1. Ogólna charakterystyka naturalizmu i antynaturalizmu.

2. Pozytywizm klasyczny; neopozytywizm.

3. Dilthey - koncepcja badań humanistycznych, koncepcja rozumienia.
4. Humanistyka w ujęciu Webera, Rickert’a, Husserla (antynaturalizm).
5. Koncepcja znaczenia wyrażeń (bdb. jedną wybraną)
6. Paradygmaty.
7. Charakterystyka schematu kultury.
8. Opis a wartościowanie.
9. Kant – jaki status posiadają zdania?

(naturalizm, antynaturalizm, koncepcje metafizyczne, J. S. Mill, Moore) + ważne

definicje;

Podstawowe koncepcje znaczenia, wyrażeń (słowo, pojęcie, zdanie, sąd)

Znaczeniem słowa jest pojęcie;

SŁOWO  POJĘCIE

Pojęcie jest znaczeniem, nie można mówić o znaczeniu pojęcia, bowiem to jest to samo.
Słowa uporządkowane w większe całości to zdania.
Zdanie (w sensie logicznym) to zdanie oznajmujące, i tylko takie zdanie zawierające
prawdę lub fałsz. Nie wartościuje.

Logika protetyczna  logika pytająca

Zdania dzielmy na:

a) syntetyczne: prawdziwość pochodzi z doświadczenia, np. „dzisiaj 19.10. o 19:00 nie

świeci już słońce”.
b) analityczne: prawdziwość orzeka się na podstawie analizy słów.
c) bezsensowne: jeśli nie można orzec, że jest prawdziwe lub fałszywe;

Jak istnieją pojęcia?

Analiza znaczenia polega m. in. na zaliczeniu znaczenia do jednej z dziedzin:
- sfery zjawisk psychicznych;
- przedmiotów fizycznych;
- przedmiotów abstrakcyjnych;
- sfery samego języka;

Wartości logiczne zdania: prawda lub fałsz;

SFERA ZJAWISK PSYCHICZNYCH – teoria asocjacjonistyczna (asocjacja =

skojarzenie) związane z dźwiękiem lub na zasadzie kojarzenia;
Znaczenia są jakby w głowach, czyli w psychice; założenie o jedności gatunku 
mówienie o kulturze to mówienie o kulturze ludzkiej, prymitywnej lub bardziej
rozwiniętej;
Każdy człowiek na ma taką samą konstrukcję i tak samo kojarzy określone znaczenia
słów, i dlatego znaczenia istnieją w strefie psych.
W asocjacjonizmie znaczeniem wyrazu jest pełne przedstawienie (wyobrażenie)
powiązane z dźwiękiem lub kształtem słowa na zasadzie praw kojarzenia.
SFERA ZJAWISK FIZYCZNYCH
KONOTACJA – zespół cech charakterystycznych dla zakresu danej nazwy za pomocą,
którego myślimy o jej desygnatach; desygnatem nazwy jest określony przedmiot.

Różnica konotacji nazwach tego samego zakresu:

„żona Zygmunta Starego” i „matka Zygmunta Augusta” = ten sam zakres, jedyny element
 królowa Bona

Konotacje jednak są różne bowiem, używając pierwszej nazwy myślimy o Bonie za

pomocą cechy bycia żoną, a w drugim przypadku za pomocą cechy bycia matką;

Określając znaczenie jako konotację czyli zespół cech właściwych desygnatom, nazwy
umieszcza się w tej samej co desygnaty dziedzinie czyli w sferze zjawisk/rzeczy
realnych/fizycznych  poza sfera psychiczną i poza językiem (!!!)

ZNACZENIE JAKO PRZEDMIOT IDEALNY  SFERA ABSTRAKCYJNYCH

PRZEDMIOTÓW

Ta koncepcja znaczenia umieszcza znaczenia poza językiem, sferą zj. psychicznych,

przypisuje znaczeniu charakter przedmiotu idealnego lub abstrakcyjnego do którego nie
stosują się określenia właściwości przestrzenno – czasowych, właściwych przedmiotom
fizycz. Za przedmioty tego typu uznaje się zbiory w sensie dystrybutywnym, twory
geometryczne, liczby, itp.

ZNACZENIA IDEII PLATOŃSKICH  ZNACZENIA IDEALNE, ABSTRAKCYJNE

(abstracho – odkrywać)

Pojęcie przedmiotu idealnego wyjaśnia się poprzed uzasadnienie tezy o istnieniu takich
przedmiotów. Wg klasycznej teorii prawdy prawdziwość polega na zgodności z
rzeczywistością.

ZNACZENIE W SFERZE JĘZYKA

Wg Ajdukiewicza i L. Wittgensteina
Znaczenie jako sposób użycia ma związek z neopozytywistyczną koncepcją znaczenia.
Wittgenstein porównuje wyrażenie do narzędzi, a znaczenia wyrażeń do funkcji danego
narzędzia. Znać znaczenia zdania to wiedzieć jak go używać czyli wiedzieć w jakich
okolicznościach zdania są poprawne, a kiedy niepoprawne. Zdanie „coś znaczy” jeśli
istnieje sposób posłużenia się nim.

„ten nauczył się znaczenia słowa cegła, kto reaguje na to słowo, np. podając cegłę na
żądanie” L. Wittgenstein

„wszystkie narzędzia służą do wywoływania zmian w przedmiotach. Słowa są

narzędziami do wywoływania zachowań. A co za tym idzie zmian w naszych
organizmach.” L. Wittgenstein

…czyli znaczenia słów istnieją na poziomie języka.

„Czego nie mogę powiedzieć, musze przemilczeć”
„granica mojego języka to granice mojego poznania”

Pozytywizm, charakterystyka, pozytywizm jako naturalizm, przyrodoznawstwo,

nauki humanistyczne;

Filozofia pozytywistyczna pochodzi od A. Comte’a.

Def. Pozytywizmu Wg Kołakowskiego: pozytywizm jest pewnym stanowiskiem
filozoficznym dotyczącym wiedzy ludzkiej jest zbiorem reguł oraz kryteriów
wartościowania odnoszącym się do poznania ludzkiego . Mówi o tym jakiego rodzaju
treści zawarte w naszych wypowiedziach o świecie zasługują na miano wiedzy; podaje
normy pozwalające odróżnić to co stanowi przedmiot możliwego poznania od tego o co
pytać rozsądnie niepodobna.

Pozytywizm to zbiór zakazów odnoszących się do wiedzy ludzkiej, a próbujących

rezerwować miano wiedzy dla tych zabiegów, które można zaobserwować w rozwoju
nowożytnego przyrodoznawstwa.

Pozytywizm jako kierunek, a Comte szczególnie głosił, totalną walkę z metafizyką

rozumianą jako refleksja która nie może oprzeć swych wyników jako danych
empirycznych, albo formułuje się takie sądy, którym dane empiryczne nie mogą
zaprzeczać tym sądom, np. Bóg istnieje, nie mogą tego poprzeć danymi empirycznymi,
ani nie mogą tego zweryfikować.

A. Comte – 3 stadia dziejów:

a) stadium teologiczne;
b) stadium filozoficzne;
c) stadium naukowe;

Krytyka pozytywistyczna skierowana jest przeciwko religijnym interpretacjom świata

czyli metafizyce;
Podstawowe reguły filozofii pozytywistycznej:

1. reguła fenomenalizmu – nie ma różnicy pomiędzy istotą a zjawiskiem; pozytywizm

postuluje usunięcie takich określeń jak istota i substancja, duch, dusza, materia. Mamy
prawo rejestrować to co faktycznie ujawnia się w doświadczeniu. Pozytywizm
wyklucza tłumaczenie zjawisk obecnością istnień utajonych.
2. reguła nominalizmu – zakaz przypuszczania by jakakolwiek wiedza formułowana w
terminach ogólnych, miała w rzeczywistości inne ogólniki aniżeli przedmioty
konkretne. Wszelka wiedza abstrakcyjna jest sposobem skrótowego zapisu
doświadczeń , nie ma żadnej samodzielnej funkcji poznawczej.
3. reguła zaprzeczenia wartości poznawczej sądów oceniających i wypowiedzi
normatywnych: w doświadczeniu nie ma takich zdarzeń czy jakości , zachowań
ludzkich, jak zły, dobry, szlachetny, nikczemny; wszelkie zdanie wartościujące nie
posiadają wartości poznawczej, ponieważ nie podlegają weryfikacji empirycznej – nie
mówią nic o rzeczywistości.
4. reguła wiary w zasadniczą jedność metody wiedzy: sposoby zdobywania wiedzy są
takie same we wszystkich dziedzinach doświadczenia, takie same są również etapy
obróbki doświadczenia  wiedza pochodzi z doświadczenia
Naturalizm  pochodzi od naturalia, przyrodzony, naturalny; rozpatruje się go w 3
aspektach:

1. etyce – podstawowe elementy moralności; podstawowe kategorie dobra opierają się na

stanach natury dostępnych w doświadczeniu zmysłowym lub w tym doświadczeniem
się utożsamiają (dobro = przyjemność); daje się te pojęcia etyczne sprowadzić do
pojęcia nauk przyrodniczych; kategoria doświadczenia zmysłowego  sprowadzenie
do kategorii przyrodniczych, dobro jest redukowane do doświadczenia zmysłowego
czyli przyjemności;
2. metafizyce – stanowisko uznające naturę za ostateczną rację jej własnego istnienia i
działania , odrzuca istnienie wszelkiego bytu transcendentalnego;
3. filozofii nauk – teza, że wszystkie nauki empiryczne, w tym także humanistyczne
mają ten sam charakter metodologiczny, co nauki przyrodnicze.

Następuje utożsamienie przyrodoznawstwa z humanistyką.

2 rodzaje naturalizmu:

a) metodologiczny – wyraża się postulatem, aby wszystkie stany czy zjawiska także
psychiczne i kulturowe wyjaśniać w ramach przyrody.
b) Przedmiotowy – wersja radykalna prawa nauk humanistycznych są wyprowadzane z
praw przyrodniczych.
NATURA CZŁOWIEKA (w ujęciu starożytności) to nie jest to samo co naturalizm.
Przyczyna powstawania jest w samej naturze, nie ma DEMIURGA.

A. Comte: doświadczenie może mieć charakter ektrospekcyjny (ektrospekcja =

rzutowanie na zewnątrz)
J. S. Mill: Introspekcja, naturalizm przedmiotowy ujawnia się w psychologizmie, czyli w
normach i dyrektywach stosowanych w humanistyce, wyrażane powinny być poprzez
odwołanie do badań psychofizycznych lub psychofizjologicznych.

Antynaturalizm: podstawa/pogląd przeciw naturalizmowi, odmienność nauk społecznych i

humanistycznych w stosunku do nauk przyrodniczych ma polegać na tym, że w każdym z
tych rodzajów nauk jest inny sposób poznania pod względem przedmiotu poznania. W
naukach społecznych i humanistycznych nie jest możliwe formułowanie praw tego
rodzaju co w przyrodoznawstwie. Nie jest w nich możliwa wiedza ta sama; wiąże się to z
występowanie wartości i znaczeń czynów ludzkich, zjawisk historycznych, dzieł sztuki
badanych przez nauki humanistyczne.
Antynaturalizm wprowadzony został przez Poppera i oznacza kierunek filozofii nauk
przeciwstawny naturalizmowi i postulujący epistemologiczną i metodologiczną
odmienność nauk społecznych i humanistycznych w stosunku do nauk przyrodniczych.
Ma wynikać z innego typy poznania i swoistego przedmiotu poznania. W naukach
społecznych i humanistycznych nie jest możliwe formułowanie praw i teorii tego rodzaju
co w n. przyrodniczych, nie jest możliwa również wiedza obiektywna jak ta, która dot.
zjawisk przyrodniczych.
Neopozytywizm, koło wiedeńskie
Neopozytywizm – pozytywizm logiczny, logiczny empiryzm, to nowa wersja
pozytywizmu, późniejsza od Poz. Klasycznego, powstał w wyniku krytyki pozytywizmu
klasycznego.
Podstawowa teza walki z metafizyką pozostała nadal w tezach pozytywizmu logicznego
czyli meta pozytywizmu.
Neopozytywizm odwołuje się do kategorii doświadczenia. Jest on związany z
działalnością w Wiedniu na pocz. Lat 20, grupy uczonych metafizyków, fizyków i
przyrodoznawców (R. Carnap, L. Wittgenstein)  koło wiedeńskie, chcieli ustalić cel
filozofii, ustanowić kryteria sensownych wypowiedzi o świecie. Sposób sprawdzania
prawdziwości czy fałszywości stwierdzeń konkretnych (fałszywe, prawdziwe,
bezsensowne)

Paradygmaty

PARADYGMAT - sposób postępowania naukowego, badawczego; obecność i przyjęcie

pewnego rodzaju założeń (co należy badać, jak należy badać, itd.)
- W historii filozofii paradygmat ontologiczny ustąpił miejsce mentalistycznemu, a ten z
kolei lingwistycznemu.
- Pyt: jak próbujemy uchwycić filozoficzną orientację w świecie: za pomocą pojęcia
bycia, świadomości czy języka?
- Z historycznego dystansu widać elementy ciągłości między paradygmatami.
- Ontologiczne pytanie: co istnieje mentalistycznie, co możemy wiedzieć zwrocie
lingwistycznym, co możemy zrozumieć?
- u Kanta pytanie wyjściowe brzmiało: co mogę wiedzieć? Wittgenstein poszukuje
granicy pomiędzy tym co można powiedzieć jasno, a co z brakiem sensu czyli co mogę
zrozumieć?
- mentalizm w filozofii rozpoczyna się od zwątpienia, filozofia lingwistyczna to
załamanie się rozumienia;
- celem filozofii jest logiczne wyjaśnianie myśli;
- paradygmat obejmuje wyobrażenie o dziedzinie przedmiotowej, o odpowiednim
ustawieniu problemu i ich wzorowych rozwiązaniach w obrębie danej dyscypliny, tzn.
określoną ontologię metodologię wiedzy, dlatego rozróżniamy paradygmaty:
ontologiczny, mentalistyczny i lingwistyczny.
- w paradygmacie Platona i Arystotelesa przedmiot poznawczy ma inny statut.
- Platon: to co istnieje to są idee, a to co dane z doświadczenia jest tylko pozorem
(zmysłowe) Platon zakłada dualistyczną koncepcję języka. To ja „podmiot” jest złożony z
części materialnej i duchowej, , dusza uwięziona w materialności, u niego cielesność i
poznanie jest tylko pozorne;
- Arystoteles: poznanie poprzez doświadczenie dotyka realnie istniejących przedmiotów,
sprowadził idee na ziemię i istnieją u niego jako formy.

Wartościujące i nie wartościujące użycie słowa kultura

Rozumienie wykorzystuje logikę do całościowej interpretacji kultury, odwołuje się do

źródeł pisanych, rozumienie ma ukazać sensy jakie najczęściej nieświadomie nadawali
swoim wytworom ich twórcy, także następne generacje. Rozumienie to nie tylko metoda
opisów ludzkich wytworów ale również metoda ich oceny;
Wartościowanie i opis w rozumienia występują nierozerwalnie !!!!!!
Wartościujące użycie – dominowało w XIX wieku. Zawierało ocenę poszczególnych
zbiorowości ludzkich, klasyfikowało ich jako niższe lub wyższe, lepsze lub gorsze,
bardziej lub mniej cywilizowane lub kulturalne.
Nie wartościujące – kultura to zespół wielu zjawisk których wzajemne powiązania ,
ukierunkowania i oddziaływania mogą być opisywane lecz nigdy nie wartościowane.

Istota antynaturalizmu (Dilthey)

Wilhelm Dilthey (1833 - 1911) główny przedstawiciel niemieckiej filozofii życia, dążył
przede wszystkim do stworzenia podstaw rozumiejących nauk humanistycznych, które wg
niego tym różnią się od nauk przyrodniczych, że humanista musi przenieść się do swego
przedmiotu, mianowicie ludzkich wyrazów życia, by móc je ponownie przeżyć;
odczytywanie tekstu, rozumienie są ważne dla Dilthey’a; w tym okresie istnieje
przyrodoznawczy obraz rzeczywistości , ale zaczyna się już wizja antynaturalizmu czyli
zaprzeczenie miedzy przyrodoznawstwem a kulturą, i tak:
- Dilthey zajmował się teorią kultury, nauki o duchu, metodologią;
- istnieje odrębność przyrodoznawstwa i nauk o duchu;
- przedmiotem badań o duchu jest rzeczywistość dziejowo – społeczna i świat wartości;
metodą podstawową jest rozumienie, którego istotą jest formułowanie sądów
wartościujących i normatywnych, niespotykanych w naukach przyrodniczych; postulował
by podstawą humanistyki była psychologia opisowa , której głównym przedmiotem
miałoby być badanie struktur konstytuujących poszczególne typy psychiki ludzkiej;
- chodzi tu o sferę ducha a nie przyrodoznawstwa (problem intencjonalności);
- głosząc hipnotyzm łączy każde stanowisko ideologiczno – filozoficzne z określonym
miejscem i czasem, postuluje aby humanistyka unikała schematów, trzymała się życia aby
to życie uchwycić w jego dynamicznej całości  stąd o filozofii Dilthey’a, mówi się, że
jest to filozofia życia;
- określając przedmiot humanistyki mówi, że jest to dziedzina: znaczeń, rozumienia i
ekspresji; humanistyka nadaje światu sens obiektywny czyli taki, że jest on zrozumiały dla
zbiorowości; sens  sensowność  wskazuje, że jest świat obiektywny, do którego
możemy docierać, jest przez każdego uczestnika zrozumiały, jesteśmy w stanie
porozumiewać się bo te same słowa mają takie samo znaczenie;
- ludzkość to aktywny podmiot nadający sens otaczającej rzeczywistości i tworzący nowe
środowisko; tak rozumiana ludzkość staje się przedmiotem odmiennym od
przyrodoznawstwa;
- nauki o duchu były naukami o ludzkich wytworach, które można zrozumieć, dla
Dilthey’a było ważne to, że w tych naukach sensy nadawane światu można odkryć jedynie
interpretując zjawiska jako ekspresję ludzkich przeżyć obejmowanych mianem ducha
czyli takich które występują w całej zbiorowości, epoce czy dziedzinie kultury. Naukom o
duchu przypisał Dilthey postępowanie badawcze polegające na traktowaniu
poszczególnego zjawiska jako elementów całości w ramach w której ono występuje;
rozumienie polega na usytuowaniu tego co jednostkowe w obrębie całości, na ujawnianiu
jego powiązań z innymi składnikami całości i ukazaniu jego możliwie wielu funkcji. W
rozumieniu dominując badania funkcjonalne a nie genetyczne, ową całość do której
odwołuje rozumienie Dilthey, pojmował jako całość psychiczną , całokształt przeżyć
twórcy. Rozumieniu przypisał wartość poznawczą, nie było w nim miejsca na
konstytuowanie (konstruowanie) koncepcji, opierało się bowiem na tym, co jest nam
dane; różnicę pomiędzy wyjaśnianiem a rozumieniem widział w tym, że wyjaśnianie to
proces intelektualny a w rozumieniu zaangażowane są wszelkie czynności psychiczne,
intelektualne, emocje, przeżycia woli.
- wyjaśnianie jest w przyrodoznawstwie, rozumienie w naukach humanistycznych;
- trzeba posłużyć się byciem w danym miejscu gdzie był autor, trzeba uruchomić wszelkie
duchowe siły aby zinterpretować daną rzecz humanistycznie;
- w naukach o duchu wyjaśnianie zmierzało do ogólniejszych teorii objaśniających fakty,
sytuacja ta jest bardziej skomplikowana bo są to niepodważalne zjawiska, używa się tam
wartościowania;

3 klasy wypowiedzi wg Dilthey’a:

a) stwierdzenia faktów;
b) teorematy (twierdzenia pochodne, występujące w obrębie systemu
dedukcyjnego)
c) oceny

Opis faktu zawiera jego ocenę – podmiot określając swój stosunek do rzeczywistości
jednocześnie konstatuje jej właściwości i związków wszelakich nie pojmował jako
logicznego wynikania ocen ze stwierdzeń faktów, jako istota aktywnie oddziałująca na
świat, nadająca sens swemu otoczeniu człowiek dokonuje takiego opisu rzeczywistości,
który jest zarazem jej oceną. Postępowanie naukowe nie polega na odróżnianiu opisu od
oceny lecz na pokazaniu powiązań między nimi w historycznie określonej strukturze.
Interpretacja jest jedynie możliwa w rozumieniu.
Rozumienie nie jest poznaniem alogicznym, ponieważ wykorzystuje logikę do
całościowej interpretacji kultury. Rozumienie jest procesem w którym na podstawie
znaków dostarczanych z zewnątrz przez zmysły, poznajemy sferę wewnętrzną;
rozumienie wymaga zaangażowania całej osobowości aby mógł dotrzeć do osobowości
twórcy, opiera się na analizie źródeł do których zalicza się zarówno dokumenty i jak i
dokumenty osobiste (listy, dzieła sztuki); największe znaczenie przypisuje dokumentom
pisanym zwłaszcza literaturze; posługuje się również środkami wypracowanymi przez
logikę: indukcji, porównania, analizy;

Humanistyka w ujęciu M. Webera i H. Rickerta

Max Weber – niemiecki socjolog, historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca i

teoretyk polityki:
- odrzucał pozytywistyczną koncepcję nauk społecznych jako nauk przyrodniczych (A.
Comte)
- postulował aby nadać naukom społecznym ścisły i obiektywny charakter poprzez
opracowanie specyficznej metodologii i filozofii nauk;
- teorię społeczną buduje na pojęciu działania społecznego;
- od licznych zachowań ludzkich odróżnia je to, że działający podmiot wiąże z nim
subiektywny sens;
- operacja rozumienia jest możliwa tylko w odniesieniu do działań racjonalnych , ale
człowiek w większości przypadków nie zachowuje się racjonalnie;
- postulował badanie ludzkich zachowań poprzez zestawienie ich z w pełni racjonalnymi i
logicznie spójnymi typami idealnymi a faktycznym działaniem;
- obiektywność poznania w naukach humanistycznych;
- typ idealny u Webera to pewien abstrakcyjny model składający się z cech istotnych
danego zjawiska społecznego, jednak w czystej postaci nie występujący w rzeczywistości.
Koncepcja typu idealnego miała pozwalać na porównanie ze sobą różnych zjawisk
społecznych względem abstrakcyjnych form;
- ‘człowiek jest zamknięty w klatce przekonań”
- 3 czyste typy panowania: a) tradycjonalistyczne (dominacja normy metafizyczno-
religijnej), b) legalne (dominacja prawdy), c) charyzmatyczne (dominacja własnych,
charyzmatycznych przekonań);
- Swoją teorię socjologiczną Weber buduje na pojęciu działania;
- Weber stawia tezę, że kierunkiem rozwoju społeczeństwa zachodniego jest odchodzenie
od tradycji i rozszerzenie obszarów, w których dominuje myślenie i działanie o
charakterze racjonalnym. Proces ten Weber określał jako odczarowywanie świata -
niszczenie świata opartego na magii. Wyrazem tych przekonań są zwłaszcza analizy
Webera dotyczące biurokracji;
- Weber kojarzy zawód z religijnym powołaniem, gdzie człowiek poprzez
wykorzystywany zawód służy innym ludziom;
- liczba talentów jest nierówna między ludźmi;
- przedsiębiorca wyróżniony przez Boga, bo ma wiele talentów;
- ascetyczny kapitalista (przedsiębiorca) wytwarza środki;
- środki wypracowane w ramach przedsiębiorstwa nie mogą być traktowane jako własność
prywatna tego przedsiębiorcy;
- przedsiębiorca pomnaża talenty, pieniądze i pozostają one w tym przedsiębiorstwie;

Rickert Heinrich (1863-1936), filozof niemiecki, przedstawiciel szkoły badeńskiej

neokantyzmu. Jego zasadnicze zainteresowania koncentrowały się na logicznych i
epistemologicznych podstawach nauk przyrodniczych i historycznych.

Bliski poglądom W. Windelbanda, przyjął jego podział nauk na "nomotetyczne",

formułujące prawa ogólne, oraz "idiograficzne", zajmujące się faktami i przedmiotami
jednostkowymi, ale odrzucił ich rozgraniczenie, uważając je za dwa równoległe sposoby
badania rzeczywistości. Wspomniany podział nauk uzupełnił nowym, dzieląc je na nauki
o naturze i nauki o kulturze. Przedmiotem pierwszych jest rzeczywistość powstała
samoistnie, drugie zajmują się wytworami człowieka. Rickert uważał, że funkcjonują
transcendentne, ponadczasowe wartości, które muszą obowiązywać niezależnie od
wszelkiego doświadczenia. Owe wartości nie posiadają ani cielesnego, ani duchowego
bytu; ich byciem ma być obowiązywanie. Rickert był w swoich czasach najbardziej
znaczącym filozofem nauki, jego epistemologia i teoria wartości były bardzo wpływowe.

Edmund Husserl

Twórca fenomenologii, chciał na nowo ugruntować naukę o świadomości, opierając się

przede wszystkim na intencjonalności czyli ukierunkowaniu świadomości. W filozofii
Husserla świadomość jest intencjonalna, czyli zawsze jest świadomością czegoś, zwraca
się ku czemuś. Husserl odróżnia akty psychiczne (akt świadomości w terminologii
husserlowskiej to noeza) od tego, do czego te akty intencjonalnie się odnoszą, czyli
obiektów świadomości (noematów). Punktem wyjścia fenomenologii jest redukcja
fenomenologiczna (epoche), zawieszająca sądy o świecie. Powoduje ona zwrot w stronę
świadomości i uobecniających się tam aktów immanentnie skierowanych. Dlatego metoda
ta jest nazywana także fenomenologią transcendentalną, gdyż pyta o najbardziej
podstawowe warunki naszego poznania (dzieje się to jednak inaczej niż w przypadku
filozofii Immanuela Kanta). Husserl zajmował się także semantyką logiczną,
wprowadzając ideę kategorii semantycznych, semantyka ta opiera się na pojęciu
intencjonalności. Koncepcja ta była później rozwijana między innymi przez Kazimierza
Ajdukiewicza.
 Immanuel Kant - filozof niemiecki; profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie
Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej lub transcendentalnej, zakładającej, że
podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. Podstawowymi cechami jego
koncepcji filozoficznej są: agnostycyzm poznawczy względem tak zwanych rzeczy
samych w sobie (np. Boga, materii) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk. Jego głównym
wkładem w filozofię zachodnią było zniesienie opozycji pomiędzy racjonalizmem
Kartezjusz) a empiryzmem (Hume). W swej epokowej Krytyce czystego rozumu Kant
poddał ludzkie poznanie poważnemu sprawdzianowi i odkrył, że istnieją określone,
zakorzenione w samym podmiocie warunki odciskające swe piętno na naszym ujmowaniu
świata. O tym jaki jest świat „sam w sobie”, tzn. niezależnie od wyznaczanego przez
podmiot sposobu patrzenia, nie możemy formułować żadnych sądów, gdyż człowiek
nigdy nie może rozpatrywać rzeczy niezależnie od sposobu ich poznawania. Poznanie nie
jest więc kierowane przez podmioty, lecz określa własności przedmiotów.

„Moja teoria poznania jest przewrotem kopernikańskim”

Kant uruchomił podmiot poznania jako podstawowy punkt odniesienia  „cała armia
gwiazd obraca się dokoła widza, spróbować, czy nie uda się lepiej (wyjaśnić ruch ciał
niebieskich) jeżeli każe się obracać widzowi, natomiast gwiazdy zostawi się w spokoju”.

CZŁOWIEK  podmiot aktywny w procesie poznania, od niego zależy jak przedmiot

jest postrzegany.
CZŁOWIEK (JA)  BYT (PRZEDMIOT
czynniki niezależne ale czynniki konieczne

POZNANIE

CHAOS KOSMOS
(nieuporządkowane) (uporządkowane)

Rozum jest uposażony w kategorie a priori; rozum nakłada i uporządkowuje;

Przedmiotem poznania nie są rzeczy, ale wrażenia i przedstawienia o rzeczach.

Kantowskie „rzeczy same w sobie”  granice poznania wg Kanta, pojęcie graniczne, „dotąd,
nie dalej”;
Przekroczenie granicy między podmiotem a przedmiotem nazywamy: badaniem
transcendentalnym. Klasyczna metafizyka używa transcendentności (krytyka widmowa) czyli
zajmuje się tym co zmysłowe, a co poza zmysłowe (metafizyka widmowa). Podmiot jest
wyposażony w aprioryczne kategorie zmysłowe i rozumowe porządkujące treści
doświadczeń; Dzięki za wszystko temu jest możliwe POZNANIE SYNTETYCZNE A
PRIORI. To poznanie ma charakter empiryczny i jest konieczne zarazem. Podmiot
wprowadza porządek racjonalny do doświadczenia.
TRANSCENDENTALNYM NAZYWAMY WSZELKIE POZNANIE, KTÓRE ZAJMUJE
SIĘ W OGÓLE NA TYLE NIE PRZEDMIOTAMI, ILE NASZYM SPOSOBEM
POZNAWANIA PRZEDMIOTÓW, O ILE TEN JEST A PRIORI MOŻLIWY.

Refleksja transcendentalna:

1. wychodzi od przedmiotów świata przedmiotów w doświadczeniu

empirycznym;
2. pyta o warunki poznania w naszym sposobie poznania.

Immanuel Kant:

1. POZNANIE  ONTOLOGIA  KRYTYKA CZYSTEGO ROZUMU

2. DZIAŁANIE  ETYKA  KRYTYKA PRAKTYCZNEGO ROZUMU
3. WYTWARZANIE  ESTETYKA  KRYTYKA WŁĄDZY SĄDZENIA

O człowieku możemy mówić w sferze materialnej i sferze duchowej  człowiek nominalny

(duchowy – tu jest wolna wola) i człowiek fenomenalny (zjawiska, to wolnej woli nie ma);

„Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym podziwem i wzmagającą czcią, i częściej i
trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie”.
„Sam rozum praktyczny uprawnia by móc stanowić prawo”.
„Rozum praktyczny musi być czysty” tzn. nie może być determinowany przez „człowieka
fenomenalnego”, musi być wolnej woli.

IMPERATYW KATEGORYCZNY  prawo moralne;

Jest to ogólna zasada działania, którą Kant w Krytyce praktycznego rozumu, formułuje tak:

„Postępuj tak, aby maksyma Twojej woli zawsze zarazem mogła obowiązywać jako zasada
powszechnego prawodawstwa”.

IMPERATYW PRAKTYCZNY  jest pewnego rodzaju zasadą, która dobiera i stosuje różne
środki do określonego celu (poddaje się pewnym warunkom = determinantom), np.

„Nie kradnę ze strachu”

Imp. Praktyczny – jest pewien warunek =strach Imp. Kategoryczny

Mogę przestać się bać czyli nie
będzie determinantów

Transcendentalnym nazywa Kant podstawowy warunek pozwalający nam uchwycić i określić

przedmioty transcendentne, których w żaden sposób nie można zmysłowo doświadczyć.
Transcendentalnym nie jest to, co wykracza poza doświadczenie zmysłowe, lecz każde czyste
poznanie a priori, w którym nie ma wrażeń. Transcendentnym w teorii poznania
transcendencja oznacza wszystko co wykracza poza granice świadomości i doświadczenia.
Transcendentne w sensie Kantowskim jest wszystko, co jest nadzmysłowe, a więc
usytuowane ponad doświadczeniem zmysłowym i da się uchwycić tylko racjonalnie, np.
pojęcie rozumu takie jak wolność woli, istnienie Boga czy nieśmiertelność duszy.

Transcendentalny (łac. Przekraczać, wykraczać) transcendentalnym nazywa Kant

podstawowy warunek pozwalający uchwycić i określić przedmioty transcendentne, które w
żaden sposób nie można zmysłowo doświadczyć. Transcendentalne jest nie to co wykracza
poza doświadczenie zmysłowe (transcendentne), lecz każde czyste poznanie a priori.

Transcendentny: w teorii poznania transcendencja oznacza wszystko co wykracza poza

granice świadomości i doświadczenia. Transcendentne w sensie Kanta jest wszystko co jest
nadzmysłowe.

SĄD ANALITYCZNY  „trójkąt ma 3 boki”, wynik z analizy słowa trójkąt (nie rozszerza
ono poznania);
SĄD SYNTETYCZNY  „niektóre psy są niebezpieczne dla ludzi”, zdanie
doświadczeniowe, sąd syntetyczny a posteriori.

Metafizyka ma do czynienia z sądami syntetycznymi a priori.

Martin Heidegger – jest jednym z głównych przedstawicieli nowoczesnej filozofii

egzystencjalnej. W swym głównym dziele: Bycie i czas, stosuje metodę fenomenologiczną
swego nauczyciela Husserla do analizy ludzkiej egzystencji. Charakteryzuje w nim człowieka
jako „rzucony projekt”, a więc istotę która żyjąc pośród pewnych okoliczności, nie
wybierając przez nią swobodnie, sama musi nadać sens swojej egzystencji. Człowiek przy
tym jest narażony na niebezpieczeństwo, że uchyli się od podjęcia tego wyzwania i będzie
wiódł egzystencję niewłaściwą. Począwszy od zwrotu dokonanego przez Heideggera, jego
myślenie coraz bardziej koncentruje się na „byciu”. Od tej pory uważa on filozofię zachodnią
za błędną drogę gdyż zapomniała ona o byciu (metafizyce) będącym podstawą wszelkiej
przedmiotowości, i uprzedmiotowiła je.

Rudolf Carnap – niemiecko-amerykański filozof języka i teoretyk nauki; jako jeden z

głównych przedstawicieli pozytywizmu logicznego próbował sprowadzić całe doświadczenie
do elementarnych obserwacji z których powinna dać się zbudować jednolita nauka. Wszystkie
inne problemy filozoficzne uważał za problemy pozorne.

Ludwik Wittgenstein – główny przedstawiciel nowszej filozofii języka. Początkowo

próbował opracować język idealny, który dokładnie odwzorowywałby strukturę świata, w
swym poóxnym dziele poświęci się filozoficznym dociekaniom nad językiem potocznym.
Chodziło o to by pokazać, że problemy filozoficzne s a wynikiem niepoprawnego używania
języka, i w ten sposób je usunąć.

George Edward Moore - filozof brytyjski. Moore był, wraz z Bertrandem Russellem,
współtwórcą nurtu, który znany jest dzisiaj jako filozofia analityczna. U jego źródeł leżała
niewątpliwie chęć sprzeciwienia się idealizmowi, reprezentowanemu w Wielkiej Brytanii
przez neoheglistów Francisa Herberta Bradleya i Johna Ellisa McTaggarta. Moore jest
autorem wyjątkowego w historii filozofii dowodu na istnienie świata fizycznego: uczynił to,
pokazując dłoń. Do wielkich zalet tego filozofa można zaliczyć stosowanie rygoru
umysłowego kładącego nacisk na jasność, ścisłość, precyzję myślenia i wywodu
filozoficznego. Moore był jednym z tych filozofów, którzy chcieli i potrafili stosować środki
zaradcze przeciwko brakom metodologicznym w myśleniu filozoficznym.
Krytyka idealizmu

1. Prawda i fałsz zależy od relacji między ideami a rzeczywistością.

2. Termin idea nie oznacza stanów umysłu lecz ogólne znaczenia.
3. Odrzuca teorię, że zdanie uznajemy za prawdziwe lub fałszywe na podstawie
zgodności z rzeczywistością lub stanem rzeczy.
4. Prawda to własność samego zdania i przysługuje mu na mocy relacji między
występującymi w nim pojęciami.
5. Pojęcia są jedynymi przedmiotami poznania, a zdania stwierdzają relacje między nimi.
6. Pojęcia to obiektywne rzeczywistości.
7. Jeśli zdanie składa się z pojęć identycznych z pojmowanymi rzeczami – to zdania sa
prawdziwe.

Idee etyczne

1. Etyka to ogół dokonań w sprawie dociekań, które rzeczy są dobre.

2. Dobro jest pojęciem prostym i nie podlegającym analizie.
3. Każda próba zdefiniowania dobra sprowadza go do innej własności (psychologicznej,
socjologicznej, etc.). Etyka zatem nie może analizować cech dobra, może natomiast
badać, jakim przedmiotom dobro przysługuje.
4. Może w ten sposób dokonać podziałów na dobra względne lub bezwzględne.
5. Podstawowym zadaniem etyki jest ustalić dobra pierwotne, na podstawie których
można później ustalać dobra wtórne.
6. Etykę należy rozumieć jako ogólną teorię wszelkich dóbr, nie zaś jako to, co się
najczęściej działo.
7. Najpierw stawia pytania czym jest dobro? Jak należy je definiować? Czym jest dobro
samo w sobie?
8. Dopiero potem stawia się pytanie jakie rodzaje postępowania ludzkiego posiadają
własność bycia dobrymi.
9. Dobro nie jest naturalną jakością wewnętrzną i obiektywną.

Błąd naturalistyczny

• To brak jasnego ujęcia jedynej w swoim rodzaju nie dającej się określić wartości
pojęcia "dobra". Tego błędu dopuszcza się każdy, kto utożsamia dobro z jakąś inną
jakością lub rzeczą (na przykład przyjemnością, samopoznaniem, cnotą, miłością).

Utylitaryzm etyczny

1. Filozofia ma być zgodna z przekonaniami zdrowego rozsądku, ma analizować tylko

pojęcia i nic więcej.
2. Należy realizować te czyny, które wytworzą we wszechświecie największą możliwą
ilość dobra.
3. Moralnie obowiązują nas te działania, które, gdy je wykonamy, uczynią świat lepszym
(liczy się ogół sum dobra).
4. Człowiek intuicyjnie wyczuwa co jest dobre.

Analiza językowa
1. Moore zakłada, że istnieją zdania zdroworozsądkowe, które są prawdziwe.
2. Filozofia nie powinna nas informować o tym, że istnieją rzeczy materialne poza
umysłem. Jej zadaniem jest analizować zdania, których prawdziwość lub fałszywość
jest ustalana na podstawie argumentów innych niż filozoficzne.
3. Analiza zdań to analiza pojęciowa, która wyjaśnia znaczenie pojęć, nie polegając na
wykładaniu innymi słowami tego, co już zostało powiedziane.
4. Analiza i filozofia nie są tym samym.
5. Nie ma dogmatu co do granic filozofii.
6. Nie wszystkie pojęcia podają się analizie.