ARCHITEKTURA I RUDOWNICTWO

W A R 8 Z A W A - R O K

XIV-1938

ARCHITEKTURA

BUDOWNICTWO

Miesicznik ilustrowanyWydawnictwo Spdzielni Wydawniczej Architektw Polskich" w Warszawie. Zarzd S. W. A. P.: prof. Aleksander Bojemski, arch. arch. Teodor Bursze, Sianisaw Marzyski. Jan Najman. Zastpcy: arch- arch. Bohdan Guerquin, Stanisaw Murczyski, Rada Nadzorcza S. W. A. P.; prof. Marian Lalewicz, arch. Tadeusz Nowakowsku arch. Zygmunt Wycicki. Zastpcy: arch. Witold . Matuszewski, arch. Gustaw Trzciski. Redaktor: Dr. in, arch. Jan Zachwatowicz.
v i-

Czonkowie korespondenci:

arch. Kazimierz Dziewoski (Krakw), arch. Henryk Jasieski

(Krakw).

Adres Redakcji i Administracji: Warszawa, Wsplna 40, tel. 9-52-87.

Konto czekowe P. K. O. 1102C

W A R U N K I Prenumerata miejscowa: Kwartalnie Procznie Rocznie zl 15. , 30. 60.

P R K N U M E R A T Y. Egzemplarz W Warszawie Na prowincji Zagranic pojedynczy: z 5. 5.50 6.

Na prowincji (z przesyk): Kwartalnie Procznie Rocznic z 10.- 32.- 64.

Pod nadesanym adresem Administracja wysya dany numer pisma za zaliczeniem pocztowym.
CUNY OGOSZE: Przed tekstem: Cala strona z 400. ,, 210. , 120. Polowa strony wiartka strony Za tekstem: Caa strona Polowa strony Cwiartka strony Strona artykuu opisowego . , z! 350.,, 180.100.500.Gala strona 1'oawa strony wiartkn strony 3.a i 4.1 struna okadki: zl 450.,, 250., 150.-

. |

OGOSZENIA DROBNE:

Adres w brany rozmiar 10 X 90 mm. cznie z pren. na cay rok z, 100. , patne z gry przy zamwieniu. Za kade nastpne 5 mm. wy. dopata '), 50. rocznie. Koszt rzeczywisty rysunkw i klisz ponosi ogaszajca si firma. Dzia reklam przewiduje take, poza ogoszeniami przed i z.i tekstem, specjalne wkadki artystycine jedno i wielobarwne.

T R E Architektura i Budownictwo" Nr. 9. TADEUSZ prof TOWISKI, : 271284

S O MMA 1R E
Architecture et Baliment" Nr. 9. TADEUSZ TOWISKI,

I NHA LT
Architektur und Baukunst" TADEUSZ TOWISKI, Nr. 9.

arch. Muzeum

prof. arch. Le Musee National a Varsoyie . . 271284

prof. arch. Das National Museunt in Warschau 271-284 KOSTANECKI, . . . . 285305 306

Narodowe w Warszawie

MICHA arch.

KOSTANECKI, Architektura . . . 285-305

MICHA

KOSTANECKI, . : 285305

arch. I/Architecture du troisieme Reich

MICHA

Trzeciej Rzeszy.

arch. Architektur im Dritten Reich Kronik

Kronika

306

Chronique.

306

ARCHITEKTURA
WARSZAWA 1938.

I BUDOWNICTWO
ROK XIV. NR. 9.

MIESICZNIK ILUSTROWANY

s t r o n

p o d j a z d

Fot. Cz.

MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIE

ARCH. P B O F . TADEUSZ TOWISKI Muzeum Narodowe w Warszawie powstao w r. 1862; pierwotnie jako Muzeum Sztuk Piknych (18621915), a od r. 1916 oficjalnie pod obecn nazw. Powoane do ycia ustaw o wychowaniu publicznym w Krlestwie Polskim z dn. 2O.V. 1862 r. Muzeum Sztuk Piknych przechodzi w latach 18621875 okres pomylnego rozwoju, mieszczc swoje zbiory (gwnie zbiory obrazw i odleww gipsowych) kolejno w pawilonach paacu Kazimierzowskiego - Uniwersytetu (1862-1870), nastpnie w b. paacu Mostowskich 271

Niski parter p a w i l o n u VII 1:1000 P r z e k r j p r z e z p a w i l o n V 1:1000

lilii

"

* I

Parter

1:1000

(18701871), z kolei w paacu Paca przy ul. Miodowej (18711875). Lata 18761898 charakteryzuje zastj w rozwoju Muzeum, gdy w braku odpowiedniego lokalu zbiory zostaj czciowo zmagazynowane w gmachu przy ul. Rymarskiej, czciowo za przekazane Uniwersytetowi. W roku 1899 do 1915 galeria obrazw mieci si w lokalu przy ul. Wierzbowej 11 i okres ten zapocztkowuje znaczne powikszenie zbiorw pochodzcych z darw i zapisw oraz rozszerzenie dziaalnoci Muzeum przez utworzenie nowych dziaw: dzia przemysu artystycznego, pamitek po wybitnych pisarzach polskich, dzia numizmatyki. W tyme okresie Muzeum przechodzi spod opieki pastwa pod opiek Zarzdu Miasta. Sprawa budowy wasnego gmachu dla zbiorw Muzeum, zainicjowana ju w roku 1885, poczyna dojrzewa i Zarzd Miasta w r. 1912 nabywa odpowiedni plac przy AL 3 Maja. Szybki rozwj Muzeum datuje si od r. 1916, kiedy Muzeum, ju jako instytucja miejska, pod nazw Muzeum Narodowego, otrzymuje pomieszczenie w caym domu przy ul. Podwale 15. Powstaj nowe dziay: grafiki, sztuki zdobniczej, znacznie powiksza si dzia numizmatyki i zbiory obrazw. Wreszcie sprawa budowy gmachu Muzeum wkracza na realne tory. W r. 1924 zosta powoany Komitet Budowy gmachu Muzeum Narodowego. W tyme roku przeprowadzono konkurs na projekt Muzeum na terenach przy Al. 3 Maja, zakupionych w tym celu w 1912 r. Konkurs ten nie da wyniku pozytywnego: z 40 prac uznano 8 za nadajce si do zakupienia, jednak nie zakwalifikowano adnej do realizacji.

272

P i t r o

1:1000

\
V)

i
Eli

Ml

fW i d o k o g l n y g m a c h u P i t r o II M u z e u m 1:1000 o d s t r o n y A 1. 3 - g o M a j a

273

Przekrj

przez

pawilon

VI.

1 :400

Nastpujce firmy bray udzia w budowie Muzeum Narodowego: Dwigi elektryczne wykonali i zainstalowali B-cia Jenike" Fabryka Dwigw Sp. Akc. Warszawa. Roboty terenowe i deseniowe wykonaa firma In. Juliusz Leszczyski i S-ka Warszawa. Urzdzenia alarmowe, elektroakustyczne i telefoniczne wykonay Pastwowe Zakady Tele i Radiotechniczne". Warszawa. Oprawy owietleniowe dostarczya Fabryka yrandoli Elektrycznych A. Marciniak S. A. Warszawa. Roboty kamieniarskie wykonaa firma W. Przecawski i J. Wojciechowski. Warszawa. Wszystkie napisy z bronzu patynowego i inne wykona Zakad Wyrobw Artystycznych z Bronzu i Metli S. G. Rosmaski. Warszawa. Armatury elektryczne wykonaa i dostarczya czciowo firma Adolf Oko. Warszawa. Roboty elazne wykonaa firma H. Zieleziski w. K. Kubacki in. Warszawa. W r. 1926 przeprowadzono konkurs zamknity, w wyniku ktrego przyjto prac prof. T. Towiskiego, jako najodpowiedniejsz do wykonania. W dn. 1. VII. 1926 r. zawarto z prof. Towiskim umow na wykonanie caoksztatu prac architektonicznych. W tyme roku zawarto umow z prof. H. Czopowskim na wykonanie projektu urzdze centr. ogrzew., instal. wodoc. kana, oraz wentylacji i kierownictwo tych robt. W dniu 15. VI. 1927 odbyo si uroczyste powicenie kamienia wgielnego pod budow gmachu przy Al. 3 Maja 13. W cigu r. 1927 i 1928 wykonano fundamenty pod cay ginach oraz wykonano w stanie surowym pawilony I i II, stanowice lewe skrzydo, pawilony VI i VII oraz hal armat (pawilon VIII), stanowice prawe skrzydo gmachu. W 1928 r., wobec likwidacji firmy budowlanej roboty zostay przerwane. W r. 1929 przeprowadzono przetarg na wykonanie dalszych robt budowlanych przy wykoczeniu pawilonu I i czciowo pawilonu II. W tyme roku zawarto umow z M. S. Wojsk na oddanie do uytku Muzeum Wojska prawego skrzyda gmachu (cz wschodnia) na lat 50 wzamian za poyczk 1.000.000 z na budow tej czci gmachu. W cigu r. 1929, 1930 i wiosny 1931 ukoczono budow pawilonu I cakowicie, oraz pawilonu II (bez sal numizmatyki i bez sal parterowych) i oddano je do uytku Muzeum Narodowego d. 14. I. 1932 r. W r. 1931 i 1932 przeprowadzono przetargi na wykoczenie pawilonw VI, VII i VIII (hala armat) przeznaczonych na uytek Muzeum Wojska.' Roboty powysze wykonywano w r. 1931, 1932 i I933 i pawilony oddano do uytku Muzeum Wojska z dniem 1.1. 1934 r.

274

V I I .

o d

F o i .Photo-Plai

A 275

g w n y

Fot. Prac. Muzeum

W r. 1925 zostao utworzone specjalne Biuro Budowy pod kierownictwem arch. J. Heuricha, ktrego zadaniem byo w pierwszym rzdzie opracowanie projektu wg programu przedstawionego przez dyrektora Muzeum Narodowego Br. Gembarzewskiego. Opracowany projekt szkicor/y przez arch. Heuricha przyjty by przez Komitet jako podstawa do opracowcima projektu szczegowego. Wskutek mierci arch. Heuricha w grudniu 1925 r. prace powysze przerwano.
Fni. E. Jdrzejewski F r a g m e n t d z i e d z i c n g w n e g o

276

Dalsze roboty przy budowie gmachu z braku kredytw zostay przerwane. Stan robt przy budowie gmachu w r. 1934 przedstawia si jak nastpuje: Wykonano pawilony: I i II (skrzydo lewe) w 85%; III, IV i V (cz. rodkowa) w 15%; VI, VII i VIII (skrz. lewe) w 75%. Oglne zaawansowanie budowy, przyjmujc pod uwag rwnie urzdzenie dziedzicw i otoczenia gmachu okreli mona rednio na 45%. Wydatki na budow w okresie 1924 do 1934 wyniosy z.
5,650*000.

W r. 1935 zostay wznowione roboty przy budowie gmachu Muzeum Narodowego, na ktre przeznaczono kredyt w sumie 1.000.000 z. W mrtii lipcu 1935 r. rozpoczto budow pawilonw rodkowych, tj. III, IV i V, ktre wykonano w surowym stanie w cigu 4 m-cy tj. do listopada tego roku. Jednoczenie powierzono in. E. Stankiewiczowi wykonanie projektu instalacji centr. ogrzew., wodoc. kan., wentylacji wobec mierci prof. Czopowskiego i zmian wprowadzonych do projektu gmachu. W r. 1986 z przeznaczonej na budow Muzeum kwoty 300.000 z. wykonano: wykoczenie sal w paw. VI (pitra I i II) i VII (pitro II) oraz czciowo instalacje c. ogrzew. i wodoc. kan. w paw. III i V. Ogem do koca r. budetowego 1936/7 wcznie, wydatki na budow wyniosy okrgo 6.950.000 z., a zaawansowanie budowy okoo 68%. Wreszcie w r. 1937 przystpiono do robt przy cakowitym wykoczeniu gmachu Muzeum. Wobec zrzeczenia si w r. 1936 przez prof. T. Towiskiego dalszego kierownictwa budowy, roboty przy budowie Muzeum w r. 1936 prowadzone byy pod kierownictwem in. arch. E. Oczkowskiego, dotychczasowego zastpcy na budowie prof. Towiskiego. W zwizku z wysuniciem przez Dyrekcj Muzeum Narodowego koniecznoci zaopatrzenia

W i d o k i

o g l n e

g m a c h u

M u z e u m

Fot, E. .ldrzejewski

277

gmachu w rnorodne i specjalne instalacje elektryczne, w celu przystosowania gmachu do zwiedzania przy owietleniu sztucznym, podniesieniu stanu bezpieczestwa Muzeum oraz centralizacji wszelkich urzdze elektrycznych, jak rwnie i urzdze dla badania stanu klimatyzacji powietrza, powierzono wykonanie projektw owietlenia oraz urzdze powyszych instalacji Stowarzyszenia Elektrykw Polskich. Naley tutaj zaznaczy, e pierwotny projekt inst. elektr. przewidywa tylko owietlenie dla celw gospodarczych, inst. sygn. dzwonkowej i dwigni. W marcu 1937 r. zawarto umow z arch. A. Dygatem na wykonanie dalszych prac architektonicznych, przy czym jako warunek postawiono przepracowanie projektu gmachu, ktry w okresie wykonywania budowy nasuwa Dyrekcji Muzeum cay szereg zasadniczych uwag, zreszt wywoanych rwnie wysuniciem nowych zaoe programowych. Rwnoczenie ponownie powoano do ycia Komitet Budowy Gmachu pod przewodnictwem Wice-Prezydenta Pohoskiego oraz Komitet Wykonawczy Budowy, ktremu przewodniczy Dyr. Muzeum Narodowego Dr. S. Lorentz, z-ca rzewodniczcego w Komitecie Budowy.

F r a g m e n t y

d z i e d z i c a

Fot. E. Jdrzejewski

Komitet Budowy Gmachu na posiedzeniach w dn. 1 i 15. VI. 37 r. rozpatrzy! i akceptowa zasadniczo szkicowy projekt zamienny przedstawiony przez arch. Dygata. Projekt powyszy przewidywa wprowadzenie szeregu zmian w rozplanowaniu wewntrznym gmachu, wyjanienie szczegw architektonicznego rozwizania wntrz i urzdze zewntrznego gmachu oraz wprowadza nowy pawilon na tyach gmachu na pomieszczenie sal wystaw czasowych, sal odczytowych, muzeum dla modziey, centralne umieszczenie biur Dyrekcji, pracowni konserwatorskich i magazynw. Poniewa jednak cakowite zrealizowanie projektu przedstawionego przez arch. Dygata pocigao zasob znaczne powikszenie kosztu budowy, przeto zostay zakwalifikowane do wykonania jedynie te szczegy projektu, ktre nie zwikszay przewidywanych pierwotnie kosztw, natomiast spraw dalszej rozbudowy gmachu, uznanej w zasadzie za celow postanowiono odoy, jako nastpn seri robt po cakowitym wykoczeniu wzniesionych pawilonw. Do wykonywania robt ostatniej serii pod kierownictwem arch. Dygaa przystpiono w sierpniu 1937 r. Roboty wykonano do dnia 8. VI. 1938

278

Fot,

E. Jdrzejewski

F r a g m e n t

w e s t i b u l u

w i d o k i e m

a g w n y

h a l i 279

F r a g m e n t w e s t i b u l u z w i d o k i e m n a p r z e j cia d o ha 11u g w n e g o o r a z f r a g m e n t h a 1ln p i t r a p i e r w s z e g o .

F F

o o

l* 1.

Ei

J C z.

d O

z 1 s

e i

j t

w w

s i

k k

i I

r. oddajc w tym dniu cakowicie ukoczony i urzdzony gmach, Ogrom prac wykonanych w tym krtkim czasie od sierpnia 1937 do czerwca 1988 r., tj. w cigu 10 m-cy charakteryzuj nastpujce daty: J) W cigu 10 lat od r. 1924 do 1934 wykonano 45% robt przy budowie kosztem 2) W latach 1935 i 1936 wykonano 18% robt kosztem 3) W cigu 10 m-cy 1937/38 r. wykonano 37% robt kosztem Ogem koszt robt

5.650.000 z. 1.300.000. z. 2.835.000 z. 9.785.000 z.

Kredyt przeznaczony w ostatnim okresie budowy w sumie 2.735.000 z. nie by przyznany jednorazowo w caej wysokoci, lecz w 6-ciu ratach (od kwietnia 1937 do marca 1938 r.), wskutek czego plan robt nie mg by ustalony w caoci przy rozpoczciu tej serii robt latem 1937 r., lecz musia by dostosowany do kadorazowej wysokoci kredytu. Na wykonanie poszczeglnych robt tej serii przeprowadzono przetargi przy czym roboty tej serii i dostawy urzdze wykonywao 34 firmy, a wliczajc do tego przedsibiorstwa miejskie i Wydziay Administracyjne wykonywujce roboty przy gmachu oraz inynierw, kt-

280

n y

Fot, Prac. Muzeum

rym zlecono wykonanie prac przy sporzdzeniu projektw i kierownictwie robt, otrzymujemy okoo 40 kontrahentw, wykonywujcych roboty i prace na podstawie zawartych umw lub wydanych zlece. Niektre z powyszych firm otrzymay roboty z kilku kolejnych przetargw, rozpisywanych w miar powikszania kredytw, przyznawanych na budow. Tempo prac charakteryzuje ilo robotnikw, zatrudnionych na budowie, wynoszca prawie przez cay ostatni okres budowy okoo 400. Ponadto w Kamienioomach Kieleckich i Tarnopolskich zatrudnionych byo kilkuset robotnikw przy wydobywaniu i obrbce kamienia, oraz paruset robotnikw w war\ . 281

Dugo rur instalacyjnych wynosi ok. 25 km., dug. przewodw elektrycznych ok. 300 km. Gmach Muzeum Narodowego posiada nastpujce instalacje i urzdzenia. Instalacja c. o. wodnego i parowego dla: ogrzewania pomieszcze, ogrzewania wietlikw nad salami malarstwa i hallem, topienia niegu na dachach szklanych. Instalacja wodocigowa i kanalizacyjna, gazowa, wentylacji mechanicznej toczco-wycigowej z nawilaniem powietrza toczonego. Instalacja dwigw elektrycznych osobowych i towarowych. Instalacja owietlenia z sieci miejskiej, wiata bezpieczestwa r. akumulatorw, zewntrznego nawietlania gmachu, sygnalizacji dzwonkowej, gonikowej, alarmowej przeciwpoarowej, alarmowej przeciwwamaniowej (oparta na dziaaniu komrki foto elektrycznej). Instalacja do pomiarw odlegociowych, wilgotnoci i temperatury powietrza, zegarw wewntrznych z wasnym zegarem-matk, telefonw wewntrznych i zewntrznych, zegarw kontrolnych dla dozorcw.

P r z e j c i e

na

II-im

p i t r z e

H a l i

I-g o

p i t r a

Fot, J. Jdrzjeewski

sztatach w Warszawie przy dostawach dla budowy. Ogem zatem w okresie najwikszego natenia robt okoo 1.000 ludzi zatrudnionych byo przy robotach i dostawach dla Muzeum Narodowego. Roboty wykonano prawie w caoci z materiaw krajowych, zaledwie nieznaczny procent dostaw jest pochodzenia zagranicznego w zakresie urzdze specjalnych dotychczas w kraju niewyrabianych. Gmach Muzeum Narodowego pod wzgldem wielkoci jest jednym z najwikszych w Polsce. Kubatura gmachu wynosi okoo 152.000 m. sz.; powierzchnia zabudowy ok. 8.000 m. kw.; powjjBrzchnia uytkowa ok. 20.000 m. kw.; oglna ilo ubikacji okoo 250. Oglna dugo pawilonw wynosi 470 m., dugo zewntrznego obwodu gmachu ok. 1 km., za dugo wewntrznego obwodu pomieszcze ponad 10 kin. Powierzchnia elewacji gmachu wynosi ok. 19.000 m. kw. Powierzchnia gmachu wynosi: dziedziniec gwny ok. 1.900 m. kw., dziedziniec ogrodowy ok. 2.800 m. kw., dziedziniec wojskowy ok. 2.000 m. kw.

282

Instalacja wasnej torni i przetwornicy.

akumula-

Moc zainstalowania w urzdzeniach elektrycznych wynosi 400 KW. Ponadto przewidziana jest moliwo zainstalowania urzdze do chodzenia powietrza w salach oraz piorunochronw. W salach malarstwa ze wietlikami zastosowano przysony oszklone specjalnie spreparowanym filtrem neutralnie-szarym, wykonanym na miejscu budowy przez chemika specjalist. Owietlenie sal wystawowych wiatem elektrycznym wykonano na podstawie wyniku dugotrwaych i mozolnych prb owietleniowych; w salach malarstwa z bocznym wiatem dziennym zastosowano armatury owietleniowe o ksztacie pasa cylindrycznego wg specjalnie sporzdzonego projektu. Pod wzgldem zaopatrzenia technicznego i urzdze specjalnych, gmach Muzeum Narodowego naley do najlepiej i najnowoczeniej urzdzonych muzew, wzniesionych w ostatnich latach, i nie ma sobie rwnego w kraju. Wszystkie powysze urzdzenia specjalne zostay zaprojektowane i wykonane w ostatniej serii robt: w pawilonach rodkowych III, IV i V cakowicie i w paw. bocznych I, II, VI i VII tylko czciowo, z tym, e przewidziane zostao wykonanie tych urzdze rwnie i w pozostaych dawniej wykoczonych pomieszczeniach gmachu. Dla przeprowadzenia budowy w ostatnim etapie, tj. w r. 1937 i 1938 zosta zorganizowany w Dziale Architektury Wydziau Technicznego Z. M. specjalny aparat techniczno - administracyjny z pord staych pracownikw Wydziau, inynierw fachowcw w poszczeglnych dziedzinach technicznych, ktry zajmowa si koordynacj zlece Komitetu Wykonawczego Budowy i pracami kierownictwa budowy i robt instalacyjnych, uruchomieniem poszczeglnych robt i dostaw w terminach, przewidzianych w szczegowych harmonogramach oraz sprawowa oglny nadzr nad wykonywanymi robotami.

Ml

Wntrza sal: malarstwa i wystaw czasowych

Fot E.

283

W n t r z a

sal:

E g i p t u

m a l a r s t w a p o l n k i e g o

Fot. E.

K I E R O W N I C T W O BUDOWY: A r c h i t e k t o n i c z n e i o g l n o b u d o w l a n e : ArcK. A. Dygat, z-ca in. a r c h . E. Oczkowski, p o m o c b u d o w n i c z y J . " W i l a n o w i c z , k o n s t r u k c j e in. Z. Gillewicz. R o b o t y i n s t a l a c y j n e in. E. S t a n k i e w i c z . R o b o t y e l e k t r y c z n e : n a d z r ; in. Piasecki; p r o j e k t y : S t o w a r z y s z e n i e E l e k t r y k w Polskich, in. E. K o b s k o , in. W . Suszycki, in. T. Oleszyski. K o o r d y n a c j a i n a d z r : Naczelnik Dziau A r c h i t e k t u r y in. M. S z y m a s k i , K i e r o w n i k Sekcji Inwestycyjnej in. W. Skoczek, Mechanicznej in. Z, S z k l a r z e w s k i , Inspekcji E l e k t r y c z nej in. J. Dobrski. . . . . . . . . . . . '.-.

284

Rys. 1. A r c h. H. G i,e s 1 e K NS. - O r d e n s b u r n " w S o n t h o f en. (Allgau), 1936. pg. Modern Bauforme u

ARCHITEKTURA

TRZECIEJ

RZESZY)

Kada wielka epoka znajduje ostateczny wyraz swej wartoci w swych budowlach". Sowa Adolfa Hitlera w czasie otwarcia Pierwszej Niemieckiej Wystawy Architektury i Sztuki Rkodzielniczej" w Monachium w dniu 22 stycznia 1938 r. Ale w tej samej mowie inauguracyjnej znajdujemy dalej sowa, e wystawa ta stoi na przeomie epoki. Wyraa si w niej p o c z t e k nowego okresu". W1 istocie te chwila obecna jest jeszcze zbyt wczesna.,, aebymy mogli, w pitym roku rzdw narodowo-socjalistycznych w Niemczech, oceni cakowite znaczenie architektury Trzeciej Rzeszy. Coprawda przy dzisiejszej organizacji zarwno ^ycia jak i zawodu architekta w Niemczech wydawaoby si rzecz prawdopodobn, e zasadnicze wytyczne obowizujce w architekturze niemieckiej obecnie bd w niej obowizyway przez dugie lata. W teje samej mowie monachijskiej Kanclerz powiedzia, e dziea wystawione wycisn swoje pitno ni na dziesitkach, lecz na setkach lat". Ale istnieje inna przyczyna, o wiele waniejsza, dla ktrej zajcie si architektur;} Trzeciej Rzeszy ju dzisiaj, nawet przed osigniciem przez ni jej ostatecznego wyrazu, wydaje mi si rzecz uzasadnion. Chodzi mi mianowicie o wpyw, jaki wywiera architektura niemiecka dzisiejsza, podobnie jak i wywieraa go architektura niemiecka wczorajsza, na architektur wiatow. Przy tym oczywicie wpyw ten bywa u nas, u bezporednich ssiadw Niemiec, z natury rzeczy szczeglnie silny.

) Odczyt wygoszony na XXV-ym miesicznym zebraniu w dniu 22. IX. 1938 r.

Oddziau Warszawskiego

S. A. R. P.

235

Jak wiemy zarwno zainteresowanie Pastwa architektur jak i wpyw Pastwa na architektur by w Trzeciej Rzeszy niemal e od pierwszych dni jej istnienia ogromny. Sam Fiihrer" w czasie swych Lehrjahre" by midzy innymi rwnie i naszym koleg zawodowym. To te uzdrowienie architektury i budownictwa zostao przez niego postawione na pierwszym planie zagadnie pastwowych i wysunite ju w pierwszych enuncjacjach programowych. Ruch narodowo-socjalistyczny by ruchem rewolucyjnym i doszed do wadzy poprzez przewrt rewolucyjny. Naley to ju do klasycznego repertuaru propagandowego kadej zwyciskiej rewolucji, e po osigniciu wadzy przede wszystkim stara si wzbudzi w spoeczestwie groz przed nieszczciem, od ktrego uratowaa je rewolucja. Zatem pierwszymi objawami myli architektonicznej narodowego socjalizmu jakie doszy do wiadomoci publicznej, chocia nie pierwszymi jakie posiada ruch narodowo-so.cjalistyczny ju w wczesnym swym dorobku wewntrznym, byy urzdowe gosy oburzenia na architektur okresu poprzedniego. A mianowicie bya to architektura skrajnego rzekomego funkcjonalizmu" Gropiusa czy Breuera, architektura uwaana w owych latach zagranic oglnie za typowo niemieck, architektura uwaajca si za wyraz rzeczowoci i zowica sam siebie architektur Neue Sachlichkeit", a ktra w pismach po przewrocie narodowo-socjalistycznym zostaa nazwana Baubolschewismus". Dzieje i zasady tej niedawno tak modnej architektury s na tyle znane, a wchodzenie na jej krzywe drzewo" jest ju dzisiaj objawem tak czstym, e nie bd si przy niej zatrzymywa duej, anieli jest to koniecznym dla odtworzenia ta omawianego przewrotu architektury niemieckiej. Przytocz tu zatem jedynie charakterystyk jednej cechy architektury typu Neue Sachlichkeit", jak podaem w roku 1932 w odczycie w wczesnym S. A. P. powiconym twrczoci Frank Lloyd Wright'a, mwic o wraeniu jakie wywara wystawa dzie Wrighfa w roku 1931 w Berlinie. Mianowicie wtenczas pokazao si, jak rn od Wrighfa drog poszed rozwj odamu stanowicego wikszo modernistw euopejskich, odamu, ktry w wygldziemaszynowym, nadanym wczesnym budynkom Wrighfa przez proste linie i paszczyzny, zacz uznawa, przynajmniej w praktyce, cel sam w sobie, rwnoczenie eliminujc z architektury indywidualno twrcy, wprowadzajc w teorii, na miejsce dawnego przezwycionego klasycystycznego kanonu estetycznego, n o w y k a n o n , pretendujcy do ekonomicznej nieomylnoci. Tote pokaz architektury Wrighfa, dajcej widoczny wyraz wewntrznej strukturze budynku w integralnym ornamencie, . zamiast ukrywa j poza obowizkowo gadkim wygldem zewntrznym, musia rozpta polemik... w prasie fachowej niemieckiej". I owo trzymanie si pewnych form zewntrznych raz uznanych za modern", ignorujce jakiekolwiek powtpiewanie o ich nieomylnoci, nie przestao cechowa modernistw niemieckich w latach nastpnych. Zatem propaganda narodowo-sojalistyczna wystpujca przeciw architekturze Neue SachlichkeU'' miaa zadanie dosy uatwione przez jednostronnoci swych przeciwnikw. Ale oczywicie o wiele Waniejsze od zagadnienia czym architektura nowych Niemiec miaa n i e b y , byo zagadnienie czym miaa ona b y . Z owych wczesnych atakw na architektur Neu Sachlichkeit" daway si pod tym wzgldem wycign jedynie wnioski a contrario". Mianowicie architektur po-' przedni atakowano przede wszystkim za jej m i d z y n a r o d o w o , oraz za jej rzekome opieranie si jedynie na przesankach ekonomiczno-racjonalistycznych, czy te wedug okrelenia propagandy hitlerowskiej marksistowsko-materialistycznych". Zatem wydawao si w pierwszej chwili, e architektura .Trzeciej Rzeszy przyjmie jako gwne swe cele stworzenie architektury n a r o d o w e j i a n t y r a c j o n a l i s t y c z n e j . I takie o niej pojcie rozeszo si te w istocie zagranic, i trwa naog do dzi dnia. Spotykamy zatem dzisiaj zarwno architektw nie niemieckich zwalczajcych funkcjonalizm" przez przeciwstawianie mu dzisiejszej architektury niemieckiej, i spotykamy te znowu owo dosy groteskowe zjawisko, znane jeszcze z przedwojennych czasw, e architekci zagraniczni chccy tworzy w swych krajach architektur narodow" zaczynaj od kopiowania form architektury uwaanej za narodowo-niemieck". Natomiast istota architektury Trzeciej Rzeszy przedstawi nam si do rnie od tego popularnego pojcia o niej, jeeli przyjrzymy si jej rzeczywistemu rozwojowi. . Gdybym mia okreli jednym sowom cech najbardziej charakterystyczn architektury Niemiec hitlerowskich, odrniajc j od architektury niemieckiej okresu poprzedniego, to myl e wybrabym sowo Gleichschaltung". Architektura nowych Niemiec zostaa mianowicie przede wszystkim zgieichschaltowana'; w tym znaczeniu, e od chwili objcia rzdw przez narodowych socjalistw przestano cakowicie budowa inaczej, anieli wedug typu architektury zaaprobowanego przez czynniki rzdowe. By to przewrt w tym zasigu i w tej szybkoci, o ile mi wiadomo, nie majcy sobie rwnego. Nie bd si tu zajmowa, bardzo zreszt ciekaw, stron organizacyjn tego przeobraenia, a wic tym jak zreformowano policj budowlan, jak zreorganizowano zawd architekta i szkolnictwo architektoniczne, ani jak rozwinito propagand wrd samych architektw. Najwaniejsza jest bowiem dla nas strona architektoniczna owej Gleichschaltung". I tu spotykamy si ze zjawiskiem dosy nieoczekiwanym. Mianowicie architektura zaaprobowana przez czynniki decydujce jest jakgdyby jedynie fragmentarycznie zgleichschaltowana". Rozpada si ona bowiem wyranie na par rnych i wzajemnie niezgodnych typw.

286

R y s . 2. p o d

A r c h . A v e r h o f f : D o m d w u r o d z i n n y w o s i e d l u W a l d e n a u H a m b u r g i e m , 1935. p g . D e u t s c h e ' B a u z e i t u n g

P r U h : G o s p o d a t u r y s t y c z n a R y s . 3. A r c h . G. A. M i i n z e & K a r l d l a m o d z i e y w D i i s s e l d o r f j e , 1 9 . 3 7, p g . M o d e r n B a u f o r n t e n
3. Arch. i Bud. nr 9

287

Kys. 4.

Deutschlandhalle"

w Berlinie,

pg

L'Architecture

d'Aujord'hui

Rys. 5. A r c h . P a u l L u d w i g Troost: Haua d e r Deutschen Kunst w Monachum, 1934, pg D e u t c h e B a u z e i t u n g

288

Typw tych moemy rozrni w zasadzie trzy. Po pierwsze spotykamy, w najsilniejszym kontracie z dotychczasow Neue Sachlichkeit", typ architektury chopsko-rkodzielniczej, jak gdyby zapominajcej o przeobraeniach techniki ostatniego stulecia (rys. 1, 2, 3). Typ ten stosuje si gwni w budownictwie mieszkaniowym, zwaszcza w szczeglnie popieranym przez rzd Trzeciej Rzeszy budownictwie drobnych domw jednorodzinnych. Natomiast w budownictwie uytecznoci publicznej znajdujemy, architektur zbliajc si do powojennego poudniowo-niemieckiego, -e tak powiem, p-modernizmu ' (rys. 4). Architektura ta w duym .stopniu opiera swj wyraz wanie na formach waciwych nowoczesnej technice budowlanej i nowym ma- " teriaom. W kocu, w budynkach o charakterze cile monumentalnym", a mianowicie przede wszystkim w centralnych hudowlach partii narodowo-socjalistycznej, widzimy .pewien nowy rodzaj dosy ortodoksyjnego neoklasycyzmu (rys. 5). Mianowicie jest on zbliony do klasycyzmu niemieckiego z lat 1840-tych, jaki powsta wwczas gwnie w Berlinie, ale rozkwit przede wszystkim w Monachium. 1 kady z tych typw opiera si na innych- rdach, yje swym wasnym yciem i rozwija sit- wtasynmi drogami. Zatem kadym z nich bdziemy si musieli zaj z osobna. Dzisiejsza niemiecka architektura rkodzielnicza" opiera si na bardzo dawnych tradycjach, i to na tradycjach nawet nie bardzo niemieckich. Ciekaw jest rzecz, e Niemcy na tym jak i na innych polach ycia kulturalnego wykazuj, przy caej swej niebywaej dumie narodowej, ogromn wraliwo na wpywy kulturalne zagraniczne. Ideowe podstawy omawianej architektury rkodzielniczej zostay po raz pierwszy sprecyzowane w Anglii w poowie XIX-go wieku. Bya to Anglia pocztkw zmechanizowania przemysu, kiedy to na prdce klecone ceglane hale wczesnych fabryk zaczynay zamieca i zadymia sielski pejza kraju Piekwicka. I jednoczenie zmechanizowana praca modych maszyn i na prdce poduczonych nowych robotnikw odnosia ju swj pierwszy naiwny triumf nad mudn prac rczn dawnych rkodzielnikw artystw. Mianowicie wytwory nowej produkcji przemysowej, udostpnione wszystkim dziki swej tanioci, pokryway si chaotycznymi reprodukcjami ozdb dawniej dostpnych tylko dla nielicznych, a wic reprodukcjami dawnych form rkodzielniczych, ale wykonywanymi w materiaach i technikach nie majcych nic wsplnego z oryginaem. Londyska Wystawa wiatowa z r. 1851 ogaszaa w swym oficjalnym katalogu Imitacje kwiatw wykonane z papieru lub modelowane z wosku, obrazujce moliwoci ich stosowania jako dekoracji salonw", Prbki sztancowanych ornamentw uywanych do fabrykacji lamp, kandelabrw itp. z blachy'', Prhki malowania imitujcego rne marmury, przeznaczone dla zastpienia marmuru w budowie kominkw, wykadaniu stow, itp.", Malowane imitacje rnych gatunkw drzewa", itd. x ) Tote wraliwsze natury z pord Anglikw zaczy szuka ucieczki od owej przygniatajcej ich sw now brzydot" rzeczywistoci. 1 jest rzecz wielce naturaln, e ucieczka przed uprzemysowionym pozytywizmem poowy XIX wieku posza w Anglii po tej samej drodze jak ju poprzednia ucieczka przed racjonalistycznym klasycyzmem" koca XVIII-go wieku. Mianowicie przywdcy nowej ucieczki od rzeczywistoci", zatem John Ruskin, a potem jeszcze wyraniej William Moriss, zwrcili si znowu ku r e d n i o w i e c z u , jako swemu ideaowi. Wycignli oni z ohserwacji swej wspczesnoci wniosek bardzo prosty, e skoro sztuki uytkowe i spokj spoeczny upady z chwil wprowadzenia maszyny, zatem maszyna jest wymysem diabelskim", od ktrego pochodzi wszelkie zo. Tote z heroiczn wytrwaoci zaczli oni propagowa powrt do redniowiecznych metod pracy wycznie rcznej, i snuli marzenia 0 owym czasie kiedy wszdzie zapanuje spokj i pikno, szyny kolejowe znikn pod zieleni pl, a szcztki dworcw kolejowych legn w ruinie, podobnie jak stare rzymskie obozy, ostatni za lokomotyw bd. pokazywali w muzeach, obok karocy Ludwika XIV-go. aden komin fabryczny nie bdzie zia dymem w niebo; to: co robi dzi para, robi si bdzie rkami ludzkimi i nie bdzie wicej mowy o pracy bez robotnikw, ani o robotnikach bez pracy" 2 ). Oczywicie tak pojmowana sztuka, wypowiadajca cakowit wojn warunkom gospodarczym, moga by nawet ju wwczas tylko sztuczn cieplarnian rolin; mpga prowadzi jedynie taki sztuczny ywot nawet w wwczas najbogatszym kraju wiata, tj. w kraju swego powstania Anglii, najbardziej wzbogaconej dziki najintensywniejszemu posugiwaniu si nowymi wymysami diabelskimi". Teorie Ruskina 1 Morrissa, ku wiecznej ich zasudze, zwrciy uwag wspczesnych za samo istnienie zagadnienia sztuki uytkowej, ale rozwj jej poszed inn drog, niemal wprost przeciwn jak wyznaczana przez ich wizje przyszoci. Nastpcy i uczniowie Morrissa zaczli odkrywa nowe moliwoci artystyczne wani" w technikach maszynowych. Poza tym teorie mistrza zaamyway si w mniej lub wicej daleko idcych kompromisach. Ale tym nie mniej fale ich powracay raz po raz rnymi czasy i w rnych dziedzinach angielskiego ycia artystycznego, a z niego przedostaway si do innych krajw, zwaszcza za do Niemiec. Tak fal byo midzy innymi powstanie w Niemczech grupy anglistw" Mutheiusa, powstanie Werkbundu", powstanie grupy Tessenowa, i tak fal by przede wszystkim ruch ochrony krajobrazu Heimatschutz" z lat 1900. Jest rzecz naturaln, e Niemcy przejli z teoryj angielskich najsilniej wanie ich myli odnoszce si do krajobrazu. Ju w czasach architektury romantycznej znajdujemy w Niemczceh swoisty przejaw niemieckiego sentymentu do sielankowych" wartoci krajobrazu, mianowicie w architekturze LudWalter Gurt Behrendt: Modern Building, New York, 1937, Harcourt, Brace & Co, str. 53. Robert de la Sizeranne: Ruskin i Kult Pikna (przek. A. Potockiego), W-\ya, 1899, E. Wende i Ska.

289

Rys.

6.

A r c h .

P a u l

B o n a t z:

D w o r z e c

S z t u t t g a r c i e ,

19

17

Rys. 7 . A r c h . P a u l B o n a t z : P o r t y k D w o r c a w S z t u t t g a r d z i e , i A r c h . A l b e r t S p e e f : P o r t y k Z e p p e l i n f e l d w N o r y m b e r d z e .

1917, 1934

UWAGA: Zdjcia zamieszczone jedynie jako przykad przetrwania form plmodernismu" prawie bez zmian przez szereg lat, nie majce zamiaru stawiania komukolwiek zarzutu t. zw. plagiatu". Funkcje nbu reprodukowanych portykw o podobnych formach speniane w odnonych budynkach s cakowicie odmienne (por, rys. 6 i 29). Poza tym uwaam samo pojcie plagiatu w architekturze za pozbawione racji bytu, (przyp. autofa).

290

wika Persiusa. Tote wanie ruch Heimatschutzu okaza si w Niemczech najbardziej trwaym. Jego przywdca za, Paul Schultze-Naumburg, stworzy w ramach tego ruchu podstawy nowoczesnej teorii ochrony krajobrazu, do dzi dnia stanowice zasadnicz pozycj w tej dziedzinie. Ale Paul Schultze-Naumburg dokona jeszcze innego dziea, duo1 waniejszego dla rozwoju przyszej architektury Trzeciej Rzeszy. Mianowicie jemu mamy do zawdziczenia zdaje si pierwsze pogbienie owego na og dosy mglistego pojcia obejmowanego sowami architektura narodowa". Schultze-Naumburg doszed bowiem w cigu laf do swej teorii Kunst aus Blut und Boden", czyli teorii o wyrastaniu sztuki z rodzimej gleby oraz z krwi rasy miejscowej. Innymi sowy mamy tu-sprecyzowane dwa zasadnicze i nie zawsze idce w parze skadniki tzw. architektury narodowej: jej zwizek z otoczeniem czy krajobrazem, oraz wyraanie przez ni ycia tworzcej j spoecznoci. I Schultze-Naumburg nie zmieniajc swego stanowiska przetrwa przez wojn wiatow i przez Republik Weimarsk. Tote mg on wej do Trzeciej Rzeszy jako jeden 7. niewielu przedstawicieli starszego pokolenia na ktrych nie ciya skaza przeszoci. I jego teoria moga poczy si harmonijnie z goszonymi przez Piihrera zasadami nie tylko nawrotu do czystoci rasy, ale i z zasadami zwizania z gleb w przeciwstawieniu do stoczenia w kamiennym morzu" wielkich miast, z zasadami nawizujcego do wzorw redniowiecznych pastwa stanowego, z zasa- Rys. 8. Ar ch. O s k a r K a u f m a n n : dami oparcia pastwa na warstwie nowych chopw, z za- H e b b e l T h e a t e r w B e r l i n i e , sadami szlachetnej pracy rcznej i indywidualnej zamiast 1908. pg. S t u d i o . niwelujcej wyraz indywidualnoci pracy kapitalistycznomaszynowo-fabrycznej. Jak widzimy zgleichschaltowanie" architektury w "tym zakresie nastpuje zatem w imi swo- . bodnego rozwoju jednostki, i niech kto sprbuje sprzeciwi si swej indywidualnej wolnoci! Zreszt Fiihrer nie jest bynajmniej odosobniony w swoim nawrocie do prdw^redniowiecznych. Podobnie jak dwukrotnie poprzednio, tak i dzisiaj szereg mylicieli nawraca do redniowiecza. Do pewnego stopnia na redniowiecznym ustroju stanowym opar si i Mussolini, powrt do redniowiecza gosi od lat Berdiajew, u nas Piasecki i Doboszyski, ostatnio wystpi z apoteoz redniowiecza nie kto inny jak Le Corbusier,*) za indywidualizacj i decentralizacj warsztatw pracy wystpuje i Frank Lloyd Wright, wrd ekonomistw niemiekich istnia od lat kierunek propagujcy powrt do redniowiecznych metod produkcji, a obecnie nawet stojcy u kresu dugoletniej ewolucji Werner Sombart wystpi w swej ksice Deutscher Sozialismus" z tez, e naley powrci do wytwrczoci rkodzielniczej i e wynalazki techniczne winny by zmonopolizowane na uytek jedynie pastwa. . I tu widzimy gwn rnic midzy dawnym pogldem Morrissa, a dzisiejszym" kierunkiem niemieckim. Mianowicie niektre resorty p a s t w a niemieckiego nie odnosz si do nowoczesnej techniki z tak wielk znw pogard. Karabiny i samoloty armii niemieckiej nie s wytwarzane rcznie przez indywidualne warsztaty rkodzielnicze. I nie jest zatem niczym dziwnym, e i * v budynkach uytecznoci publicznej nowych Niemiec widzimy diabelskie" wpywy nowej techniki, co wicej nawet jakgdyby' pewne rozkoszowanie si moliwociami owej techniki. Nazwaem ten typ architektury p modernizmem" poudniowo-niemieckim. Rozpocz on waciwie swoje ist') Quand les cathedrales etaient blanches", Paris, : 1937, Plon,' : ; Rys. 9. A r c h. B r u n o S c h m i t z: Pom n i k B i t w y N a r o d w p o d Lips k i e m, 1913.

291

nienie od dworca w Sztuttgarcie (p. rys. 6). Dworzec ten powsta jeszcze w czasie wojny wiatowej. Ale jest to wanie cech bardzo ciekaw owego niemieckiego p modernizmu", e pozostaje on prawie niezmienionym przez niezwykle dugi szereg lat, niezalenie od przemijajcych md architektonicznych, prowadzc jakby swe wasne ycie (p rys. 7). rda jego znajduj si niewtpliwie w kolejnych neo-klasycyzmych" pocztki: dwudziestego w'e ku (p. rys. 8). W owych latach, gwnie na skutek nowo odkrytej wartoci estetycznej dziel techniki opartej przede wszystkim na ich prostocie i braku ozdb", architekci zaczli upraszcza formy architektury tradycyjnej, a gwnie klasycznej, i sprowadza je do ich treci bardziej istotnej. I w ruch upraszczajcy i syntetyzujcy osign jakby swj szczytowy punkt rozwoju w owym bogosawionym rokn 1912, w roku Theatre des Champs Elysees w Paryu, w roku Karsawiny i Niyskiego, w roku Woolworth Building i w roku Mauretanii, w roku Amundsena i w roku Parsifala, w roku Wystawy Architektury w Krakowie, i Teatru Polskiego w Warszawie. Weszy w ten zbiorowy wysiek zarwno prace Perre? tw we Francji jak i Baillie Scotta, Mackintosha i Sir Gilbert Scotta w Anglii, Wagnera i Hoffmana w Wiedniu, Przybylskiego, Jankowskiego i Stryjeskiego w Polsce, i samotne mczestwo Adolfa Loosa, i w kocu do pewnego stopnia i prace Muthesiusa i Tessenowa a zwaszcza Ostendorfa w Niemczech. Ale w Niemczech skrzyowa si on z inhym ruchem, ruchem stanowicym jakby swoicie niemieck odmian secesji", ruchem ktry stworzy jako swj wyraz szczytowy pomnik Bitwy Narodw pod Lipskiem (rys. 9), chocia jako pocztek tego ruchu monaby rrtoe wskaza sklep Wetheima z r. 1896, ukazujcy wyjtkowo wczenie miao nowoczesnej konstrukcji budynku (rys. 10). Ale cech najbardziej charakterystyczn tego kierunku jest wyraanie przez ^iego i d e i s i y , wyznawanej przez wczesne pastwo Bismarcka i Wilhelma II. Cesarz sam stara si wyrazi j w budynkach przez cikie kamienne wersje form architektury staro-nordyckiej, pod-

Kys. 10. Arch. Alfred Messel: Sklep Wertheima w Berlinie, 18%.

Rys. 11. A r c h . W i l h e l m Kt.e is: D e u t s c h e s H y gi e n eMuzeum w I) r e i n i e, .. 1 9 3 0. p g. B a u g i I d e

Rys. 12. Arch.,'Clemena

Klotz:

Kpielisko ludowe na Rugii, 1937, pg. Modern

Bauformen.

czas gdy indywidualni architekci, wwczas nie zgleichschaltowani", starali si j wyrazi przez poczenie cikoci form kamiennych ze miaoci linii nowoczesnych konstrukcji. Zatem ze skrzyowania owych mocarstwowych" idei Bismarckowsko - Hohenzollernowskich i klasycznie ujtych wersyj nowoczesnej techniki powsta w Niemczech w latach wojny wiatowej w, trwajcy do dzi dnia, p-modernizm", rnicy si od swych dwu przodkw pewn lekkoci, czy przede wszystkim wysmukloci ksztatw, przypominajc si nowoczesnych konstrukcyj, a rnicy si od nich rwnie jeszcze dalej posunit wolnoci od ornamentw czy podziaw klasycznych. Ten typ architektury by te przez pierwsze lata powojenne moe najbardziej oglnie przyjtym w Niemczech, chocia by mao reklamowany( p. rys. 11). I, jak jest zreszt zrozumiaym na tle natury ludzkiej, ten typ architektury, wprowadzajc cy wanie bardzo ogldnie elementy nowe, sta si na wiecie szczeglniej popularnym, przede wszytkim w krajach ktre nie przyjy modernizmw" bardziej skrajnych. W krajach anglosaskich a do koca lat dwudziestych uwaano powszechnie, e architektura nowoczesna istnieje prawie wycznie w Niemczech, i uwaano za ni wanie w p-modernizm". To samo prawie mona powiedzie i o Woszech, gdzie w ogle architektur nowoczesn nazywano popularnie architektur al Tedesco", i zreszt w tym wypadku zupenie susznie.

Rys. 13.' Arch. Paul Ludwig Troost: Brunatny Dom" w Monachium, 1934, pg. Modern Ba\iformen

293

nowicie architektura nowoczesna, jak wiadomo, we Woszech bezporednio po wojnie, mimo piknej spucizny Sanf Elii, mona rzec zupenie nie istniaa, a przez pierwsze lata faszyzmu bya raczej niepopularna. Architektur oficjalnie popieran bya wwczas jeszcze cigle architektura dworca mediolaskiego czy pomnika Wiktora Emanuela, moe ostatni stopie degeneracji stylu Monte Carlo". Dopiero po szeregu lat faszyzm zdecydowa si wraz z ofert weterana futuryzmu Marinettiego przyj jako swj oficjalny wyraz rwnie i ow architektur uwaan za nowoczesn, susznie nazywajc j niemieck i susznie upatrujc w niej nawizanie do ducha imperialno-rzymskiego. Prawie jednoczenie za tene typ architektury odnis inny triumf zagraniczny, zgoa nieoczekiwany. A mianowicie z pewnym wzbogaceniem detalami i ornamentami klasycznymi, zosta on ogoszony oficjalnym, stylem Rosji Sowieckiej. Bowiem i tam zemcio si na skrajnych modernistach" popadniecie przez nich w jednostronne doktrynerstwo. Tylko e tam, kiedy chciano zdyskredytowa kierunek architektury zwany w Niemczech Baubolschewismus", nazwano go wanie kierunkiem kapitalistyezno-burnazyjnym1'', a wprowadzany urzdowo pmodernizm" nazwano renesansem proletariackim". Zatem kiedy w roku 1934 zaczli stosowa w p-modernizm" nowi wadcy Niemiec, architektur t nazwano zagranic susznie stylem dyktatur" (rys. 2). J ) Nastpio w tym wypadku co jakgdyby faszyci architektoniczni wszystkich krajw czcie si". Mamy tu niezwykle ciekawy i bardzo rzadki niema' laboratoryjny przykad wie es im Buche steht" jak podobne ideologie polityczne wytworzyy, i to zdaje si czciowo bez wzajemnego wpywu, podobny wyraz w architekturze. Przykad tak rzadki, poniewa rozwj nie by tu zakcony przez tak czste w praktyce wpywy poboczne i przypadkowe zbiegi okolicznoci. Ale jak widzielimy w styl dyktatur" powsta w Niemczech jeszcze na szereg lat przed powstaniem tam dyktatury politycznej. Czy znaczyoby to, e zatem jego przyjcie si w Trzeciej Rzeszy, Woszech i Rosji jest raczej wanie przypadkiem, a nie wynikiem podobnych nastawie? Moim zdaniem przyczyna ley gdzieindziej. Mianowicie musimy sobie zda spraw, e idee kierujce Trzeci Rzesz nie spady na Niemcy tak cakiem z jasnego nieba. Wprost przeciwnie, powstaway one ju przez dziesitki lat, jeli nie przez stulecia. Tworzyy si pod Fehrbellinem i w Sans Souci, pod Sedanem: i w Bayreuth'cie, tworzyy si u Fryderyka Wielkiego Wolterianina i u elaznego Kanclerza Bismarcka, U Nietschego i u Wilhelma Drugiego. A w kocu przyjrzyjmy si nawet tej rzekomej antytezie Trzeciej Rzeszy, Republice Weimarskiej. Przyjrzyjmy si owemu Stresemannowi, ktry, biorc na siebie wedug dzisiejszych niemieckich poj odium hase pacyfistycznych, ju w par lat po przegranej wojnie uczyni z Niemiec niemal e pastwo zwyciskie, przyjrzyjmy si temu samemu Schachtowi ktry ju wtenczas stwarza podstawy finansowe dla dzisiejszych zbroje niemieckich, przyjrzyjmy si owym pniej palonym na stosach dzieom historycznym niemieckich literatw, marzcych o Napoleonie ktry zniszczy dzieo rewolucji francuskiej dajc w zamian za to den Franzosen wieder Traume". I przekonamy si, e nie jest rzecz dziwn, i wyraz architektoniczny dzisiejszej uzbrojonej technik nowoczesn myli pastwowej niemieckiej powsta jeszcze nim znalaza ona swj wyraz polityczny. I Mamy tu te moe i wytomaczenie atwoci z jak przyszo, na polu architektury jak i na innych polach, dzisiejsze zgleichsehaltowanie", ktre nie byo wcale tak sztucznym i tak przymusowym jak si to wydaje na pierwszy rzut oka. Zoyy si bowiem na nie narastajce myli caych pokole Niemcw, poprzez czasy Hohenzollernw i czasy Republiki Weimarskiej. I moe tylko gdzie, w tym jeszcze starszym Weimarze, tymczasem po pustej sali Pierrot szuka zgubionej ry" dawnej kultury niemieckiej. (Sdz, e cie Goethego nie wemie mi za ze przyznania mu tego, niespodziewanego z pewnoci, tytuu Pierrota Niemiec). Myl kulturalna dzisiejszych-Niemiec jest-jak wiemy nastawiona cakowicie w kierunku zwalczajcym t. zw,- piknoduchostwo". Ten dzisiejszy kierunek opiera si na dugoletnich tradycjach myli niemieckiej. Ale wiemy te, eni byy to bynajmniej jedyne ani zawsze dominujce myli w Niemczech. Obok kierunkw wpadajcej a w mistyk oniersko-zdobywczej surowoci mamy w kulturze niemieckiej niezwykle bogato reprezentowany element romantyczno-sentymentalny. Tote mwiono czsto o dwuch kulturach niemieckich", a wzgldnie starano si znale jaki zrozumiay podzia owych dwu prdw. Moe najpopularniejszym z owych podziaw by ten, ktry przedstawia element surowoci, reprezentowany gwnie przez Hohenzollernw, jako pruski", a element sentymentu jako raczej poudniowo niemiecki. Ale podobnie jak w dziedzinie polityki tak i w dziedzinie kulturalnej pojawienie si Adolfa Hitlera przynioso wiele niespodzianek i przekrelio wiele przyzwyczaje mylowych, w poudniowy Niemiec kontynuujcy oniersk tradycj Hohenzollernw a jednoczenie zajmujcy w polityce wewntrznej stanowisko raczej antydynastyczne i antypruskie, stajcy na czele ruchu rasistowskiego a jednoczenie obalajcy poprzedni podstawowy artyku wiary rasistowskiej mit nordycki", jest w tej czci swej dziaalnoci rwnie zastanawiajcy jak w poczeniu nacjonalizmu z socjalizmem. 1 rwnie na polu interesujcym nas tutaj, w architekturze, jest dosy niewytomaczony fakt obrania przez Hitlera jako swego stylu reprezentacyjnego wanie nowego neoklasycyzmu, jak gdyby nawizujcego do tradycyj architektonicznych dynastii tragicznych neurastenikw, Bawarskich Wittelsbachw (rys. 13, 14, 15). Powiedziaem fakt obrania przez Hitlera neo-klasycyzmu". Mamy tu bowiem rzeczywicie do czynienia z cakowicie osobist decyzj Fiihrera. w neo-klasycyzm by mianowicie w pierwszych latach po
x

L'Architecture d'Aujourd'hui, Nr 4/1936, str, '27,

294

Rys. 14.

Arch. L e o n h a r d Gali: R e i c h s k a n z l e i

w B e r l i n i e , 1935. p g .

Baugilde

Rys.

15.

Arch. Wilchelm

K r e i s : Adolf - H i t l e r - P l a t z w

D r e n i e , 1937. pg. M o d e r n o B a u f r m e n

295

przewrocie narodowo-socjalistycznym reprezentowany przez jedynie dosownie kilku architektw. Paul Ludwig Troost, Ludwig Ruff, obaj ju dzisiaj nieyjcy, graniczcy z p-modernizmem" Albert Speer, dzisiejszy kierownik przebudowy Berlina, i to prawie ju wszyscy. Nie byli te oni wcale przedstawicielami jakiego istniejcego architektonicznego kierunku. Przed przewrotem hitlerowskim twrczo ich naleaa nawet raczej do p-modernizmu". A tylko byli oni osobistymi przyjacimi Hitlera i wsplnie 7. nim opracowywali projekty pierwszych budowli reprezentacyjnych partii, od ktrych zacz si nowy neo-klasycyzm Trzeciej Rzeszy. Wedug Sagi" narodowo-socjalistycznej projekt Brunatnego Domu" w Monachium zosta nawet opracowany w swych gwnych zarysach osobicie przez Hitlera w czasie pobytu w wizieniu po monachijskim zamachu stanu z roku 1922 (rys. 13). I o ile przy p-modernizmie" stwarzajcym styl dyktatur" mielimy wystpujcy w formie wyjtkowo czystej i wolnej od czynnikw pobocznych czy przypadkowych przykad tworzenia si architektury z prdw ideowych rodowiska, o tyle w klasycymie narodowego socjalizmu monaby moe widzie wanie przykad dziaania przypadkowego zbiegu czynnikw pobocznych, ktre wytworzyy u woli decydujcej skonno do obrania tego typu architektury. Zreszt nie moemy by zbyt pewni ani tej przypadkowoci, ani tych czynnikw jakie miay tu swj wpyw, podobnie jak ju nieraz w historii architektury. Nie wiemy dzisiaj wrd jakich konceptw Voltaire'a, pomidzy jakimi planami przebudowy mapy Europy,, czy te z jakich umiechw Barberiny czy z jakich jej snw o kraju gdzie die Myrte still und hoch der Lorbeer steht" powsta pod rk Fryderyka Wielkiego szkic paacu Sans, Souci" na synnym bilecie Mon cher Knobelsdorff". I tak samo nie wiemy, i kto wie czy bdziemy wiedzie, jak powstay myli, z ktrych wytworzya si decyzja przyjcia neo-klasycyzmu jako reprezentacyjnego wyrazu architektonicznego Trzeciej Rzeszy. Nie wiemy czy gra tu rol sentyment dla miasta Monachium, okoo ktrego wanie oplt Hitler swoje sny o potdze, czy te asocjacje pomidzy architektur klasycystyczn a ideami imperialno-rzymskimi, czy te jeszcze inne czynniki, o ktrych jak mwiem moe nigdy si nie dowiemy. , ' . Z pomidzy owych trzech typw architektury zglichschaltowanej" jakie ukazay si po przewrocie narodowo - socjalistycznym, oficjalny neo-klasycyzm wydaje si jednak najbardziej przypadkowym, czy te najmniej wyrosym z zasad kierujcych narodowym-socjalizmem. Ale, jak przekonamy si w dalszym cigu, wanie on okaza si najwaniejszym dla dalszego rozwoju architektury Trzeciej Rzeszy i on odnis w niej, jeli mona si tak wyrazi, zwycistwo! Pomidzy trzema zaaprobowanymi przez pastwo typami architektury zachodzi bowiem atwy do zauwaenia a trudny do przezwycienia konflikt. Przede wszystkim zachodzia wyrana sprzeczno pomidzy p-modernizmem", opierajcym si jako na bd co bd zasadniczej podstawie na nowoczesnej technice z jednej strony, a architektur rkodzielniczo-chopsk z drugiej strony. Take trudnym chocia ju w mniejszym stopniu jest zgodne wspycie kierunku wyprowadzajcego swe proporcje ze miaoci nowoczesnych konstrukcyj z kierunkiem opierajcym si na proporcjach klasycznych. To te takie wspycie, jak si zdaje, nie dao si osign. W cigu ostatnich paru lat spotyka si coprawda w Niemczech budynki starajce si, nawet bardzo zrcznie, jak gdyby uzgodni" te kierunki. Ale w rzeczywistoci s to raczej prby wchonicia niektrych elementw innych kierunkw przez p - modernizm" (rys. 16). I ycie zdaje si i inn drog. Na Monachijskiej Wystawie Architektury i Sztuk Rkodzielniczych" z pocztku r. b. pmodernizm" ju prawie nie by reprezentowany. Moe jest to objaw chwilowy czy przypadkowy, moe wynik on z doboru eksponatw raczej z dziedziny budownictwa o charakterze monumentalnym, ale wydaje si raczej, e z rozgrywki trzech kierunkw architektury w dzisiejszych Niemczech zosta wyeliminowany jeden z konkurentw. Jest w tym moe nawet pewien tragizm, e wyeliminowanym zosta wanie ten typ architektury, ktry jest najbardziej wytworzony przez te same myli co i narodowy socjalizm i moe najbardziej mgby roci sobie prawo do nazwy architektury narodowej niemieckiej w znaczeniu wyraania myli i kultury niemieckiej. Rzecz inna, e moe p-modernizm" ukae si w niedalekiej przyszoci z powrotem jako typ architektury dzisiejszych Niemiec, co wydaje mi si nawet dosy prawdopodobnym. Ale chwilowo mamy w architekturze niemieckiej jak gdyby jeden wicej wariant legendy o matiuszce rewolucji" poerajcej wasne dzieci. Zreszt styl dyktatur" nie tylko w Niemczech przechodzi dzisiaj w pewnym znaczeniu jak gdyby przez okres sabnicia. Mianowicie, chocia w zasadzie jest on dzisiaj wanie bardzo popularny, to jednak w krajach poza niemieckich nie zachowa on ju swej czystej formy. We Woszech architekci weszli na drog stanowic naturaln kontynuacj tej ewolucji ktrej rezultatem w Niemczech sta si w pmodernizm", tj.na drog coraz dalej idcego redukowania elementw architektury klasycznej do ich treci podstawowej. I rezultatem tego postpujcego uproszczenia wydaje si by zblienie do istotnych elementw architektury nie tylko klasycznej. Chwila obecna jest jeszcze za wczesna do wydawania sdu, ale kto wie czy Wochy nie dojd na tej drodze do architektury prawdziwie nowoczesnej, tak jak doszy do niej podobn drog kraje skandynawskie. Natomiast w Rosji styl dyktatur" uleg przemianie jakgdyby w kierunku odwrotnym. Mianowicie. W architekturze rosyjskiej zabiera gos element nowy, element konsumenta nowego czowieka". Ale rozwj mas idzie w innym tempie i innymi drogami ni rozwj twrcw, zatem czsto szary czowiek" staje si wyrazicielem innej epoki ni wspczesny mu twrca, i ze, skrzyowania tych wpyww powstaj czaaami wyniki na pozr przypadkowe. Mian9wicie w Rosji i w dziedzinie architektury okazao si,

296

'

. '

Rys. 16. Arch. Fridrich Schaal: Dworzec w Urach (Wiirttcmberg), 1935. pg. Modern Bauformen

Rys. 17. Osiedle Furpacher Hof (Neunkirchen), 1937. pg. Siedlung u. Wirtschaft

297

Rys. 18. Osiedle Adolf-Hitler-Koog" (Schleswig-Holstein), 1935. PK. Siedlung u. Wirtschaft

e nie jest rzecz atw wychowa w cigu kilkunastu lat pokolenie ludzi wieku XXI-go z mas tkwicych tak niedawno jeszcze prawie w wieku XVIII-tym. Nowy rosyjski konsument wpada poprostu bezwiednie w wiek XIX-ty. Zakosztowawszy moliwoci nowoczesnego przemysu da przede wszystkim tego co dawniej byo dostpne tylko dla nielicznych, da bogactwa form architektonicznych. A architekci rosyjscy dostosowuj si do owych ycze, zajmujc stanowisko jeli wierzy ich enuncjacjom nie sprzeciwia si zemu". Zatem w Rosji ..styl dyktatur" traci t prostot ktr posiada w Niemczech, i pokrywa si. coraz bardziej ornamentyk tak klasyczn jak i nieklasyczn. Po dokonaniu w Niemczech do daleko idcej eliminacji pmodernizmu" pozostay na polu bitwy" dwa kierunki, rwnie niezbyt atwe do pogodzenia: klasycystyc?ny i rkodzielniczy. Ot trzeba stwierdzi, e kierunek rkodzielniczy znajduje si . obecnie rwnie w okresie sabnicia, cho rwnie moe tylko chwilowego. Na wystawie Monachijskiej nie by on prawie reprezentowany w architekturze, a raczej tylko we wntrzach i sztuce stosowanej, ale na ten dzia pooono duo mniejszy nacisk ni na dzia architektury. W praktyce za, i to w dziedzinie w ktrej kierunek ten mia szczeglnie panowa, tj. w osiedlach mieszkalnych, rwnie spotykamy obraz niezbyt silnego jego rozwoju. Zdaje si, e i tym razem nie pozwala mu si rozwin jego negacja warunkw gospodarczych.

I
Rys. 19. Autostrada Frankfurt n. M. - Dartnstadt. pg. die Strasse

Rys. 20. Most na autostradzie niemieckiej,

pg. Die Strasse

Obradujcy w kwietniu b. r. Kongres Budowlany Zwizku Inynierw Niemieckich wysun jako haso zdrow nieufno do starych przyzwyczaje" w technice budowlanej. Tak radykalnie nowoczenie nie wypowiedzieli si nigdy niemieccy fachowcy budowlani nawet w czasach najwikszego powodzenia architektury Neue Sachlichkeit". To te nowe i masowo wnoszone niemieckie osiedla mieszkalne wykazuj raczej denie do daleko posunitej standaryzacji i racjonalizacji, i poza obowizkowym stosowaniem wysokiego dachu trudno jest dopatrzy si w w nich cech indywidualnoci czy pontanicznoci architektury chop-

298

Rys. .21.

K o s z a r y

g r a c h

b a w a r s k i c h ,

1 9 3 6,

p g .

B a u g i l d e

t<
Rys. 22. S t a c j a n a d a w c z a r a d i o w a , 1937 pg. M o d e r n B a u f o r m e n Rys. 29. M o s t a u t o s t r a d y D r e z n o C h e m n i t z . pg. M o d e r n B a u f o r m e n

299

Rys. 2 4 . A r c h . A l b e r t S p e e r : n a R e i c h s p a r t e i t a g g e l a n d e " w

S t a c j a t r a n s f o r m a t o r o w a N o r y m b e r d z e , 1934. p g . B a u g i l d e

sko - rkodzielniczej (rys. 17). A w wysoki dach jako rzekoma cecha niemieckoci" architektury bywa ju wymiewany nawet przez oficjalnych przywdcw architektury Trzeciej Rzeszy.1) Zatem zarwno spenianie przez t architektur postulatu rkodzielniczoci" jak i narodowoci" wydaje si bardzo problematyczne. Ale pod jednym wzgldem znajdujemy tutaj wyjtek, i to wyjtek w swym znaczeniu bardzo wany. Mianowicie w budownictwie tym stosuje si, z pewnymi wyjtkami ale na ogl cile, nawizywanie do materiaw czy ksztatw typowych dla dawnego budownictwa ludowego danej okolicy, oraz cznie z tym do zwizania budynkw z otaczajcym krajobrazem (rys. 18). Denie to jak wiemy nie jest w architekturze niemieckiej wcale nowe, chocia bywao ono zaniedbywane. Ale w czasach Heimatschutzu ' denie to byo pojmowane dosy ciasno. Redukowano je prawie po prostu do wprowadzania form chopskiej chaty z danej okolicy <io budynkw kadego typu i kadej wielkoci, z rezultatami nieraz groteskowymi przeciwko ktrym susznie wystpowa Ostendorf. Natomiast obecnie zagadnienie to ujto w Niemczech ju o wiele gbiej i o wiele wszeih-

Rys. 25. Arch. Albert Speer: Pawilon Niemiecki na Wystawie Paryskiej, 1937. pg. Deutsche Bauzeitung

*) Paul Schmitthenner: Baukunst im Neuen Reich", Munchen, 1934, D. W. Callwey,

str. 4.

300

ii El El El El El Pl El P! E] El El Ei lii El El El El El El l El El El El El El El El III II El El E] El E1E1 El El El ii El II H El El El El El El El El El El Pl i! II El El El El

A
Rys. 26 i 27. A r c li, H e i n r i c h W o l f f : R o z b u d o w a R e i c h s h a u p t b a n k w B e r l i n i e ( m o d e l ) . 1937. pg. M o d e r n B a u f o r m e n i pg. B a u g i l d e stronniej. Przypuszczam, e stao si to na skutek w pewnym stopniu jednolitego, choby porednio, kierownictwa prawie wszystkich zada budowlanych w Niemczech, od najdrobniejszych a do najszerszych, obejmujcych plan caego kraju, takich jak choby pastwowa sie autostrad (rys. 19). I zasada harmonijnego czenia si budowli z krajobrazem uznana zostaa w Niemczech za oglnie obowizujc dla wszystkich zada budowlanych, zarwno tam gdzie budynek moe stapia si z istniejcym krajobrazem i sta si jego czci skadow, jak i tam gdzie wielko zadania wymaga ju ksztatowania krajobrazu i stwarzania ze krajobrazu nowego. Wiele z tych zada ju z natury swej zmuszaprojektujcych do szukania istotnych czynnikw harmonizowania budowli i krajobrazw, nie pozwalajc na uciekanie si do powtarzania wzorw historycznych, poniewa wzory te dla dzisiejszych mostw, fabryk, autostrad, czy tp. budowli poprostu nie istniej. Zatem w tych zadaniach spotykamy najciekawsze pod tym wzgldem prace, czce si z naturalnym piknem krajobrazu czystoci swej naturalnej piknoci technicznej", wysuwanej dawniej jako haso przez kierunek (non omnis moriar!) Neue Sachlichkeit" (rys. 20). Natomiast ju duo gorzej przedstawiaj si budynki bardziej zblione do zada tradycyjnych, jak np. owe w wielkich ilociach wznoszone Burgi' wyszkoleniowe partii, lub gospody turystyczne dla miodzie-

301

. ' . ^ - JX.

i_si

'

Rys. 28. O s i e d l e

stoczni

w Elblgu,

1937. pg. D e u t s c h e

Bauzeitun

y. Mianowicie te budynki wpadaj ju o wiele czciej w bdy w rodzaju popenianych dawniej przez Heimatschutz" (rys. 21). Inne znw wykazuj cakowite ubstwo myli architektonicznej przybierane od zewntrz naturalnym" kamieniem (rys. 22). Owo naduywanie naturalnego kamienia jako dekoracji zewntrznej zdarza si zreszt rwnie i w budowlach technicznych", jak komunikacyjnych i t. p. (rys. 23). Ale bez wzgldu na to, e wykonanie zasady zwizania budowli z otoczeniem w praktyce schodzi czasem na manowce, stanowi ona niewtpliwie trwa i istotn zasug i zdobycz architektury Trzeciej Rzeszy. Sama myl potrzeby harmonijnego czenia tworw ludzkich z otaczajc przyrod nie jest co prawda now. Bya ona wyczuta i u Persiusa i u Ruskina, powtarzana u Morrlsa, z dodaniem jej etyk'ety narodowoci" w Heimatschutzu'; zostaa ona logicznie ujta i rozbudowana okoo roku 1900 przez Wrighfa, kiedy doszed on, drog poprzez przetopienie osobnych czci skadowych budynku na elementy jednoci, d pojcia budynku jako rwnie integralnego elementu wikszej jednoci, mianowicie otaczajcej budynek przyrody. Ale myl ta zostaa po raz pierwszy powszechnie uznana za oglnie obowizujc wanie w architekturze Trzeciej Rzeszy. I t trwa zasug pozostawi po sobie kierunek rkodzielniczo-krajobrazowy tej architektury. Natomiast jako obecny zwycisca" pozosta w architekturze niemieckiej klasycyzm. Jak widzielimy jest to klasycyzra do cisy, i to nawizujcy do tradycyj klasycyzmu niemieckiego z lat czterdziestych. Zatem cechuje go pewna pasko profilowa, chtne uywanie pilastrw zamiast kolumn, oraz przewaga stosowania porzdkw o niewielkich wysokociach, rzadko kiedy przewyszajcych jedno pitro (rys. 24). Ale klasycyzm Trzeciej Rzeszy rni si dosy znacznie od swego poprzednika. Zna na nim pomimo wszystko pewne wpywy p-modernizmu", zarwno w uproszczeniu form, jak rwnie w mniej cisym ni w dawnym klasycymie stosowaniu kolumn o klasycznych proporcjach i o owych niewielkich wysokociach (rys. 25). I kto wie czy ten wpyw p-modernizmu" nie zacznie si z powrotem wzmacnia, i czy Niemcy nie wstpi z kolei na drog na ktr weszli obecnie Wosi. Poza tym, jak twierdz enuncjacje oficjalne, obecny neoklasycyzm Trzeciej Rzeszy rni si od dawnego klasycyzmu sw wiksz niemieckoci", pomimo e architektura klasycystyczna staa si ju przez ostatnie stulecia prawie cakowicie midzynarodow, oraz rni si przede wszystkim pod wzgldem oglnej kompozycji (rys. 26, 27). I w tym ostatnim wypadku w komentarz urzdowy jest wyjtkowo trafny. Mianowicie zwraca on uwag na fakt, e nowe budynki monumentalne Trzeciej Rzeszy zawdziczaj swj charakter w wielkiej mierze powtarzaniu si w wielkich ilociach tych samych elementw. Szeregi supw porwnuje s' do maszerujcych onierzy. Ich Gleichschaltung" jest rzeczywicie w duym stopniu niemiecka". Ale owo powtarzanie i owa szeregowoc ma jeszcze inne znaczenie architekto-

302

Rys. 29.

Arch. Albert

Speer:

Z e p p e l i n f eld

Norymberdze,

1934. pg.

Baugilde

Rys. 30.

Arch.

Ludwig

Rnff i Franz

Ruff: Hala K o n g r e s w w N o r y m b e r d z e , 1934. pg. Baugilde

3. Arch. i Bud.nr 9.

303

K o n g r e s u

P a r t y j n e g o

N o r y m b e r d s s e , 1 9 8 8

niczne. Mianowicie szereg moe by jakgdyby dowolnie przeduany, budynek przestaje by skoczon caoci i staje si raczej elementem wikszej caoci, staje si mianowicie cian przestrzeni zewntrznej, placu czy ulicy. Nastpuje tu jakby zmiana skali kompozycji, architektura staje si coraz bardzi.ej kompozycj urbanistyczn, staje si ksztatowaniem przestrzeni zewntrznej", o ktre walczy zarwno Ostendorf jak Frank Lloyd Wright. Nasuwa si tu sama analogia z ksztatowaniem krajobrazu, gdzie rwnie twrca operuje przestrzeni zewntrzn i jeszcze wiksz skal. Zreszt podobny objaw spotykamy nie tylko przy- budynkach monumentalnych, ale wogle w obecnej urbanistyce niemieckiej, gdzie zamiast szeregw kolumn mamy jako powtarzajce si elementy, tworzce ograniczenia przestrzeni, zgleichschaltowane" pojedyncze domy (rys. 28). Musimy tu stwierdzi, e w objaw rozszerzania si skali architektury i operowania powtarzajcymi si analogicznymi budynkami czy czciami budynkw, chocia przejawia si obecnie w Niemczech najsilniej, to jednak nie jest objawem tylko niemieckim. Spotykamy, go dzisiaj wszdzie tam, gdzie wielkimi przestrzeniami wada albo jedna wola wiadoma celw i daleko patrzca, albo, ju duo rzadziej, jedna kultura lub jedna idea stwarzajca dyscyplin wewntrzn zamiast zgleichschaltowania : ' zewntrznego, oczywicie duo prostszego w zastosowaniu. Zatem spotykamy go i w kompleksach fabrycznych Forda czy Baty, spotykamy go w osiedlach mieszkaniowych Szwecji i czasem Holandii, spotykamy go w nowych osiedlach Palestyny, i w kocu spotykalimy go i w przedhitlerowskich Niemczech. Ale musimy tu tak samo stwierdzi, e chocia owa myl nie jest myl cakowicie stworzon przez Niemcy, to jednak pozostaje niezmienn zasug Trzeciej Rzeszy wprowadzenie jej w ycic w sposb najkonsekwentniejszy i najbardziej oglnie obowizujcy. Nie uwaam aebym mg zapuszcza si tutaj w ocen wartoci samego owego typu kompozycji architektonicznej, operujcego powtarzaniem tych samych elementw. Ale uwaam, e trzeba dla caoksztatu naszych rozwaa wspomnie- o owych dwu zarzutach, ktre s mu stale stawiane. A mianowicie zarzuca mu si po pierwsze, e architektura powtarzajca jednakowe elementy jest nudna", a po drugie, e dziaa deprymujco, poniewa zabija poczucie indywidualnoci pojedynczego czp" wieka. Pierwszy z tych zarzutw nie wydaje mi si suszny. Przede wszystkim stawia si go prawie zawsze jedynie na podstawie przypuszcze, e architektura taka bdzie nudna", a nie na podstawie dowiadczenia, po prostu dlatego, e istnieje tak bardzo niewiele wspczesnych przykadw takiej architektury. A jednak nikt nie zarzuci nudy np. londyskim ulicom czy skwerom osiemnastoi wczesno-dziewitnastowiecznym, zabudowanym cakowicie identycznymi domami. T znowu trudno

204

O wraenie wikszej nudy ni na- ulicach z koca dziewitnastego -wieku, gdzie kady dom stara si by moliwie niepodobnym do ssiadw. Sprawa powstawania nudy w architekturze, czyli raczej w urbanistyce, nie jest bynajmniej tak prosta, i w kadym razie nie jest ona zwizana z sam identycznoci powtarzanych elementw. Drugi zarzut, zabijania indywidualnoci przez dawanie ludziom identycznych ram, jest ju obecnie tradycyjn propagandow obelg, odrzucan sobie wzajemnie jak pika przez faszyzm, komunizm i kapitalizm. Jednak s to ju sprawy wykraczajce daleko poza ramy zagadnie architektonicznych. Ale w architekturze Trzeciej Rzeszy znajdujemy wiadome i celowe, podnoszone rwnie i przez oficjalne enuncjacje, denie do stworzenia z architektury, a zwaszcza z architektury monumentalnej, wanie ram dla mas ludzkich (rys. 29, 30). Stadiony i hale zebra, nowe place i ulice miast niemieckich traktuje si jako to i uzupenienie rozmieszczonych w nich i poruszajcych si po nich tumw, lub te raczej formacyj czy oddziaw, ktre same w poczeniu z budynkami, oraz z ow tak rozwinit obecnie w Niemczech witeczn dekoracj i. barwami chorgwi, tworz dopiero cao architektoniczn (rys. 31). I tu spotykamy znowu niewtpliwy postp dokonany w architekturze wiata przez architektur Trzeciej Rzeszy. Mianowicie owa e tak powiem integralizacja architektury, wprowadzenie jej w ruchy tumw ludzkich i powizanie jej z samym czowiekiem, jest w tej formie elementem cakowicie nowym. Mona by coprawda i tu powiedzie, e jest to tylko konsekwentnym zastosowaniem zasady architektury nowoczesnej ujtej przez Wrighfa w sowa o celu budynku, mianowicie tworzeniu przestrzeni dla ludzi, jako o jego istocie. Ale zastosowanie tej zasady do tego zadania jest niewtpliwie zasug dzisiejszej architektury niemieckiej, i jej zasug jest owo nowe zblienie architektury do czowieka. I, jeeli mona dzisiaj wysun jakie przypuszczenie na przyszo, to kto wie czy owe tumy, ktre obecnie stay si elementem kompozycji architektonicznej, wkrtce nie zaczn odgrywa roli jakgdyby jej wsptwrcw. Zdawaoby si na to wskazywa ogromne zainteresowanie szerokich warstw ludnoci niemieckiej zagadnieniami architektury, a take moe i stanowisko czynnikw kierowniczych Trzeciej Rzeszy w odniesieniu do innych sztuk plastycznych, w ktrych w myl sw Hitlera artysta nie tworzy dla artysty, ale tworzy jak wszyscy dla narodu. I bdzie naszym staraniem aeby odtd wanie nard zosta znowu powoany na sdziego swej sztuki". Jak dotd coprawda nie wida zastosowania tej zasady do architektury. Raczej wprost przeciwnie, w mowie inauguracyjnej Wystawy Monachijskiej Kanclefz powiedzia, e powstawanie wielkich dzie architektury ma prawo od ochrony przed powszechn dyskusj, poniewa ocen ich maj wyda dopiero stulecia. Ale obserwujc rozwj wypadkw w Trzeciej Rzeszy musimy wci jeszcze by przygotowani na wiele niespodzianek. Moe zatem tumy zaczn rwnie wywiera wpyw na architektur. I moe kierunek tego wpywu bdzie rwnie niespodziank. Jak widzimy, architektura Trzeciej Rzeszy zasza ju bardzo daleko od tych myli, ktre brano pocztkowo za jej wytyczne. I tak samo dziao si dawniej ju nieraz i z niejednym kierunkiem architektury. Doktryny architektoniczne rodz si i zmieniaj, rozwijaj si i kostniej, przepadaj w niepami i oywaj, porwane fal dziejw otrzymuj zmienne chorgiewki tych czy innych kierunkw politycznych, a tymczasem myl ludzka idzie po swej drodze rozwojowej i wchodzi do architektury, chocia nawet czasami drzwiami zamknionymi'. Cokolwiek by czowiek uczyni dla prawdy czy przeciw prawdzie zawsze w kocu bdzie suyo prawdzie" powiedzia kiedy Frank Lloyd Wright. Kierunki cieraj si i zwalczaj, nie wiemy czsto czy suymy prawdzie walczc za ni czy przeciw niej, ale z owych cierajcyh si si powstaje wanie obraz architektoniczny epoki, i kada epoka znajduje swj wyraz w swych budowlach".
ARCH. MICHA KOSTANECKI.

.305

KRONIKA
FRAGMENTY MALARSKIE DO PAWILONU POLSKIEGO Na biecej wystawie w Instytucie Propagandy Sztuki (Krlewska 13) zostaa wystawiona seria 7-miu obrazw zamwionych dla Sali Honorowej Pawilonu Polskiego na Wystawie w Nowym Jorku. Obrazy maj za temat momenty z historii Polski, ktrych charakter mia znaczenie oglno europejskie ewentualnie te, w ktrych Polska przodowaa w rozwoju idei demokratycznej. Pracom utrzymanym na wysokim poziomie pod wzgldem kompozycji malarskiej i koloru zarzuci mona jedynie brak zdecydowanie indywidualnego wyrazu artysty. Tumaczy zapewne naley ten fakt zbiorowoci autora. Mianowicie zostay one wykonane przez Bractwo w. ukasza w skadzie 11-tu artystw malarzy: B. Cybis, B. Frydrysiak, J. Gotard, A. Jdrzejewski.E. Kanarek, J. Kubicki, A. Michalak, S. Puaski, .1. Podoski, T. Pruszkowski, J. Zamoyski. Poza tym art. rzeb. Jzef Klukowski wystawi na wystawie paskorzeb, tematem ktrej jest praca pionierska polskich emigrantw w Ameryce. Paskorzeba ta przeznaczona jest te do Sali Honorowej Polskiego Pawilonu.

GMACH ARCHIWUM MIEJSKIEGO. W dniu 29 listopada r. b. zosta! przekazany do uytku Archiwum m. st. Warszawy dawny, o historycznym znaczeniu gmach Arsenau. Budynek liczy 35.000 m3. Prace budowlane kosztoway milion sto tysicy zotych. Projekt przebudowy wykonali arch. arch.: Bruno Zborowski i Andrzej Wgrzecki. Kierownictwo budowy i dalsze prace architektoniczne prowadzi arch. Bruno Zborowski. Partie malarskie na zewntrznej cianie gmachu w technice sgraffito wykona prof. Leonard Pkalski. Od strony ul. Nalewki, celem poszerzenia bardzo wskiej w tym miejscu ulicy, wykonano w przylegajcym do niej bocznym skarzydle gmachu podcie, sucy jako chodnik dla pieszych.

PRZEBICIE UL. BONIPRATERSKIEJ. Dnia 14 grudnia b. r. zostaa oddana do uytku publicznego nowa trasa komunikacyjna: Warszawa oliborz prowadzca przez przebicie ul. Bonifraterskiej, a skracajca drog o blisko kilometr. Stolica zyskuje nowoczenie urzdzon magistrale, ktra niewtpliwie wywrze powany wpyw na rozwj zaniedbanej dotd dzielnicy pnocnej. Jeden z najwspanialszych obiektw architektury historycznej: Paac Krasiskich w nowej sytuacji nabiera zupenie innych walorw urbanistycznych, co specjalnie naley uwaa za szczliw okoliczno.

306