T.C.

UKUROVA NVERSTES
SALIK BLMLER ENSTTS
TIP TARH VE ETK ANABLM DALI





BERGAMA ASKLEPIEIONUNUN TIBB BAKI AISI LE
DEERLENDRLMES



Prof. Dr. Tamer AKA


DOKTORA TEZ


DANIMANI
Do. Dr. Selim KADIOLU





Tez No:

ADANA 2013
T.C.
UKUROVA NVERSTES
SALIK BLMLER ENSTTS
TIP TARH VE ETK ANABLM DALI





BERGAMA ASKLEPIEIONUNUN TIBB BAKI AISI LE
DEERLENDRLMES



Prof. Dr. Tamer AKA


DOKTORA TEZ


DANIMANI
Do. Dr. Selim KADIOLU





Tez No:

ADANA 2013

iii

NSZ VE TEEKKR


Her ey ocukluumda edindiim tarih sevgisi ile balad. Yllar boyu tarihe ilikin
her yazy incelemek benim iin tutku oldu. Oradan mitolojiye merak sarmam da bu
gidiin doal bir sonucudur diye dnyorum. Uzmanlk alanm olan Genel Cerrahi,
zengin tarihi sayesinde, konu ile daha profesyonel bir ekilde ilgilenmem gerektii
fikrini yeertti iimde.
Etik duyarllm ise, Askeri Tbbiyeye girmek iin gereken salk muayenesi
kaplarnda saatlerce beklediim dnemde balad diyebilirim. Benimle birlikte
bekleyen ailem tarafndan eer hastalar gereksiz yere byle bekletecek bir doktor
olacaksam, hi doktor olmamamn daha iyi olaca sylendiinden beri yani.
Bu duygularla kapsn aldm ukurova niversitesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim
Dalnda grdm samimi yaknlk ve destek, merak ve sevgimi profesyonel bir dzene
koyma konusunda doru adrese geldiimi sylyordu bana. Okumalarnn evde,
muayene odamda, ameliyat aralarnda, toplu tama aralarnda, havaalanlarnn
bekleme salonlarnda, uaklarda, ehirleraras otobslerde getii doktora eitimimde
bilimsel beslenmemin yan sra ok keyifli an fotoraflar kald aklmda: Ayn zamanda
tez danmanm olan ukurova niversitesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan
sevgili Do. Dr. Selim Kadolu ile tp tarihinin iinde yaptm yolculuklar, John Harrisin
Hayatn Deeri ve van llichin Saln Gasp kitaplarndaki kar bak alarna
sayg duymak gerekip gerekmedii zerine yaptmz tartmalar, yarda kalan
Tanrlarn Telefon Rehberi iin mitolojinin karanlk sularndaki gezintiler ve onun
olaylara getirdii farkl bak alar aklma gelen ilk fotoraflar.
O gnlerde aratrma grevlisi, imdi ise artk bilim doktoru olan sevgili Y. Do.
Dr. Rana Cann Antakya mutfandan verdii kar konulmaz lezzet rnekleri hala
damamda.
Felsefe derslerinde okul ncesi bir ocuun itahyla srekli olarak peki ama
neden merkezli sorularmla canndan bezdirdiim, Mersin niversitesi Fen-Edebiyat
iv

Fakltesi Felsefe Blm retim yesi sevgili Do. Dr. Takner Ketenciyi burada
anmadan geemem. Her sorun demir bir leblebi szleri de kulaklarmda kalacak olan
bir an fotorafdr. Tezdeki Yunanca metinlerin evirisi iin deerli zamann bana ayran
ve ok byk keyifle altmz Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm retim grevlisi sevgili Ceyhun Doraya minnettarm.
Sosyal hayatta her ey her zaman bu kadar keyifli olmad elbette. Bu srete can
skc eyler de olduysa da, bir sreliine beni oyalamaktan teye gidemedi akas. O
nedenle szn etmeye gerek yok.
Bu tezin kapanda ismi olmamasna ramen, bandan sonuna kadar iinde olan
sayn Prof. Dr. lter Uzelin bendeki yeri ise bambakadr. Askeri Tbbiyenin birinci
snfnda aldm deontoloji dersleri ile kendisinin ilk rencilerinden birisi olmak
ayrcaln yaadm. Yaadm ehirden ve ailemden ilk defa bu kadar uzun sreli ayr
kaldm ve sadece 17 yamda olduum tbbiyenin ilk ylnda, son derece sevecen bir
tavrla ve keyifle anlatt tp tarihi derslerinin yan sra, bir hekimin nasl olmas ve
olmamas gerektii fikirlerimi olgunlatran etik derslerini byk bir hayranlkla
izlemitim. Meslek hayatmn ortalarna geldiim u gnlerde talih bana onun ukurova
niversitesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dalndaki son doktora rencisi olma
bahtiyarln da bahetti. Bugn bu tezi yazdysam, ilk harfinden son noktasna kadar
onun engin tecrbesi, alma azmi, beni ynlendiren nerileri, yol gstermesi, srekli
olarak ufkumu geniletmesi ve tkezleme ihtimalim olan her aamada yolumu
snrszca amas sayesindedir. Onun yllarca Mersin niversitesi Tp Fakltesi
rencilerinin mezuniyet trenlerinde verdii temsili son derslerin ve yaptrd
hekimlik andnn bayran devralmaktan byk onur ve gurur duyuyorum.
Bugne varrken yaptm yolculukta bana destek olan tm sevgili hocalarm,
dostlarm ve yaknlarm sevgi ve saygyla selamlyorum.
Prof. Dr. Tamer Aka

v




NDEKLER

Kabul ve Onay ii
NSZ VE TEEKKR iii
NDEKLER v
EKLLER DZN vii
ZELGELER DZN ix
ZET x
ABSTRACT xi
1. GR 1
2. GENEL BLG 4
2.1. Antik Yunanda Tp Anlay 4
2.2. Asklepios Klt 11
2.3. Asklepieionlar 13
2.3.1. Hasta Kabul Treni 17
2.3.2. Tedavi Yntemleri 21
2.4. Bergama Asklepieionu 24
2.4.1. Tarihe 25
2.4.2. Genel Yap 30
2.4.2.1. Kutsal Yol 30
2.4.2.2. Tapnan Girii ve Propilon 36
2.4.2.3. Ktphane 38
2.4.2.4. Kuzey Portikosu 38
2.4.2.5. Tiyatro 42
2.4.2.6. Bat Portikosu 42
2.4.2.7. Gney Portikosu 43
2.4.2.8. Byk Meydan 43
vi

2.4.2.9. Kutsal Sular 44
2.4.2.9.1. Kaya Havuz 44
2.4.2.9.2. Mermer Havuz ve Kutsal Kuyu 50
2.4.2.9.3. me Havuzu 50
2.4.2.9.4. eme 51
2.4.2.10. Asklepios Tapna 51
2.4.2.11. Telesphoros Tapna 51
3. GERE VE YNTEM 60
4. BULGULAR 62
4.1. Yaztlar 62
4.2. Aelius Aristidesin Kutsal Ryalar 74
4.2.1 Hastalklar 74
4.2.2 Tedavi Yntemleri 75
5. TARTIMA 77
6. SONU VE NER 104
7. KAYNAKLAR 106
ZGEM 113







vii

EKLLER DZN


ekil 2.1. Hippokratik drt unsur teorisi 7
ekil 2.2. Asklepieionda sergilenen mermer bir yazt 22
ekil 2.3. Asklepieionda ele geirilmi ve bugn Bergama Mzesinde sergilenen
bronzdan yaplm kulak votivi 22
ekil 2.4. Asklepieionda ele geirilmi ve bugn Bergama Mzesinde sergilenen
bronzdan tabula ansata formunda teekkr yazt 23
ekil 2.5. Bergama Asklepieionunun krokisi 28
ekil 2.6. Bergama Asklepieionunun yeniden canlandrmas 29
ekil 2.7. Bergama Asklepieionuna girmek iin kullanlan stunlu yol 31
ekil 2.8. Bergama Asklepieionuna girmek iin kullanlan stunlu yol 31
ekil 2.9. Bergama Asklepieionuna giden stunlu yolun benzeri bir girie sahip
olan talya Spoletadaki Madonna di Loreto Kilisesi 32
ekil 2.10. Kutsal yolun iki tarafna sralanm ve muhtemel dkkn kalntlar 33
ekil 2.11. Kutsal yolun iki tarafna sralanm ve muhtemel dkkn kalntlar 33
ekil 2.12. Asklepieionun giriindeki yolun kesitii ta meydan 34
ekil 2.13. Kk meydann Asklepieionun gney-batsndan genel grnm 35
ekil 2.14. Kk meydann ortasnda bulunan ve bugn Bergama Mzesinde
sergilenen ylanl stun 35
ekil 2.15. Claudius Charaxn balad propylon 37
ekil 2.16. Bergama Mzesinde sergilenen Nike heykeli 37
ekil 2.17. Asklepieionun kuzey-dou kesinde yer alan ktphane 39
ekil 2.18. Kuzey portikonun batdan grn 40
ekil 2.19. Kuzey portikonun demesiz zemininin doudan grn 40
ekil 2.20. Kuzey portikoya ait yeniden dikilmi on tarz balkl stunlar 41
ekil 2.21. Kuzey portikoya ait yeniden dikilmi on tarz balkl stunlar 41
ekil 2.22. Tiyatronun bat kesinden yukardan genel grnm 45
ekil 2.23. Loca ve yanndaki kerkides 45
ekil 2.24. Bat portikonun kuzey-batdaki tiyatronun st ksmndan grnm 46

viii

ekil 2.25. Bat duvarnda bulunan merdiven 46
ekil 2.26. Asklepieionun gney snrnn tiyatrodan grn 47
ekil 2.27. Byk meydann tiyatronun kuzey-bat kesinden genel grnm 47
ekil 2.28. Byk meydanda asklepieionun bat snrna yakn yerde bulunan
erken dneme ait inkbasyon odalarnn gney-dou ynnden grnm 48
ekil 2.29. Ayasofya Mzesinde sergilenen eme altl 48
ekil 2.30. Asklepieionun bat snrnn ortalarna yakn yerleimli kayaya
oyulmu havuzun kuzeyden grnm 49
ekil 2.31. Byk meydann kuzey-bat kesine yakn bir yerde bulunan
mermer havuz 53
ekil 2.32. Mermer havuzun yannda bulunan kutsal kuyu 53
ekil 2.33. Byk meydann ortasnda bulunan ta demeli havuz 54
ekil 2.34. Tanr Asklepiosun ayaklar dibinden ktna inanlan suyun akt eme 54
ekil 2.35. Asklepieionun gney-bat kesine yakn yerleimli Zeus-Asklepios
ortak kltne ait tapnan temel kalntlar 55
ekil 2.36. Telesphoros mabedinin dairesel yaps 56
ekil 2.37. Telesphoros mabedinin dairesel yaps 56
ekil 2.38. Telesphoros mabedine giden tnelin byk meydandaki girii 57
ekil 2.39. Telesphoros mabedine giden tnelin byk meydandaki girii 57
ekil 2.40. Telesphoros mabedini byk meydana balayan tnel 58
ekil 2.41. Alt katta bulunan emelere ait kalntlar 58
ekil 2.42. Telesphoros mabedinin ksmen yklm olan st katnn genel grnm 59
ekil 4.1. Flebotomiden bahseden 84 sra numaral mermer yazt 72
ekil 4.2. Yaplan balardan bahseden 10 sra numaral mermer yazt 72

ix

ZELGELER DZN


izelge 4.1. Altertmer von Pergamon Band VIII 3
Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ayrntl dkm 64
izelge 4.2. Altertmer von Pergamon Band VIII 3
Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri 65
izelge 4.3. Flebotomiden sz eden 84 numaral yaztn Yunanca
(Yunan ve Latin harfleriyle) ve Trke metni. 73
izelge 4.4. Asklepieiona balanan malzemelerden sz eden
10 numaral yaztn Yunanca (Yunan ve Latin harfleriyle) ve Trke metni. 73



x

ZET


Bergama Asklepieionunun Tbbi Bak As ile Deerlendirilmesi


Bergama Asklepieionu antik dnem tapnak tbbnn nemli uygulanma alanlarndan
birisi olmutur. Asklepieion'da tedavi edilen hastalar gelir durumlarna gre ya hediyeler
alm ya da pimi topraktan teekkr yaztlar brakmlardr. Asklepieion'un mimari yaps
ve orada srdrlen sosyal yaam, uygulanan telkin tedavileri ayrntlar ile incelenmi
olmasna ramen, hastalarn braktklar teekkr yaztlar imdiye kadar tbbi bak as ile
incelenmemitir.
Bu tezin amac Asklepieionlar konusundaki bu eksiklii gidermek ve antik dnem
tapnak tbbndaki hastalk anlayn ve bu anlay erevesinde uygulanan tedavi
yntemlerini gnmz tbbnn bak as ile incelemektir. Bylece bir dneme ait hastalk
alglar-tanmlar ve bunlara ynelik mistik tp yaklam konusunda bilgi retilerek
literatre katkda bulunulmutur.
alma erevesinde ncelikle tapnak tbb zamannda yazlm veya o zaman
hakknda ge dnemde oluturulmu kaynaklara ulalmtr. Daha sonra Bergama ziyaret
edilerek Asklepieiondaki ve mzedeki teekkr yaztlar incelenmi ve fotoraflanmtr.
Teekkr yaztlar Trke'ye evrilmi ve elde edilen bilgilerin nda tapnak tbbna zg
anlay ve yaklam tarz gnmz tbbnn gz ile deerlendirilmitir.


Anahtar Szckler: Asklepieion, Bergama, Telkin tedavisi, Tapnak tbb, Yazt.





xi

ABSTRACT


Evaluation of the Pergamon Asklepieion with the Medical Point of View


The Asklepieion of Bergama has been one of the major application areas of medicine
in the ancient temple. Patients treated in the Asklepieion according to their income status
either brought gifts or left thanks inscriptions made of baked clay. Although Asklepieions
architectural structure and ongoing social life and details of suggested treatments
examined with details, the thanks inscriptions that has been left by patients examined
with medical point of view so far.
The aim of this thesis is to overcome this deficiency on topic of Asklepieions and with
todays point of view examine disease concept in the medicine of the ancient temple and
the existing treatment methods within the framework of this approach. Thus, contributed
to the literature by producing information about perceptions-definitions of illness for a
period and mystical medicine approach for them.
Working within the framework, primarily reached resources written in the temple
medicine period or created in the late period about that time. Subsequently, by visiting
Bergama thanks inscriptions in the Asklepieion and museum were examined and
photographed. The thanks inscriptions were translated into Turkish and with obtained
information specific to the temple medicine understanding and approach manners were
evaluated by present-day medicine view.



Key Words: Asklepieion, Pergamon, Incubation Therapy, Temple medicine,
Inscription.
1

1. GR


Yunan uygarl, antik dnyann mistik-majik (dinsel-bysel) tptan ok daha laik
(aklc) bir tp anlayna gemesine nclk etmi olmas nedeniyle, tp tarihinde ok
nemli bir yere sahiptir. Antik Yunan dnyas yzyllar boyunca saln emanet ettii
rahip hekimlerin iyiletirme yeteneklerinin snrlln fark etmi ve dnemin gl
felsefi akmlarnn da etkisiyle hastalklar sorgulamay ve belirtilerini gzlemlemeyi
renmitir. Bu sre birka bin yldan beri devam etmekte olan mistik-majik tp
anlayn temelden sarsm ve o gnk anlamda bilimsel tbbn da nn amtr
1
.
Ancak bu dnm srekli olarak tek bir dorultuda olmam, her iki tp anlay da
(ou zaman birbirine rakip olarak ancak zaman zaman da birbirlerinin yerine
kullanlarak ve birbirlerini tamamlayarak) yzyllar boyunca dalgalanmalarla ilerleme
gstermitir. Etkileri gnmzde de yer yer devam eden mistik tp anlay geleneksel
tp sanat ile srekli bir yarma iinde olagelmitir
1,2
.
Yunan mistik tbbnn da esin kayna olan Yunan mitolojisi ve tanrlar
gnmzde de hayranlk uyandrmaya devam eden bir uygarln eseridir. Hala devam
eden bu youn ilginin sebeplerinden birisi de, Yunan tanrlarnn en belirgin zellii
olan ak, nefret, kskanlk, ekememezlik gibi insani zayflklara sahip olmalardr. Bu
tanr ve yar tanrlarn birbirleri ile olan ilikileri baka birok yerel tanr ve yar tanrnn
ortaya kmasna sebep olmutur
1,3
. te yandan bu tanr ve yar tanrlarn zel
farkllklara/yeteneklere sahip lmllerle de olan ilikileri, szl gelenekle
harmanlanarak zaman iinde yar tanrlara ve tanrsal kkenli lmllere ait kltler
yaratmtr
2,3
.
Antik Yunan tarihinde ilk kez Homerosun lyadasnda boy gsteren Asklepiosun,
salk tanrs unvanna eritii ve oullar ve ardllar olan asklepiadlar ile gelitirdii
tapnak tbbnn uyguland Asklepios klt bu konudaki en etkileyici rneklerden birini
oluturmaktadr
3,4
.
Asklepios, k, mzik, kehanet gibi pek ok alann tanrs olmann yan sra salk
ve salgn tanrs da olan Apollonun olu olarak Yunan mitolojisine girmi, balangta
2

baarl bir hekim iken, zamanla lleri diriltecek seviyeye gelmi ve hekimlikte
babasnn hretini geride brakarak nemli bir mitolojik ve medikososyal figr
durumuna ykselmitir
1,3
. Asklepiosun lleri diriltme yetisi Zeusun fkesini zerine
ekmi ve onu yldrmlar ile yok etmitir. Asklepios tanrdan yaratlm hem tanr hem
de insan olarak iki dnya arasnda bir kpr grevi grmtr. Kendisi bir kurtarc
(soter) olarak, krleri ve topallar da iyiletirebilen Hristiyan geleneine de esin
vermitir
2,3
.
Tanr Asklepios adna kurulmu olan ve says yzlerle ifade edilen Asklepieionlar
Yunanca konuulan topraklarn tmne hatta Romaya kadar yaylmlardr. Geleneksel
olarak inkbasyon yani rya yoluyla telkin tedavisi uygulayan ve M.. V. yzyldan,
M.S. II. yzyla dek Antik Helenistik dnyann en gzde tedavi merkezleri olan
Asklepieionlarn en nemlilerinden birisi de bugn zmirin Bergama ilesi snrlar
ierisinde yer alan Bergama (Pergamon) Asklepieionudur. Gnmze kadar ulam
Asklepieionlarn iinde arkeolojik olarak en iyi durumda olan Bergama Asklepieionu,
1934de Alman arkeolog Wiegandn bakanlnda balayan kazlar sonucu ortaya
karlmtr
5
.
Bergama Asklepieionu tapnak tbbnn nemli uygulanma alanlarndan birisi
olmutur. Asklepieionda tedavi edilen hastalar gelir durumlarna gre ya hediyeler
alm ya da teekkr yaztlar ve kk figr ve rlyef eklinde votivler brakmlardr
2
.
Asklepieionun mimari yaps, sosyal yaam, uygulanan telkin tedavileri ayrntlar ile
incelenmi ve deerlendirilmi olmasna ramen, hastalarn braktklar teekkr
yaztlar tbbi bak as ile henz ayrntl olarak ele alnmamtr
,6
.
Tbbn bilimsel tarihi asndan Asklepieionlar ile ilgili asl nemli konu,
tapnaklarda uygulanan tan ve tedavi yntemleridir. Bu balamda genel olarak
benimsenen yaklam telkin tedavisi ve mistik tp anlayn gndeme getirmek, ancak
onlardan ana hatlaryla sz edip ayrntlarna girmemek eklindedir.
Bu tezin amac Asklepieionlar konusundaki bu eksiklii gidermek ve antik
dnemde uygulanan tedavi yntemlerini ve sonularn gnmz tbbnn bak as ile
incelemektir. Byle bir inceleme bize o dnemde uygulanan tbbn satr aralarn
3

okuma imkn salayacaktr. Bylece bir dneme ait tbbi yaklamlar konusunda bilgi
retilerek tbbi yazna katkda bulunulacaktr.

4

2. GENEL BLG


2.1. Antik Yunanda Tp Anlay

Mistik-majik tp anlay; yaralanmalar gibi sebepleri gzle grlebilen
rahatszlklarn dndaki sebep-sonu ilikisinin kurulmasnn ve kavranlmasnn
mmkn olmad dhili ve psikolojik hastalklara sebep olan etkenler arasnda byler
ve ktlk yapan ruhlar ve cinler vard. Tanrlarn emirlerine uymama ve ritelik
grevlerini yerine getirmemek de tanrlarn insanlar hastalkla cezalandrmasna sebep
olmaktayd. Doast glere atfedilen hastalklarn tedavileri de kt byy bozmak,
kt ruhlar ve cinleri kovmak, iyi ruhlar ve cinleri armak eklinde byc-hekimler
tarafndan yaplyordu. Tanrlardan af dilemek ve adaklar adayarak fkesini dindirerek
hastalklara are bulmak da byc veya rahip-hekimlerin grevleri arasndayd
1,2
.
Antik Yunan uygarlnn erken dnemlerinde tp ounlukla dinsel ve bysel
temellere dayal olarak uygulanmtr
1,2
. Ayrca M.. IX.-VIII. yzyllar civarnda yaad
dnlen m air Homerosun lyadasndan edinilen bilgilere dayanarak, o dnemde
cerrahinin dhili tptan farkl bir alan olarak deerlendirildii ve cerrahlarn
yaralanmalar ve dier yaralarn tedavisinde olduka baarl olduklar fikrine ulalabilir.
Homerosun eserinde hangi bilginin efsane, hangisinin gerek olduunu ayrt etmek
g olsa da epidemik hastalklar ve sava yaralarnn ok doru bir biimde betimlendii
kabul edilmektedir. Bu destana gre yaralanmalarda temel ilem, eytani etkiyi dar
atmak amacyla yaral blgeyi emerek zehri ekmek ve ila uygulamadan nce yaray
scak suyla ykamaktr
4
.
Bitkisel karmlar o dnemde Yunanllarn ilgi alannda olmadndan, tedavide
sklkla basit merhemler ve iksirler kullanlmtr. Bazen de hastalara kkrt, safran ya,
afyon ya da sadece scak su veya arap verilirdi. Bu tr pratik ilemlerden sonra grevi
dualar ve byl szler devralmtr
3
. Rahatszl olan Yunanllarn bir ksm Delfideki
(Delphoi) Apollon tapnan ziyaret etmilerdir. Bir hasta Apollon tapnann khinine
bavurduunda, khin bir sreliine transa geer ve sonrasnda da hastaya iyilemesi
5

iin uymas gereken talimatlar vermitir
1,2
. lyadada Homeros, Apollonu hem saln
hem de biliciliin tanrs tanrs olarak tantrken, onun sal korumann ve devam
ettirmenin yan sra, fkelendiinde de insanlara salgn hastalklar gndererek
cezalandrc ynnn olduunu da bildirmektedir
4
.
Homerosun lyadada Truva (Troya) Savana katlan iki hekim olan Makhaon ve
Podaleiriosun hekim babas olarak sunduu Asklepios, M.. V. yzyla doru salk
tanrs olarak anlmaya balamtr
7
. Asklepiosun halefleri asklepiad adyla tapnaklarda
(Asklepieion) rahip olarak saaltm sanatyla uramlardr. Asklepios klt ksa srede
yaylarak birok tapnan yaplmasna yol amtr. Bergamadaki Asklepieion antik
dnemden gnmze ulaan en nemli tapnaklardan birisidir
5,8
. Bu tapnaklarda
asklepiadlar yaygn olarak ada psikoterapinin en erken formlarndan birisi kabul
edilen inkbasyon yani tapnak uykusu ve bu uykuda grlen ryalarn analiziyle
telkin tedavisi uygulamaktaydlar. Bunun yan sra Asklepieionlarda masaj, diyet gibi
dnemin tbbi uygulamalarna da yer verildii dnlmektedir
1,2,7-9
.
M.. VI. yzyldan itibaren Yunan tbbnda laik bir dnm ortaya kmaya
balamtr. Bu anlayta deneyim ve gzleme zel bir nem atfedilmekteydi. Bu
dnmn o dnemin ykselen deeri olan felsefe okullar ile yakndan balantl
olduu grlmektedir. Bu okullarn salad deiik bak alar sayesinde, insanlarn
salkl kalabilmek iin, insan vcuduna ait farkl anlaylar, farkl davran modelleri ve
sreler ortaya kmtr
10-13
.
Bu srete ne kan nemli filozof Miletli (Miletos) Thales (M.. 624-548),
Miletli Anaximenes (M.. 570-548) ve Efesli (Ephesos) Herakleitosdur (M.. 556-
460)
14-18
.
Thales suyu her eyin temelinde olan ve tm canllar iin gerekli element olarak
deerlendirirken, Anaximenes nefes ile alnan havay s, byme ve salk iin temel
madde olarak grmtr
14-17
. Herakleitos ise eylerin oluumuna neden olan deiik
durumlarn dnmnde atein birincil etmen olduunu ileri srmtr
18
.
Tp bilimi iin nem tayan bir dier nemli filozof, matematie yapt katklarla
adn duyuran Sisaml (Samos) Pythagorasdr (M.. 480-580). Pythagorasa gre tm
evren ve doa bir uyum yasasnn ilkeleri dorultusunda dengede durmaktadr
19
. O
6

evrenin ve btn evrensel yasalarn temelinde saylarn olduunu dnyordu. Drt
temel yn (kuzey, gney, dou, bat), drt temel element (ate, hava, su, toprak) ve
bunlarn drt fiziksel zellii (scaklk, soukluk, kuruluk, rutubet) gibi kavramlardan
yola karak 4 saysnn stnln ileri srmekteydi
19,20
. Bu uyumun bozulmas
doann olduu kadar evrenin kk bir rnei olan insann salnn bozulmasndan
da sorumluydu. Bu nedenle insan salk ve hastaln kontroln byk lde kendi
elinde tutabilirdi. Bu fikir, bilimsel temelleri olmasa da, o gne kadar hkim olan ve
hastalklarn kt ruhlardan, bylerden ve tanrlarn gazabndan kaynakland
dncesinden tp anlayna gidecek sreci tetikleyen gerek bir dnce devrimi
olarak kabul edilebilir. Pythagorasn uyum felsefesine dayanan hekimler, hayatn ve
saln devam iin nleyici ve tedavi edici diyetlerin, gevetici ve jimnastik amal
egzersizlerin gereklilii dncesine ynelmilerdir
19,20
.
Bu srete Sokrates ncesi dnemi filozofu olan Agrigentumlu Empedokles (M..
490-430) evrenin dzeninin drt temel element (ate, su, toprak ve hava) arasndaki
dengeye bal olduu fikrini ortaya atmtr
10
. Empedoklesin drt element teorisini
insan vcuduna uyarlayan Koslu Hippokrates (M.. 460-370), vcut iin drt temel
humor tanmlamtr. Kan, balgam, sar safra ve kara safra eklindeki bu elementler,
drt element teorisi temeline dayanmaktadr
1,2,10
(ekil 2.1).
Bu teori, tedavi bu drt unsurun bozulan dengesini yeniden kurmak iin kan
alma, kusturma, diyet, egzersiz gibi yntemlerin kullanlmas temeline dayanmaktayd.
Msr, Anadolu ve Suriyeye birok kereler seyahat ettii sylenen Platon da
(M.. 428/427348/347) evrenle ilgili olarak Pythagoras okulu ile paralel grlere
sahiptir
10
. Platona gre insan vcudu lmsz olan ruhu tamak zere yaratlmtr.
Ona gre hastalklar oburluk, ar cinsellik ve fiziksel aktivite ile beslenme arasndaki
uyumsuzluk nedeniyle ortaya kmaktadr. Platon d faktrler olan pneumo, safra ve
balgam da hastalklara nedenleri arasnda saymaktadr
10
. Antik dnemde bir Yunan
kolonisi olan Crotondan biyolog hekim Alkmaeon, M.. V. yzylda beynin fizyolojik
duyularn merkezi olduunu ortaya koymutur
10,11
.

7


ekil 2.1. Hippokratik drt unsur teorisi (Prof. Dr. lter Uzelin izimi)
8

Antik Yunan dnyasnn en nemli iki tp okulu zellikle M.. V. yzylda altn
alarn yaayan Kos ve Knidos idi. Bu okullardan Kosun en nl yesi laik tbbn
kurucusu olarak kabul edilen Hippokratestir. Corpus Hippocraticumun ise Kos okuluna
mensup rencilerin eserlerinin bir araya getirilmi hali olduu dnlmektedir. Bu
okullarda doast tedavi yntemleri dlanm ve hekimler en st dzey etik
deerlerle donatlmtr
21
. Yine kkeni Hippokratese dayandrlan Hippokratik Yemin
de bu dnemde bir etik deerler dizgesi olarak kabul grmtr. Dnemin anatomi
bilgisi ncelikle hayvan diseksiyonlarna dayanmaktayd. Fizyolojinin temelleri
Empedoklesin drt unsur teorisinden tretilmi olan drt vcut svs doktrinine (kan,
kara safra, sar safra, balgam) dayanmaktayd
10
.
Hippokratesin kiiliinde kendini ifade eden aklc tp anlay ise hastalklarn
oluma mekanizmalarnda dinsel ve bysel eleri reddetmektedir
22,23
. Binlerce yllk
bir gelenein karsna kan bu anlay gerek bir devrim niteliindedir. Antik dnem
Uzak Dou felsefelerinde uzlama aray hkimken, Antik Yunan felsefesi dnrleri
kendi retmenlerine, rekabet ya da dayanma iinde olduu meslektalarna eletirel
bakmay benimsemitir. Hippokrates, hastalklarn kt ruhlarn veya tanrlarn cezas
olarak grlemeyeceini ve tpk evreni dengede tutan unsurlar gibi, kendisi de evrenin
kltlm bir rnei olan insann iinde var olan unsurlarn dengesinin bozulmas ile
hastalklarn meydana geldiini ileri srmektedir
23
. Ar ve hastalklarn bu drt svnn
arasndaki hassas dengenin bozulmas sonucu ortaya ktna inanlmaktayd.
Hippokratesin zellikle krklar, burkulmalar ve yaralar zerine olan aforizmalar ve
ngrleri, XVIII. yzyla dek klinikte gz nnde tutulmaya devam edilmitir
22,23
.
M.. III. yzylda Msrdaki skenderiye kenti, ktphanesi ve tp okulu ile Antik
Helenistik dnyann bilim merkezi durumunda gelmitir. skenderiye Tp Okulundan
Kadkyl (Kalkhedonlu) Herophilus (M.. 335280) halka ak olarak ilk insan
diseksiyonunu gerekletirmi, ayn zamanda fizyolog olan anatomist Ioulisli
Erasistratus (M.. 304-250) da beyin, sinirler, venler ve arterler zerine nemli
almalar gerekletirmitir
24,25
. Bu okuldan doan ekollerin en nemlilerinden olan
Ampirikler deneme-yanlma yntemini gelitirmiler ve cerrahi ile farmakolojiye ok
nemli katklarda bulunmulardr
26
. Yine bu okulun temsilcilerinden Mithridates (Byk
9

Mithridates, Mithridates VI; M.. 13463), dk dozlarda alnan zehirin, yksek dozda
zehire kar bir baklk yaratabilecei savn gelitirmitir
11,27
.
Bithinial (Bursadan Zonguldaka uzanan corafi blge) Asklepiades (M.. 124
40) ise, drt miza teorisinin doru olmadn ve buna karn vcudun atom denilen ve
birbirlerinden boluklarla ayrlm paracklardan olutuunu ileri srmtr
15
. Ona
gre hastalklar atomlarn hareketlerinin kstlanmasndan veya aralarndaki boluklarn
tkanmalarndan ileri gelmekteydi. Bu nedenle tedavide ila deil egzersiz, diyet
deiiklikleri ve banyoyu neriyordu. Asklepiadesin bu teorisi deiiklikler gstererek
XVIII. yzyla kadar etkili olmaya devam etmitir
15,28
.
M.. I. ve II. yzyllarda Bergamal Galenosun yan sra nemli tp yazarlar yle
sralanabilir: Bitkileri bilimsel bir bakla ilk defa ele alan Anabarzal (Anazarbos)
Dioskorides Pedanius (40-90), Hippokratesin ekolnn temsilcisi olan Kapadokyal
Aretaeus (M.. II. yzyl), zellikle gz ve kalp zerine almalar yapan Efesli (Ephesus)
Rufus (M.. II. yzyln ba) ve son olarak da jinekoloji ve obstetrik alannda yapt
almalarla tannan Efesli Soranus (I.-II. yzyl). Soranus, Asklepiades ekolnden gelmi
olmakla birlikte hastalklar belirtilerine ve hastaln gidiatna gre
snflandrmtr
1,2,27
.
Aklc tp geleneinin balad dnemin en nemli hekimi ise antik tp tarihinin
Hippokratesten sonraki ikinci ismi olan Bergamal Galenosdur (129-200)
1,2
. Ortaa
boyunca en nemli tp otoritelerinden birisi olan Galenos zellikle enfeksiyon
hastalklar ile farmakoloji konularnda tbba nemli katklar olmutur
29
. Ancak
domuzlar ve maymunlar zerinde yapt diseksiyonlara bal olan anatomi bilgisi ise
nispeten eksik ve yanltr. Kanda ayn zamanda ona krmz rengini veren yaamsal
ruhun (pneuma) varl gibi baz aforizmalar tbbn ilerlemesine engel olarak kabul
edilebilir
1,2
. Ayn ekilde, kann iki ventrikl arasndaki bir delikten gei yaptna dair
inanc gibi baz yanl ynlendirmelerle, kan fizyolojisinin aydnlatlmasnn gecikmesine
ve dier fizyolojik almalarn ilerlemesini geciktirdii de sylenebilir. Galenosun en
nemli eseri kaslarn zellikleri ve fonksiyonlar ile spinal kordun fonksiyonlar zerine
yapt almadr
30
. Ayn ekilde hastalklarn tan ve prognoz konusunda ok stn bir
10

ngrye sahip olan Galenosun tbba verdii hizmetler kmsenemeyecek kadar
fazladr
29,30
.
Helenik dncenin tm Akdenizdeki hkim olmas meyveleri ksa srede
vermitir. Bu dnce tarz skenderiyede antik dnyann en byk ktphanesinin
oluturulmasna byk katk salamtr. Balangta Bergama Ktphanesi ile
karlatrlabilecek dzeyde olan bu ktphanede btn eserler papirslere yazlmakta
ve rulolar halinde saklanmaktayd
1,2
. Ancak okullar aras ekime ve skenderiyenin I.
Ptolemaiosun hkmdarl srasnda Bergamaya papirs ambargosu uygulamas,
buna karlk olarak da Bergamann papirs boykot etmesiyle eserlerin baka
materyaller zerine yazlmas zorunluluunu getirdi. Bu sre Bergama (Pergamum)
ehrinden ismini alan ve tyleri alnm yumuak hayvan derisinden elde edilen papier
Pergamana yani parmenin icad ile sonulanmtr
31
. Parmenin rulo
yaplmakszn st ste istiflenebilmesi ve balangta kurdeleler ile birbirine
balanabilmesi bir anlamda ada kitap formatnn yani kodeksin de ncs
olmutur. Ancak her iki ktphane de ayn sona uram ve byk yangnlarla yok
olmulardr
2,31
.
Hastalklarn belirtileri ve nedenleri zerine dikkatlerin evrilmesine neden olan
laik tbba gei sreci binyllardan beri devam etmekte olan mistik-majik tp anlayn
temelden sarsm ve o gnk anlamda bilimsel tbbn da nn amtr
1,2
. Ancak bu
dnm srekli olarak tek bir dorultuda olmam, her iki tp anlay da (ou zaman
birbirine rakip olarak ancak zaman zaman da birbirlerinin yerine kullanlarak ve
birbirlerini tamamlayarak) yzyllar boyunca dalgalanmalarla ilerleme gstermitir.
Etkileri gnmzde de yer yer devam eden mistik tp anlay geleneksel tp pratii ile
srekli bir yarma iinde olagelmitir
1,2
.


11

2.2. Asklepios Klt

Latinler tarafndan sculapius olarak adlandrlan ve dilimizde bir dnem
Esklap olarak kullanlan Asklepiosun ismi yazl kaynaklarda ilk olarak Homerosun
lyadasnda geer. Ancak Homeros eserde Asklepiosdan bir tanr olarak deil, Troya
Sava iin Yunan koalisyonuna katlm iki Teselyal (Thessala) hekimin, Makhaonun
ve Podaleiriosun kusursuz hekim babas olarak bahseder
4
. Homeros ncesi dneme
ait szl geleneklerde, Asklepios yeralt dnyasnda kertenkele ve ylanlarla birlikte
maaralarda yaadna inanlan bir yeralt ruhu olarak da anlmaktadr
32
. Asklepios
kelimesinin ylan anlamna gelen askalabosdan tretildii dnlmektedir. Bu
anlamdaki doas gz nne alnarak yeryznn derinliklerinden fkran kaynak sular
veya bitki ve ieklere can veren nemli ortamlarla ilikilendirilmitir
33
. Asklepiosun
zaman ierisinde salk tanrs haline gelmesiyle tanrlarn aksesuar olan asasna
sarlm ylan da onun iyiletirici gcnn bir simgesi olmutur
32,33
.
Genel anlatma gre Asklepiosun babas, salk tanrs olarak da kabul edilen
Apollon, annesi ise lml bir kadn olan ve kuzey Yunanistandaki Trikka kral
Phlegyasn kz olan Koronistir
34,35
. En yaygn kabul gren anlatma gre; Apollon,
Koronis ile seviir ve onu bir erkek ocua hamile brakr. zellikle Pindarosun M.. V.
yzyl civarnda yazd Pythian Odeunda benimsedii anlatm budur
36
. Ancak, Koronis
bu ocua hamileyken bir lmlnn, Elatosun olu skhyse k olur. Bu olay tanrya
kutsal kuu kuzgun haber verir. haneti renen Apollon, ok fkelenir ve bembeyaz
olan bu kuun tylerini karaya boyar. Apollonun emriyle Koronis suunun cezasn
ekmesi iin yaklmak zere odunlarn zerine konur. Bu srada, Apollon henz yaayan
ocuu Koronisin karnndan ekip alr ve bylece hekim tanr Asklepios doar
34,35
. Azra
Erhat, Mitoloji Szlnde bu olay hekim tanrnn son anda kurtarc olarak
yetimesinin simgesi olarak yorumlamaktadr
35
.
Babas, Asklepiosu Kentauros formundaki Kheirona emanet eder. At adam
Kheiron doann iinde yaayan, doann srlarna ermi bir varlktr. Ak havada,
gnein altnda yaamakta olan Kheiron ifal sulardan ve otlardan faydalanma yollarn
ve hekimlik sanatn Asklepiosa retir. Asklepios bylece hekimliin ve cerrahln
12

btn bilgilerini edinerek usta bir hekim olarak yetiir. yle ki, lleri yeniden
diriltmenin aresini bile bulur
34,35
.
Bu diriltmeler karsnda, Asklepiosun dnyann dzenini bozacandan korkan
Zeus, yeralt tanrs Hadesin de ikyet ve kkrtmalaryla onu yldrmyla ldrr.
Apollon da bunun zerine, Zeustan intikam almak iin ona yldrmlar sunan
Kykloplar ldrr
34,35
. Asklepiosu lmnden sonra, gkteki takmyldzlarnn arasna
Ylanc takmyldz olarak yerletirir ve bir sreliine Olympostan ayrlr
34-36
.
Asklepiosun ailesi ile ilgili farkl sylenceler olmakla birlikte lyadada ad geen
Podaleirios ve Makhaon adl iki hekimin onun ocuklar olduu sylenir
4
. Efsanenin
dier srmlerinde Asklepiosun Epione adnda bir kars ve Akeso, aso, Panakeia,
Aegle ve Hygieia adlarnda ocuklar olduu anlatlmaktadr
34-36
.
Aegle (Aigl); Asklepiosun kzlarndan birisidir ve babasnn yardmclarndandr.
Aegle szcnn kkeninde parlaklk veya ihtiam anlamlar bulunmaktadr.
Salkl bir bedenin gzelliinin ifadesidir
37,38
.
Akeso; yaralar iyiletirici ve hastalklar iyi edici tanradr. Kz kardei
Panakeiann aksine tedavinin kendisinden ok tedavinin aamalarnda hazr
bulunmaktadr
37,38
.
aso ise ad deva, iyiletirici anlamna gelen salk tanrasdr
37,38
.
Ad salk anlamna gelen Hygieia; hekim tanr Asklepiosun kz ve yardmcsdr.
Baz sylencelerde Asklepiosun kars olarak da anlan Hygieia yalnz hasta insanlara
deil, hayvanlara da bakar ve dertlerine deva, hastalklarna ila bulur. Hekimlikle ilgili
btn tanrlar gibi o da yeralt simgeleri tar ve zellikle yeralt yaratklarnn en zgr
olan ylanla bir arada gsterilir. Hibir efsanesi yoktur
34,35,39
.
Panakeia; bitkiler sayesinde her hastal iyiletirilebilecei fikrini temsil eden
tanradr. Sylencelerde Asklepios ile Heliosun (Gne) kz Lampetiann kz olarak
geer
34
.
Bergamadaki buluntularda ocuk veya cce olarak betimlenen nekahat tanrs
Telesphoros da baz sylencelerde Asklepiosun olu olarak gsterilmektedir
5
.
Asklepios Olymposda yaayan byk tanrlardan biri olmamasna karn tanrsal
bir saaltc olarak kabul grmtr
37
. Ancak o dneme ait hastalk ve salk anlay,
13

iyiletirme ile tanrsall bir arada algladndan Asklepios da halk tarafndan babas
iyiletirme sanatnn tanrs Apollon ile birlikte anlmaya ve tapnlmaya balanmtr
1,2
.
Daha sonra tek bana kendisine tapnlmaya balayan Asklepios klt, zellikle
Hristiyanln ilk yzyl boyunca harikalar yaratan etkili tedavileri, dert ve
hastalklardan koruyan zellikleri nedeniyle giderek bymtr. Dier yeralt
tanrlarndan farkl olarak yce kurtarc ve hepsinin hkmdar olarak anlmaya
balanmtr
40-42
.
Sylenceye gre, Asklepios klt Antik Yunanistann Argolis yarmadasndaki
Hieron vadisinde, Argosda domutur. Pausanias o dnemde Argosdaki Asklepios
tapnanda tanrnn beyaz mermerden bir heykelinin olduunu ve yannda da kz
Hygieiann heykelinin bulunduunu belirtmektedir
39
. Strabon, Teselya snrlar iinde
yer alan Trikkann kltn en eski merkezi olduunu ne srmektedir
43
. Hieron kltn
asl yerleim yeri olan Epidaurosa yaklak 10 kilometre mesafededir. Klt Teselyadan
hzla gneye, Moraya (Peloponnes-Pelopnnisos) yaylm ve bir sre sonra Morann
orijinal tanrlar ile karp birleerek kendi zg geleneklerini oluturmu ve yeni bir
blgesel tapm yaratmtr
44
. Hatta baz kazlarda ortaya kan bulgular eliinde,
Phlegyasn Epidauroslu olduu ne srlerek kltn balangc Teselyadan
Epidaurosa ekilmeye allmaktadr
44,45
.


2.3. Asklepieionlar

nceleri babas Apollon ile birlikte tapnlan ve kendine zel bir tapna
bulunmayan Asklepios giderek daha fazla nem kazanmaya balam ve M.. V.
yzylda Epidaurosdaki tapnak kompleksinde asl ilgi oda olmutur
44,45
. Bu durum,
M.. 430 civarnda Asklepios adna yeni bir tapnak yaplmas ile sonulanmtr. Bu
ilginin kaynann o dnemde zellikle Atinay kasp kavuran ve tm Yunanistanda
byk korku uyandran salgnlar olduu dnlmektedir
45
. Bu tapnaklar tanr
Asklepios adna yaptrlm olan ve iinde Asklepios oullar anlamna gelen
asklepiadlarn rahip hekim olarak grev yaptklar antik dnyann saaltm merkezleri
14

idi. Asklepieion olarak bilinen bu merkezlerde, sklkla uygulanan inkbasyon yani
rya ile telkin tedavisinin yan sra dnemin halk tbb uygulamalar da
yaplmaktayd
39,44,46
.


lgin olan bu kltn yerlemesinin, Atinada aklc Hippokratik tbbn ykselii ve
Hippokratik hekimlerin ortaya k ile ayn dneme denk gelmesidir. Dahas M..
420de Hippokratesin doum yeri olduu dnlen Kos adasnda bakentin yerletii
tepenin eteklerinde de bir Asklepieion kurulmutur
47
.
Hekim tanr M.. 420 civarnda Epidaurosdan Pire liman yoluyla Atinaya
geldiinde, blgesel halkn bysel tp anlay ile snrl dini grlerinde ok ciddi bir
dnme neden olmutur
47
. Bergama Asklepieionu M.. 370 ylnda kurulurken,
byk salgn sonras Romada Tiber Irma zerindeki Asklepieionun kurulu tarihi M..
293dr
48
. Epidauros dnda antik dnyann birok yerine yaylm olan ve yaklak
olarak 330 civarnda olduklar tahmin edilen Asklepios tapnaklar arasnda Atina, Delfi,
Bergama, Troizeni, Kos ve Trikka ilk srada saylabilir
45,48
.
Kltn asl gelitii yer olarak kabul edilen Epidaurosdan baka blgelere
yaylmas, dier tapnaklara kutsal ylanlarn tanmas ile olmaktayd. Asklepiosun
ylanlar dikkatli, nazik ve deri deitirme yoluyla ebedi genlie sahip olduklar inanc
nedeniyle dorudan salkla ilikilendirilmitir
45,48
. Asklepiosun ok daha nceki
dnemlere ait sylencelerde yeraltnda yaayan bir yaratk olarak tantlmasnn da bu
dncenin daha gl bir ekilde yerlemesine neden olabilecei dnlmektedir
48
.
Ovidius Metamorphosis adl eserinde ylan tanrnn Romallar vebadan korumak
amacyla yaplan tapnaa geliini tslad ve mermer merdivenlerden aa szld
szleriyle anlatmaktadr
49
. Asklepiosun dier nitelikleri arasnda asas ve yannda yatan
kpek figr de bulunmaktadr
48
. Ancak asas Yunan mitolojisinde yer alan tanrlarn
habercisi ve zanaatkarlarn dolaysyla hekimlerin tanrs Hermesin Caduceusundan
olduka farkl biimde betimlenmektedir
1,2,45
.
Asklepieionlar aslnda btnlemi iki amaca hizmet etmekteydiler: Tapnma ve
salk. Bu nedenle en gzde tapnaklar hem salkl hem de etkileyici bir mistik ortam
salarlard
1,2,45
. Dnemin Yunanistan, Anadolu, talya ve Dou Akdeniz topraklarna
yaylan Asklepieionlar arasnda zellikle Kos, Epidauros ve Trikkadakiler ok rabet
15

gren ve iyiletirme gcne en ok inanlan merkezlerdi
45,48
. Daha sonralar gneten
bolca yararlanabilecek bir blgede olmas, souk kuzey rzgarlarndan kendisini
koruyan bir tepenin yamacnda kurulmas, etrafndaki ormanlk alan sayesinde temiz
havasnn ve bol miktarda ifal su kaynaklarnn getirdii avantajlarla Bergama
Asklepieionu onlara rakip olmu ve hatta ok daha tercih edilir bir duruma gelmitir
5
.
Ancak Epidauros tm zamanlar boyunca tanrnn kutsal alan olarak ayrcalkl
konumunu devam ettirmitir
44,45
.
Yunanistann gneyinde yer alan Attikann bakenti konumunda olan Atinadaki
Asklepieionda tanrnn ve ocuklarnn son derece gz alc resim ve heykelleri
bulunmaktayd. Atinallar Epidauros Festivali ad altnda Asklepios onuruna ilahiler
syleyip, adaklar adadklar mistik trenler dzenlemekteydiler
39
. Pausanias
Sikyondaki Asklepieionda Onerios (Rya), Hypnos (Uyku), Pan ve Artemis heykellerinin
bulunduundan sz etmektedir
39,50
. Orta Yunanistanda bulunan Tithoreadaki
Asklepieionda Phokaiallar tanrya (efsaneye gre onu emziren hayvan olan) kei
dnda her trl hayvan adak olarak sunmaktaydlar. Yine efsaneye gre Asklepiosun
annesini batan karan yabancnn memleketi olan Arkadiadaki tapnakta ise ocuk
Asklepiosun heykeli, bakcs olan Trygonun mezarnn yannda bulunmaktadr
39
.
Klasik a'da Atina'da ortaya kan Eski Komedya trnde eser veren en usta isim
olan ve gnmzde komedyann yaratcs olarak kabul edilen Aristophanes (M.. 456-
386) Eekarlar veya Yarglar adl oyununda yine gney Yunanistanda yer alan
Aiginada bir Asklepieion olduundan bahsederken, Plutus (Servet tanrs) adl
oyununda ise iki Atinalnn Zeus tarafndan kr edilen servet tanrs Plutusu
Epidaurosdaki Asklepieiona gtrmelerini ve oradaki uygulamalar ayrntlar ile
anlatmaktadr
51,52
.
Balangta baz blgelerde tapm yeri maaralar iken, bunlar daha sonra
organize tapnaklar ile yer deitirmitir
45
. Tapnaklar birbirinin benzeri ekilde
yaplmlardr. Binalar genellikle avlusu stunlarla evrili ekilde (portiko sundurma),
yerden basamak yukarda ve yzleri ierideki tek k kayna olan gnei grecek
ekilde, doudaki ana giri kapsna dnk olarak ina edilmilerdir. inde tanrnn
ahap, fildii veya mermerden yaplm bir heykelinin bulunduu i odaya bir
16

sundurmadan geilerek ulalrd
45,48
. Odada ayrca tanrlara sunulan yiyecekleri
koymak ve sergilemek iin masalar veya trapezai ad verilen zel banklar
bulunmaktayd
53
. Giri kapsnn hemen karsnda ak havada bir altar (sunak) olurdu.
Yannda ate yanan ve kurbanlarn kannn veya adak arabn topraa dklmesini
salayan bir delii olan masa bulunan bu sunak adak ve kurban sunumunun yapld
blgeyi iaret etmekteydi
44,45
. Yine girite, tapnaktaki mucizevi tedavileri ziyaretilere
bildiren ve buralarda tedavi grenler tarafndan hediye edilen votivler, eitli
metallerden veya en ucuz malzeme olan pimi topraktan yaplarak duvarlara aslm
teekkr plaketleri ve tapnak alan ierisine yerletirilmi mermer yaztlar
bulunmaktayd
54
. Tapnaklardaki en nemli yap, gelenlerin kalp ryaya yatmak
istediklerinde kullanlan ve abaton ad verilen uyku alanlar idi
48
. Bu alanlar erken
dnemde sklkla kolonlarla desteklenen ve srtn gneye veren ak sundurma
(portiko) eklinde dar ve uzun bir binadan ibaretti. Daha sonra Bergama rneinde
olduu gibi tapnak uykusuna yatmak iin zel odalar barndran binalar ina
edilmitir
5
.
Tapnan dousunda yer alan kutsal eme ve banyolar abatona yakn
olurlard
5,44,48
. Epidauros ve Bergamadaki rneklerde olduu gibi tapnaklarda
Asklepiosa adanm konik ats ve yeralt geitleri olan, stunlarla evrili, dairesel gz
alc bir bina da bulunurdu. Bu binalarn, tedavi ile ilikili gibi durmamalarna karn
arnma ve adak trenleri iin kullanm olabilecekleri dnlmektedir
53-55
.
Asklepios klt zerine yaplan almalar, antik dnya insannn rahatszlk ve
hastalk kavramlarna baknn iyzn anlamada nemli ipular salamaktadr.
Hastalar bir tr uykuya yatmak olarak tanmlanabilecek inkbasyon ritelini
gerekletirmek iin tapnaa gelir ve burada kaldklar sre ierisinde mucizevi bir
iyileme, hekim tanrnn hastaln reetesinin bildirilecei veya tedavinin ifresini
verecei bir rya grmeyi mit ederlerdi
44,45
. kinci yzylda yaayan ve Asklepios
kltnn fanatik bir takipisi olan Balkesirli (Mysia) hatip Aelius Aristides (117-181),
tanrnn kendisine nerdii kusturma, kou, souk suya dalma, amur banyosu gibi tm
tedavi yntemlerini hi sorgulamadan uygulayarak hasta ile tanr arasndaki ilikiye
olaanst bir rnek oluturmutur
40
. yle ki Aristides, karnnda ortaya kan bir ilik
17

iin hekimlerin cerrahi nerilerini iddetle reddetmi, enfeksiyon nedeniyle lecei
ikazlarna ramen uykusunda tanrdan geldiini ne srd mesaja uyarak hibir ey
yapmamay tercih etmitir
40,41
. Bu ve benzeri rnekler hekim tanrnn iyiletirme
gcnn yannda onun insanlarla kurduu kiisel balar da gstermesi asndan
nemlidir
44,45
.


2.3.1. Hasta Kabul Treni

Antik Yunanistanda gelenek olduu zere Asklepieionlarda Tanr Asklepios bu
kutsal alann tek efendisi idi. Binalarn yapm, kaynak aktarm ve tapnan ynetimi
ise blgesel politik organizasyonlarn veya seilmi yneticilerin
sorumluluundayd
45,48
. Bu kutsal alanlar ayn zamanda dmanlardan korunmak iin
bir snak olarak da kullanlrd ve oraya snanlara dokunulamazd. Antik Yunan inan
kltndeki temel elementler rahipler, adaklar ve kran ifade eden objelerdir
54
.
Barahip ve yardmclar genellikle blgenin varlkl ve yerel idarelere yakn ailelerinin
ocuklar arasndan seilirdi. Bunlarn arasnda nadiren hekimler de bulunurlard
48
.
Dier temizlik ileri, aydnlatma, sunak ateinin ve ttslerin srekli olarak canl
tutulmas gibi hizmetler iin gen erkek ocuklar altrlrd
42,48
.
Asklepieiona kadnlarn ilgisi daha fazla olmakla birlikte, anne-babalarnn
eliindeki ocuklar da dhil olmak zere, her blgeden, her yatan, her sosyal
seviyeden kadn ve erkek bavurmutur
42,44
. Van Straten, yaztlardan yola klarak
Atina Asklepieionuna bavuranlarn yarsnn (%51,39) kadn olduunun saptandn
bildirmektedir. Ziyaretilerin %45.82si erkek iken geri kalan %2.79u ifler, iki erkek, iki
kadn ve Atinal topluluklardan olumaktayd
54
. Kadn ziyaretilerin okluu Artemisi
bavurulan tanrlar arasnda Asklepiostan sonra ikinci sraya tamaktayd. Artemisin
kadn hastalklar, zor doum ve kadnla gei gibi konularn koruyucu tanras oluu
Asklepieionlarda ona adanan uterus ve meme biimli votivlerinin sebebini
aklamaktadr. Dilekleri gerekleen kadnlar tapnaa sklkla giyim eyas
balamaktaydlar
56
. Van Straten, ziyaretilerin yarsn oluturan ve birok teekkr
18

yazt brakan kadnlarn, rlyeflerde (nadir birka rnek dnda) hibir zaman en nde
betimlenmediini, genellikle bir erkein (kocasnn) arkasnda, ocuklarn nnde yer
alarak ailedeki yerini aka belli ettiini sylemektedir
54
.
Asklepieionlara braklan votivlerden yola karak baz tapnaklarn baz konularda
zellemi olduklar ne srlebilir. rnein ba, kulak, gz, dil, gvde, toraks, kadn
memeleri, erkek genital organlar, kol, el, ayak gibi figrler ieren ok bol miktarda
votiv kalntlarnn ele geirildii Corinth Asklepieionunda ekstremiteler, meme ve
genital hastalklar zerine bir zellemeye kayld dnlebilir. Ayn mantkla Atina
Asklepieionuna yaplan bavurularda gz hastalklar n sralar alrken,
Amphiareionda gs hastalklarnn ncelikli olduu grlmektedir
57
.
Asklepieionlardaki en geleneksel tabu, saf olarak kabul edilen bu alana doum ve
lmn girmesinin yasak olmasdr
42
. Asklepieiona geli nedenleri hastalklardan
korunmak iin yalvarmaktan, iyi giden salk iin krana kadar ok deiik olmakla
birlikte, en sk bavuru sebebi bir hastalktan veya sakatlktan kurtulmakt. Bu
hastalklar arasnda basit ba arlar olabildii gibi, sakatla neden olan yaralanmalar,
feller, ksrlk ve hatta krlk gibi nemli durumlar da olabilmektedir
42,45,58
.
Tapnan ziyaretilere almas da ayr bir trendir
41,42
. Genellikle tapnaktaki
rahipler tarafndan klar sndrlm, tanrlar yzlerini rten rtler kaldrlarak
ziyaretilerin adaklar ile beslenmitir. Daha sonra kaplar alarak, bekleyen kalabalk
ziyaretiler ieri alnmtr
40,41
. Akam olunca da ayn ekilde kaplar kapatlm, klar
yaklm ve tanrlarn rtleri kapatlrak uykuya gemeleri salanmtr
58,59
.
Asklepieiona gelenler ncelikle moral ve fiziksel saflklarndan emin olmak veya
bunlar salamak amacyla bir dizi n hazrlktan geirilirlerdi
40,41
. Hasta ieri girdikten
sonra ncelikle kutsal kuyuya gtrlr, kkrt ve defne kullanlarak yaplan trensel
banyoda bir eit ruhsal ve fiziksel arnma salanrd. Baz tapnaklarda bu arnmann
ardndan hastaya, dinsel trenin bir paras olmasn salayan zel beyaz kyafetler
giydirilir, yzk veya kemer gibi aksesuarlar takmalarna izin verilmezdi
42
. Bu kiiler
sabahn erken saatinde tapnan kutsal alanna getirilip, sabah ykselen gnei
karlamalar salanrd
40-42
. Buradaki trenin aamalar; nce tanrya dua etme,
sonrasnda bir hediye verme ve son olarak da dileini syleme eklinde
19

gereklemekteydi. Baz blgelerde tanrnn heykeline dokunma da bu trenin bir
parasyd
48
.

Adak Antik Yunan kltlerinin merkezindeki en nemli trensel ilemdir. Adak
sunma genellikle, bir hayvann boazlanmas eklinde olmu ve bu ilemi trensel bir
yemek takip etmitir
40,41
. Arnm ziyaretiler, balang olarak tapnan iindeki
tanrnn heykelinin veya resminin nnde bulunan masaya bal, peynirli kek, ekmek
somunu, pimi et veya meyve brakarak tanrya adak veya hediye sunmutur
41,42
.
Bazen kurban edilecek hayvanlar trenden nce tanrlarn nne getirilmitir. Daha
sonra kurban edilen hayvann baz paralar kutsal atete yaklm ve kalan et daha
sonra tapnakta veya bitiikteki ziyafet salonunda tketilmek zere masann zerine
konulmutur
42
. Kurban edilen hayvanlar arasnda kz, boa, domuz, ko ve horoz
vardr. Kei ise Asklepiosu ocukken terk edildii ormanda bulan ve onu byten
hayvan olarak kabul edildii iin Mora rneinde olduu gibi baz blgelerde adak
olmasndan kanlmtr
39,42,48
.
Tanrnn heykelinin karsnda, beyaz elbiseler iinde diz kerek dua eden
ziyareti daha sonra adan bildirmi, dileini veya teekkrn belirttikten sonra ilahi
sylemitir. Bazen bu ilahilere grevli koro elik etmitir
41,42
. Bu arada dardaki
ziyaretiler de daha nce Asklepieiona gelerek tedavi grm kiilerin braktklar
kran yaztlarn ve votivlerini incelemi, bu sayede burada grecekleri tedavinin
kendilerini iyiletireceine dair inanlar glenmitir
41
. Baz durumlarda dilek
sahiplerinin gece uyku odalarna gitmeye ihtiyac kalmam, gn iindeki trenlerin
gl etkisi ikyetlerinin getiine inanmalarn salamtr
42
.
Ancak hastalarn nemli ounluu gn batmnda balayacak olan ryaya yatma
ilemini beklemitir
40-42
. Abaton ad verilen inkbasyon odalarnda rahipler her bir
hastaya bir ot ilte veya klinai ad verilen ve zeri hayvan postuyla rtlm bir tatan
bir divan vermilerdir
41
. Yapt yolculuktan, arnma ve yakarma trenlerinden bitkin
dm ve ba dnm ekilde yatmaya gelen ziyareti, etrafnda rahiplerin gezdii ve
ylanlarn dolat ve bylece kendisini srekli rya grebilecei uyku seviyesi olan
REMde (rapid eye movements) tutacak olan bu mistik ortamn da etkisi ile ksa sre
iinde uykuya dalmtr
44
.
20

Bu aamada Antik Yunan kltrnde ok nemli bir sosyal konuma sahip olan
bilicilik n plana kmaktadr
58
. Geerli inan, ryalarn gelecekten haber verme
yeteneinin kaynann insann iki katmandan meydana gelmesi anlaydr; grnen
vcut ve grnmeyen ruh. lm ve uyku bu ikisini birbirinden ayrmaktadr. lmden
sonra ruh geri gelmemektedir ama uykudan uyandnda ruh yokluunda neler
olduunu hatrlayabilmektedir. Yeralt dnyas kavram ile gelien l klt anlayna
gre lnn ruhu kendisini ryalarda gstermeye devam etmektedir
42,45
.
Hippokratesten Galenosa kadar birok hekim de dhil olmak zere, kutsal bir alanda
yatlan uykuda yeralt tanrlarnn ve glerinin etkisiyle gelecee dair iaretler
alnabilecei kanaati Helenistik dnyada tartlmaz ekilde kabul grmtr. Khinlerin
bu hayaletler aracl ile olacaklar bilebildii temeline dayal olan bu anlayta,
ryalarn da hayaletler sayesinde gelecekten haber verdiine inanlmtr
53,58
. Byle bir
yerde uyurken grlen ryalarn hastaln gidiatn tahmin etmeye yarayan gerek bir
prognostik deere, tany koydurma ve tedaviyi doru bir ekilde ynlendirme
ngrsne sahip olduuna inanlmtr. Ancak burada nemli olan sradan ryalar
deil, Asklepieionlarda olduu gibi tanr tarafndan gnderilen ryalardr
45,58
.
Ziyaretiler genellikle beyaz harmanisi, elinde asas ve yannda kutsal hayvanlar
kpek veya ylan olan Asklepiosun yataklarn arasnda, koridorlarda dolatn ve
kendileri ile konutuunu ileri srmtr. zellikle tanrnn tezahr (epiphany) olan
beyaz harmani, asa, kpek, ylan gibi imgeler hastalarn tanr ile karlatklar fikrini
glendirmitir
58
. Yukarda deinildii gibi Aristophanes Plutus adl eserinde bu
konuyu ilemekte ve Zeus tarafndan kr edilmi olan varlk tanrs Plutusun gzlerinin
kutsal ylann gz kapaklarn yalamas sonucu aldn anlatmaktadr
52
.
Ryalarn bazlarnn kendileri tedavi edici olurken, bazlar da tedaviye araclk
etmilerdir. ou ryada mesajlar bilmece gibi konumalar veya szck oyunlar ile
verildiinden deifre edilmelerine ihtiya duyulmutur
58
. Asklepiosun ifreli
mesajlarnn genellikle rahipler tarafndan yorumlanmas gerekmitir. Bu aamada
rahiplerin tanrnn reetelerini geniletmesi ve nerilen tedaviye baka eler eklemesi
sklkla karlalan bir durumdu
40,41,48
.
21

Tedavisi tamamlananlar varlk durumlarna gre teekkr yaztlar, votivler, eitli
eyalar veya para brakmlardr
42,54
. Genellikle tedavinin baarsn ven ve
minnettarlk bildiren teekkr yaztlar mermer, bronz veya pimi toprak zerine
ilenmitir (ekil 2.2). Votivler hastaln eidine gre bronzdan yaplm bacak, kafa,
meme, uterus, kulak ve gz gibi bedenin bir parasn betimleyen objeler eklinde
olabildii gibi, pimi toprak veya mermer zerine ilenmi rlyefler eklinde de
olmutur (ekil 2.3, 2.4). Bergama Asklepieionunda sklkla karlald gibi eitli
taklar, kumalar, tbbi amal malzemeler de adak olarak sunulmutur
39,40
. Adak olarak
sunulan eyalar arasnda Artemise ocuk sahibi olmak iin yakaran ziyaretilerin
getirdii kyafetlerden bahsedilmitir
56
. Tanrnn mucizelerine inanmayan bir kadn
tedavi ettikten sonra ondan istendii gibi gm bir domuz heykelcii de bu eyalar
arasnda saylabilir
6
. Para ise kr bir adamn adad gibi 20.000 altndan, kk
miktardaki gm bozuklua kadar deimitir
45,54
.


2.3.2. Tedavi Yntemleri

Asklepieionlardaki tedavi yntemlerine ait bilgiler temel olarak Strabon ve
Pausanias gibi grg ahitlerinin bildirdiklerine, Aristidesin Bergama
Asklepieionundaki tecrbelerine ve Asklepieionlardan elde edilen yaztlara ve votivlere
dayanmaktadr
39-41,43,54,60
.
Asklepieionlarda tedavi her eyden nce ryaya ve telkine (inkbasyon)
dayanmtr
60
. Baz durumlarda ryann mesaj olduka ak olmu ve hasta ald
mesaj hemen uygulamaya balamtr. Ancak ou kereler ryada verilen ifreli
mesajn (genellikle rahipler tarafndan) yorumlanmas ve bu yoruma gre tedavinin
dzenlenmesi gerekmitir
40,41
. Baz durumlarda, dorudan ryann kendisi ok etkili
olmu ve hastann rahatlamasn salamtr
2,48,60
.
Ryalarda nerilen tedaviler genellikle dnemin halk tbb uygulamalar ile
benzerlik gstermitir. Bunlar arasnda kutsal sular, ifal otlar, merhemler, lapalar gibi
yntemler vardr
40
. Yine dnemin Hippokratik tp anlayna uygun olarak, vcut
22





ekil 2.2. Asklepieionda sergilenen mermer bir yazt (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)



ekil 2. 3. Asklepieionda ele geirilmi ve bugn Bergama Mzesinde sergilenen bronzdan yaplm
kulak votivleri (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
23




ekil 2.4. Asklepieionda ele geirilmi ve bugn Bergama Mzesinde sergilenen bronzdan tabula ansata formunda teekkr yazt
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
24

svlarnn dengelenmesi amacyla eitli diyetler, kusturma, kan alma gibi tedavi
yntemlerinin yan sra kk cerrahi mdahaleler ve ila uygulamalar da
yaplmtr
40,41,45
. Bunlarla birlikte fizik tedavi amal gne, kaplca veya amur
banyolar gzde tedavi yntemleri arasndadr
40,41,44,45,61
.
Rya dnda hastalarn tiyatro etkinliklerine katlmalar, mzik dinlemeleri,
portikolarda dolaarak sosyal ortamlara girmeleri, ktphanede zaman geirmeleri,
tapnaklarda dua etmeleri de psikolojik durumlarn olumlu ynde etkilemitir
39-41
.
Aslnda hastalarn tedavisinin daha Asklepieiona kabul edilirken balad sylenebilir.
nk kltn geleneine bal olarak Asklepieiona bavuranlar girite bir n
muayeneden geirilmi ve lmek zere olan ar hastalar ve hamile kadnlar ieri
alnmamtr
1
. Bu nedenle Asklepieiona kabul edilen hasta, rahiplerce lme ihtimalinin
dk olarak deerlendirildiini bilmesi ve tapnakta iyileeceine dair inancn
korumas sz konusu olmutur. Bylece hastalar daha ieri alnrken moralleri yksek
tutulmu ve iyilemeleri iin verilecek her trl tedaviyi kabul etmeye hazr olmalar
salanmtr
1,44
.
Tm bunlarn yannda zellikle Epidaurosdaki yaztlarn ahitlik ettii zere,
kltn erken dnemlerinde kesik balarn yerine konmas, tanrnn ryada hastay
ameliyat etmesi gibi birok mucize tedavi ncelikli bir yere sahip olmutur
39-41,43,61
.


2.4. Bergama Asklepieionu

Bugn zmire bal bir ile olan Bergama (Pergamon), Kuzeybat Anadoluda yer
alan Mysiada, Kestel (Kaitos) ve Bakray (Kaikos) nehirlerinin birletii blgenin
kuzeyindeki tepeye kurulmutur. Komular; kuzeyde Bithinia ve Marmara Denizi
(Propontis), gneyde Lydia, batda Ege Denizi, douda ise Frigyadr
43
.
Arkaik dnemlere kadar tarihlenen buluntularn ele geirildii Bergama, M.. VII.
ve VI. yzyllardan itibaren youn bir yerleime sahne olmutur. M.. IV. yzylda
Byk skenderin egemenliine giren Bergama, onun lmn takiben nce
Antigonos, ondan sonra da Lysimakhosun ynetimine girmitir. Lysimakhosun M..
25

281de ldrlmesiyle ynetim Lysimakhosun generallerinden Philetairosun eline
gemitir. Bergamay yaklak 20 yl yneten Philetariosun lmnn ardndan baa
geen yeeni I. Eumenes, lkesinin snrlarn gneyde Kaikos Irma ve Hermos
Ovasna, kuzeyde ise da Dana kadar geniletmitir
62,63
.
I. Eumenesin M.. 241de lmesinden sonra yerine geen yeeni I. Attalos ile
balayan Attalos (veya Bergama) Krall dneminde Bergama byk bir ilerleme
kaydederek Mysiann bakenti olmutur. Bu dnemde saray, tapnak, tiyatro gibi
yaplarla donatlan kent kulelerle ve surlarla evrilmitir. Galatlara kar byk bir zafer
kazanan I. Attalos zaferinin ansn ebediletirmek iin yllk bir festival dzenlemi ve
bugn Berlin Mzesinde bulunan Zeus Sunan ina ettirmitir. Helenistik dnemin
en grkemli yerleim merkezlerinden olan Bergama Akropolnde; Zeus Sunann yan
sra Dionysos, Athena ve Demeter Tapnaklar da ina edilmitir. Bergama antik
dnyann en nemli ktphanelerinden birisine sahipti. Rulo ve kodeks eklindeki
200.000 kitaptan oluan byk ktphane de Akropolde bulunan yaplar arasndayd
62
.
M.. II. yzyln sonlarna doru Roma mparatorluuna balanan Bergama, M.S.
IV. yzylda Bizans egemenliine gemi, daha sonra Anadoluya giren Trklerin
egemenliine girmitir
63
.


2.4.1. Tarihe

Pausanias, Bergama Asklepieionunun Bergamann sekin kiilerinden
Aristaikhmosun olunun geirdii kaza sonras kurulduunu bildirmektedir. Sylenceye
gre Aristaikhmosun olu Arkhias Pindasos (Madra) danda avlanrken ayak bileini
burkar (veya krar) ve Bergamada kendini tedavi edecek birini bulamaynca
Yunanistana giderek Epidauros Asklepieionunda tedavi grr. Tedavisinden son
derece memnun kalan Arkhias, dnte kendi memleketi Bergamada da byle bir
tedavi merkezi kurmak istemi, bylece M.. 370 civarnda, Epidauros ve Kostan
getirttii asklepiadarla Bergama Asklepieionunun kurulmasn salamtr
39
.
26

Asklepieion, ehrin bat kenarnda, Akropolden ok da uzak olmayan bir vadide,
ifal kaynak sularnn yan banda, hastalarn ihtiyac olan inziva ve meditasyon iin
uygun bir blgeye yaplmtr. Pausanias burada hastalarn tedavi edici suyun sesini
duyabilme imknna kavutuklarndan da bahsetmektedir
39
. Bylece hastalarn
ryalarnda tedavileri iin gerekli nerileri ve yardm alacaklar, Asklepieionda grevli
rahipler de uymalar gereken diyet ve dier tedavi yntemlerini aklayacaklar bir
ortam olumutur
39,50
. O dnemde tanr hekimin uygulamalarndaki baar, bunlardan
fayda gren hastalarn braktklar teekkr yaztlar ve votivlerden anlalmaktadr
45,54
.
Her zaman blgenin nemli bir merkezi olarak kalmay baarm olan Bergama,
altn dnemini M.. II. yzyldaki Pergamon Krall srasnda yaamtr. Nitekim
Asklepieion da bu dnemde byk bir hrete sahip olmu ve hem hasta potansiyeli
hem de buray ziyaret eden nemli hatipler, bilginler, hekimler ve tarihi ahsiyetler
nedeniyle bal bana bir cazibe merkezi haline gelmitir. M.S. II. yzylda tanr
Asklepios adna sikkelerin baslm olmas Bergama Asklepieionunun yaklak drt
yzyl boyunca ok nemli bir ekim merkezi olduunu gstermektedir
63,64
.
Asklepieionun parlak dnemlerinin sonu, 253-256 yllar arasnda Bergamay yerle bir
ettii dnlen bir depremle gelmitir. O dnemde Hristiyanln giderek glenerek,
pagan inanlarna kar ok sert mcadele vermesinin Bergama Asklepieionunun
sonunu tamamen getirdii sylenebilir. Bergamann Osmanl topraklarna katld XIV.
yzylda ise Asklepieion sellerin getirdii topraklarn altnda kalm bulunmaktadr
5
.
Bergama Asklepieionunun 1927deki kefi tamamen bir tesadf sonucu
olmutur. Bu tesadf, o dnemde zmir Mzesini ve Efes ile Bergama Blgesel
Mzelerini kurmakla grevli olan Aziz Ogan yle anlatmaktadr
5
:
1927 ylnda Prof. Dr. Teodor Wiegand bakanl altnda Akropolde o tarihlere
kadar Kralienin bahesi diye anlan ve kaz sonucunda tehizat ve zahire depolar
sahas olduu anlalan bu mahalde megul olunduu srada mevsimin gzel bir
gnnde, aziz dostum Wiegandla Ayvazali bahesine kadar bir gezinti yapmtk.
Ekim aynn scak bir gn idi. Biraz dinlenmek iin burada ykseke bir yerde
bulunan cesim bir zeytin aacnn glgesinde mola vermitik.

27

O srada kk talarla rlm bir duvar kalntlarnn yanndan ve allklar
arasndan bir iki koyunun ktn ve arkasndan da bunlar bir srnn takip ettiini
grdm. Saylar elli altm aan koyunlarn pek geni olmayan allk arasnda
barnmalarna imkn gremedim. Hakikaten bu merak uyandrc bir hadise idi.
Wiegandn da dikkat nazarn ekmekle beraber bahvandan sordum. Oralarda bir
takm maaralar vardr, hayvanlar orada barnrlar, imdi de yaylmaa kyorlar.
cevabn aldm.
Virankapdan buraya kadar etraf direkli tpk Efesde Arka ana caddesi gibi- yol
geldiine gre bu maaralarn buradaki mevcudiyetinin bir mana tadna phe
yoktu. Hemen orada bu maaralarn yannda kk mikyasta bir aratrma ve sondaj
yapmaa karar verdik. Ve bahe sahibine de ekili zarar olarak 40 lira dedik.
5
.
Ekim 1928de Prof. Dr. Teodor Wiegand bakanlnda balayan Asklepieion kaz
almalar 14 dnem halinde 1938in sonbaharna kadar devam etmitir. Kazya
1936da hayatn kaybeden Wieganddan baka Prof. Dr. Schede, Dr. Gerda Bruns ve
Mimar Hanson da bakanlk yapmtr
5
.
ekil 2.5 ve 2.6da Bergama Asklepieionunun krokisi ve son dnemlerindeki olas
durumunun yeniden canlandrmas grlmektedir.




28



ekil 2.5. Bergama Asklepieionunun krokisi (Mimar Serkan Arcnn izimi)
1. Kutsal yol ve giri
2. D avlu (kk meydan)
3. Propilon
4. avlu (byk meydan, tren yeri)
5. Klt nii
6. Zeus-Asklepios Tapna
7. Sarn
8. Stunlu avlu (peristil)
9. Kaplca binas (alt dairesel kat-rotunda)
10. Klt nii
11. mparator salonu (ktphane)
12. Kuzey sundurma (portiko)
13. Tiyatro
14. Bat sundurma (portiko)
15. Bat k
16. Bat alan
17. Gney bat salonu
18. Kk tuvalet
19. Byk tuvalet
20. Gney sundurma bodrum kat
21. Yeralt geidi
22. Helenistik dnem kuyular
23. Roma dnemi havuzu
24. Kaya havuz klt zaman
25. Kaya havuz Hellenik tapnak?
26. Kaya havuz Hellenik tapnak
27. nkbasyon odalar
28. nkbasyon odalar
29. eme
30. Hellenik gney duvar bodrum kat
31. Hellenik dou duvar
29


ekil 2.6. Bergama Asklepieionunun yeniden canlandrmas (Mimar Serkan Arcnn izimi)
30

2.4.2. Genel Yap

2.4.2.1. Kutsal Yol

Kutsal yol, ziyaretilerin Asklepieiona girmek iin kullanmay trensel bir grev
saydklar yoldur. Asklepieionun yapld zamandan beri var olduu dnlen ve
bugnk Virankapdan balayan yol yaklak 950 metre uzunluundadr
5,64
. Bu kapdan
balayan yol ayn zamanda kapnn sana den blgedeki bir tiyatroya da uzanmtr.
Asklepieiona yakn blgede, gnmzde bile kullanlabilir durumda olan birbirine
dzenli yanatrlm kesme talarla deli yolun iki tarafnda stunlar yerletirilmitir
(ekil 2.7, 2.8). Deubner, Virankap civarndaki eski stunlarn yapsndan yola karak,
bu yolun zerinin kemerlerle rtl olduunu bildirmekte ve bu yolun talya
Spoletodaki Madonna di Loreto Kilisesinin giriindeki kemerli yol gibi olduunu
belirtmektedir
64
(ekil 2.9). Her iki tarafndaki kalntlar yol boyunca dkknlarn sral
olduu dndrmektedir (ekil 2.10, 2.11). Bu dkknlarda byk olaslkla
ziyaretilerin ve tapnak grevlilerinin ihtiyalarna ynelik eitli eyalar ve belki de
hazr votivler, pimi topraktan ve metal teekkr plaketleri satlmtr
5,64
. Bu kemerli
yol, tapnak giriine 150 metre kala, yanlardan gelen yollarla birlikte ta deli geni bir
meydana almtr (ekil 2.12). Bu geni meydandan yan yana kan ve birka
basamaktan oluan ayr merdiven, Aristidesin kk liman d liman adn
verdii daha kk bir meydana inmitir
40,41
(ekil 2.13, 2.14).



31



ekil 2.7. Bergama Asklepieionuna girmek iin kullanlan stunlu yol (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.8. Bergama Asklepieionuna girmek iin kullanlan stunlu yol (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
32































ekil 2.9. Bergama Asklepieionuna giden stunlu yolun benzeri bir girie sahip olan talya Spoletodaki Madonna di Loreto Kilisesi
(http://www.trekearth.com/gallery/Europe/Italy/Umbria/Perugia/Spoleto/photo759036.htm; Son Eriim tarihi: 22.12.2012)
33



ekil 2.10. Kutsal yolun iki tarafna sralanm ve muhtemel dkkn kalntlar
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.11. Kutsal yolun iki tarafna sralanm ve muhtemel dkkn kalntlar
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
34



ekil 2.12. Asklepieionun giriindeki yolun kesitii ta meydan (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
35



ekil 2.13. Kk meydann Asklepieionun gney-batsndan genel grnm
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.14. Kk meydann ortasnda bulunan ve bugn Bergama Mzesinde sergilenen ylanl stun
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
36

2.4.2.2. Tapnan Girii ve Propilon

Kutsal yolun bitiminde ziyaretileri tapnan girii karlamtr. Giriteki kk
meydann dou, kuzey ve gney taraflar portikolar ile evrilmiken, bat tarafnda
tapnan girii yer almtr. Giriin ssleyen ve destekleyen mermer stunlarn Korint
tarz balklar bulunmaktayd
5,64
. Giriten meydana alan kapdan geildiinde ara
merdivenlerle byk meydana inilmitir.
Giriteki 4 adet Korint tarz balkl mermer stunlar zerinde, 4 metre
uzunluunda, 12 metre geniliinde gen eklinde grkemli bir propylon (alnlk)
ykselmitir
5,64
. zerinde;
Kl.
Xa/ rac
T pro/ -
Pulo[n]
Claudius Charax propylonu balad
ibaresi bulunan alnln paralar, halen tahminen bir deprem sonras devrildii
yerde durmaktadr (ekil 2.15).
Bayatl, alnln zerinde bulunan heykel ve sslemelerden (akroter) geriye,
bugn mzede bulunan yan ksmdakinin (ekil 2.16) ve orta ksmdakinin paralarnn
kaldn bildirmektedir
5
. Propylonun sandaki merdivenlerden inildiinde
ktphaneye bitiik niin, hastalarn bakc tanras ve doumlarn koruyucusu kabul
edilen Artemise ait bir ke olduu dnlmektedir
5,64
.



37



ekil 2.15. Claudius Charaxn balad propylon (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.16. Bergama Mzesinde sergilenen Nike heykeli (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
38

2.4.2.3. Ktphane

Propylonun sa tarafndaki Artemis kesinin bitiiinde, kuzey portikonun dou
kesinde ktphane binas yer almtr (ekil 2.17). Ktphanenin iki muhteem
kapsndan biri kuzey portikosuna, dieri byk meydana almtr. Bayatl, Wiegandn
bu kadar gzel renk uyarln ilk olarak burada gryorum szleriyle ktphanenin
tabann deyen renkli mermer demeye olan hayranln gsterdiini
belirtmektedir
5
.
Bergamal zengin ve dindar bir kadn olan F. Melitine tarafndan balanan
ktphane binasnn dou tarafnda bulunan duvarndaki nite, bilimin koruyucusu
mparator Hadrianusun bugn Bergama Mzesinde bulunan heykeli yer almtr. Dier
duvarlardaki nilerde ise rulo eklinde parmenler bulunduu dnlmektedir
5,39,64
.


2.4.2.4. Kuzey Portikosu

Asklepieionun kuzey snrlarn belirleyen kuzey duvar boyunca uzanan sundurma
(portiko), ziyaretilerin ve konaklayanlarn gndelik yaamlarnda gneten, yamurdan
korunmalarn salamtr (ekil 2.18). Aristidesin aktard bir bilgi olan, burada tedavi
amal olarak plak ayakla yryler iin veya dini sebeplerle, tpk giriteki kk
meydanda olduu gibi, zeminde demenin bulunmamas dikkat ekicidir
5,40
(ekil
2.19). Uzunluu 128 metre, genilii 8,5 metre olan kuzey portikosunda, hastalar
yryler yapm, gezmi, oturmu, uzanm ve birbirleriyle sohbet etmitir
40,41
.
Portikonun atsn destekleyen on tarz balklara sahip olan stunlarn nemli
bir ksm gnmze ulamtr ve ziyaretilerin tapnan eski grkemli halini gzlerinde
canlandrabilmeleri amacyla tekrar yerlerine dikilmitir
5,64
(ekil 2.20, 2.21). Bu
stunlarn keif esnasnda saptanan hep ayn yne devrilmi olmalar durumu,
yklmalarna bir depremin veya yamalardan gelen toprak kaymasnn neden olmu
olabileceini akla getirmektedir
5,64
.

39




ekil 2.17. Asklepieionun kuzey-dou kesinde yer alan ktphane (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)

40


ekil 2.18. Kuzey poritkonun batdan grn (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.19. Kuzey portikonun demesiz zemininin doudan grn (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
41




ekil 2.20. Kuzey portikoya ait on tarz balkl stunlar (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)



ekil 2.21. Kuzey portikoya ait on tarz balkl stunlar (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
42

2.4.2.5. Tiyatro

Kuzey portikonun bat ucunda, sundurmann dayand duvarn arkasnda,
tepenin yamacna yaplm olan kutsal tiyatro Asklepieionun en nemli sosyal
aktivasyon alanlarndan birisi olmutur
5,40,64
(ekil 2.22). Ancak buras da tpk
ktphane gibi salkl ziyaretilerden ok, hastalarn rehabilite edilmesi amacyla
kullanlmtr
40,41
. Yaklak 3.500 kii alan ve oturma alanlar (kavea) mermer olan
tiyatro, tek yrme dzlemli (diazoma) ve birbirlerinden merdivenlerle (kerkides)
ayrlan be blm halinde ina edilmitir. Ortada yer alan nc blmn ilk
basamaklarnn farkl mimarisine bakarak, bu blmn dnemin ileri gelenlerine
ayrlm bir loca olduu kabul edilebilir (ekil 2.23). Ele geen paralanm yaztlardan,
tiyatro sahnesinin, belki de tiyatronun, ad okunamayan bir hayrsever tarafndan
yaptrld ve bu ba Asklepios-Athena-Hygieia lsne adand anlalmaktadr
5,64
.
Dier Asklepieionlardaki emsallerine gre ok daha ince bir iilikle beyaz
mermerden oluturulmu olan tiyatronun bu haliyle, hastalarn tedavisinde nemli bir
rol oynayarak, moral ve motivasyon destei salamas amalanmtr
5,64
.


2.4.2.6. Bat Portikosu

Tiyatro kesinden balayarak gneye doru uzanan bat sundurmasnn, zemini
ta deli olup, on tarz stunlarla desteklenmitir (ekil 2.24). Bu blmn nnde
uzanan alanda Aristidesin amur banyosu yaptn syledii kutsal gymnasiumun
bulunma olasl hayli yksektir
40,41
. Sundurmann orta blgesine doru bir merdiven
olup, bu merdiven duvarnda niler bulunan bir salona almtr (ekil 2.25). Deubner
duvarlarnda niler bulunan bu salonun ne amala yapldnn bilinmemekle birlikte
ders veya toplant amal kullanlm olabileceini bildirmektedir
64
. Sundurmann gney
kesinde taban ve duvarlar mermer kapl daha geni bir oda yer almtr.
Bat portikosu ile gney portikosunun birletii kede, byk toplant salonunun
dousunda ve odadan yarm kat daha aada biri byk, dieri kk olmak zere iki
43

tuvalet konumlanmtr. M.. II. yzylda antik dnyada var olan tuvaletlere gre
olduka k dendii dnlen tuvaletlerden byk olannn erkeklere, kk olannn
ise kadnlara ait olduu dnlmektedir
5,64
.


2.4.2.7. Gney Portikosu

Kot fark nedeniyle iki katl olarak yaplan gney portikosu, tuvaletlerden, dou
duvarna kadar uzanmtr (ekil 2.26). Kuzeydeki duvar ve sundurmann temelindeki
sert kaya zemine karlk bu blgede zeminin yumuak olmas, gney portikosunun
temelinin daha derin kazlmasn gerektirmitir. Bylece elde edilen zemin kat yapnn
vadiye doru kaymasna engel olmutur
5,64
.


2.4.2.8. Byk Meydan

Byk meydan genellikle adak treni bata olmak zere birok etkinliin yapld
bir eit i bahedir. Dousunda Asklepieionun girii, propylon, ktphane, Asklepios
tapna, kuzey, gney ve batsnda ise portikolar bulunmaktadr (ekil 2.27). lk
kurulduu gnden yklana kadar nemini hi kaybetmeyen bahe, Asklepieionun en
parlak dnemlerinde kuzey tarafndaki binalar, heykeller ve yaztlar ile ok grkemli bir
grntye sahip olmu, gney taraf ise zemini beyaz mermer ile denmi gz alc bir
bahe durumunda kalmtr
64
. Bu ikiye blnmln, klte ait trenler iin bir
zorunluluk olmas olasdr. Bu geni i bahede tapnan kuruluundan itibaren
geirdii dnmleri zeminde bulunan bina temellerinden tahmin etmek
olanakldr
5,64
.
Byk meydann bat blmne yakn tarafnda, havuzlarn arasnda bulunan
blgede Asklepieionun erken dnem yerleimine ait temeller bulunmaktadr (ekil
2.28). Deubner, bu temellerden en iyi korunmu olannn byk inkbasyon odasnnki
olduunu, dier odalarn ise tam olarak ne iin yapldnn bilinemediini
44

belirtmektedir
64
. Helenistik dnemde eklenen bu binalarn hastalarn, byk
meydandaki tren ve ziyaretilerden etkilenmemesi iin yksek duvarlarla evrili
olduu dnlmektedir
5,64
.


2.4.2.9. Kutsal Sular

Kaynak sular Asklepieionlarn en nemli unsurlarndan olmutur. Suya normal
ihtiya dnda hem kutsal arnma trenlerinde, hem de dnemin fizik tedavi
yntemlerinde her zaman bavurulmutur
39,42,45
. Asklepieion snrlar iinde kalan bir
kaynak emenin, bir kutsal kuyunun ve havuzun varl suyun Bergamada da ayn
ekilde nemli olduunun gstergesidir. Bu emelerden birine ait olan ve gvdesine
sarlm iki ylan kabartmasnn iinden su ierken betimlendii yaklak 2 metre
apndaki dev eme altl Ayasofya Mzesi d narteksinin kuzey ucunda
sergilenmektedir (ekil 2.29).


2.4.2.9.1. Kaya Havuz

Deubner ve Bayatl, Asklepieionun bat portikonun ortalarna denk gelen yerde
bulunan ve basite bir kayann oyulmas ile oluturulmu havuzun iyice anm drt
basamakl bir merdiveninin bulunduunu bildirmektedir
5,64
(ekil 2.30). Tapnan
erken dnemlerinden kalma bu havuzun, Aristidesin yazlarnda bahsettii ve k ve
ilkbahar aylarnda, yamurlu gnlerde amur banyosu yapp, sonra da temizlendii yer
olmas byk olaslktr. Yine Aristidesin belirttii ve yeni ylda ktlklerden arnmak
iin ykanlan trensel alann bu havuz olduu dnlmektedir
40,41
. Kutsal temizliin
yapld bu havuzun koruyucular Asklepios kltnde de kabul gren nymphealard
5,64
.



45


ekil 2.22. Tiyatronun bat kesinden yukardan genel grnm (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)


ekil 2.23. Loca ve yanndaki kerkides (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
46



ekil 2.24. Bat portikonun kuzey-batdaki tiyatronun st ksmndan grnm
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.25. Bat duvarnda bulunan merdiven (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
47







ekil 2.26. Asklepieionun gney snrnn tiyatrodan grn (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)






ekil 2.27. Byk meydann tiyatronun kuzey-bat kesinden genel grnm
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)

48


ekil 2.28. Byk meydanda asklepieionun bat snrna yakn yerde bulunan erken dneme ait
inkbasyon odalarnn gney-dou ynnden grnm (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.29. Ayasofya Mzesinde sergilenen eme altl (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
49





ekil 2.30. Asklepieionun bat snrnn ortalarna yakn yerleimli kayaya oyulmu havuzun kuzeyden grnm (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
50

2.4.2.9.2. Mermer Havuz ve Kutsal Kuyu

Kuzey portikosunun bat ucuna yakn bir yerde ve erken dnem tapnak
kalntlarnn bitiiinde bir havuz daha yer almaktadr (ekil 2.31). mparatorluk
dneminde ina edilen bu havuzun duvarlar ve taban dier iki havuzdan farkl olarak
mermerden yaplmtr
64
. Drt basamakl mermer bir merdivenden inilen havuzun
etrafnda bulunan mermer setler, kaplca gibi hizmet gren bu havuza giren hastalarn
gnelenmeleri iin oturma yeri oluturmutur
5,64
. zerinde herhangi bir at olmad
dnlen havuza, hastalarn iebilmesi iin kurun bir borudan su getirilmitir
64
.
Mermer havuzun hemen gney snrnda bulunan kutsal kuyu bir kayaya
oyulmutur (ekil 2.32). Kuyu havuzdan daha eski tarihli olup sonralar havuza su
vermek iin kullanld anlalmaktadr. Bayatl, bu kuyunun temizlii srasnda kan
aa paralarnn, Aristidesin bahsettii nar aacna ait olabileceini ve kaz srasnda
bulunan kiremitlerin zerine ilenmi olan, tapnak ve kutsal nar aac motifinin bir
tr marka olarak kullanldn bildirmektedir
5,64
.


2.4.2.9.3. me Havuzu

Kutsal kuyunun gneyinde ve byk meydann hemen hemen ortasnda yer alan
kare tabana sahip bu havuz talarla rlmtr (ekil 2.33). Yedi basamakl bir
merdivenle inilen havuzun zerinde bir at olduu tahmin edilmektedir
64
. Bu atnn
yan sra havuzda kullanlan mermer bariyerler tek gerek kutsal su kayna olan bu
yapnn temiz kalmasna zel bir nem verildiini dndrmektedir. Deubner, suyun
havuza mermer bir aslan ba heykelinden dkldn belirtmektedir
5,64
.



51

2.4.2.9.4. eme

Kuzey portikosunun batsna yakn yerde bulunan kaynak emesindeki suyun
Tanr Asklepiosun ayaklarnn dibinden ktna inanlm ve bu nedenle kutsal olduu
kabul edilmitir (ekil 2.34). Buradan kan sularn, kil borular araclyla tapnan
dier blgelerine datld dnlmektedir
5,64
.


2.4.2.10. Asklepios Tapna

Asklepieiona gelen kutsal yolun sonland kk meydann hemen solunda
Asklepiosun tapna vardr. Bugn sadece temelleri kalm olan bu binann, hemen
gneyinde bulunan Telesphoros tapna ile birlikte, tapnaktaki dier binalardan farkl
olarak silindirik bir ekle sahip olduu anlalmaktadr (ekil 2.35). Girite drt adet
Korint tarz stunla desteklenen bir portikonun olduu dnlen bina, 16 basamakl
bir merdivenle byk meydana almtr
64
. Bayatl, Rufinus tarafndan yaptrlan bu
tapnan bileik bir klt ile Zeus-Asklepios tapna olduunu, tapnan giriinde
bulunan Asklepios heykelinin, imparator Marcus Aurelius (121-180) ve Commodus
(161-192) dnemlerinde darp edilmi paralarn zerindeki Zeus-Asklepios resmi tipinde
olduunu belirtmektedir
5
.


2.4.2.11. Telesphoros Tapna

Asklepios tapnann hemen gney komusu olan ikinci yuvarlak binann nekahat
tanrs olan ve ryalar yorumlayan Telesphorosa adanm olduu dnlmektedir
5,64

(ekil 2.36, 2.37). Telesphoros Bergamada zellikle II. yzylda ok taplm bir salk
tanrsdr
5
. Heykellerde Asklepios ile birlikte de betimlenmi olan Telesphoros, sivri
kukuleta benzeri apkas, uzun mantosu ile bir ocuk veya cce olarak gsterilmitir.
mparatorluk dneminde yaptrlan ve yaklak 60 metre apnda olan bina iki katldr
64
.
52

Yklm st kata ait duvar kalntlarndaki nilere bakldnda burada da eitli kutsal ve
nemli kiilerin heykellerinin bulunmas ihtimal dhilinde grnmektedir
5,64
. Bu kata
hem byk meydandan gelen merdivenlerle, hem de alt kattan gelen merdivenlerle
ulamak mmkndr.
Plan olarak birbirinin iinde bulunan daireden oluan alt katn kltn asl kalbi
olduuna inanlmaktadr
64
. Tapnan alt kat bir yandan merdivenlerle st kata
balanrken, dier taraftan da yaklak 80 metre uzunluunda, 2-2,5 metre geniliinde
ve 2,7 metre yksekliindeki bir yeralt geidi ile emelerin hemen nnden byk
meydana almaktadr (ekil 2.38, 2.39, 2.40). Asklepieiona gelen hastalar, bu etkileyici
yeralt geidinden geerek ryaya yattklar ve tanrdan aldklar mesajlar rahiplere
aktardklar inkbasyon odalarna ulamlardr
5
. Gece ryaya yatmak iin gelen
hastalar; byk olaslkla lo dehlizler, ta duvarlardan yansyan klar, kutsal ylanlar
ve etrafta beyaz harmanileri ile dolaan tapnak rahiplerinin oluturduu byleyici
atmosferin de etkisi ile Asklepiosun gcne ok daha inanarak tedaviyi
kabullenmilerdir
5,64
.
Telesphoros mabedinin alt katnda bulunan emelerin ve havuzlarn, hastalarn
hem su ihtiyacn karladklar, hem de fizik tedavi amal kullanldklar dnlebilir
64

(ekil 2.41). st kata ait taraann da yine hem sosyal hem de tedavi amacyla gneten
yararlanmalar iin yapld sanlmaktadr
5,64
(ekil 2.42).

53


ekil 2.31. Byk meydann kuzey-bat kesine yakn bir yerde bulunan mermer havuz
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)

ekil 2.32. Mermer havuzun yannda bulunan kutsal kuyu (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
54




ekil 2.33. Byk meydann ortasnda bulunan ta demeli havuz ekil 2.34. Tanr Asklepiosun ayaklar dibinden ktna inanlan
(Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka) suyun akt eme (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
55




ekil 2.35. Asklepieionun gney-bat kesine yakn yerleimli Zeus-Asklepios ortak kltne ait tapnan temel kalntlar (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
56



ekil 2.36. Telesphoros mabedinin dairesel yaps (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.37. Telesphoros mabedinin dairesel yaps (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
57



ekil 2.38, 2.39. Telesphoros mabedine giden tnelin byk meydandaki girii (Fotoraflar: Prof. Dr. T. Aka)
58



ekil 2.40. Telesphoros mabedini byk meydana balayan tnel (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)




ekil 2.41. Alt katta bulunan emelere ait kalntlar (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)

59



ekil 2.42. Telesphoros mabedinin ksmen yklm olan st katnn genel grnm (Fotoraf: Prof. Dr. T. Aka)
60

3. GERE VE YNTEM

almamzn balangcnda Bergama Asklepieionunun faal olduu dnemde
yazlm metinler ve o dnem hakknda yazlm daha ge tarihli metinler zerinde
allmtr. Daha sonra Bergama Asklepieionu ve Bergama Mzesi ziyaret edilmitir.
Asklepieion ve mzede bulunan teekkr yaztlar incelenerek fotoraflanm ve Mersin
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm retim grevlisi Ceyhun Dora
tarafndan gnmz Trke'sine evrilmitir. Bu metinler ve yaztlardan elde edilen
bilgiler, gnmz tbbnn bak asyla deerlendirilmitir.
almamzda Bergama Asklepieionunda Asklepiosa adanm teekkr
yaztlarnn ayrntl bir dkmnn yapld Altertmer von Pergamon (Bergama Eski
Eserleri) adl kataloun VIII-3 numaral Die Inschriften Des Asklepieions (Asklepieion
Yaztlar) cildi temel alnmtr
6
. Alman Arkeoloji Enstitsnce Erich Boehringerin
ynetiminde yaynlanan ve Bergama kazlarn ieren katalog 16 ana ciltten olumakta
ve seri hala devam etmektedir. Temel aldmz Altertmer von Pergamon Band VIII 3
Die Inschriften Des Asklepieions 1969da Walter de Gruyter & Co. tarafndan Berlinde
baslmtr. Kataloun Inschriften Yaztlar ana balnn C maddesi olan ve 102-
143. sayfalar arasnda yer alan Weihungen - thaf blmnde bildirilmi toplam 89
yazt Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm retim grevlisi
Ceyhun Dora tarafndan gnmz Trkesine evrilmitir.
Kataloun yan sra Boulangernin Aelius Aristide et la sophistiue dans la
province dAsie au e sicle de notre re. Paris: E. De Boccard, 1968.
40
(Aelius Aristides
ve II. Yzylda Asyada Sofistlik) ile Aelius Aristidesin Bergama Asklepieionunda
geirdii sre iinde kaleme ald yazlarn bulunduu ve Leonard L Thompsonun
ngilizceye evirdii The First Book of the Sacred Stories of Aelius Aristides
41
(Aelius
Aristidesin Kutsal ykleri, I. Kitap) adl eserleri incelenerek, Asklepieionda uygulanan
tedavi yntemleri tbbi bak asyla tekrar gzden geirilmitir.
Dnemin nl seyyahlar Pausaniasn The Description of Greece. London:
Thomas Davison, 1875.
39
(Yunanistann Betimlemesi) ile Strabonun The Geography
of Strabo: Vol. I-II-III. Trans. Hamilton HC. London: Henry G. Bohn, 1856.
43
(Strabonun
61

Corafyas; Blm: I-II-II) adl eserlerinin yan sra Asklepios klt ve Asklepieionlarla
ilgili olarak daha ge dnemlerde yazlm eserler incelenmitir.
Bu srete Bergama Asklepieionu ve Bergama Mzesinde inceleme ve aratrma
yaplm, burada bulunan teekkr yaztlar ve votivler okunarak, fotoraflanmtr.

62

4. BULGULAR


4.1. Yaztlar

Bergama Asklepieionunda bulunan yaztlarn bir blm sahada braklm olup,
bir ksm ise Bergama Mzesine tanmtr. Gerek Asklepieionda gerekse mzede
bulunan yaztlar herhangi bir snflandrma mant ile sergilenmemektedir. Salna
kavumak iin Asklepieionu ziyaret edenlerin teekkr yaztlar, dnemin yneticilerine
ithaf edilmi vg gibi farkl ieriklere sahip yaztlar ile bir arada bulunmaktadr. Bu
nedenle Erich Boehringerin katolouna ncelik verilmi ve salk nedeniyle adanan
yaztlar incelenmitir.
ncelenen yaztlarn ve votivlerin ayrntlar bu blmde iki ana izelge zerinden
aklanmtr. lk izelgede (izelge 4.1) yaztlarn ve votivlerin fiziksel zellikleri toplu
halde taktim edilmi, ikinci izelgede ise (izelge 4.2) tek tek fiziksel zellikleri ve
ierikleri zerinde durulmutur. Yaztlarn nemli bir ksmnn paralanm ve doa
artlarnn etkisiyle ypranm olmas nedeniyle ieriklerde yer yer eksikler
bulunmaktadr. Bu nedenle yaztlarn ieriklerinde okunamayan veya tam olarak
yorumlanamayan bilgiler izelgede arp (x) iaretiyle bildirilmitir. Yaztlarn ikisi
dnda uygulanan tedaviye ait ayrntlar bulunmadndan hangi sebeple adand
genel olarak bildirilmi ve ayrntlara girilmemitir.
Walter de Gruyter & Co. tarafndan 1969da Berlinde baslm olan Altertmer
von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieions
6
(Bergama Eski Eserleri,
Blm VIII 3 Asklepieion Yaztlar) adl kataloun Inschriften Yaztlar ana balnn
C maddesi olan ve 102-143. sayfalar arasnda yer alan Weihungen - thaf
blmnde bildirilmi toplam 89 yaztn 66s mermer, 22si bronz ve biri de
kiretadr. Mermer yaztlar en sk altar formunda, altlk ve mermer blok eklinde olup,
bir yazt da Yunan ve Roma mimarlklarnda, stunlarn stne oturan ve iki stun
arasndaki uzakln stn rten byk, uzun ta kirilerin oluturduu blm yani
aritrav eklindedir. Bronz yaztlar ise en sk tabula ansata ad verilen ve iki tarafndan
63

aslmasn salayacak kanat eklinde kntlara sahip olan kk levhalardr. Bu
levhalardan ikisinde birer ift kulak, birinde ise bir ift gz eklinde kabartmalar
bulunmaktadr. Kireta yazt ise altar formunda yaplmtr. Bu ithaf yaztlarnn
ayrntl dkm izelge 4.1de sunulmutur.
izelge 4.2de yaztlarn ierikleri bulunmaktadr.
Asklepieiona teekkr yazt brakanlarn byk ksm Bergamal olmakla birlikte,
Bithinyadan, skenderiyeden, sade vatandalarn yan sra Romal tccarlar, lejyon
askerleri gibi eitli blge ve mevkiden insanlar da Tanrya sunumda bulunmulardr.
Bunlarn arasnda sahne klarnn altndakilerin hekimi olarak anlan ve muhtemelen
gladyatrler ile ilgilenen bir hekim (42 sra numaral yazt), bir barahip (65 sra
numaral yazt) ve bir de senatr (77 sra numaral yazt) ilgin kiilikler olarak karmza
kmtr. Toplam 13 ithafn kadnlar tarafndan yapld saptanmtr. Burada ilgin
olan 23 sra numaral yaztta ad geen Epiktesisin bir asklepiad yani rahibe olmasdr.
thaf yaztlarnn 53nde dorudan Asklepiosun ismi gemektedir. Bunun yan
sra 40 sra numaral yazt tam okunamamakla birlikte ismin Artemis veya Asklepios
olma olasl fazladr. Yine 43 ve 57 sra numaral yaztlarda da byk olaslkla
Asklepiosun ismi vardr.
Hygieiann ismi kendisine ithaf edilen toplam 11 yaztn dokuzunda Asklepios ile
birlikte anlrken, birinde de musalarla birlikte anlmtr. Bu yaztlarn ikisinde
Hygieiann Roma mitolojisindeki karl olan Salus ismi kullanlmtr.
Yaztlarn Apollona, ikisi Telesphorosa adanmtr. Artemise adanan drt
yaztn yan sra 67 sra numaral yaztta ithaf edilen kiinin Koronis veya Artemis olmas
olas iken, 64 sra numaral yaztta Artemis ile birlikte Hekateye ithaf bulunmaktadr.
Yaztlar iinde bir adet moireler ve nymphealara, bir adet Nikephorosa, bir adet
de Panakeiaya ithaf vardr.
Bugn Bergama Mzesinde bulunan ve 72 sra numaral yaztta bahsedilen
rostiann (Eu)rwjt[i/]a) Hygieia ile bir tutulmu olma veya birleik bir Hygieia-
Asklepios klt olma olasl yksektir. 75 sra numaral stun altl ise Demetere
ithaf edilen tek yazt olmann yan sra, Asklepieiondaki Demeter kltne ait tek kant
olma zelliini tamaktadr.
64


izelge 4.1. Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf
yaztlarnn ayrntl dkm
YAZITLAR (n=89)

MERMER (n=66)
KRETAI
(n=1)
BRONZ
(n=22)
Beyaz
(n=52)
Mermer rengi
belirtilmemi
(n=5)
Mavi-Gri
(n=4)
Ak
mavimsi
(n=2)
Mavi
(n=2)
Siyah
(n=1)
Altar 14 3 1 1
Altlk 10 2 2 2 2
Levha 5 1
Mezar ta 1 1
Gne saati 1
Blok 10
Aritrav/bataban 1
Stun kalnts 1
Stele 2
Propilon 1
Mermer paras 3
Saak korni 1
Bilinmeyen 1
Tabula Ansata 1 15
Kulak 3
Gz 1
Bileklik 2
Halka 1
65

izelge 4_2. Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
1 63 X 21 Beyaz mermer Tabula ansata
Aemilius Sabinus ve
Aemilius Herennianus
(Romal tccarlar)
Zeus-Asklepios
Barbarlardan
koruduu iin
2 64 X
22, 23,
24
23 adet beyaz
mermer
Blok ?
Tanr ve imparatorlarn
isimleri var
?
3 65 1933, 33 25 Beyaz mermer Stel
Demetrios olu
Menestratos
Asklepios Soter ve Hygieia
Salna
kavutuu iin
4 66 1932, 19 25 Beyaz mermer
Levhann sa st
kesi
X Asklepios Soter ve Hygieia X
5 67
1931, 15
Latince
25 Beyaz mermer Votiv altar
Sextus Nonii
Quinctiliani veya olu
Asklepios ve Salus
(Hygieiann Roma
Versiyonu)
X
6 68
1930, 16
Latince
25 Beyaz mermer
Sa taraf ve dier
ksmlar krk levha
X
Asklepios ve Salus
(Hygieiann Roma
Versiyonu)
X
7 69 1932, 12 25 Beyaz mermer Krklar olan levha X
Zeuksippos Asklepios Soter
ile Hygieia
Buyruk zerine
8 70
St 1961,
185
25
Beyaz damarl
mavi-gri mermer
Levha X Asklepios Soter ve Hygieia Duac
9 71 1938, 4 X Bronz Tabula ansata
Pergamonlu Attalos
olu Attalos
Asklepios Soter ve Hygieia
Birok lmcl
tehlikenin
saaltcs olarak
10 72 1933, 88 28 Beyaz mermer Votiv blok Oneso
Asklepios, Hygieia, Koronis
ve Epione
Tanrlarn
buyruu ile
11 73 1929, 24 26 Beyaz mermer Saak kornii Likinius Asklepios Soter X
12 74 X 26 Beyaz mermer
zerinde votiv iin
iki delik bulunan
blok
Leukios Albinious
(skenderiyeden bir
Romal)
Asklepios Soteri X

izelge 4.2 (devam). Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri
66

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
13 75 1938, 5 26 Beyaz mermer
Dbel delii
bulunan blok
Bithinia Nikea'dan
Menetheus
Asklepios Soteri Rya iin
14 76 1938, 6 26 Beyaz mermer
Dbel delii
bulunan blok
Bithinia Nikea'dan
Menetheus
Asklepios Soteri Rya iin
15 77 X X Beyaz mermer Kk altar
talyan lejyonundan
bir asker
Asklepios Soteri Rya iin
16 78 X 27 Mermer Byk altar
Pisidia Antiocheia C.
Flavonius Anicianus
Sanctus
Asklepios Soteri X
17 79 1933, 93 27 Beyaz mermer Taban Flavianus Asklepios Soteri Tedavi iin
18 80 1933, 39 27
Ak, mavimsi
mermer
Taban paras Apfion Asklepios Soteri Duac
19 81 1934, 27 27 Bronz Tabula ansata
Sotas'n olu Sotas ile
Dionysia
Asklepios Soteri
Bulac veya
salgn hastalk?
20 82 1934, 13 29 Bronz Tabula ansata Hermos Asklepios Soteri Duac
21 83 1934, 20 29 Bronz Tabula ansata X
Nikephoros Asklepios
Soteri
Duac
22 84 1958, 9 29 Bronz Tabula ansata Treptos Asklepios Soteri X
23 85 P 103 X Beyaz mermer Kk altar
Asklepieion rahibesi
Epiktesis
Asklepios Soteri X
24 86 1930, 6 28 Kireta Kk altar Euteuria Asklepios Soteri Gz tedavisi iin
25 87 M 1959 53 31 Bronz Tabula ansata
Roman Gentile
Marcius
Asklepios Soteri
Tedavisi iin
duac
26 88 1930, 32 28 Mavi, gri mermer Votiv taban Kos'tan Iulia Paulla X X
27 89
X,
Wiegand,
Abh. 1932,
34f. B 9.
X Bronz
ki kulak olan
tabula ansata
Atiki Asklepios Soteri
Kulak tedavisi
iin
28 90
M 1961
219
31 Bronz Tabula ansata Lais Asklepios Soteri Duac
izelge 4.2 (devam). Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri
67

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
29 91
M 1959
127
30
Yaldzlanm
(kaplanm)
bronz
ki kulak Fabia Sekunda Asklepios Soteri Rya iin
30 92 1933, 92 28 Mavi mermer Heykel altl Menestrate ile oullar Asklepios Soteri Duac
31 93 1931, 29 43
Kaymakta,
beyaz mermer,
su mermeri
Kk votiv altl X Asklepios Soteri kran
32 94 1933, 58 43 Beyaz mermer Kk altar X Asklepios Soteri X
33 95 1934, 8 43 Mermer
Kk yuvarlak
votiv altl
X Asklepios Soteri X
34 95b 1931, 12 43 Beyaz mermer Kk altar Elpis Asklepios Soteri X
35 95c X X Beyaz mermer X
Androma?
Artemidor?
Asklepios X
36 96 1958, 302 43 Beyaz mermer Mezar ta paras? Korintos Asklepios Soter ve Hygieia X
37 97 St 1961, 56 43 Beyaz mermer Para Herod Asklepios Soteri X
38 98 1929, 14 X Beyaz mermer Stun kalnts X Asklepios Soteri X
39 99 M 1962 79 29 Bronz Plaket Aleksandros Asklepios Soteri Yakar
40 100
1932, 17a
(daha
sonra
1933, 81)
43 Beyaz mermer Kk altar Pantagathe Claudia Artemis? Asklepios?
ocuklarn
iyiletirdii iin?
ocuu olduu
iin?
41 101 1933, 18 45 Beyaz mermer Kk altar Gaius Varronius Asklepios X
42 102 1934, 21 45 Beyaz mermer
Paralanm kaln
mermer blok
Caria Milas'tan sahne
klarnn
altndakilerin
(gladyatrlerin?)
doktoru Menoitas
Asklepios
Trochaischen
(bir uzun ve bir
ksa heceli l)
ile teekkr
sunusu
43 103 1929, 23 34
Beyaz mermer
gne saati
Levha P. Aelius ngenuus Asklepios?

44 104 1929, 19 43 Beyaz mermer Levha paras P. Aelius Nicon Asklepios X
izelge 4.2 (devam). Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri
68

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
45 105 1930, 10 34
Beyaz kaba
mermer
Aritrav / bataban
Xenodochos veya
Senodochos
Asklepios X
46 106 1933, 97 33 Bronz Tabula ansata
Suriye'deki lejyondan
Lucius Flavius
Asklepios X
47 107
1931, 30 =
1932, 5
LATNCE
45
Krmz damarl,
beyaz lekeli siyah
mermer
Mezar ta paras?
Azatl imparatorluk
klesi Bergamal
Carpophorus
Asklepios X
48 108 M 1961, 8 31 Bronz Tabula ansata Agathopous Asklepios Duac
49 109 1934, 6 32 Bronz Bileklik ? Asklepios Duac
50 110 1934, 5 31 Bronz Tabula ansata Herakles Asklepios
Olu Theo'nun
iyilemesi iin
51 111 1934, 4 31 Bronz Tabula ansata Iulius Doros Asklepios Duac
52 111b 1959, M 3 30 Bronz Gz plaka Tapari Asklepios Duac
53 111c M 1959, 10 32 Bronz Bileklik Agathoneike Asklepios Duac
54 112 1931, 16 44 Mermer Kk altar Ammion Asklepios Duac
55 113 1934, 12 31 Bronz Tabula ansata Charesios Asklepios X
56 113b
VTS 1963,
40.
44 Beyaz mermer Profilli stele Dione Tanrlarn tanrs Asklepios
Gm ayna
hediye ettiini
bildiriyor
57 113c
OH 1964 S
I.
44 Beyaz mermer Profilli plaka X Asklepios?
Homerik
Asklepios
ilahileri tarznda
58 114 X 44 Beyaz mermer Altlk X Byk Asklepios X
59 115 1930, 26 44 Beyaz mermer Dikdrtgen blok
Markos Trifanos'un
olu Markos
? X
60 115b
VTM 1964,
34
30 Bronz
Tabula ansata
Kulak
Proklus Apollon Duac
61 116 1934, 11 31 Bronz Tabula ansata Ammion Apollon Rya iin
62 117 1934, 7 X Bronz Tabula ansata Iulia Balbilla Artemis Rya iin
63 118 1931, 17 42 Beyaz mermer Tts altar X Artemis'e ait X
izelge 4.2 (devam). Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri
69

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
64 119 1933, 98 34 Beyaz mermer kiye ayrlm blok Attalos Hekate ve Artemis X
65 120 1931, 31 35 Mermer Altar Barahip Euthydemos
Apollon, Artemis ve bu
ikisinin annesi Leto'ya
Rya iin
66 121 1930, 1 35 Beyaz mermer Kk altar X Hygieia X
67 122 1931, 2 44 Beyaz mermer
Altarn sa st
kenar
X Artemis? Koronis? Tedavi iin
68 123 1933, 27 35 Mavi mermer
Dikdrtgen votiv
altl
Bokros'un kz Aspasia Hygieia ve Musalar Ululamak iin
69 124 1934, 10 36 Beyaz mermer Ayaklk
Marcus Iulius
Quadratus
Moire'ler ve Nymphealar Ululamak iin
70 125 1932, 18 36 Beyaz mermer Yuvarlak Pergamonlu Hermes Telesphoros
mparator
Trajan'n zaferini
kutlamak iin
71 126
1929, 18a,
(daha
sonra
1938, 2)
X Beyaz mermer Tts altar Sumphoros Telesphoros Tedavi iin
72 127 X 37 Beyaz mermer Altar Rodoslu Zenodotos rostia Rya iin
73 128 X 37 Mermer Altlk Fl. Nikomahos Panakeia
Kurtarc olduu
iin
74 129 1933, 29 37 Beyaz mermer Votiv altl X Aphrodis iir
75 130 1958, 4 37
Ak, mavimsi
mermer
Stun altl X Demeter X
76 131 1930, 20 39 Beyaz mermer
Dikdrtgen heykel
altl
Halk beyiti Elpis
Elpis adna
yaplan heykelin
sunumunun
yazt
77 132 1932, 36 38
Gzenekli beyaz
mermer
Altar
Romal senatr C.
Iulius Nabus
Taras Rya iin
78 133 1932, 39 38 Beyaz mermer Altar Asklepiades Btn tanrlara X
izelge 4.2 (devam). Altertmer von Pergamon Band VIII 3 Die Inschriften Des Asklepieionsde yer alan ithaf yaztlarnn ierikleri
70

Adan Fiziksel zellikleri Adan Metin-ekil erii
Sra
Numaras
Katalog
Numaras
Envanter
Numaras
Levha
No
retim
Malzemesi
ekil Sunan Kii Sunulan Kii Sunulu Nedeni
79 134 1931, 7 41 Beyaz mermer Votiv altl X
Yeralt tanrlarna ve Ti.
Claudius Paulinus
X
80 135 1933, 32 39 Beyaz mermer Altlk Aelius Iulius Tatianus X Duac
81 136 1932, 8 41
Beyaz kaba
mermer
Votiv altl Kratinos X Duac
82 137 1933, 31 39 Beyaz mermer Kk votiv altl Mitres X Duac
83 138 1933, 36 39
Mavi-gri mermer
paras
Votiv altl
Nikobulos veya
Nikobule
X Minnet ant
84 139 1933, 40 41
Delikli beyaz
mermer
Mermer paras Ioulios Meidias X Tedavi iin
85 140 1930, 14 41 Mavi, gri mermer Altar paras ? X ?
86 141 1930, 7 40 Beyaz mermer Propilon Claudius Charax Asklepion Ba
87 142 1930, 35 40 Beyaz mermer Yatay blok X
Nike, Eros ve oullar
Nikeros
X
88 143 1933, 101 33 Bronz Halka X X X
89 144
St 1961,
168
42 Beyaz mermer Mermer paras Ammion X Rya iin





71

Teekkr yaztlarnn 15inde sadece duac olma ifadesi (eu)xh/n) saptanrken,
10unda rya grd (kat )onerion) veya ryasnda tanr kendisine grnd iin
ba minnettarln bildirilmitir. Drt yaztta ynteminden bahsetmemekle birlikte
bann grd tedavi (qerapeuth/j) iin teekkr ettii saptanmtr.
Yukardakilerden farkl olarak, yaztta tedavi yntemi bildirilmeksizin hastaln
kendisinden bahsedilmekte olup, bunlardan birindeki ifade tartmaya aktr:
Sra numaras 24 olan ve kiretandan yaplm kk altarn bas gznn
tedavisi nedeniyle minnettarlk bildirirken, 27 sra numaral ve zerinde iki kulak
kabartmas bulunan bronz tabula ansatann bas da kulaklarnn tedavisi iin
minnettarln bildirmektedir. Tartmal olan 40 sra numaral beyaz mermerden
yaplm kk altar ise Pantagathe Claudia adl kadnn ocuu iin Artemise veya
Asklepiosa (sunan o ksm krk olduu iin sadece tahminde bulunulabilmekte)
teekkrlerini sunmaktadr. Yazt e)phko/wi veya e)phko/w teriminin ltuf, iyilik,
kutsama vb. anlamna gelebilecei dnlerek salkl ocuklarn kutsanmas veya
hasta ocuklarn iyilemesi iin ltufta bulunma eklinde yorumlanabilir. Ancak
kataloun yazar Boehringer u(pe r te/ knwn teriminin ocuk sahibi olamamay yani
infertiliteyi tarif ettiini bildirerek bu yaztn ocuk sahibi olan bir kadnn
minnettarlnn ifadesi olduunu ileri srmektedir. Ancak bu yaztta da iyileme veya
ocuk sahibi olmann yntemi hakknda bir bilgi olmayp sadece sonu iin teekkr
bulunmaktadr.
Dnemin tedavi yntemleri hakknda bilgi vermek asndan iki yazt
dierlerinden ayrlmaktadr:
Mays 1933de byk meydandaki Helenistik ve Roma dnemi emelerin
arasndaki kuyunun yaknlarnda bulunan 84 sra numaral delikli beyaz mermer paras
aka kan alma ileminden (Flebotomhqeij) bahsetmektedir (ekil 4.1, izelge 4.3).

72
















ekil 4.1. Flebotomiden bahseden 84sra numaral mermer yazt ekil 4.2. Yaplan balardan bahseden 10 sra numaral
(Boehringer E. Altertmer on Pergamon. Band VIII 3. Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1969) mermer yazt
Boehringer E. Altertmer on Pergamon. Band VIII 3. Berlin:
Walter de Gruyter & Co., 1969
73

izelge 4.3. Flebotomiden sz eden 84 numaral yaztn Yunanca (Yunan ve Latin harfleriyle) ve
Trke metni.
'Iou/lioj Meidi/[aj]
Flebotomhqeij
u(po tou= muoj
kata e)pitaghn a) ne/qhk[e]
Iulios Meidias
phlebotometheis
hypo tu myos
kata epitagen anetheke
Kas altndan flebotomi tedavisi gren Iulius Meidias tanr buyruunca yaptrd.

Aslnda bu yazt Bergama Asklepieionunda bulunan ve bir tedavi ynteminden
bahseden tek rnektir. Boehringer yaztn nc satrndaki u(po tou muoj
ifadesinin flebotominin kasn altndan yapldn tarif ettiini belirtmektedir.
1933n gznde byk meydann batsnda yaplan almalarda bulunan 10 sra
numaral beyaz mermer blokta ise Oneso adl bir kadn tarafndan Asklepieiona
balanan malzemeler sralanmaktadr (ekil 4.2, izelge 4.4).

izelge 4.4. Asklepieiona balanan malzemelerden sz eden 10 numaral yaztn Yunanca (Yunan
ve Latin harfleriyle) ve Trke metni.

)Asklhpiw=i (Ug/?iei/? [ai]
Korwni/di )Hpio/nh[i]
a) nei=ken )Onhsw

[K]at )e)pitaghn i(er[a ]
u(pe/r te Ge/mellon [kai]
)Eparo/diton e)pi-
ane(nt )h( proana
ei=j<a> xalki/a z%/dia
e /, a)rgu/rea d /, ku/eon,

[.] G, daktu/lion xruje/-
[o]n, e)sh= taj g /, w)o/n[i-]
[o]n, ei)ko/na, na/ reka,
. SIVLWMATA, ujton
[l]h/kuon, pinaki/-
[dion] kai oja a lla
[...
7-8
...] NKLITOI
[...
7
] pi/jtew[j-]
Asklepio Hygieia
Koronidi Epione
aneiken Oneso
kat epitagen hiera
hyper te Gemellon kai
Epaphroditon epi-
phanent he poana-
theisa khalkia zodia
5, argyrea 4, kyethon

3, daktylion khryse-
on, esthetas 3, othoni-
on, eikona, nartheka,
silomata, ksyston
lekython, pinaki-
dion kai hosa alla
() nklitoi
() pisteos
Oneso Asklepios, Hygieia, Koronis ile Epioneye tanr buyruunca kutsal eyalar Gemellos ile
hayatta olan(?) Epaphroditos iin adad, daha nce de sunu brakm olan Oneso 5 bronzdan yaplma ve
4 gmten yaplma figr, 3 hacamat kab, altn yzk, 3 elbise, keten bezi, heykelcik, merhem kutular,
, lekythos, kk levha, ne kadar ok baka sundu.

74

Balanan malzemeler arasnda be bronz, drt gm insan figrini, bir altn
yzk, cppe veya resmi bir elbise, kanvas paras, cilal bir merhem kutusu, narteks ve
bir kap bulunmaktadr. Bunlarn iinde zellikle obje zellikle ilgintir: na/rhka;
na/rhc (nartheka=narteks) olarak ifade edilen narteks ate saklama kab anlamna
geldii gibi, antik szlklerde merhem kutusu anlamna da gelmektedir. Yine ku/ eon
(kyathon; kyatos; cyathus) olarak ifade edilen kap, su-iki iin kullanld gibi kan alma
kab olarak da kullanlmaktadr. Son olarak [l]h/kuon (lecython-lecythos) ile ifade
edilen malzeme de bir tr merhem kabdr.


4.2. Aelius Aristidesin Kutsal Ryalar

Roma mparatorluu dneminde Mysiada (Balkesir) doan byk Yunan sz
ustas Aelius Aristidesin (117-181) gnmze ulaan eserleri 55 adet sylev ve retorik
zerine 2 adet almay iermektedir
40
. Bu sylevlerden bei tam biri de yarm olmak
zere alt tanesi Bergama Asklepieionunda grd tedavilerle ilgili olup, tapnak tbb
konusunda ok nemli bir kaynak durumundadr
40,41
.
Aristidesin Bergama Asklepieionunda grd tedavileri anlatt alt sylevinde
geen hastalklar ve tedavi yntemleri kendi szleri ile yle sralanabilir:


4.2.1 Hastalklar

Aristidesin kendisinde var olduunu syledii hastalklar ok geni bir yelpazede
yer almaktadr
40,41
.
Onun hastalklar konusunda saplantya varan ar hassasiyeti, hangisinin ne
derecede nemli ve ar olduunu ayrt etmeyi olduka zorlatrmaktadr. Fiziksel
hastalklar arasnda nezle ve souk algnl gibi basit ikyetlerin yan sra, astm olarak
yorumlanabilecek korkun ksrk, boulma, tkanma gibi mphem ifadeler yer
almaktadr. Kan tkrme, dier ikyetleri ile birlikte yorumlandnda ciddi akcier
75

sorunlarna iaret edebilecei gibi, di arlar ile birlikte yorumlandnda bir di eti
sorununun abartl anlatm da olabilir.
Younluunu kestirmenin mmkn olmad eitli arlarn arasnda en sk
tekrarlananlar; ba ars, di ars, kulak arsdr. Hazmszlk ve mide arlar
Aristidesi Tanrya sklkla bavurmak zorunda brakan ikyetler arasnda yer
almaktadr.
Kas ve kemik arlardan muzdarip olmas kronik romatizmal bir hastaln
varln gstermektedir. Bunun yan sra lumbago ve boyunda ankiloz da Aristidesin
szn ettii sorunlar arasndadr.
Ar terleme, ate ve zaman zaman vcudunun eitli yerlerinde kan ilikler
her trl hastala iaret edebilecei gibi, tamamen Aristidesin kendi abartl yorumu
da olabilir. Yz felcinden bahsediyor olmas da abart kukusunu artrmaktadr.
Psikolojik ikyetler arasnda ise anksiyete ilk sray alrken, bunu uykusuzluk
izlemektedir. Opsitotonik (kaslma) nbetler ise ok ciddi nrolojik bir sorunun iareti
olabilecei gibi, onun nrotik ve hipokondriak kiiliinin yansmas olarak da
yorumlanabilir.


4.2.2 Tedavi Yntemleri

Tanr Asklepiosun Aristidese nerdii tedaviler de tpk hastalklarnda olduu
gibi olduka geni bir eitlilik gstermektedir. Bunlarn arasnda eitli ilalar ve
diyetler ilk sray almaktadr. lalarn yan sra hidroterapi, egzersizler ve gne tedavisi
de olduka youn olarak nerilen tedaviler arasndadr. Kan alma ve lavman yapma ya
da mshil kullanma zaman zaman tedaviler arasnda kendisine yer bulurken, sihir ve
mental destek de Aristidesin yarar grdn syledii tedavi yntemleri
arasndadr
40,41,48,61
:
Aristides, bal ve mee palamudu karm; balsam; kire suyu (kalsiyum hidroksit);
baldran; kaynatlm kuru zm; pelinotu; tuzlu veya tuzsuz ya; demir oksit; yaban
soan ve binlerce baka ilalar kullanldn ifade etmektedir.
76

Tanrnn hizmetkr ve yardmcs olduu iin su dier nemli bir tedavi
aracdr. Aristides scak banyolar, deniz, nehir ve havuz tedavilerinin yan sra kar ve
amur banyolar da uygulamtr.
Diyet tedavisi bazen o ndeki mennn bir ksmnn yenmemesi eklinde
olurken, bazen de bir tr gdann (et, balk, sebze vb.) hibir ekilde alnmamas
eklinde olmutur. Genellikle dispeptik ikyetler iin verilen tedavi ajanlarna ve
uygulamalarna rnek olarak sirkeli absent (pelin otu ile yaplan anasonlu yeil bir iki);
yumurta ve bitkiler; emetik olarak bal ve mee palamutu; arabn zaman zaman
yasaklanmas ve serbest braklmas; kmes hayvanlar dnda hayvan etinin veya yeil
salata dnda sebzenin dnem dnem yasaklanmas; tatlsz veya balksz diyetler
saylabilir.
Souk k gnlerinde plak ayakla kou, at binme ve zorlu deniz seferleri gibi ar
fiziksel egzersizler ile birlikte Asklepieionun taraalarnda, bahelerinde ve
portikolarnda gnelenmek, masaj ve deri friksiyonlar da tedavi seenekleri
arasndadr.
Kan alma ve lavman yapma ya da mshil kullanma da tedavi yntemlerinden
bazlardr.
Bu tedavilerin yan sra arkada ve zel retmeni Zosimosu lmn eiinden
dndren baz gizli sihirli szckler de bulunmaktayd. Ancak Aristides bunlarn
gereksiz yere telaffuz edilmesinin doru olmadn sylemektedir.
Tanr sadece tedavi reeteleri nermekle kalmam, Aristidesin kariyeri ile de
ilgilenmi, onu yaz yazma konusunda da motive etmitir. Aristidese gre kendisi bir
deha deildir, rettiklerinin hepsi efendisi, patronu, koruyucusu ve kurtarcs olan
Asklepiosun eseridir. Kurtarcsnn ismin duyduunda kalbi haz ve minnettarlk ile
dolmaktadr. Asklepios ismini duymak onun iin insan hayatndan bile deerlidir. Bunun
yan sra oyunlara ve tiyatro gsterilerine katlmak, tapnan bahesinde ve
portikolarnda dier ziyaretilerle sohbet etmek de tapnan inandrcln, dolaysyla
iyiletirici gcn artrmaktadr.


77

5. TARTIMA


Antik Yunan tbb birbirinin iine gemi iki temel boyut olumaktadr. Bunlardan
ilki ksaca tapnak tbb olarak da adlandrlan majik/mistik tp uygulamalardr
1,2,65
.
Hastalklarn ve lmn kt ruhlardan, kt cinlerden, kara by ve byclerden,
tanrlara itaat etmemekten, tapnmamaktan ve ritelleri olmas gibi uygulamamaktan
insanlara ceza olarak gnderildii fikrine dayanan majik/mistik tbbn saaltm
yntemleri de benzer ynde olmutur
65,66
. Saaltma genellikle bir bycnn veya
rahibin trensel ilemleri ile salanmaktadr. Bu trenler bir yandan kt ruhlara kar
emredici sylemler ierirken, dier yandan da tanrlara yakarma nitelii tamaktadr.
Bylece hastalar daha erken dnemlerde garip tren kyafetleri giymi, etkileyici
masklar veya boyalarla yzne genellikle korkun bir ifade vermi bir bycnn, yine
genellikle elinde bir davul veya asa ile kendinden geerek vcuttaki kt ruhun
kmasn veya iyi ruhun vcuda girmesini emreden hareketlerini ve szlerini ieren
etkileyici bir tren ile ifa aramtr
65-67
. Mistik tp anlaynn iyice yerletii daha ge
dnemlerde ise kendini, zerinde tanrlara has bir omzunu kapayan beyaz harmaniler
ve elinde yine tanrlara has bir asa olan bir rahibin karsnda bulmutur. Gizemli szler,
dualar ve ilahiler aracl ile tanrlarla iletiime geen rahibin karsndaki hasta, tpk
bycnn karsnda olduu gibi iyileeceine inanc tam olarak heyecanl bir esrime
iine girmitir. Bylece telkin, dinsel ve bysel, her iki yntemin de temel dayana
olmaktadr
65,67
. Bycye veya rahibe gittiinde iyileecei inancn iinde barndran
hasta bazen zaten mdahaleye gerke duymakszn iyileecei iin, bazen de iinde
hissettii yksek manevi destein immn sistemini glendirmesine bal olarak
iyilemi; tahminen baz basit hastalklardan veya kendisinde var olduuna inand
hastalklardan kurtulmutur
65-67
. yilemeyen hastalarn saaltma trenine kendini tam
olarak veremeyen inanszlar olarak sulandklarn dnmemek iin herhangi bir
nedenimiz yoktur.
Din fikrinin gelimesiyle artan bu uygulamalar M.. V. yzyl civarnda
Epidaurosta yaplan Asklepios tapna ile en gl ve gelimi haline erimitir
53,59
.
78

Bylece kiisel majik/mistik uygulamalardan ok daha organize ve genel bir tapm
konusu olan bir zemine gei sz konusu olmutur. Bu durum, inan ve telkin temeli
zerine kurulmu olan Asklepios kltnn glenerek yaylmasn ve neredeyse
tartmasz bir otorite olmasn salamtr
42,68
. yle ki bu tapnaklarn ziyaretileri
arasnda sradan halkn yan sra, ehrin ve lkenin ileri gelenleri, yneticiler, sanatlar,
sz ustalar, hatta rahipler ve hekimler gibi ok eitli katmanlardan insanlar
bulunmaktadr
68,69
. Kimi kaynaklara gre kendisi de bir sre Bergama Asklepieionunda
eitim alm olmasna ramen hastalklar ve tedavilerini daha gereki zeminde
irdeleyen Galenos dahi bir hastalnda Bergama Asklepieionunu ziyaret ettiini
belirmektedir
70
.
Bu balamda, tm bu tapmlardan yaklak 2.500 sene sonra dahi benzer umut
yolculuklarnn, stelik de neredeyse btn ritelleri ile ayn ekilde, yaplmaya devam
ettiini birok rnekten sadece birisi olarak Antakya Harbiyede bulunan eyh Yusuf el
Hekim trbesine yaplan ziyaretlere bakarak syleyebiliriz
71
.
te yandan Asklepios klt ile yakn iliki iinde bulunan Hippokratesin
kiiliinde kendini ifade eden aklc tp anlay ise hastalklarn oluma
mekanizmalarnda dinsel ve bysel eleri reddetmektedir
22,23
. Binlerce yllk bir
gelenein karsna kan bu anlay gerek bir devrim niteliindedir. Antik dnem Uzak
Dou felsefelerinde uzlama aray hkimken, Antik Yunan felsefesi dnrleri kendi
retmenlerine, rekabet ya da dayanma iinde olduu meslektalarna eletirel
bakmay benimsemitir. Hippokrates, hastalklarn kt ruhlarn veya tanrlarn cezas
olarak grlemeyeceini ve tpk evreni dengede tutan unsurlar gibi, kendisi de evrenin
kltlm bir rnei olan insann iinde var olan unsurlarn dengesinin bozulmas ile
hastalklarn meydana geldiini ileri srmektedir
23
. Bylece hastalktan ok hastann
kendisine dikkatini veren, ve aktif giriimden ok, en azndan zarar vermeme anlayna
uygun olarak, bekle ve izle grn benimseyen bir tp anlay ortaya kmtr
72
.
Doann en byk iyiletirici olduunu ve hekimin grevinin hastalklarn ortaya
kmasna neden olan bozulmu doal uyumu tekrar salanmaktan ibaret olduunu
dnen Hippokratesin ileri srd drt humor teorisi, gnmz bilim anlayna
gre geerli olmayan ve anlamsz mekanizmalara dayandrlm bir modeldir
22,23
.
79

Bununla birlikte, o dnemin hekimlerine hastalklarn belirtilerini bir etyopatogenez
dncesi zerinden izleme yaklamn ve ayn belirtileri veren hastalklarda benzer
tedavi yntemlerinin uygulanabilecei fikrini alamtr
22
. Bu anlay deiiklii tedavi
yntemlerini kkten etkilemi ve trensel yntemlerden ampirik ve rasyonel tedavi
yntemlerine geii salamtr.
Hippokratik tp anlaynda vcuttaki humorlarn dengesini salamak ok nemli
olduundan, bu yntemler arasnda; kan alma, deriyi kazyarak kanatma, kusturma,
lavman ve zellikle diyet ok nemli yer tutmaktayd
22,23,72
. Ayrca vcudun dardan
grlen cilt veya meme tmrleri gibi lezyonlarna ve travmatik ya da baka nedene
bal yaralara yaplan kk cerrahi mdahaleler; kanamalar iin turnike veya
koterizasyon uygulamalar; krk ve kklarda bandaj ile sabitleme gibi ilemler de ayn
anlayn rn olarak majik/mistik trenlerin yerini almaya balamtr
1,2,65
.
Aslnda tm bu yntemler zaten daha nce cerrahlar, snklar, halk hekimleri
tarafndan tptan ayr olarak uygulanmakta olup, bu Hippokratik dnemde tbbn iine
dhil edilmilerdir. Kullanlan ilalar lapa, merhem, hap, pesser, ovl veya suppozituvar
ekillerinde olabilmitir. lalar hazrlanrken tarn, kakule ve safran gibi ho kokulu
katklar da kullanlmtr. Yara temizlii ve pansumanlarda enflamasyonu ve py en
aza indirecek ekilde eitli bitkiler ve arap eklenmi kaynatlm su kullanlmtr
65-67
.
Yaray kuru tutmak ve iyilemesini salamak iin bakr ve kurun tuzlar veya bunlarn
oksitli formlar gibi baz mineraller tercih edilmitir. Hekim gerektiinde yaray stre
etmi, apseyi boaltm, trepanasyon yapm, akcierleri sndrmek iin yapay
pnmotoraks salam ve py drene etmek iin gs boluuna dren koymutur
66
.
Gangrene giden bir ekstremiteyi ampte etmek de hekimin becerileri arasnda yer
almtr
1,2,65-67
.
Hastalklarn belirtileri ve nedenleri zerine dikkatlerin evrilmesine neden olan
laik tbba gei sreci birka binyldan beri devam etmekte olan majik/mistik tp
anlayn temelden sarsm ve o gnk anlamda bilimsel tbbn da nn amtr.
Ancak bu dnm srekli olarak tek bir dorultuda olmam, iki tp anlay, ou
zaman birbirine rakip olarak ancak zaman zaman da birbirlerinin yerine kullanlarak ve
birbirlerini tamamlayarak, yzyllar boyunca dalgalanmalarla ilerleme gstermitir
1,66
.
80

Dier medeniyetlerin tarihinde de yaand zere, Hippokratik tbbn, tedavide
geleneksel halk tbbnn ve mistik yaklamlarn yerini tamamen almas sz konusu
olmamtr
1,2
. zellikle artrit, gut, migren, epilepsi, impotans, infertilite ve stma gibi
kronik, epizodik hastalklarda, hastalar hekimlerin yetersizliklerini hissettikleri anda
bycleri ve rahipleri bir umut olarak grmeye devam etmilerdir. Tahminen ataklar
arasndaki sakin geen dnemleri de iyilemeye yorarak, ikinci atakta da hastalklarnn
tekrarladn dnmlerdir
1,2
.
Etkileri gnmzde de yer yer devam eden tp anlay bilimsel tp pratii ile
srekli bir yarma iinde olagelmitir
1,2
. Ancak yine de tapnak tbb ile Hippokratik
tbb birbirine tam birer rakip olarak grmek doru bir yaklam deildir. Her iki anlay
da birbirinden etkilenmi ve birbirini beslemitir. Her iki anlayn ortak noktas hastaya
kulak vermek ve onunla konumaktr. Asklepieion tbb bunun hemen arkasna bitkileri
ve en son olarak da cerrahiyi koymu, Hippokrates de ila, bak, koter sralamasnda
srar etmitir
22,23
. Hippokratese gre eer koter de fayda etmiyorsa, o hastalk tedavi
edilemez iken, Asklepieion tbb mucizeden midi kesmemitir
22,23
.
Hippokratik tbbn hasta ba uygulamalar; yani hastann ayrntl bir anamnezinin
alnmas, dikkatli bir fizik muayene yaplmas, idrar, gaita rneklerinin incelenmesi ve
sonuta da bulgularn daha nceki hastalardakiler ile karlatrlarak deerlendirilmesi,
onu tapnak tbbndan ayrlan zellikleridir
22,23
. Bununla birlikte, bu anlay tapnak
tbbnn hastay ynlendirebilme ve ikna edebilme zelliinden de sonuna kadar
faydalanmtr
73
. Hippokrates doann ayn zamanda tanrsal bir varlk olduu fikrinde
olmutur. Her ne kadar tapnak tbbnn uygulamalarna sonuna kadar kar ksa da
dua etmeye ve kendini tanrya adamaya da kar kmamtr. Hippokratese gre dua
etmek iyi bir eydir, ancak insan tanrya yakarrken bir yandan da elini uzatmay
bilmelidir
22,23,74
. Ayn ekilde filozoflarn iddialarna sayg gstermek, phecilii
engelleyen bir durum deildir. nk Hippokratese gre, doaya ait bilgiler sadece
felsefe ile deil, ayn zamanda uygun tbbi almalar yaplarak elde edilebilmektedir
74
.
Hippokrates bysel tedavileri kmsemekle birlikte ryalar asla gz ard
etmemitir. Hastalar genellikle ryay batl inan temelinde tamamen huu iinde
deerlendirirken, Hippokrates ryay kiinin fizyolojik durumu ile ilikilendirmek abas
81

iinde olmutur. Baz ryalarn ilahi bir ekilde nsezi iareti olmasna karlk,
dierlerinin aka isteklerin gerekletirimi olarak yorumlanmas gerektiini
dnmtr. Bu nedenle hekimlerin ilgilenmesi gereken sadece sembolik bir ekilde
hastalklarla ilgili grlen ryalardr, nk bunlarn tedaviye ynelik mesajlar ieriyor
olmas muhtemeldir
22,23
. Dnemin Yunan ve genel olarak Akdeniz dnyasnda, ryalara
zel bir anlam yklemenin tanrlarla iliki kurmann en kolay ve en ksa yolu olduuna
inanlmtr. Platonculara gre ryalar gelecekten haber getirmektedir. Sokrates ise
ryalarla esin perileri musalar arasnda bir iliki olduunu dnmtr. Ayn ekilde
Phytogoraslar ve Stoaclar da ryalara byk nem vermilerdir
75
.
Buna karlk ortaya kt ilk dnemlerde tamamen telkine ve inanca dayal
trenlerle ynlendirilen tapnak tbbnn da, geen yzyllar boyunca Hippokratik tbbn
yaklamlarn kendisine eklemlemesi kanlmaz olmutur. Nitekim ilk rneklerden biri
olan Epidaurostaki uygulamalar ile son ve en grkemli rneklerden biri olan
Bergamadaki tapnak tbb uygulamalar arasnda belirgin yntem farkllklar gze
arpmaktadr
39-42
.
Tapnak tbbnn en nemli paras inkbasyon olarak adlandrlan tapnak
uykusu eylemidir
44,45
. nkbasyon aslnda uzun sreli alk, tecrit ve (belki de) baz
halsinojen maddelerin kullanld bir takm n ayinlerin devamnda ilahi ryalar
grme umuduydu. Asklepiosun resminin veya heykelinin nnde, bir hayvan postunun
zerinde uyumak tm Asklepieionlarda standart bir uygulamayd
39-41
. Baz hastalar
Tanrnn dokunmas, tapnaklarda beslenen kutsal hayvanlar olan ylann veya kpein
yalamas ile aniden iyiletiklerini bildirmitir. ansl hastalar Asklepiosun tedavi iin
ryaya bizzat kendisinin geldiini ne srmtr. Tanr bazen kabzlk iin basit sebze
rejimleri nermi, ama baz hastalar gzlerine kan srmeye veya buzlu nehirlerde
yzmeye ynlendirdii de olmutur
40,41
. Baz durumlarda tedavinin veya iyilemenin
gerekten Asklepieionlarda salanan dinlenme, temiz hava alma, doru beslenme,
umut veya neri sunma sayesinde olduu mutlaktr. Ayrca gerek spesifik tedavi
salanamasa bile, dini ritellerin ve tanrnn nerileri sonrasnda gerginliin ve
anksiyetenin ortadan kalkmasna bal olarak baz psikosomatik ikayetlerin gemi
olmas da olasdr
40,41,76
.
82

Hamile kadnlarn doum iin tapnaa alnmamasna karn, infertilite iin
bavuran ve ziyaretten sonra hamile kalan kadnlar olduu teekkr yaztlarndan
anlalmaktadr
57
. Bunun yan sra ba ars, genel halsizlik-gszlk durumlar, krlk,
kellik gibi sorunlar Asklepieiona bavurma nedenleri arasndadr
57,74
.
zellikle M.. V yzylda kurulan Epidauros Asklepieionunda bulunan ok
miktarda teekkr yazt bize Asklepieionlarda uygulanan tedaviler ile ilgili ayrntl bilgi
vermektedir
39,55
. rnein be yl boyunca hamile dolaan Kleo ve sadece hamile kalmak
istediini syleyip dourmak istediini sylemedii iin kzn yl boyunca karnnda
tayan Pelleneli Ithmonikenin hikyeleri Asklepieiona gelip orada uykuya yatmalar ile
mutlu sona erimitir
39,44
. Her ikisi de ocuunu kucana alm ve tanrya kretmitir.
Bir baka yaztta, biri dnda tm parmaklar felli olan ve ryasnda zar oyunu
oynarken tanrnn parmaklarn yakalayp tek tek esneterek tedavi ettii inansz bir
adamn yks yer almaktadr
39,44
. Atinal Ambrosiann yks de yine inanszlk ve
tapnak tedavileri ile alay eden bir kadnn utandrlmas hakkndadr. Bu ykde tek
gz kr olan Ambrosia inanmamasna ramen tapnaa gelir ve uykuya yatar. Tanr
ryasnda Ambrosiann grmeyen gzn karr ve oraya ila dker. Sonra da kadna
inanszlnn samaln hatrlatmas iin tapnaa gm bir domuz balamasn
emreder. Sabah olduunda kadn artk iki gzyle de grebilmektedir
39,44
. Birinin
yuttuu slkler Asklepios tarafndan toraks kesilerek dar kartlan, dierinin
karnndaki solucan tanr tarafndan karn kesilerek kartlan ve yaras dikilen iki kadnn
ykleri de yaztlarda yer almaktadr
39,44
. Ryaya yattnda bana srlen ilala
kellikten kurtulan, kaybettii sesine yeniden kavuan, enesinden bir mzrak ucu
karlan ziyaretilerin anlattklar da dier mucizevi tedavilere rnekleridir
44,45,54,56
.
Tapnaklardaki yaztlar, buluntular ve dnemin edebi eserlerinden anlald
kadaryla Asklepieionlarda iki temel hastalk grubu bulunmaktadr. Bunlardan birincisi
krlk, fel gibi tedavisi mmkn olmayan hastalklardr. Bu hastalklarn tedavi
yklerinde tamamen mucizevi yntemlerden bahsedilmektedir. Baz pheciler bu
yaztlarn hipokondriaklar tarafndan kastl olarak braklan sahte ve deli samas
kantlar olduunu ve eer tedavi edilemeyenler de yazt brakm olsalard, onlara ait
daha fazla kant bulunabileceini ileri srmektedir. Bu phecilerden birisi de gnmz
83

komedyasnn yaratcs olarak kabul edilen Aristophanestir (M.. 456-386).
Aristophanes Eekarlar veya Yarglar adl oyununda yine Gney Yunanistanda yer
alan Aiginada bir Asklepieion olduundan bahsetmektedir. Dilimize evrilmemi olan
Plutus (Servet Tanrs) adl oyununda ise iki Atinalnn Zeus tarafndan kr edilen servet
tanrs Plutusu Epidaurosdaki Asklepieiona gtrmelerini ve oradaki uygulamalar
ayrntlar ile anlatmaktadr. Bu oyunda hastann Asklepieiona giri treninin
komikliinden, adak olarak getirilen keklerin rahipler tarafndan tketilmelerinden ve
Plutusun gzlerini yalayarak krln gideren kutsal ylanlardan sivri bir alayclkla
sz edilmektedir
51,52
.
Asklepieionlarda tedavi edilen dier grupta ise ba ars, ate, ksrk, mide
ars gibi sradan iyileebilir hastalklar yer almaktadr
44,45
. Bunlarda tamamen
dnemin Hippokratik tp anlayna uygun olarak diyet, egzersiz, gnelenme, temiz
hava gibi tedavi yntemleri uygulanmtr
44,45,55
. Aslepieionlarda ayn zamanda basit
krklara-kklara ve yaralara cerrahi mdahaleler de yaplmtr
6,39,77
.
Elimizdeki verilere dayanarak tapnak tedavilerinin ilk be yzylnda tp sanatnn
neredeyse hi uygulanmadn sylemek mmkndr. Yaztlardan anlald kadaryla
Tanr mucizevi tedavilerini tek bana uygulamakta; rahipler ile tapnak grevlilerine
sadece riteller srasnda ihtiya duyulmaktadr
39,42
. Ayn ekilde inkbasyon srasnda
gerek bir hekimin tanr imi gibi davranarak tedavi uyguladna dair bir kant da
yoktur. Zaten o dnemde bahsedilen tedavilerin krlk, fel gibi tedavisi imknsz
hastalklarda uygulanm olmas da bunlarda gerek bir hekimin yer alma olasln
azaltmaktadr
39,54
. Tedaviler tpk Hristiyanlk dnemindeki kutsal yklerde olduu
gibi tamamen mucizevidir. Ancak yaztlarn brakld dnemlerde tapnaklarn
dndaki dnyada Hippokratik laik tp uygulamalar gndemdedir
1
. Asklepieiona
gelenleri ynlendirmek amacyla kullanlan yaztlar bir yana, zellikle ilerleyen
yzyllarda basit hastalklar iin dnemin gncel tp uygulamalarndan yararlanldn
dnmek iin kantlar mevcuttur. M.S. II. yzyla tarihlenen bir yazt, mide ars ile
gelen Marcus Julius Apellasn tanrnn nerileri dorultusunda ekmek, peynir, marul,
maydonoz, ball st ve kire suyu (kalsiyum hidroksit solsyonu) diyetine ek olarak
arapl banyo krleri, kou egzersizleri yaptn bildirmektedir
44
. Bu yazt inkbasyonun
84

mucizevi tedavilerden ok ada tp sanat uygulamalarna ait tavsiyelerin alnmasna
hizmet etmeye baladn gstermektedir. yle ki, Apellasn Tanrdan daha hzl bir
iyileme talep etmesi zerine tedaviye tm vcudunun hardalla ve tuzla ovulmas da
eklenmitir
43,44
.
Bu ve benzeri rnekler tapnak tbbnn artk kendisinden iyice ayrlm olan laik
tbba yneliini aka ortaya koymaktadr. Hippokratik tbbn baars karsnda
Asklepieionlar poplerliklerini devam ettirebilmek iin ciddi bir dnme ihtiya
duymutur. Ancak bu dnmn tapnak tbbnn asl dayana Asklepiosu dlamas
sz konusu olamayacandan, tanrnn yine ryalara girmesi gerekmitir. Dnmn
son dnemlerinde tanrnn kendisinin bizzat gerekletirdii mucizevi tedavilere ok
daha az yer gndeme gelmi; tanr sklkla tedavi yolunu gsteren neriler vermekle
yetinmitir
40,41
. Bu neriler arlkl olarak ada Hippokratik tp uygulamalarn ve
sala zarar verecek etkenlerden korunmak iin yaplacaklar kapsar olmutur.
Tedaviler daha uzun ve yorucu olmaya balarken, yaztlardaki gven verici kesin tedavi
ifadeleri ortadan kalkm, her hastal zen mucizevi elin yerini, sk rejimler ve sk
tedavi sreleri almtr. Tedaviler arasnda scak-souk banyolar, egzersizler, beden
hareketleri, gnelenmeler, diyet dzenlemeleri, kan alma, ila ve merhemler sklkla
yer almtr
77
. Aristidesin de bildirdii gibi Asklepieionlar M.S. II. yzylda tedavi
srelerinin uzun srmesi ve balca cazibe unsurunun ifal sular olmas nedeniyle
daha ok tedavi amal konaklama yerlerine dnmtr
40,41
.
Tam bu noktada M.. IV. yzyl civarnda kurulmu olan ve asl hretini tapnak
tbbnn son zamanlarnda M.S. I. ve II. yzyllarda yapan Bergama Asklepieionuna gz
atmak uygun olur. Bergama Asklepieionu, uygulanan tedavilerin ayrntlarn
gstermesi bakmndan Epidaurostakine gre ok fakir bir yazt koleksiyonuna sahiptir.
Bu koleksiyonda bulunan teekkr yaztlardan sadece ikisi Bergamada uygulanan
tedaviler konusunda ksmi bilgi iermektedir
6
. Ancak Bergama Asklepieionunun tp
tarihine mal olma ynnden asl byk ans ve kendisini incelemekle tapnak tbb
ayrntl bir bilgi edinilebilir olmasn salayan zellii, Aelius Aristidesin burada
geirdii yllara ait eserleridir
40,41
.
85

Roma mparatorluu dneminde Mysiada doan Grekoromen sofist Aelius
Aristidesin (117-181) gnmze ulaan eserleri 55 adet sylev ve retorik zerine iki
adet almadr
40
. Bu sylevlerden alt tanesi Bergama Asklepieionunda grd
tedavilerle ilgili olup, tapnak tbb konusunda ok nemli bir kaynak
durumundadr
40,41,44,78
.
eitli kaynaklarda Aristidesin Bergama Asklepieionununda M.S. 144den ya da
146dan itibaren aralkl olarak 4-5 yl tedavi grd tahmini yer almaktadr
40
.
Horstmanshoff Aristidesin yaklak 17 yl boyunca Asklepiona gelip gitmi olmas
gerektiini hesap etmitir
78
. Aristidesin Sacred Orationsu (Kutsal Sylevler) genellikle
tbbi konular zerinedir
40,41
. Tanr Asklepiosun talimat ile yazmaya baladn belirttii
ve saysz seyahatleri srasnda bir ksmnn kaybolduunu syledii anlar, Aristidesin
kendi hastalklar ve bu hastalklarn tedavisi iin tanrlara ve hekimlere yapt
bavurularn bir dkm niteliindedir
40,41,45,48,79
.
Antik a tarihileri, Aristidesin Sacred Orationsuna eletirel yaklamakta;
metnin farkl anlamlar yklenebilir olmas ve berrak olmayan tarz nedeniyle
inandrclktan uzaklatn iddia etmektedir
78,79
. Bu erevede birok yazar
Aristidesin anlarnn altnda psikolojik sorunlar aramay tercih etmektedir. Sacred
Orationsdan yola karak Aristidesin kiiliine ynelik speklatif deerlendirmeler
yaplmakta; yaklamnn basklanm politik hrslarnn da vurumu, Hristiyan tarz
kiisel bir din yaratmak aray, Asklepiosta bulduu ideal baba figrn yanstma,
Freudian bak asyla histerik bir hipokondriaka ait homoseksel eilimlerinin
ifadesi, narsizim olduu ne srlmektedir
78,79
. Profesyonel bir hasta olarak
Aristidesin salnn kt olmasndan honutluk duymas da olaslklar arasndadr.
Aristides Asklepios kltne balanmadan birka yl nce Nil kysndaki Elephantinee
yapt yolculukta hastalanm ve saln skenderiyede varln srdren bir Msr-
Yunan harman olan ve Roma mparatorluu dneminde kendisine iyiletirici gler
atfedilen Serapis kltnde aramtr. Aristides byk olaslkla Elephantinede iken
Msrn Helenik dnemi ncesinde inkbasyon tedavisi de uygulamakta olan mhotep
klt ile tanmtr
78
. Bu durum bir adan onun Asklepios kltne itenlikle
balanmasn da aklamaktadr
48,80,81
.
86

Ancak hangi gzle baklrsa baklsn Sacred Orations dneme ait ilk elden bilgiler
iermesi nedeniyle gz ard edilemeyecek kadar nemli bir kaynaktr
40,41
. Aslnda eserin
sadece ilk sylevinin birka paragrafnda tedaviler hakknda zamansal olarak kesintisiz
bilgi aktarlmaktadr. Esere konu edilen Aristidese uygulanan tedaviler ve salanan
olanaklar, hem Bergama Asklepieionununda kullanlan tbbi yntemlerin ayrntl
aklamalarn iermekte hem de dnemin hekimlerinin biyografilerine katk
salamaktadr. Eser zellikle dnemin tp anlayn, tbbn dndaki bir gzn bak
asndan gstermesi ynnden de nadir ve deerli bir rnektir
41
.
Aelius Aristidesin Asklepios ile ilikisi bir Roma yolculuu srasnda yaad souk
algnl ile balamtr. Romal hekimler Aristidesin ba, kulak ve di arlarn, ateini
ve astmn bir trl geirememi, o da zmire dndnde hekimlere danmak
zorunda kalmtr. Frtnal yolculuktan ikyetleri daha da artm olan Aristides, zmirli
hekimlerin nerisi ile zmir ve Klazomenai (bugnk Urla snrlar iinde bir yonya
kenti) arasndaki banyolara devam etmitir. Tanr Asklepios kendisine ilk defa burada
grnmtr
40,41
. Asklepios Aristidese daha sonralar ok farkl biimlerde
grnmtr. Bunlar arasnda Apollon, Athena, tapnak ziyaretilerinden birisi, eitli
yabanclar, bir konsl, Telesphoros, Serapis, Platon grnts altnda Hermes,
Demesthones, Lysias, Sophokles ve mparator Hadrianus vardr
80
. Aristidesin tanry
grmek iin tapnakta standart dzen iinde uykuya yatmas gerekmemektedir. Tanr
Asklepios ona her zaman ve her yerde; evde, yolculukta, gndz veya gece
grnmektedir. Aristides Tanr ile iletiimini bizzat kendisinin geldiini ve bana
dokunduunu hissediyorum; uykumun arasnda onu grmek istiyorum ve grnt
kaybolacak diye sknt duyuyorum; yar uyur yar uyank, yar gerek yar hayal onu
hissediyorum ve salarm kafamn zerinde dikiliyor szleriyle anlatmaktadr.
Cokunluun verdii hazla alyorum ve herhangi bir ac hissetmiyorum derken de,
bu tr duygularn dile getirilmesinin zorluundan bahsetmektedir
40,41,81
.
Tanrnn ilk tedavi nerisi k souunda plak ayakla komas olmutur. Bu
bulumann zerinden bir yldan fazla bir sre getikten sonra Aristides ilk kez Bergama
Asklepieionuna gitmi ve ryaya yatmtr. lk gece tanr Aristidese deil sadece
arkada ve retmeni Zosimosa grnmtr. Tanr tapnan ziyaretilerinden konsl
87

Salvios eklindedir ve Aristidesin yazdklarndan bahsederek onlar Sacred Orations
kutsal sylevler olarak adlandrmtr
40
. Tedavisi iin ise scak veya souk banyoda
uygulayabilecei balsam, sabun, zm ve baka baz maddelerin karmn
kullanmasn, kutsal kuyuda ykanmasn ve ak havada yala btn vcudunu
ovalamasn nermitir
41
. Aristidesin iddiasna gre Tanrnn her tedavi nerisi
bakalarnnkilere gre ok daha etkili ve sal iin faydal olmutur
40,41,48,81
.
Yine souk bir k gn Tanr Aristidese amur banyosu yapp, kutsal kuyuda
ykanmasn emretmitir. Aristides talimatlar yerine getirmi ve tapnan evresini
koarak kez dolanm, bu tedaviden sonra kendisini ok iyi hissetmitir. Onun
yaptklarn taklit etmeye alan bir arkada souktan paralitik bir spazm geirmi ve
vcut ss glkle normale dndrlmtr
41
. Hekimlerin iddetli itirazlarna ramen
btn vcudunu amur ile svayp Zeus tapnann salonunda oturma veya kuzey
rzgrnn estii buz gibi havada sadece keten bir giysi ile dar karak ykanma
Aristidesin souk k gnlerinde sklkla uygulad tedavi yntemleri arasnda yer
almtr
41
. Aristidesin iddias bu tedavilerin romatizmalarna iyi geldiidir
40,41,48,81
.
Tanrnn Aristidese emrettii dier tedavi yntemlerinden birisi de damardan
kan aldrmadr (flebotomi)
41
. Bir defasnda Tanr ok fazla miktarda kan aldrmasn ve
daha sonra da Kaikosda ykanmasn emretmitir. Derhal yn kyafetlerini zerinden
atp yzmeye komu olan Aristides, vcudunu ok keyif verici bir snn kapladn
anlatmaktadr
41
. Aristides bir baka sefer tanrnn ayak bileinden kan aldrmasn
emrettiini ancak ok az kan aktn sylemektedir
40,41,81
.
Bir dier paradoksal tedavi uygulamas, Aristidesin boazndaki bir sorun iin
hekimlerin gargara ve ar ihtimam nermelerine karn, tanrnn emirlerine uyarak
kum ve toz frtnas altnda boazn tahri edecek bir yolculuk yapmasdr. Aristides
yolculuun sonunda kendisini ok iyi hissetiini bildirecektir
40,41
.
zellikle srt arlarnn olduu dnemlerde ata binme de Asklepiosun Aristidese
emrettii tedaviler arasndadr
41
. Doum yeri olan Hadrianide grd bir ryada
Zosimos onu at srtnda zorlukla karadan takip etmekteyken, deniz yoluyla
skenderiyeye gitmi ve orada tanr iin yazd ilahileri okuyan ocuklar grmtr.
Aristides bu ryann etkisiyle at srtnda uzun bir gezi de yapmtr. Yine Hadrianide
88

iken yksek ate ve iddetli arlarnn olduu bir gnde grd rya zerine atna
atlam ve st ailesini ziyarete gidip geri dnmtr
40,41
.
Asklepiosun Aristidese nerdii hijyen/sal koruma nlemleri arasnda; souk
su ile ykanma, kan aldrma, vcudunu amur veya kumla svama, plak ayakla uzun yol
yrme, ak havada egzersiz yapma ve ata binme saylabilir
40,41,81
.
Diyet Aristidese nerilen en nemli tedavi unsurlarndan birisi durumundadr.
Aristides Tanrnn nerileri ile fndk, incir ve hurmay ekmekle birlikte bir tr emetik
olarak tketmitir. Ayrca Asklepiakos adndaki hekimin hazm iin verdii bir bileimi
de kullanmtr. Daha sonra bu ilac Tanrnn verdii ve aslnda kokusuna tahamml
edememesine ramen emre kar gelmeyerek memnuniyetle kulland baka bir
drtl karmla deitirmitir
40,41
.
Tanr kusturucu olarak bal ve mee palamudunu, prgatif olarak ise mercimek ve
arpa suyunu sklkla nermitir. Aristides bir keresinde Asklepiosun lavman nerisini
hekimine ilettiinde, hekimi onun narin vcuduna bakarak, bu mdahalenin onu
ldreceini sylemi ve lavman yaptrmamasn tavsiye etmitir. Ancak Aristides
anlarnda hekimi dinlemediini ve lavman yaptrdktan sonra kendisini ok iyi
hissetiini bildirmektedir
40,41
.
Aristides Asklepiosun ona nerdii ilalarn saylamayacak kadar ok olduunu
bildirmektedir
41
. erikleri zaman zaman deise de bunlarn ou dispepsiyi gidermeye
ynelik diyetler olup bulgular blmnde ayrntl olarak aktarlmtr.
40,41,48,81
.
Tm bu hastalk-tedavi hikayeleri arasnda Aristidesin karnnda gelien bir iliin
hikyesi olduka arpcdr
41
: Tanrnn bedeninde su toplanmasna kar onu ryasnda
uyarmasnn hemen sonrasnda Aristidesin kasnda bilinmeyen bir sebeple bir ilik
geliir. ok iddetli ar ve ate yapan, apse ya da ftk olmas muhtemel bu ilik iin
hekimler insizyon veya koterizasyon gibi cerrahi temelli ok radikal tedavi nerilerinde
bulunmu ancak tanr ona sabretmesini sylemitir. Hekimlerin tm itirazlarna karn
Aristides drt ay plak ayakla egzersiz yaparak ve at binerek tedaviye balamtr. Daha
sonra ryasna dayanarak tm vcudunu tuzlu bir karmla ovalam ve kendi ifadesine
gre arkadalar ile hekimler hayretle tmrn kaybolduunu grmtr. Tedaviyi
89

tamamlamak iin tanrnn emriyle vcudunu yumurtayla ovmu ve tamamen
iyilemitir
40,41,48
.
Aristides bazen ryasnda grd simgeleri yorumlayarak ertesi gnk
tedavisini planlam, bazen de dorudan ryasnda tedavi nerileri almtr
40,41
. Bir
rnekte ryasnda boazna bir kemik battn ve kendisini kanatnca tamamen
iyiletiini grerek ertesi gn kendisinden kan aldrdn anlatmaktadr
41
. Baka bir
ryasnda ise tanrnn kendisine Tanra Athena eklinde grndn ve purgatif
olarak Attika bal nerdiini bildirmektedir
48
. nc bir rnek ise uzun sren mide
ars zerinedir. Aristides anlarnda bu ar iin tanrnn iaretlerini takip ederek
uzunca bir sre banyo yapmadn, banyo yapmaya kalktnda ise ikyetlerinin
arttn anlatmaktadr
41
. Bu srete ryasna giren bir yabancnn yemek borusundan
aaya eki ve ttslenmi bireyler boalttndan bahsetmektedir. Sonrasnda bu
ryadaki ekinin susad halde bir eyler imemesi iin iaret olduunu anladn
anlatmaktadr. Bylece ihtiyac olsa bile banyo yapmamas gerektii mesajn
almtr
40,41
.
Tm bu anlar boyunca Aristides dnemin laik hekimleri ile de iliki iinde
olduunu bildirmektedir
40,41
. rnein Tanr Asklepiosun lmden dndrd yakn
arkada Zosimos tp konusunda becerikli birisidir. Hekimlerle olan dostane ilikilerine
ramen Aristides, Asklepiosu salk konusunda tek otorite olarak tanmtr. Onlar ne
kadar kar ksa da, ne kadar kendi nerilene uymad taktirde lecei tehditini
savursa da, tek gerek hekim olarak nitelendirdii Asklepiosun sylediklerini byk
bir akla yerine getirdiini, salna hep onun nerileri sayesinde kavutuunu
belirtmektedir
40,41,

Aslna baklrsa, rya telkinleri bir kenara konduunda, Aristidesin Asklepios
klt ile tanmasna yol aan Romadaki ilk hastal srasnda laik doktorlarn kanl
ishal yapana kadar salatalk kr ile purgasyon uygulamalar ve kan almalar ile
Bergama Asklepieionunda grd tedavi yntemleri arasnda ok da bir fark
yoktur
22,23
. Ancak Aristides laik doktorlarn tedavilerini iddetle reddetmekte, tanrnn
nerilerine uymaktan baka bir seenei olmadn defalarca belirtmektedir.
Anlarnda Tanrdan gelenlerle ilgili ayrntl bilgi almak ve ryalarnn ne anlama
90

geldiini renmek isteyenler yazdklarm iyi yorumlamaldrlar. Bylece Tanr ve onun
hayali ile yaptm konumalar kaydettiim hem dz yaz hem de dizelerde her trl
ilac bulabilir. demektedir
41
. Aristidese gre Asklepieion insanln ortak evidir.
Oras en iyi korunan ve gvenli bir liman, en geni kalabalklar bile iine alabilecek
kapasitede ve kurtulu palamarlarnn Asklepiosa tutunduu, tm sakin sulardan daha
gvenli bir yerdir. yle ki tapnaktan ayrldnda kendisini Tanrnn koruyucu
kalkanndan mahrum hissetmektedir
40-42,81
. Horstmanshoff ve arkadalarna gre
Aelius Aristides gerek bir henoteisttir; dier tanrlarn varln reddetmeden tek bir
tanrya inananmaktadr
79
.
Aristidesin verdii bu bilgiler tapnak tbbnn ilk olarak ortaya kt M.. V.-IV.
yzyl pratiklerine gre nemli farkllklar iermektedir
1,2,41,73
. Tapnak tbbnn ilk
dnemlerine ait yaztlarda hastalarn sadece Tanr Asklepios ile iletiim iinde olduklar
ve onun mucizevi tedavileri ile iyiletikleri anlatlmaktadr
39
. Bu anlamda Epidaurosdan
gnmze gelen yaztlar olduka ak dayanaklar sunmaktadr. Yaztlara gre tanr
hasta uyurken bizzat kendisi cerrahi uygulamaktayd
44
. Epidaurosa ait bilgilerde genel
olarak yardmclardan ok fazla bahsedilmemektedir
39,44
. Bu dnemin etkisi ile tapnak
tbb sadece inkbasyon ile zdeletirilmi ve Asklepieionlarn mistik geleneklerine
dayanarak neredeyse sadece telkin tedavisi uyguladklar n yargs yerleerek
gnmze kadar gelmitir. Oysa Aristidesin pa/ntes oi( peri ton qeon qerapeutai/
(Tanr -Asklepios- adna tedavi eden herkes) szleri ile belirttii yardmclar hastalarn
oturmasna, kalkmasna yardm etmek, zellikle felli hastalar tapnaa ilk gelilerinde
desteklemek, tanrnn emirlerini takip etmek ve cerrahi mdahale srasnda hastay
tutmak gibi grevleri stlenmitir
39-41,82,83
.
smi bilinmeyen ve karnndaki apse nedeniyle tapnakta ryaya yatan bir adamn
karnn Asklepiosun bizzat keserek apseyi boaltmas ve adamn uyandnda yerleri
kan iinde bulmasnn anlatld M.. IV. yzyla ait yazt Epidaurosun ilk
dnemlerindeki mucizevi tedavilere etkileyici bir rnektir
39,44
. Yine ayn dneme ait
baka bir yazta gre Tanr amatann karnn am ve onu tedavi etmitir
39,45.
Buna
karn M.S. II. yzylda Aristides doktorlarn cerrahiden baka bir aresi olmad
uyarlarna ramen tanrnn karnndaki apseyi banyo, egzersiz ve vcuduna uygulad
91

baz ilalar yoluyla tedavi ettiini anlatmaktadr
40,41
. Horstmanshoff Aristidesin bu
ansndan ve doktoru Theodotusun onu zaman zaman Asklepieionda ziyaret ederek
ryalarn yorumluyor olmasndan yola karak kendisine cerrahi neren doktorlarn
ehirde deil, tapnakta alyor olmalar gerektiini ne srmektedir
79
. Von Staden ve
Nutton da Asklepieionlarda rahip hekimlerin bulunduunu ileri srmektedirler
25,84
.
Caton Atina Asklepieionuna ait yaztlarda Hiereus veya Hierophant olarak adlandrlan
ve seimle gelen barahiplerin bazlarnn hekim olduunu bildirirken, Walton da yine
Atina Asklepieionunda ca/koroj ad verilen rahiplerden bazlarnn hekim olduunu
ileri srmektedir
42,45
.
Bu bilgilerin nda Asklepieionlarn rahiplerle hekimlerin birbirlerinden
etkilendikleri ve bilgilerini birbirlerine aktardklar bir ortam yarattn, rahiplerin
hekimlerden dnemin laik tp sanat uygulamalarn renirken, hekimlerin de
hastalarn tapnaktan etkilenmelerinin ve onun tarafndan ynlendirilmelerinin srlarn
rendikleri dnlebilir. Aslnda bu olduka aktif ve koordine bir ilikidir. Hippokrat
yemininin dier tanrlarla birlikte Asklepiosu anarak balamasndan da anlalaca
zere, M.. V. yzyln sonlarnda hekimler Asklepiosu sanatlarnn kurucusu ve
koruyucusu olarak grmekteydiler. Bir hekim olan Eryximachosun M.. 416daki
Platonun Sempozyum adl eserinde Asklepiosu hekimlik sanatnn kurucusu olarak ilan
ettiini belirtmesi ile balayan sre, M.S. I. yzylda mparator Claudiusun hekimliini
yapan Stertinus Xenophonun Kos Asklepionuna bir ktphane balamasna, su
kaynaklarn gelitirmesine ve tanrnn rahibi olarak burada hizmet etmesine kadar
uzanmtr. Aralarnda Marcus Aureliusun hekimi olan Galenosun da bulunduu
hekim asklepiadlar Atinadan Karia-Nysaya, oradan da zmire dek yaylan bir
gelenein temsilcisi olmulardr
85
.
Asklepiosun soyundan gelen anlamnda kullanlan asklepiad terimi, tanr ile onun
insan meslektalar arasnda ok sk bir ba kurulmasna yardmc olmutur. Bu temel
ba ve simbiyotik iliki hekimlerin hastalar arasndaki kabul grme oranlarn
ykseltirken, dier yandan da kltn yaygnlamasn salamtr
83,85
. M.. IV. yzylda
aralarnda asklepiadlarn da bulunduu hekimler tanr adna kurbanlar kesip, adna
yeminler etmilerdir. Kltle hekimlerin ilikisini ortaya koymak asndan olduka ilgin
92

olan bu kurban ve adaklar, hem hekimlerin bizzat kendileri hem de tedavi ettikleri
hastalar iin olmutur
85
.
Walton, bu ilikinin gereken tedavinin ritelik veya aklc olmasna gre
ekillendiini; rahiplerin ve hekimlerin zaman geldiinde sahneyi birbirlerine terk
ettiini ileri srmektedir
42
. Ona gre baz blgelerde Asklepieionlar aslnda bir hastane
gibi rol oynamaktayd ve trensel tedaviler tamamen fonda yer almaktayd. Yine
Walton, Atinada iyi eitimli kimselerin daha ok laik hekimleri tercih ettiini
belirtmektedir
42
. Aslnda Bergama Asklepieionunda bulunan ve bir doktora ait olduu
dnlen yaztn da bu ilikinin varln desteklediini; doktorlarn en azndan
bazlarnn da Asklepiosun inananlarndan olduunu, bireysel veya grup olarak ona
adak adadklarndan yola karak kabul etmek gerekmektedir
6
. Oysa zellikle M.S. ilk iki
yzylda tanrnn bizzat kendisinin mdahale uygulad tarz terk ettii ve genel olarak
tedavi nerilerinde bulunduu, adeta bir danman-akl hocas gibi davrand
grlmektedir. Aristidesin anlarnda aka Asklepiosun tbbi nerilerde bulunduu
ve bunlar yorumlama ve uygulama iini ise ounlukla tapnakta grevli rahiplerin
stlendii bilgisi yer almaktadr
40,41
.
lerleyen yzyllarda Asklepios ile insan meslektalar arasndaki dengenin
insanlar lehine deitii gzlenmektedir. Tanr Asklepios hekimlik sanatnn kurucusu ve
koruyucusu olarak sayg grmeye devam etmesine karn, tedavi alann hekimlere terk
etmitir
73
. Asklepieionu ziyaret eden hastalar, tanrdan kendilerini hekimlerin
yntemleri ile tedavi etmesi beklentisi iine girmilerdir. Bu beklenti, Tanrnn tedavi
yntemleri ada laik doktorlarn uygulad yntemlerle rtmesi sonucu
dourmutur. Dnemin drt humor anlayna uygun olarak, Asklepios hastalarna
diyet bata olmak zere eitli egzersizler, hidroterapi yntemleri, merhem ve lapalar,
ortopedik sorunlar iin sabitleme ilemleri, purgatifler, kusturucular, kan alma ve
muhtemelen baka kk cerrahi mdahaleler nermitir
41,73,75
. Gemite bizzat
yapt ilemler grmeyen gz karp yerine ila dkmek gibi tamamen mucizevi
tedaviler olan tanr, zaman iinde bunlarn yerini alan laik tbba ait uygulamalar ise
tapnaktaki asklepiadlara brakmtr
39,42
. Sonu olarak denebilir ki, hekimler
Asklepiosa klt iinde hak ettii saygy gstermi ancak hekimlik sanat kendi
93

uygulamalarn dayatarak klt asimile etmitir. Artk tanrdan beklenen, hekimlerin
tedaviyi reddettileri veya baaramadklar krlk, kellik, sarlk, dilsizlik, infertilite, fel
gibi tedavisi imknsz veya gut, uykusuzluk, mide hastalklar gibi kronik hastalklardaki
mucizevi giriimler olmutur.
Bu anlamda Bergama Asklepieionunda bulunan ve ilkinde bir tedavi uygulamas
iin duyulan kran dile getirilmi, ikincisinde ise tapnaa balanan tbbi malzeme
listelenmi iki yazt ayr bir nem kazanmaktadr.
Yaztlarn ilki olan Mays 1933de byk meydandaki Helenistik ve Roma dnemi
emelerin arasndaki kuyunun yaknlarnda bulunan ve Boehringerin 40 envater
numaras ve 41 levha numaras ile bildirdii 84 numaral delikli beyaz mermer
parasnda aka damardan kan alma ileminden (Flebotomhqeij=flebotometheis)
bahsetmektedir. Aslnda bu yazt Bergama Asklepieionunda bulunan ve bir tedavi
ynteminden bahseden tek rnektir
6
.
Molirein 1673de yazd Hastalk Hastas adl oyunda da bahsettii ve hatta
gnmzde bile snrl olarak uygulanan kan alma ilemi, drt unsurun dengesini
salamak amacnda olan Hippokratik tp anlaynn en yaygn uygulamalarndan
birisidir. Bununla birlikte Hippokratik tptan ok daha nceleri de bilinmesi ve
uygulanmas sz konusudur
1,2,86
. Ebers papirsndeki iki metin hacamat eklinde kan
alma ileminin Antik Msrda uygulandn gstermektedir
87
. Ancak kan alma ilemini
tbbn gndelik uygulamalar arasna sokan Hippokrates olmutur. Hippokrates teknik
olarak hem veneseksiyon yani veni aarak, hem de hacamat yani deriyi izerek
kanatma yntemini kullanmaktayd
22,23
.
Antik dnemde kan alma ilemi, mistik yaklam erevesinde salk ve refah
vermeleri iin tanrlara bir tr adak sunma eylemidir
85
. Daha erken dnemlerde yaplan
flebotomiler ise genellikle kiiyi hasta eden kt ruhu dar karan bysel temelli
uygulamalar olmutur. Asklepieionlarda yaplan kan alma ilemlerinin balangta belki
mistik temelli olduu, zamanla Hippokratik tp erevesinde humor dengesini
salamaya ynelik uygulamalar haline geldiini dnmek doru bir yaklam gibi
durmaktadr.
94

Bedii ehsuvarolu bir makalesinde Bergama Asklepionunda bulunan ve
Bergama Mzesinde sergilendii raftaki bir fotorafn yaynlad toprak bir kabn kan
alma kab olduunu ne srmtr
77
. Eer varsa bu kap, Aristidesin ve yaztn
sylediklerini dorulayarak Bergama Asklepionunda kan alma ileminin yapldnn
ak bir gstergesi olmas dnda da topraktan yaplm olmas nedeniyle ayr bir
zellie sahiptir. Prof. Dr. lter Uzel makalede geen toprak kan alma kab iin, bronz,
mermer veya camdan yaplan dier rneklerinden farkl olarak bugne kadar saptanan
tek toprak rnek olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Bergama Mze Mdrl ile
yaptmz szl grmede ad geen kabn envanterde ve depolarda bulunmadn
rendik.
Bu yazttaki nemli bir ayrnt Boehringerin de bildirdii zere, yaztn nc
satrndaki u(po tou muoj ifadesinin flebotominin kasn altndan yapldn tarif
etmesidir. Flebotomi venin almas anlamna gelmektedir ve bu ilem iin kullanlan
nkol venleri tamamen yzeysel yerleimlidir. Tm vcutta venler genel olarak
yzeysel yerleirken, arterler yaralanma olasln azaltacak ekilde, daha
derinlerdedir. Bu erevede yaztta geen kasn alt ifadesinin ne anlama geldii
tartmaldr. Burada bir arterin almasndan bahsediliyorsa, ilemin hzl kan kayb
nedeniyle ldrc olaca aktr. Bu bir teekkr yazt olduuna gre, yazt brakan
kiinin tedaviden fayda grdn varsaymak gerektiinden, kasn alt ifadesinin,
Boehringerin ne srd gibi koltuk altndaki derin yerleimli venleri tarif ettii
dnlebilir. Yine de rutin uygulamalarn ok dnda ve teknik olarak da antekbit
yani nkol venlerine yaplan mdahaleye gre ok daha g ve tehlikeli olan koltuk alt
yaklam pek olas grnmemektedir. Buna karn yzeyel venlerin sorunlu olduu
durumlarda daha derinde bulunan byk venlere ulamak iin kas diseksiyonundan sz
edilme olasl daha yksektir. Daha baka kantlara ulalmad srece, bu haliyle
yazt ayrntlara baklmakszn, flebotomi uygulanmasnn bir kant olarak
deerlendirmekten fazla bir yorum yapmak doru olmayacaktr.
Bergama Asklepieionunda Hippokratik tp pratikleri uygulandnn gstergesi
olarak yorumlanabilecek ikinci yazt ise 1933n gznde byk meydann batsnda
yaplan almalarda bulunan ve Boehringer tarafndan 1933, 88 envanter numaras ve
95

28 levha numaras ile bildirilen 10 numaral beyaz mermer bloktur
6
. Bu yaztta Oneso
adl bir kadn tarafndan Asklepieiona balanan malzemeler sralanmaktadr.
Balanan malzemeler arasnda be bronz, drt gm insan figrini, bir altn yzk,
bir cppe veya resmi bir elbise, dikilmemi keten, bir cilal merhem kutusu, bir narteks
ve bir kap bulunmaktadr. Bunlarn iinde zellikle obje zellikle ilgintir:
Yaztta na/rhka; na/rhc (nartheka=narteks) olarak ifade edilen akr otu
(Ferula communis 'gigantea') aslnda aas bir bitki olup boyu 180-250 santimetre
arasnda deiebilmektedir. Antik dnemde retmenlerin sopa yapmak iin
kullandklar bitkidir ve isminin kkeni ferire yani vurmak fiilinden gelmektedir.
Yapraklar kk dilimler halindedir ve bu haliyle byk bir rezeneyi andrd iin dev
rezene olarak adlandrlmtr
26
. Kaln sapnn ii sngerimsi boluklarla dolu olduu
iin olduka hafif ve dayankldr. Bu zellii sayesinde yal ve zayf insanlar tarafndan
baston olarak veya krlan ekstremiteleri sabitlemek iin kullanlmtr
22,23
. Bitkinin bir
dier zellii ok kuru ve yanc olmasdr. Bu da Yunan mitolojisinde atei tayan bitki
olarak zel bir yer edinmesini salamtr. Mitolojiye gre Prometheus atei tanrlardan
alp insanlara vermek iin yeryzne getirirken Ferula communisi kullanmtr. Bitkinin
sapnn kaln ve iinin boluklarla dolu olmas ve kuru ve yanc bir zellie sahip olmas
efsaneye giri sebeplerini aklamaktadr
34
.
Bitkinin ate tamada kullanlmasndan hareketle narteks szc anlam
genilemesine-kaymasna uram; nce ate kab sonra genel olarak kap-kutu karl
kullanlr olmutur. Bu balamda narteks ayn zamanda merhem ve benzeri malzemeler
konulabilen kk kutu anlamna da gelmektedir
88
. Aslnda bu, bir narteksin bir
Asklepiona sunulmasn yeterince aklayabilecek bilgidir. Ancak daha da ilginci
narteksin Herasn, Cratippusun ve Soranosun ilalar hakkndaki eserlerine de
verdikleri isim olmasdr
89,90
. zellikle Ciceronun yazdklarna dayanarak M.. I.
yzylda yaam olan Bergamal bir peripatetik olan Cratippusun ryalar ve doast
ilham dnda kehaneti reddettiini biliyor olmamz, onun eserinin bir kopyasnn
tapnaa hediye edilme ihtimalini akla getirmektedir
82
. Boehringerin kitabenin yaz
stilinin Bergama Krall dnemine ait olduunu bildirmesi de bu konuda speklatif bir
yaklama dayanak oluturabilir
6
.
96

Yaztta ad geen ikinci nemli malzeme; ku/eon (kyaton; kyatos; cyathus)
olarak ifade edilen kaptr. Su veya iki imek iin kullanlan ve genellikle gm veya
bronzdan yaplan cyathus, bu kelimeyi Yunancadan alm olan Romallar tarafndan
baka bir kaptan sv boaltmaya yarayan bir tr kepenin ad olarak da kullanlmtr.
Bugnk lyle 0.137 litre olan cyathus ayn zamanda bir kiinin itii arap
miktarn lmeye de yaramaktayd
26,91
. William Smithin editrln yapt 1873
tarihli szlkte cyathusun ayn zamanda hacamat yaparak ya da yapmakszn bardak
ekme iin kullanlan bir kap olduu da bildirilmektedir
92
.
Yaztta [l]h/kuon (lecython-lecythos) olarak ifade edilen nc malzeme ise
bir ya-merhem iesi olarak tanmlanmaktadr
88
.
Bu yaztta ad geen her malzemenin de dnemin laik tp uygulamalarnda
kullanlan malzemeler olduu ve tahminen rahiplerin istei zerine, ihtiya duyulan
malzemeler olarak hediyelerin arasna eklendiini dnmemizin nnde herhangi bir
engel yoktur. Bu da tapnak tbb anlaynn ada laik tp sanat uygulamalarn
bnyesine katarak deiim gsterdii deerlendirmesine bir kant salamaktadr.
Bergama Asklepieionunun kurulu efsanesinde; Pausanias Aristaikhmosun olu
Arkhiasn avlanrken burkulan (veya krlan) ayak bileini Epidauros Asklepieionunda
tedavi ettirdiinden bahsedilmektedir
39
. Bu anekdot bile, daha M.. IV. yzylda
Asklepieionlarda sadece mistik tp uygulanmadnn bir gstergesi olarak kabul
edilebilir.
ehsuvarolu makalesinde Bergama Asklepionunun duvarna Plutarkhosun bir
sznn ilendiinden bahsetmektedir. Buna gre yazda Esklap kendisine mracaat
edenleri yaralarn, hmmalarn, sanclarn ve sair iztiraplarn gayet latif efsanelerle
tehsir ve telkin etmek, teskin edici posyonlar iirmek, aklar yapmak ve hariten ilalar
tatbiki ile iyi eder (Tehsir: bylemek, mecazen kendine balamak, kendine hayran
brakmak; Posyon: sv ila; ak: cerrahi kesi) denmektedir. ehsuvarolu ayrca 1952
itibariyle bugn Bergama Mzesini ssleyen ve Asklepiondan kan fildii veya tun
aletler de Asklepionlarda yaplan kk cerrahi mdahalelerin birer ahididirler
demektedir. Bununla birlikte bu konuya ait herhangi bir fotoraf veya kaynak
gstermemektedir ve bugn Bergama Mzesinde Asklepieiondan karlm herhangi
97

bir tbbi alet bulunmamaktadr. Buna karn gerek Aristidesin yazdklarndan, gerekse
Asklepieiona verilen hediyelerin dkmnn yapld bu yazta bakarak,
ehsuvarolunun bu tespitinin doru olduunu varsaymak gerekmektedir
40,41,77
.
ehsuvarolu yine ayn makalesinde Bergama Asklepieionunda grev yapan rahiplerin
ayn zamanda hekim olduklarn da ileri srmektedir
77
.
Aslna baklrsa bugne kadar ele geen ve tahminen Hippokratik dnemden ge
Roma mparatorluu dnemine tarihlenen ok eitli cerrahi alet bize o dnemde
cerrahlarn youn bir ekilde cerrahi uygulama yaptnn kant durumundadr.
Gnmzde kullanlan cerrahi aletlere ok benzeyen bistrilerin, kancalarn, uvula
forsepslerinin, kemik matkaplarnn ve forsepslerinin, kateterlerin ve mesane
sondalarnn, vajinal spekulumlarn ve hatta dnemin siyah hekim antalar
denebilecek alet kutularnn, tapnak d ortamlar kadar tapnaklarda da kullanldn
dndrecek kadar bulgu ve belge vardr
93
. Atina Asklepieionuna balanm olan
aletlerin arasnda; koterler, problar ve kan alma kaplar bulunmaktadr. stelik bu
balarn kimler tarafndan yapldnn bilinmemesi, balarn hekim olma olasln
da gndeme getirmektedir. Benzer balar Pire Asklepieionunda da grlmektedir
85
.
zmirin Deirmendere mevkiindeki bir antik dnem yerleim alan olan
Kolophonda ele geirilen aletler de Bergama civarnda Hippokratik tp uygulamalarnn
youn bir ekilde yapldna kanttr
94,95
. Hollandann zmir Bakonsolosu Alfred O van
Lennep tarafndan 1912de ele geirilip daha sonra Johns Hopkins niversitesi Tp
Tarihi Mzesine intikal eden, yaad dnemin nemli bir hekiminin mezarnda
bulunmu olan bu alet kolleksiyonu 36 paradr. Bu paralar arasnda bronzdan kan
alma kaplar, mesane kataterleri, kancalar, elevatr, bak-spatula-kak-ine sap-
forseps gibi cerrahi malzemeler ve mermerden bir ila kartrma tablas
bulunmaktadr
94,95
.
Van Straten, Atina Asklepieionuna ait votiv rlyeflerden birinde bir ift cerrahi
aletin grndnden bahsetmektedir. Van Stratenin bildirdiine gre Acharnaili
Telemakosun betimlendii bir rlyefte ayakta duran Asklepios ile Hygieiann
arasndaki duvarda asl halde bir forseps ve bir kan alma kab grnmektedir
54
.
Atina'daki Enneakrounos emesi yaknnda bulunan ve yine efsanevi bir hekim olan
98

Amynos'a adanm bir tapnakta, Acharnaiden Lysimachosun olu Lysimachidesu
boydan boya varisli bir sa bacak biimli votivi tarken betimleyen rlyef de M.. IV.
yzylda Asklepieion benzeri baka tapnaklarn varln ve buralarda yaplan
tedavilerin ada laik tbba ait doasn ortaya koymaktadr
96
.
Cicero, Asklepiosun Arcadiada probu icat eden hekim olarak nlendiini ve atel
uygulayan ilk cerrah olarak kabul edildiini bildirirken, M.. I. yzylda Asklepieionlarda
laik tp uygulamalarnn varlna dayanak oluturmaktadr
97
.
Antik Yunan uygarl M.. IX. yzyldan itibaren, vatandalarn kutsal ile iletiime
getii bir tapnak kltr halinde ortaya kmtr
3
. eitli zellikteki tanrlarn ve
tanralarn ikametgh ya da makam olan tapnaklar dini ilkelerin ve inanlarn
etrafnda organize edilmi ortamlar olmu ve bu durum dini gnlk hayatn ayrlmaz bir
paras yapmtr. Her an her yerde bulunabilme zelliine sahip olan ok eitli tanrlar
ve tanralar insanlarn tm aktiviteleri iin koruyucu ve kollayc bir zellik kazanarak
sosyal hayatn istikrarnn garantisi haline gelmitir
1,2
. Bu aktivitelerin ierisinde salk
elbette her zaman ncelikli bir konuma sahip olmutur. Tapnaklar ac, hastalk ve lm
gibi insani olaylara kutsal bir anlam kazandrarak, cemaatlere blnm bir toplum
sistemi yaratmlardr
3
.
Asklepieionlarn ortaya kmas ve yaygnlamas Yunan dnyasnda gelir
dalmndaki eitsizliin artt, buna bal olarak da fakirleen halkta hastalklarn,
sakatlklarn ve lmlerin ska grlmeye baland bir dneme denk gelmektedir
42
.
Ayn dnemde ulamn kolaylamas, solunum ve sindirim sistemini etkileyen bulac
hastalklarn zellikle stma epidemilerin artmasna neden olmu, sosyal hayattaki
hareketlilik de hastalklarn, yaralanmalar ve lmlerin de artmasn tetiklemitir
7,8,27
.
Bylece ortalama yaam sresi 35-40 civarnda olan Antik Yunan dnyasnda kadim
salk tanrs Apollondan gelecei gren bilicilere, byclerden cerrahlara oradan da
beden eitimcilere ve herbalistlere kadar uzanan geni bir yelpazede ifa aray
balamtr
32
. Bu aray sonunda nce blgesel, sonra da Yunanca konuulan dnyann
tmne kadar yaylacak olan bir salk tanrs yani Asklepios klt ile zirve yapmtr
42
.
Bu toplumsal koullar gz nne alndnda Asklepieionlar salk arayndaki bir
99

toplum iin umut kaps olmann yan sra ciddi bir salk ekonomisinin ortaya kmasna
da yol amtr
98
.
Konunun arpc yan bu ykseliin sadece tapnak tbbnda deil, onunla hemen
hemen e zamanl olarak ortaya kan Hippokratik tp anlaynda da meydana gelmi
olmasdr
22,23
. Her iki ynelimin e zamanl ykselii hastalklarn getirdii skntlarn ve
iyileme araylarndaki yeni tutumlar ile davranlarn bir rn olarak grlebilir.
stelik mistik ve majik tp anlayn dlayarak laik tbbn temelini atan Koslu
Hippokrates de Asklepios klt ile yakn iliki iinde olmutur
1,7
. Yine de balangta,
laik tp sanat uygulayclar ile tapnak tbb arasnda bir mcadele veya srtme
olduuna dair ok fazla bir kant yoktur. Laik hekimler dnemin ok tanrl Yunan
dnyasnda yayor olmalar nedeniyle hem kendi inanlar hem de hastalarnn
inanlar temelinde Asklepios kltne aka kar kmamtr
2,8
. Aksine zaman zaman
Asklepios festivallerinde yer alm, doann da tanrsal bir gcnn olduunu kabul
etmi, bu balamda bitkisel ilalar tanrnn elleri olarak grm olmalar gibi
ipularndan hareketle tapnak tbb ile iyi geinmeye gayret ettikleri sylenebilir
11
.
Galenosun bizzat kendisinin rahatszl iin Bergama Asklepieionunu ziyaret ettiini
bildirmesi ve Bergama Asklepieionunda bulunan ve bir hekime ait olduu dnlen
42 numaral teekkr yazt bu duruma rnek olarak verilebilir.
Tanr Asklepios da ada olan dier btn tanrlar gibi, kendisine bavuran
insanlar arlarndan ve aclarndan kurtarmak iin aba gstermitir
42
. Ayrca basit bir
dua ve tapnaa yaplacak dk maliyetli bir ziyaret tahminen hastalara ok cazip
gelmitir. Tapnaa yaplan yolculuk ve tanr ile iletiime geme fikri, iyileme umudu
asndan hastalara ok gl bir gdlenme salamtr
42,45
. Tapnan iindeki
belgeler/votivler ve yaztlar da hastalarn beklenti ve umutlarn beslemitir. Giri
trenleri, kurbanlar, adaklar, dualar ve son olarak da rya odalar hastalarn tanrsal
gc yanlarnda hissetmelerini salam ve iyilemede telkinin rol n plana kmtr
48
.
Ayrca tapnakta kalnan sre iinde iletiimde olunan dier hastalarn kiisel iyileme
hikyeleri de efsanenin etkisinin katlanarak artmasna yardmc olmutur. stelik
hastalkla ilikilendirilmi ryalarn tedavide yol gsterici olduu bizzat Hippokratik tp
uygulayclar tarafndan da kabul edilmi bir durumdur. Laik-rasyonel tbbn snrl
100

olmas, tedavi edilemeyen hastalklarn fazla olmasna yol am ve insanlar giderek
tanrsal glerden daha fazla yardm ister hale gelmilerdir
48,58
.
Aelius Aristides gibi tapnakta ok uzun sreler geiren inananlara bakarak,
Asklepieionlarn asl tedavi gcn ortak yaam paylamndan aldn sylemek bir
yanyla yanl olmayacaktr
41
. yileme umudu besleyerek birlikte yaayan insanlar,
verdikleri moral destek sayesinde birbirlerini ksmen iyiletirmilerdir. Bu durumun
modern rneklerini radikal tedavisi bugnn artlarnda ou zaman imknsza yakn
olan onkoloji vakalarnda da grmek mmkndr. Gnmzn onkoloji kliniklerinde
hastalarn birbirlerini ziyaretlerinin, sohbetlerinin ve moral desteklerinin younluu,
dier kliniklerdeki hastalarla karlatrlamayacak kadar fazladr. Kronik hastalklara
yakalanm olanlarn kurduu danma-dayanma gruplar, hastalar aras iyiletirici
etkilemelere bir dier rnektir.
Bu almada, tp tarihi asndan Antik Yunan dnyasnn tp anlayndaki
dnmn izleri srlmektedir. Dolaysyla bir yandan belirli bir tarihsel ipucu tp
tarihi asndan tarihi bir olguya dntrlmekte, dier yandan da bu tarihi olgularn
gnmz tp anlay bakmndan yorumlanmas gerekletirilmektedir. Bylelikle bu
almada bir yandan tarihsel, dier yandan da yorum aratrmalaryla ilgili felsefi bir
disiplin olan hermeneutik yntem kullanlmaktadr. Collingwoodun da belirttii gibi,
tarihsel dncenin kendine zg zellikleri olan bir nesnesi vardr. Uzay ve
zamandaki artk olup bitmeyen tek tek olaylardan oluan gemi, matematiksel
dnmeyle kavranamaz. nk matematiksel dnme uzay ve zamanda zel bir yeri
olmayan nesneleri kavrar. Onlar bilinir klan da kendilerine zg uzay-zamansal yerden
yoksun olulardr. Gemi teolojik dnceyle de kavranamaz, nk bu eit
dnmenin nesnesi tek bir sonsuz nesnedir; tarihsel olaylar ise sonlu ve oktur.
Bilimsel dnmeyle de gemi kavranamaz, nk bilimin kefettii hakikatler u anda
algladmz eylerde rneini bulan deney ve gzlem yoluyla temellendirildiinde
doru diye bilinir; oysa gemi uup gitmitir ve bizim onun hakkndaki tasarmlarmz
hibir zaman bilimsel varsaymlarmz doruladmz gibi dorulanamaz.
99
.
Collingwoodun bu dnceleri tarihin dier bilimlerden ayr bir yaps olduunu
gsterir. Tarihinin nesnesi ortada yoktur. En fazla yaztlar, tarihi anlamalar,
101

mektuplar gibi ele alnan nesne hakknda ipucu nitelii tayan belgeler sz konusudur.
Ancak bunlarn birbirine nasl balanaca, bu belgelerin anlamlarnn ne olduu da yine
tarihinin iidir. Dolaysyla tarihi nce elindeki belgenin hangi olguya ait bir ipucu
olduuna karar vermeli, sonra bu ipucu ile o olgu arasnda balanty doruyu ina
etmelidir.
Bu almada ele alnan olgu mitoloji kaynakl tp anlaynn tarihin belirli bir
annda, Antik Yunanda belirli bir dnemde, bugnn tp anlayna benzer bir yola
girmesidir. Ancak tarih iyimser bak alarnn dile getirdii gibi, doru bir izgi
zerinde ilerlemez. Sk sk geri dnlerle ilerler. Bu almada ele alnan tarihsel
olgunun bir hakikat olduuna ilikin pek ok ak ipucu da vardr. Bu almada,
Bergama Asklepieionundaki teekkr yaztlar bu dnm olgusunun delilleri olarak
ele alnmaktadr. Tarihin nesnesi res gestae yani gemite yaplm insan eylemleri
olduuna gre, gemiten kalan eyleme ve belirli bir olgunun gstergesine ilikin ipucu
olarak, Bergamadaki teekkr yaztlarnn tarihsel bir kaynak olarak deeri tartma
konusu olmayacak derecede kesindir. Artk sz konusu olan ey, Collingwoodun da
belirttii gibi kantn yorumlanmasdr: Burada kant tek tek belge denen eylerin ortak
bir addr, belge ise imdi ve burada var olan, tarihinin, zerinde dnerek, gemi
olaylar hakknda sorduu sorular yantlayabilecei trden bir eydir. Burada da yine,
kantn zelliklerinin neler olduu ve nasl yorumland konusunda sorulacak bir sr
g soru vardr. Ama bizim bu aamada bunlar sormamza gerek yok. Bunlar nasl
yantlanrsa yantlansn, tarihiler tarihsel ilemin ya da yntemin znde kant
yorumlamaktan olutuu konusunda uyuacaklardr.
99
.
Bu ipularnn yorumlanmasyla elde edilecek olan, insann yapt ey yoluyla
insann ne olduunun retmesidir. Kltr rnlerinin yorumlanmas sorunu felsefe
tarihinin nemli ura alanlarndan birisidir. Felsefede yorumlama sorununa eilen
disiplinin ad hermeneutiktir. Hermeneutik, adn bir Yunan tanrs olan Hermesten
alr. Hermesin baka grevlerinin yan sra bir grevi de tanrlarn szlerini insanlarn
anlayabilecei hale getirmektir. Antikada tanr Hermes tanrlarn buyruklarn
insanlarn anlayabilecei bir dile evirerek aklama grevini stlenmi bir tanrdr
35
.
Gadamer kavramn kaynakland yer olan tanr Hermese bakarak yorumsama
102

etkinlii daima bir baka dnyaya ait bir anlam balamn o an iinde yaanlan dnyaya
aktarma etkinlii olmutur demektedir
100
. Bu kullanm biimi aslnda dncenin ifade
edilmesi anlamnda hermeneuiann esas anlam iin de geerlidir. Szcn bu
anlam daha sonra da korunarak, hermeneutik kutsal alana ait olann, zellikle kutsal
ve otoritatif iradenin lmlye yani dinleyene aklanmas etkinlii olmutur.
Hermeneutik kavramnn kkleri antik Yunan felsefesine kadar uzanmaktadr.
Hermeneutik hermeneuein () kelimesinden tretilen bir kavram olup;
tercme, aklama, yorumlama anlamlarna gelmektedir. Hermeneutikte baka bir
dnya ve baka bir dilden gelen anlam btnl, bireyin sahip olduu dil ve kltre
tercme edilir
101
.
Fakat bugn yorumsamadan sz edilen her durumda, bu terim yenian bilim
geleneiyle balantl olarak kullanlr. Yorumsamann yeniadaki ortaya k modern
bilim ve yntem kavramnn ortaya k ve gelimesiyle paralellik gsterir. Yeniada
Hermeneutik balkl ilk kitap 1654 ylnda J. Dannhauser tarafndan yazlmtr. O
zamandan beri drt tr hermeneutikten sz edilmektedir: Teolojik hermeneutik, Filolojik
hermeneutik, Hukuksal hermeneutik, Felsefi hermeneutik
102
.
Bugn ise Hermeneutik, genel anlamda, herhangi bir ifade, anlam, metin ya da
sanat eserini yorumlama sanatdr. Bu bakmdan hermeneutik, menin anlam
katmanlarn ak hale getirmek ve bu yolla anlam anlalr klma retisidir. Bu
almada anlam belirli bir tarihsel problem asndan ele alnan nesne, Bergama
Asklepieionundaki teekkr yaztlardr. Bu almada ele alnan teekkr yaztlar
dneminde Bergamada tedavi gren kiilerin, minnettarlk duygusuyla, tedavilerini
salayan Asklepiosa teekkrlerini iermektedirler. Ancak bu teekkr metinleri ayn
zamanda tedavi srecinde izlenen yollar hakknda da bilgiler iermektedirler. Bylece
birer metin olarak bu yaztlar iki katmanl bir anlam dizisine sahiptirler. ncelikle belirli
bir ierie sahiptirler. Ardndan bu ieriin ancak modern tbbn ortaya kmasyla
aikr olan ikinci bir anlam gelmektedir. Bu ikinci anlam ise, bu almann dorudan
konusunu oluturmaktadr. Bu ikinci anlamn aa kabilmesi bugn modern tp ad
verilen yntemsel btnln inas sayesinde olanakl hale gelmitir. Bylelikle
hermeneutik yorumsama sreci bu almay bir tarih almas olduu kadar, ayn
103

zamanda insan trnn tarihinin belirli bir annda, belirli bir kltrde var kld bir
baarnn anlamlandrlmas biimine de dntrmektedir.
104

6. SONU VE NER


Elimizdeki bulgulara; votivlere, teekkr yaztlarna ve dnemin yazl
kaynaklarna bakarak Asklepieionlarda uygulanan tedavi yntemlerinde yzyllar iinde
ciddi bir dnmn gerekletiini syleyebiliriz. zellikle tapnak tbbnn parlak
dneminin son iki yzylnda (M.S. I. ve II. yzyllar) hipnozdan ve uyku srasnda
gerekletirilen mucizevi tedavilerden bahsedilmez olmutur.
Uyku srasnda hastaya nerilen tedaviler arasnda egzersizler, scak ve souk
banyolar, dikkatli bir ekilde dzenlenen beslenme planlar, baz ilalar, temiz hava,
gne ve iyi bir istirahat bulunmaktadr. Tanr Asklepios tapm ile balayan ve
ryalarda hastalklarn tedavi edildii tapnak tbb, hekimlerin tapnak iinde etkin
olmalar ile birlikte grevini zaman iinde Hippokratik tbba terk etmi ve klt ile laik tp
bir anlamda btnlemitir.
Artk tedaviler gece alan tanrnn bir anda yaratt mucizeler olmaktan kp,
Asklepieionda uzun zaman konaklamay gerektiren kapsaml uygulamalar haline
gelmitir. Konaklama sresinin uzamas ve uygulamalarn tbbilemesi hastalar izole
etme gereini gndeme getirmi, Bergama rneinde aka grld gibi tapnak
uykusu mekan portikolardan odalara tanmtr.
Asklepieionlarn geirdii dnmde bavuran hastalarn tedavi yntemleri ile
ilgili talepleri kadar tapnaklara gelmelerine sebep olan hastalk trlerinin de nemi
olsa gerektir. Tapmn balangcnda tedavisi imknsz veya kronik hastalklar iin
tapnaklara bavuran hastalarn yerini, son dnemlerde ba ars, mide ikyetleri,
halsizlik gibi laik tp uygulamalar ile giderilebilecek hastalklara yakalanm olanlar
almtr. Nitekim Asklepieiona bavuran hastalarn kutsal yolun balangcnda ayrntl
bir muayeneden geirilmesi ve lmeye yakn hastalarn tapnaa kabul edilmemesi de
bu deerlendirmeyi destekleyici bir bilgidir. Hamile kadnlar elemek iin hekim olmaya
gerek olmad dnlse bile, son aamaya gelmi ve lme olasl yksek hastalarn
ayklanmas iin bu muayene aamasnda bir hekime gerek olduu aktr.
105

Yine speklatif olmakla birlikte, kltte yer alan Hygieia laik tp uygulamalarnn bir
paras olan sal korumaya ynelik bakm ve temizlii; kltn bir dier elemann
olan Telesphoros ise yine laik tbbn gerei olan ve hastalk sonras iyileme dneminde
iyi bir bakm alarak istirahat etmeyi temsil etmektedir.
Bergama Asklepieionunda bulunan yaztlar ve Aelius Aristidesin anlar M.. V.
yzyldan, M.S. II. yzyla kadar hastalarn tedavisi konusunda bu tapnak zelinde
gerekleen ciddi bir dnmn ipularn vermektedir. Bu saptamay daha salam
temellere oturtmak adna yeni kantlara ulamak zere mzede ve ren yerinde
bulunan materyalin tbbi bak asyla yeniden gzden geirilmesi ve karlarak
dnyann eitli blgelerine dalan objelerin izinin srlerek geri getirilmesi de
Bergama Asklepieionunun daha doru bir ekilde deerlendirilmesini salayacaktr.
Gemii zmleme adna yrtlecek bu ve benzeri almalarn yan sra
Bergama Asklepieionunu yaayan bir tbbi cazibe merkezi haline getirerek dnya
kltrne kazandrmak ncelikli hedef olmaldr. Byle bir merkez bnyesinde
yrtlecek olan psikoterapi almalar hekim tanrnn ansna da bir tr sayg duruu
olacaktr.

106

7. KAYNAKLAR


1. Neuburger M. History of Medicine. Trans. Playfair E. London: Oxford University Press, 1910.
2. Wilder A. History of Medicine. Augusta-Main: Main Farmer Publishing Company, 1904.
3. Ernest A. Religion and Art in Ancient Greece. Gardner. London and New York: Harper &
Brothers, 1910.
4. Homeros. lyada. ev. Erhat A, Kadir A. 24. Bask, stanbul: Can Yaynlar, 2008.
5. Bayatl O. Bergama Tarihinde Asklepieion. stanbul: Anl Matbaas, 1954.
6. Boehringer E. Altertmer on Pergamon. Band VIII 3. Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1969.
7. Kate K. The History of Medicine, Early Civilisations. New York: Facts On File, Inc., 2009
8. Guthrie D. A History of Medicine. New York: Thomas Nelson and Sons Ltd., 1945.
9. Carroll M. The Attica of Pausanias. Boston: The Atheneum Press, 1907.
10. Van Der Eijk PJ. Medicine and Philosophy in Classical Antiquity: Doctors and Philosophers on
Nature, Soul, Health and Disease. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
11. Park R. An Epitome of History of Medicine. 2
nd
Ed., USA: The F.A. Davis Company, Publishers,
1899.
12. Armstrong DM. What is a Law of Nature? Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
13. Brown JR. Thought Experiments since the Scientific Revolution. International Studies in the
Philosophy of Science, 1986;1:1-15.
14. Kett WG. Thales Of Miletus. The Australasian Journal of Optometry, 1942;25(3):99100.
15. Yapijakis C. Hippocrates of Kos, the Father of Clinical Medicine, and Asclepiades of Bithynia, the
Father of Molecular Medicine. In Vivo, 2009;23(4):507-514.
107

16. Mirhady D. Non-Technical Pisteis in Aristotle and Anaximenes. The American Journal of
Philology, 1991;112(1):5-28.
17. Graham DW. A New Look at Anaximenes. History of Philosophy Quarterly, 2003;20(1):1-20.
18. Singh R. Herakleitos and the Law of Nature. Journal of the History of Ideas, 1963;24(4):457-472.
19. Kahn CH. Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History. USA Hackett Publishing Company,
2001.
20. Riedweg C. Pythagoras: His Life, Teaching and Influence. USA: Cornell University Press, 2005.
21. Puschmann T. A History of Medical Education from the Most Remote to the Most Recent Times.
Trans. Hare EH. London: H.K. Lewis, 1891.
22. Adams F. Genuine Works of Hippocrates. Vol. 1. London: Sydenham Society, 1849.
23. Marks E. The Aphorisms of Hippocrates. New York: Collins Co., 1817.
24. Ed. Macleod R. The Library of Alexandria: Centre of Learning in the Ancient World. 4th Ed.
London: I.B.Tauris & Co Ltd, 2010.
25. von Staden H. Herophilus: The Art of Medicine in Early Alexandria: Edition, Translation and
essays. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
26. Ed.Smith W. A. Dictionary of Greek and Roman Antiquities. New York: Harper & Brothers,
Franklin Square 1882.
27. Richards JM. A Chronology of Medicine: Ancient, Medieval and Modern. London: William
Clowes and Sons Ltd., 1880.
28. Rawson E. The Life And Death Of Asclepiades Of Bithynia. The Classical Quarterly (New Series),
1982;32:358-370.
29. Mattern SP. Galen and the Rhetoric of Healing. Baltimore: The Johns Hopkins University Press,
2008.
30. Page TE., Capps E., Rouse WHD., Post LA., Warmington EH. Galen. On the Natural Faculties. 4
th

Ed., London: William Heinemann Ltd., 1952.
108

31. Ryder ML. Parchmentits history, manufacture and composition. Journal of the Society of
Archivists, 1960;2(9):391-399.
32. Kellie SM. Cult of Asclepius. The Lancet. 1999;354(18):1038.
33. Rosenberg D. Dnya Mitolojisi. 4. Bask. Ankara: mge Kitabevi, 2006.
34. Grimal P. Mitoloji Szl: Yunan ve Roma. ev: Tamg S. stanbul: Sosyal Yaynlar, 1997.
35. Erhat A. Mitoloji Szl. 16. Bask. stanbul: Remzi Kitabevi, 2008.
36. Turner DW. The Odes of Pindar. London: Cox Brothers and Wyman, 1851.
37. Smith W. Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology Vol. I. London: John
Murray, 1880.
38. Suidas s.v. Epione -trans. Suda On Line/Byzantine Greek Lexicon C10
th
A.D.:
http://www.stoa.org/sol/; Son Eriim tarihi: 17.07.2012.
39. Pausanias. The Description of Greece. London: Thomas Davison, 1875.
40. Boulanger A. Aelius Aristide et la sophistiue dans la province dAsie au e sicle de notre re.
Paris: E. De Boccard, 1968.
41. The First Book of the Sacred Stories of Aelius Aristides. trans. by Thompson LL.:
http://gen.lib.rus.ec/; Son Eriim tarihi: 11.04.2012
42. Walton A. The Cult of Asclepios. Boston: The Atheneum Press, 1894.
43. Strabo. The Geography of Strabo: Vol. I. Trans. Hamilton HC. London: Henry G. Bohn, 1856.
44. Hamilton M. Incubation: The Cure Of Disease in Pagan Temples and Christian Churches.
London: W. C. Henderson & Son, St. Andrews Simpkih, Maebhall, Hamilton, Kent & Co, 1906.
45. Caton R. The Temples and Ritual of Asklepios. 2
nd
Ed. London: C. J. Clay and Sons, 1900.
46. Platon. Phaidon. ev: Atademir HR, Yetkin K. stanbul: Sosyal Yaynlar, 2001.
109

47. Nutton V. Book Review: Ancient Cos. An historical study from the Dorian settlement to the
Imperial period. by Sherwin-White S. Med Hist, 1980;24(4):476.
48. Risse GB. Mending Bodies, Saving Souls: A History of Hospitals. New York, Oxford: Oxford
University Press, 1999.
49. Ovid. Metamorphoses XV, 1.620730 (Trans. Humphries R). Bloomington: Indiana University
Press, 1983.
50. Philostratus. The life of Apollonius of Tyana. Trans. Conybeare FC. London: William Heineman,
1912.
51. Aristophanes. Eekarlar, Kadnlar Sava ve Dier Oyunlar. ev. Eybolu S., Erhat A. stanbul:
Kltr Yaynlar, 2006.
52. Aristophanes. The Plutus of Aristophanes. Trans. Kennedy WR. London: John Murray, 1912.
53. Eds. Bulloch A, Gruen ES, Long AA, Stewart A. Images and Ideologies: Self-definition in the
Hellenistic World. Berkeley, Los Angeles, Oxford: University Of California Press. 1994.
54. van Straten F. Votives and Votaries in Greek Sanctuaries. In: Greek Religion. Ed. Buxton RGA.
London: Oxford University Press, 2000:247-290.
55. Burford A. The Greek Temple Builders at Epidaurus. Liverpool: Liverpool University Press, 1969.
56. King H. Hippocrates Woman: Reading the female body in Ancient Greece. London and New
York: Taylor & Francis e-Library, 2001.
57. Roebuck C. Corinth. Results Of Excavations. Volume XIV. The Asklepieion and Lerna. New Jersey:
The American School of Classical Studies At Athens Princeton, 1951
58. Lloyd GER. Magic, Reason and Experience: Studies in the Origin and Development of Greek
Science. Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
59. Johnston SI. Ancient Religions. Cambridge, Massachusetts, and London: The Belknap Press of
Harvard University Press, 2007.
60. Retief FP, Cilliers L. Medical Dreams in Graeco-Roman Times. SAMJ, 2005;95(11):841-844.
61. McKenzie D. Some Healing Wells and Waters, with a Suggestion as to the Origin of the Votive
Offering. Roc R Soc Med. 1914;7(Sect Hist Med): 177192.
110

62. Hansen EV. The Attalids of Pergamon. London: Cornell University Press Ltd. 1947.
63. Bunson M. Encyclopedia of The Roman Empire. New York: Facts On File, 1994.
64. Deubner O. Das Asklepieion von Pergamon. Berlin: Verlag fr Kunstwissenschaft, 1938.
65. Elliott JS. Outlines of Greek and Roman Medicine. New York: William Wood And Company,
1914.
66. Dickinson EH. The Medicine of the Ancients. Liverpool: Adam Holden, 48, Church Street, 1875.
67. Nutton V. Ancient Medicine. London & New York: Routledge. Taylor and Francis Group, 2004.
68. Harris WV. Dreams and Experience in Classical Antiquity. London: Harvard University Press,
2009.
69. Lang M. Cure and Cult in Ancient Corinth: A Guide to the Asklepieion. USA: American School of
Classical Studies at Athens, 1967.
70. Gill C, Whitmarsh T, Wilkins J. Galen and the World of Knowledge. Cambridge: Cambridge
University Press, 2009.
71. Can R, apar Abac L, Kadolu S. ldkten Sonra da ifa Datan Bir Tp Adam: eyh Yusuf El
Hekim. Lokman Hekim Jounal, 2010;1(1):29-32.
72. Page TE, Capps E, Rouse WHD, Post LA, Warmington EH. Hippocrates Vol: I, II, III. 4th Ed.
London: William Heinemann Ltd., 1957.
73. Marketos SG. The Parallels between Asclepian and Hippocratic Medicine on the Island of Kos.
Am J Nephrol 1997;17:205-208.
74. Magner LN. A History of Medicine. 2nd Ed. New York: Taylor & Francis Group. 2005.
75. Dreisbach C. Dreams in the History of Philosophy. Dreaming, 2000;10(1):31-41.
76. Harris WV, Holmes B. Aelius Aristides between Greece, Rome and the Gods. Leiden, Boston:
Brill, 2008.
77. ehsuvarolu B. Esklap ve Asklepionlar. st Tp Fak Mec, 1952;15:1010-1032.
111

78. Pearcy LT. Theme, Dream, and Narrative: Reading the Sacred Tales of Aelius Aristides.
Transactions of the American Philological Association. 1988;118:377- 391.
79. Horstmanshoff HFJ, Stol M. Magic and Rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman
Medicine. Leiden, Boston: Brill, 2004.
80. Stephens CJ. The Dreams of Aelius Aristides: A Psychological Interpretation. Int J Dream
Research, 2012;5(1): 76-86.
81. Petsalis-Diomidis A. Truly Beyond Wonders: Aelius Aristides and the Cult of Asklepios. UK:
Oxfrod University Press, 2010.
82. Cicero. De Divinatione. Trans. By Falconer WA. USA: Harvard University Press, Loeb Classical
Library, 1923.
83. Pliny the Elder. Plinys Natural History Vol. . Trans. Holland P. Leicester: George Barclay, 1847-
48.
84. Nutton V. Murders and Miracles: Lay Attitudes Towards Medicine in Classical Antiquity. in Roy
Porter (ed.), Patients and Practitioners: Lay Perceptions of Medicine in Pre-industrial Society,
Cambridge: Cambridge University Press, 1985.
85. Wickkiser BL. The Appeal of Asklepios and the Politics of Healing in the Greco-Roman World.
(Thesis) The University of Texas at Austin, 2003.
86. Molire. Hastalk Hastas. ev. Ay L. stanbul: nkilap ve Aka, 1982.
87. Schneeberg NG. A twenty-first century perspective on the ancient art of bloodletting.
Transactions & Studies of the College of Physicians of Philadelphia, 2002;24:157-185.
88. Liddell HG, Scott R. Greek English Lexicon. New York: Harper & Brothers, Franklin Square, 1883.
89. Liddell HG, Scott R. Rev. by Jones HS, McKenzie R. Greek English Lexicon. USA: Clarendon
Press, 1996.
90. Temporini H, Haase W. Aufstieg U Niedergang D Roemwelt Teil. Berlin: Walter de Gruyter &
Co., 1993.
91. Rich A. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities with Nearly 2000 Engraving on Wood.
London: Longmans, Green and Co., 1893.
112

92. Smith W. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. London: John Murray, 1873.
93. Milne JS. Surgical Instruments in Greek and Roman Times. Oxford: Clarendon Press, 1907.
94. Uzel . Anadoluda Bulunan Antik Tp Aletleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2000.
95. Uzel . Anadolu Tp Tarihine Giri. stanbul: Trk Eskia Bilimerli Enstits, 2008.
96. Kaltsas N. Sculpture in the National Archaeological Museum, Athens. Greece: A Getty
Publications, 2003.
97. Cicero MT. Nature of the Gods in Three Books. Trans. by Frankin T. London: William Pickering,
1829.
98. Kadolu F, Kadolu S, Tmel F. Tptan Doan Ekonomik Potansiyelin Beii Asklepionlar.
zmir: VI. Trk Tp Tarihi Kongresi 22-24 Mays 2000.
99. Collingwood RG. Tarih Tasarm. ev. Kurtulu Diner. 2. Bask. stanbul: Gndoan Yaynlar,
2010.
100. Gadamer HG. Hermeneutik (Yorumbilgisi) zerine Yazlar. Ankara: Ark, 1995.
101. Topakkaya A. Hermeneutik ve deoloji Kritii Balamnda Gadamer Habermas Tartmas. SD
Felsefe Bl. Dergisi, 2007;3:97-111.
102. Topakkaya A. Felsef Hermeneutik. http://www.flsfdergisi.com/sayi4/75-92.pdf. Son Eriim
tarihi: 23.12.2012.

113

ZGEM


Prof. Dr. Tamer Aka 1966da stanbulda domu ve ilkrenimini stanbul Erenky Zihni
Paa lkokulunda tamamlamtr. Orta renimini stanbul Fenerbahe Lisesinde yapan Dr.
Aka, tp eitimini Glhane Askeri Tp Akademisi Tp Fakltesinde alm ve 1989da tabip
temen olarak mezun olmutur. Uzmanlk eitimini 19951999 arasnda Glhane Askeri Tp
Akademisi Haydarpaa Eitim Hastanesi Genel Cerrahi Anabilim Dalnda yapmtr. Dr. Aka
genel cerrahi alannda 2006da niversite doenti olmu, 2012de Mersin niversitesi Tp
Fakltesi Genel Cerrahi A.D.nda profesr kadrosuna atanmtr. Tp tarihi ve etik alanndaki
doktora eitimine 2009da ukurova niversitesi Salk Bilimleri Enstitsnde balamtr.
Dr. Akann grev yapt kurumlar ve birimler; 1989-1995 dneminde stanbul-Kartal
2nci Zrhl Tugay Komutanl; 19951999 arasnda Glhane Askeri Tp Akademisi Haydarpaa
Eitim Hastanesi Genel Cerrahi Anabilim Dal; 19992001 arasnda Siirt 3nc Komando Tugay
Seyyar Cerrahi Hastanesi; 2001-2007 arasnda ve 2009dan bugne kadar Mersin niversitesi
Tp Fakltesi Genel Cerrahi Anabilim Dal (Yardmc Doent ve Doent olarak); 2004de Norve
Bergen niversitesi Haukeland niversite Hastanesi Meme ve Endokrin Cerrahisi nitesi
(misafir uzman olarak); 2007-2009 arasnda stanbul-Kadky Universal Hospitaldir. Dr. Aka
halen Meme ve Endokrin Cerrahisi Biriminde almalarna devam etmektedir.
stlendii idari grevler; stanbul-Kartal 2nci Zrhl Tugay Shhiye Blk Komutanl,
Revir Batabiplii ve Salk ube Mdrl (1990-1995); Siirt 3nc Komando Tugay Seyyar
Cerrahi Hastanesi Bahekimlii (1999-2000); Mersin niversitesi Tp Fakltesi Aratrma ve
Eitim Hastanesi Bahekim Yardmcl (20012002); Mersin niversitesi Salk Hizmetleri
Meslek Yksekokulu Kurucu Mdr Yardmcl (20022006) ve Cerrahi Teknikerlii Program
Koordinatrl (2004 -2006); Mersin niversitesi Tp Fakltesi Disiplinler Aras Meme
Hastalklar alma Grubu Kurucu yelii (2004); Mersin niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve
Etik Anabilim Dal Kurucu Bakanldr (2009-2011).
Dr. Akann yazd-yayna hazrlad kitaplar, Adana Nobel Tp Kitabevince 2002de
baslan Washington Cerrahi El Kitab(eviri Editr); Birinci basks Mersin niversitesince
114

2007de, ikinci basks ise Adana Nobel Tp Kitabevince 2007de yaplan Meme Kanseri
Gerei: Sormaya Korktuunuz Sorular ve Yantlar (Editr ve Blm Yazar); Adana Nobel Tp
Kitabevince 2008de baslan Cerrahi Hastalarda Tan ve Fizik Muayene (Editr ve Blm
Yazar); Bankas Kltr Yaynlar'ndan 2009'da kan 99 Sayfada Meme Kanseri (Prof. Dr.
Sha Aydn ile Ortak Yazar) Adana Nobel Tp Kitabevinden 2011de yaynlanan Tm Ynleriyle
Meme Kanseridir (Prof. Dr. Sha Aydn ile Ortak Editr). Kitaplarnn yan sra her de
internet zerinden yaynlanan Mersin niversitesi Tp Fakltesi Lokman Hekim Tp Tarihi ve
Folklorik Tp Dergisi, Breast Case ve CausaPedia dergilerinin editrln yapmaktadr.
Dr. Aka Trk Cerrahi Dernei yesidir.