i rwnowag midzy wymiarem monetarnym (wsparciem finansowym) a spoecznym (szkolenia i wsppraca w zakresie capacity building przydatnego w pracy maych grup). Upowszechnianie kooperacji midzyorganizacyjnej i midzygrupowej z wykorzystaniem na przykad popularnych one-off events rnych wydarze spoecznych i kulturalnych dla dziaaczy i migrantw. Utworzenie banku inicjatyw, w ktrym nie tylko szeroko rozpoznawalne, ale take mniejsze czy nawet efemerydalne inicjatywy lokalne czuyby si zachcone do prezentacji swojej dziaalnoci. Platforma wymiany informacji i dowiadcze jest niezbdna do wspierania, monitorowania i animowania dalszych dziaa partycypacyjnych, szczeglnie na szczeblu inicjatyw oddolnych. W myl tego, co pisze Maria Janion: Z dystansu wida zgubne umysowe skutki kulturowej opowieci o lepszoci i gorszoci. Nowa narracja humanistyki moe inaczej opowiedzie dzieje naszej kultury (za: Praszaowicz 2010, s. 2021), skonkretyzowane rekomendacje dziaa kierowanych do Polakw mieszkajcych na Wyspach Brytyjskich powinny oddawa dyskurs rnorodnoci, ktry nie odrzuca inicjatyw polonijnych, ale take nie deprecjonuje tych dziaa, ktre z polskoci si nie identyfikuj. Analogicznie do odbiorcw wsparcia, naley wcza inicjatywy gwnego nurtu i kontrkulturowe, centralne i lokalne. W podobnym wymiarze trzeba podkrela, e wszystkie dziaania mog przynie korzyci czy satysfakcj osobist, pniej za wywoa podane przemiany polityczne i pozytywn zmian spoeczn, przyczyniaj si bowiem do rozwoju kapitau spoecznego migrantw zarwno zorientowanych na kraj przyjmujcy, jak i mocno zwizanych z krajem pochodzenia.
Micha P. Garapich
MIDZY APATI A AKTYWNOCI PARTYCYPACJA POLITYCZNA MIGRANTW Z POLSKI W WIELKIEJ BRYTANII
Wprowadzeni e
Niniejszy rozdzia prezentujcy wyniki bada terenowych, jakie przeprowadzono w ramach projektu Instytutu Spraw Publicznych Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii dotyczy szeroko rozumianego zaangaowania politycznego, na ktre skada si uczestnictwo lub dziaalno w: inicjatywach o charakterze politycznym, ruchu zwizkowym, brytyjskich partiach politycznych, wewntrznej polityce oglnie rozumianej polskiej diaspory. Powyszy podzia ma charakter analityczny, naley bowiem zaznaczy, e w rzeczywistoci spoecznej dziaalno jednostek niejednokrotnie obejmuje wiele z tych obszarw, jednoczenie jednak nie brakuje przykadw osb zwizanych tylko z jednym z nich. Trudnoci definicyjne wi si z tym, e to, co rozumiemy potocznie przez zaangaowanie polityczne, dotyczy rnych wymiarw ycia spoecznego. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjto szerokie rozumienie pojcia polityka okrelamy nim wszystkie dziaania o charakterze publicznym, ktre maj suy wpyniciu na proces decyzyjny wadz w celu zmiany rzeczywistoci spoecznej wyznaczonej przez ramy instytucjonalnoprawne pastwa i relacji midzy rnymi aktorami spoecznymi: rynkiem, spoeczestwem obywatelskim i strukturami pastwowymi na rnych szczeblach (lokalnym, regionalnym, centralnym i transnarodowym). Szeroko powyszej definicji pozwala uchwyci rnorodno dziaalnoci politycznej polskich obywateli przy jednoczesnym skupieniu uwagi badawczej na widocznych i w pewnym stopniu sformalizowanych formach tej dziaalnoci. Zachowujc powysze ramy definicyjne, niniejsze opracowanie stanowi cz komplementarn wobec analiz skoncentrowanych na partycypa-
cji w spoeczestwie obywatelskim i na inicjatywach nieformalnych przedstawionych w rozdziaach autorstwa Rocha Dunina-Wsowicza i Pauli Pustuki, bdcych wynikiem bada, jakie skadaj si na cao wspomnianego projektu Instytutu Spraw Publicznych. Jednoczenie naley podkreli, e w pewnych aspektach dziaalnoci publicznej wszystkie trzy opracowania zazbiaj si, ze wzgldu na trudno w rozdzieleniu analitycznym powyszych kategorii. Gwna rama teoretyczna niniejszych rozwaa ujmuje zaangaowanie polityczne jako wypadkow istniejcych struktur politycznych moliwoci, w jakich dziaaj migranci (Ireland 1994), bardziej mikkich i kulturowo determinowanych czynnikw zwizanych z kultur polityczn, etnicznoci, klas spoeczn czy innymi wymiarami tosamoci spoecznej aktywizujcymi migrantw do dziaania (Pero 2007), a take indywidualnymi uwarunkowaniami, wynikajcymi z osobistych dowiadcze. Jak wskae materia empiryczny, polscy migranci maj do wyboru ca mozaik form i kierunkw zaangaowania politycznego w Wielkiej Brytanii, to za, ktre z nich wybior, wynika z wielu, czasem do skomplikowanych czynnikw. Dlatego ponisze rozwaania rozpoczynamy od przedstawienia procesu aktywizacji dziaajcych politycznie polskich obywateli, z ktrymi przeprowadzono wywiady, i omwienia ich dowiadcze w wykorzystywaniu struktur politycznych moliwoci w Wielkiej Brytanii. Nastpnie podejmujemy jeden z gwnych wtkw, jaki przewija si w badaniach, mianowicie problem z okrelaniem interesu politycznego polskiej grupy w Wielkiej Brytanii i kwesti rnego rozumienia politycznych celw dziaania. W kolejnej czci nakrelamy gwne linie podziaw politycznych, ktre pokrywaj si ze wspomnianym rnym rozumieniem interesw i celw politycznych dziaa, jakie wedug badanych maj Polacy w Wielkiej Brytanii, prezentujemy rwnie wan rol politycznych sporw wewntrz polskiej grupy, jakie z tego wynikaj. Na zakoczenie rozpatrujemy poruszane wyej kwestie na tle brytyjskiego dyskursu politycznego, zwaszcza jego eurosceptycznej wersji, i analizujemy wpyw, jaki ma on na formy i kierunki dziaania polskich obywateli na szczeblu lokalnym, centralnym i transnarodowym.
Midzy apati a aktywnoci partycypacja polityczna migrantw... 135
Metodologi a badania
W badaniu partycypacji politycznej posuono si technik wywiadu pogbionego, obejmujc ni dwanacioro aktywnie dziaajcych obywateli polskich mieszkajcych w Londynie, Southampton i Liverpoolu. Pi dodatkowych wywiadw przeprowadzono z tak zwanymi informatorami w wikszoci Brytyjczykami wsppracujcymi z Polakami i dobrze zorientowanymi w konkretnej dziaalnoci migrantw. Informatorami byli brytyjscy koordynatorzy zwizkowi oraz pracownicy organizacji pomocowych i reprezentujcych obywateli polskich albo migrantw z krajw akcesyjnych. W grupie respondentw znalazy si osoby w rnym stopniu i w rnej formie zaangaowane politycznie: dziaacze spoeczni, kandydaci (byli i obecni) na radnych z ramienia partii politycznych, dziaacze partyjni, aktywici zwizkowi, inicjatorzy akcji aktywizujcych Polakw do gosowania, liderzy polskich stowarzysze podejmujcych akcje polityczne. W wielu wypadkach badani penili kilka tych funkcji. Na materia empiryczny skadaa si take analiza danych zastanych dotyczcych organizacji o charakterze politycznym czy inicjatywy politycznej, obserwacja mediw i portali spoecznociowych, ponadto przeprowadzono wiele nieformalnych rozmw z osobami zorientowanymi w politycznej partycypacji Polakw dziennikarzami czy lokalnymi dziaaczami spoecznymi. Badanie miao charakter eksploracyjny i objo stosunkowo niewielk prb badawcz, nie wyczerpuje wic zagadnienia, ktre charakteryzuje si wysokim stopniem dynamiki. Rnorodno inicjatyw, form i charakteru politycznego zaangaowania politycznego pozwala jednak pokusi si o diagnoz, e jestemy obecnie wiadkami wyaniania si nowej jakoci w zaangaowaniu politycznym poakcesyjnej migracji z Polski. Cho mowa tutaj o niewielkiej grupie osb, istniej przesanki, aby przypuszcza, e Polacy w Wielkiej Brytanii powoli znajduj sposb na wyartykuowanie swojego gosu lub raczej wielu gosw. Brytyjski kalendarz polityczny na najblisze lata z pewnoci bdzie swoistym testem empirycznym tej diagnozy ze wzgldu na coraz silniejsze wcignicie kwestii imigracyjnych, zwaszcza migracji z pastw
czonkowskich Unii Europejskiej, w brytyjskie debaty polityczne dotyczce gwnych punktw spornych, mianowicie utrzymania pastwa opiekuczego, relacji z Bruksel, integralnoci politycznej Zjednoczonego Krlestwa w wymiarze moliwej secesji Szkocji oraz zmian demograficznych nastpujcych w wyniku migracji i wynikajcych z tego problemw zarzdzania wielokulturowoci. Niniejsze opracowanie ma wic cechy diagnozy, ale jednoczenie ostronej prognozy w zakresie moliwego rozwoju procesu politycznej inkorporacji polskich migrantw w spoeczestwo brytyjskie.
Mot y wacje i proces aktywizacyjn y
Niemal wszyscy respondenci biorcy udzia w badaniu to osoby mode w wieku od dwudziestu trzech do trzydziestu piciu lat przybye do Wielkiej Brytanii po 2004 roku. Zdecydowana wikszo badanych aktywnym uczestnictwem w polityce zainteresowaa si dopiero po przyjedzie na Wyspy Brytyjskie, gwnie w ostatnich kilku latach (dwch latach w wypadku kandydatw do rad dzielnicy). Jedynie jeden dziaacz zwizkowy by zaangaowany politycznie w strukturach partyjnych w Polsce. Wedug brytyjskich informatorw, niemal wszyscy polscy dziaacze zwizkowi stali si aktywni dopiero po przyjedzie do Wielkiej Brytanii. Mona wic stwierdzi, e to wyjazd z kraju w poczeniu z warunkami brytyjskimi zadziaa jako dominujcy czynnik aktywizacyjny, cho w wypadku dziaalnoci zwizkowej mogo si to wiza z brakiem kontaktu ze zwizkami w Polsce lub nieobecnoci na polskim rynku pracy. W rnym stopniu jednak na nasilenie tego czynnika wpyny brytyjskie struktury moliwoci politycznych i indywidualne warunki yciowe, wynikajce z wieku, sytuacji yciowej czy wiatopogldu, mona wic mwi o pewnym kontinuum czynnikw, ktrego koce wyznaczaj, z jednej strony, strukturalne moliwoci brytyjskiej polityki i warunki zewntrzne, z drugiej za indywidualne warunki yciowe. Na pierwszym kracu spektrum mamy wic do czynienia z aktywizacj w strukturach partii, wynik z zainteresowa polityk i prac w strukturach partyjnych na wczesnym etapie edukacji na
uniwersytetach brytyjskich. Na przykad jeden z respondentw, dziaacz partii politycznej, w ramach praktyk na studiach politologicznych otrzyma sta jako asystent czonka Izby Gmin. Wcignity w struktury partyjne, respondent ten zdoa poczy wasne aspiracje zawodowe z aktywnym uczestnictwem w polityce i obecnie pracuje w zespole ksztatujcym midzynarodow polityk partii. Innym przykadem takiego strukturalnego wejcia byyby osoby dziaajce w zwizkach zawodowych w ramach umowy midzy polskimi a brytyjskimi zwizkami. Na drugim kracu spektrum mamy z kolei do czynienia z aktywizacj pobudzon niekiedy nagym, dramatycznym wydarzeniem yciowym zwizanym z dowiadczeniem amania praw pracowniczych przez pracodawc. Ilustruje to przykad kandydata na radnego w jednym z miast angielskich: W Partii Pracy jestem od roku. Zaczo si od tego, e pracodawca mojej ony nie da jej urlopu macierzyskiego. Wziem go do sdu i wygraem, sam, bez pomocy prawnikw. Dopiero po tej sprawie stwierdziem, e mog ludziom pomaga, zapisaem si do zwizkw, zrobiem dyplom z prawa pracy, mam teraz wiedz merytoryczn, aby co robi. Ale wtedy miaem tylko ksik z prawa pracy i siebie. Na sali sdowej sdzia, faceci w garniturach, barrister [...]. Ich barrister na koniec mi poda rk. Fair play. Ale szczerze, to byem tak przestraszony, pierwsze pi minut na sali sdowej to miaem nogi jak z waty. [kandydat na radnego_1] Respondent ten zosta wic zaktywizowany politycznie przez osobiste dowiadczenie niesprawiedliwoci, a sukces w dochodzeniu swoich praw pomg mu bardziej asertywnie podej do kwestii wasnej partycypacji w polityce. Podobna aktywizacja wynika z sytuacji yciowej dotyczy innych kandydatw na radnych, ktrzy swoj decyzj tumaczyli wikszym poczuciem zadomowienia i integracji, dojrzaoci oraz odpowiedzialnoci zwizan z posiadaniem rodziny i dzieci.
Ja polityk si interesowaem od dawna, ale bardziej to byo ledzenie wiadomoci, prasy, chodziem na rne spotkania, z politykami, dziennikarzami, ale nigdy mi nie przyszyo do gowy, aby si aktywnie angaowa. Odkd tu zamieszkaem, te o tym nie mylaem, a do zeszego roku, kiedy pomylaem sobie, e zbliaj si wybory, jest par rzeczy, ktre mi si nie podobaj, a jedyny sposb, w jaki mog mie jakikolwiek wpyw, to sprbowa si zaangaowa. [kandydat na radnego_2] Mona popatrze na to szerzej, w kontekcie bardziej europejskim. Jak patrzymy na przykad, jak wszystkie kraje unijne si zaduaj, to ja si zastanawiam, w jakich warunkach bdzie y mj syn. Czy bdzie mia 50% VAT, czy bdzie 80% podatku dochodowego? eby pozostawi socjalizm za nami, wol si sam zaangaowa i wiedzie, e jednak co zrobiem, ni widzie, jak mj syn pracuje cay tydzie z nadgodzinami i nic z tego nie ma. [kandydat na radnego_3] Dzieci si pojawiy i zaoenie rodziny sprawio, e postanowiem co wicej. e nie licz si ja sam, e poza rodzin liczy si miejsce, w ktrym mieszkam, kraj, w ktrym mieszkam. [kandydat na radnego_2] Poza sam decyzj migranta i indywidualnym czynnikiem aktywizujcym istotn rol odgrywa jednak reakcja drugiej strony, a wic wanie struktur politycznych moliwoci. Tutaj wszyscy badani podkrelali dostpno i otwarto brytyjskich struktur politycznych, ktre odpowiadaj danym pogldom respondenta: To byo tak, e jak si zapisaem do zwizkw, kto mi zaproponowa, czy bym nie chcia by tym liaison officer [cznikiem] midzy parti a zwizkami. Ja si zgodziem. Chodzc na spotkania Labour [Partii Pracy] i suchajc przemwie, stwierdziem, e to jest co e ja bd w stanie pomaga ludziom w momencie siedzenia przy stole, przy ktrym s podejmowane decyzje. Te decyzje bezporednio dotycz Polakw, Ukraicw, Bugarw [...] ludzi, ktrzy [...]. Nie oszukujmy si, Anglicy
sobie poradz. Przeczytaj tu, przeczytaj tam. Problem si zaczyna z ludmi, ktrzy chc wykorzysta imigrantw [...], na podstawie, e nie znaj jzyka, e czego nie wiedz, e nikt im nie pomoe. [kandydat na radnego_1] Jako e pogldy zawsze miaem prawicowe, postanowiem si skontaktowa z Parti Konserwatywn i [...] nie we wszystkim si z nimi zgadzam, ale wiadomo, e zawsze jest to kwestia kompromisw. Przyjcie byo bardzo pozytywne, byli bardzo zadowoleni, e Polak si do nich odezwa, e tak duo Polakw [...]. Wysaem mail i po paru tygodniach wymiany maili spotkaem si z szefem tutejszego stowarzyszenia konserwatystw, porozmawialimy sobie szczerze, co kto by chcia, i powiedzia, e jak bym chcia kandydowa, to powinienem si przyczy do partii, i to nie by aden problem. [kandydat na radnego_2] W ocenie otwartoci brytyjskich struktur politycznych du rol odgrywa perspektywa porwnawcza, traktujca polsk kultur polityczn, ocenian zdecydowanie negatywnie, jako punkt odniesienia. Ta negatywna perspektywa jest w wypowiedziach respondentw istotna, wskazuje bowiem duy kapita zaufania, jakim jest darzony brytyjski system polityczny: To, e si zaangaowaam w parti polityczn [...] to byo niesamowite, tego w Polsce nie ma. [...] Jak ja mieszkaam w [...], to tam s Liberalni-Demokraci i tam jest pose [...], i ja tam jakie dwie petycje podpisaam, co tam o UNICEF-ie i jak rodowiskow. Jak ja w Polsce to robiam, to nigdy adnej odpowiedzi nie otrzymaam, nigdy nic, a tutaj dostaam odpowied od tego posa. Byam w szoku. Nie zdawaam sobie sprawy, e tak ludzie tutaj dziaaj, e tak dziaa demokracja i tak pose moe reagowa. Kiedy dziaaam tam ostro w rnych organizacjach charytatywnych, to jeden z politykw zapyta mnie, czy chciaabym by radn. Czemu nie? pomylaam [...] no i, trzeba si byo zapisa do partii. [inicjatorka kampanii politycznych] Tutaj to dziaa, po prostu. Nie to, co u nas. [dziaacz zwizkowy]
Porwnawcza perspektywa jest interesujca, gdy cile koresponduje z opisan przez badaczy tendencj polskich migrantw do traktowania brytyjskiego rynku pracy i indywidualnych moliwoci rozwojowych jako sprawnie dziaajcej merytokracji, w ktrej etyka pracy, umiejtnoci i wytrwao w deniu do celu gwarantuj osignicie zamierze (Eade et al. 2006). Wypowiedzi respondentw wskazuj, e dla wikszoci z nich polityka brytyjska, szczeglnie na szczeblu lokalnym, kieruje si tymi samymi normami fair play i skutecznoci indywidualnej sprawczoci, co rynek zatrudnienia. Z punktu widzenia roli, jak odgrywa percepcja wiata spoecznego dla jednostek, jest to zdecydowanie czynnik motywujcy do dziaania, czyli czynnik aktywizujcy politycznie. Wikszo informatorw nie dostrzegaa adnych przeszkd strukturalnych w aktywizacji Polakw ani w spoeczestwie obywatelskim, ani w procesie politycznym. Jedyny problem, jaki si pojawi, dotyczy kolektywnej mobilizacji polskich migrantw jako osobnej grupy etnicznej w wymiarze korporacyjnego charakteru brytyjskich zwizkw zawodowych. Problem ten, zasygnalizowany przez koordynatorw polityki zwizkowej wobec migrantw, dotyczy pewnej systemowej niechci wobec tworzenia etnicznych oddziaw zwizkowych, niemniej jednak, jak wskaza jeden z informatorw, jest to wewntrzny problem zwizkw, ktre musz si dostosowa do zmieniajcej si sytuacji demograficznej, co oznacza, e jedne zwizki s skonne tworzy polskie oddziay (na przykad GMB), inne za si temu opieraj (na przykad UNISON). Inny informator wskaza z kolei, e jego zdaniem nadal zbyt mao jest dziaaczy zwizkowych zatrudnionych przez same zwizki, co skutkuje wci skromn reprezentacj Polakw na wyszych poziomach decyzyjnych. Wedug niego jednak, nie wie si to z ograniczeniami strukturalnymi czy kulturowymi, ale z kwesti akumulacji przez polskich dziaaczy odpowiedniego kapitau dowiadczenia: Wydaje mi si, e maa obecno [Polakw w strukturach zwizkw] wie si z dugoci czasu, jaki Polacy tutaj s. Nie chodzi tu o szklane sufity czy e jest co nie tak z samymi Polakami, ale chodzi o dugo czasu spdzonego tutaj i zdoby-
tego dowiadczenia. Konkurencja podczas rekrutacji do pracy w zwizkach zawodowych jest bardzo zaarta i ludzie ze stosunkowo niewielkim dowiadczeniem s w gorszej sytuacji. [koordynator polityki zwizkowej wobec migrantw w centrali UNISON] Bardziej zniuansowane spojrzenie na proces otwartoci brytyjskich struktur politycznych mieli dziaacze romscy, ktrzy relacje z wadzami rozpatrywali przez pryzmat stygmatyzacji Romw zarwno przez spoeczestwo, jak i przez wadze lokalne i centralne, a take z punktu widzenia dominujcego dyskursu publicznego zwizanego z migracjami polskich Romw, szczeglnie paniki wok tak zwanych faszywych uchodcw pod koniec lat dziewidziesitych XX wieku. Miao to, zdaniem dziaaczy, skutek aktywizacyjny, naleao bowiem broni si przed wrog atmosfer wytworzon wok Romw. Wystpowanie podobnych dziaa obronnych jako konsekwencj ksenofobicznego dyskursu wskazuj rwnie dziaacze polskich organizacji, podkrelajcy niedawny eurosceptyczny i antyimigracyjny zwrot w tonie obecnego brytyjskiego rzdu koalicyjnego. Bardziej szczegowo kwestia ta zostanie omwiona w dalszej czci niniejszego rozdziau. Badanie terenowe pozwolio take wyrni istotny, cho mniej systematyczny wpyw proaktywnych dziaa brytyjskich politykw wobec Polakw, zwaszcza na szczeblu lokalnym. W tym wypadku jednak rol inicjatora odgrywaj Brytyjczycy, ktrych motywacj jest kulturowy albo rodzinny zwizek z Polsk. Aktywizacja polega tutaj gwnie na organizowaniu spotka z Polakami mieszkajcymi w dzielnicy czy udzielaniu wywiadw mediom. Osoby te najczciej same si przedstawiaj jako polityczni reprezentanci Polakw w ich rejonie, std ich proaktywna dziaalno, czsto majca take polityczne podoe kampanii wyborczej. Typowym przykadem s radni z Partii Konserwatywnej w londyskiej dzielnicy Hackney Benzion Papier i Simche Steinberger ktrzy aktywnie nakaniaj mieszkajcych tam Polakw do gosowania1.
1 Por. http://www.mojawyspa.co.uk/artykuly/26937/Polski-kandydat-na-Hackney [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
Rozwaajc formy, jakie przyjmuje aktywno polityczna polskich obywateli w Wielkiej Brytanii, naley podkreli ich due zrnicowanie, a take znaczn asertywno migrantw z Polski dcych do osignicia celu. Wywiady i dane zastane pozwoliy wyszczeglni nastpujce formy zaangaowania: aktywno w partii politycznej, kandydowanie na stanowisko polityczne (samorzdowe), aktywno w zwizkach zawodowych, organizacja pikiety przed instytucj brytyjsk w imieniu Polakw, organizacja pikiety przed instytucj reprezentujc pastwo polskie (gwnie ambasada), organizacja pikiety wobec instytucji starszych struktur polonijnych, udzia w protecie ulicznym organizowanym przez brytyjskie spoeczestwo obywatelskie, organizowanie spotka z politykami polskimi lub brytyjskimi, lobbowanie politykw brytyjskich podczas konferencji partyjnych, inicjowanie akcji profrekwencyjnej, inicjowanie akcji nakaniajcej do gosowania na konkretn opcj polityczn, aktywna walka o prawa czowieka przez wystpowanie na drog prawn, lobbowanie mediw, pisanie sprostowa i listw do redakcji.
W poszukiwaniu wsplnego interes u
Istotn motywacj polskich migrantw podejmujcych inicjatywy polityczne, z ktrymi przeprowadzono wywiady, bya percepcja istnienia luki instytucjonalnej w formalnej reprezentacji Polakw. Niemal kady respondent wskazywa brak reprezentacji interesw polskiej grupy na wszystkich szczeblach lokalnym, centralnym i transnarodowym (gwnie wobec pastwa polskiego): Jest nas 600 tysicy w tym kraju, a reprezentacji politycznej nie mamy adnej. [inicjatorka kampanii profrekwencyjnej]
wiadomo braku zewntrznej reprezentacji politycznej bya przewodnim motywem wywiadw, powtarzanym przez wszystkie badane osoby niezalenie od orientacji politycznej i zaangaowania w rne inicjatywy. Najczciej pojawiao si stwierdzenie, e naley siedzie przy stole, przy ktrym zapadaj decyzje, a obecnie nas przy tym stole nie ma. Zbyt ma reprezentacj Polakw ukazywano czsto na szerszym tle wielokulturowoci brytyjskiej. Wielokrotnie respondenci podkrelali deficyt jednolitego gosu reprezentujcego Polakw w porwnaniu z innymi grupami etnicznymi. Jest to interesujce, wskazuje bowiem percepcj polityki brytyjskiej, zwaszcza lokalnej, jako sprzyjajcej blokom etnicznym, grupy etniczne za jako grupy interesu. Typow ilustracj takiego sposobu mylenia moe by nastpujca wypowied: Co mnie zmotywowao do kandydowania? Patrzymy na skad rady councilu [gminy] i widzimy, e poowa skadu to s Hindusi. No i mwi: To dlaczego my nie mamy [kandydowa]?. [kandydat na radnego_3] wiadomo braku reprezentacji wizaa si z kontestacj lub kwestionowaniem inkluzywnoci istniejcych struktur polonijnych, jakie stworzyo powojenne pokolenie emigracji. W wywiadach czsto poddawano w wtpliwo mandat spoeczny tych organizacji, niekiedy w do mocnych sowach. Kwestionowanie opinii, e organizacje te reprezentuj Polakw w Wielkiej Brytanii, byo artykuowane przez niemal wszystkich badanych, niezalenie od pogldw politycznych czy strategii dziaania. Jednoczenie naley podkreli, e powszechna krytyka nie wynikaa z jakiej dogbnej wiedzy na temat historii i dorobku powojennych organizacji (wiedza przewanie bya do ograniczona), ale gwnie z wasnej wizji tego, co organizacja reprezentujca Polakw powinna robi, przede wszystkim za czym konkretnie jest interes polityczny Polakw. Inaczej mwic, krytyka zastanych organizacji bya raczej subiektywnym wyrazem pogldu respondenta na temat interesu politycznego Polakw ni obiektywn ewaluacj dziaa danej organizacji na okrelonym polu.
Podobna postawa wynika z istnienia do sporego rozziewu priorytetw politycznych, jakie zdaniem badanych aktywistw maj Polacy mieszkajcy w Wielkiej Brytanii. Na oglnym poziomie percepcj interesw politycznych Polakw mona upraszczajc podzieli na dwa typy: etniczny i klasowy. Naley jednoczenie pamita, e s to typy idealne, w rzeczywistoci bowiem inicjatywy polityczne czsto zawieraj elementy zarwno etniczne, jak i klasowe, ktre zreszt przewanie si przenikaj. Niemniej jednak, o czym bdzie jeszcze mowa, istniej przesanki, aby stwierdzi, e w pewnych sprawach typy te mog si wzajemnie wyklucza, a ich wsppraca jest raczej niemoliwa. W oglnym zarysie, charakterystyka typw percepcji interesu politycznego przedstawia si nastpujco: W typie etnicznym polityczny interes Polakw jest pojmowany jako etnicznie zogniskowane dziaanie skupione przede wszystkim na Polakach traktowanych kolektywnie, nie indywidualnie. Jednoczenie i stworzenie spjnej grupy jest warunkiem skuteczniejszego dziaania. Dziaania obejmuj tutaj oglnie pojte kwestie kulturowe, dbanie o reputacj i opini Polski, obron Polakw jako autonomicznej grupy etnicznej o homogenicznej kulturze i takich wartociach. W tym ujciu w interesie Polakw s dziaania w sferze polityki historycznej, ksztatowanie wiadomoci historycznej Brytyjczykw, reagowanie na wypadki domniemanego obraania Polakw jako grupy narodowociowej w brytyjskim dyskursie publicznym. Prerekwizytem skutecznych dziaa jest wedug aktywistw silnie zorganizowana i zwarta formalna reprezentacja polskiej grupy, co, czego, jak wspomniano wyej, zdaniem aktywnych polskich obywateli, brak. W tym rozumieniu, aby Polacy byli w stanie wpywa na spoeczestwo brytyjskie w wymiarze politycznym, musz mwi jednym, spjnym gosem. Priorytetem jest wic wewntrzna integracja i homogenizacja stanowisk rnych polskich rodowisk. Budowanie relacji z niepolskimi organizacjami czy wtapianie si w rodowiska brytyjskie jest podane tylko jako suce grupie polskiej inaczej pozostaje drugorzdne, a nawet, wedug niektrych, niekorzystne. W typie klasowym interes Polakw jest ujty jako cz szerszej caoci i jest zgodny z interesem grup podzielajcych podobne
pooenie w spoecznej stratyfikacji brytyjskiej jako imigrantw, pracownikw fizycznych, obywateli Unii Europejskiej czy osb pochodzcych z Europy rodkowo-Wschodniej. W tym podejciu w interesie Polakw s przede wszystkim nacisk i egzekwowanie praw pracowniczych, przestrzeganie praw czowieka, utrzymywanie obecnej struktury antydyskryminacyjnego prawa, podkrelanie materialnych potrzeb polskich migrantw, zwaszcza zagroonych bied, bezdomnoci, stygmatyzacj czy skrajnym wykluczeniem spoecznym. Priorytetem tego typu percepcji interesu politycznego nie jest wic wewntrzna integracja Polakw, ale tworzenie panetnicznych i wielokulturowych koalicji zoonych z rnych grup, nie tylko etnicznych. Naturalnym partnerem realizacji takich interesw s wic zwizki zawodowe i organizacje wielokulturowe, akcentujce interes klasowy czy wsplnot praw (pracowniczych, obywatelskich) okrelonych grup spoecznych, nie za wyjtkowo etniczn. Istnienie zwartej formalnej reprezentacji etnicznej nie jest wic prerekwizytem skutecznej realizacji politycznego interesu Polakw. W rzeczywistoci spoecznej aktywici czsto cz elementy obu typw, deklarujc, e ich praca polega zarwno na jednoczeniu Polakw w celu tworzenia silnej reprezentacji, jak i na ksztatowaniu relacji midzykulturowych. Chcc wyraniej dostrzec rnic midzy podejciami do interesu politycznego, warto si odwoa do koncepcji kapitaw spoecznych Roberta D. Putnama (2000), ktry wyrnia kapita spoeczny wicy (bonding), zwizany z zacienianiem i wewntrznym integrowaniem grupy, i kapita spoeczny pomostowy (bridging), polegajcy na nawizywaniu relacji z aktorami spoecznymi spoza grupy. Uywajc tych poj, mona wskaza pewien zakres aktywnoci, skupionej wycznie na dziaaniach, z jednej strony, tworzcych wicy kapita spoeczny w obrbie polskiej grupy etnicznej, z drugiej za strony skoncentrowanych na produkcji pomostowego kapitau i tworzeniu koalicji poza grup polsk. Wikszo badanych dziaa politycznych plasuje si midzy tymi kracami, w rnym stopniu filtrujc okrelone kryteria tego, co jest, a co nie jest priorytetem z punktu widzenia interesu politycznego Polakw.
Jako przykad mona poda stowarzyszenie modych Polakw wyrose z organizacji studenckich, ktre za jedno z naczelnych zada politycznych stawia sobie jednoczenie Polonii. Zdaniem liderw stowarzyszenia, w mozaice grup etnicznych mieszkajcych w Wielkiej Brytanii Polacy bez jednolitego gosu bd traktowani gorzej. Warunkiem jest jednak uzyskanie tego jednego gosu, std dua cz dziaalnoci polega na tworzeniu relacji ze starszymi pokoleniami polskiej emigracji. Ze wzgldu na nacjonalistyczne zabarwienie polityczne organizacji oraz nacisk na antykomunizm i polityk historyczn, stowarzyszenie czuje si spadkobierc tradycji emigracji powojennej, co spotkao si ze strony rnych instytucji zarwno z odrzuceniem i niechci, jak i z akceptacj i zacht do wsppracy. Cho skierowana do wewntrz i skupiona na tworzeniu kapitau wicego, organizacja aktywnie prowadzi jednak kampani nakaniajc Polakw do partycypacji lub kandydowania w wyborach lokalnych, braa ponadto udzia w modzieowych protestach przeciw podpisaniu porozumienia ACTA w 2011 roku co jest przykadem budowania kapitau drugiego typu. Mimo to tworzenie kapitau pomostowego traktuje jako wtrne wobec istnienia grupy etnicznej i suce przede wszystkim jej interesom, priorytetem jest wic dla niej kapita wicy. Uwaam, e Polacy powinni mie reprezentacj w kadej partii politycznej, nawet w partiach, ktre s do antypolskie, takie jak UKIP [Partia Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa], powinni mie swoje wpywy, szczeglnie w partiach populistycznych. [...] Mdre mniejszoci narodowe tak robi, one s wszdzie niewane, kto wygra, wane, e kto tam bdzie [je reprezentowa]. [lider organizacji modzieowej] Dobr ilustracj przeciwnego podejcia jest inicjatywa, ktrej czonkowie aktywnie namawiaj Polakw do gosowania w wyborach lokalnych i europejskich na kandydatw proeuropejskich. Pomysodawca tej inicjatywy podkrela, e Polacy maj wsplne interesy z innymi grupami obywateli Unii Europejskiej w Wielkiej Brytanii, std konieczne jest tworzenie horyzontalnych koalicji midzygrupowych i lobbowanie za dalszym czonkostwem Wiel-
kiej Brytanii w Unii Europejskiej wobec Brytyjczykw i innych obywateli Unii Europejskiej. Naczelnym interesem Polakw s tutaj prawa obywatelskie wynikajce z prawa europejskiego. Wedug czonkw inicjatywy, to zwizki zawodowe i partie proeuropejskie s naturalnym domem politycznym Polakw, organizacje polonijne nie s za w stanie efektywnie artykuowa politycznego interesu Polakw. Wewntrzna integracja Polakw, czyli budowanie kapitau wicego, jest wic w tym ujciu podrzdna wobec egzekwowania praw, a nawet zbdna. [Nasza inicjatywa polityczna] jest proeuropejska, a jednoczenie proimigracyjna w stosunku do praw imigrantw [...]. Chodzi take o dotarcie do innych narodowoci. Zwizki zawodowe [nas] wspieraj, im te zaley, aby by w Unii [Europejskiej] i oni s za prawami pracownikw, my te jestemy za prawami pracownikw. Gdyby rzd renegocjowa z Uni Europejsk i chcia nam odebra prawa pracownicze, bdziemy bardzo przeciwko temu. Dlatego mamy ze zwizkami wsplny cel, bd nas te wspiera finansowo. [...] mamy konkretny cel, nam chodzi o to, aby Wielka Brytania zostaa w Unii [Europejskiej] i aby prawa obywateli Unii Europejskiej nie zostay zmienione na gorsze. [...]. Chcemy dotrze do innych narodowoci, aby przekaz doszed do rnych obywateli unijnych w Wielkiej Brytanii. [inicjator kampanii politycznej] Podsumowujc, zebrany materia empiryczny wskazuje do silny rozdwik midzy interesem politycznym Polakw, akcentujcym, z jednej strony, konieczno wewntrznej integracji grupy polskiej, z drugiej za strony konieczno obrony praw, przede wszystkim pracowniczych, ale take obywatelskich. Rnice w ujciu tego interesu decyduj o formie kapitau spoecznego, ktry zdaniem badanych aktywistw naley budowa, aby osign konkretny cel polityczny. Nie oznacza to braku organizacji osigajcych pewien stan rwnowagi w tym zakresie organizacje takie istniej i odnosz spore sukcesy. Wywiady i obserwacje pozwalaj jednak dostrzec ogromn rnic midzy specyfik sieci organizacji polskich funkcjonujcych w mniejszych orodkach i dziaaj-
cych w Londynie. Jak si wydaje, w mniejszych miastach znacznie atwiej jest tworzy organizacje zarwno reprezentujce Polakw, jak i walczce o ich prawa, tworzce bogate zasoby kapitau pomostowego, co wynika ze sabszego rozwarstwienia polskiej grupy pod wzgldem klasowym, a take z wikszej proaktywnoci wadz samorzdowych szukajcych kontaktu z Polakami. Wymiar lokalny wie si przede wszystkim z miejscow histori migracji i uwarunkowaniami instytucjonalnymi dotyczcymi wielokulturowoci. Dobrym przykadem jest tutaj Irlandia Pnocna, przede wszystkim Belfast, gdzie polskie organizacje bardzo aktywnie korzystaj z zacht wadz lokalnych do stowarzyszania si i tworzenia politycznej reprezentacji, co w 2012 roku doprowadzio do wystawienia a czterech kandydatw do rad dzielnic z ramienia dwch gwnych partii. Istnienie narzdzi instytucjonalnoprawnych, a take specyficznej kultury politycznej, silnie uwraliwionej na rozadowywanie napi spoecznych w Irlandii Pnocnej, wynikajcej z konfliktu katolicko-protestanckiego, skutkuje, jak si wydaje, wiksz partycypacj polityczn Polakw. Rwnowag w reprezentacji Polakw wobec Brytyjczykw, przy jednoczesnej integracji zrnicowanego rodowiska polskiego, udaje si rwnie osiga organizacjom polskim w Liverpoolu czy Southampton. Rwnowaga taka, cho z odmiennych przyczyn, zostaa take osignita przez organizacje reprezentujce polskich Romw. Londyn, ze wzgldu na skupienie polskich migrantw z rnych warstw spoecznych, reprezentujcych czsto odmienne interesy, oraz istnienie bogatej zastanej infrastruktury politycznej i ekonomicznej polskiej diaspory, raczej nie sprzyja pojawianiu si podobnych reprezentacji politycznych, prowadzc do fragmentaryzacji i wewntrznego skonfliktowania grup. Relacje midzy pokoleniami polskich migrantw s interesujce, doczekay si rwnie wielu opracowa (por. na przykad: Garapich 2008b; Bielewska 2011; Erdmans 1998). W omawianym badaniu dowiadczenie odrzucenia przez starsze pokolenie emigracji mieli respondenci niezalenie od wiatopogldu: prawicowe stowarzyszenie ze wzgldu na modo i bycie nowym, lewicowe ugrupowania ze wzgldu na lewicowe odchyy lub amanie zasady etnicznego wykluczenia (na przykad w zwizku z prb zorganizowania w jednej z sza-
cownych polskich instytucji spotkania, w ktrym mieli bra udzia muzumanie). Mwic wprost, potencja konfliktogenny Londynu w wiecie polskiej diaspory wynika z istnienia duego kapitau politycznego, spoecznego i ekonomicznego, o ktrego spucizn wanie toczy si walka. Rnica polega na tym, e tak jak prawicowe stowarzyszenia czuj si naturalnymi spadkobiercami tej tradycji i s skonne by stron w tych konfliktach, tak lewicowe i wieloetniczne s bardziej skonne separowa si od polskich scysji i skupi na budowaniu relacji z organizacjami brytyjskimi.
P ogldy, st rat egie, rnice
Oglnie rzecz biorc, zaangaowani politycznie Polacy, z ktrymi przeprowadzono wywiady, s dobrze zorientowani w brytyjskim systemie politycznym, czego najlepszym dowodem jest to, e obywatele polscy s obecni w strukturach niemal wszystkich brytyjskich ugrupowa politycznych, wykazuj aktywno w zwizkach zawodowych i reprezentuj pen palet pogldw: prawicowych, lewicowych, nacjonalistycznych, prorynkowych, liberalnych, socjalistycznych i skrajnie prawicowych. Jednoczenie trzeba podkreli, e uwzgldniajc skal polskiej migracji w Wielkiej Brytanii jest to obecno nadal do skromna. Rne rozumienie interesw polskich migrantw czy polskiej grupy jest bezporednio zwizane z osobistym wiatopogldem politycznym inicjatorw kampanii politycznych lub liderw politycznych, z ktrymi przeprowadzono wywiady, a co za tym idzie z polityczn afiliacj w strukturach brytyjskich. Tutaj respondenci byli wyranie podzieleni midzy ambicj pogbiania etnicznej solidarnoci (kapitau wicego) a wiadomoci rnorodnoci interesw i pogldw Polakw. Z wywiadw jednoznacznie wynika, e to kryteria wiatopogldowe decyduj o tworzeniu koalicji czy generowaniu kapitau pomostowego, nawet w obrbie polskiej grupy. Osoby o prawicowych pogldach kady akcent na okrelone, esencjalne wartoci polskie, ktre powinny decydowa o wsplnych dziaaniach, kryteria politycznego zaangaowania miay za dla nich do ideologiczny charakter, co oddaj ponisze wypowiedzi:
[...] kwestia jest taka, aby jednoczy si jako Polacy, i nie chodzi o jakie konkretne barwy partyjne, konserwatyci maj bardziej prawicowe pogldy, ale jeli kto na przykad jest w Partii Liberalnych Demokratw i nie ma jaki zwariowanych socjalistycznych pomysw, to ja jestem gotowy do wsppracy z kadym czowiekiem, jeli prowadzi nas to do celu. [kandydat na radnego_2] My mamy konserwatywne wiatopogldowo podejcie do tych spraw, ale nie jestemy te bardzo dogmatyczni, uwaamy, e Polacy powinni by w kadej z tych grup. Nawet jeli bdzie Polak [w grupie], z ktr ja si nie zgadzam, to rozumiem, e on na swj sposb robi dziaalno polonijn, o ile to nie jest antypolskie. Tak do tego podchodzimy. [lider stowarzyszenia modzieowego] Obaj cytowani respondenci podkrelaj istnienie granicy, poza ktr wsppraca nie wydaje si moliwa. Dotyczy to kwestii rozumienia historii (na przykad, wedug czci badanych, kwestie dotyczce polityki historycznej mog by potencjalnie antypolskie) czy wiatopogldu religijnego (rnice pogldw w zakresie polityki rozrodczoci Kocioa katolickiego czy dotyczcych tosamoci pciowej). Organizacje kadce nacisk na wewntrzn integracj Polakw staraj si oczywicie nie eksponowa rnic i pragmatycznie akcentowa konieczno homogenizacji dziaa i stanowisk w sprawach dla nich istotnych. Niemniej jednak wywiady wskazuj potencjalnie nieprzekraczalne rnice wiatopogldowe, w ktrych organizacje o dominujcym rysie etnicznym widz przeszkod we wsppracy z Polakami tworzcymi z innymi grupami koalicje w kwestiach ideologicznie draliwych. Podobnie Polacy dziaajcy w organizacjach o bardziej lewicowym charakterze z dystansem podchodz do ideologicznych podstaw stowarzysze nastawionych na krzewienie tosamoci narodowej i historii. Na tym polu mona si spodziewa mniej lub bardziej jawnych politycznych
konfliktw, zwaszcza w kwestiach bdcych punktami zapalnymi politycznych sporw w Polsce. Jak wspomniano, osoby o pogldach lewicowych s zdecydowanie bardziej skonne upatrywa korzyci Polakw przede wszystkim w kwestiach obrony praw i interesw pracowniczych, walki z dyskryminacj na rynku pracy i poszanowania praw czowieka. Poniewa badani ci podzielaj te problemy z innymi grupami, priorytetowym celem jest dla nich nie wewntrzna integracja Polakw, ale tworzenie przez nich koalicji z innymi grupami i migrantami. W tym sensie wi etniczna nie stanowi kryterium generowania wsplnego interesu, jest nim raczej wsplna pozycja w brytyjskiej stratyfikacji klasowej lub wsplny interes z innymi obywatelami Unii Europejskiej. W tej optyce jest logiczne, e wsppraca z organizacjami polonijnymi i wewntrzna integracja rodowiska nie jest priorytetem, co ilustruje poniszy cytat: W tej chwili oni [nazwa organizacji polonijnej] nie s mi do niczego potrzebni, nas prdzej to Brytyjczycy bd wspiera [w politycznej inicjatywie]. [inicjatorka kampanii politycznej] Wedug dziaacza zwizkowego, kryterium etnicznej przynalenoci w ogle nie jest istotne w politycznej reprezentacji interesw Polakw: To, e kto jest Polakiem [...] to tak jak u mnie w kuchni, c z tego, e ja miaem kucharza Polaka, jeli on przyszed pijany i mi zawali przyjcie na 200 osb. To, e on jest Polakiem, dla mnie nic nie znaczy [...]. Jestemy tutaj, mieszkamy tutaj, i dla mnie nie ma najmniejszego problemu, czy kto jest takiej narodowoci, czy takiej, jeli jest Polakiem super, czy bdzie Czechem, Sowakiem te nie ma problemu, niewane. Dla mnie jest istotne, co on reprezentuje i co on wniesie do naszego ycia. [...] Chodzi o ludzi, ktrzy bd reprezentowa nasze rodowisko sprawa living wage, kontraktw zerowych, four hour contract to s wane dla nas sprawy, bo one ucinaj jakkolwiek przyszo [...]. To s dla nas wane rzeczy. Jeeli czowiek
ma taki kontrakt, to nikt mu poyczki nie da, to on do koca ycia nie bdzie swojego mieszkania mia. [dziaacz zwizkowy] Pojawianie si organizacji nastawionych na wewntrzetniczn integracj w poczeniu z naciskiem na polityk historyczn i esencjaln wersj polskiej tosamoci jest problematyczne dla osb silniej akcentujcych konieczno budowania kapitau pomostowego, zwaszcza o bardziej lewicowych przekonaniach. Problemem jest pojawianie si kolejnej reprezentacji Polakw z w opinii tych osb zarwno sabym mandatem spoecznym, jak i ideologicznym wymiarem dziaalnoci: Co mnie martwi [...] to fakt, e nie ma organizacji reprezentujcej t mod fal, co oznacza, e pojawiaj si takie nacjonalistyczne organizacje, ktre, wedug mnie [...], to jest co [...] strasznego [...]. Nie chc, eby oni gdzie tam sobie uzurpowali, e reprezentuj [...] Polakw. Ja si z nimi totalnie nie utosamiam, to jest przeciwiestwo [tego], w co ja wierz. Ludzie maj potrzeb przynaleenia do czego jeeli nie bdzie innej grupy, to niektrzy ludzie, ktrzy nie maj duej refleksji na temat tego, co si dzieje, to si przycz do takiej grupy. [dziaaczka wieloetnicznej organizacji] Wedug dziaaczy reprezentujcych ten punkt widzenia, organizacje o nacjonalistycznym zabarwieniu mog take negatywnie wpywa na relacje z samymi Brytyjczykami, gwnie przez konfrontacyjny charakter niektrych dziaa (jako przykad jest podawana pikieta siedziby BBC) i utwierdzanie stereotypu Polaka jako osoby majcej obsesj na punkcie historii i niechtnie akceptujcej odmienny punkt widzenia. Organizacje nastawione na polityk historyczn uwaaj jednak, e praca nad tworzeniem twardej polskiej tosamoci, ukonstytuowaniem si grupy i wyrobieniem w niej siy przez polityk historyczn jest warunkiem koniecznym sukcesu: Chcemy zwalczy taki kompleks polskoci, [e niektrzy] si tego wstydz [...]. Kluczow kwesti, aby cokolwiek zdziaa,
jest zwalczenie kompleksu i zbudowanie tego na pozytywnej polskiej historii, i byciu dumnym z tego [...]. I tu jest atwo, jeli chodzi o histori polsko-brytyjsk [...], budujemy tosamo narodow i przez to jestemy w stanie podejmowa konkretniejsze rozmowy z innymi. [lider stowarzyszenia modzieowego] Interesujco ta rnica wiatopogldowa przekada si na rozumienie roli polskich elit w Wielkiej Brytanii. Naley podkreli, e organizacje z silnym elementem etnicznym maj jednoczenie wyrany akcent klasowy, podkrelajcy presti osb do nich nalecych, ktre prezentuj si jako czonkowie elity2. Wie si to z celem organizacji, jakim jest reprezentowanie i jednoczenie Polakw, przy zaoeniu podzielanym przez wielu czonkw, e Polakw najlepiej reprezentuj wyksztaceni i pracujcy w zawodzie mobilni czonkowie klas rednich. Klasowy charakter organizacji o cile etnicznym charakterze, majcej na celu jednoczenie wszystkich Polakw, nie umyka dziaaczom politycznym, ktrzy w wikszym stopniu s nastawieni na tworzenie kapitau pomostowego w organizacjach wieloetnicznych i wielokulturowych, zwizkach zawodowych czy partiach lewicowych. W ich opinii, polityczna dziaalno tych podmiotw ma wybitnie charakter wewntrznego pomnaania prestiu i statusu czonkw, nie za konkretnego politycznego targu: W [nazwa organizacji] powstaa grupa polityczna i ta sekcja polityczna polega na tym, e oni si spotykaj w parlamencie z jakim tam MP, [...] ale dla mnie to jest takie celebrity meeting, e my idziemy do parlamentu si spotka z MP [...]. No i OK, bo jemu te pasuje, bo sobie moe zrobi z nimi zdjcie i oni s zadowoleni, bo maj z nim zdjcie [...]. I o to chodzi. [dziaaczka wieloetnicznej organizacji] Co godne podkrelenia, organizacje te stroni od utosamiania wasnej dziaalnoci z polityk jako potencjalnie konfliktogenn i dzielc Polakw. Kwestia ta zostaa poruszona przy okazji dys2 Szerzej por. R. Dunin-Wsowicz, Polacy w brytyjskim spoeczestwie obywatelskim analiza formalnych stowarzysze i organizacji [w niniejszym tomie].
kusji o charakterze kampanii przed nadchodzcymi wyborami, o czym bdzie jeszcze mowa. Powysza dwoisto ideologiczna strategii dziaania w interesie Polakw (osoby zarwno o lewicowych, jak i o prawicowych czy nacjonalistycznych pogldach uyway tego samego terminu) interesujco si przekada na rozumienie roli w tym procesie pastwa polskiego i polityki polonijnej. Osoby o lewicujcych pogldach czy nieeksponujce elementu etnicznego widziay w pastwie brytyjskim lub instytucjach unijnych gwnego partnera do rozmw albo aktora aktywizujcego migrantw. Z kolei osoby, dla ktrych etniczny czy narodowy wymiar dziaalnoci by gwnym wyznacznikiem aktywnoci, naturalnego sprzymierzeca w tych dziaaniach widziay w pastwie polskim. Pytane o rol Ministerstwa Spraw Zagranicznych w tym procesie, osoby o pogldach lewicowych podkrelay konieczno bardziej egalitarnego podejcia do migracji i uznania roli zwykych, szarych migrantw w reprezentacji Polakw czy polityczno-medialnego lobbingu wadz polskich w obronie amania praw pracowniczych Polakw, osoby o pogldach prawicowych wskazyway za konieczno aktywizowania migrantw i propagowania polskiej kultury wysokiej, a take penienia funkcji arbitra wobec rnych grup polskich. Poczucie wykluczenia z tej polityki wsparcia deklarowali dziaacze romscy. Jak ju wspomniano, aktywno w polityce brytyjskiej nie oznacza zainteresowania polityk polsk. W wypowiedziach respondentw dominowaa niech do przenoszenia na teren brytyjski polskich dyskusji i podziaw politycznych. Mimo to nie brakuje liderw i organizacji prbujcych dziaa w transnarodowej przestrzeni politycznej, zwaszcza inicjatyw majcych na celu zwikszenie frekwencji wyborczej. Tutaj osoby te jako kluczowego aktora widziay pastwo polskie, zwaszcza Ministerstwo Spraw Zagranicznych, lub Komisj Europejsk. aden badany nie deklarowa udzielenia politycznego wsparcia konkretnym kandydatom czy partiom politycznym w nadchodzcych wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, mona byo nawet zauway tendencj do deaktywizacji w kwestiach dotyczcych polskiej polityki. Dla osb nastawionych na generowanie kapitau pomostowego by
to dodatkowy powd do skupienia uwagi na kooperacji ze zwizkami lub z organizacjami panetnicznymi.

Aktywno Polakw a brytyjski kalendar z p olityczny
Postawa liderw stanowia podstaw oglnej ewaluacji aktywnoci Polakw w Wielkiej Brytanii i ich potencjau politycznego. Obok negatywnej oceny mandatu spoecznego istniejcych organizacji i luki w reprezentacji politycznej Polakw powszechna bya opinia o pasywnoci i braku mobilizacji polskich migrantw w brytyjskiej polityce. Zdaniem respondentw, przyczyny niskiej partycypacji politycznej Polakw tkwi w spucinie komunizmu lub w mentalnoci propagujcej wyuczon bezradno i bierno obywatelsk. Zarwno badani, jak i informatorzy podkrelali take tymczasowo pobytu, poczucie bycia gociem na Wyspach Brytyjskich, nieznajomo praw i przepisw, nabyt awersj do pastwa i barier jzykow. W wypadku polskich Romw niech do angaowania si w sprawy publiczne wizaa si z percepcj wrogoci, z jak pastwo polskie i Polska Ludowa, i wolna ju Rzeczpospolita Polska traktowao Romw, zwaszcza w latach dziewidziesitych XX wieku, kiedy przybywali oni do Wielkiej Brytanii w poszukiwaniu azylu. Mimo darzenia pastwa brytyjskiego wikszym zaufaniem, zwaszcza w zakresie edukacji, polscy Romowie nadal z dystansem podchodz do moliwoci aktywnego wczania si w ycie publiczne. Niemniej jednak naley podkreli, e ostatnia kampania organizacji Roma Support Group we wschodnim Londynie, przeprowadzona przeciwko ciciom w samorzdowych wydatkach publicznych, zmienia, jak si zdaje, powoli t sytuacj, co wiadczyoby o aktywizujcej roli brytyjskiej kultury politycznej. Podnoszon przez niektrych respondentw przyczyn niskiej partycypacji, wskazywan rwnie w innych badaniach politycznej mobilizacji Polakw (Driver, Garapich 2012), byo paradoksalnie poczucie komfortu egzystencjalnego w warunkach brytyjskich, a wic brak negatywnego czynnika aktywizujcego. Przywoanie tej przyczyny jest wane w wymiarze ewolucji brytyjskiego dyskursu politycznego w ostatnim roku, charakteryzujcego si obecnoci
elementw kwestionujcych zasadno i utrzymywalno unijnego prawa wolnego przepywu siy roboczej, a wic potencjalnie grocego zachwianiem wspomnianym poczuciem egzystencjalnego bezpieczestwa i braku koniecznoci obrony wasnych interesw, jakie reprezentuj polscy migranci. Niemal wszyscy respondenci, nawizujc do nadchodzcych wyborw europejskich, lokalnych i referendum podkrelali, e klimat polityczny w poczeniu z kalendarzem wyborczym oznacza potencjaln aktywizacj polskich wyborcw. Nie chodzio jednak o zachcanie do poparcia konkretnej opcji politycznej czy deklaracji pozostania Wielkiej Brytanii w Unii Europejskiej. Mimo to rwnie w tej kwestii ujawniy si rnice wynikajce ze wiatopogldu badanych, tym razem naoonego na stosunki brytyjskie. W miesicach poprzedzajcych badanie pojawio si wiele kampanii i inicjatyw propagujcych oglnie postaw obywatelsk i uczestnictwo w wyborach europejskich czy lokalnych. Spora cz twrcw tych inicjatyw zastrzega jednak, e ich kampanie maj na celu zwikszenie frekwencji wyborczej i podniesienie wiadomoci obywatelskiej, ale bez konkretnego wskazania, na kogo gosowa. W ich rozumieniu, istnieje limit politycznoci kampanii spoecznych prowadzonych przez polskie organizacje, powinny si wic one wystrzega zajmowania zbyt wyranego stanowiska. W rozumieniu organizatorw takich kampanii, ludziom jest potrzebna po prostu informacja i jasna identyfikacja osobistych interesw. Nie chodzi o to, aby gosowa albo na Labour [Parti Pracy], bo [s za] Uni [Europejsk], albo na UKIP [Partia Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa], bo chcemy [z niej] wyj, tylko aby popatrzy bardziej na program i szczegy, kto to organizuje. Ludzie musz poczyta i dowiedzie si, co jest w ich interesie. [inicjatorka kampanii profrekwencyjnej] Dla osb, dla ktrych interes polskich obywateli jest jasny i zwizany z ich statusem jako obywateli europejskich, podobne ograniczenie nie jest wystarczajce, konieczna jest za wanie
stricte polityczna kampania prowadzona na rzecz obecnoci Wielkiej Brytanii w Unii Europejskiej. [nazwa profrekwencyjnej inicjatywy] zrezygnowao z europejskoci, mi to nie odpowiadao. [nazwa proeuropejskiej inicjatywy politycznej] jest proeuropejska, a jednoczenie proimigracyjna w stosunku do praw imigrantw. [...] My mamy konkretny cel, nam chodzi o to, aby Wielka Brytania zostaa w Unii [Europejskiej] i aby prawa obywateli Unii nie zostay zmienione na gorsze. [inicjatorka proeuropejskiej inicjatywy politycznej] Kandydaci na radnych z partii lewicowych wanie na poczuciu zagroenia zamierzali zbudowa wasn kampani wyborcz, wskazujc, e wygrana Partii Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa (United Kingdom Independence Party, UKIP) moe oznacza utrat praw pracowniczych i obywatelskich. W poczuciu badanych o lewicowym wiatopogldzie, brytyjski podzia polityczny odbija stosunek do Polakw i imigrantw w ogle partie lewicowe i liberalne s im bardziej przychylne ni partie zajmujce praw stron sceny politycznej. Nie jest to jednak powszechny osd i podobnie jak w wypadku rozumienia polskiego interesu take tutaj decyduje wiatopogld polityczny, przede wszystkim za stosunek do Unii Europejskiej i kwestii wielokulturowoci. W tym wymiarze pojawiay si opinie, wskazujce zasadno argumentacji Partii Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa i wsplnot interesw z Polakami w pewnych kwestiach: Organizowanie spotka z politykami brytyjskimi, aby Polacy poznali politykw, ale oni te poznali Polakw. [...] jeli wrd nich [politykw Partii Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa] jest totalne niezainteresowanie polskim gosem, a cz z nich jest totalnie antypolska, to niech zobacz, e Polacy nie s tacy li: nie bior zasikw, pac podatki, wrcz odwrotnie mog ich wspiera w pewnych kwestiach, bo w pewnych kwestiach maj zdrowy rozsdek i normalne podejcie jak oni. [...] UKIP powinien pozna, e Polacy to s ich przyjaciele, a nie
wrogowie. Poznaam troch osb, ktre kandyduj z UKIP [Partia Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa] i rozmawiam z tymi osobami, i zadaj im trudne pytania. [...] I te osoby mwi, e nie, my nie jestemy przeciwko Polakom, jestemy za tym, aby ograniczy napyw imigrantw, bo pastwo nie jest w stanie tego wchon. I wiadomo, e nie kady bdzie mia takie pogldy. [..] Ale jeli linia partyjna gwna jest taka, to to jest bardzo racjonalne, bo kto by chcia, aby do Polski nagle zjechao duo migrantw z rnych czci wiata, ktrzy nie chc si zintegrowa czy zasymilowa. To ja si nie dziwi Anglikom, e oni s przeraeni tym. [...] Maj prawo by przeraeni. [inicjatorka kampanii profrekwencyjnej] Zdaniem innych respondentw, Partia Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa stanowi jednak zagroenie, a jej ksenofobiczne pogldy wzbudzaj niepokj. Kandydaci na radnych, inicjatorzy kampanii politycznych i zwizkowcy dostrzegali wyranie antypolskie nastawienie tego ugrupowania, ktre jednoczenie odbijao si na politycznym dyskursie partii rzdzcej. Dla czci badanych wanie to moe przynie skutek mobilizujcy, tak wanie zamierzaj wic ksztatowa wasne kampanie: [...] gosuj, bo jak nie, to stracisz prawa, jakie daje ci Unia [Europejska]. [...] kampania polega na tym, [e] moemy straci nasze prawa, to ludzi denerwuje, bo to rusza ludzi. [inicjatorka proeuropejskiej inicjatywy politycznej] Omawiajc ewolucj dyskursu politycznego w Anglii, nie mona zapomnie o innym elemencie brytyjskiego kalendarza politycznego, potencjalnie mocno zwizanym z kwesti mobilizacji polskich migrantw. Mowa tutaj o referendum decydujcym o statusie Szkocji. Antyunijny i antyimigracyjny dyskurs polityczny jest w Szkocji niemal nieobecny (Partia Konserwatywna i Partia Niepodlegoci Zjednoczonego Krlestwa waciwie nie s liczc si si polityczn), co si przekada na aktywne zainteresowanie potencjaem wyborczym gosw Polakw. Rzdzca Szkocka Partia Narodowa (Scottish National Party, SNP) rozpocza wanie
kampani w polskich rodowiskach, w ktrych nie brakuje osb aktywnie wspierajcych niepodlego Szkocji3. Potwierdza to, jak istotne s lokalne uwarunkowania w procesie aktywizacji polskich obywateli w Wielkiej Brytanii. Dane z wywiadw z respondentami i informatorami wskazuj take, e brytyjskie zwizki zawodowe pozostaj najbardziej rozbudowan i masow struktur organizacyjn aktywizujc polskich migrantw. Ze wzgldu na w wikszoci proeuropejskie stanowisko gwnych centrali zwizkowych, kampanie prowadzone wrd czonkw zwizkw bd si take opiera na zagroeniu utrat praw lub erozj istniejcych regulacji, zwaszcza dotyczcych zatrudnienia czy spraw socjalnych. Wedug badanych, zwizki w najbliszych latach bd intensyfikowa relacje z Polakami, a wieloletnia praca zacznie dawa owoce. Antyimigracyjny i antypracowniczy kurs obecnego rzdu, w opinii informatorw, bdzie tylko sprzyja wikszej mobilizacji polskich pracownikw.
P odsumowani e
Z badania wyania si obraz silnie zrnicowanej wiatopogldowo i politycznie grupy osb, ktrych aktywizacja obywatelska nastpia stosunkowo niedawno. Kilka czynnikw wymienionych w powyszych rozwaaniach pozwala mwi o nabierajcym tempa procesie aktywizacyjnym polskich migrantw poakcesyjnych, cho nadal o dosy ograniczonej skali. Trudno jest stwierdzi, w jakim stopniu przeoy si on na bardziej masow partycypacj szerszy udzia w wyborach lokalnych i europejskich czy wyraniejsz obecno gosu polskich migrantw w debatach publicznych. Przeprowadzone wywiady i analizy wskazuj, e mamy do czynienia z nakadaniem si na siebie kilku symultanicznie wystpujcych czynnikw, ktre potencjalnie mog przynie taki skutek. Czynniki, o ktrych mowa, to: wiek i etap yciowy poakcesyjnych migrantw, ich poczucie zadomowienia i odpowiedzialnoci za sprawy publiczne, czsto poczone z pojawieniem si dzieci,
3 Por. http://www.yesscotland.net/news/yes-vote-will-write-next-chapter-polish-scotsheritage [dostp: 12 stycznia 2014 roku].
wiksza asertywno dziaa polskich aktywistw (pikiety, demonstracje, lobbing), wzgldna otwarto brytyjskich struktur politycznych moliwoci, rnorodno wiatopogldu politycznego, obecno w strukturach wikszoci brytyjskich ugrupowa politycznych, postpujce rozwarstwienie klasowe polskich grup migranckich, rnorodno interesw, pojawienie si wielu osi konfliktw wiatopogldowych midzy polskimi obywatelami, percepcja braku reprezentacji politycznej Polakw i ch wypenienia tej luki proces zwizany take z wymian pokole w zastanej infrastrukturze polskiej diaspory, zwaszcza w Londynie, antyimigracyjny zwrot w dyskursie publicznym politykw Partii Konserwatywnej, zwaszcza w zakresie systemu opieki spoecznej, co moe uruchomi negatywny czynnik aktywizujcy przez zakwestionowanie poczucia zadomowienia i egzystencjalnego bezpieczestwa, kalendarz wydarze politycznych w Wielkiej Brytanii i wewntrzne debaty polityczne dotyczce relacji z Uni Europejsk, integralnoci Zjednoczonego Krlestwa, zarzdzania wielokulturowoci.
Poniej zostan przedstawione rekomendacje, ktre wyaniaj si z omwionej w niniejszym rozdziale czci badania dotyczcej politycznego zaangaowania polskich obywateli w Wielkiej Brytanii. Kilka wnioskw jest zwizanych z koniecznoci zredefiniowania pewnych aspektw polityki polonijnej, pozostae zawieraj propozycje konkretnych rozwiza wskazywanych przez respondentw. Zrnicowanie polskiej diaspory w Wielkiej Brytanii ma swj wymiar polityczny, ktry wpywa na wzory partycypacji obywateli polskich, definicj interesu politycznego i strategie politycznego dziaania. Nie istnieje jedna reprezentacja Polakw w Wielkiej Brytanii, nie ma rwnie zgody co do tego, czym wedug migrantw jest polityczny interes polskiej diaspo-
ry. Na ogln kategori Polakw skadaj si rne pokolenia, osoby o zrnicowanej tosamoci i historii migracyjnej, o rnym pochodzeniu etnicznym (polscy Romowie, lzacy, Tatarzy, osoby ze zwizkw mieszanych) czy religijnym (katolicy, protestanci, muzumanie, ateici, wiadkowie Jehowy). Proces rnicowania si Polakw bdzie postpowa wraz z gbsz integracj ze spoeczestwem brytyjskim. Dlatego denia do homogenizacji i ujednolicenia reprezentacji polskiej diaspory bd stay w empirycznej sprzecznoci z rnicujc si populacj polsk w Wielkiej Brytanii, potencjalnie wic si rwnie z wykluczeniem spoecznym. Powysze zrnicowanie nie powinno by traktowane przez koordynatorw polityki polonijnej jako problem czy przeszkoda, ale uznawane za zasb i warto dodan w relacjach z diaspor. Wielogos polskich migrantw musi by podstaw zachowania rwnowagi we wspieraniu rnych grup i inicjatyw o charakterze politycznym czy quasi-politycznym. Skoro polska diaspora bdzie jeszcze bardziej zrnicowana w przyszoci (uwzgldniajc na przykad skal maestw mieszanych), naley ju teraz konceptualnie otwiera pojcie Polonii, obejmujc ni grupy odchodzce od tradycyjnej i esencjalnie traktowanej tosamoci polskiej. Koordynatorzy polityki polonijnej powinni bardziej indywidualistycznie podej do zagadnienia politycznej partycypacji polskich obywateli i pamita, e w polityce lokalnej czy narodowej funkcjonuj Polacy zarwno zorganizowani w grupy, jak i dziaajcy jako jednostki, dla ktrych etniczna czy narodowa tosamo jest tylko jednym z wymiarw tosamoci. Koordynatorzy polityki polonijnej powinni pamita o nierwnociach klasowych i postpujcym rozwarstwieniu w obrbie kategorii polskich migrantw, co przekada si na rnorodno interesw politycznych. Naleaoby wic uczyni polityk polonijn bardziej egalitarnym narzdziem wyrwnywania nierwnoci, zamiast ich pogbiania. W tym sensie pastwo polskie powinno wspiera polityczny i symboliczny status grup mniej uprzywilejowanych w dostpie do decydentw, grup o skromniejszych zasobach kapitau spoecznego czy kul-
turowego lub z mniejszym know-how w relacjach z pastwem polskim i brytyjskim polskich robotnikw, pracownikw sektora budowlanego, usugowego, turystycznego i rolniczego. Szczeglnie naley zwrci uwag na osoby zagroone amaniem praw pracowniczych i obywatelskich (na przykad pracownikw agencyjnych) oraz wspiera organizacje zajmujce si obron ich praw. Zrnicowanie polskiej diaspory w Wielkiej Brytanii obejmuje take grupy od dawna osiade, z ktrymi jednak pastwo polskie ma niewiele kontaktw ze wzgldu na skupienie na etnicznym charakterze stowarzysze polskich. Mowa tutaj przede wszystkim o organizacjach skupiajcych polskich Romw, z ktrymi polskie placwki dyplomatyczne dopiero zaczynaj nawizywa kontakty. Wcignicie ich w orbit relacji z organizacjami polskimi i uczynienie odbiorcami polityki polonijnej bdzie stanowi wany krok w stron wikszej inkluzji spoecznej i przeciwdziaania wykluczeniu, zwaszcza w wymiarze antyromskich wystpie niektrych politykw brytyjskich. Brytyjskie zwizki zawodowe pozostaj najbardziej rozbudowan struktur organizacyjn, ktra mobilizuje i reprezentuje polskich migrantw ze wzgldu na dostp do rnych warstw spoecznych, szeroki geograficzny zasig dziaania oraz polityczny wydwik wielu kampanii i dziaa. Wsppraca midzy zwizkami a pastwem polskim powinna by nadal pogbiana, zwaszcza w wymiarze wymiany ekspertw i finansowania szkole dla polskich dziaaczy, co pozwoli na lepsz reprezentacj polskich pracownikw w strukturach zwizkowych i umoliwi ich awans zawodowy. Od pastwa polskiego aktywici oczekuj przede wszystkim wsparcia natury logistycznej, edukacyjnej i politycznej (na przykad aktywnej reakcji na sytuacje amania praw pracowniczych przez brytyjskich pracodawcw, organizacji szkole czy przygotowywania ekspertyz w pracy spoeczno-politycznej). Od pastwa polskiego aktywici oczekuj rwnie podjcia dyskusji publicznej z brytyjskimi mediami i politykami, ktrych opinie w ostatnich latach nabieraj silnie antyimigracyjnego charakteru, zwaszcza wobec obywateli pastw akcesyjnych.
BIBLIOGRAFIA
Alam Y., Fomina J., Husband C., Huttermann J. (2014), Lived Diversities: space, place and identities in the multi-ethnic city, Policy Press, Bristol. Ancien D., Boyle M., Kitchin R. (2009), Exploring Diaspora Strategies: An International Comparison, NUI Maynooth http://www. nuim.ie/nirsa/diaspora/PDFs/Exploring%20Diaspora%20Strategies%20International%20Comparison.pdf. Anderson B. (1992), Long-Distance Nationalism: World Capitalism and the Rise of Identity Politics, The Wertheim lecture, Centre for Asian Studies, Amsterdam. Anthias F. (1998), Evaluating diaspora: beyond ethnicity, Sociology, t. 32, nr 3. Bachan R., Sheehan M. (2010), On the Labour Market Progress of Polish Accession Workers in South-East England, International Migration, t. 49, nr 2. Baldoli C. (2003), Exporting Fascism: Italian Fascists and Britains Italians in the 1930s, Berg, OxfordNew York. Basch L., Glick-Schiller N., Szanton Blanc C. (1994), Nations Unbound: Transnational Projects, Postcolonial Predicaments, and Deterritorialized Nation-States, Gordon and Breach, Langhorne. Baubck R. (2010), Cold constellations and hot identities: Political theory questions about transnationalism and diaspora, [w:] Diaspora and Transnationalism Concepts, Theories and Methods, red. R. Baubck, T. Faist, Amsterdam University Press, Amsterdam. Baubck R. (2008), Ties across borders: the growing salience of transnationalism and diaspora politics, IMISCOE Policy Brief nr 13 http://www.imiscoe.org/index.php?option=com_conte nt&view=article&id=31&Itemid=33. Baumann G. (1996), Contesting Culture. Discourses of Identity in Multicultural London, Cambridge University Press, Cambridge.
Bielewska A. (2011), Changing Identities of Polishness: Post-War and Post-Accession Polish Migrants in Manchester, Peter Lang, OxfordBern. Bielewska A. (2014), Kupowanie polskoci tosamo narodowa jako towar wrd polskiej migracji poakcesyjnej w Wielkiej Brytanii, [w:] EuroEmigranci. Moda polska emigracja w UE jako przedmiot bada psychologicznych, socjologicznych i kulturowych, red. J. Kulpiska, M. uniak-Piecha, D. Praszaowicz, Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejtnoci, Krakw [w druku]. Biszewska J. (2008), Polacy w Wielkiej Brytanii znaleli wreszcie obroc http://www.polskatimes.pl/artykul/9806,polacy-w-wielkiej-brytanii-znalezli-wreszcie-obronce,id,t.html. Booth R. (2013), Polish becomes Englands second language, The Guardian, 30 stycznia. Bottomley G. (1998), Anthropologists and the Rhizomatic Study of Migration, The Australian Journal of Anthropology, t. 9, nr 1. Bourdieu P. (1984), Distinction: a social critique of the judgement of taste, Routledge & Paul Kegan, London. Castles S. (2009), Development and Migration Migration and Development: What Comes First? Global Perspective and African Experiences, Theoria, t. 56, nr 121. Chojnacki P. (2009), The Making of Polish London through Everyday Life. 19561976, University College London, London. Cohen R. (1997), Global Diasporas: An Introduction, Routledge, London. Connolly H., Martinez Lucio M., Marino S. (2012), Trade Unions and Migration in the UK: Equality and Migrant Worker Engagement without Collective Rights. Leverhume Trust https://research. mbs.ac.uk/european-employment/Portals/0/docs/LeverhulmeUK.pdf. De Souza R. (2004), Motherhood, Migration and Methodology: Giving Voice to the Other, The Qualitative Report, t. 9, nr 3. Drinkwater S., Garapich M.P., Eade J. (2009), Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK, International Migration, t. 47, nr 1. Driver S., Garapich M. (2012), Everyone for themselves? Non-national EU citizens from eastern and central Europe and the
Bibliografia 165
2012 London elections http://www.sociology.ox.ac.uk/documents/epop/papers/EPOP_article_garapichdriver_SEPTEMBER_07_mg.pdf. Drzewiecki Z. (2006), Wygralimy bitw. Nasza akcja trwa, Goniec Polski http://www.mojawyspa.co.uk/modules.php?name=Ne ws&file=article&sid=14929. Dudkiewicz M., Fuksiewicz A., Kucharczyk J., ada A. (2013), Parlament Europejski. Spoeczne zaufanie i (nie)wiedza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Dvell F. (2005), Active Civic Participation of Immigrants in the United Kingdom. Country Report prepared for the European research project POLITIS, Oldenburg http://www.politis-europe. uni-oldenburg.de/download/UK.pdf. Eade J. (1997), Introduction, [w:] Living the Global City: Globalization as a Local Process, red. J. Eade, Routledge, London. Eade J., Drinkwater A., Garapich M. (2006), Class and Ethnicity: Polish Migrants in London, Economic and Social Research Council End of Award Report, RES-000-22-1294. Eade J., Drinkwater S., Garapich M.P. (2006), Polscy migranci w Londynie klasa spoeczna i etniczno, Centre for Research on Nationalism, Ethnicity and Multiculturalism, University of Surrey, Surrey. Edles L.D. (2001), Cultural sociology in practice, Blackwell Publishers, Malden, MA. Engbersen G., Leerkes A., Grabowska-Lusinska I., Snel E., Burgers J. (2013), On the Differential Attachments of Migrants from Central and Eastern Europe: A Typology of Labour Migration, Journal of Ethnic and -Migration Studies, t. 39, nr 6. Erdmans M.P. (1998), Opposite Poles. Immigrants and Ethnics in Polish Chicago, 19761990, Pennsylvania State University Press, University Park. Fitzgerald I., Hardy J. (2010), Thinking Outside the Box? Trade Union Organising Strategies and Polish Migrant Workers in the United Kingdom, British Journal of Industrial Relations, t. 48, nr 1. Favell A. (1998), Philosophies of Integration: Immigration and the Idea of Citizenship in France and Britain, Palgrave, London.
Fi A., Legut A., Mazurek K., Nowak W., Nowosielski M., Schll-Mazurek K. (2013), Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw, Instytut Zachodni, Pozna [w druku]. Fomina J. (2010), Immigration and Diversity in Europe. Lessons from British Multiculturalism, VDM Dr. Mueller, Saarbrcken. Fomina J., Frelak J. (2008), NEXT STOPSKI LONDON. Public Perceptions of Labour Migration within the EU. The Case of Polish Labour Migrants in the British Press, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Fomina J., Frelak J. (2011), Wizerunek Polski i Polakw w Wielkiej Brytanii, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Fomina J., Husband C. ([w druku]), [w:] Inhabiting Heteroglossic Media Spaces: Intra-group transitions, identity construction and the language-media interface of Bradfordian Poles, red. C. Husband, T. Moring. Fomina J., Moring T., Husband C., Lojander-Visap C., Vincze L., Mnty N. (2011), Media use and ethnolinguistic vitality in bilingual communities, Journal of Multilingual & Multicultural Development, t. 32, nr 2. Friszke A. (1999), ycie polityczne emigracji, Biblioteka Wizi, Warszawa. Gabaccia D., Hoerder D., Walaszek A. (2007), Emigration and Nation Building During the Mass Migrations from Europe, [w:] Citizenship and Those Who Leave: The Politics of Emigration and Expatriation, red. N.L. Green, F. Weil, University of Illinois, Chicago. Gamlen A. (2008), The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, Political Geography, nr 8. Garapich M. (2008a), The Migration Industry and Civil Society: Polish Immigrants in the United Kingdom Before and After EU Enlargement, Journal of Ethnic and Migration Studies, t. 34, nr 5. Garapich M. (2008b), Odyssean Refugees, Migrants and Power: Construction of the Other within the Polish Community in the United Kingdom, [w:] Citizenship, Political Engagement and Belonging. Immigrants in Europe and the United States, red. D. Reed-Danahay, C. Brettell, Rutgers University Press, New BrunswickNew JerseyLondon.
Bibliografia 167
Garapich M.P. (2009), Migracje, spoeczestwo obywatelskie i wadza. Uwarunkowania stowarzyszeniowoci etnicznej i rozwoju spoeczestwa obywatelskiego wrd polskich emigrantw w Wielkiej Brytanii, [w:] Wspczesne migracje: dylematy Europy i Polski, red. M. Duszczyk, M. Lesiska, Wydawnictwo Petit, Warszawa. Gazda M. (2011), Polacy strajkiem wywalczyli podwyki http:// www.emito.net/wiadomosci/wielka_brytania/polacy_strajkiem_wywalczyli_podwyzki_1020343.html. Gill N., Bialski P. (2011), Polish Migration to the UK The Role of the Polish Catholic Mission to England and Wales Nuffield Foundation, Department of Geography, Lancaster University, Lancaster. Gimnez I. (2012), Spanish migrants: without rights, The Prisma http://www.theprisma.co.uk/2012/09/30/spanish-migrants-forfeiting-rights-at-home. Glick-Schiller N. (2009), A Global perspective on Transnational Migration: Theorizing Migration without Methodological Nationalism, Centre on Migration, Policy and Society Working Paper, nr 67, University of Oxford, Oxford. Glick-Schiller N., Basch L., Szanton Blanc C. (1995), From immigrant to transmigrant: theorizing transnational migration, Anthropological Quarterly, t. 68, nr 1. Glick-Schiller N., Caglar A., Guldbrandsen T.C. (2006), Beyond the Ethnic Lens: Locality, Globality, and born-again Incorporation, American Ethnologist, t. 33. Glick-Schiller N., Wimmer A. (2003), Methodological Nationalism, the Social Sciences, and the Study of Migration: An Essay in Historical Epistemology, International Migration Review, t. 37, nr 3. Gliski P., Palska H. (1997), Cztery wymiary spoecznej aktywnoci obywatelskiej, [w:] Elementy nowego adu, red. H. Domaski, A. Rychard, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Goniec Polski (2010), Polska szkoa na sobot, Goniec Polski 17 wrzenia.
Grny A., Osipovi D. (2006), Return migration of second generation British Poles, Orodek Bada nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Grabowska-Lusiska I., Oklski M. (2009), Emigracja ostatnia?, Orodek Bada nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Green N., Weil F. [red.] (2007), Citizenship and Those Who Leave: The Politics of Emigration and Expatriation, University of Illinois, Chicago. Grillo R. (2010), British and Others: From Race to Faith, [w:] The Multiculturalism Backlash: European Discourses, Policies and Practices, red. S. Vertovec, S. Wessendorf, Routledge, London. Grillo R. (2012), British Multiculturalism: A Negotiated Order?, [w:] Les minorits: un dfi pour les tats. Actes du colloque international (22 et 23 mai 2011), Acadmie royale de Belgique, Bruxelles. Goldberg D. (1994), Multiculturalism: A Critical Reader, Blackwell Publishers, Malden. Grzymaa-Moszczyska H., Hay D., Krotofil J. (2011), Between universalism and ethnic particularism: Polish migrants to the United Kingdom. Perspective from the psychology of religion, Studia Migracyjne Przegld Polonijny, nr 1. Guardian (2012), French parties target London expats in bid for key votes http://www.theguardian.com/world/2012/feb/18/ french-expats-london-election. Guarnizo L., Portes A., Haller W. (2003), Assimilation and transnationalism: determinants of transnational political action among contemporary migrants, The American Journal of Sociology, t. 108, nr 6. Habermas J. (1989), The structural transformation of the public sphere: an inquiry into a category of bourgeois society, MIT Press, Cambridge. Habielski R. (1999), ycie spoeczne i kulturalne emigracji, Biblioteka Wizi, Warszawa. Habielski R. (2000), Polski Londyn, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw.
Bibliografia 169
Hernandez-Leon R. (2005), The Migration Industry in the Mexico U.S. Migratory System, University of California, Los Angeles http://escholarship.org/uc/item/3hg44330. Heyes J. (2009), Recruiting and organising migrant workers through education and training: a comparison of Community and the GMB, Industrial Relations Journal, t. 40, nr 3. Irek M., Maek A., Napieraa P., Praszaowicz D., Pustuka P., Pyat J. (2012), Polskie szkolnictwo w Wielkiej Brytanii: tradycja i nowoczesno, Polska Akademia Umiejtnoci, 2012 rok http://pau. krakow.pl/Polskie_szkolnictwo_UK/Polskie_szkolnictwo_UK_ RAPORT.pdf. Ireland P. (1994), The Policy Challenge of Ethnic Diversity: Immigrant Politics in France and Switzerland, Harvard University Press, Cambridge, MA. Itzigsohn J., Villacres D. (2008), Migrant political transnationalism and the practice of democracy: Dominican external voting rights and Salvadoran home town associations, Ethnic and Racial Studies, t. 31, nr 4. Joly D. (2002), Odyssean and Rubicon Refugees: Toward a Typology of Refugees in the Land of Exile, International Migration, t. 40, nr 6. Joppke C. (2003), Citizenship between De- and Re-Ethnicisation, Archives europennes de sociologie, t. 44, nr 3. Jordan B., Dvell F. (2002), Irregular Migration. The Dilemmas of Transnational Mobility, Edward Elgar, Cheltenham. Kempny M.(2010), Polish Migrants in Belfast: Border Crossing and Identity Construction, Cambridge Scholars Publishing, Cambridge. Kofman E. et al. (2000), Gender and International Migration in Europe. Employment, Welfare and Politics, Routledge, LondonNew York. Koopmans R., Statham P. (2003), How national citizenship shapes transnationalism: migrant and minority claims-making in Germany, Great Britain and the Netherlands, [w:] Toward Assimilation and Citizenship: Immigrants in Liberal Nation-States, red. C. Joppke, E. Morawska, Palgrave Macmillan, Basingstoke.
Koslowski R. (1997), Migration and the democratic context of European political institutions, [w:] Immigration into Western Societies, red. E.M. Ucarer, D.J. Puchala, Pinter, LondonWashington. Kumicz M. (2013), W Londynie walcz o Polakw http://wyborcza. pl/1,76842,5048663.html. Krotofil J., Grzymaa-Moszczyska H. (2011), Holy Spirit weekend charismatic experience of Polish Catholics in the UK, Studia Migracyjne Przegld Polonijny, nr 1. Lacroix T. (2012), Indian and Polish organizations in UK, [w:] Cross Border Migrant Organizations in Comparative Perspective, red. L. Pries, Z. Sezgin, Palgrave Macmillan, New York. Lafleur J.-M. (2011), Why do states enfranchise citizens abroad? Comparative insights from Mexico, Italy and Belgium, Global Networks, t. 11, nr 4. Lencznarowicz J. (2000), Wyobrania polityczna polskiej emigracji niepodlegociowej po II wojnie wiatowej. Zarys tematu, [w:] Migracje polityczne XX wieku. Migracje i spoeczestwo, t. 4, red. J.E. Zamojski, Neriton, Warszawa. Leonowicz-Bukaa I. (2012), Media polskojzyczne w Wielkiej Brytanii. Zarys problematyki, Komunikacja Spoeczna, nr 1. Lisowska B. (2010), Ciko si uczy na emigracji, Gazeta Prawna, 29 kwietnia. Miller M., Castles S. (1993), The Age of Migrations. International Population Movements in the Contemporary World, Macmillan, London. Modood T. (2007), Multiculturalism: a civic idea, Polity, Cambridge. MSZ (2013), Raport o sytuacji Polonii i Polakw za granic 2012, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa. Mulholland J., Ryan L. (2011), French Capital: The Life and Work of the Highly Skilled French in London. Presentation to the Institut Franais de Royaume-Uni. Nichols G., Tacon R., Muir A. (2013), Sports Clubs Volunteers: Bonding in or Bridging out?, Sociology, t. 47. Nowosielski M. (2012), Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy bada, Przegld Zachodni, t. 3.
Bibliografia 171
Odmalm P. (2004), Civil society, migrant organisations and political parties: theoretical linkages and applications to the Swedish context, Journal of Ethnic and Migration Studies, t. 30, nr 3. Olco-Kubicka M. (2009), Indywidualizacja a nowe formy wsplnotowoci, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Olech A. [red.] (2011), Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w yciu wsplnoty lokalnej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Olech A., Kamierczak T. (2011), Modele partycypacji publicznej, [w:] Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w yciu wsplnoty lokalnej, red. A. Olech, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. ONS (2011), Office of National Statistics Census Data http://www. ons.gov.uk/ons/guide-method/census/2011/census-data/index. html. Osipovi D. (2010), Social citizenship of Polish migrants in London: engagement and non-engagement with the British welfare state, University College London, London [praca doktorska]. Paluch A.K. (1976), Inkluzywne i ekskluzywne rozumienie terminu Polonia, Przegld Polonijny 1976, t. 3. Parekh B.C. (2002), Rethinking multiculturalism: cultural diversity and political theory, Harvard University Press, Cambridge, MA. Peisert A., Stachura K. (2011), Partycypacja jako wynik rozwoju technik komunikowania i zmian charakteru sfery publicznej, [w:] Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w yciu wsplnoty lokalnej, red. A. Olech, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Prez A., Fuentes F.J.M. (2010), Citizenship Policy Making in Mediterranean EU States: Spain, EUDO Citizenship Observatory, Robert Schuman Center for Advanced Studies http://eudo-citizenship. eu/docs/EUDOcomp-Spain.pdf. Pero D. (2007), Anthropological Perspectives on Migrants Political Engagements, Centre on Migration, Policy and Society Working Paper nr 50, University of Oxford http://www.compas.ox.ac. uk/fileadmin/files/Publications/working_papers/WP_2007/ WP0750%20Pero.pdf.
Praszaowicz D. (2010), Polacy w Berlinie. Strumienie migracyjne i spoecznoci imigracyjne. Przegld bada, Ksigarnia Akademicka, Krakw. Putnam R.D. (2000), Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community, Touchstone, New YorkLondonTorontoSydneyNew Delhi. Ryan L., Sales R., Tilki M., Siara B. (2007), Social networks, transience and settlement, Social Policy Research Centre, Middlesex University, London. Ryan L., Lopez Rodriguez M., DAngelo A., Sales R. (2008), Polish Pupils in London Schools: opportunities and challenges, Middlesex University, London. Salt J., Millar J. (2006), Foreign labour in the United Kingdom: current patterns and trends, Labour Market Trends, t. 114, nr 10. Sardinha J. (2009), Immigrant Associations, Integration and Identity Angolan, Brazilian and Eastern European Communities in Portugal, Amsterdam University Press, Amsterdam. Sassen. S. (1991), The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton. Scotto G. (2012), From Bedford to London: new patterns of Italian immigration to the United Kingdom http://www.academia. edu/4921724/From_Bedford_to_London_new_patterns_of_Italian_immigration_to_the_united_kingdom. Schmitter B. (1981), Trade Unions and Immigration Politics in West Germany and Switzerland, Politics & Society, t. 10, nr 3. Smith H., Stares P. (2007), Diasporas in Conflict: Peacemakers or Peace Wreckers?, United Nations University Press, TokyoNew YorkParis. Solomos J. (2003), Race and Racism in contemporary Britain, Palgrave, London. Solon-Lipiski M. (2012), Aktywizowanie wyborcw w Polsce. Inicjatywy profrekwencyjne w latach 20012011, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Spillman L. (2002), Cultural sociology, Blackwell Publishers, Malden, MA. Staniewicz T. (2011), Negotiating Space and Contesting Boundaries: The case of Polish Roma and Polish migrants. Migration and Ad-
Bibliografia 173
aptation as viewed via a Social Capital lens, Studia Migracyjne Przegld Polonijny, nr 1. Stola D. (2000), Kampania antysyjonistyczna w Polsce 19671968, Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Stola D. (2010), Kraj bez wyjcia? Migracje z Polski 19491989, Instytut Pamici Narodowej, Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Sword K. (1996), Identity in Flux. The Polish Community in Great Britain, School of Slavonic and East European Studies, University of London, London. Szecio D. (2007), Skd si wziy kolejki Polakw za granic 21 padziernika jak unikn bdw w przyszoci?, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa. Temple B. (1994), Polish Identity and Community, University of Manchester Occasional Papers in Sociology, nr 38. Triandafyllidou A. (2006), Contemporary Polish Migration in Europe: The Insiders Voice, Edwin Mellen Press, Washington DC. Trzebiatowska M. (2010), The Advent of the EasyJet Priest: Dilemmas of Polish Catholic Integration in the UK, British Sociological Association. Vertovec S. (2007), New Complexities of cohesion in Britain. Super-diversity, transnationalism and civil-integration, Commission on Integration and Cohesion, Wetherby. Viswanath K., Arora P. (2000), Ethnic Media in the United States: An Essay on Their Role in Integration, Assimilation, and Social Control, Mass Communication and Society, t. 3, nr 1. Walaszek A. (1988), Robotnicy polscy, praca i zwizki zawodowe w Stanach Zjednoczonych Ameryki 18801922, Ossolineum, Wrocaw. Weber M., Mills C.W., Gerth H.H. (1946), From Max Weber essays in sociology, Oxford University Press, New York. Wengraf T. (2001), Qualitative Research Interviewing: Biographic Narrative and Semi-Structured Methods, Sage, London. Zubrzycki J. (1956), Polish Immigrant in Britain. A Study of Adjustment, Oxford University, Oxford.
NOTY O AUTORACH
Roch Dunin-Wsowicz jest socjologiem, absolwentem Eugene Lang College The New School for Liberal Arts i The New School for Social Research w Nowym Jorku, doktorantem w European Institute w London School of Economics and Political Science. W pracy naukowej zajmuje si badaniem formowania si spoecznych znacze Europy i europejskoci w produkcji kulturowej oraz z perspektywy dydaktycznej analiz teorii i dyskursw nacjonalistycznych, szczeglnie w wymiarze mniejszoci i migracji. Absolwent i wsppracownik Transregional Center for Democratic Studies (New YorkWrocawJohannesburg). dr Micha P. Garapich jest antropologiem spoecznym, od blisko dziesiciu lat zajmuje si problematyk migracji. Uczestniczy lub by osob prowadzc w projektach dotyczcych migracji do Wielkiej Brytanii z pastw akcesyjnych oraz z Afryki i subkontynentu indyjskiego. Jego badania byy finansowane przez samorzdy londyskie, Komisj Europejsk, Economic and Social Research Council, Institute for Public Policy Research, BBC, Southlands Methodist Trust czy Home Office. Pracuje jako wykadowca i badacz na University of Roehampton w Londynie. Karolina Grot jest analitykiem i koordynatorem projektw w Programie Polityki Migracyjnej w Instytucie Spraw Publicznych. Absolwentka Centrum Europejskiego na Uniwersytecie Warszawskim i Szkoy Gwnej Handlowej. Angauje si w projekty realizowane we wsppracy z polskimi i zagranicznymi instytucjami, powicone problematyce zwizanej z rnymi aspektami integracji cudzoziemcw w Polsce i na terenie Unii Europejskiej. Jej zainteresowania badawcze wi si take z poakcesyjnymi skutkami migracji Polakw, ich wizerunkiem w krajach przyjmujcych, a take z rnymi przejawami aktywnoci obywatelskiej polskiej diaspory.
dr Jacek Kucharczyk jest prezesem zarzdu Instytutu Spraw Publicznych. Doktor nauk humanistycznych w Instytucie Socjologii i Filozofii Polskiej Akademii Nauk. W 1991 roku uzyska tytu Master of Arts in Philosophy na University of Kent w Canterbury (Wielka Brytania). Stypendysta Pew Fellowship w nowojorskiej New School for Social Research. Jeden z zaoycieli i byy przewodniczcy Rady Dyrektorw Policy Association for an Open Society (PASOS), czonek Rady Dyrektorw European Partnership for Democracy w Brukseli. Czonek rady Think Tank Fund przy Open Society Institute. Specjalizuje si w nastpujcych zagadnieniach: polityka zagraniczna i europejska, stosunki transatlantyckie, propagowanie demokracji, populizm, przeciwdziaanie korupcji, good governance. Paula Pustuka jest socjolok, absolwentk Uniwersytetu Jagielloskiego, koczc obecnie prac doktorsk o polskich matkach migrantkach w Wielkiej Brytanii i Niemczech na Bangor University w Walii Pnocnej. Stypendystka Bangor University, Polskiego Orodka Naukowego Uniwersytetu Jagielloskiego w Londynie, Antioch College oraz University of Minnesota w Stanach Zjednoczonych, a take programu Erasmus we Francji. Badawczo zwizana z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego, gdzie pracuje w midzynarodowym projekcie TransFam powiconym polskim rodzinom migracyjnym w Norwegii. Justyna Sege Frelak jest absolwentk stosunkw midzynarodowych w Szkole Gwnej Handlowej i Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2004 roku pracuje w Instytucie Spraw Publicznych, obecnie jako kierownik Programu Polityki Migracyjnej i starszy analityk. Zajmuje si problematyk polityki migracyjnej, emigracji Polakw do Unii Europejskiej i integracji imigrantw. Stypendystka International Visegrad Scholarship Programme i Open Society Institute. Od stycznia do marca 2012 roku przebywaa jako visiting researcher w Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS) w Oksfordzie. Jest autork licznych publikacji i raportw publikowanych w Polsce i za granic.

Nic o Nas Bez Nas

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Nic o Nas Bez Nas

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

W 2014 roku mija dziesi lat od czasu, gdy rzd premiera Tonyego Blaira zdecydowa si w peni otworzy brytyjski

NIC O NAS BEZ NAS

FUnDacJa InsTYTUT SPRaW PUbLicznYcH (ISP) JEST JEDNYM Z CZOOWYCH POLSKICH

THINK TANKW, NIEZALENYM ORODKIEM BADAWCZO-ANALITYCZNYM. INSTYTUT

NIC O NAS BEZ NAS

NIC O NAS BEZ NAS

NIC O NAS BEZ NAS

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

Redakcja jzykowa: Marcin Grabski (www.mesem.pl)

Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013

133 163 175

Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

10 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

12 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

14 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

EUROPEJCZYCY W TRANSNARODOWEJ PRZESTRZENI

16 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 17

18 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 19

20 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 21

22 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 23

24 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 25

26 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 27

28 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 29

30 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 31

12 http://deutschesamstagsschule.net/links; http://www.saturdayspanish.com; http://casalatina.org.uk/saturday-school; http://greekschools.org.uk 13 http://www.theportuguesemachine.co.uk/portugueseclassesforchildreninlondon.htm 14 http://casalatina.org.uk/saturday-school

32 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 33

34 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 35

36 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 37

38 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 39

40 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Europejczycy w transnarodowej przestrzeni. Aktywizacja... 41

42 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Justyna Sege Frelak, Karolina Grot

44 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 45

46 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 47

48 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 49

50 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 51

52 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 53

54 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 55

56 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 57

58 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii

Uczestnictwo Polakw w yciu spoecznym i politycznym w Wielkiej Brytanii... 59

60 Nic o nas bez nas. Partycypacja obywatelska Polakw w Wielkiej Brytanii